1

Co powinni wiedzie rodzice i nauczyciele

Jak mwi, eby dzie

W domu i w szkole
Adele Faber
Elaine Mazlish
przy wsppracy
Lisy Nyberg
i Rosalyn Ansine Templeton

MEDIA RODZINA
Of POZNA

Jak mwi,
eby dzieci si uczyy
W DOMU I W SZKOLE
Adele Faber i Klaine Ma/.Hsh s /nanymi na caym wiecie amery
kaskimi specjalistkami w dziedzinie porozumiewania si rodzicw z dzie
mi. Obie mieszkaj w Long Island, a kada jest matk trojga dzieci.
W Polsce szczeglne uznanie wrd rodzicw, wychowawcw i psy
chologw zdobyy ich poradniki edukacyjne:
JAK

MWI,

JAK

SUCHA,

RODZESTWO

EBY

DZIECI

BEZ

SUCHAY.

DO

NAS

M)WIY

RYWALIZACJI

WYZWOLENI

RODZICE,

JAK

EBY DZIECI

MWI,

NAS

EBY DZIECI

WYZWOLONE
Sil-

DZIECI

UCZYY to

najnowszy

poradnik

znakomitych autorek, napisany przy wsppracy dwch nauczycielek Lisy

Nyberg i Rosalyn Anstine Templeton. Ksika ta pokazuje niezwykle
skuteczn technik dialogu z dziemi (radzi, co mwi i kiedy to mwi)
w domu i szkole. Buduje most nad przepaci, midzy rodzicami i na
uczycielami a dziemi, ktre dziki dobremu wzajemnemu porozumie
waniu si maj szanse sta si kochajcymi i twrczymi osobami w do
rosym yciu.

Adele Faber i Elaine Mazlish

przy wsppracy Lisy Nyberg
oraz Rosalyn Anstine Templeton

Jak mwi,
eby dzieci si uczyy
w domu i w szkole

Przeoya

Beata Horosiewicz

Media Rodzina of Pozna

Tytu oryginau

Spis treci

H O W TO TALK SO KIDS CAN LEARN AT HOME A N D IN SCHOOL

Projekt okadki
Sambor Mordalski
Ilustracje w tekcie
Kimberly Ann Coe

Copyright 1995 by Adele Faber, Elaine Mazlish, Lisa Nyberg and

Rosalyn Anstine Templeton.

Wszystkie prawa zastrzeone. Bez pisemnej zgody Wydawcy nie wolno

reprodukowa i przekazywa w adnej postaci ani za pomoc jakich
kolwiek rodkw elektronicznych czy mechanicznych wcznie z fotokopiowaniem i nagrywaniem, ani za pomoc innego systemu pozyski
wania i odtwarzania informacji, adnej czci niniejszej ksiki.

Podzikowania

Jak powstaa ta ksika?

Kim jest narratorka?

1. Jak radzi sobie z uczuciami, ktre przeszkadzaj

w nauce
2. Siedem sposobw zachcania dzieci do wsppracy .

15
.

47

3. Puapki stosowania kar: inne moliwoci

Copyright 1996 for Polish dition by Media Rodzina of Poznan

prowadzce do samodyscypliny

77

4. Wsplne rozwizywanie problemw: sze krokw,

ktre rozbudzaj twrczy zapa dzieci i ich

Copyright 1996 for Polish translation by Beata Horosiewicz

Wydanie pierwsze, 1996 r.

Media Rodzina of Pozna
ul. Pasieka 24
61-658 Pozna, tel. 2 0 - 3 4 - 7 5 . tel./fax 20-34-11

ISBN 83 85594 28 0

amanie tekstu: perfekt s . c ,

Pozna, ul. Grodziska 11
Druk i o p r a w a : Zakady Graficzne w Poznaniu

zaangaowanie
5. Pochwaa, ktra nie wprawia w zakopotanie;
krytyka, ktra nie rani
6. Jak uwolni dziecko od narzuconej mu roli

104
136
161

7. Partnerska relacja rodzice nauczyciel

192

8. Wyapywacz snw"

221

Sposb, w jaki rodzice i nauczyciele mwi do dziecka,

informuje dziecko, co do niego czuj. Ich stwierdzenia maj
wpyw na jego szacunek do samego siebie i poczucie was
nej wartoci. W duym stopniu jzyk rodzicw determinuje
przeznaczenie
dziecka.
HAIM GINOTT

Jak powstaa ta ksika

PODZIKOWANIA
Dziki wielu ludziom, ktrzy od pocztku wierzyli w powodze
nie tej ksiki, staa si ona faktem. Rodzina i przyjaciele mieli
swj nieustajcy wkad i zachcali nas do pracy. Rodzice, na
uczyciele, specjalici w dziedzinie psychologii i psychiatrii ze
Stanw Zjednoczonych i z Kanady przekazywali nam ustne i pi
semne relacje z tego, jak stosowali w praktyce zarwno w do
mu, j a k i w pracy nasze metody porozumiewania si. Joanna
Faber przytoczya nam wiele ywych przykadw, zaczerpnitych
z dziesicioletniej praktyki nauczycielskiej. Bradley University
oraz Szkoa Podstawowa Brattain suyy pomoc i wsparciem.
Kimberly Ann Coe, ilustratorka naszej ksiki, raz jeszcze uya
swych magicznych zdolnoci i wlaa ycie i ciepo w naszych
papierowych bohaterw. Bob Markel, nasz agent, by zawsze na
waciwym miejscu o waciwej porze, by suy nam rad. Eleanor Rawson, nasz wydawca, zrcznie i z sympati prowadzia
nas do znanego sobie celu.
Na koniec pragniemy podzikowa dr. Thomasowi Gordonowi
za jego oryginaln prac na polu stosunkw midzy dorosymi
a dziemi oraz, oczywicie, naszemu mistrzowi, nieyjcemu dr.
Haimowi Ginottowl. To wanie on pomg nam zrozumie, dla
czego kady nauczyciel powinien przede wszystkim uczy czo
wieczestwa, a dopiero potem swojego przedmiotu".

Ziarno zostao zasiane wiele lat temu, kiedy jako mode matki
braymy udzia w zajciach dla rodzicw, prowadzonych przez
nieyjcego ju specjalist w dziedzinie psychologii dziecka dr.
Haima Ginotta. Wracajc razem do domu z kadego spotkania,
nie mogymy wyj z podziwu, jak wielk moc maj nowe me
tody porozumiewania si, i aowaymy, e nie byy nam one
znane wiele lat temu, gdy zajmowaymy si dziemi zawodowo
jedna z nas jako nauczycielka w nowojorskich szkoach red
nich, a druga w domach ssiadw na Manhattanie.
Nie mogymy wtedy przewidzie, jakie bd skutki naszych
dowiadcze. Dwadziecia lat pniej ksiki, ktre napisay
my, by pomc rodzicom, osigny nakad dwch milionw eg
zemplarzy i zostay przetumaczone na ponad dwanacie jzy
kw; prelekcje wygaszane niemal we wszystkich stanach USA
i prowincjach Kanady spotykay si z entuzjastycznym przyj
ciem; ponad pidziesit tysicy grup w miejscach tak odlegych
jak Nikaragua, Kenia, Malezja czy Nowa Zelandia korzystao na
zajciach z naszych programw szkoleniowych nagranych na
kasety audio i wideo. I przez cay czas w cigu tych dwudziestu
lat nauczyciele informowali nas, jak zmieniao si ich podejcie
do uczniw pod wpywem uczszczania na nasze wykady, ucze
stniczenia w kursach bd przeczytania jednej z naszych ksi
ek. Wci od nowa zachcali nas do napisania podobnej ksiki
specjalnie dla nich. Nauczycielka z Troy w Michigan napisaa:
Po dwudziestu latach pracy z trudnymi, nieznonymi ucz
niami byam ogromnie zdumiona, jak wielu sposobw nauczy
am si z waszych ksiek dla rodzicw... Obecnie w rejonie,
9

w ktrym pracuj jako nauczycielka, opracowywany jest" no

wy, szeroko zakrojony program wdraania dyscypliny. Mocno
wierz, e filozofia zaprezentowana w waszej ksice powinna
stanowi kamie wgielny nowego programu. Czy rozwaay
cie, Panie, napisanie ksiki specjalnie dla nauczycieli?
Pracownik spoeczny ze szkoy we Florissant w Missouri na
pisa:
Ostatnio przekazaem rodzicom z mojego okrgu program
szkoleniowy Jak mwi, eby dzieci suchay". Jedna z matek,
ktra rwnie pracuje jako nauczycielka, zacza stosowa no
we metody w klasie i zaobserwowaa, e ma o wiele mniej
problemw wychowawczych. Nie uszo to uwagi dyrektorki,
ktra martwia si, e coraz czciej w jej szkole stosowane
s kary cielesne i ronie liczba uczniw zawieszonych w swych
prawach. Zmiany, ktre nastpiy w tej jednej klasie, wywary
na niej takie wraenie, e poprosia mnie o zorganizowanie
zaj dla caego grona pedagogicznego.
Rezultaty byy piorunujce. Gwatownie spado stosowanie
kar cielesnych, zmniejszya si liczba uczniw zawieszonych
oraz absencja na lekcjach, a wzajemny szacunek zdawa si
wypenia szko.
Kurator z Nowego Jorku pisaa:
Wielk trosk napawa mnie rosnca liczba dzieci, ktre przy
nosz do szkoy noe i pistolety. Nie opuszcza mnie przekonanie,
e wzmocnienie ochrony i zaostrzenie kontroli nie jest dobrym
rozwizaniem. Mogoby nim by nawizanie porozumienia. By
moe gdyby nauczyciele znali metody, ktre opisujecie, byliby
w stanie lepiej wskaza dzieciom, w jaki sposb wyadowa
gniew bez stosowania przemocy. Czy nie chciaybycie, Panie,
napisa ksiki dla nauczycieli, dyrektorw szk, rodzicw
wsppracujcych ze szko, pracownikw pomocniczych, kie
rowcw szkolnych autobusw, sekretarek itp., itp., itp.?
Rozwayymy te sugestie z ca powag, ale w kocu doszy
my do wniosku, e nie moemy podejmowa si takiego zada
nia. Przecie nie znaymy realiw wspczesnej szkoy.

A jednak przeznaczenie chciao inaczej: zadzwoniy do nas

Rosalyn Templeton i Lisa Nyberg. Lisa uczya trzecie i czwarte
klasy w szkole podstawowej w Springfield w Oregonie, a Rosalyn
szkolia przyszych nauczycieli na Uniwersytecie Bradley w Peorii w Illinois. Obie stwierdziy, e martwi je powszechne stoso
wanie w szkoach rodkw przymusu i kar jako jedynych metod
wychowawczych. Powiedziay, e od duszego czasu poszukuj
materiaw, ktre wskazayby nauczycielom, jak inaczej mog
pomc uczniom, by stali si bardziej samodzielni i zdyscypli
nowani. Kiedy przeczytay ksik Jak mwi, eby dzieci nas
suchay..., stwierdziy, e wanie tego szukay, i poprosiy o zgod
na napisanie wersji dla nauczycieli.
Z kolejnych rozmw wynikao, e maj bardzo rozlege do
wiadczenia. Obie panie uczyy w szkoach miejskich, podmiej
skich, a take na prowincji w rnych czciach kraju; obie
miay doktoraty z pedagogiki; obie wielokrotnie prowadziy za
jcia na kursach dla nauczycieli.
Zadanie, ktre obawiaymy si podj przez tak dugi czas,
stao si nagle wykonalne. Jeli prcz wasnych dowiadcze na
uczycielskich i materiaw od nauczycieli, gromadzonych przez
ponad dwadziecia lat, mogybymy rwnie wykorzysta obecne
i dawne dowiadczenia tych dwch nauczycielek, nic nie staoby
ju na przeszkodzie.
Latem Rosalyn i Lisa spotkay si z nami. Od pocztku przy
padymy sobie do gustu. Gdy ustaliymy, jaki ksztat moga
by mie ta ksika, postanowiymy uczyni jej narratork mo
d nauczycielk, ktra usiuje znale lepsze metody porozu
miewania si z uczniami. Jej dowiadczenia bd kompilacj
naszych. Narracja zostanie wzbogacona elementami wystpujcy
mi w naszych poprzednich ksikach: rysunkami, streszczenia
mi, pytaniami i odpowiedziami na nie oraz wieloma przykadami.
Im duej rozmawiaymy, tym bardziej oczywisty stawa si
fakt, e jeli chcemy j a k najpeniej przekaza, czego wymaga
edukacja dziecka, to musimy zwrci uwag take na to, co
dzieje si poza klas i powici wiele miejsca pierwszym i nie
zmiennym nauczycielom dziecka rodzicom Cokolwiek dzieje
si w szkole midzy godzinami 8 a 15, ogromny wpyw na to
ma dom. Obojtnie, jak dobre intencje maj nauczyciel i rodzice,
jeli obie strony nie posiadaj odpowiednich narzdzi, by te in
tencje zrealizowa, dziecko znajduje si na przegranej pozycji.
11

Rodzice i nauczyciele musz poczy siy i nawiza partner

sk wspprac. Obie strony musz dostrzega rnic midzy
stwami ktre demoralizuj, a tymi, ktre dodaj odwagi; midzy
sowami prowokujcymi konfrontacj a tymi, ktre zachcaj do
wsppracy; midzy sowami uniemoliwiajcymi dziecku myle
nie i koncentracj a tymi, ktre pobudzaj naturalne pragnienie
uczenia si.
Nabraymy przekonania, e spoczywa na nas dodatkowy obo
wizek wobec wspczesnych dzieci. Nigdy dotd tak wielu mo
dych ludzi nie byo atakowanych tyloma obrazami bezsensow
nego okruciestwa. Nigdy dotd nie byli wiadkami rozwizy
wania tak wielu problemw przy pomocy kul i bomb. Nigdy
dotd nie zaistniaa tak palca potrzeba pokazania dzieciom na
ich wasnym przykadzie, e nieporozumienia mona zaegna
dziki uczciwej i penej szacunku rozmowie. To najlepsza ochro
na przed ich agresywnymi odruchami, jak jestemy w stanie
im zapewni. Kiedy nadchodzi nieunikniona chwila frustracji
i wciekoci, zamiast siga po bro mog uy sw. ktre
syszeli od najwaniejszych osb w swoim yciu.
Z tym przekonaniem podjymy si napisania tej ksiki. Trzy
lata pniej, po wielu kolejnych dyskusjach, miaymy wreszcie
w rku gotowy maszynopis i odczuwaymy gbokie zadowole
nie. Udao nam si stworzy przejrzysty zbir zasad Jak mwi,
eby dzieci si uczyy w domu i w szkole". Przedstawiymy
konkretne przykady zachowa i jzyk, ktry jest tak wany
w procesie nauczania. Pokazaymy, jak stworzy klimat emo
cjonalny, w ktrym dziecko bdzie mogo z poczuciem bezpie
czestwa otworzy si na nowe i nieznane rzeczy; jak skoni
dziecko do odpowiedzialnoci i samodyscypliny- Opisaymy nie
zliczone metody pomagajce dziecku uwierzy w siebie.
Mamy szczer nadziej, e idee przedstawione w tej ksice
pomog wam dostarczy inspiracji i siy modym ludziom, z kt
rymi zetkniecie si na swej drodze.

Kim jest

narratorka?

Kiedy przystpowaymy do pisania tej ksiki, postanowiy

my stworzy jedn bohaterk, Liz Lander, ktra przemwi
w naszym imieniu. Liz to moda nauczycielka, taka jak my kie
dy, a jej walka, by zwraca si do uczniw w sposb, ktry
moe by dla nich pomocny, odzwierciedla nasze zmagania. To
wanie Liz jest narratorka ksiki.

r
Jak radzi sobie z uczuciami,
ktre przeszkadzaj w nauce

Wspomnienia dotyczce moich nauczycieli tych, ktrych

kochaam i tych, ktrych nienawidziam skoniy mnie do
obrania tego zawodu.
Sporzdziam sobie w gowie dug list niedobrych sw, kt
rych nigdy nie powiedziaabym swoim uczniom, oraz rzeczy, kt
rych nigdy bym nie zrobia. Widziaam siebie jako nieskoczenie
cierpliw i wyrozumia nauczycielk. Podczas kursw pedago
gicznych w college'u miaam cay czas przewiadczenie, e po
trafi uczy dzieci w taki sposb, i same bd pragny zgbia
wiedz.
Mj pierwszy dzie w szkole stanowi szok. Pomimo wszystkich
planw i przygotowa byam kompletnie niegotowa do pracy
z trzydzieciorgiem dwojgiem dzieci z szstej klasy. Trzydziecioro dwoje rozkrzyczanych dzieci o niespoytej energii, wyra
ajcych swoje dania i potrzeby. Jeszcze przed poudniem roz
poczy si pierwsze starcia: Kto ukrad mj owek?", Zejd
mi z drogi!", Zamknij si! Sucham, co mwi nauczycielka!"
Staraam si nie zwraca na to uwagi i kontynuowa lekcj,
ale gwar narasta: Dlaczego mam z nim siedzie?", Nie rozu
miem, co mamy robi", On mnie bije!", To ona zacza".
omot w gowie narasta. W klasie panowa coraz wikszy
haas. Sowa pene cierpliwoci i zrozumienia" zamary mi na
wargach. Tej klasie potrzebny by nauczyciel, ktry potrafi j
okiezna i przej kontrol. Usyszaam wasne sowa:
Do tego! Nikt ci nie ukrad owka.
Masz z nim siedzie, bo ja tak powiedziaam!
Nie obchodzi mnie, kto zacz. Macie natychmiast przesta.
Natychmiast!
15

 Jak to nie rozumiesz? Przecie przed chwil to tuma

czyam.
C to za klasa? Zachowujecie si jak w pierwszej klasie.
Czy moesz siedzie spokojnie?!!!
Jeden chopiec zignorowa mnie.'Wsta z miejsca, przeszed
przez klas, wzi temperwk i zapamitale ostrzy owek. Po
wiedziaam najbardziej zdecydowanie, jak umiaam:
Do tego! Wracaj na miejsce! I to zaraz!
Nie moe mi pani nic kaza odpar.
Pomwimy o tym po lekcjach.
Nie mog zosta. Jed szkolnym autobusem.
Wic bd musiaa zadzwoni do twoich rodzicw.
Nie moe pani, bo nie mamy telefonu.
Przed trzeci byam wyczerpana. Dzieci wybiegy z klasy i za
ludniy ulice. Teraz rodzice byli za nie odpowiedzialni. Ja miaam
to z gowy.
Opadam na krzeso i wpatrywaam si w puste awki. Co
zrobiam nie tak? Dlaczego mnie nie suchali? Co powinnam
bya zrobi, eby do nich dotrze?
Przez kilka pierwszych miesicy pracy powtarza si ten sam
schemat. Kadego ranka zaczynaam prac pena nadziei, a po
poudniu czuam si przytoczona mozolnym i penym napicia
wtaczaniem im do gw wymaganego materiau. Ale najgorszy
ze wszystkiego by fakt, e stawaam si tak nauczycielk, jak
nie chciaam by: zoszczc si, apodyktyczn i nie wpywajc
motywacyjnie na dzieci. Moi uczniowie stawali si coraz bardziej
ponurzy i oporni. Kiedy skoczy si pierwszy semestr, zaczam
si zastanawia, j a k dugo wytrzymam.
Ocalia mnie Jane Davis, nauczycielka z ssiedniej klasy. Pew
nego dnia przelaam na ni swoje ale. Przechodzc nazajutrz
koo mojej klasy, wrczya mi zaczytany egzemplarz ksiki Jak
mwi, eby dzieci nas suchay...
Nie wiem, czy to ci pomoe powiedziaa ale dziki
metodom przedstawionym w tej ksice daam sobie rad z was
nymi dziemi. I z pewnoci zmienio to take moje podejcie
od uczniw!
Podzikowaam jej, schowaam ksik do teczki i zapomnia
am o niej. Tydzie pniej leaam w ku przezibiona. Od
niechcenia signam po ksik i otworzyam j. Rzuciy mi
si w oczy sowa wydrukowane kursyw na pierwszej stronie.
16

Bezporedni zwizek miedzy tym, co dzieci czuj, a ich za

chowaniem.
Kiedy dzieci czuj si dobrze, zachowuj si dobrze.
Jak moemy im pomc dobrze si czu?
Poprzez zaakceptowanie ich uczu.
Pooyam si i zamknam oczy. Czy potrafiam zaakceptowa
uczucia moich uczniw? Odtworzyam sobie w mylach niektre
rozmowy z zeszego tygodnia.
UCZE:
JA:
UCZE:
JA:
UCZE:

JA:

UCZE:
JA:

Nie umiem pisa!

To nieprawda.
Ale nie umiem nic wymyli.
Ale umiesz! Tylko przesta narzeka i zacznij pisa.
Nienawidz historii. Kogo obchodzi, co si dziao
sto lat temu?
Powinno ci to obchodzi. Kady powinien zna hi
stori swojego kraju.
To jest nudne.
Wcale nie! Gdyby uwaa, to na pewno by ci ten
przedmiot zainteresowa.

C za ironia! To wanie ja prawiam im cigle kazania na

temat prawa kadego czowieka do wasnych odczu i opinii.
A w praktyce kiedy tylko dzieci wyraay swoje uczucia, zaprze
czaam im. Spieraam si z nimi. Przekazywaam informacj:
Nie moesz czu tego, co czujesz. Lepiej suchaj mnie".
Usiadam na ku i prbowaam sobie przypomnie: Czy moi
nauczyciele te tak postpowali? Pamitam, jak kiedy w red
niej szkole dostaam pierwsz z ocen i byam przygnbiona,
a nauczyciel od matematyki usiowa mnie pocieszy: Nie ma
si czym martwi, Liz. To nie dlatego, e nie masz zdolnoci do
geometrii. Po prostu si nie przyoya. Musisz sobie powie
dzie, e to zrobisz. Twj problem polega na tym, e masz nie
waciwe nastawienie".
Pewnie mia racj. Wiedziaam, e chcia dobrze, ale te sowa
sprawiy, e poczuam si gupia i nic nie warta. W pewnej chwili
przestaam sucha, patrzyam tylko, j a k poruszaj si jego wsy
i chciaam, eby skoczy i da mi spokj. Czy tak samo czuj
si moi uczniowie, kiedy do nich mwi?
17

Przez kilka nastpnych tygodni staraam si z wiksz wra

liwoci reagowa na to, co czuli moi uczniowie i dawa im to
do zrozumienia:
Nie jest atwo wymyli, o czym pisa".
Sysz, e nie lubisz historii. Dziwisz si, jak
moe obchodzi, co si wydarzyo sto lat temu".

kogokolwiek

Pomogo. Natychmiast zauwayam, e dzieci wyczuy rnic.

Przytakiway, patrzyy mi prosto w oczy i wicej mi mwiy. A
pewnego dnia Alex oznajmi:
Nie chc i na gimnastyk i nikt mnie nie zmusi!
Tego byo za wiele. Nie wahaam si ani minuty. Odpowie
dziaam lodowatym tonem:
Pjdziesz na gimnastyk albo do dyrektora!
Dlaczego tak trudno byo potwierdzi uczucia dzieci? Podczas
lunchu zadaam to samo pytanie i podzieliam si z moj przy
jacik Jane i pozostaymi nauczycielami tym, co ostatnio prze
czytaam i przemylaam.
Maria Estes, ochotniczka spord rodzicw, zacza broni na
uczycieli:
W klasie jest tak duo dzieci powiedziaa i tyle trze
ba ich nauczy. Jak mona przejmowa si kadym sowem?
Jane zamylia si.
Moe gdyby doroli przejmowali si troch tym, co mwi
powiedziaa nie musielibymy dzisiaj oducza si tylu rze
czy. Spjrzmy prawdzie w oczy. Jestemy tworami naszej prze
szoci. Zwracamy si do uczniw w taki sposb, w jaki zwracali
si do nas rodzice i nauczyciele. Nawet w domu, z wasnymi
dziemi potrzebowaam sporo czasu, eby przej od To nie
boli, to tylko drobne zadrapanie" do Zadrapanie moe bole".
Ken Watson, nauczyciel przedmiotw cisych, wydawa si
zbity z tropu.
Czy co przeoczyem? zapyta. Nie widz wielkiej
rnicy.
Staraam si wymyli jaki przykad, ktry by lepiej unaoczni
Kenowi rnic. Jane mnie wyprzedzia.
Ken, wyobra sobie, e jeste nastolatkiem i e wanie
zapisae si do szkolnej druyny: koszykwki, piki nonej, obo
jtnie...
18

Ken umiechn si.

Piki nonej powiedzia.
- Dobrze przytakna Jane. Wyobra sobie teraz, e
peen entuzjazmu poszede na pierwszy trening, a trener po
prosi ci na bok i powiedzia, e jeste wykluczony z druyny.
Ken jkn.
Troch pniej cigna Jane widzisz na korytarzu
swoj wychowawczyni i mwisz jej, co ci spotkao. Przypu
my, e jestem t nauczycielk. Zareaguj na kilka rnych spo
sobw. Zanotuj, co czujesz j a k o ten nastolatek i co mylisz,
syszc moje odpowiedzi.
Ken umiechn si szeroko, wyj piro i wzi papierow
serwetk.
Oto rne reakcje Jane:
Zaprzeczanie uczuciom
Robisz wiele haasu o nic. wiat nie zawali si przez to, e nie
bdziesz w jakiej druynie. Nie przejmuj si".
Odpowied filozoficzna
ycie nie zawsze traktuje nas uczciwie, ale musisz si nauczy
znosi poraki".
Rada
Nie moesz si zaamywa z takiego powodu. Sprbuj zapisa
si do innej druyny".
Pytania
Dlaczego, twoim zdaniem, zostae wykluczony? Czy inni gra
cze byli lepsi od ciebie? Co masz zamiar teraz zrobi?"
Obrona trenera
Sprbuj na to spojrze z punktu widzenia trenera. Chce, eby
jego druyna wygrywaa. Musiao mu by trudno zadecydowa,
kogo zatrzyma, a kogo wykluczy".
Lito
Och, moje biedactwo. Tak mi przykro. Tak bardzo si stara
e, ale widocznie nie bye do dobry. Teraz wszyscy koledzy
o tym wiedz. Musisz czu si strasznie zawstydzony".
Amatorska psychoanaliza
Czy w ogle wzie pod uwag fakt, e zostae wykluczony
z druyny, bo nie wkadae serca w gr? Myl, e podwia
domie wcale nie chciae gra w druynie, wic to wszystko
byo przez ciebie zamierzone".
19

Ken rozpostar rce.

Przesta! Ju do. Wiem, w czym rzecz.
Spytaam Kena, czy mog zobaczy, co napisa. Podsun mi
serwetk. Przeczytaam na gos:
Nie mw mi, jak mam si czu.
Nie mw mi, co mam robi.
Nigdy nie zrozumiesz.
Moesz sobie wsadzi gdzie swoje pytania!
Nigdy nie jeste po mojej stronie.
Jestem przegrany.
Ostatni raz ci o czym powiedziaem.
O rany powiedziaa Maria. Nieraz przemawiam do
mojego syna tak, jak Jane do Kena przed chwil. Jak mam
alternatyw?
Zaakceptowa zmartwienie dziecka odparam szybko.
Jak? spytaa Maria.
Nie wiedziaam, co odpowiedzie. Spojrzaam bagalnie na Ja
ne. Odwrcia si do Kena i utkwia w nim wzrok.
Ken powiedziaa musiae przey wielki szok i roz
czarowanie, kiedy dowiedziae si, e zostae wykluczony z dru
yny, tym bardziej e wcale si tego nie spodziewae.
Ken przytakn.
To prawda stwierdzi. To by szok. I rozczarowanie.
Prawd mwic, ulyo mi, e kto wreszcie to zrozumia.
Po tym eksperymecnie mielimy sobie wiele do powiedzenia.
Maria wyznaa, e gdy bya dzieckiem, nikt nigdy nie potwierdzi,
e rozumie jej uczucia. Ken zapyta:
Jak moemy da uczniom co, czego sami nigdy nie do
wiadczylimy?
Wygldao na to, e musimy troch powiczy, aby mc za
stosowa t now metod zwracania si do uczniw. Zapropono
waam, e przygotuj kilka przykadw obrazujcych, j a k zasto
sowa w szkole metod akceptowania uczu. Ilustracje, ktre
pokazaam kolegom i koleankom kilka dni pniej, przedsta
wiaj moje dokonania.
Ken oglda rysunki i potrzsa gow.
W teorii to wszystko brzmi cudownie, ale moim zdaniem
to jeszcze jedno obcienie dla nauczycieli. Skd mamy wzi
czas na to, eby pokaza dzieciom, jak maj radzi sobie z was
nymi uczuciami?
20

Jane zamrugaa.
Sam musisz to jako zorganizowa powiedziaa.
Przychod do szkoy wczeniej, wychod pniej, szybciej zjadaj
lunch i zapomnij o przerwach.
Tak doda Ken i gdzie tam midzy przygotowywa
niem si do lekcji, poprawianiem sprawdzianw, przygotowywa
niem gazetek i udziaem w konferencjach a take sporady
cznie uczeniem mam si martwi tym, co uczniowie mog
czu i jak da im w wyobrani to, czego nie mog mie w rze
czywistoci.
Suchajc Kena mylaam: Moe rzeczywicie za duo wyma
gamy od nauczycieli?"
Jane czytaa chyba w moich mylach.
Wiem powiedziaa e to due obcienie dla na
uczycieli, ale wiem rwnie, jak wany jest dla dziecka fakt,
e kto je rozumie. To oczywiste, e gdy uczniowie s przy
gnbieni, nie mog si skoncentrowa. A wobec tego nie s
w stanie przyswoi sobie nowego materiau. Jeli chcemy spra
wi, eby mogli myle i uczy si, musimy z szacunkiem tra
ktowa ich uczucia.
I nie tylko w szkole, ale rwnie w domu dodaa Maria
z emfaz.
Spojrzelimy na ni.
_ Kiedy miaam dziewi lat wyjania moi rodzice
przeprowadzili si i musiaam pj do nowej szkoy. Moja nowa
nauczycielka bya bardzo surowa. Zawsze po sprawdzianie
z matematyki oddawaa mi test cay pokrelony, przekrelaa
wszystkie zadania, ktre le rozwizaam. Potem kazaa mi pod
chodzi do swojego biurka i rozwizywa zadania tak dugo, a
uzyskam poprawne wyniki. Na jej lekcjach tak si denerwowa
am, e nie mogam myle. Czasami nawet prbowaam odpi
sywa od innych dzieci. Wieczorem przed sprawdzianem zawsze
bola mnie brzuch. Mwiam: Mamo, tak si boj". A mama
powtarzaa: Nie ma czego si ba. Napisz tak, jak potrafisz".
A mj ojciec mwi: Gdyby si nauczya, nie musiaaby si
ba". Wtedy czuam si jeszcze gorzej.
Ken spojrza na ni rozbawiony.
Przypumy, e twoja matka albo ojciec powiedzieliby: Wi
dz, e bardzo martwisz si sprawdzianem, Maria". Czy to by
co zmienio?
21

NAZWIJ JE

ZAMIAST ZAPRZECZA UCZUCIOM

NIE. P O D O B A A \
Ml 5IE POPRZEDNIA
CZYTA N K A - O KOAJ
I PSIE

Kiedy z a p r z e c z a m y u c z u c i o m ,

moemy atwo zniech

ucznia.

PEWNIE WOLI5Z
K S I K I O ZWIERZ^TACH^ J

CHYBA T A K . . . \ P O M O G O COS
J A K TO SKOCZ,) W Y B R A , OAK
P O Z r C Z E K5IZKE/ P C O D Z I E W DO
O PSACH.
BIBLIOTEKI

Kiedy okrelimy i z a a k c e p t u j e m y n e g a t y w n e

uczucia, ucze

otrzymuje z a c h t do p o d e j m o w a n i a dalszych stara.

ZAMIAST KRYTYKOWA LUB UDZIELA RAD

POTWIERD UCZUCIA SOWEM LUB POMRUKIEM

(OCH", MHM" LUB ROZUMIEM").

7 N O T A K . TUZ Cl

MIAL.EM JE T U T A J , W KIESZENI .
MUSIAHY Ml W Y P A , KIEDY 5IKOWAtEM
SIE, Z B E N J Y M .

M O W I t E M . E TA
V KIESZE JEST ZA
V

O b T R Z E G A E E M C I , EBY TAK
NIE SZALA: NA PRZERWIE, ALE TY
NIE SUCHASZ. NO I Z G U B I ^ J E .

PYTKA.

MATKA
>/NlE DZIWIE Sl.ZNW
M N I E Z A B I J E ! M U S I ZWOLNI SI Z PKfi

TO

DRUGI RAZ W TYM T Y G O D N I U .

M A T K A MNIE Z A B I J E .
AHA

A C H T A M , TO NIE KONIEC WIATA.

MOE 5 W BIURZE RZECZY Z N A
LEZIONYCH.
PJD T A M .

Nauczyciel m a dobre

intencje,

w y s u c h i w a s w krytyki i r a d ,
swoim

problemie

lub

NA PRZYSZiCOSC
A3.

Z A P Y T A M B E N J Y ' E S O , CZY M06E

U NIEGO ZOSTA/ A MAMA
>
WRO'CI Z P R A C Y .

a l e k i e d y u c z e musi

t r u d n o jest mu

poczuwa

BARDZIEJ UWA-

si

do

s k u p i sie n a

odpowiedzialnoci

Reagujgc
i

przytakujc

na zmartwienie
od czasu

m u s k o n c e n t r o w a si

OD DZISIAJ Z A W I E S Z , KLUCZ NA
SZNURKU I BE,DE, GO NOSI NA
5ZVl!

ucznia

postawg

peng

do czasu ze zrozumieniem,
na

problemie

rozwigzanie.

troski

pozwalamy

samodzielnie znale

ZAMIAST ROZSDNIE PRZEKONYWA I TUMACZY

DAJ DZIECKU W FANTAZJI TO, CZEGO NIE MOE

MIE NAPRAWD
P E W N I E W O L A A B Y R O B I COKOLWIEK ZAMIAST W S P I N A SI PO
LINIE
'OSTATNIO ANI TRO[CH SI N I E PODCI
GNAM

TO CI ZNIECHCIO.
WSPINA

SI

TO WIELU

WICZE,

PO UNIE.

NIEATWO
WYMAGA

TRZEBA

CZYNIE B Y O B Y W S P A N I A L E GDYBY
DZI BV KONIEC ROKU, A TY UMIA HABYS WSPI SI A POD S U F I T ? ,
(

WZMOCNI MISNIE.
TO POTRWA CAE
W I E K I . . . ALBO DO
KOCA ROKU
SZKOLNEGO.

^
m

f)

TAK...
\
NO TO S I
VpRZEBIOR.. J

Wi
\

I*

Ci

irytuje n a s , k i e d y u c z e n i e p r z y j m u j e d o w i a d o m o c i
rozsgdnych a r g u m e n t w " . C o i n n e g o m o e m y zrobi? Czy
jest lepszy s p o s b , a b y p o m c u c z n i o m p o k o n a n i e c h d o
jakiego zadania?

\m

*\

Kiedy wyrazimy poprzez fantazj p r a g n i e n i a ucznia, atwiej

jest m u p o r a d z i s o b i e z rzeczywistymi p r o b l e m a m i .

ZAAKCEPTUJ UCZUCIA, NAWET GDY ZACHOWANIE

JEST NIE DO ZAAKCEPTOWANIA

ZAMIAST IGNOROWA UCZUCIA

D z i e c k u t r u d n o j e s t z m i e n i z a c h o w a n i e , jeli j e g o u c z u c i a
cakowicie

ignorowane.

sg

D z i e c k u jest a t w i e j z m i e n i s w o j e z a c h o w a n i e ,
uczucia zostang zaakceptowane.

jeli

jego

 O tak! wykrzykna Maria. Wtedy mogabym im po

wiedzie o pokrelonym tecie i o tym, jak si wstydz rozwi
zywa zadania przed ca klas.
Ken by nadal sceptycznie nastawiony.
I to by wystarczyo, eby si mniej denerwowaa i lepiej
sobie radzia z matematyk?
Maria zawahaa si.
Tak sdz powiedziaa powoli. Gdyby moi rodzice
pozwolili mi powiedzie, co mnie gryzie, to pewnie bym si tak
nie baa pj do szkoy nastpnego dnia i bardziej bym si
staraa.
Kilka dni po tej rozmowie Maria przysza do szkoy caa
w umiechach i wyja z portmonetki zwinity kawaek kartki.
Chc, ebycie usyszeli, co moje dzieci powiedziay mi
w zeszym tygodniu. Potem zgadniecie, czego ja nie powiedzia
am, zwracajc si do nich. Najpierw zacytuj moj crk An
Ruth. Maria rozwina karteczk i przeczytaa: Mamo,
moja nauczycielka wuefu kazaa mi zrobi par okre, bo za
dugo si przebieraam. I wszyscy si na mnie gapili".
Ken zareagowa natychmiast:
Nie powiedziaa: A co miaa zrobi? Pochwali ci? Da
ci medal za powolno?"
Wszyscy przy stole rozemiali si. Maria kontynuowaa:
A teraz mj syn Marco: Mamo, nie zo si. Zgubiem
nowe rkawiczki".
Teraz kolej na mnie odezwaa si Jane. Co?! To
druga para rkawiczek w tym miesicu. Czy mylisz, e leymy na
pienidzach? Nastpnym razem j a k cigniesz rkawiczki, scho
waj je do kieszeni. A zanim wysidziesz z autobusu, sprawd,
czy nie le na siedzeniu albo na pododze, eby upewni si,
e nie wypady".
Zaraz, a co w tym zego? zapyta Ken. Uczysz go
odpowiedzialnoci.
To nie czas po temu wyjania Jane.
Dlaczego?
Bo kiedy kto si topi, nie dajemy mu lekcji pywania.
Hm mrukn Ken. Bd musia si nad tym zas
tanowi... Teraz twoja kolej, Liz oznajmi wskazujc mnie
palcem.
Maria spojrzaa na karteczk i powiedziaa:
3 0

- To rwnie dotyczy Any Ruth: Nie wiem, czy jeszcze chc

r.i.ic w orkiestrze".

Zareagowaam byskawicznie:
- Wydalimy tyle pienidzy na nauk gry na skrzypcach,
a ty chcesz sobie odej! Twj ojciec bardzo si zmartwi, kiedy
to usyszy.
Maria patrzya na nas zdumiona.
Skd wiedzielicie, co chciaam powiedzie?
To proste odpara Jane. W ten sposb zwracali si
do nas rodzice i jeszcze cigle api si na tym, e mwi tak
do swoich dzieci.
Maria powiedzia Ken nie trzymaj nas duej w nie
pewnoci. Co powiedziaa do swoich dzieci?
No c odpara z dum Maria kiedy Marco szuka
rkawiczek, nie pouczaam go. Powiedziaam: Zawsze martwimy
si, gdy co nam zginie... Czy sdzisz, e moge zostawi r
kawiczki w autobusie?" Popatrzy na mnie, jak gdyby nie wierzy
wasnym uszom, i powiedzia, e rano spyta kierowc, czy nie
znalaz rkawiczek.
Kiedy Ana Ruth powiedziaa mi, e nauczycielka wuefu kazaa
)ej zrobi par okre przed ca klas, stwierdziam: To mu
siao by bardzo przykre". Powiedziaa: O tak" i zmienia temat,
co jest zupenie normalne w jej przypadku, bo nigdy nie opo
wiada mi nic do koca.
Ale najbardziej zaskakujca rzecz zdarzya si pniej. Po le
kcji muzyki stwierdzia: Nie wiem, czy jeszcze chc gra w or
kiestrze". Po prostu mnie zatkao. Powiedziaam tylko: A wic
z jednej strony chciaaby gra w orkiestrze, a z drugiej nie".
Zamilka. Potem zacza mwi i zwierzya si ze wszystkiego.
Powiedziaa, e lubi gra, ale prby zabieraj tyle czasu, e nie
ma kiedy spotyka si z przyjacimi i nikt ju nawet do niej
nie dzwoni i moe wcale j u nie ma przyjaci. Potem zacza
paka, a ja j przytuliam.
Och, Maria powiedziaam poruszona do gbi jej prze
yciami.
To zabawne, nie uwaacie? odezwaa si Jane. Ana
Ruth nie bya w stanie powiedzie ci, co j gnbi, dopki nie
zaakceptowaa jej mieszanych uczu.
Tak przytakna Maria entuzjastycznie. A kiedy ju wy
jawia swj kopot, sama potrafia znale rozwizanie. Nazajutrz
31

powiedziaa mi. e postanowia nadal gra w orkiestrze i e moe

uda Jej si nawiza tam nowe przyjanie.
To cudownie! wykrzyknam.
Tak powiedziaa Maria marszczc czoo ale opowie
dziaam wam tylko o tym, co dobrego zrobiam. Nie powiedziaam
wam, co si zdarzyo, kiedy Marco oznajmi, e nienawidzi pana
Petersona.
Och. Trudne zadanie stwierdziam. Czy nie miaa
czasem w zeszym roku lekcji z klas pana Petersona?
Maria wygldaa na zakopotan.
To bardzo dobry nauczyciel mrukna. Bardzo od
dany.
Wanie o to mi chodzi powiedziaam. Bya w kro
pce. Z jednej strony chciaa pomc synowi, a z drugiej masz
wysokie mniemanie o panu Petersonie i nie chciaa go kryty
kowa.
Nie chodzi tylko o pana Petersona wyjania Maria.
Moe jestem starowiecka, ale wychowywano mnie w przekona
niu, e nie naley pozwala dzieciom na krytykowanie nauczy
cieli.
Ale pomoc synowi nie oznacza krytykowania pana Peter
sona wykrzykna Jane.
Szybko naszkicowaa, jakie mog by typowe reakcje rodzicw,
gdy dziecko skary si na nauczyciela. Wsplnie opracowalimy
pomocne dialogi. Naszym celem byo uniknicie przyznania racji
dziecku albo ponienia nauczyciela. Oto, jakie rozwizania opra
cowalimy:

ZAMIAST KRYTYKOWA, WYPYTYWA, UDZIELA RAD

NIENAWIDZ
PANA PETERSONA
TO KUPEK.

NIE MOW T A K
O NAUCZYCIELU.
TO BRAK
SZACUNKU.

CHCIAEM TYLKO \ NIE M1AHES

POYCZY' KARTK p E D N E J KARTKI
PAPIERU?

CZEGO

SIE,
NIE

SPODZIEWASZ, BEDAC
PRZYGOTOWANY ?

ILE RAZY MAM

Cl PRZYPOMINAc'/

EBY PRZED NY3SCIEM DO SZKODY

UPEWNIK

SIC ,

CZY WSZYSTKO MASZ ?

GDYBY

BY PRZEWIDUDCY,

NIE BYOBY

PROBLEMU.

ZAAKCEPTUJ I POTWIERD UCZUCIA I PRAGNIENIA

Zadwicza dzwonek. Ken wzi tac ze stou i powiedzia:

- Nadal nie mam pewnoci co do tego wszystkiego. Moe to
Jest dobre dla rodzicw, ale wydaje mi si, e nauczycielowi
powinno wystarczy, e jest przyzwoitym czowiekiem, ktry lubi
dzieci, zna swj przedmiot i wie, jak go naucza.
- Niestety tak nie jest powiedziaa Jane, przyczajc si
do niego. Jeli chcesz uczy, twoi uczniowie musz by go
lowi sucha i przyswaja wiedz.
Ruszyam za nimi, czujc, e nie wszystko zostao powie
dziane.
Jadc do domu, powtarzaam w mylach liczne rozmowy prze
prowadzone w tym tygodniu i czuam, e narasta we mnie nowe
przekonanie.
aowaam, e nie powiedziaam Kenowi:
Naszym celem jako nauczycieli jest co wicej ni tylko prze
kazywanie faktw i informacji.
Jeli chcemy, by nasi uczniowie wyroli na wraliwych ludzi,
musimy traktowa ich godnie.
Jeli cenimy godno naszych dzieci, musimy znale metody,
ktre afirmuj ich godno.
Jeli chcemy wychowa modych ludzi, ktrzy szanuj samych
siebie i innych, to musimy zacz ich szanowa. A nie dokonamy
tego, nie okazujc szacunku dla ich uczu.
aowaam, e tego nie powiedziaam.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

Dzieci potrzebuj potwierdzenia swoich

uczu
W domu i w szkole
DZIECKO:

DOROSY:

Z powodu kilku gupich bdw dostaem tak

mao punktw!
Nie martw si. Nastpnym razem pjdzie ci le
piej.

rodzicw

1. Czasami mj siedmioletni syn Bill wpada w zo, kiedy

nie potrafi odrobi zadania domowego. Jeli co mu nie
wychodzi, wydziera kartki z zeszytu, rzuca je na podog
albo amie owek. Co mona zrobi w takiej sytuacji?
Billyemu potrzebni s rodzice, ktrzy nazw jego uczucia
i naucz go, jak sobie z nimi radzi. Trzeba mu powiedzie:
Mona si rozzoci, kiedy nie potrafi si rozwiza zadania!
Masz wtedy ochot drze papier albo co rozwali. Billy, kiedy
tak si czujesz, powiedz: Tato, jestem zrozpaczony! Czy moesz
mi pomc? Wtedy moe uda nam si wsplnie co wymyli".

Zamiast udziela takiej odpowiedzi:

1. Okrel uczucia dziecka.
Zdaje si, e jeste bardzo rozczarowany. Rzeczywicie
mona si zmartwi, jeli zna si odpowiedzi i traci si
punkty przez gupie bdy".
2. Potwierd uczucia dziecka pomrukiem albo
sowem.
Och" albo Mhm" albo Rozumiem".
3. Daj dziecku w fantazji to, czego nie moe mie
naprawd.
Czy nie byoby wspaniale, gdyby mia zaczarowany o
wek, ktry przestawaby pisa w momencie, kiedy miaby
popeni bd?"
4. Zaakceptuj uczucia dziecka, nawet jeli nie moesz
zaakceptowa niewaciwego zachowania.
Tak si zocisz z powodu tej oceny, e walisz nog w biur
ko! Nie mog na to pozwala! Ale moesz mi powiedzie,
co ci tak martwi. Albo narysowa".

2. W zeszym tygodniu moja trzynastoletnia crka bya tak

zmartwiona, e nie moga si uczy przed sprawdzianami
semestralnymi. Zdaje si, e w wielkiej tajemnicy zwierzya
si najlepszej przyjacice, e podoba jej si" pewien cho
piec, a przyjacika od razu doniosa o tym temu chopcu.
Stwierdziam ze wspczuciem, e musi si czu zdradzona,
i nie wiedziaam, co jeszcze powiedzie albo co jej doradzi.
Co mogam jej poradzi?
Jeli co dziecku doradzamy, to nawet gdy podsuwamy mu
dobre rozwizanie (odpowiadajc na pytanie: Mamo, co mam
zrobi?"), musimy wiedzie, e dziecko jest pogrone w uczu
ciowym zamcie i wcale nas nie syszy. Przeywa bowiem swj
bl. Nasza pospieszna rada wydaje si wtedy niewaciwa (,A co
to ma wsplnego ze mn?"), wywouje agresj (Nie mw mi, co
mam robi!"), zostaje opacznie odebrana (Czy mylisz, e jestem
taka gupia, e sama nie potrafi nic wymyli?") albo przeraa
dziecko (To dobre rozwizanie, ale ja tak nie potrafi!").
Zanim pani crka zacznie szuka rozwizania problemu, moe
mie ochot podzieli si z pani swoimi wtpliwociami: Czy
powinnam porozmawia z moj przyjacik? Jak? Czy bd mog
a jej jeszcze zaufa? Czy powinnam si z ni nadal przyjani?
37

Czy powinnam powiedzie co temu chopcu? Jeli tak, to co?"

To s gbokie pytania, ktre daj jej moliwo zrozumienia sto
sunkw midzy ludmi. Jeli zaproponuje pani byskawiczn ra
d, odbiera jej pani bardzo wane dowiadczenie yciowe.

nam to do zrozumienia. Nawet gdy usysz pene wspczucia

stwierdzenie: Musiao ci si dzisiaj przytrafi co niemiego",
odwracaj si i wychodz z pokoju albo mwi bez ogrdek:
Nie chc o tym rozmawia". Moemy tylko da im do zrozu
mienia, e jestemy do dyspozycji, jeli zmieni zdanie.

3. Czy kiedykolwiek mona udzieli rady?

Kiedy ju wysuchamy, co dziecko ma do powiedzenia, moemy
ostronie zapyta: A co by powiedziaa o...?", Czy co by to
pomogo, gdyby...?", Czy miaoby sens, gdyby...?", Co by si
zdarzyo, jeli...?" Gdy dajemy dziecku moliwo zaakceptowa
nia, odrzucenia lub przemylenia naszej rady, sprawiamy, e
jest w stanie nas wysucha i rozway nasze sowa.
4. Mj syn kry czsto po domu, narzekajc na nauczy
ciela wychowania obywatelskiego: Kae nam codziennie
czyta gazet i raz na tydzie dyskutowa i co chwil robi
sprawdziany. Nikt nam tyle nie zadaje, co pan X.!" Nigdy
nie wiem, jak mam na to zareagowa. Dochodzi do tego,
e ju mi al syna.

Relacje

Pierwsz histori nadesaa matka, ktre opisuje, w jaki spo

sb jej m pomg synowi ukoi niepokj zwizany z poczt
kiem roku szkolnego.
To by drugi dzie szkoy i staraam si wczeniej zagoni
dzieci do ek. Wszyscy mnie suchali oprcz Anthonyego,
mojego dziewicioletniego syna. Cay czas marudzi i cokolwiek
powiedziaam, sprzeciwia mi si. Nie chcia i spa. W kocu
powiedziaam mowi: Joe, lepiej ty si zajmij swoim synem,
bo ja zaraz strac cierpliwo!" Oto, co si wydarzyo:
JOE:

Pani syn nie potrzebuje wspczucia. Potrzebuje zrozumienia

i docenienia tego, z czym musi si boryka. Pomocne moe by
jedno z nastpujcych stwierdze:
,A wic pan X. rzeczywicie goni was do pracy".
Widz, e bardzo nie lubisz takiej presji".
Zao si, e gdyby by nauczycielem, co chwil zarzdza
by wakacje".
Wyglda na to, e pan X. jest surowym i wymagajcym na
uczycielem. Musi by trudno sprosta jego wysokim wymaga
niom".
5. Co zrobi, kiedy dziecko nie chce powiedzie, jaki ma
problem?
My, doroli, nieraz nie mielimy ochoty rozmawia z nikim
o naszych problemach ani w danej chwili ani pniej. Nie
ktrzy wol przeywa cierpienia czy wstyd w samotnoci i nie
ucieka si do pomocy innych ludzi. Z dziemi jest tak samo.
Kiedy pragn samotnoci, by leczy swoje rany, wyranie daj
38

rodzicw

ANTHONY:

JOE:

Tony, chc z tob porozmawia. Mama mwi, e

zalaze jej za skr. Co si dzieje? Zdaje si, e
co ci gryzie.
Mam duo zmartwie!
No to opowiedz mi o nich. Chod, porozmawiamy
w twoim pokoju.

Id razem do pokoju syna. Joe wraca po okoo dwudziestu

minutach i wyglda na zadowolonego z siebie.
JA:
JOE:
JA:
JOE:
JA:
JOE:
JA:
JOE:

Co si stao?
Nic. Pooyem go do ka.
Jak ci si to udao?
Zapisaem jego zmartwienia.
Tylko tyle?
I przeczytaem mu.
I co wtedy?
Powiedziaem, e w sobot pomog mu rozwika
jego problemy. Schowa karteczk pod poduszk,
woy piam i pooy si do ka.
39

Kiedy nastpnego dnia rano zmieniaam pociel,

spadla na podog. Oto, co byo na niej napisane:

kartka

CZYM MARTWI SI ANTHONY

1. Baagan w szafie i w pokoju. Za mao miejsca.
2. Potrzebuje wicej rzeczy do szkoy.
3. Duo pracy w szkole i duo ksiek do dwigania. (Dopiero
si skoczyy wakacje, a ju tyle pracy!)
4. Potrzebuje wicej pienidzy na jedzenie w szkole.
5. Co jest nie tak z rowerem. acuch cigle spada.
6. Dwadziecia pi centw zgino w praniu. (Czuje si tak,
jakby to troch pienidzy, ktre ma, znikao.)
7. Myli, e wszystkie kopoty finansowe si skocz, jeli
tata da mu czek na sto dolarw.
Mimo woli umiechnam si czytajc to. Wydaje nam si,
e tylko doroli maj prawdziwe" problemy. atwo zapomi
namy, e dzieci rwnie nie s od nich wolne. I tak samo jak
my potrzebuj kogo, kto ich wysucha i potraktuje powanie.

* * *
Ta historia opowiada o tym, jak matka pomoga crce przeama
opory przed wypenieniem formularzy zgoszenia do college'u.
Prawie wszyscy uczniowie ostatniej klasy wysali ju formu
larze zgoszenia do collegeu, tylko nie moja crka Karen. Za
wsze miaa w zwyczaju odkada wszystko na ostatni chwil,
ale tym razem przesadzia. Staraam si nie gdera, ale przy
pominaam jej o tym delikatnie przy kadej okazji. Bezskute
cznie. W kocu mj m usiad z ni i prbowa jej pomc.
By bardzo cierpliwy. Przebrn przez pewne informacje o Ka
ren, ktre jego zdaniem byy szkole niezbdne i pomg jej
napisa plan. Karen obiecaa, e skoczy wszystko do soboty,
ale nie dotrzymaa sowa.
Dni mijay, zaczam reagowa histerycznie i krzycze na
crk. Ostrzegaam j, e jeli natychmiast nie wyle formu
larzy zgoszenia, nigdy nie dostanie si do przyzwoitego collegeu. Znowu bezskutecznie.
40

Wtedy doznaam nagego olnienia bo byam ju zdespero

wana i powiedziaam: Wypenianie formularzy zgoszenia jest
czasem przeraajce. Trzeba odpowiedzie na te wszystkie pyta
nia i napisa esej, ktry moe zadecydowa, do jakiego college'u
si dostaniesz. Kady chciaby zwleka z tym do ostatniej chwili".
No wanie!" gono westchna Karen.
Czy nie byoby wspaniale powiedziaam gdyby zre
zygnowali z formularzy i gdyby kady college zatrudni spe
cjalnych urzdnikw o zdolnociach parapsychicznych, ktrzy
od razu by wiedzieli, jakie spotka ich szczcie, gdy ci zwer
buj? Byaby zarzucona propozycjami!"
Karen umiechna si szeroko i posza spa. Nazajutrz za
cza wypenia formularze zgoszenia. Pod koniec tygodnia
wszystkie byy ju wysane!

* * *
Kolejna relacja pochodzi od matki, ktra stana przed pro
blemem powanej i dugotrwaej choroby dziecka.
Kiedy mj syn, TJ, mia okoo jedenastu lat, potrzebowa
ju stymulatora serca i specjalnych okularw podtrzymuj
cych sabe powieki. Teraz okazao si, e musi nosi aparat
suchowy. Kiedy wracalimy od lekarza, oznajmi: W ogle
nie kupuj tego gupiego aparatu. Nie ma mowy, ebym z nim
chodzi do szkoy. Wyrzuc go na mietnik. Wrzuc do ustpu!"
Serce mi walio, ale wiedziaam, e lepiej si nie odzywa, eby
nie powiedzie czego, co mogoby jeszcze pogorszy spraw.
Mj syn spojrza na mnie i spyta: Syszaa, co powiedziaem?"
Odparam (dziki Bogu): Sysz, e pewien chopiec zoci
si na sam myl o noszeniu aparatu suchowego i czuje, e
jest to najgorsza rzecz, jak mona sobie wyobrazi!"
TJ siedzia cicho przez chwil. Wreszcie powiedzia: Tak...
i jeli kto w szkole bdzie si ze mnie wymiewa, nigdy
wicej nie bd nosi aparatu!"
Poczekaam chwil, po czym zaryzykowaam: Moe chcia
by, eby fryzjer zostawi po bokach dusze wosy?"
TJ powiedzia: Tak, powiemy mu".
Moje serce przestao si szamota i dzikowaam w duchu,
e znam nowe metody.
41

Pytania

nauczycieli

1. Czy to na mnie powinien spoczywa obowizek borykania

si z uczuciami dzieci? Czy to nie powinno nalee do
pedagoga? Ju prawie nie mam czasu, eby uczy.
Niekiedy co, co wydaje si dugim procesem, okazuje si jed
nak atwiejsz drog. Lepiej powici kilka minut na rozado
wanie silnych emocji ucznia ni pozwoli, eby przetrawia jaki
problem i traci w ten sposb cenny czas. Ponadto w procesie
tym pomoe te pani dziecku w potrzebie.
2. Kiedy pytam moich uczniw, co czuj, nic to nie daje.
Zwykle odpowiadaj Nie wiem". Dlaczego tak si dzieje?
Dzieci czuj si niezrcznie, kiedy doroli pytaj o ich uczucia:
Co czue...? Co teraz czujesz? Jeste zy? Przestraszony? Dla
czego tak si czujesz?" Syszc takie pytanie, dzieci zamykaj si
w sobie. Szczeglny niepokj wywouje pytanie, ktre wymaga
od dziecka odpowiedzi, dlaczego czuje to, co czuje. Sowo dla
czego" wymaga wytumaczenia uczu, zdefiniowania logicznej,
moliwej do zaakceptowania przyczyny. A najczciej dziecko
samo nie zna przyczyny. Nie jest na tyle wyrafinowane, eby
odpowiedzie: Kiedy dzieciaki na przystanku mi dokuczay, nad
szarpno to mj szacunek do samego siebie".
Kiedy dziecko jest nieszczliwe, najbardziej doceni rodzica
czy nauczyciela, ktry sam zaryzykuje zdefiniowanie jego stanu
emocjonalnego. Jest nam bardzo przykro, gdy nam dokuczaj.
Obojtnie, jaka jest przyczyna, to bardzo boli". To informuje
dziecko, e jeli bdzie chciao o tym porozmawia, dorosy zro
zumie jego uczucia.
3. Powiadacie, e naley zaakceptowa najgorsze uczucia
dzieci. Czy nie istnieje niebezpieczestwo, e ucze uzna
nasz akceptacj za przyzwolenie na ze zachowanie?
Nie, jeli wprowadzimy wyrane rozrnienie midzy uczucia
mi a zachowaniem. Tak, uczniowie maj prawo odczuwa zo
i wyraa j. Nie, nie maj prawa do wyrzdzania drugiej osobie
krzywdy, czy to Jizycznej czy psychicznej. Moemy na przykad
42

l>< wiedzie Davidowi: Bye taki wcieky na Michaela, e chcia

e go uderzy. David, nie mog pozwoli na to, eby ktrykol
wiek z moich uczniw wyrzdza krzywd drugiemu dziecku.
Powiedz Michaelowi, co czujesz, ale sowami, a nie piciami".
4. W pierwszej klasie szkoy redniej mam ucznia, ktry
pochodzi z patologicznej rodziny. Trudno jest mi wykaza
zrozumienie, kiedy mwi: Nienawidz ci" albo Jeste
poda" czy te uywa wulgarnych sw, ktrych nawet nie
powtrz. Nigdy nie wiem, j a k zareagowa.
Czasami trudny ucze wystawia nauczyciela na prb i celowo
stara si go rozzoci albo zmusi do obrony. Zabawa polega na
tym, eby wodzi nauczyciela za nos i zmusi go do wygoszenia
(Iugiej, penej zoci oracji, podczas gdy reszta uczniw umiecha
si gupawo. Zamiast reagowa wrogoci, moe pani cicho oz
najmi: Nie podoba mi si to, co powiedziae. Jeli jeste wcie
ky, powiedz mi to w inny sposb, a chtnie ci wysucham".
5. J e d n a z moich uczennic opowiedziaa mi ostatnio o swo
ich d o m o w y c h kopotach. Jej brat i rodzice bez przerwy
si kc. Powiedziaam: Widz, jaka jeste nieszczliwa,
ale pomyl o wszystkich rzeczach, za ktre moesz by
w d z i c z n a " . Wybuchna paczem. Co zrobiam le?
Trzeba uwaa na swko ale". Pomniejsza ono uczucia, ktre
wanie zostay wyraone, i sygnalizuje: Teraz wyjani ci, dla
czego twoje uczucia nie s wane". Dzieci musz usysze, e
ich uczucia s akceptowane, a nie oceniane. (Widz, jaka jeste
nieszczliwa z powodu, tego, co si dzieje w domu. Chciaaby,
eby wszyscy lepiej si ze sob zgadzali"}. Odpowied, ktra
wiadczy o penym ^rozumieniu bez zastrzee daje mo
dym ludziom odwag do samodzielnego rozwizywania wasnych
problemw.

Relacje

nauczycieli

Pierwsza relacja pochodzi od praktykantki, ktr przydzielono

do dwujzycznej grupy w przedszkolu.
43

Kilka tygodni przed proczem matka, ktra wanie si prze

prowadzia, przysza ze swoim maym synkiem, przedstawia
go przedszkolance i szybko wysza. Przedszkolanka umiech
na si mio, pokazaa chopcu, gdzie ma usi, daa mu
kredki, papier i powiedziaa, e dzieci rysuj wanie kogo
z rodziny. Chopczyk rozpaka si. Przedszkolanka powiedzia
a: Nie, nie. No llores" (Nie pacz'*). Podeszam do chopca,
eby go pocieszy, na co ona zareagowaa stanowczo: Zostaw
go, bo bdzie paka do wakacji", po czym usiada za biurkiem,
eby dokoczy sprawozdanie.
Prbowaam nie zwraca na chopca uwagi, ale jego pacz
by nie do zniesienia. Usiadam koo niego i pogaskaam go
delikatnie po plecach. Pooy gow na stoliku i zaszlocha:
..Quiero mi mama... Quiero mi mama!" Wyszeptaam:
..Quieres tu mama?" (Chcesz do mamy?*') Spojrza na mnie
zapakanymi oczyma i powiedzia: Si".
Zwrciam si do niego (po hiszpasku): Trudno jest roz
stawa si z mam. Chocia wiesz, e niedugo po ciebie przyj
dzie, nie moesz si doczeka. Moe sprbujemy narysowa
twoj mam?" Wziam kredk, narysowaam gow, a potem
nos i usta. Podaam mu kredk i zaproponowaam: Prosz,
narysuj oczy".
Przesta paka, wzi kredk i narysowa dwie staranne kro
peczki. Powiedziaam: Narysowae oczy. A jakim kolorem na
rysujesz wosy?" Poszuka czarnej kredki i zabra si do ry
sowania wosw. Kiedy go zostawiam, cigle by pochylony
nad rysunkiem.
Czuam si wspaniale. Pewnie gdybym go zignorowaa, te
by si w kocu uspokoi, ale przez to, e potwierdziam jego
rozpacz, pomogam mu wyzby si tego uczucia.

* * *

Kolejn relacj przekaza nam nauczyciel ze szkoy redniej.

Udao mu si przerwa bjk w czasie lunchu poprzez potwier
dzenie racji obu antagonistw.
Usyszaem krzyki i ujrzaem dwch chopcw tarzajcych
si po pododze. Podbiegem i odcignem Manuela, ktry

siedzia na Julio i wali go pici. Oto. co si zdarzyo, kiedy

Ich rozdzieliem.
.IA:
MANUEL:
JA:
JULIO:
JA:
MANUEL:
JA:

MANUEL:

Ale jestecie na siebie wciekli!

On mnie kopn w krocze!
To boli jak diabli! Nic dziwnego, e jeste taki zy.
On mnie waln w brzuch.
To dlatego go kopne!
Ale on mi zabra chipsy.
I to ci rozzocio. No dobrze, na pewno teraz, kiedy
Julio wie, e nie lubisz, jak ci kto zabiera chipsy,
ju wicej tego nie zrobi.
Lepiej nie.

Stali patrzc na siebie spode ba.

JA:

Moe powinnicie si na jaki czas rozdzieli, zanim

znowu bdziecie przyjacimi.

To byo to. Pniej widziaem, jak obaj chopcy chodzili ra

zem po korytarzu i miali si. Kiedy mnie zobaczyli, Julio
zawoa: Widzi pan? Znowu jestemy przyjacimi!"

* * *
Ostatni relacj przekazaa nauczycielka, ktrej uczniowie byli
wstrznici wybuchem wojny w Zatoce Perskiej.
Na drugi dzie po wybuchu wojny w Zatoce Perskiej wiele
dzieci byo przeraonych i zdenerwowanych. Pomylaam, e
najlepiej bdzie, jeli przedstawi im ostatnie wydarzenia w per
spektywie historycznej, przygotowaam wic lekcj na temat
najwaniejszych wojen, w ktrych bray udzia Stany Zjedno
czone, a zaczam od wojny o niepodlego. Kiedy przedstawi
am klasie swoje zamierzenia, zapada cisza. Jedna z dziewczt
powiedziaa: Prosz pani, czy moglibymy tego dzisiaj nie oma
wia? Czy moglibymy porozmawia o naszych odczuciach
zwizanych z wojn?"
Klasa patrzya na mnie z niepokojem. Zapytaam: Czy chcie
libycie o tym porozmawia?" Wszyscy skwapliwie potwierdzili.
45

44

Byam poruszona, e maj do mnie do zaufania, eby pros

o zmian tematu lekcji.
Dyskusj rozpocz jeden z chopcw. Wojna jest gupia"
powiedzia ponuro.
Wszystkie oczy zwrciy si na mnie w oczekiwaniu na moj
reakcj. Widz, e bardzo to przeywacie powiedziaam.
Kto jeszcze chce co powiedzie?"
Wszyscy chcieli. Przez nastpnych trzydzieci minut wszyscy]
po kolei dzielili si najgorszymi odczuciami i gbokim niepo
kojem. W kocu kto zaproponowa: Zapiszmy to, dobrze?"
Dobrze pomylaam. Moe im uly, jeli bd mogli
wyrazi swoje uczucia w twrczy sposb".
Otworzyli zeszyty i pisali w ponurej ciszy. Przed kocem
lekcji zapytaam, czy kto chciaby przeczyta na gos to, co
napisa. Wielu uczniw wyrazio zgod. Oto fragmenty prac
trojga uczniw:
Przeraeni, z dala od domu
walczyli i ginli za co,
czego mona byo unikn.
Silvia
W czasie wojny sycha wiele dwikw,
odgosy wystrzaw i woanie o pomoc,
ale najgoniejszy ze wszystkiego
jest pacz rodzin onierzy,
ktrzy zginli na wojnie.
Joseph
Zginie wielu niewinnych ludzi,
a jeszcze wicej zapacze.
Kiedy ginie mama i tata.
dziecko jest
smutne,
dziecko si boi.
dziecko nie rozumie dlaczego.
Jamie
Pod koniec lekcji czarne chmury wiszce nad klas rozpie
rzchy si. Dzieci dzieliy wsplny bl. Wszyscy czulimy si
bardziej zyci. Nie tak samotni.

Siedem sposobw zachcania

dzieci do wsppracy

Podczas pierwszego roku pracy moja metoda zachcania dzieci

do wsppracy przypominaa slogan reklamowy firmy Nike: Po
l u o s t u to zrb!" Powicaam mnstwo czasu na dokadne roz|il.mowanie i podzielenie dnia na kilka przesyconych materiaem
li-Kcji. Mielimy duo materiau do przerobienia i mao czasu,
wic gdyby dzieci po prostu spokojnie siedziay i wsppracowa
y", bylibymy w stanie maksymalnie wykorzysta dany nam czas.
Sowo wsppraca" oznacza pracowa wsplnie dla osigni
cia okrelonego celu". Jednake niektrzy uczniowie zachowy
wali si tak, e odnosiam wraenie, i ich wsplnym celem jest
pooenie kresu mojej pracy! W trakcie przegldania zada do
mowych jaki ucze mnie pyta, czy moe pj do toalety, przez
klas przelatywa samolocik z papieru albo kto spada z krzesa.
Co si dziao z tymi dziemi? Czy nie wiedziay, jak wane
Jest zdobycie wyksztacenia? Czy nie dostrzegay zwizku po
midzy nauk a ich wasn przyszoci? Dlaczego nie potrafiy
narzuci sobie dyscypliny?
Pewnego dnia gdy miaam dyur na przerwie razem z inn
nauczycielk, obserwowaam, jak dzieci si popychaj, sztur
chaj i kc o to, czyja kolej, eby bawi si pik. Moja to
warzyszka przewrcia oczyma z obrzydzeniem i powiedziaa:
Popatrz na nich. S tacy niedojrzali. Dlaczego si tak dzie
cinnie zachowuj?
Mruknam co pod nosem, ale pomylaam: Moe dlatego,
e s dziemi i moe to my, doroli, powinnimy stara si
lepiej rozumie, jak naprawd zachowuj si dzieci". Kiedy spot
kaam Jane w pokoju nauczycielskim, przekazaam jej swoje
wielkie odkrycie.

46
47

Jane pokrcia gow.

To, co obserwujesz, to nie tylko dziecinne zachowanie, ale
co wicej. Niektre z tych dzieci maj takie problemy, o jakich
nam si nawet nie nio w ich wieku. Mam w klasie uczniw,
ktrzy prawie nie widuj swoich rodzicw. S oni wysokiej klasy
specjalistami, zajtymi robieniem kariery, i z niczego nie chc
zrezygnowa. Z kolei rodzice innych dzieci po prostu nie maj
kiedy przebywa w domu, bo bior dodatkow prac, eby jako
zwiza koniec z kocem. Ken ma w klasie dziecko, ktre byo
w cigu roku w dwch rodzinach zastpczych i trzech rnych
szkoach. A ty sama opowiadaa mi, e masz ucznia, ktry
mieszka w schronisku dla bezdomnych. Te dzieci nie tylko bo
rykaj si z normalnymi problemami wieku dojrzewania, ale
wiele z nich nawet nie miao szansy by dziemi. Jane prze
rwaa i westchna. To smutne, ale prawda jest taka, e
w dzisiejszych czasach dzieci j a k nigdy dotd przeywaj stresy
i cierpi z powodu zaniedbania. Jeli chcemy w ogle mie na
dziej, e pomoemy im zdoby wiedz, to musimy najpierw
pomc im rozadowa cay ten emocjonalny baga, z ktrym
przychodz do szkoy. A to znaczy, e j a k o nauczyciele musimy
w duym stopniu przyj na siebie rol rodzicw.
Jane przypuszczalnie miaa racj. Chocia cz dzieci przy
chodzia do szkoy chtna do nauki, inne wydaway si roz
targnione i wymagajce pomocy. Moe to dlatego ignoroway
moje najprostsze proby i stawiay opr. Cokolwiek dziao si
w ich domach, miao wpyw na ich zachowanie w szkole. To
wydawao si nawet na swj sposb logiczne. Kiedy Sam za
pyta matk, czy moe jej przeczyta wypracowanie, powiedzia
a, eby da jej spokj (wanie rzuci j kochanek). Melissa,
ktrej owdowiay ojciec wpad w alkoholizm, bya wychowywa
na przez nastoletni opiekunk i telewizj. Dziewczynka zu
penie nie wiedziaa, j a k porozumiewa si z dorosymi. Matka
Erica cierpiaa na chroniczn depresj. Co te dzieci mogy wie
dzie o wsppracy? Z pewnoci nie nauczyy si tego od swo
ich rodzicw. Oczywicie nie byam w stanie zmieni tego, co
dziao si w ich domach, ale mogam zmieni to, co dziao si
w szkole.
Kiedy rozmylaam o moim sposobie uczenia, musiaam przy
zna, e czasami sprawiaam wraenie sieranta wykrzykujcego
rozkazy:
48

Naostrzcie owki".
Podnie rk".
.Podpisz swj sprawdzian".
.Sied na miejscu".
Wyjmijcie ksiki".
Patrz na swoj kartk".
Stjcie rwno".
..Mow ciszej".
..Wypluj gum".
Ostronie z komputerem!"
N i c tylko mwiam dzieciom, co maj zrobi, ale take czego
nic maj robi:
Nie biegajcie po korytarzu".
Nie pchajcie si".
Nie bij go!"
Nie zapomnijcie odrobi zadania!"
Nie pisz po awce".
Nie rozmawiaj".
Nie oszukuj".
Nie wycigaj tak daleko ng".
Nie dranij chomika".
Zamiast przekazywa wiedz traciam czas na kontrolowanie
niesfornych uczniw. Ale gdybym tego nie robia, to w jaki spo
sb mieliby si nauczy zachowywa j a k cywilizowani ludzie?
A jednak im wicej rozkazw wydawaam, tym wikszy stawiali
opr. Tracilimy cenny czas lekcyjny na przeamywanie oporu
I walk. Gdy zdarzay si szczeglnie trudne dni, wracaam do
domu wyzuta cakowicie z si, a moja cierpliow bya na wy
czerpaniu. Czuam si, j a k w tym dowcipie: Zosta mi jeden
nerw... wanie na nim grasz!"
Wziam ponownie mj egzemplarz ksiki Jak mwi, eby
dzieci nas suchay... i raz jeszcze przeczytaam rozdzia Zach
canie do wsppracy". Wszystkie przykadowe sytuacje dotyczyy
domu. Co by si stao, gdybym zastpia je przykadami ze szko
y? Zanotowaam swoje poprawki do jednego wiczenia i nast
pnego dnia zabraam notatki do szkoy, eby pokaza je kole
ankom i kolegom przy lunchu. Kiedy pili kaw, powiedziaam:
Proponuj jeszcze raz pobawi si w szko. Ja jestem na
uczycielk, a wy moimi uczniami. Kiedy bd co do was mwia,
49

pomylcie: Co czuj albo myl, syszc te sowa". Potem opi

szecie mi swoje reakcje.
Nie ma mowy powiedzia Ken, wycigajc rk po moje
notatki. Ostatnim razem byem krlikiem dowiadczalnym,
wic moe tym razem zagram nauczyciela, a wy opiszecie swoje
reakcje?
Wyrazilimy zgod. Poniej znajduj si stwierdzenia Kena od
czytane z kartki i reakcje jego uczennic" Marii, Jane i moje.
Nauczyciel:

(obwiniajc i oskarajc) Znowu zapomniaa

owka? I czym bdziesz teraz pisa? Musimy
przerwa lekcj i traci cenny czas, eby ci
znale co do pisania.

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Nie wierz ci.

Mam to gdzie.
Boj si.

[wydajc rozkazy) Przestacie rozmawia. Od

cie zeszyty. Ustawcie si w rwnej linii. Szybko!

Reakcja ucznia:

50

Nienawidz ci!
Wszystko robi le!
Rzeczywicie jestem gupia.

[odgraajc si) Jeli jeszcze raz zobacz, e plu

jesz na podog, wylecisz z klasy tak szybko, e
pogubisz nogi. Jeli bdziesz si nadal tak za
chowywa, zostaniesz zawieszony!

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

[wygaszajc kazanie) To nieadnie, e zepsua

Johnowi piro. Jak by si czua, gdyby kto
tobie zepsu piro? Jeli kto ci co poycza,
musisz o to dba, tak samo, jak by chciaa, e
by kto dba o twoje rzeczy. Czy nie sdzisz, e
powinna przeprosi Johna? Wydaje mi si, e
tak.

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Reakcja ucznia:

Nie jestem twoim niewolnikiem.

Zrobi to, ale bez popiechu.
Jak by si tu wydosta z tego wizienia?

Nauczyciel:

Kup sobie farb do wosw.

e te musz tu siedzie i tego wysuchiwa!
To moja wina.

(porwnujc) Dlaczego z opnieniem oddajesz

wypracowanie? W zeszym roku uczyem twoj
siostr Sally. Zawsze oddawaa wypracowania
na czas.

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Boj si.
Lepiej nie bd sama niczego robi.
Nie masz racji. Nic si nie stanie.

(odgrywajc mczennika) Codziennie wracam do

domu z blem gowy. I to przez was, dzieci. Wi
dzicie te siwe wosy? Kade z was si do tego
przyczynio.

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Chyba jestem zym czowiekiem.

Bla, bla, bla.
Przestaam sucha.

(ostrzegajc) Uwaaj na te rurki! Jeszcze pkn

i si skaleczysz... Ostronie z menzurkami! Czy
chcesz spowodowa wypadek?

[przezywa) Chyba jeste gupia. eby odda nie

podpisany sprawdzian!

Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Czuj si upokorzony.
Nigdy nic nie robi dobrze.
Nauczyciel jest pody.

Nauczyciel:

Nigdy nie bd tak dobra jak Sally.

Nienawidz Sally!
Nienawidz nauczyciela.

(z sarkazmem) Nikt nie pamita, w ktrym roku

Kolumb odkry Ameryk? Wspaniale. To chyba
51

szkoa dla opnionych w rozwoju. Iloraz inte

ligencji wzronie tylko wtedy, gdy staniecie na
krzesach.
Reakcja ucznia:

Nauczyciel:

Jestem gupia.
Nic nie mog zapamita!
To na pewno szkoa specjalna.
Nauczyciel te jest opniony w rozwoju.
Id do diaba!

(przepowiadajc przyszo) Z takimi nawykami

nigdy nie bdziecie w stanie utrzyma si na
posadzie. A jeli nie potraficie zapracowa na
lepsze oceny, nie dostaniecie si do adnego
przyzwoitego collegeu.

Reakcja ucznia:

To bez sensu.
Jestem saba.
Po co prbowa?
Poddaj si.

Kiedy skoczylimy ten eksperyment, patrzylimy na siebie

w milczeniu. Jane wypowiedziaa w kocu nasze myli:
Jeli odczuwamy tak zo i rozpacz, chocia tylko uda
jemy, to jak musz si czu prawdziwi uczniowie?
Szczeglnie jeli w domu sysz to samo dodaa Maria.
Moja siostra powtarza dzieciom: Jeli nie bdziecie mieli
lepszych ocen, nie pozwol wam oglda telewizji", Powiniene
si uczy tak pilnie jak twj brat. Moe te by dostawa pitki",
Nie robisz, co do ciebie naley, bo jeste leniwy". Ona cigle
ruga dzieci, a jej m prawi kazania.
Specjalnoci mojego ojca by sarkazm powiedziaa
Jane. Sdzi pewnie, e jest zabawny albo sprytny. Ma
wia: Zgubia ksik z biblioteki? Wspaniale, to bardzo od
powiedzialne zachowanie". Kiedy byam maa, nie wiedziaam,
j a k mam to rozumie. Jak zgubienie czego moe by odpo
wiedzialne? Kiedy podrosam, jego sarkazm bardzo mnie rani
i miaam ochot odpowiedzie mu tak samo. Czasami to robi
am. Niestety, bardzo dobrze mi to wychodzio. Kiedy zaczam
52

uczy, takie sowa same cisny mi si na jzyk, szczeglnie gdy

byam sfrustrowana. Pamitam, jak powiedziaam do leniwe
go ucznia to, co ojciec powtarza mi setki razy: Czy to wro
dzone lenistwo, czy moe kto ci pomaga?" Klasa rozemiaa
si.
A ten miech wtrci Ken brzmi dla nauczyciela jak
muzyka i zachca do wzniesienia si na wyyny sarkazmu.
Wiem powiedziaa z powag Jane. Ale pod tym mie
chem kryje si dziecko, ktre zostao publicznie wyszydzone.
Ju tego nie robi.
Jak ci si to udao? spytaa Maria.
Jane skrzywia si.
To mi nie sprawiao przyjemnoci. Podczas drugiego roku
pracy miaam w klasie wyjtkowo irytujc uczennic. W rodku
lekcji Theresa potrafia wyj lusterko i poprawia wosy. Pew
nego dnia przepytywaam dzieci z tego, co mieli przeczyta o sta
roytnym Egipcie. Nikt si nie zgasza. Zobaczyam, e Theresa
maluje paznokcie. Tego byo za wiele! Powiedziaam: Nie bd
pytaa Theresy. Ona zawsze wnosi tak wiele do naszych dys
kusji, e musz da szans pozostaym". Kilkoro dzieci parskno
miechem. Ku mojemu zdumieniu Theresa oderwaa wzrok od
paznokci i szeroko si do mnie umiechna. Mylaa, e na
prawd tak sdz! Mj komplement" sprawi jej przyjemno.
Byo mi tak wstyd, e postanowiam: Nigdy wicej! Jeli chc
okaza dezaprobat, musz to wyrazi w prosty sposb. Jeli
chc by dowcipna, musz si upewni, e nie odbywa si to
kosztem dziecka".
No dobrze odezwa si Ken. Zatem wikszo z te
go, co mwimy do dzieci sprawia, e albo one, albo my czujemy
si le. Ale faktem jest, e musimy dopilnowa, eby dzieci si
waciwie zachowyway.
To prawda dodaa Maria. Co nauczyciel moe zro
bi prcz tego, e bdzie miy i bdzie mwi: Zrb to, prosz"
albo Nie rb tego, prosz".
Tu znajdziemy odpowied powiedziaam, wyjmujc ksi
k Jak mwi, eby dzieci nas suchay... i wymachujc ni w po
wietrzu. Otworzyam j na rozdziale Zachcanie do wsppracy"
i pokazaam Marii i Kenowi rysunki.
Ken oglda je uwanie.
To wszystko odbywa si w domu zauway.
53

 Tak powiedziaa Maria ale dzieci s dziemi, obo

jtnie gdzie si znajduj, w domu czy w szkole. Nie ma chyba
wielkiej rnicy.
Sdz, e jest ogromna rnica stwierdzi Ken po
midzy jednym lub dwojgiem rodzicw, ktrzy musz sobie ra
dzi z jednym lub dwojgiem dzieci, a nauczycielem, ktry ma
do czynienia z trzydzieciorgiem dzieci naraz.
To prawda. Pod tym wzgldem nauczyciel ma trudniejsze
zadanie zgodzia si Jane. Ale pod innymi wzgldami go
rzej maj rodzice. To zobowizanie na cae ycie. Nie mog po
zby si wasnych dzieci o trzeciej po poudniu ani mie nadziei,
e jesieni dostan lepsze. Jednake obojtnie, czy jestemy
w klasie czy w domu, te same metody okazuj si uyteczne
i bardzo skuteczne.
Do koca przerwy na lunch prbowalimy wsplnie przenie
metody zachcania do wsppracy na szkolny grunt. Oto w for
mie rysunkw przykady, ktre wymylilimy.

OPISZ PROBLEM
/ a m i a s t oskara

Zamiast sarkazmu

Opisz p r o b l e m

Opisz p r o b l e m
1 MAM TU NIE PODPISANY
\ ^ _ _ _ SPRAWDZIAN.
(OCH, TO M O b .

=
Zamiast r o z k a z y w a

'

Opisz p r o b l e m

PRZESTACIE HAASOWA I MARSZ. OO

K L A S Y . ALE 3UZ.'.

Gdy nauczyciel opisuje problem, zamiast oskara lub

wydawa rozkazy, uczniowie sq bardziej skorzy do tego,
by zachowywa si odpowiedzialnie.

ZAPROPONUJ WYBR

UDZIEL INFORMACJI
Z a m i a s t oskara

Udziel i n f o r m a c j

Zaproponuj

/ i imiast r o z k a z y w a

CO 7Y SOBIE WYOBRAASZ ? KTO Cl

POZWOLI RYSOWA PO BIURKU 1

Zamiast o b w i n i a
DLACZEGO TA DYSKIETKA LEY NA PO
DODZE? PEWNIE JU JEST
DO NICZEGO.

Zamiast ponia
TWOJA KOSZULKA MIERDZI J
NIKT Cl NIE M W I ,
vDO CZEGO SUY MYDO I WODA?

wybr

3 A K A WYSOKA W I E A ! WOLAABY,
DEJ NIE NISZCZY. MOESZ ODOY

Udziel i n f o r m a c j i
DYSKIETKI NIE DZIAAJ, GDY S
.PORYSOWANE ALBO ZABRUDZONE.

OESZCZE NIE ZACZE P|SAC<W TAKIM TEMPIE SKOCZYSZ ZA

STO L A T .

Udziel i n f o r m a c j i
KOSZULKI TRZEBA PRA RAZ W T Y
GODNIU, EBY A D N I E PACHNIAY-

Kiedy nauczyciel udziela informacji zamiast obraa, istnieje

wiksze prawdopodobiestwo, e uczniowie zmienig swoje
zachowanie.

Zaproponuj wybr

Zamiast z n i e c h c a d o m y l e n i a

NAJGORZEJ ZACZ.
^

Zamiast grozi
3ESLI NIE USZYJESZ. TEGO FARTUCHA

Zaproponuj wybr
SZYCIE FARTUCHA CHYBA CI NIE PASJO
NUJE MOE BYOBY LEPIEJ, GDYBY
WYBRAA INNY CIEG ALBO MATERIA^

Groby i rozkazy wywoujg w uczniach poczucie bezradnoci

albo ch oporu. Wybr otwiera furtk do nowych moliwoci.

WYRA TO SOWEM LUB GESTEM

OPISZ, CO CZUJESZ (NIE RB ADNYCH ALUZJI

DO CHARAKTERU UCZNIA)

Zamiast d a w a ostrzeenie

Wyra t o s a m o s o w e m

Zamiast sarkazmu

Powiedz, co czujesz

Zamiast p r a w i kazanie

Wyra t o s a m o g e s t e m

Zamiast z a w s t y d z a n i a

Powiedz, c o czujesz

ZASTPCA POWIEDZIA Ml, OACY BY

LICIE WSTRTNI. WSTYDCIE SI !

Zamiast oskara

Wyra t o s a m o s o w e m

Zamiast p r z e z y w a

PRZYKRO Ml BYKO SKUCHA; Z SPRA

WILICIE KtOPOT MCOEMU ZASTPCY!

Powiedz, c o czujesz
.DENERWUdE MNIE, KIEDY KTC Ml PRZE'
IsZKADZA , GDY ROZMAWIA KI .

Uczniowie nie lubi w y s u c h i w a k a z a ani d u g i c h

wyjanie. J e d n o sowo czy gest z a c h c a ich d o pomylenia
o p r o b l e m i e i z a s t a n o w i e n i a si, c o n a l e y z r o b i .

Kiedy n a u c z y c i e l opisuje u c z u c i a , nie a t a k u j g c i nie

omieszajgc uczniw, sa oni w stanie go w y s u c h a
i z a r e a g o w a w sposb odpowiedzialny.

WYRA TO SAMO NA PIMIE

Uczniowie czsto nie s u c h a j g t e g o , c o m w i q doroli, ale kiedy
w i d z g t o s a m o n a pimie, a t w i e j t o d o nich d o c i e r a . Ponisza kartka
z o s t a a p r z y c z e p i o n a d o b r u d n e j klatki krlika.
FZATONKU
WHC6
JU
'ODDECHU. P/FOS
MCZRCB FTOI
KL4TKE..
DZIKI,

'
i

T a n o t a t k a z o s t a a umieszczona n a p u d e k u d o s p r a w d z i a n w .
Sporzgdzi j g n a u c z y c i e l , z m c z o n y c i g g y m p r z y p o m i n a n i e m .

N a u c z y c i e l wysa t e n licik d o u c z e n n i c y , ktra nie o d d a a n a czas

p r a c y semestralnej.
DROG

C/NDY

TERMIN
'PRACY

1/N
S^JI-

ODDAM/A i

SEMESTRALNEJ/

hl

ZES2Y

Pl-j

POINFORMUJMY

Bylimy z siebie zadowoleni. Przykady, ktre razem opraco

walimy, wydaway si przekonujce na papierze.
Cay problem powiedziaam polega teraz na tym,
eby zastosowa te wszystki cudowne pomysy w klasie.
Moe ci to zdziwi odezwa si Ken ale kiedy mam
dobry dzie, to stosuj niektre z tych metod w zupenie natu
ralny sposb. Zawsze im mwi: Twoje nogi...", Drzwi...", Twj
sprawdzian..." Tylko e do dzisiaj nie wiedziaem, e jestem taki
wykwalifikowany". Robi jeszcze co, co nie zostao tu opisane.
Przeoczylimy co? zapytaam.
Tak. Zabaw. Troch humoru. Co, co oywi atmosfer.
Robi to nie tylko z myl o dzieciach, ale rwnie o sobie.
Dobrze jest troch poartowa zgodzia si Maria.
Marco uwielbia lekcje biologii, poniewa nauczyciel dowcipkuje.
To prawda. Na zebraniu nauczyciel powiedzia rodzicom, e
szkoa ma tak mao pienidzy, e dzieci z pierwszej klasy musz
zaszywa aby, eby starsze klasy mogy robi sekcj.
Ken zamia si serdecznie.
Wanie to miaem na myli powiedzia. Humor spra
wia, e wszyscy s w dobrym nastroju i chc wsppracowa.
Ogarna mnie ciekawo.
Co takiego robisz, Ken? Daj mi jaki przykad.
Dobrze odpar. Alarm przeciwpoarowy. Wiecie, e
dzieci nigdy nie traktuj go powanie i trudno je zmusi, eby
opuciy klas. Ale kiedy stosuj musztr marynarki wojennej",
lo jako pierwsi jestemy na dworze.
Jak musztr?
Ken zwin kartk papieru i przyoy j do ust jak tub.
Uwaga, uwaga! To wiczenia. wiczenia przeciwpoarowe.
Wszyscy na stanowiska. Przystpi do wykonania powierzonych
zada. Marynarze na pokad. Parami!
Zdumiewajce jest, jak szybko dzieci reaguj, jeli co
przypomina im zabaw powiedziaa Jane. Kiedy uczyam
w pierwszej klasie, zawsze byo wielkie zamieszanie, gdy wycho
dzilimy gdzie i dzieci miay si rwno ustawi. Ktrego dnia
powiedziaam: Dzieci, zrobimy pocig. Ty, Juan, bdziesz loko
motyw, a ty, Moniko, bdziesz ostatnim wagonem. Reszta niech
si ustawi midzy nimi. Pocie sobie donie na ramionach i ru
szamy". W cigu niecaej minuty stali w rwniutekiej linii i jak
pocig zmierzali do drzwi, w dodatku kady si umiecha.
(IL

 Ale tak mona postpowa tylko / maymi dziemi, pra

wda? powiedziaa Maria.
Tak wanie mylaam! wykrzykna Jane. I kiedy
dostaam czwart klas, sdziam, e s zbyt duzi na takie nu
mery. A ktrego dnia pewna nauczycielka poskarya si, e
moja klasa strasznie haasuje idc do stowki. Zamiast ich
wyzywa powiedziaam z powag, eby wyjli z kieszeni swoje
zaczarowane klucze", zamknli sobie buzie i oddali mi klucze,
zanim wyjd na korytarz.
I posuchali ci? spytaa Maria.
Kady po kolei podchodzi do mnie, eby odda mi klucz.
Potem przeszli przez korytarz bez sowa, szczerzc zby. Nie
odezwali si. dopki nie weszli do stowki. W stowce oddaam
kademu jego klucz, eby mogli rozmawia i je.
Czy twoje wasne dzieci wiedz, jakie maj szczcie, e
jeste ich matk? zwrciam si do Jane. Na pewno
w waszym domu jest bardzo wesoo.
Jane umiechna si blado.
Moje dzieci by si z tob nie zgodziy powiedziaa, zbie
rajc swoje rzeczy. Kiedy wracam do domu, mam ju nie
wiele energii. Pragn tylko spokoju i ciszy.
I doczekasz si tego powiedzia Ken, wychodzc z Jane
gdy twoje dzieci dorosn i wyprowadz si.
Rozmowa ta odbya si w pitek. W poniedziaek Jane posta
wia tac na stole i usiada koo nas caa rozpromieniona.
O co chodzi? zapyta Ken.
Jestem z siebie bardzo dumna oznajmia Jane. Pa
mitacie, o czym rozmawialimy w pitek? Kiedy wrciam do
domu, moje dzieci byy w kuchni i szykoway sobie jedzenie.
Na stole walay si ksiki, chipsy, skrki od bananw, a na
pododze byo peno okruchw. Czy groziam im? Czy wyzwaam
ich od najgorszych? Czy wygosiam kazanie? Ot nie. Jane
przerwaa dla wywarcia wikszego efektu i wskazaa palcem na
Kena. Wykorzystaam twj pomys powiedziaa. M
wiam tak, jakbym bya kim innym.
Kim innym? powiedzia Ken zbity z tropu.
Dokadnie. Udawaam kilka rnych postaci. Dzieciom bar
dzo si to spodobao. A mojego ma tak to przekonao, e sam
wymyli kilka postaci.
Daj nam jaki przykad poprosi Ken.
(2

Tutaj? Teraz? Byoby mi gupio.

Jednak nie musielimy dugo nalega. Po chwili Jane zaba
wiaa nas odgrywaniem rl. Na rysunkach przedstawione s poitacie, ktre Jane i jej m stworzyli dla rozbawienia siebie
I dzieci.

ZAMIAST WYZYWA

SPRBUJ WCIELI SI W INN POSTA

Pikno z P o u d n i a
OCH,
TAKI

DOPRAWDY,

CHY6A

Gangster
ZEMDLEJ

NIEPORZDEK U TE3 KUCHNI

WSZYSCY MUSZ POMOC

piewaczka o p e r o w a
TU OKRUSZEK , TAM OKRUSZEK !
WSZDZIE PEKNO TYCH OKRU5ZKcW

Robot
WSZYSTKIE ZABAWKI ---- KSIKI
BUTY
-SKORKI OD BANANW - MUSZ
2NIKNC - PRZED---- O B I A D E M .

W P O R Z S I U , CHKOPCY. SPRZ
TNIJCIE TEN B A J Z E L P R Z E D
W Y E R K , BO BDZIE Z WAMI
KRUCHO '

Angielski Lord
3AK POWIADAM, MOI PASTWO, OBIAD
BDZIE PODANY 0 SZSTEJ. SPRZTNIC
CIE TU TROCH, , BYMY M06U ZASI'
DO STOKU.

Francuska p o k o j w k a
MON DIEU-

THAMPKI NA STOLE. NA

KTRYM SIE J E ?
NIE.

THAMPKI

OCH NIE, NIE; NlE

TRZEBA

DO S Z A F K I .

SCHOWA

Maria cay czas si umiechaa.

- To byo bardzo zabawne przyznaa. Wiem, e gdy
bym zastosowaa t metod wobec moich dzieci, te by na pewno
posprztay. Tylko e ja bym si gupio czua. To nie ley w moim
charakterze. Jestem bardziej powana. Moe zbyt powana.
- Nic mi o tym nie wiadomo powiedziaa Jane. S
dz, e w kadym z nas drzemie potrzeba zabawy, czasami g
boko ukryta. Musimy j tylko wyzwoli. A to co zrobia z An
Kuth ktrego ranka?
Maria nie wiedziaa, o co chodzi.
- No kiedy wybucha ta wielka ktnia przed wyjciem do
szkoy.
Maria zaczerwienia si.
Och, to nic takiego.
- Wierz mi powiedziaa Jane to byo co. Opowiedz
Im o tym. Prosz.
Maria wahaa si przez chwil.
Ana Ruth pokcia si ze mn tu przed wyjciem do szko
y. Widziaam, e nie ma ochoty wychodzi, dopki si nie po
godzimy. Wiedziaam, e chce mnie pocaowa i jednoczenie
nie chce. Zapytaam j, czy dostan buziaka przed wyjciem.
Powiedziaa, e nie. Spytaam, czy dostan buziaka, kiedy wrci
ze szkoy. Rwnie zaprzeczya. Zapytaam wic, czy pocauje
mnie, gdy wyjdzie za m. Rozemiaa si, ucisna mnie i po
caowaa i obie poczuymy si lepiej.
Czuam si dziwnie podniecona, kiedy szam do klasy. Poru
szya mnie opowie Marii (jak by zabawnym w tak trudnym
momencie?) i oczaroway zwariowane postacie, w ktre wcielili
si Jane i jej m. Wymylenie czego nowego, nieoczekiwanego
wydawao si takie zabawne. Pomylaam o haaliwych dzie
ciakach z mojej klasy, ktre ustawicznie odpowiaday na pytania
nie podnoszc rki. Prbowaam wielu z nowych metod, ale nig
dy humoru. Opisywaam problem: Sysz odpowied, ale nie
widz rk". To skutkowao w przypadku kilkorga dzieci. Mwi
am, co czuj: Drani mnie, kiedy wszyscy wykrzykuj naraz
i w kocu nie sysz nikogo". Kilkoro uczniw zareagowao pra
widowo. Najbardziej opornym umoliwiam dokonanie wyboru:
Moecie podnie praw albo lew rk". Jedni wybrali praw,
inni lew, jeden ucze podnis obie rce. Kiedy kto zapomina,
przypominaam jednym sowem: Rce".
65

Gratulowaam sobie, e udao mi si cakiem niele opanowa

sytuacj, ale Andrew nadal wymyka si spod kontroli. Sowa
pyny mu z ust, nim zdy pomyle, e naley podnie rk.
Moje uwagi nie skutkoway w przypadku tego niepokornego du
cha. Nagle doznaam olnienia. Zatrzymaam si na schodach,
wyjam notes i napisaam:
Drogi Andrew!
Kiedy co wiesz,
Nie krzycz jak zwierz.
Gdy rk podniesiesz,
Bardzo si uciesz.
Z gry dzikuj.
Pani Lander
W poowie lekcji zapytaam klas o przyczyny wojny o nie
podlego. Wszyscy podnieli rce, tylko jedna osoba wykrzyk
na: Nakadanie podatkw bez reprezentacji w parlamencie!"
Oczywicie by to Andrew. Podeszam do niego, umiechnam
si przyjanie i podaam mu karteczk. Przeczyta j, odpowie
dzia mi umiechem i do koca lekcji podnosi rk!
Nazajutrz powiedzia, e napisa dla mnie wiersz. Przeczytaam
jego dzieo i poprosiam, eby zapisa je na tablicy jako przy
pomnienie dla caej klasy. Andrew napisa wielkimi literami:
Na dole ra,
Na grze kos.
Gdy podniesiesz
Zabierzesz gos.

rk,

Nigdy wicej nie musiaam przypomina o podnoszeniu rk.

Po prostu wskazywaam na wiersz Andrew.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Zachcanie do wsppracy
W domu i w szkole
DOROSY:

Dzieci, kto narobi takiego baaganu na pod

odze?

Zamiast zadawa takie pytanie:

1. Opisz problem.
Widz mokr farb na pododze".
2. Udziel informacji.
atwiej wyczyci farb, zanim wyschnie".
3. Zaproponuj wybr.
Moecie to wyczyci mokrym szmatem albo wilgotn
gbk".
4. Wyra to sowem lub gestem.
Farba!"
5. Opisz, co czujesz.
Nie lubi, jak podoga jest zachlapana farb".
6. Wyra to na pimie.
UWAGA ARTYCI!
Zanim wyjdziecie z pokoju, pieczoowicie
przywrcie pododze dawny wygld.
Dzikuj,
Zarzd
7. Wykorzystaj element zabawy (mw innym gosem
albo z innym akcentem).
Moesz si wcieli w gangstera:
Hej, chopcy, jak wielki szef zobaczy farb na pododze,
bdzie z wami krucho. Bierzcie ciery i do roboty, bo jak
nie, marny wasz los".

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

rodzicw

1. Czy to, w jaki sposb si mwi, nie jest rwnie wane

jak to, co si mwi?
Ton gosu jest tak samo wany j a k wypowiadane sowa. Na
lepsza metoda moe nie poskutkowa, jeli wypowiemy sow
tonem, ktry informuje: Znowu to zrobie... Nigdy si nie na
uczysz". Nie tylko nasze sowa musz wyraa szacunek, ale
take postawa powinna sygnalizowa: Mam zaufanie do twoic
umiejtnoci i osdw. Kiedy wska, na czym polega problem
bdziesz wiedzia, co zrobi".
2. Pewnego dnia crka przybiega do mnie z paczem, bo
jeden z braci wyrwa kilka kartek z jej nowego zeszytu.
Zapytaam obu chopcw, ktry z nich to zrobi, i obaj za
przeczyli. Jak mog ich skoni do powiedzenia prawdy?
Kiedy dzieci sysz pytanie: Kto to zrobi?", wcza si ich
dzwoneczek alarmowy. Maj do wyboru dwie nieprzyjemne mo
liwoci. Jeli skami i ujdzie im to pazem, przez chwil od
czuj ulg, ale pozostanie im na dugo poczucie winy. Jeli
powiedz prawd, mog oczekiwa wymwek albo kary. Co gor
sza, ich wyznanie moe wywoa jeszcze bardziej kopotliwe py
tanie: Dlaczego to zrobie?"
Obojtnie, jak dziecko bdzie prbowao usprawiedliwi swj
postpek, odniesie wraenie, e odpowied na pytanie, dlaczego
popenio przestpstwo", oznacza samooskarenie: Poniewa je
stem gupi, pody, samolubny, nierozwany i bezmylny".
Zamiast pyta dzieci, kto lub dlaczego co zrobi, lepiej przed
stawi problem: Suzie jest bardzo zmartwiona. Z jej zeszytu
wyrwano kilka kartek". Mona do tego doda informacj: Jeli
komukolwiek w tej rodzinie brakuje papieru, niech mi powie,
a pomog mu co znale".
3. Kiedy chc, eby moja crka co zrobia, prosz j grzecz
nie. Mwi: Pospiesz si, prosz, bo spnisz si do szkoy"

albo Wycz, prosz, telewizor i zabierz si do wypracowa

nia", ale crka ignoruje mnie. Jaka jest na to rada?
Doroli uywaj czsto sowa prosz", eby zmniejszy ciar
bezporedniego rozkazu. Dzieci czsto nie sysz prosz" i bun
tuj si przeciwko rozkazom. A to z kolei denerwuje wikszo
rodzicw. Co gorsza, same dzieci uywaj sowa prosz" jako
formy nacisku: Mamo, musisz pojecha ze mn do tego sklepu,
prosz. Powiedziaam prosz prawda?" Poniewa istnieje wiele
Innych metod zachcania do wsppracy (patrz Szybkie przy
pomnienie" str. 67), proponujemy stosowanie sowa prosz" tyl
ko w sytuacjach nie nacechowanych emocjonalnie, kiedy po pro
stu chcemy nauczy podstawowych zasad grzecznoci: Podaj
mi chleb, prosz".
4. Ile lat powinno mie dziecko, eby rodzice mogli zwraca
si do niego na pimie?
To do zdumiewajce, ale sowo pisane jest skuteczne nawet
w przypadku dzieci, ktre jeszcze nie potrafi czyta. Pewna mat
ka opowiadaa nam, e jej crka bardzo dugo szykowaa si rano
do przedszkola. Pewnego popoudnia matka zrobia list wszy
stkich czynnoci, ktre trzeba rano wykona. Obok sw naryso
waa proste obrazki odpowiadajce kadej czynnoci (szczotko
waniu zbw, czesaniu wosw, jedzeniu niadania itd.). Od tej
pory jej creczka co rano sprawdzaa na kartce, co ma zrobi
przed wyjciem do przedszkola. Ktrego dnia z dum zasonia
obrazki i przeczytaa" caa list swojemu tacie.
5. Kiedy mj syn w kko nawraca, e nie ma zamiaru
wygasza gupiego przemwienia", nawet jeli nauczyciel
go obleje, powiedziaam mu, e ma do wyboru: albo prze
wiczy przemwienie przed lustrem, albo przede mn. Od
mwi.
Kiedy mody czowiek ma negatywny stosunek do jakiego za
dania, moe uzna taki wybr za manipulacj albo puapk. Za
nim w ogle bdzie mg zastanowi si nad zaproponowanymi
opcjami, musi wiedzie, e rozumie pani jego opory. Na przykad:
Sama myl, e miaby sta przed publicznoci i wygasza
69

mow, moe by przeraajca! Nawet profesjonalici si dener

wuj! Jak sdzisz, co by ci pomogo nie denerwowa si, nabra
pewnoci siebie? Moe wiczenie przed lustrem? A moe przed
kim z rodziny?"
Takie postawienie kwestii moe nawet spowodowa, e p;
syn wymyli trzeci moliwo: Mog to nagra na tam i pu
szcza tak dugo, a si naucz".
Stojc po stronie syna i przyznajc, e ma trudne zadanie do
wykonania, sprawia pani, i jest on w stanie usysze propozycj
i rozway j.

Relacje

rodzicw

Pierwszy przykad ukazuje ojca, ktry za pomoc nowych me

tod pomaga kilkunastoletniemu synowi lepiej uoy wspycie
z uczniem z zagranicy, ktry mieszka przez rok w ich domu.
Mj syn Jack odrabia lekcje, suchajc swojej ulubionej
stacji muzycznej. Widziaem, e Andr, nasz wspmieszkaniec
z Francji, mia trudnoci ze skupieniem si na zadaniu do
mowym, ale by zbyt grzeczny, eby co powiedzie. Po prostu
wpatrywa si w radio. Byem wcieky, e mj syn jest taki
bezmylny. Ju miaem go zapyta, czy wyobraa sobie, jak
Andr ma pracowa w tym haasie, ale pomylaem, e lepiej
przeka mu informacj. Powiedziaem: Jack, niektrzy ludzie
lubi odrabia lekcje przy gonej muzyce, a niektrzy potrze
buj ciszy, eby si skupi". Jack spojrza na mnie, przyciszy
troch radio i zapyta Andr: Tak moe by?"
Po okoo p godzinie haas znw si nasili. Wetknem
gow do pokoju chopcw i krzyknem: Muzyka!" Jack po
wiedzia: Och, przepraszam" i wyczy radio. Andr powie
dzia: Merci".

Nastpn histori przekazaa matka, ktra bardzo czsto wy

korzystuje element zabawy, eby zachci do wsppracy swoj
trzyletni creczk Mindy.
70

Mindy miaa zamiar wej z ksik do brodziku. Byam za

daleko, eby j zatrzyma, wic zawoaam: Oj nie, nie! Ksi
ko, stj! Ksiko, nie moesz wej do wody. Ksiki nie umie
j pywa!" Mindy zatrzymaa si, spojrzaa na ksik, ktr
trzymaa w rce i szybko odniosa j do domu. Chwil pniej
biega do baseniku.

Dwie kolejne historie ilustruj si sowa pisanego.

Andy, mj dziesicioletni syn, baga mnie, ebym poyczya
mu najlepsz brytfann, poniewa w szkole mia si odby po
kaz midzynarodowych potraw. Kiedy pokaz si skoczy, syn
oczywicie zapomnia przynie garnek z powrotem. Przypomi
naam mu o tym codziennie przez tydzie, ale bezskutecznie.
W kocu wziam flamaster i napisaam BRYTFANNA" na ba
nanie, ktrego zapakowaam mu na drugie niadanie. Po po
udniu powiedzia mi, e wszystkie dzieci miay si, kiedy wyj
banana. Ale pomimo to zapomnia przynie do domu garnek!
Powiedziaam: ,Andy, to woa o pomst do nieba. Musisz sam
sobie gdzie zanotowa, eby nie zapomnie". Usiad i napisa:
Drogi Andy!
Nie zapomnij przynie do domu tego gupiego, wstrtnego,
mierdzcego, brdnego garnka. Jutro, bo inaczej...!!!
Nie poprawiam bdu. Przyczepi karteczk do teczki i na
zajutrz odzyskaam swj garnek.

* * *
Mj pies sta przy oknie i szczeka. Wyjrzaam i zobaczyam,
e moje dzieci i dzieci ssiadw kc si na przystanku auto
busowym krzyczay, biy si i kopay. Nie byam jeszcze
ubrana, wic napisaam szybko na duej kartce papieru PRZE
STACIE SI KCI!" i przypiam j do obroy psa. Potem
go wypuciam, majc nadziej, e pobiegnie do dzieci. I rze
czywicie, popdzi do nich, przeraliwie szczekajc. Kiedy dzie
ci zobaczyy psa i przeczytay kartk, byy zaskoczone. Rozgl
day si zdumione. I przestay si kci.
71

Pytania

nauczycieli

1. Co zrobi, jeli opisz problem, a ucze nie zareaguje?

Pewnego dnia powiedziaam do pierwszoklasisty: Jim, two
ja noga tarasuje przejcie". Spojrza na mnie, powiedzia:
Och" i nie cofn nogi. Nie wiedziaam, co mam dalej zrobi.
Zawsze mona powtrzy to samo. Jeli nie przyniesie to re-j
zultatu, mona doda informacj: Kto moe si o ni potkn".
Niektrym dzieciom trzeba powtarza pewne rzeczy dwa razy i na]
rne sposoby.
2. Zastanawiam si, czy metoda udzielania informacji skut
kuje w przypadku nastolatkw. Na wychowaniu plastycz
nym robilimy kolae i powiedziaam do jednej z dziewczt:
Sheila, klej wyschnie, jeli si go nie zakrci". Przewrcia
oczami i powiedziaa: artuje pani!" Dlaczego tak zareago
waa?
Informacja musi by dostosowana do wieku. Jeli powiemy
nastolatkowi co, co ju wie, uzna, e nie doceniamy jego inteli
gencji. Wystarczy delikatne, krtkie przypomnienie: Sheila, klej".
3. Jaka jest rnica midzy oznajmieniem czego jednym
sowem a wydaniem polecenia? Jeli mwi Siadajcie", to
czy nie jest to rwnoznaczne z rozkazem?
Jeli sowo, ktrego uyjemy, jest czasownikiem (Przesta!",
Wsta!", Siadaj!", Rusz si!"), to rzeczywicie brzmi to j a k
rozkaz. Lepiej, eby by to rzeczownik. Stwierdzenie: Lori, twoje
krzeso" sprawia, e Lori pomyli: Co z moim krzesem? Aha,
powinnam na nim usi... Lepiej to zrobi". Nie mwimy Lori,
co ma zrobi. Zwracamy jej uwag na problem, a ona sama
decyduje, co powinna zrobi.
4. Mylaam, e wybr ma zachca do wsppracy". Mam
w klasie dwie dziewczynki, ktre bez przerwy rozmawiaj.
Powiedziaam im: Macie do wyboru: albo przestaniecie roz
mawia, albo was przesadz'. Nie przestay rozmawia
i kiedy w kocu kazaam im si przesi, gorzko narze
kay, e to nieuczciwe. Co zrobiam le?
72

Pani wybr" za bardzo przypomina grob. Kiedy powiemy:

Albo zrobisz to, co ka, albo zobaczysz", dziecko czuje si jak
w puapce i jest wrogo nastawione.
Zanim postawimy uczniw przed tak nieodwoalnym wyborem,
dobrze jest potwierdzi ich uczucia. Mona powiedzie: Trudno
Jest siedzie obok dobrej przyjaciki i nie rozmawia. Tak wiele
macie sobie do powiedzenia".
Jeli ju stawiamy ich przed wyborem, to musimy da im do
zrozumienia, e jestemy po ich stronie: Co byoby dla was
atwiejsze, dziewczta? Siedzie obok siebie i nie rozmawia?
Czy przesi si, eby nie mie pokusy? Omwcie to po lekcjach
I powiedzcie mi jutro, co postanowiycie".
5. Myl, e w przypadku wikszoci uczniw wyraenie
tego, co czuj, mogoby by pomocne i prawdopodobnie
uczniowie waciwie by zareagowali. Ale mam w klasie kilku
twardych zawodnikw. Przypumy, e powiem: Martwi
mnie, e ksiki le na pododze", a jeden z nich mi od
powie: Kogo to obchodzi?" Co mam wtedy zrobi?
Moe powinna sobie pani powiedzie, e sowa ucznia nie s
wymierzone osobicie w pani. Mona przypuszcza, e jest pani
dla niego dobrym celem dla wyraenia nieokrelonej wrogoci
albo tylko powtarza to, co syszy w domu. Moe pani odpowie
dzie takiemu twardemu zawodnikowi: Mnie. Obchodzi mnie,
co czujesz. Oczekuj, e w tej klasie wszyscy bd si intere
sowali tym, co czuje druga osoba".

Relacje

nauczycieli

Nauczycielka trzeciej klasy opowiedziaa, jak bardzo pomoga

swojemu uczniowi, udzielajc mu informacji.
Max wrci przed kocem przerwy i wydawa si zaaferowa
ny. Powiedziaam: Max, jeste przygnbiony".
Odpar: Co to jest nieodzownie?"
Powtrzyam:
Nieodzownie?"
Powiedzia: Tak" i wrczy mi karteczk z uwag od dyurnego
nauczyciela. Pani nakrzyczaa na mnie, bo byem nieodzowny".
73

Rozoyam karteczk i przeczytaam na gos: Przyapaam

tego chopca, jak plu na boisku. Cofam mu na reszt dnia
prawo wychodzenia na przerw, poniewa jego zachowanie
byo
niestosowne".
Max powtrzy: Powiedziaa, e zachowaem si nieodzow
nie. Co to znaczy?"
Chciaa, eby wiedzia wyjaniam e to co robie,
byo niestosowne. To znaczy, e nie wolno plu na boisku".
Max by zakopotany.
Dodaam: Max, od tego przenosz si bakterie".
Max powiedzia tylko: Aha".
I to wszystko. Nigdy wicej nie plu na boisku.
*

Dyrektor prywatnej szkoy opisa, co si zdarzyo, gdy potwier

dzi uczucia zbuntowanego ucznia i zaproponowa mu wybr.
Jako dyrektor czsto jestem zmuszony odgrywa twardzie
la". Wczoraj jedna z nauczycielek przysaa mi wiadomo.
Prosia, ebym wyszed na boisko i zrobi co" z Tommym,
ktry nie chce wrci po przerwie do klasy. Zastanawiaem
si, co mgbym zrobi, nie prbujc wniesienia go si. Kiedy
wyszedem, ujrzaem chopca ze spuszczon gow i jego na
uczycielk, ktra bya purpurowa na twarzy i krzyczaa: Po
wiedziaam ci, e wezw dyrektora".
Wziem gboki oddech i powiedziaem: Cze, Tommy. Wy
glda na to, e jest ci bardzo trudno wrci z boiska do klasy.
Nic dziwnego. Taki dzi adny wiosenny dzie". Tommy nie
odezwa si i nie podnis gowy.
Powiedziaem: Pewnie chciaby tu zosta do koca lekcji...
No c, niestety czas wraca do klasy. Co wolisz? Wej tymi
drzwiami czy tamtymi?"
Tommy wskaza na bardziej oddalone drzwi i powiedzia:
Tamtymi".
Wycignem rk. Poda mi swoj i razem wrcilimy do
szkoy. Nie wiem, kto by bardziej zdumiony: ja czy nauczy
cielka.

* * *
74

Ostatni histori opowiedziaa nauczycielka szstej klasy, kt

ra uya sowa pisanego, aby przerwa zncanie si jednego
z dzieci nad drugim.
W dniu kiedy przeniesiono Sar do mojej klasy, wiedziaam,
e bd kopoty. Gdy tylko Sara stana w drzwiach i oczom
dzieci ukazaa si jej smutna, pyzata twarz i otye ciao, Margie, przywdczyni grupy, umiechna si ironicznie do swoich
wiernych wyznawcw i przewrcia oczami. Wszyscy zachicho
tali, a na twarz Sary wypyny ogniste rumiece.
To by zaledwie pocztek. W tym samym tygodniu nauczy
cielka gimnastyki przekazaa mi, e Margie nie chciaa, aby
Sara graa w jej druynie, bo jest za gruba". Syszaam te
od dyurnych ze stowki, e gdy Sara przechodzia k o l o Mar
gie, ta zawoaa: Patrzcie, idzie ywy pojemnik na mieci".
Jeszcze inna nauczycielka powiedziaa mi, e kto nazwa Sar
tuciochem".
Byam oburzona. Wiedziaam, e Margie bya nie tylko
sprawczyni, ale te podjudzaa innych. Rozwaaam, czy
z ni nie porozmawia, ale obawiaam si, e mog powiedzie
co, czego bd aowa. W kocu postanowiam napisa do
Margie.
Podaram wiele kartek, zanim wreszcie udao mi si sfor
muowa list tak, j a k chciaam. (W poprzednich wersjach zbyt
duo mwiam o tym, j a k bardzo jestem oburzona i zniech
cona jej okruciestwem.) Oto, co w kocu napisaam i wr
czyam j e j :
Droga Margie!
Potrzebuj twojej pomocy. Jak zapewne zauwaya, Sa
ra jest poniana i omieszana, odkd tylko pojawia si
w naszej klasie. Chodzenie do szkoy musi by dla niej
bardzo trudne.
By moe dziwisz si, dlaczego postanowiam napisa
wanie do ciebie. Po prostu zauwayam, i masz zdolnoci
przywdcze i cieszysz si szacunkiem kolegw i koleanek.
Przypuszczam, e gdy powiesz im wyranie, e waga czo
wieka nie jest miar jego wartoci, skoczy si dokuczanie
i przykre dowcipy.
75

Wiem, e wiele od ciebie wymagam, ale jestem przeko

nana, e potrafisz znale jaki sposb, by Sara czua si
w szkole szczliwsza.
Z powaaniem
Pani G.
Margie nigdy nie wspomniaa o tym licie, ale w cigu kilku
nastpnych dni chichoty i przykre uwagi zaczy stopniowo
ustawa. Jedna z dziewczt spytaa Sar, czy chciaaby pomc
zbudowa scenografi do szkolnego przedstawienia, a Mar
gie pozwolia jej gra w druynie siatkwki. Sara bya zachwy
cona.
I ja rwnie.

Puapki stosowania kar:

inne moliwoci prowadzce
do samodyscypliny

Mark wpad do klasy z boiska, krzyczc i wymachujc pi

ciami. Podczas zacitej gry w pik non po raz kolejny da
si ponie emocjom. Gdy podbieg do nauczycielki, z jego ust
popyn strumie oskare.
MARK:

NAUCZYCIELKA:

MARK:
NAUCZYCIELKA:

MARK:
NAUCZYCIELKA

Jason oszukuje! Powiedzieli, e to moja wina,

ale to wcale nie bya moja wina, tylko Jasona! '
To on wykopn pik na aut... nie ja! Pani
Kenner kazaa mi usi na awce za to, e si
biem, ale ja nie zaczem. To Jason! Teraz Tom
nie pozwoli mi gra w swojej druynie! Niena
widz tej szkoy!
Dosy tego! Znowu to samo! Dziwisz si, e
nikt nie chce z tob gra, skoro zachowujesz
si jak grymane dziecko. Dzieci nie chc si
bawi z tymi, ktrzy zrzucaj na innych win
za swoje kopoty!
Ale...
adnych ale! Nie chc tego sucha. Mam dosy
twoich wykrtw.
Ale j a nie...
Ani sowa wicej. Na nastpnej przerwie b
dziesz siedzia w pokoju dla maluchw i przemy lisz sobie, jak naley si zachowywa w twoim
wieku.

To ja byam t nauczycielk.
Poaowaam tych sw w tej samej minucie, w ktrej je wypo
wiedziaam. Wiedziaam, e powinnam wykaza wicej cierpliwoci.
77

Tylko e ju wiele razy mwiam Markowi o jego niedojrzaym

zachowaniu, a te mae kazania" nie odniosy adnego skutku.
Przez cay dzie rozmylaam o Marku. Co miaam nadzieja
osign? Czy moja kara zmniejszya jego zaaferowanie? Nie.
Czy pozwolia nawiza midzy nami ni porozumienia? Oczy
wicie, e nie. Czy pomoga mu upora si z problemem? Raz
jeszcze nie. Mark nie nauczy si, siedzc w pokoju dla malu
chw, jak bawi si z dziemi w j e g o wieku. Wic co mnie sko
nio do ukarania go?
Zapytaam o to Jane, kiedy szymy razem korytarzem na
spotkanie grona nauczycielskiego. Kiedy rozwaaa moje pytanie,
sama udzieliam na nie odpowiedzi:
Byam wcieka i przygnbiona, nie wiedziaam, jak do nie
go dotrze.
To nie wszystko powiedziaa Jane. Wymierzanie
kary jest czym dobrze znanym. Nie wiem jak ty, ale ja czsto
syszaam: Jeli to si jeszcze raz powtrzy, zostaniesz ukara
na", Masz to, na co zasuya".
I jeszcze Robi to dla twojego dobra" dodaam.
Jane umiechna si ze smutkiem.
Tak, to te. W ten sposb doroli dawali dzieciom nauczk.
Tak, ale ja do dzisiaj pamitam, jak si czuam, syszc
te sowa. Zapewniam ci, e to mnie niczego nie nauczyo. Wcale
nie mylaam o tym, j a k si poprawi w przyszoci. Pamitam,
e byam za i snuam fantazje o zemcie: Ja im dam. Odegram
si. Zrobi to znowu, ale tym razem nie dam si zapa". Teraz
sama jestem dorosa i prbuj da nauczk Markowi, a on pra
wdopodobnie reaguje tak samo j a k ja wtedy.
Jeli to prawda powiedziaa Jane jeli karanie dzie
ci wywouje w nich wrogo i pragnienie zemsty, to dlaczego
rodzice i nauczyciele nadal to robi?
Dogoni nas Ken.
Syszaem to powiedzia wesoo, przytrzymujc drzwi
do biblioteki, w ktrej miao si odby nasze spotkanie. To
dlatego, e dzieci jest trzydziecioro, a my jestemy sami i jeli
ich nie ukarzemy, to wejd nam na gow.
Bd powany, Ken powiedziaam.
Jestem powany. Jak inaczej moesz wymusi przestrzega
nie regu? Czasami musisz dzieci ukara, eby da im nauczk.
Znowu to samo!
78

Kiedy zmierzalimy do stolika w rogu, prbowaam wyjani

mu swoje stanowisko:
- Ken, jeli karanie ma da im nauczk, to czego si ucz?
Kiedy karzemy dziecko, zmuszajc je do napisania sto razy Nie
wolno mi oszukiwa", to prawdopodobnie powie sobie: Nie jeHlem dobry! Zasuguj na kar!"
A kiedy dziecku wymierza si kar cielesn wczya
NIC Jane Jak zobaczysz rzg w pokoju dyrektora, odejdzie
cl ochota do bjek!", uczy si: Ty moesz mnie bi, ale ja nie
mog... dopki ci podlegam".
Ken spojrza na nas chodno.
- Daj moim uczniom duo swobody powiedzia i jak
wiecie, nie jestem przeciwnikiem zabawy. Ale przecie s jakie
granice. Jeli sysz brzydkie wyrazy, obmawianie za plecami
albo widz niewaciwe zachowanie, to musz ich ukara.
Ken bez sowa podszed do pek, na ktrych znajdowaa si
liichowa literatura, i wycign kilka ksiek.
Posuchajcie tego powiedzia, szybko przerzucajc kar
tki. To sowa najlepszych wspczesnych pedagogw, ktrzy
podzielaj moj filozofi.
Wymierzanie kary... przynosi czsto szybki skutek w przypadku
szkodliwych zachowa.
W przypadku nieskutecznoci innych wyprbowanych metod
wymierzanie kary... moe by lepszym rozwizaniem ni inne
sposoby.
Niestosowanie kary... hamuje potencjaln skuteczno post
powania.
1

Prosz powiedzia Ken, przesuwajc ksiki w nasz

stron. Zobaczcie same. Wszystkie napisane niedawno.
Johnny L. Matson i Thomas M. DiLorenzo, Punishment and Its Alter
natives: A New Perspective for Behavior Modification (New York: Springer
Publishing Co., 1984). str. 10.
David A. Sabatino, Ann C. Sabatino, Duster Mann. Discipline and Be
havioral Management: A Handbook of Tactics, Strategies, and Programs
(kuckville. Md.: Aspen Systems Corp.. 1983), str. 12.
John. O. Cooper, Timothy E. Heron, William L. Heward. Applied Be
havior Analysis (Columbus. Ohio: Merrill Publishing Co., 1987), str. 412.
1

7!)

 Niewane, kiedy zostay napisane prychna Jane.

Sposb mylenia jest przestarzay. Poza tym wyrwae te sowa
z kontekstu. Ale najwaniejsze, e istnieje zupenie inna szkoa
mylenia, o ktrej moe nie masz pojcia, a ktra prezentuje
cakiem inne stanowisko.
Jane wzia z pki cztery ksiki i z furi przewracaa kartki.
Jane powiedziaam moe powinna poczeka, a
skoczy si spotkanie.
W porzdku odezwa si Ken. Jeszcze nie ma wszy
stkich. A poza tym chc to usysze.
Prosz bardzo oznajmia Jane. Oto sowa autoryte
tw, ludzi, ktrzy wierz, e karanie nie jest skutecznym spo
sobem
wprowadzania dyscypliny.
Dr Haim G. Ginott twierdzi:
Karanie nie hamuje zego postpowania. Sprawia jedynie, e
winowajca jest ostroniejszy, gdy popenia przestpstwo, bar
dziej pomysowy, gdy zaciera lady, i zrczniej unika wykry
cia. Kiedy dziecko jest karane, postanawia zachowywa si
ostroniej, a nie uczciwiej i bardziej odpowiedzialnie.
4

Dr Irwin A. Hyman pisze:

Stosowanie kary cielesnej uczy dziecko, e przemoc jest me
tod rozwizywania problemw. Badania wykazuj, e infor
macj tak przyswaja sobie ten, kto powoduje bl, ten, kto
go odczuwa oraz ten, kto jest wiadkiem zdarzenia. Nie po
maga to dzieciom rozwija wewntrznej kontroli, niezbdnej
w demokratycznym spoeczestwie.
5

Dr Rudolf Dreikurs stwierdza:

Obecnie rodzice i nauczyciele nie mog ju nakaza dziecku,
by dobrze si zachowywao. Rzeczywisto wymaga stosowa
nia nowych metod, ktre bd zachca i motywowa dzieci
Haim G. Ginott, Teacher and Child (New York: Avon Books, 1970) str
122.
Irwin A. Hyman, Reading, Writing, and the Hickory Stick (Lexington,
Ky.: Lexington Books, 1990), str. 200.
4

80

do wsppracy. Kary takie jak klapsy, upokarzanie, pozba

wianie czego i najoglniej mwic, ponianie dzieci, s prze
starzaymi i nieskutecznymi rodkami wychowawczymi.
6

Dr Albert Bandura mwi:

Kary s sposobem kontrolowania niewaciwych zachowa,
ale same w sobie nie naucz podanych postaw ani nawet
nie zmniejsz pragnienia, by zachowywa si niewaciwie.
7

Ken wzruszy ramionami i zacz wylicza kontrargumenty, ale

Ja miaam cay czas w pamici ostatnie sowa, ktre Jane przeczy
taa: nie zmniejsz pragnienia, by zachowywa si niewaciwie".
Pragnam osign co zupenie innego. Chciaam wiedzie,
Jak dotrze do uczniw i zmieni to pragnienie, by le si za
chowywa" w deniu do czego przeciwnego. Chciaam unikn
tych strasznych konsekwencji karania i zachci dzieci, eby
spojrzay w gb siebie i nauczyy si samodyscypliny. Chciaam
znale jak skuteczn alternatyw wymierzania kary.
Kiedy prowadzcy spotkanie rozda nam nowe formularze do
wypenienia, wyszeptaam do Jane:
Moe zamiast grozi Markowi, e wyl go do sali dla ma
luchw, mogam zauway, j a k bardzo jest zy, a kiedy by si
uspokoi, pomc mu wymyli, co moe zrobi, jeli uwaa, e
kto go nieuczciwie traktuje. Nie zasuy na kar.
Ken pochyli si i powiedzia:
A co z uczniem, ktry zasuy?
I tu mnie zapa. Moje myli pobiegy do Amy, dziewczynki,
ktra dostaa gwn rol w szkolnym przedstawieniu przygoto
wywanym dla rodzicw. Musiaam przyzna, e miaam wielk
ochot j ukara.
Na parkingu opowiedziaam Jane o Amy, o tym, j a k bardzo
mnie zoci. Przydzieliam jej gwn rol, poniewa na wst
pnych przesuchaniach bya zachwycajca. Jednak na prbach
okazaa si nieznona.
Rudolf Dreikurs, Bemice Grunwald, Floy C. Pepper, Maintaining Sanity
in the Classroom (New York: Harper & Row, 1971), str. 117.
Albert Bandura , .Human Agency In Social Cognitive Theory", American
Psychologist, 44 (1989), str. 1175-84.
6

8 1

 Robi wszystko, eby zwrci na siebie uwag: chichocze,

stroi si, rozglda, ale nie nauczya si jeszcze ani jednej linijki
tekstu. To dobre dla plebsu. Ksiniczka A m y " nie zaprzta
sobie gowy przyniesieniem skryptu. Chyba myli, e nauczy si
caej roli w ostatniej chwili. Moe i potrafi, ale cigle mam przed
oczami ten straszny obraz: Amy stoi na scenie z pustym wzro
kiem, a ja zza kulis podpowiadam jej tekst gonym scenicznym
szeptem.
Co chciaaby jej zrobi? zapytaa Jane. Pofanta
zjuj troch i powiedz, jaka jest twoja pierwsza myl.
Nie mog. To zbyt pode.
Pofolguj sobie.
Chciaabym napuci na ni pani Kane.
Kto to jest?
Moja nauczycielka w pitej klasie. Bya twarda jak gaz,
nigdy nic nie uszo nam bezkarnie.
Co pani Kane zrobiaby z Amy? No dalej, Liz, przynajmniej
to z siebie wyrzucisz. Potem zachowamy si bardzo profesjonal
nie i zobaczymy, czy uda nam si wymyli jak rozsdn
alternatyw.
Na nastpnych stronach przedstawione zostay w formie ry
sunkw moje fantazje i wszystkie moliwoci, ktrymi mona
je zastpi.

MOJE FANTAZJE NA TEMAT WYMIERZANIA KARY

WSZYSCY M 0 6 L I NAUCZY
SIE RL, TYLKO TY NIE..
DLACZEGO'
7

RAZ .

A POZOSTAE

SZESC

DNI

TYGODNIA

NO WANIE . MAM CIE> DOSC!

OODAD TEK-ST
N I E ZAGRASZ Ki SZTUCE

NIE AZ TAK , ZEBY NIE 'SZEPTAC,CHI

CHOTA I PRZESZKADZA NA PROSIE^
NIE TYLKO 3A $\
WY S K U P I A M .

NIE MA MOWY. NIE ZAGRASZ /

1 TO DO KC^CA ^ O K U _

ZAMIAST WYMIERZANIA KARY

Wska p o m o c n y s p o s b

7 ^
MOZ WYKORZYS
TASZ CZAS i GDY NIE
E NA SCENIE,
NA POWTARZANIE
ROLI .

Wyra z d e c y d o w a n a
dezaprobat

Okrel swoje o c z e k i w a n i a

NIE PODOBA mTS\~JO\

JO NIE FAIR WOBEC 7E5POI
i GDY J E D N A 050. B A NIE UMIE

KIEDY M W I S Z , ZE NAU
CZYSZ SI R O U , OCZE

KUJE,

E DOTRZYMASZ

SOWA .

ROLI.

Poka, jak m o n a si p o p r a w i
POWIEM Cl , 3AK MOESZ
SIE POPRAWI. NA NAS
TPN PRB, NAUCZ.
SIE NA PAMIEO
CAEGO PIERW-,
SZEGO AKTU

'l'

A jeli A m y n a d a l n i e c h c e w s p p r a c o w a ?

ZAPROPONUJ WYBR

POZWL JEJ ODCZU KONSEKWENCJE WASNEGO

ZACHOWANIA
POPROSIAM INN OSOB
EBY ZASRANA TWOJ ROLE
CHYBA WIESZ DLACZEGO.
BDZIE N A M BRAKOWAO
TW03EGO TALENTU,

A M Y , BODZIESZ DESZCZE MIAA^

WIELE O K A Z J I .
NA WIOSN WYSTAWIMY
NASTPN
SZTUK

OCH, PROSZ Ml
JESZCZE

DAC

3EDN SZANS,

PROSZ !

ALE TA SZTUKA MA BYC GOTO

KIA ZA OWA TYGODNIE I MUSZ
BYC PEWNA, E WSZYSCY S
PRZYGOTOWANI.

Co si w rzeczywistoci zdarzyo? Nie musiaam podejmowa

najbardziej drastycznego kroku. Sama wiadomo, e mam do
wyboru tyle rnych opcji, sprawia, e udaam si na nastpn
prb z zupenie innym nastawieniem. Nie bdzie adnego ob
winiania, ostrzegania ani okropnego odgraania si. Wziam
Amy na stron, powiedziaam jej, co czuj, i opisaam, jak po
winna si zachowa. Wysuchaa mnie ze spokojem. Na nast
pnej prbie zauwayam zmian w jej zachowaniu. Do koca
tygodnia nauczya si caej roli.
W poniedziaek w czasie lunchu opowiedziaam Jane, Kenowi
i Marii o moim maym triumfie.
Ken natychmiast mnie zaatakowa:
A gdyby nie nauczya si roli? Gdyby musiaa ponie
konsekwencje swojego zachowania", gdyby odebraa jej rol?
Czym to si rni od wymierzania kary?
Jego pytania zbiy mnie z tropu. Jak znale sowa, ktre
uzmysowi mu to, co wanie sama sobie uzmysawiaam?
Mj zamiar by inny powiedziaam powoli. Moim za
miarem nie byo wyrzdzenie jej krzywdy, pozbawienie czego czy
odegranie si na niej. Nawet nie miaam zamiaru da jej naucz
ki". Moim zamiarem bya ochrona pozostaych osb i upewnienie
si, e ich wysiek zaoowocuje w postaci przedstawienia, z ktrego
bd dumni. A take ochrona samej siebie przed niepotrzebnym
stresem.
Maria zmarszczya brwi.
Mimo to ta dziewczynka moga by na ciebie wcieka
powiedziaa.
Jane przysza mi z pomoc.
To moliwe przyznaa ale istnieje prawdopodobie
stwo, e moga by rwnie wcieka na siebie. Po pocztkowym
szoku mogaby sobie powiedzie: Jestem rozczarowana... Na
prawd zaleao mi na tej roli... Gdybym tylko nauczya si roli
i nie wygupiaa... Kiedy dostan nastpn rol, bd powana
i przygotuj si". Innym sowy, jest nadzieja, e taka uczuciowa
lekcja" pomogaby Amy wydorole.
Moe masz racj westchna Maria ale nie jestem
pewna. Mam akurat kopoty z Markiem i czuj si przycinita
do muru. Mj m uwaa, e jeli dzieci le si zachowuj, to
naley je ukara. Ale ja nie lubi kara, chocia moi rodzice
karali nas, gdy bylimy dziemi.
87

 Marco sprawia ci kopoty? zapyta Ken z niedowierza

niem. To do niego niepodobne. Jest takim wspaniaym dziec
kiem. Kiedy przyszed z tob do szkoy przed rozpoczciem roku,
pomg mi rozpakowa ksiki i uporzdkowa klas.
Wiem, e jest dobrym chopcem powiedziaa Maria
ale zrobi co zego. Wczoraj wzi linijk i zacz walczy z Jimmym na niby jak na miecze. Jimmy to chopiec z jego klasy. Mj
m zawsze ostrzega Marka, eby nie zachowywa si tak dziko,
eby pomyla, zanim co zrobi, ale Marco nigdy nie sucha, no
i w rezultacie miaam telefon od nauczycielki, a potem od dyre
ktora.
Z powodu dokazywania? spyta Ken.
Stao si co gorszego. Stuky si okulary Jimmy'ego. Mar
co mu je zrzuci, a potem niechccy je zdepn. Rodzice Jimmy'ego zadzwonili do mojego ma. Byli bardzo rozgniewani.
Powiedzieli, e okulary byy nowe i sporo za nie zapacili i e
Marco ponosi win, bo to on zacz.
No to ju inna historia powiedzia Ken. Gdyby moje
dziecko to zrobio, te bym je ukara... Co na to powiesz, Jane?
Myl odpara Jane e waniejsze jest, ebymy so
bie uwiadomili, co by Marco pomyla, gdyby zosta ukarany.
I co by pomyla, gdyby jego rodzice, zamiast wymierza kar,
zastosowali inn opcj.
Dugo rozmawialimy o tym przypadku, prbujc wyobrazi
sobie rne scenariusze wydarze. Na dwch nastpnych stro
nach przedstawione s rysunki, ktre ukazuj, jak, naszym zda
niem, mogaby przebiega rozmowa, gdyby rodzice ukarali Mar
ka lub... nie ukarali go.

WYMIERZANIE KARY

MAM

D04 TWOICH
MOESZ

NA

MIESIC

5\C

WYMOWE.K!
POEGNA

2 KIESZONKOWYM RWNIE.
MOE TO CI CZE.605 NAUCZY.

ZAMIAST WYMIERZANIA KARY

DZWONIE DO NA3 DYREKTOR SZKODY.

=ODOBNO Z B I t E S OKULARY 3IMMY'EGO

A
E

3EGO
NOWE

RODZICE M W I /
S

BARDZO D R 0 6 I E .

DOBRZE, E TO BYKO NIECHCCY.

ALE 3IMMY N I E MA O K U L A R O M .

MOE MGBY
ZE

SWOICH

ZA NIE ZAPACI

05ZCZDNOSCI ?

No c, musz przyzna, e istnieje nieznaczna rnica

midzy tymi dwoma postawami powiedzia Ken.
Nieznaczna rnica! wykrzykna Jane. W pierwszej
scence, w ktrej Marco zostaje ukarany, odczuwa zo i bezrad
no.
- A w drugiej dodaam Marco rwnie odczuwa sta
nowcz dezaprobat rodzicw, ale oczekuje si od niego, e po
trafi naprawi szkody. I czuje, e jest dobrym czowiekiem, ktry
nawet jeli zrobi co zego, potrafi znale sposb, eby to na
prawi.
Ken zwrci si do Marii:
I co masz zamiar zrobi? zapyta prowokacyjnie. Czy
caa ta dyskusja pomoga ci podj decyzj?
Maria spojrzaa na niego z powag.
Wiem, co powiem mojemu mowi odpowiedziaa cicho.
I wiem, co oboje powiemy Markowi.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

I*ytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Ihftania rodzicw

Zamiast kary
W domu i w szkole
DZIECKO:
DOROSY:

O cholera! Nie umiem zrobi matematyki!

Powtarzaem ci tyle razy, eby nie uywa tych
plugawych sw! Teraz musz ci ukara.

Zamiast udziela takiej odpowiedzi:

1. Wska pomocn metod.
Sysz, e jeste zmartwiony. Byoby lepiej, gdyby wyra
a to bez uywania wulgarnych sw".
2. Wyra swoj stanowcz dezaprobat.
Martwi mnie, e uywasz takich wyrazw".
3. Okrel swoje oczekiwania.
Oczekuj, e znajdziesz jaki inny sposb, eby da mi
do zrozumienia, jaki jeste zy".
4. Poka dziecku, jak moe si poprawi.
Chciabym zobaczy list sw, ktrych moesz uywa
zamiast tamtych. Poszukaj w sowniku, jeli potrzebujesz
pomocy".
5. Zaproponuj wybr.
Moesz przeklina w mylach albo uy sw, ktre nikogo
nie obraaj".
(A jeli dziecko nadal wyraa si wulgarnie?)
6. Pozwl dziecku dowiadczy, jakie s konsekwencje
jego zachowania.
Kiedy sysz takie sowa, nie mam ochoty ci pomaga
ani w matematyce, ani w czym innym".

1. Niedawno zostaam przybran matk dwch chopcw.

Mj m uwaa, e za ze oceny powinno im si potrci
z kieszonkowego. Ja z kolei uwaam, e powinni dostawa
podwyk kieszonkowego, kiedy dostaj dobre oceny. Czy
nagradzanie ich nie jest lepszym sposobem motywowania
do nauki?
Moe si to wydawa dziwne, ale badania wykazuj, e za
rwno nagradzanie jak i karanie na dusz met zmniejsza
motywacj do nauki. Dzieci ucz si najlepiej wtedy, kiedy zaley
Im na zdobywaniu wiedzy. Gdy dziecko otrzymuje dobr ocen,
jest to rwnoznaczne z nagrod. Wszystko, czego oczekuje od
rodzicw, to potwierdzenie, e czerpi rado z jego osigni.
Dziecko, ktre otrzymuje z ocen, zostaje j u tym samym uka
rane. Potrzebuje rodzicw, ktrzy potrafi zrozumie jego uczu
cie zniechcenia, pomog mu znale przyczyn niepowodzenia
i wska rozwizanie.
2. Kiedy moja crka Jill wraca smutna z przedszkola, wiem,
e pani wysaa j do miejsca odosobnienia". Kiedy ktre
go wieczoru byam za na ma, Jill powiedziaa: Tatusiu,
lepiej id do miejsca odosobnienia". Byam zdumiona, ponie
wa nigdy nie stosowaam w domu tej metody. Zastanawiam
si, czy powinno si j stosowa w szkole. Jak pani uwaa?
Miejsce odosobnienia" kojarzy si z czym niewinnym i nie
szkodliwym. W kocu nikt dziecka nie bije ani na nie nie krzy
czy. Po prostu na jaki czas oddziela sieje od pozostaych dzieci.
Chocia niektrzy specjalici z dziedziny pedagogiki wysoce za
chwalaj t metod. Midzynarodowe Stowarzyszenie do Spraw
Edukacji Maych Dzieci umiecio j na licie szkodliwych rod
kw wychowawczych, obok kar cielesnych, krytykowania, obwi
niania i zawstydzania.
Nietrudno si domyli dlaczego. Czowiek dorosy potrafi sobie
wyobrazi, jak skrzywdzony i upokorzony by si poczu, gdyby
93

kto zmusi go do pobytu w miejscu odosobnienia za to, co zrobi!

lub powiedzia. Jednake trudniej jest nam wyobrazi sobie, co
dzieje si z dzieckiem w takiej sytuacji. Pomimo to sprbujmy.
Prosz postawi si w sytuacji cztero- lub piciolatka. Prosz
sobie wyobrazi, e jest pani tak wcieka na chopca o imieniu
Jeffrey (ktry pani popycha, przezywa albo co pani zabra),
e kopie go pani, bije, przezywa albo czym w niego rzuca. Teraz
prosz sobie wyobrazi dwie rne reakcje nauczycielki na pani
aspoeczne zachowanie:
W pierwszym przypadku nauczycielka mwi: Do tego! To
nieadnie tak si zachowywa. Masz i do miejsca odosobnie
nia, i to zaraz!"
Prawdopodobnie idc tam, pomyli pani: To nie fair. Nie wi
dziaa, co zrobi Jeffrey. To wszystko jego wina". Albo: Moe
naprawd jestem za. Taka za, e trzeba mnie tam posa".
W drugim przypadku nauczycielka mwi: Bya taka za na
Jeffreya, e go kopna. Nie wolno kopa. Powiedz Jeffreyowi,
co ci si nie podoba sowami... Przecie potrafisz!"
Moliwe, e tym razem pomyli pani: Ona rozumie, dlaczego
byam za na Jeffreya. Nie pozwoli mi go kopa, ale mog mu
powiedzie, co czuj. Moe potrafi".
To s dwa zupenie inne przekazy wewntrzne. Pierwszy prze
konuje dziecko, e jest tak niedobre, i trzeba je odsun od
grupy; drugi uczy, j a k zachowywa si w spoeczestwie sta
nowczo, ale bez stosowania przemocy.
Czy to znaczy, e dziecko nigdy nie powinno by odseparowane
od grupy? Niektrzy nauczyciele uwaaj, e w kadej klasie
powinien znajdowa si spokojny kcik, do ktrego dziecko moe
uciec w chwili stresu. Miejsce to powinno by wyposaone
w ksiki, bloki rysunkowe i poduszki, w ktre mona by wali
piciami lub pooy si na nich. Wane jest, eby nie kaza
dziecku tam pj. Zamiast wydawa polecenie nauczyciel moe
zaproponowa wybr. Wwczas dziecko samo moe zdecydowa,
czy powinno tam pj czy nie: Widz, e cigle jeste za na
Jeffreya. Czy chcesz mi o tym opowiedzie czy wolisz pj do
spokojnego kcika i narysowa, co czujesz?
3. Dla kogo tak porywczego jak ja wielkim krokiem naprzd
jest wysanie syna do jego pokoju zamiast klapsa. Co jeszcze
mog zrobi, kiedy czuj, e trac panowanie nad sob?
94

Jedna z matek opowiedziaa nam, e kiedy jest bliska wybuchu,

sama udaje si do miejsca odosobnienia. Powiedziaa: Kiedy zo
baczyam, jak mj syn bezmylnie rysuje ostrym przedmiotem po
stole w jadalni, zabraam mu ten przedmiot i zawoaam: Jestem
lak wcieka, kiedy to widz, e musz i do swojego pokoju,
eby ochon". Pniej, kiedy ochona, pokazaa marnotraw
nemu synowi, j a k naprawi szkody.
Kiedy dr Haim Ginott zosta sprowokowany przez jednego z ro
dzicw pytaniem, co by zrobi, gdyby znalaz si u kresu wytrzy
maoci, wypry pier, utkwi zowrogie spojrzenie w domnie
manym maym winowajcy, podnis praw rk i wygraajc ni
zawoa: Jestem tak wcieky, e mam ochot kogo zbi! Wiec
uciekajcie std czym prdzej!!!"
4. Nauczycielka mojego syna zatrzymaa wczoraj wszy
stkich chopcw po szkole, poniewa stranik powiedzia
jej, e kto z nich pali papierosy w ubikacji. W rezultacie
syn nie mg pj na trening koszykwki i by bardzo
zmartwiony. Uwaa, e zbiorowa kara jest czym nieuczci
wym. Co pani sdzi?
Nietrudno zrozumie sprzeciw pani syna wobec odpowiedzial
noci zbiorowej. Uczniowie, ktrzy nie zawinili, maj wwczas
gboki al i mog doj do wniosku: Po co przestrzega zasad,
skoro i tak zostan ukarany?" Winowajcy mog pomyle: Tym
razem mnie nie zapali. Moe nastpnym razem te mi si uda?"
Jeli celem nauczyciela jest wyrobienie w uczniach samodyscy
pliny, to kary zbiorowe czy indywidualne nie s rozwi
zaniem.
5. W moim szkolnym okrgu popularnoci ciesz si kary
cielesne, a prawo stanowe nadal na to zezwala. Niektrzy
rodzice, w tym rwnie ja, s zaniepokojeni, e wyrzdza
to dzieciom szkod. Jednake nie wiemy, czy mona wnie
do sdu spraw przeciwko wymierzaniu dzieciom kar cie
lesnych w naszej szkole. Gdzie moemy znale poparcie
dla naszego stanowiska?
Nie jestecie pastwo osamotnieni. Inni rwnie podzielaj
ten niepokj. Poniej znajduje si lista niektrych organizacji,
95

opowiadajcych si za tym, eby znie prawo wymierzania kar

cielesnych w szkoach:
Amerykaska Akademia Pediatrw
Amerykaskie Stowarzyszenie Adwokatw
Amerykaskie Stowarzyszenie Medyczne
Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne
Amerykaska Liga Pomocy Spoecznej dla Dzieci
Narodowy Komitet Zapobiegania Stosowaniu Przemocy
Wobec Dzieci
Narodowe Stowarzyszenie Szkolnych Psychologw
Narodowe Stowarzyszenie Zdrowia Psychicznego
Na dugiej licie krajw, ktre zabraniaj nauczycielom sto
sowania kar cielesnych w szkoach s midzy innymi: Anglia,
Polska, Wochy, Rosja, Chiny, Francja, Niemcy, Hiszpania, kraje
skandynawskie, Izrael, Turcja i Japonia.
Narodowe Centrum do Spraw Kar Cielesnych i Ich Alternatyw,
dziaajce w Pensylwanii, udziela informacji i pomocy wszystkim,
ktrzy tego potrzebuj. Jego celem jest dopisanie Stanw Zjedno
czonych do listy krajw, ktre zakazuj stosowania kar cielesnych.

Relacje

rodzicw

Pierwsza relacja pochodzi od matki dziewicioletniej Megan.

Pewnego dnia wrciam z pracy do domu o drugiej po po
udniu, bo le si czuam. Prosz sobie wyobrazi, jaka byam
zaszokowana, kiedy usyszaam miech dzieci dobiegajcy
z pokoju mojej crki. Weszam na gr i zastaam tam Megan
J J przyjacik JoAnn. Kiedy tylko mnie ujrzay, przestay
si mia i popatrzyy na siebie niepewnie. Z pocztku nic
nie mogam z nich wydoby, ale w kocu przyznay si, e
przyszy na lunch i nie wrciy ju do szkoy.
Powiedziaam: To znaczy, e zrobiycie sobie wagary".
JoAnn powiedziaa: To tak samo wyszo. Rozmawiaymy
i zapomniaymy spojrze na zegarek".
Powiedziaam JoAnn, eby posza do domu, bo musz po
rozmawia z Megan na osobnoci. Kiedy dziewczynka wysza,
1

96

powiedziaam do Megan bardzo cichym gosem: Nie zapo

mniaa spojrze na zegarek".
Megan spucia gow i odpara: To by eksperyment. Chcia
ymy wiedzie, jak to jest, kiedy nie wrci si do szkoy".
Przez chwil nie wiedziaam, co zrobi. Rozwaaam, czy jej
nie ukara, np. zabroni zapraszania JoAnn do domu przez
cay miesic. Ale w kocu powiedziaam tylko: Bardzo mnie
to martwi. Powinna by w szkole, tam gdzie twoje miejsce.
' Pewnie zadzwoni do mnie twoja nauczycielka."
Megan zaproponowaa: Napisz mi usprawiedliwienie. Po
wiedz, e byam chora, to wtedy nie zadzwoni".
Powiedziaam: Megan, to ty napiszesz usprawiedliwienie.
I powiesz prawd". Nie bya szczliwa z tego powodu, ale napi
saa usprawiedliwienie (z moj niewielk pomoc). Napisaa, e
tylko eksperymentowaa" i e nigdy wicej si to nie powtrzy.
Gdy byo po wszystkim, odczuwaam zadowolenie. Byam
stanowcza, nie wariowaam" i chocia z powodu tego uspra
wiedliwienia Megan miaa potem kopoty z nauczycielk, uwa
am, e postpiam waciwie. Wiedziaam, e pomogam Me
gan wzi odpowiedzialno za to, co zrobia.

Nastpn histori opowiedziaa matka uczennicy szkoy red

niej.
Moja szesnastoletnia crka Carol opowiedziaa mi, e mwili
na lekcji o rozwoju dziecka i pewnego dnia nauczycielka za
pytaa: Co waszym zdaniem staoby si z dzieckiem, ktre
nigdy nie byo karane?" Kiedy Carol powiedziaa klasie, e jej
rodzice nigdy jej nie uderzyli ani nie ukarali, uczniowie gapili
si na ni z otwartymi ustami. Jedna z dziewczt powiedziaa:
Ale... ale... ty jeste dobra!"
Przypuszczam, e nie mogli uwierzy, e kto wyrs na do
brego" czowieka, chocia nigdy nie by karany. Skoro te dzieci
byy wychowywane przy pomocy klapsw i innych kar, to trud
no byoby im zrozumie, e gdy rodzice ufaj dzieciom i od
nosz si do nich z szacunkiem, dzieci mog wyrosn na
bardzo dobrych i odpowiedzialnych ludzi. Dla mnie Carol jest
ywym tego dowodem.
97

W zeszym tygodniu, gdy wrcilimy z mem z przyjci

znalelimy na poduszce karteczk nastpujcej treci, napi
san przez Carol:
Kochani Rodzice!
Kiedy wycofywaam samochd spod domu, uderzyam
w drzewo i uszkodziam zderzak. Zaczam dziesi dola
rw to pierwsza rata na pokrycie kosztw naprawy.
Co miesic bd spaca podobn kwot, a nie spac
caej sumy. Bardzo mi przykro! To by wypadek.
Kocham Was,
Carol
Musz przyzna, e z pocztku troch si gniewalimy, ale
gdy ochonlimy, to ogarno nas co w rodzaju dumy.

Ostatni relacj przekaza nam ojciec.

Dyrektor szkoy zwoa zebranie wszystkich rodzicw, eby
przedyskutowa problem alarmujcego rozprzestrzeniania si
narkomanii w naszej dzielnicy. Zabierali gos specjalici w dzie
dzinie zdrowia psychicznego i byli wspaniali, ale najwiksze
wraenie zrobia na mnie wypowied dziewczyny wyrzuconej
z naszej szkoy redniej, ktra przesza wanie leczenie odwy
kowe i bya w trakcie rehabilitacji. Opowiedziaa nam o swym
ojcu alkoholiku, ktry nigdy jej nie pomaga, o matce, ktra po
raz drugi wysza za m i zupenie przestaa si ni interesowa,
o tym, jak miaa coraz wiksze kopoty w szkole, coraz gorzej
si zachowywaa, zacza bra narkotyki i y na ulicy i bya
przeraona, e zachoruje na AIDS jak kilkoro z jej przyjaci.
Kiedy opowiedziaa swoj histori, rozejrzaa si po sali i za
koczya tymi sowami:
Wszystko, o co mog was prosi, to ebycie suchali swoich
dzieci. Naprawd uwaam, e gdyby moja mama mnie wysu
chaa zamiast mnie kara, to moe ja rwnie byabym w stanie
j wysucha. Ale niestety tak si nie stao. Byam po pro
stu wcieka, e znowu mnie zapuszkowaa i uciekam z do
mu przez okno w swoim pokoju. Gdyby bya bardziej moj
98

przyjacik, a mniej matk wymierzajc kar, to moe wszy

stko potoczyoby si inaczej. Wszystko, co dzieci maj, to ro
dzina. To na niej maj w kocu polega. Ale wy, rodzice,
powinnicie wicej sucha, a mniej osdza, ebymy mogli
si z wami lepiej porozumie".

Pytania

nauczycieli

1. Uczyam w wielu szkoach i byam wiadkiem stosowania

rozmaitych kar: od sarkazmu i omieszania do groenia
powtarzaniem roku lub zawieszeniem. Niektrzy nauczy
ciele pozbawiaj dzieci tego, co sprawia im najwiksz ra
do: sportu, muzyki, wycieczek itp. Inni stosuj kary cie
lesne: klapsy, potrzsanie, szczypanie, cignicie za wosy.
Ktre z tych wszystkich sposobw uznaaby pani za naj
bardziej szkodliwe?
W swej ksice Reading, Writting, and the Hickory stick [Czy
tanie, pisanie i wierzbowa rzga] dr Irwin Hyman stwierdza, e
wszystkie te sposoby karania mog wywrze na dziecko dugo
falowy wpyw. Jego badania dowodz, e nawet jedno takie do
wiadczenie moe spowodowa rnorodne objawy reakcji na
stres: dziecko moe straci zainteresowanie nauk, przesta od
rabia lekcje, demonstrowa agresywne zachowania. Moe do
wiadcza uczucia niepokoju albo gbokiego przygnbienia lub
te straci zaufanie do dorosych. Niektre dzieci zaczynaj si
moczy w nocy albo nagle cierpi na ble gowy czy odka.
Inne maj nocne koszmary lub kopoty ze snem. Chocia jedno
dziecko moe nie dowiadcza wszystkich tych objaww, adne
nie powinno cierpie z powodu choby jednego z nich. Nasze
dzieci s uprawnione jeeli nie przez pastwo, to przez wy
sz instancj do tego, by ci, ktrzy posiadaj przywilej na
uczania, traktowali je po ludzku i z trosk.
2. Wci nie mog zaakceptowa tego, e w adnej sytuacji
nie naley wymierza kary. A co z bysiem", ktry na placu
zabaw zdziera pierwszoklasicie okulary z nosa, doprowa
dza go do paczu, a sam mieje si radonie? Czy dziecko,
ktre zachowuje si tak okrutnie, nie zasuguje na lanie?
99

Trzeba bysia" powstrzyma i naprowadzi na waciw drog.

Niepotrzebna mu kolejna manifestacja siy, kolejny dowd, e
silni i wiksi mog krzywdzi mniejszych i sabszych. Niewyklu
czone, e zna to doskonale z wasnego dowiadczenia. Jeli chce
my go nauczy uprzejmoci, musimy uywa pokojowych metod.
Dziecko, ktre jest okrutne wobec kolegi, musi usysze stanw
cze stwierdzenia, nie pomoe mu lanie. Naley powiedzie surowo:
Nie podoba mi si to, co robisz! Nie wolno nikogo doprowadza
do ez dokuczaniem nigdy!" Trzeba wyrazi swoje oczekiwa
nia: Oczekuj od ciebie uprzejmoci... Moesz zacz od razu
oddajc okulary". Szacunku dla drugiego czowieka mona na
uczy tylko wtedy, gdy samemu okazuje si szacunek.
3. Czy sugeruje pani, e kadego ucznia mona zawrci
ze zej drogi", zwracajc si do niego z szacunkiem?
Gdyby tak byo! To smutne, ale niektre dzieci s tak brutalnie
traktowane, e nie potrafi zareagowa na bardziej ludzkie podej
cie. Krtki dzie szkolny nie wystarczy, aby naprawi wieloletnie
szkody. Nauczyciele mog najwyej chroni inne dzieci i samych
siebie przed takimi uczniami. Jednake jest szczeglnie istotne,
by wanie wobec tej zbuntowanej modziey uywa stanow
czych, ale penych szacunku metod i tym samym nie powodowa
jeszcze wikszej agresji. Przynajmniej wszyscy bd mieli wiksze
poczucie bezpieczestwa i nie zostan wyrzdzone dalsze szkody.
4. Kiedy miaam dyur w stowce, dwie dziewczyny wday
si w bjk na pici. Stranik chcia zaprowadzi je do
dyrektora, ale powiedziaam mu, e sama sobie z tym po
radz. Kada z dziewczt prbowaa opowiedzie mi swoj
wersj wydarze. Odmwiam wysuchania ich i ostrzegam,
e jeli to si kiedykolwiek powtrzy, osobicie zaprowadz
je do dyrektora. Potem ogarny mnie wtpliwoci. Jak ina
czej mogam postpi?

Dyrektor pewnej szkoy opowiedzia nam, e kiedy przypro

wadzano do jego gabinetu dzieci, ktre si biy, uywa meto
dy nieyjcego j u dr. Haima Ginotta, specjalisty w dziedzinie
psychologii dziecka. Kaza uczniom usi po przeciwnych stro
nach biurka, dawa kademu zaostrzony owek i kartk pa
pieru i mwi: Chc wiedzie dokadnie, co si stao. Opisz
cie to".
Na og jeden z antagonistw protestowa: Ale to nie bya
moja wina". Drugi si docza: On mnie pierwszy uderzy".
Dyrektor potakiwa i mwi: Nie zapomnijcie napisa o tym
w swoim sprawozdaniu. Chc zna szczegy: kto zacz, jaki
przebieg miao zajcie, co czu kady z was. I nie zapomnijcie
doczy zalece na przyszo!"
Gdy dzieci wykonay zadanie, odczytywa oba sprawozdania
i z szacunkiem potwierdza wag dowiadcze obu antagoni
stw. Potem prosi, eby przekazali sobie nawzajem swoje zale
cenia na przyszo i pogodzili si.

Relacje

nauczycieli

Pierwsza relacja pochodzi od nauczycielki z junior high school.

Weszam do klasy i przyapaam Joe, j a k pieczoowicie ry

sowa co na wewntrznej stronie okadki podrcznika do ma
tematyki. A poprzedniego dnia zrobiam klasie wykad na te
mat szanowania szkolnej wasnoci.
Normalnie cignabym go z krzesa i krzykna: Do tego!
Marsz do dyrektora!" Ale nie zrobiam tego. Podeszam do Joe
i staam nad nim. Joe zamkn ksik, prbujc ukry rysu
nek. Powiedziaam: Pozwl, e powtrz to, co wczoraj powie
dziaam: zoci mnie, kiedy widz, jak ludzie pisz po ksikach.
W amerykaskim systemie edukacyjnym wyrniamy szecioklasow ele
mentary school, do ktrej uczszczaj dzieci midzy 6 a 11 rokiem ycia;
junior high school, do ktrej uczszczaj dzieci od 12 do 13 roku ycia
(obejmuje ona dwie klasy) oraz high school (odpowiednik naszej szkoy red
niej), w ktrej nauka trwa cztery lata, od 14 do 17 roku ycia. Absolwenci
high school mog nastpnie kontynuowa nauk w college'u; trwa ona cztery
lata. (Przyp. tum.)
8

Moga pani wysucha kadej z dziewczt i potem streci

punkt widzenia kadej z nich: A wic ty, Ellen, bya za na
Ros, poniewa... A ty, Rosa, bya wcieka na Ellen, poniewa
mylaa..." Potwierdzenie ich wzajemnej zoci pomaga roza
dowa te uczucia.
100

101

Te podrczniki maj by uywane przez nastpnych pi lat

i oczekuj, e moi uczniowie bd je szanowali".
Przepraszam wymamrota Joe. Zapomniaem".
Rozumiem" powiedziaam i poszam na swoje miejsce.
Kiedy w chwil pniej podeszam znowu do Joe, chopiec
usilnie prbowa wymaza rysunek ma, sfatygowan gumk.
Wrczyam mu swoj gumk i powiedziaam: Prosz, moe
atwiej ci pjdzie. A kiedy bdziesz mia ochot co narysowa,
moesz skorzysta z tego notesu". Joe by zdziwiony, powie
dzia tylko: Dzikuj". Oparam: Prosz" i zaczam lekcj.
Min miesic i Joe ani razu nie rysowa j u po ksice.
Nosi w kieszeni notes i od czasu do czasu pokazuje mi swoje
rysunki. Ciesz si, e nie wysaam go wtedy do dyrektora.
Prawdopodobnie przestaby rysowa po ksikach, ale nie by
oby midzy nami tej nici porozumienia. A poza tym kto wie,
moe zachciam pocztkujcego Picassa?

Pani psycholog ze szkoy redniej opisaa, jak pomoga dziecku

unikn groby kary ze strony nauczycielki poprzez potwierdze
nie jego uczu i zaproponowanie wyboru.
Poszam do trzeciej klasy po troje uczniw, na ktrych mia
by przetestowany specjalny program edukacyjny. Dwoje
z nich wstao natychmiast. Khalil jednak nie podnis si,
spuci gow i wyglda na rozgniewanego. Nauczycielka po
wiedziaa: Khalil, przysza pani Gordon. Czeka na ciebie (brak
odpowiedzi). Widz, e Khalil nie chce dzisiaj wsppracowa
(nadal bez odpowiedzi). Khalil, jeli chcesz jutro pojecha na
wycieczk, to lepiej id z pani Gordon". Khalil jeszcze niej
pochyli gow. Podeszam do jego awki, przykucnam i wy
szeptaam: Nie chcesz dzisiaj ze mn pj".
Khalil: (ze zoci) Nie chc i z Josephem!
Ja: Ach tak... Widz dwie moliwoci: moesz i ze mn,
a ja bd trzyma Josepha j a k najdalej od ciebie, albo dam
ci test zaraz i napiszesz go tutaj, w klasie.
Khalil milcza przez dusz chwil. Potem wsta i poszed
ze mn. Byam bardzo zadowolona, e udao mi si wymyli
co, co mu pomogo znale wyjcie z tej sytuacji.
102

Ostatnia relacja pochodzi od szkolnego psychologa.

Sean mia siedem lat. By sympatycznym, inteligentnym cho
pcem w klasie dla dzieci z trudnociami emocjonalnymi. Nie
radzi sobie dobrze w szkole i adne zachty, zote gwiazdy czy
naklejki nie byy w stanie zmieni jego nastawienia. Odwraca
wzrok od tych, ktrzy chcieli mu pomc, wzrusza ramionami,
kiedy pytano go, jaki ma problem, a w domu ucieka przed
nadopiekuczymi skrzydami matki. Mia rwnie lk wysoko
ci. Nie mg wykonywa niektrych wicze gimnastycznych.
Z relacji rodziny wynikao, e w pierwszych klasach szkoy
Seanowi wymierzano kary cielesne: dostawa klapsy w pier
wszej klasie za to, e nie uwaa na lekcjach, a w trzeciej
klasie by bity linijk po doniach i ramionach za niewaciwe
zachowanie. Jego matka, chcc wsppracowa ze szko, daa
nauczycielce pozwolenie, w obecnoci syna, na stosowanie ta
kich rodkw wychowawczych, jakie ta uwaaa za najlepsze.
Zachcaam rodzicw, by porozmawiali o tych sprawach
z synem w czasie nieoficjalnej sesji. Byli zdziwieni, gdy po
jednej czy dwch minutach Sean zacz wspomina wszystkie
sytuacje, gdy dosta klapsa lub bito go linijk. Nagle wyado
wa dugo tumiony gniew i bijc matk piciami po kolanach
wykrzykn: Ale ty, mamo, powiedziaa jej, e moe mnie
bi. Pozwolia jej!"
Jego matka bya zaszokowana. Wyjania, e nigdy nie
chciaa, eby ktokolwiek go krzywdzi. Pod koniec sesji ona
i Sean po raz pierwszy od roku serdecznie si ucisnli.
Dzie lub dwa pniej Sean gra z ojcem w pik na pod
wrku. Nagle pika poleciaa na dach domu. Ojciec wyj dra
bin i chcia zdj pik z dachu, ale Sean nagle zaproponowa:
Ja to zrobi".
Udao mu si wej po drabinie i zdj pik. By ogromnie
z siebie zadowolony. Pobieg do domu, obj matk i zawoa
z triumfem: Mamo, od kiedy wyjawiem ci mj sekret, mog
zrobi wszystko!"
Nie musz chyba dodawa, e od tego czasu o wiele lepiej
radzi sobie z nauk.
103

Wsplne
problemw:
ktre rozbudzaj
dzieci i ich

rozwizywanie
sze krokw,
twrczy zapa
zaangaowanie

Ostatniego dnia mojego pierwszego roku nauczania Tasha,

niepoprawna gadua o dononym gosie, powiedziaa mi:
Bya pani dla nas za dobra. Pozwoliaby nam pani na
wszystko.
Rozemiaam si i powiedziaam:
Dlaczego wczeniej mi tego nie uwiadomia?
Odpara:
Za dobrze si bawiam!
Umiechnymy si do siebie, ale kiedy wysza, mj umiech
natychmiast znikn. Czy Tasha ma racj? Czy rzeczywicie po
zwoliabym dzieciom na wszystko? By moe. Tak bardzo zale
ao mi na tym, eby nie kara, eby by lubian przez wszy
stkich, e nie dostrzegaam tego, co wydawao mi si mao wane.
Nie zwracaam uwagi na to, e dzieci sobie przeszkadzay, po
niay si, e gono si nawoyway. Dlaczego miaabym psu
ciekaw lekcj z powodu kilku drobnych wykrocze? Ale Tasha
daa mi do zrozumienia, e wykorzystywaa moje pragnienie by
cia mi". I prawdopodobnie nie tylko ona.
Postanowiam by w przyszym roku bardziej stanowcza
ustanowi zasady pierwszego dnia i konsekwentnie domaga si
ich przestrzegania. Ale kiedy zblia si wrzesie, znowu zacz
am si z tego wycofywa. Na przykad wedug mojej definicji
dobra dyskusja to taka, ktra pozwala na swobodn, nieskr
powan i byskotliw wymian myli. Jeli jaki ucze w tym
ferworze przerywa koledze, to nie uwaaam tego za kardynalny
bd. Jeli kto nie zgadza si z tym, co usysza, i wykrzykiwa
gorczkowo: To gupie!", nie robiam z tego problemu. Ale gdy
104

Ir pokrzykiwania nasilay si, to klasowa dyskusja przeistaczaa

si gwatownie w nieartykuowany jazgot.
A jednak nie potrafiam zmusi si do tego, by tumi entu
zjazm napominaniem. Moe byam naiwna, ale oczekiwaam, e
w ktrym momencie dzieci same uwiadomi sobie, e powinny
zachowywa si w sposb bardziej cywilizowany. Jednak w ko
cu to ja uwiadomiam sobie jedn rzecz. Te dzieci nie zmieni
si, jeli ich nauczycielka si nie zmieni. Potrzebowali kogo,
kto nauczy ich podstawowych zasad obowizujcych w spoe
czestwie i bdzie nalega, aby je stosowali. Ale jak mam tego
dokona?
Pomylaam o rozdziale powiconym rozwizywaniu proble
mw, zawartym w ksice Jak mwi, eby dzieci nas suchay...
Teoria gosi, e kiedy rodzice i dzieci wsplnie zajmuj si pro
blemami i szukaj rozwiza, to dzieci maj wikszy zapa do
podjcia si tego zadania.
Interesujce. Zapoznaam si z kolejnymi etapami procesu roz
wizywania problemu i zaadaptowaam je na uytek mojej klasy.

Wysuchanie, co czuj i czego potrzebuj moi uczniowie.

Podsumowanie ich punktu widzenia.
Wyraenie wasnych uczu i potrzeb.
Zachcenie klasy do wsplnej burzy mzgw" w celu zna
lezienia rozwizania.
Zapisanie wszystkich pomysw bez oceniania ich.
Wsplne zadecydowanie, ktre pomysy chcemy zastosowa
i jak zamierzamy wprowadzi je w ycie.
Kiedy przejrzaam te punkty ponownie, przez chwil poczu
am si przytoczona. Czy jestem w stanie przeprowadzi klas
przez ten dugi, skomplikowany proces? Ale moe nie bdzie
to takie trudne, jak si wydaje. Chodzi przede wszystkim o to
pomylaam eby dzieci wyraziy, co czuj, ebym ja wy
razia, co czuj, a nastpnie ebymy razem postarali si zna
le jakie rozwizania". Na pewno warto sprbowa. Rysunki
przedstawiaj w oglnym zarysie to, co zdarzyo si, kiedy po
raz pierwszy zastosowaam z moimi uczniami metod rozwi
zywania problemw.

105

ROZWIZYWANIE PROBLEMU

W y p u n k t u j spostrzeenia u c z n i w
A WIC UWAACIE,

Wysuchaj, co czujg uczniowie i jakie m a j q potrzeby

ZAUWAYAM,

RZY

WAS

CHCIAABYM

ZE

CZASAM

PRZERYWAJ
WIEDZIE,

PODCZAS
KOLEGOM

DYSKUSJI

E J E L I

ALBO WYMIEWA SI Z

NIEKT

WAS

KTOS

WAM PRZERYWA

TO :

I KRYTYKUJ ICH.

J A K I E S WASZE

ODCZUCIA.

<\. Z A P O M I N A C I E ,

CO

CHCIELICIE

POWIEDZIE'.
CZA5AMI
E

PRZERYWAM, B O

ZAPOMN , CO

CHC

Si

BOJE/

OESTESClE

ZBYT ZNIECHCENI,

ZABRAc'

POWIEDZIE.

ZEBY

O-OS.

ALE TO NIE FAIR, BO KIEDY Ml

PRZESZKADZASZ, JA TEZ

ZAPOMI

NAM , CO CHC POWIEDZIE'.

Wyra ich u c z u c i a i p o t r z e b y
NIE
KIEDY

CIERPI

SYTUACJI,

COS

MWI, A

TO

GUPIE '

KTOS WOA

NAWET JELI
WIETNY
TO

MARTWI

MASZ
KIEDY

POMYS

SIEDZISZ

OCHO

KTOS

ALBO
BO SIE. BOISZ,

E KTO SIE BDZIE

WYMIEWA.

LUDZIE

WYMIEWA
POWINNI

NAWZAJEM
OBOJTNIE
ZE

MNIE.

KOMU

ZDANIEM

PRZERYWA
Si.

WYSUCHA

SZACUNKIEM/

CZY

ZGADZAJ

ROZMWCY /

S|^

SlE,
CZY

NIE

Z a c h klas do w s p l n e j burzy
rozwizania

Razem z a d e c y d u j c i e , ktre p o m y s y w a m si nie p o d o b a j , a ktre

a k c e p t u j e c i e , i z a p l a n u j c i e jak m o n a je w p r o w a d z i w ycie

m z g w " w c e l u znalezienia

ZASTANAWIAM

SIC,

CO WYMYLI/

ABY

NIKT

PRZERYWAJ

NIE

WYMIEWAJ

CZ.Y POTRAFIMY WSPLNIE

JUZ

NIKOMU

NIE

SlC.

Zapisz wszystkie p o m y s y , nie o c e n i a j g c ich

MOLIWE

ROZU1ZANIA.

A. USTAU ZASADA , NIE

2. 3E5LI

BOISZ

POWIEDZIE,
3. KADY,

KTO

Si,

WOLNO PRZERYWA."
ZAPOMNISZ, CO CHCESZ

JELI

KTOS

TO

PRZERYWA,

DOSTANIE MINUS.

POWIE: T O GKUPIE", NIE BDZIE

MOG SIE ODEZWA DO KOCA TYGODNIA

KLASA SPORZDZI LlSTE RZECZY, K T O ' R E
' MONA POWIEDZIE ZAMIAST SIE WYMIEWA'.

WYP0W1IADA3

-7 RESTEM

TO SKURE
NIEPRAWDA-

SI Z SZACUNKIEM

INNEGO ZDANIA.

SKD MASZ TAK. INFOR

MACOE,?

ZANOTU3 TO.

4. USTALI ZASAD, , NIE WOLNO Si WYMIEWA*

ZAMIAST WYMIEWANIA

ZAPOMNIAE
CO

ZA

GUPI

MYLISZ SIE,

POWJIEDZJEC.
POMYS -

CHCIAABYM

DODA...

-} 3AK MONA BY ZREALIZO

WA TAKI POMY5C?
MONA

NA TO

INACZEJ .

5PODRZE

Rezultatem tej sesji byy znaczce zmiany. Uczniowie przestali

sobie przeszkadza. Ci, ktrzy nie mogli si powstrzyma, sami
si na tym apali i mwili przepraszam", po czym grzecznie
czekali na swoj kolej. Ale najistotniejsze byo moim zdanient
to, e dzieci suchay z szacunkiem tego, co kto inny mia dd
powiedzenia. Ci, ktrzy jeszcze wtrcali nieprzemylane uwagi
w rodzaju To gupie!", napotykali na zbiorowy jk klasy. Na
og osoba taka umiechaa si zawstydzona, patrzya na tablic
i odczytywaa mechanicznie: Jestem innego zdania". Wszyscy
si miali, ale mimo e bya to jedynie recytacja, te nowe sowie
nadaway inny ton dyskusjom. Co najwaniejsze, nie musiaam
si martwi, e jestem surowym policjantem". Moi uczniowie
byli odpowiedzialni za kontrolowanie samych siebie.
Byam tak dumna z tej ich samokontroli i pogbiajcej sil
wraliwoci, e w czasie Dnia Otwartej Szkoy" postanowiam
opowiedzie o tym rodzicom. Kiedy wszyscy zajli miejsca, powi
taam ich i przedstawiam swoje cele dydaktyczne w biecym
semestrze. Potem wskazujc na punkty zanotowane na tablicy,
opisaam, jaki mielimy problem i j a k go wsplnie rozwizalimy.
Rodzice wykazywali zainteresowanie. Mieli liczne komentarze
i pytania:
Wanie wrciem z kursu dla menederw i metody roz
wizywania konfliktw, ktrych nas tam uczono, byy bardzo
podobne do tego, co pani opisaa.
Wydaje si, e mona by to zastosowa rwnie w domu.
Nie miaabym cierpliwoci, eby przechodzi przez cay ten
proces z moimi dziemi.
A co bdzie, jeli dziecko nie chce szuka rozwiza?
Albo ma pomys, ktry jest gupi lub niebezpieczny. Co
wtedy zrobi?
Co si stanie, jeli dziecko wyrazi zgod na dany plan,
a potem nie wywizuje si z umowy? Co wtedy?
Wszyscy chcieli dowiedzie si wicej. Wyjaniam, e nie mam
dowiadczenia w stosowaniu tych metod jako matka, ale jeli
s zainteresowani, to z radoci podziel si tym, co odkryam
j a k o nauczycielka. Byli bardzo zainteresowani. Na pocztek wy
tumaczyam, e im duej stosuj metod rozwizywania pro
blemw, tym wicej musz pamita, by moga ona skutecznie
funkcjonowa. Oto gwne wtki tego, co powiedziaam rodzi
com, a do czego doszam metod prb i bdw.
1 10

Nigdy nie prbuj rozwizywa problemu, gdy masz mato czasu

lub jeste zaaferowany. Aby poradzi sobie z trudnym proble
mem, potrzebujemy czasu i wewntrznego spokoju.
Pierwszy krok wysuchanie, co dziecko ma do powiedzenia
-jest najwaniejszy. Miaam skonno do popiesznego zaa
twiania tego pierwszego etapu, aby doj do lepszej czci",
a mianowicie do burzy mzgw" w celu znalezienia jak najwi
kszej liczby rozwiza.
UCZE:

JA:

Prosz pani, dostaem mierny ze sprawdzianu!

Co moesz zrobi, eby unikn tego w przyszoci?
Masz jakie pomysy?

Od tamtego czasu nauczyam si, e uczniowie nie chc szu

ka rozwiza, dopki ich uczucia nie zostan potwierdzone:
JA:

Widz, e martwisz si t ocen. Sprbujmy razem

przeanalizowa twoje odpowiedzi. Moe powiesz mi
co chciae napisa.

Swoje uczucia wyraaj krtko i zwile. Dzieci byy w stanie

wysucha, co czuj, tylko wtedy, gdy mwiam krtko, a wy
czay si, gdy rozwlekle opisywaam swj al i trosk.
Powstrzymaj si od oceniania ich propozycji. Byo mi bardzo
trudno powstrzyma si od komentowania, kiedy dzieci wymy
lay rozwizania jak z ksiyca". Gdy tylko mwiam: Nie ma
mowy, ebymy to zrobili", cay proces rozwizywania problemu
by zniweczony. Ju nikt nic wicej nie proponowa. Jeli chcemy
nieustannie podsyca twrczy zapa dzieci, musimy zaakcepto
wa kady pomys, obojtnie j a k niemdry: Dobrze, kademu,
kto bdzie przeszkadza, zakleimy buzi tam na cay tydzie.
Zapisaam to. Co jeszcze proponujecie?"
Opracuj plan wprowadzenia w ycie kocowej decyzji. Musia
am si nauczy nie spoczywa na laurach po wsplnym wy
pracowaniu wspaniaego rozwizania. Najlepsze intencje zostaj
zniweczone, jeli wszyscy nie uzgodni metody wprowadzenia
rozwizania w ycie i nie ustal, kto jest za co odpowiedzialny.
Me upadaj na duchu, jeli przedsiwzicie si nie powiedzie.
atwo jest nakrzycze na dzieci, jeli nie przestrzegaj tego,
co same ustaliy. Gdy raz tak postpiam, klasa przyja to
111

z wrogoci. W kocu nauczyam si, e o wiele mdrzej jest

zaplanowa kolejn sesj i zastanowi si, co zostao le zro
bione, a potem zdecydowa, j a k to naprawi. Innymi sowy,
j e d n a sesja powicona rozwizywaniu problemu moe nie wy
starczy. Cofajc si do tego etapu procesu, mona zwykle
znale odpowiedzi, ktre przeoczyo si za pierwszym razem.
Pod koniec mojego monologu zabrzcza dzwonek. Niektrzy
rodzice udali si na spotkania z innym nauczycielami, ale kil
koro zostao w klasie i otoczyo moje biurko. Chcieli jeszcze
porozmawia.
Jeden z ojcw zapyta:
Czy sdzi pani, e ta metoda moe by pomocna w roz
wizywaniu problemw z odrabianiem lekcji?
Interesuje mnie, co pani odpowie na to pytanie wtrcia
j e d n a z matek poniewa kiedy Lara wraca ze szkoy, jestem
zajta odrabianiem jej lekcji.
Jej wypowied zadziwia mnie.
Pani jest zajta odrabianiem jej lekcji? zapytaam.
No, nie przez cay czas odpara. Ale czy rodzice nie
powinni pomaga dzieciom w odrabianiu lekcji?
W jaki sposb pomaga? spytaam.
No c, kiedy Lara wraca ze szkoy, to ka jej pokaza,
co ma zadane, przerabiam z ni zadania i pomagam jej zorga
nizowa prac. Dzi po poudniu zabraam j do biblioteki i wy
braymy fantastyczne ksiki do jej referatu o Eleanor Roose
velt.
Ogarna mnie zgroza. Lara bya w miar zdoln uczennic.
Zadajc prac do domu, chciaam, aby ona i pozostae dzieci
mieli okazj samodzielnie zaplanowa sobie czas, pracowa nie
zalenie i wiczy umiejtno wasnego osdu. Powiedziaam
najdelikatniej j a k umiaam:
Wydaje mi si, e najlepiej pomagamy dzieciom w sposb
poredni: zapewniajc spokojne miejsce do pracy, dobre owiet
lenie, sownik, przeksk, jeli s godne, jestemy do ich dys
pozycji, gdy chc nas o co zapyta.
Matka Lary uniosa brwi, patrzc na mnie. Najwyraniej moja
krtka przemowa nie przekonaa jej. Prbowaam sobie przypo
mnie, j a k moi rodzice postpowali ze mn i z moj siostr, kiedy
chodziymy do szkoy. W naszym domu odrabianie lekcji uwa
a n e byo za powan spraw, wrcz najwaniejsz. Panoway
112

UHtalone obyczaje. Co wieczr po obiedzie sprztaymy ze stou

W kuchni, siadaymy, rozkadaymy ksiki i zeszyty i odrabia
ymy lekcje. Nie pytano nas, czy potrafimy, czy powinnymy,
r/.y chcemy odrabia lekcje. Ten czas by po prostu na to prze
znaczony.
Co by pani powiedziaa na ustanowienie codziennego ryluau? zapytaam Lara mogaby pracowa sama w swoim
pokoju albo gdzie bliej pani i krok po kroku przejmowa na
Niebie wikszo obowizkw.
Gdyby to byo takie proste powiedziaa matka Lary
I lekkim poirytowaniem ale wiem, e ona nie odrobi zada
N I A , jeli jej nie dopilnuj. Ona...
Niech si pani nie obrazi przerwaa jej inna kobieta
ale uwaam, e to nie jest uczciwe postpowanie z pani strony.
Moja matka co wieczr zaganiaa mnie do lekcji i pilnowaa
innie, eby mie pewno, e zrobiam wszystko, jak trzeba.
Czasami przejmowaa inicjatyw i odrabiaa za mnie lekcje. Po
Jakim czasie nie potrafiam nawet zabra si do lekcji, jeli nie
byo przy mnie matki. Chyba mylaam sobie, e dopki ona
jest za mnie odpowiedzialna, to ja sama nie musz ponosi
odpowiedzialnoci. I dlatego wanie wyznaj zasad nieingerowania w przypadku wasnej crki.
Matka Lary bya zdumiona.
To znaczy, e nigdy nie pomaga pani dziecku w odrabianiu
lekcji?
Jeli nie moe sobie z czym poradzi, mwi mi, co jej
sprawia kopot, a ja prbuj pomc jej z tego wybrn. Ale zaraz
potem wycofuj si. Chc, eby wiedziaa, e to ona jest odpo
wiedzialna za odrabianie swoich zada domowych i e w zasa
dzie potrafi sama sobie z nimi poradzi.
Widocznie potrafi nie dawaa za wygran matka Lary.
A gdyby nie potrafia?
Kobieta odpowiedziaa bez chwili wahania:
Wtedy zaatwiabym pomoc z zewntrz: korepetytora, stu
denta albo powiedziaabym, eby poprosia o pomoc innego ucz
nia. Zrobiabym wszystko, aby unikn losu rodzicw, ktrzy
przejmuj kontrol i nadmiernie angauj si w odrabianie le
kcji.
Mczyzna, ktry cay czas przysuchiwa si z zainteresowa
niem, przytakiwa ywioowo jej sowom.
113

 O czym pan myli? zapytaam go.

O moim ojcu odpar. Strasznie si martwi, e mam
kopoty z matematyk. W kocu postanowi, e sam bdzie mnie
uczy tego przedmiotu. Co wieczr musiaem wysuchiwa jego
dugich objanie. Na pocztku by zawsze cierpliwy, ale kiedy
nie mogem czego zrozumie, zoci si na mnie i wyjania
od nowa, ju nie tak cierpliwie. W matematyce mi to niespe
cjalnie pomogo, a z pewnoci zaszkodzio naszym stosunkom.
Dlatego powiedziaem jasno mojemu synowi Timowi, e zadanie
domowe to jego obowizek, tak jak moja praca jest moim obo
wizkiem.
A jeli Tim jest innego zdania? zapyta prowokacyjnie
inny ojciec.
W zeszym roku rzeczywicie miaem z nim kopoty. Kiedy
zapisa si do druyny piki nonej, inne sprawy przestay dla
niego istnie. Dostaem list od nauczycielki z informacj, e Tim
nie odrabia lekcji.
Co mu pan powiedzia? spytaa matka Lary.
Waciwie nic mu nie powiedziaem. Umwiem si na spot
kanie z nauczycielk. Podzikowaem, e mnie zawiadomia. Po
wiedziaem jej, e znajc Tima wiem, e gdyby dosta od niej
list, to byoby to o wiele skuteczniejsze ni moje kazanie. Wr
czyem jej pi egzemplarzy listu o nastpujcej treci:
Drogi Timie!
Nastpujce zadania
Daty

wci

obowizujce:

Prosz daj mi zna do jutra rana, kiedy mog si

ich spodziewa.
Z powaaniem.
Daem jej rwnie pi zaadresowanych kopert z naklejonymi
znaczkami i powiedziaem, e jestem bardzo wdziczny za po
moc.
Wszyscy wpatrywalimy si w niego wyczekujco.
I co dalej? zapytaam.
Pierwszy list syna zaskoczy, ale zignorowa go. Kiedy otrzy
ma drugi, zrozumia, e nauczycielka mwi powanie i zacz
odrabia lekcje. I odrabia je od tamtej pory.
114

Wielkie nieba powiedziaa z podziwem matka Lary.

Udao si panu z tego wybrn!
Tak, ten pomys okaza si skuteczny, ale w tym roku
mam inny problem. Teraz zostawia odrabianie lekcji na ostatni
minut i siedzi do pna, eby wszystko zrobi. Cigle mu przy
pominam, eby zaczyna wczeniej, a on zawsze ma jak wy
mwk. Albo siostra mu przeszkadza, albo musi sklei model
samolotu, albo oglda telewizj.
Matka Lary zwrcia si do mnie:
Pani Lander, opowiadaa nam pani o rozwizywaniu pro
blemu. Czy sdzi pani, e ten sposb byby skuteczny w tym
przypadku?
Mgby by odparam, pragnc nagle, eby zjawia si
(u Jane, aby mi pomc.
Ojciec Tima zmarszczy brwi.
Jak by to pani przeprowadzia? zapyta.
Oczy wszystkich spoczy na mnie. Poprosiam ojca Tima, eby
opisa mi dokadnie, co si dzieje, kiedy prosi syna, by wczeniej
zacz odrabia lekcje. Potem wsplnie zastanowilimy si, co
mogoby si zdarzy, gdyby Tim i jego ojciec wsplnie sprbowali
rozwiza ten problem. Na nastpnych stronach przedstawione
zostay dwa scenariusze wydarze.

BITWA O ODRABIANIE LEKCJI

KIEDY

MASZ

ODROBI

Wysuchaj, c o d z i e c k o czuje i j a k i e m a p o t r z e b y

ZAMIAR."

LEKCJE

WYCZ TELEWIZOR!
MU5I5Z ODROBI LEKCJE

WSPLNE ROZWIZYWANIE PROBLEMU

PEWNIE CIKO JEST ZABRA

SI DO L E K C 3 I . PO KILKU GODZI
NACH W SZKOLE WOLABY
PEWNIE SI POBAWI.

TAK . CHC POGRA Z KOLE

&AMI W PIK, | POOGLDA
T E L E W I Z J E ; I POSKLEJA
MODELE SAMOLOTW.

Wyka zrozumienie
WSZYSTKO ODKADASZ
NA OSTATNI CHWIL.
MAM TEGO DOSC
1

ZROBI L E K C J E .
POWIEDZIAEM/

E ZROBI.
si

POZA TYM LEPIEJ SIE PRACUJE

WIECZOREM, KIEDY JEST CICHO.

CHCIABY MIEC CZAS NA

ZABAW I ODRABIA LEKCJE
PNIEJ/ GDY W DOMU JEST
CICHO.

Przedstaw swoje o d c z u c i a i p o t r z e b y
NIEPOKCOA, MNIE DWIE RZECZY:
E MUSZE CO WIECZR PILNOWA
CZY

ODROBIE

LEKC3E...

ipisz wszystkie pomysy, nie o c e n i a j g c ich

... 1 E SIEDZISZ DO POZNA,

A RANO

JESTE ZMCZONY.

NASZE
4.

PRZESTA

POMYSY
MNIE

POPDZA

(TIN)
2 . ODRABIAJ

LEKCJE

ZARAZ,

J A K W R C I S Z D O DOMU. (tATOJ
Z > . PO MALA WCZENIEJ SPAC, A JA
WTEDY ZACZN ODRABIA LEKCJE.
Zapro d z i e c k o d o w s p l n e j burzy m z g w "

i. ODRABIAJ LEKCJE W DWCH ETApACfi: i a t w i e o s z a , cz g d y w r o c

DO DOMU, A TRUDNIEJSZA POZNjEJ^^
L

Z A S T A N A W I A E M Sl,
CZY MOEMY WSPLNIE WYMYS
LIC JAKIEs' ROZWIZANIA/
KTRE Z A D O W O L
OBIE STRONY.

BD WSZYSTKO ZAPISYWA.
TY ZACZYNASZ.

NIECH PATTI SIE K O L O MNIE NIE

KRECI, KIEDY PRACUJE. ( TIM^
6. ZAPLANUJ, ILE CZASU PRZEZNACZASZ
NA PRAC ILE NA ZABAW, I O KTREJ
C H C E S Z CHODZI S P A C .
(TATO)
5.

CHTNIE P R Z E S I A B Y M CI PO
PDZA,

GDYBY

N OWA L'

SAM

DOPIL-

LEKC3I

i o NIE B Y O B Y
W PORZDKU WOBEC NIE7J
DOPILNUJ, EBY Cl NIE
PRZE 5Z.KADZAHA.

CZY M O G B Y 5
WCZENIEJ KKAS
RATTJ SPA.

DOBRZE...
ALE PUNKT 2. ODPADA
NIE MA MOWY, EBYM
ODRABIA*.

LEKCDE

PO SZKOLE.

MOESZ ZROBI
A<

PUNKCIE

POOW,
H.

B D Z I E S Z MlAEMNIED PfcACY,
KIEDY PATTI

Z G O D A . ALE MUSISZ MIE

PEWNO, E BDZIESZ
W STANIE GO PRZESTRZEGA
;

PJDZIE SPA.

NIE... DOPILNUJ, EBY

Ml NIE PRZESZKADZAA,
A 3A OPRACUJE,
HARMONOGRAM

' N I E MA PROBLEMU,TATO
ZARAZ 6 0 OPRACUJ
" NA MOJEJ

Kilka dni pniej zadzwoni do mnie ojciec Tima. Chcia mi

opowiedzie, co si zdarzyo, kiedy porozmawia z synem.
Nie odbiegao to specjalnie od naszych wyobrae po
wiedzia. Jedyny problem stanowi plan opracowany przez Ti
ma. Wyznaczy sobie dwie godziny na ogldanie telewizji i chcia
illodzi spa o jedenastej. Powiedziaem mu, e mi si to nie
podoba. Przeanalizowalimy ten plan jeszcze raz i pomogem mu
wprowadzi poprawki. W kocu ustalilimy, e zacznie odrabia
lekcje p godziny wczeniej, przeznaczy godzin na ogldanie
lelewizji i pooy si do ka o wp do dziesitej, a o dziesitej
/gasi wiato.
Mijay tygodnie, pogbiao si moje rozumienie metody roz
wizywania problemw i coraz bardziej j doceniaam. Zaczam
dostrzega, e dugofalowe skutki tego procesu s istotniejsze
ni natychmiastowe korzyci, takie jak lepsza dyscyplina w kla
sie czy rozwizanie uporczywych kopotw w domu. Kiedy zaclicamy dziecko, aby wsplnie z nami starao si rozwiza
problem, przekazujemy mu kilka wanych informacji:
Wierz w ciebie".
Wierz w twoj zdolno do mdrego i twrczego mylenia".
Doceniam to, co wnosisz do sprawy".
Nasze stosunki nie opieraj si na modelu: wszechmocny
dorosy roztacza swoj wadz nad niewiadomym dzieckiem,ale
na modelu, w ktrym dorosy i dziecko s sobie rwni, nie pod
wzgldem kompetencji czy dowiadczenia, ale godnoci".
Jeli jest j e d n a rzecz, ktr moemy dzieciom zagwarantowa,
teraz i w przyszoci, to s ni kopoty czasem pojawiajce
si jeden po drugim. Uczc dzieci, jak postpowa w takich
sytuacjach, pokazujc, jak radzi sobie z problemem krok po
kroku, zachcajc, by korzystay z wasnej pomysowoci, daje
my im umiejtnoci, do ktrych mog si odwoywa przez reszt
ycia.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Rozwizywanie problemu

W domu i w szkole

1. Wysuchaj, co dziecko czuje i czego potrzebuje.

DOROSY:

DZIECKO:

Bardzo si martwisz, e oblae test z hiszpa

skiego.
Tak! Napisaem dobrze tylko 12 swek z 20,
a uczyem si wczoraj przez godzin!

2. Stre punkt widzenia dziecka.

DOROSY:

Jeste naprawd zniechcony. Chocia prbo

wae wbi sobie do gowy wszystkie nowe
swka, niektrych nie zapamitae.

3. Wyra swoje uczucia i potrzeby.

DOROSY:

Martwi si, bo jeli nie zapamitasz podsta

wowego sownictwa, bdziesz mia coraz wi
ksze braki.

4. Zach dziecko do wsplnej burzy mzgw".

DOROSY:

Zastanawiam si, czy gdybymy wsplnie po

myleli, przy szy by nam do gowy jakie nowe
i bardziej skuteczne sposoby uczenia si?

5. Zapisz wszystkie pomysy, nie oceniajc ich.

nziECKO:
DOROSY
DZIECKO:

Rzuci hiszpaski.
(zapisuje): Zapisaem to. Co jeszcze?
Moe mgbym...

6. Wsplnie zadecydujcie, ktre pomysy wam si nie

podobaj, ktre s dobre i jak wprowadzi je w ycie.
DOROSY:

DZIECKO:

Co sdzisz o zrobieniu kart ze swkami i

niu si codziennie tylko czterech nowych
Podoba mi si to. Ale wol nagra nowe
na magnetofon i puszcza tak dugo, a
mitam.

ucze
sw?
sowa
zapa

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

rodzicw

1. Zauwayam, e rozwizywanie problemu rozpoczyna pa

ni od wysuchania punktu widzenia dziecka. Czy postpi
niewaciwie, jeli odwrc kolejno i najpierw sama po
wiem, co mnie trapi?
To moe poskutkowa. Jednak niektre dzieci uciekaj na
pozycje obronne i zamykaj si w sobie, jeli dorosy zaczyna
mwi, co go irytuje. Dziecku atwiej jest zrozumie punkt wi
dzenia dorosego, jeli
najpierw dorosy zademonstruje prawdzi
w trosk i zaakceptuje jego uczucia.
2. Kiedy zaczynam z moimi dziemi proces rozwizywania
problemu, mam najlepsze intencje, ale gdy dochodzimy do
momentu, w ktrym mam wyrazi, co czuj, nie mog si
powstrzyma od obwiniania i oskarania ich.
Aby unikn obwiniania, mona zrezygnowa z oskarycielskiego wy". Wy, dzieci, nigdy...", Wy, dzieci, zawsze..." Kopot
z wy" to te trzy kropki. Zamiast wy" mona mwi w pierwszej
osobie, na przykad: Powiem wam, co czuj. Martwi mnie, kie
dy... Chciaabym zobaczy..." Dopki dzieci nie s atakowane,
mog spokojnie sucha, co pani czuje i nie uciekaj si do
obrony.
3. Zauwayam, e kiedy zaczynam z dziemi burz mz
gw", oskaraj mnie. Na przykad proponuj: Moe mo
gabym postpi tak albo tak", a one mwi: Nie, nie mo
esz. Pamitasz, jak byo ostatnim razem, kiedy..." Potem
wdajemy si w dug dyskusj o tym, co zdarzyo si w prze
szoci. Jak mona tego unikn?
Jeli dzieci zaczynaj pani oskara, mona naprowadzi je
na waciw drog, owiadczajc: Nie obwiniajmy si o to, co
zdarzyo si w przeszoci. Teraz musimy wsplnie poszuka
rozwizania na przyszo".
124

4. Jestem w sytuacji, ktrej nie da si rozwiza t metod.

Niemal co tydzie jedno z moich przybranych dzieci mwi
mi, e kto je przeladuje, przezywa, omiesza z powodu
butw, jakie nosi, fryzury czy skonych oczu. Zawsze im
powtarzam, eby nie przejmoway si tymi bzdurami. Co
- jeszcze mog zrobi?
Nigdy nie wolno lekceway krzywdy wyrzdzonej dziecku.
Zranione dziecko musi wiedzie, e kto rozumie jego bl. Po
trzebuje dorosej osoby, ktra potwierdzi, j a k przeraajce lub
bolesne moe by przeladowanie czy to fizyczne, czy psy
chiczne z jakiegokolwiek powodu.
Kiedy opisze mu pani swoje przeycia, moe pani wczy do
dziaania pozostae dzieci. Mona sprbowa rozwiza ten prob
lem wsplnie z ca rodzin. Wszyscy mog odpowiedzie na
nastpujce pytania:
Czy to, co przytrafio si Chul Su, przytrafio si kiedy
tobie? Jaka bya twoja reakcja?
Co mona zrobi, kiedy kto ci omiesza? Udawa, e nie
syszysz? Zmieni temat? Zgodzi si? Odpowiedzie dowci
pem? (Tak, to najnowsza fryzura. Dziki temu atwiej wosy
staj mi dba".)
Co zrobi, kiedy kto ci grozi? Wezwa pomoc? Krzykn:
Zobacz, kto stoi za tob!" i ucieka? Powiedzie napastni
kowi, e cierpisz na zakan, mierteln chorob? Nauczy
si karate?
Kto z dorosych moe pooy kres dokuczaniu? Nauczyciel?
Dyrektor? Przybrani rodzice? Rodzice przeladowcy?
Kiedy zapisze pani wszystkie rozwizania wypywajce z dys
kusji, dzieci mog odgrywa scenki, w ktrych jedno z nich
przeladuje pozostae. Po takiej grupowej sesji dzieci mog czu
si bardziej pewne siebie i wiedz, e maj oparcie w rodzinie.

Relacje

rodzicw

Pierwsz histori przekazaa matka, ktra zastosowaa metod

rozwizywania problemw, aby nie znajdowa si pod pres|
i wyzwoli w dzieciach wiksze poczucie odpowiedzialnoci.
W zeszym roku moje trzy crki (sze, osiem i dwanacie
lat) cigle mi kady do gowy, e na rozpoczcie roku szkolnego
musz mie modne ciuchy, modne buty i modne przybory.
Skoczyo si na tym, e wydaam przez nie wicej, ni mogam
sobie pozwoli.
Kiedy w tym roku w gazetach pojawiy si pierwsze reklamy
zapowiadajce nowy rok szkolny, postanowiam zapobiec po
dobnej sytuacji. Zwoaam rodzinn narad i poprosiam cr*'
o spisanie rzeczy, ktre bezwzgldnie s im potrzebne w no
w y m roku szkolnym. (Sporzdziymy rwnie list ycze",
czyli spis rzeczy, ktre chciayby kupi, gdyby rodzina wygraa
na loterii.) Potem wyjaniam im prostym jzykiem, e musz
poczyni pewne restrykcje finansowe, ebymy nadal mogli
zaspokaja podstawowe potrzeby yciowe takie jak jedze
nie i dach nad gow.
Z pocztku protestoway, ale po jakim czasie zaczy wy
suwa rozmaite propozycje, poczwszy od Upieczemy ciaste
czka i sprzedamy je ssiadom" do Mogybymy same szy
sobie rzeczy, ale musiaaby kupi maszyn do szycia". Wszy
stkim spodoba si jednak pomys Jessiki, mojej najstarszej
crki: Daj kadej z nas pienidze i same zdecydujemy, na
co je wyda". Zaproponowaa nawet sama, e pomoe sio
strom.
Zgodziam si, chocia miaam pewne wtpliwoci. Nie wiem,
czy modsze dziewczynki w peni rozumiay skutki tego roz
wizania, ale na pewno miao ono wpyw na Jessik. Poszam
z ni kupi sweter i wskazaam na niebieski, ktry wisia na
wieszaku. Podesza od razu, eby sprawdzi cen, i powie
dziaa: Mamo, co ty mwisz? T e n jest przecie za drogi!"
*

Nastpna historia pochodzi od matki, ktrej trzyletnia cre

czka nie chciaa si z ni rano rozstawa.

Wszystkie dzieci zostaway chtnie w przedszkolu, caujc

serdecznie swoje matki na poegnanie, ale Allison dostawaa
hislcrii, gdy tylko zaczynaam i w stron drzwi. Biega za
mn, czepiaa si mojej rki i przeraliwie pakaa. Nie wie
dziaam, co robi. Trwao to j u trzy tygodnie i nie byo wi
dokw na popraw.
1'ewnego ranka postanowiam zastosowa metod rozwizy
wania problemw. Po niadaniu wziam j na kolana i po
wiedziaam: Allison, naprawd chciaaby, ebym zostawaa
z tob w przedszkolu i (prosz zauway, e powiedziaam i,
nie ale) dzisiaj musz odej do swoich obowizkw. Zasta
nawiam si, co mogybymy zrobi?"
Spojrzaa na mnie beznamitnie. Powiedziaam: Czy lepiej
by si czua, gdyby zabraa swojego misia?" Potrzsna
przeczco gow. ,A moe moj apaszk?" Znowu zaprzeczya
ruchem gowy i ukrya twarz na moim ramieniu. Zosta"
powiedziaa. Ale chwil potem dodaa: Id. Ale daj mi jede
nacie causw".
Nagle wpadam na pewien pomys. Wziam j za rk, po
caowaam wewntrzn stron doni i zamknam. Powiedzia
am: Teraz masz mojego causa. Schowaj go szybciutko do
kieszeni i kiedy za mn zatsknisz, to go wyjmiesz i bdziesz
miaa causa od mamusi. Jak ci si to podoba?"
Jej buzia poweselaa. Wcisna causa" gboko do kieszeni
i tego ranka po raz pierwszy pozwolia mi spokojnie odej.
* * *
Ten dialog przytoczy ojciec, ktrego czternastoletni syn by
zmuszany przez kolegw do picia alkoholu.
Mj syn Zack dobrze wie, co myl o alkoholu i narkotykach.
Zawsze udzielaem mu jasnych informacji, bez adnych uni
kw. Ostatnio doszy mnie plotki, e po szkole dzieci chodz
do pewnego kolegi, kiedy jego rodzicw nie ma w domu, i pij.
Kiedy zawoziem Zacka na trening koszykwki, powiedziaem
mu, co syszaem, i zapytaem, czy to prawda. Spojrza na
mnie niespokojnie, ale nie odpowiedzia.
Czy kiedykolwiek pie?" zapytaem.
Raz wypiem piwo" przyzna si.
127

Zanim zdyem co powiedzie, wybuchn: Tato, musia

em! Wszyscy si z ciebie miej, jak nie wypijesz".
Miaem ochot powiedzie: Wic gdyby wszyscy si z ciebie
miali, e nie chcesz skoczy z mostu, to skoczyby?" Ale
zamiast tego powiedziaem: Wic koledzy wywieraj na ciebie
presj".
Jeszcze jak!" powiedzia. Szkoda, e nie syszae, jak
przezywaj tych, ktrzy nie pij".
Powiedziaem mu, e rozumiem, z czym musi si boryka,
ale dodaem te: Wiesz, co myl o narkotykach, a alkohol
jest narkotykiem. Nawet gdyby picie byo dozwolone w twoim
wieku, te miabym obiekcje. Mwisz, e nie lubisz, jak ci
kontroluj. Ale zaobserwowaem, e doroli i dzieciaki, ktre
pij, czasami staj si od tego uzalenieni, nie potrafi si
kontrolowa".
Wic co mam zrobi?" zapyta Zack buczucznie.
Powiedzie co tak gupiego jak: Nie potrzebuj tego: jestem
ponad to?"
Zapytaem: Czy na tym polega cay problem? Jak powie
dzie nie i nadal nalee do paczki?"
Zack wzruszy ramionami, ale wiedziaem, e wanie o to
chodzi. Przez dalsz cz drogi szukalimy sw, ktrych Zack
mgby uy, eby dyplomatycznie odmwi picia. To, ktre
Zack uzna! za najmniej durne", brzmiao: Dziki, moe
pniej". A jeli go przycisn, mia zwali win na surowych
rodzicw: Nie znacie mojego ojca. Zabiby mnie, gdyby poczu
ode mnie alkohol. Bybym zaatwiony na reszt ycia!"
Syszc to Zack zachichota: Dziki, tato" i poszed na tre
ning.

Pytania

nauczycieli

1. Czy trzeba przechodzi przez wszystkie etapy rozwizy

wania problemu, eby uzyska podany skutek?
Niekoniecznie. Pewna nauczycielka opisaa, jak dziewicioletni
Spencer, powany, pilny ucze, wpada we wcieko, kiedy
inne dzieci wygupiay si albo przestaway pracowa, choby na
kilka minut. Pewnego dnia straci panowanie nad sob i rzuca
128

ksiki i zeszyty na podog. Nauczycielka dosza do wniosku,

e to ostatnie zdarzenie upowania do zastosowania caego pro
cesu rozwizywania problemu.
Usiada koo Spencera i zacza: Spencer, widz, jak bardzo
ci martwi, e inne dzieci zaczynaj si wygupia. Kiedy zaczy
nasz nad czym pracowa, nie lubisz, jak ci cokolwiek prze
szkadza".
Spencer zareagowa niemal natychmiast: Tak, bo chc sko
czy, a przez nich zapominam, co robi". Po chwili milczenia
wsta i powiedzia: Czy mog siada w ostatniej awce i praco
wa samodzielnie, kiedy zaczynaj przeszkadza?"
Nauczycielka bya zaskoczona. Zapytaa: Mylisz, e to ci po
moe?" Przytakn i powiedzia: Przynajmniej nie bd si tak
wcieka i rzuca ksikami". 1 od tamtego dnia Spencer tak
postpowa.
2. Jedna z moich uczennic, Debby, notorycznie zapomina
przynosi ksiki do szkoy. Prbowaam z ni metody roz
wizywania problemw, ale nic nie wskraam. Po prostu
wygupiaa si i artowaa.
Jeli dziecko opiera si naszym wysikom, skuteczne moe si
okaza napisanie listu na konkretny temat, na przykad:
Droga Debby!
Powiedziaa mi, e trudno jest ci pamita o przynosze
niu ksiek do szkoy. Czasami po prostu zapominasz.
Musz mie pewno, e wszyscy uczniowie codzien
nie przynosz ksiki, poniewa bez nich nie mog pra
cowa.
Prosz, sprbuj wymyli jaki sposb, eby co rano
pamitaa o zabraniu ksiek. Ja rwnie sprbuj co wy
myli. Nastpnie podzielimy si swoimi pomysami i zo
baczymy, ktre z nich da si wprowadzi w ycie.
Z powaaniem
Pani G.
3. Kiedy nauczyciel i ucze wymylaj razem moliwe roz
wizania, czy naprawd konieczne jest zapisywanie ich?
Czy nie wystarczy po prostu powiedzie?
129

Czasami wystarczy. Jednake nie mona bagatelizowa faktu,

e dziecko odczuwa dum i rado, kiedy widzi, e jego pomysy
s warte tego, by nauczyciel je zapisa. Widok wasnych slow
przelanych na papier lub na tablic sprawia, e dziecko czuje,
i docenia si jego sposb mylenia. Motywuje je to do dalszeaj
twrczego wysiku.
4. W zeszym tygodniu stosowaam t metod z uczennic,
ktra notorycznie spnia si do szkoy. Doszymy powoli
do etapu, kiedy trzeba wsplnie rzuca rne pomysy. Na
tychmiast wysunam dwie wspaniae propozycje, a ona na
dobre zamilka. Co zrobiam le?
Kiedy zaprosimy dziecko do burzy mzgw", zawsze dobrze
jest poczeka. Niech najpierw ono rzuci kilka pomysw. Nasze
milczenie jest zaproszeniem, wyrazem szacunku. Dajemy w ten
sposb do zrozumienia, e sformuowanie myli wymaga czasu.
Kiedy dorosy zbyt szybko wysuwa swoje propozycje nawet
najwspanialsze dziecko czsto nie jest w stanie niczego sa
modzielnie wymyli.
5. Martwi mnie narastajca fala przemocy w mojej szkole
czasami z tak bahego powodu jak wygld. Skoro stoso
wanie z uczniami metody rozwizywania problemw przy
nosi tak dobre rezultaty, dlaczego nie uczymy dzieci, by
wykorzystyway j we wzajemnych stosunkach?
Z pewnoci ucieszy pani informacja, e w caym kraju wrd
dzieci od wieku przedszkolnego a do szkoy redniej wdraa
si program przygotowania do rozwizywania konfliktw. Coraz
wicej pedagogw jest przekonanych, e poniewa konflikty mi
dzy ludmi s nieuniknione, nauczanie dzieci, jak sobie z nimi
radzi i rozwizywa je bez stosowania przemocy, jest rwnie
wanym przedmiotem jak matematyka czy przyroda. Oto, co
stwierdzaj nauczyciele ze szk, w ktrych te programy s
wdraane:

Uwielbiam patrze na czwarto- i pitoklasistw ubranych

w pomaraczowe koszulki z napisem Conflict Manager". Od
kd wprowadzilimy ten program, stowka, boisko i klasy
stay si o wiele spokojniejszymi miejscami.
Zdumiewa mnie fakt, e po pitnastu godzinach kursu naj- bardziej niesforne dzieci stay si najlepszymi mediatorami.
Myl, e radz sobie lepiej od nas z dziemi, ktre niewa
ciwie si zachowuj, poniewa mwi tym samym jzykiem.
Wszyscy wydaj si zgadza, e modzi ludzie, ktrzy opanowali
N/.tuk suchania siebie nawzajem z szacunkiem i postrzegania
konfliktu jako problemu do rozwizania, a nie bitwy, ktr trzeba
wygra, s nasz najwiksz nadziej na pokj na wiecie.

Relacje

Pierwsza relacja ukazuje, j a k metoda rozwizywania proble

mw pomoga nauczycielce dotrze do korzeni konfliktu.
Jenny jest mi dwunastoletni dziewczynk, ale nie wwczas,
kiedy przerabiamy matematyk. Zamienia si wtedy w piszczce,
wymagajce dziecko, ktre nie potrafi samo pracowa. Sprbuj
cie porozmawia o jej niepokojach zwizanych z matematyk!
Przez cay rok prbowaam znanych mi metod, eby nabraa
wicej wiary w swoje siy. Kazaam jej nawet napisa test
kwalifikujcy na zajcia uzupeniajce, ale miaa za dobre wy
niki, eby korzysta z dodatkowej pomocy. W kocu zaczam
j ignorowa. Skutek? W ogle przestaa pracowa. Nie wie
dzc ju, co robi, postanowiam zastosowa metod rozwi
zywania problemw. Oto co si zdarzyo:
JA:
JENNY:

JAJENNY:

JA
Najbardziej podoba mi sic w tym programie to, e dzieci
same gasz poary, ktre spowodoway. Dziki temu mog
skupi si na nauczaniu.
130

nauczycieli

JENNY:

Jenny, wiem, jak bardzo si martwisz matematyk.

Tak. Nienawidz tego.
Poniewa niektre zagadnienia wydaj ci si za trudne?
Tak... I robi bdy.
I t o ci martwi.
Tak, bo bdzie pani na mnie za. W zeszym roku
pan na mnie krzycza, e jestem gupia i e robi
tyle bdw.
131

Byam zaszokowana.
JA:

JENNY:
JA:

JENNY:
JA:

JENNY:

JA:

JENNY:

JA:

I dlatego sie tak martwisz? Mylisz, e ja te bd

krzycze?
(ze zami w oczach) Mhm.
(biorc jej donie w swoje rce) Jenny, musisz wie
dzie, e wolno ci robi duo bdw. Wiedz o tym
wszyscy dobrzy uczniowie. Bdy mog by poyte
czne. Denerwujce, ale poyteczne.
Poyteczne?
Tak, bo mwi ci, czego jeszcze musisz si nauczy.
Poza tym bdy mog prowadzi do odkry. Pomyl,
co znalaz Kolumb na skutek swojego bdu,
(umiechajc si szeroko) Ameryk! To nie bdzie pa
ni za, jeli zrobi bd?
Nie, Jenny. Chciaabym, eby moga rozwizywa za
dania, nie martwic si tak bardzo tym, czy uzyskasz
prawidow odpowied.
Moe mogabym sprbowa rozwiza to sama... ale
jeli mi si nie uda?
Pomog ci. A jeli nie bd miaa czasu, moe Claudia
bdzie w stanie ci pomc.

Zauwayam, e przez kilka nastpnych tygodni Jenny pra

cowaa z wikszym zapaem i samodzielnie. Poprosia mnie,
eby j posadzi obok Claudii, ale nie porwnyway wyni
kw, dopki Jenny sama nie skoczya zadania. Sdz, e
punktem zwrotnym nie byo to, e siedziaa obok przyjaci
ki, ale to, e wiedziaa, i popenianie bdw nie jest kata
strof.

* * *
Ostatnia relacja pochodzi od nauczycielki ze szkoy specjal
nej w duym miecie. Powiedziaa ona: Wielu z moich ucz
niw cierpi fizyczne i psychiczne maltretowanie. Przychodz do
szkoy podminowani, w kadej chwili gotowi wybuchn. Trud
no przetrwa lekcj bez bjki. Jeden powie: Jeste gupi albo
"Twoja matka..., albo kopnie kogo pod stoem i lekcj diabli
bior".
132

Pomimo wtpliwoci nauczycielka postanowia wyprbowa

letod rozwizywania problemw, eby zobaczy, co z tego wyiknie. Oto fragmenty z jej pisemnej relacji.
Doszam do wniosku, e jeli pierwszym etapem tej metody
jest dowiedzenie si, co dzieci naprawd czuj, powinnam za
pyta je, co dobrego jest w bjkach. Oto do czego doszlimy:
CO DOBREGO JEST W BJKACH?
1. Mona si odegra. (To byo zdecydowanie najpopularniej
sze.)
2. Mona narobi komu kopotw.
3. Mona spowodowa, eby kto ci goni.
4. Obraanie jest zabawne.
5. Wicej si nie bd zaczyna.
6. Mona mie ochot na bjk.
7. Kto pierwszy zaczyna.
8. Lekcja jest nudna. (Uwaga nauczyciela.)
9. Mona kogo rozoci.
10. Ostre zabawy s fajne.
Kiedy opracowywalimy t list, uczniowie zachowywali si
bardzo haaliwie. Gdy skoczylimy, zapytaam: A co zego
jest w bjkach?" i w klasie zapanowaa cisza. Oto, co powie
dzieli:
CO ZEGO JEST W BJKACH?
1. Po bjce le si czujesz, jeli to by twj przyjaciel.
2. Moesz mie kopoty: z matk, nauczycielem, dyrektorem.
3. Nauczyciela wprawia to w zy nastrj. (Uwaga nauczyciela.)
4. Moesz komu zrobi krzywd.
5. Moesz zosta zawieszony.
6. Nie moesz si uczy. (Uwaga nauczyciela.)
7. Moe to spowodowa jeszcze gorsz bjk.
8. Moesz zosta: pobity, podrapany, posiniaczony.
Nastpnie prbowalimy znale rozwizania. Zastanawia
am si, czy zapisa wszystkie ich propozycje, ale przypomnia
am sobie, e wane jest, by nie odrzuca adnego pomysu.
133

EWENTUALNE ROZWIZANIA
1. Zapyta, czy mona wyj i wyadowa si na zewntrz.
2. Uderzy go.
3. Odej.
4. Waln pici w plastelin.
5. Zacisn mocno pici.
6. Zama kij.
7. Przezwa jego matk.
8. Pozwoli, eby bili si na sali gimnastycznej bez wiadkw.
9. Powiedzie nauczycielowi.
10. Przesi si.
11. Powiedzie, eby zostawi nas w spokoju.
12. Wysa go do dyrektora.
13. Kaza mu napisa co sto razy.
14. Kaza mu poliza podog.
15. Kady go raz uderzy.
16. Dawa naklejki tym, ktrzy przestrzegaj zasad.
17. Napisa o nim co podego.
18. Powiedzie mu co miego, eby si zmiesza.
Kiedy spisalimy tych osiemnacie pomysw, skomentowa
am niektre z nich. Powiedziaam im, e nie mog pozwoli,
eby bili si na zewntrz, bo nie chc, by wyrzdzili sobie
krzywd. Lizanie podogi nie wydawao mi si zbyt higieniczne.
Upierali si przy pozostaych pomysach, a kady broni in
nych rozwiza. Po dalszej dyskusji i wysuniciu kolejnych
propozycji zgodzilimy si, e kady ucze powinien przepisa
do zeszytu te rozwizania, ktre jego zdaniem s najlepsze.
Pod koniec lekcji zapisalimy na tablicy zasady, co do kt
rych wszyscy byli zgodni:
1. NIE WOLNO PRZEZYWA
2. NIE WOLNO PRZEKLINA
3. NIE WOLNO SKARY, DOPKI KTO N A M NIE PRZE
SZKADZA
4. NIE WOLNO BI ANI NICZYM RZUCA
5. ZASTOSUJ WASNE ROZWIZANIA!!!

134

A oto rezultaty tamtego dnia:

A.

B.

C.
D.
E.

F.

Luis, ktry najszybciej w p a d a w zo, wychodzi z klasy

kilka razy w tygodniu. Stoi w drzwiach, eby nie straci
lekcji. Po chwili wraca i siada w ostatniej awce. Po na
stpnych kilku minutach docza do klasy.
Co j a k i czas ktry z uczniw wstaje i mwi: Carlos,
zamiemy si miejscami!" i rzeczywicie to robi. (Carlos
bardzo chtnie si zamienia.)
Dwukrotnie kto waln pici w plastelin.
Raz Darren powiedzia: Daj mu plastelin, eby w ni
waln!"
Kiedy j e d e n ucze obraa drugiego, klasa krzyczy: Zasada
pierwsza!" albo Zasada druga!" Mwi te: Ka mu prze
czyta zasady!" i przeladowca" musi to zrobi.
Postanowili rwnie, e nie wolno obraa nawet przed
miotw (Kiedy Darren powiedzia: Twoja matka..." do pu
szki, a Luis myla, e mwi to do niego i zacza si
bjka, wic klasa dopisaa now zasad, e nie wolno ob
raa przedmiotw".)

Chciaabym mc powiedzie, e zastosowanie tej nowej metody

przyszo mi z atwoci. Tak j e d n a k nie byo. Wymagao to za
stanowienia, wysiku i o wiele wicej czasu, ni chciaam temu
powici. Byoby mi o wiele atwiej spisa te dzieciaki na straty
jako beznadziejne przypadki". Jednak traktujc ich j a k o rozwizywaczy problemu", sprawiam, e rzeczywicie si nimi stali.

Pochwala, ktra nie wprawia

w zakopotanie; krytyka,
ktra nie rani

Prosz, niech pani usidzie. Mamy kilka spraw do om

wienia.
Poruszyam si nerwowo w krzele po drugiej stronie biurka
dyrektora.
Pani Lander, z pewnoci pani wie, e pierwsze trzy lata
pracy to okres prbny. (Zaczam si denerwowa.) Ka
dego roku w cigu tego okresu co najmniej trzykrotnie zostanie
pani poddana ocenie. To wanie pierwsza ocena. Wierz, e
drzemie w pani ogromny potencja... ale musi pani popracowa,
aby zosta mianowan na nauczyciela. Teraz jest odpowiedni
czas, aby uczy si na swoich bdach. Pomwmy o poniedzia
kowej lekcji, aby zobaczy, jakie bdy pani popenia.
Sign do pki z segregatorami i wyj teczk, na ktrej wid
niay due, czerwone litery OKRES PRBNY. Nastpnie odchyli
si w krzele, umieci okulary na nosie i zacz przerzuca
bogate notatki, ktre poczyni podczas wizytacji mojej lekcji.
Co tu mamy...? Celem lekcji byo nauczenie dzieci pisania
listu. Zgadza si?
Tak, panie dyrektorze. (Do czego on zmierza?)
Powiedziaa pani uczniom, e ma pani ksik okoliczno
ciow z nazwiskami i adresami sawnych ludzi, tak wic kady
moe sobie wybra gwiazd, do ktrej chce napisa list. To byt
pani pierwszy bd. Gdy tylko powiedziaa im pani o moliwoci
nawizania kontaktu z jak osobistoci, przestali pani sucha
i zaczli rozmawia. Stracia ich pani. Zamiast skupi si na
zasadach pisania listu, rozmawiali o sawnych ludziach. Radz
pani na przyszo trzyma si wytycznych programu nauczania
dla naszego okrgu. Jeli bdzie ich pani przestrzega, uczniowie
136

bd lepiej przygotowani do zdawania pisemnych testw na

wiosn. Dopki jest pani zatrudniona w tym okrgu, musi pani
pozostawa w zgodzie z tymi wytycznymi.
Prbowaam si broni.
Sdziam, e jeli wykrzesz z nich troch entuzjazmu do
pisania listu...
I tego dotyczy moje drugie zastrzeenie. Entuzjazm uczniw
przejawia si na wiele niewaciwych sposobw. W cigu p
godziny przekazali sobie trzy liciki, gono rozmawiali, kto
uderzy pici w st, a kto inny wsta z miejsca, eby poroz
mawia z koleg. Czy miaa pani wiadomo, co si dziao
w ostatnich awkach?
No tak... ale dzieci byy po prostu troch podekscytowane,
panie dyrektorze.
Pochyli si w moj stron
Prosz pani, istniej okrelone zasady postpowania w kla
sie. Moe pani nie zdaje sobie sprawy, jak szybko nastpuje eska
lacja problemu. Uczniowie w tym wieku s bardzo zmienni. Jeli
nie s trzymani w ryzach, sytuacja moe atwo wymkn si spod
kontroli. Nawet gdy pracujemy nad listem do sawnej osobistoci,
moemy dokona pewnych ulepsze. Proponuj, eby skupia si
pani na tym, jak prawidowo napisa list, a nie na dyskutowaniu
0 tym, jakich sawnych ludzi uczniowie podziwiaj.
W interkomie zabrzmia gos sekretarki:
Panie dyrektorze, kurator na jedynce. Odbierze pan telefon
czy mam przekaza wiadomo?
Pan Steele spojrza na zegarek.
Odbior odpowiedzia, przerzucajc notatki z mojej le
kcji. No c, mam jeszcze kilka spraw do omwienia z pani,
ale chyba na razie ma pani nad czym pracowa. Proponuj,
eby posiedziaa pani na lekcjach pani Harding. Jest dobr na
uczycielk. W klasie jest tak cicho, e sycha bzyczenie muchy.
Umwmy si, e jutro dokoczymy nasz rozmow.
Kiedy wrciam do pustej klasy, zamknam za sob drzwi
1 zaczam bezmylnie przekada papiery na biurku. zy na
pyny mi do oczu. Czy nic mu si nie podobao w mojej lekcji?
Dzieci rzeczywicie zachowyway si troch haaliwie, ale wo
laam, eby byy podekscytowane tematem lekcji ni rozparte
w krzesach i pogrone w stanie piczki. Kogokolwiek wybray,
czy sawn gwiazd, czy przyjaciela, czy kongresmena, chciaam,
137

eby nie byo im obojtne, co napisz. Czy to, co pisz, nie jest
rwnie wane j a k forma listu? Spojrzaam ponownie na stert
nie poprawionych listw pitrzcych si na biurku. Wziam
czerwony owek, ale zaraz go odoyam. Nie miaam najmnieH
szej ochoty poprawia tych prac; najmniejszej ochoty uczy; najJ
mniejszej ochoty wej jeszcze kiedykolwiek do klasy.
Rozlego si pukanie do drzwi. Do klasy wesza Maria, niosc
teczk z rysunkami dzieci.
Przepraszam, e ci przeszkadzam powiedziaa serdecz"
nie ale chciaabym poyczy zszywacz.
Prosz.
Nic ci nie jest? Maria utkwia we mnie spojrzenie.
Miaam cikie popoudnie. Nie wiem... Zaczynam myle,
e powinnam otworzy jaki interes zamiast uczy.
Jak moesz tak mwi? Jeste cudown nauczycielk. Jed
n z najlepszych! Myl, e jeste wietna!
Spojrzaam na Mari. Umiechaa si do mnie, czekajc, a
zrobi to samo.
Dzikuj, Maria zdoaam wymamrota, po czym poda
am jej zszywacz.
W chwil po niej wesza Jane.
- Wygldasz, jakby kto ci kopn w brzuch zauwaya.
Powiedziaam sobie, e zachowam si godnie" i nie bd obar
cza Jane swoimi kopotami. Ale wystarczyo jedno spojrzenie
na ni i wszystko z siebie wyrzuciam.
Jane suchaa i kiwaa gow ze wspczuciem.
I eby mnie dobi powiedziaam paczliwym gosem
stwierdzi, e byam zbyt oywiona, e nie potrafi utrzyma
dzieci w ryzach i e powinnam posiedzie na lekcjach pani Harding, eby zobaczy, j a k uczy dobry nauczyciel
Pani Harding? achna si Jane.
Powiedzia, e na jej lekcjach sycha bzyczenie muchy.
To dlatego, e dzieciaki pi.
Jane wybuchnam nie artuj. Zada mi cios w serce.
Wiem... wiem. Po prostu wkurza mnie, e musisz by
przedmiotem konstruktywnej krytyki" w spaczonym wydaniu
dyrektora.
Maria bya tu przed chwil - pocignam nosem. Jest
taka kochana. Chciaa mnie pocieszy. Powiedziaa, e jestem
cudown nauczycielk.
138

A ty jej nie uwierzya.

Chciaam, ale od razu przypomniay mi si wszystkie sy
tuacje, kiedy nie byam taka cudowna.
Zawsze tak jest westchna Jane. Krytyka odbiera
ci ducha do czegokolwiek, a pochwaa w rodzaju jeste wspa
niaa... cudowna" to dla kadego za wiele.
Wiem. Chciaam powiedzie Marii, e si cakowicie myli
co do mnie.
Bo trudno jest zaakceptowa tak wyolbrzymion pochwa
. Zauwaya moe, jak niezrcznie czowiek si czuje, kiedy
kto go ocenia? Kiedy kto mi mwi, e jestem dobra, adna
czy bystra, to od razu przypominam sobie wszystkie te chwile,
kiedy czuam si za, brzydka albo zrobiam co gupiego.
Wanie to samo mi si przytrafio! Kiedy Maria upieraa
si, e jestem najlepsza", pomylaam o zeszym poniedziaku,
gdy przyszam do szkoy zmczona, kiepsko przygotowana i prze
raona, e dyrektor zoy mi nie zapowiedzian wizyt.
Jane rozemiaa si na gos.
Maria chciaa dobrze. Ludzie zawsze chc dobrze, kiedy
ci chwal. Tylko nie wiedz, j a k to robi.
A co tu trzeba wiedzie?
e zamiast ocenia, co kto zrobi, trzeba to opisa.
Opisa to?
Wanie. Musisz opisa, ze szczegami, co takiego dana
osoba zrobia.
Nie rozumiem. Daj mi jaki przykad.
Jane popatrzya na mnie z namysem.
Dobrze powiedziaa. Liz, miaa nauczy klas, jak
si pisze oficjalny list i moga z powodzeniem przeprowadzi
typow lekcj. Ale wiedziaa, e dzieci zwykle nie porusza wy
kad o nagwkach, zasadach koczenia listu i pisania adresu.
Postanowia wic wymyli co nowego i daa uczniom moty
wacj, ktra rozpalia ich wyobrani i sprawia, e pisali z pa
sj, majc konkretny cel, i zwracali te uwag na form.
Podniosam si w krzele.
Tak wanie zrobiam! wykrzyknam. Przecie to
moga by nudna lekcja, ale potrafiam wcign i zaintereso
wa dzieci. I nauczyy si, j a k si pisze oficjalny list... Wiesz
co? Nie obchodzi mnie, co mwi inni. To bya bardzo dobra
lekcja.
139

 A widzisz! powiedziaa Jane z triumfem. Widzisz,

co si wanie stao? Opisaam tylko to, co zrobia, a ty, wy
czuwajc prawdziwo moich sw. sama udzielia sobie po
chway.
Maria przyniosa z powrotem zszywacz, przepraszajc, e nam
przeszkadza.
Maria powiedziaam zosta z nami. Musisz usy
sze, co Jane mi powiedziaa o chwaleniu. Chc wiedzie, co
0 tym sdzisz. Jane, powtrz to, prosz.
Jane nie daa si dugo prosi. Powiedziaa Marii, e dzieci
maj trudnoci z zaakceptowaniem pochway, ktra im wystawia
ocen. Stwierdzia:
Mwic dziecku jeste taka zorganizowana", wywoujesz
reakcj typu wcale nie". Pochwaa, ktr dziecko moe przyj
1 ktra rzeczywicie pomaga mu zbudowa szacunek do samego
siebie, skada si z dwch czci. Najpierw dorosy opisuje, co
dziecko zrobio. (Widz, e ju wszystko przygotowae na jutro
do szkoy: naostrzye owki, zapakowae ksiki i nawet zro
bie sobie drugie niadanie".) Nastpnie dziecko, syszc opis
swoich osigni, samo udziela sobie pochway. (Umiem orga
nizowa i planowa".)
Maria wygldaa na zakopotan.
Nie rozumiem powiedziaa. Wiem tylko, e ja sama
nie byam dobrze wychowywana. Moja matka i ojciec wicie
wierzyli, e nie powinni chwali dzieci w ich obecnoci, poniewa
woda sodowa mogaby im uderzy do gowy. Ale ja uwaam, e
dzieci trzeba chwali. Dziki temu s z siebie dumne. Zawsze
powtarzam swoim dzieciom, jakie s dobre i mdre.
Jane powiedziaa bardzo delikatnie:
Wic chciaa, eby twoje dzieci miay to, czego tobie za
wsze brakowao.
Maria zamkna oczy i skina gow.
Ale by moe przesadzam. Kiedy mwi Marco, jaki jest
mdry, odpowiada: Raphael jest mdrzejszy". Kiedy mwi Anie
Ruth, e jest wspania skrzypaczk, odpowiada: Mamo, prze
sta mnie wychwala".
Wanie to prbowaam wam powiedzie odezwaa si
Jane. Dzieci czuj si bardzo niezrcznie, jeli pochwaa je
ocenia. Odrzucaj j. Czasami bd z rozmysem zachowywa
si le. eby udowodni, e si mylimy.
140

Maria wpatrywaa si w ni.

O, mj Boe powiedziaa. Teraz rozumiem to, co si
zdarzyo na lekcji pana Petersona, kiedy tam wczoraj pomagaam.
Co masz na myli? zapytaam.
Ten Brian, ktry wszystkich doprowadza do szau, usiad
.wreszcie na miejscu i dokoczy swoj prac. Wic poklepaam
go po plecach i powiedziaam, e jest grzecznym chopcem. My
laam, e to go zachci, e bdzie si lepiej zachowywa, ale
tak si nie stao. Zrobi zeza, wycign jzyk na ca dugo
i wsta z miejsca. Nie wiedziaam, jak to rozumie.
A teraz wiesz? spytaam, bdc w kropce.
Zgodnie z tym, co mwi Jane, moja pochwaa mu w niczym
nie pomoga. Tylko si zdenerwowa. Nie potrafi temu sprosta.
Musia mi pokaza, e wcale nie jest grzeczny.
Ale by zaprotestowaam. Przez chwil.
A zatem Maria moga to opisa powiedziaa Jane.
Tak zgodzia si Maria. Powinnam bya mu powie
dzie...
I tak zacza si midzy nami duga, oywiona dyskusja. Opi
sywanie osigni dziecka zamiast oceniania ich atwym sowem
grzeczny" czy wspaniale" okazao si trudniejsze, ni sdziy
my nie dlatego e nie potrafiymy opisywa, ale e nie
byymy do tego przyzwyczajone. Jednake gdy ju raz sprbo
waymy uwanie przyjrze si osigniciom dziecka i opisywa
to. co widzimy bd czujemy, zaczo nam to przychodzi coraz
atwiej i sprawia niekaman rado. Na dwch nastpnych
stronach zostay przedstawione rysunki pokazujce, w jaki spo
sb rodzice i nauczyciele mog uywa opisowej pochway.

ZASTOSOWANIE OPISOWEJ POCHWAY W DOMU

Zamiast o c e n i a
TATUSIU,
ZOBACZ,CO
ZROBIAM
W

SZKOLE.

PADNIE

Zomiast ocenia

Opis/

[PIKNIE
JESTE
l PRAWDZIW

'i ARTYSTKA.

WCALE
NIE

NIE

Opisz
SKONCENTROWAE SIE
NA SWOJEJ -PRACY 1 NIE
PRZERYWAE, A SKOCZY
E.

WIDZ CZARNE NIEBO

I BLADY KSIYC,
B Y S Z C Z C E , O'T GWIAZDY.

UMIEM

RYSOWA

*C

TWARZY

TH

UMIEM
> NARYSOWA NOC

Zamiast o c e n i a

Zamiast o c e n i a

NAU< ZY< IELKA POWIEDZIA ^ N I E ZAWSZE .

RAZ
CIA6ALAM
M l , ZE JESTE D O B R A ,
DZIEW CZY NI.
ZAWSZE

ZASTOSOWANIE OPISOWEJ POCHWAY W SZKOLE

UCCIW!

NAUCZYCIELK

POWIEDZIANA

Ml. E Z N A L A Z A PORTFEL

NA
SPRAYYj^tANIE^

Z PIENIDZMI
60

DO

ODNIOSA'

CZY
MOJ
WYKRES

JEST

POTRAFIE/A

NANIOSA

WSZYSTKIE

LINI

DOBRY

O B I E OSIE

WYRANIE

SEKRETARIATU

OKRELONE !

UMIEM
NARYSOWA

&u
i

Zamiast o c e n i a

Opisz

C Z E S C , M A M O , DOSTAEM
CHCIABYM.
9 0 PUNKTW N A T E C I E
(JDAI0 Ml SIE ,
Z G E O M E T R I I .'
/ BO UCZYEM SI]
"^/FANTASTYCZNIE!
Z PAULEM .
>TE 6 E N I A L N Y . TO ON JEST
1

GENIALNY.-^.

zamiast o c e n i a
DOBRZE,
PANIE
TRENERZE

M U S I 5 Z B Y ZADOWOLONY '
D U O SI U C Z Y E
PRZED TYM TESTEM.
\

_ _

>

R A D Z . S O B I E Z GEO
M E T R I , JELI SI
P O U C Z & ^ ^ _ ^ _ ,

.WIETNIE
WSPANIALE
BIEGASZ.

DANE

P O C Z Y A PUNKTY PROST

PRACOWA

Opisz

/DOBRY W V K R E S .

Opisz
A R T U J E CZY CO':
KOLEDZY
BIEGAJ
SZYBCIEJ.

PONIEJ
TO TWJ

SZECIU M I N U T
NAJLEPSZY

CZAS!
NASTPNYM
RAZEM

BD

SZYBSZY.

Po przeanalizowaniu przykadw, ktre opracowaymy, przy

szo nam do gowy wiele dodatkowych spostrzee.
JA:

JANE:

MARIA

JANE:

JA:
MARIA:
JANE:

Opisowa pochwaa wymaga wysiku, prawda? Jeli

masz zamiar powiedzie dziecku, co widzisz lub
czujesz, to musisz naprawd patrze i zwraca uwa
g. O wiele atwiej jest powiedzie to wspaniae"
albo fantastycznie", albo wietnie". eby udzieli
takiej pochway, nie musisz nawet myle.
To prawda. Opisowa pochwaa jest trudniejsza i za
biera wicej czasu, ale zobacz, jakie korzyci odnosi
dziecko.
Rozumiem ten punkt widzenia, ale jeli dziecko jest
cigle krytykowane i w ogle nie syszy pochwa,
to czy nie lepiej powiedzie mu Jeste grzecznym
chopcem" ni nic?
Jeli dziecko jest godne, to nawet cukierek jest
lepszy ni nic. Ale dlaczego nastawia si na mini
mum? Chcemy da naszym dzieciom taki rodzaj
uczuciowej opieki, eby mogy sta si niezalenymi
osobami, mylcymi i dziaajcymi w sposb twr
czy. Jeli przyzwyczajamy j e , eby cigle szukay
aprobaty u innych, to j a k informacj im przeka
zujemy?
Nie moesz ufa samemu sobie. Potrzebujesz opinii
innych ludzi, eby wiedzie, j a k sobie radzisz.
To nie jest dobra informacja, prawda?
Nie, poniewa chcemy, eby n a s z e dzieci ufay was
nemu osdowi, eby miay tyle pewnoci siebie, by
mc powiedzie: Jestem zadowolony" albo Nie j e
stem zadowolony z tego, co zrobiem". I eby wszel
kie poprawki czy ulepszenia wynikay z ich wasnej
oceny.

Tego wieczora naprawd zaleao mi na tym, eby przeczyta

i poprawi listy napisane przez moich uczniw. Pierwszy sta
nowi przyjemn niespodziank. Zamiast bardzo dobry" napi
saam: Przyjemnie si czytao. Zdania wyranie powizane z te
matem i ciekawe przykady tego, jaki wpyw mia Michael
Jordan na twoje ycie. Drugi list rwnie m n i e nie rozczarowa.
144

Napisaam: Gboka analiza problemw ludzi bezdomnych. Mam

wraenie, e prezydent uzna twoj oryginaln propozycj za
interesujc.
Rozsadzaa mnie duma z powodu wysokiego poziomu wypraeowa moich uczniw i widziaam w tym swoj zasug, ponie
wa to ja ich zainspirowaam. (Szkoda, e pan tego nie widzi,
panie Steele). Nastpny list wyglda tak, jakby napisa go drugoklasista. To by list Melissy do Barbry Streisand, zaledwie na
p strony. Wziam czerwony owek i napisaam: Kiepska pra
ca. Nie ma adresu. Gdzie si podziaa data? Bdy ortograficzne.
Brak rozwinicia.
Przeczytaam mj peen zoci komentarz, napisany wielkimi,
czerwonymi literami, i pomylaam: Jak mogam to zrobi Melissie?" To taki rodzaj krytyki, jak uraczy mnie dyrektor. Nie
wiedziaam, j a k postpi. atwo jest pochwali to, co nam si
podoba, ale j a k krytykowa? Jak wytkn to, co jest niedobre,
nie pograjc osoby, ktr si krytykuje? Czy pan Steele mg
jako wyrazi swoj dezaprobat pod moim adresem, nie znie
chcajc mnie cakowicie?
Wyjrzaam przez okno. Moe gdyby najpierw doceni to, co
osignam nawet jeli byo to niewiele potrafiabym wy
sucha, co mu si nie podobao, nie tracc wiary w siebie.
Moe gdyby powiedzia na przykad: Liz, osigna pani wyty
czone cele. Sprawia pani, e uczniowie chcieli si nauczy, jak
si pisze list. Musi pani jednak popracowa nad jedn rzecz:
jak wzbudzi zainteresowanie tematem, a jednoczenie utrzy
ma porzdek na lekcji". Gdyby tak powiedzia, byabym w sta
nie go wysucha. Co wicej, zastanowiabym si powanie, jak
w przyszoci wzbudzi zainteresowanie, nie rozluniajc dys
cypliny.
Moe to by wanie klucz; moe w ten sposb pomagamy
dzieciom poprawi si. Zamiast koncentrowa si na tym, co jest
ze, zacznij od zwrcenia uwagi na to, co dziecko osigno. Do
piero potem wska, co jeszcze naley zrobi.
No dobrze, co zatem powinnam napisa pod wypracowaniem
Melissy? Niczego nie osigna. A moe jednak? Przeczytaam
jeszcze raz i co znalazam.
Wziam gumk i wymazaam poprzedni komentarz. Nast
pnie starannie napisaam nowe uwagi: Podoba mi si zdanie:
Lubi pani najbardziej spord wszystkich moich ulubiecw"
145

Myl, e pani Streisand rwnie si ono spodoba. Myl te

e byoby jej przyjemnie, gdyby napisaa, za co konkretnie j
podziwiasz. Prosz, sprawd swoj prac, eby upewni si,
czy wszystkie podkrelone sowa s bezbdnie napisane. Zo
bacz te, czy nie brakuje adresu i daty. Z przyjemnoci prze
czytam poprawiony
list.
Wydawao mi si, e odkryam wan zasad. Wszyscy: na
uczyciele, uczniowie i rodzice, moemy czerpa korzyci z tego,
e osoba majca obiektywny punkt widzenia powie nam, jak
zrobi co lepiej. Ale zanim w ogle bdziemy w stanie rozway
moliwo zmian, musimy uwierzy, e wicej w nas dobrego
ni zego i e sami jestemy w stanie naprawi to, co ze. Aby
lepiej uzmysowi sobie, jak ta teoria funkcjonowaaby w innych
sytuacjach, wymyliam dwa prawdopodobne przykady je
den dotyczy domu, drugi szkoy.

ZAMIAST KRYTYKOWA
W DOMU
Opisz to, co d o b r e i p o w i e d z ,
c o jeszcze naley zrobi

Zamiast w y t y k a b d y
NO PROSZ ! WOSY POTARGANE .
I DESZCZE NIE WOYA BUTW
POPIESZ SIE, BO SI SPNISZ
DO SZKOY.

3ESTES PRAWIE UBRANA . CZYSTA

BLUZA, DOPASOWANE

SPODNIE

! SKARPETKI . JESZCZE TYLKO

BUTY I WOSY

I MOESZ lSc!

W SZKOLE
Zamiast w y t y k a , c o nie zostao
zrobione
3E5ZCZE

N I E ZROBIE D W C H

OSTATNICH

ZAGADNIEKJ !

W TAKIM TEMPIE N I G D Y N I E
SKOCZYSZ

Opisz, c o z o s t a o z r o b i o n e i c o
jeszcze naley zrobi
ZROBIE
TRZY

OUZ

PONAD

ZAGADNIENIA

POOW

OPRACOWANE

Przez dwa nastpne tygodnie wiele rozmylaam o pochwa

ach i krytyce. Konstruktywna krytyka" dyrektora zrania mnie
i zniechcia. Wygrowana pochwaa Marii nie przekonaa mnie
i nie dowartociowaa. Ale dziki prostemu opisowi Jane mogam
si pozbiera, odzyskaam wiar w siebie, a ponadto dao mi to
bodziec do poprawienia si nastpnym razem.
Jaki prosty, lecz zdumiewajcy proces! Wszyscy powinnimy
nawzajem robi dla siebie to, co zrobia dla mnie Jane. Porno
goby nam to sprosta wyzwaniom, jakie napotykamy w yciu.

Nauczyciele musz by doceniani za to, e staraj si spro

sta potrzebom uczniw.
Rodzice musz by doceniani za to, e borykaj si z co
dziennymi trudnociami zwizanymi z wychowywaniem
dzieci.
Dzieci musz by doceniane za to, e prbuj zrozumie
wiat, w ktrym yj, i znale w nim wasne miejsce.
W moim idealnym wszechwiecie wszyscy by sobie nawzajem
pomagali, doceniajc wysiki i osignicia innych. Dziki temu
wszyscy czulibymy si dostrzegani i dowartociowani.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Pomocna pochwaa
W domu i w szkole
DZIECKO:

DOROSY:

Posuchaj mojego wiersza o pocigu. Powiedz

mi, czy jest dobry.
Pikny! Jeste wspaniaym poet!

Zamiast ocenia:
1. Opisz to, co widzisz lub syszysz.
Potrafie odda rytm jazdy pocigu i znalaze ciekawe
rymy".
2. Opisz, co czujesz.
,Czuj si, jakbym siedzia w pocigu pdzcym w niez
nane".
DOROSY:

Popatrz na te bdy ortograficzne. Sta ci na

wicej.

Zamiast krytykowa:
3. Wska, co naley zrobi.
Trzeba jeszcze tylko poprawi w tym wierszu bdy orto
graficzne i mona go zamieci w szkolnej gazetce".

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

rodzicw

1. Mj syn jest wspaniaym dzieckiem i czsto go chwal.

Ale wczoraj powiedzia mi: Mamo, za bardzo zwracasz na
mnie uwag". Czy za bardzo szafuj pochwaami?
Reakcja pani syna nie jest niczym niezwykym. Wikszo!
dzieci zaczyna odczuwa niepokj, gdy ustawicznie syszy ko
mentarze na temat swojego zachowania, nawet jeli s one
pozytywne. Czuj si, jakby byy pod cig obserwacj, S
te dzieci, ktre w takich sytuacjach reaguj inaczej. Tak si
przyzwyczajaj do faktu, e wci sysz sowa aprobaty dla
tego, co robi, i bez pochway czuj si zagubione i niepewne
siebie.
Niektre dzieci odbieraj ustawiczne pochway jako subtelne,
nie wypowiedziane polecenie, by zachowyway si zgodnie z ocze
kiwaniami i yczeniami swoich rodzicw. Dzieci te dochodz
czsto do wniosku: Musz przesta myle, co chc zrobi i jak
chc to zrobi, a pomyle o tym, co oni chc, ebym zrobi.
Nie mog polega na sobie. Lepiej polega na nich".
2. Moja crka robia makiet kuchni amerykaskiej z XVII w.
i zapytaa mnie, co o tym myl. Powiedziaam jej, e na
pewno dostanie za to pitk. Czy dobrze zrobiam?
Jeli ma pani do wyboru skierowa uwag dziecka na to, co
pomyl inni lub na sam prac, lepiej wybra t drug moli
wo. Moe pani powiedzie crce: Wzia stary karton i powoli
zamieniasz go w kolonialn kuchni. Widz koowrotek i piec,
i... j a k to zrobia, e ta maa koyska wyglda j a k prawdziwa?"
Nauka jest najbardziej wartociowa wtedy, gdy dzieci s gboko
zainteresowane tym, co robi, a nie wtedy, gdy martwi si, jak
oceni ich inni ludzie.
3. Mj syn mia na procze same pitki. Powiedziaam mu,
jaka jestem z niego dumna. Czy dobrze zrobiam?
1 50

Za kadym razem gdy nie mamy pewnoci, czy nasza pochwaa

jest pomocna czy nie, moemy zada sobie kluczowe pytanie:
Czy moje sowa sprawiaj, e dziecko bdzie bardziej polegao
na mojej aprobacie, czy te pomagaj mu dostrzec wasn si
i daj mu jasny obraz jego moliwoci i jego osigni?" Prosz
porwna nastpujce stwierdzenia:
Pochwaa,
ktra powoduje
uzalenienie od aprobaty in
nych osb

Pochwaa, ktra daje dziecku

wiadomo wasnych moli
woci i osigni

Doskonae oceny. Jestem

z ciebie taka dumna".

Te pitki s dowodem two

jej determinacji i cikiej
pracy. Musisz by z siebie
dumny".
Gdy czowiek czuje si zm
czony, odrabianie lekcji wy
maga duego zdyscyplino
wania".
Kiedy zobaczye, e Elliot
zapomnia drugiego niada
nia, podzielie si z nim".

Odrabiasz lekcje? Grzeczna

dziewczynka!"

Jeste bardzo
myln osob".

wspaniao

Prosz zauway, e w przypadku pochwa umieszczonych

w pierwszej kolumnie to rodzice kontroluj sytuacj. Mog oni,
zalenie od swej woli, udzieli lub nie udzieli pochway. Nato
miast stwierdzenia z drugiej kolumny sprawiaj, e dziecko staje
si wiadome swoich moliwoci i jest w stanie samo udzieli
sobie pochway.
4. Czy nigdy nie mona powiedzie dziecku wprost, e jest
rozsdne", uczciwe" czy pomysowe"?
Kady rodzaj pochway wydaje si dobry w danej chwili. Ale
jeli chcemy, eby nasze sowa gbiej zapady dziecku w pami,
to musimy poprzedzi je opisem. Na przykad:
Wiedziae, e martwiabym si, gdybym po powrocie z pra
cy nie zastaa ci w domu, wic zostawie mi karteczk
151

z numerem telefonu, pod ktrym mogam ci zasta. Wanie

takie postpowanie uwaam za rozsdne.
Powiedziaa mi, co zaszo dzisiaj w szkole, chocia wiedzia
a, e mog si rozgniewa. Doceniam twoj uczciwo.
Jaki pomysowy kola! Jest tu sprynka i guziki, i frdzle
zrobione z papieru toaletowego.
W kadym z tych stwierdze wskazuje si na konkretny przy
padek, kiedy dziecko byo rozsdne, uczciwe lub pomysowe.
Nie wywieramy na nie adnego nacisku, by zawsze takie byo.
5. Mam dwie crki. Modsza jest prymusk, ale starsza bar
dzo ciko pracuje na swoje czwrki i trjki. Kiedy obie
jednoczenie pokazuj mi swoje dzienniczki, staram si nie
chwali modszej crki, eby starsza nie czua si gorsza.
Czy dobrze postpuj?
Pani reakcja na osignicia jednej z crek nie powinna mie
nic wsplnego z dokonaniami jej siostry. Trzeba doceni indy
widualne osignicia kadego z dzieci. Pani modsza crka ma
prawo do tego, by spdzi z pani troch czasu na osobnoci.
Wwczas opowiedziaaby pani, jaka jest dumna ze swoich wy
nikw w nauce, a pani mogaby to waciwie doceni. Pani mod
sza crka rwnie powinna porozmawia z pani sam na sam,
aby moga wyrazi swoje zadowolenie bd te niezadowolenie
z wynikw w nauce i uzyska poparcie matki dla swoich stara.
adna z pani crek nie powinna otrzymywa mniej ni jej si
naley, i to z powodu uzdolnie siostry.

Relacje

rodzicw

Relacja ta pochodzi od matki, ktra sama przekonaa si, e

pochwaa oceniajca hamuje proces twrczy, a opisowa pozwala
go wyzwoli.
Kiedy moja crka Jamie bya w przedszkolu, miaa moli
wo uczestniczy w konkursie plastycznym. Nie wydawaa
152

si tym zainteresowana, ale skoniam j, by wzia udzia.

Kiedy rysowaa, siedziaam koo niej i mwiam: wietnie!
O, podoba mi si ten kolor... A co ze stopami? Nie powinny
by troch wiksze? O wanie! Tak, teraz wyglda doskonalel"
Po kilku sekundach Jamie zapytaa: Mamo, dlaczego to
musi by doskonae?" Nastpnie odoya kredk i nie chciaa
ju rysowa. Z pocztku zmartwiam si. Potem uwiadomiam
sobie, e prawdopodobnie za duo komentowaam. Kiedy na
stpnym razem przyniosa rysunek ze szkoy, nic nie powie
dziaam. Ale myl, e oczekiwaa ode mnie jakiego komenta
rza, bo podsuna mi kartk pod nos, kiedy skadaam pranie.
Rysunek przedstawia tygrysa i by naprawd dobry. Po kilku
drobnych poprawkach byby fantastyczny. Wziam kartk i po
prostu opisaam rysunek: Widz, e narysowaa umiech
nitego tygrysa w pomaraczowo-czarne paski, z dugim ogo
nem..." Zanim skoczyam, Jamie zabraa mi kartk i powie
dziaa: To jest mamusia. A teraz narysuj maego tygryska".
Kiedy pniej analizowaam, co si zdarzyo, doszam do
wniosku, e wszystkie moje pomocne" komentarze suyy tyl
ko temu, eby crka mnie zadowolia. Tymczasem to ona sama
miaa by zadowolona. Od tej pory prbuj trzyma si z da
leka, kiedy rysuje. Myl, e crka chce usysze moje uwagi
tylko wtedy, gdy sama o to prosi.

* * *
Kolejne zdarzenie zrelacjonowaa matka, ktra odkrya, co si
moe sta, gdy powstrzymamy ch oceniania.
Wrciam do domu z wykadu na temat opisowych pochwa
i zauwayam na stole w kuchni rysunek autorstwa mojego
dwunastoletniego syna Johna. Byo oczywiste, e zostawi go
tu po to. ebym go zobaczya. Kiedy przechodziam koo jego
pokoju, usiad na ku i zapyta: Widziaa mj rysunek?"
Normalnie odpowiedziaabym: Tak, jest bardzo adny.
Wspaniale rysujesz". Ale poniewa byam wieo po wykadzie,
pomylaam: No dobrze, sprbuj go opisa". Powiedziaam:
Tak. Widziaam ogromnego plateozaura pawicego si w je
ziorze i wielkie drzewa, i gazy na brzegu, i autostrad prze
cinajc krajobraz".
153

W tej relacji zobaczymy, jak syn pokaza si matce od naj

gorszej strony i jak pomoga mu dostrzec to, co w nim najlepsze.

John umiechn si od ucha do ucha i zacz mi opowia

da, czego dowiedzia si o morskim potworze widywanym
w jeziorze Champlain. Kiedy tak opowiada, cay podekscyto
wany, czuam, e naprawd si rozumiemy. To by jeden z
tych momentw, ktre bardzo ceni. Podnieca mnie myl, e
takie chwile nie musz przychodzi niechccy, e sama mam
na to wpyw.

* * *
Nastpn histori opisaa pracujca matka, ktra znalaza si
w sytuacji, kiedy moga po prostu nakrzycze na dzieci. Zamiast
to zrobi udzielia im pochway.
Odkd zaczam pracowa w niepenym wymiarze godzin,
wiele razy zdarzyo mi si spni, a troje moich dzieci nie
miao si gdzie podzia po szkole. W k o c u postanowiam
zostawia zapasowy klucz w schowku przy drzwiach. Powie
dziaam dzieciom, e maj z niego korzysta tylko w sytu
acjach awaryjnych i gdy tylko otworz drzwi, odoy go z po
wrotem do schowka.
Okazao si to znakomitym rozwizaniem, poniewa przy
najmniej raz w tygodniu musiaam zostawa po godzinach.
Pewnego popoudnia wrciam pno do domu. Moje dzieci
siedziay przy stole w kuchni i posilay si, a na pododze
lea zapasowy klucz.
Powiedziaam: No nie, jakim cudem klucz znalaz si na
pododze?"
Mj syn Nicky odpar: Och, zapomniaem go odoy".
Widziaam, e byo mu bardzo przykro z tego powodu, wic
powiedziaam, e moim zdaniem nie ma si czym martwi.
Dzieci spojrzay na mnie zaskoczone. Powiedziaam: Czy
wiecie, jak odpowiedzialnie si zachowywalicie. Uywacie klu
cza ju od roku i po raz pierwszy kto zapomnia odoy go
na miejsce. Myl, e moecie by dumni z takiego wyniku".
Wszyscy troje rozpromienili si. Nicky z e r w a si na rwne
nogi i powiedzia: Odo go na miejsce".
Nigdy wicej nie musiaam im o tym przypomina.

* * *
154

Paul nie by dobrym uczniem. Stara si pracowa jak naj

mniej i powica na to minimum czasu, tylko tyle, eby si
przelizgn. Pewnego popoudnia wrci ze szkoy i po prostu
stan w drzwiach. Wyraz jego twarzy zaalarmowa mnie. Co
si stao?" zapytaam.
Przed chwil rozwaliem drzwi do garau" odpar.
Byam zaszokowana. Celowo?"
Oblaem test z algebry!" wybuchn. A staraem
si! Tym razem naprawd si staraem. Uczyem si. I obla
em".
By tak zmartwiony, e powiedziaam sobie, i to nie pora
na rozmow o drzwiach do garau. Od lat jego ojciec i ja tu
maczylimy mu, eby si przykada do nauki, eby si bardziej
stara i w kocu nas posucha. Uczciwie przyoy si do na
uki, najlepiej jak potrafi, a zaowocowao to oblaniem testu.
Nie ukarzesz mnie?" zapyta.
Nie wiedziaam, jak zareagowa. Wiedziaam tylko, e musz
wykorzysta wszystkie swoje umiejtnoci, eby uchroni nas
oboje przed zatoniciem. Zapytaam agodnie: Przyniose test
do domu?"
Sign do kieszeni spodni i rzuci kartki na moje ko.
Na grze widniaa liczba 60". Przegldaam test i usiowaam
odkry, co zrobi le. Powiedziaam: Paul, widz, jaki jeste
zmartwiony, ale musisz mi co wyjani. Chodzi o to pierwsze
zadanie, ktre dobrze zrobie. Jak na to wpade?"
Tumaczy mi dugie i zawie dziaania matematyczne. Sta
raam si nada, ale nie potrafiam. Kiedy skoczy, powie
dziaam: ,A wic zrozumiae teori, chocia ja nie jestem
w stanie. Musiae rozumie take pozostaych pi zada,
bo dobrze je rozwizae. Dlaczego nie zrobie tych czterech?"
Paul pochyli si nad kartk i powiedzia: W tych dwch
pomnoyem zamiast podzieli, a tutaj zrobiem po prostu gu
pie bdy w dodawaniu".
Wynika z tego powiedziaam powoli e rozumiesz
ca t skomplikowan teori, ale zrobie cztery bezmylne
bdy, ktre kosztoway ci czterdzieci punktw. Mog tylko
stwierdzi, e potrafisz poj skomplikowane matematyczne
155

dziaania, ale musisz dokadnie sprawdza, czy dobrze doda

e, zanim oddasz sprawdzian".
Niemal na moich oczach napicie go opucio. Kiedy wyszed
z pokoju, wziam gboki oddech i czuam si tak, jakbym
sama zaliczya przed chwil jaki test.
Paul wrci po dziesiciu minutach. Powiedzia: Mamo, nie
przejmuj si drzwiami do garau. Wziem motek i wyprosto
waem je". Dziki" odparam.

Pytania

nauczycieli

1. Mam w klasie dziewczynk o imieniu Jessica, ktra jest

wybitnie uzdolniona. Jestem w kropce, poniewa z jednej
strony chciaabym j cay czas entuzjastycznie wychwala,
a z drugiej martwi si, e inne dzieci bd jej zazdroci
i uwaa j za moj pupilk.
Susznie si pani martwi. Komentujc cigle na forum klasy,
jak uzdolniona jest Jessica, nie wywiadcza jej pani przysugi.
Byoby lepiej dla niej i dla klasy, gdyby znalaza pani sposobno
docenienia caej klasy: wietny zesp! Wszyscy si wczylicie
i tak starannie posprztalicie, e wony nawet nie zauway,
e robilimy dowiadczenie".
Jeli co, co zrobia Jessica, szczeglnie si pani spodobao,
moe to pani zwyczajnie opisa: Udao ci si doda t dug
kolumn liczb i uzyska dobry wynik. To dlatego, e tak sta
rannie zapisaa jedn cyfr pod drug". Taki rodzaj obiektyw
nego komentarza nie wywouje zazdroci pozostaych dzieci. Co
wicej, mog one czerpa z niego korzyci. Bardziej osobiste
reakcje lepiej zachowa do momentu, kiedy bdzie pani z Jessica
sam na sam. Wtedy moe jej pani powiedzie, jak bardzo si
pani cieszy z tego, e ma j w swojej klasie.

najlepszy", najbystrzejszy" czy najszybszy" musi zuytkowa

ca energi na to, aby utrzyma swoj wysok pozycj. W tej
sytuacji pasmo jego sukcesw zaley od ustawicznych poraek
jego kolegw i koleanek. Byoby o wiele lepiej dla tego ucznia,
gdyby jego osignicia zostay opisane bez odwoywania si do
"jego kolegw. Na przykad: Tak szczegowo opisae farm two
ich dziadkw, e czuj si, jakbym tam bya". Albo: Wszystkie
odpowiedzi s poprawne. Wida, e naprawd rozumiesz uamki
dziesitne". Takie stwierdzenia pomagaj uczniowi dostrzec
wasn warto bez porwnywania si z pozostaymi dziemi.
3. W mojej poprzedniej szkole kadziono duy nacisk na
to, eby dzieci powtarzay: jestem niezwyky", jestem
sympatyczny", jestem zdolny". Zachcano te nauczycieli
do tego, eby dawali dzieciom zote gwiazdy i nalepki
z umiechnitymi twarzami. Czy opisane metody pomagaj
zbudowa szacunek do samego siebie?
Szacunek do siebie nie moe pyn z zewntrz. Opisane me
tody mog by skuteczne w danej chwili, ale naklejki czy gwiaz
dy szybko trac na wartoci, jeli fakty wskazuj, e dziecko
nie jest wcale takie sympatyczne, zdolne czy niezwyke. Z drugiej
strony sowa opisujce, co dziecko robi czy zrobio, pozostaj
W pamici i mona je przywoywa w razie potrzeby. Na przykad
jeli ucze ma trudnoci z napisaniem referatu o wielorybach,
to powiedzenie sobie jestem niezwyky" czy obejrzenie kolekcji
zotych gwiazd niewiele mu da. Ale jeli j e g o poprzedni referat
o sekwojach spotka si z pochlebnym komentarzem (Mnstwo
interesujcyh wiadomoci. Dowiedziaam si takich rzeczy, o kt
rych nie miaam pojcia"), to ucze moe sobie powiedzie: Ju
to robiem. Tym razem te sobie poradz".

2. Czy mona powiedzie uczennicy, e pisze najlepsze wy

pracowania z caej klasy albo e uzyskaa najlepszy wynik
na sprawdzianie z matematyki?

4. Twierdzicie, e nauczyciel powinien szybko zauwaa

starania ucznia, jakiekolwiek one s, i dawa temu wyraz.
Ale przypumy, e dziecko zadaje pytanie, ktre dowodzi
cakowitej ignorancji. Czy nie powinno si wtedy powie
dzie, e si myli i udzieli poprawnej odpowiedzi?

Problem jest dwojakiego rodzaju: mona atwo zniechci po

zostaych uczniw, a niektrzy mog w ogle przesta si stara;

Zadaniem nauczyciela nie jest udzielanie poprawnej odpowiedzi.

Ma on pomc dzieciom znale odpowiedzi dziki ich wasnemu

1 5(5

157

procesowi mylowemu. Mona zacz od zapytania ucznia, jukic

myli nasuwa mu pytanie, i doprowadzi go pytaniami pomoc
niczymi na wyszy poziom rozumowania.
Nauczycielka ze szkoy specjalnej opisaa nastpujce zdarze
nie. Kiedy czytaa klasie opowiadanie o pszczoach, Charlenc
podniosa rk i zapytaa: Czy pszczoa to ptak?" Pytanie po
ruszyo klas. Kilkoro dzieci podnioso rce i machao nimi ener
gicznie.
Nauczycielka powiedziaa: Chwileczk. Charlene, jakie to cie
kawe pytanie! Dlaczego mylisz, e pszczoa moe by ptakiem?"
Charlene odpara z powag: Bo ma skrzyda j a k ptak".
Czy maj jeszcze co wsplnego?"
Lataj".
Zauwaya dwie takie same cechy. Dzieci, czy jest co, co
odrnia ptaki od pszcz?"
Ptaki maj pira".
Ptaki s wiksze".
Ptaki nie maj de".
Nagle twarz Charlene rozjania si. Ju wiem, j u wiem"
zawoaa. Pszczoa to owad".
Wszyscy przytaknli.
Nauczycielka zapisaa na tablicy wniosek, jaki wysnuy dzieci:
Pszczoa jest owadem".

Relacje

nauczycieli

Nauczycielka ze szkoy podstawowej zaobserwowaa, e dzieci

najlepiej reagoway na sowa pochway bd krytyki, kiedy sto
sowaa humorystyczne opisy. Oto fragment z jej listu, ilustrujcy
to podejcie.
Do dziewczynki, ktra szybko skoczya pisa sprawdzian
z matematyki, powiedziaam: Pokna te wszystkie zadania
j a k myszka ser".
Chopcu, ktrego wypracowanie byo trudne do odczytania,
poniewa sowa si zleway, powiedziaam: Ojej, te biedne
sowa tak si tocz. Jest im strasznie niewygodnie. O, ale
zobacz te dwa wyrazy! Chyba s szczliwe. Maj do miejsca
dla siebie".
158

Dziecku, ktre miao trudnoci z utrzymaniem wszystkich

liter w jednej linii, powiedziaam: To c szybuje w przestwo
rzach, ale to siedzi mocno na linii... Och, to n przebija nog
podog i zaraz zawali si sufit w mieszkaniu ssiada".
Aby pomc wszystkim dzieciom w wiczeniach pisania, pod
sunam pomys konkursu piknoci". Kady mia znale
w swoim zeszycie najpikniejsz liter, ktra zostanie zwy
cizc konkursu. Niektre dzieci uznay, e napisay dwie rw
nie pikne litery. W takich przypadkach zwycistwo przypa
dao ex equo obu.

* * *
Nauczycielka pitej klasy opisaa, w jaki sposb korzystaa
z opisowej pochway, kiedy dzieci le si zachowyway.
Klasa bya nastawiona na nie. Mieli za sob tydzie okropnej
pogody i nie byli w nastroju do pracy. Kiedy dzieci wrciy
do klasy po przerwie, nadal byy rozbrykane. W takich sytu
acjach czowiek nie ma ochoty na wygaszanie pochwa, ale
popatrzyam powziciach i dostrzegam dwoje uczniw, ktrzy
zajli swoje miejsca i zachowywali si spokojnie.
Wziam kred i napisaam ich nazwiska pod nagwkiem
PORA NA LEKCJ. Nastpnie zwrciam si do moich wzo
rowych uczniw": Kiedy tylko zadzwoni dzwonek, od razu
si uspokoilicie. Teraz siedzicie na miejscu i czekacie na le
kcj. Doceniam to". Pozostae dzieci spojrzay na mnie i na
dwa nazwiska widniejce na tablicy. Kilkoro szybko przesta
o si bawi i pospieszyo na swoje miejsca. Dopisaam ich
nazwiska i powiedziaam: Dzikuj". Nastpna trjka usiada.
To byo cudowne. Nie musiaam podnosi gosu ani stawia
ultimatum. Dzieci same wiedziay, co powinny zrobi, i uczy
niy to. Tych, ktrzy si ocigali, reszta klasy napominaa sce
nicznym szeptem. W rezultacie wszyscy si uspokoili.
* *

Ostatnia historia pokazuje, jak nauczycielowi ze szkoy redniej

udao si wywoa pozytywn reakcj u zbuntowanego, wrogo
159

nastawionego ucznia. Nie podway przy tym jego pozycji wrd

kolegw.
Carlos Hernandez nie lubi by publicznie chwalony. Uwaa
si za twardziela, ktrego nic nie obchodzi, ani szkoa, ani
to, co myl nauczyciele. Inni uczniowi podziwiali t buntow
nicz poz. Umiecha si tylko wtedy, kiedy karcono go za
niewaciwe zachowanie. Szczerzy wwczas zby do swoich
kumpli, jakby chcia powiedzie: Ale im pokazaem".
Na lekcji gimnastyki Albert, jeden z niezbyt lubianych ucz
niw, mia trudnoci z wrzuceniem piki do kosza. Niektrzy
chopcy woali, e strzela jak baba", inni zaczli si wymie
wa. Carlos spojrza na kolegw i potrzsn gow.
Greg, prowodyr, powiedzia: Co jest? Lubisz go czy j a k ? "
Oczy Carlosa zamieniy si w szpareczki. Powiedzia tylko
jedno sowo: Do!".
To ostudzio chopcw. Nie powiedzieli ju ani sowa. Po
prostu rzucali do kosza.
Kiedy lekcja dobiegaa koca i wszyscy skierowali si do
szatni, krzyknem dononym gosem przez cae boisko: Her
nandez, chc z tob porozmawia". Kilku chopcw krcio si
przy drzwiach do szatni, eby zobaczy, czego chc. Spojrza
em na Carlosa, odwracajc si plecami do pozostaych cho
pcw. Odezwaem si cichym gosem, nie zmieniajc surowego
wyrazu twarzy: Hernandez, widziaem, co zrobie dla Alberta.
Trzeba by twardym facetem, eby wzi kogo w obron,
kiedy inni si miej. Jeste w porzdku".
Carlos odwrci si i ruszy do szatni. Czekajcy chopcy
popatrzyli mu w oczy, szukajc jakiej wskazwki. Carlos
umiechn si.

Jak uwolni dziecko od

narzuconej mu roli

Wci od nowa odczytywaam pismo z kuratorium, nie wierzc

wasnym oczom. Sowa ciy jak n: Z alem informujemy...
cicia budetowe... przeniesienie do szkoy podstawowej w Hemlock". Na pocztku wakacji prbowaam wyrzuci t spraw z pa
mici. Jednak w miar jak zblia si wrzesie, narasta take
mj niepokj zwizany z perspektyw rozpoczynania wszystkiego
od nowa w nowej szkole. Staraam si zachowa spokj. Przecie
szkoa to szkoa, a dzieci s dziemi. Czym moe si rni
podstawwka w Hemlock? Poza tym miaam ju za sob dwa
lata nauczania.
Gdy udaam si do nowej pracy na kilka dni przed rozpocz
ciem roku szkolnego, zorientowaam si, e nie ja jedna z tego
okrgu zostaam przeniesiona do Hemlock. Zastpca dyrektora
zaprosi wszystkich nowych" na rozmow i przedstawi nam
pokrtce panujce w szkole zasady i procedury dyscyplinarne.
Przedmiotem jego zainteresowania byli przede wszystkim li"
uczniowie i rozmaite metody trzymania ich w ryzach. Pod koniec
spotkania poinformowano nas, e kademu zostanie przydzie
lony nauczyciel-opiekun, ktry wskae nam, jak naley post
powa w Hemlock. Cieszyam si, e pozosta mi jeszcze jeden
dzie na przygotowanie klasy. Nie zniosabym kolejnego wykadu
na temat zalet udzielania napomnie, zatrzymywania za kar
po lekcjach czy zawieszania ucznia w jego prawach.
Nazajutrz zjawiam si w szkole wczenie rano, gotowa do
pracy. Na biurku leaa lista uczniw, na ktrej figurowao
dwadziecia omioro dzieci. Zapoznaam si z ni i stwierdzi
am, e mam w klasie osiemnastu chopcw i dziesi dziew
czynek.
161

Do klasy wesza wysoka, siwowosa kobieta, ktra przedsta

wia si jako pani Denter, przydzielona mi opiekunka. Wyci
gajc rk po spis uczniw, powiedziaa:
Ucz w Hemlock dwadziecia siedem lat i mog pani po
wiedzie o tych dzieciach wszystko, co powinna pani wiedzie.
Uczyam je wszystkie, ich braci i siostry, a niekiedy nawet ich
rodzicw.
Czy w szkole jest wicej chopcw ni dziewczt? za
pytaam, posusznie podajc jej list.
Umiechna si protekcjonalnie.
Niezupenie. Widzi pani, jako nowa nauczycielka musi pa
ni, e tak powiem, zasuy na grzeczne dzieci".
Poinformowaam j, e ucz j u trzeci rok, ale przerwaa mi:
Och, biedactwo, widz, e przydzielili pani Mary Ann Ryan.
Zupenie roztrzepana, nie mona na niej polega, nie potrafi si
skupi. Potrzsajc gow i mlaskajc, cigna: I ma
pani Angie Milano! To maa krtaczka. Nie mona jej ufa nawet
przez chwil. Wieczne kamstwa i wymwki... No nie, i na do
datek Joey Simon! Bardzo wolno si uczy, zdolno do koncen
tracji na poziomie trzyletniego dziecka. Cigle tylko baznuje.
Suchaam jak oniemiaa, gdy tak charakteryzowaa kolejne
dzieci.
Skd si tu wzi Henry Burt? Jest strasznie niemiay,
bardzo nerwowy, nigdy nie otwiera buzi, ale nie sprawi pani
kopotu... Tak jak Jimmy Potts, chocia si guzdrze i ociga...
Och, ale widz te Roya Schultza! Starczy za tamtych dwch.
Roy jest bystry, ale pody prawdziwy bysio". I nie potrafi
nad sob panowa. Jeszcze troch i usyszy pani, jak acin"
si posuguje. Nie mog uwierzy, e przydzieli go takiej sodkiej
osbce jak pani. Ale w kocu zawsze mamy nastpny rok. Z ta
k klas mona tylko mie nadziej.
Skierowaa si do drzwi i zawoaa przez rami:
Czeka pani praca, praca i jeszcze raz praca. Jeli wczenie
skocz, moemy jeszcze porozmawia. A jeli nie, to moe zjemy
razem lunch ktrego dnia.
Przytaknam grzecznie, ale po jej wyjciu rozbolaa mnie go
wa. Jaki rok pracy mnie czeka? Czy jej ocena dzieci moga by
prawdziwa? Brzmiao to tak, jakby ich charaktery i osobowoci
byy niezmienne. Wyryte w kamieniu. Nie do wiary. Czy nie
czytaa adnych prac naukowych na temat cisej zalenoci
162

pomidzy oczekiwaniami nauczyciela a zachowaniem ucznia?

Czy nie wiedziaa, e dzieci mog si zmienia i e nauczyciel
ma moc dokonania takiej zmiany?
Ogarna mnie fala zwtpienia. Czy jestem naiwna? Niemdra
i idealistyczna? Nagle przypomniaam sobie film, ktry widzia
am par lat temu na kursie pedagogicznym. Nauczycielka szko
y podstawowej owiadczya dzieciom z niezmcon powag, e
ostatnie badania dowiody, i dzieci o ciemnych oczach s inte
ligentniejsze i lepsze ni dzieci o niebieskich oczach. Do koca
dnia dzieci zachowyway si stosowanie do usyszanej informa
cji. Dzieci o brzowych oczach, zachwycone t wiadomoci,
zachowyway si lepiej ni kiedykolwiek przedtem. Natomiast
dzieci o niebieskich oczach nawet te najbystrzejsze byy
tak wstrznite i zmartwione, e w ogle nie mogy si skon
centrowa. Nastpnego dnia nauczycielka, znowu z tak sam
powag, powiedziaa klasie, e popeniono bd. W rzeczywistoci
dzieci o niebieskich oczach s najlepsze, a dzieci o brzowych
oczach s nieinteligentne i gorsze. I znowu oczekiwania nauczy
cielki zdeterminoway zachowanie dzieci. Teraz z kolei niebie
skookie dzieci byszczay i wyrniay si, podczas gdy dzieci
o ciemnych oczach nie byy w stanie normalnie pracowa z po
wodu wstydu i zwtpienia we wasne moliwoci.
Metody tej nauczycielki nie bardzo przypady mi do gustu,
ale rezultaty jej eksperymentu okazay si niepodwaalne. By
to niezaprzeczalny dowd tego, jak wielk moc ma nauczy
ciel. Moe on wpywa na pogorszenie lub poprawienie sposo
bu, w jaki dziecko siebie postrzega. Ten przykad na zawsze
wyry si w moim umyle. Nie wpadn w puapk zastawio
n przez pani Denter i nie zasugeruj si jej opini o dzie
ciach. Wszystkie dzieci w mojej klasie bd miay waciwy
kolor oczu".
Ale czy byam przygotowana do tego zadania? Kiedy po po
udniu wyprowadzaam psa, zaczam rozmyla o Nicole, by
strej, energicznej dziewczynce, ktr w zeszym roku miaam
w klasie. Byam bezporednim wiadkiem tego, jak nauczyciele,
nie kierujc si wcale zoliwoci, krok po korku narzucali jej
okrelon rol.
Syszaam, jak nauczycielka wychowania fizycznego krzyczaa:
Nicole, czy moesz wreszcie zamilkn!? Buzia ci si nie za
myka!"
163

Nauczycielka od francuskiego napominaa ja: Nicole, opu

rk. Wiem, e znasz odpowied. Daj szans komu innemu".
Nauczycielka od wychowania muzycznego powiedziaa: Nico
le, czy wiecznie musisz wszystko komentowa? Nie interesuje
mnie, jakie piosenki powinnimy, twoim zdaniem, piewa. Za
chowaj swoje opinie dla siebie".
Sama powiedziaam: Nicole, twoje gadulstwo wszystkim prze
szkadza. Czy nie widzisz, e niektrzy jeszcze pisz sprawdzian?"
Nicole zaczerwienia si i zamilka, ale za kilka minut odwrcia
si do koleanki i znowu zacza papla. Podeszam do niej
zirytowana, wziam j za ramiona i odwrciam. Nicole, do
tego! rozkazaam. Jeste niepoprawn gadu".
Wszyscy bylimy pewni, e powtarzajc jej w kko, jak ma
wad, skonimy j do suchania i poprawy. By moe nas su
chaa, ale z pewnoci nie poprawia si. Co wicej, wydawao
si, e coraz mniej nad sob panuje. Odnosiam wraenie, e
chce nam wszystkim powiedzie: Jeli tak macie o mnie opi
ni, to taka bd". By moe to my, nauczyciele, bylimy od
powiedzialni za narzucenie jej roli niepoprawnej gaduy".
Gdy wrciam do domu, zaczam rozwaa reakcje Nicole na
nasze uwagi z innego punktu widzenia nacechowanego mniej
szym wspczuciem dla niej. Dlaczego cae brzemi dokonania
zmiany w zachowaniu Nicole miao spoczywa na barkach na
uczycieli? Gdzie w tym wszystkim miejsce na odpowiedzialno
samej Nicole? Dlaczego w aden sposb nie reagowaa na nasz
dezaprobat i nie uczynia najmniejszego wysiku, eby si po
prawi?
Zadzwoni telefon. W suchawce odezwa si ciepy, kojcy gos
Jane.
Wszyscy za tob tsknimy powiedziaa. Jak ci tam
idzie?
Opowiedziaam jej o wszystkim skwapliwie: o pani Denter i jej
opiniach na temat dzieci, o moich wspomnieniach zwizanych
z Nicole i ostatnich refleksjach dotyczcych jej upartego niepo
suszestwa.
Nie jestem pewna, czy Nicole chciaa by nieposuszna
powiedziaa Jane. Czy nie wydaje ci si moliwe, e czua si
bezradna, bo nie potrafia zmieni tego wizerunku swojej osoby,
jaki stworzyli nauczyciele? Kiedy jest si dzieckiem i syszy si, jak
wszyscy w kko powtarzaj to samo, to zaczyna si w to wierzy.
164

Skd ta pewno? zapytaam. Po drugiej stronie zapada

duga cisza. Jane odezwaam si. Odpowiedz mi.
Och, chyba mylaam o sobie, kiedy miaam dwanacie at
i brakowao mi pewnoci siebie, o tym, co si zdarzyo, gdy po
raz pierwszy pojechaam sama na obz.
le to wspominasz?
Nie, te pierwsze samodzielne wakacje byy cudowne. Ko
leanki z namiotu mnie lubiy, wychowawczyni mnie lubia, na
wet chopcy mnie lubili. Nauczyam si pywa i wiosowa i zdo
byam sprawnoci. Po powrocie do domu czuam si tak pewna
siebie jak nigdy dotd. To byy najlepsze wakacje w moim yciu.
Wic ten pozytywny oddwik ze strony innych ludzi spra
wi, e zacza postrzega siebie inaczej.
Teraz ci powiem, co moe sprawi negatywny oddwik
cigna Jane. Nastpnego lata pojechaam na ten sam obz,
ale nic nie byo takie samo. Miaam inn wychowawczyni, inne
koleanki: miay bzika na punkcie chopcw i ciuchw i doszy
do wniosku, e jestem niedojrzaa" i nudziara". Bardzo stara
am si z nimi zaprzyjani, ale dziewczta zamkny si w swoim
krgu, z ktrego zostaam wykluczona. Chopcy interesowali si
tylko nowymi dziewcztami. Nawet wychowawczyni spisaa mnie
na straty, kiedy zobaczya, j a k rzucam pik, i nazwaa mnie
niezdar". Pod koniec lata daam za wygran. Kiedy odbyway
si finaowe rozgrywki baseballowe, kapitan ustali skad dru
yn, a ja nie zostaam wybrana do adnej. Siedziaam na awce
i przez chwil przygldaam si grze, a potem wrciam do pu
stego namiotu i nie majc nic lepszego do roboty, postanowiam
wypra skarpetki. Jeszcze dzisiaj pamitam, jak woda z piachem
spywaa do zlewu. Czuam si tak, jakbym spywaa razem z ni.
Nikt mnie nie chcia. Nikogo nie obchodziam. I nic nie mogam
zrobi, eby to zmieni.
Milczaam, bo wspczuam jej i nie wiedziaam, co powiedzie.
W kocu zapytaam:
Jane, czy chcesz powiedzie, e nie jestemy w stanie prze
skoczy tego, jak widz nas ludzie?
Moe niektre dzieci s na tyle silne, e potrafi polega
tylko na swojej opinii i niezmiennie wierzy w siebie. Ja taka
nie byam.
Jane zmienia temat, ale kiedy skoczyymy rozmow, nie
przestawaam myle o jej wakacjach. Jane wydawaa si teraz
165

tak siln, pewn siebie osob, e trudno byo j sobie wyobrazi

jako niepewne dziecko, wraliwe na to, co sdz o nim inni
ludzie. Pomylaam o dzieciach, ktre przydzielono do mojej kla
sy, a ktre pani Denter z tak atwoci zaszufladkowaa. Za
stanawiaam si, czy rwnie s takie wraliwe.
Kiedy w poniedziaek wreszcie zobaczyam moj pit klas,
odczuam ulg i przyjemne rozczarowanie. Nikt nie wydawa si
taki straszny. W wikszoci wygldali jak kada inna grupa
normalnych dzieci. Pod koniec tygodnia doszam do wniosku,
i to nie raz, e w charakterystyce pani Denter tkwi ziarno pra
wdy. Odpychaam od siebie te brzydkie myli i nadal byam
zdecydowana szuka w moich uczniach tego, co najlepsze. Ko
lejna doza niezdrowego szufladkowania to ostatnia rzecz, jakiej
potrzebowali.
Pod koniec drugiego tygodnia uwiadomiam sobie, e moje
dobre intencje nie wystarcz. Na przykad Mary Ann Ryan zno
wu zapomniaa linijki. Moja wiedza wystarczaa, eby nie nazwa
jej roztrzepan", ale chocia kontrolowaam swj jzyk, nie po
trafiam kontrolowa sposobu mylenia. Nadal mylaam o niej,
e jest roztrzepana, i mwiam takie rzeczy jak: Mary Ann, czy
nie zapomniaa przynie pienidzy na posiki? Nie zostawiaj
znowu swetra... Upewnij si, e schowaa karteczk z zadaniem
domowym, eby znowu jej nie zgubia".
To prawda, nigdy nie powiedziaam wprost, e jest roztrzepa
na, ale z pewnoci dawaam jej przekaz, e tak wanie j
widz. Tak samo postpowaam z innymi dziemi. Nigdy nie
powiedziaam Joeyowi Simonowi wprost, e nie potrafi sucha,
ale zwracaam si do niego przez zacinite zby: Joey, postaraj
si uwaa tym razem, dobrze?" Nigdy nie nazwaam Jimmy'ego
Pottsa guzdra", ale popdzaam go: Jimmy, chocia tym ra
zem postaraj si nie wychodzi z klasy ostatni". Nigdy nie po
wiedziaam Royowi Schultzowi, e ma niewyparzon gb", ale
rzucaam mu spojrzenia, ktre wanie to mwiy.
Zdaam sobie spraw, e jest mi potrzebny plan. Pewnej soboty
sporzdziam list cech charakteru, ktre najbardziej mnie dra
niy w poszczeglnych osobach. Nastpnie przeczytaam z ksi
ki Jak mwi, eby dzieci nas suchay... rozdzia powicony
uwalnianiu dzieci od narzuconych rl i przepisaam streszczenie,
zamieniajc sowo dzieci na uczniowie.
166

UWALNIANIE UCZNIW OD NARZUCONYCH RL

Znajd moliwo pokazania uczniom nowego wizerunku
ich samych.
Stwrz sytuacje, w ktrych uczniowie mog postrzega sie
bie w inny sposb.
Spraw, eby uczniowie syszeli, jak mwisz o nich pozytyw
nie.
Okrel, jaki model zachowania chciaaby widzie.
Przypomnij uczniom o ich poprzednich dokonaniach.
Powiedz, jakie masz odczucia i/lub oczekiwania.
Na rysunkach zostay przedstawione przykady, ktre opraco
waam, wyobraajc sobie, jak mona zastosowa te sugestie
wobec dzieci z mojej klasy.

SZUKAJ OKAZJI, BY PRZEDSTAWI UCZNIOWI

JEGO NOWY WIZERUNEK
Nieuwana

Guzdraa

MARY A N N ,
MUSIAA BARDZO UWAA.
ZROBIA TO DOKADNIE TAK/
3 A K KAZAAM.
(

Nieodpowiedzialna
OIMMY,

NIE

STRACIE A N I

ISTOTN

ZAUWAYE
RZECZ

SI

DO P R A C Y .

BojOliwy

WIEM, ZE ARTUJESZ, 3 0 E Y ,
ALE

MINUTY.

&DY TYLKO WRCIE Z BOISKA

ZABRAE

izen

POWAN

STWRZ SYTUACJE, W KTRYCH UCZNIOWIE MOG

ZOBACZY SIEBIE W INNYM WIETLE
Krtka zdolno k o n c e n t r a c j i

MARY A N N , DOPILNUJ, ZEBY

KOKO MIA CODZIENNIE W Y
SPRZTAN KLATK. SWIEZY
POKARM I WOD. UCZ NA
CIEBIE.
7

Niemiay

KIEDY ZABRZMIA ALARM

POZAROWY SPOKOJNIE
Z 6 A S I . E WIATO
I PRZYTRZYMAE DRZWI
DZIKUJE', HENRY.
/

HENRY, P O K A / PROSZ,
NOWEMU KOLEDZE, J A K
TRAFI DO B U F E T U .

GOEY, W KLASIE PANA DAVI5A

3E5T CHOPIEC, KTRY MA
PROBLEMY Z CZYTANIEM MAPY
SZY M6.BYS PJ I POMOC Mu!

Kr t a c z k a
GRATULUJE, WAM, DZIECI

Z E B R A L I M Y 3 DOLARY
85 CENTW NA OFIARY HURA"
GANU. A N G I E , MOGABY
ZANIE PIENIDZE
DO
SEKRETARIATU 1

NIECH DZIECI SYSZ, KIEDY MWISZ O NICH CO

DOBREGO

POKA, JAKIE ZACHOWANIE CHCIABY WIDZIE

Impulsywny

"|gy2Kls^ewolCE5o

PROSZ
LE

PANI,

SIE C2U3E

MUSISZ PCOSC
DO

HIGIENISTKI.

POPROSZ. R O Y A ,
ZE BY CI ODPROWADZI.
MOESZ NA NIEGO LICZY.
POMOE Cl .

DZI

R A N O

STUCZK:,
WYSKOCZY.
MNIE

TERAZ

_0

OBRZUCI,

3 E S T E 5 M Y ZMARTWIENI,

ALE

ZWRACAM

3A

Z SZACUNKIEM

SI

I TEGO
OD

DO

PANA

SAMESO

PANA! "

I^TI

O d k a d a n i e wszystkiego n a pniej
60

UKAD
E

WYZWISKAMI.

Niezbyt zdolny u c z e
TAK

OBOJE

OCZEKUJ

m
MASZ SZCZCIE,
E JOEY JEST W TWOOE3 KLA5
POTRAFI CIKO PRACOWA.

P 0 W I E D 2 I A K A M MU: , WIEM, ZE

MIAAM

KIEROWCA

Z A I INTERESOWA
ODDECHOWY,

NAPISA

REFERAT.

PRZY&0TDWU3E.

SIE.

DO PI5ANIA
UPADZIE
POKARMOWYM

CZY M U S I M Y ,
TERAZ PISA
SPRAWDZIAN
NIE MOEMY,
GO PRZEOY '

KUSI

CI/

EBY

TO

PRZEOY .

A L E S D Z , ZE WYCIECZKA
BDZIE PRZYJEMNIEJSZA/
3ES'LI NAUPIERW NAPISZEMY
SPRAWDZIAN.

PRZYPOMINAJ UCZNIOM O ICH

DOTYCHCZASOWYCH OSIGNICIACH

CO ROBI, JELI UCZE SAM CHCE Z A C H O W Y W A

SI ZGODNIE Z TYM, JAK ZOSTA ZASZUFLADKOWANY?

OZNAJMIJ, CO CZUJESZ l/LUB CZEGO OCZEKUJESZ

Roztrzepana

Samochwaa

5 P 0 T K A H A M DZI \ CIEKAWE/
PANI DENTE.R.
\ DLACZEGO
TAK
SPYTAA, Cz_Y CIA POWIEDZIA
6L JESTEM
NA/
,
ROZTRZEPAN .
J \MARY ANN?

ZAUWAYAM, ZE W ZESZKYN
T Y 6 0 D N I U ANI RAZL^ NIE
ZAPOMNIAA ODROBI LEKCJI.

I ODDAA

WYDAHE Ml

S P O T K A A M DZIS
PANI DEN T E R .
SPYTAA, CZ_Y CI
GLE J E S T E M
ROZTRZEPANA

CIEKAWE/
DLACZEGO
TAK
POWIEDZIA
A/

ZAUWAYAM, ZE W ZESZKYM
TY60DNIU ANI RAZU^ NIE
ZAPOMNIAA ODROBI LEKCJI.

Kamczucha
SWOJ

PRACE;

PRZED T E R M I N E M / I
6A2ETKA
NA

JEST
CZA5.

TWOJ/*

60T0WA

SI,

ZE

WCALE

NIE JESTE"

ROZTRZEPANA.

PAMITAA

WSZYSTKIM.

I ODDAA

SWOJA, PRAC

PRZED T E R M I N E M / I TWOJA
GAZETKA
NA

JEST
CZAS.

60T0WA

WYDA3E

Ml

NIE JESTE
PAMITAA

SIE,

ZE

WCALE

ROZTRZEPANA .
O

WSZYSTKIM.

Byam zadowolona, e zmusiam si do okrelenia, co moga

bym powiedzie dzieciom, by uwolni je od etykietek, poniewa
w rezultacie tego wiczenia naprawd zaczam inaczej o nich
myle. I krok po kroku, kiedy proponowaam im bardziej po
zytywny wizerunek samych siebie, dostrzegaam zmiany zacho
dzce dosownie na moich oczach.
Mary Ann Ryan nie zapomniaa przynie podpisanej przez
rodzicw zgody na udzia w wycieczce.
Angie Milano przyznaa si do tego, e poyczya" linijk od
Mary Ann.
Henry Burt sam zgosi si do odpowiedzi!
Joey Simon wnis znaczcy wkad do naszej klasowej dys
kusji.
Jimmy Potts nie spni si przez trzy dni z rzdu.
Roy Schultz przey cay tydzie bez wszczynania bjki. I ku
zdumieniu caej klasy w chwili zoci waln pici w awk
i zakl pod nosem.
Byam tak podniecona tymi zmianami, e musiaam o tym
komu opowiedzie. Oczywicie zadzwoniam do Jane.
Codziennie powiedziaam z triumfem obserwuj,
jak te dzieci wyzwalaj si ze swoich dawnych rl i zaczynaj
dostrzega wasne moliwoci.
Jane bya zachwycona.
Gratuluj ci powiedziaa a teraz ty mnie moesz
pogratulowa.
Ale czego?
Tego, e po naszej ostatniej rozmowie uwiadomiam sobie,
e narzucam role wasnym dzieciom.
Byam zaszokowana.
O czym ty mwisz? Jakie role? Czyim dzieciom?
Moim: Dian i Emily. Midzy nimi jest tak niewielka r
nica wieku i tak ze sob rywalizuj, e chciaam, aby kada
z nich czua, e jest kim wyjtkowym. Powiedziaam wic Dia
n, e jest w rodzinie artystk, a Emily e jest pisark. W
czyam do tego nawet maego Jasona, mwic mu, e jest na
szym muzykiem.
I co w tym zego? zapytaam. To przecie bardzo
pozytywne role.
Wanie w tym rzecz odpara Jane. Pozytywne czy
negatywne, role s tylko rolami. Dzieci s do nich ograniczone
174

i boj si sprbowa dziaalnoci na innym polu. Dlaczego mia

yby ryzykowa, e nie dorwnaj siostrze czy bratu?
Albo ryzykowa, e oka si lepsi dorzuciam a wte
dy brat albo siostra znienawidz ich za to.
No wanie powiedziaa Jane. Musisz wiedzie, Liz,
e to twoja determinacja, eby wyeliminowa role w klasie, za
chcia mnie, eby zrobi to samo w domu.
Na nastpnych dwch stronach przedstawione s rysunki,
ktre pokazuj typow rozmow Jane z Dian oraz starania
Jane, by uwolni crk od roli, ktr sama jej narzucia.

UWOLNIENIE DZIECKA OD ROLI

OGRANICZANIE DZIECKA DO ROLI

ALE

TY

POTRAFISZ

RZECZY/
UMIE.

KTRYCH

UMIESZ

EM1LY

TYLE
ONA

NIE

MALOWA/

RYSOWA...

NIE

SOYYA
TY

3E5TE
W

UMIE

PROSTE3

NARY -

NIKT NIE MA TWOICH

UCZU/

c o k o l w i e k

LIN U.

NIE WYPOWIADA

J A K TY/

to

ARTYSTK

ROD7JNIE'

Si

NIE MA T W O J E G O
CZENIA

DOWIAD

YCIOWEGO.

napiszesz,

badzie

Renie

na

t w o j e
(

5P03~

//

sprawiedliwo

I DLATEGO TWa ESEJ BADZIE

ORYGINALNY

Kiedy skoczyam rozmow z Jane, nie przestawaam myle

o tych dwch wariantach. Wiem, e gdybym martwia si, e
musz napisa esej, i w dodatku przeladowaaby mnie myl,
e to siostra jest pisark w rodzinie", to nic by mi nie pomogo
uporczywe twierdzenie matki, e jestem za to lepsz artystk.
Nie tylko czuabym si zbyt zniechcona, eby zacz pisa, ale
prawdopodobnie mylaabym: Jeeli to moje zdolnoci artysty
czne sprawiaj, e co znacz w rodzinie, co by si stao, gdybym
kiedy przestaa by w tym dobra? Albo gdyby ktrego dnia
moja siostra przyniosa do domu pikny rysunek? Co by si ze
mn stao?"
Ale gdybym znalaza si w drugiej scence, w ktrej moja matka
koncentruje uwag tylko na mnie i wskazuje na moje moliwo
ci, czuabym si zupenie inaczej. Pomylaabym: Moe pora
dz sobie z tym esejem. Moe mam co do powiedzenia na temat
sprawiedliwoci". Nie miaoby najmniejszego znaczenia, czy moja
siostra dobrze czy le pisze. To bya jej sprawa. A ja czuam
si wolna i mogam by sob.
Tak wiele do przemylenia. Znalazam si na drodze, ktr
nigdy przedtem nie kroczyam. Moja rola jako nauczycielki i Ja
ne j a k o matki polegaa na tym, by zdecydowanie nie dopusz
cza do jakichkolwiek rl. Koniec z szufladkowaniem charakte
rw dzieci Kade dziecko musi by postrzegane jako osoba
o wielorakich cechach: raz niemiaa i zamknita w sobie, raz
haaliwa i otwarta; raz powolna i zamylona, raz szybka i zde
cydowana; raz uparta i niezdolna do wsppracy, raz ustpliwa.
Ale nigdy jednakowa, cigle podlegajca zmianom, zawsze ma
jca szans rozwoju.
Koniec z okrelaniem zdolnoci do nauki ponadprzecitny",
poniej redniej", przecitny", byskotliwy", powolny". Kade
dziecko musi by postrzegane j a k o zdolne do nauki; trzeba je
zachca do tego, by dowiadczao radoci z intelektualnych
odkry i satysfakcji z wasnych postpw, obojtnie czy zachodz
one szybko, czy powoli.
Koniec z wyrnianiem dzieci, ktre moj wyjtkowe arty
styczne lub sportowe zdolnoci i powicaniem im szczeglnej
uwagi kosztem mniej utalentowanego rodzestwa lub kolegw
z klasy. Tak, zdolne dzieci musz by zauwaone i otoczone
opiek, ale tego samego potrzebuj wszystkie dzieci. Kade
dziecko musi mie moliwo czerpania przyjemnoci ze sportu,
178

piewu, taca, teatru czy sztuki i nie p n w l m

tym, e musi by gwiazd lekkiej atletyki, muiyi
szem, klasow aktork czy rodzinn m a l a r k .
Koniec z ograniczaniem dziecicych nadziel, MARMI<
woci przez opatrywanie dzieci etykietami. Kto wi. Mm I
z nas mgby si sta, gdyby cho jedna osoba u w i e r z y I I
na tyle, by pomc nam zbada niezbadan czstk n a s z e j
bowoci.
1

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Uwolnienie dziecka od narzuconej roli

W domu i w szkole
DOROSY:

Nicole, gadasz jak najta. Nikt nie moe doj

do sowa.

Zamiast tego:
1. Poszukaj sposobnoci zaprezentowania dziecku in
nego obrazu jego osoby.
Potrafisz nad sob panowa! Chocia masz jeszcze tyle
do powiedzenia, uwiadomia sobie, e inni te chc za
bra gos".
2. Stwrz tak sytuacj, w ktrej dziecko moe zoba
czy siebie w innym wietle.
Nicole, chciaabym, eby poprowadzia zebranie (klaso
we/rodzinne) i pilnowaa, eby kady mia szans zabra
gos".

4. Okrel wzr zachowania, jakiego oczekujesz.

Och, przepraszam, nie chciaam przeszkadza. Skocz,
prosz, to, co mwisz. Mog poczeka".
5. Przypomnij dziecku jakie poprzednie osignicia.
Pamitam nasz dyskusj o karze mierci. Suchaa spo
kojnie, ale kiedy w kocu przedstawia swoje stanowisko,
niektre osoby zmieniy zdanie".
6. Powiedz, jakie s twoje odczucia i/lub oczekiwania.
Nicole, chciaabym, eby wypowiadaa si krtko, kiedy
inni ludzie czekaj na swoj kolej, eby zabra gos".

3. Pozwl dziecku usysze, jak mwisz o nim co po

zytywnego.
Nicole ma tyle wspaniaych pomysw, e trudno jej si
powstrzyma od mwienia. A jednak zauwayam, e do
czsto jej si to udaje".

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

rodzicw

1. Kiedy zachcamy dzieci do porzucenia rl, takich jak

wielki s z e f , krytyk", uparciuch" czy mimoza", czy nie
istnieje niebezpieczestwo, e razem ze zymi aspektami
roli zatracimy te dobre?
Za kadym razem kiedy pomagamy dziecku podj ryzyko po
rzucenia roli, musimy mie pewno, e wspieramy to, co byo
pozytywne w tej roli. Naley doceni wielkiego szefa" za jego
zdolnoci przywdcze; pochwali krytyka" za jego zdolno ob
serwacji. Z kolei w uparciuchu" naley uszanowa jego upr
i determinacj, a mimoz" pochwali za wraliwe serce.
2. Pomagam synowi porzuci rol osoby nieodpowiedzial
nej, by mg sta si kim, na kim mona polega. Zasta
nawiam si, czy wyzwalajc go od jednej roli, nie wtaczam
go przypadkiem w nowe ramki. Co pani sdzi?
Wane jest, ebymy nie ograniczali dziecka do adnej roli.
Dla modego czowieka stwierdzenie: Zawsze mona na tobie
polega" brzmi niemal jak groba, podobnie zreszt jak: Nigdy
nie mona na tobie polega". Zamiast tego lepiej wskaza synowi
sytuacj, w ktrej zachowa si odpowiedzialnie: Powiedziae,
e bierzesz odpowiedzialno za to, eby dowiedzie si, ile ko
sztowaa zgubiona ksika, i dotrzymae sowa". Podobne
stwierdzenie informuje go, e kiedy postanowi by osob, na
ktrej mona polega, to ni jest.
3. Nie mog zrozumie, co zego jest w powiedzeniu dziec
ku: Zawsze mona na tobie polega". Czy to mu nie po
maga postpowa odpowiedzialnie?
Mwic dziecku, e zawsze jest takie, a nie inne, dajemy mu
niewielki wybr. Moe albo zachowywa si nieodpowiedzialnie,
eby udowodni, e si mylimy, albo przyj narzucon mu rol
bez wzgldu na okolicznoci i konsekwencje. (Kolano cigle mnie
182

boli, ale nie mog zawie mojej druyny".) Chcemy, by nasze

dzieci byy wolne od takiego przymusu, by byy w stanie ocenia
kad now sytuacj i podejmowa decyzje wynikajce z ich
wasnego osdu, a nie z tego, jak zdaniem innych zawsze po
winny si zachowywa.
4. Czy mona co zrobi, gdy jedno dziecko przyczepia
drugiemu etykietk? Myl o mojej crce Wendy, ktra
nazywa swoj koleank Susan pod i samolubn". Robi
to zawsze wtedy, kiedy si bawi razem, a Susan nie daje
jej tego, czego chce.
Nie mona nie docenia wpywu, jaki rodzice maj na dzieci,
ktre s pod ich opiek. Kiedy jedno dziecko przyczepia dru
giemu etykiet, mona pomc im obojgu dostrzec w sobie na
wzajem to, co najlepsze: Wendy, wiem, e potrafisz poprosi
Susan o co, nie przezywajc jej. Susan potrafi by wspania
omylna, jeli zwrcisz si do niej w inny sposb".

Relacje

rodzicw

Pierwsz histori opowiedziaa matka zapominalskiego" dzie

cka.
Moja crka Polly zachowuje si jak roztargniony profesor.
Kiedy przychodzi czas na odrabianie lekcji, odkrywani, e albo
nie przyniosa ksiek do domu, albo zgubia karteczk z za
daniem, albo e przyniosa ksik, ale nie zapamitaa, ktre
strony ma przygotowa. Nawet babcia, ktra j uwielbia, ma
wia, e zapomniaaby gowy, gdyby nie bya przymocowana
do szyi.
Prbowaam wszystkiego: okazywaam cierpliwo, krzycza
am na ni, wygaszaam dugie mowy na temat odpowiedzial
noci. Nic nie skutkuje. Mj m powtarza mi, e tylko po
garszam spraw i daj Polly faszywy obraz jej samej. W zeszym
tygodniu tak mnie zdenerwowa, e powiedziaam: Dobrze.
We sprawy w swoje rce". I uczyni to.
Kiedy Polly poprosia mnie o trzy dolary na wycieczk, nie
robiam problemu z tego, e ostatnim razem zgubia pienidze.
183

Powiedziaam jej tylko, eby porozmawiaa z ojcem. M nie

mia drobnych, wic da jej b a n k n o t piciodolarowy i powie
dzia: Oczekuj, e przyniesiesz z powrotem dwa dolary.
Znajd jakie bezpieczne miejsce, w ktrym przechowasz pie
nidze, dopki mi ich nie oddasz". Zrobia tak! Schowaa pie
nidze do buta i oddaa mu reszt, kiedy wieczorem wrcia
do domu.
Godzin pniej wpada w panik, poniewa nie moga
znale notesu z zadaniami domowymi. M powiedzia: Polly,
chciabym ci o co zapyta". Powiedziaa od razu: O co?"
M zapyta: Kto z twojej klasy moe mie taki notes?"
Crka odpara: Cindy" i pobiega do kuchni, eby zatelefo
nowa do koleanki. Kiedy m poszed pniej do jej pokoju,
eby powiedzie jej dobranoc, da jej tamte dwa dolary i po
wiedzia, eby kupia sobie za nie najwikszy notes, jaki znaj
dzie i eby napisaa na okadce co, co jej przypomni, e ma
go przynie do domu.
Na przykad co?" zapytaa.
M odpar: Taka mdrala, ktra chowa pienidze do buta,
na pewno sama wymyli, co napisa".
Polly powiedziaa: Ju wiem. Napisz: Nie zapomnij mnie,
mdralo" i zachichotaa.
Musz przyzna, e mj m jest na dobrej drodze.

Nastpna historia pokazuje, jak przybrana matka obronia

crki przed zaszufladkowaniem przez bezmylnych krewnych.
Wyszam niedawno za m za czowieka, ktry ma dwujaj o w e bliniaczki. Na kolacji w wito Dzikczynienia ich wuj
artem nazwa jedn z nich piknoci", a drug mzgiem".
To prawda, e jedna z dziewczt jest bardzo adna, a druga
znakomicie si uczy, ale mimo to byam przeraona. Spojrza
am na dziewczta, eby zobaczy, j a k zareaguj. adna z nich
nie wydawaa si zdziwiona. Najwyraniej ju si tak do nich
zwraca. Ciotka prbowaa zmieni temat, ale byam tak po
ruszona, e nie mogam zostawi tego bez komentarza. Po
wiedziaam podniesionym gosem: Znam Joy i Ellen j u od
roku i zapewniam was, jako osoba, ktra z nimi przebywa na
184

co dzie, e obie s obdarzone niezwyk inteligencj. Moim

zdaniem obie s rwnie bardzo urodziwe".
Pewnie nie zjednaam sobie sympatii wuja tymi sowami,
ale widziaam, e dziewczta przyjy je z zadowoleniem.

* * *
Kolejne dowiadczenie opisaa matka pracujca w szkole jako
ochotniczka.
Przydzielono mnie do trzeciej klasy, w ktrej uczyy si dzieci
rnych ras, w przewaajcej czci z bardzo biednych rodzin.
Ich rodzice byli czsto imigrantami. Pierwszego dnia nauczy
cielka wzia mnie na stron i oznajmia, e bd si zajmowa
a dwoma dziewicioletnimi chopcami: Billym i Jonathanem.
Opisaa mi pokrtce ich sytuacj rodzinn. Billy pochodzi
z domu, w ktrym narkotyki i przemoc byy na porzdku
dziennym. Jonathan mieszka z babci, poniewa jego ojciec
siedzia w wizieniu. Ostrzega mnie, ebym nie spodziewaa
si po nich zbyt wiele: Obaj lubi sprawia kopoty i nie s
zbyt bystrzy. Prawd mwic, w tej szkole przerwaa na
chwil i zniya gos takie dzieci nazywaj wyrzutkami".
Nie mogam pogodzi si z tym, co powiedziaa. Wyrzutki?
Niepotrzebne dzieci? Ludzkie miecie? Dla mnie byy to sowa
prowokujce do dziaania. Rozpoczam pierwsz lekcj z sil
nym przekonaniem, e wydobd z nich co dobrego. Otwarcie
ziewali. Billy powiedzia, e do drugiej w nocy oglda film,
a Jonathan zwierzy si, e jest godny. Pniej zorientowaam
si, e w ogle nie jad niadania.
Nastpnego dnia przyniosam obu chopcom kanapki, ktre
zjedli, kiedy czytaam im opowiadanie. Nastpnie daam im
ksiki z zagadkami i dowcipami i poprosiam kadego, eby
przeczyta na gos wybrany dowcip. Jonathan wybra dowcip
o farmerze i wini, ktry mnie rozmieszy. Nastpnie Billy
zapyta: Mog przeczyta mj?" Nie czyta pynnie, ale rozu
mia tre.
Tego dnia przeamalimy lody. Nadal przynosiam im ka
napki i wiczyam z nimi czytanie i matematyk. Stopniowo
przekonywaam si, e nauczycielka nie miaa racji. Obaj cho
pcy byli bystrzy. Jonathan czyta z duym wyczuciem, a Billy
185

by dobry z matematyki. Wykorzystywaam kad sposobno,

eby powiedzie im, jak bardzo mnie ciesz ich szybkie po
stpy i jak przyjemno mi sprawia praca z nimi. Nie byo
w tym adnej pozy. Naprawd zakochaam si w tych dzie
ciakach.
Po kilku miesicach czytali i rozwizywali zadania nie gorzej
ni reszta klasy i grzecznie si zachowywali. Czuam si spraw
czyni tego. Wiedziaam, e stao si tak dlatego, i trakto
waam te tak zwane wyrzutki jak wane, godne szacunku dzie
ci, o ktre si troszczyam.
Kilka tygodni przed kocem roku szkolnego rodzina Billyego
zostaa eksmitowana i chopiec musia zmieni szko. Kiedy
przyszed do klasy ostatniego dnia, wydawa si smutny i za
mknity w sobie. Powiedziaam mu, e zapytam w nowej szkole
o jego adres, ebymy mogli z Jonathanem do niego napisa.
Ucisnam go na poegnanie i powiedziaam, e zawsze bd
go pamita.
W cigu nastpnych dni bardzo tskniam za chopcem i a
owaam, e nie mog ju wicej z nim pracowa. Zastana
wiaam si, jak dugo przetrwa jego lepsze mniemanie o sobie
w zimnym, nieprzychylnym wiecie.

Pytania

nauczycieli

1. Powiedziano mi, e pierwszego dnia roku szkolnego po

winnam poinformowa uczniw, jakie s reguy i co grozi
za ich nieprzestrzeganie: wpisanie nazwiska na tablicy, za
kaz wychodzenia na przerw, telefon do rodzicw, zatrzy
manie w szkole po lekcjach itd. z zawieszeniem wcznie.
Zastanawiam si teraz, czy takie podejcie nie narzuca
dzieciom roli tych, ktrzy sprawiaj kopoty", czy w ten
sposb nie przekazuj im wiadomoci, e oczekuj, i bd
si le zachowywa. Co pani sdzi?
Uczniowie zwykle staraj si sprosta oczekiwaniom, pozytyw
nym i negatywnym, nauczycieli. Jeli widzimy w nich rdo
wszelkich kopotw, uwaamy, e trzeba naprowadzi ich na
waciwe tory, to dostarcz nam mnstwo pracy. Jeli zamiast
tego bdziemy szuka pozytywnych cech i na nich si opiera,
186

to bd starali si rwnie wytrwale, aby nie zawie pokadanej

w nich wiary.
Pewna nauczycielka napisaa, e zaczyna rok szkolny od
przedstawienia swoich najbardziej porywajcych pomysw (np.
klasowy radiowze), informuje, e bdzie jej potrzebne zaanga
owanie wszystkich uczniw, a potem, wskazujc na list za
wieszon na cianie, mwi: A teraz zapoznajmy si z kilkoma
zasadami, ktre pomog nam osign nasze cele. Wikszo
z nich ju pewnie znacie".
W ten sposb powiada moi uczniowie wiedz od sa
mego pocztku, e uwaam ich za odpowiedzialnych, twrczych,
chtnych do wsppracy ludzi, ktrzy potrafi wnie co war
tociowego do naszych dziaa".
2. Co mona zrobi, jeli pomimo naszych wysikw ucze
uparcie gra swoj rol?
Nie ustawa. Nie traktowa uporu dziecka zbyt osobicie. Mo
dy czowiek, ktry dalej gra swoj negatywn rol, niekoniecznie
ma zamiar nam dokuczy. Istnieje prawdopodobiestwo, e trzy
ma si tego, co wydaje mu si znane i bezpieczne. Trzeba wiele
razy przemawia do niego w nowy sposb i demonstrowa now
postaw, zanim zaufa nam i sobie i zacznie zachowywa si
inaczej.
3. W dzielnicy, w ktrej ucz, tak czsto stosuje si prze
moc, e niektrzy nauczyciele zdaj si akceptowa fakt,
i maj do czynienia z modocianymi przestpcami", kt
rzy bd wobec siebie brutalni nawet w czasie zabawy.
Uwaaj, e nic si nie da zrobi. Zastanawiam si, czy
zgadza si pani z tak opini.
Taka wizja niesie niebezpieczestwo. Kiedy my, doroli, stoimy
z boku i pozwalamy, by dzieci wyrzdzay sobie krzywd, choby
w czasie zabawy, sankcjonujemy tak form przemocy i moe to
rzutowa na ich kontakty midzyludzkie. Musimy traktowa dzie
ci nie zgodnie z tym, jakie s, ale zgodnie z tym, jakie maj si
sta. Pewna nauczycielka, gboko zatroskana tym, e jej ucznio
wie wyrzdzali sobie krzywd, zarwno fizyczn jak i psychiczn,
postanowia pomc im dostrzec w sobie nawzajem istoty wraliwe
187

na uczucia innych. Kiedy ich dokazywanie stawao si zbyt bru

talne, interweniowaa, mwic: Hej, to boli! Jeli chcesz wiedzie,
czy nie sprawiasz komu blu, spjrz na jego twarz. Czy jest
smutny? Czy pacze? To ci powie, e posune si za daleko".
Pewnego dnia na przerwie zauwaya, e dwch chopcw przy
gwodzio koleg do ziemi pocztkowo wygldao to na zwy
k zabaw. Chopiec, ktry lea na ziemi zaczyna si dener
wowa, ale tamci dwaj si miali i nie puszczali go. Kiedy usi
owaa ich powstrzyma, powiedzieli, e wcale si nie bij. Po
prostu si dobrze bawili".
Nauczycielka odpara: Kiedy walczycie na niby, wszyscy musz
si dobrze bawi. Trzeba spyta chopca, ktry ley na ziemi, czy
on te dobrze si bawi. Jeli nie, trzeba przesta". Koczc relacj,
nauczycielka stwierdzia: Chc, eby moi uczniowie wiedzieli, e
nie pozwol na brutalne zachowanie, kiedy jestem w pobliu".
4. Czy dzieci nie maj wrodzonych pewnych cech osobo
woci? Zauwayam, e niektrzy z moich uczniw napra
wd s bardziej porywczy, agresywni albo niemiali ni inni.
Nie graj narzuconej im roli.
Fakt, e dziecko przychodzi na wiat z pewnymi wrodzonymi
predyspozycjami, nie oznacza, e musi by tym zniewolone. Im
pulsywne" dziecko potrzebuje pomocy i wytrwaoci, by mogo
zachowywa si spokojniej i rozwaa konsekwencje swoich czy
nw; dziecko niemiae" musi dowiadczy przyjemnoci py
ncej z otwierania si na innych ludzi; agresywne" dziecko musi
si nauczy, jak odnosi si do innych agodnie. Musimy pomc
wszystkim dzieciom sta si takimi, jakimi mog by.

Relacja

nauczycielki

Ta historia ukazuje, co moe si zdarzy, jeli nauczyciel jest

zdecydowany spojrze na ucznia w inny sposb.
Darryl Jackson by duym, nieznonym dziesiciolatkiem,
niemal dwa razy wikszym ni pozostae dzieci w klasie. Z po
wodu tego wzrostu nauczyciele oczekiwali, e bdzie bardziej
dojrzay, ale on zachowywa si jak duy haaliwy, gupkowaty
188

dzieciak. Klepa inne dzieci po gowach, popycha je, wariowa,

wybiega na korytarz z krzykiem, jakby sysza, e kto si
zblia. Robi wszystko, eby zwrci na siebie uwag. Jeli to
nie skutkowao, zaczyna gono rozmawia.
Dzieci rwnie go nie lubiy. Zawsze je ponia: Nie wie
dziae tego? Jeste gupi!" Na szkolnych wycieczkach zajmo
wa w autobusie dwa miejsca. W stowce poera swoj ka
napk, a potem wyciga jzyk z resztkami przeutego jedzenia
i mia si.
Zauwayam, e cigle musz przywoywa go do porzdku,
i to z coraz wiksz irytacj: Darryl, przesta!... Darryl, nie
rozmawiaj!" Czasami dosownie popychaam go z powrotem
na miejsce: Darryl, powiedziaam: Siadaj!" W moich sowach
krya si informacja: Nie lubi ci... Twoja obecno dziaa
mi na nerwy... Wkurzasz mnie!"
Pewnego razu tak mnie wyprowadzi z rwnowagi, e zro
biam gest, jakbym wyrywaa sobie wosy z gowy. Oczy Darryla zabysy radonie. Wyszczerzy zby i powiedzia: Dopro
wadzam pani do szau, prawda?" Osign swj cel. I nie
dotyczyo to tylko mnie. Zna go kady nauczyciel w szkole
i wszyscy go nienawidzili. Podczas lunchu opowiadali sobie
o nim rne historyjki. Udao mu si: by sawny w caej szko
le. Na swj straszny sposb byo to nawet zabawne.
By tak nieznony, e zastanawiaam si, czy nie porozma
wia o nim ze szkolnym pedagogiem albo psychologiem. Ale
jaka uparta czstka mojej osobowoci postanowia, e zajm
si nim sama. Wiedziaam, e jeli chc, eby Darryl mia
cho niewielk szans si zmieni, musz obra inn taktyk.
Ale uwiadomiam sobie rwnie, e nie mog zrobi tego auto
matycznie. Musiaam znale w Darrylu cho jedn cech,
ktra naprawd mi si podobaa. Bez odrobiny prawdziwego
uczucia dla tego dziecka, cay proces byby tylko zwyk ma
nipulacj. Moe byoby to lepsze ni nic, ale miaam nadziej
osign co wicej.
Nastpnego dnia czyhaam na Darryla jak jastrzb. Zauwa
yam, e ma wielki talent do rysowania. Potrafi dokadnie
odtworzy kady obiekt. Widziaam, jak Felix zawoa Darry
la, eby mu pokaza swj rysunek. Felix mia kiepski zmys
obserwacji i z ledwoci mona byo domyli si, co przed
stawiaj jego rysunki.
189

Mimo to wskaza na wijce si linie i powiedzia do Darryla:

Popatrz to jest czowiek, ktry chce zastrzeli dinozaura".
Mylaam, e Darryl zacznie si z niego wymiewa, ale on
si tylko sympatycznie umiechn i powiedzia Felixowi co
na zacht: Tak, a tutaj jest kosmita w statku kosmicznym".
To mnie poruszyo. A wic Darryl potrafi by miy. Nawet
wspaniaomylny! Moe to dlatego, e w rysunkach nie mia
konkurencji.
Od tej chwili rozpoczam swoj pozytywn kampani". Zle
caam Darryl owi drobne zadania, jak zmazanie tablicy, usta
wienie tomw encyklopedii w porzdku alfabetycznym albo
nakarmienie wia. Zawsze dzikowaam mu za pomoc. Oka
zao si, e Darryl lubi zwierzta. Zleciam mu zajmowanie
si chomikiem przez cay tydzie i powiedziaam mu, e zwie
rzta lubi, jak je bierze na rce, poniewa jest taki delikatny.
Nastpnie zaczam postpowa tak, aby inne dzieci zoba
czyy go w nowym wietle. Kiedy tylko kto potrzebowa po
mocy, mwiam: Niech Darryl ci to wytumaczy. Dobrze umie
uamki". Albo: Darryl, wiesz duo o zwierztach. Jaki pies
byby dobrym opiekunem?" Miaam nadziej, e dojd do wnio
sku, i Darryl chyba nie jest zaka, skoro nauczycielka ju
tak nie uwaa.
Kiedy ju bezwzgldnie musiaam zwrci mu uwag, sta
raam si poprzedzi to czym pozytywnym: Darryl, wiem,
jak trudno jest czeka, ale Felix musi skoczy swoj wy
powied". Albo: Darryl, wiem, e trudno jest zapanowa nad
sob i usiedzie na miejscu, ale teraz wymagam, eby wszyscy
siedzieli i uwaali". Po jakim czasie Darryl zacz mwi:
Widzi pani, panuj nad sob!" Albo: Widzi pani, czekam na
swoj kolej". Albo: Chciaem podskoczy, ale powstrzymaem
si". Zawsze reagowaam na to szybko i serdecznie: Zauwa
yam to" albo To byo trudne".
Zaczam przekazywa krtkie informacje jego matce:
Droga Pani Jackson!
Darryl byt w tym miesicu odpowiedzialny za klasowe
zwierztka.
Wszystkie zwierzta s czyste,
nakarmione
i szczliwe.
Z powaaniem
Mrs. Bergen
190

Darryl uwielbia to. Poprosi mnie, ebym opowiedziaa o nim

innym nauczycielom. Byam szczliwa, mogc si z tego wy
wiza: Pani Kramer, Darryl narysowa map Stanw Zjedno
czonych i umieci na niej wszystkie stany i ich stolice".
Te drobne zmiany w moim nastawieniu spowodoway ogrom
ne zmiany w zachowaniu Darryla. Zacz darzy mnie sym
pati. Przesta niepokoi, popycha i drczy inne dzieci. Za
wsze by chtny, by pomc komu w rysowaniu, czytaniu czy
przeniesieniu czego. Kiedy jego nowy przyjaciel, Felix, nie
mia pienidzy na wycieczk, Darryl by przybity i pod koniec
tygodnia poyczy mu pienidze. Zacz wsppracowa z re
szt klasy. Wrg wszystkich sta si przyjacielem kadego.
Dzieli si niadaniem, sodyczami, wszystkim, co mia. Nadal
by haaliwy i szorstki, ale teraz te cechy zostay stonowane
przez bardziej podane nawyki.
Inni nauczyciele zdali sobie spraw, e Darryl mnie lubi
i wykorzystywali ten fakt do temperowania jego zachowania.
Mwili: Jeli nie przestaniesz, powiem pani Bergen" i Darryl
natychmiast si uspokaja. Nie chcia, by dotary do mnie jakie
skargi na niego.
Ale te zmiany nigdy nie utoroway sobie drogi do innych
nauczycieli. Nadal go nie lubili, a on nie mia zamiaru by
miy ani grzeczny dla ludzi, ktrzy traktowali go jak niezno
nego dzieciaka. Nie mona byo sprawi, eby Darryl zacho
wywa si lepiej, jeli czu, e komu na nim nie zaley. Trzeba
byo go doceni, eby zosta przez niego docenionym.

Partnerska relacja
rodzice nauczyciel

To by ciki dzie. Skumulowane napicie i podniecenie, roz

mowy z wieloma rodzicami wszystko to wyczerpao mnie do
cna. A czeka mnie jeszcze cay dugi wieczr takich rozmw.
Nie miaam czasu, by pojecha do domu. Podjechaam do maej
restauracji w centrum, majc nadziej, e w spokoju zjem obiad
i odpr si przed spotkaniami z kolejn fal rodzicw.
Mczyzna, ktry zaparkowa samochd koo mojego, wyda
mi si znajomy. Rozpoznaam go, gdy tylko stan w krgu wiat
a. Ken zawoaam. Tak si ciesz, e ci widz! Co
tu robisz?
Ken umiechn si do mnie serdecznie.
Przypuszczalnie to samo, co ty. Mam dzisiaj w perspekty
wie jeszcze trzy spotkania i musz nabra paliwa. Moe zjemy
razem? Chc wiedzie, jak ci tam traktuj w Hemlock.
Nici ze spokojnego obiadu. Kiedy weszlimy do zatoczonej
restauracji, zaczlimy si rozglda za wolnym stolikiem. Nie
byo adnego. Kto pomacha do mnie rk i zawoa:
Liz! Tutaj!
To bya Julie, moja koleanka z liceum, ktra przeprowadzia
si do innego miasta par lat temu, i jej starsza siostra Martha.
Co si tak dziwisz? powiedziaa Julie. Przyjechaam
na kilka dni do Marthy. Moe si przysidziesz?
Przywoaam gestem Kena, dajc im do zrozumienia, e nie
jestem sama. Julie przytakna, wskazaa na dwa puste krzesa
przy ich stoliku i poprosia, ebymy usiedli.
Pocztek rozmowy upyn na wzajemnych prezentacjach
i wymianie dowiadcze. Julie bya samotn matk, dobrze so
bie radzia, a jej dziecko miao teraz sze lat. Starszy syn
192

Marthy by ju nastolatkiem. Wyjaniam, e Ken jest moim

koleg z poprzedniej pracy, e przeniesiono mnie do nowej
szkoy i e oboje mamy wanie przerw midzy spotkaniami
z rodzicami.
Rozmowy rodzicw z nauczycielami? powiedziaa Julie
z niesmakiem. Czeka mnie to w przyszym tygodniu i wcale
mnie ta perspektywa nie cieszy.
To stwierdzenie wydao nam si do dziwne. Gdy zamwili
my obiad, powiedziaam:
Wyglda na to, e ostatnim razem miaa niemie dowiad
czenia.
Julie przewrcia oczami i westchna.
Byam ciekawa, ale nie chciaam jej wypytywa. Ken nie mia
takich skrupuw.
Dlaczego? Co byo nie tak?
Nie wiem, czy to zrozumiesz powiedziaa Julie nerwo
wo. Nie jeste matk.
Zapewne odpar Ken. Ale moesz sprbowa.
Julie zastanawiaa si przez chwil. Wreszcie powiedziaa:
Nie wiem, czy potrafi to wyjani... Widzicie, sdz, e
moja crka Becky jest wspaniaym dzieckiem, ale na ostatnim
spotkaniu nauczycielka powiedziaa mi faszywym tonem: M
wic cakiem szczerze, Becky jest troch niezorganizowana i nie
zawsze mwi ca prawd". Zrobio mi si niedobrze. Kiedy wr
ciam do domu, zaczam inaczej patrze na Becky. Zastana
wiaam si, czy mnie nie nabiera i czy rzeczywicie jest wykrtna
i niezorganizowana.
Sowa Julie wprawiy mnie w konsternacj.
To straszne powiedziaam. Po spotkaniu z nauczy
cielk zwtpia we wasne dziecko.
Chyba nie powinnam tego mwi kontynuowaa Julie
ale nauczyciele potrafi sprawi, e czuj si winna, jeli
z moim dzieckiem jest co nie tak. Gdybym tylko zrobia to
czy tamto" albo powicaa crce wicej czasu, albo bya lepsz
matk, Becky byaby lepszym dzieckiem... Moe to wyda wam
si niemdre, ale czasami odnosz wraenie, e niektrzy na
uczyciele uwaaj si za co lepszego ode mnie, poniewa sko
czyli college, a ja nie.
Ken unis brwi.
Ach, daj spokj powiedzia drwico.
193

 Nie lekcewa tego, co mwi Julie powiedziaa Martha,

kiwajc palcem. Skoczyam college i tak si skada, e je
stem wicedyrektorem w mojej firmie. Ale bardzo dobrze pami
tam, jak to jest, kiedy ka ci usi na tym dziecinnym krze
seku naprzeciw nauczycielki, a ona mwi, e twj syn nie uwaa
na lekcjach. W cigu minuty znowu czuj si jak maa wystra
szona dziewczynka, karcona przez nauczycielk.
Zaraz, zaraz powiedziaam. Jestem w kropce. W mo
im przekonaniu nie tak powinno wyglda spotkanie z rodzi
cami, nauczyciel nie powinien przez cay czas mwi i wska
zywa rodzicom, co jest nie tak z ich dzieckiem. O nie. Dla
mnie jest to spotkanie dwch stron. My, nauczyciele, pragnie
my jakiego zaangaowania ze strony rodzicw. Potrzebujemy
tego. Taki jest cel spotka. Jestemy wdziczni za wszelkie
pomysy.
Doprawdy powiedziaa Martha pogardliwie. Wic
dlaczego mam wraenie, e musz si obchodzi z nauczycielem
j a k z jajkiem, zanim w ogle omiel si cokolwiek zapropono
wa? Poniewa jeli, Boe bro, zdarzy mi si obrazi nauczy
cielk, delikatnie wskazujc, e powinna co zrobi inaczej, to
jest na mnie wcieka. I doskonale wiem, e odbije to sobie na
moim dziecku.
Martha, to niesprawiedliwe zaprotestowaam. Poza
tym to nieprawda!
Martha zignorowaa moje sowa.
Ale najbardziej mnie denerwuje cigna kiedy na
uczyciel przemawia do mnie z wyszoci. Problem z Michaelem
to bla, bla, bla. Wiem, e pani pracuje, ale gdyby moga pani
powica mu wicej czasu..." Albo Jeli Michael nie zacznie
teraz uwaa, to w nastpnej klasie na pewno mu si to nie
uda". A stwierdzenie, po ktrym zawsze czuj si winna i nie
kompetentna, to: Przykro mi, e musz to powiedzie, ale pani
syna sta na wicej".
Byam oszoomiona i zawstydzona uwagami Marthy. Dokad
nie te same sowa skierowaam tego popoudnia do jednego z ro
dzicw. Pocztkowo chciaam wygosi dug mow w obronie
siebie i swoich kolegw i koleanek, ale postanowiam obra
inn taktyk.
Czy co jeszcze ci denerwuje? zapytaam spokojnie.
Martha a podskoczya, syszc to pytanie.
194

O tak! Nienawidz, kiedy uywaj naukowego nauczyciel

skiego jzyka, bo to sprawia, e czuj si jak idiotka. Jeli
chce pani, eby Michael nauczy si prawidowo artykuowa
fonemy i zbitki spgosek (tzn. czyta), musi pani codziennie
wieczorem pomaga mu w wiczeniach czytania".
A kto z rodzicw dodaa Julie jest w stanie wykroi
wieczorem godzin po caym dniu pracy, robienia zakupw
i sprztania. Kiedy przygotuj obiad, pozmywam naczynia, zro
bi pranie i zapdz Becky do ka, jestem taka zmczona, e
mog jej tylko przeczyta jedn bajeczk.
Martha przytakna.
Ale najbardziej mnie wnerwi powiedziaa e na
uczyciele nie poczuwaj si do adnej odpowiedzialnoci i nie
kontaktuj si z rodzicami. Zwracaj si do mnie dopiero wtedy,
kiedy problem jest tak powany, e tylko cudem mona by go
rozwiza. Kiedy Michael by w redniej szkole, przesta odrabia
zadania domowe z jednego przedmiotu. Nauczycielka raczya
mnie o tym zawiadomi dopiero na tydzie przed kocem se
mestru. Jak dziecko ma odrobi pitnacie zada domowych
w cigu tygodnia?
Tego byo ju dla mnie za wiele.
Zaraz, zaraz powiedziaam. Moe jest tak, jak m
wisz, ale zrozum, prosz, e nauczyciel ma w klasie ponad trzydziecioro dzieci, a kade wymaga uwagi. To nierealne wymaga
od niego, by kontaktowa si osobicie z rodzicami za kadym
razem, kiedy dziecko opuci si w nauce.
Ken zapyta lodowatym tonem:
Czego waciwie wy, rodzice, wymagacie od nauczycieli?
Martha spojrzaa mu prosto w oczy.
Chciaabym, eby nauczyciele traktowali mnie i moje dziec
ko z takim samym szacunkiem, jakiego wymagaj dla siebie.
Widziaam, e twarz Kena purpurowieje
Szacunek? warkn. A czy nauczyciele s trakto
wani z szacunkiem? Wszyscy maj do nas pretensje. Obarcza
si nas odpowiedzialnoci, gdy tylko co idzie nie tak, i robi to
wszyscy dookoa. Rodzice na nas narzekaj; dzieci s niegrze
czne; dyrekcja wymaga, ebymy jak najlepiej realizowali pro
gram; rzd naciska, bymy byli bardziej twrczy, podczas gdy
obcina nam budet na najbardziej potrzebne pomoce naukowe;
nauczyciele akademiccy s rozczarowani, poniewa modzie nie
195

jest przygotowana do pracy na studiach; a ludzie interesu wy

tykaj nam, e przysyamy im absolwentw, ktrzy nie s do
statecznie przygotowani do pracy. A czy ktokolwiek naprawd
wspiera edukacj? Czy ktokolwiek chce zapaci nauczycielom
tak pensj, na jak zasuguj? Ludzie w tym miecie nie go
sowali nawet ostatnio za wypuszczeniem obligacji.
Julie siedziaa z otwartymi ustami. Osoby przy ssiednim sto
liku gapiy si na nas. Czuam si bardzo niezrcznie. Ale Martha nie stracia rezonu po tym wybuchu Kena.
Ja gosowaam za powiedziaa z naciskiem. Gdyby
to zaleao ode mnie, to nauczyciele dostaliby due podwyki
i pienidze na wszelkie potrzebne pomoce naukowe. Julie i ja
chcemy tylko powiedzie, e jako matki nie czujemy si szano
wane i nie mamy wpywu na edukacj naszych dzieci. To pra
wda, e nie mamy takiej wiedzy j a k wy, ale mamy wiele do
zaofiarowania, gdybycie nam pozwolili. My chcemy pomc.
Pomoc rodzicw? wybuchn Ken. Takich j a k ci,
ktrzy nawet nie pofatyguj si na spotkanie, bo przepuciliby
ulubiony program w telewizji? Albo ktrzy s zbyt pijani albo
napani, eby ich lo w ogle obchodzio? Albo tych, ktrzy tylko
kombinuj, jak tu zwolni starsze dziecko ze szkoy, eby zajo
si modszym? Albo rodzicw, ktrzy naciskaj nas, eby dawa
dziecku same pitki, bo koniecznie musz je umieci w naj
lepszej szkole?
Martha nie dawaa za wygran.
Ken powiedziaa wytaczasz wszystkie dziaa prze
ciw rodzicom. To niesprawiedliwe. Zwrcia si do mnie
o pomoc. Liz, ty te miaa takie dowiadczenia?
Rozpaczliwie pragnam ostudzi ich troch, ale Martha do
magaa si prawdy i musiaam j wyzna.
Niezupenie powiedziaam. Wsppraca z niektry
mi rodzicami to bya przyjemno, ale z innymi po prostu strach
porusza jaki problem. Powiedziaam jednemu ojcu, e jego
syn przeszkadza na lekcjach i tego samego wieczoru dosta lanie.
A teraz mam rodzicw, ktrzy procesuj si o to, kto ma spra
wowa opiek nad dzieckiem. Dla mnie jest oczywiste, e ich
dziecko ma powane kopoty, ale podczas spotkania cay czas
obwiniali si nawzajem i prbowali mnie skoni, ebym opo
wiedziaa si po ktrej stronie... Zdaje si, e rodzice yj dzi
w takim stresie i sami maj tyle trosk, e jest im trudno skupi
196

uwag na dzieciach. Zauwayam, e najpierw musz wysucha,

jakie maj problemy, zanim w ogle bd w stanie rozmawia
o kopotach dzieci.
Martha podniosa rce.
Poddaj si powiedziaa. Waszym zdaniem, my, ro
dzice, jestemy band nieodpowiedzialnych egoistw.
Nie bierz tego do siebie wyjani Ken. Po prostu
musimy si wyadowa. Oczywicie, e trafiaj si wspaniali ro
dzice. Staraj si, j a k mog, a nawet bardziej. To, czego wysu
chaa, to bredzenie dwojga sfrustrowanych nauczycieli, ktrzy
bardzo troszcz si o dzieci i martwi si tym, e nie zawsze
mog liczy na wsparcie ze strony rodzicw.
Wszyscy zamilkli. Julie powiedziaa agodnie:
Ilekro id na spotkanie z nauczycielk, zawsze si mar
twi, co mi powie o dziecku. Nigdy jeszcze nie zdarzyo si,
ebym pomylaa o potrzebach lub pragnieniach nauczyciela.
Moe, gwoli sprawiedliwoci, powinnimy o tym pomyle
zgodzia si Martha. Liz, czego waciwie chciaaby od
nas, rodzicw?
To pytanie zaskoczyo mnie. Zastanawiaam si chwil, zanim
powiedziaam:
Uczciwego informowania: j a k twoje dziecko radzi sobie
w domu, jakie ma zainteresowania, troski... Wszystko, co ci
przyjdzie do gowy, a co pomogoby mi lepiej rozumie twoje
dziecko. A jeli s jakie problemy, chciaabym, eby rodzice
zastanowili si razem ze mn i wsppracowali, tak abymy
razem robili to, co dla dziecka najlepsze.
Martha skina gow na znak aprobaty.
A ty, Ken? Czego ty chcesz?
Oddwiku odpar Ken. Chc wiedzie, ktre z mo
ich codziennych stara maj wpyw na dziecko i czy w ogle
maj. Co dziecko ma do powiedzenia o szkole? Albo o mnie?
Bez tego oddwiku, trudno jest podj rozsdn decyzj, po
stanowi, czego dziecko potrzebuje.
Trudno si z tym nie zgodzi powiedziaa Martha.
Ken odchyli si w krzele i rozoy ramiona w kurtuazyjnym
gecie.
Dobrze, Martho, masz teraz gos. Usyszaa kilka wybra
nych rzeczy o nauczycielach. Odwrmy to pytanie. Czego wa
ciwie wy, rodzice, chcielibycie od nas?
197

Martha zmarszczya brwi. Potem powiedziaa bez popiechu:

Dla mnie najwaniejsze jest, bym po takim spotkaniu mia
a jaki punkt zaczepienia. Jaki wizerunek mojego dziecka,
ktry pomoe mi dobrze o nim myle. Sdz, e nauczyciele
nie maj pojcia, jak posiadaj moc, jaki efekt wywieraj ich
sowa. Wikszo rodzicw ma do czynienia jedynie z garstk
dzieci. Nauczyciele w cigu wielu lat pracy stykaj si z setkami.
Dla rodzicw osd dziecka dokonany przez nauczyciela ma ogro
mn wag. Kiedy nauczyciel mwi ci, e twoje dziecko jest wy
jtkowe w dobrym lub zym znaczeniu tego sowa tra
ktujesz to powanie. I z takim nastawieniem wracasz do domu.
Pamitam, jak byam zirytowana i zniechcona do Michaela,
kiedy chodzi do przedszkola. By taki piskliwy, czepia si mojej
spdnicy, w przeciwiestwie do innych czterolatkw, ktre byy
niezalene i wspaniae. Ale kiedy spotkaam si z jego pani,
wszystko si zmienio. Umiechna si do mnie serdecznie i po
wiedziaa: Tak si ciesz, e mog pozna matk Michaela. On
jest takim penym ciepa i kochajcym chopczykiem". Jej sowa
zapaliy we mnie jakie wiato. Nigdy dotd tak o nim nie my
laam. Taki obraz mojego syna wyda mi si prawdziwy i po
maga mi wiele razy, cho ona wcale o tym nie wiedziaa.
Historia Marthy poruszya mnie. Obrciam si do Julie i po
oyam do na jej ramieniu.
A ty? zapytaam. Czego oczekujesz od rozmowy
z nauczycielem?
Chciaabym usysze od nauczyciela co, co bd moga
powiedzie crce, co da jej wicej pewnoci siebie... Co, co
bd moga powtrzy Becky, kiedy spojrzy na mnie swoimi
wielkimi oczyma i zapyta: Co pani o mnie mwia?"
Czas do koca obiadu upyn szybko. Rozmawialimy otwar
cie i dzielilimy si tym, co dla nas najwaniejsze jako dla na
uczycieli i rodzicw. Okrelilimy, j a k wyobraamy sobie idealne
spotkanie najpierw z punktu widzenia rodzicw, a nastpnie
nauczycieli.
Rysunki na nastpnych stronach przedstawiaj nasze najwa
niejsze wnioski.

198

IDEALNE SPOTKANIE: PUNKT WIDZENIA RODZICW

Zamiast z a c z y n a o d z y c h wieci

P A N A S Y N OSTATNIO
N I E Z B Y T PRZY KU A D A
SIC DO N A U K I .

Zamiast w y l i c z a przewinienia
mojego dziecka

M NA DAW1E. I J E 5
5KABY 'Z MATEMATYKI - SZCZEGLNIE Z MNOENIA;

Zamiast m w i mi, c o zrobi

PAN I P A R S K A ONA MUSICIE D q ~
PILNOWA, ZEBY MARK. CO WIECZR
POSTARZA TABLICZK MNOZENUA
' ' O N A I 3A J E S T E M Y
\Y
SEPARACJI

Zacznij o d p o w i e d z e n i a c z e g o
d o b r e g o o moim dziecku

MARK

3 A K O PIERWSZY
SIE DO POMOCY
W ZBIERANIU MAKULATURY

Wska, c o p o w i n n o zrobi
M A R K MUSI POWICA
WICEJ CZASU NA POWTARZA
NIE TABLICZKI M M O Z E N I A .

Opisz, c o przynosi d o b r e efekty

w szkole

MARK DOBRZE SOBIE RADZI,

KIEDY ZLECA li MU ZADANIA WY
MAGAjACE UCZENIA, nr poucze
N I E PIENIDZY, KTRE ZEBPAU^
MY NA BEZDOMNHC^,

IDEALNE SPOTKANIE: PUNKT WIDZENIA RODZICW

Zamiast spisywa m o j e d z i e c k o
na straty
SPJRZMY PRAWDZIE W OCZY
NIEKTRE DZIECI NIE MAJ
TALENTU DO MATEMATYKI.

Opracuj ze m n q plan dziaania

IDEALNE SPOTKANIE: PUNKT WIDZENIA NAUCZYCIELA

Zamiast z a c z y n a o d w y t y k a n i a
przewinie
KAT Y DE5T NIES7XZESUWA
W PANI K L A S I E BO CIGLE

ZAMIERZAM
ZORGANIZOWA
KLASOWY SKLEPIA Z PIENIDZMI
NA NIBY. MARK. MCGBY ZOS&
\

J PANI

Powiedz co m i e g o
KATE MdWI,
|ZE

LUBI

PRZYGOTOWYWA

Z PANI

GAZETK.

KRYTYKUJE

KASJEREM.
^
(KIEDY P03DZIEMY NA~AKU
\PY, POPROSZ MARKAO,
-..'przeliczeni ie reszty

Powiedz, c z e g o p o t r z e b u j e t w o j e
Zamiast z a p o m i n a o p l a n i e
K L A S O W Y SKLEPIK * AC-H TAK..
M I A E M TYLE SPRAW,
E NIE Z D Y E M
GO
ZORGANIZOWA'.

Realizuj g o p o s p o t k a n i u
ZANOTUJ

SOBIE ,

LUBI BYC K A S J E R E M I ZE
P O P R A W I E . SlE, W DODA
WANIU I ODEJMOWANIU-

Z a c h o w a j m o j e osobiste s p r a w y
d l a siebie

7JAK WYPADO
3P01XANIE Z OJCEM

CO MIA

^~~ry

WIEDZIAA,

J-1T,\E SA Z ZON W SEffcRAOli

v Y A - s \ _T~~"

"< p> '"ii/^

j=*r

DO

L E PANI R O B I , O B W I N I A J C KATE O T O , ZE SIE

BARDZIEJ NIE STARA

E MARK.

Zamiast narusza m o j q
prywatno
MARKA/?^

Zamiast a t a k o w a m n i e

POWIEDZENIA

<

Zamiast z a t a j a i n f o r m a c j e

dziecko
KATY ATWO SIE ZNIECHCA,
SZCZEGLNIE DO CZYTANIA . ,
LEPIEJ JEJ IOZIE, KIEDY KT05
DOSTRZEGA NAWET J E J
NAJMNIEJSZE POSTPY.

Podziel si t y m , co najistotniejsze

IDEALNE SPOTKANIE: PUNKT WIDZENIA NAUCZYCIELA

Zamiast m w i mi, c o m a m r o b i

Powiedz, c o skutkuje w d o m u
KATY

LEPO

SOBIE

RADZI,

KIEDY MA DO PRZECZYTANIA
TYLKO

Zamiast o d m a w i a w s p p r a c y

KILKA STRON NA RAZ.

Pom o p r a c o w a plan dziaania

ZNA3DE TROCH \
CZASU NA W5R3LNE\
CZYTANIE.
I BDC Z PANI
W KONTAKCIE.

Zamiast z a p o m i n a o p l a n i e

Realizuj g o p o s p o t k a n i u
KATY UWIELBIA N A 5 Z E
WSPLNE CZYTANIE !
W SOBOT. IDZIEMY D O /
6 I 6 L I O T E K I WYPOYCZY
KILKA KSIEK.

Po zaprezentowaniu naszych wizji idealnego spotkania, do

szlimy do wniosku, e nasze potrzeby s zadziwiajco podobne.
Zarwno rodzice jak i nauczyciele potrzebuj wzajemnej
akceptacji, informacji oraz zrozumienia.
Obie strony wymagaj, aby ich starania zostay docenione.
Obie strony potrzebuj szacunku.
Rodzice i nauczyciele musz wsppracowa i wspiera si
wzajemnie, szuka w sobie tego, co najlepsze, by mc to
zaofiarowa dzieciom.
Kiedy obiad dobieg koca, rozstawalimy si niechtnie. S
dz, e wszyscy odczuwalimy wag tej podry emocjonalnej,
ktr odbylimy w cigu godziny spdzonej razem. Zaczynajc,
stalimy na przeciwstawnych biegunach. Rodzice przeciw na
uczycielom. My przeciwko nim. Jednak pod koniec, gdy bylimy
gotowi dziaa wsplnie, znalelimy si po tej samej stronie,
w jednej druynie, poczeni wsplnym zaangaowaniem w roz
wj dzieci i zdecydowani nigdy nie traci wiary w ich moliwoci.

SZYBKIE PRZYPOMNIENIE

Idealne spotkanie rodzicw

z nauczycielem
Zamiast zaczyna od mwienia o tym, co jest nie w po
rzdku...
1. Zacznij od tego, co dobre.
NAUCZYCIEL:
MATKA:

Podobaj mi si inteligentne pytania Sama.

Samowi podobaa si pana lekcja o rakie
tach.

Zamiast wylicza, czego dziecko nie zrobio...

2. Opisz, co dziecko powinno zrobi.
NAUCZYCIEL:

MATKA:

Sam musi nadgoni ten materia, ktry

straci z powodu choroby.
Myl, e czuje si troch przeciony. Chy
ba bdzie musia skorzysta z dodatkowej
pomocy, eby to nadgoni.

Zamiast udziela sobie nawzajem rad.

4. Opisz, co dzieje si w domu i w szkole.
MATKA

NAUCZYCIEL:

Zamiast traci wiar w moliwoci dziecka...

5. Ustalcie wsplnie plan dziaania.
NAUCZYCIEL:

MATKA

Zamiast ukrywa istotne informacje...

3. Przekazuj informacje majce zwizek ze spraw.
MATKA:

NAUCZYCIEL:

Dawniej po powrocie ze szkoy bawi si na

dworze. Teraz siedzi tylko przed telewizo
rem.
Zauwayem, e ostatnio czsto ziewa.

Od czasu choroby lepiej mu idzie nauka,

kiedy robi przerw co pitnacie, dwadzie
cia minut.
Zauwayem, e po przerwie ma wicej
energii.

Poprosz innego ucznia, eby pomg Sa

mowi nadrobi zalegoci. I dopilnuj, eby
czciej robi sobie przerwy.
A ja dopilnuj, eby nie siedzia cigle
przed telewizorem, ale mia troch ruchu
na wieym powietrzu.

Zamiast koczy negatywnym stwierdzeniem...

6. Zakocz spotkanie jakim pozytywnym stwierdze
niem, ktre mona powtrzy dziecku.
NAUCZYCIEL:

MATKA:

Prosz powiedzie Samowi, e wierz, i b

dzie w stanie nadgoni zalegoci, i e cie
sz si, e jest w mojej klasie.
Powiem. Na pewno si ucieszy.

Pytania i relacje rodzicw i nauczycieli

Pytania

rodzicw

1. Czy to dobry pomys, aby dziecko byo obecne na spot

kaniu z nauczycielem? Czasami wydaje mi si, e moje
dziecko mogoby na tym skorzysta.
Zamiast zapomina po spotkaniu o poczynionych ustale
niach...
7. Postpuj zgodnie z planem.
NAUCZYCIEL:

M A T K A

Jeffrey pomaga Samowi i pani syn ju pra

wie wszystko nadgoni. Wyglda na to, e
ma te ostatnio wicej energii.
Mj m zacz uprawia jogging i Sam cz
sto z nim biega.

Na pocztku spotkania zarwno pani, jak i nauczycielka po

trzebujecie pewnej swobody, aby mc rozmawia otwarcie i nie
martwi si, jaki wpyw bd miay wasze sowa na pani syna.
Przez ten czas dziecko moe czeka na zewntrz, czyta w bib
liotece, bawi si na boisku.
Jednak z drugiej strony zaproszenie dziecka do uczestniczenia
w spotkaniu moe okaza si poyteczne. Trzeba by jednak
wiadomym, j a k delikatna to sytuacja. Bdc modym i wrali
wym musi sprosta dwm najpotniejszym, najbardziej zna
czcym osobom w swoim yciu, i to jednoczenie! Aby pomc
dziecku, mona zacz od przekazania mu najbardziej pozytyw
nych spraw, o ktrych rozmawiaa pani z nauczycielk. Na przy
kad:
MATKA

NAUCZYCIELKA:

Mwiam pani Fisher, j a k wiele caa rodzina

si od ciebie dowiedziaa na temat deszczowych
lasw, odkd zacze przygotowywa referat.
A ja opowiadaam twojej mamie, jak bardzo
dzieciom podobay si zdjcia, ktre przynio
se. Szczeglnie to, ktre przedstawiao czerwonook ab.

Na tym mona by zakoczy spotkanie. Ale przypumy, e

jest co, co wymaga ulepszenia. Przypumy, e pani syn od
kada wszystko na ostatni chwil albo nie potrafi zorganizowa
sobie pracy. Albo pani, albo nauczycielka moecie poruszy ten
problem.
NAUCZYCIELKA

Trzeba jeszcze troch popracowa, zanim za

prezentujesz ten materia klasie. Pomwmy
o tym, j a k sobie z tym poradzi.
207

Po tym stwierdzeniu moecie porozmawia o tym, j a k nale

y zorganizowa prac, jakie powinny by kolejne etapy pracy
nad referatem. W sytuacji idealnej nauczycielka mogaby po
wiedzie: Moe byoby ci atwiej, gdybym podaa dodatkowe
terminy na poszczeglne etapy pracy, np. na kiedy powiniene
przygotowa notatki, kiedy oglny plan, a kiedy pierwszy zarys
referatu?"
Pani mogaby wtedy powiedzie: Moe podrzuciabym ci par
razy do biblioteki, eby mg zacz gromadzi materia?"
W sytuacji idealnej pani syn sam by zaproponowa: Mgbym
zanotowa wszystko, co musz zrobi, przy kadym punkcie
wpisa dat i odhacza to, co zrobiem?"
Jeli pani dziecko po takim spotkaniu nabierze wiary w siebie
i motywacji do pracy, to znaczy, e spotkanie trjstronne za
koczyo si sukcesem.
2. Moja crka Mia naley do niemiaych dzieci. W zeszym
roku miaa nauczycielk, ktra zachcaa do zawierania
przyjani i pomagaa w tym. W tym roku ma now nauczy
cielk, a w klasie jest wikszo nowych dzieci. Crka nie
narzeka, ale wiem, e czuje si samotna i nieszczliwa.
Jaki jest najlepszy sposb, aby skoni nauczycielk, do
pomocy w tej sprawie?
Niech pani bdzie przygotowana. Niech pani sama pomyli,
j a k nauczycielka mogaby pomc crce nawiza kontakt z in
nymi dziemi. Czy s jakie wsplne zajcia, w ktrych Mia
mogaby uczestniczy przygotowanie przedstawienia lub co
podobnego? Czy mogaby wsplnie z drugim dzieckiem by za
co odpowiedzialna, np. za szkoln gazetk? I niech pani nie
zapomni zapyta, czy pani rwnie nie mogaby w jaki sposb
pomc przy tych przedsiwziciach. Prosz nie oczekiwa naty
chmiastowej odpowiedzi. Nauczycielka potrzebuje troch czasu
na rozwaenie pani propozycji i prawdopodobnie sama rwnie
bdzie moga co zaproponowa.
3. Na ostatnim spotkaniu nauczycielka powiedziaa mi, e
mj syn Tony jest leniwy i niechtny do wsppracy. Bardzo
mnie to przygnbio, ale nie wiedziaam, co odpowiedzie.
Co mog zrobi, jeli taka sytuacja si powtrzy?
208

Kiedy udaje si pani na spotkanie z nauczycielem, dobrze jest

mie pod rk notes i dugopis. Jeli nauczycielka powie o dziec
ku co negatywnego, mona poprosi o dokadniejsze okrelenie,
co sprowokowao tak ocen: Leniwy? Mogaby pani powiedzie,
co dokadnie ma pani na myli?"
Przypumy, e nauczycielka odpowie: Jako jedyny z caej
klasy zostawia po lekcji plastyki brudne pdzle i otwarte soiki
z farbami". Kiedy bdzie pani notowaa, prosz powiedzie na
gos: Tony musi czyci pdzle i zakrca soiki z farbami, za
nim wyjdzie z klasy".
Przypumy, e nauczycielka nie daje za wygran i mwi: Nie
jest rwnie chtny do wsppracy". Prosz znowu zapyta: Czy
moe mi pani powiedzie, co pani skania do takiej oceny?"
Jeli nauczycielka odpowie: Kiedy ka im czyta po cichu,
buzia mu si nie zamyka", prosz znowu mwi na gos to. co
pani zapisuje: Tony musi kontrolowa swoj ch do rozmowy
podczas cichego czytania".
Przekadajc negatywne uwagi nauczycielki na stwierdzenia,
co naley zrobi, pomoe pani pozytywnie ukierunkowa na
uczycielk, siebie i syna.
4. W tym roku moja crka Lisa, ktra do tej pory uczsz
czaa do specjalnej klasy, zostaa umieszczona w klasie
o zwykym trybie nauki. Jej nauczyciel wierzy w skutecz
no stawiania uczniom wysokich wymaga i zawsze od
nosi sukcesy. Jest przekonany, e dzieje si tak z powodu
jego wysokich oczekiwa. Lisa ciko pracuje, ale ledwie
nada. Nauczyciel jest tym poirytowany, a ona z kolei
czuje si bardzo zniechcona. Co mog zrobi?
Nasze oczekiwania powinny by stanowcze, ale realistyczne.
Absolutnie nie przysuymy si dzieciom, nalegajc, aby robiy
to, do czego nie s zdolne, i naciskajc, eby bardziej si staray".
Dziecko, ktre nie opanowao dodawania albo odejmowania, nie
bdzie w stanie wykona mnoenia lub dzielenia, bez wzgldu na
to, jak stanowcze s oczekiwania nauczyciela. Jeeli Lisa czuje
si przytoczona wymaganiami nauczyciela, to musi pani pomc
mu zrozumie, jakie s jej moliwoci, i zachci do tego, by
zminimalizowa swoje wielkie cele, podzieli je na mniejsze, wy
konalne zadania, tak aby Lisa moga odnosi sukcesy.
209

5. Mj syn wrcia raz ze szkoy bardzo zaaferowany. Po

wiedzia, e jego nauczycielka go nienawidzi. Nie byam
pewna, jak zareagowa.
Kiedy wyrazi pani zrozumienie dla jego uczu, prosz wysu
cha, co ma do powiedzenia. Czasem mona szybko sprecyzowa
problem i rozwiza go: Och, wic bye zmieszany, kiedy na
ciebie krzyczaa przy caej klasie za to, e zabrae zszywacz
z jej szuflady. Wolaby, eby ci zawoaa i powiedziaa to na
osobnoci... Na pewno aujesz, e nie pomylae, eby zapyta
j najpierw o zgod".
Jeli syn nie potrafi dokadnie powiedzie, co dzieje si w szkole
i cay czas narzeka, e nauczycielka go nienawidzi, to musi pani
z ni porozmawia. Istnieje szansa, e bdzie w stanie wytuma
czy pani, co si rzeczywicie dzieje, i e razem potraficie poradzi
sobie z tym problemem. Jeli w trakcie dyskusji wyczuje pani,
nie z jej sw, ale z caego nastawienia, e istotnie nie lubi pani
syna, to prosz zaufa intuicji. Prosz podj odpowiednie kroki
i postara si o przeniesienie syna do innej klasy. Nauczyciele s
tylko ludmi. A niektrzy z nich nie wiadomo z jakiej przyczy
ny, racjonalnej czy te irracjonalnej po prostu nie lubi pew
nych dzieci. Nie ma w tym niczyjej winy. Jednak adne dziecko nie
powinno spdza caych dni z nauczycielem, ktry go nie lubi.

Relacja

matki

Histori t opisaa matka uzdolnionego dziecka, ktra znalaza

sposb nawizania wsppracy z surow nauczycielka.
Kiedy Robin posza do pitej klasy, cakiem stracia zain
teresowanie szko. Po rozmowie z ni odniosam wraenie,
e po prostu si nudzi. Wedug Robin (ktra czyta na poziomie
dziewitej klasy), jej nauczycielka, pani Post, nalega, aby czy
taa te same ksiki co reszta klasy i aby nigdy pod adnym
pozorem nie czytaa niczego z wyprzedzeniem. Przypomniaam
Robin, e przecie rok szkolny dopiero si zacz, i zachcaam
do cierpliwoci. Ale naprawd si zaniepokoiam, kiedy zacza
si uskara na ble gowy i szuka jakiejkolwiek wymwki,
by nie pj do szkoy.
210

Zadzwoniam do jej nauczycielki i umwiam si z ni na

spotkanie. Jego przebieg nie by pomylny. Powiedziaam pani
Post, e moim zdaniem powinna wicej wymaga od Robin.
Pani Post odpara, e Robin powinna raczej bardziej kontro
lowa swoje zachowanie. Jej zdaniem Robin bya niesforna
i cigle przeszkadzaa innym dzieciom, ktre usioway pra
cowa. Powiedziaam: By moe jest niesforna, poniewa ko
czy wczeniej ni inni i ma za duo wolnego czasu. Moe
powinna dostawa do czytania jakie materiay dla bardziej
zaawansowanych".
Pani Post wydawaa si poirytowana i poinformowaa mnie,
e nie ma adnego powodu, dla ktrego Robin miaaby robi
co innego ni reszta klasy. Owiadczya rwnie, e jest na
uczycielk od trzydziestu trzech lat i e program obowizujcy
w naszym okrgu daje dobre efekty w nauczaniu podstawo
wych rzeczy. Miaam ochot powiedzie: Ot to. Robin j u
umie podstawowe rzeczy. Co by to komu szkodzio, gdyby go
wzbogaci?" Ale nie zrobiam tego. Ugryzam si w jzyk, po
dzikowaam jej uprzejmie i wrciam do domu przybita.
Kiedy opowiedziaam mowi o tym spotkaniu, stwierdzi:
Pani Post pewnie myli, e jeste jedn z tych namolnych
matek. Moe powinna porozmawia z dyrektorem o przenie
sieniu Robin do innej klasy?"
Rozwayam wnikliwie jego propozycj, ale im duej o tym
mylaam, tym wikszego nabieraam przekonania, e nie po
winnam separowa Robin od jej koleanek i kolegw. Nast
pnego ranka obudziam si z przewiadczeniem, e musz
znale jaki sposb, by pomc mojej crce, nie obraajc
nauczycielki. Zadzwoniam do mojej bratowej, ktra jest na
uczycielk w szkole podstawowej, i opowiedziaam jej cala hi
stori. Mamrotaa co o nauczycielach, ktrzy nadal tkwi
w redniowieczu. Nastpnie opowiedziaa mi o programie, kt
ry stosuje z uczniami czytajcymi szybciej ni reszta klasy.
Zaproponowaa mi konkretne ksiki dla Robin i wspomniaa
o ksice dla nauczycieli, podsuwajcej proste sposoby oce
niania postpw ucznia, ktry pracuje samodzielnie. Ksi
ka bya zatytuowana Responding to Literatur. Zapisaam
wszystko, co powiedziaa, a potem pojechaam kupi ksik.
W nastpnym tygodniu zadzwoniam do pani Post i zapy
taam, czy mogybymy si spotka ponownie. Potraktowaa
211

mnie chodno i z rezerw i powiedziaa, e j u odbyymy

spotkanie. Nie widziaa potrzeby kolejnej rozmowy. Powiedzia
am jej, e dla mnie to bardzo wane, abym moga z ni raz
jeszcze porozmawia. W kocu si zgodzia.
Kiedy nadszed ten dzie, byam bardzo zdenerwowana. Nie
chciaam zrobi nic takiego, co wzbudzioby wrogo pani Post.
Zaczam spotkanie od stwierdzenia, e bardzo mnie zmartwia
informacja, i Robin le si zachowuje w klasie, i e bardzo
mnie niepokoi zaobserwowana ostatnio zmiana w jej nasta
wieniu do szkoy. Nastpnie powiedziaam, e staraam si
wymyli co, co mogoby poprawi sytuacj. Zapytaam, czy
nie zechciaaby zapozna si z kilkoma pomysami, ktre za
pisaam.
Pani Post nie wzia kartki, ktr jej podaam. Siedziaa
nieporuszona, zasaniajc usta doni. Sama wic przeczyta
am jej kilka punktw z mojej listy, np. polecenie Robin, aby
napisaa inne zakoczenie ksiki, ktr wszyscy czytali albo
by przeczytaa inne ksiki tego samego autora i podzielia
si z klas swoj wiedz. Pokazaam jej rwnie ksik, ktr
polecia moja bratowa, nie wspominajc, skd o niej wiem.
Na koniec powiedziaam: Pani Post, jestem u kresu wytrzy
maoci. Po prostu nie wiem, j a k mam pomc Robin. Dlatego
poprosiam o kolejne spotkanie. Chciaam usysze, co pani
sdzi o tych propozycjach. Przyszo mi rwnie do gowy, e
majc takie rozlege dowiadczenie, prawdopodobnie sama do
rzuci pani wiele innych pomysw". Zanim pani Post zdoaa
cokolwiek powiedzie, dodaam: Mam zamiar porozmawia
z Robin, aby nie rozpraszaa klasy. Obojtnie jak niesforna
jest, nie powinna si pani boryka z tym problemem".
Pani Post nadal spogldaa na mnie lodowatym wzrokiem.
W kocu wstaa i powiedziaa: Wysuchaam, co pani miaa
do powiedzenia i rozwa pani pomysy". Potem zapytaa, czy
mogaby poyczy ksik (nie wierzyam wasnym uszom!)
i podzikowaa mi za przybycie. Podaymy sobie rce. Spot
kanie byo skoczone. Zdarzyo si to miesic temu. Nie mam
pojcia, co pani Post robi na lekcjach. Wiem tylko, e Robin
znowu lubi chodzi do szkoy. Poranne ble gowy przeszy
j a k rk odj.

212

Pytania

nauczycieli

1. Niektrzy rodzice wydaj si cierpie na szkoln fobi.

Nie lubi zebra i spotka z nauczycielami, poniewa osa
czaj ich niedobre wspomnienia z czasw, gdy sami chodzili
do szkoy. Czy mona w jaki sposb pomc tym rodzicom,
by lepiej czuli si w szkole?
Ciepe, serdeczne nastawienie jest prawdopodobnie najle
pszym antidotum na ich niepokoje. Niektrzy nauczyciele od
kryli, e takie drobiazgi j a k st przykryty obrusem, dzbanek
kawy czy herbaty oraz krzesa dostosowane dla dorosych po
magaj stworzy przyjacielsk atmosfer. Rodzice stwierdzaj,
e najbardziej doceniaj zamknicie drzwi. Jest to dowodem po
szanowania prywatnego czasu spdzonego sam na sam z na
uczycielem.
2. Jeli rodzice s rozwiedzeni, to ktre z nich powinnam
poprosi o przybycie?
Naley zaprosi obydwoje, tak aby adne z nich nie poczuo
si zlekcewaone bd wykluczone. To, czy zamierzaj przyj
razem czy osobno, trzeba pozostawi ich decyzji. Obojtnie, co
postanowi, wane jest, by wykorzysta ten czas nie na roz
mow o stosunkach panujcych midzy nimi, ale o tym, j a k
mog obydwoje, razem czy osobno, uczyni to, co najlepsze
dla ich dziecka.
3. Co mona zrobi, jeli ojciec lub matka przychodz na
spotkanie z wrogim lub agresywnym nastawieniem?
Naley w tej sytuacji pohamowa naturaln ch wytaczania
rozsdnych" argumentw. Zamiast mwi: Prosz si uspokoi,
panie Smith. Krzykiem niczego nie zaatwimy", naley potwier
dzi uczucia pana Smitha, powiedzie mu, e rozumiemy inten
sywno jego emocji: Widz, jaki pan jest zy. Prosz wej
i usi. Chc usysze, o co panu chodzi". Takie podejcie moe
osabi emocje targajce ojcem. Bdzie wwczas w stanie po
wiedzie, co go tak rozzocio.
213

Mona te rozway spisanie wszystkich jego zaale i odczy

tanie ich na gos, aby wiedzia, e go pani rozumie. Jeli, minio
naszych najlepszych intencji, jego gniew nie minie, mona prze
oy spotkanie na inny dzie: Panie Smith, widz, e nadal jesl
pan zy. Potrzebuj troch czasu na przemylenie tego, co mi
pan powiedzia. By moe bd chciaa porozmawia o tym z in
nymi nauczycielami. Kiedy moemy si spotka ponownie?" Na
nastpne spotkanie moe pani zaprosi rwnie trzeci osob
dyrektora, pedagoga czy szkolnego psychologa.
4. Niektrzy rodzice narzekaj, e nauczyciele zwracaj si
do nich tylko wtedy, gdy pojawiaj si kopoty. Musz przy
zna, e maj racj. Co mona z tym zrobi?
Rodzice lubi czasem usysze jakie dobre wieci". Pewien
nauczyciel opowiada nam, e na pocztku roku, kiedy dzieci
si jeszcze najlepiej sprawuj i dopiero zaczynaj nauk, tele
fonuje co wieczr do rodzicw dwojga uczniw. Podkrela sta
rania i moliwoci kadego dziecka. Jeli pniej w cigu roku
szkolnego pojawiaj si jakie problemy, szlak jest j u przetarty
i rodzice chtniej wysuchuj, co nauczyciel ma do powiedzenia
o kopotach ich dzieci.
5. Jak mona taktownie zakoczy spotkanie z ojcem, kt
ry nie przestaje mwi, podczas gdy inni rodzice czekaj
na swoj kolej?
Wane jest, by nie odczu, e jego czas min i e zosta bezce
remonialnie odprawiony. Musi pani kontrolowa czas i wcze
niej ostrzega, e spotkanie dobiega koca: Widz, e zostao
nam jeszcze pi minut. Czy chce mi pan jeszcze o czym po
wiedzie?" Gdy wzmiankowane pi minut minie, a nie wszy
stko zostanie omwione, mona powiedzie: Szkoda, e nie
mamy wicej czasu. Moe skontaktujemy si telefonicznie albo
ustalimy termin nastpnego spotkania?" Prosz mie zawsze
przygotowany kalendarz i by gotow do wyznaczenia nastpnej
daty.

214

Relacja

nauczycielki

Relacja ta pochodzi od nauczycielki ze szkoy podstawowej.

Kiedy do mojej drugiej klasy przydzielono Christophera Boyla, od razu zorientowaam si, e jest bystrym i rozmownym
chopcem. Ale kiedy zrobiam mu test, stao si jasne, e ma
klasyczne objawy dysleksji. Nie potrafi nawet napisa swojego
nazwiska bez opuszczania bd przestawiania liter. Nie mo
gam tylko zrozumie, dlaczego sprawia takie problemy wy
chowawcze by wojowniczo nastawiony, kapryny, atwo
wpada w przygnbienie.
Po kilku tygodniach postanowiam zadzwoni do jego matki,
sdzc, e moe potrafi mi pomc. Bardzo chtnie przystaa
na propozycj spotkania i zgodzia si przyj jeszcze tego
popoudnia. Gdy tylko usiadymy, pani Boyle opowiedziaa
mi, jak co wieczr Christopher siada przy biurku, prbuje
odrobi lekcje, pacze i mwi, e jest tpy.
Nagle zrozumiaam, co si dzieje. Zoci si, poniewa by
przekonany, e jest tpy, i odgrywa si na sobie samym i na
wszystkich dookoa. Wyjaniam pani Boyle, e Christopher
bynajmniej nie jest tpym, ale bardzo bystrym chopcem, ktry
interesuje si wieloma rzeczami. Jednak z powodu dysleksji
boryka si z problemami, ktrych nie maj inne dzieci. Po
wiedziaam jej rwnie, e Christopher przykada si do nauki
i e z czasem nauczy si czyta.
Pani Boyle bya zachwycona moim stwierdzeniem i zapytaa,
czy mogaby jako pomc. Odparam, e Christopher potrze
buje jej zrozumienia dla swojej frustracji i wiary, e powoli,
ale systematycznie bdzie robi postpy. Powiedziaam jej rw
nie, e Christopher ma dociekliwy umys i e prawdopodobnie
bardzo by skorzysta, gdyby poszli do biblioteki i wypoyczyli
ksiki z ilustracjami na tematy, ktre go interesuj.
Czas mija i okazao si, e Christopher potrafi wytrwale
pracowa. Uczyam go jednego dwiku naraz i pokazywaam,
jak wymawia sowa. Nauczyam go te wszystkich sztuczek
pomagajcych odrnia litery. I tak krok po kroku nauczy
si czyta i literowa.
Przez cay czas dzwoniam do jego matki i informowaam j
o postpach syna. Dawaam jej do zrozumienia, e to, co robi
215

w domu, daje rezultaty w klasie. Matka robia wszystko, co

proponowaam, a nawet wicej. Rozbudzia w nim zaintereso
wanie rybami, owadami i mineraami. (Zawsze zbiera mineray
i pyta o ich nazwy). Zabieraa go do muzew i czytaa z nim
ksiki, a take rozmawiaa o wszystkim, co go fascynowao.
Ja sama zrobiam jedn rzecz, ktra szczeglnie pomoga
Christopherowi. Mianowicie ujawniam fakt, e cierpi na dysleksj. Najtrudniejsze byo dla niego patrzenie, jak inne dzieci,
nie tak inteligentne jak on, bez trudu czytay i pisay i do
staway po sto punktw na testach, ktrych on nie mg za
liczy. Chciaam, eby zrozumia, e jest bardzo inteligentnym
chopcem, ktry ma kopoty z nauk z powodu dysleksji. Po
wiedziaam mu: Christopher, przeliterowanie tego sowa to
dla ciebie wielkie wyzwanie, poniewa kiedy inne dzieci patrz
na liter b widz b, ale kiedy ty patrzysz na b, oczy ci czasem
zawodz i widzisz d. Przez to wszystko staje si trudniejsze.
To si nazywa dysleksja. Jednak tak ciko pracowae, e
i tak si wszystkiego nauczye".
Christopher naprawd lubi sucha o swoich kopotach
z nauk". Mwi do innych dzieci: Widzicie, ja mam dysleksj.
Kiedy patrz na sowo sok, widz sowo kos". I specjalnie pisa
sowo od tyu, mia si, trzyma kartk przed lustrem, eby
pokaza, jak wyglda od przodu, i przechwala si, e opano
wa czytanie w lustrze".
Na spotkaniu pod koniec roku szkolnego jego matka powie
dziaa mi, e w domu jest teraz zupenie innym dzieckiem.
Jest bardziej radosny, odprony. Opowiedziaa mi, jak na
spotkaniu rodzinnym bawi si w szko z modszym kuzynem,
ktry rwnie ma dysleksj. Kuzyn denerwowa si, poniewa
nie udawao mu si napisa jakiego sowa. Christopher po
wiedzia: Nie martw si. Ja te m a m ten problem. Mog ci
pomc. Poka ci jedn sztuczk".
Christopher jest teraz w trzeciej klasie. Jego nauczyciele
mwi, e nadal czyta powoli, ale zawsze si zgasza, zawsze
ma co ciekawego do powiedzenia i jeli daj mu dodatkowy
czas na sprawdzianie, to dobrze sobie radzi.
Kiedy myl o Christopherze, odczuwam satysfakcj. Jego
matka i ja pomogymy mu zrozumie, e dysleksja to dla
niego dodatkowe wyzwanie, a nie upoledzenie, ktre mogoby
sta si dla niego ograniczeniem i przyczyn poraki.
216

Historia

rodzicw

nauczycieli

Poprzednia historia ukazuje, jak zgodna wsppraca matki

z nauczycielk wpyna na jedno dziecko. Ta relacja przedsta
wia z kolei, co si zdarzyo, kiedy wszyscy nauczyciele pewnej
szkoy postanowili dotrze do wszystkich rodzicw w swojej spo
ecznoci i wczy ich w edukacj dzieci.
Moja pierwsza szkoa znajdowaa si na wsi liczcej 710
mieszkacw. Oprcz sklepu i dwch stacji benzynowych je
dynie szkoa stanowia miejsce, gdzie ludzie mogli si spotyka
i wsplnie podejmowa jakie dziaania. Wiedzc o tym, my
laam, e rodzice tumnie stawi si na dni otwartej szkoy
i zebrania z nauczycielami. Nic z tego. Pierwszego wieczoru
sala bya niemal pusta. Stawio si w sumie pitnacioro ro
dzicw. Zwaywszy, e do szkoy uczszczao 139 uczniw,
by to straszny wynik.
Nastpnego dnia zwierzyam si jednej z koleanek, jakim
to byo dla mnie rozczarowaniem, a ona stwierdzia, e j u
wkrtce przyzwyczaj si do tego. Jej nastawienie wydawao
mi si bardzo defetystyczne. Pod koniec kolejnego spotkania
z rodzicami zapytaam, czy obecni na sali nie zechcieliby na
koni innych rodzicw do wczenia si w dziaalno szkoy.
Kilka osb zachichotao, wszyscy wzruszyli ramionami. Kto
napomkn, e tylko trac czas, a dyrektor obdarzy mnie pro
tekcjonalnym umiechem. Po spotkaniu miaam wraenie, e
si wygupiam. Ale dwie nauczycielki, Margaret i Pat, same
zaoferoway mi swoj pomoc. Sdz, e poaoway mnie.
Nastpnego dnia spotkaymy si po szkole, aby obmyli
plan. Pat opowiedziaa mi, co prboway ju robi. Wszystko
skoczyo si fiaskiem. Ogoszenia nie odnosiy skutku. Drze
wo telefoniczne" nie zakoczyo si sukcesem, poniewa wiele
rodzin nie miao telefonu. Nawet spotkanie w domu Margaret
okazao si niewypaem. Zaprosia dwadziecioro czworo dzieci
z rodzicami, a przyszo tylko sze osb. Musiaam przyzna,
e byo to bardzo zniechcajce.
Mimo to postanowiymy kontynuowa te starania i przy
gotowaymy plan zaj, ktre mogyby bardziej uaktywni ro
dzicw. Pierwszym pomysem byo zorganizowanie deseru. (Do
starczyymy skadnikw, a dzieci na zajciach praktycznych
217

upieky ciasteczka). Rozesaymy zaproszenia do rodzicw,

rozwiesiymy ogoszenia w sklepie, na stacji benzynowej, w re
mizie i zachcaymy rodzicw do przybycia. Oddwik by
niewielki, ale w efekcie jednak zyskaymy pomoc jeszcze
dwch nauczycielek i omiorga rodzicw. Nawet dyrektor po
chwali nas za te starania.
W nastpnym miesicu postanowiymy zaserwowa spagetti przed pitkowym meczem piki nonej. Rezultaty okazay
si wspaniae. Korzystajc ze szkolnych pomieszcze, pi na
uczycielek i osiem matek przygotowao spaghetti dla okoo stu
osb. Z poczstunku skorzystali przede wszystkim zawodnicy
obu druyn oraz ich rodzice i znajomi, ale wszyscy wietnie
si bawili. Zanim wieczr dobieg koca, chwyciam mikrofon
i obwieciam, e w poniedziaek odbdzie si spotkanie, na
ktrym chcemy zaplanowa kolejn imprez i potrzebujemy
pomocy wszystkich chtnych. Przyczyo si jeszcze picioro
rodzicw i troje nauczycieli. Mur oddzielajcy nauczycieli od
rodzicw zacz si rysowa i kruszy.
Na poniedziakowym spotkaniu j e d n a z matek zapropono
waa, abymy co miesic przygotowywali biuletyn informujcy
miejscow spoeczno o tym, co dzieje si w szkole. Dyrektor
tak si zapali do tego pomysu, e zaoferowa opacenie prze
syek pocztowych. Sekretarka zaproponowaa, e napisze
wszystko na maszynie i zrobi kopie.
Nasze biuletyny przerway tam. Stay si lini cznoci
pomidzy szko a rodzicami. Nauczyciele korzystali z nich,
by podzieli si swoimi troskami i tak samo uczynili rodzice.
Dziki temu dowiedzielimy si, e niektrzy rodzice martwi
si tym, e ich kilunastoletnie dzieci jed w weekendy do
duego miasta, oddalonego o trzydzieci mil, by si zabawi.
Koczy si to czsto wypadkami z powodu jazdy po pijanemu.
Kilkoro nauczycieli zgodzio si nadzorowa potacwki lub
inne imprezy, aby dzieci bawiy si na miejscu.
Kiedy rodzice przekonali si, e szkoa pragnie ich zaanga
owania i pomocy, zaczli podsuwa pomysy, ktre przerastay
nasze najmielsze oczekiwania. Zorganizowali i sponsorowali
program ciepy lunch". (Szkoa nie miaa na to rodkw.) Przy
gotowali noc karnawaow i zamienili sal gimnastyczn w park
rozrywki. Zaoferowali swoj pomoc na lekcjach i stali si nieoce
nionym rdem wiedzy. Matki pracoway z dziemi w modszych
218

klasach; jeden z ojcw przeprowadzi w starszych klasach krt

ki kurs mechaniki; inny ojciec, ktry by mistrzem kuchar
skim, wzi czynny udzia w lekcji zaj praktycznych. Gru
pa rodzicw, nauczycieli i uczniw zorganizowaa Program dla
absolwentw" i przez cay rok zbieraa pienidze, by wysa
absolwentw wraz z opiekunami na wycieczk do Disneylandu.
Modzie wietnie si bawia, a rodzicom ulyo, e ich osiem
nastoletnie pociechy nie bd urzdza oblewania i prowadzi
po pijanemu.
Wsparcie i zaangaowanie ze strony rodzicw zmobilizowao
nauczycieli do wikszego wysiku. Kiedy Margaret dowiedziaa
si, e niektrzy rodzice nie potrafi czyta, zorganizowaa dla
nich specjalne lekcje. Pomys okaza si strzaem w dziesitk
i pewnego wieczoru powsta cay program edukacyjny dla ro
dzicw, ktrzy uczyli si take pisa, gotowa, szy i obsugiwa
komputer. Jeden z nauczycieli zaproponowa lekcje dla rodzi
cw, ktrzy chc zda egzamin G E D , i rwnie szybko mia
komplet. Wszyscy rodzice, ktrzy uczszczali na zajcia, mwili,
e widok ojca lub matki uczcych si i odrabiajcych zadania
domowe tak inspiruje dzieci do nauki, i dostaj lepsze oceny.
Dyrektor sta si naszym najwikszym entuzjast. To on
wpad na pomys odwiedzania tych rodzicw, ktrzy nadal
stali na uboczu. Ogosilimy w naszym biuletynie, e nauczy
ciele bd skada krtkie wizyty w domach swoich uczniw.
Kady nauczyciel otrzyma list, na ktrej figurowao okoo
omiu do dziesiciu uczniw, i zosta poproszony o odwiedza
nie ich rodzicw przynajmniej raz w cigu semestru. Pat wpad
a na wietny pomys, by korzysta w tym celu ze szkolnego
autobusu. I tak w kady czwartek po szkole nauczyciele, kt
rzy chcieli odwiedzi jak rodzin, jechali autobusem razem
z uczniami. Po zakoczeniu trasy kierowca czeka trzydzieci
minut, eby zabra z powrotem nauczycieli. Program okaza
si wielkim sukcesem. Wizyty nauczycieli zdaway si wiele
znaczy zarwno dla rodzicw, j a k i dla uczniw.
Na ostatnie zebranie przed wakacjami przyszam troch wcze
niej, poniewa chciaam zredagowa ogoszenia dla rodzicw.
9

GED skrt od General Educational Development; zdanie tego egza

minu jest traktowane na rwni z ukoczeniem szkoy redniej. (Przyp.
tum.)
9

219

Ledwie skoczyam, usyszaam dudnicy gos dyrektora i zda

am sobie zapraw, e zebranie wanie si rozpoczo. My
laam, e usid nie zauwaona na jakim wolnym krzele, ale
gdy otworzyam drzwi sali, zaparo mi dech. Nie byo ani jed
nego wolnego miejsca. Sala bya wypeniona rodzicami. Stawili
si w komplecie, by wzi udzia w tym, co dzieje si w ich
szkole.

Wyapywacz

99

snw

To by ostatni dzie szkoy. Wielkie te autobusy szkolne

z numerem 71 wymalowanym na obu bokach podjechay do
krawnika. Kiedy nauczyciele poegnali swoje klasy, uczniowie
wylali si na ulic przez otwarte drzwi szkoy i pospieszyli do
autobusw, ktre byy ju wypenione rozkrzyczanymi dziemi.
Wzdu ulicy stay samochody rodzicw, poszukujcych swoich
pociech. Co i rusz kto przywoywa klaksonem swoje dziecko.
Moja klasa opuszczaa szko ostatnia. Soce mocno przy
grzewao i chodniki byy gorce. Fala czerwcowego upau ude
rzya mnie w twarz. Nie cierpiaam poegna. Te dzieci, ktrymi
zajmowaam si w cigu dnia i o ktrych rozmylaam wieczo
rami, stay mi si bardzo bliskie. Z kadym poegnalnym uci
skiem uwiadamiaam sobie na nowo, e czas spdzony z nimi
dobieg koca. Nigdy wicej nie bdzie midzy nami takiej samej
wizi.
Staam machajc rk, a ostatnie dziecko odjechao ze swoj
matk. Nastpnie wrciam do niemal opustoszaego budynku.
Kiedy znalazam si w swojej klasie, usiadam przy biurku i roz
gldaam si po pustym, cichym pomieszczeniu. Nikt nie siedzia
w awkach; na gazetce ciennej nie wisiay adne informacje;
na pododze nie wala si nawet najmniejszy skrawek papieru.
Min cay rok planowania, rozmylania, zamartwiania si i na
uczania. Dobieg koca. Definitywnie. Czy co pozostao? Oprcz
kilku wspomnie?
Rozlego si delikatne pukanie do drzwi. To by Roy Schultz.
Zapomniae czego, Roy?
Zaprzeczy ruchem gowy i sta z dziwnym wyrazem twarzy.
Czego chcia? Powiedzie do widzenia" na osobnoci? Jego matka
221

zadzwonia do mnie na pocztku tygodnia i podzielia si swoimi

troskami: stracia prac w mynie; musz z Royem przeprowadzi
si do Chicago i zamieszka u jej siostry; nie wiedziaa, czy znaj
dzie tam prac; jej siostra mieszka w kiepskiej dzielnicy, gdzie
panosz si uliczne gangi; miaa kopoty z Royem z powodu tej
przeprowadzki; nie chcia zaczyna wszystkiego od pocztku
w nowej szkole.
Wejd, Roy.
Uciek mi autobus.
Mog ci podwie.
Nie, pjd piechot... Mog pani co powiedzie?
Pewnie. Wejd i usid.
Kiedy zaj miejsce naprzeciw mnie, wstrzymaam oddech. Pod
koszulk mia zawieszony wyapywacz snw", ktry ofiarowaam
mu poprzedniego dnia. Kko ze skry z umieszczon porodku
sprynk przypominajc pajczyn stanowio mj poegnalny
podarunek dla Roya. Wyjaniam mu, e indiaska legenda go
si, i jeli powiesi si ten przedmiot nad kiem picej osoby,
to wyapie on wszystkie niedobre sny i ze duchy, a dopuci
tylko te dobre. Powiedziaam Royowi, e chc mu to ofiarowa,
aby wiedzia, e bdziemy o nim myle, gdziekolwiek si znaj
dzie. Roy z powag odebra podarek.
Dopiero w tej chwili zrozumiaam, dlaczego mu to daam. Dotd
sama nie zdawaam sobie z tego sprawy. Ten przedmiot mia mu
niejako zapewni moj ochron, gdziekolwiek si uda. Roy tak
szybko dorasta tego roku i nie chodzio tylko o kolejne cen
tymetry. Przesta uywa wyzwisk i ublia dzieciom innych ras;
zmusi si do wielkiego wysiku, eby zaprzesta przeklinania;
skoczy z drczeniem innych i przechwakami. Niewiele w nim
pozostao z szorstkiego, zagniewanego, zuchwaego chopca, ktry
na pocztku roku szkolnego wpad do klasy, ubrany w kurtk
z wymalowan trupi czaszk i piszczelami, i spoglda tak, jakby
szuka zaczepki. Teraz by uczniem, ktremu inni nauczyciele
czsto przypisywali funkcj rwnoprawnego wychowawcy trud
nych" dzieci, Roy bowiem umia nimi pokierowa".
Co si z nim teraz stanie? Co si stanie z tym postpem,
ktry kosztowa tyle trudu? Jak zareaguje, gdy znajdzie si we
wrogo nastawionym otoczeniu? Czy bdzie taki jak dawniej?
Dlaczego miaby nie by? Dlaczego jakiekolwiek dziecko miaoby
si zachowa inaczej?
222

Co chciae mi powiedzie, Roy?

Mj kuzyn mieszka tam, gdzie si przeprowadzamy, i mwi,
e jak si tam mieszka, to trzeba nalee do gangu.
Trzeba?
Tak. eby si broni.
Przed czym?
Przed dzieciakami, ktre chc ci pobi.
Aha. Wic bdziesz pod du presj, eby si przyczy.
Tak, ale moe znajd sobie innych przyjaci.
W tej klasie miae mnstwo przyjaci.
Mhm.
Chyba czeka ci trudny wybr.
Wiem. Ale nie przycz si do gangu. Nie chc robi tych
rzeczy. Chciaem to pani powiedzie.
Ucisn moj do i wyszed.
Czuam si przytoczona. Ten jedenastoletni chopiec by zmu
szony podj decyzj, ktra przerastaaby dorosego czowieka,
i zamierza wybra trudniejsz drog. Ogromnie aowaam, e
nie mog nic wicej dla niego zrobi. Gdy po kilku minutach
zaczam zbiera si do wyjcia, przyszo mi do gowy, e moe
ju udao mi si co dla niego uczyni.
Moe te wartoci, ktre staraam si krzewi w tych czterech
cianach, zapady w psychik Roya i stay si jego czstk.
I moe te wartoci uchroni go przed obraniem zej drogi i po
mog mu przetrwa i radzi sobie.
Moe duch, ktrego staraam si wnosi do klasy, rzeczywicie
ochroni wszystkie dzieci.
Moe dziki tym setkom godzin i tysicom rozmw pozostanie
w nich co, co bdzie ich chroni i podtrzymywa na duchu
gbia dowiadczenia, ktre uczyni ich silniejszymi, rozbudzi
w nich wspczucie, wiksz zdolno mylenia, uczenia si i ko
chania.
W kadym razie chciaam tak myle.

Czy tak b y o midzy t o b a

a twoimi rodzicami?

Czy chcesz, a b y tak oyo midzy

t o b q a t w o i m dzieckiem?

Zamiast wytyka bdy...

Opisz to, co dobre i powiedz,

co jeszcze naley zrobi.

Czy tak b y o midzy t o b a

a twoim nauczycielem?

Czy chcesz, a b y tak b y o midzy

t o b a a twoim uczniem?

Zamiast wytyka.
co nie zostao zrobione...

Opisz, co zostao zrobione

i co jeszcze naley zrobi.

Poradnik z dowiadczeniami rodzicw i nauczycieli.

Pomocny w domu i w szkole. Prosty i skuteczny!