Bill Bryson

KRTKA HISTORIA PRAWIE

WSZYSTKIEGO
Przeoy Jacek Biero
WSTP
Witaj. Gratulacje. Jestem zachwycony, e ci si udao. Wiem, e to nie byo atwe.
Podejrzewam, e byo trudniejsze, ni sdzie*.
Przede wszystkim, aby by tu i teraz, biliony bdzcych atomw musiay w niezwykle
wyszukany i wymagajcy niewiarygodnej koordynacji sposb poczy si i stworzy ciebie.
Jest to tak szczeglny i niepowtarzalny ukad, e nigdy wczeniej nie by jeszcze testowany i
bdzie istnia tylko ten jeden raz. Przez wiele kolejnych lat (miejmy nadziej) te malekie
czstki bd bez szemrania i w penej zgodzie wykonywa miliardy czynnoci, niezbdnych do
utrzymania ci w jednym kawaku, pozwalajc ci dowiadcza tego niezwykle przyjemnego,
aczkolwiek nie zawsze docenianego stanu zwanego istnieniem.
Niezbyt dobrze wiadomo, dlaczego atomy zadaj sobie tyle trudu. Na poziomie atomowym
bycie tob nie stanowi przyjemnoci w adnym sensie. Niezalenie od swoich wysikw twoje
atomy nie zwracaj na ciebie najmniejszej uwagi w istocie nie wiedz nawet o twoim
istnieniu. Nie wiedz nawet o swoim istnieniu. To s w kocu cakowicie bezmylne czstki i
same w sobie nie s ywymi istotami (to troch niepokojce uczucie, gdy pomylisz, e gdyby
zapa szczypce i zacz wyjmowa z siebie po kolei wszystkie atomy, wyprodukowaby
bryk atomowego pyu, w ktrej nie ma ani jednej ywej czstki, mimo e wszystko to
niegdy byo tob). Jednak przez cay okres istnienia ciebie twoje atomy bd realizowa jeden
nadrzdny cel: aby ty by tob.
Jest take za wiadomo atomy s kapryne i ich czas zaangaowania jest niepokojco
krtki. Nawet dugie ludzkie ycie skada si zaledwie z 650 000 godzin. Gdy nadejdzie ten
moment, twoje atomy z dotychczas nieznanych przyczyn wycz ci, a nastpnie
spokojnie rozdziel si i udadz w rne strony, aby sta si czciami innych rzeczy. Dla
ciebie to bdzie koniec.
Tak czy inaczej, powiniene si cieszy, e to si w ogle zdarza. Oglnie rzecz biorc, we
wszechwiecie to si nie zdarza, a przynajmniej nic nam o tym nie wiadomo. To bardzo
dziwne, poniewa atomy, ktre tak chtnie i sprawnie cz si ze sob, aby tworzy ywe
istoty na Ziemi, s dokadnie takimi samymi atomami jak atomy, ktre odmawiaj tworzenia
ywych istot gdzie indziej. Czymkolwiek jest ycie na jakimkolwiek innym poziomie, na
poziomie chemii jest niewiarygodnie proste: wgiel, wodr, tlen, azot, troch wapnia, szczypta
siarki, drobne iloci kilku innych pierwiastkw kady skadnik mona znale w pierwszej
lepszej aptece i to wszystko. Jedyna niezwyka rzecz na temat atomw, z ktrych si skadasz, to fakt, e si z nich skadasz. To jest oczywicie cud ycia.
Niezalenie od tego, czy atomy tworz ycie w innych zaktkach wszechwiata, tworz
wiele innych rzeczy; w istocie tworz wszystko inne. Bez nich nie byoby wody, powietrza,
ska, gwiazd, planet, odlegych chmur gazu i pyu, wirujcych mgawic i tego wszystkiego, co
sprawia, e wszechwiat jest tak wyrazicie materialny. Atomy s tak liczne i tak niezbdne, e
atwo przychodzi nam przeoczy fakt, e w istocie mogyby w ogle nie istnie. Nie znamy
prawa, ktre kae wszechwiatowi zapeni si maymi czstkami materii, stworzy wiato,

grawitacj oraz inne rzeczy, od ktrych zaley nasze istnienie. Nawet sam wszechwiat
mgby nie istnie. W istocie niegdy wszechwiat nie istnia. Nie byo atomw i nie byo
wszechwiata, w ktrym mogyby si bka. Nie byo niczego niczego nigdzie/ m&j
Zatem dziki Bogu za atomy. Istnienie atomw oraz moliwo ich czenia w tak
interesujce ukady stanowi jednak tylko cz powodw, dziki ktrym si tu znalaze. Aby
by tu i teraz, w dwudziestym pierwszym wieku, ywy i dostatecznie inteligentny, aby to
doceni, musisz by beneficjentem niezwykle sprzyjajcego cigu biologicznych przypadkw.
Przeycie na Ziemi stanowi zaskakujco trudne zadanie. Z miliardw gatunkw ywych istot,
ktre yy na naszej planecie od pocztku jej istnienia, wikszoci wedug niektrych ocen
a 99,99 procent ju tu nie ma. Jak widzisz, ycie na Ziemi jest nie tylko krtkie, lecz take
przeraajco ulotne. Zadziwiajc cech naszej egzystencji stanowi fakt, e yjemy na
planecie, ktra doskonale podtrzymuje ycie, lecz jeszcze lepiej je unicestwia.
Przecitny ziemski gatunek istnieje tylko okoo 4 milionw lat, wic jeli chcesz tu by
przez miliardy lat, to musisz sta si rwnie elastyczny jak atomy, z ktrych jeste zbudowany.
Musisz by gotowy do zmiany wszystkiego ksztatu, rozmiarw, koloru, przynalenoci
gatunkowej dosownie wszystkiego, i to niejeden raz, lecz wci od nowa. atwiej to powiedzie, ni zrobi, poniewa procesy, ktre rzdz tymi zmianami, s cakowicie
przypadkowe. Aby przej od pierwotnych atomowych komrek protoplazmy" (jak ujli to
Gilbert i Sullivan*) do obdarzonej wiadomoci, wyprostowanej, wspczesnej istoty
ludzkiej, musiae Wielokrotnie mutowa nowe cechy w precyzyjnie dobranych momentach, a
wszystko to w cigu niewiarygodnie dugiego czasu. W cigu ostatnich 3,8 miliarda lat
naprzemiennie unikae tlenu, a nastpnie uzaleniae si od niego, miae petwy, koczyny,
skrzyda, skadae jaja, machae w powietrzu rozwidlonym jzykiem, miae uski, futro,
ye pod ziemi, mieszkae na drzewie, bye wielki jak jele, bye may jak mysz, miae
jeszcze miliony rnych innych cech. Wystarczyoby najmniejsze odchylenie od
ktregokolwiek z tych ewolucyjnych imperatyww, aby obecnie zlizywa algi ze cian w
jaskiniach, wylegiwa si na skaach w towarzystwie setek innych morsw albo wydmuchiwa
powietrze przez otwr na szczycie gowy, aby zanurkowa na gboko 20 metrw po kolejn
porcj smakowitych robakw piaskowych.
Nie do, e szczliwym zbiegiem okolicznoci od pocztku trafie na faworyzowan
lini ewolucyjn, to jeszcze miae niezwykle mona miao powiedzie, e graniczc z
cudem szczliw rk w doborze przodkw. We pod uwag to, e przez 3,8 miliarda lat,
duej ni istniej ziemskie gry, rzeki i morza, kady z twoich przodkw by dostatecznie
atrakcyjny, aby znale zdrowego, zdolnego do reprodukcji partnera lub partnerk, po czym
oboje mieli jeszcze dostatecznie duo czasu i wystarczajco sprzyjajce okolicznoci, aby
rzeczywicie dokona reprodukcji. Ani jeden z twoich przodkw nie zosta poarty, nie utopi
si, nie zosta przygnieciony, nie dosta po bie, nie umar z godu, nie zosta zraniony w
niesprzyjajcym momencie lub w jaki inny sposb powstrzymany od swego yciowego celu,
jakim byo dostarczenie malekiego adunku materiau genetycznego waciwemu partnerowi
we waciwym momencie, aby kontynuowa jedyn moliw sekwencj dziedzicznych
kombinacji, kt

rej konsekwencj ostateczn, zdumiewajc i jake przemijajc-jeste ty.

Ta ksika jest o tym, jak do tego doszo w szczeglnoci, jak od bycia niczym nigdzie
przeszlimy do bycia czym, a nastpnie, jak troch tego czego przeksztacio si w nas, a
take o tym, co si dziao rwnoczenie oraz pniej. To oczywicie do ambitny plan i
dlatego ksika nosi tytu Krtka historia prawie wszystkiego, mimo e w rzeczywistoci ni
nie jest. Nie moe ni by. Lecz przy odrobinie szczcia moe przynajmniej zrobi takie
wraenie, zanim dojdziemy do koca.
Punktem wyjcia by szkolny podrcznik, z ktrego uczyem si w czwartej lub pitej
klasie szkoy podstawowej. Bya to typowa dla lat pidziesitych cega podniszczona,
nieciekawa i cika. Moj uwag nieodmiennie przycigaa mona powiedzie, e wrcz
mnie fascynowaa jedna z ilustracji, przedstawiajca przekrj wntrza Ziemi, ktry powstaby, gdyby
planet przecito do samego rodka jakim ogromnym noem, a nastpnie usunito kawaek
reprezentujcy okoo jednej czwartej caoci.
Trudno uwierzy, e wczeniej nie widziaem takiej ilustracji, lecz ewidentnie tak musiao
by, poniewa doskonale pamitam ogarniajce mnie uczucie fascynacji. Musz uczciwie
przyzna, e pocztkowo fascynacja owa wizaa si w mojej wyobrani z obrazem strumieni
samochodw pdzcych po amerykaskich autostradach i znienacka spadajcych z krawdzi
wysokiego na 4000 mil klifu, cigncego si od rodkowych stanw USA po biegun pnocny.
Stopniowo jednak moje zainteresowanie przenioso si na geologiczny aspekt ilustracji, w
szczeglnoci na fakt, e Ziemia jest zbudowana z kilku warstw, a w samym rodku znajduje
si jdro z elaza i niklu; podpis pod ilustracj informowa, e jest ono gorce jak powierzchnia
Soca. Pamitam moje niebotyczne zdumienie, z jakim zadawaem sobie pytanie: Skd oni
to wiedz?".
Ani chwili nie wtpiem w prawdziwo tej informacji. Do dzisiaj wierz w owiadczenia
naukowcw. Ufam opiniom chirurgw, hydraulikw i innych uprzywilejowanych osb
posiadajcych dostp do wiedzy tajemnej, lecz nigdy nie bd mg poj, w jaki sposb
ludzki umys potrafi przenikn na gboko 6000 kilometrw gdzie nie siga ani okiem,
ani nawet promieniami X i odkry, co tam jest, jak bardzo to co jest gorce i z czego jest
zbudowane. Dla mnie to by cud i od tego czasu na takiej samej zasadzie ksztatuje si moje
nastawienie do nauki.
Tego samego dnia wziem t ksik do domu i otworzyem j jeszcze przed obiadem
Sl spowodowao, e matka dotkna mojego czoa i zapytaa, jak si czuj i zaczem
czyta od pocztku.
I oto co si okazao. To wcale nie byo interesujce. W rzeczywistoci nie byo nawet
zrozumiae. Przede wszystkim nie byo tam odpowiedzi na adne z pyta, ktre pod wpywem
tej ilustracji musi sobie zada kady normalny, dociekliwy umys: Jak doszo do tego, e w
rodku naszej planety mamy Soce, i skd oni wiedz, e jest tam taki upa? Jeeli w rodku
jest tak gorco, to dlaczego grunt pod naszymi stopami nie parzy? Dlaczego cae wntrze
Ziemi nie stopi si od gorca a moe wanie tak jest? A gdy w kocu jdro si wypali, to
czy jaka cz Ziemi zapadnie si w powsta pustk, zostawiajc na powierzchni
gigantyczny lej? I skd to wiadomo? W jaki sposb oni to odkryli?

Autor podrcznika pomin te kwestie milczeniem. W istocie przemi cza wszystko

oprcz antyklin, synklin, uskokw i tym podobnych, jakby chcia ukry wszelkie interesujce
szczegy, zostawiajc wycznie te nudne i niezrozumiae. W miar upywu lat zaczem
nabiera podejrze, e nie by to odosobniony przypadek. Wydawao mi si, e wrd autorw
podrcznikw panuje tajemnicza zmowa, ktrej celem jest taki dobr materiau, aby tekst
nawet w najmniejszym stopniu nie by ciekawy. 3
Obecnie jestem w peni wiadom, e wielu autorw literatury popularnonaukowej tworzy
doskonae, klarowne, interesujce teksty. Wystarczy < wzi pierwsz lepsz liter alfabetu i
natychmiast przychodzi na myl nie jedno, lecz kilka nazwisk na przykad Timothy Ferris,
Richard Fortey i Tim Flannery (nie wspominajc ju o nieziemskim, nieodaowanym Richardzie Feynmanie) lecz aden z nich nie napisa adnego z podrcznikw, z ktrymi
kiedykolwiek miaem do czynienia. Zostay one napisane przez mczyzn (nie byo wrd nich
ani jednej kobiety), ktrzy hodowali interesujcemu przekonaniu, e kada rzecz staje si
prosta i zrozumiaa, jeeli tylko przedstawi si jw postaci wzoru. Wydaje si, e kierowali si
take zabawnym przesdem, zgodnie z ktrym amerykascy uczniowie spdzaj swj wolny
czas na przeuwaniu zestaww pyta umieszczonych pod koniec kadego rozdziau. W
rezultacie wyrosem w przekonaniu, e nauka jest niemoliwie nudna, aczkolwiek
podejrzewaem, e wcale taka by nie musi. Szczerze mwic, pytanie, czy da si co z tym
zrobi, nie spdzao mi snu z powiek, i to rwnie w znacznym stopniu przez dugie lata
decydowao o moim nastawieniu do nauki.
Dopiero znacznie pniej sdz, e byo to jakie cztery czy pi lat temu w trakcie
dugiego lotu nad Pacyfikiem, gapic si przez okno na skpany w ksiycowym wietle
ocean, uwiadomiem sobie, e nie wiem niemal nic na temat jedynej planety, na ktrej
przyszo mi y. Nie miaem na przykad pojcia, dlaczego oceany s sone, a Wielkie Jeziora
nie. Nie wiedziaem, czy w miar upywu czasu oceany staj si coraz bardziej sone czy mniej.
I czy w ogle powinienem przejmowa si kwesti zasolenia oceanw (z przyjemnoci mog
doda, e a do pnych lat siedemdziesitych minionego wieku naukowcy take nie znali
odpowiedzi na te pytania, lecz nie mwili o tym zbyt gono).
Problem zasolenia oceanw stanowi oczywicie jedynie kropl w morzu mojej ignorancji.
Nie wiedziaem, czym jest proton albo proteina, nie odrniaem kwarka od kwazaru, nie
rozumiaem, w jaki sposb geolog
patrzc na cian kanionu potrafi oceni wiek skay. W gruncie rzeczy nie wiedziaem
niemal nic. Ogarna mnie nieodparta ch poznania i zrozumienia tych kwestiichoby w
niewielkim stopniua przede wszystkim zrozumienia, w jaki sposb ludzie potrafili to
wszystko odkry. Ze wszystkich zagadek nieodmiennie najwiksze zdumienie budzi we mnie
pytanie, w jaki sposb naukowcy znajduj odpowiedzi. Skd kto w i e, ile Ziemia way, jak
stare s jej skay albo jak naprawd jest w samym rodku? Skd wiedz, kiedy i jak
wszechwiat si zacz i jak wtedy wyglda? Skd wiedz, co si dzieje w rodku atomu? A w
kocu i to chyba jest najwaniejsze pytanie jak to jest, e naukowcy wiedzniemal
wszystko o wszystkim, ale nie potrafi przewidzie trzsienia ziemi ani do- radzi nam, czy na
mecz w przysz rod trzeba wzi parasol?
Zdecydowaem si powici cz mojego yciaw sumie trwao to okoo trzech latna
lektur ksiek i czasopism oraz na poszukiwania obdarzonych wit cierpliwoci
ekspertw, ktrzy bd gotowi udziela odpowiedzi na setki niewiarygodnie gupich pyta.
Chciaem si przekona, czy jest moliwe zrozumienie i docenienie moe nawet z pewn
doz satysfakcji wszystkich graniczcych z cudami osigni nauki na poziomie, ktry z
jednej strony nie byby zbyt techniczny i wymagajcy, a z drugiej nie byby take cakowicie
powierzchowny.

Taki zatem by mj pomys oraz moja nadzieja, i o tym jest ta ksika. Tak czy inaczej,
mamy sporo materiau do omwienia w czasie nieco krtszym ni 650 000 godzin, wic
zabierzmy si do roboty.

Rozdzia 1
JAK ZBUDOWA WSZECHWIAT
Nie sposb sobie wyobrazi, jak may jest proton. Jest o wiele za may, aby porwna go z
jakimkolwiek rozmiarem pojmowalnym dla ludzkiego umysu.
Proton jest niewielk czci atomu, ktry sam w sobie jest oczywicie niezwykle may.
Protony s tak mae1, e w maej kropce na literk i" znajduje si okoo 500 000 000 000
protonw. Mniej wicej tyle samo sekund mieci p miliona lat. Protony s niewyobraalnie
mikroskopowe i nawet to okrelenie jest eufemizmem.
Wyobra sobie teraz Jeli potrafisz (oczywicie nie potrafisz), e jeden z tych protonw
zostanie zmniejszony do jednej miliardowej swoich zwykych rozmiarw. W takim obszarze
nawet zwyky proton byby ogromny. A teraz wsad do tego obszaru2 okoo jednej uncji
materii. Doskonale. Jeste gotowy, aby stworzy wszechwiat.
Zakadam oczywicie, e masz zamiar stworzy wszechwiat inflacyjny. Jeeli chciaby
zbudowa bardziej tradycyjny, standardowy wszechwiat wielkiego wybuchu, bdziesz
potrzebowa dodatkowych materiaw. W gruncie rzeczy bdziesz musia zgromadzi
wszystko kady pyek i kad czstk materii midzy tu i teraz a krawdzi stworzenia -- i
zmieci to w obszarze nieskoczenie maym, tak maym, e nie ma on adnych wymiarw. W
osobliwoci.
Tak czy inaczej, przygotuj si na prawdziwie wielki wybuch. Bdziesz oczywicie chcia
si gdzie schroni, w jakim bezpiecznym miejscu, aby spokojnie obserwowa cae zjawisko.
Niestety, nie ma adnego bezpiecznego miejsca, poniewa poza osobliwoci nie ma w ogle
adnego gdzie. Gdy wszechwiat zacznie si rozszerza, nie bdzie stopniowo zapenia
jakiej wielkiej pustki. Jedyna przestrze, jaka istnieje, to ta, ktra powstaje wraz z
wszechwiatem.
Wyobraenie osobliwoci jako swego rodzaju ciarnej kropki, wi-

szcej w ciemnej, nieograniczonej przestrzeni, jest do powszechne, lecz bdne. Nie ma

przestrzeni, nie ma ciemnoci. Osobliwo nie ma wok siebie adnego wok. Nie ma dla
niej przestrzeni, ktr mogaby zaj miejsca, w ktrym mogaby si znale. Nie moemy
nawet zapyta, jak dugo tam bya czy pojawia si cakiem niedawno, czy istniaa zawsze
spokojnie czekajc na waciwy moment. Dla osobliwoci nie istnieje czas. Nie ma
przeszoci, z ktrej mogaby si wyoni.
W taki wanie sposb, z niczego, powstaje nasz wszechwiat
W jednym olepiajcym impulsie, momencie chway zbyt krtkim i zbyt raptownym, aby
dao si go uj w sowa, osobliwo przyjmuje rozmiary przestrzenne, kreujc zarazem
przestrze i czas. W pierwszej sekundzie (ktrej wielu kosmologw powici swe kariery,
dzielc j na swj uytek na coraz mniejsze czci) powstaje grawitacja oraz inne siy, ktre
rzdz fizyk. W cigu minuty wszechwiat osiga rozmiary rzdu miliona miliardw mil i
nadal szybko si powiksza. Jest troch gorco, okoo 10 miliardw stopni. Wystarczy, aby
zaczy si reakcje jdrowe, dziki ktrym powstan lekkie pierwiastki gwnie wodr i hel,
z malek domieszk litu (jeden atom litu na 100 milionw pozostaych). W cigu trzech minut
powstao 98 procent materii, ktra istnieje lub kiedykolwiek bdzie istnie we wszechwiecie.
Mamy wszechwiat. Pikny, peen cudownych i obiecujcych moliwoci. Powsta w czasie
nie duszym, ni potrzeba na zrobienie kanapki.
Nie jest do koca pewne, kiedy dokadnie to si stao. Kosmolodzy od wielu lat prowadzili
spory, czy wszechwiat powsta 10 czy moe 20 miliardw lat temu. Obecnie wydaje si, e
osigamy konsensus na poziomie 13,7 miliarda lat3, aczkolwiek jest to niezwykle trudne do
zmierzenia, jak zobaczymy w dalszej czci. Bez wtpienia moemy jednak powiedzie, e w
pewnej chwili w bardzo odlegej przeszoci, z nieznanych powodw, nastpi moment znany
nauce jako t = O4. Zaistnielimy.
Jest wiele rzeczy, ktrych nie wiemy, a wiele z tego, co wiemy, wiemy od bardzo
niedawna, albo jeszcze niedawno mielimy na ten temat zupenie odmienne pogldy. Nawet
samo pojcie wielkiego wybuchu jest stosunkowo nowe. Sam ide wysun w latach
dwudziestych dwudziestego wieku Georges Lemaitre, belgijski ksidz i uczony, lecz dopiero
w latach szedziesitych nabraa ona ycia, gdy dwaj modzi radioastronomo- wie dokonali
niezwykego i cakiem nieoczekiwanego odkrycia.
Amo Penzias i Robert Wilson pracowali w owym czasie dla firmy Bell
Laboratories. W 1965 roku prbowali uruchomi anten do komunikacji satelitarnej w
miejscowoci Holmdel, w stanie New Jersey. Prawidowe funkcjonowanie ukadu zakca im
nieustajcy szum. Poszukiwanie przyczyn tego szumu zajo im wiksz cz roku, w cigu
ktrego odkryli midzy innymi, e szum jest niezwykle stabilny, nie wykazuje adnych waha
dobowych ani sezonowych i wydaje si, e pochodzi zewszd. Szum pochodzi w jednakowym
stopniu z kadego punktu nieba. Penzias i Wilson zrobili wszystko, co tylko przyszo im do
gowy, aby wykry i wyeliminowa rdo szumu. Sprawdzili kady ukad elektryczny.
Zmontowali od nowa wszystkie instrumenty, sprawdzili wszystkie obwody, poruszyli
wszystkie przewody, odkurzyli wszystkie wtyczki i zczki. Wspili si do czaszy anteny i
zakleili tam wszystkie spoiny i nity. Odkryli w czaszy par gobi, ktre nastpnie odbyy
dalek podr poczt kuriersk na koszt firmy, a Penzias i Wilson ponownie wspili si do
wntrza anteny i oczycili j5 z pozostawionego przez gobie biaego materiau dielektrycznego", jak ujli to pniej w publikacji. Ich wysiki nie przyniosy podanego rezultatu.
W tym samym czasie, w odlegoci zaledwie 50 kilometrw od Holmdel, w Princeton
University grupa naukowcw pod kierunkiem Roberta Dicke'a prbowaa odkry dokadnie to,
czego Penzias i Wilson usiowali si pozby. Pracowali oni nad ide wysunit w latach
czterdziestych przez pochodzcego z Rosji astrofizyka, George'a Gamowa: jeeli spojrzysz dostatecznie gboko w przestrze, powiniene znale lady kosmicznego promieniowania ta,

pozostaego po wielkim wybuchu. Gamow obliczy, e promieniowanie to powinno dociera

do Ziemi w postaci mikrofal. W nieco pniejszej publikacji zasugerowa nawet, e do
wykrycia tego promieniowania mogaby zosta uyta antena w Holmdel6. Ani Penzias i
Wilson, ani Dicke, ani nikt inny w Princeton nie wiedzia o tej ostatniej sugestii.
Szum, ktry odkryli Penzias i Wilson, by oczywicie efektem promieniowania, ktre
postulowa Gamow. Tym samym odkryli oni krawd wszechwiata7, a przynajmniej krawd
jego widocznej czci, 90 miliardw bilionw mil std. Promieniowanie, ktre rejestrowaa
antena w Holmdel, skadao si z pierwszych fotonw najstarszego wiata we wszechwiecie aczkolwiek czas i przestrze przeksztaciy je w mikrofale, dokadnie tak jak
przewidywa Gamow. W ksice Wszechwiat inflacyjny Alan Guth podsuwa analogi, ktra
moe pomc zobaczy wszystko we

waciwej perspektywie. Gdyby porwna spogldanie w gb wszechf wiata do ogldania

ulicy z setnego pitra Empire State Building w No. wym Jorku i zaoy, e setne pitro
odpowiada chwili obecnej, a poziom ulicy wielkiemu wybuchowi, to w momencie dokonania
odkrycia przez Penziasa i Wilsona najdalsze znane galaktyki byy na poziomie szedziesitego, a najdalsze znane obiekty kwazary na poziomie dwudziestego pitra. Odkrycie
Penziasa i Wilsona rozszerzyo nasz perspektyw8 do mniej wicej centymetra od parteru.
Wci niewiadomi przyczyn uporczywego szumu Wilson i Penzias zadzwonili do
Princeton i przedstawili Dicke'owi swj problem, majc nadziej, e znajdzie jakie
rozwizanie. Dicke natychmiast zda sobie spraw z sytuacji. No c, chopcy, wyprzedzono
nas", powiedzia swoim kolegom po zakoczonej rozmowie.
Niebawem w czasopimie Astrophysical Journal" ukazay si dwa artykuy; w jednym z
nich Penzias i Wilson opisali swoje zmagania z szumem, w drugim zesp Dicke'a wyjani
natur i pochodzenie szumu. Wprawdzie Penzias i Wilson nie poszukiwali kosmicznego
promieniowania ta, nie zdawali sobie sprawy z natury swego odkrycia, nie zinterpretowali go
w adnej publikacji, lecz w 1978 roku otrzymali Nagrod Nobla. Badacze z Princeton musieli
zadowoli si uznaniem ze strony rodowiska naukowego. Dennis Overbye pisze w Lonely
Hearts of the Cosmos, e Penzias i Wilson zrozumieli donioso swego odkrycia dopiero
wtedy, gdy przeczytali o nim w New York Timesie".
Kady z nas moe osobicie dowiadczy dziaania kosmicznego promieniowania ta.
Wystarczy przeczy telewizor na jeden z kanaw, na ktrych nie nadaje adna stacja
telewizyjna. Okoo 1 procent widocznego na ekranie szumu9 ma swoje rdo w odwiecznej
pozostaoci wielkiego wybuchu. Gdy nastpnym razem bdziesz narzeka, e w telewizji nie
ma nic ciekawego, pamitaj, e zawsze moesz oglda narodziny wszechwiata.
Wprawdzie wszyscy uywaj okrelenia wielki wybuch", lecz wiele ksiek przestrzega
przed dosownym rozumieniem tego zjawiska jako konwencjonalnej eksplozji. Bya to raczej
naga ekspansja na ogromn skal. A co byo jej przyczyn?
ktry uleg kolapsowi. Wedug tej wersji nasz wszechwiat stanowi tylko jeden etap w
nieskoczonym cyklu ekspandujcych i zapadajcych si wszechwiatw niczym
pcherzyk w aparacie tlenowym. Inne hipotezy przypisuj wielki wybuch tak zwanej
faszywej prni", polu skalarnemu" lub energii prni" pewnego rodzaju niestabilnoci
prni czy raczej nicoci, ktra istniaa uprzednio. Wydaje si niemoliwe, e co moe
powsta z nicoci, lecz fakt, i niegdy bya nico, a obecnie jest wszechwiat, stanowi
ewidentny dowd, e jest to jednak moliwe. Istniej take hipotezy, wedug ktrych nasz
wszechwiat jest tylko czci wikszego wszechwiata lub wielu wikszych wszechwiatw,
o rnych wymiarach, w ktrych wielkie wybuchy s na porzdku dziennym. By moe przed
wielkim wybuchem przestrze i czas miay zupenie inn form dla nas zbyt trudn do
wyobraenia a wielki wybuch stanowi pewnego rodzaju faz przejciow od formy, ktrej
w aden sposb nie jestemy w stanie poj, do formy, ktr prbujemy zrozumie. To s
pytania z pogranicza religii"10, powiedzia w wywiadzie dla New York Timesa" w 2001 roku
dr Andrej Linde, kosmolog ze Stanford University.
Teoria wielkiego wybuchu nie dotyczy samego wybuchu, lecz mwi o tym, co zaszo
pniej. Nawiasem mwic, pniej to nie jest waciwe sowo. Naukowcy sdz, e z pomoc
do zaawansowanej matematyki oraz obserwacji i wynikw eksperymentw w akceleratorach
czstek potrafi spojrze wstecz a do 10-43 sekundy od momentu stworzenia, gdy wszechwiat
by wci tak may, e zobaczenie go wymagaoby mikroskopu. Nie warto mdle na widok
kadej niezwykej liczby, lecz od czasu do czasu warto si im przyjrze, choby po to, aby
uwiadomi sobie ich niewiarygodn i niepojt rozpito. Zatem 10-43 sekundy oznacza
0,0000000000000000000000000000000000000000001 cz sekundy lub jedn dziesit z
milionowej z bilionowej z bilionowej z bilionowej czci sekundy*11.

* Wzmianka o wykadniczym zapisie liczb. Bardzo due liczby s niewygodne w zapisie i

jeszcze mniej wygodne przy czytaniu, wic naukowcy stosuj skrtowy zapis wykorzystujcy
potgi (czyli wielokrotnoci) liczby 10. W tej notacji na przykad liczba
10 000 000 000jest zapisana jako 1010, a 6 500 000jako 6,5 x 106. Zasada jest bardzo prosta i
opiera si na wielokrotnociach liczby 10:10 x 10 (czyli 100) staje si 102,10 x 10 x
10 (czyli 1000) staje si 103 i tak dalej. Mona w ten sposb wygodnie zapisa niemal do
wolnie du liczb. May wykadnik oznacza liczb zer, ktre naley wstawi po duej,
gwnej liczbie. Ujemne wykadniki daj w zasadzie lustrzane odbicie, umoliwiajc zapis

Wikszo z tego, co wiemy, albo sdzimy, e wiemy, na temat pocztkowej fazy istnienia
wszechwiata wie si z koncepcj tak zwanej teorii inflacyjnej, ktr wysun mody fizyk ze
Stanford University (obecnie w MIT), Alan Guth. Mia wtedy 32 lata i wedug jego wasnej
opinii jego wczesny dorobek12 by raczej niepozorny. Prawdopodobnie nie dokonaby swego
wielkiego odkrycia, gdyby nie wysucha wykadu na temat wielkiego wybuchu, ktry
wygosi nie kto inny jak sam Robert Dicke. Wykad zainspirowa Gutha do zajcia si
kosmologi13, a w szczeglnoci narodzinami wszechwiata.
W rezultacie powstaa teoria inflacji, zgodnie z ktr uamek sekundy po swoich
narodzinach wszechwiat przeszed faz gwatownej ekspansji, w czasie ktrej nieustannie
podwaja swoje rozmiary co 10 34 sekundy. Ta faza ekspansji, lub inflacji, trwaa zaledwie
10~30 sekundy14 - czyli jedn milionow z milionowej z milionowej z milionowej z milionowej czci sekundy lecz w tym okresie rozmiary wszechwiata ulegy zmianie od
czego, co mgby zmieci w doni, do czego 10 000 000 000 000 000 000 000 000 razy
wikszego15. Teoria inflacji pozwala wyjani, skd si wziy niejednorodnoci materii
(zmarszczki i wiry"), dziki ktrym nasz wszechwiat jest taki, jaki jest. Bez nich nie byoby
skupisk materii, gwiazd, planet, lecz jedynie dryfujcy gaz i wieczna ciemno.
Zgodnie z teori Gutha grawitacja pojawia si po jednej dziesitej z milionowej z
bilionowej z bilionowej z bilionowej czci sekundy. Po kolejnym, rwnie krtkim uamku
sekundy, do grawitacji doczy elektromagnetyzm oraz silne i sabe oddziaywania jdrowe
esencja fizyki. W chwil pniej pojawiy si czstki elementarne esencja esencji roje
fotonw, protonw, elektronw, neutronw, z ktrych kady liczy midzy 1079 a 1089 czstek,
wedug standardowej wersji wielkiego wybuchu.
bardzo maych liczb: wykadnik oznacza liczb zer, ktre naley umieci po przecinku
dziesitnym, wliczajc zero z lewej strony przecinka (10~* oznacza wic 0,0001). Zasada jest
bardzo pikna, lecz nieodmiennie wprawia mnie w zdumienie fakt, e kto potrafi na
tychmiast zinterpretowa 1,4 x 10' km3 jako 1,4 miliarda kilometrw szeciennych; rw
nie mocno dziwi mnie fakt, e pierwsza z powyszych form zapisu zostaa uyta w ksice
przeznaczonej dla laika (skd zaczerpnem ten przykad). Zakadajc, e u wielu czytelni
kw znajomo matematyki jest zbliona do mojej, bd si stara nie naduywa notacji
wykadniczej, aczkolwiek w niektrych sytuacjach bdzie to raczej nieuniknione, n
przykad w rozdziale opisujcym zjawiska na skal kosmiczn.
Takie liczby i zjawiska s oczywicie trudne do wyobraenia. W jednym, brzemiennym w
skutki momencie, zostalimy obdarzeni ogromnym o rednicy co najmniej 100 miliardw
lat wietlnych, lecz niewykluczone, e znacznie wikszej lub nawet nieskoczonej
wszechwiatem, doskonale przygotowanym do stworzenia gwiazd, galaktyk i innych zoonych ukadw16.
Jeszcze bardziej zadziwiajcy, przynajmniej z naszego punktu widzenia, jest fakt, e
wszechwiat okaza si wyjtkowo dobrze przygotowany dla nas. Gdyby by tylko troszk
innygdyby na przykad grawitacja bya nieznacznie silniejsza lub sabsza, gdyby rozszerza
si troch szybciej lub troch wolniej nie powstayby stabilne izotopy pierwiastkw, z
ktrych jestemy zbudowani my sami oraz ziemia, po ktrej stpamy. Gdyby gra- | witacja bya
silniejsza, wszechwiat miaby inne wymiary oraz inn gsto i zapadby si jak le
postawiony namiot Gdyby grawitacja bya sabsza, nie doszoby do powstania skupisk materii.
Wszechwiat na zawsze pozostaby pusty i nieciekawy.
Niektrzy eksperci sdz, e to nadzwyczajne przystosowanie mona do prosto
wytumaczy. By moe nasz wielki wybuch jest tylko jednym z wielu wielkich wybuchw.
By moe jest jednym z bilionw bilionw wielkich wybuchw powtarzajcych si w
przepastnej nieskoczonoci przestrzeni i czasu. A my istniejemy w tym konkretnym
wcieleniu, poniewa tylko w nim moemy istnie. Jak uj to Edward P. Tryon z Columbia

University: Na pytanie, dlaczego tak si stao, stawiam niemiao skromn hipotez, e nasz
wszechwiat jest po prostu jedn z tych rzeczy, ktre od czasu do czasu si zdarzaj". Hipotez
Tryona nastpujco skomentowa Guth: .Aczkolwiek stworzenie wszechwiata moe by
bardzo mao prawdopodobne, Tryon zwrci uwag na to, e nikt nie policzy nieudanych
prb"17.
Brytyjski uczony, popularyzator nauki, astronom krlewski Martin Rees uwaa, e istnieje
wiele wszechwiatw, by moe nawet nieskoczenie wiele. Kady z nich ma inne cechy lub
inn kombinacj cech, a my po prostu yjemy w tym wszechwiecie, ktrego kombinacja cech
pozwala nam istnie. Rees odwouje si do analogii ze sklepem z ubraniami18: Nie ma nic
dziwnego w tym, e w olbrzymim sklepie odzieowym znajdziesz w kocu co, co na ciebie
pasuje. W olbrzymim zbiorze wszechwiatw,

rzdzonych przez rne zestawy staych fizycznych, w kocu znajdzie sie taki, ktrego stae
fizyczne sprzyjaj powstaniu i podtrzymaniu ycia. Mv yjemy w takim wszechwiecie".
Rees uwaa, e naszym wszechwiatem rzdzi sze liczb. Gdyby ktrakolwiek z nich bya
cho troch inna, sprawy potoczyyby si zupenie inaczej. Istnienie wszechwiata w takiej
formie, jak widzimy, wymagana przykad, aby wodr by zamieniany w hel w cile
okrelony sposb H w szczeglnoci siedem tysicznych masy wodoru musi zamienia sie w
energi. Gdyby cho troch zmniejszy t liczb na przykad z 0,007 do 0,006
transformacja wodoru w hel byaby niemoliwa i wszechwiat skadaby si z samego wodoru.
Gdyby dla odmiany zwikszy wspczynnik powiedzmy do 0,008 tempo powstawania
helu byoby tak due, e wodr dawno przestaby istnie. W jednym i w drugim przypadku
nieznaczna zmiana staej fizycznej powoduje19, e nie zaistniaby wszechwiat w takiej
postaci, jak znamy i jakiej potrzebujemy.
W tym miejscu powinienem zaznaczy, e jak dotd wszystko jest I w porzdku. Na
dusz met moe si okaza, e grawitacja jest jednak I troch zbyt silna20 i ktrego dnia
zdoa zatrzyma i zawrci ekspansj wszechwiata, a w kocu doprowadzi go do
zapadnicia si w kolejn ] osobliwo, po ktrej cay proces moe si powtrzy. Rwnie
dobrze moe si jednak okaza, e grawitacja jest troch zbyt saba. W tym przypadku
wszechwiat bdzie si rozszerza w nieskoczono. Czstki ma- \ terii bd si oddala od
siebie, oddziaywania midzy nimi bd coraz j sabsze, wszechwiat bdzie coraz wikszy,
coraz bardziej pusty i coraz i bardziej pozbawiony wewntrznego ruchu, a w kocu stanie si
martwy, i Trzecia opcja jest taka, e grawitacja jest idealnie dostrojona tak sytua- j cj
kosmolodzy okrelaj terminem gsto krytyczna" dziki czemu j wymiary wszechwiata
zawsze bd takie, jakie s, i ewolucja wszechwiata bdzie trwa wiecznie. Kosmolodzy
niekiedy mwi w takim przypadku o efekcie Zotowosej" wszystko jest takie, jakie by
po-; winno. (Wedug bardziej oficjalnej terminologii powysze trzy moliwe scenariusze s
okrelane jako wszechwiat zamknity, otwarty i paski).
Kady z nas zada sobie kiedy pytanie: Co by si stao, gdybym poje- i cha na kraniec
wszechwiata i wystawi gow na zewntrz? Gdzie zna- lazaby si moja gowa, skoro nie
byaby ju wewntrz wszechwiata? Co
zobaczybym na zewntrz? Odpowied jest rwnie prosta, co rozczarowujca: nigdy nie
dotrzesz do kraca wszechwiata. Nie dlatego, e trwaoby to zbyt dugo aczkolwiek taka
wycieczka musiaaby oczywicie troch potrwa lecz dlatego, e nawet gdyby odwanie i
niezmordowanie podrowa, poruszajc si wci wzdu linii prostej, bynajmniej nie
dotarby do granicy, lecz wrciby w to samo miejsce, z ktrego wyruszye (co zapewne
zniechcioby ci do podejmowania kolejnych prb). Zgodnie z teori wzgldnoci Einsteina
(do ktrej dojdziemy w dalszej czci ksiki) wszechwiat jest zakrzywiony. Nie powinnimy
wyobraa sobie wszechwiata jako duego, rozszerzajcego si bbla, poniewa przestrze
jest zakrzywiona w taki sposb, e wszechwiat jest skoczony, lecz pozbawiony granic. Samo
rozszerzanie si wszechwiata take naley traktowa ostronie. Jak pisze Steven Weinberg,
laureat Nagrody Nobla, ukady soneczne i galaktyki nie rozszerzaj si, sama przestrze
rwnie si nie rozszerza", lecz galaktyki oddalaj si od siebie21. Wszystko to stanowi swego
rodzaju wyzwanie dla intuicji. Biolog J.B.S. Haldane wypowiedzia w tym kontekcie sw
synn uwag: Wszechwiat jest nie tylko dziwniejszy, ni sobie wyobraamy, jest
dziwniejszy, ni potrafimy sobie wyobrazi".
Dla wyjanienia krzywizny wszechwiata przywouje si zwykle przykad paszczaka,
istoty yjcej w dwuwymiarowym wszechwiecie, w ktrym wszystko jest paskie. Owa istota,
ktra nigdy nie widziaa sfery, zostaje przeniesiona na Ziemi. Wyruszajc w podr w
poszukiwaniu kraca Ziemi, paszczak nigdy nie znajdzie adnego kraca, lecz w kocu wrci

do miejsca, z ktrego wyruszy, co zapewne niepomiernie go zdziwi. Prbujc wyjani

przyczyny i zrozumie zakrzywienie przestrzeni, jestemy w takiej samej sytuacji jak nasz
skonfundowany paszczak, z t rnic, e nasz konfiizj wywouje przestrze o wikszej
liczbie wymiarw.
Podobnie jak nie istnieje kraniec wszechwiata, nie istnieje rwnie jego rodek. Nie ma
takiego miejsca, w ktrym mgby stan i powiedzie: Tu si wszystko zaczo. To jest
rodek wszystkiego". W s z y s t- k o jest rodkiem wszystkiego. W istocie nie wiemy tego z
ca pewnoci, poniewa nie potrafimy tego matematycznie udowodni. Naukowcy po prostu
zakadaj, e nie moemy by rodkiem wszechwiata22 cokolwiek to znaczy i e
wszystko wyglda tak samo z punktu widzenia kadego obserwatora w kadym punkcie
wszechwiata. Lecz nawet tego nie jestemy cakowicie pewni.

Z naszego punktu widzenia wszechwiat siga tak daleko, jak daleko do- taro wiato od
momentu stworzenia. Widoczny wszechwiatktry widzi- my, znamy i o ktrym moemy
co powiedzie23 rozciga si na milion milionw milionw milionw (czyli 1 000 000 000
000 000 000 000 000) mil. Lecz wedug wikszoci teorii cay wszechwiat niekiedy zwany
metawszechwiatem jest o wiele wikszy. Rees uwaa, e rozmiary tego wikszego,
niewidocznego wszechwiata24 byyby zapisane nie za pomoc tuzina ani nawet setki, lecz
milionw cyfr". Krtko mwic, zanim wystawimy gow na jakie nieokrelone zewntrz,
mamy przed sob wicej, o wiele wicej przestrzeni, ni potrafimy sobie wyobrazi.
Przez dugi czas teoria wielkiego wybuchu miaa pewien istotny mankament, ktry
stanowi powany problem dla wikszoci jej zwolennikw: nie potrafia wyjani, skd my
si tu wzilimy. Wprawdzie 98 procenl materii, ktra obecnie istnieje, powstao w wielkim
wybuchu, ale skadaa si ona wycznie z lekkich pierwiastkw: wodoru, helu i litu, o ktrych
wspominalimy ju wczeniej. Ani jedna cisza czstka nie pojawia si w gazowym tyglu
stworzenia. Nie pojawiy si pierwiastki niezbdne dla naszego istnieniawgiel, azot, tlen i
caa reszta. Problem polega na tym, e do stworzenia tych pierwiastkw niezbdne s takie
temperatury i cinienia, jakie panoway podczas wielkiego wybuchu. Skoro jedyny jak dotd
wielki wybuch nie doprowadzi do powstania tych pierwiastkw, to skd one si wziy?
Paradoksalnie, odpowied na to pytanie znalaz kosmolog, ktry by przeciwnikiem teorii
wielkiego wybuchu i ktry stworzy termin wielki wybuch" w przypywie sarkastycznego
humoru, w celu zdeprecjonowania go.
Niebawem dojdziemy do pytania, jak si tutaj znalelimy, lecz najpierw zajmiemy si
sprecyzowaniem, gdzie dokadnie jest tutaj".
Rozdzia 2
WITAJ
W UKADZIE SONECZNYM
Wspczeni astronomowie potrafi dokonywa niesamowitych sztuczek. Gdyby kto
zapali zapak na Ksiycu, potrafiliby j dojrze. Na podstawie malekich waha pooe
odlegych gwiazd1 umiej wywnioskowa rozmiary i ksztat orbit, a nawet moliwoci
podtrzymania ycia na planetach tak odlegych, e potrzebowalibymy p miliona lat, eby
tam dotrze. Ich radioteleskopy rejestruj tak sabe sygnay, e cakowita ilo energii spoza
Ukadu Sonecznego, zebrana przez wszystkie radioteleskopy od pocztku ich dziaania (czyli
od 1951 roku), wynosi mniej ni energia pojedynczego patka niegu opadajcego na
ziemi"2, jak uj to Carl Sagan.
Krtko mwic, niewiele rzeczy we wszechwiecie moe uj uwagi astronomw. Tym
bardziej zadziwiajcy wydaje si fakt, e a do 1978 roku nikt nie spostrzeg ksiyca
krcego wok Plutona. W lecie 1978 roku James Christy3, mody amerykaski astronom z
Lowell Observatory we Flagstaff, w Arizonie, spostrzeg co dziwnego w trakcie rutynowej inspekcji fotograficznych obrazw Plutona niewyran, sabo widoczn plamk. Po
konsultacji z koleg z tego samego obserwatorium, Robertem Harringtonem, doszed do
wniosku, e plamka z ca pewnoci nie jest Plutonem, a zatem musi by obrazem ksiyca. I
to nie byle jakiego ksiyca w proporcji do macierzystej planety jest to najwikszy ksiyc
Ukadu Sonecznego.
Odkrycie to jeszcze bardziej nadwtlio i tak ju niepewny status Plutona jako planety.
Obecno ksiyca oznacza bowiem, e sam Pluton jest jeszcze mniejszy, ni uprzednio
sdzono4 mniejszy nawet od Merkurego. A siedem ksiycw w Ukadzie Sonecznym,
wliczajc ziemski Ksiyc, przewysza Plutona rozmiarami.
Mona sobie zada do oczywiste pytanie, dlaczego tak dugo nikt nie zauway ksiyca
w naszym wasnym Ukadzie Sonecznym. Odpowie

dzialno rozkada si na trzy czynniki: czciowo wie si z kwesti, w ktr stron

astronomowie kieruj swe instrumenty; czciowo z kwesti, do czego ich instrumenty s
zaprojektowane; czciowo odpowiedzialny jest sam Pluton. Najwaniejszy jest pierwszy z
powyszych czynnikw. Jak mwi astronom Clark Chapman5: Wikszo ludzi sdzi, e
astronomowie wychodz w nocy z domu, eby przeglda niebo. W rzeczywistoci jest
zupenie inaczej. Prawie wszystkie teleskopy na wiecie s zaprojektowane w celu obserwacji
malekich fragmentw nieba w poszukiwaniu odlegych galaktyk, kwazarw lub czarnych
dziur. Jedyna sie teleskopw przeznaczona do skanowania nieba zostaa zaprojektowana i
zbudowana przez armi".
Rzeczywisto obserwacji astronomicznych jest do odmienna od tego, do czego
przyzwyczaiy nas artystyczne impresje i publikacje zamieszczane w mediach. Na fotografiach
Christy'ego Plutona reprezentuje sabo widoczna, niewyrana plamka, a obraz jego ksiyca
maleka, trudna do odrnienia plamka obok plamki w niczym nie przypomina
romantycznie podwietlonych, ostro zarysowanych obrazkw z National Geographic". Obraz
by w istocie tak niewyrany, e dopiero po siedmiu latach ksiyc zosta ponownie
zaobserwowany6, co ostatecznie potwierdzio jego istnienie.
Interesujcym zbiegiem okolicznoci odkrycie ksiyca Plutona miao miejsce we
Flagstaff, w Arizonie, w tym samym obserwatorium, w ktrym w l^Oroku Percival Lowell
odkry samego Plutona. Lowell pochodzi z Bostonu, wywodzi si z jednej z najstarszych i
najbogatszych bosto- skich rodzin (to wanie o niej mwi synne powiedzenie, w ktrym
symbolami Bostonu s fasola i dorsz, Lowellowie rozmawiaj wycznie z Ca- botami, a
Cabotowie wycznie z Bogiem), zaoy synne obserwatorium, noszce dzi jego imi, lecz
najlepiej jest pamitany jako odkrywca kanaw na Marsie. Wierzy, e kanay owe zbudowali
przedsibiorczy Marsjanie, aby transportowa wod ze stref polarnych do urodzajnych, lecz
suchych obszarw w pobliu rwnika.
Rwnie mocno jak w przypadku kanaw na Marsie Lowell by przekonany, e poza orbit
Neptuna musi istnie kolejna, nieznana planeta. Opiera swe przekonanie na odkrytych przez
siebie nieregularnociach orbitalnych ruchw Urana i Neptuna. Ostatnie lata swego ycia
spdzi na bezowocnych poszukiwaniach gazowego giganta, ktrego nazwa planet X i
ktrego istnienia by tak pewny jak kanaw na Marsie. Zmar w1916
roku, przynajmniej czciowo w wyniku wyczerpania zwizanego z niestrudzonymi
poszukiwaniami planety X. Spadkobiercw Lowella znacznie bardziej interesoway sprawy
majtkowe, w wyniku czego kwestia istnienia planety X stopniowo popada w zapomnienie.
Dopiero w 1929 roku dyrekcja Lowell Observatory podja na nowo poszukiwania (czciowo
w celu odwrcenia uwagi od historii z kanaami na Marsie, ktra tymczasem w znacznym
stopniu nadwtlia reputacj obserwatorium) i zatrudnia w tym celu pewnego modego
czowieka ze stanu Kansas, Clyde'a Tombaugh.
Tombaugh nie by zawodowym astronomem, lecz by bystry i pracowity. Ostatecznie, po
roku cierpliwej pracy spostrzeg sab plamk wiata na byszczcym firmamencie7. Odkrycie
Plutona przez Tombaugh graniczyo z cudem, poniewa obserwacje ruchw Urana i Neptuna,
na ktrych Lowell opiera swoj hipotez, okazay si cakowicie bdne. Tombaugh
natychmiast si zorientowa, e nowa planeta w niczym nie przypomina gazowego giganta,
ktrego spodziewa si Lowell. Wszelkie zastrzeenia co do charakteru nowej planety zostay
jednak zignorowane. To bya pierwsza planeta odkryta przez amerykaskiego astronoma i
natychmiast dostaa si na czowki wszystkich gazet, wywoujc ekstaz. Nikt nie zawraca
sobie gowy faktem, e w rzeczywistoci jest to jedynie spory kawaek lodu. Nazwa Pluton
zostaa wybrana midzy innymi ze wzgldu na zbieno pierwszych dwch liter z inicjaami
Percivala Lowella, ktrego pomiertnie uznano za geniusza. Tombaugh zosta niemal
cakowicie zapomniany i obecnie pamitaj o nim jedynie astronomowie planetami.

Niektrzy astronomowie nadal sdz, e planeta X istnieje8. Nie maj na myli Plutona, a
raczej co bardziej zblionego do hipotezy Lowella prawdziwego giganta, wikszego (moe
nawet dziesiciokrotnie) ni Jowisz, lecz jak dotd niewidocznego, poniewa dociera do niego
tak mao wiata sonecznego, e prawie nic nie odbija si w nasz stron. Nie byby to jednak
obiekt w rodzaju Jowisza czy Saturna, lecz znacznie bardziej odlegy mwimy tu o
odlegociach rzdu 4,5 biliona mil i bardziej przypominajcy niedosz gwiazd ni
konwencjonaln planet. Hipoteza ta opiera si czciowo na wynikach obserwacji
wikszo gwiazd w kosmosie tworzy ukady podwjne (dwie gwiazdy krce wok siebie
nawzajem). Nasze samotne Soce stanowi raczej wyjtek ni regu.
Wrmy do Plutona. Nikt nie zna jego dokadnych rozmiarw. Nie wiemy, z czego jest
zrobiony. Nawet jego status planety nie jest cakiem pewny. Wielu astronomw uwaa, e
Pluton w ogle nie jest planet, a jedynie

najwikszym dotychczas zaobserwowanym obiektem w strefie kosmicznego gruzu, zwanej

pasem Kuipera. Idea pasa Kuipera siga 1930 roku i pochodzi od astronoma F.C. Leonarda9.
Spopularyzowa j Gerard Kui per, holenderski astronom pracujcy w Ameryce. Pas Kuipera
stanowi rdo tak zwanych krtkookresowych komet, ktre odwiedzaj nas do regularnie
najsynniejsz z nich jest kometa Halleya. Niezmiernie rzadko widywane komety
dugookresowe (midzy innymi niedawno obserwowane komety Hale'a-Boppa oraz
Hyakutake) pochodz ze znacznie dalej pooonego oboku Oorta, o ktrym jeszcze bdzie
mowa.
W porwnaniu z pozostaymi planetami Ukadu Sonecznego Pluton nie tylko jest karem,
lecz take pod wieloma innymi wzgldami odbiega od planetarnej normy. Jego orbita jest na
tyle nieregularna, e nikt nie potrafi precyzyjnie okreli, gdzie bdzie si znajdowa za kolejne
sto lat. Wszystkie planety kr wok Soca mniej wicej w tej samej paszczynie,
wzgldem ktrej jedynie paszczyzna orbity Plutona jest do mocno odchylona o okoo 17
stopni jak krzywo naoony kapelusz. Orbita jest take znacznie wyduona, co powoduje,
e przez dugie okresy Pluton znajduje si bliej Soca (i zarazem Ziemi) ni Neptun. Przez
wiksz cz dziewitnastego i dwudziestego stulecia Neptun by w istocie najdalej pooon
planet Ukadu Sonecznego. Dopiero cakiem niedawno, 11 lutego 1999 roku, Pluton
powrci na zewntrzny pas ruchu10, na ktrym pozostanie przez kolejne 228 lat.
Nawet jeeli zaliczymy Plutona do planet, to musimy si pogodzi z pewnymi
niezwykymi cechami tej planety. Pluton jest bardzo may jego masa odpowiada okoo
wierci procenta masy Ziemi. Gdyby posadzi go na powierzchni Stanw Zjednoczonych, to
nie zajby nawet poowy. Wok Soca kr cztery mae, kamienne planety wewntrzne,
cztery gazowe giganty zewntrzne oraz jedna samotna brya lodu. Co wicej, mamy powody
sdzi, e niebawem zaczniemy odkrywa inne, moe nawet wiksze bryy lodu w tej samej
okolicy, w ktrej kry Pluton. Wtedy status Plutona stanie si naprawd problematyczny. Po
odkryciu ksiyca Plutona w 2002 roku astronomowie zaczli nieco uwaniej przyglda si
tej czci nieba i do grudnia tego roku odkryli nie mniej ni 600 dodatkowych Obiektw
Transneptunowych11 (zwanych take plutinami). Jeden z nich, nazwany Varuna, jest prawie
tak duy jak ksiyc Plutona. Astronomowie sdz, e mog istnie miliardy takich obiektw,
a jedyna trudno w ich zlokalizowaniu polega na tym, e wikszo z nich jest w zasadzie
niewidoczna.
Przecitne albedo (czyli wspczynnik odbicia wiata) wynosi zaledwie 4 procent. Mniej
wicej tyle samo wiata odbija brya wgla drzewnego12 nic dziwnego, e z odlegoci 6
miliardw kilometrw trudno j dostrzec.
Ile to jest 6 miliardw kilometrw? Tak odlego trudno sobie bezporednio wyobrazi,
sprbujmy wic w celach edukacyjno-rozrywko- wych wybra si w podr w kosmos.
Na pocztek nie bdziemy si wypuszcza zbyt daleko jedynie do granic Ukadu
Sonecznego. Pozwoli nam to si przekona, jak duy jest kosmos i jak ma jego cz zajmujemy.
Na pocztek za wiadomo nie wrcimy do domu na kolacj. Podrujc nawet z
prdkoci wiata (300 000 kilometrw na sekund), potrzebowalibymy siedmiu godzin, aby
dotrze do Plutona. W rzeczywistoci nie bdziemy oczywicie podrowa z prdkoci
wiata, ani nawet z prdkoci choby zblion do prdkoci wiata. Bdziemy porusza si z
prdkoci statku kosmicznego. To s znacznie stateczniejsze prdkoci. Jak dotd pod
wzgldem prdkoci poruszania si palm pierwszestwa wrd obiektw stworzonych przez
czowieka dzier statki Voyager 1" i Voyager 2", ktre obecnie oddalaj si od nas z
prdkoci 56 000 kilometrw na godzin13.
Termin startu Voyagerw" (Voyager 2" zosta wystrzelony w sierpniu, a Voyager 1" we
wrzeniu 1977 roku) by zwizany z korzystnym ustawieniem Jowisza, Saturna, Urana i

Neptunaplanetarn koincydencj, ktra zdarza si zaledwie raz na 175 lat. Start

zaplanowano z tak dobranym wyprzedzeniem, aby oba statki mogy wykorzysta efekt
grawitacyjnej procy" w celu przyspieszenia lotu po kolejnych przejciach w pobliu kadej z
tych trzech planet. Wykorzystanie potnej grawitacji gazowych gigantw pozwolio na
znaczne skrcenie lotu, ale i tak podr do Urana trwaa siedem lat, a przecicie orbity Plutona
nastpio po dwunastu latach od startu. W styczniu 2006 roku NASA wysaa statek New
Horizons" w kierunku Plutona. Wykorzystanie grawitacji Jowisza oraz pewnych konsekwencji
postpu technologicznego pozwoli skrci podr do mniej wicej dziesiciu lat, aczkolwiek
obawiam si, e podr powrotna trwaaby znacznie duej. Tak czy inaczej, bdzie to duga
wyprawa.
Jedn z pierwszych myli, ktre przychodz do gowy, gdy rozwaa si

tego rodzaju przedsiwzicia, jest konstatacja, e sowo przestrze" stanowi wyjtkowo trafne
okrelenie. Kosmos, oglnie rzecz biorc, jest ekstremalnie pusty i raczej mao urozmaicony.
Nasz Ukad Soneczny moe si wydawa wyjtkowo rnorodny i oywiony, lecz wszystko,
co si na skadaSoce, planety, ksiyce, miliardy ska w pasie asteroid, komety oraz
wszelki inny kosmiczny detrytus wypeniaj cznie mniejsz objto ni jedna bilionowa
cz dostpnej przestrzeni14. adna z map Ukadu Sonecznego, ktre ogldae w szkole,
nawet w przyblieniu nie zachowuje skali. Wikszo szkolnych map ukazuje planety jedna po
drugiej w jednakowych odstpach na wielu ilustracjach zewntrzne planety rzucaj cienie
na siebie nawzajem lecz jest to oszustwo; oszustwo konieczne, aby wszystkie planety
zmieciy si na jednym kawaku papieru. W rzeczywistoci Neptun nie znajduje si tylko
troch dalej ni Jowisz. Neptun kry prawie sze razy dalej od Soca ni Jowisz, a ilo
wiata sonecznego, ktra dociera do Neptuna, stanowi zaledwie 3 procent wiata padajcego
na Jowisza.
Odlegoci w Ukadzie Sonecznym s tak ogromne, e nie istnieje aden praktyczny
sposb narysowania go we waciwej skali, nawet gdyby cay podrcznik zoy w
harmonijk. Gdyby tak dobra skal, aby Ziemia bya przedstawiona w postaci ziarenka
grochu, Jowisz znalazby si w odlegoci ponad 300 metrw, a Pluton w odlegoci 2,5
kilometra (i miaby rozmiary bakterii, wic i tak by go nie zobaczy). W tej samej skali Proxima Centauri, nasza najblisza gwiazda, znalazaby si w odlegoci 16 000 kilometrw. Nawet
gdyby wszystko pomniejszy do takich rozmiarw;, e Jowisz miaby rozmiary kropki na
kocu tego zdania, Pluton byby nie wikszy od pojedynczej molekuy, a i tak wyldowaby 10
metrw od nas.
Ukad Soneczny jest naprawd ogromny. Gdy dotrzemy do Plutona;, bdziemy tak daleko,
e Soce nasze drogie, ciepe, jasne, yciodajne Socezmniejszy si do rozmiarw
gwki od szpilki i bdzie tylko troch janiejsze od najjaniejszych gwiazd. Nic zatem
dziwnego, e w tej bezmiernej pustce nawet cakiem due obiekty na przykad ksiyc
Plutona umkny naszej uwagi. Pod tym wzgldem Pluton nie jest zreszt osamotniony.
Przed wypraw Voyagerw" znane byy dwa ksiyce Neptuna Voyagery" odkryy
kolejne sze ksiycw. Gdy chodziem do szkoy, Ukad Soneczny liczy cznie 30
ksiycw. Obecnie znamy co najmniej 9015, z czego okoo jednej trzeciej odkryto w cigu
ostat
niej dekady. W kontekcie bada wszechwiata jako caoci warto sobie uwiadomi, e nie
wiemy jeszcze bardzo wielu rzeczy na temat Ukadu Sonecznego.
Kolejnym spostrzeeniem, jakiego dokonamy, mijajc Plutona, bdzie fakt, e go mijamy.
Jeeli rzucisz okiem na plan podry, przekonasz si, e podrujemy do granic Ukadu
Sonecznego. Pluton stanowi zwykle ostatni obiekt na szkolnych mapach, lecz w
rzeczywistoci nasz Ukad nie koczy si bynajmniej na orbicie Plutona, nawet w przyblieniu.
Nie dotrzemy do prawdziwej granicy, dopki nie miniemy oboku Oorta, wiata dryfujcych
komet, a na dotarcie do oboku Oorta potrzebujemy... 10 tysicy lat16. Orbita Plutona nie tylko
nie jest granicllkadu Sonecznego wbrew temu, co sugeruj szkolne mapy nieba lecz
stanowi zaledwie jedn pidziesiciotysiczn cz odlegoci do prawdziwej granicy.
Przy obecnym stanie technologii nie mamy oczywicie szans na tak podr. Wyprawa na
Ksiyc, na odlego zaledwie 386 000 kilometrw, wci stanowi powane wyzwanie.
Propozycja zaogowej wyprawy na Marsa, rezultat chwilowego zawrotu gowy prezydenta
Busha, zostaa po cichu odwoana i stopniowo popada w zapomnienie, poniewa jej koszty
zostay oszacowane na 450 miliardw dolarw, nie liczc zagroenia ycia czonkw zaogi17
(ich DNA zostaoby zniszczone przez wysokoenergetyczne czstki promieniowania
sonecznego, przed ktrymi nie mogliby by skutecznie chronieni).

Opierajc si na tym, co obecnie wiemy i umiemy, oraz na tym, co w granicach rozsdku

potrafimy przewidywa, mona uzna, e nie ma absolutnie adnych szans, aby jakakolwiek
ludzka istota moga kiedykolwiek dotrze do granic Ukadu Sonecznego. To dla nas za daleko.
Nawet za pomoc Teleskopu Hubble'a nie potrafimy zajrze w gb oboku Oorta* i w istocie
nie wiemy z ca pewnoci, co tam jest. Jego istnienie jest do prawdopodobne, lecz jak
dotd cakowicie hipotetyczne.
Obok Oorta zaczyna si gdzie daleko poza orbit Plutona i rozciga si na jakie dwa lata
wietlne. To niemal wszystko, co mona z odrobin pewnoci powiedzie na jego temat.
Podstawow miar odlegoci w astronomii jest tak zwana jednostka astronomiczna, w skrcie
AU
* Niekiedy zwany obokiem pika-Oorta, od nazwisk estoskiego astronoma Ernsta pika,
ktry pierwszy wysun t hipotez w 1932 roku, oraz holenderskiego astronoma Jana Oorta,
ktry 18 lat pniej j rozwin.

(Astronomlcal Unit), rwna odlegoci Ziemi od Soca. Pluton znajduje i si w odlegoci 40

AU od nas, obok Oorta wypada w odlegoci okoo I 50 000 AU. Krtko mwic, jest daleko.
Przypumy jednak, e udao nam si dotrze do oboku Oorta. Pierw- ] sze, co
zauwaymy, to pustka i spokj. Jestemy bardzo, bardzo daleko od ' wszystkiego nawet
nasze Soce nie jest ju najjaniejsz gwiazd na niebie. Grawitacja Soca nadal wystarcza,
aby utrzyma wszystkie te ko- j mety na ich orbitach, aczkolwiek jest ju na tyle saba, e
komety dryfuj statecznie, nie przekraczajc prdkoci 220 mil na godzin18. Od czasu do
czasu jedna z komet zostaje wytrcona ze swojej orbity przez jakie grawi- j tacyjne
perturbacje, na przykad przez blisko pooongwiazd. W rezulta- j cie kometa moe zosta
wyrzucona daleko w przestrze, aby ju nigdy nie i wrci; niekiedy jednak zachodzi
odmienny scenariuszkometa trafiana wyduon orbit woksoneczn. Zazwyczaj w cigu
roku wewntrzny! obszar Ukadu Sonecznego odwiedzaj trzy lub cztery takie dugookresoJ
we komety. Niekiedy tym zabkanym wdrowcom zdarza si trafi w co; twardego, na
przykad w Ziemi. Dlatego tu jestemy aby zobaczy komet, ktra wanie zacza sw
dug drog w kierunku centrum Ukadu Sonecznego. Jej podr zakoczy si takim wanie
przypadkowym trafieniem, a przypadkowym celem bdzie Manson w stanie Iowa. Zanim do
tego dojdzie, upynie jednak troch czasu co najmniej trzy lub cztery/ miliony latwic na
razie j opucimy, aby powrci w dalszej czci naszej historii.
Wic tak wyglda Ukad Soneczny. A co jest dalej? No c, nic albo bardzo wiele,
zalenie od punktu widzenia.
Najzwilej rzecz ujmujc, nie ma tam nic. Najdoskonalsza ziemska prnia, wytworzona
za pomoc najdoskonalszej ludzkiej technologii, nie jest nawet w przyblieniu tak pusta jak
przestrze midzygwiezdna19. Zanim natrafisz na cokolwiek innego, bdziesz musia pokona
cakiem spory kawaek tej pustki. Nasza najblisza ssiadka, Proxima Centauri20, jedna z
trzech gwiazd tworzcych potrjny ukad zwany Alfa Centauri, znajduje si w odlegoci 4,3
roku wietlnego od nas. W skali caej galaktyki to maleki kroczek, lecz w naszych ludzkich
kategoriach to cakiem spory kawaek 100 milionw razy dalej ni do Ksiyca. Podr na
Proxim zajaby nam co najmniej 25 tysicy lat. Nawet gdybymy tam dotarli, zna
lelibymy si w ssiedztwie samotnej trjki gwiazd w rodku ogromnej pustki. Dotarcie do
nastpnego ssiada, Syriusza, wymagaoby pokonania kolejnych 4,6 lat wietlnych.
Podrujc w ten sposb, od gwiazdy do gwiazdy, poznalibymy zaledwie nasze najblisze
otoczenie, ale dotarcie choby do centrum naszej galaktyki trwaoby znacznie duej ni
dotychczasowy czas istnienia gatunku ludzkiego.
Powiedzmy to raz jeszcze przestrze jest ogromna. Przecitna odlego midzy
ssiednimi gwiazdami21 wynosi ponad 30 milionw milionw kilometrw. To s fantastyczne
odlegoci, nawet dla kogo podrujcego z prdkoci zblion do prdkoci wiata. Jest
oczywicie m o I i w e, e pozaziemskie istoty pokonuj miliardy kilometrw, aby dla
rozrywki formowa uprawy rolin w postaci figur geometrycznych lub postraszy kierowc
ciarwki na pustej drodze w Arizonie (przecie u nich te musz by nastolatki), lecz nie
wydaje si to bardzo realne.
Statystycznie rzecz biorc, prawdopodobiestwo istnienia innych istot mylcych wydaje
si jednak cakiem due. Nikt nie wie, ile gwiazd liczni/ Droga Mleczna wedug rnych
oszacowa od 100 do 400 miliardw! a Droga Mleczna jest tylko jedn z okoo 140
miliardw galaktyk, z kt| rych wiele jest wikszych od naszej. Te ogromne liczby
zainspiroway" Franka Drak'a, astronoma z Comell University, ktry w latach szedziesitych sformuowa synne rwnanie suce do obliczania prawdopodobiestwa istnienia
zaawansowanych form ycia w kosmosie.
Rwnanie Drake'a jest prostym iloczynem kilku wspczynnikw, z ktrych kady
powstaje przez podzielenie dwch liczb: na pocztku liczb gwiazd w wybranej czci

wszechwiata naley podzieli przez liczb gwiazd, ktre posiadaj ukady planetarne; wynik
trzeba nastpnie pomnoy przez liczb ukadw planetarnych, ktre teoretycznie mogyby
podtrzyma ycie; nastpnie przez liczb ukadw, w ktrych z prostych form ycia mog
wyewoluowa formy inteligentne i tak dalej. Po kadym kolejnym wspczynniku ostateczny
wynik dramatycznie maleje, lecz nawet przy najbardziej konserwatywnych danych
wejciowych liczba zaawansowanych cywilizacji w samej galaktyce Drogi Mlecznej idzie w
miliony.
C za interesujca, a nawet podniecajca myl: jestemy tylko jedn z milionw
zaawansowanych cywilizacji. Niestety, kada z nich okupuje swj kawaek przestrzeni,
przestrze jest taka, jaka jest, i w rezultacie przecitna odlego midzy dwiema
ssiadujcymi cywilizacjami wynosi co najmniej 200 lat wietlnych. To moe brzmie cakiem
niewinnie, ale

w rzeczywistoci stanowi do istotn przeszkod. Po pierwsze, nawet jeeli nasi najblisi

ssiedzi wiedz o naszym istnieniu i potrafi nas jako dojrze przez swoje teleskopy,
bynajmniej nie widz ani ciebie, ani mnie. Do ich teleskopw dociera wiato, ktre opucio
Ziemi 200 lat temu. Wanie ogldaj rewolucj francusk, Thomasa Jeffersona, osobnikw
(paradujcych w jedwabnych poczochach i pudrowanych perukach. Wi- I dz ludzi, ktrzy
nie wiedz, co to jest atom, nie znaj pojcia genu, wy- twarzaj elektiyczno przez pocieranie
bursztynowego prta o kawaek futra i uwaaj to za interesujc sztuczk. Jeeli nawet nasi
ssiedzi wyl do nas jak wiadomo (jeeli wyl j dzisiaj, to dotrze do nas za kolejne 200
lat), to zaczn j zapewne od mocium panie", a nastpnie pogratuluj^ nam sukcesw w
rozwoju transportu (na widok rasowych koni cigncych wytworny powz) oraz owietlenia
(tuszczem wielorybim). 200 lat wietlnych to zbyt dua odlego na jakkolwiek sensown
komunikacj.
Nawet jeeli nie jestemy sami w kosmosie, raczej nie powinnimy si spodziewa, e kto
wpadnie po poudniu na herbat. Carl Sagan oszacowa, e liczba planet we wszechwiecie
wynosi okoo 10 miliardw bilionw. W aden sposb nie umiem sobie wyobrazi takiej
liczby, lecz rwnie trudny do wyobraenia jest ogrom przestrzeni, w ktrej te planety s
rozrzucone. Gdybymy losowo wybrali jakie miejsce we wszechwies cie22, to szansa
trafienia w poblie ktrej z tych planet byaby mniejsza ni jedna na miliard bilionw
bilionw" (czyli jedynka z 33 zerami). wiaty s niezwykle rzadkie".
W takim razie powinnimy chyba jednak si cieszy, e w 1999 roku Midzynarodowa
Unia Astronomiczna oficjalnie uznaa Plutona za planet. Wszechwiat jest na tyle duy i
przestronny, e nie musimy si obawia, i kto zablokuje nam wjazd do garau.
Rozdzia 3
WSZECHWIAT WIELEBNEGO EVANSA
Gdy niebo jest czyste, a Ksiyc nie wieci zbyt mocno, wielebny Robert Evans, osoba
cicha i o pogodnym usposobieniu, wynosi pokany teleskop na taras swojego domu w Grach
Bkitnych w Australii, okoo 80 kilometrw na zachd od Sydney. Spogldajc w teleskop,
wielebny Evans patrzy w odleg przeszo i poszukuje gincych gwiazd.
Spogldanie w przeszo jest oczywicie atwe. Wystarczy rzuci okiem na nocne niebo,
aby zobaczy bardzo odleg przeszo. Zobaczy gwiazdy nie takie, jakie s dzi, lecz takie,
jakie byy wtedy, gdy opucio je wiato, ktre wanie wpada do twoich oczu. Gwiazda
Polarna, nasza wierna towarzyszka, moe nadal tam by, lecz rwnie dobrze moga si wypali
w styczniu zeszego roku lub w styczniu 1854 roku, lub w dowolnym innym momencie od
pocztkw czternastego wieku, a wie ojej losie jeszcze do nas nie dotara. Jedyne, co
moemy stwierdzi, to fakt, e 680 lat temu o tej porze roku jeszcze tam bya. Gwiazdy rodz
si i gin; wielebny Evans potrafi spostrzec te momenty gwiezdnych poegna lepiej ni
ktokolwiek inny na caym wiecie.
W cigu dnia Evans jest pastorem (obecnie czciowo na emeryturze) Uniting Church of
Australia. Od czasu do czasu wypenia liturgiczne obowizki w zastpstwie aktualnego pastora
swej parafii, a w wolnych chwilach zajmuje si histori dziewitnastowiecznych ruchw
religijnych. W nocy skromny pastor staje si astronomem, i to do szczeglnego rodzaju
owc supernowych.
Supernowa zdarza si wtedy, gdy bardzo dua gwiazda, znacznie wiksza od naszego
Soca, zapada si, w wyniku czego dochodzi do spektakularnej eksplozji, w ktrej wydzielona
zostaje energia ponad 100 miliardw soc1. Przez krtki czas supernowa wieci janiej ni
wszystkie gwiazdy jej macierzystej galaktyki razem wzite. Jak bilion bomb wodorowych
naraz"2, mwi Evans. Gdyby wybuch supernowej zdarzy si w odlegoci

nie wikszej ni 500 lat wietlnych od Ziemi, byoby po nas impreza 1 miaaby si ku
kocowi", jak uj to Evans. Na szczcie wszechwiat jest | obszerny i supernowe s
zazwyczaj zbyt daleko, aby wyrzdzi nam ] krzywd. W istocie wikszo z nich zdarza si
tak niewiarygodnie daleko, i e do nas dochodzi tylko mizerna powiata. Przecitna supernowa
jest wi- ; doczna mniej wicej przez miesic, a jedyne, co odrniaj od zwykych 1 gwiazd, to
fakt, e znajduje si w miejscu, ktre jeszcze niedawno byo ciemne i puste. To wanie te
okazjonalne, krtkotrwae wiata na niebie | wyszukuje wielebny Evans.
Wyobra sobie zwyky kuchenny st, pokryty czarnym obrusem, na ktry kto szerokim
gestem wysypa gar soli. Rozrzucone po caym stole :i ziarenka soli reprezentuj gwiazdy
jednej galaktyki. Wyobra sobie teraz : tysic piset takich stow ustawione w jednej linii
utworz szereg] dugi na trzy kilometry i na kadym z nich losowo rozrzucone ziarenka,!-!
soli. Jeeli Bob Evans przejdzie si wzdu stow i przyjrzy si im, a nastpnie kto podrzuci
jedno ziarenko soli na ktry ze stow, Evans potrafi je wskaza. To ziarenko soli reprezentuje
supernow.
Talent Evansa jest tak niezwyky, e 01iver Sacks, w swojej ksice Antropolog na Marsie,
powici mu cay ustp w rozdziale dotyczcym autystycznych sawantw3, zastrzegajc
zarazem, e nic nie wskazuje na to, e jestautystykiem". Evans, ktry nigdy nie spotka
Sacksa, mieje si na myl, e miaby by osobnikiem autystycznym lub sawantem, lecz nie
potrafi wyjani, skd bierze si jego zadziwiajcy talent.
Wydaje si, e po prostu mam talent do pamitania ukadw gwiazd", powiedzia z nutk
usprawiedliwienia, gdy odwiedziem jego i jego on Elaine w ich uroczym bungalowie na
skraju cichej i spokojnej wioski Hazelbrook, gdzie kocz si rozrzucone przedmiecia Sydney
i zaczyna si niezmierzona strefa australijskiego buszu. W innych sprawach nie jestem
szczeglnie dobrydodaje od razu. Niezbyt dobrze zapamituj imiona".
Albo miejsca, gdzie odkada swoje rzeczy", dodaje z kuchni Elaine.
Evans przytakn z umiechem i zapyta, czy chciabym zobaczy jego teleskop.
Wyobraaem sobie, e na tyach domu znajduje si co w rodzaju miniaturowej wersji
obserwatorium Mount Wilson albo Palomar z ruchomym dachem oraz mechanicznie
obracanym stanowiskiem obserwacyjnym. Okazao si, e udajemy si do ciasnego schowka
obok kuchni, gdzie Evans trzyma swoje ksiki i papiery, a jego teleskop biay cylin
der o rozmiarach zblionych do domowego bojlera spoczywa w obrotowym uchwycie,
wykonanym domowym sposobem ze sklejki. Gdy Evans zamierza obserwowa niebo, wynosi
wszystko (na raty osobno uchwyt i osobno teleskop) na may taras obok kuchni. Z tego
miejsca, midzy krawdzi dachu a szczytami rosncych w pobliu eukaliptusw, widzi kawaek nieba wielkoci skrzynki na listy, ale w zupenoci mu to wystarcza. Gdy niebo jest
czyste, a Ksiyc nie wieci zbyt mocno, wielebny Evans znajduje swoje supernowe.
Okrelenie supernowa" wprowadzi do astronomii, w latach trzydziestych dwudziestego
wieku, ekscentryczny astrofizyk Fritz Zwicky. Urodzony w Bugarii, wychowany w
Szwajcarii, w latach dwudziestych przyby do California Institute of Technology (Caltech),
gdzie natychmiast da si pozna jako czowiek z jednej strony obdarzony byskotliwym umysem, lecz z drugiej strony wyjtkowo trudnym charakterem. Nie robi wraenia wyjtkowo
bystrego, a wielu spord jego kolegw uwaao go za niewiele wicej ni irytujcego
bufona"4. Fanatyk sprawnoci fizycznej, w kadej chwili by gotw wykona pompk na
jednej rce na pododze stowki Caltechu lub w jakimkolwiek innym publicznym miejscu,
aby udowodni sw sprawno kademu, kto omieliby si wtpi. Zachowywa si
wyjtkowo agresywnie, do tego stopnia, e jego najbliszy wsppracownik, znany astronom
Walter Baade, nie zgadza si przebywa sam na sam z Zwickym5. Zwicky midzy innymi
oskara Baadego6 o nazizm (Baade by Niemcem, ale bynajmniej nie nazist). Przynajmniej

raz Zwicky zagrozi, e zabije Baadego, jeeli zobaczy go na kampusie Caltechu (Baade
pracowa wysoko w grach, w Mount Wilson Observatory).
Zwicky by jednak autorem kilku zaskakujcych odkry astronomicznych. Na pocztku lat
trzydziestych zaj si problemem, ktry od dawna stanowi zagadk dla astronomw:
pojawianiem si tu i wdzie na niebie byskw wiata nowych gwiazd. Mniej wicej w tym
samym czasie w Anglii James Chadwick odkry kolejn subatomow czstk, neutron. Zwicky
zacz si zastanawia, czy istnieje jaki zwizek midzy neutronem a zagadkowymi
gwiazdami, i doszed do wniosku, e gdy gwiazda si zapadnie i osignie gsto materii
porwnywaln z gstoci jdra atomowego, powstanie niewyobraalnie gsty rdze. Atomy
zostan dosownie zmiadone7, ich elektrony znajd si w jdrach, tworzc neutrony.
Powstanie

gwiazda neutronowa. Wyobra sobie milion potnych, cikich kul armatnich stoczonych
wsplnie do rozmiarw pojedynczej kuli bilardowej, '] a i tak jeszcze masz daleko do celu.
Rdze gwiazdy neutronowej jest tak gsty, e jedna yka stoowa takiej materii way 90
miliardw kilogra- ) mw. Jedna yka! Ale to jeszcze nie wszystko. Zwicky uwiadomi sobie
i e w wyniku takiego kolapsu pozostanie ogromna ilo energii wystar- czajca do
najwikszego fajerwerku w caym wszechwiecie8. Zwicky nazwa te eksplozje supernowymi.
S to najpotniejsze zjawiska od momentu stworzenia wszechwiata.
W dniu 15 stycznia 1934 roku w czasopimie Physical Review" ukaza si niezwykle
krtki abstrakt publikacji, ktr Zwicky i Baade zaprezento-1 wali miesic wczeniej na
Stanford University. Mimo swej niezwykej zwizoci jeden akapit o 24 linijkach
abstrakt posiada ogromny adunek nowoci: zawiera pierwsze odwoanie do supernowych i
do gwiazd neutronowych; przekonujco wyjania mechanizm ich powstawania; trafnie
przewidywa skal wybuchu; na koniec, jako dodatkowa premia, czy wybuchy supernowych
z tajemniczym zjawiskiemprodukcj tak zwanych promieni kosmicznych, ktre uprzednio
odkryto we wszechwiecie. To byy rewolucyjne idee. Istnienie gwiazd neutronowych zostao
potwierdzone dopiero 34 lata pniej. Koncepcja promieni kosmicznych, aczkolwiek uwaana
za do prawdopodobn, nie zostaa jeszcze zweryfikowana9. Wedug opinii Kipa S. Thome'a,
astrofizyka z Caltechu, abstrakt Zwicky'ego i Baadego by ,jednym z najbardziej
profetycznych dokumentw w historii fizyki i astronomii"10.
To brzmi niewiarygodnie, ale Zwicky mia bardzo sabe pojcie o mechanizmach
rzdzcych wszystkimi tymi zjawiskami. Zdaniem Thorne'a nie rozumia praw fizyki w
wystarczajcym stopniu, aby mc uzasadni swoje idee"11. Specjalno Zwicky'ego stanowiy
wielkie idee. Matematyczne uzasadnienia zostawia innym gwnie Baademu.
Zwicky by rwnie pierwszym astronomem, ktry odkry, e we wszechwiecie nie ma
wystarczajcej iloci widocznej materii potrzebnej do utrzymania galaktyk w caoci, a zatem
musi istnie jakie inne rdo grawitacyjnego oddziaywania, ktre obecnie nazywamy
ciemn materi. Jedno ze zjawisk, ktre Zwicky przeoczy, stanowi moliwo skurczenia si
gwiazdy neutronowej do tak wysokiej gstoci, e nawet wiato nie zdoa pokona jej
potnej grawitacji i uciec. Powstaje wtedy czarna dziura. Wikszo kolegw Zwicky'ego
traktowaa go z tak niechci, e jego
idee nie miay niemal adnych szans przebicia. Gdy pi lat pniej wielki Robert
Oppenheimer opublikowa przeomowy artyku na temat gwiazd neutronowych, ani sowem
nie wspomnia o pracach Zwicky'ego, mimo e ten pracowa nad tym samym zagadnieniem
przez cae lata w tym samym budynku na drugim kocu korytarza. Jego koncepcje dotyczce
ciemnej materii pozostaway niemal cakowicie zapomniane przez prawie cztery dekady12.
Moemy tylko mie nadziej, e w tym czasie wykona odpowiedni liczb pompek.
Zadziwiajco may kawaek wszechwiata jest widoczny dla naszych oczu, gdy uniesiemy
je ku niebu. Nieuzbrojonym okiem mona dostrzec z Ziemi zaledwie okoo 6000 gwiazd13, a z
tego tylko okoo 2000 z dowolnie wybranego, ale okrelonego miejsca na globie. Za pomoc
lornetki mona powikszy t liczb od 2000 do 50 000, a przy uyciu maego, dwuca- lowego
teleskopu do okoo 300 000. Korzystajc z szesnastocalowego teleskopu, takiego, jaki ma
Evans, liczy si ju nie pojedyncze gwiazdy, lecz cae galaktyki. Evans szacuje, e ze swojego
tarasu moe zobaczy od 50 000 do 100 000 galaktyk, z ktrych kada zawiera dziesitki
miliardw gwiazd. Te liczby budz respekt, lecz nawet w tak duej prbce supernowe s
niezwykle rzadkie. Gwiazda yje miliardy lat, lecz ginie raz i szybko. Tylko niewielki uamek
gincych gwiazd eksploduje; wikszo ganie spokojnie, jak obozowe ognisko wczesnym
rankiem. W przecitnej galaktyce, liczcej okoo 100 miliardw gwiazd, supernowa zdarza si
rednio raz na 200 do 300 lat. W tym kontekcie poszukiwanie supernowej przypomina
spogldanie przez teleskop z tarasu widokowego Empire State Building i przeszukiwanie

okien wok Manhattanu w nadziei zobaczenia wieczki zapalonej na torcie z okazji

dwudziestych pierwszych urodzin.
Gdy nikomu nie znany pastor Evans zwrci si do spoecznoci astronomw z pytaniem,
czy maj jakie mapy nieba przydatne do poszukiwania supernowych, nikt nie potraktowa go
powanie. W owym czasie Evans dysponowa dziesiciocalowym teleskopem to doskonay
sprzt dla amatora, lecz raczej niewystarczajcy do powanych obserwacji kosmologicznych
za pomoc ktrego zamierza poszukiwa jednego z najrzadziej obserwowanych zjawisk
we wszechwiecie. W caej historii astronomii, zanim Evans zacz swoje obserwacje w 1980
roku, odkryto mniej ni 60 supernowych. Gdy odwiedziem go w sierpniu 2001 roku, mia na

liczniku 34 kolejne supernowe; trzydziest pit odkry trzy miesice p- niej, a trzydziest
szst na pocztku 2003 roku.
Trzeba jednak przyzna, e pod pewnymi wzgldami Evans mia prze- wag. Wiksza
cz ludzkiej populacji mieszka na pkuli pnocnej,! wic take wikszo obserwatorw
przeszukuje niebo po pnocnej stro- i nie Ziemi. Evans mia spory kawaek nieba praktycznie
na wyczno! zwaszcza na pocztku. Mia te oczywicie swoj niewiarygodn pami
wzrokow. Wielkie teleskopy maj, rzecz jasna, spor przewag, ale s nieporczne w uyciu
sporo czasu traci si na manewrowanie i ustawianie urzdzenia w odpowiedniej pozycji.
Evans moe obraca swj szesnastoci Iowy teleskop niemal rwnie szybko, jak artylerzysta
obraca dziakiem^ strzelniczym, powicajc nie wicej ni kilka sekund na zmian punktu obserwacji. W rezultacie w cigu jednej nocy moe obejrze 400 galaktyk, natomiast obserwator
przy duym, profesjonalnym teleskopie bdzie mia szczcie, jeeli zobaczy 50 czy 60.
rednio rzecz biorc, poszukiwanie supernowych stanowi bezowocny zajcie. Od 1980 do
1996 roku Evans znajdowa rednio dwie supernowe rocznieniezbyt sowita nagroda za setki
bezsennych nocy. Raz udao mu si odkry trzy w cigu pitnastu dni. Kiedy indziej przez trzy
kolejne lata nie znalaz adnej.
Brak odkry te ma pewn warto mwi Evans. Kosmolodzy mog na tej
podstawie szacowa tempo ewolucji galaktyk. To jeden z tych rzadkich obszarw, gdzie brak
dowodw jest dowodem".
Na stoliku obok teleskopu znajdoway si stosy fotografii i publikacji zwizanych z jego
zainteresowaniami. Jeeli kiedykolwiek przegldae popularnonaukowe czasopisma
astronomiczne (w pewnym wieku prawie kady z nas interesowa si astronomi i mia z nimi
do czynienia), to z pewnoci wiesz, e na og s one bogate w fotografie odlegych mgawic
i innych kosmicznych obiektw penych gracji, wiata i koloru. Robocze zdjcia Evansa s
zupenie odmienneczarno-biae, zamazane fotografie maych punktw otoczonych przez
rwnie zamazane wietliste halo. Na jednej z nich widniaa awica gwiazd, wrd ktrych krya
si mao widoczna plamka wiata. Musiaem przysun zdjcie prawie do samego nosa, eby
j dojrze. Evans wyjani mi, e ta gwiazda ley w gwiazdozbiorze Fornax (Piec), w galaktyce
NGC1365. (Litery NGC stanowi skrt od okrelenia New General Catalogue. Niegdy by to
opasy katalog gwiazd, zajmujcy spory kawaek biurka; nie musz chyba dodawa, 1
dzisiaj istnieje w postaci bazy danych). Przez 60 milionw lat wiato wiadek
spektakularnej mierci gwiazdy podrowao wytrwale przez bezmiar przestrzeni, a
pewnej sierpniowej nocy 2001 roku dotaro do Ziemi i ukryty wrd eukaliptusw Robert
Evans spostrzeg malek, delikatn plamk na nocnym niebie.
Odczuwam pewnego rodzaju satysfakcj, gdy wiato podrujce przez miliony lat
dociera do Ziemi akurat w momencie, gdy kto patrzy na ten konkretny kawaek nieba
mwi Evans. Wydaje si suszne, e zjawisko o takiej skali ma swego wiadka".
Obserwacje supernowych przynosz oczywicie znacznie wicej poytku ni tylko
poczucie estetycznej satysfakcji. Istnieje kilka typw supernowych (jeden z nich zosta odkryty
przez Evansa), z ktrych jeden, typ la, ma szczeglne znaczenie w astronomii, poniewa
zawsze eksploduje w taki sam sposb, z tak sam mas krytyczn. Dziki temu te supernowe
mog by wykorzystane jako wiece standardowe", umoliwiajce pomiary wzgldnej
jasnoci (a zatem take wzgldnych odlegoci) innych gwiazd, co midzy innymi pozwala
szacowa tempo ekspansji wszechwiata.
W 1987 roku Saul Perlmutter z Lawrence Berkeley Laboratory w Kalifornii doszed do
wniosku, e potrzebuje wicej supernowych typu la, ni daj wizualne poszukiwania, i
wymyli bardziej systematyczn metod ich znajdowania14. W tym celu sprzg
wyspecjalizowany ukad komputerowy z zestawem cyfrowych kamer, zwanych kamerami
CCD (charge coupled device), podczonych do teleskopw. System Perlmuttera pozwoli

zautomatyzowa poszukiwania supernowych. Teleskopy wykonuj tysice fotografii nieba, a

komputery wyszukuj jasne plamki lady wybuchw supernowych. W cigu piciu lat
Perlmutter i jego koledzy z Berkeley znaleli 42 supernowe. Obecnie nawet amatorzy stosuj
kamery CCD do poszukiwa. Majc kamer CCD, moesz wycelowa teleskop w niebo i i
oglda telewizj mwi z nutk rezygnacji Evans. To przestaje by zabawne".
Zapytaem go, czy nie odczuwa pokusy uycia tej nowej technologii. Och, nie, za bardzo
lubi moj wasn metod. Poza tymkiwn gow w kierunku zdjcia swojej najnowszej
supernowej i umiechn si od czasu do czasu potrafi pokona nawet kamer CCD".
Zadaem sobie do oczywiste pytanie: Co by byo, gdyby w pobliu nas eksplodowaa
supernowa? Nasza najblisza ssiadka, Alfa Centauri,

znajduje si 4,3 roku wietlnego od nas. Wyobraaem sobie, e gdyby wy- ; bucha,
mielibymy 4,3 roku na ogldanie skutkw tego wspaniaego zjawiska, rozszerzajcych si na
cae niebo. Jak wygldaoby nasze ycie,| gdybymy mieli cztery lata i cztery miesice na
obserwowanie zwiastunaI nieuniknionej zagady, wiedzc, e gdy ju ostatecznie nadejdzie,
nic nie zdoa nas uratowa? Czy ludzie nadal chodziliby do pracy? Czy rolnicy'; nadal
uprawialiby ziemi? Czy nadal dostarczaliby swoje produkty do sklepw?
Wiele tygodni pniej, po powrocie do New Hampshire, gdzie obecnie; mieszkam,
zadaem te pytania Johnowi Thorstensenowi, astronomowi! z Dartmouth College. Och, nie
zamia si. Wieci o takim zdarzeniu podrujz prdkoci wiata, lecz z tak sam
prdkoci przemieszczaj si siy destrukcji15, wic dowiedziaby si o wybuchu i zginby
w tym samym momencie. Ale nie obawiaj si, nam to nie grozi".
Aby wybuch supernowej stanowi zagroenie dla ycia na Ziemi, musiaby mie miejsce
absurdalnie blisko tumaczy John prawdopodobnie w odlegoci nie wikszej ni
dziesi lat wietlnych. Zagroenie stanowi rne rodzaje promieniowania promienie
kosmiczne i tak dalej". Midzy innymi wywoayby one wspaniae zorze polarne, byszczce
kurtyny widmowego wiata, wypeniajce cae widoczne niebo. Pomijajc aspekty estetyczne,
takie promieniowanie potrafioby rwnie zniszczy magnetosfer, obszar pola
magnetycznego, ktre chroni nas przed promieniami kosmicznymi i innymi zagroeniami. Bez
magnetosfery kady plaowicz bardzo szybko znalazby si w sytuacji przegrzanej pizzy.
Zdaniem Thorstensena nie musimy si obawia, e w naszym zaktku galaktyki trafi si
co takiego, poniewa tylko niektre gwiazdy kocz swj ywot jako supernowe. Kandydatka
musi by dziesi do dwudziestu razy masywniejsza od Soca, a w naszym bliskim
ssiedztwie nie ma tak cikiej gwiazdy. Wszechwiat jest miosiernie obszerny". Najblisz
prawdopodobn kandydatk jest Betelgeuse, ktra od wielu lat zdradza objawy interesujcych
niestabilnoci, lecz Betelgeuse znajduje si w bezpiecznej odlegoci 50 000 lat wietlnych od
nas.
W caej spisanej historii ludzkoci tylko p tuzina supernowych znalazo si na tyle blisko,
e byy widoczne z Ziemi goym okiem16. W 1054 roku nastpi wybuch, po ktrym powstaa
mgawica Krab. W 1604 roku pojawia si gwiazda, ktra przez trzy tygodnie bya widoczna w
biay dzie. Najnowsza supernowa pojawia si w 1987 roku, w obszarze zna
nym jako Wielki Obok Magellana, w poudniowej czci nieba. Bya bardzo sabo widoczna,
poniewa znajdowaa si w odlegoci 169 000 lat wietlnych.
Supernowe s jednak istotne z naszego, ludzkiego punktu widzenia, i to w do szczeglny
sposb. Gdyby nie one, nie byoby nas tutaj. Przypomnij sobie kosmologiczn zagadk,
wspomnian na kocu rozdziau 1 w wielkim wybuchu powstay wycznie lekkie
pierwiastki. Wszystkie cikie izotopy pojawiy si pniej, lecz przez dugi czas nikt nie
potrafi wyjani, jak powstay. Problem polega na tym, e potrzebny jest bardzo gorcy tygiel
gortszy nawet ni wntrza najgortszych gwiazd aby mogy powsta wgiel, elazo
oraz inne pierwiastki, bez ktrych czowiek byby niepokojco bezcielesny. Rozwizanie
stanowiy supernowe, a odkrycie to zawdziczamy pewnemu angielskiemu kosmologowi,
niemal rwnie ekscentrycznemu jak Fritz Zwicky.
Fred Hoyle pochodzi z Yorkshire. Gdy zmar w 2001 roku, nekrolog w Natur"
scharakteryzowa go jako kontrowersyjnego kosmologa"17, naukowca przez wiksz cz
ycia uwikanego w rozmaite kontrowersje", ktry sygnowa swoim nazwiskiem rne
brednie". Hoyle midzy innymi twierdzi, nie majc na to dowodw*, e archeopteryks w
londyskim Natural History Museum stanowi faszerstwo, podobne do mistyfikacji z
Piltdown; paleontolodzy z muzeum przez wiele dni nie robili nic oprcz odbierania telefonw
od dziennikarzy z caego wiata. Hoyle by przekonany, e nie tylko ycie na Ziemi pojawio
si z kosmosu, lecz rwnie wiele epidemii, takich jak grypa i duma, pochodzio z przestrzeni

kosmicznej. W pewnym momencie zasugerowa nawet, e ksztat ludzkiego nosa, z nozdrzami

skierowanymi w d, wyewoluowa po to, aby utrudni kosmicznym patogenom wnikanie do
organizmu18.
To wanie Hoyle stworzy okrelenie wielki wybuch". W 1952 roku uy go w audycji
radiowej, w intencji zdyskredytowania tej teorii, gdy sam by zwolennikiem koncepcji stanu
stacjonarnego, wedug ktrej
* Hoyle bez wtpienia mia skonno do wymylania i uporczywego forsowania mniej
popularnych rozwiza, ale nie by a tak szalony, eby wysuwa twierdzenia bez adnych
dowodw. Jego sugestia dotyczca faszywoci archeopteryksa bya oparta na analizie
porwnawczej odciskw pir i rzeczywicie wywoaa kontrowersje, ktre nie zostay jeszcze
cakowicie rozstrzygnite (przyp. tum.).

wszechwiat nieustannie si rozszerza, a rwnolegle z jego rozszerzaniem nieustannie

powstaje nowa materia19. Hoyle zawsze podkrela, e na grun- cie znanych praw fizyki w
aden sposb nie potrafimy wyjani, dlaczego wszystko miaoby by skupione w jednym
punkcie, aby nagle i gwatownie1 zacz si rozszerza. W pewnym momencie Hoyle zda
sobie spraw, e wewntrz zapadajcej si gwiazdy temperatura powinna gwatownie rosn,
osigajc ponad 100 milionw stopni20 wystarczajco duo, aby w procesie zwanym
nukleosyntez mogy powstawa cikie pierwiastki. W 1957 roku Hoyle, wraz z trjk
wsppracownikw, opublikowa artyku, w ktrym wyjaniony zosta mechanizm
powstawania cikich pierwiastkw w trakcie wybuchu supernowej. Za to odkrycie jeden ze
wspautorw, W. A. Fowler, otrzyma w 1983 roku Nagrod Nobla. Wielu naukowcw
uwaa, e pominicie Hoyle'a przynioso wstyd komitetowi noblowskiemu.
Zgodnie z teori Hoyle'a eksplodujca gwiazda wytwarza wystarczajco duo ciepa, aby
mogy powsta wszystkie cikie pierwiastki, ktre nastpnie zostaj wyrzucone w przestrze
i tworz gazowe chmury zwane materi midzygwiezdn. Z czasem chmury te mog si
zagszcza i tworzy nowe ukady soneczne. W ten sposb mona byo wreszcie zacz
wysuwa prawdopodobne scenariusze powstania Soca, jego planet, a take nas samych.
Wedug obecnego stanu wiedzy wygldao to mniej wicej tak.
Okoo 4,6 miliarda lat temu w miejscu, gdzie obecnie ley nasz Ukad Soneczny,
znajdowa si ogromny kb gazu i pyu, rozcigajcy si na przestrzeni 24 miliardw
kilometrw, ktry stopniowo zacz si zagszcza. Prawie caa jego masa 99,9 procent21
ostatecznie utworzya Soce. Wrd pozostaych resztek materii od czasu do czasu trafiay si
pary mikroskopijnych czstek, krcych na tyle blisko siebie, e siy elektrostatycznego
przycigania powodoway ich poczenie. W miar upywu czasu takie poczenia staway si
coraz czstsze i w taki sposb narodzia si take i nasza planeta. Zderzajce si ziarna pyu
tworzyy coraz wiksze ciaa, a w kocu niektre z nich stay si na tyle due, e zmieniy
status ze zwykych bry materii na planetozymale. Wszystkie krce wok wieo
powstaego Soca obiekty nieustannie si spotykay, zderzay, rozpaday, czyy w
nieskoczonym tacu, lecz stopniowo z tego chaotycznego korowodu wyaniali si zwycizcy,
ktrzy opanowali i zdominowali ssiedztwo swoich orbit.
Wszystko to dziao si w stosunkowo krtkim czasie. Astronomowie sdz, e wzrost od
malekiego ziarenka pyu do pocztkujcej planetki o rednicy kilkuset kilometrw trwa
zaledwie kilkadziesit tysicy lat. Ziemia w zasadzie uksztatowaa si w cigu 200 milionw
lat, by moe nawet mniej22, aczkolwiek bya wci jeszcze stopiona i wystawiona na
nieustanne bombardowanie przez krce wok mniejsze obiekty.
Mniej wicej w tym momencie, okoo 4,4 miliarda lat temu, w Ziemi trafi obiekt o
rozmiarach Marsa, wybijajc w przestrze ogromn ilo materii, z ktrej w cigu zaledwie
kilku tygodni powsta najbliszy towarzysz Ziemi Ksiyc. Po roku z bezksztatnej bryy
Ksiyca uformowaa si kulista skaa, ktra od tego czasu wiernie towarzyszy naszej planecie.
Prawdopodobnie wikszo materii Ksiyca pochodzi z wierzchniej skorupy Ziemi, a nie z jej
jdra23, i dlatego brya Ksiyca zawiera tak mao elaza, w przeciwiestwie do Ziemi. Ten
scenariusz niemal zawsze jest prezentowany jako wzgldnie nowa teoria, lecz w
rzeczywistoci po raz pierwszy zosta sformuowany przez Reginalda Daly'ego z Harvard University24. Jedyna nowa rzecz zwizana z t teori to to, e obecnie staa si wzgldnie
popularna.
Gdy Ziemia osigna jedn trzeci swych ostatecznych rozmiarw, wok niej zacza si
tworzy atmosfera, pocztkowo skadajca si gwnie z dwutlenku wgla, azotu, metanu i
siarki. Zapewne niewielu z nas chciaoby oddycha czym takim, lecz to wanie w tej
atmosferze powstao ycie. Dwutlenek wgla jest jednym z najbardziej wydajnych gazw
cieplarnianych, co miao t dobr stron, e Soce wiecio wtedy znacznie sabiej ni dzi.

Gdyby nie efekt cieplarniany, Ziemia mogaby zamarzn na zawsze25 i ycie nie miaoby
szans uchwyci przyczka. Jednak jaka maa torebka chemikaliw zebraa si w sobie i...
ruszylimy w drog.
Przez kolejne 500 milionw lat moda Ziemia bya nieustannie bombardowana
przezjcomety, mejpnry i inne kosmiczne mifid..ktrf-Sjopniowo w)yeniy oceany wod i
dostarczyy niezbdnych komponentw do ufor- ifiowaniai rozwoju ycia. Byo to wyjtkowo
trudne do przetrwania rodowisko, lecz w jaki sposb ycie dao sobie rad.
Cztery miliardy lat pniej ludzie zaczli si zastanawia, jak si to wszystko zaczo. To
bdzie temat dalszej czci tej historii.

Rozdzia 4
MIARA RZECZY
Niewiele ekspedycji naukowych w historii zachodniej cywilizacji miao rwnie
niepomylny przebieg jak wyprawa do Peru pod auspicjami Francuskiej Akademii Nauk w
1735 roku. Grupa uczonych i awanturnikw, pod dowdztwem hydrologa Pierre'a Bouguera
oraz onierza matematyka Charles'a Marie de La Condamine'a, wyruszya w Andy w celu
wykonania pomiarw triangulacyjnych.
W owym czasie ludzie nauki zaczli zadawa sobie coraz bardziej precyzyjne i
szczegowe pytania na temat naszej planety. Chcieli pozna jej wiek, rozmiary, mas,
pochodzenie, jej miejsce w przestrzeni. Zadanie francuskiej ekspedycji polegao na wykonaniu
pomiaru odlegoci odpowiadajcej jednemu stopniowi szerokoci geograficznej (czyli 1/360
obwodu planety) wzdu poudnika, co pozwolioby obliczy cakowity obwd Ziemi. Pomiar
mia by wykonany wzdu linii czcej dwie miejscowoci pooone w Andach i oddalone
mniej wicej o 320 kilometrw: Yarouui koo Quito oraz okolice Cuenca w obecnym
Ekwadorze*.
i Triangulacja, metoda zastosowana przez francuskich badaczy, stanowia popularn
technik opart na geometrycznym twierdzeniu, zgodnie z ktrym wystarczy zna dugo
jednego boku trjkta oraz dwa kty, aby mc obliczy wszystkie boki i kty. Przypumy dla
przykadu, e zechcemy (ty i ja) metod triangulacji zmierzy odlego od Ziemi do Ksiyca.
W tym celu musimy najpierw oddali si od siebie na pewn odlego, wic ty udajesz si do
Parya, a ja do Moskwy i kady z nas w tym samym momencie musi spojrze na Ksiyc.
Wyobra sobie teraz trjkt, ktrego boki cz te trzy punkty: ciebie, mnie i Ksiyc.
Wystarczy zmierzy dugo linii bazowej (to jest odlego z Parya do Moskwy) oraz dwa
kty przylege do linii bazowej, czyli kty midzy lini bazow a kierunkiem, pod jakim kady
z nas widzi Ksiyc. Suma trzech ktw wewntrznych trjkta zawsze wynosi 180 stopni,
wic znajc dwa z nich, moemy natychmiast obliczy trzeci. Znajc z kolei dokadny ksztat
trjkta (czyli wszystkie trzy kty) oraz dugo jednego boku, mona natychmiast wyliczy
dugoci pozostaych bokw. Takwan.e metod pomiaru odlegoci Ksiyca zastosowa
150 lat p.n.e. grecki astronom Hipparch z Nucai.

Niemal od pocztku sprawy toczyy si do niepomylnie, niekie-f dy wrcz

dramatycznie. W Quito uczestnicy wyprawy w jaki sposb spro- wokowali lokalnych
mieszkacw i w rezultacie nieporozumie zostali obrzuceni kamieniami i wypdzeni z miasta
przez rozjuszony tum. Wkrtce ~ potem lekarz wyprawy zosta zamordowany w bjce o
kobiet. Botanik; oszala. Kilka osb zmaro na malari lub zgino w wypadkach. Trzeci pod
wzgldem starszestwa czonek kierownictwa wyprawy, Jean Godin, uleg wdzikom
trzynastoletniej dziewczynki i nie da si nakoni do powrotu. 5
W pewnym momencie wyprawa bya zmuszona wstrzyma prace na osiem miesicy,
podczas gdy La Condamine musia pojecha do Limy, aby uzyska zgod wadz na dalsze
prace. W rezultacie sporw i nieporozu* mie wewntrz grupy La Condamine i Bouguer
przestali si do siebie odzywa i przestali razem pracowa. Niemal wszdzie czonkowie
wyprawy spotykali si z podejrzeniami lokalnych wadz, ktrym trudno byo uwierzy, e
grupa francuskich uczonych wybraa si na drug stron globu tylko po to, aby go zmierzy. To
nie wygldao na sensowny powd ani wtedy, ani dzisiaj, dwa i p wieku po tych
wydarzeniach. Dlaczego Francuzi nie robili swoich pomiarw we Francji, oszczdzajc sobie
trudw i niebezpieczestw wyprawy w Andy?
Odpowied w pewnym stopniu wynika z faktu, e osiemnastowieczni uczeni, a Francuzi w
szczeglnoci, rzadko wybierali proste rozwizanie, jeeli istniaa jaka absurdalnie
skomplikowana alternatywa. Czciowo odpowiedzialny by praktyczny problem, na ktry po
raz pierwszy natkn si angielski astronom Edmond Halley wiele lat wczeniej znacznie
wczeniej ni Bouguer i La Condamine zaczli marzy o wyprawie do Ameryki Poudniowej,
nie mwic ju o przesankach tej decyzji.
Edmond Halley by pod wieloma wzgldami wyjtkow i barwn postaci
siedemnastowiecznej nauki. W cigu swej dugiej i owocnej kariery1 by kapitanem statku,
kartografem, profesorem geometrii na University of Oxford, zastpc nadzorcy Mennicy
Krlewskiej, astronomem krlewskim, wynalazc penomorskiego dzwonu nurkowego. Pisa
autorytatywne teksty na temat magnetyzmu, prdw morskich i ruchw planet, a take
Triangulacyjne pomiary odlegoci na powierzchni Ziemi opieraj si na tej samej zasadzie, z
t rnic, e trjkt nie wystaje oczywicie w przestrze, lecz wszystkie trzy bob le na
mapie. Mierzc dugo jednego stopnia na poudniku, kartografowie konstruuj acuch
trjktw, uoonych jeden za drugim wzdu mierzonej odlegoci.
o skutkach uywania opium. Opracowa koncepcj mapy pogody, stworzy tabel umieralnoci
dla firm ubezpieczeniowych, zaproponowa sposb pomiaru wieku Ziemi oraz jej odlegoci
od Soca, a nawet stworzy praktyczn metod przechowywania ryb. Jedn z rzeczy, ktrych
n i e zrobi, byo odkrycie komety noszcej obecnie jego imi. Halley jedynie zauway, e
kometa zaobserwowana w 1682 roku, midzy innymi przez niego samegp, jest tym samym
ciaem, ktre wczeniej byo widziane w latach 1456,1531 i 1607. Dopiero w 1758 roku,
szesnacie lat po mierci Halleya, komecie nadano nazw.
Mimo tych wszystkich osigni najwikszy wkad Halleya w nauk polega
prawdopodobnie na tym, e w pewnym momencie wzi udzia w zakadzie, ktrego stronami
byli oprcz niego jeszcze dwaj inni prominentni przedstawiciele nauki owych czasw.
Adwersarzami Halleya byli Robert Hooke, zapewne najlepiej pamitany jako pierwszy
uczony, ktry opisa komrk, oraz sir Christopher Wren, obecnie niemal wycznie pamitany
jako architekt, aczkolwiek by on przede wszystkim astronomem. W 1683 roku Halley, Hooke
i Wren spotkali si w Londynie na obiedzie. Rozmowa zesza na aktualny wwczas temat
ruchw planet. Wiedziano ju wtedy, e orbity planet maj ksztat elipsy konkretnej i
precyzyjnie okrelonej krzywej"2, wedug sw Richarda Feynmana lecz nikt nie wiedzia
dlaczego. Wren zaoferowa hojn nagrod w wysokoci 40 szylingw (odpowiednik
kilkutygodniowej pensji) dla odkrywcy rozwizania.

Hooke, czowiek znany z przypisywania sobie idei, ktre niekoniecznie byy jego wasne,
stwierdzi, i znalaz ju rozwizanie3, lecz odmwi podzielenia si nim, wysuwajc rwnie
interesujcy, co odkrywczy argument, e ujawnienie rozwizania pozbawioby innych badaczy
satysfakcji wynikajcej z samodzielnego poszukiwania. Zamierza przez pewien czas nie
ujawnia swego wyniku, aby inni mogli w peni doceni jego warto". Nie mamy adnych
dowodw, e Hooke prbowa rozwiza problem ksztatu orbit planetarnych, ani tym bardziej
e naprawd znalaz rozwizanie. Wiadomo natomiast, e Halley bardzo powanie podszed
do zagadnienia, do tego stopnia, e rok pniej uda si do Cambridge z nadziej uzyskania
pomocy ze strony tamtejszego profesora matematyki, Isaaca Newtona.
Isaac Newton, ikona nowoczesnej nauki, by bez wtpienia wyjtkow osobowoci, nawet
jak na wczesne czasy. Byskotliwy ponad wszelk miar, lecz zarazem ponury samotnik;
draliwy w stopniu graniczcym

z paranoj; znany ze skonnoci do cakowitego wyczania zewntrznych bodcw i

popadania w gbok zadum (mia jakoby przesiadywa w nocnej koszuli na brzegu ka do
pnego popoudnia pod wpywem nagej myli, ktra przysza mu do gowy tu po
przebudzeniu); zdolny do najbardziej niewiarygodnych dziwactw. Zbudowa w Cambridge
wasne laboratorium, w ktrym oprcz epokowych odkry wykonywa take szokujce
eksperymenty, na przykad wbi szpikulecdug ig uywan do szycia skry do wasnej
gaki ocznej i obraca j dookoa midzy okiem i koci4, tak blisko dna oka, jak potrafiem",
aby si przekona, co z tego wyniknie. Przedziwnym cudem nic zego nie wynikno z tego
eksperymentu, w kadym razie nic trwaego. Przy innej okazji wpatrywa si w Soce tak
dugo, jak zdoa wytrzyma, aby sprawdzi, jaki efekt wy- wrze ta tortura na narzdy wzroku.
Ponownie unikn trwaych uszkodze; aczkolwiek musia spdzi kilka dni w zaciemnionym
pokoju, zanim bl oczu przesta mu doskwiera.
Pod osobowoci dziwaka kry si jednak umys geniusza najwyszej prby, aczkolwiek
nawet najwiksze osignicia Newtona otoczone s aur osobliwoci. Jeszcze jako student
Newton niezadowolony z ogranicze wczesnej matematyki wynalaz now ga tej
dziedziny, rachunek rniczkowy, po czym wstrzymywa si z opublikowaniem swego
odkrycia przez dwadziecia siedem lat5. W identyczny sposb postpi ze swymi odkryciami w
dziedzinie optyki, ktre zrewolucjonizoway nasze zrozumienie natury wiata. Stworzy
podwaliny spektroskopii, po czym przez trzy dekady niczego nie ujawni.
Mimo swej niezwykej byskotliwoci Newton tylko cz swoich zainteresowa lokowa w
dziedzinie, ktr dzi okrelilibymy jako nauk. Przynajmniej poow swego aktywnego
ycia powici alchemii oraz kwestiom religii, ktre traktowa rwnie powanie, a moe
nawet bardziej powanie ni wszystko inne. By antytrynitarzem sekretnym zwolennikiem
niebezpiecznie heretyckiej sekty arian, ktrzy odrzucali dogmat Trjcy witej (jak na ironi,
Newton by czonkiem college'u witej Trjcy w Cambridge). Spdza cae dnie na
studiowaniu planu zaginionej wityni krla Salomona w Jerozolimie (przy okazji nauczy si
hebrajskiego, aby mc studiowa teksty w oryginale), wierzc, e znajdzie tam matematyczny
klucz do dat powtrnego przyjcia Chrystusa oraz koca wiata. Rwnie silne byo jego
zaangaowanie w alchemi. W 1936 roku ekonomista John Maynard Keynes naby na aukcji
zbir rkopisw Newtona i ze zdumieniem odkry
e nic dotyczyy one optyki ani ruchw planet, lecz przemiany pospolitych metali w metale
szlachetne. W 1970 roku wykonano analiz kosmyka wosw Newtona. Okazao si, e wosy
zawieray rt, pierwiastek, ktrym interesuj si wycznie alchemicy, kapelusznicy oraz
producenci termometrw. Stenie rtci czterdziestokrotnie przekraczao naturalny poziom, co
moe tumaczy, dlaczego Newton zapomina rano wsta z ka.
Moemy tylko zgadywa, czego spodziewa si Halley, gdy zoy w Cambridge
niezapowiedzian wizyt w sierpniu 1684 roku, lecz dziki jednemu z pniejszych
zwolennikw Newtona, Abrahamowi DeMoi- vre'owi, posiadamy zapis jednego z najbardziej
przeomowych spotka w historii nauki:
W 1684 roku doktor Halley przyby do Cambridge [i] po pewnym czasie zapyta, co sdzi o
krzywej, jak zakrelaj planety, zakadajc, e sia przycigania Soca jest proporcjonalna do
odwrotnoci kwadratu odlegoci.
Halley by przekonany, e wyjanienie musi by zwizane z matematycznym prawem
odwrotnych kwadratw, aczkolwiek nie bardzo wiedzia jak.
Sir Isaac natychmiast stwierdzi, e to bdzie [elipsa]. Doktor, zaskoczony i zachwycony,
zapyta, skd to wiadomo. No c odpar policzyem to", na co doktor Halley bez
dalszej zwoki poprosi o te obliczenia. Sir Isaac przejrza swe papiery, lecz nie mg znale
oblicze.

Halley nie zadowoli si t zdumiewajc reakcjbyo to niczym historia o kim, kto

odkry lekarstwo na raka, lecz nie moe sobie przypomnie, gdzie odoy receptur.
Naciskany przez Halleya Newton zgodzi si powtrzy obliczenia i opublikowa je. Nie tylko
dotrzyma sowa, lecz uczyni znacznie wicej. W cigu dwch lat intensywnej pracy napisa
swe arcydzieo: Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, czyli Zasady matematyczne
filozofii przyrody, powszechnie znane jako Principia.
W historii cywilizacji tylko kilka razy zdarzyo si, 2e ludzki umys dokona odkrycia tak
przenikliwego i tak nieoczekiwanego, i nie sposb zdecydowa, co byo bardziej
zdumiewajce samo odkrycie czy proces

mylowy, ktry do niego doprowadzi. Publikacja Principiw stanowia jeden z takich

momentw. Niemal z dnia na dzie Newton sta si sawny. Do koca ycia spyway na
zaszczyty i honory; by midzy innymi pierwszym Anglikiem, ktry za osignicia naukowe
otrzyma tytu szlachecki. Nawet wielki niemiecki matematyk, Gottfried von Leibniz6, z ktrym Newton prowadzi dugi zaarty spr o pierwszestwo odkrycia rachunku rniczkowego,
uwaa, e wkad Newtona do matematyki by nie mniejszy ni wszystkie uprzednie odkrycia
matematyczne razem wzite. Bliej bogw aden miertelnik nie zaszed", napisa Halley, a
odczucia t; podzielali niemal wszyscy jemu wspczeni oraz niezliczone rzesze pniejszych
uczonych.
Principia zostay wprawdzie okrelone jako .jedna z najtrudniejszych ksiek wszech
czasw"7 (Newton celowo uczyni j trudn, aby unikn zawracania gowy ze strony
ignorantw"), lecz w istocie tekst stanowi drogowskaz dla tych, ktrzy chcieli i potrafili i
jego ladem. Newton nie tylko wyjani i poda matematyczne podstawy orbit cia niebieskich,
lecz take zidentyfikowa si przycigania, ktra jest odpowiedzialna za ruchy planet
grawitacj. Nagle okazao si, e kady ruch we wszechwiecie mona sensownie
wytumaczy.
Trzy newtonowskie prawa ruchu (kade ciao porusza si wzdu linii prostej, dopki jaka
sia nie zmusi go do zmiany prdkoci lub kierunku ruchu; ciao przyspiesza w kierunku, w
ktrym jest popychane; kada akcja spotyka si rwn i przeciwnie skierowan reakcj) oraz
uniwersalne prawo grawitacji (kady obiekt we wszechwiecie przyciga kady inny obiekt)
stanowiy cztery gwne zagadnienia Principiw. Moe ci si to nie wydawa prawdopodobne,
lecz w tej chwili przycigasz wszystko, co znajduje si wok ciebie ciany, sufit, lamp,
kota za spraw swego niewielkiego (w istocie bardzo maego) pola grawitacyjnego, ktre
rozciga si na wszystkie strony wok ciebie. Wszystkie te obiekty rwnie dziaaj na ciebie.
Newton odkry, e sia przycigania dwch cia jest, jak uj to Feynman, proporcjonalna do
masy kadego z nich i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci midzy nimi"8.
Inaczej mwic, jeeli podwoisz odlego midzy nimi, sia przycigania zmniejszy si
czterokrotnie. Mona to wyrazi za pomoc wzoru
F ~G 2
ktry dla wikszoci z nas jest oczywicie cakowicie pozbawiony praktycznego poytku, ale
moemy przynajmniej podziwia jego matematyczn elegancj. Kilka operacji mnoenia,
proste dzielenie i... bingo gdziekolwiek jeste, znasz swoj grawitacyjn sytuacj. Byo to
pierwsze uniwersalne prawo przyrody odkryte przez ludzki umys i midzy innymi z tego
powodu Newtona otacza tak powszechny szacunek.
Publikacja Principiw nie obya si bez przeszkd. Gdy praca bya niemal ukoczona,
rozgorza spr miedzy Newtonem i Hookiem o pierwszestwo odkrycia prawa odwrotnych
kwadratw. Newton odmwi wydania trzeciego tomu, bez ktrego publikacja pierwszych
dwch wydawaa si mao sensowna. Tylko niezwykle energiczne, i zarazem dyplomatyczne,
dziaania Halleya, hojnie szafujcego pochlebstwami, pozwoliy mu wydrze kocowy tom z
rk kaprynego profesora.
Na tym bynajmniej nie skoczyy si kopoty Halleya. Royal Society zobowizao si
opublikowa prac, lecz w ostatniej chwili wycofao swoje poparcie, powoujc si na
trudnoci finansowe. Rok wczeniej Royal Society sfinansowao kosztown pozycj,
zatytuowan The History of Fishes, ktra okazaa si kompletnym niewypaem. Istniay
obawy, e ksika o czysto matematycznych zagadnieniach rwnie nie zawojuje rynku.
Halley opublikowa Principia na wasny koszt, mimo e jego sytuacja finansowa bynajmniej
nie bya rowa. (Newton, jak zwykle, nie da ani grosza9.) Krtko przedtem przyj
stanowisko asystenta sekretarza w Royal Society, lecz zosta poinformowany, e zamiast

umwionej pensji w wysokoci 50 funtw rocznie bdzie otrzymywa rwnowarto w naturze

w postaci egzemplarzy The History of Fishes10.
Prawa Newtona wyjaniay tak wiele rnych zjawisk prdy morskie, ruchy planet,
trajektorie pociskw armatnich, przyczyny, dla ktrych nie spadamy w kosmos, lecz
pozostajemy na Ziemi, mimo e powierzchnia planety wiruje z prdkoci setek kilometrw na
godzin*, wytwarzajc potn si odrodkow e upyno sporo czasu, nim wszystkie
konsekwencje utrwaliy si w powszechnej wiadomoci. Jedna z owych zasad jednake
niemal natychmiast wywoaa ogromne kontrowersje.
* Prdko wirowania zaley od pooenia geograficznego. Liniowa prdko powierzchni
Ziemi zmienia si od nieco wicej ni 1600 kilometrw na godzin na rwniku do zera na
biegunach. W Londynie wynosi okoo 998 kilometrw na godzin.

Bya to sugestia, e Ziemia nie jest ciaem dokadnie kulistym. Zgodnie z teoriNewtona
sia odrodkowa, wywoana wirowym ruchem Ziemi, dq. winna spowodowa nieznaczne
spaszczenie planety na biegunach oraz rwnie niewielkie wybrzuszenie na rwniku. Midzy
innymi oznaczao to e odlego odpowiadajca jednemu stopniowi szerokoci geograficznej
we Woszech nie jest dokadnie taka sama jak w Szkocji. W szczeglnoci odlego ta
zmniejsza si w miar oddalania si od bieguna. To nie bya dobra wiadomo dla tych
kartografw, ktrzy swoje pomiary rozmiaryd planety opierali na zaoeniu, e jest ona
idealn kulczyli w praktyce dla wszystkich.
Przez ponad p wieku prbowano dokadnie zmierzy Ziemi. Jedn z pierwszych prb
podj angielski matematyk Richard Norwood. W modoci Norwood prbowa zbi fortun na
wydobyciu pere z dna morza. Na podstawie projektu Halleya zbudowa dzwon nurkowy, z
ktrym uda si na Bermudy. Przedsiwzicie nie przynioso jednak oczekiwanych zyskw,
poniewa dzwon nie dziaa zgodnie z oczekiwaniami, a na Bermudach nie ma pere, lecz
Norwood nie nalea do ludzi, ktrzy atwo ulegaj zniechceniu. Na pocztku siedemnastego
stulecia Bermudy miay z saw wrd kapitanw statkw jako trudny do osignicia cel
podry, poniewa wczesne techniki nawigacyjne byy zbyt niedokadne, aby za ich pomoc
dao si precyzyjnie zlokalizowa archipelag, ktrego rozmiary s mikroskopijne w
porwnaniu z ogromem oceanu. Dugo jednej mili morskiej nie bya wtedy jeszcze
sprecyzowana. Nawet najdrobniejszy bd w obliczeniach nawigacyjnych ulega powikszeniu
w trakcie trawersowania oceanu i w rezultacie trafienie w cel wielkoci Bermudw czsto
stanowio zadanie przekraczajce moliwoci wczesnych nawigatorw. Norwood, ktrego
pierwsz mioci bya trygonometria, chcia wprowadzi do nawigacji nieco matematycznego
rygoru i w tym celu zdecydowa si zacz od wyznaczenia odlegoci odpowiadajcej
jednemu stopniowi szerokoci geograficznej.
Zaczynajc od murw wiey Tower w Londynie, Norwood spdzi dwa pracowite lata,
maszerujc 335 kilometrw w kierunku pnocnym, w stron Yorku, i mierzc dystans za
pomoc wielokrotnie rozciganego acucha. Cay czas musia przy tym dokonywa
precyzyjnych poprawek, aby uwzgldni nierwnoci terenu. Na koniec zamierza dokona
pomiaru wysokoci Soca w Yorku o tej samej porze dnia i o tej samej porze roku co pomiar
wykonany uprzednio w Londynie. W ten sposb zamierz wyznaczy dugo jednego stopnia, a zatem rwnie cay obwd Ziemi. Byo to
niemal absurdalnie ambitne przedsiwzicie, poniewa nawet bardzo niewielki bd o drobny
uamek stopnia spowodowaby zmian kocowego wyniku o wiele mil. Ostatecznie jednak
Norwood z dum ogosi, e wynik jest dokadny co do joty""; cile rzecz biorc, wynik by
dokadny do okoo 600 jardw. Dugo jednego stopnia wyniosa wedug Norwooda 110,72
kilometra.
W 1637 roku ukazao si arcydzieo Norwooda, The Seaman 's Practice, i natychmiast stao
si bestsellerem. W sumie wydrukowano 17 wyda; 25 lat po mierci Norwooda ksika wci
bya w obiegu. Norwood powrci na Bermudy wraz z ca rodzin, gdzie odnis spore
sukcesy jako plantator, a wszystkie wolne chwile powica swej pierwszej mioci, trygonometrii. Przey tam 38 lat, ktrych jednak, na skutek splotu niefortunnych okolicznoci, nie
mona uzna za szczliwe. W czasie podry z Anglii na Bermudy dwaj modzi synowie
Norwooda zostali umieszczeni w kabinie wraz z wielebnym Nathanielem White'em i zdoali
do tego stopnia zgorszy czcigodnego sug Boego, e spdzi on niemal ca sw zawodow
karier na prbach przeladowania Norwooda i jego rodziny.
Do yciowych niepowodze Norwooda przyczyniy si rwnie jego dwie crki, a raczej
ich mowie. Jeden z nich, by moe pod wpywem pastora White'a, nieustannie skada
przeciw Norwoodowi pozwy w sdzie, zmuszajc go do czstych podry przez cae Bermudy
na posiedzenia sdu. W latach pidziesitych siedemnastego wieku na Bermudach zaczy si

procesy czarownic i Norwood przey ostatnie lata swego ycia w nieustannej obawie, e jego
publikacje, za spraw tajemniczych symboli trygonometrycznych, zostan uznane za dowd
wspdziaania z diabem, a ich autor podzieli los nieszczsnych ofiar procesw stosujcych
mniej wyrafinowane rodki komunikacji z zawiatami. Niewiele wiemy o ostatnich latach
ycia Norwooda i trudno oceni, czy i do jakiego stopnia zasuy sobie na taki los.
W tym czasie w dziedzinie okrelania rozmiarw Ziemi paeczk przejli Francuzi.
Astronom Jean Picard opracowa niezwykle skomplikowan metod triangulacji, wymagajc
uycia kwadrantw, zegarw wahadowych, teleskopw zenitalnych i lunet (w celu
wykonywania obserwacji ksiycw Jowisza). W 1669 roku, po dwch latach wytonej pracy
polegajcej gwnie na triangulacji sporego obszaru Francji, Pipard ogosi dokadniejszy
pomiar dugoci jednego stopnia 110,46 kilometra. Dla

Francuzw by to powd do dumy; okazao si jednak, e przedwczesnej^ - poniewa pomiar

wykonany przez Picarda by oparty na zaoeniu idealnej kulistoci Ziemi... ktre Newton
zakwestionowa.
Po mierci Picarda sytuacja skomplikowaa si jeszcze bardziej, gdy dwaj astronomowie,
Giovanni i Jacucs Cassini (ojciec i syn), powtrzyli;-:. pomiary Picarda na wikszym
obszarze i uzyskali wynik, ktry sugerowaa e Ziemia nie jest spaszczona na biegunach, lecz
na rwniku. By to rezul- tat dokadnie odwrotny, ni przewidywaa teoria Newtona. To
wanie te sprzecznoci skoniy Akademi Nauk do zorganizowania wyprawy Bou- guera i La
Condamine'a do Ameryki Poudniowej w celu wykonania nip. wych pomiarw.
Wybr pad na Andy, poniewa potrzebne byy pomiary w pobliu rwnika, aby
sprawdzi, czy naprawd istnieje rnica sferycznoci na rwni* ku i na biegunach. Poza tym
pomysodawcy wyprawy sdzili, e w grach bdzie lepsza widoczno. W rzeczywistoci
szczyty Andw w Peru byy nieustannie schowane w chmurach i uczestnicy ekspedycji musieli
caymi tygodniami czeka na krtkotrwae okresy dobrej widocznoci. Na dodatek poruszali
si po obszarze, ktry stanowi jeden z najbardziej niedostp. nych terenw na Ziemi.
Peruwiaczycy uywaj okrelenia muy acciden- tado wielce niebezpieczny" ktre w
najmniejszym stopniu nie jest przesadne. Francuzi musieli wspina si na niedostpne szczyty,
pokonywa dzikie rzeki, przedziera si przez dungl, wdrowa przez skaliste pustynie,
niezbadane i pozbawione jakichkolwiek rde zaopatrzenia, stawiajc czoo upaowi oraz
innym przeciwnociom. Bouguer i La Condamine byli jednak wytrwali i kontynuowali
wypraw przez dziewi i p roku. Tu przed zakoczeniem wyprawy dotara do nich
wiadomo, e inny francuski zesp wykona analogiczne pomiary w Skandynawii (gdzie
rwnie wystpoway trudne warunki terenowe w postaci licznych moczarw w lecie oraz
amicego si lodu w zimie) i stwierdzi, e jeden stopie szerokoci geograficznej jest
rzeczywicie duszy w pobliu bieguna, dokadnie tak, jak przewidywa Newton. Ziemia jest
o 43 kilometry grubsza wzdu rwnika ni wzdu poudnika12.
Bouguer i La Condamine spdzili niemal ca dekad, prbujc uzyska wynik, ktrego od
pocztku waciwie nie chcieli przyj do wiadomoci, aby w kocu si dowiedzie, e nie byli
pierwsi. Chcc nie chcc, dokoczyli pomiary, ktre potwierdziy rezultat pierwszego zespou,
po czym,
wci nie odzywajc si do siebie, wrcili na wybrzee i wyruszyli osobnymi statkami do
domu.
Zgodnie z jeszcze jedn hipotez, sformuowan przez Netwona w Prin- cipiach, wiszca
pionowo lina, umieszczona w pobliu gry, nie bdzie w rzeczywistoci zwisa idealnie
pionowo, lecz bdzie nieznacznie odchylona w kierunku gry, poniewa oprcz dziaania
grawitacji ziemskiej lina bdzie rwnie przycigana przez sam gr. Nie bya to jedynie
ciekawostka. Dokadny pomiar odchylenia liny poczony z rwnie dokadnym pomiarem
masy gry powinien umoliwi obliczenie uniwersalnej staej grawitacji - oznaczonej
symbolem G a wraz z ni take i masy caej Ziemi.
Bouguer i La Condamine prbowali wykona takie pomiary na szczycie Chimborazo w
Peru, lecz zostali pokonani przez trudnoci techniczne i nieporozumienia midzy uczestnikami
wyprawy. Dopiero 30 lat pniej ide pomiaru podjto w Anglii za spraw astronoma
krlewskiego, Nevila Ma- skelyne'a. W ksice Davy Sobel W poszukiwaniu dugoci
geograficznej Maskelyne zosta przedstawiony jako osobnik raczej mao byskotliwy i niezbyt
przyjanie nastawiony wobec osigni genialnego zegarmistrza Johna Harrisona. By moe
tak byo w istocie, lecz w ksice nie ma ani jednej wzmianki o niewtpliwych osigniciach
Maskelyne'a, midzy innymi o opracowanej przeze skutecznej metodzie pomiaru masy
Ziemi.

Maskelyne uwiadomi sobie, e sedno problemu stanowi ksztat gry. Poprawne

oszacowanie masy wymaga znalezienia gry o dostatecznie regularnym ksztacie. Maskelyne
nakoni Royal Society, aby osobie o odpowiednich kwalifikacjach zlecio poszukiwania na
Wyspach Brytyjskich gry o podanym ksztacie. Sam wskaza odpowiedniego kandydata
astronoma i geodet Charlesa Masona. Maskelyne i Mason poznali si i zaprzyjanili 11 lat
wczeniej, podczas realizacji synnego astronomicznego projektu, ktry niegdy zasugerowa
niezmordowany Edmond Halley: obserwacji przejcia Wenus przed tarcz Soca. Halley
zasugerowa wykonanie pomiarw tego zjawiska z kilku wybranych punktw na Ziemi, a nastpnie wykorzystanie zasad triangulacji do obliczenia odlegoci Ziemi od Soca, co z kolei
pozwolioby wyznaczy odlegoci wszystkich cia Ukadu Sonecznego.

Przejcia Wenus przed tarcz Soca maj t interesujc waciwo e zachodz parami,
co osiem lat, po czym nastpuje ponadstuletnia prze- rwa. Barwny yciorys Halleya wypad
wanie w trakcie jednej z tych przerw*. Gdy nadesza pora kolejnego przejcia, w 1761 roku,
prawie 20 lat po mierci Halleya, wiat nauki by zmobilizowany w znacznie wikszym
stopniu ni przy wszystkich uprzednich obserwacjach zjawisk astronomicznych.
Z charakterystyczn dla swej epoki gotowoci do powice astronomowie wyruszyli w
drog, aby obserwowa przejcie Wenus z ponad 100 punktw na globie na przykad na
Syberi, do Chin, do Afryki Poudniowej, do Indonezji, do lasw w stanie Wisconsin. Francja
wysaa 32 obserwatorw, Anglia 18, pozostali pochodzili midzy innymi ze Szwecji, Rosji,
Woch, Niemiec i Irlandii.
By to pierwszy w historii przypadek midzynarodowej wsppracy naukowej. Niemal
wszyscy obserwatorzy natrafili na rozmaite trudnoci. Niektrym z nich dotarcie do celu
uniemoliwiy toczce si tu i wdzie wojny lub katastrofy statkw, niektrych powaliy
choroby. Inni dotarli na miejsce, lecz po otwarciu skrzyni stwierdzili, e ich instrumenty s
uszkodzone przez wstrzsy lub powyginane przez tropikalne upay. Francuzi ponownie
dostarczyli najbardziej niefortunnych i najbarwniejszych przykadw niepowodze. Jean
Chappe podrowa na Syberi pocigiem, odzi i saniami, starannie chronic swe delikatne
przyrzdy przed najmniejszym wstrzsem, aby po omiu miesicach podry znale si na
ostatnim etapie, ktrego pokonanie uniemoliwiy mu nadzwyczajnie wysokie wody rzek,
wezbrane pod wpywem niezwykle silnych wiosennych opadw. Na dodatek, gdy tylko
skierowa ku niebu swoje dziwne instrumenty, pado na niego podejrzenie o sprowadzenie
owych deszczy. W rezultacie ledwo uszed z yciem, nie wykonawszy adnych uytecznych
obserwacji.
Jeszcze bardziej pechowo zakoczya si wyprawa Guillaume'a Le Gentila 13, ktrego
przygody wspaniale opisa Timothy Ferris w ksice Corning ofAge in the Milky Way. Le
Gentil wyruszy z Francji rok przed terminem, aby dotrze na czas do Indii, lecz rozmaite
przeszkody spowodoway, e w momencie przejcia Wenus wci by na morzu. Koyszcy
* W dwudziestym wieku rwnie nie byo ani jednego przejcia Wenus przed tarcz
Soca. Dwa kolejne przypadaj na lata 2004 (powszechnie obserwowane przejcie w dniu 8
czerwca) i 2012.
si na fali statek jest prawdopodobnie najgorszym moliwym miejscem do obserwacji
astronomicznych.
Niezraony niepowodzeniem Le Gentil kontynuowa podr do Indii, aby oczekiwa na
nastpne przejcie w 1769 roku. Majc osiem lat na przygotowania, zbudowa pierwszorzdne
obserwatorium, dokadnie przetestowa swoje instrumenty i mia wszystko w stanie penej
gotowoci przed oczekiwanym terminem obserwacji. W dniu 4 czerwca 1769 roku rano niebo
byo idealnie czyste, lecz tu przed momentem obserwacji Wenus na tle Soca oba ciaa
skryy si za chmur i pozostay niewidoczne prawie przez cay czas przejcia trwajcego trzy
godziny, czternacie minut i siedem sekund.
Le Gentil ze stoickim spokojem spakowa instrumenty i wyruszy do najbliszego portu,
lecz po drodze nabawi si dyzenterii i spdzi kolejny rok, walczc z chorob. W kocu
znalaz si na statku. W drodze do Europy statek cudem przetrwa huragan u wybrzey Afryki.
Nic nie osignwszy, Le Gentil dotar do domu po jedenastu latach i szeciu miesicach
nieobecnoci. W tym czasie krewni uznali go za zmarego i z entuzjazmem podzielili si jego
dobrami.
W porwnaniu z Francuzami niepowodzenia osiemnastu angielskich obserwatorw byy
mniej spektakularne. Mason znalaz si w zespole razem z modym geodet Jeremiahem
Dixonem. Obaj panowie najwyraniej przypadli sobie do gustu, poniewa ich przyja trwaa
znacznie duej ni znajomo La Condamine'a i Bouguera. Mason i Dixon wyruszyli na Su-

matr, lecz ich statek zosta zaatakowany przez francusk fregat ju na drugi dzie po wyjciu
z portu (europejscy uczeni byli niewtpliwie bardziej przychylnie nastawieni do
midzynarodowej wsppracy ni wadcy Europy). Mason i Dixon wysali do Royal Society
Ust14 z informacj o tym zdarzeniu i z pytaniem, czy nie naleaoby odwoa niebezpiecznej
wyprawy. Dostali utrzyman w chodnym w tonie odpowied z daniem kontynuowania
podry, poniewa pobrali ju wynagrodzenie, spoeczno naukowa pokada w nich wielkie
nadzieje, a przerwanie wyprawy spowoduje nieodwoaln utrat reputacji obu podrnikw.
Mason i Dixon ruszyli w dalsz podr, lecz po drodze dotara do nich wiadomo, e Sumatr
opanowali Francuzi. W tej sytuacji dwaj astronomowie zdecydowali si zakoczy podr i
wykona obserwacje na Przyldku Dobrej Nadziei; nie uzyskali jednak rozstrzygajcych
wynikw. W drodze powrotnej zatrzymali si na Wyspie witej Heleny, gdzie spotkali
Maskelyne'a, ktremu

obserwacje uniemoliwia pokrywa chmur. Mason i Maskelyne spdzili kilka tygodni na

badaniach pyww. Uyteczno tych bada jest do wtpliwa, lecz z pewnoci czas upywa
im w miej atmosferze, poniewa odtej pory datuje si ich przyja.
^^krtce potem Maskelyne wrci do Anglii, aby obj funkcj astronoma krlewskiego,
natomiast Mason i Dixon po tej prbie z pewnoci bardziej dowiadczenikolejne cztery
lata powicili na wytyczanie granicy midzy kolonialnymi posiadociami Williama Penna i
lorda Baltimore^, czyli Pensylwani i Marylandem. Rezultat czterech lat spdzonych w
amerykaskiej guszy stanowia synna linia Masona-Dixona, ktra pniej nabraa
symbolicznego znaczenia jako granica midzy wolnymi i niewolniczymi stanami. (Gwnym
zadaniem Masona i Dixona byo wytyczenie granicy, lecz tymczasem wykonali oni take kilka
obserwacji astronomicznych o bardziej naukowym charakterze, midzy innymi jeden z
najdokadniejszych pomiarw odlegoci odpowiadajcej jednemu stopniowi szerokoci
geograficznej w Anglii to osignicie spotkao si ze znacznie wikszym uznaniem ni
rozstrzyganie sporw granicznych midzy rozkapryszonymi arystokratami).
Po powrocie do Europy Maskelyne i jego odpowiednicy w Niemczech oraz we Francji byli
zmuszeni uzna, e pomiary przejcia Wenus w 1761 roku okazay si porak. Jeden z
problemw polega na tym, e pomiarw byo bardzo duo i wiele z nich dao sprzeczne,
niemoliwe do rozstrzygnicia wyniki. Udany pomiar wykona dopiero mao znany kapitan
brytyjskiej marynarki, James Cook, ktry obserwowa przejcie w 1769 roku z grskiego
szczytu na Tahiti. W dalszej czci swej podry Cook zbada i sporzdzi mapy wybrzea
Australii, ktra w ten sposb staa si brytyjsk koloni. Obserwacje Cooka umoliwiy
francuskiemu astronomowi Josephowi Lalande'owi obliczenie redniej odlegoci Ziemi od
Soca, ktra wyniosa nieco wicej ni 150 milionw kilometrw. Dwa kolejne przejcia
Wenus przed tarcz Soca w dziewitnastym stuleciu pozwoliy astronomom ucili ten
wynik obliczyli, e odlego wynosi 149,59 miliona kilometrw (obecna warto jest
rwna 149,597870691 miliona kilometrw). Ziemia w kocu znalaza swoje miejsce w
przestrzeni.
Mason i Dixon wrcili do Anglii w glorii naukowych herosw, po czym z nieznanych
powodw zaprzestali dalszej wsppracy. Zwaywszy
na czsto, z jak ich nazwiska pojawiaj si przy kluczowych wydarzeniach
osiemnastowiecznej nauki, zadziwiajco mao wiemy o ich osobistych losach. Istnieje tylko
kilka odnonikw, lecz ani jednej podobizny. Dictionary of National Biography zawiera
intrygujc wzmiank o Dixo- nie, zgodnie z ktr urodzi si w kopalni wgla"15, lecz
okolicznoci tego zdarzenia sownik pozostawia wyobrani czytelnika, po czym dodaje, e
Dixon zmar w 1777 roku w Durham. Oprcz nazwiska i wieloletniej wsppracy z Masonem
nie znamy nic wicej.
Rwnie mao wiemy o Masonie. W 1772 roku16, na prob Maskelyne^, przyj zlecenie
znalezienia gry odpowiedniej do eksperymentu z grawitacyjnym odchylaniem. W obszernym
raporcie opisa gr Schie- hallion, pooon w centralnej czci Wyyny Szkockiej, powyej
Loch Tay. aden argument nie zdoa jednak przekona go do spdzenia kilku letnich miesicy
na pomiarach i naukowiec ten nigdy ju tam nie powrci. Nastpny znany nam ruch Masona
nastpi w 1786 roku, gdy nagle i nieoczekiwanie pojawi si w Filadelfii wraz z on i
omiorgiem dzieci, bdc najwyraniej bez rodkw do ycia. Od jego poprzedniej bytnoci w
Ameryce, zwizanej z owym geodezyjnym zleceniem granicznym, upyno osiemnacie lat.
Nie znamy adnych powodw, dla ktrych ponownie pojawi si w Nowym wiecie, nie majc
tam adnych przyjaci ani nawet kogokolwiek, kto powitaby go na molo. Kilka tygodni
pniej zmar.
Gdy Mason odmwi wykonania pomiaru grawitacyjnego odchylania, zadania podj si
Maskelyne. Przez cztery letnie miesice 1774 roku mieszka w namiocie w odlegej dolinie w

Szkocji, kierujc zespoem mierniczych, ktrzy wykonali setki pomiarw z kadej moliwej
pozycji. Wyliczenie masy gry na podstawie tych wszystkich danych wymagao wielu
uciliwych rachunkw, do ktrych zosta wynajty matematyk Charles Hutton. Geodeci
pokryli map setkami liczb oznaczajcych wysokoci rozmaitych punktw pooonych na
grze lub w jej pobliu. Z pocztku wygldao to jak kompletnie nieuyteczna pltanina liczb,
lecz Hutton zauway, e gdy poczy si punkty o jednakowej wysokoci, cay rysunek staje
si znacznie bardziej czytelny. Niemal natychmiast mona spostrzec oglny ksztat gry i
nachylenie zboczy. Hutton wynalaz poziomic.
Ekstrapolujc pomiary gry Schiehallion, Hutton wyznaczy mas Ziemi i otrzyma
warto 5000 milionw milionw ton. Znajc mas jednej planety, mona wyznaczy masy
wszystkich duych cia Ukadu Sonecznego, cznie ze Socem. Dziki temu jednemu
eksperymentowi poznali

my zatem masy Ziemi, Soca, Ksiyca, pozostaych planet, ksiycw pozostaych planet, a
w prezencie dostalimy jeszcze poziomice. Nieze osignicie jak na wakacyjn prac.
Nie wszyscy byli w jednakowym stopniu zadowoleni z rezultatw Maskelyne^ i Huttona.
Sab stron ich eksperymentu stanowia nieznajomo gstoci gry Schiehallion, bez ktrej
niemoliwy jest naprawd dokadny wynik. Hutton zaoy17, e gsto gry jest taka sama
jak g. sto zwykego kamienia, okoo 2,5 razy wiksza od gstoci wody, lecz przesanki
tego zaoenia byy raczej wte.
Nastpn osob, ktra zainteresowaa si tym problemem, by wiejski pastor z samotnej
wioski Thomhill w hrabstwie Yorkshire, John Michell. Mimo swego niepozornego pooenia,
zarwno w sensie geograficznym, jak i do pewnego stopnia materialnym, Michell by
jednym z najwybitniejszych mylicieli osiemnastego wieku i w peni zasuy na saw, jak
cieszy si jeszcze za ycia.
Oprcz wielu innych osigni Michell odkry falow natur trzsie Ziemi, prowadzi
wiele oryginalnych bada z zakresu magnetyzmu i grawitacji, a take przewidzia istnienie
czarnych dziur dwiecie lat wczeniej ni ktokolwiek inny czego takiego nie dokona
nawet Newton. Gdy William Herschel, muzyk niemieckiego pochodzenia, doszed do
wniosku, e jego prawdziwym powoaniem jest astronomia, wanie do Michella zwrci si po
nauk konstruowania teleskopw18, z wielkim poytkiem dla astronomii planetarnej4'.
Spord wszystkich osigni Michella jedno z pewnoci mona wyrni, ze wzgldu na
wpyw, jaki wywaro ono na osiemnastowiecznna- uk mianowicie zaprojektowan i
zbudowan przeze aparatur do pomiaru masy Ziemi. Michell zmar, nim zdy wykona
pomiary, lecz zarwno sama idea, jak i aparatura trafiy we waciwe rce. Otrzyma j
najlepszy z moliwych kandydatw, Henry Cavendish, byskotliwy, lecz bardzo niemiay
londyski arystokrata.
Henry Cavendish by pod wieloma wzgldami niezwyk osob. Uprzywilejowany ponad
zwyk miar jeszcze przed urodzeniem jego dziadkami byli ksi Devonshire oraz ksi
Kentu by najbardziej utalentowanym
* W1781 roku Herschel zosta pierwszym odkrywc planety ery nowoytnej. Chcia
nazwa j George, dla uczczenia brytyjskiego monarchy, lecz zosta przegosowany. Planecie
nadano nazw Uran.
angielskim uczonym swoich czasw i zarazem najwikszym dziwakiem wrd uczonych.
Wedug okrelenia jednego z jego biografw niemiao Cavendisha graniczya z
chorob"19. Jakikolwiek kontakt z inn osob stanowi dla niego rdo najgbszej przykroci
i skrpowania.
Ktrego dnia otworzy drzwi pewnemu austriackiemu wielbicielowi, wieo przybyemu
z Wiednia. Podniecony Austriak zacz swoje powitania i komplementy, lecz Cavendish
zareagowa, jakby to byy ciosy tpym narzdziem. Po chwili, nie mogc znie dalszych
peanw, wybieg z domu, zostawiajc drzwi otwarte na ocie, i uciek przez bram
posiadoci. Mino dobre par godzin, nim zdoano go sprowadzi z powrotem. Nawet jego
suba komunikowaa si z nim pisemnie.
Od czasu do czasu zdarzao mu si wprawdzie trafia midzy ludzi szczeglnie
przywizany by do cotygodniowych wieczorw naukowych, ktrych gospodarzem by wielki
przyrodnik, sir Joseph Banks lecz pozostali gocie zawsze byli uprzedzani, e do
Cavendisha pod adnym pozorem nie wolno podchodzi ani nawet spoglda na niego.
Osobom, ktre chciayby usysze jego opini, radzono, aby zbliay si do jakby przypadkiem i mwiy, jakby nikogo nie byo w pobliu"20. Jeeli poruszona kwestia miaa jak
naukow wag, mona byo mie wt nadziej na mrukliw odpowied, lecz najczciej
naleao si spodziewa poirytowanego pisku (Cavendish by obdarzony wysokim tembrem

gosu). Odwrciwszy si, natrt stwierdza na og, e istotnie nikogo nie ma w pobliu,
poniewa sposzony Cavendish umyka w kierunku bardziej spokojnego miejsca.
Pozycja spoeczna i bogactwo umoliwiy mu przeksztacenie domu w Clapham w
ogromne laboratorium, gdzie mg w zaciszu zaspokaja swoje samotnicze zainteresowania.
Cavendish interesowa si wszystkim, co miao cokolwiek wsplnego z budow materii, i
zgbia wszelkie tajniki nauk fizycznych elektryczno, ciepo, grawitacj, gazy. Druga
poowa osiemnastego wieku stanowia okres rosncego zainteresowania fizycznymi
waciwociami materii w szczeglnoci waciwociami gazw i elektrycznoci.
Zainteresowaniom czsto towarzyszyy skonnoci do eksperymentowania, a entuzjazm
niektrych badaczy nierzadko przekracza granice rozsdku. W Ameryce Benjamin Franklin
zasyn midzy innymi dziki eksperymentowaniu z latawcami w trakcie burzy z piorunami.
We Francji chemik Pilatre de Rozier sprawdza, czy wodr si pali, nabierajc peny haust
wodoru w usta, a nastpnie wydmuchujc go wprost

w otwarty ogie. Nie tylko natychmiast udowodni, e wodr rzeczywicie jest wrcz
wybuchowo atwopalny, lecz zarazem przekona si, e brwi niekoniecznie stanowi trwa
ozdob ludzkiej twarzy. Cavcndish nic po. zostawa w tyle, poddajc si wstrzsom
elektrycznym o coraz wyszym napiciu, uwanie odnotowujc wzrastajcy poziom blu, do
momentu gdy nie potrafi duej utrzyma pira w rku, a niekiedy do utraty przy. tomnoci.
W cigu swego dugiego ycia Cavendish dokona wielu wanych od- kry midzy
innymi pierwszy wyizolowa wodr i pierwszy otrzyma wod z wodoru i tlenu lecz
zupenie nie troszczy si o to, czy wiat si o nich dowie. Ku nieustajcej rozpaczy innych
uczonych w publikacjach czsto odwoywa si do wynikw swoich uprzednich
eksperymentw, ktrych nigdy nikomu nie ujawni. Pod wzgldem niechci do rozpowszechniania swoich wynikw nie tylko dorwnywa Newtonowi, lecz znacznie go przewysza. Jego
eksperymenty z elektrycznoci wyprzedziy epok o ponad stulecie, lecz pozostay
nieujawnione przez cay ten okres. Znaczna cz jego osigni nie bya znana a do schyku
dziewitnastego wieku, gdy James Clerk Maxwell zebra i opublikowa pozostawione przez
Cavendisha notatki. W tym czasie wikszo odkry Cavendisha nosia ju nazwiska innych
uczonych.
Cavendish midzy innymi odkry lub przewidzia: prawo zachowania energii, prawo
Ohma, prawo cinie czstkowych Daltona, prawo stosunkw rwnowanikowych Richtera,
prawo Charlesa, a take zasady przewodnoci elektrycznej. To tylko czciowa lista osigni
Cavendisha, o ktrych wiat dowiedzia si na dugo po jego mierci. Wedug opinii historyka
nauki, J.G. Crowthera, Cavendish antycypowa take: prace Kel- vina i G.H. Darwina
dotyczce wpywu tarcia pywowego21 na prdko rotacji Ziemi; odkrycie Larmora,
opublikowane w 1915 roku, dotyczce efektu lokalnego ochadzania atmosfery [...] prace
Pickeringa o zamarzaniu roztworw oraz pewne elementy prac Roosebooma na temat rwnowag heterogenicznych". Pozostawi wskazwki, ktre doprowadziy do odkrycia grupy
pierwiastkw zwanych gazami szlachetnymi, substancji tak ulotnych, e ostatni z nich
zidentyfikowano dopiero w 1962 roku. Nas jednak interesuje jego ostatni znany eksperyment.
Pnym latem 1797 roku, w wieku 67 lat, Cavendish otworzy skrzynie z aparatur, pozostawione dla niegonajwyraniej w dowd uznania dla jego naukowej reputacji przez Johna
Michella.
Zmontowana i ustawiona w laboratorium Cavendisha aparatura przypominaa raczej
osiemnastowieczn wersj wyposaenia siowni prosto z powieci Juliusza Vernc'a. Skadaa
si z odwanikw, przeciwwag, wahade, wakw i wag skrce. Gwne elementy stanowiy
dwie 350-funto- we oowiane kule22, zawieszone obok dwch mniejszych kul. Idea eksperymentu polegaa na pomiarze grawitacyjnego odchylenia maych kul przez due, co
pozwolioby wyznaczy sta grawitacji; znajomo staej grawitacji pozwoliaby z kolei na
zwaenie (cile rzecz biorc wyznaczenie masy*) Ziemi.
Grawitacja utrzymuje planety na orbicie, a spadajce pod jej wpywem obiekty lduj na
powierzchni Ziemi z potnym hukiem, wic wszyscy sdzimy, e jest to potna sia, lecz w
rzeczywistoci sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana. Grawitacja jest potna wycznie
w sensie kolektywnym gdy jaki masywny obiekt, na przykad Soce, oddziauje na inny
masywny obiekt, na przykad Ziemi. Na elementarnym poziomie grawitacja jest niezwykle
saba. Za kadym razem, gdy podnosisz ksik z biurka lub monet z podogi, bez wysiku
pokonujesz grawitacyjne oddziaywanie caej planety. Za pomoc aparatury Michella
Cavendish zamierza wyznaczy si grawitacji na tym ekstremalnie elementarnym poziomie.
Klucz do sukcesu stanowia izolacja. Wszelkie zaburzenia w pomieszczeniu z aparatur
musiay by bezwzgldnie wyeliminowane. Sam Ca- vendish przenis si do ssiedniego
pokoju, z ktrego obserwowa wskazania przyrzdw przez teleskop skierowany na malek
dziur w cianie. Eksperyment polega na wykonaniu siedemnastu precyzyjnych, powizanych

ze sob pomiarw, ktre cznie zajy niemal cay rok. Po zakoczeniu pomiarw i oblicze
Cavendish ogosi, e Ziemia way nieco ponad 13 000 000 000 000 000 000 000 funtw, czyli
sze miliardw bilionw ton23.
Dzisiaj naukowcy majdo dyspozycji urzdzenia tak precyzyjne, e potrafi przy ich
uyciu zway pojedyncz bakteri, i tak czue, e ziewni* Dla fizyka masa i wagi to dwa rne pojcia. Twoja masa jest zawsze laka sama (pomijajc zmiany zwizane z metaboliczn aktywnoci organizmu), natomiast waga zaley od
twojej odlegoci do rodka najbliszego masywnego obiektu, na przykad planety. Jeeli
przeniesiesz si na Ksiyc, twoja waga si zmniejszy, natomiast masa nie ulegnie zmianie. W
praktyce masa i waga s czsto ze sob utosamiane i traktowane jako synonimy, przynajmniej
poza sal lekcyjn.

cie kogo znajdujcego si w odlegoci 20 metrw moe zaburzy odczyt. Wedug

wspczesnych danych Ziemia way 5,9725 miliardw bilionw ton obecna warto jest
mniejsza od rezultatu Cavendisha zaledwie
0 okoo 1 procent. Co wicej, oba wyniki jedynie potwierdziy przewidywania Newtona, ktry
oszacowa mas Ziemi w ogle bez pomocy bezporednich eksperymentw.
Pod koniec osiemnastego wieku uczeni znali bardzo dokadnie ksztat
1 rozmiary Ziemi, a take jej odlego od Soca i planet, teraz za Caven- dish, nie
wychodzc z domu, poda im rwnie mas. Mona by sdzi, e okrelenie wieku Ziemi
powinno by wzgldnie proste. W kocu niezbdne materiay leay dosownie u ich stp.
Okazao si jednak, e wcale nie jest to takie atwe zadanie. Zanim poznalimy wiek naszej
planety, zdoalimy rozbi atom oraz wynale telewizj, nylon i kaw rozpuszczaln. 1
Aby zrozumie powd, musimy uda si na pnoc, do Szkocji, gdzie spotkamy mao
znanego, lecz byskotliwego i utalentowanego uczonego, ktry wanie stworzy now nauk
geologi.
Rozdzia 5
ROZBIJANIE KAMIENI
Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Henry Cavendish koczy swj eksperyment w
Londynie, 400 mil na pnoc, w Edynburgu, nastpi koniec ziemskiej wdrwki Jamesa
Huttona. Z pewnoci nie bya to pomylna okoliczno dla samego Huttona, lecz w pewnym
sensie okazaa si korzystna dla nauki, poniewa utorowaa drog niejakiemu Johnowi
Playfairowi, ktry przepisa prace Huttona, ratujc je przed omieszeniem.
Wedug wszelkich przekazw Hutton by osob o wyjtkowym intelekcie, niewtpliwych
talentach towarzyskich1 i niedocignionej zdolnoci zrozumienia powolnych procesw, ktre
uksztatoway Ziemi. Niestety, w parze z tymi uzdolnieniami nie sza umiejtno
wysawiania si oraz przelewania myli na papier. Jak uj to jeden z jego biografw, Hutton
by prawie cakowicie pozbawiony talentw retorycznych"2. Niemal kada linijka jego tekstu
stanowi zaproszenie do drzemki. Oto prbka prozy Huttona z 1795 roku, zaczerpnita z dziea
A Theory of the Earth with Proof1 and Illustrations, w ktrej autor analizuje... no c, z
pewnoci co analizuje:
wiat, ktry zamieszkujemy, jest zbudowany z materiaw nie z tej ziemi, ktra bya
bezporednim poprzednikiem obecnej, lecz ziemi, ktr, poczynajc od obecnej, uwaamy za
trzeci i ktra poprzedzaa ld ponad powierzchni morza, podczas gdy nasz obecny ld by
jeszcze poniej wd oceanu.
Jednak to wanie Hutton, niemal zupenie bez pomocy innych uczonych, stworzy
geologi i zmieni nasze rozumienie procesw, ktre uksztatoway Ziemi.
Hutton urodzi si w 1726 roku w bogatej szkockiej rodzinie, dziki czemu wikszo
ycia spdzi wolny od trosk materialnych, oddajc si wycznie lekkiej pracy i
intelektualnym rozrywkom. Pocztkowo studio

wa medycyn, lecz porzuci studia i zaj si rolnictwem w rodzinnej po. siadoci

Bcrwickshire, podchodzc do tego zajcia z waciwym sobie dystansem i zaciciem
naukowym. Gdy i to go znudzio, przenis si do Edynburga, gdzie zaoy dobrze
prosperujce przedsibiorstwo, produkujce salmiak z sadzy wglowej. W wolnych chwilach
oddawa si rozmaitym naukowym zainteresowaniom. W owym czasie Edynburg stanowi
oywione centrum intelektualnego fermentu i Hutton w peni wykorzystywa bogate
moliwoci, jakie daway kontakty z elit towarzysk i naukow. By jednym z zaoycieli
stowarzyszenia zwanego Oyster Club3 gdzie spdza wieczory w towarzystwie wybitnych
umysw swej epoki takich jak ekonomista Adam Smith, chemik Joseph Black, filozof Da- vid
Hume, a od czasu do czasu goci takie znakomitoci, jak Benjamin Franklin i James Watt.
Zgodnie z wczesn tradycj Hutton interesowa si niemal wszystkim, od mineralogii po
metafizyk. Prowadzi eksperymenty chemiczne, bada metody wydobywania wgla i
budowania kanaw, odwiedza kopalnie soli, rozmyla na temat mechanizmw
dziedzicznoci, gromadzi skamieniaoci, formuowa teorie deszczu, skadu powietrza, praw
ruchu i wiele innych. Jednak szczeglnym obiektem jego zainteresowa bya geologia.
Jedn z kwestii, ktre przycigay uwag tej fanatycznie dociekliwej epoki, bya zagadka,
ktra od dawna intrygowaa wielu ludzi, mianowicie dlaczego na szczytach gr tak czsto
znajduj si skamieniae muszle miczakw oraz pozostaoci innych morskich stworze.
Jakim sposobem tam trafiy? Istniay dwie sprzeczne propozycje rozwizania zagadki. Jedn z
nich wysuwali tak zwani neptunici, ktrzy utrzymywali, e wszystko, cznie z muszlami
znajdowanymi w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach, mona wyjani przez rosnce i
opadajce poziomy mrz. Sdzili oni, e gry, wzgrza i inne formy uksztatowania
powierzchni Ziemi s rwnie stare jak sama Ziemia, a zmiany zachodziy wycznie wtedy,
gdy woda zalewaa je w okresach globalnych powodzi.
Konkurencyjny pogld gosili plutonici, ktrzy zwracali uwag, e wulkany i trzsienia
ziemi, a take inne czynniki wpywajce na urozmaicenie krajobrazu, nieustannie zmieniaj
oblicze planety, mimo e ewidentnie nie maj nic wsplnego z kaprysami oceanw. Plutonici
kwestionowali take hipotez dotyczc powodzi, zadajc kopotliwe pytania o rdo caej tej
wody, Gdzie ona si chowa w okresach midzy powodziami, na przykad obecnie? Skoro
wystarczyo jej do przykrycia Alp, to gdzie si podziaa po
ustpieniu powodzi? Plutonici uwaali, e Ziemia bya poddawana dziaaniu potnych
wewntrznych i powierzchniowych si, lecz take oni nic potrafili przekonujco wyjani, w
jaki sposb te wszystkie muszle dostay si na szczyty gr.
Rozmylajc nad tego typu kwestiami, Hutton dozna kilku wyjtkowo proroczych i
podnych olnie. Obserwujc rodowisko wok siebie, mg si atwo przekona, e ziemia
powstaje w wyniku erozji ska i e czstki gleby s nieustannie zmywane przez strumienie oraz
rzeki, unoszone i deponowane gdzie indziej. Gdyby ten proces mg dziaa a do skutku, w
kocu Ziemia staaby si cakiem gadka. Skoro wszdzie wok s gry i wzgrza, to musi
dziaa jaki dodatkowy mechanizm, ktry kreuje nowe wzgrza i gry, ustanawiajc pewnego
rodzaju powtarzalny cykl produkcji i niszczenia. Rozumujc w ten sposb, Hutton doszed do
wniosku, e skamieniaoci na szczytach gr nie dostay si tam w czasie powodzi, lecz
wzniosy si wraz z samymi grami. Wydedukowa rwnie, e sprawc tego wszystkiego i
twrc nowych gr oraz kontynentw jest ciepo wntrza Ziemi. Wszystkie implikacje tych
rozmyla geolodzy pojli w peni dopiero 200 lat pniej, gdy w kocu uznali koncepcj
tektoniki pyt. Teorie Huttona sugeroway rwnie, e procesy, ktre ksztatoway Ziemi,
wymagay niezmiernie dugiego czasu, o wiele duszego, ni ktokolwiek potrafi sobie
wyobrazi. Kompleksowe ujcie idei Huttona prowadzio do cakowitego przeobraenia
naszego zrozumienia natury naszej wasnej planety.

W 1785 roku Hutton zebra i spisa swoje idee w postaci jednej duej publikacji, ktr
odczyta na kilku kolejnych posiedzeniach Royal Society w Edynburgu. Aby zrozumie,
dlaczego jego rewelacje nie wzbudziy niemal adnej reakcji, wystarczy zapozna si z
fragmentem jego wywodu:
W jednym przypadku ksztatujca przyczyna jest w ciele, ktre ulega podziaowi; poniewa,
po tym jak ciao zostao pobudzone przez ciepo, poprzez reakcj wasnej materii ciaa
uksztatowaa si przerwa, ktra stanowia szczelin. W innym przypadku jednake przyczyna
jest zewntrzna w relacji do ciaa, w ktrym tworzy si przerwa. Nastpio najbardziej
gwatowne pknicie i rozerwanie, lecz przyczyna jest nadal nieznana; wydaje si, e nie
pochodzi z samej szczeliny; poniewa nie w kadym przeamie i dyslokacji sztywnej materii
naszej Ziemi znajduj si mineray lub substancje waciwe dla mineralnych y.

Nietrudno si domyli, e niemal aden ze suchaczy nic mia bladego pojcia, o czym
mowa. Zachcony do rozszerzenia teorii przez swych przyjaci, dziaajcych pod wpywem
wzruszajcej nadziei, c w szerszym ujciu autor moe w jaki cudowny sposb odzyska
jasno wysawiania si, Hutton spdzi nastpne dziesi lat na przygotowywaniu swego
magnum opus, ktre ukazao si w druku w dwch tomach w 1795 roku.
Oba tomy liczyy cznie prawie tysic stron. Nawet najbardziej pesy. mistyczni
przyjaciele Huttona nie przewidzieli, e mog by a tak beznadziejne. Niezalenie od
wszystkiego innego niemal poow tekstu stanowiy cytaty z francuskich rde, pozostawione
w oryginalnym jzyku4. Trzeci tom okaza si tak zniechcajcy, c zosta opublikowany
dopiero w 1899 rokus, ponad sto lat po mierci autora, a czwarty i ostatni tom nigdy nie ukaza
si drukiem. Dzieo Huttona, Theory ofthe Earth, jest mocnym kandydatem do tytuu
najrzadziej czytanej wanej ksiki naukowej (aczkolwiek konkurencja w tej dziedzinie jest
bardzo silna). Nawet Charles Lyell, najwybitniejszy geolog nastpnego stulecia i czowiek,
ktry czyta wszystko, przyzna, e nie zdoa zgbi dziea Huttona6.
Na szczcie Hutton mia swego Boswella* w osobie Johna Playfaira, bliskiego przyjaciela
i zarazem profesora matematyki na Universily of Edinburgh, ktry nie tylko potrafi pisa
czyteln proz, lecz dziki dugoletniej znajomoci z Huttonem potrafi zrozumie, co
ten ostatni ma na myli, by moe nie zawsze i nie wszystko, ale w wystarczajcym stopniu.
W1802 roku, pi lat po mierci Huttona, Playfair wyda streszczenie koncepcji Huttona,
zatytuowane Illusiratiotis of the Hultonim Theory ofthe Earth. Ksika zostaa yczliwie
przyjta przez czytelnikw aktywnie zainteresowanych geologi. W 1802 roku osb tych nie
byo zbyt wielu, lecz wanie nadchodzi moment raptownych, spektakularnych zmian.
Zim 1807 roku7 trzynacie bratnich dusz spotkao si we Freemasons Tayern przy Long
Acre w Covent Garden w Londynie, aby utworzy klub pod nazw Geological Society.
Pocztkowo dziaalno klubu polegaa na
James Boswell by towarzyszem i biografem Samuela Johnsona; jego nazwisko weszo
do jzyka angielskiego jako synonim towarzysza, przyjaciela i biografa" (prayp- tum.)
comiesicznych biesiadach, w czasie ktrych w trakcie obiadu lub nad szklaneczk madery
wymieniano pogldy i dyskutowano na tematy zwizane z geologi. Cena obiadu zostaa
celowo ustalona w wysokoci 15 szylingw, aby odstraszy mzgowcw" i wszystkich tych,
ktrych kwalifikacje ograniczay si wycznie do sfery umysowej. Do szybko okazao si,
e istnieje potrzeba bardziej zinstytucjonalizowanej formy dziaania, cznie ze sta kwater,
gdzie czonkowie klubu mogliby si regularnie spotyka, aby wymienia pogldy oraz
dyskutowa nowe odkrycia i idee. W cigu pierwszej dekady istnienia klubu liczba czonkw
wycznie dentelmenw, rzecz jasna urosa do 400. Geological Society zaczo
zagraa Royal Society odebraniem statusu czoowego towarzystwa naukowego w kraju.
Od listopada do czerwca czonkowie Geological Society spotykali si dwa razy w cigu
miesica1, po czym w lecie prawie wszyscy rozjedali si po kraju, aby zaj si prac w
terenie. Trzeba pamita, e nie byli to poszukiwacze mineraw w zwykym, komercyjnym
sensie, ani nawet typowi akademicy, lecz dentelmeni, ktrym sytuacja materialna i swoboda
dysponowania wasnym czasem pozwalaa oddawa si hobby na mniej wicej
profesjonalnym poziomie. Okoo 1830 roku klub liczy 745 czonkw i stanowi ewenement w
skali, ktrej nigdy przedtem ani potem wiat nie widzia.
Obecnie trudno sobie to wyobrazi, lecz dziewitnastowieczna geologia zawadna
umysami w stopniu, ktrego adna inna nauka nie zdoaa osign w adnej epoce. W 1839
roku, gdy Roderick Murchison opublikowa The Silurian System, opase i cikawe studium na
temat ska zwanych szarogazami, ksika natychmiast staa si bestsellerem i doczekaa si
czterech wyda, mimo e kosztowaa osiem gwinei i bya w prawdziwie huttoskim stylu
nieczytelna (nawet zwolennik Murchisona przyzna9, e bya cakowicie pozbawiona

literackiej atrakcyjnoci"). Gdy w 1841 roku wielki Charles Lyell przyby do Ameryki, aby
wygosi seri wykadw w Bostonie, trzytysiczna publiczno szczelnie wypeniaa Lowell
Insti- tute, z uwag wysuchujc jego opowieci o morskich zeolitach i sejsmicznych
perturbacjach w Kampanii.
Na caym wiecie, a szczeglnie w Anglii, uczeni wyruszali w teren, aby oddawa si, jak
to okrelali, tuczeniu kamieni". Traktowali to zajcie z ca powag, obejmujc take
odpowiedni dla dentelmena strj, wraz z cylindrem i czarnym surdutem. Wyjtek stanowi
wielebny William

Buckland z Oksfordu, ktry mia zwyczaj oddawa si pracom polowym w akademickiej

todze.
Geologia przycigaa wiele niezwykych osobistoci, wrd ktrych niepoledni rol
odgrywa wspomniany ju Murchison. Spdziwszy pierw- sze trzydzieci lat ycia na ciganiu
lisw i przeksztacaniu przy uyciu rutu aerodynamicznie upoledzonych ptakw w kbki
bezadnie wirujcych pir, nie wykazujc przy tym wikszej aktywnoci umysowej ponad to,
co niezbdne do lektury The Times" lub gry w karty, odkry w sobie zainteresowanie skaami
i w zaskakujcym tempie sta si tytanem geologii.
Do klubu nalea take doktor James Parkinson, ktry w modoci by socjalist i autorem
wielu prowokacyjnych broszur o takich tytuach jak Revolution without Bloodshed. W 1794
roku by zamieszany10 w spisek o nieco zwariowanej nazwie Pop-gun plot", ktrego celem
byo umiercenie krla Jerzego III przez ugodzenie go zatrut strzak w szyj w trakcie
przedstawienia teatralnego. Parkinson zosta doprowadzony przed Privy Council* i ledwie
unikn wysania w kajdanach do Australii, lecz zarzuty przeciwko niemu zostay w kocu po
cichu wycofane. Przyj wszy bardziej konserwatywne nastawienie do ycia, zainteresowa si
geologi i zosta jednym z zaoycieli Geological Society oraz autorem wanego artykuu
geologicznego zatytuowanego Organie Remains ofa Former World, ktry ukazywa si
drukiem przez ponad p wieku. Parkinson do koca ycia nie da si ju wcign w adne
kopoty. Dzisiaj pamitamy go gwnie dziki przeomowemu studium przypadoci zwanej
wwczas drczk poran, a obecnie znanej pod nazw choroby Parkinsona11. (Parkinson
moe si pochwali jeszcze jednym, by moe nieco egzotycznym powodem do chway. W
1785 roku sta si zapewne jedyn w historii osob, ktra wygraa na loterii muzeum historii
naturalnej. Muzeum, pooone na Leicester Suare w Londynie, zaoy sir Ashton Lever,
ktrego nieokieznana skonno do kolekcjonowania cudw natury doprowadzia do
bankructwa. Parkinson by wacicielem muzeum przez dwadziecia lat. W1805 roku, nie
majc rodkw na utrzymanie muzeum, zamkn je, a kolekcj podzieli i sprzeda).
Zapewne nie dorwnywa innym pod wzgldem osobowoci, lecz bardziej wpywow
osobistoci ni wszyscy pozostali razem wzici by
* Krlewski komitet doradczy penicy funkcj sdu odwoawczego (przyp. tum.).
Charles Lyell. Urodzi si w tym samym roku, w ktrym zmar Hutton, w odlegoci zaledwie
70 mil, w wiosce Kinnordy. By rdzennym Szkotem, lecz wychowa si w poudniowej Anglii,
w New Forest w hrabstwie Hampshire, poniewa jego matka uwaaa Szkotw za nard
niedonych pijakw12. Jak wikszo dziewitnastowiecznych uczonych-dentelme- nw,
Lyell pochodzi z zamonej rodziny, w ktrej przymioty intelektu byy cenione na rwni z
cechami charakteru. Jego ojciec, rwnie Charles, wyrnia si jako czoowy autorytet w
dziedzinie poezji Dantego oraz botaniki mchw (od jego nazwiska pochodzi Orthotricium
lyelli, na ktrym prdzej czy pniej usidzie kady, kto wybierze si na wycieczk po Anglii).
Po ojcu mody Lyell odziedziczy zainteresowanie histori naturaln, lecz dopiero w
Oksfordzie, pod wpywem wielebnego Williama Bucklan- da (tego od wycieczek w todze),
odnalaz swe powoanie i powici cae ycie geologii.
Buckland by czarujcym dziwakiem. Przypisuje mu si wiele osigni, lecz pamitany
jest zazwyczaj co najmniej w takim samym stopniu dziki swej ekscentrycznoci, ktrej
jednym z pomniejszych przejaww bya menaeria dzikich zwierzt, niekiedy cakiem duych
i niebezpiecznych, ktre poruszay si swobodnie po jego domu i ogrodzie. Mia take
zamiowanie do egzotycznych potraw, jakby chcia poprbowa smaku wszystkich stworze
pod Socem. Zalenie od kaprysu i dostpnoci gociom Bucklanda serwowano pieczone
winki morskie, myszy w ciecie, smaone jee lub gotowane poudniowoazjatyckie limaki
morskie. W kadym z nich Buckland potrafi znale jak zalet, z wyjtkiem pospolitego
kreta, ktrym pogardza. Trudno si dziwi, e przy okazji sta si czoowym autorytetem w

dziedzinie koprolitwskamieniaych odchodwi mia st wykonany w caoci z

posiadanych przez siebie prbek.
Nawet w czasie prowadzenia powanych bada Buckland na og zachowywa si
nietypowo. Pani Buckland zostaa kiedy w rodku nocy obudzona13 przez swego ma, ktry
z podnieceniem wykrzykiwa: Moja droga, wydaje mi si, e lady stp Cheirotherium s
niewtpliwie podobne do ladw wia". Oboje pospieszyli w nocnych koszulach do kuchni,
gdzie pani Buckland sporzdzia ciasto z mki, ktre nastpnie rozwakowaa na stole, a w tym
czasie wielebny uda si na poszukiwania swego wia. Umieciwszy zwierz na stole,
skonili go do marszu przez mk. Ku zachwytowi obojga widzw w zostawi lady, ktre
pasoway do badanych przez Bucklanda skamieniaoci. Charles Darwin uwaa Bucklan-

da za bufona (uy dokadnie tego okrelenia), lecz Lyell mia o nim znacznie lepsze
mniemanie i polubi go do tego stopnia, e w 1824 roku wybra si wraz z nim na wycieczk po
Szkocji. Wkrtce po tej wsplnej wyprawie Lyell zdecydowa si porzuci prawo i powici
si cakowicie geologii. 3 Lyell by krtkowidzem i mia zeza. Obie wady wzroku byy na tyle
powane, e widoczne byy nawet w nieco zakopotanym wyrazie jego twarzy (pod koniec
ycia cakowicie straci wzrok). Mia do nietypowy zwyczaj'4 przyjmowania
nieprawdopodobnych pozycji, gdy zawadna nim jaka naga myl15 kad si na dwch
krzesach lub stojc, opiera gow na siedzisku krzesa", jak wspomina jego przyjaciel
Darwin. Czsto siedzia na krzele w taki sposb, e jego poladki niemal dotykay podogi.
Jego jedyn prawdziw posad bya profesura geologii w King's College w Londynie w latach
1831-1833. Mniej wicej w tym samym czasie napisa The Principles of Geology,
opublikowane w trzech tomach w okresie 1830-1833. Dzieo to pod wieloma wzgldami
stanowio rozszerzenie i uzupenienie koncepcji sformuowanych w poprzednim pokoleniu
przez Huttona (Lyell nigdy nie przeczyta Huttona w oryginale, lecz pilnie przestudiowa
wersj Playfaira).
Midzy epok Huttona i Lyella w geologii pojawia si nowa kontrowersja, ktra w
znacznym stopniu zastpia poprzedni spr midzy neptunistami i plutonistami. Obie dysputy
s czsto ze sob mylone, mimo e zasadniczo odnosz si do odmiennych kwestii. W czasach
Lyella spr dotyczy wyboru midzy katastrofizmem i uniformitaryzmem. Mimo
nieciekawych nazw bya to istotna i dugotrwaa dysputa. Katastrofici, jak si mona
domyli, uwaali, e Ziemia zostaa uksztatowana przez gwatowne zdarzenia o cha- rakterze
kataklizmw, gwnie powodzie dlatego katastrofizm i neptu- nizm s czsto bdnie
utosamiane ze sob. Katastrofizm by szczeglnie atrakcyjn teori dla osb duchownych, jak
Buckland, poniewa umoliwia wczenie biblijnego potopu do powanych dyskusji
naukowych. Uniformitaryci uwaali natomiast, e zmiany powierzchni Ziemi zachodziy
stopniowo i e niemal wszystkie te procesy odbyway si bardzo powoli, zajmujc niezmiernie
dugi czas. Autorem tej koncepcji by w wikszym stopniu Hutton ni Lyell, lecz wikszo
ludzi czytaa Lyella16, i to wanie jego zarwno w owych czasach, jak i obecnie uznano
za ojca nowoczesnej geologii.
Lyell sdzi, e zmiany zachodzce na Ziemi byy jednorodne i trwae, co oznaczao midzy
innymi, e wszystko, co zdarzyo si w przeszoci,
moe zosta wyjanione przez zjawiska, ktre nadal trwaj. Lyell i jego zwolennicy nie tylko
odrzucali katastrofizm, lecz wrcz go nie znosili. Katastrofici uwaali, e wymierania
stanowiy seri raptownych zdarze, w trakcie ktrych zwierzta byy zmiatane z powierzchni
Ziemi i zastpowane przez nowy zestaw. Przyrodnik T.H. Huxley drwico porwnywa ten
pogld do serii rozda w wista, po ktrych gracze zmiatajkarty i zaczynaj gr now tali"17.
By to zbyt wygodny sposb wyjanienia nieznanego. aden dogmat nie by w takim stopniu
obliczony na krzewienie indolencji18 i na tpienie ostrza ciekawoci" skomentowa
sarkastycznie Lyell.
Przeocze Lyella nie mona zaliczy do drobiazgw. Nie zdoa przekonywajco wyjani,
w jaki sposb powstay pasma grskie19. Przeoczy rol lodowcw jako czynnikw zmian.
Odmwi uznania idei zlodowace Agassiza, ktre okrela terminem globalna lodwka"20.
By przekonany, e ssaki zostan znalezione nawet w najstarszych stanowiskach archeologicznych". Odrzuci koncepcj nagych wymiera zwierzt i rolin21. Uwaa, e wszystkie
gwne grupy zwierztssaki, gady, ryby i tak dalej wspistniay od pocztku czasu. We
wszystkich wyej wymienionych kwestiach by w bdzie.
Mimo to nie mona nie docenia wpywu Lyella na geologi. The Principles of Geology
miay dwanacie wyda w cigu jego ycia i zawieray koncepcje, ktre ksztatoway rozwj
geologii jeszcze przez znaczn cz dwudziestego wieku. Darwin zabra egzemplarz

pierwszego wydania w podr na Beagle" i odnotowa pniej, e wielka zaleta Principles

polegaa na tym, e w tak ogromnym stopniu odmieniay umys czytelnika, i widzc rzecz
nigdy niewidzian przez samego Lyella, widzia jczciowo jakby jego oczami"22. Krtko
mwic, Darwin uwaa Lyella za pboga, podobnie jak wielu jemu wspczesnych. Jako
symboliczny testament i dowd wpyww Lyella moe posuy historia z lat
osiemdziesitych zeszego wieku: gdy geolodzy musieli odrzuci cz teorii Lyella, aby
uwzgldni impaktow teori wymiera, by to dla nich niemal miertelny cios. To jednak inny
rozdzia.
Tymczasem geologia miaa mnstwo rzeczy do rozstrzygnicia i nie wszystko poszo
gadko. Od pocztku geolodzy prbowali kategoryzowa skay wedug okresw, w ktrych
powstay, lecz czsto zdarzay si powane spory co do linii podziau. Najpowaniejszy
przykad stanowi dugotrwaa debata, ktra staa si znana jako wielka dewoska kontrowersja". Problem powsta, gdy wielebny Adam Sedgwick z Cambridge

przypisa do okresu kambryjskiego warstw ska, ktre Roderick Murchi- son susznie zaliczy
do syuru. Dysputa trwaa wiele lat i z czasem staa si bardzo oywiona. De la Beche to
wcieky pies"23w typowym dla siebie napadzie furii napisa do przyjaciela Murchison.
Poziom emocji mona oceni na podstawie lektury samych tytuw rozdziaw doskonaej,
aczkolwiek nieco przygnbiajcej relacji Martina J.S. Rudwicka, The Great Deyonian
Controversy. Zaczyna si od niewinnie brzmicych tytuw, takich jak Areny
dentelmeskiej debaty", Odkrycie szarogazu", aby nastpnie przej do Szarogaz
atakowany i broniony", Zarzuty i rekryminacje", Szerzenie szpetnych pogosek", Weaver
odwouje swoje herezje", Przywoanie prowincjusza do porzdku" oraz (aby rozwia
wszelkie wtpliwoci, co do charakteru debaty) Murchison zaczyna kampani w Nadrenii".
Wojna zostaa ostatecznie rozstrzygnita w 1879 roku przez banalnie proste
rozwizaniewstawienie nowego okresu, ordowiku, midzy kambr i sylur.
Brytyjczycy byli najbardziej aktywni we wczesnych latach rozwoju nowej dyscypliny,
dlatego te w geologicznym leksykonie dominuj angielskie nazwy. De won pochodzi
oczywicie od angielskiego hrabstwa Devon, kambr od aciskiej nazwy Walii, ordowik i sylur
odwouj si do staroytnych celtyckich plemion, Ordowikw i Sylurw. W miar
rozszerzania geologicznych poszukiwa na inne kraje zaczy si pojawia rwnie i nazwy
spoza Wielkiej Brytanii. Jura pochodzi od gr Jura na granicy Francji i Szwajcarii, p e r m od
rosyjskiej guberni Permna Uralu. Nazw okresu kredy zawdziczamy belgijskiemu geologowi
o oryginalnym nazwisku J.J. d'Omalius d'Halloy24.
Pocztkowo geologiczna historia Ziemi bya podzielona na cztery okresy: pierwszo
rzdowy, drugorzdowy, trzeciorzdowy, czwartorzdowy. System by zbyt prosty, aby mg
dugo przetrwa. Niebawem geolodzy zaczli wprowadza dodatkowe podziay, niekiedy
eliminujc poprzednie. Pierwszorzd i drugorzd cakowicie wyszy z uycia, niektrzy
odrzucili czwartorzd, aczkolwiek wystpuje on nadal w pewnych klasyfikacjach. Obecnie
jedynie trzeciorzd jest w powszechnym uyciu, chocia nie stanowi ju trzeciego okresu w
adnym systemie.
Lyell w swoich Pnciples wprowadzi dodatkowe jednostki zwane epokami lub seriami, na
ktre podzieli okres od ery dinozaurw; midzy innymi plejstocen (najbardziej niedawny"),
pliocen (bardziej niedawny"), miocen (umiarkowanie niedawny") oraz do pieszczotliwie
nie
okrelony oligocen (troszk niedawny"). Pocztkowo uywa kocwki -synchroniczny"25,
obdarzajc nas takimi nazwami jak mejosynchronicz- ny i plejosynchroniczny, lecz wielebny
William Whewell, bardzo wpywowa osobisto, wnis obiekcje natury etymologicznej i
zasugerowa kocwk ,,-owy", co daoby takie nazwy jak mejowy i plejowy. Kocwka
,,-cen" stanowia pewnego rodzaju kompromis.
Obecnie czas geologiczny jest podzielony, najoglniej rzecz ujmujc, na cztery wielkie
czci, zwane erami: prekambryjsk,paleo- I z o i c z n (od greckiego okrelenia stare
ycie"), mezozoiczn (rednie ycie") ikenozoiczn (nowe ycie"). Kada z czterech er jest z
kolei podzielona na pewn liczb od dwunastu do dwudziestu mniejszych odcinkw,
zwanych okresami lub niekiedy systemami. Wikszo z nich jest take do dobrze znana:
kreda, jura, trias, sylur i tak dalej*.
Nastpnie id epoki Lyellaplejstocen, miocen i tak dalejktre dotycz tylko ostatnich
(lecz bardzo istotnych dla paleontologw) 65 milionw lat; na koniec mamy jeszcze mnstwo
drobniejszych podziaw na tak zwane pitra lub wieki. Wikszo z nich pochodzi od nazw
geograficznych i brzmi do dziwacznie: Illinoian, Desmoinesian, Croixian, Kimme- ridgian i
dalej w tym stylu. Wedug Johna McPhee leksykon tych nazw idzie w dziesitki tuzinw"26.
Na szczcie, jeeli twoim powoaniem nie bdzie geologia, nigdy wicej nie napotkasz tych
nazw.

Dodatkowe zamieszanie w nazewnictwie wynika z faktu, e pitra i wieki w Ameryce

Pnocnej nosz inne nazwy ni w Europie, a na dodatek zazwyczaj nie pokrywaj si ze sob
w czasie. Tak wic pnocnoamerykaski Cincinnatian odpowiada w Europie wikszej czci
Ashgillian wraz z maym kawakiem Caradocian.
Cae to nazewnictwo zmienia si jeszcze od podrcznika do podrcznika i od geologa do
geologa. Niektre autorytety opisuj siedem ostatnich epok, podczas gdy inne zadowalaj si
czterema. W niektrych ksikach trzeciorzd i czwartorzd ustpuj na rzecz majcych
rozmaite dugoci okresw zwanych paleogenem oraz neogenem. Niektrzy autorzy dziel
* Nie przewidujemy tu testw, lecz gdyby kiedykolwiek musia nauczy si tych nazw na
pami, moesz kierowa si rad Johna Wilforda, aby myle o erach (prekam- bryjskiej,
paleozoicznej, mezozoicznej, kenozoicznej) jak o porach roku, a o okresach (peim, trias, jura
itp.) jak o miesicach.

er prekambryjsk na dwie ery: dawniejszy archaik oraz nowszy proterozoik. Niekiedy moesz
spotka okrelenie fanerozoik, obejmujcy cznie er kenozoiczn, mezozoiczn oraz
paleozoiczn.
Powysza terminologia odnosi si wycznie do jednostek czasu. Skay s podzielone na
oddzielne czci27 zwane formacjami, warstwami, pitrami, systemami czy poziomami.
Istnieje take rozrnienie na pne i wczesne (odnoszce si do czasu) oraz grne i dolne
(odnoszce si do warstw ska). Wszystko to moe przyprawi laika o bl gowy, lecz dla
geologa s to sprawy o ywotnym znaczeniu. Widziaem dorosych ludzi rozpalonych do
biaoci z furii28 wywoanej t metaforyczn milisekund w historii ycia" napisa brytyjski
paleontolog Richard Fortey w odniesieniu do cakiem niedawnej, wieloletniej dysputy
dotyczcej granicy midzy kambrem i ordowikiem.
Dzisiaj moemy zastosowa zaawansowane techniki datowania, lecz dziewitnastowieczni
geolodzy mogli jedynie zgadywa. Potrafili ustawi w kolejnoci powstawania rne warstwy
ska i skamielin, lecz nie mieli pojcia, ile czasu trway procesy nawarstwiania. Gdy Buckland
spekulowa29 na temat wieku szkieletu ichtiozaura, mg jedynie sugerowa, e gatunek ten y
nie mniej ni 10 tysicy" i nie wicej ni 10 tysicy razy 10 tysicy" lat temu.
Mimo braku wiarygodnych metod datowania nie brakowao chtnych, ktrzy podejmowali
rozmaite prby. Najbardziej znan, wczesn prb10 podj w 1650 roku James Ussher,
arcybiskup Kocioa irlandzkiego, ktry starannie przestudiowa Bibli oraz inne historyczne
rda, po czym opublikowa opasy tom pod tytuem Annals of the Old Testament, w ktrym
ogosi, e Ziemia zostaa stworzona w poudnie 23 padziernika4004 roku przed nasz er.
Konkluzje Usshera nieodmiennie bawiy historykw nauki oraz autorw podrcznikw*.
Utrzymuje si mit podtrzymywany nawet przez niektre powane ksiki e pogldy
Usshera dominoway w nauce a do dziewitnastego stulecia i dopiero Lyell wszystko
wyprostowa. Stephen Jay Gould
* Wprawdzie niemal wszystkie ksiki powicaj Ussherowi przynajmniej jeden akapit,
lecz zarazem uderzajco rni si co do szczegw. Wikszo autorw datuje ogoszenie
wynikw bada Usshera na rok 1650, niektrzy na 1654, jeszcze inni na 1664. Wiele rde
cytuje 26, a nie 23 padziernika jako domnieman dat powstania Ziemi. Przynajmniej w
jednym przypadku nazwisko arcybiskupa jest przeliterowane jako Usher". Cab kwestia jest
interesujco opisana w Eight Little Piggies Stephena Jaya Goulda.
w Time 's Arrow cytuje typowy przykad z wydanej w latach osiemdziesitych minionego
stulecia popularnej ksiki: Przed publikacj ksiki Lyella wikszo mylcych ludzi
akceptowaa ide, e Ziemia jest moda"31. W rzeczywistoci byo zupenie inaczej. Jak
stwierdzi Martin J.S. Rudwick, aden geolog, dowolnej narodowoci, ktrego prace byy
powanie traktowane32 przez innych geologw, nie by zwolennikiem skali czasu ograniczonej
przez dosown egzegez Ksigi Rodzaju". Nawet wielebny Buckland33, osobnik pobony na
miar dziewitnastego stulecia, odnotowa, e w adnym miejscu Biblia nie sugeruje, i Bg
stworzy Ziemi w pierwszym dniu, lecz jedynie ,jna pocztku". Ten pocztek, jego zdaniem,
mg trwa miliony milionw lat". Wszyscy zgadzali si, e Ziemia jest stara. Pytanie
brzmiao: Jak bardzo stara?
Jeden z lepszych wczesnych pomysw pochodzi od Edmonda Halleya, ktry w 1715 roku
zauway, e jeli podzieli si cakowit ilo soli zawart w oceanach przez ilo soli, jaka
przybywa w oceanach w cigu roku, w wyniku otrzyma si liczb lat, w czasie ktrych istniay
oceany, co moe by uznane za przybliony wiek Ziemi. Logika tej sugestii bya bardzo
pocigajca, lecz eksperyment okaza si niestety niewykonalny, poniewa nikt nie wiedzia,
ile soli jest w oceanach ani ile przybywa rocznie.
Pierwsz prb pomiaru, ktr mona od biedy uzna za naukow, podj w latach
siedemdziesitych osiemnastego wieku Francuz Geor- ges-Louis Leclerc, ksi Buffon. Od

dawna wiedziano, e Ziemia wydziela znaczne iloci ciepa. Aby si o tym przekona,
wystarczy zej do kopalni wgla. Nikt jednak nie wiedzia, w jakim tempie ciepo si
rozchodzi. Eksperyment Buffona polega na podgrzewaniu do wysokich temperatur kul
wykonanych z rnych materiaw, a nastpnie na szacowaniu tempa utraty ciepa przez
dotykanie ich (z pocztku zapewne delikatnie) w trakcie schadzania. Na tej podstawie Buffon
oszacowa wiek Ziemi na 75 000 do 168 000 lat34. By to oczywicie bardzo niedoszacowany
wynik, lecz i tak okaza si bardzo radykalny, do tego stopnia, e Buffonowi grozia ekskomunika. Jako osobnik bardzo praktyczny natychmiast przeprosi za swoj bezmyln herezj,
po czym konsekwentnie j powtarza w kolejnych publikacjach.
W poowie dziewitnastego stulecia wikszo wyksztaconych ludzi sdzia, e Ziemia
liczy co najmniej kilka milionw lat, by moe nawet kilkadziesit milionw, lecz nie wicej.
Tym wiksze zaskoczenie wywoa Charles Darwin, gdy w 1859 roku, w swoim dziele O
powstawa

niu gatunkw ogosi, e procesy geologiczne, w wyniku ktrych powstaa P Weald",

kraina w poudniowej Anglii, rozcigajca si od Kentu poprzez Sussex a do Surrey, trway,
wedug jego oblicze, 306 662 400 lat. Stwierdzenie byo godne uwagi choby z powodu
nadzwyczajnej precyzji oblicze*, lecz w jeszcze wikszym stopniu dlatego, e
kwestionowao powszechnie akceptowany wiek Ziemi. Okazao si zreszt na tyle sporne, e
Darwin usun je z trzeciego wydania. Problem jednak pozosta. Darwinowi i jego
zwolennikom potrzebna bya stara Ziemia, lecz nikt nie potrafi znale na to sposobu.
Niefortunnym dla Darwina i dla postpu zbiegiem okolicznoci okaza si fakt, e kwestia
wieku Ziemi staa si przedmiotem uwagi wielkiego lorda Kelvina (ktry w owym czasie by
ju niewtpliwie wielki, lecz nazywa si jeszcze William Thomson; do godnoci para zosta
podniesiony dopiero w 1892 roku, w wieku 68 lat, blisko koca swej naukowej kariery, bd
jednak przestrzega konwencji uywania tytuu retroaktywnie). Kelvin by jedn z
najwybitniejszych osobowoci dziewitnastowiecznej nauki, a waciwie dowolnej epoki.
Niemiecki uczony Hermann von Helmholtz36, rwnie wybitny uczony, napisa, e Kelvin
przewysza inteligencj, jasnoci umysu i szybkoci myli" wszystkich znanych mu ludzi.
Niekiedy czuem si przy nim, jakbym by tpy", doda z pewnym przygnbieniem^ Uczucie
jest zrozumiae, poniewa Kelvin rzeczywicie by swego rodzaju wiktoriaskim supermanem.
Urodzi si w 1824 roku w Belfacie, jako syn profesora matematyki w Royal Academical
Institution, ktry niebawem przenis si do Glasgow. Jako cudowne dziecko Kelvin zosta w
niezwykle modym wieku (mia wtedy dziesi lat) przyjty na studia w Glasgow University.
W wieku dwudziestu lat mia ju za sob studia w Londynie, Paryu i Cambridge (gdzie zdoby
gwne nagrody w wiosowaniu i matematyce, znajdujc jeszcze przy tym czas na zaoenie
towarzystwa muzycznego), by czonkiem college'u Peterhouse w Cambridge, napisa (po
francusku i angielsku) tuzin niezwykle oryginalnych prac z dziedziny czystej i stosowanej
matematyki. Opublikowa je anonimowo37, poniewa obawia si, e ujawnienie nazwiska
autora moe wprawi
* Darwin uwielbia dokadne liczby. W pniejszej pracy ogosi, e liczba robakw na
przecitnym akrze angielskiej ziemi wynosi 53 767.
w zakopotanie jego przeoonych. W wieku dwudziestu dwch lat wrci do Glasgow38, aby
obj posad profesora filozofii naturalnej, ktr zajmowa przez kolejne pidziesit trzy lata.
W cigu swej dugiej kariery (zmar w 1907 roku w wieku 83 lat) napisa 661 publikacji,
zgosi 69 patentw (ktre uczyniy go niezmiernie bogatym czowiekiem) i zdoby renom w
niemal kadej dziedzinie nauk fizycznych. Midzy innymi zasugerowa metod, ktra
bezporednio doprowadzia do wynalezienia lodwki; zaproponowa skal temperatury, ktra
nosi dzi jego imi; wynalaz urzdzenia wzmacniajce, ktre umoliwiy przesyanie
telegramw przez ocean; dokona niezliczonych wynalazkw w dziedzinie nawigacji i eglugi,
na przykad ulepszy kompas oraz wynalaz gbokociomierz. To tylko niektre z jego
praktycznych osigni.
Jego teoretyczne prace z dziedziny elektromagnetyzmu, termodynamiki i falowej teorii
wiata byy rwnie rewolucyjne*. Jedynym wynikiem Kelvina, ktry okaza si bdny, byo
jego oszacowanie wieku Ziemi. Kwesti t zajmowa si przez wiksz cz drugiej poowy
swej kariery, lecz nigdy nie zdoa uzyska rezultatu, ktry cho w przyblieniu byby
poprawny. W pierwszym artykule na ten temat, opublikowanym w popularnym czasopimie
Macmillan's", oszacowa wiek Ziemi na 98 milionw lat, lecz roztropnie przyj znaczny
margines bdu, uwzgldniajc, e wynik moe si mieci midzy 20 a 400 milionami lat. Z
godn uwagi ostronoci podkreli, e jego obliczenia mog okaza si bdne, .jeeli
obecnie nieznane nam rda energii s ukryte w wielkim magazynie stworzenia", aczkolwiek
byo jasne, e nie uwaa takiej moliwoci za prawdopodobn.

* W szczeglnoci opracowa jednz wersji drugiego prawa termodynamiki. Dyskusja tych

praw mogaby zaj osobn ksik, wic, aby odda tylko ich sens, ogranicz si do
zwizego podsumowania dokonanego przez chemika P.W. Atkinsa: S cztery Prawa termodynamiki. Najpierw odkryto trzecie z nich, zwane Drugim Prawem; pierwsze, zwane
Zerowym Prawem, odkryto jako ostatnie; Pierwsze Prawo byo drugie; Trzecie Prawo
mogoby waciwie nie by prawem w takim sensie jak pozostae". Najkrcej rzecz ujmujc,
drugie prawo mwi, e zawsze marnuje si troch energii. Nie istnieje wiecznie dziaajce
urzdzenie, perpetuum mobile, poniewa zawsze bdzie traci troch energii
i w kocu si zatrzyma, niezalenie od swej sprawnoci. Pierwsze prawo mwi, e nic mona
stworzy energii, a trzecie, e nie mona osign temperatury absolutnego zera; zawsze
bdzie troch resztkowego ciepa. Jak mwi Dennis Overbye, trzy gwne prawa s niekiedy
formuowane nastpujco: (I) nie moesz wygra, (2) nie moesz wyj na zero i (3) nie
moesz wycofa si z gry.

Z biegiem czasu oszacowania Kelvina staway si coraz mielsze i zarazem coraz bardziej
bdne. Gma granica stopniowo zmniejszaa si od pocztkowych 400 milionw, przez 100
milionw, 50 milionw i ostatecznie w 1897 roku do zaledwie 24 milionw lat. Nie by to w
adnym sensie nacigany wynik. W wczesnej fizyce nie byo mechanizmu, ktry mgby
wyjani, w jaki sposb ciao o rozmiarach Soca mogoby si pali duej ni kilkadziesit
milionw lat, nie wyczerpawszy paliwa. W rezultacie nieunikniony by wniosek, e Soce i
jego planety s wzgldnie mode.
Problem polega na tym, e przeczyy temu niemal wszystkie dowody kopalne, a w
dziewitnastym wieku pojawio si mnstwo dowodw kopalnych.
Rozdzia 6
BRUTALNE BESTIE
W 1787 roku pewien mieszkaniec New Jersey (wydaje si, e jego nazwisko zostao
zapomniane) odkry olbrzymi ko udow, wystajc z brzegu strumienia w pobliu
Woodbury Creek. Byo oczywiste, e ko nie naleaa do adnego stworzenia z gatunku
yjcego wwczas w New Jersey. Obecnie przewaa opinia, e naleaa do hadrozaura, duego
dinozaura przypominajcego dziobaka, lecz w owym czasie nikt nie wiedzia nic o
dinozaurach.
Ko wysano doktorowi Casparowi Wistarowi, czoowemu amerykaskiemu anatomowi,
ktry opisa j na jesiennym posiedzeniu American Philosophical Society1 w Filadelfii. Wistar
niestety zupenie nie doceni znaczenia znaleziska i ograniczy si do kilku nieistotnych uwag,
z ktrych wynikao, e ko rzeczywicie naleaa do olbrzymiego zwierzcia. Straci w ten
sposb szans odkrycia dinozaurw o p wieku wczeniej. W istocie ko wywoaa tak nike
zainteresowanie, e zostaa umieszczona w magazynie, a po pewnym czasie zagina. Pierwsza
odkryta ko dinozaura okazaa si zarazem pierwsz zaginion koci dinozaura.
Brak zainteresowania znaleziskiem z Woodbury Creek dziwi tym bardziej, e w owym
czasie w Ameryce panowao ogromne podniecenie zwizane z pozostaociami duych
zwierzt. Przyczyn tego podniecenia stanowia zadziwiajca opinia wybitnego francuskiego
przyrodnika, ksicia de Buffon2 tego od podgrzewanych kul z poprzedniego rozdziau
ktry stwierdzi, e zwierzta Nowego wiata niemal pod kadym wzgldem ustpuj
zwierztom Starego Kontynentu. Buffon napisa w swej obszernej i cenionej Histoire naturelle,
e Ameryka jest ldem, gdzie wody s zastae, gleba jaowa, zwierzta drobne i nieruchawe, a
ich organizmy osabione przez szkodliwe wyziewy" gnijcych moczarw i pozbawionych
soca lasw. W takim rodowisku nawet rdzennym mieszkacom brakowao wigoru. Indianie
nie mieli brody ani owosienia na ciele", nie

przejawiali podania wobcc kobiet", a ich narzdy reprodukcyjne byy mae i kiepskie",
autorytatywnie oceni Buffon.
Spostrzeenia Buffona znalazy zadziwiajco silny oddwik wrd innych autorw,
zwaszcza takich, ktrych twrczoci nie komplikowaa.; znajomo tematu. Holender
Corneille de Pauw3 ogosi w popularnej ksice, zatytuowanej Recherches philosophiues sur
les americains, e rdzenni mieszkacy Ameryki pci mskiej byli nie tylko upoledzeni w
sensie reprodukcyjnym, lecz do tego stopnia pozbawieni mskoci, e mieli mleko w
piersiach". Te i podobne pogldy przetrway niewiarygodnie dugo; mona je byo znale w
europejskich tekstach jeszcze pod koniec dziewitnastego stulecia.
Ameryka ostro zareagowaa na te oszczerstwa. Thomas Jefferson zamieci pen
oburzenia (jeli si nie zna kontekstu, to mona uzna, e do oszaamiajc) odpowied w
swoich Notes on the State of Virginia i namwi swego przyjaciela z New Hampshire, generaa
Johna Sullivana, aby wysa dwudziestu onierzy do pnocnych lasw w celu znalezienia
samca osia, ktry miaby zosta sprezentowany Buffonowi jako dowd imponujcej postury i
majestatu amerykaskich czworonogw. Po dwch tygodniach poszukiwa onierze znaleli
odpowiedniego kandydata, lecz po ustrzeleniu go okazao si, e rogi nie s dostatecznie
imponujce i zapewne nie speni wymaga Jeffersona. Sullivan przewidujco doczy zestaw
jelenich rogw wraz z sugesti, aby zastpi nimi oryginalne rogi osia. W kocu ktry
Francuz zauway rnic?
Tymczasem w Filadelfii ^ miecie doktora Wistaraprzyrodnicy zaczli skada
szkielet gigantycznej istoty przypominajcej sonia, pocztkowo znanej jako wielki
amerykaski incognitum", lecz pniej zidentyfikowanej, nie cakiem poprawnie, jako mamut.
Jej koci odkryto najpierw w pobliu miejsca zwanego Big Bone Lick w Kentucky, lecz
niebawem okazao si, e mona je znale prawie wszdzie i e Ameryka bya niegdy
domem prawdziwie imponujcych istot, ktre niewtpliwie mogy obali niemdre, galijskie
uprzedzenia Buffona.
Wydaje si, e filadelfijscy przyrodnicy dali si nieco ponie chci zademonstrowania
domniemanej potgi i grozy incognitum. Szeciokrotnie zawyyli jego rozmiary, dali mu
imponujce ky, ktre w rzeczywistoci pochodziy od Megalonyxa, znalezionego nieopodal
gigantycznego naziemnego leniwca. Ulegli zudnemu przekonaniu, e zwierz charakteryzowaa ywotno i agresywno tygrysa", i portretowali je na ilustra
cjach, jak z koci zrcznoci rzuca si z gry na swe ofiary. Gdy znaleziono ky,
przytwierdzano je do czaszki zwierzcia na rne sposoby, niekiedy cakiem nowatorskie i
pomysowe. Jeden z rekonstruktorw wkrci je doem do gry, jak u szablozbnego kota, co
nadao zwierzciu zadowalajco agresywny wygld. Inny odkrywca ustawi ky w taki sposb,
e byy wygite do tyu uczyni to na podstawie zajmujcej teorii, zgodnie z ktr by to
gatunek wodny, a kw uywa do kotwiczenia wrd gazi drzew w czasie snu.
Najwaniejszy okaza si jednak fakt, e incognitum stanowio gatunek wymary, co Buffon
radonie wykorzysta jako niepodwaalny dowd jego zdegenerowanej natury.
Buffon zmar w 1788 roku, lecz kontrowersja trwaa nadal. W roku 1795 kolekcja koci
dotara do Parya, gdzie zostaa przeegzaminowana przez wschodzc gwiazd paleontologii,
modego arystokrat Georges'a Cuviera. Mimo modego wieku Cuvier wyrobi sobie ju
reputacj geniusza, ktry z kupki rozrzuconych koci umie odtworzy ksztat zwierzcia.
Kryy opinie, jakoby opisywa wygld i cechy zwierzt na podstawie pojedynczego zba lub
fragmentu szczki, a przy okazji potrafi odgadn gatunek i rodzaj. Zorientowawszy si, e
nikt w Ameryce na to nie wpad, Cuvier sporzdzi formalny opis potnej bestii i sta si jej
oficjalnym, formalnym odkrywc. Nazwa j m a s t o d o n t e m (co oznacza sut- ko-zby"
nieco zaskakujce okrelenie).

Zainspirowany przez nieustajcy spr, w 1796 roku Cuvier opublikowa przeomowy

artyku4, zatytuowany Note on the Species of Lmng and Fossil Elephants, w ktrym po raz
pierwszy zostaa podana formalna teoria wymiera. Cuvier sdzi, e od czasu do czasu Ziemia
dowiadczaa globalnych katastrof, ktre zmiatay z powierzchni planety niektre grupy
zwierzt. Dla ludzi wierzcych, cznie z samym autorem, implikacje jego teorii byy trudne do
wyjanienia, poniewa sugerowaa ona niewytumaczaln przypadkowo ze strony
Opatrznoci. Po co Bg stwarzaby gatunki, skoro pniej je unicestwia? Sugestia Cuviera
bya sprzeczna z wierzeniem w Wielki acuch Istot, zgodnie z ktrym wiat jest starannie
uporzdkowany, a kada ywa istota ma, zawsze miaa i zawsze bdzie miaa swoje miejsce i
swj cel. Jefferson nie potrafi dopuci myli, e cae gatunki miayby znika5 (ani, co za tym
idzie, ewoluowa). Gdy uwiadomiono mu, e zbadanie pnocnoamerykaskiego kontynentu
poza Missisipi moe mie znaczenie zarwno naukowe, jak i polityczne, entuzjastycznie
popar ide wysania ekspedycji, majc nadziej, e nieustraszeni

poszukiwacze znajd stada mastodontw i innych ponadwymiarowy)^ istot pascych si na

bezkresnych preriach. Wypraw dowodzili William Clark, gwny przyrodnik ekspedycji, oraz
Meriwether Lewis, zaufany sekretarz i przyjaciel Jeffersona. W wyprawie uczestniczy take
doradca, ktry mia wskazywa, czego naley szuka zarwno wrd ywych, jak i wymarych
zwierzt. W tej roli wystpi nie kto inny, tylko znany nam ju Caspar Wistar.
W tym samym roku a nawet w tym samym miesicu w ktrym w Paryu synny
Cuvier ogosi swoje teorie wymiera, po drugiej stronie kanau La Manche pewien nieznany
Anglik dozna olnienia, ktre odegrao istotn rol w geologii. William Smith by modym
nadzorcprzy budowie Somerset Coal Canal. Wieczorem 5 stycznia 1796 roku, siedzc w
gospodzie dla dyliansw w Somerset6, zanotowa pewne spostrzeenie, ktre miao w
przyszoci ugruntowa jego reputacj. Aby interpretowa skay, potrzebna jest jaka metoda
tworzenia korelacji, na podstawie ktrej mona by stwierdzi, e karboskie skay z Devonu s
modsze od kam- bryjskich ska z Walii. Smith uwiadomi sobie, e odpowied stanowi
skamieniaoci. Kadej zmianie warstw skalnych towarzyszy znikanie skamielin pewnych
gatunkw, podczas gdy inne gatunki istniej dalej w pniejszych warstwach. Porwnujc
gatunki znajdowane w rnych warstwach ska, mona ocenia wzgldny wiek ska,
niezalenie od ich pooenia geograficznego. Opierajc si na swojej dotychczasowej wiedzy i
dowiadczeniach jako geodety, Smith sporzdzi map warstw skalnych Wielkiej Brytanii,
ktra po wielu prbach zostaa opublikowana w 1815 roku i staa si kamieniem wgielnym
nowoczesnej geologii (histori t szczegowo przedstawi Simon Winchester w popularnej
ksice The Map thal Changed the World).
Dokonawszy tego odkrycia, Smith nie wykaza jednak zainteresowania, dlaczego warstwy
ska zostay uoone w taki, a nie inny sposb. Pozostawiem zagadk pochodzenia warstw,
kontentujc si tym, co wiedziaem zanotowa. SPytania o przyczyny i skutki nie nale do
dziedziny poszukiwacza mineraw"7.
Rewelacje Smitha jeszcze bardziej uwypukliy moralny aspekt wymiera. Po pierwsze,
potwierdziy fakt, e Bg unicestwia gatunki, i to wielokrotnie, co stawiao Go w sytuacji
istoty nie tylko beztroskiej, lecz wrcz wrogiej. Potrzebne byo take wyjanienie, dlaczego
niektre gatunki wymieray, a inne zdoay przetrwa i yy nadal w pniejszych epokach.
Stao si jasne, e ekstynkcje gatunkw to co znacznie powaniejszego ni jeden biblijny
potop. Cuvier rozwiza ten problem na wasny uytek8, sugerujc, e Ksiga Rodzaju dotyczy
jedynie ostatniej powodzi. Najwyraniej Bg nie chcia straszy Mojesza wiadomociami o
wczeniejszych, nieistotnych wymieraniach.
Tak wic w pocztkach dziewitnastego wieku skamieniaoci zyskay status istotnych
dowodw geologicznych, co stawia przeoczenie przez Wi- stara koci dinozaura w jeszcze
bardziej niekorzystnym wietle. Koci pojawiay si tu i wdzie, Amerykanie mieli jeszcze
kilka okazji, aby odkry dinozaury, lecz wszystkie zmarnowali. W 1806 roku ekspedycja
Lewisa i Clarka dotara do formacji Heli9 Creek w Montanie, gdzie pniejsi poszukiwacze
skamieniaoci bd dosownie stpa po kociach dinozaurw. Lewis i Clark zbadali nawet
co, co ewidentnie byo wystajcym ze skay fragmentem koci dinozaura, lecz nie wycignli
z tego znaleziska adnych wnioskw. Inne koci i skamieliny odkryto w dolinie rzeki Connecticut w Nowej Anglii, po tym jak syn farmera Plinus Moody wyledzi skamieniae lady
stp na skalnej pce w South Hadley w Massachusetts. Niektre z nich ostatecznie przetrway,
midzy innymi szkielet anchizaura, nalecy obecnie do kolekcji Peabody Museum w Yale.
Znalezione w 1818 roku koci zostay zbadane i zachowane, lecz dopiero w 1855 rokuje zidentyfikowano. W tym samym 1818 roku zmar Caspar Wistar, ktry w do nieoczekiwany
sposb zosta uniemiertelniony, gdy botanik Thomas Nut- tall nazwa jego imieniem pewne
drzewiaste pncze. Niektrzy botanicy nadal upieraj si, e prawidowa nazwa brzmi wistaria.

Tymczasem nastpi jednak znaczny postp po drugiej stronie oceanu. W 1812 roku pewna
niezwyka mieszkanka miejscowoci Lyme Regis jedenasto-, dwunasto- lub
trzynastoletnia, zalenie od tego, czyj relacj przeczytasz Mary Anning znalaza w
stromym, niebezpiecznym klifie na wybrzeu w Dorset dziwnego, skamieniaego morskiego
potwora, dugiego na 17 stp, obecnie znanego jako ichtiozaur.
By to pocztek zadziwiajcej kariery panny Anning, ktra nastpne 35 lat spdzia na
poszukiwaniach skamieniaoci, sprzedajc je turystom. (Mary Anning jest powszechnie
uwaana za bohaterk popularnego amaca jzykowego10 zdania, ktre naley
wypowiedzie jednym tchem, nie pomyliwszy ani jednej sylaby: She sells sea-shells on the
sea shore"

[ona sprzedaje morskie muszle na brzegu morza]). Oprcz ichtiozaura znalaza rwnie po
raz pierwszy innego morskiego potwora, plezjozaura, a take jeden z pierwszych i najlepiej
zachowanych egzemplarzy pterodak- tyla. Z punktu widzenia wspczesnej klasyfikacji aden
z nich nie naley do dinozaurw, lecz wwczas nie miao to wielkiego znaczenia, poniewa
nikt wtedy nie wiedzia nic o dinozaurach. Wystarczya wiadomo, e niegdy istniay
stwory uderzajco niepodobne do jakichkolwiek obecnie yjcych istot.
Mary Anning miaa nie tylko niedocigniony talent do odnajdywania skamielin, lecz
potrafia je take wydobywa bez uszkodze. Jeeli kiedykolwiek bdziesz mia okazj
odwiedzi oddzia prehistorycznych gadw morskich w Natural History Museum w Londynie,
gorco zachcam, aby je obejrze, bo tylko w ten sposb mona doceni pikno i skal
osigni tej modej damy, pracujcej waciwie bez adnej pomocy, przy uyciu jedynie
podstawowych narzdzi, w warunkach niemal uniemoliwiajcych jakkolwiek prac. Sam
plezjozaur zaj jej dziesi lat cierpliwej pracy" wykopaliskowej. Mimo braku wyksztacenia
potrafia rwnie wykona dokadne rysunki i opisy dla naukowcw. Istotne odkrycia byy
jednak rzadkoci i nawet talent oraz osignicia nie pomogy Mary Anning wydoby si z
biedy.
Trudno byoby znale osob bardziej zapoznan w historii paleontologii ni Mary
Anning, lecz w istocie by kto jeszcze, kto rwnie zosta prawie cakowicie zapomniany.
Nazywa si Gideon Algernon Mantell i by wiejskim lekarzem w Sussex.
Osobowo doktora Mantella stanowia rzadkie poczenie wad i zalet by prny,
samolubny, zarozumiay, zaniedbywa rodzin, lecz trudno byoby wskaza bardziej
zapalonego paleontologa amatora. Jego szczciem byo posiadanie oddanej i posusznej ony.
Pewnego dnia w 1822 roku, gdy doktor zosta wezwany do pacjenta, pani Mantell wybraa si
na spacer. W pobliu cieki, w stercie mieci i gruzu, pozostawionej do wyrwnywania
wybojw, odkrya dziwnie wygldajcy obiekt okrgy brzowy kamie o rozmiarach
maego orzecha. Znajc zainteresowania swego ma skamielinami, przyniosa znalezisko do
domu. Mantell natychmiast si zorientowa, e ma do czynienia ze skamieniaym zbem12 i po
krtkich badaniach doszed do wniosku, e nalea on do rolinoernego gada o ogromnych
rozmiarach dugiego na dziesitki stp z okresu kredowego. Byy to bardzo odwane
sugestie, poniewa nikt wczeniej
nie widzia ani nawet nie wyobraa sobie czego podobnego, lecz wszystkie wnioski Mantella
okazay si suszne.
W peni wiadom, e jego odkrycie stanowi powane wyzwanie dla dotychczasowych
pogldw na temat przeszoci, ostrzegany przez swego przyjaciela, wielebnego Williama
Bucklanda tego od wdrwek w todze i kulinarnych eksperymentw aby postpowa z
rozwag, Mantell spdzi trzy pracowite lata na poszukiwaniach dalszych dowodw dla swoich
hipotez. Wysa znalezionprzez paniMantell skamielin do Parya Cuvie- rowi, lecz wielki
Francuz stwierdzi, e zb naley do hipopotama (pniej gorco przeprasza za swj
niefortunny bd). Pewnego dnia, w trakcie wizyty w Hunterian Museum w Londynie, Mantell
nawiza konwersacj z pewnym badaczem poudniowoamerykaskich iguan, ktry
stwierdzi, e zb wydaje si pasowa do uzbienia tropikalnej jaszczurki. Podobiestwo zostao szybko potwierdzone i w ten sposb potwr Mantella zosta nazwany iguanodonem,
mimo e nie by wcale spokrewniony z iguan
Mantell przygotowa publikacj dla Royal Society. Tak si jednak zoyo, e inny
dinozaur zosta w tym czasie odkryty w trakcie polowania w Oxfordshire i zosta formalnie
opisany... przez wielebnego Bucklanda, tego samego, ktry jeszcze niedawno przestrzega
Mantella przed nadmiernym popiechem. By to megalozaur. Nazw zasugerowa Bucklandowi jego przyjaciel, doktor James Parkinson13, znany nam ju radyka i epo- nim choroby
Parkinsona. Buckland, jak ju wspomniaem, by przede wszystkim geologiem, co wyranie

wida w jego pracy dotyczcej mega- lozaura. W swoim raporcie dla Transactions of the
Geological Society of London" odnotowa, e zby zwierzcia nie byy bezporednio poczone z koci szczkow, jak u jaszczurek, lecz osadzone w zbodoach, jak u krokodyli.
Nie poszed jednak dalej i nie wycign z tego spostrzeenia wniosku, e mianowicie
megalozaur stanowi cakowicie nowy typ istot ywych. Chocia raport nie grzeszy bystroci
ani nie zawiera adnych istotnych konkluzji, stanowi pierwszy opublikowany opis dinozaura,
dziki czemu pierwszestwo w odkryciu tej linii zwierzt przypisuje si wanie Bucklandowi,
a nie Mantellowi, ktry zdecydowanie bardziej zasuy na to wyrnienie.
Niewiadomy, e rozczarowanie bdzie towarzyszy mu przez cae ycie, Mantell
kontynuowa poszukiwania skamieniaoci w 1833 roku znalaz kolejnego giganta,
hylaeozaura. Zacz take odkupywa je od uczestnikw polowa i farmerw. W pewnym
momencie by prawdopo

dobnie w posiadaniu najwikszej kolekcji skamieniaoci w caej Anglii, I Mantcll by

doskonaym lekarzem i rwnie utalentowanym poszukiwa czem skamielin, lecz nie potrafi
rwnolegle eksploatowa obu swoich talentw. W miar jak narastaa jego mania
kolekcjonera, zacz zaniedbywa swoj praktyk lekarsk. Skamieniaoci zaczy stopniowo
zapenia jego dom w Brighton i pochania jego dochody, ktrych znaczna cz sza rwnie
na wydawanie ksiek, nie znajdujcych zbyt wielu czytelnikw. Illustrations of the Geology
of Sussex, opublikowane w 1827 roku, sprzeday si w zaledwie 50 egzemplarzach, ze strat
300 funtw, co jak na owe czasy byo znaczn sum.
W akcie desperacji Mantell zdecydowa si przeksztaci swj dom w muzeum. Zamierza
pobiera opaty, lecz poniewczasie doszed do wniosku, e na taki merkantylny akt nie
pozwala jego pozycja spoeczna uczonego-dentelmena. W rezultacie pozwoli zwiedza dom
za darmo. Zwiedzajcy walili drzwiami i oknami, dzie w dzie, kompletnie rujnujc jego
praktyk lekarsk oraz ycie rodzinne. Ostatecznie zosta zmuszony do sprzeday wikszoci
swej kolekcji, aby spaci dugi14. Wkrtce potem opucia go ona, zabierajc ze sob
czwrk ich dzieci.
Wbrew pozorom, w tym momencie kopoty doktora Mantella dopiero si zaczy.
W dzielnicy Sydenham w poudniowej czci Londynu, w miejscu zwanym Ciystal Paace
Park, mona zobaczy niecodzienny widok: naturalnej wielkoci modele dinozaurw. Od
dawna nie przycigaj tumw, lecz niegdy bya to jedna z najwikszych turystycznych
atrakcji Londynu, a take jak zwrci uwag Richard Fortey pierwszy na wiecie park
tematyczny15. Niektre szczegy nie s anatomicznie poprawne, na przykad kciuk
iguanodona zosta umieszczony na jego nosie, jako pewnego rodzaju rg. Sam iguanodon stoi
na czterech sztywnych nogach, przypominajc raczej tustego, nienaturalnie wyronitego psa
(w rzeczywistoci iguanodo- ny byy dwunone). Patrzc na nie teraz, trudno uwierzy, e te
dziwaczne, niezdarne zwierzta siay niegdy postrach i niepodzielnie panoway na Ziemi.
adna inna grupa bestii w historii naturalnej naszej planety nie bya zapewne rdem rwnie
silnej i dugotrwaej nienawici jak dinozaury.
W czasach, gdy powstawaa wystawa, Sydenham byo przedmieciem Londynu, a jego
przestronny park zosta uznany za idealne miejsce na re
konstrukcj synnego Crystal Paace, ogromnej struktury ze szka i elaza, siedziby Wystawy
wiatowej w 1851 roku, od ktrej nowy park wzi sw nazw. Betonowe dinozaury miay
stanowi dodatkow atrakcj. W przeddzie Nowego Roku 1853 wewntrz niewykoczonego
iguanodona odby si synny obiad dla 21 prominentnych naukowcw. Nie byo wrd nich
Gideona Mantella, czowieka, ktry odkry i zidentyfikowa iguanodona. U szczytu stou
zasiadaa najwiksza gwiazda rodzcej si nowej nauki, paleontologii, Richard Owen, ktry do
tego czasu powici ju kilka produktywnych lat, aby zamieni ycie Gideona Mantella w
pieko.
Owen wychowa si w Lancaster, w pnocnej czci Anglii. Z zawodu by lekarzem, lecz
jego pasj bya anatomia, ktrej oddawa si z takim zaangaowaniem, e niekiedy wykrada
koczyny, narzdy i inne czci ciaa16 nieboszczykw i zabiera je do domu w celu dokonania
sekcji. Pewnego dnia nis torb zawierajc odcit gow czarnoskrego eglarza, polizgn
si na mokrym bruku, upuci swj adunek i po chwili patrzy z przeraeniem, jak gowa
podskakuje na pochyej drodze i wpada przez otwarte drzwi przydronego domu, gdzie w
kocu zatrzymaa si na rodku salonu. Moemy tylko sobie wyobraa, co pomyleli
mieszkacy domu na widok odcitej gowy u swoich stp. Zapewne nie doszli do nadmiernie
zaawansowanych konkluzji, zwaszcza e chwil pniej w lad za gow do salonu wpad
mody, wystraszony mczyzna, bez sowa porwa gow i uciek.
W 1825 roku, w wieku 21 lat, Owen przenis si do Londynu, gdzie zosta zatrudniony
przez Royal College of Surgeons w celu uporzdkowania olbrzymiej kolekcji medycznych i

anatomicznych okazw i prbek. Wikszo z nich pozostawi John Hunter, wybitny chirurg i
niezmordowany kolekcjoner medycznych ciekawostek, jednak nigdy nie zostay one skatalogowane ani nawet uporzdkowane, gwnie dlatego, e caa dokumentacja i opisy zaginy
wkrtce po mierci ofiarodawcy.
Owen szybko da si pozna jako znakomity organizator, przy okazji przejawiajc take
niemae umiejtnoci dedukcyjne, lecz zasyn przede wszystkim jako anatom. Pod wzgldem
instynktu i umiejtnoci rekonstrukcyjnych przewysza go tylko genialny Cuvier w Paryu.
Owenowi przysugiwao prawo pierwokupu padych zwierzt z londyskiego zoo, ktre
dostarczano do jego domu. Pewnego dnia ona Owena zastaa w holu martwego nosoroca17.
Owen bardzo szybko sta si czoowym ekspertem od wszystkich yjcych i wymarych
zwierzt, od dziobakw, kolczatek i innych niedawno odkrytych torbaczy po nieszczsnego
dodo i gigantycz

ne nowozelandzkie moa, ktre wymary po zaludnieniu Nowej Zelandii przez Maorysw i przy
ich wydatnej pomocy. Owen pierwszy opisa ar- cheopteryksa po jego odkryciu w Bawarii w
1861 roku, a take pierwszy napisa formalne epitafium ptaka dodo. cznie opublikowa
imponujc liczb okoo 600 artykuw anatomicznych.
Owen jest jednak pamitany przede wszystkim dziki swoim pracom na temat dinozaurw.
To on w 1841 roku wprowadzi okrelenie dinosauria, ktre oznacza straszliwego jaszczura" i
niezupenie odzwierciedla prawdziwy stan rzeczy. Dzisiaj wiemy, e nie wszystkie dinozaury
byy takie straszne niektre byy nie wiksze od krlika18 i zapewne rwnie stra- chliwe
i z ca pewnoci nie byy jaszczurkami19, ktrych ewolucyjna linia zacza si okoo 30
milionw lat wczeniej. Owen doskonale wiedzia, e dinozaury byy gadami, i mia do
dyspozycji grecki termin herpe- ton, lecz z jakiego powodu nie zdecydowa si go uy.
Kolejny, atwiej wybaczalny bd (zwaywszy na niewielk liczb dostpnych wwczas
okazw) polega na przeoczeniu faktu, e dinozaury stanowiy nie jeden, lecz dwa rzdy
gadw20: ze stawami biodrowymi typu ptasiego (ptasio- miedniczne, Ornithischia) oraz z
biodrami typu gadziego (gadziomied- niczne, Saurischia).
Owen nie by atrakcyjn osob ani pod wzgldem wygldu, ani temperamentu. Jego
fotografia, wykonana, gdy by w rednim wieku, przedstawia go jako ponurego, gronie
wygldajcego osobnika, przypominajcego czarne charaktery wiktoriaskich melodramatw,
z dugimi, prostymi wosami, wyupiastymi oczami i twarz idealnie nadajc si do straszenia
dzieci. Mia zimny charakter, wadcze maniery i nie przejawia adnych skrupuw przy
realizacji swoich ambicji. By jedyn osob, o ktrej wiadomo, e nienawidzi jej Charles
Darwin21. Nawet jego wasny syn (ktry zreszt popeni samobjstwo) stwierdzi, e Owen
by osob o zimnym, nieczuym sercu"22.
Jego niewtpliwe uzdolnienia i osignicia jako anatoma pozwalay mu unika
konsekwencji i odpowiedzialnoci za ca seri bezczelnych oszustw. W 1857 roku przyrodnik
T.H. Huxley przeglda nowe wydanie Churchill 's Medical Directory23 i spostrzeg, e Owen
jest wymieniony jako profesor anatomii porwnawczej i fizjologii w Government School of
Mines, co byo o tyle dziwne, e posad t zajmowa wanie Huxley. Na pytanie, dlaczego
popeniono tak elementarny bd, Huxley uzyska odpowied, e informacja pochodzia od
samego doktora Owena. Przyrodnik
Hugh Falconer przyapa Owena na przypisywaniu sobie jednego z jego wasnych odkry. Inni
oskarali Owena o poyczanie okazw, a nastpnie wypieranie si tego w ywe oczy. Nawet z
dentyst krlowej Owen toczy zaarty spr o autorstwo pewnej teorii dotyczcej fizjologii
zbw.
Nie waha si przed ciganiem i przeladowaniem ludzi, ktrych nie lubi. W pocztkach
swej kariery uy swoich wpyww w Zoological Society, aby przeszkodzi w karierze
modego, obiecujcego anatoma, Roberta Granta. Pewnego dnia Grant odkry, ku swemu
zaskoczeniu, e zabroniono mu dostpu do anatomicznych prbek niezbdnych do
prowadzenia bada. Pozbawiony moliwoci dalszej pracy popad w zrozumiae zapomnienie.
Nikt jednak w wikszym stopniu nie ucierpia w wyniku starcia z Owenem ni nieszczsny
Gideon Mantell. Po odejciu ony z dziemi, zaprzestaniu praktyki medycznej i stracie
wikszoci swej kolekcji Mantell przenis si do Londynu. W 1841 roku tym samym roku,
w ktrym Owen osign szczytowy punkt swej kariery, identyfikujc i nadajc nazw dinozaurom Mantell sta si ofiar tragicznego wypadku. Jadc powozem przez Clapham
Common, spad z koza, zaplta si w lejce, a sposzone konie zaczy go cign galopem po
nierwnym bruku. W wyniku wypadku dozna uszkodzenia krgosupa i do koca ycia
pozosta kalek, porusza si zgity i odczuwa chroniczne ble.
Wykorzystujc stan Mantella, Owen zacz systematycznie usuwa w cie jego prace i
osignicia, nadawa nowe nazwy gatunkom dawno nazwanym przez Mantella i przypisywa

sobie ich odkrycie. Mantell prbowa nadal prowadzi oryginalne badania, lecz Owen uy
swoich wpyww w Royal Society i spowodowa, e wikszo prac Mantella bya odrzucana.
W 1852 roku, nie mogc duej znie blu i przeladowa, Mantell odebra sobie ycie. Jego
uszkodzony krgosup zosta wypreparowany i przesany do Royal College of Surgeons24,
gdzie, o ironio, zosta oddany pod opiek Richarda Owena, dyrektora Hunterian Museum.
Nie by to jednak koniec zniewag, jakie spotkay Mantella. Wkrtce po jego mierci w
Literary Gazette" ukaza si zadziwiajco nieyczliwy nekrolog, w ktrym Mantell zosta
przedstawiony jako mierny anatom, ktrego mizerne przyczynki do paleontologii byy
ograniczone przez denie do precyzji". Nekrolog odbiera take Mantellowi zasug
odkrycia igu- anodona i przypisywa je midzy innymi Cuvierowi i Owenowi. Notka nie bya
podpisana, lecz styl zdradza Owena, i wiat nauk przyrodniczych nie mia wtpliwoci co do
jej autorstwa.

W tym czasie nad Owenem zaczy jednak gromadzi si czarne chmury. Czara si
przelaa, gdy komitet Royal Society ktrego zreszt sam Owen by przewodniczcym
zadecydowa o przyznaniu mu swego najwyszego odznaczenia, Medalu Krlewskiego, za
publikacj na temat wymarego miczaka z podrzdu bclcmnitw. Jednake jak pi- sze
Deborah Cadbury w swej doskonaej historii owej epoki, Terrible U- zard praca ta nie bya
w peni oryginalna"23. Okazao si, e belemnita odkry cztery lata wczeniej przyrodnik
amator Chaning Pearce, ktry ogosi raport o swoim odkryciu na posiedzeniu Geological
Society. Owen uczestniczy w owym posiedzeniu, lecz nie wspomnia o tym, gdy prezentowa
wasny raport (w ktrym, zapewne nieprzypadkowo, przechrzci} miczaka i nazwa go
Belemnites owenii, od wasnego nazwiska) dla Royal Society. Owenowi pozwolono zatrzyma
przyznany medal, lecz epizod ten zostawi trwa rys na jego reputacji, nawet wrd jego
nielicznych zwolennikw.
W kocu Huxley zdoa uczyni z Owenem to, co Owen uczyni z wieloma innymi:
doprowadzi do usunicia go z wadz obu towarzystw Zoological Society oraz Royal
Society. Rachunki zostay w peni wyrwnane, gdy Huxley zosta mianowany na stanowisko
Hunterian Profcssor w Royal College of Surgeons.
Owen zaprzesta prowadzenia bada naukowych, lecz drug cz swojej kariery powici
kolejnej swej idei, za zrealizowanie ktrej powinnimy jednak by mu wdziczni. W 1856 roku
zosta kierownikiem sekcji historii naturalnej British Museum. W czasie penienia tej funkcji
odegra gwn rol w stworzeniu Natural History Museum w Londynie26. Wspaniaa gotycka
budowla w South Kensington, ukoczona i otwarta w 1880 roku, stanowi testament wizji
Owena.
Przed Owenem muzea byy przeznaczone niemal wycznie dla elity27, ale nawet ona miaa
trudnoci z dostpem. W pocztkach dziaalnoci British Museum potencjalny zwiedzajcy
musia najpierw zoy pisemne podanie oraz odby krtk rozmow w celu zweryfikowania,
czy w ogle zostanie wpuszczony. Nastpnie musia zjawi si powtrnie, aby odebra bilet
pod warunkiem, e wynik rozmowy okaza si pomylny i dopiero za trzecim razem mg w
kocu podziwia skarby muzeum. Zwiedzajcy byli wpuszczani grupami, od ktrych nie
wolno byo si odcza w trakcie zwiedzania. Owen zamierza zaprasza wszystkich, a nawet
zachca ludzi pracujcych w cigu dnia do odwiedzania muzeum wieczora
mi. Chcia przeznaczy wikszo powierzchni muzeum na ekspozycje. Wysun take bardzo
radykaln propozycj, aby na kadej ekspozycji zosta umieszczony opis28, dziki czemu
zwiedzajcy mogliby lepiej zrozumie i doceni to, co widz. W tym ostatnim punkcie
napotka raczej nieoczekiwany opr zc strony T.H. Huxleya, ktry uwaa, e muzea powinny
przede wszystkim stanowi instytucje o charakterze badawczym. Przeksztacajc Natural
History Museum w instytucj dostpn dla kadego, Owen dokona istotnej zmiany roli, jak w
yciu spoecznym odgrywaj muzea.
Jego altruizm w stosunku do ogu nie wpyn jednak na bardziej osobist skonno do
rywalizacji. Jednym z jego ostatnich publicznych przedsiwzi byo dziaanie przeciwko
propozycji ustawienia w Natural History Museum pomnika Charlesa Darwina. Nie zdoa
wprawdzie temu zapobiec, lecz w jakim sensie udao mu si jednak postawi na swoim.
Statua Richarda Owena zajmuje dzi prominentne miejsce w holu Natural History Museum,
natomiast Darwin i T.H. Huxley zostali relegowani do muzealnej kawiarenki, gdzie milczco
spogldajponad stolikami i gowami paaszujcych ciasteczka goci.
Mona by sdzi, e niskie pobudki i maostkowe rywalizacje Richarda Owena stanowiy
niechlubny wyjtek dziewitnastowiecznej paleontologii, lecz w rzeczywistoci byy jedynie
preludium do tego, co miao jeszcze nastpi, tym razem za oceanem. Ostatnie dekady
dziewitnastego stulecia byy wiadkiem jeszcze bardziej jadowitej, aczkolwiek nie tak

destrukcyjnej rywalizacji. Jej negatywnymi bohaterami byli dwaj Amerykanie, Edward

Drinker Cope i Othniel Charles Marsh.
Pod pewnymi wzgldami byli do siebie podobni. Obaj byli bezwzgldni, zepsuci, zawzici,
samolubni, ktliwi, zazdroni, nieufni; przy tym wszystkim byli take nieszczliwymi
dziwakami. Lecz mimo to Edward Drinker Cope i Othniel Charles Marsh zrewolucjonizowali
paleontologi.
Pocztkowo byli przyjacimi. Ich wzajemny szacunek i uznanie odzwierciedla midzy
innymi fakt, e niektrym kopalnym gatunkom jeden nadawa nazwy pochodzce od nazwiska
drugiego i vice versa. W 1868 roku spdzili wsplnie miy tydzie, lecz wkrtce zdarzyo si
midzy nimi co nikt ju nie wie dokadnie, o co chodzio co spowodowao, e w
kolejnym roku przyja zamienia si w nieprzyja, ktra w cigu nastpnych trzech dekad
rozwina si we wszechogarniajc nienawi.

Mona bezpiecznie stwierdzi, e w historii nauk przyrodniczych nie byo dwch ludzi, ktrzy
bardziej gardziliby sob.
Marsh, z krtko przycit brod, starszy o osiem lat, by skromnym, maomwnym,
nienarzucajcym si molem ksikowym o wytwornych manierach. Rzadko zapuszcza si w
teren, a jeszcze rzadziej zdarzao mu si co znale. W czasie wizyty w synnych
wykopaliskach Como Bluff w stanie Wyoming nie dostrzeg ani jednej koci, mimo e, jak uj
to pewien historyk, leay wszdzie wok jak kody"29. Mia jednak rodki wystarczajce do
kupienia niemal wszystkiego, na co mia ochot. Pochodzi wprawdzie z rodziny o
przecitnych moliwociach finansowych jego ojciec by farmerem w pnocnej czci
stanu Nowy Jorklecz jego wujem by wyjtkowo bogaty i zarazem niezwykle dla siostrzeca
pobaliwy fmasista, George Peabody. Gdy Marsh okaza zainteresowanie histori naturaln,
Peabody zbudowa w Yale muzeum i sfinansowa wyposaenie go we wszystko, czego Marsh
zapragn.
Cope rwnie nie mg narzeka na pochodzenie by synem bogatego biznesmena z
Filadelfii. W porwnaniu z Marshem mia znacznie bardziej awanturniczy charakter. Latem
1876 roku w Montanie, w tym samym czasie gdy pod Little Big Horn Indianie wycinali w pie
oddzia generaa George'a Armstronga Custera, niedaleko od pola bitwy Cope poszukiwa
wykopalisk. Gdy zwrcono mu uwag, e nie jest to prawdopodobnie najlepszy moment na
poszukiwanie skarbw na terenach nalecych do Indian, Cope waha si tylko przez minut,
zanim podj decyzj, aby jednak nie przerywa poszukiwa. Sezon by zbyt pomylny, aby
przejmowa si Indianami. W pewnym momencie Cope wpad na grup podejrzliwych
wojownikw ze szczepu Crow, lecz zdoa ich udobrucha, wielokrotnie wyjmujc i wkadajc
swoj sztuczn szczk30.
Animozja midzy Marshem i Cope'em mniej wicej przez dziesi lat miaa form cichego
wspzawodnictwa, lecz w 1877 roku urosa do groteskowych, nieoczekiwanych rozmiarw,
gdy pewien nauczyciel, Arthur Lakes, w czasie wdrwki po grach w pobliu Morrison w
stanie Kolorado odkry koci gigantycznego gada". Zdajc sobie spraw z wagi swego
znaleziska, Lakes wysa prbki zarwno do Marsha, jak i do Cope'a. Zachwycony Cope
wysa Lakesowi 100 dolarw i poprosi go, aby nikomu nie wspomina o swoim odkryciu,
zwaszcza Marshowi. Skonfundowany Lakes poprosi Marsha, aby odesa koci Cope'owi.
Marsh zastosowa si do proby, lecz nigdy nie zapomnia tego afrontu31.
Incydent ten stanowi pocztek wojny midzy Marshem i Cope'em wojny, ktra
stopniowo stawaa si coraz bardziej wszechogarniajca, zaarta i podstpna. Niekiedy
dochodzio do komicznych incydentw na granicy miesznoci, gdy na przykad robotnicy
jednego z adwersarzy rzucali kamieniami w drugi zesp. Pewnego razu Cope zosta zapany
na niszczeniu skrzy nalecych do ekipy Marsha. Obaj panowie obrzucali si botem w druku
i podwaali nawzajem swoje wyniki. W historii nauki rzadko (a by moe nigdy) zdarzay si
takie sytuacje, aby nauka rozwijaa si rwnie szybko i z takim rozmachem na skutek
wzajemnych animozji. W cigu kolejnych kilku lat Marsh i Cope cznie (aczkolwiek
bynajmniej nie wsplnie) zwikszyli liczb znanych w Ameryce gatunkw dinozaurw od 7 do
prawie 15032. Niemal kady powszechnie znany dinozaur33 stegozaur, bronto- zaur,
diplodok, triceratops zosta odkryty przez jednego z nich*. Obaj pracowali w tak szalonym
popiechu, e czsto zdarzao im si przeoczy przypadki powtrnego odkrycia tej samej
istoty. Gatunek zwany Uinlaihe- res anceps odkryli" cznie nie mniej ni 22 razy34. Mino
wiele lat, nim uporzdkowano zamieszanie, jakie wprowadzili do klasyfikacji, a niektre
przypadki do dzisiaj nie zostay rozstrzygnite.
Naukowy dorobek Cope'a by znacznie wikszy ni Marsha. W trakcie swej zapierajcej
dech w piersi, wypenionej prac i penej powice kariery Cope napisa okoo 1400
publikacji naukowych i opisa niemal 1300 nowych gatunkw kopalnych (rnych, nie tylko

dinozaurw); w obu przypadkach dorobek Marsha by ponad dwa razy mniejszy. Cope mgby
dokona jeszcze wicej, gdyby nie zasza do niefortunna odmiana jego sytuacji materialnej.
W 1875 roku odziedziczy rodzinny majtek, ktry zainwestowa nierozsdnie w srebro i
wszystko straci. Pod koniec ycia mieszka w jednym pokoju w pensjonacie w Filadelfii,
otoczony przez ksiki, papiery i koci. Natomiast Marsh doy swych dni w okazaej rezydencji w New Haven. Cope zmar w 1897 roku, Marsh dwa lata pniej.
Pod koniec ycia Cope'a ogarna jeszcze jedna interesujca obsesja. Zapragn zosta
okazem gatunku Homo sapiens. Oznaczao to ni mniej, ni wicej, e jego wasne koci miayby
by uznane za oficjalny zestaw reprezentujcy nasz gatunek. Zazwyczaj okaz danego gatunku
stanowi pierwszy znaleziony szkielet Nie istnieje jednak pierwszy zestaw koci Homo sa
* Z jednym znanym wyjtkiem: Tyrannosaurus rex zosta odkryty przez Barnuma Browna w
1902 roku.

piens, wic Cope zapragn) zaj jego miejsce. Byo to do dziwaczne i nieco prne
yczenie, lecz nikt nie znalaz podstaw, aby mu si sprzeciwi. Cope zapisa swoje koci
filadelfijskiemu towarzystwu naukowemu Wistar Institute, ufundowanemu przez potomkw
znanego nam ju Caspara Wista- ra. Niestety, gdy szkielet zosta przygotowany i zoony,
okazao si, e na kociach istniej lady wskazujce, e Cope chorowa na syfilis. Nie jest to
cecha, ktr ktokolwiek chciaby demonstrowa na reprezentacyjnym okazie wasnego
gatunku, wic petycja Cope'a zostaa po cichu odrzucona, a koci odoono na pk. Oficjalny
okaz czowieka nie istnieje do dzisiaj.
Spord pozostaych bohaterw tego dramatu Owen zmar w 1892 roku, kilka lat przed
Cope'em i Marshem. Buckland oszala i zakoczy ycie jako bekoczcy wrak czowieka w
przytuku dla obkanych w Clap- ham, niedaleko miejsca, gdzie Mantell uleg tragicznemu
wypadkowi. Skrcony krgosup Mantella pozostawa przez prawie sto lat na wystawie w
Hunterian Museum, zanim zosta litociwie zniszczony przez niemieck bomb35 w czasie
drugiej wojny wiatowej. Reszt kolekcji Mantella odziedziczyy jego dzieci. Znaczn jej
cz zabra ze sob syn Mantella, Walter36, ktry w 1840 roku wyemigrowa do Nowej
Zelandii, gdzie zrobi karier politycznby midzy innymi ministrem ds. rdzennych
mieszkacw. Najwaniejsze okazy z kolekcji swego ojca, cznie ze synnym zbem
iguanodona, podarowa w 1865 roku Collonial Museum (obecnie Museum ofNew Zealand) w
Wellington, gdzie pozostaj do dzisiaj. Zb iguanodona, od ktrego wszystko si zaczo
zapewne najwaniejszy zb w historii paleontologii nie jest obecnie wystawiony na widok
publiczny.
Odejcie wybitnych dziewitnastowiecznych owcw wykopalisk nie zakoczyo
oczywicie polowa na dinozaury. W rzeczywistoci dopiero wtedy zaczy si na dobre.
W1898 roku, rok po mierci Cope'a i rok przed mierci Marsha, odkryto a waciwie
zauwaono stanowisko bogatsze ni wszystkie dotychczasowe znaleziska razem wzite. W
miejscu zwanym Bone Cabin Quarry, zaledwie kilka mil od gwnego terenu poszukiwa
Marsha w Como Bluff w stanie Wyoming, setki skamieniaych koci wyaniay si ze zboczy
gr. Byo ich tak wiele, e kto zbudowa z nich chat i std wzia si nazwa stanowiska37.
Tylko w czasie pierwszych dwch sezonw wykopano w nim okoo pidziesiciu ton skamieniaych koci i niewiele mniej w kolejnych latach.
Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku paleontolodzy mieli do dyspozycji
wiele ton starych koci, lecz nie mieli bladego pojcia, ile lat liczyy. Co gorsza, oszacowania
wieku Ziemi w aden sposb nie byy do pogodzenia z liczb eonw, epok i wiekw, ktre
przeszo musiaa bez wtpienia pomieci. Jeeli Ziemia rzeczywicie liczya zaledwie
okoo 20 milionw lat, jak autorytatywnie orzek wielki lord Kelvin, cae rzdy dawno
wymarych istot musiayby powstawa i gin waciwie w tym samym geologicznym
momencie. W tym wszystkim trudno byo si doszuka sensu.
Inni uczeni rwnie prbowali oszacowa wiek Ziemi, uzyskujc wyniki, ktre jeszcze
bardziej powikszyy zamieszanie. Samuel Haughton, wybitny geolog z Trinity College w
Dublinie, ogosi, e wiek Ziemi wynosi 2300 milionw lat znacznie wicej, ni ktokolwiek
omieliby si przypuci. Gdy zwrcono mu uwag na rozbieno, powtrzy obliczenia na
podstawie tych samych danych i uzyska wynik rwny 153 milionom lat. John Joly, rwnie z
Trinity, prbowa zrealizowa pomys Halleya z sol morsk, lecz jego metoda bya oparta na
tylu faszywych przesankach, e uzyska cakowicie bdny rezultat. Wedug jego oblicze
Ziemia liczya 89 milionw lat38, wystarczajco blisko wyniku Kelvina, lecz niestety
beznadziejnie daleko od rzeczywistoci.
Pod koniec dziewitnastego wieku zapanowao takie zamieszanie39, e zalenie od
autora liczb lat, ktre upyny od powstania wyszych, zoonych form ycia w okresie
kambryjskim, szacowano na 3 miliony, 18 milionw, 600 milionw, 794 miliony, 2,4 miliarda

lat oraz jeszcze kilka innych liczb z tego zakresu. Jeszcze w 1910 roku, wedug jednego z
czciej cytowanych rde autorstwa Amerykanina George'a Beckera, wiek Ziemi wynosi
zaledwie 55 milionw lat.
Dokadnie wtedy, gdy wydawao si, e w aden sposb nie da si rozstrzygn
narastajcej kontrowersji, pojawi si kolejny wyjtkowy osobnik z nowatorskim podejciem.
By nim prostoduszny, lecz byskotliwy syn nowozelandzkiego farmera, Ernest Rutherford,
ktry znalaz niepodwaalne dowody, e Ziemia liczy co najmniej kilkaset milionw lat, a
prawdopodobnie jeszcze o wiele wicej.
Paradoksalnie, dowody Rutherforda byy oparte na alchemiinaturalnej, prostej,
wiarygodnej naukowo i cakowicie pozbawionej magii ale jednak alchemii. Okazao si, e
Newton nie myli si a tak bardzo. A jak dokadnie wyglday te dowody? To oczywicie
materia na inn histori.

Rozdzia 7
ELEMENTARZ MATERII
Pocztek chemii jako powanej i szanowanej nauki datuje si zwykle na rok 1661, gdy
Robert Boyle z Oksfordu opublikowa The Sceptical Chy- mist pierwsz prac, w ktrej
pojawio si rozrnienie midzy chemi i alchemi lecz transformacja bya powolna i
niepozbawiona nieoczekiwanych zwrotw. Jeszcze w osiemnastym wieku obie dziedziny byy
traktowane rwnie powanie. Niemiecki uczony Johann Becher, ktry opublikowa rzeczow i
merytorycznie nienagann prac z mineralogii, zatytuowan Physica Subterranea, zarazem
by przekonany, e mgby sta si niewidzialny1, gdyby dysponowa odpowiednimi
materiaami.
Zapewne nic w lepszym stopniu nie ilustruje, jak dziwne i czsto przypadkowe byy
pocztkowe etapy rozwoju chemii, ni odkrycie dokonane w 1675 roku przez Niemca Henniga
Branda. By on przekonany, e zoto mona uzyska z ludzkiego moczu (wydaje si, e
podobiestwo kolorw w pewnym stopniu przyczynio si do tej oryginalnej konkluzji). Brand
zgromadzi 50 wiader ludzkiego moczu, ktry przechowywa przez wiele miesicy w piwnicy.
Stosujc rne tajemnicze procesy, zdoa przeksztaci mocz najpierw w niezdrow
substancj o konsystencji ciasta, a nastpnie w przezroczyst, woskow mas. Nie uzyska
oczywicie zota, lecz zaobserwowa dziwn i interesujc waciwo kocowego produktu.
Po pewnym czasie substancja zacza si jarzy, a wystawiona na dziaanie powietrza czsto
spontanicznie ulegaa samozapaleniu.
Komercjalny potencja odkrytej przez Branda substancji ktra wkrtce staa si znana
pod nazw fosforu, od greckiego okrelenia oznaczajcego nioscy wiato" by oczywisty
dla kadego, lecz trudnoci zwizane z pozyskiwaniem surowca nie pozwalay na eksploatacj
wynalazku na masow skal. Uncja fosforu kosztowaa w handlu detalicznym 6 gwinei2w
przeliczeniu na dzisiejsze ceny stanowioby to rwnowarto okoo 300 funtw czyli wicej
ni zoto.
Pocztkowo surowiec pozyskiwano od poborowych, lecz taki system dostaw nie sprzyja
przemysowej produkcji fosforu. W latach pidziesitych osiemnastego wieku szwedzki
chemik Karl (lub Carl) Scheele odkry sposb masowej produkcji fosforu bez koniecznoci
wchania moczu, dziki czemu Szwecja staa si, i do dzi pozostaje, czoowym producentem
zapaek.
Scheele by wyjtkowym osobnikiem, i zarazem wyjtkowo pechowym. Skromny,
pozbawiony zaawansowanej aparatury aptekarz odkry osiem pierwiastkwchlor, fluor,
mangan, bar, molibden, wolfram, azot i tlen lecz w kadym przypadku zasugi przypisano
komu innemu3, albo przez przeoczenie, albo w wyniku powtrnego, niezalenego odkrycia
przez innego badacza, ktre zostao wczeniej opublikowane. Scheele odkry take wiele
zwizkw chemicznych, midzy innymi amoniak, gliceryn oraz kwas taninowy; jako
pierwszy dostrzeg komercjalny potencja chloru jako wybielacza. Wszystkie te odkrycia
przyniosy fortun... komu innemu.
Scheele mia jeszcze jedn niefortunn przypado, mianowicie zadziwiajc skonno
do smakowania wszystkich substancji, ktre bada, wliczajc takie znane (obecnie) trucizny,
jak rt, fluorowodr i cyjanowodr (inaczej kwas pruski, jedno z jego licznych odkry).
Trujce waciwoci tej ostatniej substancji s tak powszechnie znane, e 150 lat pniej Erwin
Schrfidinger wybra kwas pruski jako trucizn w swym synnym mylowym eksperymencie
(zob. s. 159). Niefrasobliwo w kocu staa si przyczyn zguby Scheelego. W 1786 roku,
przeywszy zaledwie 43 lata, zosta znaleziony martwy w swej pracowni, otoczony przez
trujce substancje, z ktrych niejedna moga by przyczyn zaskoczenia i grozy widocznej na
jego twarzy.

Gdyby wiat by sprawiedliwy i szwedzkojzyczny, Scheele zapewne cieszyby si

powszechnym uznaniem, lecz w rzeczywistoci sawa staa si udziaem kilku innych osb, w
wikszoci z krajw anglojzycznych. Scheele odkry tlen w 1772 roku, lecz z rnych,
skomplikowanych i zarazem poaowania godnych powodw nie zdoa na czas opublikowa
swego odkrycia i zosta wyprzedzony przez Josepha Priestleya, ktry odkry ten sam
pierwiastek niezalenie, lecz dwa lata pniej, latem 1774 roku. Jeszcze bardziej godny uwagi
jest fakt, e niemal wszystkie podrczniki przypisuj odkrycie chloru Humphry'emu
Davy'emu, ktry rzeczywicie dokona tego odkrycia... 36 lat pniej ni Scheele.
Chemia poczynia ogromne postpy w cigu stulecia, ktre dzielio

Newtona i Boyle'a od Scheelego, Priestleya i Henry'ego Cavendisha, lecz znacznie wicej byo
jeszcze do zrobienia. Jeszcze pod koniec osiemnastego stulecia (a w przypadku Priestleya
nawet nieco pniej) liczni uczeni poszukiwali, a niekiedy nawet znajdowali" rne
nieistniejce substancje: skaone powietrze, niepalne kwasy morskie, floksy, popioy, ziemno-wodne wyziewy, a przede wszystkim flogiston, substancj uwaan za czynnik
odpowiedzialny za spalanie. Gdzie wrd tego wszystkiego kry rwnie elan vital,
tajemnicza sia, za spraw ktrej materia nieoywiona stawaa si rdem ycia. Nikt nie
wiedzia, gdzie miecia si owa ulotna, eteryczna esencja ycia, lecz dwie rzeczy wydaway
si do prawdopodobne: e mona j pobudzi impulsem elektrycznoci (co w peni
wykorzystaa Mary Shelley w swej powieci Frankenstein) i e ukrywa si w pewnych
okrelonych substancjach, lecz nie jest obecna w innych, dziki czemu mamy dzi dwie gazie
chemii4 organiczn (zajmujc si tymi substancjami, o ktrych sdzono, i zawieraj elan
vitat) oraz nieorganiczn (zajmujc si wszystkimi pozostaymi substancjami).
Aby skierowa chemi na tory prowadzce ku jej nowoczesnej formie, potrzebny by kto
obdarzony wyobrani i wizj; osob t zawdziczamy Francji. By to Antoine Laurent
Lavoisier, urodzony w 1743 roku arystokrata (tytu kupi jego ojciec). W 1768 roku Lavoisier
naby udziay w powszechnie znienawidzonej instytucji, zwanej Ferme Generale, ktra zajmowaa si egzekwowaniem podatkw i opat w imieniu francuskiego rzdu. Aczkolwiek sam
Lavoisier by bez wtpienia porzdnym czowiekiem o agodnym charakterze, nie mona tego
samego powiedzie o firmie, dla ktrej pracowa. Ferme Genrale pozostawiaa bogaczy w
spokoju, a cigaa podatki wycznie z biedakw, czsto do arbitralnie ustalajc ich
wysoko. Z punktu widzenia Lavoisiera stanowia wygodne rdo dochodw, ktre
pozwalay mu zajmowa si tym, co stanowio jego gwn pasj r nauk. W szczytowym
okresie jego osobiste dochody osigay 150 000 liwrw rocznie, co dzisiaj stanowioby
rwnowarto okoo 12 milionw funtw5.
Trzy lata po uzyskaniu tej lukratywnej posady Lavoisier oeni si z czternastoletni crk
jednego ze swych przeoonych6. Maestwo okazao si spotkaniem serc i umysw
madame Lavoisier bya osob o wybitnym intelekcie, podzielaa zainteresowania swego ma
i braa aktywny udzia w jego pracach. Niezalenie od spraw zawodowych ma oraz
oywionego ycia towarzyskiego maonkw oboje potrafili prawie
codziennie powica nauce okoo piciu godzin dwie wczesnym rankiem oraz trzy
wieczorem jak rwnie cae niedziele, ktre nazywali midzy sobdjour de bonheur1 (dniami
szczcia). Lavoisier zdoa jeszcze znale czas na penienie funkcji komisarza prochu
strzelniczego, nadzorowa budow wok Parya muru, ktrego zadaniem byo ograniczenie
przemytu, pomaga w ustanowieniu systemu metrycznego, a take by wspautorem
podrcznika Methode de Nomenclature Chimiue, ktra staa si bibli jednolitego
nazewnictwa pierwiastkw chemicznych.
Jako jeden z czoowych czonkw Krlewskiej Akademii Nauk mia take obowizek
uczestniczenia w biecej dziaalnoci akademii, nieza- lenie od tego, czy temat dnia
stanowi hipnotyzm, reforma wizie, oddychanie owadw czy system zaopatrzenia Parya w
wod. Wystpujc w tej wanie roli, w 1780 roku wypowiedzia par krytycznych uwag8 o
nowej teorii spalania, wysunitej przez modego, ambitnego uczonego. Teoria bya
rzeczywicie bdna, lecz jej autor nigdy nie wybaczy Lavoisierowi. Nazywa si Jean Paul
Marat.
Lavoisier nigdy nie odkry pierwiastka chemicznego. W czasach, gdy nowe pierwiastki
odkrywa niemal kady, kto dysponowa szklan zlewk lub kolb, palnikiem i jakim
interesujcym proszkiem; gdy okoo dwch trzecich pierwiastkw oczekiwao na swych
odkrywcw Lavoisier nie odkiy ani jednego9. Z pewnoci nie z braku kolb i zlewek.

Posiada najlepsze i najlepiej wyposaone prywatne laboratorium chemiczne na wiecie, w

ktrym dysponowa absurdaln liczb 13 tysicy kolb i zlewek.
Zamiast odkrywa pierwiastki, Lavoisier analizowa odkrycia innych i wyciga z nich
wnioski. Odrzuci koncepcj flogistonu i gazw nieetycznych. Zidentyfikowa tlen oraz wodr
i nada im ich wspczesne nazwy. Krtko mwic, wprowadzi do chemii rygor, jasno i
ciso.
Wyszukana aparatura Lavoisiera rzeczywicie okazaa si bardzo poyteczna. Przez wiele
lat wsplnie z on wykonywa niezwykle dokadne badania, wymagajce bardzo
precyzyjnych pomiarw. Maonkowie La- voisier stwierdzili na przykad, wbrew
powszechnemu przekonaniu, e rdzewiejcy obiekt nie traci, lecz przybiera na wadze.
Odkrycie to stanowio dowd, e w jaki sposb rdzewiejce przedmioty przycigaj elementarne czstki z powietrza i e materia moe ulega przekszaceniom, lecz nie mona jej
unicestwi. Gdyby w tej chwili spali t ksik, jej materia zamieni si w dym i popi, lecz
oglna ilo materii we wszechwiecie nie ulegnie zmianie. Odkrycie tej rewolucyjnej
koncepcji, ktra staa

si znana jako zasada zachowania masy, zbiego si w czasie z inn rewolucj, w ktrej
Lavoisier znalaz si niestety po niewaciwej stronie.
Nie tylko by czonkiem znienawidzonej Ferme Generale, ale take entuzjastycznie popar
koncepcj muru otaczajcego Pary i kierowa jego budow. Budowla ta bya znienawidzona
do tego stopnia, e staa si pierwszym obiektem ataku zbuntowanych mieszkacw miasta.
Wykorzystujc te okolicznoci, Marat, wwczas jeden z liderw Konwentu Narodowego, w
1791 roku publicznie potpi Lavoisiera i domaga si jego mierci, stwierdzajc, e dawno
mina pora, aby go powiesi. Wkrtce potem Ferme Generale zostaa rozwizana. Marat
zosta wprawdzie zamordowany we wasnej wannie przez dn zemsty mod kobiet o
nazwisku Charlotte Corday, lecz los Lavoisiera by ju wwczas przesdzony.
W 1793 roku Trybuna Rewolucyjny jeszcze bardziej nasili rzdy terroru. W padzierniku
krlowa Maria Antonina zostaa zgilotynowana. Lavoisier i jego ona planowali ucieczk do
Szkocji, lecz zanim zdoali zrealizowa swoje plany, miesic po mierci krlowej Lavoisier
zosta aresztowany. W maju nastpnego roku, wraz z grup 31 wsppracownikw z Ferme
Gnrale, Lavoisier zosta postawiony przed Trybunaem Rewolucyjnym (w sali sdowej, nad
ktr prezydowao popiersie Marata). Omiu podsdnych zostao uniewinnionych, lecz
Lavoisiera i pozostaych skazano i bezporednio z sali sdu przewieziono na Place de la
Revolution (obecnie Place de la Concorde), gdzie stao najwicej gilotyn w caej Francji.
Lavoisier patrzy na egzekucj swego tecia, po czym sam musia stawi czoo swemu
przeznaczeniu. Niecae trzy miesice pniej, 27 lipca, ten sam los w tym samym miejscu
spotka Robespierre'a i niebawem skoczyy si rzdy terroru.
Sto lat po mierci Lavoisiera w Paryu wzniesiono jego pomnik. Powszechne uznanie dla
tej inicjatywy zakci jedynie brak podobiestwa do pierwowzoru, na co niebawem zwrcono
uwag. Przesuchany na t okoliczno rzebiarz przyzna, e wykorzysta gow matematyka i
filozofa markiza de Condorceta najwyraniej posiada zbdn kopi majc nadziej, e
nikt nie zauway, a nawet jeli zauway, to nie powie gono. W tym ostatnim wzgldzie mia
racj^ Lavoisier-cum-Condorcet pozosta na miejscu przez kolejne pwiecze, a do drugiej
wojny wiatowej,
gdy zosta przetopiony na armaty10.
*
W pocztkach dziewitnastego stulecia w Anglii pojawia si moda na wdychanie
podtlenku azotu, czyli gazu rozweselajcego, po tym, jak odkryto wysoce przyjemne
wraenia towarzyszce jego uyciu"'1. Pizez nastpne pwiecze by to powszechny wrd
modych ludzi narkotyk. Jedno z towarzystw naukowych, Askesian Society, przez pewien czas
nie zajmowao si niczym innym. Teatry organizoway wieczory z gazem rozweselajcym"12,
w trakcie ktrych ochotnicy mogli odwiey swe puca odpowiedni dawk, aby nastpnie
bawi widowni komicznymi skutkami odurzenia.
Dopiero w 1846 roku odkryto bardziej praktyczne zastosowanie tego gazu. Bg jeden wie,
ile dziesitek tysicy nieszcznikw niepotrzebnie cierpiao pod noem chirurga, poniewa
nikt nie wpad na oczywisty pomys uycia podtlenku azotu jako rodka znieczulajcego.
Wspominam o tym, aby zwrci uwag, e po ogromnych postpach w osiemnastym
wieku, w pocztkowych dekadach kolejnego stulecia chemia stracia impet, podobnie jak
geologia sto lat pniej. Czciowo z powodu braku aparatury na przykad wirwk, bez
ktrej nie da si przeprowadzi wielu rodzajw eksperymentw, wynaleziono dopiero w
drugiej poowie stulecia. W pewnym stopniu przyczyny zastoju miay take charakter
socjologiczny. Chemia bya, oglnie rzecz biorc, nauk dla ludzi biznesu, ktrzy zajmowali
si wglem, potaem, barwnikami, a nie dla dentelmenw, ktrzy skaniali si raczej ku
geologii, historii naturalnej i fizyce (w kontynentalnej czci Europy to rozrnienie byo zapewne nieco mniej wyrane ni w Wielkiej Brytanii). Moe si wydawa symptomatyczne, e

jednego z najwaniejszych odkry dziewitnastego stulecia, dziki ktremu zidentyfikowano i

okrelono natur moleku, dokona nie chemik, lecz botanik, szkocki uczony Robert Brown (w
1827 roku Brown stwierdzi13, e malekie pyki rolin zawieszone w wodzie pozostaj w
nieustannym ruchu niezalenie od tego, jak dugo czeka, aby si ustatkoway. Przyczyna tego
wiecznego ruchumianowicie dziaanie niewidocznych moleku bardzo dugo
pozostawaa tajemnic).
Sprawy miayby si jeszcze gorzej, gdyby nie wyjtkowo oryginalny osobnik, hrabia
Rumford, ktry, wbrew wspaniaemu tytuowi przed nazwiskiem, urodzi si w 1753 roku w
Wobum, w stanie Massachusetts, jako Benjamin Thompson. Thompson by ambitnym,
dziarskim, przystojnym i ukadnym", niekiedy odwanym, lecz czciej rozwanym,
wyjtko-

Iwo bystrym i cakowicie pozbawionym skrupuw modym czowiekiem. Iw wieku

dziewitnastu lat oeni si z czternacie lat starsz od siebie bo- | gat wdow. Gdy wybucha
amerykaska rewolucja, nierozsdnie przysta do lojalistw, przez pewien czas szpiegujc na
ich rzecz. W 1776 roku, w obliczu grocego mu aresztowania za obojtno wobec kwestii
wolnoci"14, porzuci on oraz dziecko i zbieg, o wos unikajc spotkania z rozjuszonym
tumem uzbrojonych w wiadra z gorc smo oraz worki pierza antyrojalistw ogarnitych
nieodpartym pragnieniem wykpania Thompsona w smole i wytarzania w pierzu.
Thompson wyldowa w Anglii, lecz niebawem przenis si do Niemiec, gdzie suy jako
wojskowy doradca rzdu Bawarii. Wywar na wadzach takie wraenie, e w 1791 roku nadano
mu tytu von Rumford, Reichsgraf des Heiligen Rmischen Reiches*. Synny Ogrd Angielski
w Monachium zosta zaprojektowany i zaoony przez Rumforda.
W chwilach wolnych od tych wszystkich obowizkw znalaz jeszcze czas na prowadzenie
solidnych bada naukowych. Sta si czoowym autorytetem w dziedzinie termodynamiki i
odkry zasady konwekcji oraz cyrkulacji prdw morskich. Wynalaz wiele poytecznych
przedmiotw, midzy innymi imbryk do parzenia kawy, ocieplan bielizn oraz rodzaj
kominka znany dzisiaj jako kominek Rumforda. Podczas pobytu we Francji zabiega o
wzgldy madame Lavoisier, wdowy po Antoinie, ktr polubi w 1805 roku. Maestwo
niebawem si rozpado, lecz Rumford pozosta we Francji do mierci w 1814 roku, powaany
przez wszystkich, z wyjtkiem byych on.
Wspominam o nim gwnie dlatego, e w 1799 roku, podczas wzgldnie krtkiego
angielskiego interludium, zaoy w Londynie Royal Institu- tion, jedno z licznych towarzystw
naukowych, ktre pojawiay si jak grzyby po deszczu w caej Wielkiej Brytanii na przeomie
osiemnastego i dziewitnastego stulecia. Przez pewien czas bya to jedyna powana instytucja,
ktra aktywnie popieraa now, rozwijajc si dziedzin nauki chemi, prawie wycznie
dziki byskotliwemu modemu czowiekowi o nazwisku Humphry Davy, ktry wkrtce po
zaoeniu Royal Institution zosta zatrudniony na stanowisku profesora chemii i niebawem da
si pozna jako wyjtkowo utalentowany wykadowca i zdolny eksperymentator.
* Hrabia witego Cesarstwa Rzymskiego (przyp. tum.).
m
Wkrtce po objciu swego stanowiska Davy zacz seryjnie odkrywa nowe pierwiastki
potas, sd, magnez, wap, stront, aluminium (lub alu- minum, zalenie od wersji jzyka
angielskiego, ktr preferujesz*). Wikszoci tych odkry dokona dziki kolejnemu ze swoich
genialnych pomysw, mianowicie przepuszczaniu prdu elektrycznego przez cieke
substancje. Zjawisko to jest dzi znane jako elektroliza. Davy odkry cznie tuzin
pierwiastkw, co stanowio jedn pit cakowitej liczby wczenie znanych pierwiastkw.
Prawdopodobnie osignby jeszcze lepszy wynik, lecz jako mody czowiek zbyt czsto
oddawa si przyjemnociom towarzyszcym wdychaniu podtlenku azotu i stopniowo uleg tak
silnemu uzalenieniu, e pod koniec ycia pociga nie mniej ni trzy lub cztery razy dziennie.
Uzalenienie prawdopodobnie stao si przyczyn jego przedwczesnej mierci w 1829 roku.
Na szczcie kilka innych osb zdoao zachowa bardziej trzewe podejcie. W 1808 roku
pewien nieznany kwakier, John Dalton, dokona odkrycia, ktre stanowio pierwszy wyrany
dowd istnienia atomw (o czym bardziej szczegowo opowiem nieco dalej), a w 1811 roku
Woch o wspaniale operowym nazwisku Lorenzo Romano Amadeo Carlo Avogadro, conte di
Quaregna e di Cerreto, sformuowa hipotez, ktra ostatecznie staa si bardzo wanym
twierdzeniem w chemii i fizyce. Stwierdzi mianowicie, e dwie jednakowe objtoci
dowolnych dwch gazw utrzymywane w jednakowej temperaturze i pod jednakowym
cinieniem zawieraj jednakowe liczby moleku.
Dwie kwestie s istotne w tej uderzajco prostej hipotezie, znanej obecnie jako prawo
Avogadra. Po pierwsze, stanowia ona podstaw bardziej dokadnych pomiarw mas oraz

rozmiarw atomw. Wykorzystujc prawo Avogadra, uczeni mogli midzy innymi stwierdzi,
e rednica przecitnego atomu wynosi okoo 0,00000008 centymetra1 s, czyli rzeczywicie
* Zamieszanie wok nazwy pierwiastka [w jzyku polskim zwanego take glinem]
powstao w wyniku do nietypowego braku zdecydowania ze strony Davy*ego. Gdy w 1808
roku po raz pierwszy wyizolowa nowy pierwiastek, nazwa go alumium. Po duszym
namyle zmieni zdanie i cztery ata po odkryciu zmieni nazw na aluminum. Amerykanie
posusznie przyjli now nazw, lecz wielu Brytyjczykom nowa nazwa nie przypada do gustu,
poniewa zrywaa z kocwk -ium, obowizujc przy nadawaniu nazw poprzednio
odkrytym pierwiastkom sodium, calcium, strontium, wic dodali samogosk i w ten sposb
powstao aluminium. Wrd innych osigni Davy'ego naley wspomnie bezpieczn lamp
grnicz.

niewiele. Po drugie, niemal nikt nie wiedzia o istnieniu prawa Avogadra przez prawie 50 at od
jego odkrycia*.
Czciowo win za to ponosi sam Avogadro, ktry by skromnym, niemiaym
czowiekiem, pracowa samotnie, bardzo rzadko korespondowa z innymi uczonymi, nie
uczestniczy w adnych posiedzeniach naukowych (zapewne dlatego, e nikt nie organizowa
takowych spotka) i opublikowa zaledwie kilka artykuw (poniewa istniao tylko kilka
czasopism akceptujcych artykuy o tematyce chemicznej). To zadziwiajce, lecz rewolucj
przemysow w znacznym stopniu napdzay postpy w dziedzinie chemii, tylko e chemia
jako zorganizowana nauka niemal nie istniaa przez cae dziesiciolecia.
The Chemical Society of London zaoono dopiero w 1841 roku, a jego oficjalne
czasopismo zaczo wychodzi dopiero w 1848 roku, w okresie, gdy wikszo towarzystw
naukowych w Wielkiej Brytanii geologiczne, geograficzne, zoologiczne, ogrodnicze i
Linneuszowe (dla przyrodnikw i botanikw) istniaa ju od co najmniej dwudziestu lat, a
w kilku przypadkach znacznie duej. Konkurencyjny Institute of Chemistry powsta dopiero
w 1877 roku, rok po zaoeniu American Chemical Society. Instytucjonalizacja chemii
postpowaa na tyle powoli, e informacja o przeomowym odkryciu Avogadra z 1811 roku
staa si powszechnie znana dopiero po pierwszym midzynarodowym kongresie
chemicznym, ktry odby si w 1860 roku w Karlsruhe.
Dopki chemicy pracowali we wzgldnym odosobnieniu, nie istniay powszechnie
przyjte standardy. A do drugiej poowy dziewitnastego wieku wzr H2O2 dla jednego
chemika mg oznacza wod, a dla innego nadtlenek wodoru. Symbol C2H4 mg oznacza
etylen lub gaz bagienny. Prawie adna molekua nie miaa powszechnie przyjtego symbolu
chemicznego.
* Od prawa Avogadra wywodzi si take tak zwana liczba Avogadra, podstawowa jednostka w chemii, nazwana jego imieniem wiele lat po jego mierci. Jest ona rwna liczbie
moleku znajdujcych si w 2,016 grama gazowego wodoru (lub odpowiedniej objtoci
jakiegokolwiek innego gazu) i wynosi 6,0221367 x I013, co jest naprawd ogromnliczb.
Studenci chemii od dawna bawisi obliczaniem rozmaitych rwnowanikw liczby Avogadra, wic mog w tym miejscu zacytowa, e jest ona rwna liczbie ziaren popcornu potrzebnych do pokrycia Stanw Zjednoczonych warstw grub na dziewi mil, liczbie kubkw
wody w Oceanie Spokojnym lub liczbie aluminiowych puszek na napoje, ktre pokryyby ca
powierzchni Ziemi do wysokoci 200 mil. Liczba pensw rwna liczbie Avogadra uczyniaby
bilionerw ze wszystkich mieszkacw Ziemi.
Chemicy stosowali oszaamiajc liczb rozmaitych symboli oraz skrtw, nierzadko
wycznie na wasny uytek. Dopiero szwedzki uczony J.J. Berzelius wprowadzi pewn miar
porzdku do tego chaosu, gdy zaproponowa, aby pierwiastki byy oznaczane symbolami
pochodzcymi od pierwszych liter greckich lub aciskich nazw. Dlatego symbol elaza stanowi skrt Fe (od aciskiego ferrum), srebra Ag (od aciskiego argen- tum). Wiele skrtw
pokrywa si z angielskimi nazwami (N nitrogen, O oxygen, H hydrogen*), lecz nie
wynika to z wyrnionego statusu angielszczyzny, lecz z bliskiego pokrewiestwa jzyka
angielskiego z acin. Dla oznaczenia liczby atomw w czsteczce Berzelius stosowa zapis w
indeksie grnym, jak we wzorze H20. Uycie indeksu dolnego, tak jak w przypadku H&,
stao si modne nieco pniej i chyba bez szczeglnego powodu16.
Niezalenie od okazjonalnych porzdkw w drugiej poowie dziewitnastego wieku w
chemii nadal panowa mniejszy lub wikszy chaos. Kres pooy mu dopiero ekscentryczny
(zarwno ze wzgldu na zachowanie, jak i wygld) profesor uniwersytetu w Sankt
Petersburgu, Dymitr Iwanowicz Mendelejew.
Mendelejew urodzi si w 1834 roku w Tobolsku, w zachodniej Syberii, w wyksztaconej,
wzgldnie dobrze sytuowanej, licznej rodzinie dyrektora lokalnej szkoy. Rodzina bya tak

liczna, e historia stracia rachub, ilu dokadnie byo Mendelejeww niektre rda
podaj, e rodzina liczya czternacioro dzieci, inne mwi o siedemnaciorgu. W kadym razie panuje zgoda co do tego, e Dymitr by najmodszy. Szczcie nie zawsze umiechao si
do familii Mendelejeww17. Gdy Dymitr by maym chopcem, jego ojciec olep i matka
musiaa podj prac. Bya to niewtpliwie wyjtkowa niewiasta, poniewa bardzo szybko
dosza do posady dyrektora duej fabryki szka. Wszystko szo dobrze a do roku 1848, gdy
fabryka spona i rodzina popada w ndz. Zdeterminowana, aby zapewni najmodszemu
synowi odpowiedni poziom edukacji, nieugita pani Mendelejew wyruszya wraz z modym
Dymitrem na zachd. Korzystajc wycznie z przygodnych rodkw komunikacji, przebya
4000 mil odpowiednik odlegoci z Londynu do Gwinei Rwnikowejaby dowie syna
do Instytutu Pedagogicznego w Petersburgu. Trudy podry okazay si jednak ponad jej siy,
poniewa zmara wkrtce potem.
* Po polsku odpowiednio: azot, tlen, wodr (przyp. tum.).

Mendelejew posusznie ukoczy studia i ostatecznie wyldowa na miejscowym

uniwersytecie, gdzie da si pozna jako kompetentny chemik18, lecz bardziej znany by dziki
swej dzikiej brodzie oraz fryzurze, ktre przycina tylko raz w roku, ni dziki swym talentom
w laboratorium.
W 1869 roku, w wieku 35 lat, zacz sw synn zabaw w ukadanie pierwiastkw. W
owym czasie wszystkie pierwiastki byy zwykle grupowane na jeden z dwch sposobw: albo
wedug masy atomowej (przy uyciu prawa Avogadra), albo wedug podobiestw waciwoci
(na przykad gazy, metale i tak dalej). Odkrycie Mendelejewa polegao na tym, e poczy on
oba te sposoby, tworzc jedn tabel dla wszystkich pierwiastkw.
Jak to si czsto zdarza w nauce, zasada, ktr kierowa si Mendelejew, zostaa w
rzeczywistoci przewidziana trzy lata wczeniej przez angielskiego chemika amatora o
nazwisku John Newlands, ktry zauway, e gdy pierwiastki uoy si wedug wzrastajcej
masy, pewne waciwoci powtarzaj si co osiem pozycji. Newlands nada swemu odkryciu
nieco nierozsdn nazw19prawo oktaw i porwna ukad do oktaw na klawiaturze
fortepianu. By moe sposb prezentacji przez Newlandsa take odegra jak rol, poniewa
jego idea zostaa uznana za cakowicie absurdaln i staa si czst przyczyn powszechnych
drwin. Niektrzy bardziej skonni do artw suchacze prosili niekiedy Newlandsa, aby skoni
pierwiastki do zagrania jakiej melodii. Zniechcony Newlands przesta rozpowszechnia
swoje odkrycie i niebawem cakowicie znikn z pola widzenia.
Mendelejew zastosowa troch inne podejcie, grupujc pierwiastki po siedem, lecz opar
si na takiej samej oglnej zasadzie. Jego idea okazaa si byskotliwa i zarazem cudownie
prosta. Waciwoci pierwiastkw powtarzaj si okresowo, wic wynalazek Mendelejewa
okrela si czsto mianem tablicy okresowej lub ukadu okresowego.
Mendelejewa zainspirowaa podobno gra w karty znana w Ameryce Pnocnej pod nazw
solitera, a na innych kontynentach jako pasjans, w ktrej karty ukada si poziomo wedug
kolorw, a pionowo wedug wartoci. Gdy uoy si pierwiastki w poziomych rzdach
zwanych okresami i w pionowych kolumnach zwanych grupami, natychmiast staj si widoczne dwa zestawy podobiestw: wzdu rzdw i wzdu kolumn. W szczeglnoci, w
kolumnach pojawiaj si pierwiastki o podobnych waciwociach, na przykad mied
znajduje si nad srebrem, a srebro nad zotem ze wzgldu ich przynaleno do metali
wszystkie trzy s metalami o po
dobnych waciwociach chemicznych i fizycznych; z kolei hel, neon i argon znajduj si w
kolumnie zoonej z gazw (faktycznym wyrnikiem uporzdkowania jest walencyjna
struktura poszczeglnych atomw; aby dokadnie pozna i zrozumie to pojcie, trzeba
ukoczy uniwersytecki kurs chemii). Wzdu poziomych rzdw pierwiastki ukadaj si
wedug rosncej liczby protonw w jdrach, zwanej liczb atomow.
Struktura atomw i znaczenie protonw zostan wyjanione w nastpnym rozdziale. Na
razie wystarczy, jeeli ograniczymy si do sformuowania zasady regulujcej organizacj
tablicy okresowej: wodr ma tylko 1 proton, jego liczba atomowa wynosi 1, a zatem trafia na
pierwsze miejsce; uran ma 92 protony, wic trafia pod sam koniec tablicy z liczb atomow
rwn 92. W tym sensie, jak stwierdzi Philip Bali, chemia sprowadza si do umiejtnoci
liczenia20 w zakresie do 100 (nie naley myli liczby atomowej z mas atomu; ta ostatnia jest
rwna cznej liczbie protonw oraz neutronw w jdrze danego pierwiastka).
Mimo niewtpliwego sukcesu i wagi odkrycia Mendelejewa wiele kwestii pozostao
nieznanych lub niezrozumianych. Najbardziej rozpowszechnionym we wszechwiecie
pierwiastkiem jest wodr, lecz przez kolejne trzydzieci lat nikt o tym nie wiedzia. Hel, drugi
po wodorze pod wzgldem rozpowszechnienia, zosta odkryty zaledwie rok pized publikacj
Mendelejewa (wczeniej jego istnienia nawet nie podejrzewano), i to nie na Ziemi, lecz na
Socu, gdzie wykryto go za pomoc spektroskopu w czasie zamienia Soca dlatego

nazwano go na cze greckiego boga Soca, Heliosa. Na Ziemi hel zosta wyizolowany
dopiero w 1895 roku. Mimo wszystko dziki odkryciu Mendelejewa chemia zyskaa solidne
podstawy.
Wikszo z nas podziwia tablic okresow w kategoriach abstrakcyjnego pikna, lecz dla
chemikw stanowi ona podstaw porzdku i jasnoci, ktre trudno przeceni. Ukad
okresowy pierwiastkw chemicznych jest bez wtpienia najbardziej eleganck organizacyjn
tablic w dziejach cywilizacji"21 napisa Robert E. Krebs w ksice The History and Use of
Our Earth 's Chemical Elements, a podobne sformuowania mona znale niemal w kadym
podrczniku do historii chemii.
Dzisiaj mamy 120 lub co koo tego" znanych pierwiastkw22 92 w stanie naturalnym
plus okoo dwch tuzinw wytworzonych sztucznie. Dokadna liczba stanowi do delikatn
kwesti, poniewa jdra niektrych bardzo cikich pierwiastkw wyprodukowano tylko w
kilku egzemplarzach, ktre rozpady si prawie natychmiast po ich wytworzeniu.

W czasachMendelejewa znane byy tylko 63 pierwiastki, lecz dziki swemu ojfcjau

Mendelejew uwiadomi sobie, e nie tworz one kompleTne^o ^adu gdyz mektre miejsca w
tablicy byy puste. W ten sposb potrafi me tylko stwierdzi, gdzie powinny trafi nieznane
jeszcze pierwiastki, lecz take z godn podziwu dokadnociprzewidzia niektre ich
waciwoci
Nikt me wie, ile pierwiastkw moe istnie w przyrodzie. Najcisze sztucznie
wytwarzane jdra pierwiastkw przemierzaj obecnie tak zwan wysp stabilnoci, dla ktrej
magiczne liczby wynosz 114 protonw i 184 neutrony. Pewne teoretyczne przesanki wydaj
si wskazywa, e moliwe sjeszcze cisze jdra, lecz na razie s to czyste spekulacje"23.
Pewne jest tylko to, e kady atom znajdzie swoje miejsce w wielkim schemacie Mendelejewa.
Wiek dziewitnasty trzyma w zanadrzu jeszcze jedn zagadk. Ujawni j w pewne
niedzielne popoudnie 1896 roku, gdy Henri Becuerel sign do szuflady swego biurka, w
ktrej uprzednio pozostawi kawaek soli uranowej, pooony przypadkiem na zawinitej w
papier pycie fotograficznej. Okazao si, e sl pozostawia na pycie lad, dokadnie tak,
jakby pyta zostaa wystawiona na dziaanie wiata. Sl emitowaa jakie promienie.
Rozwaajc implikacje swego odkrycia, Becuerel wykona do dziwne posunicie: zleci
dalsze szczegowe badania komu innemu. Osob, ktra podja prac nad jego odkryciem,
bya doktorantka Becuerela, imi- grantka z Polski, Maria Skodowska-Curie. Pracujc
wsplnie ze swym wieo polubionym mem, Pierre'em Curie, odkrya, e pewne rodzaje
mineraw nieustannie wydzielaj ogromne iloci energii, nie zmniejszajc przy tym swoich
rozmiarw ani nie zmieniajc si w aden wykrywalny sposb. Ani ona, ani jej m nie mogli
wiedzienie wiedzia tego nikt, dopki Einstein nie odkry (kilka lat pniej)
rwnowanoci masy i energii - ze w mineraach zachodzi bardzo wydajna przemiana masy w
energi. Mana Curie nazwaa odkryte zjawisko promieniotwrczoci 24. W trakcie aai- szej
pracy maonkowie Curie odkryli take dwa nowe Pestki - polon, nazwany na cze ojczyzny
Marii, oraz rad. W W^^SO^S^ nie z Becuerelem, Nagrod Nobla z fizyki (w 1911 drug
Nagrod Nobla, tym razem z chemii, i do dzi pozosfcje jedyn osob nagrodzon pizez
komitet noblowski z chemn i fizyki).

Tymczasem Ernest Rutherford, wspomniany wczeniej mody Nowozelandczyk, przenis

si do Kanady, gdzie na McGill University w Montrealu zainteresowa si nowo odkrytymi
materiaami radioaktywnymi. Wraz z Frederickiem Soddym odkry, e w niewielkich ilociach
niektrych mineraw kryj si ogromne rezerwy energii i e radioaktywne rozpady tych
atomw mog by odpowiedzialne za wikszo wydzielanego przez Ziemi ciepa. Obaj
odkryli rwnie, e atomy radioaktywnych pierwiastkw rozpadaj si na atomy innych
pierwiastkw. Jednego dnia moesz mie, powiedzmy, atom uranu, a nazajutrz oowiu. Byo to
niezwyke zjawisko czysta i prosta alchemia nikt nie wyobraa sobie, e co takiego moe
zachodzi spontanicznie w przyrodzie.
Jak zawsze pragmatyczny, Rutherford szybko zda sobie spraw, e jego odkrycie moe
mie istotne praktyczne zastosowania, gdy spostrzeg, e kada prbka radioaktywnego
materiau zawsze potrzebuje tyle samo czasu, aby poowa prbki ulega rozpadowi. Odkry w
ten sposb tak zwany okres poowicznego zaniku*. Stae, niezmienne tempo rozpadu pierwiastkw promieniotwrczych moe zosta wykorzystane jako pewnego rodzaju zegar.
Wiedzc (czyli na og mierzc), jaka cz materiau ulega rozpadowi, i znajc okres
poowicznego zaniku, mona obliczy (przeliczajc okresy wstecz w czasie) wiek prbki.
Rutherford zbada kawaek blendy smolistej, najbardziej rozpowszechnionej rudy uranu, i
stwierdzi, e miaa 700 milionw lat, znacznie wicej, ni wikszo ludzi byaby skonna
przypisa naszej planecie.
Wiosn 1904 roku Rutherford przyby do Londynu, aby wygosi wykad w Royal
Institution, czcigodnej organizacji, ktr hrabia Rumford
* Jeeli kiedykolwiek zastanawiae si, w jaki sposb atomy decyduj, ktre S0 procent
ma si rozpa, a ktre przeyj do nastpnej sesji, odpowied jest nastpujca; czas
poowicznego zaniku jest wielkoci statystyczn, pewnego rodzaju pierwiastkow tablic
ubezpieczeniow. Jeeli, powiedzmy, czas poowicznego zaniku dla jakiego materiau wynosi
30 sekund, to nie jest tak, e kady atom w prbce bdzie istnia dokadnie 30 sekund lub 60
sekund, lub 90 sekund, lub przez jak inn z gry i cile okrelon wielokrotno tego
okresu. Dla kadego atomu czas przetrwania jest czysto przypadkow wielkoci i na og nie
ma nic wsplnego z wielokrotnociami 30 sekund; atom moe istnie dwie sekundy, lecz moe
take przetrwa cae lata lub nawet stulecia. Nikt nie wie tego z gry. Moemy jedynie
powiedzie, e dla prbki jako caoci tempo rozpadu jest takie, e poowa atomw znika po 30
sekundach. Inaczej mwic, jest to rednie tempo i mona je zastosowa do kadej
dostatecznie duej prbki. Kto policzy kiedy na przykad, e amerykaskie
dziesiciocentwki maj okres poowicznego zaniku rwny okoo 30 lat.
zaoy 105 lat wczeniej, w jake odlegych czasach, gdy chemi uprawiali aptekarze w
perukach, mieszajcy w szklanych kolbach rozmaite podejrzane proszki. Z perspektywy
pewnych siebie, gotowych do nowych wyzwa uczonych pnej epoki wiktoriaskiej czasy
von Rumforda mogy wydawa si odlege o cae eony. Rutherford mia zamiar mwi o swej
nowej teorii rozpadu radioaktywnego. Taktownie (wykadu wysucha midzy innymi lord
Kelvin, aczkolwiek ze wzgldu na podeszy wiek niekiedy przysypia) zwrci uwag, i sam
Kelvin zasugerowa niegdy, e odkrycie jakiego nowego rda ciepa moe obali uprzednie
oszacowania wieku Ziemi. Rutherford wanie znalaz to rdo w postaci kawaka blendy
smolistej, ktr rwnoczenie zademonstrowa suchaczom. Dziki radioaktywnoci Ziemia
moe by i najwyraniej jestznacznie starsza ni 24 miliony lat, ktre przewidyway
ostatnie obliczenia Ketoina.
Kelvin promienia w obliczu respektu okazanego przez Rutherforda, lecz nie zmieni
zdania. Nigdy nie przyj do wiadomoci nowych oszacowa25 i do koca ycia uwaa prace
na temat wieku Ziemi za swoje najwaniejsze odkrycia naukowe, znacznie waniejsze ni
publikacje dotyczce termodynamiki.

Podobnie jak w przypadku wikszoci rewolucji naukowych, nowe odkrycia Rutherforda

nie od razu zostay powszechnie zaakceptowane. John Joly z Dublina konsekwentnie, a do
swojej mierci w 1933 roku, twierdzi, e Ziemia nie ma wicej ni 89 milionw lat. Inni
uwaali, e Rutherford przeceni wiek swoich prbek. Jednak nawet przy uyciu datowania
radiometrycznego (jak nazwano metod opart na idei Rutherforda) bd oszacowania
faktycznego wieku Ziemi zmniejszy si poniej miliarda lat dopiero po kilkudziesiciu latach
od pierwszego odkrycia Rutherforda. Nauka znalaza si na waciwym tropie, lecz
potrzebowaa jeszcze wiele czasu.
Kelvin zmar w grudniu 1907 roku. Mendelejew w lutym tego samego roku. Podobnie jak
Kelvin, swj produktywny okres mia dawno za sob, lecz kocowe lata jego ycia byy
znacznie bardziej burzliwe. W miar jak si starza, stawa si coraz bardziej ekscentryczny i
trudny w obejciu. Nie uzna istnienia ani promieniotwrczoci, ani elektronu i kwestionowa
prawie wszystkie nowe odkrycia. W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat ycia Mendelejewa
wikszo wykadw i dyskusji z jego udziaem w wielu miejscach Europy koczya si w ten
sposb, e w furii opuszcza laboratorium lub sal wykadow. Na jego cze w 1955 roku
pierwiastkowi o liczbie

atomowej 101 nadano nazw mendelejew. Bardzo stosownie - stw.er- ctPaulStrathem. - To

jest niestabilny pierwiastek
Tymczasem promieniotwrczo kontynuowaa swoj karier, niekiedy w sposb, ktrego
nikt nie przeczuwa. Na pocztku dwudziestego wieku u Pierre'a Curie pojawiy si symptomy
tpe ble koci i chroniczne migreny ktre prawdopodobnie rozwinyby si w chorob
popromienn, gdyby nie to, e w 1906 roku Pierre zgin na jednej z paryskich ulic pod koami
rozpdzonego zaprzgu konnego.
Marie Curie kontynuowaa sw karier naukow. Bya wspzaoycielk synnego
Instytutu Radowego przy Uniwersytecie Paryskim. Mimo dwch Nagrd Nobla nigdy nie
zostaa wybrana do Francuskiej Akademii Nauk, w znacznym stopniu na skutek romansu, jaki
po mierci Pienia nawizaa z zamnym fizykiem. Kochankowie zachowywali si na tyle
niedyskretnie, e skandal wzburzy nawet Francuzw, a w kadym razie podstarzaych
czonkw Akademii.
Dugi czas sdzono, e co emanujcego tak niezwyke iloci energii jak
promieniotwrczo musi mie wycznie dobroczynne waciwoci. Przez wiele lat
producenci pasty do zbw oraz rodkw przeczyszczajcych faszerowali swoje wyroby
radioaktywnym torem. Jeszcze w latach dwudziestych hotel Glen Springs w rejonie Finger
Lakes koo Nowego Jorku (i bez wtpienia wiele innych) z dum reklamowa terapeutyczne
waciwoci swoich radioaktywnych rde mineralnych"27. Dopiero w 1938 roku zakazano
stosowania substancji radioaktywnych28 w produktach powszechnego uytku. Dla Marii Curie
byo ju jednak za pno ~~ zmara na biaaczk w 1934 roku. Promieniotwrczo potrafi by
tak trwaa i tak zgubna w skutkach, e nawet dzisiaj papiery Marii z lat dziewidziesitych
dziewitnastego wieku a nawet jej ksiki kucharskie s zbyt niebezpieczne. Jej
laboratoryjne notesy s zamknite w oowianych skrzyniach29, a ich ogldanie jest moliwe
wycznie w ubraniu ochronnym.
JES* PCDemU'niC zawsze wiadniemu powiceniu pionierw ba- E"l1P;~tworczoci na pocztku
dwudziestego wieku stao si
SSS^MSttasss
Cz III
SWIT NOWEJ

y
Fizyk jest sposobem mylenia atomw o atomach.
Anonim
Rozdzia 8
WSZECHWIAT EINSTEINA
W miar jak dziewitnasty wiek dobiega kresu, uczeni mogli z satysfakcj skonstatowa,
e rozwikali wikszo zagadek fizycznego wiata Elektryczno, magnetyzm, gazy, optyka,
akustyka, mechanika, termodynamika aby wymieni tylko kilka przykadw - odsoniy
przed nimi swoje tajemnice. Odkryli promienie X, promienie katodowe, elektron, promieniotwrczo. Om, wat, kelwin, dul, amper i erg miay ju swoje 'miejsce w
podrcznikach, wrd wielu innych jednostek.
Jeeli co dao si przyspieszy, zaburzy, destylowa, czy, way, oscylowa,
odparowa, uczeni zrobili to i przy okazji odkryli wiele praw przyrody tak potnych,
uniwersalnych i majestatycznych, e nadal piszemy je z duej litery*: Electromagnetic Theory
of Light [elektromagnetyczna teoria wiata], Richter's Law of Reciprocal Propor- tions [prawo
stosunkw rwnowanikowych Richtera], Charles's Law of Gases [prawo izochory Charlesa],
Law of Combining Volumes [prawo stosunkw objtociowych Gaya-Lussaca], Zeroth Law
[zerowa zasada termodynamiki], Laws of Mass Actions [prawa dziaania mas] i wiele innych.
Stworzone przez fizykw instrumenty i urzdzenia zmieniy cay wiat, ktry przyj to
wszystko z niekamanym entuzjazmem. Na przeomie stuleci wielu uczonych sdzio, e w
nauce nie zostao wiele do zrobienia.
W 1875 roku, gdy mody mieszkaniec Kilonii o nazwisku Max Planck musia zdecydowa,
czy powici si matematyce czy fizyce, stanowczo odradzano mu fizyk, poniewa
wszystkie wane odkrycia zostay ju dokonane. Nadchodzce stulecie nie miao by
wiadkiem przeomw, lecz wycznie konsolidacji i polerowania szczegw. Planck nie
posucha.
1 W jzyku angielskim wszystkie rzeczowniki pisano niegdy z duej litery. Obecnie zwyczaj
ten przetrwa gwnie w pisowni tytuw i nazw (przyp. tum.).

Studiowa fizyk teoretyczn i zaj si badaniami entropii*, jednego z gwnych poj

termodynamiki, ktre wydawao si obiecujcym tematem dla modego, ambitnego badacza.
W 1891 roku opracowa wyniki, po czym ku swej konsternacji odkry, e wszystkie istotne
prace na temat entropii zostay ju opublikowane przez nikomu nie znanego, skromnego
profesora Yale University o nazwisku J. Willard Gibbs.
Gibbs jest prawdopodobnie najbardziej utalentowanym i byskotliwym przedstawicielem
tych uczonych, o ktrych wikszo ludzi nigdy w yciu nie syszaa. Skromny do granic
moliwoci, prawie cae ycie wyczajc trzy lata studiw w Europie spdzi wewntrz
ograniczonego do trzech blokw obszaru, ktrego granic z jednej strony wyznacza jego
wasny dom, a z drugiej kampus Yale University w New Haven, w stanie Connecticut.
Przez pierwsze dziesi lat pracy w Yale nie zadba nawet, aby pobiera pensj (posiada
niezalene rdo utrzymania). Od 1871 roku, gdy zosta profesorem Yale, do mierci w 1903
roku na jego wykady uczszcza rednio nieco wicej ni jeden student na semestr1. Jego
opublikowane prace byy trudne do zrozumienia, zwaszcza e stosowa w nich wasn notacj,
ktra dla niektrych jego czytelnikw bya cakowicie nie do pojcia, lecz jego publikacje
przyniosy wiatu wiele byskotliwych i zarazem fundamentalnych odkry w dziedzinie
termodynamiki.
W latach 1875-1878 Gibbs opublikowa seri artykuw zatytuowanych On the
Eguilibrium of Heterogeneous Substances, w ktrych sformuowa termodynamiczne
podstawy no c, niemal wszystkiego2: gazw, roztworw, powierzchni, cia staych,
przemian fazowych [...] reakcji chemicznych, komrek elektrochemicznych, sedymentacji i
osmozy", aby zacytowa Williama H. Croppera. W gruncie rzeczy Gibbs pokaza, e
termodynamika nie stosuje si wycznie do ciepa i energii3 w ogromnej i haaliwej skali
silnika lokomotywy, lecz jest take obecna i odgrywa istotn rol nawet na poziomie reakcji
chemicznych. Eguilibrium zostao
* Entropia stanowi miar przypadkowoci lub nieuporzdkowania ukadu fizycznego.
Darrell Ebbing w swoim podrczniku General Chemistry wysuwa bardzo pouczajc analogi
z tali kait. wieo zakupionej talii, jeszcze w pudeku, uoonej wedug kolorw
i figur, mona przypisa stan penego uporzdkowania. Gdy potasujesz karty, talia znaj
dzie si w stanie nieuporzdkowania. Entropia stanowi miar tego nieuporzdkowania
oraz sposb szacowania prawdopodobiestwa okrelonych rozkadw kart po kolejnych
tasowaniach. Aby w peni zrozumie entropi, trzeba jednak zaliczy uniwersytecki kurs
termodynamiki, lecz oglna idea sprowadza si do zliczania moliwych stanw ukadu.
pniej nazwane ,JPrincipiami termodynamiki"5, lecz z powodw, ktrych nie sposb poj,
Gibbs opublikowa te przeomowe wyniki w Transac- tions ofthe Connecticut Academy of
Arts and Sciences", czasopimie, ktre nawet w rodzimym stanie Connecticut byo cakowicie
nieznane, wic nic dziwnego, e Planck tak pno dowiedzia si o pracach Gibbsa*.
Niezraony (no c, by moe jednak lekko zniechcony) Planck zaj si innymi
zagadnieniami. Wrcimy do niego za moment, najpierw jednak musimy zrobi nicwielk(lecz
istotn!) dygresj i wybra si do CIeveland w stanie Ohio, do instytucji nazywajcej si
wwczas Case School of Applied Science, gdzie w latach osiemdziesitych dziewitnastego
wieku fizyk Albert Michelson, wsplnie z chemikiem Edwardem Morleyem, wykonali seri
eksperymentw, ktrych zadziwiajce i niepokojce wyniki bd miay istotne konsekwencje
dla dalszego biegu tej historii.
Michelson i Morley planowali zmierzy tak zwany dryf eteru, lecz ostateczny rezultat ich
eksperymentw, ktrego bynajmniej nie przewidywali, podway sam fakt istnienia eteru
niewidocznego, niewakiego, nieruchomego, pozbawionego tarcia, wyimaginowanego
orodka, o ktrym sdzono, e przenika cay wszechwiat. Wymylony przez Kartezjusza,
poparty przez Newtona i od tego czasu akceptowany przez niemal wszystkich, eter peni

centraln funkcj w fizyce jako metoda wyjanienia ruchu wiata w pustej przestrzeni.
Szczeglnie potrzebny okaza si w drugiej poowie dziewitnastego wieku, gdy wiato i
elektromagnetyzm byy postrzegane jako fale. Fala z natury swej oznacza drgania, wic
powstaje pytanie, czym jest drgajcy orodek dla fali elektromagnetycznej. Dla dziewitnastowiecznych fizykw orodkiem tym by wanie eter. Jeszcze w 1909 roku, ponad
cztery lata po odkryciu niepodwaalnych dowodw, e eter nie istnieje, wybitny brytyjski
fizyk J.J. Thomson stwierdzi: Eter nie jest fantastycznym wynikiem spekulacji filozofa; jest
rwnie istotny
* Plancka czsto dotykay niepowodzenia i nieszczcia, take w yciu osobistym. Jego
pierwsza ona zmara modo w 1909 roku, a modszy z jego dwch synw zgin w czasie
pierwszej wojny wiatowej. Planck mia take dwie ukochane crki bliniaczki. Jedna z nich
zmara w czasie porodu. Druga podja si opieki nad dzieckiem, zakochaa si w mu swej
zmarej siostry i wysza za niego. Dwa lata pniej take i ona zmara w czasie porodu. W 1944
roku, gdy Planck mia 85 lat, aliancka bomba trafia w jego dom, w wyniku czego utraci
wszystko papiery, dzienniki, dorobek caego ycia. Jego syn wzi udzia w nieudanym
zamachu na ycie Hitlera, zosta schwytany i zamordowany przez hitlerowcw na pocztku
1945 roku.

dla nas jak powietrze, ktrym oddychamy". Krtko mwic, fizycy byli | silnie przywizani do
eteru.
Gdyby kto chcia zilustrowa ide dziewitnastowiecznej Ameryki jako krainy
nieograniczonych moliwoci, trudno byoby znale lepszy przykad ni yciorys Alberta
Michelsona. Urodzony w 1852 roku w Strzelnie na Pomorzu w rodzinie ubogiego
ydowskiego kupca, w wieku trzech lat wraz ca rodzin przyby do Stanw Zjednoczonych.
Dziecistwo i modo spdzi w Kalifornii, gdzie jego ojciec zajmowa si handlem w
obozach poszukiwaczy zota6. Zbyt ubogi, aby zapaci za studia, Albert przyby do
Waszyngtonu i wasa si w pobliu Biaego Domu, majc nadziej, e Ulysses S. Grant
zwrci na niego uwag podczas swego codziennego spaceru (byy takie czasy). Michelson do
tego stopnia wkrad si w aski Granta, e prezydent obieca zapewni mu darmowe studia w
Akademii Marynarki Wojennej. To tam Michelson uczy si fizyki.
Dziesi lat pniej, ju jako profesor Case School w Clevelandzie, Michelson podj
prb zbadania i zmierzenia zjawiska zwanego dryfem eteru, czyli hipotetycznego ruchu eteru
wzgldem obiektu poruszajcego si w przestrzeni. Newtonowska fizyka przewidywaa, e
zmierzona prdko wiata powinna zalee od tego, czy i w jakim kierunku obserwator porusza si wzgldem eteru, lecz nikt nie zna sposobu zmierzenia tego efektu. Michelson
uwiadomi sobie, e krca wok Soca Ziemia porusza si w przestrzeni dostatecznie
szybko, aby efekt by mierzalny. Jeeli bardzo precyzyjnie zmierzy si prdko wiata, gdy
porusza si ono w t sam stron co Ziemia, i porwna z prdkoci wiata poruszajcego si
w przeciwn stron, to za rnic bdzie odpowiedzialny dryf eteru wzgldem Ziemi. W
wyniku krenia wok Soca Ziemia nieustannie zmienia kierunek ruchu w przestrzeni, wic
pomiar naley powtrzy w rnych porach roku, aby uwzgldni ewentualny ruch caego
Ukadu Sonecznego wzgldem eteru.
Michelson nakoni Alexandra Grahama Bella, wynalazc telefonu, ktry zdy ju zbi
fortun na swoim wynalazku, aby sfinansowa budow pomysowego i czuego przyrzdu
wymylonego przez samego Michelsona i nazwanego interferometrem, za pomoc ktrego
mona bardzo precyzyjnie mierzy rnice prdkoci wiata. W pierwszej, niezbyt dokadnej
wersji eksperyment wykona sam Michelson w 1881 roku. Nastpnie wraz z Morleyem przez
kilka lat wsplnie pracowali nad wymagajcym ogromnej precyzji i pracochonnym
eksperymentem, z przerw
na powane, lecz szczliwie krtkie zaamanie nerwowe Michelsona. W 1887 roku uzyskali
ostateczny wynik, ktry okaza si zupenie odmienny od ich oczekiwa.
Jak napisa astrofizyk Kip S. Thorne z Caltechu: Prdko wiata okazaa si taka sama
we wszystkich kierunkach we wszystkich porach roku"7. Bya to pierwsza od 200 lat w
istocie dokadnie od 200 lat wskazwka, e prawa Newtona by moe nie stosuj si zawsze
i wszdzie. Jak powiedzia William H. Cropper, dowiadczenie Michelso- na-Morleya dao
prawdopodobnie najsynniejszy negatywny wynik w historii fizyki"8. W 1907 roku,
dwadziecia lat po swym wielkim odkryciu, Michelson otrzyma Nagrod Nobla z fizyki jako
pierwszy Amerykanin. W tym czasie fizycy musieli si zmierzy z nieoczekiwanymi i w
jakim sensie nieprzyjemnymi konsekwencjami eksperymentw Mi- chelsona-Morleya.
Mimo wagi swego odkrycia na przeomie stuleci Michelson nadal uwaa si za
konserwatywnego fizyka i podobnie jak wikszo z nich sdzi, e koniec nauki jest bliski9, a
pozostao jedynie dodanie kilku wieyczek i poprawienie kilku dachwek", jak uj to autor
artykuu w Natur".
W rzeczywistoci wiat wkracza wanie w stulecie nauki. Stulecie, w ktrym wielu ludzi
nie rozumie niczego i nie ma nikogo, kto rozumiaby wszystko. Niebawem naukowcy odkryli
dziwne morze czstek i anty- czstek, pojawiajcych si i znikajcych w tak krtkich

odstpach czasu, e w porwnaniu z nimi nanosekunda moe wydawa si wiecznoci. Nauka

przechodzia transformacj od wiata makrofizyki, ktrej obiekty mona zobaczy, dotkn i
zmierzy, do wiata mikrofizyki, gdzie zdarzenia zachodz w niewiarygodnym tempie i w
skali daleko poniej granic ludzkiej percepcji. Zaczynaa si era kwantw, a pierwsz osob,
ktra uchylia drzwi, by Max Planck.
W 1900 roku, ju jako profesor fizyki teoretycznej na uniwersytecie w Berlinie, i w do
zaawansowanym wieku 42 lat, Planck sformuowa teori kwantow", zgodnie z ktr wiato
nie jest zjawiskiem cigym, jak pynca woda, lecz rozchodzi si w pojedynczych pakietach,
ktre Planck nazwa kwantami. Bya to nowatorska koncepcja, ktra na dusz met
przyniosa zaskakujce owoce i staa si fundamentem caej wspczesnej fizyki, mimo e
Planck za jej pomoc prbowa jedynie wyjani pewn zagadk zwizan z widmem
promieniowania ciaa doskonale czar-

nego. Tak czy inaczej, bya pierwsz jaskk odkry, jakie niebawem miay zmieni wiat.
Koejny przeom i zarazem wit nowej ery ^nastpi w 1905 roku, gdy w niemieckim
czasopimie fizycznym Annalen der Physik" ukazaa si seria artykuw modego
szwajcarskiego urzdnika, ktry nie mia adnej uniwersyteckiej afiliacji, nie mia dostpu do
laboratorium ani do adnej biblioteki oprcz podrcznego ksigozbioru urzdu patentowego w
Bernie, gdzie pracowa jako ekspert patentowy trzeciej klasy (podanie o awans do klasy drugiej
zostao wanie odrzucone).
Nazywa si Albert Einstein i w tym jednym bogatym w wydarzenia roku 1905 wysa do
Annalen der Physik" pi artykuw, z ktrych trzy, wedug C.P. Snowa, naleay do
najwikszych w historii fizyki"10. W jednym z nich analizowa zjawisko fotoelektryczne w
ramach nowej teorii kwantw Plancka, w drugim poruszenia drobnych czstek zawiesiny
(zwane ruchami Browna), w trzecim sformuowa szczegln teori wzgldnoci.
Pierwsza praca, w ktrej wyjani natur wiata (co midzy innymi utorowao drog do
wynalazku telewizji) przyniosa autorowi Nagrod Nobla*. Druga dostarczya dowodw na
istnienie atomw, co nawet wtedy stanowio jeszcze przedmiot debaty. Trzecia zmienia
wiat**.
* Nagrod przyznano Einsteinowi, za zasugi dla fizyki teoretycznej", dopiero w 1921
roku, szesnacie lat po oddaniu owych zasug. Do pno, zwaywszy na wszystkie
okolicznoci, lecz to jeszcze nic w porwnaniu z Frederickiem Reinesem, ktry odkry
neutrino w 1957 roku, a Nagrod Nobla za swe odkrycie otrzyma 38 lat pniej, w 1995 roku,
lub z Niemcem o nazwisku Ernst Ruska, ktry wynalaz mikroskop elektronowy w 1932 roku,
a Nagrod Nobla otrzyma w 1986, ponad p wieku pniej. Komitetowi no- blowskiemu nie
wolno przyznawa nagrd pomiertnie, wic w wycigu do Nobla dugowieczno moe si
okaza rwnie istotnym czynnikiem jak geniusz.
** Autor powiela do powszechne wrd popularyzatorw nauki przekonanie, e teoria
wzgldnoci zmienia wiat". Z pewnoci jest to prawda w kontekcie naszego postrzegania
wszechwiata jako caoci, lecz jeeli przez wiat" rozumie si Ziemi i to, co dzieje si na jej
powierzchni, teoria wzgldnoci jak dotd odgrywa istotn rol wycznie w kilku
marginalnych zjawiskach (na przykad w funkcjonowaniu GPS-w), poniewa aden
makroskopowy obiekt na Ziemi nie porusza si na tyle szybko, aby efekty teorii wzgldnoci
miay jakie praktyczne znaczenie. Natomiast pierwsza z wyej wymienionych prac Einsteina
pooya podwaliny pod niemal ca nowoczesn technologi, od komputerw i
telekomunikacji po kuchenki mikrofalowe i biotechnologi (przyp. tum.)Einstein urodzi si w 1879 roku w Ulm, w poudniowych Niemczech, ale dorasta w
Monachium. Niemal nic w jego modoci nie wskazywao na pniejsze sukcesy. Niektrzy z
jego biografw utrzymuj, e zacz mwi dopiero w wieku trzech lat. W 1894 roku, gdy po
niepowodzeniach w interesach rodzina przeniosa si do Mediolanu, Albert wybra Szwajcari,
gdzie zamierza kontynuowa edukacj. W pierwszym podejciu nie zda wprawdzie
egzaminw wstpnych, lecz w kocu w 1896 roku na politechnice w Zurychu rozpocz
czteroletnie studia, ktrych program przewidywa ksztacenie nauczycieli szk rednich. W
tym samym roku zrezygnowa z obywatelstwa niemieckiego, aby unikn suby wojskowej.
By bystrym studentem, lecz nie wyrnia si niczym szczeglnym.
Ukoczy studia w 1900 roku i ju po kilku miesicach zacz publikowa w Annalen der
Physik". Jego pierwszy artyku dotyczy fizyki cieczy w cienkich rurkach11 (somkach do
picia) i ukaza si w tym samym numerze co teoria kwantowa Plancka. W latach 1902-1904
przedstawi seri publikacji z mechaniki statystycznej, po czym odkry, e J. Willard Gibbs w
Connecticut bez rozgosu wykona t sam prac12 i opublikowa w 1901 roku jako Elementary
Principles of Stalislical Mechanics.

Albert zakocha si w studentce z roku, Milevie Mari, z pochodzenia Serbce. W 1901 roku
Mileva urodzia nielubne dziecko Alberta, dziewczynk, ktra zostaa po cichu oddana do
adopcji. Albert nigdy nie zobaczy swojej crki. Dwa lata pniej Mileva i Albert wzili lub.
Tymczasem, w 1902 roku, Albert podj prac w urzdzie patentowym w Bemie, gdzie
przepracowa kolejne siedem lat. Posada zapewniaa utrzymanie, bya dostatecznie
interesujca, lecz nie na tyle absorbujca, aby przeszkodzi mu w zajmowaniu si fizyk. W
takich okolicznociach Einstein stworzy szczegln teori wzgldnoci.
O elektrodynamice cia w ruchu jest jedn z najbardziej niezwykych publikacji w caej
historii nauki13, zarwno ze wzgldu na tre, jak i na sposb prezentacji. Nie ma w niej
adnych przypisw ani cytatw, nie zawiera prawie adnej matematyki, nie odwouje si do
adnej wczeniejszej pracy. Zawiera podzikowania tylko dla jednej osoby, przyjaciela Einsteina z urzdu patentowego, Michele Besso. Jak napisa C.P. Snow, praca sprawia wraenie,
jakby Einstein doszed do swoich konkluzji wycznie na drodze rozumowej, bez adnej
pomocy14, nie suchajc opinii innych. To stwierdzenie niemal dokadnie odzwierciedla
rzeczywisto".
Jego synne rwnanie, E = mc1, nie pojawio si w tej pracy, lecz jako

niewielkie uzupenienie kilka miesicy pniej. Jak wszyscy wiemy ze szkoy, E oznnezn
energi, m mas, a c2 prdko wiata podniesion do drugiej potgi.
Najkrcej rzecz ujmujc, rwnanie mwi, e masa i energia s rwno* wane. Stanowi
dwie formy tej samej rzeczy: energia jest uwolnion materi, materio jest energi oczekujc
na uwolnienie. Podniesiona do drugiej potgi prdko wiata, c2 .jest naprawd du liczb,
wic rwnanie mwi rwnie, e w kadym kawaku materii ukryta jest ogromna naprawd
ogromna porcja energii*.
Jeli jeste dorosym osobnikiem o przecitnej posturze, to twoje ciao stanowi
rwnowarto nic mniej ni 7x 10'* duli potencjalnej energii13. Nawet jeeli nie czujesz si
szczeglnie silny, moesz eksplodowa z sil 30 bardzo duych bomb wodorowych
(zakadajc, e wiesz, jak uwolni t energi, i rzeczywicie yczysz sobie pochwku z takimi
fajerwerkami). Kada porcja materii stanowi rwnowanik pewnej energii, aczkolwiek
cakowite jej uwolnienie nie jest wcale tak prost spraw. Nawet bomba uranowa potne
narzdzie zniszczenia wyprodukowane przez czowieka uwalnia mniej ni 1 procent
cakowitej energii, ktr zawiera16.
Teoria Einsteina wyjania midzy innymi, w jaki sposb dziaa promieniotwrczo:
dlaczego kawaek uranowej rudy nieustannie emituje strumienie wysokoenergetycznych
czstek, nic topic si przy tym jak kostka lodu (odbywa si to na zasadzie niezwykle wydajnej
konwersji masy w energi, lu E ~ mc1). Wyjania, dlaczego gwiazdy wiec przez miliardy lat,
oszczdnie gospodarujc swoim wodorowym paliwem (jak wyej). Za jednym zamachem, w
jednym krtkim wzorze Einstein da geologom i astronomom luksus miliardw lat. Lecz
przede wszystkim szczeglna teoria wzgldnoci pokazaa, e prdko wiata jest staa i
najwysza. Nic nie moe go wyprzedzi. Teoria rzucia wiato (gra sw niezamierzona) na
nasze rozumienie wszechwiata. Przy okazji, lecz nieprzypadkowo i elegancko rozwizaa
take problem eteru, pokazujc, e eter nic istnieje. Einstein da nam wszechwiat, ktry nic
potrzebuje eteru.
* Nie jest jasne, w jaki sposb litera c staa si symbolem prdkoci wiata. David Dodania
sugeruje, te prawdopodobnie pochodzi od aciskiego sowa ctlerlias oznaczajcego szybko.
wczesna wersja sownika Oxford Engllsh DlcUonary, ktra ukazaa si dziesi lat przed
teori Einsteina, podaje c jako symbol kilku rnych rzeczy, od wgla do krykieta, lecz nie
czy go ani ze wiatem, ani z prdkoci.
Nie jest oczywicie zwyczajem fizykw zwracanie nadmiernej uwagi na to, co maj do
powiedzenia szwajcarscy urzdnicy patentowi, wic publikacje Einsteina pocztkowo przeszy
niemal bez echa. Rozwizawszy kilka spord najgbszych tajemnic wszechwiata, Einstein
zoy podanie o posad wykadowcy uniwersyteckiego. Podanie zostao odrzucone. Nastpnie
zoy podanie o posad nauczyciela w szkole redniej. Podanie zostao odrzucone, wic wrci
do pracy jako urzdnik patentowy trzeciej klasy. Nic przesta jednak myle. Mona nawet
powiedzie, e dopiero zacz.
Ody poeta Paul Valry zapyta kiedy Einsteina, czy posiada notanik, w ktrym zapisuje
swoje pomysy, Einstein spojrza na nieco zdziwiony i odpar: Och, nic ma takiej potrzeby.
Pomysy rzadko mi si zdarzaj"17. Nie trzeba dodawa, e gdy ju wpada na jaki pomys, to
na og na dobry. Nastpny pomys Einsteina sta si jedn z najwikszych idei w historii, lub
wrcz t najwiksz, jak pisz Boorse, Motz i Weaver w swojej wnikliwej historii fizyki
atomowej. Jako dzieo pojedynczego umysu, stanowi bez wtpienia najwiksze intelektualne
osignicie ludzkoci"18 trudno byoby lepiej i zwilej wyrazi uznanie dla geniuszu
Einsteina.
W 1907 roku Einstein zobaczy robotnika spadajcego z dachu i zacz rozmyla o
grawitacji. Jak wiele dobrych historii, ta take jest prawdopodobnie apokryficzna, w kadym

razie sam Einstein stwierdzi, e problem grawitacji przyszed mu do gowy, gdy siedzia
wygodnie na krzele19.
To, co przyszo Einsteinowi do gowy, byo czym wicej ni tylko samym problemem
raczej by to zarys rozwizania problemu, poniewa od samego pocztku byo dla niego jasne,
e jednym z brakujcych elementw szczeglnej teorii wzgldnoci bya wanie grawitacja.
Przymiotnik szczeglna" w tej teorii oznacza, e opisywaa ona wycznie ciaa poruszajce
si ruchem jednostajnym. Co si jednak stanie, gdy poruszajcy si obiekt a w
szczeglnoci wiato napotka przeszkod w postaci grawitacji? To pytanie absorbowao
Einsteina przez ponad dziesi lat od powstania szczeglnej teorii. W 1917 roku ukaza si
rezultat tych rozmyla w postaci publikacji zatytuowanej Kosmologi- sche Betrachlungen
zur allgemeinen Relaliyiidtstheorie10. Szczeglna teoria wzgldnoci z 190S roku bya
oczywicie bardzo wan prac o istotnych implikacjach, lecz, jak uj to C.P. Snow, gdyby
Einstein jej nie

I odkry, zrobiby to kto inny, prawdopodobnie w cigu nie wicej ni pi- ciu lat. Bya to
idea, ktr prdzej czy pniej sformuowaby ktry z wczesnych uczonych. Lecz oglna
teoria wzgldnoci to zupenie inna historia. Bez Einsteina prawdopodobnie do dzisiaj nie
mielibymy oglnej teorii"21, napisa w 1979 roku Snow.
Einstein by na tyle wybitn postaci, zarwno w sensie osobowoci, jak rwnie wygldu
i zachowania (aby wspomnie jego synn fajk oraz burzliw fryzur, lecz take skonno do
unikania rozgosu), e w 1919 roku, gdy min ju koszmar pierwszej wojny wiatowej, wiat
nagle go odkry. Niemal natychmiast jego teorie wzgldnoci zyskay opini niemoliwych do
zrozumienia dla przecitnego czowieka, do czego w znacznym stopniu przyczyniy si rodki
masowego przekazu. David Bodanis, w swej doskonaej ksice E = mc2, opisuje, jak New
York Times" zdecydowa si zamieci artyku i z przyczyn, ktre wci nie przestaj
zadziwia wysa swego sprawozdawc sportowego (a cilej, specjalist od golfa), o
nazwisku Henry Crouch, aby przeprowadzi wywiad z uczonym.
Crouch znalaz si oczywicie na zbyt gbokich wodach i niemal wszystko zrozumia
bdnie22. Niektre z jego pomyek okazay si na tyle odporne na upyw czasu, e pokutuj do
dzisiaj, na przykad twierdzenie, e Einstein zdoa znale wydawc tak odwanego, e
wypuci na rynek ksik, ktr tylko dwanacie osb na caym wiecie byo w stanie zrozumie". Nie byo ani takiej ksiki, ani wydawcy, ani tuzina uczonych mw, lecz mit
pozosta. Niebawem liczba osb, ktre mogy zrozumie teori wzgldnoci, zostaa w
powszechnej wyobrani zredukowana do trzech. Trzeba przy tym przyzna, e wiat nauki nie
uczyni zbyt wiele, aby rozwia te naiwne wyobraenia.
Gdy pewien dziennikarz zapyta brytyjskiego astronoma, sir Arthura Eddingtona, czy to
prawda, e jest on jednz trzech osb na caym wiecie, ktre potrafi zrozumie teorie
wzgldnoci Einsteina, Eddington przez chwil zwleka z odpowiedzi, zanim odpar:
Prbuj odgadn, kim jest ta trzecia osoba"23. W rzeczywistoci problem polega nie tyle,
albo nie tylko na tym, e teoria wzgldnoci opiera si na rwnaniach rniczkowych,
transformacjach Lorentza oraz innych skomplikowanych pojciach i operacjach
matematycznych (do pewnego stopnia bya to prawda nawet sam Einstein potrzebowa
pomocy matematyka), ile na tym, e tak bardzo nie poddawaa si intuicji.
Teoria wzgldnoci mwi, e przestrze nie jest absolutna, lecz zaley
zarwno od obserwatora, jak i od obserwowanego obiektu im szybciej si poruszaj, tym
bardziej rosn efekty relatywistyczne24. Nikt nie moe rozpdzi si do prdkoci wiata, a im
bardziej si stara (im szybciej si porusza), tym bardziej staje si znieksztacony wzgldem
zewntrznego obserwatora.
Popularyzatorzy nauki niemal natychmiast zaczli starania, aby przedstawi te koncepcje
w sposb zrozumiay dla przecitnego czytelnika. Jednz bardziej udanych prb w kadym
razie z komercjalnego punktu widzenia stanowia ksika The ABC of relativity
matematyka i filozofa Bertranda Russella, z ktrej pochodzi wielokrotnie pniej powtarzany
obraz pocigu o dugoci 100 jardw, poruszajcego si wzdu peronu z prdkoci rwn 60
procentom prdkoci wiata. Dla obserwatora stojcego na peronie dugo pocigu bdzie
rwna jedynie 80 jardom i wszystko w nim bdzie podobnie skrcone. Gdyby mg usysze
pasaerw pocigu, ich gosy brzmiayby niej i wolniej, jak pyta gramofonowa puszczona w
wolniejszym tempie, a ich ruchy rwnie wydawayby si wolniejsze. Nawet zegary
znajdujce si w pocigu z punktu widzenia zewntrznego obserwatora szyby o 20 procent
wolniej ni z punktu widzenia pasaerw pocigu.
Lecz pasaerowie pocigu nie widzieliby ani nie odczuwali tych znieksztace. Dla nich
wszystko, co znajduje si w pocigu, wygldaoby zupenie normalnie. Natomiast peron i inne
obiekty na zewntrz pocigu wydawayby si im dziwnie skrcone i spowolnione. Jak wida,

wszystko sprowadza si do wzgldnego ruchu oraz wzajemnego pooenia poruszajcych si

cia.
Taki efekt zachodzi za kadym razem, gdy si poruszasz. Gdy wysiadasz z samolotu po
przelocie w poprzek Stanw Zjednoczonych, jeste o kwantyzylionow cz sekundy
modszy ni kto, kto poegna ci na lotnisku. Nawet gdy przechodzisz z pokoju do pokoju we
wasnym domu, w pewnym (bardzo nieznacznym, ale jednak) stopniu zmieniasz swoje
poczucie przestrzeni i czasu. Pika baseballowa lecca z prdkoci 160 kilometrw na godzin
jest cisza o 0,000000000002 grama25. Efekty relatywistyczne s realne i zostay zmierzone.
Z naszego punktu widzenia zmiany te s zbyt mae, abymy w jakikolwiek sposb mogli je odczu, lecz dla innych obiektw we wszechwiecie wiata, grawitacji, wszechwiata jako
caoci maj one istotne konsekwencje.
Idee teorii wzgldnoci wydaj si nam dziwne, lecz tylko dlatego, e

w codziennym, nomalnym yciu nie dowiadczamy tego rodzaju oddziaywa. Nietrudno

jednak znale przykady innego rodzaju wzgldnoci, ktrych dowiadczamy na co dzie.
Cytujc ponownie Bodanisa26: jeeli jeste w parku i kto sucha radia nastawionego na jak
nieznon muzyk, wiesz, e moesz przenie si na bardziej oddalon awk, gdzie haas
bdzie si wydawa sabszy. Nie dlatego, e radio jest cichsze, lecz dlatego, e twoje pooenie
wzgldem radia ulego zmianie. Dla kogo zbyt maego lub zbyt powolnego, aby mg
powtrzy ten eksperyment na przykad dla limaka idea, zgodnie z ktr radio moe
produkowa rne poziomy dwiku dla dwch rnych obserwatorw rwnoczenie, moe
si wydawa niewiarygodna.
Najtrudniejsz do pojcia i niepoddajc si intuicji koncepcj teorii wzgldnoci jest
rwnowano czasu i przestrzeni. Nasz instynkt podpowiada nam, e czas jest wieczny,
absolutny, niezmienny; nic nie moe zakci jego jednostajnego biegu. Wedug Einsteina czas
jest zmienny. Co wicej, posiada nawet ksztat. Jest zwizany nierozerwalnie spleciony",
aby uy okrelenia Stephena Hawkingaz trzema wymiarami przestrzeni, dajc cznie
dziwny twr zwany czasoprzestrzeni.
Zakrzywienie czasoprzestrzeni jest zwykle tumaczone przez porwnanie jakiego
paskiego, lecz gitkiego obiektu materaca lub rozcignitej warstwy gumy na ktrym
spoczywa ciki, okrgy obiekt, na przykad elazna kula. Ciar kuli powoduje lekkie
ugicie i rozcignicie materiau, na ktrym kula spoczywa, co stanowi analogi do efektu, jaki
kady masywny obiekt, na przykad Soce (odpowiednik elaznej kuli), wywiera na czasoprzestrze (materac): uginaj i zakrzywia. Jeeli teraz po powierzchni materaca toczy si
maa kulka, ktra stara si poda wzdu linii prostej, jak wymagaj prawa Newtona, w
pobliu cikiego obiektu natrafia na ugicie materaca i stacza si w d, nieuchronnie ulegajc
przyciganiu bardziej masywnego ciaa. To jest grawitacja rezultat ugicia czasoprzestrzeni.
Kady obiekt posiadajcy mas powoduje powstanie pewnego ugicia przestrzeni wok
siebie. W rezultacie wszechwiat, jak uj to Dennis Overbye, stanowi ostateczny, uginajcy
si materac"27. W tym ujciu grawitacja jest nie tyle bytem, co raczej rezultatem; nie si,
lecz ubocznym produktem ugicia czasoprzestrzeni jak pisze fizyk Michio Kaku, ktry
dodaje jeszcze: W pewnym sensie grawitacja nie istnieje28; planety i gwiazdy porusza
ugicie czasoprzestrzeni".
Analogia z materacem moe nas doprowadzi tylko do tego miejsca,
poniewa nie uwzgldnia efektu czasu. Co wicej, nasze umysy mog nas doprowadzi
tylko do tego miejsca, poniewa niemal niemoliwe jest wyobraenie sobie przestrzeni, ktrej
trzy wymiary maj charakter przestrzenny, a jeden wymiar czasowy, i wszystkie s splecione
jak nitki w materiale w szkock krat. Tak czy inaczej, sdz, e moemy to wszystko uzna za
miay pomys, zwaywszy na to, e jego autorem by mody czowiek wygldajcy przez okno
urzdu patentowego w stolicy Szwajcarii.
Jedn z konsekwencji oglnej teorii wzgldnoci Einsteina by wniosek, e wszechwiat
musi si albo rozszerza, albo kurczy. Einstein nie by jednak kosmologiem i akceptowa
obowizujcy wwczas paradygmat nieruchomego i wiecznego wszechwiata. Aby pogodzi
swoj teori z koncepcj niezmiennego wszechwiata, doda do swoich rwna element zwany
sta kosmologiczn, ktry w arbitralny sposb przeciwdziaa skutkom grawitacji, penic
funkcj pewnego rodzaju matematycznego odpowiednika klawisza pauzy. Historycy zawsze
usprawiedliwiaj i wybaczaj Einsteinowi to posunicie, lecz on sam doskonale zdawa sobie
spraw, e przeoczy moliwo odkrycia ekspansji wszechwiata na drodze teoretycznej i w
pniejszym czasie nazywa sta kosmologiczn najwiksz pomyk swego ycia".
Tak si zoyo, e mniej wicej w tym samym czasie, gdy Einstein dokleja sta
kosmologiczn do swych rwna, w Lowell Observatory w Arizonie pewien astronom o
radonie intergalaktycznym nazwisku Vesto Slipher (ktry jednakowo pochodzi ze stanu

Indiana) produkowa spek- trogramy odlegych gwiazd i odkrywa, e wikszo gwiazd

oddala si od nas. Wszechwiat nie jest statyczny. Gwiazdy, ktre oglda Slipher, zdradzay
nieomylne oznaki przesunicia Dopplera, tego samego zjawiska, ktre powoduje
charakterystyczn zmian wysokoci dwiku iii-ooo w chwili, gdy mija nas pdzcy z du
prdkoci samochd*. Zjawisko to
* Zjawisko to opisa w 1842 roku austriacki fizyk Johann Christian Doppler. Cdy poruszajcy si obiekt zblia si do nieruchomego obserwatora, jego fale dwikowe nadcigaj
nieco stoczone do odbiornika (czyli na przykad twojego ucha), tak jakby kto je popycha od
tyu w twoim kierunku. To stoczenie jest postrzegane przez suchacza jako podwyszenie tonu
dwiku (<70. Gdy rdo dwiku minie obserwatora i zacznie si oddala, fale dwikowe s
rozcigane i wyduaj si, powodujc raptowne obnienie tonu (000).

dotyczy take wiata. W przypadku oddalajcych si galaktyk jest znane pod nazw
przesunicia ku czerwieni (poniewa wiato oddalajcego si obiektu przesuwa si w
kierunku czerwonego kraca widma; gdy obiekt si zblia, mwimy o przesuniciu ku
bkitowi).
Slipher pierwszy spostrzeg ten efekt i zda sobie spraw z jego znaczenia i konsekwencji
dla dynamiki wszechwiata. Niestety, nikt nie zwrci uwagi na jego odkrycie. Lowell
Observatory, jak ju wspomniaem, nieco podupado na skutek obsesji Percivala Lowella na
punkcie kanaw mar- sjaskich i w pierwszych latach dwudziestego wieku nie naleao do
czowki obserwatoriw astronomicznych na wiecie. Slipher nic nie wiedzia o teorii
wzgldnoci Einsteina, a wiat rwnie wiele wiedzia o Sli- pherze. Jego odkrycie nie zostao
zauwaone.
Chwaa odkrywcy przypada w udziale potnej osobowoci o nazwisku Edwin Hubble.
Hubble urodzi si w 1889 roku, dziesi lat po Einsteinie, w miejscowoci Marshfield, w
stanie Missouri, w rodzinie zamonego dyrektora firmy ubezpieczeniowej29. Modo spdzi
w Marshfield oraz w Wheaton, w stanie Illinois, w pobliu Chicago. Wyrs na silnego, utalentowanego, wysportowanego, bystrego, czarujcego adonisa, wedug jednego z jego
admiratorw; przystojnego niemal do granic moliwoci", wedug opisu Williama H.
Croppera. Autobiografia Hubble'a obfituje rwnie w przykady mstwa ratowanie
toncych pywakw, akty odwagi na polach bitewnych Francji, upokarzanie wiatowej klasy
bokserw przez nokautujce uderzenia w czasie pokazowych walk. Wszystko razem
wygldao zbyt piknie, aby mogo by prawdziwe. I nie byo. Oprcz swych niewtpliwych
talentw Hubble by take niepoprawnym kamc.
Byo to o tyle dziwne, e Hubble od wczesnej modoci rzeczywicie odnosi niewtpliwe
sukcesy na wielu polach, niekiedy caymi seriami. W szkolnych zawodach sportowych w 1906
roku30 wygra skok o tyczce, pchnicie kul, rzut dyskiem, rzut motem, skok wzwy z miejsca,
skok wzwy z rozbiegu, nalea do zwyciskiej sztafety w biegu na jedn mil siedem
pierwszych miejsc w jednym dniui zaj jeszcze trzecie miejsce w skoku w dal. W tym
samym roku ustanowi rekord stanu Illinois w skoku wzwy.
Rwnie dobrze radzi sobie w szkole. Bez trudu dosta si na studia fizyki i astronomii na
University of Chicago (szefem wydziau by w tym czasie Albert Michelson), gdzie jako jeden
z pierwszych zdoby prestiowe stypendium Rhodesa, dziki ktremu spdzi trzy lata w
Oksfordzie. Pobyt
w Anglii ewidentnie przewrci mu w gowie, poniewa gdy w 1913 roku wrci do Wheaton,
nosi szkock peleryn Invemess, pali fajk i mwi z do szczeglnym akcentem
niezupenie angielskim, lecz wystarczajco zblionym ktry przyswoi sobie na reszt
ycia. Wikszo drugiej dekady dwudziestego wieku przepracowa jako nauczyciel w liceum
i trener koszykwki w New Albany, w stanie Indiana (aczkolwiek pniej twierdzi, e
praktykowa prawo w Kentucky), aby nastpnie wrci do nauki i zrobi doktorat. W tym
samym czasie wstpi do wojska i na miesic przed zawieszeniem broni znalaz si we Francji
(prawdopodobnie nie odda ani jednego wystrzau, pomijajc wiwaty).
W 1919 roku, w wieku 30 lat, przenis si do Kalifornii i podj prac w Mount Wilson
Observatory w pobliu Los Angeles. Baitizo szybko i do nieoczekiwanie sta si
najwybitniejszym astronomem dwudziestego stulecia.
W tym miejscu warto zwrci uwag, jak niewiele wiedziano w tych czasach o kosmosie.
Obecnie astronomowie uwaaj, e istnieje okoo 140 miliardw galaktyk w widzialnej czci
wszechwiata. To olbrzymia liczba, znacznie wiksza, ni wyglda na pierwszy rzut oka.
Astrofizyk Bruce Gregory policzy, e gdyby galaktyki zamieni w ziarnka grochu,
wypeniyby pokane audytorium, na przykad Boston Garden lub Royal Albert Hall. W 1919
roku, gdy Hubble po raz pierwszy przyoy oko do okularu teleskopu, liczba znanych galaktyk

wynosia dokadnie jeden bya to Droga Mleczna. Wszystko inne byo uwaane albo za
cz samej Drogi Mlecznej, albo za peryferyjne oboki gazu. Hubble szybko wykaza, jak
bdne byy te pogldy.
W cigu nastpnej dekady Hubble zmierzy si z dwoma fundamentalnymi pytaniami
dotyczcymi wszechwiata: Jaki jest duy i jaki jest stary? Aby na nie odpowiedzie, trzeba
pozna dwie wielkoci: jak daleko pewne galaktyki si znajduj oraz jak szybko si od nas
oddalaj (ta druga wielko jest znana jako prdko ucieczki galaktyk). Przesunicie ku
czerwieni ujawnia prdko, z jak galaktyki si oddalaj, lecz nic nie mwi, w jakiej s
odlegoci. Aby mierzy odlegoci galaktyk, potrzebne s tak zwane wiece standardowe
gwiazdy, ktrych jasno mona w jaki sposb wyznaczy, aby nastpnie uy ich do
mierzenia jasnoci (a zatem take wzgldnych odlegoci) innych gwiazd.
Szczliwy traf sprawi, e Hubble znalaz si w Mount Wilson wkrtce po tym, jak pewna
pomysowa niewiasta znalaza sposb na znajdowanie

tych gwiazd. Henrietta Swan Leavitt pracowaa w Harvard College Obser- vatory jako
komputer. Nazwa jest nieco mylca, poniewa do zada komputerw naleao analizowanie
pyt fotograficznych i wykonywanie oblicze na podstawie tych analiz. To mozolne zajcie
stanowio jedyn form udziau w badaniach astronomicznych dostpn w tych czasach dla
kobiet na Harvardzie, a waciwie gdziekolwiek na wiecie. System ten, jakkolwiek
niesprawiedliwy, mia pewne nieoczekiwane poytki: poowa najlepszych umysw
zajmowaa si prac, ktra w przeciwnym razie nie przycignaby uwagi drugiej czci
populacji; w ten sposb kobiety czsto zdobyway wiedz na temat struktury kosmosu, ktra
umykaa ich mskim odpowiednikom.
Annie Jump Cannon, jeden z harwardzkich komputerw, wykorzystaa swoj znajomo
gwiazd do zaprojektowania systemu klasyfikacji gwiazd31, ktry okaza si tak uyteczny, e
jest stosowany do dzisiaj. Odkrycie Leavitt, ktre miao mie jeszcze powaniejsze
konsekwencje, dotyczyo pewnego typu gwiazd zwanych cefeidami (od gwiazdozbioru Cefeusza, gdzie pierwsza taka gwiazda zostaa zidentyfikowana), ktre pulsuj w regularnym
rytmie, zmieniajc okresowo swoj jasno. Cefeidy s do rzadkie, lecz przynajmniej jedna z
nich jest znana kademu z nasjest ni Gwiazda Polarna.
Obecnie wiemy, e cefeidy pulsuj, poniewa s to stare gwiazdy, ktre miny ju faz tak
zwanego gwnego cigu32 i stay si czerwonymi olbrzymami. Mechanizm, ktry jest
odpowiedzialny za funkcjonowanie cefeid, jest do skomplikowany (wymaga midzy innymi
poznania waciwoci pojedynczo zjonizowanego helu), lecz dla naszych celw wystarczy
powiedzie, e spalanie pozostaego paliwa powoduje rytmiczne, bardzo stabilne zmiany
jasnoci naprzemienne ciemnianie i rozjanianie. Leavitt odkrya, e istnieje prosty
zwizek midzy czstoci zmian jasnoci cefeid a ich bezwzgldn jasnoci, dziki czemu
porwnanie wzgldnych jasnoci cefeid moe posuy do wyliczenia ich wzgldnych odlegoci od Ziemi33. Metoda pozwalaa wyznacza jedynie wzgldne, a nie absolutne
odlegoci, lecz mimo to stanowia pierwszy uyteczny sposb mierzenia odlegoci w
znacznie wiekszej skali ni uprzednio stosowane metody.
(Aby spojrze na te odkrycia z waciwej perspektywy, warto w tym miejscu wspomnie,
e w tym samym czasie, gdy Leavitt i Cannon wycigay fundamentalne wnioski na temat
kosmosu na podstawie niewyra
nych plamek na pytach fotograficznych, astronom z Harvardu, William H. Pickering, ktry
mg oczywicie spoglda w okular pierwszorzdnego teleskopu tak czsto, jak tylko chcia,
rozwija swoj przeomow teori ciemnych plam na Ksiycu, za ktre odpowiedzialne byy
roje sezonowo migrujcych owadw34).
Wykorzystujc rwnoczenie kosmiczn miark Leavitt oraz przesunicia ku czerwieni
Sliphera, Hubble zacz mierzy odlegoci rnych interesujcych obiektw na niebie. W
1923 roku wykaza, e niewyrany obok w konstelacji Andromedy, znany jako M31, nie jest
wcale obokiem gazu35, lecz osobn galaktyk szerok na 100 tysicy lat wietlnych i odleg
od Ziemi co najmniej o 900 tysicy lat wietlnych. Wszechwiat okaza si wikszy o wiele
wikszy, ni ktokolwiek mg przypuszcza. W 1924 roku Hubble opublikowa przeomowy
artyku, zatytuowany Ce-- pheids in Spiral Nebulae, w ktrym wykaza, e wszechwiat
skada si nie tylko z galaktyki Drogi Mlecznej, lecz take z wielu innych, niezalenych
galaktyk wyspowych wszechwiatw" niektre z nich s znacznie wiksze ni Droga
Mleczna i znacznie bardziej odlege ni najdalsze krace naszej galaktyki (Hubble uywa
okrelenia,.mgawice" nebulae, od aciskiego sowa oznaczajcego chmury).
Odkrycie to samo w sobie wystarczyoby, aby zapewni Hubble'owi saw i ugruntowa
jego reputacj, lecz Hubble nie spocz na laurach. Zacz siga coraz dalej w gb
wszechwiata i dokona jeszcze bardziej uderzajcego odkrycia. Bada widma odlegych
galaktyk kontynuujc prac zaczt w Arizonie przez Sliphera za pomoc nowego

nabytku obserwatorium w Mount Wilson, stucalowego teleskopu Hookera, stosujc przy tym
sprytne metody szacowania odlegoci coraz dalej pooonych obiektw. W pocztkach lat
trzydziestych stwierdzi, e wszystkie galaktyki (z wyjtkiem kilku naszych najbliszych
ssiadek) oddalaj si od nas. Co wicej, ich prdkoci i odlegoci s proporcjonalne do
siebie: im dalej od nas, tym szybciej dana galaktyka si oddala.
To byo prawdziwe zaskoczenie. Wszechwiat si rozszerza rwnomiernie i jednakowo we
wszystkich kierunkach. Nie potrzeba wielkiej wyobrani, aby doj do wniosku, e
wszechwiat musia zacz si rozszerza w jakim momencie od jakiego centralnego punktu.
Zamiast stabilnej, nieruchomej, wiecznej pustki, ktr kady sobie wyobraa, pojawi si
wszechwiat, ktry mia jaki pocztek; by moe bdzie take mia koniec.

Zaskoczenie byo tym wiksze jak zauway Stephen Hawkingi nikt wczeniej nic
wpad na pomys rozszerzajcego si wszechwiata16. Statyczny wszechwiat musiaby
prdzej czy pniej zapa si sam w sobie, co od czasw Newtona powinno by oczywiste i
dla niego samego, i dla kadego mylcego astronoma. Ponadto, gdyby w statycznym
wszechwiecie gwiazdy wieciy nieprzerwanie i nieskoczenie dugo, uczyniyby cay
wszechwiat niemiosiernie gorcym, a w kadym razie o wiele za gorcym dla jakichkolwiek
istot podobnych do nas. Rozszerzajcy si wszechwiat za jednym zamachem rozwija
wszystkie te problemy.
Hubble by znacznie lepszym obserwatorem ni mylicielem i nie od razu doceni pene
implikacje swego odkrycia, czciowo z tego powodu, e by cakowicie niewiadomy
istnienia oglnej teorii wzgldnoci Einsteina. Skdind bya to zadziwajca ignorancja,
zwaywszy, e i Einstein, i jego teoria od co najmniej dziesiciu at cieszyli si wiatow
saw. Co wicej, w 1929 roku Albert Michelson ju nie pierwszej modoci, lecz nadal jako
jeden z czoowych amerykaskich fizykw przyj propozycj pracy w Mount Wilson,
gdzie mia zamiar mierzy prdko wiata za pomoc swego synnego interferometru.
Trudno sobie wyobrazi, aby Michelson przynajmniej nie wspomnia Hubble'owi o Einsteinie,
w kontekcie jego wasnych bada i odkry.
Tak czy inaczej, Hubble przegapi szans na wywoanie fermentu wrd teoretykw,
zostawiajc j belgijskiemu ksidzu, uczonemu (z doktoratem w MIT), o nazwisku Georges
Lemaitre, ktry poczy dwie nici w jedn i stworzy wasn teori fajerwerku". W ramach tej
teorii wszechwiat zacz si od geometrycznego punktu, pierwotnego atomu", ktry w pewnym momencie wybuchn i od tego czasu si rozszerza. Idea ta stworzya podstawy
wspczesnej koncepcji wielkiego wybuchu, lecz wyprzedzia j tak znacznie, e wzmianki o
ksidzu Lemaitrze rzadko przekraczaj dwa zdania, ktre powicilimy mu powyej. Dopiero
po kilkudziesiciu latach i nieoczekiwanym odkryciu kosmicznego promieniowania ta dziki
szumicej antenie Penziasa i Wilsona koncepcja wielkiego wybuchu zmienia status z
interesujcej hipotezy na powszechnie uznan teori.
Zapewne trudno byoby z gry odgadn, jaki mia by ich dalszy udzia w tej epickiej
historii, lecz ani Hubble, ani Einstein bezporednio nie uczestniczyli w jej dalszych etapach.
W 1936 roku Hubble opublikowa ksik popularnonaukow zatytuowan The Realm of
the Nebulae37, w ktrej w do pochlebnym wietle
przedstawi wasne, skdind powane osignicia. W kocu udowodni take, e zaznajomi
si z teori Einsteina, aczkolwiek powici jej tylko cztery strony na ogln liczb okoo
dwustu.
Hubble zmar na atak serca w 1953 roku. Z jego mierci wie si jeszcze jedna osobliwa
historia. Z nikomu nie znanych powodw ona Hubble'a odmwia ujawnienia szczegw
pogrzebu i nigdy nie zdradzia miejsca pochwku. P wieku po mierci miejsce wiecznego
spoczynku najwikszego astronoma dwudziestego wieku nadal pozostaje nieznane". Jego
symboliczny pomnik znajduje si na niebie, w postaci Teleskopu Kosmicznego
umieszczonego w 1990 roku na orbicie wokziemskiej i nazwanego jego imieniem.

Rozdzia 9
POTNY ATOM
Podczas gdy Einstein i Hubble produktywnie pracowali nad struktur przestrzeni w skali
caego kosmosu, inni uczeni prbowali zrozumie obiekt znacznie mniejszy, lecz w pewnym
sensie rwnie oddalony: maleki i nieodmiennie tajemniczy atom.
Synny fizyk Richard Feynman stwierdzi kiedy, e gdyby zasza potrzeba zredukowania
caej historii nauki do jednego zdania, to brzmiaoby ono: Wszystkie rzeczy s zrobione z
atomw"'. Atomy s wszdzie i stanowi elementy wszystkiego, co nas otacza. Rozejrzyj si
wok siebie. To wszystko s atomy. Nie tylko solidne przedmioty, takie jak ciany, stoy i
sofy, lecz take powietrze midzy nimi skada si z atomw. I to w ilociach, ktre
przekraczaj wszelkie wyobraenia.
Podstawowy ukad atomw stanowi czsteczka, zwana take moleku (od aciskiego
okrelenia oznaczajcego ma mas). Molekua skada si z dwch lub wicej atomw,
uoonych w stabilnej konfiguracji: pocz dwa atomy wodoru i jeden atom tlenu, a otrzymasz
moleku wody. Chemicy traktuj molekuy, a nie atomy, jako podstawowe elementy budowy
materii, podobnie jak pisarze myl w kategoriach sw, a nie liter, lecz nawet w kategoriach
moleku mamy do czynienia z ogromnymi liczbami. Na poziomie morza w temperaturze 0
stopni Celsjusza jeden centymetr szecienny powietrza (czyli objto mniej wicej kostki
cukru) zawiera 45 miliardw miliardw moleku2.1 mniej wicej tyle samo jest w kadym
centymetrze szeciennym, ktry widzisz wok siebie. Pomyl, ile centymetrw szeciennych
powietrza znajduje si za twoim oknemile kostek cukru" potrzeba do wypenienia tego
widoku a nastpnie wyobra sobie, ile potrzeba do zbudowania wszechwiata. Krtko
mwic, atomy s bardzo liczne i rozpowszechnione.
S take fantastycznie trwae. Wikszo z nich yje tak dugo, e niemal kady atom
twojego ciaa przeszed przez kilka gwiazd oraz miliony
organizmw, zanim trafi do ciebie. Nasze ciaa s zbudowane z tak duej liczby atomw, a po
mierci s tak energicznie poddawane redystrybucji, e znaczna liczba atomw kadego z nas
mwimy w tym momencie o liczbie rzdu miliarda atomw3 naleaa kiedy do
Szekspira. Kolejny miliard przypada na Budd, Dyngis-chana, Beethovena i dowoln posta
historyczn, ktr masz ochot wymieni (osoby te nie musz oczywicie by sawne, lecz
musz pochodzi z wystarczajco odlegej historii, poniewa procesy recyklingu potrzebuj
kilkudziesiciu lat, aby dokona rwnomiernej redystrybucji; niestety nie jeste jeszcze
tosamy z Elvisem Presleyem).
Tak wic wszyscy jestemy reinkarnacjami, aczkolwiek krtkotrwaymi. Gdy umieramy,
nasze atomy rozdzielaj si i znajduj sobie inne miejscaw liciu trawy, w innej istocie
ludzkiej, w kropli rosy. My giniemy, ale nasze atomy spraktycznie niezniszczalne4. Nikt nie
wie, jak dugo przecitny atom potrafi y. Wedug Martina Reesa co najmniej 1035 lat ta
liczba jest tak dua, e nawet ja zadowol si przedstawieniem jej w postaci wykadniczej.
Atomy s nie tylko trwae, lecz take niezwykle mae. P miliona atomw ustawionych w
szeregu nie wystarczyoby do pokrycia szerokoci ludzkiego wosa. Rozmiarw pojedynczego
atomu nie sposb sobie wyobrazi, lecz moemy oczywicie prbowa.
Zacznijmy od milimetra czyli od linii o dugoci rwnej np. dywizo- wi (-). Teraz
podzielmy t lini na tysic jednakowych czci. Kada z tych czci ma dugo jednego
mikrona. To jest skala mikroorganizmw. Na przykad pantofelek maa, jednokomrkowa
yjca w wodzie istota ma rozmiary okoo 2 mikronw, czyli 0,002 milimetra. Gdyby
chcia goym okiem zobaczy pywajcego w kropli wody pantofelka5, musiaby powikszy
t kropl do rednicy 12 metrw. Gdyby w tej samej kropli wody chcia zobaczy ktry z
atomw, kropla musiaaby mie 24 kilometry.

Inaczej mwic, atomy istniej w skali o wiele mniejszej ni jakiekolwiek ywe istoty. Aby
osign t skal, kady z owych mikronowych fragmentw naszego dywizu naleaoby z
kolei podzieli na 10 tysicy czci. To jest skala atomu: dziesiciomiiionowa cz milimetra.
To oczywicie przekracza moliwoci naszej wyobrani, lecz moemy wyrobi sobie pewne
pojcie proporcji, jeeli uwiadomimy sobie, e jeden atom ma si tak do milimetra jak
grubo kartki papieru do wysokoci Empire State Building.

Rozpowszechnienie i niezwyka trwao atomw nie zmienia faktu, e tak trudno je

wykry, a jeszcze trudniej zrozumie. Koncepcja atomowej struktury materii wszystko jest
zbudowane z tych maych, licznych, praktycznie niezniszczalnych cegieek przebia si do
powszechnej wiadomoci dopiero w osiemnastym wieku, i to nie za spraw Antoine'a
Lavoisiera, jak mona by oczekiwa, ani nawet Henry'ego Cavendisha lub Humphry'ego
Davy'ego, lecz dziki niepozornemu i sabo wyksztaconemu kwakrowi o nazwisku John
Dalton, ktrego spotkalimy ju w rozdziale 7.
Dalton urodzi si w 1766 roku w Eaglesfield w pobliu Cockermouth, w rodzinie ubogich
tkaczy i zarazem gorliwych kwakrw (cztery lata pniej do kwakrw w Cockermouth doczy
poeta William Wordsworth). By wyjtkowo bystrym uczniem, do tego stopnia, e w
nieprawdopodobnie modym wieku dwunastu lat kierowa ju lokaln szko. By moe
wiadczy to bardziej o poziomie szkoy ni o uzdolnieniach Daltona, lecz z jego pamitnikw
wiemy rwnie, e mniej wicej w tym samym czasie czyta Principia Newtona w
oryginalnym aciskim wydaniu, a take inne, rwnie ambitne dziea. W wieku pitnastu lat,
nadal kierujc szko, podj prac w pobliskiej miejscowoci Kendal, a dziesi lat pniej
przenis si do Manchesteru, skd nie rusza si prawie wcale przez pozostae 50 lat ycia.
Rwnie w Manchesterze zapracowa na reputacj tytana intelektu, piszc ksiki i artykuy na
rozmaite tematy, od meteorologii po gramatyk. Bada midzy innymi lepot barw,
schorzenie, ktre dotkno jego samego i ktre od niego nosi nazw daltonizm. Reputacj
Daltona ugruntowaa jednak opasa ksika zatytuowana A New System of Chemical
Philosophy, ktra ukazaa si w 1808 roku.
Jeden niewielki rozdzia, liczcy zaledwie pi stron (spord 900) Dalton powici
atomom. Jego prosta, lecz dalekosina idea polegaa na tym, e caa materia skada si z
niezmiernie maych, niezniszczalnych czstek. Rwnie dobrze moglibymy prbowa
wprowadzi now planet do Ukadu Sonecznego6 lub anihilowa jedn z obecnie
istniejcych, jak stworzy lub zniszczy atom wodoru", napisa Dalton.
Ani sama idea atomw, ani nawet nazwa nie bya nowa. Jedno i drugie stworzyli staroytni
Grecy. Wkad Daltona polega na tym, e bada on wzgldne rozmiary i cechy atomw, a take
ich zwizki. Wiedzia na przykad, e wodr jest najlejszym pierwiastkiem, wic przypisa
mu mas atomow rwn 1. Sdzi rwnie, e woda skada si z tlenu i wodo
ru w proporcji 7:1, wic przypisa tlenowi mas rwn 7. W ten sposb zdoa ustali wzgldne
masy znanych wwczas pierwiastkw. Wyniki jego bada nie zawsze byy oszaamiajco
dokadne masa tlenu wynosi w rzeczywistoci 16, a nie 7 lecz zasada okazaa si suszna
i staa si podstaw caej chemii i w ogle caej wspczesnej nauki.
Prace Daltona uczyniy go sawnym, co jednak w niewielkim stopniu zmienio jego ycie
osobiste. W 1826 roku francuski chemik P.J. Pelletier przyby do Manchesteru7, aby spotka
atomowego bohatera. Spodziewa si zapewne, e znajdzie go w jakiej szacownej instytucji,
wic z prawdziwym zaskoczeniem przyj fakt, e Dalton uczy maych chopcw podstaw
arytmetyki w niewielkiej kwakierskiej szkole w bocznej uliczce. Wedug historyka nauki E.J.
Holmyarda skonfundowany Pelletier wybka8:
Est-ce quej 'ai l 'honneur de m 'addresser a Monsieur Dalton?", poniewa nie mg uwierzy
wasnym oczom, widzc wiatowej sawy chemika, jak uczy czterech dziaa arytmetycznych.
Tak odpar rzeczowo zagadnity. Czy zechciaby waszmo usi, a w tym czasie ja
zadam temu chopcu zadanie z arytmetyki?".
Dalton stara si unika rozgosu i zaszczytw, lecz zosta mimo to i wbrew swej woli
wybrany do Royal Society, obsypany gradem medali i obdarzony hojnrzdowpensj. Gdy w
1844 roku zmar, 40 tysicy ludzi modlio si przy jego trumnie, a kondukt pogrzebowy

rozciga si na dwie mile9. Jego notka biograficzna w Dictionary of National Biography

naley do najduszych, ustpujc jedynie biogramom Darwina i Lyella.
Przez ponad wiek od sformuowania przez Daltona jego teorii10 miaa ona czysto
hipotetyczny status, a cakiem spora liczba uczonych powtpiewaa lub wrcz kwestionowaa
istnienie atomw midzy innymi wiedeski fizyk Ernst Mach, od ktrego nazwiska
pochodzi jednostka prdkoci rwna prdkoci dwiku. Atomy nie mog by postrzegane
zmysami [...] sone jedynie produktami umysu", napisa Mach. Sceptycyzm wobec atomowej
teorii budowy materii by tak duy, zwaszcza wrd niemieckojzycznych uczonych, e mia
jakoby odegra istotnrol w samobjczej mierci wielkiego fizyka i entuzjasty atomw,
Ludwiga Boltzmanna11, ktry odebra sobie ycie w 1906 roku.
Pierwszego bezspornego dowodu na istnienie atomw dostarczy w 1905 roku Einstein w
swoim artykule na temat ruchw Browna. Artyku nie

zwrci niczyjej uwagi, a sam Einstein niebawem zaj si czym innym (konstruowaniem
oglnej teorii wzgldnoci), wic prawdziwym bohaterem ery atomowej, jeli nie
najwybitniejszym w ogle, zosta Ernest Rutherford.
Rutherford urodzi si w 1871 roku na farmie w Nowej Zelandii. Jego rodzice
wyemigrowali ze Szkocji. W nowej ojczynie zajmowali si produkcj lnu na niewielk skal
oraz produkcj dzieci na wiksz12 (parafrazujc Stevena Weinberga). Dorastajc w odlegym
zaktku maej wyspy pooonej na kocu wiata, Rutherford by najdalej, jak to tylko moliwe,
od gwnego nurtu nauki, lecz w 1895 roku wygra stypendium, dziki czemu znalaz si w
Cavendish Laboratoiy w Cambridge, ktre wanie miao sta si gwnym orodkiem fizyki
na wiecie.
Fizycy s znani z protekcjonalnego stosunku do przedstawicieli innych nauk. Gdy ona
wielkiego austriackiego fizyka Wolfganga Pauliego opucia go dla innego uczonego, ten nie
mg otrzsn si ze zdumienia. Zrozumiabym, gdyby wybraa toreadora powiedzia
jednemu z przyjaci. Ale chemika..."13
Rutherford w peni podziela to przekonanie14. Wszelka nauka to jest albo fizyka, albo
filatelistyka" to synne stwierdzenie Rutherforda byo pniej wielokrotnie cytowane i
pozostaje w do zabawnym kontracie z faktem, e Rutherford otrzyma w 1908 roku
Nagrod Nobla w dziedzinie chemii, a nie fizyki.
Rutherford mia szczcie. Nie tylko dlatego, e by geniuszem, lecz take i z tego powodu,
e w jego czasach fizyka i chemia byy tak ekscytujce i tak bardzo spokrewnione (niezalenie
od jego wasnych przekona). Ju nigdy nie bd si tak wygodnie przekrywa.
Mimo swoich niewtpliwych sukcesw Rutherford nie by wyjtkowo byskotliwym
naukowcem, a jego zdolnoci matematyczne pozostawiay sporo do yczenia. W czasie
wykadw czsto do tego stopnia gubi si we wasnych rwnaniach, e poddawa si w
poowie ich wyprowadzania i zostawia reszt do dokoczenia samym studentom15. Wedug
jego dugoletniego wsppracownika, odkrywcy neutronu, Jamesa Chadwicka, Rutherford nie
by rwnie wyjtkowo uzdolnionym eksperymentatorem. By po prostu wytrway i mia
otwarty umys. Niedostatki bystroci nadrabia przenikliwoci i miaoci. Wedug jednego z
biografw umys Ruther
forda zawsze kierowa si w stron granic tak daleko, jak tylko potrafi16, czyli znacznie dalej
ni wikszo ludzi". Postawiony przed nierozwizywalnym problemem by gotw pracowa
nad nim duej i ciej ni inni. By bardziej otwarty na nieortodoksyjne rozwizania. Swoje
wielkie odkrycia zawdzicza w znacznej mierze gotowoci do powicenia wielu nudnych
godzin na spogldanie w ekran i liczenie scyntylacji (tak nazwano byski wywoywane przez
czstki alfa)pracy, ktr zazwyczaj zleca si komu innemu. By jednym z pierwszych, a by
moe nawet pierwszym czowiekiem, ktry dostrzeg17, e energia ukryta w atomie moe
zosta wykorzystana do zbudowania bomb o mocy wystarczajcej, aby cay ten wiat poszed
z dymem".
Fizycznie by zwalistym osobnikiem o tubalnym, oniemielajcym gosie. Jeden z jego
kolegw, na wie o planowanej transmisji radiowej przez Atlantyk z udziaem Rutherforda,
zapyta z powan min: A po co radio?"18. Sam Rutherford rwnie nie by pozbawiony
poczucia humoru, z dodatkiem odpowiedniej dozy pewnoci siebie. Gdy kto zwrci mu
uwag, e zawsze znajduje si na fali, odpar: No c, w kocu to ja wywoaem t fal". C.P.
Snow wspomina uwag Rutherforda podsu- chan u krawca w Cambridge: Kadego dnia
rosn w pasie. I w gowie"19.
Zarwno obwd pasa, jak i sawa byy jeszcze daleko przed nim, gdy w 1895 roku zjawi
si w Cavendish Laboratory*. Trafi na wyjtkowo podny okres w nauce. W tym samym roku,
w ktrym Rutherford przyby do Cambridge, Wilhelm Roentgen z uniwersytetu w Wurzburgu
w Niemczech odkry promienie X; w nastpnym roku Henri Becuerel odkry pro-

mieniotwrczo. Przed laboratorium Cavendisha otwieraa si duga era epokowych odkry.

W 1897 roku w tyme laboratorium J.J. Thomson odkry elektron, w 1911 C.T.R. Wilson
skonstruowa pierwszy detektor czstek (do ktrego jeszcze wrcimy), a w 1932 James
Chadwick odkry neutron. W jeszcze dalszej przyszoci, w 1953 roku, James Watson i Francis
Crick odkryj w Cavendish struktur DNA.
Pocztkowo Rutherford pracowa nad falami radiowymi, osigajc zreszt pewne
wymierne sukcesyzdoa przesa wyrany sygna na odlego jednej mili, co byo wwczas
cakiem rozsdnym wynikiemlecz
* Nazwa pochodzi od tej samej rodziny, ktre daa wiatu Henry'ego. Tym razem by to
William Cavendish, sidmy diuk Devonshire, utalentowany matematyk i zarazembaron
przemysu stalowego wiktoriaskiej Anglii, ktiy w 1870 roku ofiarowa Cambridge
University 6300 funtw na budow laboratorium badawczego.

porzuci t dziedzin, gdy jeden ze starszych kolegw przekona go, e radio nie ma
przyszoci20. Majc poczucie, e nie rozwija si w Cavendish, Rutherford przenis si na
McGill Univcrsity w Montrealu, gdzie zacza si jego droga do wielkoci. Zanim otrzyma
Nagrod Nobla (za badania nad rozpadami pierwiastkw oraz nad chemi substancji
radioaktywnych", wedug oficjalnego uzasadnienia), wrci do Anglii, na uniwersytet w
Manchesterze i wanie tam wykona swoje najwaniejsze prace nad struktur i natur atomu.
Na pocztku dwudziestego wieku byo ju wiadomo, e atomy s zbudowane z czci
przesdzio o tym odkrycie elektronu przez J.J. Thomsona lecz nikt nie wiedzia, z ilu
czci, w jaki sposb te czci si cz ani jaki ksztat maj atomy. Niektrzy fizycy sdzili, e
atomy mog mie ksztat szecianu21, poniewa szeciany mona zgrabnie upakowa, nie zostawiajc pustej przestrzeni. Wikszo skaniaa si jednak do pogldu, e atom przypomina
ksztatem buk z rodzynkami lub pudding liwkowy: gst, dodatnio naadowan mas,
nadziewan ujemnymi elektronami, jak rodzynki w ciecie.
W 1909 roku Rutherford, wraz z dwoma wsppracownikami, Hansem Geigerem (ktry
pniej mia wynale detektor promieniowania noszcy obecnie nazw licznik Geigera*) oraz
Ernestem Marsdenem, strzelali czstkami alfa, czyli zjonizowanymi atomami helu, w cienk
foli wykonan ze zota. Ku zaskoczeniu ich wszystkich niektre czstki alfa odbijay si od
folii. To po prostu nie mogo si zdarzy. Wedug sw Rutherforda byo to rwnie
nieprawdopodobne, jakby pitnastocalowa kula armatnia odbia si od kartki papieru. Po
dugim namyle doszed jednak do wniosku, e istnieje jedno moliwe wyjanienie: czstki,
ktre ulegy odbiciu, musiay trafi w co bardzo maego i twardego, co znajduje si w samym
sercu atomu, natomiast pozostae czstki pdziy obok bez przeszkd. Rutherford zda sobie
spraw, e atom stanowi w wikszoci pust przestrze, z bardzo gstym jdrem w rodku.
Byo to niezwykle obiecujce odkrycie, lecz wedle wszelkich praw konwencjonalnej fizyki
prowadzio do konkluzji, e atomy nie powinny w ogle istnie.
*
Geiger zosta pniej sympatykiem nazistw, bez wahania wydajc im swoich ydowskich
kolegw, cznie z tymi, z ktrymi uprzednio wsppracowa.
Zrbmy ma przerw i rozwamy struktur atomu wedug naszej obecnej wiedzy. Kady
atom jest zbudowany z trzech rodzajw czstek: protonw, ktre maj dodatni adunek
elektryczny, elektronw, ktre maj ujemny adunek elektryczny, i neutronw, ktre nie maj
adunku. Protony i neutrony s stoczone w jdrze, natomiast elektrony kr dookoa. Liczba
protonw decyduje o chemicznej tosamoci atomu22. Atom z jednym protonem jest atomem
wodoru, atom z dwoma protonamihelu, z trzema
litu i tak dalej. Za kadym razem, gdy dodamy jeden proton, otrzymujemy atom innego
pierwiastka (liczba protonw w neutralnym atomie jest zawsze rwna liczbie elektronw,
zatem rwnie dobrze mona by definiowa pierwiastki, podajc liczb elektronw; elektrony
tworz wizania chemiczne, wic z pewn doz poetyckiej przesady wytumaczono mi to w ten
sposb, e protony decyduj o tosamoci, a elektrony o osobowoci atomw).
Neutrony nie maj wpywu na tosamo atomu, lecz decyduj o jego masie. Liczba
neutronw w atomie jest zwykle zbliona do liczby protonw, lecz atomy okrelonego
pierwiastka mog mie rne liczby neutronw, w pewnym niewielkim zakresie. Dodanie lub
zabranie neutronu z jdra atomu zmienia izotop23, lecz nie zmienia pierwiastka. Atom o okrelonej liczbie protonw i okrelonej liczbie neutronw przynaley do okrelonego izotopu
danego pierwiastka. Techniki datowania stosowane w archeologii czsto wykorzystuj
istnienie rnych izotopw okrelonego pierwiastka na przykad wgiel C-14 jest izotopem,
ktrego jdra atomowe zawieraj sze protonw oraz osiem neutronw (co w sumie daje
czternacie).
Neutrony i protony mieszcz si w jdrze atomu. Jdro jest bardzo mae

 zajmuje zaledwie jedn milionow z miliardowej czci objtoci caego atomu24 ~ lecz
fantastycznie gste, poniewa zawiera prawie ca mas atomu. Jak uj to Cropper, gdyby
powikszy atom do rozmiarw katedry, jdro wci byoby nie wiksze ni mucha, lecz wiele
tysicy razy cisze ni katedra23. Ta zupenie nieoczekiwana przestrzenna struktura atomu,
ktry skada si niemal wycznie z pustej przestrzeni, w 1910 roku najbardziej zaskoczya
Rutherforda.
wiadomo, e atomy s w zasadzie puste, a poczucie twardoci i sztywnoci wikszoci
otaczajcych nas przedmiotw stanowi iluzj, nawet dzisiaj jest zdumiewajca. Gdy dwa
przedmioty si stykaj w tym kontekcie najczciej odwoujemy si do obrazu
zderzajcych si kul bi

lardowych w rzeczywistoci nie dochodzi do bezporedniego zetknicia, lecz, jak uj to

Timothy Ferris, pola elektryczne ujemnie naadowanych adunkw powoduj ich wzajemne
odpychanie [...] [GJdyby nie ich adunki elektryczne, kule przeniknyby przez siebie
nienaruszone, jak galaktyki"26. Gdy siedzisz na krzele, w rzeczywistoci nie siedzisz, lecz lewitujesz nad nim na wysokoci jednego angstrema (jednej stumilionowej czci centymetra), a
twoje elektrony i elektrony krzesa nieugicie odmawiaj bardziej intymnego zblienia.
Obraz atomu, jaki prawie kady z nas przechowuje w pamici, przedstawia jeden lub dwa
elektrony krce wok jdra, jak planety wok Soca. Taki obraz po raz pierwszy
zasugerowa, a waciwie odgad, japoski fizyk Hantaro Nagaoka w 1904 roku. Obraz ten jest
zarwno trway, jak i faszywy. Isaac Asimow lubi powtarza, e planetarny obraz atomu
inspirowa cae pokolenia autorw powieci fantastycznonaukowych do tworzenia wiatw
wewntrz wiatw, w ktrych atomy stanowiy malekie, zamieszkane ukady soneczne, lub
nasz Ukad Soneczny by przedstawiany jako may kbek w znacznie wikszym systemie.
CERN, Europejskie Laboratorium Fizyki Czstek, do dzisiaj uywa obrazu Nagaoki jako logo
swej strony internetowej, mimo e fizycy od dawna wiedz, i elektrony raczej nie s podobne
do krcych wok gwiazdy planet, lecz do wirujcych migie wiatraczka, wypeniajcych
ca przestrze swoich orbit (lecz z t bardzo istotn rnic, e miga tylko robi wraenie,
jakby znajdoway si rwnoczenie w kadym miejscu orbity, natomiast elektrony
rzeczywicie tam s).
W 1910 roku jeszcze tego oczywicie nie wiedziano. Odkrycie Rutherforda postawio
przed fizykami wiele powanych problemw. W szczeglnoci, zgodnie z konwencjonaln
elektrodynamik krcy elektron powinien bardzo szybko traci energi, zbliajc si
spiralnym ruchem w kierunku jdra, aby po krtkiejbardzo krtkiej, jak okamgnienie
chwili zderzy si z nim, z katastrofalnymi konsekwencjami dla obu stron. Do rozwizania by
take problem, w jaki sposb protony, z ich dodatnimi adunkami, mog stoczy si razem w
jdrze, zamiast rozbiec si na wszystkie strony pod wpywem elektrycznego odpychania.
Stopniowo zaczto zdawa sobie spraw, e w wiecie atomw nie rzdz te same prawa co w
wiecie makroskopowym, do ktrego jestemy przyzwyczajeni.
W miar jak fizycy zaczli si zagbia w rzeczywisto subatomo- wych czstek,
odkrywali, e nie jest ona jedynie inna ni wszystko, co dotychczas wiedzieli, lecz przekracza
granice wszystkiego, co kiedykolwiek sobie wyobraali. Zachowania w wiecie atomw s
tak odmienne od naszych zwykych dowiadcze27 stwierdzi kiedy Richard Feynman
e bardzo trudno jest si z nimi oswoi; dotyczy to zarwno nowicjuszy, jak i dowiadczonych
fizykw". Gdy Feynman wypowiedzia t uwag, fizycy mieli ju za sob p wieku na
oswojenie si z dziwacznymi waciwociami i zachowaniami atomw. Moemy tylko sobie
wyobraa, jakie wraenie musiay one zrobi na Rutherfordzie i jego kolegach w pocztkach
pierwszej dekady dwudziestego wieku, gdy wszystko to stanowio absolutn nowo.
Jednym ze wsppracownikw Rutherforda by miy i spokojny Duczyk o nazwisku Niels
Bohr. W 1913 roku Bohr wpad na pewien pomys, ktry wyda mu si tak ekscytujcy, e
odoy swojpodr polubn, aby napisa artyku, ktry niebawem sta si przeomow
publikacj w dziedzinie fizyki mikrowiata.
Fizycy nie mogli oczywicie na wasne oczy oglda czego tak maego jak atom, wic
musieli prbowa odgadywa jego struktur na podstawie zachowania atomw poddawanych
rozmaitym torturom, takim jak na przykad strzelanie czstkami alfa w zot foli. Wyniki tych
eksperymentw byy niekiedy zaskakujce i zagadkowe. Jednz takich zagadek stanowio tak
zwane widmo promieniowania wodoru. Byy to diagramy wskazujce, e atomy wodoru
promieniuj tylko na kilku okrelonych dugociach fal, a nigdy nie promieniujna
pozostaych. Wygldao to tak, jakby kto pozostajcy pod obserwacj pojawia si w kilku

okrelonych miejscach, lecz nigdy nie widziano go przemieszczajcego si midzy nimi. Nikt
nie rozumia, dlaczego tak si dzieje.
To wanie w trakcie rozwaania tej zagadki Bohr znalaz rozwizanie, ktre opisa w
swoim synnym artykule zatytuowanym On the Constitu- tions of Atoms and Molecules, gdzie
wysun sugesti, e elektrony nie spadaj na jdra, poniewa mog zajmowa tylko cile
okrelone orbity. Wedug teorii Bohra elektron przemieszczajcy si midzy orbitami znika z
jednej z nich i natychmiast pojawia si na drugiej, nie zajmujc przestrzeni midzy nimi. Ta
idea synny kwantowy skok" bya oczywicie cakowicie sprzeczna ze zdrowym
rozsdkiem, lecz okazaa si zbyt poyteczna, aby mona j byo z miejsca odrzuci. Nie tyl

ko powstrzymywaa elektrony przed opadaniem na jdro, lecz take wyjaniaa zagadkowe

zachowanie i niezrozumiae waciwoci widma promieniowania atomw wodoru. Elektrony
pojawiay si tylko na okrelonych orbitach, poniewa istniay tylko na okrelonych orbitach.
Odkrycie to stanowio przeom w fizyce i przynioso Bohrowi Nagrod Nobla w 1922 roku,
rok po nagrodzie dla Einsteina.
Tymczasem niezmordowany Rutherford, ktry wrci do Cambridge i obj stanowisko
szefa Cavendish Laboratory po przejciu J. J. Thomsona na emerytur, sformuowa model,
ktry wyjania, dlaczego jdra atomw nie rozpadaj si pod wpywem odpychania
elektrycznych adunkw protonw. Rutherford rozumowa w ten sposb, e elektryczne
oddziaywanie protonw musi by w pewien sposb znoszone przez jakie neutralne czstki,
ktre nazwa neutronami. Idea bya prosta i pocigajca, lecz nieatwa do udowodnienia.
Wsppracownik Rutherforda, James Chad- wick, spdzi jedenacie pracowitych lat na
polowaniu na neutrony, zanim w kocu w 1932 roku dopi swego. Trzy lata pniej rwnie
on otrzyma Nagrod Nobla. Jak zauway Boorse i jego koledzy w swojej historii tych odkry,
zwoka w odkryciu neutronw miaa take pozytywne skutki, poniewa opnia badania,
ktre ostatecznie doprowadziy do skonstruowania bomby atomowej (neutrony nie maj
adunku elektrycznego, wic nie s odpychane przez pola elektryczne atomw, dziki czemu
mona nimi strzela, jak torpedami, w sam rodek atomu, uruchamiajc proces zwany
rozszczepieniem). Zwrcili oni uwag, e gdyby neutron zosta zidentyfikowany w latach
dwudziestych28, to, jest bardzo prawdopodobne, e bomba atomowa zostaaby najpierw
skonstruowana w Europie, niemal na pewno przez Niemcw".
Sprawy potoczyy si jednak w taki sposb, e Europejczycy najpierw zajli si dziwnym
zachowaniem elektronu. Gwny problem, jaki mieli do rozwizania, polega na tym, e
elektron czasami zachowuje si jak czstka, a czasami jak fala. Ta niemoliwa do pojcia
dualno przez ca dekad opieraa si prbom wyjanienia przez najtsze umysy caej
Europy. Przeom nastpi na pocztku lat dwudziestych, gdy Louis Victor de Bro- glie,
potomek ksicej rodziny, opublikowa hipotez, zgodnie z ktr czstki materii w pewnych
sytuacjach rzeczywicie zachowuj si jak fale. Publikacja de Broglie'a zainspirowaa
Austriaka Erwina Schrtidingera, ktry wprowadzi kilka pomysowych uzupenie i
sformuowa matematyczny model zwany mechanik falow. W tym samym czasie niemiecki
fizyk Werner Heisenberg stworzy konkurencyjn teori, zwan mechanik macierzow. Bya
ona oparta na koncepcji macierzy, ktra bya znana tak niewielu osobom, e pocztkowo
niemal nikt nie rozumia w peni implikacji nowej teorii, cznie z samym Heisenbergiem
(ktry w pewnym momencie poskary si przyjacielowi: Nie wiem nawet, czym jest macierz"29). Teoria Heisenberga wyjaniaa jednak pewne rzeczy, ktrych nie tumaczya
mechanika falowa SchrOdingera.
W rezultacie fizycy, ktrzy przez ca dekad bez powodzenia poszukiwali nowej teorii
atomu, nagle znaleli si w sytuacji, w ktrej mieli dwie teorie oparte na cakowicie
odmiennych przesankach, lecz dajce identyczne rezultaty. Taka sytuacja nie moga
oczywicie trwa w nieskoczono.
W 1926 roku, dziki wsplnym wysikom wielu wybitnych umysw, powstaa
kompromisowa teoria czca elementy obu wyej wymienionych i nazwana mechanik
kwantow. Wrd tych elementw bya synna zasada nieoznaczonoci Heisenberga, a take
zaoenie, e elektron jest czstk, lecz opisywan w kategoriach fal. Zasada nieoznaczonoci
stwierdza, e moemy zna trajektori, wzdu ktrej elektron w danej chwili si porusza, lub
moemy zna jego aktualne pooenie, lecz nie moemy zna jednego i drugiego
rwnoczenie*. Kada prba zmierzenia jednej z tych wielkoci prowadzi w nieunikniony
sposb do zaburzenia drugiej i nie wynika to z braku dostatecznie precyzyjnych przyrzdw30,
lecz stanowi nieodczn i niezmienn waciwo wszechwiata.

W praktyce oznacza to, e nie da si z gry przewidzie, gdzie elektron si znajdzie w

okrelonym momencie. Mona jedynie okreli prawdopodobiestwa jego rnych moliwych
pooe. Jak uj to Dennis Overbye, elektron nie istnieje, zanim nie zostanie zaobserwowany.
Inaczej mwic, dopki nie zostanie zaobserwowany, dopty musi by traktowany, jakby by
rwnoczenie wszdzie i nigdzie"31.
Jeeli wydaje ci si, e trudno si w tym wszystkim poapa, to moe
* Zasada Heisenberga nazywana jest take niekiedy zasad nieokrelonoci lub (rzd: ko)
niepewnoci. W innych jzykach rwnie panuje niepewno co do uycia odpowiedniego
sowa. Michael Frayn pisze w posowiu do swej sztuki Copenhagen, e w jzyku niemieckim
funkcjonuje kilka okrele Unsicherheit, Unschar/e, Ungenauigkeil oraz Unbeslimmthelt
z ktrych adne nie odpowiada cile angielskiemu unceriainly [niepewno]. Frayn
sugeruje, e Indeterminacy [nieokrelono] byoby lepszym tumaczeniem, a
indeterminability [niemono okrelenia] jeszcze lepszym. Sam Heisenberg na og uywa
terminu Unbestimmtheii.

pocieszy ci fakt, e podobnie czuli si sami fizycy. Overbye pisze: Bohr stwierdzi kiedy, e
kady, kto pocztkowo nie uwaa mechaniki kwantowej za obraz zdrowego rozsdku, w
rzeczywistoci jej nie zrozumia"32, Heisenberg zapytany, w jaki sposb naley wyobraa
sobie atom, odpar: Nawet nie prbuj"33.
Atom okaza si odmienny od wyobrae wikszoci ludzi. Elektron nie fruwa wok jdra
jak planeta wok swego soca, lecz przypomina raczej nieco amorficzn chmur. Powoka"
atomu nie stanowi byszczcej, twardej powierzchni, jak sugeruj niektre ilustracje, lecz jest
po prostu tosama z najbardziej zewntrzn spord tych rozmytych chmur elektronowych.
Sama chmura jest w zasadzie jedynie obszarem statystycznego prawdopodobiestwa34, poza
ktry elektron wychyla si bardzo niechtnie. Gdybymy mogli zobaczy atom,
przypominaby raczej spracowan pik tenisow, a nie tward kul bilardow (a waciwie ani
jedno, ani drugie, poniewa mamy tu do czynienia ze wiatem bardzo odmiennym od tego,
ktry postrzegamy zmysami).
Wydawao si, e zagadki i tajemnice nie maj koca. Jak stwierdzi James Trefi, uczeni
po raz pierwszy natknli si na aspekt wszechwiata, do ktrego zrozumienia nasze mzgi po
prostu nie s stworzone"35, lub, jak uj to Richard Feynman, rzeczy w maej skali zachowuj
si z u- penie inaczej ni rzeczy w duej skali"36. W miar jak fizycy poznawali rzeczy w maej
skali, uwiadamiali sobie coraz janiej, e znaleli wiat, w ktrym elektrony nie tylko
przeskakuj z orbity na orbit, nie wkraczajc w przestrze midzy nimi, lecz mog take
pojawia si znikd37, pod warunkiem, e rwnie szybko znikn", wedug okrelenia Alana
Lightmana z MIT.
Zapewne najwiksz z kwantowych zagadek jest idea spltania wynikajca z zasady
wykluczania, sformuowanej w 1925 roku przez Wolfganga Pauliego. Pewne pary
subatomowych czstek wiedz" o sobie nawzajem nawet wtedy, gdy s oddalone na dowolnie
due odlegoci. Czstki posiadaj pewn cech zwan spinem. Zgodnie z teori kwantow w
momencie, gdy zmierzysz spin jednej czstki z takiej pary, spin drugiej z nich natychmiast
staje si cakowicie okrelony i przeciwny do spinu pierwszej z nich niezalenie od tego, jak
daleko od siebie czstki si znajduj.
Przypomina to sytuacj, w ktrej dwie identyczne piki plaowe38, jedna w Ohio, a druga
na Fidi, wiedz nawzajem o tym, w ktrym kierunku kada z nich wiruje. W momencie, gdy
kto zobaczy jedn z nich, druga na
tychmiast zaczyna wirowa w przeciwnym kierunku. Zjawisko to zostao potwierdzone w
wielu eksperymentach39, midzy innymi w 1997 roku fizycy z uniwersytetu w Genewie
posyali fotony na siedem mil w przeciwnych kierunkach i zademonstrowali, e
zarejestrowanie jednego z nich powoduje natychmiastow reakcj u drugiego.
Wrmy jednak do lat dwudziestych. Po pocztkowym okresie niepewnoci sprawy
zaczy rozwija si w takim tempie i w takim kierunku, e na jednej z konferencji Bohr,
komentujc pewn now teori, rzuci uwag, e kwestia polega nie na tym, czy teoria jest
szalona, lecz na tym, czy jest dostatecznie szalona. Aby zilustrowa nieintuicyjn natur
kwantowego wiata, Schrdinger sformuowa swj synny eksperyment mylowy, w ktrym
hipotetyczny kot zosta umieszczony w pudle razem z pojedynczym atomem radioaktywnego
pierwiastka oraz fiolk cyjanowodoru. Jeeli w cigu godziny atom ulegnie radioaktywnemu
rozpadowi, uruchomi zapadk, ktra rozbije fiolk, umiercajc kota. Jeeli atom si nie
rozpadnie, kot przeyje. Nie zagldajc do puda, nie moemy jednak z pewnoci stwierdzi,
czy atom si rozpad, wic musimy uwaa kota rwnoczenie za martwego w 50 procentach i
ywego w 50 procentach. Jak zauway Stephen Hawking z nutk zrozumiaego podniecenia,
nie mona przewidzie dokadnie przyszych zjawisk40, skoro nie da si nawet precyzyjnie
zmierzy obecnego stanu wszechwiata!".

Na skutek tych wszystkich dziwacznych waciwoci mikrowiata wielu fizykw

kwestionowao teori kwantow w caoci lub niekiedy tylko pewne jej aspekty. Najbardziej
prominentnym jej przeciwnikiem by sam Einstein, co ma o tyle ironiczny wydwik, e to
wanie on, w roku cudw 1905, przekonujco wyjani, w jaki sposb fotony mog czasami
zachowywa si jak czstki, a kiedy indziej jak fale, kadc tym samym podwaliny nowej
fizyki. Teoria kwantowa jest z pewnoci godna uwagi stwierdzi kiedy uprzejmie, lecz w
rzeczywistoci by odmiennego zdania. Bg nie gra w koci". To stwierdzenie trwale
zapisao si w historii teorii kwantowej*.
Einstein nie mg uwierzy, e Bg stworzy wszechwiat, w ktrym pewne rzeczy s
zawsze niewiadome. Co wicej, idea dziaania na od* W kadym razie w takiej formie jest zwykle powtarzane. W rzeczywistoci cytat brzmi:
Trudno jest zajrze Bogu w karty. Ale w to, e Bg gra w koci i stosuje telepa- tyczne
metody [...] nie wierz ani przez chwil".

Iego zgodnie z ktr jedna czstka moe w sposb natychmiastowy 1 oddziaywa na

drug, odleg o tryliony mil bya sprzeczna ze szczegln teori wzgldnoci. Nic nie moe
przekroczy prdkoci wiata, a tymczasem s fizycy, ktrzy upieraj si, e na poziomie
subatomowym informacja w jaki sposb przedostaje si natychmiast od jednej czstki do
drugiej. (Nikt nigdy nie wyjani, w jaki sposb ten przekaz si odbywa. Wedug fizyka Yakira
Aharonova naukowcy zaatwili ten problem, nie mylc o tym"41).
Najpowaniejszym problemem, jaki stworzya fizyka kwantw, by jednak pewnego
rodzaju nieporzdek, do nieoczekiwany i raczej niemile widziany. Nagle okazao si, e do
opisu wszechwiata potrzebne s dwa zestawy praw: teoria kwantowa, ktra funkcjonuje na
poziomie mikro- wiata, oraz teoria wzgldnoci na poziomie makrowiata. Teoria grawitacji,
wbudowana w ogln teori wzgldnoci, doskonale opisuje i wyjania, dlaczego planety
kr wok soc i dlaczego galaktyki cz si w klastery, lecz nie odgrywa adnej roli na
poziomie czstek. Dla wyjanienia struktury atomw potrzebne byy inne siy i w latach
trzydziestych odkryto dwie: tak zwane silne oddziaywanie jdrowe oraz sabe oddziaywanie
jdrowe. Silne oddziaywanie utrzymuje protony i neutrony w jdrze atomowym, natomiast
sabe oddziaywanie jest midzy innymi odpowiedzialne za rozpady radioaktywne.
Nieco wbrew swej nazwie sabe oddziaywanie jdrowe jest 10 miliardw miliardw
miliardw razy silniejsze od grawitacji42, a silne oddziaywanie jest jeszcze (o wiele rzdw
wielkoci) mocniejsze, lecz zasig ich obu jest ograniczony do bardzo maych odlegoci. Silne
oddziaywanie funkcjonuje do odlegoci okoo jednej stutysicznej rednicy atomu43. To
wanie dlatego jdra atomowe s upakowane w tak maych objtociach i s tak gste. Z tego
samego powodu jdra bardzo cikich pierwiastkw s niestabilne oddziaywanie midzy
najbardziej odlegymi protonami sabnie wraz ze wzrostem objtoci jdra.
W rezultacie fizyka dorobia si dwch zestaww praw innego dla mikrowiata i innego
dla makrowiata, a do skali caego wszechwiata prowadzcych cakowicie odrbne ycie.
Dla Einsteina byo to nie do przyjcia i przez reszt swojego ycia44 poszukiwa sposobu
poczenia tych dwch zestaww w jeden, ktry miaby si sta tak zwan teori wielkiej
unifikacji. Ani on, ani nikt inny po nim nie zdoa tego dokona. W miar upywu czasu
Einstein stopniowo usuwa si z gwnego nurtu
nauki. Jak pisze Snow,, jego koledzy, niemal bez wyjtku, sdzili i nadal sdz, e zmarnowa
drug poow ycia".
Rozwj fizyki kwantowej, raz zaczty, postpowa dalej i przybiera na sile. W latach
czterdziestych fizycy w dobitny i spektakularny sposb zademonstrowali poziom swej wiedzy
o atomach, gdy skonstruowali bomby zrzucone w sierpniu 1945 roku na Hiroszim i Nagasaki.
Wbrew temu, co mona byo wwczas sdzi, era fizyki czstek dopiero si zaczynaa.
Niebawem miao si okaza, e struktura i zjawiska mikrowiata s o wiele bardziej
skomplikowane, ni mogo si wydawa fizykom, ktrzy wanie dokonali podboju atomu.
Zanim przejdziemy do tej nieco wyczerpujcej historii, musimy uaktualni inny wtek naszej
opowieci, w ktrym przypadki skpstwa, zdrady, oszustwa i niepotrzebnej mierci
towarzysz ostatecznemu okreleniu wieku Ziemi.

Rozdzia 10
NIEPODANY OW
Pod koniec lat czterdziestych dwudziestego wieku pewien doktorant University of
Chicago, Clair Patterson (wbrew imieniu nie by crk, lecz synem farmera ze stanu Iowa),
prbowa wyznaczy wiek Ziemi, stosujc now metod pomiaru zawartoci oowiu w
skaach. Wszystkie jego prbki byy niestety zanieczyszczone, i to na og w znacznym
stopniu. Wikszo z nich wykazywaa zawarto oowiu okoo 200 razy wysz od naturalnego poziomu. Dopiero po wielu latach Patterson zda sobie spraw, e win za ten
poaowania godny stan rzeczy naley obciy pewnego wynalazc z Ohio o nazwisku
Thomas Midgley Modszy.
Midgley by z wyksztacenia inynierem i gdyby pozosta przy tym fachu, wiat byby bez
wtpienia bezpieczniejszym miejscem, lecz Midgley interesowa si take przemysowymi
zastosowaniami chemii. W 1921 roku, gdy pracowa w General Motors Research Corporation
w Dayton, w stanie Ohio, bada zwizek zwany czteroetylkiem oowiu i odkry, e substancja
ta posiada waciwoci przeciwstukowew znacznym stopniu redukuje przedwczesny,
niepodany zapon w silniku spalinowym.
Ow by od dawna znany jako niebezpieczna substancja, lecz na pocztku dwudziestego
wieku powszechnie stosowano go w produktach konsumpcyjnych. Konserwy zamykano za
pomoc lutu zawierajcego ow. Woda bya przesyana i przechowywana w zbiornikach
zawierajcych ow. Ortoarsenian trjoowiawy by stosowany jako pestycyd do ochrony
owocw przez szkodnikami. Nawet do pasty do zbw dodawano ow. Prawie kady produkt
codziennego uytku zawiera jak dawk oowiu, lecz aden z nich nie spowodowa
powaniejszych skutkw ni paliwo do silnikw samochodowych.
Ow jest neurotoksyn. Nadmierna dawka moe spowodowa nieodwracalne zmiany i
uszkodzenia mzgu oraz centralnego ukadu nerwowego. Wrd wielu symptomw i skutkw
zatrucia oowiem naley wymie
ni lepot, bezsenno, niedomagania nerek, utrat suchu, nowotwory, parali i konwulsje1.
W swej najbardziej ostrej formie zatrucie oowiem powoduje nage, przeraajce halucynacje,
wstrzsajce zarwno dla ofiary, jak i dla wiadkw, ktre na og doprowadzaj do piczki i
kocz si mierci. Ow naprawd potrafi by grony.
Z drugiej strony ow jest niezwykle atwy w wydobyciu oraz obrbce i niemal
zawstydzajco zyskowny w produkcji na skal przemysow, a czteroetylek oowiu
rzeczywicie posiada waciwoci przeciwstukowe, wic w 1923 roku trzy spord
najwikszych amerykaskich koiporacji, General Motors, Du Pont oraz Standard Oil z New
Jersey, utworzyy przedsibiorstwo pod nazw Ethyl Gasoline Corporation (pniej skrcono
nazw do Ethyl Corporation), ktrego zadaniem byo produkowanie czteroetylku oowiu w
takich ilociach, jakie wiat byby skonny kupi. Okazao si, e wiat jest gotw kupi
cakiem spore iloci. Producenci nazwali swj produkt etylek", poniewa taka nazwa miaa
bardziej neutralny, mniej toksyczny i mniej grony wydwik ni okrelenie zawierajce
sowo ow". W dniu 1 lutego 1923 roku etylek zosta wprowadzony do powszechnego
uytku (w szerszym znaczeniu, ni wikszo ludzi zdawaa sobie spraw).
Niemal natychmiast u pracownikw zatrudnionych bezporednio przy produkcji pojawiy
si objawy charakterystyczne dla zatrucia oowiem, jak chwiejny krok oraz inne zaburzenia, i
niemal natychmiast Ethyl Corporation zacza stosowa polityk cichego, lecz nieugitego
zaprzeczania, ktra miaa jej dobrze suy przez cae dziesiciolecia. Jak pisze Sharon Bertsch
McGrayne w swojej poruszajcej historii chemii przemysowej Prometheans in the Lab, gdy u
pracownikw w jednej z fabryk pojawiy si nieodwracalne halucynacje, rzecznik fabryki bez
mrugnicia okiem poinformowa reporterw, e ci ludzie prawdopodobnie postradali zmysy,
poniewa zbyt ciko pracowali"2. Co najmniej pitnacie osb zmaro w pocztkowym

okresie produkcji benzyny oowiowej. Liczba osb, ktre zachoroway na skutek kontaktu z
oowiem, nie jest znana, poniewa firma niemal zawsze potrafia ukry przypadki wyciekw i
wywoanych przez nie zatru. Zdarzay si jednak sytuacje niemoliwe do zatuszowania, na
przykad w 1924 roku, gdy w cigu kilku dni pi osb zmaro, a trzydzieci pi zamienio si
w yjce wraki w wyniku wadliwej wentylacji w jednej z fabryk.
Gdy pogoski o zagroeniach zwizanych z nowym produktem zaczy zatacza coraz
szersze krgi, Thomas Midgley, wynalazca etylku, zwoa

konferencj prasow, aby rozproszy rosnce niepokoje. W trakcie zapewnie o dbaoci firmy
o bezpieczestwo pracownikw Midgley obla czte- roetylkiem oowiu swoje rce, a nastpnie
przez 60 sekund trzyma nos nad zawierajcym go naczyniem, twierdzc przy tym, e mgby
t procedur powtarza codziennie bez uszczerbku dla zdrowia. W rzeczywistoci Midgley
doskonale wiedzia o zagroeniach zwizanych z zatruciem oowiem3: kilka miesicy
wczeniej sam zachorowa i od tego czasu pomijajc wspomnian demonstracj dla
dziennikarzyunika oowiu jak ognia.
Zachcony sukcesem benzyny oowiowej Midgley zaj si z kolei innym
technologicznym problemem swojej epoki. W latach dwudziestych lodwki byy czsto
przyczyn powanych wypadkw, poniewa stosowano w nich zdradliwy i niebezpieczny gaz,
ktry czsto si ulatnia. W 1929 roku wyciek gazu z lodwki w szpitalu w Cleveland, w stanie
Ohio, kosztowa ycie ponad 100 ludzi4. Midgley zabra si do poszukiwania gazu, ktiy byby
chemicznie obojtny, niepalny, niepowodujcy korozji i niegrony dla zdrowia. Jego
niesamowity instynkt niebawem zaowocowa wynalezieniem chlorofluorowglowodorw,
zwizkw znanych obecnie pod skrtem CFC.
Niewiele produktw przemysowych znalazo tak szybko tak liczne zastosowania. Zwizki
CFC zaczto produkowa na pocztku lat trzydziestych. Zawieray je tysice produktw
codziennego uytku, od klimatyzatorw samochodowych po dezodoranty. P wieku pniej
okazao si, e niszcz one warstw ozonu w stratosferze, co, jak wszyscy wiemy, ma do
niebezpieczne konsekwencje.
Ozon stanowi jedn z form tlenu. Molekua ozonu tym si rni od zwykego tlenu, ktrym
oddychamy, e skada si z trzech atomw tlenu, a nie z dwch. Na powierzchni Ziemi ozon
jest niebezpieczny, gdy powoduje niedomagania i schorzenia ukadu oddechowego, lecz
wysoko w atmosferze jego obecno jest ze wszech miar podana, poniewa bardzo
skutecznie pochania promieniowanie ultrafioletowe, mimo e jego stenie w stratosferze jest
bardzo niewielkie, waciwie znikome. Gdyby cay ozon wystpujcy w atmosferze ziemskiej
przenie w poblie powierzchni Ziemi, utworzyby warstw o gruboci zaledwie dwch
milimetrw. Dlatego tak atwo udao nam si zaburzy planetarne zasoby ozonu.
Chlorofluorowglowodory rwnie nie wystpuj w atmosferze w du
ych ilociach stanowi okoo jednej miliardowej czci atmosfery ziemskiej lecz s
niezwykle destniktywne. Jeden kilogram CFC potrafi schwyta i zniszczy 70 000 kilogramw
atmosferycznego ozonu5. Zwizki CFC s rwnie bardzo trwae rednio liczc, molekua
CFC moe pretrwa w atmosferze okoo 100 lat, przez cay czas niszczc ozon. Dziaaj take
jako bardzo skuteczne gazy cieplarniane. Jako czynnik wzmacniajcy efekt cieplarniany
molekua CFC jest okoo 10 000 razy skuteczniejsza od dwutlenku wgla6, ktry te nie jest
ostatni w tej konkurencji. Krtko mwic, chlorofluorowglowodory maj spore szanse na
tytu najbardziej niebezpiecznego wynalazku dwudziestego wieku.
Midgley nigdy si o tym nie dowiedzia, poniewa zmar na dugo przed tym, zanim
odkryto destrukcyjne waciwoci zwizkw CFC. Jego mier bya rwnie wyjtkowa7 jak
cae jego ycie. Aby czciowo zaradzi swemu kalectwu, ktre pozostao mu po przebyciu
choroby Heinego-Medina, wynalaz i skonstruowa zbudowany z wielokrkw mechanizm,
ktry automatycznie podnosi lub obraca go na ku. W 1944 roku Midgley zaplta si w
linki i udusi.
Mniej wicej w tym samym czasie na University of Chicago Willard Libby pracowa nad
metod datowania technik radioaktywnego wgla, wynalazkiem, ktry mia umoliwi
naukowcom okrelanie wieku koci oraz innych organicznych pozostaoci. Wczeniejsze
oszacowania dat nie sigay dalej ni okres I dynastii egipskiej8- czyli okoo 3000 lat p.n.e.
Nikt nie mg z pewnoci stwierdzi, kiedy na przykad skoczya si ostatnia epoka
lodowcowa lub kiedy ludzie z kultury Cro-Magnon dekorowali jaskinie w Lascaux we Francji.

Idea Libby'ego okazaa si tak poyteczna, e w 1960 roku otrzyma za ni Nagrod Nobla.
Opieraa si na prostym spostrzeeniu, e wszystkie ywe organizmy zawieraj wgiel C-14,
izotop wgla liczcy sze protonw i osiem neutronw w jdrze atomowym. W momencie
mierci danego organizmu stenie tego izotopu w tkance zaczyna si zmniejsza, poniewa
wgiel C-14 jest radioaktywny i rozpada si z czasem poowicznego zaniku rwnym okoo
5600 lat (czyli po upywie 5600 lat poowa atomw wgla C-14 zniknie). Jeeli zmierzy si
aktualn zawarto wgla C-14 w danej prbce, mona oszacowa, kiedy proces rozpadu si
zacz, czyli wiek prbki, lecz tylko w pewnym zakresie czasowym. Metoda jest sku

teczna i wiarygodna, dopki w prbce istnieje wystarczajca ilo radioaktywnego izotopu

wgla. Po upywie omiu okresw poowicznego zaniku pozostaje tylko 0,39 procent
pierwotnej iloci9 wgla C-14, zbyt mao, aby pomiar by wiarygodny. Z tego powodu
datowanie metod radioaktywnego wgla jest wiarygodne tylko dla obiektw liczcych nie
wicej nit okoo 40 tysicy lat.
Wynalazek Libby'ego bardzo szybko si rozpowszechni, lecz po pewnym czasie odkryto
pewne niedostatki jego metody. Po pierwsze, okazao si, e jeden z podstawowych elementw
wzoru Libby'ego, czas poowicznego zaniku wgla C-14, w rzeczywistoci jest wikszy o
okoo 3 procent. Do tego czasu wykonano jednak tysice pomiarw na caym wiecie. Aby nie
powiksza zamieszania, naukowcy zdecydowali si pozostawi poprzedni, zanion warto
staej. Zatem jak pisze Tim Flannery opublikowany wiek kadej prbki wyznaczony
metod radiowglow jest zaniony o okoo 3 procent"10. To jednak nie by jedyny problem.
Rwnie szybko okazao si, e prbki wgla C-14 atwo ulegaj zanieczyszczeniu z innych
rde, na przykad malekimi skrawkami rolinnoci, ktre zostay zebrane wraz z waciw
prbk i niezauwaone dostay si do dalszej obrbki. Dla modszych prbek mniej wicej
poniej 20 tysicy lat niewielkie zanieczyszczenie nie ma zwykle duego znaczenia, lecz
dla znacznie starszych prbek moe stanowi powany problem, poniewa niewiele
radioaktywnych atomw pozostao do policzenia. By przywoa ponownie Flannery'egow
pierwszym przypadku bd mona porwna do pomyki o jednego dolara, gdy ma si w rku
tysic". W drugim przypadku, gdy w rku trzymamy dwa dolary, pomyka o jednego dolara
jest bardziej istotna.
Metoda Libby'ego bya rwnie oparta na zaoeniu, e stenie wgla C-14 w atmosferze
oraz tempo jego absorpcji przez organizmy ywe byy takie same w caym okresie, ktry
metoda obejmuje. W rzeczywistoci wcale tak nie byo. Obecnie wiemy, e stenie wgla
C-14 w atmosferze zmienia si w zalenoci od tego, jak skutecznie ziemskie pole
magnetyczne odchyla promieniowanie kosmiczne, a to ostatnie podlegao do znacznym
zmianom w interesujcym nas okresie. Oznacza to, e niektre daty wyznaczone metod wgla
C-14 s jeszcze bardziej wtpliwe ni caa reszta. W szczeglnoci dotyczy to okresu, gdy
Ameryka zostaa po raz pierwszy zaludniona12, co stanowi jeden z powodw, e kwestia ta jest
przedmiotem nieustajcej debaty.
Wyniki mog take zosta znieksztacone przez pozornie nieistotne i do nieoczekiwane
czynniki, na przykad przez diet istot, ktrych koci stanowi obiekt bada. Jeden z
niedawnych przypadkw dotyczy dugotrwaej debaty nad pochodzeniem syfilisu, a w
szczeglnoci pytania, czy pojawi si w Nowym czy w Starym wiecie13. Archeolodzy z Hull
odkryli lady syfilisu na kociach mnichw spoczywajcych na cmentarzu tamtejszego
klasztoru. Pocztkowe odczyty wskazyway, e koci pochodz z czasw przed Kolumbem.
Konkluzja ta zostaa jednak podwaona, gdy badacze stwierdzili, e dieta mnichw bya
bogata w ryby, co moe spowodowa zafaszowanie pomiarw wykonywanych metod wgla
C-14 koci wydaj si wtedy starsze, ni s w rzeczywistoci. Mnisi mogli naprawd
chorowa na syfilis, lecz nadal nie wiadomo, w jaki sposb i kiedy si zarazili.
Niedostatki metody radiowglowej spowodoway, e naukowcy zaczli stosowa inne
techniki datowania, midzy innymi metod termoluminescencyjn, w ktrej mierzy si emisj
promieniowania przez elektrony uwizione w prbkach, metod elektronowego rezonansu
spinowego, w ktrej bombarduje si prbk falami elektromagnetycznymi i mierzy wibracje
elektronw. Lecz nawet najlepsza z tych metod nie nadaje si do badania prbek starszych ni
okoo 200 tysicy lat. Nie mona za ich pomoc wyznacza wieku materiaw
nieorganicznych, na przykad ska, co oczywicie wyklucza moliwo pomiaru wieku naszej
planety.

Problemy zwizane z datowaniem ska byy jeszcze powaniejsze ni w przypadku

materiaw organicznych. W pewnym okresie zagadnienie to zostao prawie cakowicie
zepchnite na drugi plan. Nie zostao jednak zupenie zapomniane, a jego odrodzenie nastpio
dziki zdeterminowanemu profesorowi geologii Arthurowi Holmesowi.
Swoje niewtpliwe osignicia Holmes zawdzicza w znacznym stopniu uporowi, z jakim
prowadzi badania geologiczne w czasach, gdy geologia przestaa by modna. W latach
dwudziestych, w szczytowym okresie jego kariery zawodowej, modna bya fizyka; nakady na
geologi zmniejszay si drastycznie, zwaszcza w Anglii, skdind bdcej kolebk geologii.
Na uniwersytecie w Durham Holmes przez wiele lat by jedynym pracownikiem wydziau
geologii. Aby kontynuowa swoje badania nad radiometrycznym datowaniem ska, czsto
musia poycza ub ata aparatur. W pewnym momencie by zmuszony zawiesi na rok
obliczenia w oczekiwaniu na prost maszyn do dodawania. Niekiedy musia cakowicie

wstrzymywa swoj dziaalno naukow, aby dorobi na utrzymanie rodziny. Przez pewien
czas prowadzi sklep z osobliwociami w Newcastle upon Tyne. W niektrych latach nie byo
go sta na opat czonkowsk Geological Society w wysokoci piciu funtw.
Technika stosowana przez Holmesa wywodzia si bezporednio z odkry Ernesta
Rutherforda, ktry w 1904 roku zaobserwowa, e atomy pewnych pierwiastkw ulegaj
rozpadom i przeksztacaj si w atomy innych pierwiastkw. Znajc tempo, z jakim potas K-40
zamienia si w argon Ar-40, i mierzc zawartoci izotopw obu pierwiastkw w prbce,
mona wyznaczy wiek prbki. Holmes prbowa zmierzy tempo przemiany uranu w ow,
aby mc mierzy wiek ska, a w konsekwencji take wiek Ziemi.
Teoretycznie metoda jest prosta, lecz wymaga pokonania wielu technicznych problemw.
Do mierzenia zawartoci pierwiastkw w bardzo maych prbkach niezbdna jest do
skomplikowana aparatura, podczas gdy Holmes mia trudnoci z pozyskaniem nawet tak
prostych urzdze jak maszyna liczca. W tym kontekcie tym bardziej trzeba doceni jego
osignicia oraz upr i konsekwencj w ich realizacji. Gdy w 1946 roku ogosi wyniki swoich
bada, z ktrych wynikao, e Ziemia liczy co najmniej trzy miliardy lat, a moliwe, e
znacznie wicej, napotka kolejn przeszkod14 w postaci oporu ze strony konserwatywnej
wikszoci swoich kolegw po fachu. Wielu z nich doceniao wprawdzie jego metodologi,
lecz kwestionowao ostateczny rezultat, twierdzc, e Holmes nie zmierzy wieku samej Ziemi,
lecz jedynie materiaw, z ktrych Ziemia jest zbudowana.
Mniej wicej w tym samym czasie Hanison Brown z University of Chicago opracowa
now metod mierzenia zawartoci oowiu w skaach metamorficznych (czyli tych, ktre
powstaj pod wpywem wysokiej temperatury w wyniku dziaania procesw wulkanicznych, a
nie osadowych). Spodziewajc si, e jej realizacja bdzie wyjtkowo nudnym przedsiwziciem, powierzy je modemu Clairowi Pattersonowi jako prac dyplomow. Wie niesie,
e skusi swego modego wsppracownika obietnic, e zmierzenie wieku Ziemi now
metod bdzie zadaniem prostym i szybkim. W rzeczywistoci trwao kilka lat.
Patterson zacz prac nad projektem w 1948 roku. W porwnaniu z wynalazkami i
barwnymi przedsiwziciami Thomasa Midgleya na drodze do postpu odkrycie wieku Ziemi
przez Pattersona robi wraenie nie
co mniej ekscytujcego przedsiwzicia. Przez siedem lat, najpierw na University of Chicago,
a nastpnie w Califomia Institute of Technology (dokd przenis si w 1952 roku), pracowa
w sterylnym laboratorium, wykonujc bardzo precyzyjne pomiary zawartoci oowiu i uranu w
starannie wyselekcjonowanych prbkach starych ska.
Problem polega midzy innymi na tym, e potrzebne byy bardzo stare skay, zawierajce
zwizki oowiu oraz uranu, ktre powstay mniej wicej w tym samym czasie co sama planeta,
poniewa modsze skay dayby oczywicie faszywe, zanione wyniki. Bardzo stare skay s
niezwykle rzadkie na Ziemi, aczkolwiek w latach czterdziestych nikt jeszcze nie rozumia
dlaczego. Trudno w to uwierzy, lecz dopiero w erze podboju kosmosu ludzko poznaa
przyczyny oraz mechanizmy, ktre powoduj usuwanie starych ska z powierzchni Ziemi (tym
mechanizmem jest oczywicie tektonika pyt, do ktrej jeszcze wrcimy). Patterson by zdany
na wasne siy, prbujc wywnioskowa co sensownego z ograniczonego zasobu materiaw,
ktrymi dysponowa. W kocu wpad na genialny pomys, w jaki sposb mona obej
problem niedostatku ska w badaniach, ktrych ostatecznym celem ma by wyznaczenie wieku
Ziemi trzeba uy ska spoza Ziemi.
Patterson zaoy to do odwane przypuszczenie, lecz okazao si suszne r e
meteoryty stanowi w wikszoci materiay budowlane z pocztkowego okresu istnienia, a
waciwie formowania si Ukadu Sonecznego, a zatem powinny zachowa mniej wicej
nienaruszony, pierwotny skad chemiczny. Wystarczy zmierzy wiek tych kosmicznych wdrowcw, aby otrzyma take przybliony wiek Ziemi.

Jak zwykle jednak nic nie jest tak proste i atwe, jak mogoby wynika z tego krtkiego
opisu. Meteoryty take nie wystpuj powszechnie na Ziemi i nie jest atwo znale prbki do
bada. Co wicej, technika pomiarowa Browna wymagaa wielu drobiazgowych przygotowa
i zabiegw. Przede wszystkim jednak okazao si, e prbki ska byy w nieodwracalny i nieprzewidywalny sposb zanieczyszczane przez znaczne dawki atmosferycznego oowiu za
kadym razem, gdy byy wystawione na kontakt z powietrzem. To wanie z tego powodu
Patterson zosta w kocu zmuszony do zbudowania sterylnego laboratorium1 s
prawdopodobnie pierwszego na wiecie.
Siedem lat cierpliwej pracy zajo Pattersonowi znalezienie odpowiednich ska i
wykonanie wstpnych pomiarw. Wiosn 1953 roku zabra

Zj 1
swoje prbki do Argonne National Laboratory w stanie Illinois, gdzie przyznano mu czas na
najnowszym modelu spektrografu masowego, urzdzenia pozwalajcego wykry i zmierzy
niewielkie iloci uranu i oowiu zwi. zanych w krysztaach i wraz z nimi uwizionych w
skaach. Gdy w kocu uzyska ostateczne wyniki, by tak podniecony, e pojecha prosto do
swojego rodzinnego domu w stanie Iowa i kaza matce zawie si do szpitala, poniewa
sdzi, e ma atak serca.
Wkrtce potem, w czasie konferencji w Wisconsin, Patterson ogosi definitywny wiek
Ziemi: 4550 milionw lat (plus minus 70 milionw) liczba, ktra pozostaje aktualna po 50
latach"16, jak z podziwem zauwaya McGrayne. Po 200 latach prb Ziemia w kocu
otrzymaa metryk urodzenia.
Niemal natychmiast po zakoczeniu bada nad wiekiem ska i Ziemi Patterson zaj si
kwesti obecnoci oowiu w atmosferze. Ku swemu zaskoczeniu odkry, e prawie nic nie
wiadomo o biologicznych skutkach obecnoci zwizkw oowiu w rodowisku, a prawie
wszystko to, co byo wiadome, okazao si bdne lub mylce. Taki stan rzeczy nie powinien
jednak dziwi, poniewa przez 40 lat wszystkie badania biologicznych i medycznych skutkw
oowiu byy finansowane wycznie przez producentw zwizkw oowiu.
W jednym z takich bada lekarz nie majcy wyksztacenia w dziedzinie patologii17
prowadzi picioletnie badania, w ramach ktrych ochotnicy wdychali lub wypijali substancje
zawierajce wysokie dawki zwizkw oowiu, a nastpnie badano ich mocz i ka. Niestety,
badacz prawdopodobnie nie wiedzia, e ow nie jest wydalany przez organizm, poniewa
odkada si we krwi i w kociach i dlatego jest tak niebezpieczny. Ani krwi, ani koci jednak
nie badano. Zdrowotne konsekwencje obecnoci oowiu w organizmie byy nieznane lub
ignorowane przez kilkadziesit lat.
Patterson bardzo szybko stwierdzi, e w atmosferze ziemskiej wystpowa ow i
wystpuje nadal, poniewa bardzo trudno go usun i e okoo 90 procent jego stenia
prawdopodobnie pochodzi z rur wydechowych samochodw18. Aby to udowodni,
potrzebowa danych dotyczcych stenia oowiu w atmosferze przed 1923 rokiem, gdy
czteroety- lek oowiu po raz pierwszy zaczto produkowa na skal przemysow, aby mc je
porwna ze stanem obecnym. Odpowied znalaz w lodowcu.
nieg na Grenlandii nie topnieje, lecz ulega akumulacji i tworzy pokryw lodu, ktr
mona podzieli na roczne warstwy, poniewa sezonowe zmiany temperatury powoduj
niewielkie zmiany odcienia lodu w okresie midzy zim a latem. Odkopujc odpowiedni
liczb warstw i mierzc ilo oowiu w kadej z nich, Patterson potrafi okreli stenie
oowiu w atmosferze setki, a nawet tysice lat wstecz. Zapocztkowa dziedzin bada nad
rdzeniami lodowymi, ktra stanowi podstaw wikszoci wspczesnych prac
klimatologicznych19.
Patterson odkry, e przed 1923 rokiem w atmosferze nie byo prawie w ogle zwizkw
oowiu, a od tego czasu ich stenie stale i niebezpiecznie ronie. Usunicie oowiu z benzyny
stao si jego yciowym celem, a on sam sta si gonym i uporczywym krytykiem tej gazi
przemysu petrochemicznego oraz jej interesw.
Okazao si, e zadar z nie byle kim. W tym czasie Ethyl by ju potn, globaln
korporacj i mia wielu wysoko postawionych przyjaci i poplecznikw (wrd dyrektorw
koncernu byli midzy innymi sdzia amerykaskiego Sdu Najwyszego Lewis Powell oraz
Gilbert Grosvenor z National Geographic Society). Nagle okazao si, e fundusze na badania
s znacznie trudniejsze do zdobycia lub wrcz wycofywane. American Petroleum Institute
zerwa kontrakt badawczy z Pattersonem, podobnie jak United States Public Health Service,
agencja rzdowa, co do ktrej mona by domniemywa, e w najgorszym razie powinna
zachowa neutralno.

Patterson z roku na rok stawa si coraz wikszym obcieniem dla swojej macierzystej
instytucji. Przedstawiciele przemysu oowiowego wywierali coraz silniejsz presj na wadze
Caltechu, aby uciszyy lub zwolniy Pattersona. W roku 2000 w czasopimie The Nation"
ukaza si artyku Jamiego Lincolna Kitmana, w ktrym pisze on, e dyrektorzy koncernu
Ethyl zaproponowali, i ufunduj katedr na Caltechu, Jeeli Patterson zostanie wyrzucony"20.
W1971 roku Patterson zosta wyczony z komisji powoanej przez National Research Council
do zbadania niebezpieczestw oraz skutkw zatrucia oowiem atmosferycznym, mimo e w
owym czasie by on ju niekwestionowanym autorytetem i czoowym amerykaskim
ekspertem w tej dziedzinie.
Patterson nigdy si nie ugi. Jego wysiki doprowadziy w kocu do uchwalenia synnej
ustawy Clean Air Act* z 1970 roku i ostatecznie do
* Uchwaa o czystym powietrzu (przyp. tum.).

wprowadzenia w 1986 roku zakazu sprzeday benzyny oowiowej w Stanach Zjednoczonych.

Niemal natychmiast poziom oowiu we krwi Amerykanw spad o 80 procent21. Raz
wypuszczony ow pozostaje w powietrzu na zawsze, dlatego yjcy dzisiaj Amerykanie maj
okoo 625 razy wysze stenie oowiu we krwi ni ich przodkowie 100 lat temu22. Ilo
oowiu w atmosferze nadal ronie, cakowicie legalnie, o okoo 100 tysicy ton rocznie23
gwnie za spraw kopal, przetwrstwa metali oraz kilku innych gazi przemysu. Stany
Zjednoczone wprowadziy take zakaz uycia oowiu w artykuach malarskich do uytku
wewntrznego 44 lata pniej ni wikszo Europy"24, jak pisze McGrayne. Biorc pod
uwag ich wyjtkow toksyczno, trzeba uzna za godne uwagi, e konserwy i inne pojemniki
lutowane przy uyciu materiaw zawierajcych ow zostay wycofane ze sprzeday w
Ameryce dopiero w 1993 roku.
Ethyl Corporation nadal ma si niele, aczkolwiek General Motors, Standard Oil oraz Du
Pont nie posiadajju jego akcji (sprzeday je w 1962 roku firmie Albemarle Paper). Wedug
McGrayne jeszcze w lutym 2001 roku Ethyl podtrzymywa twierdzenie, e badania nie
wykazay, aby etylina oowiowa stwarzaa zagroenie dla ludzkiego zdrowia23 lub dla rodowiska". Historia firmy zamieszczona na jej stronie internetowej nie wspomina o oowiu ani
o Thomasie Midgleyu lecz okrela oryginalny produkt jako zawierajcy pewn mieszank
zwizkw chemicznych".
Ethyl nie produkuje ju benzyny oowiowej, aczkolwiek wedug sprawozdania z 2001
roku sprzeda czteroetylku oowiu (w skrcie TEL, od angielskiej nazwy tetraethyl lead)
przyniosa w 2000 roku 25,1 miliona dolarw (na ogln sum 795 milionw), nieco wicej
ni 24,1 miliona w 1999 roku, lecz znacznie mniej ni 117 milionw w 1998. Firma podkrelia
w sprawozdaniu swoj determinacj majc na celu ,^maksymalizowanie dochodw
pochodzcych ze sprzeday czteroetylku oowiu, mimo spadku zuycia na caym wiecie".
Ethyl rozprowadza czte- roetylek oowiu na cay glob dziki wsppracy z angielsk firm
Associated Octel Ltd.
Jeli chodzi o drug plag, ktr pozostawi nam Thomas Midgley,
chlorofiuorowglowodory, ich sprzeda zostaa zakazana w Stanach Zjednoczonych w 1974
roku, lecz wszystko, co wczeniej wypuszczono do atmosfery (midzy innymi z dezodorantw
i lakierw do wosw), pozostanie w niej i bdzie pochania ozon jeszcze dugo po tym, jak ty
i ja przestaniemy pochania tlen26. Co gorsza, nadal co roku wypuszcza si do
atmosfery olbrzymie iloci zwizkw CFC27. Wedug Wayne'a Biddle'a ponad 27 milionw
kilogramw, o wartoci 1,5 miliarda dolarw, co roku trafia na wiatowy rynek. Kto to
produkuje? My sami, a cilej, wiele duych korporacji nadal produkuje zwizki CFC w
fabrykach pooonych w innych krajach. W niektrych krajach Trzeciego wiata zakaz ich
produkcji wejdzie w ycie dopiero w roku 2010.
Clair Patterson zmar w 1995 roku. Nie otrzyma Nagrody Nobla za swoj prac. Geologia
nie naley do kategorii, w ktrych przyznaje si Nobla. Nieco bardziej dziwny jest fakt, e nie
zyska sawy, uznania, ani nawet zainteresowania ze strony mediw za swoje bezsporne
osignicia naukowe oraz p wieku wytrwaej, bezinteresownej pracy na rzecz rodowiska.
Mona by broni tezy, e by najbardziej wpywowym geologiem dwudziestego wieku, ale kto
kiedykolwiek sysza nazwisko Clair Patterson. Wikszo podrcznikw geologii nawet o
nim nie wspomina. Dwie niedawno wydane popularnonaukowe ksiki o historii datowania
ska i Ziemi podaj jego nazwisko z bdem28. Na pocztku 2001 roku recenzent prestiowego
czasopisma Natur" zrobi dodatkowy, zdumiewajcy bd, sdzc, e Clair by pci
eskiej29.
Tak czy inaczej, dziki pracom Claira Pattersona w 1953 roku Ziemia miaa w kocu
metryk urodzenia, na ktr wszyscy mogliby przysta, gdyby nie to, e nasza planeta okazaa
si starsza ni cay wszechwiat

Rozdzia 11
KWARKI MUSTER MARKA
W 1911 roku brytyjski fizyk C.T.R. Wilson1 prowadzi badania chmur, wspinajc si
regularnie na szczyt gry Ben Nevis, znanej w caej Szkocji ze swej wilgotnej atmosfery,
dopki nie przyszo mu do gowy, e musi by jaki prostszy sposb. Wrciwszy do Cavendish
Laboratory w Cambridge, Wilson zbudowa komor mgow, proste urzdzenie, w ktrym
mg zmienia wilgotno i obnia temperatur, stwarzajc rozsdny model chmur w
warunkach laboratoryjnych.
Urzdzenie bardzo dobrze spisywao si w tej roli, lecz okazao si, e ma jeszcze inne,
nieoczekiwane zastosowania. Gdy Wilson rozpdzi czstk alfa i przepuci j przez swoj
komor, czstka zostawia widoczny lad, przypominajcy smugi kondensacyjne
pozostawiane przez samoloty. Wilson wynalaz detektor, ktry niebawem dostarczy
przekonujcych dowodw istnienia innych subatomowych czstek.
Dwadziecia lat pniej dwaj inni naukowcy z Cavendish Laboratory wynaleli urzdzenie
przyspieszajce protony, a w Kalifornii Ernest Law- rence skonstruowa swj synny
cyklotron, jedno z pierwszych urzdze do rozbijania atomw. Wszystkie one dziaay, a
waciwie dziaaj do dzi na mniej wicej takiej samej zasadzie polegajcej na przyspieszaniu
protonw lub innych naadowanych czstek do ekstremalnie duych prdkoci w komorze
prniowej (niekiedy koowej, niekiedy liniowej), a nastpnie zderzaniu ich z innymi
czstkami i badaniu rozbiegajcych si na wszystkie strony szcztkw. Nie jest to najbardziej
subtelny sposb uprawiania nauki, lecz na og do skuteczny. Urzdzenia te s zwykle
okrelane mianem akceleratorw, a niekiedy take zderzaczy.
Fizycy budowali coraz wiksze i coraz ambitniejsze maszyny, przy uyciu ktrych zaczli
odkrywa coraz wicej czstek, a nawet rodzin czstek, ktrych liczba wydawaa si nie mie
koca: mionw, pionw, hiperonw, mezonw, kaonw, bozonw Higgsa, wektorowych
bozonw
174
poredniczcych, barionw, tachionw. Nawet fizycy zaczli odczuwa pewien dyskomfort.
Mody czowieku odpowiedzia Enrico Fermi, gdy student zapyta go o nazw czstki
gdybym potrafi zapamita nazwy tych wszystkich czstek, bybym botanikiem"2.
Wspczesne akceleratory nosz nazwy, ktrych Flash Gordon* mgby uy w bitwie:
Super Proton Synchrotron, Large Electron-Positron Col- lider, Large Hadron Collider,
Relativistic Heavy on Collider. Zuywajc olbrzymie iloci energii (niektre dziaaj tylko w
nocy, aby mieszkacom okolicznych miejscowoci nie migotay arwki w wyniku spadkw
napicia w sieci energetycznej), potrafi doprowadzi czstki do takich prdkoci, e na
przykad elektron robi 47 000 okre 7-kilometrowego tunelu w czasie poniej jednej
sekundy3. Swego czasu pojawiy si nawet obawy, e w wyniku swego entuzjazmu fizycy
czstek niechccy wyprodukuj czarne dziury lub nawet tak zwane dziwne kwarki, ktrych
oddziaywania z innymi subatomowymi czstkami mog, przynajmniej teoretycznie, rozprzestrzenia si lawinowo i doprowadzi do niekontrolowanej reakcji acuchowej. Jeeli
czytasz ten tekst, to znaczy, e jeszcze im si nie udao.
Detekcja czstek subatomowych wymaga pewnej dozy koncentracji. Niektre z nich s nie
tylko mae i szybkie, lecz take do efemeryczne. Potrafi pojawia si i znika w czasie
krtszym ni 0,000000000000000000000001 sekundy (10~24 sekundy). Nawet najbardziej
leniwe4 spord niestabilnych czstek istniej nie duej ni 0,0000001 sekundy (10~7
sekundy).
Niektre czstki s niewiarygodnie nietowarzyskie. W kadej sekundzie Ziemi odwiedza
10 tysicy bilionw bilionw malekich, niemal pozbawionych masy neutrin (wikszo z
nich pochodzi z reakcji zachodzcych wewntrz Soca) i prawie wszystkie przechodz na

wylot przez planet i wszystko inne, na co natrafi po drodze, cznie z tob i ze mn, jakby nas
w ogle nie byo. Aby schwyta przynajmniej kilka z nich, naukowcy buduj olbrzymie
zbiorniki (najwikszy ma objto 57 000 metrw szeciennych) na cik wod (czyli z du
zawartoci deuteru) umieszczone gboko pod ziemi (zwykle w opuszczonych kopalniach),
aby zminimalizowa wpyw innych rodzajw promieniowania.
Od czasu do czasu jedno z przelatujcych neutrin zderza si z jdrem atomowym
czsteczki wody i produkuje wizk wtrnych czstek, ktre s
* Bohater komiksw SF, wymylony przez Alexa Raymonda i tytuowy bohater filmu z 1980
roku (przyp. tum.).
175

rejestrowane przez detektory otaczajce zbiornik. Naukowcy licz te zderzenia i w ten sposb
prbuj zrozumie fundamentalne waciwoci wszechwiata. W 1998 naukowcy badajcy
neutrina w japoskiej kopalni Kamiokande ogosili, e neutrino posiada mas5 niewielk, lecz
nieze- row: okoo jednej dziesiciomilionowej masy elektronu.
W dzisiejszych czasach szukanie czstek wymaga pienidzy, i to w sporych ilociach.
Istnieje nawet zadziwiajca, odwrotna proporcjonalno 'j. midzy rozmiarami poszukiwanego
obiektu i rozmiarami urzdze przeznaczonych do jego poszukiwania. CERN w cigu
kilkudziesiciu lat swego istnienia rozroso si do rozmiarw niewielkiego miasta
zbudowanego po obu stronach granicy Francji i Szwajcarii. Jego powierzchni liczy si w
kilometrach kwadratowych, pracuj w nim 3000 ludzi oraz wizka magnesw o cznej wadze
przekraczajcej wag wiey Eiffla umieszczona w tunelu o dugoci 26 kilometrw.
Rozbijanie atomw jest atwe6. Robisz to za kadym razem, gdy wczasz fluorescencyjn
arwk. Rozbijanie jder atomowych wymaga nieco wicej wysiku, pienidzy i
odpowiedniego rda energii elektrycznej. Dojcie do poziomu kwarkw czstek, z
ktrych zbudowane s midzy innymi protony i neutrony jest jeszcze trudniejsze: wymaga
bilionw woltw i nakadw finansowych porwnywalnych z budetem niewielkiego
rodkowoamerykaskiego pastewka. Duy Zderzacz Hadronw, ktry ma zacz
funkcjonowa w CERN-ie w 2007 roku, bdzie rozpdza czstki do energii 14 bilionw
elektronowoltw7, a jego konstrukcja ma kosztowa nieco ponad 1,5 miliarda dolarw*.
Powysze liczby bledn w porwnaniu z przewidywanymi moliwociami, a take z
kosztami urzdzenia, ktre nosio nazw Nadprzewodzcy Superzderzacz i zaczo powstawa
w latach osiemdziesitych w Waxahachie, w stanie Teksas, zanim samo doznao
superzderzenia z Kongresem Stanw Zjednoczonych. Za jego pomoc naukowcy zamierzali
bada ostateczn natur materii", jak to si zwykle okrela, dziki odtworzeniu warunkw,
jakie panoway we wszechwiecie w pierwszej jednej dziesiciotysicznej z miliardowej
czci sekundy od wielkiego wybuchu. Plan polega na rozpdzaniu czstek wzdu dugiego
na 84 kilome
* Istniej take praktyczne poytki tych olbrzymich nakadw. World Wide Web, internetowa sie komputerowa, stanowi uboczny produkt CERN-u. Wynalaz j w 1989 roku
naukowiec z CERN-u, Tim Brners-Lee.
176
try tunelu do energii 99 bilionw elektronowoltw. Koszt budowy opiewa na 8 miliardw
dolarw (ostatecznie mia przekroczy 10 miliardw) plus setki milionw rocznie na
eksploatacj.
Dajc prawdopodobnie najlepszy w historii przykad pompowania pienidzy podatnikw
do dziury w ziemi, Kongres wyda na budow 2 miliardy dolarw, po czym w 1993 roku, po
wykonaniu 22 kilometrw tunelu, wstrzyma dalsze finansowanie i zlikwidowa cay projekt.
Teksas moe si obecnie pochwali posiadaniem najdroszej dziury w caym wszechwiecie.
Jeff Guinn z gazety Fort Worth Star-Telegram" opisa mi j jako w zasadzie puste, olbrzymie
pole z acuszkiem zawiedzionych miasteczek na obwodzie"8.
Od czasu niepowodzenia z superzderzaczem fizycy czstek nieco zmniejszyli swoje
apetyty, lecz nawet wzgldnie skromne projekty bywaj niesamowicie kosztowne w
porwnaniu z niemal kad inn dziedzin. Proponowany detektor neutrin9 w starej kopalni
Homestake w miejscowoci Lead, w Dakocie Poudniowej, ma kosztowa 500 milionw
dolarw, mimo e kopalnia ju jest przecie wykopana. Nie liczc kosztw eksploatacji,
przewidziano take 281 milionw dolarw na oglne koszty konwersji". Tymczasem na

przebudow akceleratora czstek w laboratorium Fermilab w stanie Illinois wydano 260

milionw dolarw10.
Jak wida, fizyka czstek stanowi do kosztowne przedsiwzicie, aczkolwiek trzeba
rwnie przyzna, e produktywne. Obecnie liczba wykrytych czstek przekracza ju 150", a
dalsze 100 czeka na swoich odkrywcw, lecz, jak uj to Richard Feynman, bardzo trudno jest
zrozumie powizania midzy wszystkimi tymi obiektami, po co natura je wszystkie
stworzya, a take zwizki midzy poszczeglnymi czstkami". Za kadym razem, gdy uda
nam si otworzy pudeko, znajdujemy w rodku kolejne zamknite pudeko. Niektrzy
naukowcy sdz, e w przyrodzie mog istnie czstki poruszajce si szybciej od wiata, tak
zwane ta- chiony12. Inni prbuj znale grawitony noniki grawitacji. Nieatwo stwierdzi,
w ktrym momencie osigniemy nieredukowalne dno. Carl Sagan w ksice Kosmos odwoa
si do tych wszystkich opowieci science fiction z lat pidziesitych, zwracajc uwag na
moliwo, e gdybymy znaleli si we wntrzu elektronu, okazaoby si, e zawiera on
wasny wszechwiat. W jego obrbie znajdowayby si, zorganizowane w lokalne
odpowiedniki galaktyk i mniejszych struktur, ogromne liczby innych, znacznie drobniejszych
czstek elementarnych, ktre byyby wszechwia177

tanu kolejnego szczebla, i tak dalej w d nieskoczonej drabiny13. Podobnie wygldaby drugi
kierunek, ku coraz wikszym wszechwiatom".
Dla wikszoci z nas wiat czstek przekracza granice zrozumienia, : Aby przeczyta
choby najbardziej elementarny przewodnik po fizyce czstek, musisz przebrn przez
leksykalny gszcz wyrae w rodzaju: naadowany pion oraz antypion rozpadajsi
odpowiednio14 na mion plus antyneutrino oraz na antymion plus neutrino ze rednim czasem
ycia 2,603 x 10~8 sekundy; neutralny pion rozpada si na dwa fotony z czasem ycia okoo
0,8 x 10~16 sekundy; mion 1'antymion rozpadajsi odpowiednio na...". I tak dalej, a bya to
tylko popularna ksika dla laikw napisana przez jednego z najbardziej utalentowanych
popularyzatorw nauki, Ste- vena Weinberga.
W latach szedziesitych fizyk z Caltechu, Murray Gell-Mann, prbujc wnie troch
porzdku do mikrowiata, wynalaz now klas czstek, aby, jak uj to Steven Weinberg,
przywrci troch ekonomii w wiecie hadronw"15. Protony, neutrony oraz inne czstki
podlegajce silnemu oddziaywaniu s obejmowane kolektywn nazw hadronw. Wedug
teorii Gell-Manna wszystkie hadrony s zoone z jeszcze mniejszych, bardziej
fundamentalnych czstek. Richard Feynman chcia nazwa te nowe podstawowe czstki
partonami16, lecz ostatecznie utrzymaa si nazwa zaproponowana przez Gell-Manna
kwarki.
Gell-Mann zapoyczy to sowo z Finnegan 's Wake Joyce'a: Three uarks for Muster
Mark!". (Fizycy wymawiaj je podobnie jak storks bociany, a nie jak larksskowronki,
mimo e sam Joyce niemal na pewno mia na myli wymow zblion do skowronkw).
Fundamentalna prostota kwarkw nie utrzymaa si zbyt dugo. W miar jak poznawalimy je
coraz lepiej, konieczne okazao si wprowadzenie dalszych podziaw. Kwarki, ktre s
oczywicie zbyt mae, aby mie kolor, smak lub jakkolwiek inn fizyczn cech
rozpoznawaln za pomoc ludzkich zmysw, zostay podzielone na sze rodzajw kwark
grny, dolny, dziwny, powabny, denny, szczytowy; pocztkowo wymiennie funkcjonoway
nazwy pikny/denny oraz prawdziwy/szczytowy, o ktrych fizycy przewrotnie mwi jako o
zapachach", oraz na trzy kolory": czerwony, zielony i niebieski (mona podejrzewa, e
istnieje jaki zwizek tego nazewnictwa z faktem, e wszystko to dziao si w Kalifornii w
epoce psychodelicznej).
Z tego wszystkiego wyoni si tak zwany model standardowy17 cz
stek, ktry w zasadzie stanowi pewnego rodzaju zestaw czci zamiennych subatomowego
wiata. Skada si z szeciu kwarkw, szeciu leptonw, piciu znanych bozonw oraz
hipotetycznego, szstego, bozonu Higgsa (od nazwiska szkockiego fizyka Petera Higgsa) wraz
z trzema spord czterech znanych si: silnego i sabego oddziaywania oraz
elektromagnetyzmu.
Model w zasadzie opiera si na zaoeniu, e podstawowymi elementami skadowymi
materii s kwarki oraz leptony. Kwarki, utrzymywane razem przez czstki zwane gluonami,
tworz protony oraz neutrony, ktre z kolei tworz jdra atomowe. Do leptonw zaliczaj si
elektrony oraz neutrina. Kwarki oraz leptony s cznie nazywane fermionami. Bozony
(nazwane na cze hinduskiego fizyka S.N. Bosego) s czstkami, ktre przenosz
oddziaywania18; nale do nich fotony oraz gluony. Nie wiemy jeszcze, czy istnieje bozon
Higgsa; zosta on wprowadzony jako sposb obdarzenia czstek mas.
Jak wida, to wszystko razem jest troch zbyt skomplikowane jak na model podstawowej
struktury materii, lecz jest to najprostszy model wyjaniajcy wszystko, co si dzieje w wiecie
czstek. Wikszo fizykw czstek uwaa, e modelowi standardowemu brak elegancji i
prostoty. Jak stwierdzi Leon Lederman w 1985 roku w programie telewizyjnym: Jest zbyt
skomplikowany. Zawiera za duo arbitralnych parametrw. Nie wydaje nam si, aby Stwrca
rzeczywicie krci dwudziestoma pokrtami, aby stworzy taki wszechwiat, jaki

widzimy"19. Fizyka jest niczym innym jak poszukiwaniem ostatecznej prostoty, lecz na razie
mamy co w rodzaju eleganckiego baaganu lub, jak uj to Lederman: Istnieje gbokie
przekonanie, e ten obraz nie jest pikny".
Model standardowy jest nie tylko niezgrabny, lecz take niekompletny. Po pierwsze, nie
obejmuje grawitacji. Nie mwi ani sowa, dlaczego pooony na stole kapelusz posusznie
ley, a nie unosi si swobodnie ku sufitowi. Nie wyjania pojcia masy, jak ju stwierdzilimy
powyej. Aby przypisa czstkom jakkolwiek mas, musimy wprowadzi hipotetyczny
bozon Higgsa20; kwestia istnienia czstki Higgsa pozostaje do rozstrzygnicia przez fizyk
dwudziestego pierwszego stulecia. Jak radonie zauway Feynman: Mamy zatem teori i nie
wiemy, czy jest suszna czy bdna, ale wiemy, e jest troszk bdna, a w kadym razie
niekompletna"21.
W ramach prb poczenia wszystkiego razem fizycy stworzyli tak zwan teori
superstrun, ktrej centralnym paradygmatem22 jest zaoenie, e wszystkie te mae obiekty
kwarki, leptony i caa reszta o kt-

rych uprzednio sdzilimy, e s czstkami, w rzeczywistoci s strunami", drgajcymi

wknami energii, oscylujcymi w jedenastu wymiarach, Z tych jedenastu trzy ju znamy,
czwartym jest czas, a pozostae siedem wymiarw jest dla nas niedostpne. Struny s bardzo
mae, na tyle mae, e z powodzeniem udaj czstki punktowe21.
Dziki wprowadzeniu dodatkowych wymiarw teoria superstrun umoliwia fizykom
poczenie praw kwantowych oraz grawitacji w jedn, w miar uporzdkowan struktur. Z
drugiej strony wszystko, co naukowcy maj do powiedzenia na temat tej teorii, zaczyna
brzmie na tyle niepokojco dla laika, e gdyby usysza to od nieznajomego na awce w parku,
to na wszelki wypadek zmieniby awk. Oto jak fizyk Michio Kaku wyjania struktur
wszechwiata z perspektywy superstrun:
Struna heterotyczna jest zamknit strun z dwoma typami drga, zgodnie i przeciwnie do
kierunku ruchu wskazwek zegara, ktre s traktowane oddzielnie. Drgania zgodne z
kierunkiem ruchu wskazwek zegara odbywaj si w dziesicio wymiarowej przestrzeni, natomiast drgania w przeciwnym kierunku wypeniaj dwudziestosze- ciowymiarow przestrze,
w ktrej szesnacie wymiarw ulego kompaktyfikacji (jak pamitamy, w oryginalnej,
piciowymiaro- wej przestrzeni Kaluzy pity wymiar by skompaktyfikowany przez zwinicie
do okrgu) *
I tak dalej, na 350 stronach.
Teoria strun zrodzia jeszcze dalej idc hipotez, zwan teori M25, ktra rozpatruje
obiekty zwane membranami lub po prostu branami w argonie fizykw. Obawiam si, e w
tym miejscu na drodze do wiedzy znajduje si przystanek, na ktrym wikszo z nas wysiada.
Na koniec jeszcze cytat z New York Timesa" wyjaniajcy czytelnikom powstawanie bran
tak prostym jzykiem, jak to tylko moliwe:
Ekpyrotyczny proces zaczyna si w nieskoczonej przeszoci od pary paskich pustych bran,
umieszczonych rwnolegle do siebie w zakrzywionej piciowymiarowej przestrzeni [...]. Dwie
brany, ktre tworz ciany pitego wymiaru, mogy pojawi si z nicoci jako kwantowa
fluktuacja w jeszcze bardziej odlegej przeszoci, a nastpnie si rozsuny26.
Nic doda, nic uj. Nic nie zrozumie. Nawiasem mwic, okrelenie ekpyrotyczny"
pochodzi od greckiego sowa oznaczajcego poar.
Sprawy zaszy tak daleko, e, jak zauway Paul Davies w Natur", z punktu widzenia
laika niemal nie sposb odrni normalnych dziwakw od zwyczajnych czubkw"27. Problem
zaistnia w ciekawy sposb28 jesieni 2002 roku, gdy dwaj francuscy fizycy, Igor i Griszka
Bogdanovo- wie, wymylili ambitn teori obejmujc takie pojcia, jak urojony czas" oraz
warunek Kuba-Schwingera-Martina" i opisujc nico, ktra bya wszechwiatem przed
wielkim wybuchem, w okresie, ktry zawsze uwaany by za niepoznawalny (poniewa
poprzedza narodziny fizyki i jej waciwoci).
Niemal natychmiast wrd fizykw rozgorzaa dyskusja, czy teoria braci Bogdanovw jest
pozbawion sensu paplanin, dzieem geniuszu, kpin, czy oszustwem. Z naukowego punktu
widzenia jest ewidentnie kompletnym nonsensem powiedzia New York Timesowi" fizyk
Peter Woit z Columbia University lecz w dzisiejszych czasach to jeszcze nie wyrnia jej
spord sporej czci caej literatury".
Karl Popper, ktrego Steven Weinberg okreli mianem dziekana wspczesnych
filozofw nauki", zasugerowa niegdy, e w rzeczywistoci ostateczna teoria fizyczna moe
nie istnie29, lecz kade wyjanienie bdzie wymaga dalszego wyjanienia, dajc w efekcie
nieskoczony cig coraz bardziej fundamentalnych zasad". Inna moliwo polega na tym, e
taka wiedza moe po prostu by poza zasigiem naszych umysw. Na szczcie, jak dotd
nie wydaje si, abymy osignli szczyt naszych intelektualnych moliwoci"30napisa
Steven Weinberg w ksice Dreams of a Fina Theory,

Niemal na pewno dziedzina ta bdzie wiadkiem dalszych postpw ludzkiej myli i

niemal na pewno myli te bd poza zasigiem wikszoci z nas.
Podczas gdy fizycy w dwudziestym wieku ze zdumieniem spogldali w mikrowiat,
astronomowie z rwnym zdumieniem odkrywali wszechwiat w skali makro.
Gdy ostatnio spotkalimy Edwina Hubble'a, stwierdzi on, e prawie wszystkie galaktyki w
naszym polu widzenia uciekaj od nas, a ich odlegoci oraz prdkoci ucieczki s do siebie
proporcjonalne; im dalej od

nas galaktyka jest pooona, tym szybciej si od nas oddala. Hubble wyrazi to w postaci
prostego rwnania, Hq = v/d (gdzie Ho jest sta, v prdkoci galaktyki, a d jej odlegoci od
nas), //ojest znana jako staa Hubble'a, a cao jako prawo Hubble'a. Dziki swemu rwnaniu
Hubble obliczy wiek wszechwiata, uzyskujc wynik okoo 2 miliardw lat31, rezultat do
kopotliwy, poniewa pod koniec lat dwudziestych przybywao coraz wicej dowodw, e we
wszechwiecie istnieje wiele starszych obiektw
wliczajc prawdopodobnie Ziemi. Ucilanie wyniku Hubble'a stao si jednym z celw
kosmologii.
Niemal jedyn sta cech staej Hubble'a jest panujca wrd astronomw niezgoda co do
jej wartoci. W 1956 roku astronomowie odkryli, e gwiazdy zmiennne, cefeidy, s bardziej
zmienne, ni pocztkowo sdzono
istniej dwa rodzaje cefeid, a nie jeden. Musieli powtrnie przeliczy wyniki obserwacji i
uzyskali now warto dla wieku wszechwiata, mieszczc si gdzie midzy 7 i 20
miliardami lat32 niezbyt precyzyjny wynik, ale na tyle duy, e przynajmniej obejmowa
wiek Ziemi.
W pniejszych latach rozgorzaa dysputa, trwajca waciwie do dzi33, midzy Allanem
Sandage'em, nastpc Hubble'a w Mount Wilson, a Gerardem de Vaucouleurs, pochodzcym z
Francji astronomem z University of Texas. Sandage, po wielu latach obserwacji i oblicze,
otrzyma dla staej Hubble'a warto 50, co przekada si na wiek wszechwiata rwny 20
miliardom lat. De Vaucouleurs by rwnie pewny swego, lecz jego wynik wynosi 100*, co
oznaczao rozmiary oraz wiek wszechwiata o poow mniejsze, ni sdzi Sandage 10
miliardw lat. Kolejny zwrot nastpi w 1994 roku, gdy zesp z Camegie Observatories w
Kalifornii, wykorzystujc obserwacje wykonane za pomoc Teleskopu Hubble'a, ogosi, e
wszechwiat moe by jeszcze modszy zaledwie 8 miliar
* Masz oczywicie prawo si dziwi, co dokadnie oznacza staa rwna 50" lub staa
rwna 100". Przy obliczaniu wartoci staej Hubble'a astronomowie stosuj oczywicie
astronomiczne jednostki miary, jednak nie uywaj do tego lat wietlnych, lecz parsekw
(nazwa jednostki jest skrtem od sw parallax i second [paralaksa i sekunda]). Parsek jest
oparty na powszechnej w astronomii mierze, zwanej paralaks gwiazdow, i odpowiada mu
3,26 roku wietlnego. Naprawd due odlegoci, take porwnywalne z rozmiarami caego
wszechwiata, s podawane w megaparsekach: I megaparsek = 1 milion parsekw. Sta
Hubble'a podaje si w jednostkach rwnych kilometrowi na sekund na megaparsek. Warto
staej rwna S0 oznacza wic 50 kilometrw na sekund na megaparsek". Dla wikszoci z
nas jest to oczywicie rwnie trudne do wyobraenia jak pozostae miary stosowane w
astronomii.
dw lat; nawet sami autorzy tego wyniku przyznali, e niektre gwiazdy s starsze. W lutym
2003 roku zesp z NASA34 oraz z orodka Goddard Space Flight Center w stanie Maryland,
korzystajc z obserwacji wykonanych przez Wilkinson Microwave Anisotropy Probe, ogosi,
e wiek wszechwiata wynosi 13,7 miliarda lat plus minus 100 milionw lat. Wikszo
astronomw wydaje si obecnie akceptowa ten wynik.
Trudnoci w obliczaniu wieku wszechwiata bior si std, e istniej pewne obszary
podlegajce interpretacji. Wyobra sobie, e stoisz w nocy na polu i usiujesz zmierzy, jak
daleko od ciebie pooone s dwie elektryczne arwki. Stosujc wzgldnie proste
astronomiczne metody pomiarowe, moesz do atwo sprawdzi, e arwki maj jednakow
moc i e jedna z nich jest, powiedzmy, o 50 procent bardziej oddalona. Nie moesz jednak by
pewien, czy blisza z nich ma moc dajmy na to 58 watw i jest oddalona o 37 metrw, czy te
moc wynosi 61 watw, a odlego 36,5 metra. Dodatkowo musisz take uwzgldni
znieksztacenia wiata spowodowane przez atmosfer Ziemi, przez py midzygwiezdny,
przez wiato innych gwiazd znajdujcych si w tle oraz wiele innych czynnikw. W rezultacie

twoje obliczenia s oparte na serii zazbiajcych si zaoe, z ktrych kade moe by

rdem bdu. Istnieje take problem dostpu do kosztownych teleskopw, a pomiary
przesuni ku czerwieni s znane z czasochonnoci. Nierzadko jeden pomiar trwa ca noc. W
rezultacie astronomowie byli niekiedy zmuszeni (lub skonni) do wycigania wnioskw z
wyjtkowo skpych danych. Jak uj to dzienikarz Geoffrey Carr, mamy w kosmologii Mount
Everest teorii oparty na krecim kopczyku danych"33, a Martin Rees nastpujco wyrazi
podobne przekonanie: Nasze obecne zadowolenie [ze stanu naszego zrozumienia]
odzwierciedla raczej ubstwo danych ni doskonao teorii"36.
Tak si skada, e niepewno dotyczy zarwno wzgldnie bliskich obiektw, jak i
najdalszych kracw wszechwiata. Jak pisze Donald Goldsmith, gdy astronomowie mwi,
e galaktyka M87 jest oddalona o 60 milionw lat wietlnych, w rzeczywistoci maj na
myli37, e odlego mieci si gdzie midzy 40 i 90 milionami lat wietlnych (lecz rzadko
zwracaj na to uwag szerszej publicznoci"), co niezupenie oznacza to samo. W skali caego
wszechwiata niepewnoci ulegaj oczywicie odpowiedniemu powikszeniu. Niezalenie od
splendoru otaczajcego najnowsze doniesienia daleko nam jeszcze do penej jednomylnoci.
Jedna z niedawno ogoszonych teorii sugeruje, e wszechwiat nie jest

a tak duy, jak nam si wydaje; gdy spogldamy daleko w przestrze, niektre z
obserwowanych galaktyk mog by w rzeczywistoci jedynie zudzeniami, widmami
powstaymi na skutek odbicia wiata.
Faktem jest, e nie wiemy jeszcze wielu rzeczy, nawet na cakiem fundamentalnym
poziomie, na przykad z czego zbudowany jest wszechwiat. Gdy naukowcy licz ilo materii
niezbdn do utrzymania galaktyk w caoci, zawsze otrzymuj beznadziejnie zaniony wynik.
Okazuje si, e co najmniej 90 procent wszechwiata, a moe nawet 99 procent skada si z
ciemnej materii Fritza Zwicky'ego, ktra z natury rzeczy jest dla nas niewidoczna. Troch
irytujca jest myl, e yjemy we wszechwiecie, ktrego wikszej czci nie moemy
zobaczy, lecz tak si wanie sprawy maj. Moemy si przynajmniej pociesza, e mamy
dwch podejrzanych, o do interesujcych nazwach: jednym z nich jest WIMP* (czyli czstki
niewidocznej materii pozostae po wielkim wybuchu), drugim MACHO** (okrelenie
obejmujce czame dziury, brzowe kary oraz inne bardzo sabo wiecce gwiazdy).
Fizycy czstek raczej faworyzuj czstki, WIMP-y, natomiast astrofizycy preferuj
gwiezdne wyjanienie ciemnej materii, czyli MACHO. MACHO przez pewien czas
prowadziy w rywalizacji, lecz nie znaleziono ich w wystarczajcej iloci, wic ostatnio wicej
uwagi powica si WIMP-om, aczkolwiek w ich przypadku istnieje pewien problem, mianowicie dotychczas nie znaleziono ani jednego. Z natury swej s to czstki sabo oddziaujce,
wic bardzo trudno je zidentyfikowa (jeli w ogle istniej). Promieniowanie kosmiczne
powoduje zbyt silne zakcenia przy prbach identyfikacji WIMP-w, wic w ich
poszukiwaniu naukowcy musz zej bardzo gboko pod ziemi (kilometr pod powierzchni
gruntu promieniowanie kosmiczne jest okoo miliona razy sabsze ni na powierzchni). Nawet
jeeli uwzgldni si wszystkie odkryte formy ciemnej
* Gra sw: wimp oznacza miczaka lub sabeusza. (Weakly Interacting Massive Par- ticles
Sabo Oddziaujce Masywne Czstki). W terminologii komputerowej WIMP oznacza
skrt od sw window, icon, menu, pointing device, co cznie stanowi synonim graficznego
interfejsu uytkownika. W argonie komputerowym terminem wimp okrela si osob, ktra
potrafi posugiwa si komputerem wycznie za pomoc w/w graficznego interfejsu,
natomiast tradycyjny sposb komunikacji, za pomoc klawiatury i wiersza polece, przekracza
jej moliwoci (przyp. tum.).
* MAssive Compact Halo Object. Gra sw: macho oznacza silnego faceta przeciwiestwo
miczaka lub sabeusza (przyp. tum.).
materii, w bilansie wci brakuje dwch trzecich wszechwiata"38, jak uj to pewien
komentator. Na razie rwnie dobrze moglibymy nazwa je DUNNOS*.
Najnowsze obserwacje wydaj si wskazywa, e galaktyki nie tylko oddalaj si od nas,
lecz tempo ich ucieczki ulega przyspieszeniu, co stanowi do zaskakujcy i nieoczekiwany
rezultat. Gdyby tak byo w rzeczywistoci, mogoby to oznacza, e wszechwiat jest
wypeniony nie tylko przez ciemn materi, lecz rwnie przez ciemn energi, ktr
naukowcy okrelaj take mianem energii prni lub kwintesencj. Czymkolwiek ona jest,
wydaje si, e napdza ekspansj wszechwiata, gdy w inny sposb nie daje si wytumaczy
przyspieszenia ekspansji. Hipoteza ciemnej energii przewiduje, e pusta przestrze nie jest
bynajmniej taka pusta39, lecz wypeniona czstkami i antyczstkami materii, ktre pojawiaj
si z niczego i niemal natychmiast znikaj, a ich czny efekt jest taki, e przyspieszaj
ekspansj wszechwiata. Jakkolwiek niewiarygodnie to brzmi, jednak jest prawd, e
wszystko to rozwizuje staa kosmologiczna40, pewien matematyczny element, ktry Einstein
wczy do rwna oglnej teorii wzgldnoci, aby powstrzyma domnieman ekspansj
wszechwiata, ktrej nikt wwczas nie podejrzewa. Einstein nazwa sta kosmologiczn
najwiksz pomyk swego ycia", a teraz okazuje si, e by moe mia jednak racj.

Z tego wszystkiego wynika wniosek, e yjemy otoczeni przez gwiazdy, ktrych

odlegoci od nas i od siebie nawzajem nie znamy; we wszechwiecie, ktrego wieku nie
potrafimy dokadnie obliczy; wypenionym przez materi, ktrej nie potrafimy
zidentyfikowa; funkcjonujcym zgodnie z prawami przyrody, ktre nie w peni rozumiemy.
Po tej raczej mao uspokajajcej uwadze wrmy na nasz planet i zajmijmy si czym, co
rozumiemy, aczkolwiek zapewne nie jest zaskakujca informacja, e nie w peni, a nawet to, co
rozumiemy, jest cakiem wieej daty.
* Dark Unknown Nonreflective Nondetectable Objccts Somewhere Ciemne Nieznane
Nieodbijajce Niewykrywalne Obiekty Gdzie. Gra sw: dunno stanowi argonowy
odpowiednik zwrotu don'/ know, oznaczajcego nie wiem". DUNNOS" liczba mnoga od
DUNNO" (przyp. tum.).

Rozdzia 12
ZIEMIA SI PORUSZA
Niedugo przed sw mierci w 1955 roku Albert Einstein napisa krtk, acz
entuzjastyczn przedmow do ksiki Earth 's Shifting Crust: A Key to Some Basic Problems
of Earth Science. Jej autorem by geolog Charles Hapgood, ktry stanowczo i zdecydowanie
rozprawi si z ide ruchu kontynentw. Piszc z pozycji pobaliwej drwiny1, Hapgood
stwierdza, e kilka naiwnych dusz zauwayo pozorne podobiestwo ksztatw midzy
pewnymi kontynentami". Wydaje im si, e Ameryka Poudniowa mogaby pasowa do
Afryki i tak dalej [...]. Twierdzi si nawet, e formacje ska po obu stronach Atlantyku pasuj
do siebie".
Hapgood kategorycznie odrzuci wszelkie tego rodzaju pomysy, zwracajc uwag, e
geolodzy K.E. Caster i J.C. Mendes wykonali zakrojone na szerok skal prace polowe po obu
stronach Atlantyku i stwierdzili bez jakichkolwiek wtpliwoci, e nie ma adnych
podobiestw. Bg jeden wie, jakie odkrywki badali panowie Caster i Mendes, poniewa w
rzeczywistoci liczne formacje po obu stronach Atlantyku nie tylko s podobne, lecz stote
same formacje.
Idee i wnioski wycigane na podstawie podobiestw midzy kontynentami nie byy jednak
zbyt popularne wrd geologw w czasach Hapgooda. Teori, ktr Hapgood zdezawuowa w
swojej ksice, po raz pierwszy wysun w 1908 roku amerykaski geolog amator Frank
Bursley Taylor. Taylor pochodzi z bogatej rodziny i by niezaleny od wszelkich
akademickich uwarunkowa, wic mg prowadzi niekonwencjonalne badania. By jednym z
wielu ludzi, ktrzy sdzili, e podobiestwo linii brzegowej Afryki i Ameryki Poudniowej nie
jest dzieem przypadku. Taylor sformuowa ide, zgodnie z ktr kontynenty niegdy stykay
si ze sob, i zasugerowa jak si okazao, susznie e acuchy grskie na Ziemi to
skutek zderzania kontynentw. Nie znalaz jednak wielu dowodw, a jego teoria zostaa
uznana za zbyt ekstrawaganck, aby traktowa j powanie.
Teori Taylora potraktowa powanie niemiecki meteorolog z uniwersytetu w Marburgu,
Alfred Wegener. Zbada on liczne przypadki anomalii wystpujcych wrd wspczesnych
rolin oraz zwierzt kopalnych, ktre trudno byo wytumaczy na gruncie standardowego
modelu historii Ziemi, i zda sobie spraw, e bardzo niewiele z tych zjawisk ma sens w
ramach konwencjonalnej interpretacji. Szcztki kopalnych gatunkw zwierzt czsto
wystpoway po dwch stronach oceanw, ewidentnie za szerokich do przepynicia. Wegener
zastanawia si, w jaki sposb torbacze przedostay si z Ameryki Poudniowej do Australii.
Dlaczego identyczne limaki wystpoway w Skandynawii i w Nowej Anglii? I wreszcie, w
jaki sposb mona wytumaczy pokady wgla oraz inne pozostaoci se mi tropikalnego
klimatu w tak zimnych miejscach jak Spitsbergen, ponad 600 kilometrw na pnoc od Norwegii, jeeli w jaki sposb nie migroway one z cieplejszych obszarw?
Wegener sformuowa teori, zgodnie z ktr ziemskie kontynenty istniay niegdy jako
jeden ld (nazwa go Pange), na ktrym flora i fauna mogy si swobodnie przemieszcza,
zanim zostay rozdzielone i zaczy dryfowa w kierunku swojego obecnego pooenia.
Wegener opublikowa swoj ide w ksice zatytuowanej Die Entstehung der Kontinente und
Ozeane. Niemieckie wydanie ukazao si w 1912 roku, a angielskie tumaczenie, The Origin of
Continents and Oceans, trzy lata pniej, mimo e w tym czasie wybucha pierwsza wojna
wiatowa.
Dopki trwaa wojna, teoria Wegenera nie wywoaa wikszego zainteresowania, lecz w
1920 roku, gdy opublikowa poprawione i rozszerzone wydanie, szybko staa si przedmiotem
oywionej dyskusji. Wszyscy si zgadzali, e kontynenty si poruszay, ale pionowo, a nie
poziomo. Pionowe ruchy kontynentw, w ramach koncepcji zwanej izostazj, stanowiy kanon
geologicznej wiedzy dla caych pokole, chocia nie istniaa adna dobra teoria, ktra

tumaczyaby przyczyny oraz mechanizmy tych procesw. Jedna z idei, ktra przetrwaa w
podrcznikach jeszcze do czasw, gdy chodziem do szkoy, opieraa si na koncepcji
pieczonego jabka", sformuowanej przez Austriaka Eduarda Suessa tu przed kocem dziewitnastego wieku. Wedug jego teorii, gdy gorca planeta si schodzia, na jej powierzchni
powstaway zmarszczki, podobnie jak na skrce pieczonego jabka, tworzc baseny oceanw
oraz acuchy grskie. Hipoteza Suessa ignorowaa wczeniejsze prace Jamesa Huttona, ktry
wykaza, e taki statyczny ukad zostaby prdzej czy pniej zredukowany do pozbawionej
wszelkich nierwnoci sferoidy, poniewa erozja zniosaby

wszystkie wzniesienia i wypeniaby zagbienia. Na pocztku dwudziestego wieku pojawi si

take problem, ujawniony przez Rutherforda i Soddy'ego, e ziemskie pierwiastki stopniowo
uwalniaj olbrzymie rezerwy energii, o wiele za due, aby dopuci do procesw ochadzania i
kurczenia sugerowanych przez Suessa. Tak czy inaczej, gdyby teoria Suessa bya prawdziwa,
gry byyby jednorodnie i rwnomiernie rozoone na caej powierzchni Ziemi i miayby mniej
wicej taki sam wiek; rozkad gr na Ziemi ewidentnie nie jest rwnomierny, a w pocztkach
dwudziestego wieku byo ju wiadomo, e niektre acuchy grskie, na przykad Ural i
Appalachy, s o setki milionw lat starsze od innych, na przykad od Alp i Gr Skalistych.
Stopniowo stawao si jasne, e nadchodzi pora na now teori, lecz Alfred Wegener nie by
niestety osob, od ktrej geolodzy chcieliby si jej uczy.
Po pierwsze, jego radykalne pogldy kwestionoway najbardziej fundamentalne elementy
ich dyscypliny, co rzadko stanowi skuteczny sposb na przychylne nastawienie audytorium.
Takie wyzwanie byoby dostatecznie bolesne ze strony zawodowego geologa, lecz Wegener
nie mia wyksztacenia geologicznego. By meteorologiem, do diaska! Niemieckim meteorologiem, czowiekiem od przepowiadania pogody. To nie byy uleczalne niedostatki.
Geolodzy uyli wszelkich dostpnych rodkw, aby podway jego dowody i odrzuci
sugestie. Aby obej problem podobiestw szcztkw kopalnych, postulowali ismienie
dawnych mostw ldowych" wszdzie, gdzie tylko byy potrzebne2. Gdy okazao si, e
Hipparion, kopalny ko, y w tym samym czasie we Francji oraz na Florydzie, most ldowy
zosta poprowadzony w poprzek Atlantyku. Gdy stwierdzono, e dawne tapiry yy
rwnoczenie w Ameryce Poudniowej oraz w poudniowo-wschodniej Azji, rwnie tam
zosta poprowadzony most ldowy. Niebawem mapy prehistorycznych mrz byy pene
hipotetycznych mostw ldowych, od Ameryki Pnocnej do Europy, od Brazylii do Afryki,
od poudniowo-wschodniej Azji do Australii, od Australii do Antarktydy. Te wygodne
poczenia nie tylko wyrastay wszdzie tam, gdzie zaistniaa potrzeba przeniesienia ywego
organizmu z jednego ldu na inny, lecz take posusznie znikay, nie pozostawiajc ani ladu
swej obecnoci. Istnienia adnego z tych mostw nie potwierdza oczywicie choby niky
dowd w przypadku tak ewidentnie bdnych hipotez trudno o dowody lecz stanowiy
one geologiczn ortodoksj przez nastpne pwiecze.
Nawet mosty ldowe nie mogy jednak wyjani wszystkiego3. Pewien gatunek trylobita,
dobrze znany w Europie, zosta take znaleziony na Nowej Fundlandii... lecz tylko z jednej
strony. Nikt nie potrafi przekonujco wyjani, w jaki sposb zdoa pokona 3000
kilometrw oceanu, a nie znalaz sposobu na przedostanie si na drug stron
trzystukilometrowej wyspy. Jeszcze bardziej niewytumaczalne i niewygodne okazay si
terytorialne upodobania innego gatunku trylobitw, ktry zosta znaleziony w Europie i na
pacyficznym skrawku pnocno-zachodniej Ameryki, lecz nigdzie indziej pomidzy tymi
dwoma obszarami, co wymagaoby mostu, ale nie ldowego, tylko powietrznego. Mimo to
jeszcze w 1964 roku En- cyclopaedia Britannica w dyskusji na temat konkurencyjnych
teorii wanie hipotezie Wegenera zarzucaa, e jest pena licznych, powanych trudnoci
teoretycznych"4. Wegener popenia oczywicie bdy. Stwierdzi na przykad, e Grenlandia
przemieszcza si na zachd w tempie okoo 1,6 kilometra na rok, co jest oczywistym
nonsensem (tempo take mierzy si raczej w centymetrach na rok). Przede wszystkim jednak
nie potrafi poda przekonujcego wyjanienia, w jaki sposb masy ldowe si przemieszczaj.
Akceptujc jego teori, naleao rwnoczenie przyj do wiadomoci, e potne kontynenty
w jaki sposb przepychay si przez tward skorup Ziemi, niczym pug przez pole, nie
zostawiajc jednak adnej bruzdy. Za pomoc wczenie znanych zjawisk w aden sposb nie
dao si wyjani, co napdza te potne ruchy.
Sugestia przysza ze strony Arthura Holmesa, angielskiego geologa, ktry w znacznym
stopniu przyczyni si do wyznaczenia wieku Ziemi. Holmes by pierwszym naukowcem,

ktry zda sobie spraw, e ciepo wydzielane przez radioaktywne pierwiastki moe
wywoywa prdy konwekcyjne wewntrz Ziemi, ktre, przynajmniej teoretycznie, powinny
by dostatecznie silne, aby popycha kontynenty po powierzchni. W 1944 roku Holmes
opublikowa podrcznik Principles of Physical Geology. Sformuowa w nim teori dryfu
kontynentalnego, ktra w zasadniczej czci pozostaje suszna do dzisiaj, a sam podrcznik sta
si bardzo popularnym i wpywowym rdem. W swoim czasie bya to jednak bardzo
radykalna sugestia i spotkaa si z powszechn krytyk, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych,
gdzie opozycja wobec koncepcji dryfu utrzymywaa si duej ni gdziekolwiek indziej. Jeden
z tamtejszych krytykw martwi si zupenie powanie, i Holmes przedstawi swoje
argumenty tak jasno i przekonujco, e studenci mog rzeczywicie da si przekona5. Jednak
poza

I Ameryk teoria Holmesa stopniowo zdobywaa uznanie i ostrone popar- P cie. W 1950 roku
gosowanie na dorocznej konferencji Britisb Association for the Advancement of Science
wykazao, e okoo poowy uczestnikw akceptuje ide dryfu kontynetalnego6 (wkrtce potem
Hapgood cytowa wynik gosowania jako dowd, e brytyjscy geolodzy dali si uwie niefortunnej idei). Sam Holmes nie by w peni przekonany do susznoci swej teorii i w 1952 roku
wyzna: Nigdy nie uwolniem si od uporczywego uprzedzenia wobec teorii kontynentalnego
dryfu; w moich geologicznych kociach, jeeli mona tak powiedzie, tkwio poczucie, e to
do fantastyczna hipoteza"7.
Kontynentalny dryf nie by cakowicie pozbawiony poparcia nawet w Stanach
Zjednoczonych. Popiera go Reginald Day z Harvardu, lecz by to ten sam Day, ktry
wysun hipotez, e Ksiyc powsta w wyniku kosmicznego zderzenia, wic jego idee byy
uwaane za interesujce, ale nieco zbyt ekscentryczne, aby traktowa je w peni powanie.
Wikszo amerykaskich naukowcw pozostawaa przy przekonaniu, e kontynenty zawsze
zajmoway swe obecne pozycje, a ich powierzchniowe struktury powstay w wyniku innych
procesw ni poziome przemieszczenia.
Geolodzy pracujcy dla firm naftowych od dawna wiedzieli8, e poszukiwania ropy warto
prowadzi tam, gdzie wystpuj dokadnie takie ruchy powierzchniowe Jakie przewiduje
tektonika pyt. Lecz geolodzy z firm petrochemicznych nie pisz artykuw naukowych, tylko
szukaj ropy.
Pozosta jeszcze jeden powany problem z teoriami dotyczcymi Ziemi, ktrego nikt nie
rozwiza ani nawet nie poruszy, a mianowicie kwestia, co si stao z osadami. Kadego roku
ziemskie rzeki nios do mrz olbrzymie iloci produktw erozji, na przykad 500 milionw ton
wapnia. Jeeli pomnoy si tempo, z jakim materia ten jest deponowany na dnie mrz, przez
geologiczny czas, w ktrym proces zachodzi, otrzymuje si do niepokojcy wynik: na dnie
oceanw powinno by okoo 20 kilometrw osadw. Inaczej mwic, dna oceanw powinny
obecnie znajdowa si na znacznej wysokoci ponad tak zwanym poziomem morza.
Pocztkowo naukowcy uporali si z tym paradoksem w najprostszy moliwy sposb
zignorowali golecz w pewnym momencie musieli si nim zaj.
W czasie drugiej wojny wiatowej jednym z amerykaskich okrtw transportowych, USS
Cape Johnson", dowodzi mineralog z Princeton
University, Harry Hess. Okrt by wyposaohy w nowiutki egzemplarz najlepszego wwczas
modelu echosondy9, urzdzenia do pomiarw gbokoci, ktrego gwnym przeznaczeniem
byo uatwienie manewrowania w trakcie ldowania wojsk na plaach. Hess zda sobie spraw,
e jego echosonda rwnie dobrze moe posuy do czysto naukowych celw i nigdy jej nie
wycza, ani na penym morzu, ani nawet w trakcie bitew. Odczyty, jakie uzyska, okazay si
zupenie nieoczekiwane. Gdyby dna oceanw byy bardzo stare, jak wszyscy sdzili, powinny
by przykryte grub warstw osadw, podobnie jak mu pokrywa dno rzeki lub jeziora. Lecz
dane Hessa wskazyway, e na dnie oceanu jest wszystko, tylko nie gadkie poacie
odwiecznych osadw s tam kaniony, rowy, szczeliny, wulkaniczne wzgrza, ktre Hess
nazwa gujotami10, od nazwiska geologa z Princeton, Arnolda Guyota. Wszystkie te odkrycia
stanowiy zagadk, lecz Hess mia wojn do wygrania, wic odoy te myli na pniej.
Po wojnie wrci do zaj dydaktycznych na Princeton, ale tajemnice morskiego dna nie
przestaway zaprzta jego umysu. Tymczasem w latach pidziesitych oceanografowie
zaczli prowadzi zakrojone na coraz szersz skal badania dna mrz i odkryli jeszcze wiksz
niespodziank: najpotniejszy i najbardziej rozlegy acuch grski na Ziemi, pooony w
przewaajcej czci pod wod, uoony wzdu linii biegncej po dnie oceanw i
przypominajcy wzr na pice tenisowej. Poczynajc od Islandii, biegnie on na poudnie po
dnie Atlantyku, wok poudniowego koca Afryki, w poprzek Oceanu Indyjskiego, po czym
poniej Australii wychodzi na Pacyfik; tam wykonuje zygzak, pocztkowo kierujc si wprost

na Baja Califomia, aby nastpnie wystrzeli wzdu zachodniego wybrzea Stanw

Zjednoczonych w kierunku Alaski. Od czasu do czasu niektre z jego szczytw wystajnad
powierzchni wody, na przykad Azory i Wyspy Kanaryjskie na Atlantyku, Hawaje na
Pacyfiku, lecz w wikszoci pozostaje gboko pod tysicami sni sonych mrz, nieznany i
nieoczekiwany. Gdy dodano dugoci wszystkich jego odgazie, okazao si, e caa sie rozciga si na 75 000 kilometrw.
Niektre, lecz bardzo nieliczne fragmenty byy znane wczeniej. Ludzie ukadajcy w
dziewitnastym wieku podmorskie kable zdawali sobie spraw z istnienia pewnego rodzaju
wzniesienia na rodku Atlantyku, lecz rozciga natura oraz skala acucha podmorskich gr
stanowia cakowite zaskoczenie. Co wicej, acuch obfitowa w trudne do wyjanienia
fizyczne anomalie. Wzdu Grzbietu rdatlantyckiego biegnie kanionryft


o szerokoci sigajcej 20 kilometrw i dugoci 19 000 kilometrw. Jego istnienie zdawao si
sugerowa, e Ziemia rozszczepia si wzdu szww, jak orzech wyaniajcy si ze skorupki.
Byo to absurdalne i niepokojce przypuszczenie, lecz dowody byy niepodwaalne.
W 1960 roku wykonano badania prbek dna i okazao si, e dno oceanu jest cakiem
mode na rodku Atlantyku, lecz staje si coraz starsze w miar oddalania si od rodka na
wschd lub na zachd. Harry Hess doszed do wniosku, e moe to oznacza tylko jedn rzecz:
po obu stronach centralnego ryfu tworzy si nowa skorupa, ktra jest nastpnie odpychana na
boki, a na jej miejsce przychodzi kolejna porcja. Dno Atlantyku skada si z dwch pasw
transmisyjnych, z ktrych jeden przenosi skorup w kierunku Ameryki Pnocnej, a drugi w
kierunku Europy. Proces sta si znany jako rozszerzanie dna morskiego.
Gdy skorupa dociera do celu swej podry na granicy kontynentu, zanurza si ponownie w
gb Ziemi, w procesie zwanym subdukcj. To odkrycie wyjania, co si stao z osadami
zostay zwrcone do wntrza Ziemi oraz tumaczy wzgldnie mody wiek dna oceanw.
Nigdzie nie znaleziono dowodw, aby dno oceanu miao wicej ni okoo 175 milionw lat, co
byo o tyle dziwne, e wiek kontynentalnych ska czsto liczy si w miliardach lat. Hess znalaz
rozwizanie. Oceaniczne skay istniej tylko tak dugo, ile potrzeba czasu, aby mogy dotrze
do brzegu. Bya to pikna teoria, ktra wiele wyjaniaa, wic Hess rozwin swoje argumenty
w publikacji, ktra jednak zostaa niemal powszechnie zignorowana. Niekiedy wiat nie jest
gotowy na przyjcie dobrej idei.
W tym czasie dwaj inni badacze, pracujcy niezalenie od siebie, dokonali uderzajcego
odkrycia opartego na pewnych dziwnych faktach z historii Ziemi opisanych kilkadziesit lat
wczeniej przez francuskiego fizyka, Bernarda Brunhesa. Brunhes odkry, e ziemskie pole
magnetyczne od czasu do czasu zmienia kierunek, a zapis tych zmian jest utrwalony w pewnych typach ska. W szczeglnoci malekie krysztay rudy elaza ustawiaj si wzdu
aktualnego kierunku pola magnetycznego w momencie formowania si skay, po czym gdy
skaa, w ktrej s zanurzone, ostygnie i stwardniejepozostaj na zawsze ustawione w tym
kierunku. W rezultacie pamitaj" kierunek pola magnetycznego z czasw, gdy powstawaa
ich macierzysta skaa. Przez wiele lat odkrycie to stanowio jedynie ciekawostk, lecz gdy w
latach pidziesitych Patrick Blackett z Univer- sity of London oraz S.K. Runcom z
University of Newcastle zbadali ukad
192
pl magnetycznych wmroonych w brytyjskie skay, doznali ogldnie mwic wstrzsu.
Wyniki wskazyway, e w pewnym okresie w przeszoci Brytania krcia si wok osi oraz
przemieszczaa w kierunku pnocnym, jakby urwaa si z uwizi. Co wicej, gdy sporzdzili
mapy z ukadami pl magnetycznych Europy oraz Ameryki z tego samego okresu, odkryli, e
pasuj do siebie jak dwie powki przecitej kartki papieru. To byo niesamowite, lecz rwnie
te odkrycia zostay zignorowane.
Wszystkie nici poczy w kocu geofizyk Drummond Matthews z Cambridge University
oraz jego doktorant Fred Vine. W 1963 roku, na podstawie bada pl magnetycznych dna
Oceanu Atlantyckiego, wykazali oni, e dna oceanw przemieszczaj si dokadnie w taki
sposb, jak sugerowa Hess, oraz e kontynenty take s w ruchu. Pechowy kanadyjski geolog,
Lawrence Morley, doszed do takiej samej konkluzji mniej wicej w tym samym czasie, lecz
nie mg znale nikogo, kto chciaby opublikowa jego artyku. Do historii przeszed afront,
jaki spotka go ze strony wydawcy czasopisma Journal of Geophysical Research", ktry
odrzuci rkopis z nastpujcym komentarzem: Takie spekulacje stanowi interesujcy temat
na przyjcie, lecz nie powinny by rozpowszechniane pod egid powanego czasopisma

naukowego". Pewien geolog okreli to pniej jako prawdopodobnie najwaniejszy

odrzucony artyku z dziedziny nauk o Ziemi11".
Tak czy inaczej, era ruchomej skorupy w kocu nadesza. W 1964 roku pod auspicjami
Royal Society odbyo si w Londynie sympozjum, w ktrym wzio udzia wielu spord
najwaniejszych przedstawicieli nauk o Ziemi, i nagle okazao si, e wszyscy si nawrcili.
Uczestnicy sympozjum uzgodnili, e Ziemia stanowi mozaik wzajemnie poczonych segmentw, a ich powolne przepychanki s odpowiedzialne za wikszo geologicznych zjawisk
na powierzchni planety.
Okrelenie dryf kontynentalny" zostao szybko zarzucone, gdy okazao si, e caa
skorupa jest w ruchu, a nie tylko kontynenty, lecz upyno troch czasu, zanim zostaa
uzgodniona nazwa dla poszczeglnych segmentw. Pocztkowo nazywano je blokami
skorupowymi", a niekiedy take kamieniami brukowymi". Dopiero w 1968 roku, wraz z
publikacj artykuu trzech amerykaskich sejsmologw w czasopimie Journal of
Geophysical Research", segmenty otrzymay nazw, pod ktr s znane do dzisiaj: pyty. W
tym samym artykule nowa dziedzina zostaa nazwana tektonik pyt.
Stare idee nie umieraj tak atwo i nie wszyscy natychmiast si nawrci193

li na now nauk. Jeszcze w latach siedemdziesitych12 jeden z najbardziej popularnych i

wpywowych podrcznikw geologii, The Earth, autorstwa czcigodnego Harolda Jeffreysa,
zdecydowanie stwierdza, podobnie jak w pierwszym wydaniu z 1924 roku, e tektonika pyt
stanowi fizyczn niemoliwo. Rwnie zdecydowanie odrzuca koncepcje konwekcji oraz
rozszerzania si dna morskiego. W 1980 roku, w Basin and Rang, John McPhee zwrci
uwag, e co smy amerykaski geolog nadal nie wierzy w tektonik pyt13.
Dzisiaj wiemy, e powierzchnia Ziemi skada si z omiu do dwunastu duych pyt14
(zalenie od tego, jak zdefiniuje si du pyt) oraz okoo dwudziestu mniejszych; wszystkie
one poruszaj si w rnych kierunkach i z rnymi prdkociami. Niektre pyty s due i
do mao aktywne, inne mniejsze, lecz energiczne. Ich zwizki z ldami s niekiedy do
przypadkowe, a niekiedy rwnie do burzliwe. Na przykad pyta pnocnoamerykaska jest
znacznie wiksza ni kontynent, od ktrego wzia nazw. Jej zachodnia krawd z grubsza
pokrywa si z zachodnim wybrzeem kontynentu (i z tego powodu obszar ten jest tak aktywny
sejsmicznie zachodz tam procesy zderzania i zgniatania granic pyt), lecz cakowicie
ignoruje wschodni brzeg i rozciga si przez p Atlantyku, a po Grzbiet rdatlantycki.
Islandia jest podzielona na p, co czyni j w poowie Amerykank i w poowie Europejk.
Nowa Zelandia stanowi cz ogromnej pyty indyjsko-australijskiej, mimo e nie ley nawet
w pobliu Oceanu Indyjskiego. Podobnie sprawy si maj z wikszoci pyt.
Zwizki midzy wspczesnymi i dawnymi ldami okazay si nisko- czenie bardziej
skomplikowane, ni ktokolwiek mg przypuszcza15. Kazachstan by niegdy poczony z
Norwegi i Now Angli. Jeden fragment Staten Island, ale tylko fragment, jest europejski.
Podobnie cz Nowej Fundlandii. We do rki jaki kamyczek z play Massachusetts jego
najbliszy krewniak jest w Afryce. Wyyny Szkockie oraz wikszo Skandynawii s
zasadniczo amerykaskie. Cz pasma Shackletona na Antarktydzie prawdopodobnie
naleaa kiedy do Appalachw, obecnie pooonych na wschodzie USA. Krtko mwic,
skay lubi podrowa.
Nieustajce przepychanki powstrzymuj pyty przed sklejeniem w jedn, nieruchom
pyt. Zakadajc, e wszystko potoczy si dalej podobnie jak obecnie, Atlantyk bdzie si
rozszerza i w pewnym momencie przekroczy rozmiary Pacyfiku. Wikszo Kalifornii
oderwie si od reszty kontynentu i stanie si czym w rodzaju lustrzanego odbicia
Madagaskaru.
Afryka bdzie naciera na Europ, ciskajc po drodze Morze rdziemne, a cakowicie je
unicestwi, a nastpnie wypchnie do gry acuch grski na miar Himalajw, rozcigajcy si
od Parya do Kalkuty. Australia skolonizuje wyspy po pnocnej stronie, tworzc ldowe
poczenie z Azj w postaci wskiego przesmyku. To sprzysze skutki zjawisk, ktre trwaj
cay czas, obecnie, take teraz, gdy czytasz t ksik. Kontynenty pyn jak licie na jeziorze.
Dziki pomiarom przy uyciu systemu GPS wiemy, e Europa i Ameryka Pnocna oddalaj
si od siebie mniej wicej z tak prdkoci, z jak rosn paznokcie16 okoo dwch metrw
w cigu ludzkiego ycia. Jeeli ci si nie spieszy, to moesz si przejecha z Los Angeles a do
San Francisco. Nie dostrzegamy zmian tylko dlatego, e za krtko yjemy, lecz to, co obecnie
widzimy, to tylko migawka, ukazujca ksztat kontynentw w cigu zaledwie jednej dziesitej
procenta historii Ziemi17.
Wrd czterech skalnych planet jedynie na Ziemi aktywnie funkcjonuje tektonika pyt. Nie
wiemy dlaczego. Nie jest to tylko kwestia rozmiarw lub gstoci Wenus jest niemal
bliniaczo podobna do Ziemi zarwno pod wzgldem rozmiarw, jak i gstoci, lecz mimo to
nie ma tektoniki pyt. By moe istotny jest skad chemiczny i tylko Ziemia posiada waciwe
materiay we waciwych ilociach. Istniej przypuszczenia, aczkolwiek niczym nie
potwierdzone, e tektonika odgrywa istotn rol w organicznym yciu planety18. Jak uj to
fizyk i pisarz James Trefi, trudno byoby uwierzy, e nieustanny ruch pyt tektonicznych nie

wywiera adnego wpywu na rozwj ycia na Ziemi". Sugeruje on rwnie, e wyzwania

stworzone przez tektonikna przykad zmiany klimatustanowiy istotny czynnik w
rozwoju inteligencji. Inni badacze sdz, e dryfowanie kontynentw mogo si przyczyni do
przynajmniej niektrych przypadkw wymierania na Ziemi. W listopadzie 2002 roku Tony
Dickson z Cambridge University sporzdzi raport opublikowany w czasopismie Science",
zawierajcy sugesti, e istnieje istotny zwizek midzy histori ska i histori ycia19. Dickson
stwierdzi, e skad chemiczny ziemskich oceanw kilkakrotnie ulega silnym i raptownym
zmianom w cigu ostatniego p miliarda lat. Zmiany te czsto koreluj z wanymi zdarzeniami w biologicznej historii planety, takimi jak potny wysyp maych organizmw, ktre
stworzyy kredowe klify na poudniowym wybrzeu Anglii, naga moda na muszle wrd
organizmw morskich w okresie kambryjskim i tak dalej.

Tak czy inaczej, tektonika pyt wyjania nie tylko powierzchniow dy- namik Ziemi
na przykad, w jaki sposb prehistoryczny Hipparion dosta si z Francji na Floryd lecz
take wiele wewntrznych zjawisk. Trzsienia ziemi, acuchy wysp, cykl wglowy, pooenie
gr, okresy zlodowace, pochodzenie ycia trudno znale zjawisko, na ktre ta
zadziwiajca teoria nie wywara bezporedniego wpywu. Jak stwierdzi McPhee, geolodzy
nagle znaleli si w przyprawiajcej o zawrt gowy sytuacji, w ktrej caa ziemia nagle
zacza mie sens"20.
Ale tylko do pewnego stopnia. Rozkad kontynentw w poprzednich epokach jest znacznie
sabiej znany, ni ludzie spoza geofizyki mogliby sdzi na podstawie budzcych zaufanie
podrcznikw, w ktrych przedstawione s dawne masy ldowe noszce takie nazwy jak
Laurazja, Gondwana, Rodinia i Pangea. Niekiedy s one oparte na konkluzjach, ktre
niekoniecznie wytrzymaj prb czasu. Jak zauway George Gaylord Simpson w Fossils and
the History ofLife, gatunki rolin i zwierzt z dawnego wiata maj nieznony zwyczaj
pojawia si tam, gdzie nie powinny, i nie pojawia si tam, gdzie powinny21.
Ksztat Gondwany, potnego niegdy kontynentu czcego Australi, Afryk,
Antarktyd oraz Ameryk Poudniow, zosta w znacznym stopniu okrelony na podstawie
rozkadw drzewiastych paproci nasiennych o j- zykowatych liciach, zwanych Glossopteris,
ktre znaleziono we wszystkich waciwych miejscach. Znacznie pniej znaleziono je jednak
w innych czciach wiata, ktre nie miay znanych pocze z Gondwan. Ta kopotliwa
rozbieno zostaa jednak zignorowana i nadal jest ignorowana. Podobnie sprawy si maj z
lystrozaurem, triasowym gadem, ktrego znaleziono w caym obszarze od Antarktydy po Azj,
co podtrzymuje ide pocze midzy tymi kontynentami, lecz nie znaleziono go ani w Ameryce Poudniowej, ani w Australii, ktre miay przecie by czci tego samego ldu w tym
samym czasie.
Istnieje take wiele powierzchniowych zjawisk, ktrych tektonika nie potrafi wyjani22.
Wemy pod uwag miasto Denver. Jak wszyscy wiedz, Denver znajduje si na wysokoci
jednej mili nad poziomem morza, lecz wysoko ta jest stosunkowo wieej daty. Gdy
dinozaury stpay po Ziemi, Denver byo czci dna oceanu, wiele tysicy metrw niej ni
obecnie. Lecz skay, na ktrych ley Denver, nie s popkane ani zdefor
mowane w taki sposb, w jaki byyby, gdyby Denver zostao wyniesione do gry przez
zderzajce si pyty, nie mwic ju o tym, e Denver jest zbyt daleko od krawdzi pyt, aby
podlega ich dziaaniom. Rwnie dobrze mona by popycha krawd dywanu w nadziei, e
fada wyronie w pobliu przeciwnej kawdzi. Okazuje si, e Denver roso przez miliony lat
jak pczek w piekarniku na skutek dziaania jakich tajemniczych, niewytumaczalnych
czynnikw. Podobnie rzecz si miaa ze sporym kawakiem poudniowej Afiyki o rednicy
okoo 1600 kilometrw. Podnis si on o ptora kilometra w cigu 100 milionw lat bez
adnej widocznej aktywnoci tektonicznej, ktr mona by obciy odpowiedzialnoci.
Mniej wicej w tym samym okresie Australia przekrzywiaa si na bok i tona. W cigu
ostatnich stu milionw lat Australia dryfowaa w kierunku Azji, a jej pnocna krawd
obniya si o 200 metrw. Wyglda na to, e Indonezja powoli tonie, pocigajc za sob
Australi. Teoria tektoniki pyt nie potrafi wyjani adnego z powyszych zachowa.
Alfred Wegener nie doy dnia, w ktrym jego idee zostay powszechnie uznane23. W 1930
roku, w trakcie ekspedycji na Grenlandi odczy si od wyprawy w dniu swoich
pidziesitych urodzin, aby przetransportowa skad zapasw, i nie wrci. Kilka dni pniej
znaleziono go zamarznitego na mier. Zosta pochowany tam, gdzie zgin, i spoczywa do
dzisiaj w tym samym miejscu, aczkolwiek od tego czasu wraz z ca Grenlandi przybliy si
o metr do Ameryki.

Einstein rwnie nie zdy si przekona, e postawi na niewaciwego konia. Zmar w

1955 w Princeton, w stanie New Jersey, zanim nawet Charles Hapgood zdy opublikowa
sw krytyk teorii kontynentalnego dryfu.
Harry Hess, jeden z gwnych bohaterw batalii o tektonik pyt, by rwnie w Princeton
w tym czasie i pozosta tam do koca swojej kariery. Jednym z jego studentw by bystry
mody czowiek, Walter Alvarez24, ktry z czasem sta si rwnie jednym z czoowych
burzycieli starego porzdku, aczkolwiek w nieco inny sposb.
Jeeli chodzi o sam geologi, to kataklizmy dopiero si zaczynay i to wanie mody
Alvarez przyczyni si do uruchomienia caego procesu.

Cz iv
NIEBEZPIECZNA PLANETA

Historia dolnej, Ziemi jes, jak ycie otnierza: skada si( okresw nudy i krilach chw,h
strachu.
Brytyjski geolog Derek V. Ager
Rozdzia 13
BUCH!
Mieszkacy Manson w stanie Iowa od dawna wiedzieli, e w ziemi pod ich miastem jest
co dziwnego. W 1912 roku w trakcie wiercenia studni wydobyto na powierzchni mnstwo
dziwnie znieksztaconych ska?. Byy tam midzy innymi krystalobrekcja klas tyczna z
zeszkliwionym matrik- sem" oraz odwrcona powoka ejektu", jak zostao to pniej opisane
w oficjalnym raporcie. Woda take bya dziwna, prawie tak mikka jak deszczwka, mimo e
naturalnie wystpujca mikka woda nie zostaa nigdy uprzednio odkryta w stanie Iowa.
Dziwne skay i nietypowe rda wody przez ponad 40 lat stanowiy jedynie ciekawostk,
zanim w kocu zesp geologw z University of Iowa zdoa wybra si do Manson,
niewielkiego miasta w pnocno-zachodniej czci stanu liczcego okoo 2000 mieszkacw.
W 1953 roku, po utopieniu kilku eksperymentalnych wierte, uniwersyteccy geolodzy doszli
do wniosku, e warunki s rzeczywicie anomalne, i przypisali zdeformowane skay jakiej
bliej nieokrelonej, dawnej aktywnoci wulkanicznej. Konkluzja bya zgodna z wczenie
obowizujcym kanonem wiedzy, lecz okazaa si cakowicie bdna.
Traumatyczna geologia Manson nie miaa swego rda wewntrz Ziemi, lecz w odlegoci
co najmniej 100 milionw mil od naszej planety. W bardzo odlegej przeszoci, gdy Manson
znajdowao si na brzegu pytkiego morza, kawaek skay o rednicy okoo ptorej mili,
wacy 10 miliardw ton i poruszajcy si z prdkoci zapewne okoo 200 razy wiksz od
prdkoci dwiku, przeci atmosfer i uderzy w Ziemi tak gwatownie i z tak moc, e
trudno sobie to wyobrazi. W miejscu, gdzie obecnie znajduje si Manson, w jednej chwili
powsta lej o gbokoci trzech mil i szerokoci ponad dwudziestu mil. Wapie, ktry wszdzie
w Iowa nadaje wodzie twardo i zdecydowanie mineralny charakter, zosta stopiony

ijMfl i zastpiony przez zaburzone podoe skay, ktre tak zaskoczyo wiertacza studzien w
1912 roku.
Impakt w Manson stanowi najwiksze wydarzenie, jakie kiedykolwiek zaszo na terenie
kontynentalnych stanw USA. Jakiegokolwiek rodzaju. Kiedykolwiek. Krater, ktry pozosta
po uderzeniu, jest tak olbrzymi, e gdyby stan na krawdzi, drug stron widziaby tylko w
okresie dobrej widocznoci. Wielki Kanion Kolorado wygldaby przy nim jak karzeek.
Mionicy cudw natury bd jednak srodze zawiedzeni, poniewa wdrujce przez ostatnie
2,5 miliona lat ldolody wypeniy krater po same brzegi bogat glin zwaow, po czym
gadko j wyszlifoway. Dzisiejsze okolice Manson s gadkie jak st na wiele mil wok
miasta. Dlatego nikt nigdy nie sysza o kraterze w Manson.
W bibliotece w Manson z przyjemnoci poka ci zbir wycinkw z gazet oraz kolekcj
rdzeni skalnych, ktre pozostay po wierceniach prowadzonych w latach 1991-1992, lecz
adna z tych rzeczy nie jest na stae wystawiona na widok publiczny. Aby je zobaczy, musisz
wiedzie o ich istnieniu. Nigdzie w miecie nie ma adnego znaku, niczego, co sygnalizowaoby geologiczn przeszo tych okolic.
Dla wikszoci mieszkacw Manson najwiksze wydarzenie w ich yciu stanowio
tornado, ktre przeszo wzdu Main Street w 1979 roku, niszczc doszcztnie dzielnic
handlow. Jedn z zalet tych paskich okolic jest moliwo spostrzeenia tego rodzaju
zagroenia z duej odlegoci. Prawie wszyscy mieszkacy miasta wylegli na ulice2 i
zgromadzili si na jednym z kocw Main Street, skd przez p godziny obserwowali zbliajce si tornado, majc nadziej, e zmieni kierunek. Gdy ruszyo prosto na nich, rozsdnie
si rozproszyli, lecz cztery osoby nie byy dostatecznie szybkie i zginy. Co roku w czerwcu w
Manson odbywaj si tygodniowe obchody, tak zwane Dni Krateru, ktre zostay pomylane
jako sposb na zatarcie w zbiorowej pamici nieszczsnej rocznicy tornada. Nie maj one nic
wsplnego z prawdziwym kraterem. Nikt nie wymyli sposobu, jak zarobi na impakcie,
ktrego nie wida.
Bardzo rzadko si zdarza, aby kto pyta, dokd trzeba si uda, eby zobaczy krater3.
Musimy wtedy odpowiada, e nie ma nic do ogldania mwi Anna Schlapkohl, miejska
bibliotekarka. || Pytajcy wychodz troch zawiedzeni". Lecz niewielu ludzi, nawet w Iowa,
kiedykolwiek syszao o kraterze w Manson. Nawet u geologw zasuguje on najwyej na
wzmiank w przypisie. Lecz przez jeden krtki okres w latach osiem
dziesitych Manson stanowio dla geologw najbardziej ekscytujce miejsce na Ziemi.
Historia zacza si w latach pidziesitych, gdy Eugene Shoemaker, mody, bystry
geolog, odwiedzi Meteor Crater w Arizonie, ktry dzisiaj jest najsynniejszym kraterem
impaktowym na Ziemi i stanowi popularn atrakcj turystyczn, lecz wwczas mia jeszcze
niewielu goci i nosi nazw Barringer Crater, od nazwiska bogatego inyniera grnictwa,
Daniela M. Barringera, ktry postawi na ca swoj fortun. Barringer sdzi, e krater
powsta na skutek uderzenia meteoru wacego 10 milionw ton i bogatego w elazo oraz
nikiel. Cakowicie niewiadomy, e meteor natychmiast wyparowa wraz z ca zawartoci,
Barringer by przekonany, e zbije fortun. Nie tylko nie zbi, lecz zmarnowa zarwno
majtek, jak i dwadziecia sze lat, kopic tunele, w ktrych nic nie znalaz.
W pocztkach dwudziestego wieku badania kraterw byy, ogldnie mwic,
nieskomplikowane, przynajmniej wedug dzisiejszych standardw. Jeden z czoowych
przedstawicieli tej dyscypliny, G.K. Gilbert z Columbia Unwersity4, modelowa efekty
impaktowe, wrzucajc mae marmurowe kulki do talerza z owsiank (z powodw, ktrych nie
potrafi si domyli, Gilbert nie prowadzi tych eksperymentw w laboratorium uniwersytetu,
lecz w pokoju hotelowym5). Wycign z tych bada wniosek, e na Ksiycu kratery
rzeczywicie powstay w wyniku uderzeco samo w sobie stanowio wwczas do
radykaln hipotez lecz na Ziemi nie. Wikszo uczonych nie bya skonna uzna nawet

tego poowicznego rozwizania, kratery na Ksiycu byy dla nich dowodem istnienia
dawnych wulkanw i niczego wicej. Nieliczne kratery, ktre pozostay ewidentnie widoczne
na powierzchni Ziemi (wikszo zdya ulec erozji), byy na og przypisywane innym
przyczynom lub traktowane jako przypadkowe wyjtki.
Zanim pojawi si Shoemaker, panowao przekonanie, e Meteor Crater powsta w wyniku
podziemnej eksplozji pary. Shoemaker nic nie wiedzia na temat podziemnych eksplozji pary
i nie mg wiedzie, poniewa takich zjawisk nie ma lecz wiedzia wszystko na temat
skutkw i stref oddziaywania naziemnych wybuchw. Jedn z pierwszych rzeczy, jakimi si
zajmowa po ukoczeniu college'u, byy badania skutkw wybuchw jdrowych na pustyni
Yucca Flats w stanie Nevada. Shoemaker doszed do wniosku, podobnie jak przed nim
Barringer, e nie ma adnych dowodw, ktre sugerowayby zwizek Meteor Crater z
aktywnoci wulkaniczn, natomiast istniej w jego okolicach olbrzymie anomalie w
rozkadach

pewnych zwizkwgwnie krzemionek i magnetytw ktre wyranie wskazuj na

upadek ciaa niebieskiego. Zaintrygowany Shoemaker zacz w wolnym czasie studiowa ten
temat.
Pracujc wsplnie z koleank, Eleanor Helin, a pniej ze swoj on Carolyn oraz ze
wsppracownikiem Davidem Levym, Shoemaker zacz systematyczne badania
wewntrznych obszarw Ukadu Sonecznego. Jeden tydzie w kadym miesicu spdzali w
Palomar Observatory w Kalifornii, poszukujc rnych obiektw, przede wszystkim asteroid,
ktrych trajektorie prowadz do przecicia z orbit Ziemi.
Do momentu, gdy zaczynalimy, tylko okoo tuzina takich obiektw zostao odkrytych6 w
caej historii astronomii Shoemaker wspomina wiele lat pniej w wywiadzie
telewizyjnym w dwudziestym wieku astronomowie w zasadzie porzucili Ukad Soneczny.
Ich uwaga przeniosa si na gwiazdy i galaktyki".
Shoemaker i jego wsppracownicy odkryli, e nasze najblisze ssiedztwo jest znacznie
mniej bezpieczne, ni ktokolwiek mgby sobie wyobraa.
Asteroidy s powszechnie znane jako skalne obiekty krce swobodnie w pasie
pooonym midzy orbitami Marsa i Jowisza. Na ilustracjach s zawsze przedstawiane w
postaci gstego obwarzanka, lecz w rzeczywistoci Ukad Soneczny jest dostatecznie
przestronny i nie ma powodw do niepotrzebnego toku przecitna asteroida znajduje si w
odlegoci okoo p miliona kilometrw od swego najbliszego ssiada. Astronomowie sdz,
e asteroidy stanowi materia na planet, ktra nie powstaa, poniewa nie pozwolia jej na to
grawitacja Jowisza, ktry nadal utrzymuje je wszystkie w rozsypce.
Gdy asteroidy zostay po raz pierwszy odkryte w dziewitnastym wieku pierwsz odkry
w pierwszym dniu nowego stulecia Sycylijczyk Giu- seppi Piazzi uznano je za planety i
pierwsze dwie nazwano Ceres i Pallas. Dopiero astronom William Herschel wydedukowa, e
ich rozmiary nijak si maj do rozmiarw planet. Nazwa je asteroidami, od aciskiego
okrelenia oznaczajcego gwiazdopodobne"7, co take stanowi do niefortunne okrelenie,
poniewa asteroidy maj jeszcze mniej wsplnych cech z gwiazdami. Obecnie s niekiedy
okrelane znacznie bardziej prawidow nazw planetoidy".
Poszukiwanie asteroid stao si popularne w dziewitnastym wieku i pod koniec stulecia
znano ju okoo 1000. Problem polega na tym, e nikt nie prowadzi systematycznego
katalogu. Na pocztku dwudziestego wieku czsto nie sposb byo stwierdzi, czy asteroida,
ktra pojawia si w polu widzenia, jest nowa, czy bya ju obserwowana, lecz pniej stracono
jej lad. Tymczasem astrofizyka poczynia tak znaczne postpy, e niewielu astronomw byo
skonnych powici si czemu tak nudnemu jak badania skalnych okruchw. Tylko kilku z
nich interesowao si w ogle Ukadem Sonecznym, midzy innymi Gerard Kuiper,
pochodzcy z Holandii astronom, od ktrego nazwiska pochodzi okrelenie pas Kuipera",
siedlisko komet. Dziki jego pracy w McDonald Obsemtory w Teksasie, kontynuowanych
pniej przez astronomw z Minor Planet Center w Cin- cinnati oraz przez uczestnikw
projektu Spacewatch w stanie Arizona, duga lista zaginionych asteroid zostaa stopniowo
zredukowana; pod koniec dwudziestego wieku tylko jedna uprzednio widziana asteroida,
znana pod nazw 719 Albert, pozostawaa do zlokalizowania. Uprzednio widziano j w
padzierniku 1911 roku. Zostaa ponownie wyledzona w 2000 roku, po 89 latach na licie
zaginionych8.
Tak wic z punktu widzenia bada asteroid wiek dwudziesty stanowi w zasadzie dugie
wiczenie z ksigowoci. Dopiero w cigu kilku ostatnich lat astronomowie zaczli zwraca
uwag na pozostae asteroidy. Do lipca 2001 roku zidentyfikowano i nazwano 26 000
asteroid9, z czego poow w cigu dwch ostatnich lat. Istnieje okoo miliarda asteroid, wic
mona powiedzie, e wszystko jeszcze przed nami.

Trzeba oczywicie pamita, e zidentyfikowanie asteroidy nie czyni jej automatycznie

bezpieczn. Nawet gdyby kada asteroida w Ukadzie Sonecznym miaa nazw i znan orbit,
trudno przewidzie perturbacje, ktre mog kad z nich posa w naszym kierunku. Nie
potrafimy przewidzie zaburze ska na powierzchni naszej wasnej planety. Rwnie bezradni
jestemy wobec tych z nich, ktre dryfuj w przestrzeni. Wiemy jednak, e kada asteroida,
ktra jest nam przeznaczona, w kocu znajdzie si na naszej drodze.
Wyobra sobie Ziemi na orbicie jako jedyny pojazd na pewnego rodzaju autostradzie,
regularnie przecinanej przez pieszych, ktrzy nie zwracaj na nikogo uwagi przed wejciem na
jezdni. Nie znasz co najmniej 90 procent tych pieszych. Nie wiesz, gdzie mieszkaj, jaki maj
rozkad dnia, jak czsto wchodz ci w drog. Wiesz tylko, e w nieznanych nam miej-

scach, o nieokrelonych porach, przemykaj przez drog, po ktrej pdzisz z prdkoci 100
000 kilometrw na godzin10. Jak uj to Steven Ostro z Jet Propulsion Laboratory:
Przypumy, e za naciniciem guzika moesz owietli wszystkie asteroidy o rednicy
wikszej ni, powiedzmy, dziesi metrw, ktrych trajektorie przecinaj orbit Ziemi
bdzie ich ponad 100 milionw na niebie". Krtko mwic, zobaczyby nie par tysicy
migajcych gwiazd, lecz miliony bliej pooonych obiektw, zdolnych do zderzenia z
Ziemi, poruszajcych si na wszystkie strony z rnymi prdkociami". Byby to do
niepokojcy widok". No c, niepokj jest tak czy inaczej uzasadniony, mimo e nie moemy
ich zobaczy.
Ocenia siaczkolwiek jest to tylko oszacowanie oparte na ekstrapolacji tempa
powstawania kraterw na Ksiycu e wrd asteroid regularnie przecinajcych nasz
orbit okoo 2000 ma na tyle due rozmiary, e mog one unicestwi nasz cywilizacj. Lecz
nawet mniejsza astero- ida, na przykad o rozmiarach domu, moe zniszczy cae miasto. Liczba takich maluchw, ktre przecinaj orbit Ziemi, niemal na pewno siga setek tysicy, a
moe nawet milionw, a ledzenie ich jest waciwie niemoliwe.
Pienysza zostaa zauwaona dopiero w 1991 roku, i to dopiero wtedy, gdy nas mina.
Nazwana 1991 BA, mina Ziemi w odlegoci 170 000 kilometrww kosmicznej skali
odpowiadaoby to kuli, ktra przestrzelia rkaw, nie dotykajc rki. Dwa lata pniej nieco
wiksza asteroida mina nas w odlegoci 145 000 kilometrw najblisze dotychczas zarejestrowane przejciei rwnie przybya bez ostrzeenia, a zauwaona zostaa dopiero po
miniciu Ziemi. Timothy Ferris w artykule w New Yorkerze" ocenia, e takie bliskie
spotkania prawdopodobnie zdarzaj si dwa do trzech razy w tygodniu i nie zostaj
zauwaone12.
Asteroida o rednicy 100 metrw zostaaby zauwaona przez ziemskie teleskopy dopiero
na kilka dni przed kolizj, i to tylko wtedy, gdyby teleskop by wycelowany we waciw
stron, co jest mao prawdopodobne, poniewa nawet dzisiaj liczba osb poszukujcych takich
obiektw jest skromna. Czsto cytuje si interesujce porwnanie, e liczba ludzi na wiecie,
ktrzy aktywnie uczestnicz w poszukiwaniach asteroid, jest mniejsza od zaogi przecitnej
restauracji McDonald'sa (obecnie jest ju troch wiksza, lecz tylko troch).
Podczas gdy Gene Shoemaker prbowa zmobilizowa ludzi do dziaania w obliczu
potencjalnych niebezpieczestw ze strony wewntrznych obszarw Ukadu Sonecznego, w
innej czci wiata inny badacz zajmowa si zupenie innym zagadnieniem, z pozoru
cakowicie niezwizanym z astcroidami. W pocztkach lat siedemdziesitych Walter Alvarez,
mody geolog z Columbia University Lamont Doherty Laboratory, prowadzi prace polowe w
uroczym wwozie, zwanym Bottaccione Gorge, w pobliu miasta Gubbio w Umbrii, we
Woszech. Jego uwag zwrcia cienka warstewka czerwonawej gliny, ktra oddzielaa dwie
warstwy wapienia jedn z okresu kredy, drug z trzeciorzdu. W geologii jest to tak zwana
granica KT*, ktra oznacza moment w przeszoci, 65 milionw lat temu, gdy dinozaury i wraz
z nimi okoo poowy pozostaych gatunkw zwierzt raptownie znikno z powierzchni Ziemi,
a ich szcztki z wykopalisk. Alvarez zastanawia si, jaki moe by zwizek cienkiej, zaledwie
szecio- milimetrowej warstwy gliny z tym dramatycznym momentem w historii Ziemi.
Obowizujce wwczas pogldy na temat wymierania dinozaurw byy takie same jak 100
lat wczeniej, w czasach Charlesa Lyclla, mianowicie, e dinoazury wymary w cigu wielu
milionw lat Cienka warstwa gliny wyranie sugerowaa jednak, e przynajmniej w Umbrii,
jeeli nie gdzie indziej, zdarzyo si raczej co bardziej raptownego. Niestety w latach siedemdziesitych nie istniay jeszcze metody pozwalajce okreli, jak dugo trwa akumulacja
takiego osadu.
W normalnych warunkach Alvarez niemal na pewno musiaby pozostawi ten problem
nierozwizany i zaj si czym innym, lecz tak si szczliwie zoyo, e mia dostp do

kogo spoza swojej dziedziny, kto mg udzieli mu pomocy swego ojca, Luisa AWareza,
prominentnego naukowca, zdobywc Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w poprzedniej
dekadzie. Luis Alvarez z lekkim pobaaniem traktowa zamiowanie swego syna do dubania
w skaach, lecz ten konkretny problem zaintrygowa go, gdy zda sobie spraw, e odpowied
moe ukrywa si w kosmosie.
Kadego roku na Ziemi opada okoo 30 000 ton kosmicznego pyu13, ktry stanowiby
powany problem, gdyby trafia na jedno wysypisko,
* Stosuje si skrt KT, a nie CT, poniewa litera C zostaa wczeniej zarezerwowana dla
kambru. Zalenie od rda K pochodzi albo od greckiego kreta, albo od niemieckiego Kreide.
Oba sowa oznaczaj kred, podobne znaczenie ma angielskie okrelenie Creta- ceous.

I lecz tworzy niezmiernie cienk warstw, gdy rozkada si na ca po- P wierzchni planety.
Skad chemiczny tego pyu jest do charakterystyczny, w szczeglnoci s w nim obecne
egzotyczne pierwiastki, ktre na Ziemi wystpuj w znikomych ilociach, midzy innymi iryd,
ktry w kosmosie jest tysic razy bardziej rozpowszechniony ni w skorupie Ziemi (prawdopodobnie dlatego, e wikszo ziemskiego irydu dostaa si do jdra w okresie formowania
naszej planety).
Frank Asaro, kolega Luisa Alvareza w Lawrence Berkeley Laboratory w Kalifornii,
opracowa metod bardzo precyzyjnego mierzenia skadu chemicznego gliny, opart na
procesie tak zwanej aktywacji neutronowej. Metoda polega na bombardowaniu prbek
neutronami z maego reaktora, a nastpnie zliczaniu emitowanych przez prbk promieni
gamma; technika ta wymaga ogromnej precyzji, lecz daje bardzo dokadne wyniki. Poprzednio
Asaro uy tej metody do badania wyrobw ceramicznych, wic Alvarez rozumowa w ten
sposb, e jeeli zmierz ilo ktrego z egzotycznych pierwiastkw w prbkach pobranych
przez jego syna w Umbrii, a nastpnie porwnaj wyniki z rocznym tempem osadzania si tego
pierwiastka, bd mogli obliczy, jak dugo powstawaa warstwa czerwonawej gliny na
granicy KT. W pewne padziernikowe popoudnie w 1977 roku Luis i Walter Alvarezowie
odwiedzili Franka Asaro, aby go poprosi o wykonanie testw.
Byo to do niezwyke zamwienie. Domagali si od Asaro, aby powici wiele miesicy
pracy na pomiary geologicznych prbek tylko po to, aby potwierdzi to, co z gry wydawao
si oczywiste i ewidentne e cienka warstwa gliny powstawaa tak dugo, jak wskazuje na to
jej grubo. Z pewnoci nikt nie oczekiwa, e to badanie spowoduje jaki dramatyczny
przeom.
No c, byli bardzo mili i do natrtni14 Asaro wspomina pniej w wywiadzie w
2002 roku. Wydawao si, e to moe by interesujce wyzwanie, wic si zgodziem.
Niestety miaem jeszcze wiele innych rzeczy do zrobienia, wic mogem si do tego zabra
dopiero po omiu miesicach. Asaro sprawdza swoje notatki z tego okresu. 21 czerwca
1978 roku o 13.45 woylimy prbk do detektora. Dziaa przez 224 minuty. Widzielimy, e
dostajemy interesujce wyniki, wic wyczylimy go, eby si im przyjrze".
Wyniki byy w istocie tak nieoczekiwane, e trzej naukowcy pocztkowo sdzili, e musz by
bdne. Ilo irydu w prbce bya ponad
trzysta razy wysza od normalnego poziomuo wiele wysze, ni mogliby si spodziewa. W
cigu kolejnych kilku miesicy Frank Asaro oraz jego koleanka Helen Michel pracowali bez
wytchnienia (niekiedy po trzydzieci godzin Gdy ju zacze, to ciko przesta",
wyjania Asaro), analizujc prbki i zawsze uzyskiwali taki sam rezultat. Wyniki testw na
prbkach z innych regionw Danii, Hiszpanii, Francji, Nowej Zelandii, Antarktydy
wskazyway, e anomalny poziom irydu jest powszechny i wszdzie podwyszony, niekiedy
a piset razy. Bez wtpienia co duego i raptownego, zapewne jaki kataklizm, stanowio
przyczyn.
Alvarezowie doszli do wniosku, e najbardziej prawdopodobne wyjanienie w kadym
razie w ich mniemaniupolega na tym, e w Ziemi uderzya asteroida lub kometa.
Sama idea nie bya cakiem nowa, mimo e obecnie czsto si j tak przedstawia. Ju
wczeniej wysuwano hipotezy, e Ziemia moga by od czasu do czasu wystawiona na
kosmiczne uderzenia. W 1942 roku Ralph B. Baldwin, astrofizyk z Northwestern University,
zasugerowa tak moliwo w artykule opublikowanym w czasopimie Popular
Astronomy"ls (adne akademickie czasopismo nie chciao go opublikowa). Przynajmniej dwaj
znani naukowcy, astronom Emst pik oraz chemik i zarazem laureat Nagrody Nobla Harold
Urey, kilkakrotnie publicznie popierali t koncepcj. Nie bya ona nieznana take wrd
paleontologw. W 1956 roku profesor z Oregon State University, M.W. de Laubenfels, w zasadzie uprzedzi teori Alvarezw, sugerujc w czasopimie,Journal of Pa- leontology"16, e

miertelny cios zadany dinozaurom mg pochodzi z kosmosu. W 1970 roku prezes American
Paleontological Society, Dewey J. McLaren, wysun na dorocznej konferencji sugesti, e
przyczyn wczeniejszego przypadku wymierania, znanego jako kryzys na granicy frnu i
famenu, mogo by uderzenie spoza Ziemi17.
Jakby dla podkrelenia, e do tego czasu idea staa si cakiem nienowa, w 1979 roku w
Hollywood powsta film pod tytuem Meteor (Jest szeroki na pi mil... Leci z prdkoci 30
000 mil na godzin i nie mamy gdzie si schowa!"), w ktrym wystpili Henry Fonda,
Natalie Wood, Karl Malden i bardzo duy kamie.
Gdy wic w pierwszym tygodniu 1980 roku na konferencji American Association for the
Advancement of Science Alvarezowie ogosili, e wymieranie dinozaurw nie trwao przez
miliony lat, jako rezultat jakiego

powolnego, lecz nieubaganego procesu, lecz zdarzyo si nagle, w wyniku pojedynczej

eksplozji, ich hipoteza nie powinna bya wywoa szoku.
Jednak wywoaa. Zostaa przyjta wszdzie, a zwaszcza w wiecie paleontologw, jako
skandaliczna herezja.
No c, naley pamita, e bylimy amatorami w tej dziedzinie. Walter jest geologiem
specjalizujcym si w paleomagnetyzmie, Luis jest fizykiem, a ja chemikiem jdrowym
wspomina Asaro. I nagle my trzej mwimy paleontologom, e rozwizalimy problem, z
ktrym oni nic mogli sobie poradzi przez ponad sto lat. Nic dziwnego, e nie przyjli nas z
otwartymi ramionami". Luis Alvarez artowa: Zostalimy zapani na uprawianiu geologii
bez licencji".
Istniay jednak gbsze, bardziej fundamentalne powody odrzucenia teorii impaktowej. Od
czasw Lyella w historii naturalnej dominowao przekonanie, e ziemskie procesy s powolne
i stopniowe. Do czasw hipotezy Alvarezw katastrofizm sta si tak niemodny, e by
dosownie nie do pomylenia. Dla wikszoci geologw idea niszczcych uderze z kosmosu
bya, jak zauway Shoemaker, sprzeczna z ich naukow religi".
Nie pomogo jej take otwarte lekcewaenie, jakie Luis Alvarez okazywa paleontologom i
ich udziaowi w budowaniu naukowej wiedzy. To nie s dobrzy naukowcy. Przypominaj
raczej kolekcjonerw znaczkw"18, napisa w New York Timesie", w artykule, ktry kuje w
oczy jeszcze dzi.
Przeciwnicy teorii Alvarezw sformuowali wiele alternatywnych wyjanie osadw
irydowych na przykad dugotrwaych erupcji wulkanicznych w Indiach, zwanych
dekaskimi trapami (trap" pochodzi od szwedzkiego sowa oznaczajcego rodzaj lawy;
Dekan to wyyna na Pwyspie Indyjskim) lecz przede wszystkim zwracali uwag, i nie
ma adnych dowodw, e zniknicie dinozaurw byo raptowne i e zanik zespou
skamieniaoci pokrywa si z warstw irydonon. Jednym z najbardziej zaangaowanych
oponentw by Charles Officer z Dartmouth College, ktry upiera si, e warstwa irydowa
powstaa w wyniku dziaalnoci wulkanicznej, mimo i przyzna w wywiadzie dla gazety, e
nie dysponuje dowodami19. Jeszcze w 1988 roku ponad poowa amerykaskich paleontologw
pytanych o opini w tej sprawie przyznaa, e nadal nie wierzy, aby wymieranie dinozaurw
byo w jakikolwiek sposb zwizane z uderzeniem asteroidy lub komety20.
AIvarezowie nie dysponowali jedn rzecz, ktra w oczywisty sposb
podtrzymaaby ich teori miejscem impaktu. W tym momencie na scenie pojawia si
Eugenc Shoemaker. Shoemaker ma cznika w stanie Iowa jego synowa wykada na
University of Iowa i zna krater w Manson z wasnych bada. Dziki niemu wszystkie oczy
zwracaj si teraz na Iowa.
Geologia stanowi tego rodzaju profesj, ktra przybiera rne formy w rnych miejscach
Ziemi. W Iowa, paskim i stratygraficznie raczej nieciekawym stanie, zawd geologa to do
spokojne zajcie. Nie ma alpejskich szczytw i obionych przez lodowce dolin, nie ma
wielkich zasobw ropy lub z cennych metali ani ladu piroklastycznych spyww. Jeeli
jeste geologiem zatrudnionym przez stan Iowa, znaczna cz twojej pracy polega na
ocenianiu Planw Utylizacji Nawozw, ktre wszyscy operatorzy nadzoru nad
zwierztami"hodowcy wi, mwic po ludzku musz okresowo sporzdza21. W stanie
Iowa yje 15 milionw wi, wic jest sporo nawozw do utylizacji. To nie s drwiny to
wana i interesujca praca, ktra pomaga utrzyma czysto wody w Iowalecz przy caej
dobrej woli to nie jest to samo co dubanie w lawie na Mount Pi- natubo lub skrobanie pokrywy
lodu na Grenlandii w poszukiwaniu prehistorycznych form ycia. Moemy zatem wyobrazi
sobie emocje i podniecenie, jakie zapanoway w Iowa Department of Natural Resources, gdy w
poowie lat osiemdziesitych uwaga geologicznego wiata skupia si na Manson i jego
kraterze.

Department of Natural Resources stanu Iowa mieci si na szczycie Trowbridge Hall w

Iowa City, budynku z czerwonej cegy z przeomu stuleci, siedzibie Sciences Department
University of Iowa Earth. Nikt nie pamita kiedy ani tym bardziej dlaczego stanowi geolodzy
zostali umieszczeni na terenie uniwersytetu, lecz najwyraniej nie byli mile widziani,
poniewa biura s mae, sufity niskie, a dostp nieco utrudniony. Gdy wskazano mi drog,
miaem wraenie, e za chwil znajd si na krawdzi dachu i bd wchodzi przez okno.
Ray Anderson i Brian Witzke pracuj tu wrd stosw papierw, czasopism, pozwijanych
map i licznych prbek ska (geolodzy nigdy nie uskaraj si na brak przyciskw do papieru).
Jest to tego rodzaju miejsce, e gdy chcesz co znale dodatkowe krzeso, kubek do kawy,
dzwonicy telefon musisz najpierw poprzemieszcza stosy papierw.

Nagle znalelimy si w rodku akcji22 powiedzia Anderson, ja- BP niejc na samo

wspomnienie, gdy odwiedziem ich w biurze w pewien deszczowy, czerwcowy poranek. To
by cudowny czas".
Zapytaem ich o Gene'a Shoemakera, ktry wydaje si cieszy powszechnym szacunkiem.
To by wspaniay facetstwierdzi bez wahania Witzke.Gdyby nie on, caa rzecz w ogle
nie miaaby szans powodzenia. Nawet przy jego poparciu przygotowania trway dwa lata.
Wiercenie to kosztowny intereswtedy kosztowao 35 dolarw za stop, a dzi jeszcze ;
wicej; a my musielimy schodzi do 3000 stp".
Czasem nawet wicej", doda Anderson.
Czasem nawet wicej zgodzi si Witzke. Iw wielu miejscach, i wic mwimy tu o
duych pieniadzach. Z pewnoci wikszych ni te, na ktre pozwoliby nasz budet".
W ten sposb zacza si wsppraca midzy Iowa Geological Survey oraz US Geological
Survey.
W kadym razie my mylelimy, e to bya wsppraca", Anderson doda z kwanym
umiechem.
To bya dla nas prawdziwa lekcja kontynuowa Witzke. Przez cay czas
obserwowalimy liczne przykady, jak nie naley uprawia nauki. Ludzie pdzili ogasza
wyniki, ktrych nie zawsze dao si obroni". Jeden z takich przypadkw zdarzy si, gdy na
dorocznej konferencji American Geophysical Union w 1985 roku Glenn Izett i C.L. Pillmore z
US Geological Survey ogosili, e krater Manson jest w odpowiednim wieku, aby mg mie
zwizek z wyginiciem dinozaurw23. Ta deklaracja przycigna uwag sporej czci
mediw, ale niestety okazaa si przedwczesna. Dokadniejsze badania danych wykazay, e
krater jest nie tylko za may, ale take o dziewi milionw lat za stary.
Anderson i Witzke przekonali si, w jaki sposb trzeba dba o swoj karier, gdy przybyli
na konferencj w Dakocie Poudniowej, gdzie wszyscy witali ich z oznakami sympatii i
wspczucia oraz ze sowami: Syszelimy, e stracilicie swj krater". Z prawdziwym
zaskoczeniem dowiedzieli si, e Izett oraz inni naukowcy z US Geological Survey wanie
ogosili poprawione wyniki bada, z ktrych wynikao, e krater Manson moe jednak mie
zwizek z wymieraniem.
To byo do zaskakujce wspomina Anderson. Chodzi mi o to, e w jednej chwili
mielimy bardzo wan rzecz, a w nastpnej ju jej nie mielimy. Lecz znacznie gorsza bya
wiadomo, e ludzie, o ktrych
sdzilimy, e z nimi wsppracujemy, nawet nie zawracali sobie gowy, eby podzieli si z
nami swoimi nowymi wynikami".
Dlaczego nie?".
Wzruszy ramionami. Kto to wie? W kadym razie bya to pouczajca lekcja, jak
nieatrakcyjna moe si sta nauka, gdy gra toczy si na pewnym poziomie".
Poszukiwania przeniosy si tymczasem w inne miejsca. W1990 roku jeden z
poszukiwaczy, Alan Hildebrand z Uni versity of Arizona, przypadkiem spotka dziennikarza z
Houston Chronicie", ktry niegdy sysza o duej, niewyjanionej, piercieniowej formacji
skalnej, szerokiej na 193 kilometry, gbokiej na 48 kilometrw, pooonej pod pwyspem
Jukatan w Meksyku, w Chicxulub w pobliu miasta Progreso, okoo 950 kilometrw na
poudnie od Nowego Orleanu. Formacja zostaa odkryta przez meksykask firm
wydobywcz Pemex w 1952 roku24w tym samym roku, w ktrym Gene Shoemaker po raz
pierwszy odwiedzi Meteor Crater w Arizonie lecz jej geolodzy doszli do wniosku, e jest
pochodzenia wulkanicznego, zgodnie z wczenie obowizujcymi pogldami. Hildebrand
odwiedzi oraz zbada to miejsce i do szybko uzna, e jest to poszukiwany przez wszystkich
krater. W pocztkach 1991 roku zostao stwierdzone, e Chicxu- lub stanowi lad po
uderzeniu, i prawie wszyscy uznali spraw za zamknit.

Wielu ludzi nadal miao jednak wtpliwoci co do moliwych skutkw kolizji. Jak pisze
Stephen Jay Gould w jednym ze swoich esejw: Pamitam, e pocztkowo miaem powane
wtpliwoci co do skutecznoci takiego zjawiska. [...] [DJlaczego obiekt o rednicy zaledwie
szeciu mil miaby spowodowa takie zniszczenia na planecie o rednicy 8000 mil?"25
Naturalny test teorii impaktowej mia miejsce wkrtce po tym, jak Shoemaker i Levy
odkryli komet Shoemaker-Levy 9 i zaraz potem przekonali si, e zmierza ona w kierunku
Jowisza. Ludzko po raz pierwszy miaa by wiadkiem kosmicznego zderzenia, a dziki
Kosmicznemu Teleskopowi Hubble'a moga je obserwowa na ywo i ze wszystkimi szczegami. Wedug Curtisa Peeblesa wikszo astronomw nie spodziewaa si adnych
powanych skutkw, zwaszcza e kometa nie stanowia jednolitej sfery, lecz acuch 21
fragmentw. Sdz, e Jowisz wchonie te komety i nawet nie dostanie czkawki"26, napisa
jeden z nich. Tydzie przed zderzeniem w Natur" ukaza si artyku zatytuowany The Big
Fiz- zle ls Corning, przewidujcy, e zderzenie bdzie niczym wicej jak deszczem meteorw.

Uderzenia fragmentw komety zaczy si 16 lipca 1994 roku, trway tydzie i byy
wiksze ni ktokolwiek by moe z wyjtkiem Gene'a Shoemakera oczekiwa. Jeden z
fragmentw, nazwany Nucleus G, uderzy z si okoo 6 milionw megaton, siedemdziesit
razy wicej ni czna moc ziemskich arsenaw nuklearnych27. Nucleus G mia rozmiary
niewielkiej gry, lecz lad po jego uderzeniu w powierzchni Jowisza mia rozmiary caej
Ziemi. By to zarazem ostateczny cios zadany krytykom teorii Alvarezw.
Luis Alvarez nie dowiedzia si o istnieniu krateru Chicxulub ani o komecie
Shoemaker-Levy, poniewa zmar w 1988 roku. Trzy lata po kolizji jego komety z Jowiszem
Gene Shoemaker zgin w australijskim interiorze, gdzie podrowa co roku wraz z on, aby
poszukiwa kraterw uderzeniowych. Na zakurzonej, polnej drodze na pustyni Tanami
zwykle jednym z najbardziej wyludnionych miejsc na Ziemi ich auto wjechao na
niewielkie wzniesienie dokadnie w momencie, gdy z naprzeciwka zblia si inny pojazd.
Shoemaker zgin na miejscu, jego ona zostaa ranna28. Cz jego prochw zostaa wysana
na Ksiyc na pokadzie statku Lunar Prospector", reszt rozsypano nad Meteor Crater w
Arizonie.
Anderson i Witzke nie maj ju krateru, ktry zabi dinozaury, lecz nadal mamy
najwikszy i najlepiej zachowany krater uderzeniowy w kontynentalnej czci Stanw
Zjednocznych", mwi Anderson (aby utrzyma taki status, potrzeba troch werbalnej
zrcznoci, poniewa istniej wiksze kratery zatoka Chesapeake zostaa w 1994 roku
uznana za skutek uderzenialecz s albo zdeformowane, albo znajduj si w morzu). Chicxulub jest pokryty dwu- lub trzykilometrow warstw wapieni i w wikszoci ley poza ldem,
co utrudnia jego badania, podczas gdy Manson jest cakiem dostpny kontynuuje Anderson.
Jest bardzo dobrze zachowany, poniewa jest przykryty".
Zapytaem ich, ile czasu mielibymy, gdyby podobny kawaek skay zblia si do nas
dzisiaj.
Och, prawdopodobnie wcale jowialnie odpowiedzia Anderson. Nie byby
widoczny, zanim nie ulegby rozgrzaniu, a to staoby si dopiero przy uderzeniu w atmosfer,
czyli okoo jednej sekundy przed uderzeniem w powierzchni Ziemi. Mwimy tu o obiekcie,
ktry porusza si dziesitki
razy szybciej ni najszybsza kula. Jeeli nie zostaby dostrzeony przez czyj teleskop, a to
wcale nie jest takie pewne, wziby nas cakowicie przez zaskoczenie".
Sia uderzenia zaley od bardzo wielu czynnikwkta padania, prdkoci, trajektorii, od
tego, czy kolizja jest czoowa czy boczna, od masy oraz gstoci zderzajcych si cia i wielu
innych ktrych nie potrafimy odtworzy po wielu milionach lat. Jednak to, co naukowcy
mog zrobi Anderson i Witzke to zrobili to zmierzy rozmiary krateru i obliczy
energi uwolnion w wyniku uderzenia. Na tej podstawie mona przewidywa moliwe
scenariusze tego, co zaszo lub, w nieco bardziej niepokojcej wersji, co zajdzie po
uderzeniu.
Asteroida lub kometa poruszajca si po swojej orbicie wedrze si w ziemsk atmosfer z
tak prdkoci, e powietrze nie zdy usun si z jej drogi, lecz ulegnie kompresji, jak w
pompce rowerowej. Kady, kto kiedykolwiek pompowa rower, wie, e sprany gaz szybko
si rozgrzewa. Powietrze na drodze meteoru rozgrzeje si do 60 000 stopni, czyli do
temperatury okoo dziesi razy wikszej ni temperatura na powierzchni Soca. W
momencie wejcia meteoru w atmosfer wszystko, co znajdzie si na jego drodzeludzie,
domy, fabryki, autazmarszczy si i zniknie jak skrawek celofanu umieszczony w pomieniu
zapalniczki.
W cigu sekundy od wejcia w atmosfer meteor uderzy w powierzchni Ziemi, gdzie
mieszkacy Mansonkimkolwiek lub czymkolwiek byli jeszcze przed chwil zajmowali
si swoimi sprawami. Sam meteor natychmiast wyparowa, lecz uderzenie spowodowao

wybuch i wybicie do atmosfery 1000 kilometrw szeciennych ska, ziemi oraz supergorcych
gazw. Kada ywa istota w promieniu 2S0 kilometrw, ktra nie zgina od gorca w
momencie uderzenia, zginie od wybuchu. Rozchodzca si z prdkoci wielokrotnie
przekraczajc prdko dwiku fala uderzeniowa zmiecie wszystko na swej drodze.
Poza stref natychmiastowego zniszczenia pierwsz oznak katastrofy bdzie bysk
olepiajcego wiatajaniejszego od wszystkiego, co kiedykolwiek widziay ludzkie oczy
po ktrym w cigu minuty lub dwch pojawi si apokaliptyczny widok o niewyobraalnej
wielkoci: toczca si ciana ciemnoci sigajca wysoko ku niebu, wypeniajca cae pole widzenia i poruszajca si z prdkoci tysicy kilometrw na godzin. Zjawi si w cakowitej
ciszy, poniewa znacznie przekracza prdko dwiku. Kady, kto znajdzie si w wysokim
budynku w Omaha lub w Des Moines

i przypadkiem bdzie spoglda we waciwym kierunku, zobaczy oszaamiajcy welon

zniszczenia, ktry natychmiast go pochonie.
W cigu kilku minut na obszarze rozcigajcym si od Denver po Detroit i obejmujcym
Chicago, St Louis, Kansas City, Minneapolis krtko mwic, cay rodkowy Zachd
niemal kady stojcy obiekt zostanie zrwnany z ziemi lub spalony, prawie kada ywa istota
bdzie martwa29. Wszyscy ludzie znajdujcy si w odlegoci do 1500 kilometrw od
epicentrum zostan powaleni z ng i posiekani przez huragan leccych szcztkw. Poza stref
1500 kilometrw skala zniszcze bdzie si stopniowo zmniejszaa.
Lecz to s dopiero skutki pocztkowej fali uderzeniowej. Mona tylko z mniejszym lub
wikszym prawdopodobiestwem zgadywa, co si bdzie dziao pniej. Tak czy inaczej,
skutki bd globalne i szybkie. Uderzenie niemal na pewno uruchomi acuch niszczcych
trzsie ziemi. Na caym globie obudz si wulkany. Fale tsunami pojawi si na wszystkich
oceanach i zaatakuj nawet najbardziej odlege wybrzea. W cigu godziny ca Ziemi
pokryje ciemna zasona, a ponce skay i inne szcztki zaczn spada z nieba, wzniecajc
wszdzie poary. Szacuje si, e w cigu pierwszego dnia zginie ptora miliarda ludzi.
Potne zakcenia jonosfe- ry znokautuj wikszo systemw komunikacyjnych, wic nikt
nie bdzie wiedzia, co si dzieje w innych czciach wiata ani dokd si uda. To akurat
bdzie bez znaczenia. Jak uj to jeden z komentatorw, ucieczka bdzie wyborem midzy
szybk i powoln mierci. Liczba ofiar bdzie w niewielkim stopniu zalena od ewentualnych
dziaa ewakuacyjnych, poniewa zdolno Ziemi do podtrzymania ycia bdzie wszdzie
zmniejszona w jednakowym stopniu"30.
Unoszce si w atmosferze sadze i popioy, pochodzce z pocztkowego uderzenia oraz
pniejszych poarw, zasoni Soce na wiele miesicy, a moe nawet lat, zakcajc cykle
yciowe. W 2001 roku naukowcy z Caltechu zbadali izotopy helu w skaach osadowych
pochodzcych z im- paktu KT i doszli do wniosku, e zmieni on klimat Ziemi na okoo 10
tysicy lat31. Wyniki tych bada zostay w istocie uyte jako dowd na poparcie tezy, e
dinozaury wymary nagle, przynajmniej w geologicznej skali czasu. Moemy tylko zgadywa,
czy i jak ludzko przetrwaaby podobne zdarzenie.
W kadym razie naley pamita, e jeeli ono nastpi, to nadejdzie bez ostrzeenia, jak
grom z jasnego nieba.
Przypumy jednak, e zobaczymy go z pewnym wyprzedzeniem. Jakie bdziemy mie
opcje? Wszyscy sdz, e wylemy gowic jdrow i zniszczymy intruza w przestrzeni. Ten
pomys nie jest jednak pozbawiony pewnych wad. Po pierwsze, jak pisze John S. Lewis, nasze
pociski nie s zaprojektowane do dziaania w kosmosie32. Nie maj dostatecznego zapasu
mocy, by pokona grawitacj Ziemi, a nawet gdyby miay, to nie dysponujemy systemami
sterowania, zdolnymi do kierowania takim pociskiem przez miliony kilometrw pustej
przestrzeni. Jeszcze mniej realne bdzie wysanie statku zaogowego z grup kosmicznych
kowbojw, ktrzy mogliby wykona t robot jak w filmie Armageddon; nie posiadamy ju
rakiet, za pomoc ktrych moglibymy dolecie choby na Ksiyc. Ostatnia taka rakieta,
Saturn 5", zostaa wycofana z uytku wiele lat temu i nie zostaa zastpiona przez nowsz
konstrukcj. Nie moemy nawet szybko odtworzy Saturna", poniewa niespodzianka
jego plany konstrukcyjne zostay zniszczone w ramach odchudzajcych porzdkw w NASA.
Nawet gdybymy w jaki sposb zdoali dotrze do asteroidy z gowic jdrow i
zdetonowa j, prawdopodobnie zamienilibymy j w acuch mniejszych ska, ktre i tak
trafiyby w nas jedna po drugiej podobnie jak kometa Shoemaker-Levy w Jowisza ^ z t
rnic, e byyby silnie radioaktywne. Tom Gehrels, owca asteroid z University of Arizona,
ocenia, e nawet ostrzeenie z rocznym wyprzedzeniem byoby niewystarczajce do podjcia
odpowiednich dziaa33. Znacznie bardziej prawdopodobny jest jednak scenariusz, w ktrym
nie zobaczymy niczego nawet komety

wicej ni sze miesicy przed zderzeniem, co byoby o wiele za pno. Shoemaker-Levy 9

krya wok Jowisza od 1929 roku, lecz mino ponad p wieku, zanim ktokolwiek j
zauway34.
Trajektorie takich obiektw s tak trudne do wyliczenia i zawieraj tak duy margines
bdu, e nawet gdybymy wiedzieli, e ktry z nich poda w nasz stron, prawie do koca
w kadym razie nie wczeniej ni w cigu kilku kocowych tygodninie mielibymy
pewnoci, czy kolizja jest nieunikniona. Przez wikszo czasu egzystowalibymy w swego
rodzaju stoku niepewnoci. Byyby to niewtpliwie najbardziej interesujce tygodnie w
historii. Moemy sobie tylko wyobraa festiwal, jaki nastpiby po bezpiecznym wyminiciu.
No wic jak czsto zdarza si co takiego jak uderzenie w Manson?"
zapytaem Andersona i Witzkego przed wyjciem.
Och, rednio raz na milion lat" odpowiedzia Witzke.

I pamitaj doda Anderson to byo wzgldnie niewielkie zdarzenie. Czy wiesz, ile
wymarych gatunkw przypisuje si uderzeniu w Manson?".
Nie mam pojcia" odpowiedziaem.
Ani jednego powiedzia z pewn satysfakcj w gosie. Ani jednego".
Witzke i Anderson dodali oczywicie natychmiast, niemal jednogonie, e uderzenie
wywoaoby ogromne, opisane powyej zniszczenia na caej Ziemi oraz cakowit anihilacj w
odlegoci setek mil wok punktu zero. Lecz ycie jest twarde i gdy dym opadnie, pozostanie
wystarczajco duo szczliwcw, aby wszystkie gatunki przetrway.
Dobra wiadomo polega na tym, jak si okazuje, e potrzeba bardzo duo, aby unicestwi
cay gatunek. Za wiadomo polega na tym, e na dobre wiadomoci nigdy nie mona liczy.
Co gorsza, miertelnych niebezpieczestw nie trzeba wcale szuka a w kosmosie. Jak si
niebawem przekonamy, Ziemia potrafi sama stworzy mnstwo wasnych niebezpieczestw.
Rozdzia 14
OGIE POD STOPAMI
Latem 1971 roku mody geolog Mike Voorhies wdrowa po trawiastych, rolniczych
terenach wschodniej Nebraski, niedaleko maego miasteczka Orchard, w ktrym si
wychowa. W pewnym momencie, wspinajc si po stromej cianie niewielkiego wwozu,
spostrzeg co dziwnego przewitujcego przez listowie pobliskich krzeww. Gdy wspi si
wyej, zobaczy doskonale zachowan czaszk modego nosoroca, wymyt z ziemi przez
niedawne deszcze.
Kilka krokw dalej znalaz jedno z najbardziej niezwykych stanowisk wykopaliskowych
odkrytych kiedykolwiek w Ameryce Pnocnej: wyschnite rdo, wok ktrego rozciga
si masowy grb setek zwierzt nosorocw, podobnych do zebry koni, szablozbnych jeleni, wielbdw, wi. Wszystkie zginy na skutek jakiego tajemniczego kataklizmu niecae
12 milionw lat temu, w epoce znanej w geologii jako miocen, gdy Nebraska bya czci
rozlegego, gorcego paskowyu podobnego do dzisiejszej wyyny Serengeti w Afryce.
Odkryte przez Voorhiesa szkielety byy przykryte grub na trzy metry warstw wulkanicznego
popiou, co byo o tyle dziwne, e w Nebrasce nie ma i nigdy nie byo wulkanw.
Dzisiaj w tym miejscu znajduje si rezerwat archeologiczny Ashfall Fossil Beds State Park,
ze stylowym budynkiem punktu informacyjnego, muzeum, w ktrym mona zapozna si z
geologi Nebraski i histori wykopalisk, oraz laboratorium, przez ktrego szklan cian
mona obserwowa prac paleontologw. Pewnego ranka zobaczyem przez szyb jednego z
nich lekko posiwiaego, o wesoym wyrazie twarzy samotnika w niebieskim fartuchu w
ktrym rozpoznaem Mike'a Voorhiesa z programu dokumentalnego Horizon" emitowanego
przez telewizj BBC. Ashfall Fossil Beds State Park nie uskara si na nadmiar zwiedzajcych
by moe dlatego, e jest pooony na kompletnym odludziu

wic Voorhics z chci zgodzi si mnie oprowadzi. Zabra mnie do szeciometrowego

wwozu, na szczycie ktrego znajduje si jego znalezisko.
To nie byo najlepsze miejsce do poszukiwania koci przyzna z umiechem ale ja
nie szukaem koci. Miaem wtedy zamiar sporzdzi map geologiczn wschodniej Nebraski,
a naprawd po prostu si wczyem po okolicy. Gdybym wtedy nie wszed na krawd tego
wwozu albo gdyby deszcze nie wypukay tej czaszki, przeszedbym obok i to miejsce nigdy
nie zostaoby odkryte"1 wskaza na zadaszone ogrodzenie, otaczajce gwne stanowisko
wykopaliskowe. Znaleziono tam stoczone szcztki okoo 200 zwierzt.
Zapytaem go, dlaczego to miejsce nie nadawao si do poszukiwania koci. No c, jeeli
szukasz koci, to powiniene zacz od odsonitej skay. Wikszoci paleontologicznych
odkry dokonano w miejscach o suchym, gorcym klimacie. Nie dlatego, e tam jest wicej
koci, lecz dlatego, e s wiksze szanse na zauwaenie ich. W takim krajobrazieszerokim
gestem obj rozcigajc si wok nas bezkresn preri nie wiedziaby, gdzie zacz
kopa. Pod t rwnin mog kry si wspaniae rzeczy, lecz na powierzchni nie ma adnych
wskazwek, gdzie zacz ich szuka".
Pocztkowo przypuszczano, e zwierzta zostay zasypane ywcem2 i tak opini Voorhies
sformuowa w artykule opublikowanym w 1981 roku w National Geographic". W artykule
nazwaem to miejsce Pompejami prehistorycznych zwierzt, co byo o tyle niefortunn
nazw e wkrtce potem przekonalimy si, i zwierzta wcale nie zginy nag mierci, lecz
w wyniku czego, co nazywa si hipertropowosteodystrofi pucn i stanowi skutek
wdychania duych iloci popiou. Musiay go wdycha, poniewa na setki mil wokoo
pokrywa popiou jest gruba na stop". Mike podnis bryk szarawej, gliniastej ziemi i
pokruszy j nad moj doni. Bya sypka i lekko piaszczysta. Do nieprzyjemna rzecz do
oddychania, poniewa czstki popiou s wprawdzie bardzo drobne, lecz zarazem bardzo ostre.
Zatem te zwierzta zgromadziy si tutaj przy rdle, prawdopodobnie w poszukiwaniu
schronienia, po czym pozdychay. Popi zniszczy niemal wszystko. Przykry traw, oblepi
wszystkie licie, zamieni wod w niezdatny do picia, szary szlam. Z pewnocinie byo tu
atwo przetrwa".
W programie Horizon" istnienie takiej iloci popiou w Nebrasce zostao okrelone jako
niespodzianka. W rzeczywistoci olbrzymie zoa popiou w Nebrasce byy znane od bardzo
dawna. Wydobywano go od ponad wieku do produkcji domowych rodkw czyszczcych,
takich jak na
przykad Ajax czy Comet. Nikt jednak nie zastanowi si nigdy, skd si wziy te zoa.
Musz z pewnym wstydem przyznapowiedzia Voorhies z umiechem e po raz
pierwszy pomylaem o tym, gdy redaktor z National Geographic zapyta mnie o rdo tego
popiou i musiaem mu odpowiedzie, e nie wiem. Nikt nie wiedzia".
Voorhies wysa prbki do kolegw na caym zachodzie Stanw Zjednoczonych, z
pytaniem, czy z czymkolwiek im si kojarz. Kilka miesicy pniej skontaktowa si z nim
Bill Bonnischen, geolog z Idaho Geological Survey, i poinformowa go, e prbka pasuje do
wulkanicznych osadw pooonych w obszarze zwanym Bruneau-Jarbridge w poudniowo-zachodniej czci stanu Idaho. Kataklizmem, ktry zdziesitkowa preriowe zwierzta w
Nebrasce, bya wulkaniczna eksplozja na trudn do wyobraenia skal, skoro pozostawia
trzymetrow warstw popiou we wschodniej Nebrasce, w odlegoci 1600 kilometrw.
Okazao si, e pod zachodni czci Stanw Zjednoczonych znajduje si ogromny kocio
magmy, kolosalny wulkan, w ktrym co 600 tysicy lat zachodzi erupcja kataklizm w skali
caego kontynentu. Ostatnia erupcja zdarzya si nieco wicej ni 600 tysicy lat temu. Kocio
jest nadal w tym samym miejscu. Dzisiaj nazywany jest Parkiem Narodowym Yellowstone.
Niewiarygodnie mao wiemy o tym, co si dzieje pod naszymi stopami. To zadziwiajce,
gdy si pomyli, e gdy Ford zacz robi samochody, a komitet noblowski przyznawa

nagrody, nie mielimy pojcia, e Ziemia posiada jdro. A idea kontynentw pywajcych po
jej powierzchni jak patki lilii jest oglnie znana od tak niedawna, e nie min jeszcze czas
jednego pokolenia. To moe si wydawa dziwne napisa Richard Feynman lecz
rozumiemy rozkad materii we wntrzu Soca znacznie lepiej ni we wntrzu Ziemi"3.
Odlego od powierzchni do rodka Ziemi wynosi 6370 kilometrw4. To nie jest bardzo
dua odlego. Gdyby wykopa studni do samego rodka i wrzuci do niej kamie, spadaby
tylko przez 45 minut (mimo e pod koniec poruszaby si gwnie dziki inercji, a w samym
rodku byby niewaki, gdy siy ziemskiej grawitacji sumowayby si do zera). Nasze
dotychczasowe podre w tym kierunku byy jednak znacznie bardziej skromne. Paru
grnikw dotaro na gboko ponad trzech kilometrw

w poudniowoafrykaskich kopalniach zota, lecz wikszo kopalni na Ziemi nie siga gbiej
ni okoo 400 metrw poniej powierzchni. Gdyby porwna Ziemi do jabka, to daleko nam
jeszcze, aby przedosta si choby tylko przez skrk.
Jeszcze niecae 100 lat temu nawet specjalista z tej dziedziny wiedzia o wntrzu Ziemi
niewiele wicej ni pierwszy lepszy grnik, mianowicie tyle, e po przekopaniu si przez
warstw ziemi natrafi na ska. I to wszystko. W 1906 roku irlandzki geolog R.D. Oldham,
badajc odczyty sejsmografw po trzsieniu ziemi w Gwatemali, zauway, e pewne fale
sejsmiczne przenikay gboko do wntrza Ziemi, a nastpnie odbijay si pod ktem, jakby
natrafiy na jak przeszkod. Oldham wydedukowa, e Ziemia posiada jdro. Trzy lata
pniej chorwacki sejsmolog Andrija Mo- horovii bada sejsmogramy po trzsieniu ziemi w
Zagrzebiu i zauway podobne odbicia, lecz na znacznie mniejszej gbokoci. Odkry granic
midzy skorup i warstw pooon tu pod ni, nazwan paszczem. Strefa ta zostaa nazwana
niecigoci Mohoroviicia, w skrcie Moho.
Zaczlimy powoli zdawa sobie spraw z warstwowej budowy wntrza Ziemi,
aczkolwiek tylko w najbardziej oglnym sensie. Dopiero w 1936 roku duska sejsmolog Inge
Lehmann, badajc sejsmogramy po trzsieniu ziemi w Nowej Zelandii, odkrya, e istniej
dwa jdra wewntrzne, o ktrym obecnie sdzimy, e jest stae, oraz zewntrzne (to odkryte
uprzednio przez Oldhama), ktre prawdopodobnie jest cieke i zarazem stanowi rdo
ziemskiego magnetyzmu.
Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Lehmann rozszerzaa nasz elementarn wiedz o
wntrzu Ziemi, badajc fale sejsmiczne wywoane przez trzsienia ziemi, dwaj geolodzy z
Caltechu w Kalifornii, Charles Richter i Beno Gutenberg, pracowali nad metod
porwnywania skali trzsie ziemi. Ich skala niemal natychmiast zostaa nazwana skal
Richtera, aczkolwiek Richter nie mia nic wsplnego z pominiciem nazwiska swego
wsppracownika (sam nigdy nie nazywa jej skal Richtera, lecz skal magnitud"3).
Skala Richtera bya powszechnie niezrozumiaa dla niespecjalistw, zwaszcza na
pocztku, gdy gocie w biurze Richtera czsto prosili go o pokazanie im synnej skali, sdzc,
e jest to jaka maszyna*. Skala Richtera
* Gra sw: angielskie okrelenie scal moe take oznacza szalk wagi (przyp. tum.).
nie jest oczywicie adnym przedmiotem, lecz pewn ide arbitraln miar drga Ziemi,
opart na pomiarach powierzchniowych. Skala ronie eksponencjalnie6, wic trzsienie o sile
7,3 jest 50 razy potniejsze ni trzsienie o sile 6,3 i 2500 razy silniejsze od wstrzsw o sile
5,3.
Skala nie ma grnej granicy, przynajmniej teoretycznie, ani take dolnej. Stanowi po
prostu miar siy i nie mwi nic o skutkach i zniszczeniach. Trzsienie ziemi o sile 7
zachodzce gboko wewntrz paszcza powiedzmy 650 kilometrw pod powierzchni
Ziemi moe w ogle nie spowodowa adnych skutkw, natomiast znacznie sabsze
wstrzsy na gbokoci szeciu czy siedmiu kilometrw mog spowodowa zniszczenia na
znacznym obszarze. Wiele zaley take od rodzaju ska macierzystych, czasu trwania
trzsienia, czstoci i siy wtrnych wstrzsw oraz od fizycznej budowy dotknitego obszaru.
Wszystko to razem oznacza, e najgroniejsze wstrzsy to niekoniecznie te o najwyszej nocie
w skali Richtera, aczkolwiek sia wstrzsw odgrywa oczywicie bardzo istotn rol.
Najsilniejsze trzsienie ziemi od czasw wprowadzenia skali zdarzyo siw zalenoci
od cytowanego rdaalbo w Zatoce Ksicia Williama na Alasce w marcu 1964 roku (9,2 w
skali Richtera) albo na Pacyfiku w pobliu Chile w 1960 roku; to ostatnie pocztkowo
sklasyfikowano jako wstrzs o sile 8,6, lecz pniejsze oszacowania (dokonane midzy innymi
przez US Geological Survey) podniosy wskanik do prawdziwie olbrzymiej wartoci 9,5. Jak
wida, mierzenie siy trzsie ziemi nie zawsze daje dokadne wyniki, zwaszcza w sytuacjach,
gdy wymaga interpretowania odczytw z daleko pooonych czujnikw. Tak czy inaczej, oba

powysze wstrzsy byy naprawd potne. Trzsienie ziemi w 1960 roku nie tylko
spowodowao rozlege zniszczenia na pacyficznym wybrzeu Ameryki Poudniowej, lecz
take wywoao gigantyczn fal tsunami, ktra przetoczya si przez prawie 10 tysicy
kilometrw otwartego oceanu i zrwnaa z ziemi centrum miasta Hilo na Hawajach, burzc
500 budynkw i zabijajc 60 osb. Podobne fale spowodoway jeszcze wiksze ofiary w ludziach w Japonii i na Filipinach.
Z punktu widzenia samej skali zniszcze prawdopodobnie najbardziej intensywne w
spisanej historii byo trzsienie ziemi, ktre nawiedzio i zamienio w ruiny Lizbon,
stolic Portugalii, w dniu Wszystkich witych (1 listopada) 1755 roku. Tu przed godzin
dziesit rano miasto odczuo pierwszy wstrzs, obecnie szacowany na 9,0 w skali Richtera,
kt-

Iry trwa przez pene siedem minut. Przemieszczenia byy tak potne, e W z portu odpyna
caa woda, aby po krtkim czasie powrci w postaci wysokiej na pitnacie metrw fali,
ktra jeszcze bardziej powikszya zniszczenia. Gdy w kocu wstrzsy ustay, cisza trwaa
tylko trzy minuty, po czym nastpia druga seria, tylko troch sabsza od pierwszej. Trzeci
i ostatni wstrzs nastpi dwie godziny pniej. Zgino 60 tysicy ludzi, a w promieniu
wielu mil nie osta si niemal ani jeden cay budynek7. Dla porwnania trzsienie ziemi w
San Francisco w 1960 roku miao okoo 7,8 w skali Richtera i trwao mniej ni 30 sekund.
Trzsienia ziemi s do powszechnym zjawiskiem. Kadego dnia gdzie na wiecie
nastpuj rednio dwa wstrzsy o sile co najmniej 2,0 wystarczy, aby solidnie potrzsn
kadym, kto znajdzie si w pobliu. Drgania powierzchni Ziemi maj tendencj do
koncentrowania si na pewnych obszarach w szczeglnoci wzdu wybrzey wok
Pacyfiku, w tak zwanym ognistym piercieniu lecz zdarzaj si niemal wszdzie. Na terenie
Stanw Zjednoczonych tylko Floryda, wschodnia cz Teksasu, oraz pnocna cz
rodkowego Zachodu wydaj si r^ jak dotd prawie cakowicie odporne. W Nowej Anglii
odnotowano dwa wstrzsy o sile przekraczajcej 6,0 w cigu ostatnich 200 lat. W kwietniu
2002 roku w pobliu jeziora Champlain na granicy stanw Nowy Jork i Vermont znalazo si
epicentrum wstrzsu o sile 5,1, wywoujc znaczne zniszczenia w najbliszej okolicy i
zrzucajc obrazy ze cian oraz dzieci z ek nawet w New Hampshire (sam mog
zawiadczy).
Trzsienia ziemi najczciej zdarzaj si tam, gdzie spotykaj si dwie pyty tektoniczne,
na przykad w Kalifornii wzdu uskoku San Andreas. Pyty napieraj na siebie nawzajem,
ronie cinienie, a w kocu ktra musi ustpi. Im duszy odstp czasu midzy kolejnymi
wstrzsami, tym wiksze prawdopodobiestwo, e nastpny bdzie, rednio rzecz biorc,
silniejszy. Ta regua stanowi szczeglne memento dla Tokio, miasta, ktre Bill McGuire,
ekspert od ryzyka z University College London, okrela jako miasto oczekujce na mier"8
(okrelenie raczej nie nadajce si na motto dla programu promocji turystyki). Tokio ley na
styku trzech pyt tektonicznych, na obszarze, ktry i bez tego jest znany z sejsmicznej
niestabilnoci. W 1995 roku trzsienie ziemi zniszczyo miasto Kobe, pooone okoo 500
kilometrw na zachd od Tokio. Wstrzs o sile 7,2 spowodowa
mier 6394 ludzi oraz straty materialne oceniane na 99 miliardw dolarw. To jednak
niewiele w kadym razie wzgldnie niewiele w porwnaniu z losem, ktry moe sta si
udziaem Tokio.
Tokio ju raz byo ofiar jednego z najbardziej tragicznych w skutkach trzsie ziemi w
czasach nowoytnych. W dniu 1 wrzenia 1923 roku, tu przed poudniem, miasto nawiedzi
wstrzs nazwany Wielkim Wstrzsem Kanto Sponad dziesi razy silniejszy ni pniejszy
wstrzs w Kobe. Zgino 200 tysicy ludzi. Od tego czasu w rejonie Tokio nie byo adnych
wstrzsw, wic cinienie, ktre roso przez 80 lat, prdzej czy pniej musi znale ujcie. W
1923 roku Tokio liczyo 3 miliony mieszkacw. Obecnie zblia si do 30 milionw. Nikt nie
prbuje zgadywa, jakie mog by straty w ludziach, lecz przewidywane straty materialne szacuje si na 7 bilionw dolarw9.
Jeszcze bardziej niepokojce, poniewa s znacznie sabiej zbadane i mog si zdarzy w
dowolnym miejscu i w dowolnym czasie, s rzadziej wystpujce trzsienia ziemi zwane
wstrzsami wewntrzpytowymi. Jak sama nazwa wskazuje, zdarzaj si daleko od granic pyt,
co powoduje, e s cakowicie nieprzewidywalne. Ich epicentra na og znajduj si na
wikszych gbokociach pod ziemi, co powoduje, e rozprzestrzeniaj si na wikszych
obszarach. Najbardziej znanym przypadkiem takiego trzsienia ziemi na terenie Stanw
Zjednoczonych bya seria trzech wstrzsw w miejscowoci New Madrid, w stanie Missouri,
na przeomie lat 1811-1812. Zaczo si tu po pnocy 16 grudnia. Mieszkacw obudziy
najpierw niespokojne ryki przeraonych zwierzt hodowlanych (poprzedzajcy wstrzsy

tektoniczne niepokj wrd zwierzt nie naley bynajmniej do kategorii bajek na dobranoc;
jest dobrze udokumentowany, aczkolwiek jego mechanizmy nie s znane), a nastpnie potny
haas, wydobywajcy si wprost spod ziemi. Powierzchnia ziemi falowaa, przy czym
wysoko rozchodzcych si fal sigaa metra, a gdzieniegdzie otwieray si szczeliny
gbokie na kilka metrw. Powietrze wypenia silny zapach siarki. Wstrzsy trway cztery
minuty, powodujc typowe w takich przypadkach zniszczenia. Jednym ze wiadkw by
artysta John James Audubon, ktry akurat przebywa w tym rejonie. Wstrzsy rozchodziy si
z tak si, e w odlegym o ponad 600 kilometrw Cincinnati poprzewracay kominy, oraz
wedug co najmniej jednej relacji uszkadzay odzie w portach Wschodniego Wybrzea, a
(...) nawet powaliy rusztowanie wzniesione wok budynku Kapitolu w Waszyngtonie"10.
Kolejne wstrzsy o podob

nej sile pojawiy si 23 stycznia oraz 4 lutego. Od tego czasu w New Ma- drid jest spokojnie, co
potwierdza regu, e takie epizody nigdy nie powtarzaj si w tym samym miejscu. O ile
wiadomo, s rwnie przypadkowe jak burze z piorunami. Nastpny moe rwnie dobrze
zdarzy si w Chicago, Paryu lub Kinszasie. Nikt nawet nie prbuje zgadywa. A co stanowi
przyczyn tych masywnych wewntrzpytowych przemieszcze? Co gboko we wntrzu
Ziemi. Nic wicej nie wiemy.
W latach szedziesitych naukowcy stwierdzili, e nadesza pora, aby co zrobi w celu
poszerzenia naszej skpej wiedzy o wntrzu Ziemi. W szczeglnoci powzili ide, aby
przewierci si przez dno oceanu (kontynentalna skorupa jest zbyt gruba) do niecigoci
Moho i wydoby kawaek paszcza Ziemi, ktry mogliby przebada. Ich rozumowanie
opierao si na zaoeniu, e gdyby poznali natur ska wewntrz Ziemi, mogliby zacz
analizowa ich wzajemne oddziaywania i w ten sposb by moe zdoaliby przewidywa
trzsienia ziemi i inne niepodane zjawiska.
Projekt zosta nazwany Mohole* i okaza si kompletn katastrof". Plan polega na
opuszczeniu wierta na gboko 4000 metrw w pobliu meksykaskiego wybrzea
Pacyfiku, a nastpnie na przewierceniu okoo 5000 metrw przez wzgldnie cienk ska pod
dnem oceanu. Wiercenie z pokadu statku na penym oceanie przypomina, jak uj to jeden z
oceanografw, wiercenie dziury w nowojorskiej ulicy ze szczytu Empire State Building za
pomoc spaghetti"12. Wszystkie prby skoczyy si niepowodzeniem. Udao im si dowierci
zaledwie na gboko 180 metrw. Projekt Mohole sta si znany jako No Hole. W 1966 roku
Kongres, zirytowany wci rosncymi kosztami i brakiem rezultatw, zlikwidowa projekt.
Cztery lata pniej radzieccy uczeni prbowali szczcia na staym ldzie. Wybrali miejsce
pooone na Pwyspie Kolskim, w pobliu granicy z Finlandi, i zaczli wiercenia z nadziej
dojcia do gbokoci pitnastu kilometrw. Zadanie okazao si trudniejsze, ni si
spodziewali, lecz radzieccy wiertacze wykazali si godn pochway wytrwaoci. Gdy si w
kocu poddali, dziewitnacie lat po rozpoczciu prac, doszli do gbokoci 12 262 metrw.
Biorc pod uwag, e skorupa Ziemi reprezentuje zaledwie 0,3 procentu objtoci planety13, a
dziura na Pwyspie Kolskim nie
' Gra sw: hole oznacza dziur (przyp. tum.).
226
przekracza jednej trzeciej gruboci skorupy, raczej nie moemy si pochwali, e
opanowalimy wntrze.
Mimo e wzgldna gboko odwiertu bya do skromna, jego twrcw niemal na
kadym kilometrze czekay niespodzianki. Na podstawie uprzednich bada fal sejsmicznych
naukowcy byli przekonani, e do gbokoci 4700 metrw bd mieli do czynienia ze skaami
osadowymi, przez kolejne 2300 metrw z granitem, a nastpnie z bazaltem. Na miejscu
okazao si, e warstwa osadowa jest o 50 procent grubsza, a na bazaltow w ogle nie
natrafili. Co wicej, podziemny wiat okaza si znacznie cieplejszy, ni przewidywano. Na
gbokoci 10 000 metrw byo 180 stopni Celsjusza, niemal dwukrotnie wicej, ni
prognozowano. Najbardziej zaskakujcy okaza si fakt, e skaa na duych gbokociach jest
nasycona wod, co uprzednio nie wydawao si moliwe.
Nie moemy zajrze do wntrza Ziemi, wic musimy uy innych metod, w wikszoci
polegajcych na odczycie i analizie fal przenikajcych przez materi planety. Nasza wiedza o
paszczu Ziemi jest w pewnym stopniu oparta na zjawisku zwanym kimberlitowym kominem
wulkanicznym14, w ktrym midzy innymi tworz si diamenty. Od czasu do czasu gboko
we wntrzu Ziemi zdarzaj si eksplozje, ktre posyaj w kierunku powierzchni strumienie
magmy poruszajce si z naddwikowymi prdkociami. Jest to cakowicie
nieprzewidywalne zjawisko kimberli- towy komin moe eksplodowa w twoim ogrodzie w
chwili, gdy czytasz t ksik. Kominy kimberlitowe pochodz z tak duych gbokoci/ do

200 kilometrw e przynosz ze sob rne rzeczy, normalnie nie wystpujce na lub w
pobliu powierzchni: skay zwane perydotytami, krysztay oliwinu orazbardzo rzadko, nie
czciej ni w jednym kominie na sto diamenty. Wgiel bardzo czsto wystpuje w
kominach kimberlitowych, lecz wikszo si ulatnia lub zamienia w grafit. Diament powstaje
w tych nielicznych przypadkach, gdy pojawiaj si warunki niezbdne do jego wykrystalizowania: waciwa prdko magmy kimberlitowej oraz dostatecznie szybkie
schadzanie. To wanie taki komin uczyni Afryk Poudniow wiatowym liderem
wydobycia diamentw; by moe istniej inne, jeszcze bogatsze zoa, o ktrych na razie nie
wiemy. Geolodzy wiedz, e gdzie w pnocno-wschodniej czci stanu Indiana s dowody
istnienia komina lub nawet grupy kominw, ktre mog mie kolosalne rozmiary. W rnych
miejscach tego rejonu znajdowano dwudziestokaratowe diamenty, lecz nigdy nie znaleziono
ich rda. Jak pisze John McPhee, rdo moe

by ukryte pod warstw ziemi naniesionej przez lodowiec, jak w przypadku krateru Manson
lub pod Wielkimi Jeziorami.
Co zatem wiemy o wntrzu Ziemi? Bardzo niewiele. Wikszo naukowcw zgadza si z
opini15, e wiat pod nami jest podzielony na cztery warstwy: tward, zewntrzn skorup,
paszcz gorcej, kleistej skay, cieke jdro zewntrzne oraz stae jdro wewntrzne*.
Powierzchniowa warstwa jest zdominowana przez krzemiany, ktre s wzgldnie lekkiezbyt
lekkie, aby wzi na siebie mas caej planety wic wntrze Ziemi musi zawiera cisze
substancje. Wiemy take, e we wntrzu musi znajdowa si strefa metalicznych pierwiastkw
w stanie ciekym, ktra jest odpowiedzialna za ziemskie pole magnetyczne. To wszystko jest
powszechnie znane i akceptowane. Niemal wszystkie inne waciwoci oraz procesy w jaki
sposb warstwy oddziauj ze sob, co powoduje, e zachowuj si tak, jak si zachowuj, w
jaki sposb mog zachowywa si w przyszoci stanowi kwestie, co do ktrych nie mamy
zbytniej pewnoci i na og niewiele o nich wiemy.
Nawet skorupa, warstwa, ktr widzimy na wasne oczy, stanowi przedmiot do ostrej
debaty. Niemal wszystkie podrczniki geologii zgadzaj si co do tego, e skorupa jest gruba
na 5 do 10 kilometrw pod oceanami, okoo 40 kilometrw pod kontynentami i 65 do 95
kilometrw pod duymi, wysokimi acuchami grskimi, lecz istniej zagadkowe wyjtki od
tych oglnych regu. Na przykad pod grami Sierra Nevada skorupa ma grubo zaledwie
30-40 kilometrw, lecz nikt nie wie dlaczego. Wedle wszelkich praw geofizyki gry Sierra
Nevada powinny si zapada, jakby stay na piasku16 (niektrzy ludzie sdz, e naprawd si
zapadaj).
Jak i kiedy Ziemia dorobia si swojej skorupy te kwestie dziel geologw na dwa
obozy: cz sdzi, e stao si to raptownie i wczenie w hi* Bardziej szczegowy obraz wntrza Ziemi wyglda nastpujco: od 0 do 40 kilometrw
rozciga si skorupa. Od 40 do 400 kilometrwgrny paszcz. Od 400 do 6S0 kilometrw
rozciga si strefa przejciowa midzy gmym i dolnym paszczem. Od 650 do 2700
kilometrw siga dolny paszcz. Od 2700 do 2890 kilometrw rozciga si warstwa D". Od
2890 do 5150 kilometrwzewntrzne jdro, a od 5150 do 6370wewntrzne jdro.
storii Ziemi; pozostali uwaaj, e proces by powolny i zdarzy si pniej. Zadziwiajco
istotn rol odgrywaj w takich kwestiach osobiste przekonania i emocje badaczy. Richard
Armstrong z Yale wysun w latach szedziesitych hipotez wczesnej i nagej formacji
skorupy, po czym spdzi reszt swojej kariery, walczc z przeciwnikami owej teorii. Zmar na
raka w 1991 roku, lecz na krtko przed mierci przywali swoim krytykom w polemicznym
artykule zamieszczonym w australijskim czasopimie z dziedziny nauk o Ziemi, oskarajc ich
o podtrzymywanie mitw", podaje raport czasopisma Earth" z 1998 roku. Pod koniec ycia
Armstrong by zgorzkniaym czowiekiem", stwierdzi jeden z jego kolegw.
Skorupa Ziemi oraz cz grnego paszcza s cznie nazywane litosfer (od greckiego
sowa lithos oznaczajcego kamie"), ktra z kolei unosi si na powierzchni mikkiej skay
zwanej astenosfer (od greckiego okrelenia oznaczajcego bez siy"), lecz takie okrelenia
nigdy w peni nie oddaj natury zjawisk. Stwierdzenie, e litosfera unosi si na powierzchni
astenosfery, sugeruje, e mamy do czynienia z procesem przypominajcym pywanie, co w
zasadzie nie jest prawd. Podobnie mylce moe by przypuszczenie, e pynne skay
zachowuj si tak jak substancje pynne na powierzchni. Skay s pynne, lecz w takim sensie
jak szko17. Na pierwszy rzut oka nie jest to widoczne, lecz szko pynie wszystkie szklane
przedmioty pyn w d pod wpywem niestrudzonej i wszechobecnej grawitacji. Jeeli
wyjmiesz z ram naprawd star szyb jakiej europejskiej katedry, bdzie wyranie grubsza u
dou*. To jest ten rodzaj pynicia", z ktrym mamy do czynienia w przypadku ziemskich
ska. Godzinowa wskazwka zegara porusza si okoo 10 tysicy razy szybciej ni pynca"
skaa w paszczu Ziemi.

Ruchy pywowe odbywaj si nie tylko w poziomie, przesuwajc na powierzchni ziemskie

pyty, lecz take w pionie, pod wpywem procesw konwekcji18. Zjawisko konwekcji odkry
ekscentryczny hrabia Rumford pod koniec osiemnastego wieku. Natomiast 60 lat pniej
angielski pastor Osmond Fisher przewidujco zasugerowa19, e wntrze Ziemi moe by
dostatecznie pynne, aby umoliwi ruchy konwekcyjne, lecz upyno bardzo duo czasu,
zanim jego idea zdobya poparcie.
* A w kadym razie tak o tym zjawisku czsto pisano. Jednake latem 2003 roku, po
ukazaniu si tej ksiki, Science News" opublikowao studium profesora z Brazylii sugerujce, e owo pynicie" szka w szybie jest obecnie o wiele zbyt powolne, aby jego skutek
mona dostrzec goym okiem.

Okoo 1970 roku, gdy geofizycy zdali sobie spraw, jak ruchliwe jest 1 wntrze Ziemi,
przeyli powany szok. Jak uja to Shawna Vogel w ksice NakedEarth: The New
Geophysics: To przypomina sytuacj, w ktrej naukowcy spdzili cae dekady, badajc
warstwy atmosfery troposfer, stratosfer i tak dalej po czym nagle odkryli wiatr"20.
Gbokoci, na ktrych zachodz procesy konwekcji, stanowi powd kontrowersji niemal
od samego pocztku. Sejsmolodzy sdz, e zaczynaj si one na gbokoci 650 kilometrw,
geochemicy uwaaj, e ponad 3000 kilometrw. Jak zauway James Trefi, problem polega
na tym, e istniej dwa zestawy danych z dwch rnych dziedzin, ktrych nie da si
pogodzi"21. Geochemicy mwi, e pewne pierwiastki wystpujce na powierzchni planety
mog pochodzi nie z grnego paszcza, lecz z gbszych obszarw wntrza Ziemi, zatem
materia grnego paszcza musi przynajmniej od czasu do czasu miesza si z materi dolnego.
Sejsmolodzy twierdzy e nie ma dowodw na poparcie takiej tezy.
Zatem moemy jedynie powiedzie, e po drodze ku centrum Ziemi, na pewnej, na razie
do nieokrelonej gbokoci, opuszczamy astenosfe- r i zanurzamy si w paszcz. Biorc
pod uwag, e stanowi on 82 procent objtoci planety oraz 65 procent jej masy22, paszcz nie
przyciga nadmiernej uwagi gwnie dlatego, e zjawiska interesujce zarwno naukowcw,
jak i czytelnikw, zachodz albo gbiej (na przykad magnetyzm), albo bliej powierzchni
(wstrzsy tektoniczne i trzsienia ziemi). Wiemy, e do gbokoci okoo 150 kilometrw
paszcz skada si gwnie ze ska zwanych perydotytami, lecz nastpne 2650 kilometrw
stanowi niewiadom. Wedug raportu z Natur" wydaje si, e nie jest to perydotyt. Nie
wiemy nic ponadto.
Poniej paszcza znajduj si dwa jdra, cieke zewntrzne i stae wewntrzne. Nie musz
wspomina, e nasza wiedza na temat budowy i natury ziemskiego jdra pochodzi z porednich
rde, lecz naukowcy mog formuowa pewne rozsdne zaoenia i wyciga z nich wnioski.
Wiedz, e cinienia w rodku Ziemi s wystarczajce ponad 3 miliony razy wiksze ni na
powierzchni23 aby zamieni kad substancj w tward ska. Wiedz take z historii Ziemi
(a take z innych rde), e wewntrzne jdro bardzo skutecznie zachowuje swoje ciepo.
Przypuszczaj, aczkolwiek nie maj na to zbyt wielu dowodw, e w cigu ponad 4 miliardw
lat istnienia naszej planety temperatura jej jdra zmniejszya si o nie wicej ni 110 stopni
Celsjusza. Nikt nie wie, jak gorce jest jdro Ziemi; osza
cowania wahaj si midzy 4000 a 7000 stopni Celsjusza mniej wicej tyle samo wynosi
temperatura powierzchni Soca.
Natura zewntrznego jdra jest pod wieloma wzgldami jeszcze mniej znana, aczkolwiek
wszyscy zgadzaj si co do tego, e jest cieke i e stanowi rdo magnetyzmu planety. W
1949 roku Edward C. Bullard z Cambridge University wysun hipotez, e pynna cz jdra
porusza si w taki sposb, i stanowi co w rodzaju elektrycznego dynama, generujc pole
magnetyczne Ziemi. Hipoteza opiera si na zaoeniu, e przewodzce ciecze we wntrzu
planety dziaaj podobnie jak prdy elektryczne w zwykych kablach. Dokadny mechanizm
nie jest znany, lecz to raczej pewne, e magnetyzm jest zwizany z wirowaniem jdra oraz z
faktem, e jest ono cieke. Ciaa, ktre nie maj ciekego jdrana przykad Ksiyc i Mars
nie maj wasnego pola magnetycznego.
Wiemy, e natenie ziemskiego pola magnetycznego podlega okresowym zmianom w
epoce dinozaurw byo trzykrotnie silniejsze ni obecnie24. Wiemy take, e zmienia kierunek
rednio co 500 tysicy lat, aczkolwiek ta rednia ukrywa olbrzymi zakres nieprzewidywalnych
waha. Ostatnia zmiana kierunku zasza okoo 750 000 lat temu. Niekiedy kierunek pozostaje
niezmienny przez miliony lat wydaje si, e najduszy okres wynosi 37 milionw lat2?
lecz zdarzay si rwnie szybkie zmiany po zaledwie 20 tysicach lat. W cigu ostatnich 100
milionw lat zaszo okoo 200 zmian kierunku, a my nie mamy pojcia dlaczego. To pytanie
stanowi najwiksz nierozwizan kwesti w naukach geologicznych"26.

Zapewne wanie teraz jestemy wiadkami kolejnej zmiany kierunku. Tylko w cigu
ostatniego stulecia ziemskie pole magnetyczne zmniejszyo si by moe a o okoo 6 procent.
Osabienie stanowi raczej niepomyln wiadomo, poniewa magnetyzm, oprcz
utrzymywania notatek na drzwiach lodwek i kierowania igie kompasw w wiadomym
kierunku, odgrywa istotn rol w utrzymywaniu osony, ktra chroni ni mniej, ni wicej tylko
nasze ycie. Kosmos jest peen niebezpiecznych rodzajw promieniowania, czstek, ktre
przenikaj przez atmosfer i niszcz nasze DNA. Rozpocierajce si wok Ziemi pole
magnetyczne dziaa jak tarcza, kierujc te czstki do dwch obszarw pobliskiej przestrzeni
zwanych pasami Van Allena. Oddziaywanie czstek z pasw Van Allena z czstkami grnych
warstw atmosfery powoduje powstawanie urokliwych wietlnych zjawisk znanych jako zorze
polarne.

Przyczyny naszej ignorancji czciowo wynikaj z braku koordynacji i midzy tym, co

dzieje si na grze, a tym, co dzieje si w rodku Ziemi. Wedug Shawny Vogel: Geolodzy i
geofizycy rzadko uczestnicz w tych samych konferencjach lub wsppracuj nad tymi
samymi problemami"27, Nic nie obnaa naszej niewiedzy na temat dynamiki wntrza Ziemi w
wikszym stopniu ni nasze zaskoczenie, gdy zdarzy si co takiego jak erupcja wulkanu St
Hclens w stanie Washington w 1980 roku.
Do tego momentu w Stanach Zjednoczonych, z wyjtkiem Alaski i Hawajw, nie
notowano dziaalnoci wulkanicznej przez ponad 65 lat. Wikszo rzdowych
wulkanologw, ktrych zadaniem byo monitorowanie i przewidywanie zachowania St
Helens, widziaa w akcji jedynie hawajskie wulkany. Okazao si, e to nie to samo.
St Helens zacz swe zowieszcze pomruki 20 marca. W cigu tygodnia wypluwa magm
aczkolwiek w niewielkich ilociach do 100 razy dziennie i nieustannie ulega wstrzsom.
Ludno zostaa ewakuowana na odlego 13 kilometrw, uznan za bezpieczn. W miar jak
pomruki wulkanu narastay, St Helens sta si atrakcj turystyczn dla caego wiata. Gazety
codziennie publikoway raporty i porady dla turystw, gdzie s najlepsze miejsca do ogldania
wulkanu. Ekipy telewizyjne wielokrotnie latay helikopterami wok szczytu. Widywano
nawet ludzi wspinajcych si na zbocza. Pewnego dnia wok wulkanu kryo ponad 70
helikopterw i lekkich samolotw. Dni jednak mijay, pomruki nie prowadziy do niczego
bardziej dramatycznego, w ludziach narastao zniecierpliwienie i stopniowo zacz si
upowszechnia pogld, e wulkan jednak nie wybuchnie.
19 kwietnia pnocny stok gry zacz si wyranie wybrzusza. Co dziwne, adna z osb
odpowiedzialnych za obserwacj wulkanu nie uznaa tego za wyrany sygna bocznego
wybuchu. Sejsmolodzy opierali swe wnioski na podstawie zachowania hawajskich wulkanw,
ktre nie wybu- cbajna boki28. Niemal jedyn osob, ktra przewidywaa, e moe si sta co
naprawd gronego, by Jack Hyde, profesor geologii z college'u w Ta- coma. Hyde zwrci
uwag, e St Helens nie posiada otwartego krateru, w odrnieniu od wulkanw na Hawajach,
zatem gdy rosnce wewntrz cinienie zostanie uwolnione, skutki bd dramatyczne i
prawdopodobnie katastrofalne. Hyde nie by jednak czonkiem oficjalnego zespou obserwatorw i jego przestrogi zostay zlekcewaone.
Wszyscy wiemy, co zaszo. W niedziel 18 maja o 8.32 rano pnocny stok wulkanu zapad
si, posyajc ogromn lawin ziemi i ska wzdu
zbocza gry, pdzc z prdkoci prawie 250 kilometrw na godzin. Bya to najwiksza
lawina w historii ludzkoci29. Niosa tyle materiau, e mogaby pokry cay Manhattan
warstw o gruboci 120 metrw. Minut pniej, w wyniku osabienia stoku, St Helens
eksplodowa, uwalniajc energi piset razy wiksz od energii bomby zrzuconej na
Hiroszim30 i wyrzucajc gorc, mordercz chmur o prdkoci sigajcej 1050 kilometrw
na godzin, o wiele za szybkdla kadego, kto znalaz si w jej zasigu. Wybuch dosign
wielu ludzi, ktrzy znajdowali si w pozornie bezpiecznej odlegoci, czsto poza zasigiem
widocznoci wulkanu. Zgino 57 osb31, a 23 cia nigdy nie znaleziono. niwo mierci byoby
znacznie wysze, gdyby wybuch nie nastpi w niedziel. W powszednie dni w strefie mierci,
rozcigajcej si na 30 kilometrw, pracowao wieu drwali.
W tym dniu najwicej szczcia mia pewien doktorant, Harry Glickea. Obsugiwa on
punkt obserwacyjny w odlegoci dziewiciu kilometrw od gry, lecz 18 maja mia rozmow
kwalifikacyjn w Kalifornii, wic w dzie poprzedzajcy enipcj opuci swoje stanowisko, a
na jego miejsce przyby David Johnston. Johnston pierwszy zgosi wybuch; chwil pniej by
martwy. Jego ciaa nigdy nie znaleziono. Szczliwy przypadek, ktry uratowa Glickena, nie
pomg mu jednak jedenacie lat pniej, gdy znalaz si w grupie 43 naukowcw i
dziennikarzy schwytanych w mierteln puapk przez wytrysk supergorcego popiou, gazw

i stopionej skay zwanej spywem piroklastycznymna grze Unzen w Japonii, gdy nie
przewidziano katastrofalnych skutkw zachowania kolejnego wulkanu.
By moe wulkanolodzy nie s najgorszymi naukowcami na wiecie w dziedzinie
prognozowania, lecz z pewnoci nie s najlepsi, jeeli chodzi o wyciganie wnioskw z faktu,
e ich prognozy s kiepskie. Mniej ni dwa lata po katastrofie pod gr Unzen inna grupa
obserwatorw wulkanw, prowadzona przez Stanleya Williamsa z University of Arizona,
wesza do krateru aktywnego wulkanu Galeras w Kolumbii. Mimo niedawnych tragedii tylko
dwie osoby z szesnastu czonkw grupy Williamsa miay hemy lub inne ochraniacze. Wybuch
wulkanu spowodowa mier szeciorga naukowcw, trojga turystw, ktrzy podali za nimi,
oraz powanie porani innych, midzy innymi samego Williamsa.
W ksice zatytuowanej Surviving Galeras, napisanej z wyjtkowym brakiem
samokrytyki, Williams mwi, e mg tylko pokiwa gow ze zdumieniem"32, gdy
dowiedzia si pniej, i jego koledzy po fachu suge-

I rowali, jakoby przeoczy lub zignorowa istotne sejsmiczne sygnay i za- I chowa si
lekkomylnie. Jake atwo jest by mdrym po fakcie i stosowa obecn wiedz do zdarze z
1993 roku", napisa. Uwaa, e win mona jedynie obarczy nieszczliwy zbieg
okolicznoci, gdy Galeras zachowywa si kaprynie, tak jak zwykle zachowuj si siy
natury, Daem si oszuka i za to bior odpowiedzialno, lecz nie czuj si winny mierci
moich kolegw. Nie ma winnych. To bya erupcja".
Wrmy jednak do stanu Washington. Gra St Helens stracia 400 metrw wysokoci.
Wulkan zniszczy 600 kilometrw kwadratowych lasu. Gdyby drwale zdoali go uprzedzi i
wyci te lasy, mona by zbudowa 150 000 domw (300 000 wedug niektrych danych).
Zniszczenia materialne oszacowano na 2,7 miliarda dolarw. Gigantyczna kolumna dymu i
popiou w cigu niecaych dziesiciu minut urosa do wysokoci 18 000 metrw. Odamki ska
trafiy w samolot pasaerski leccy w odlegoci 48 kilometrw od wulkanu33.
Dziewidziesit minut po wybuchu, w miejscowoci Yakima pooonej w odlegoci 130
kilometrw od wulkanu, zacz pada deszcz popiou. Dzie zamieni w noc, dusi
przechodniw, przenikn do wszystkich zakamarkw, zadawi silniki i generatory, zwar
wyczniki elektryczne, zablokowa systemy filtracyjne. Pidziesiciotysiczne miasto
przestao funkcjonowa. Zamknite zostao lotnisko oraz wszystkie drogi prowadzce do i z
miasta.
Zwrmy uwag, e wszystko to dziao si po zawietrznej stronie wulkanu, ktry
pomrukiwa przez dwa miesice, ostrzegajc o swych zamiarach. Miasto Yakima nie miao
jednak adnych procedur alarmowych na wypadek wybuchu wulkanu34. Miejski system
ostrzegawczy, ktry powinien zacz dziaa w czasie kryzysu, nie zosta uruchomiony,
poniewa niedzielna zmiana nie umiaa go obsugiwa". Przez trzy dni miasto byo
sparaliowane i odcite od wiata, lotnisko byo nieczynne, drogi nieprzejezdne. W wyniku
wybuchu wulkanu St Helens na miasto Yakima spado zaledwie nieco powyej 1,5 centymetra
popiou*-* pamitaj o tym, gdy bdziemy rozwaa, czego moe dokona wybuch
Yellowstone.
Rozdzia 15
NIEBEZPIECZNE PIKNO
W latach szedziesitych Bob Christiansen z United States Geological Survey, studiujc
wulkaniczn histori Parku Narodowego Yellowstone, zada sobie pytanie, ktre jakim
dziwnym zbiegiem okolicznoci nikomu nie przyszo wczeniej do gowy: Gdzie jest wulkan
w Yellowstone? Od bardzo dawna byo wiadomo, e wszystkie gejzery i inne gorce zjawiska
w Yellowstone maj natur wulkaniczn. Jedn z cech wulkanw jest to, e zazwyczaj s one
doskonale widoczne. Christiansen nie mg jednak nigdzie w Yellowstone znale wulkanu, a
waciwie struktury zwanej kalder.
Wikszoci z nas wulkan kojarzy si z klasycznym stokowym ksztatem Fudi lub
Kilimandaro, ktry powstaje, gdy wypywajca magma gromadzi si w postaci symetrycznej
hady, co zazwyczaj odbywa si bardzo szybko. W 1943 roku pewien farmer z Paricutin w
Meksyku z zaskoczeniem odkry smug dymu unoszc si nad skrawkiem jego ki1. Po
tygodniu by mimowolnym wacicielem wysokiego na 152 metry kopca w ksztacie stoka,
ktry w cigu dwch kolejnych lat rozrs si do wysokoci 430 metrw i rednicy ponad 800
metrw u podstawy. Na powierzchni Ziemi istnieje cznie okoo 10 tysicy takich
widocznych, stokowatych wulkanw. Z wyjtkiem kilkuset wszystkie s nieczynne. Istnieje
jednak drugi, mniej znany typ wulkanw, ktre nie posiadaj stoka, poniewa wybuchaj z
ogromn si, w pojedynczej, potnej eksplozji, i zostawiaj jedynie olbrzymi nieck zwan
kalder (od aciskiego sowa caldarium). Yellowstone najwyraniej nalea do tego drugiego
typu, lecz Christiansen nie mg nigdzie znale kaldery.

Przypadek zrzdzi, e w tym samym czasie NASA testowaa swoje nowe kamery,
wykonujc zdjcia Yellowstone z duej wysokoci. Ktry z rozsdnie mylcych urzdnikw
NASA wysa wadzom parku kopie zdj, zakadajc, e mog one stanowi interesujcy
materia dla centrw

informacji turystycznej. Gdy tylko Christiansen zobaczy zdjcia, natychmiast zrozumia,

dlaczego nie mg znale kaldery: niemal cay park 9000 kilometrw kwadratowych jest
kalder. Eksplozja zostawia krater o rednicy 65 kilometrw, o wiele za duy, aby mona go
spostrzec gdziekolwiek z poziomu gruntu. W pewnym momencie w przeszoci Yellowstone
musia wybuchn z si znacznie przekraczajc skal wszystkiego, czego kiedykolwiek
dowiadczya ludzko.
Okazao si, e Yellowstone jest superwulkanem. Ley na ogromnej ; plamie gorca,
zbiorniku stopionej skay, ktry zaczyna si tu pod powierzchni Ziemi i siga co najmniej
200 kilometrw w gb planety, tworzc tak zwany superpiropusz. Jego ciepo stanowi rdo
energii dla wszystkich otworw, gejzerw, gorcych rde i bulgoczcych staww botnych.
Pod powierzchni znajduje si komora magmy, ktrej rednica wynosi okoo 72 kilometrw
mniej wicej tyle samo, ile sam park a grubo w najgbszym miejscu siga 13 kilometrw.
Wyobra sobie magazyn TNT o powierzchni maego wojewdztwa, wysoki na 13 kilometrw
sigajcy poziomu cirrusw, najwyszych ziemskich chmur. Turyci odwiedzajcy park
Yellowstone znajduj si na dachu czego takiego. Cinienie magmy podnioso Yellowstone
oraz otaczajce go terytorium o okoo p kilometra ponad poziom, na ktrym znajdowaby si
w normalnych warunkach. Gdyby nastpi wybuch, kataklizm przekroczyby wszelkie
moliwe wyobraenia. Wedug profesora Billa McGuire'a z University College London w
trakcie erupcji nie mgby si dosta bliej ni na tysic kilometrw'*2. Pniejsze
konsekwencje byyby jeszcze gorsze.
Superpiropusze tego rodzaju, na jakim siedzi Yellowstone, przypominaj kieliszek do
martini, lecz rozszerzajcy si w pobliu powierzchni, tworzc rozleg mis niestabilnej
magmy. Niektre z tych mis maj rednice sigajce 1900 kilometrw. Wedug obecnie
obowizujcych teorii erupcje nie zawsze maj charakter eksplozji, ale niekiedy pkaj i wylewaj ogromn, dugotrwapowd stopionej skay. Tak byo w przypadku wulkanu, ktry 65
milionw lat temu przykry 500 000 kilometrw kwadratowych wyyny Dekan i
prawdopodobnie przyczyni si do wyginicia dinozaurw w kadym razie z pewnoci nie
wyszed im na zdrowie wydzielajc olbrzymie iloci trujcych gazw. Superpiropusze s
rwnie odpowiedzialne za pknicia, ktre powoduj rozpadanie si kontynentw.
30 aktywnych superpiropuszy odpowiedzialnych za wiele spord znanych wysp i acuchw
wysp Islandii, Hawajw, Azorw, Wysp Kanaryjskich, archipelagu Galapagos, maej
wyspy Pitcairn na rodku poudniowego Pacyfiku oraz innych. Lecz wszystkie z wyjtkiem
Yellowstone znajduj si na oceanach. Nikt nie ma najmniejszego pojcia, jak i dlaczego
superpiropusz Yellowstone znalaz si pod kontynentaln pyt. Tylko dwie rzeczy wiadomo
na pewno: skorupa w Yellowstone jest cienka, a wiat pod ni gorcy. Pytanie, czy skorupa
jest cienka, poniewa wiat pod ni jest gorcy, czy raczej wiat pod skorup jest gorcy,
poniewa jest ona cienka, stanowi przedmiot gorcej (!) debaty. Kontynentalna natura skorupy
powoduje, e erupcje w Yellowstone maj zupenie odmienny charakter. Inne superwulkany
maj raczej tendencj do regularnego i na og niegronego bulgotania, natomiast Yellowstone
wybucha rzadko, ale gdy ju to zrobi, to lepiej nie podchod za blisko.
Od pierwszej znanej nam erupcji 16,5 miliona lat temu Yellowstone wybucha okoo 100
razy, z czego trzy ostatnie przypadki zostay opisane w literaturze naukowej. Ostatnia erupcja
bya okoo 1000 razy silniejsza ni w przypadku St Helens; poprzednia bya 280 razy
silniejsza; jeszcze wczeniejsza bya tak potna, e nikt nie umie dokadnie jej oszacowa
bya co najmniej 2500 razy silniejsza od wybuchu St Helens, lecz podawana jest take liczba
8000.
Nie mamy absolutnie niczego, co mona by porwna do wybuchw Yellowstone.
Najwiksza erupcja w ostatnich czasach bya dzieem wulkanu Krakatau w Indonezji w
sierpniu 1883 roku. Wywoane przez niego wstrzsy kryy wok Ziemi przez dziewi dni,

a zanieczyszczenia wody zaobserwowano nawet w kanale La Manche3. Jeeli jednak ilo materiau wyrzuconego w powietrze przez Krakatau porwnamy do piki golfowej, to w tej skali
urobek najwikszego z wyej wymienionych wybuchw Yellowstone miaby rozmiary kuli o
rednicy porwnywalnej ze wzrostem dorosego czowieka, a St Helens ziarnka grochu.
Wybuch Yellowstone dwa miliony lat temu wyrzuci w powietrze popi w iloci
wystarczajcej, aby przykry stan Nowy Jork warstw o gruboci 20 metrw lub Kaliforni na
grubo 6 metrw. To wanie ten popi jest odpowiedzialny za odkryte przez Mike'a
Voorhiesa skamieliny we wschodniej Nebrasce. Erupcja nastpia w miejscu, ktre obecnie
znajduje si w stanie Idaho, lecz w cigu milionw lat skorupa Ziemi przemiecia si, w
tempie okoo 2,5 centymetra na rok, wic dzisiaj plama gorca

znajduje si w pnocno-zachodniej czci stanu Wyoming, a waciwie pod ni (sama plama

gorca pozostaje w miejscu, jak wycelowana w sufit acetylenowa lampa). Wybuch pozostawi
na prerii gleb, ktra idealnie nadaje si do uprawy ziemniakw, co ju dawno odkryli
farmerzy w stanie Idaho. Geolodzy artuj, e za kolejne dwa miliony lat Yellowstone bdzie
smay frytki dla McDonald'sa, a mieszkacy Billings w stanie Montana bd mieszka wrd
gejzerw.
Popi z ostatniej erupcji Yellowstone pokry w caoci lub czciowo dziewitnacie
zachodnich stanw USA (plus cz Kanady i Meksyku) prawie cae terytorium na zachd
od Missisipi. To jest spichlerz Ameryki. Z tego obszaru pochodzi okoo poowy wiatowych
zapasw zb. A popi to nie jest nieg, ktry zniknie na wiosn. Jeeli bdziemy chcieli
uprawia zboa, bdziemy musieli posprzta i znale jakie miejsce na popi. Usunicie 1,8
miliarda ton szcztkw z 6,5 hektara wok World Trade Center na Manhattanie zajo
tysicom ludzi osiem miesicy. Wyobra sobie teraz sprztanie stanu Kansas.
A to jeszcze nic, albo niewiele, w porwnaniu z konsekwencjami klimatycznymi. Ostatnia
erupcja superwulkanu na Ziemi zdarzya si 74 000 lat temu w Toba4, w pnocnej czci
Sumatry. Nikt nie wie dokadnie, jakie byy jej rozmiary, lecz z pewnoci by to kolos.
Rdzenie lodowe z Grenlandii wskazuj, e po wybuchu nastpia co najmniej szecioletnia
zima wulkaniczna" oraz znacznie duszy okres sabej wegetacji. Wedug niektrych badaczy
erupcja doprowadzia nasz gatunek do granicy wymarcia, redukujc globaln populacj do
zaledwie kilku tysicy osobnikw. Oznaczaoby to, e wszyscy pochodzimy od bardzo
nielicznej populacji wyjciowej, co wyjaniaoby niewielkie zrnicowanie genetyczne w obrbie naszego gatunku. W kadym razie istniej dowody, e przez kolejne 20 tysicy lat
cakowita liczba ludzi na planecie w adnym momencie nie przekraczaa kilku tysicy
osobnikw5. To do dugi okres jak na regene- racj po jednej erupcji wulkanu.
To wszystko byo bardzo interesujce, ale traktowane raczej w kategorii hipotez, a do
roku 1973, gdy zdarzyo si co, co natychmiast zwrcio uwag geologw: woda w
Yellowstone Lake, jeziorze pooonym w samym centrum parku, zacza si przelewa przez
poudniowy brzeg, zalewajc poblisk k, natomiast po przeciwnej stronie jeziora woda w tajemniczy sposb znikaa. Geolodzy pospiesznie przeprowadzili badania i odkryli, e pod
znaczn czci parku powstao wyrane wybrzuszenie,
ktre podnioso jeden koniec jeziora, powodujc wylewanie wody na drugim kocu. To samo
staoby si, gdyby podnie jeden brzeg dziecicego baseniku. W 1984 roku cay rodkowy
obszar parku ponad 100 kilometrw kwadratowych znajdowa si ponad metr wyej ni
w 1924 roku, gdy wykonano poprzednie oficjalne badania geodezyjne. Nastpnie w 1985 roku
rodkowy obszar parku obniy si o 20 centymetrw. Obecnie wydaje si, e ponownie
puchnie.
Geolodzy zdali sobie spraw, e moe by tylko jedna przyczyna ukryta pod ziemi,
lecz wci aktywna komora magmy. Yellowstone nie jest miejscem dawnego wulkanu. Ten
wulkan jest nadal aktywny. Mniej wicej w tym samym czasie naukowcy zdoali przebada
jego histori i obliczyli, e rednio co 600 000 lat nastpowaa jedna potna erupcja. Ostatnia
zdarzya si 630 000 lat temu. Wyglda na to, e Yellowstone jest gotw do kolejnej.
To moe si wydawa nierealne, lecz stoisz na najwikszym aktywnym wulkanie na
Ziemi"6, powiedzia mi Paul Doss, geolog parku Yellowstone, wkrtce po tym, jak zsiad z
olbrzymiego motocykla firmy Harley- -Davidson i ucisn mi rk, gdy spotkalimy si w
kwaterze gwnej parku w Mammoth Hot Springs pewnego piknego czerwcowego poranka.
Pochodzcy ze stanu Indiana Doss jest miym, przyjacielskim, spokojnym, niezwykle
zamylonym czowiekiem i pod adnym wzgldem nie przypomina pracownika National Park
Service. Nosi siwiejc brod, niewielki szafirowy kolczyk w uchu, wosy upina w dugi
kucyk, a pod uniformem Park Service z trudem ukrywa brzuszek. Wyglda bardziej na

bluesowego muzyka ni na pracownika federalnej administracji. I rzeczywicie jest muzykiem

bluesowym (gra na harmonijce), lecz przede wszystkim geologiem. I znalazem si w
najlepszym dla geologa miejscu na wiecie", mwi, gdy wyruszamy w kierunku Old Faithful*
poobijanym, koyszcym si pojazdem z napdem na cztery koa. Doss zgodzi si, abym
towarzyszy mu przez jeden dzie w jego codziennych obowizkach. Pierwsze zadanie na
dzisiaj polega na wstpnej rozmowie z grup nowo przyjtych przewodnikw.
Nie musz dodawa, e Yellowstone jest zjawiskowo piknym miej
* Najbardziej znany gejzer, wizytwka Yellowstone (przyp. tum.).

scem, pooonym w otoczeniu potnych, wyniosych gr, szumicych strumieni,

szmaragdowych jezior, bizonw pascych si na kach i olbrzymiej iloci innych dzikich
zwierzt. Nie ma nic lepszego ni to, jeeli jeste geologiem mwi Doss. Masz tu skay
na Przeczy Niedwiedziego Ka, ktre licz prawie 3 miliardy lat, trzy czwarte czasu od
pocztku istnienia Ziemi, a tu s mineralne rda Doss wskazuje gorce, siarkowe rdo,
od ktrego Mammoth wzi sw nazw gdzie widzisz skay, ktre dopiero si rodz. A
midzy jednym i drugim masz wszystko, co mgby prbowa sobie wyobrazi. Nigdy nie
byem w miejscu, gdzie geologia jest bardziej ewidentna... lub pikniejsza".
Wic lubisz to miejsce?", pytam.
Och nie, kocham je odpowiada z gbok powag. Mam na myli, e rzeczywicie
kocham to miejsce i t prac. W zimie temperatury s do niskie, paca te nie jest zbyt
wysoka, lecz jak jest dobrze, to..."
Zamilk, aby wskaza mi przerw w acuchu grskim, ktry na chwil pojawi si w polu
widzenia. Gry nazywaj si Gallatins. Przerwa ma 60 czy moe 70 mil. Bardzo dugo nikt
nie mg zrozumie, skd si wzia, a w kocu Bob Christiansen uwiadomi sobie, e
musiaa powsta, gdy gry zostay zniszczone przez wybuch wulkanu. Gdy 60 mil gr zostaje
po prostu unicestwione, to wiesz, e masz do czynienia z czym godnym uwagi. Sze lat
zajo Christiansenowi, zanim na to wpad".
Zapytaem, co powoduje wybuchy Yellowstone.
wiem. Nikt nie wie. Wulkany to dziwne obiekty. W rzeczywistoci wcale ich nie
rozumiemy. Wezuwiusz by aktywny przez 300 lat, a do erupcji w 1944 roku, po czym nagle
stan i od tego czasu jest cichy. Niektrzy wulkanolodzy sdz, e si mocno aduje, co jest
do niepokojce, poniewa 2 miliony ludzi yj na nim lub obok. Jednak naprawd nikt tego
nie wie".
A jakie ostrzeenie dostalibymy, gdyby Yellowstone mia zamiar wybuchn?"
Doss wzruszy ramionami. Nie byo tu nikogo podczas poprzedniego wybuchu, wic nikt
nie wie, jakie s oznaki. Prawdopodobnie mielibymy sporo trzsie ziemi, by moe
podnisby si poziom gruntu, zapewne zaszyby zmiany w zachowaniu gejzerw i wentyli
pary, lecz nie wiadomo niczego na pewno".
Wic rwnie dobrze moe wybuchn bez ostrzeenia?"
Przytakn z zadum, po czym doda, e problem polega na tym, i niemai wszystko, co mona by uzna za ostrzeenie, w pewnym stopniu ju istnieje w
Yellowstone. Erupcje wulkaniczne na og s poprzedzane przez trzsienia ziemi. Park
odnotowuje mnstwo wstrzsw. Tylko w zeszym roku byo ich 260. Wikszo z nich bya
na tyle saba, e nie byy odczuwalne, lecz nie zmienia to faktu, e byy to trzsienia ziemi".
Zmiany w erupcji gejzerw mog rwnie by uznane za wskazwk, lecz one take
zachowuj si w sposb nieprzewidywalny, mwi Doss. Niegdy najsynniejszym gejzerem w
parku by Excelsior Geyser, ktrego spektakularne, sigajce 100 metrw wysokoci erupcje
miay bardzo regularny charakter, lecz w 1888 roku gejzer po prostu zamilk. Nastpna erupcja
pojawia si dopiero w 1985 roku, lecz tylko na wysoko 25 metrw. Steamboat Geyser jest
najwikszym gejzerem na wiecie; potrafi posa wod na wysoko 120 metrw, lecz przerwy
midzy jego erupcjami zmieniaj si od zaledwie czterech dni do prawie 50 lat. Gdyby wystrzeli dzisiaj, a nastpnie za tydzie, i tak nie wiedzielibymy, co zrobi w kolejnym czy w
jeszcze dalszym tygodniu, ani za 20 lat mwi Doss. Wszystko w caym parku jest tak
niestabilne i zmienne, e niemal nie sposb wyciga wnioskw z tego, co si tu dzieje".
Ewakucja Yellowstone nigdy nie bdzie atwa. Park odwiedza okoo trzech milionw
ludzi, gwnie w cigu trzech letnich miesicy. Drogi w parku s nieliczne i wskie, czciowo
dla spowolnienia ruchu, czciowo dla zachowania naturalnego wygldu parku i jego
niepowtarzalnej aury, czciowo z powodu ogranicze topograficznych. W szczycie sezonu

przejechanie wzdu parku moe zaj i p dnia, a dostanie si w jakie okrelone miejsce
kilka godzin. Gdy ludzie widz jakie zwierz, zatrzymuj si i natychmiast tworzy si korek
mwi Doss. Mamy tu korki niedwiedzie, korki spowodowane przez bizony lub wilki".
Jesieni 2000 roku przedstawiciele US Geological Survey oraz National Park Service
spotkali si z naukowcami i powoali tak zwane Yellowstone Volcanic Observatory (YVO).
Dotychczas istniay cztery takie instytucje na Hawajach, w Kalifornii, na Alasce i w stanie
Washington lecz najwikszy wulkan wiata doczeka si swojej dopiero teraz. YVO nie jest
waciwie instytucj, lecz raczej porozumieniem dotyczcym koordynacji bada i analiz
zrnicowanej geologii parku. Jak powiedzia mi Doss,

jednym z pierwszych zada YVO ma by sporzdzenie planu zagroe wulkanicznych i

tektonicznych"planu dziaania na wypadek kryzysu.
Do tej pory nie byo adnego?", zapytaem.
Nie. Obawiam si, e adnego. Lecz niebawem bdzie".
Czy to nie jest jakby troch pno?"
Umiechn si. Powiedzmy, e nie jest ani troch za wczenie".
Podstaw dziaania planu ma by zaoenie, e trzy osoby Christian- sen w Menlo Park
w Kalifornii, profesor Robert B. Smith w University of Utah oraz Paul Doss z administracji
parku bd ocenia stopie zagroenia kadego potencjalnego kataklizmu i na podstawie
ich zalece dyrektor parku podejmie decyzj, czy naley zarzdzi ewakuacj. Plany
ewakuacji nie obejmuj otoczenia parku. Kady, kto znajdzie si poza granicami parku, bdzie
musia radzi sobie sam niewiele mu to pomoe, jeeli Yellowstone eksploduje w typowej
dla siebie skali.
Moe oczywicie si zdarzy, e upyn jeszcze dziesitki tysicy lat, zanim do tego
dojdzie. Doss sdzi, e ten dzie moe w ogle nie nadej. Fakt, e istnia pewien
powtarzalny wzorzec w przeszoci, nie oznacza jeszcze, e tak samo musi by w przyszoci
mwi. Istniej pewne dowody sugerujce, e wzorcem moe by seria katastrofalnych
eksplozji, po ktrych nastpuje dugi okres ciszy. By moe jestemy wanie w fazie takiej
ciszy. Obecne badania wskazuj, e wikszo magmy w komorze ochadza si i krystalizuje,
uwalniajc substancje lotne, natomiast eksplo- zywna erupcja wymaga akumulacji tych
substancji".
Tymczasem na terenie parku i w jego okolicach jest mnstwo innych zagroe i
niebezpieczestw, co w niszczycielski sposb stao si widoczne w nocy 17 sierpnia 1959 roku
w miejscu zwanym Hebgen Lake, tu za granic parku7. Dwadziecia minut przez pnoc
Hebgen Lake nawiedzio katastrofalne trzsienie ziemi. Wstrzs mia si 7,5 w skali Richtera,
wic nie nalea do kategorii najwikszych trzsie, lecz by tak raptowny i gwatowny, e
powali cae zbocze gry. By to szczyt sezonu turystycznego, aczkolwiek w owych czasach
Yellowstone odwiedzao znacznie mniej ludzi ni obecnie. Osiemdziesit milionw ton ska po
prostu odpado od zbocza gry, po czym, poruszajc si momentami z prdkoci ponad 160
kilometrw na godzin, nabrao takiego pdu, e czoo lawiny dotaro na wysoko 120
metrw na zbocze gry po przeciwnej stronie wwozu. Na drodze lawiny znalaza si cz
pola biwakowego Rock Creek Camp- ground. Zgino 28 osb. Tym, ktrzy znaleli si na jej
drodze, lawina nie
daa adnych szans. Dziewitnastu cia nigdy nie znaleziono. Trzej bracia, picy w jednym
namiocie, ocaleli, natomiast ich rodzice, picy w ssiednim namiocie, zostali porwani przez
pdzc mas ska i nigdy ich nie odnaleziono.
Due trzsienie ziemi, mam na myli naprawd duy wstrzs, prdzej czy pniej si
zdarzy powiedzia mi Doss. Moesz na to liczy. Tu jest duy uskok tektoniczny".
Mimo wstrzsu w Hebgen Lake i innych rozpoznanych zagroe Yellowstone nie mia
staych sejsmometrw a do lat siedemdziesitych.
Jeeli jeszcze nie doceniasz nieubaganej potgi procesw geologicznych, po opuszczeniu
Yellowstone moesz wybra si na poudnie. Niebawem zobaczysz wspaniale wystrzpione
pasmo Tetonw, okalajce Yellowstone od poudnia. Dziewi milionw lat temu Tetony nie
istniay; wok Jackson Hole* rozcigaa si trawiasta preria. W pewnym momencie otworzy
si 64-kilometrowy uskok i od tego czasu, mniej wicej co 900 lat, Tetony nawiedza potne
trzsienie ziemi, wystarczajce, aby podnie je o kolejne dwa metry w gr. Te powtarzajce
si wstrzsy wyniosy cae pasmo do obecnej, majestatycznej wysokoci 2000 metrw.
Owe 900 lat to oczywicie rednia, do tego cokolwiek mylca. Jak pisz Robert B. Smith i
Lee J. Siegel w ksice Windows into the Earth, geologicznej historii tego regionu, ostatni

duy wstrzs nawiedzi Tetony 5000 do 7000 lat temu. Krtko mwic, tektoniczne zalegoci
Tetonw stanowi zapewne rekord w skali caej planety.
Eksplozje hydrotermalne take stanowi potencjalnie due zagroenie. Mog si zdarzy w
kadej chwili, gdziekolwiek i bez adnego ostrzeenia. Jak wiesz, z zaoenia kierujemy
turystw do basenw termalnychpowiedzia Doss, gdy obejrzelimy erupcj gejzeru Old
Faithful. Przecie przyjedaj tu po to, eby je zobaczy. Wiesz, e w samym Yellowstone
jest wicej gejzerw i gorcych rde ni we wszystkich innych miejscach na caym wiecie
razem wzitych?"
Nie wiedziaem".
Przytakn. 10 tysicy. I nikt nie wie, kiedy moe powsta kolejny otwr".
Pojechalimy do miejsca zwanego Duck Lake, zbiornika wodnego
* Orodek turystyki grskiej i sportw zimowych (ptzyp. tum.).

o rednicy kilkuset metrw. Wyglda cakowicie niewinniepowiedzia Doss. To tylko

duy staw. Lecz zagbienia terenu, w ktrym obecnie stoi ta woda, kiedy tu nie byo. W
pewnym momencie w cigu ostatnich 1S tysicy lat zdarzy si tu naprawd potny wybuch.
Dziesitki milio. nw ton ziemi i ska oraz supergorcej wody wyrzucanej z naddwikowymi prdkociami. Moesz sobie wyobrazi, jak by to wygldao, gdyby co takiego zdarzyo
si, powiedzmy, pod parkingiem przy Old Faithful lub pod ktrym z orodkw informacji".
Zrobi nieszczliw min.
Czy byoby jakie ostrzeenie?"
Prawdopodobnie nie. Ostatnia znaczna eksplozja w parku zdarzya si w 1989 roku w
miejscu zwanym Pork Chop Geyser. Zostawia krater o rednicy okoo piciu metrw
cakiem nieduy, lecz wystarczajcy, gdyby sta akurat w tym miejscu, poniewa nie byo
adnego ostrzeenia. Na szczcie nikogo nie byo wtedy w tamtej okolicy. W bardziej
odlegej przeszoci zdarzay si eksplozje, ktre zostawiay dziury szerokie na mil. Nikt nie
jest w stanie ci powiedzie, gdzie lub kiedy moe si to zdarzy ponownie. Moesz tylko mie
nadziej, e nie bdziesz sta w tym miejscu, gdy to si zdarzy".
Osunicia ska take mog stanowi zagroenie. W 1999 roku w Gardi- ner Canyon
nastpio jedno powane osunicie ska, lecz take i tym razem szczliwie nikomu nic si nie
stao. Pnym popoudniem zatrzymalimy si w miejscu, gdzie wprost nad ruchliw drog
wznosi si wiszca skaa, z wyranie widocznymi pkniciami. W kadej chwili moe si
oderwa", powiedzia z zamyleniem Doss.
artujesz!", stwierdziem. W obie strony poday dwa nieprzerwane strumienie
samochodw, pene zachwyconych turystw.
Och, nie to miaem na myliodpowiedzia. Miaem na myli, e moe. Rwnie
dobrze moe tak wisie przez dziesitki lat. Nie ma sposobu, eby to przewidzie. Ludzie
musz po prostu zaakceptowa fakt, e z przebywaniem tutaj wie si pewne ryzyko. To
wszystko".
Gdy szlimy do jego samochodu, eby wrci do Mammoth Hot Springs, Doss doda:
Rzecz polega na tym, e przez wikszo czasu te niebezpieczne rzeczy si nie zdarzaj.
Skay nie spadaj. Ziemia si nie trzsie. Nie powstaj nowe otwory. Mimo caej tej
niestabilnoci Yellowstone jest zadziwiajco, zdumiewajco spokojny".
Jak caa Ziemia", stwierdziem.
Dokadnie", zgodzi si.
Zagroenia w Yellowstone stosuj si w jednakowym stopniu do turystw, jak i do
pracownikw. Doss by tego wiadkiem w pierwszym tygodniu swej pracy, pi lat wczeniej.
Pewnej nocy trjka modych, sezonowych pracownikw wybraa si na tak zwane gorce
skoki, zakazane przez administracj parku pywanie w ciepych rdach. Park wprawdzie nie
rozpowszechnia tej informacji z oczywistych powodw lecz nie wszystkie ciepe
rda w Yellowstone s niebezpiecznie gorce. Niektre maj cakiem przyjemne
temperatury i cz sezonowych pracownikw miaa zwyczaj zaywania nocnych kpieli,
mimo e byo to sprzeczne z regulaminem parku. Co wicej, wspomniana trjka nie wzia
latarki, co byo bardzo nierozwan decyzj, poniewa grunt wok ciepych rde jest
twardy, ale cienki i amliwybardzo atwo mona wpa do gorcego kota. W kadym razie,
gdy po kpieli wracali do swego domku, natrafili na strumie, przez ktry uprzednio, w drodze
do rda, musieli przeskoczy. Zrobili kilka krokw wstecz, chwycili si za rce, policzyli do
trzech i wzili rozbieg do skoku. W rzeczywistoci to nie by strumie, lecz gorce rdo. W
ciemnoci pomylili drog. Nikt z nich nie przey.
Mylaem o tym nastpnego ranka, gdy w drodze powrotnej wybraem si jeszcze na ma
wycieczk, aby zobaczy jeziorko Emerald Pool, pooone w czci parku zwanej Upper
Geyser Basin. Poprzedniego dnia Doss nie mia ju czasu, eby mnie tam zawie, lecz

chciaem przynajmniej rzuci na nie okiem, poniewa Emerald Pool ma swoje miejsce w
historii.
W 1965 roku maestwo biologw, Thomas i Louise Brock, bdc w parku w ramach
swoich bada polowych, zrobio pewn szalon rzecz. Zgarnli troch tobrzowej
szumowiny gromadzcej si przy brzegu stawu i zbadali j pod ktem obecnoci ycia. Ku
zaskoczeniu ich obojga, a potem reszty wiata, w pianie byo peno mikrobw. Thomas i
Louise Brock odkryli ekstremofile, organizmy zdolne do ycia w wodzie, o ktrej uprzednio
sdzono, e jest zbyt gorca, zbyt kwana lub zbyt zasiarczona, aby moga w niej przetrwa
jakakolwiek ywa istota. Woda w Emerald Pool jest gorca, kwana i zasiarczona, lecz
przynajmniej dwa rodzaje organizmw ywych, nazwane pniej Sulpholobus acidocaldarius
oraz Thermophilus auaticus, uznay j za odpowiedni dla siebie. Uprzednio sdzono, e nic
nie przeyje temperatury wyszej ni 50 stopni Celsjusza, a tu znalazy si organizmy
zamieszkujce cuchnce, kwane jeziorko o temperaturze prawie dwa razy wyszej.

Jedna z odkrytych przez maonkw Brock bakteria, Thermophiluj \aquaticus, przez

niemal dwadziecia lat pozostawaa jedynie laboratoryjn Iciekawostk, dopki Kary B.
Mullis z Kalifornii nie uwiadomi sobie, te [jej odporne na wysokie temperatury enzymy
mog by uyte w procesie chemicznym zwanym reakcj acuchow polimerazy, ktry
umoliwia naukowcom masowe kopiowanie acuchw DNA. W idealnym przypad- ku
mona w ten sposb wygenerowa olbrzymi ilo kopii z jednej jedynej molekuy DNA8. Jest
to pewnego rodzaju genetyczne powielanie, ktre stao si podstaw pniejszego rozwoju
wszystkich gazi genetyki, od bada akademickich po zastosowania w medycynie sdowej, a
Mullisowi przynioso Nagrod Nobla w dziedzinie chemii w 1993 roku.
Tymczasem biolodzy zaczli odkrywa jeszcze bardziej odporne mikroby9, zwane obecnie
hipertermofilami, ktre potrzebuj do ycia temperatur powyej 80 stopni Celsjusza. W
ksice Life at the Extremes Frances Ashcroft wymieniony jest aktualny rekordzista,
Pyrolobusfumarii, ktry mieszka w cianach oceanicznych otworw, gdzie temperatura moe
siga 113 stopni Celsjusza. Za grn granic uwaa si temperatur 120 stopni, aczkolwiek
nikt nie jest tego pewien. Tak czy inaczej, odkrycie dokonane przez maonkw Brock
cakowicie zmienio nasz percepcj wiata istot ywych. Jak uj to naukowiec z NASA, Jay
Bergstralh: Dokdkolwiek si udamy, nawet w miejsca uwaane za najbardziej nieprzyjazne
dla ycia na caej Ziemi --jeeli jest tam cieka woda oraz jakie rdo energii chemicznej,
znajdujemy tam ywe istoty"10.
Okazuje si, e ycie jest znacznie bardziej elastyczne i zdolne do adaptacji, ni ktokolwiek
mg przypuszcza. To bardzo pomylna okoliczno, poniewa, jak za chwil si
przekonamy, yjemy w wiecie, ktry wcale nie robi wraenia, jakby nas chcia.
Cz V
SAMO YCIE

Im duej badam wszechwiat i studiuj szczegy jego budowy, tym wicej znajduj
dowodw, e wszechwiat w jakim sensie musia wiedzie, e nadchodzimy.
Freeman Dyson
Rozdzia 16
SAMOTNA PLANETA
Nie jest atwo by organizmem. Jak dotd w caym wszechwiecie jest tylko jedno znane
nam miejsce, niepozorna planeta na peryferiach Drogi Mlecznej, zwana Ziemi, na ktrej
ywy organizm moe przey, a nawet i to nie jest wcale takie atwe.
Strefa, ktra obejmuje prawie cae znane nam ycie, od dna najgbszego oceanu po szczyt
najwyszej gry, ma tylko okoo 20 kilometrw gruboci. Nie jest to wiele w porwnaniu z
ogromem kosmosu.
My, ludzie, jestemy w jeszcze gorszej sytuacji, poniewa naleymy do tej czci materii
oywionej, ktra 400 milionw lat temu podja mia, cho ryzykown decyzj: wypeza z
wody, osiada na ldzie i zacza oddycha tlenem. W rezultacie nie mniej ni 99,5 procent,
przynajmniej wedug niektrych oszacowa, objtoci zamieszkiwalnej strefy na Ziemi jest
dla nas w zasadzie a w praktyce cakowicie niedostpne1.
Nie tylko dlatego, e nie potrafimy oddycha w wodzie, lecz przede wszystkim dlatego, e
nie potrafimy wytrzyma cinienia. Woda jest okoo 1300 razy cisza od powietrza2, wic
cinienie ronie raptownie wraz z gbokoci o okoo jedn atmosfer na kade 10 metrw.
Na ldzie, jeeli wejdziesz na szczyt jakiej wysokiej, 150-metrowej budowlikatedry w
Kolonii lub pomnika Washingtona zmiana cinienia bdzie tak niewielka, e nawet jej nie
zauwaysz. Jednak na gbokoci 150 metrw pod wod twoje yy si zapadn, a puca
zmniejsz do rozmiarw puszki coca-coli3. Mimo to s ludzie, ktrzy dobrowolnie nurkuj na
due gbokoci bez aparatw do oddychania, dla samej przyjemnoci uprawiania sportu
zwanego swobodnym nurkowaniem. Najwyraniej istniejpowody, dla ktrych warto
dowiadczy przey zwizanych z brutalnym deformowaniem wewntrznych organw
(przeycia zwizane z powrotem organw do stanu wyjciowego s zapewne jeszcze
silniejsze). Aby osign takie gbokoci, nurkowie musz wspomaga si obcinikami,
ktre

uatwiaj szybkie zanurzanie. Najwiksza gboko, na jak ktokolwiek zdoa zanurkowa

bez pomocy i wrci ywy na powierzchni, wynosi 72 metry. W 1992 roku Woch Umberto
Pelizzari spdzi na tej gbokoci par nanosekund, po czym wystrzeli z powrotem w
kierunku powierzchni. 72 metry to mniej ni dugo boiska pikarskiego, wic nawet nasze
najbardziej ekstremalne podwodne wyczyny nie mog zosta uznane za dowd, e
opanowalimy gbiny mrz.
Istniej oczywicie organizmy, ktre potrafi sobie radzi z cinieniem na duych
gbokociach, aczkolwiek niektre z ich metod stanowi dla nas zagadk. Najgbszy punkt
ziemskich oceanw znajduje si w Rowie Mariaskim na Pacyfiku, na gbokoci okoo 11,3
kilometra, gdzie panuje cinienie przekraczajce 1 103 000 hektopaskali (lub 1089 atmosfer).
Czowiek tylko raz i na krtko zdoa dotrze do tego miejsca w odpowiednio skonstruowanym
batyskafie. Napotka tam kolonie amfipodw, skorupiakw podobnych do krewetek, lecz
cakowicie przezroczystych i pozbawionych jakiejkolwiek osony przed cinieniem.
Wikszo mrz i oceanw jest oczywicie znacznie pytsza, lecz nawet na przecitnej oceanicznej gbokoci, wynoszcej cztery kilometry, cinienie wody jest rwnowane naciskowi
czternastu wyadowanych ciarwek ustawionych jedna na drugiej4.
Niemal wszyscy, cznie z autorami niektrych popularnonaukowych? ksiek na temat
oceanografii, zakadaj, e po zanurzeniu ludzkie ciao zostanie zgniecione przez potne
cinienie gbokiego oceanu. W rzeczywistoci problem jest troch bardziej zoony, poniewa
jestemy w znacznym stopniu zrobieni z wody, a woda jest prawie nieciliwa jak uja to
Frances Ashcroft z Oxford University w ciele panuje takie samo cinienie jak w otaczajcej
go wodzie i nie ulega ono zgnieceniu na gbokoci"5. Problemem s gazy wewntrz twojego
ciaa, zwaszcza w pucach. Gazy ulegaj kompresji, aczkolwiek nie wiadomo, jak due
cinienie stanowi zagroenie dla ycia. Jeszcze do niedaWna sdzono, e kady, kto znajdzie
si na gbokoci okoo 100 metrw, musi umrze bolesn mierci, gdy jego puca ulegn
implozj i lub klatka piersiowa si zapadnie, lecz nurkowie wielokrotnie udowodnili, e to nie
jest prawda. Okazuje si, zdaniem Ashcroft, e moemy by w wikszym stopniu podobni do
delfinw i wielorybw, ni sdzilimy"6.
Mnstwo innych rzeczy moe jednak pj nie tak. W czasach, gdy stosowano skafandry
poczone dugim wem z powierzchni, nurkowie do
wiadczali niekiedy przeraajcego zjawiska zwanego wgnieceniem", ktrego przyczyn
bya awaria pomp. Utrata cinienia w skafandrze powoduje tak gwatown ucieczk powietrza,
e bezradny nurek zosta dosownie wessany do hemu i kocwki wa. Gdy wycignito go
na powierzchni, w skafandrze zostay tylko koci i strzpy misa"7, jak napisa w 1947 roku
biolog J.B.S. Haldane, dodajc na uytek wtpicych, e takie wypadki si zdarzay".
(Stosowany przez nurkw hem zosta zaprojektowany w 1823 roku przez Anglika
Charlesa Deane'a i pierwotnie by przeznaczony nie dla nurkw, lecz dla straakw. Okazao
si jednak, e nie by to udany projekt, poniewa hem atwo si rozgrzewa i by niewygodny
w uyciu. Deane szybko si przekona, e straacy w ogle nie lubi jakichkolwiek krpujcych ruchy oson, a zwaszcza takich, ktre rozgrzewaj si jak czajnik. Aby ratowa
swoj inwestycj, Deane wyprbowa hem pod wod i przekona si, e idealnie nadaje si do
podwodnych prac ratowniczych).
Najwiksz obaw wzbudza jednak choroba kesonowa, nie tylko dlatego, e jest do
nieprzyjemna, ale przede wszystkim dlatego, e jest niemal nieunikniona. Prawie 80 procent
powietrza, ktrym oddychamy, stanowi azot. W warunkach wysokiego cinienia do puc
dostaje si nieco wicej azotu ni w normalnych warunkach. Azot z puc przedostaje si do
krwi i rozprzestrzenia si w caym organizmie. Jeeli cinienie zewntrzne szybko si
zmniejsza co zdarza si wtedy, gdy nurek zbyt szybko si wynurzaorganizm nie nada z
usuwaniem nadmiaru azotu, ktry w rezultacie zaczyna tworzy w krwiobiegu bbelki,

dokadnie na tej samej zasadzie jak w wieo otworzonej butelce szampana. Bbelki
blokujna- czynia krwionone, pozbawiajkomrki dopywu tlenu i powoduj tak dotkliwe
paroksyzmy blu, e nurkowie a zginaj si wp w mczarniach std wzia si potoczna
nazwa choroby kesonowej krzywiki".
Choroba kesonowa od niepamitnych czasw stanowia ryzyko zawodowe dla owcw
gbek oraz pere, lecz nie wzbudzaa zainteresowania Zachodu a do dziewitnastego wieku.
Pierwsi odczuli j ludzie, ktrym bynajmniej nie grozio zamoknicie (w kadym razie niezbyt
powane zamoknicie i na og tylko do kostek). Byli to budowniczowie mostw, wykorzystujcy w swej pracy kesony suche komory, wypenione spronym powietrzem,
umieszczane na dnie rzek dla uatwienia konstrukcji podpr. Gdy robotnicy pracujcy w
kesonach powracali na powierzchni po dugim okresie przebywania w warunkach
podwyszonego cinienia,

niektrzy z nich dowiadczali symptomw przypominajcych mrowienie lub swdzenie skry.

W pewnych sytuacjach zdarzay si jednak przypadki bardziej dotkliwych objaww, jak ble
staww lub utrata przytomnoci, niekiedy koczce si mierci.
Pocztkowo przyczyny tych zjawisk stanowiy zagadk. Zdarzao si, e robotnik szed
spa cakowicie zdrowy, a rano budzi si sparaliowany. Niekiedy w ogle si nie budzi.
Ashcroft relacjonuje histori8, jaka przydarzya si dyrektorom budowy nowego tunelu pod
Tamiz, ktrzy pod koniec budowy zorganizowali bankiet. Ku ich konsternacji, gdy w tunelu
otworzono szampana, nie chcia si pieni. Gdy w kocu pod wieczr wydostali si na wiee
londyskie powietrze, bbelki szampana natychmiast ruszyy do akcji, wydatnie wspomagajc
proces trawienia.
Nie liczc cakowitego unikania wysokich cinie, tylko dwie strategie pozwalaj unikn
skutkw choroby kesonowej. Pierwsza polega na ograniczaniu czasu ekspozycji, czyli na jak
najkrtszym pozostawaniu pod dziaaniem wysokiego cinienia. To dziki temu nurkowie, o
ktrych wspominaem wczeniej, mog zanurza si na gbokoci sigajce 150 metrw i nie
odczuwaj zgubnych skutkw dekompresji. Jeeli nie pozostaj dugo pod wod, azot nie
zdy si rozpuci w ich tkankach. Druga strategia polega na dostatecznie powolnym
wynurzaniu si, aby organizm zdy pozby si nadmiaru azotu, a mae bbelki rozpuciy si
bez szkody dla nurka.
Znaczn cz tego, co wiemy na temat przetrwania w ekstremalnych warunkach,
zawdziczamy niezwykemu teamowi badaczy, ojcu i synowi. Nawet jak na standardy
brytyjskich intelektualistw, John Scott Haldane (ojciec) oraz J.B.S. Haldane (syn) stanowili
niezwyk par ekscentrykw. Haldane senior urodzi si w 1860 roku w arystokratycznej
szkockiej rodzinie (jego brat by wicehrabi Haldane), lecz spdzi wikszo swej kariery we
wzgldnie skromnych warunkach jako profesor fizjologii w Oksfordzie. By znany z
roztargnienia. Pewnego dnia jego ona posaa go na pitro, eby si przebra na przyjcie. Gdy
nie zjawi si z powrotem, znaleziono go picego w ku. Obudzony tumaczy si, e w
pewnym momencie zorientowa si, i stoi na p ubrany w sypialni, wic uzna, e pora i
spa9. Wakacje spdza w Kornwalii, badajc tgoryjce wystpujce u grnikw. Wnuk T.H.
Huxleya, pisarz Aldous Huxley, ktry przez pewien czas mieszka u Haldane'w,
niemiosiernie sparodiowa Haldane'a jako uczonego Edwarda Tantamounta w powieci
Kontrapunkt.
Haldane opracowa metod stopniowego wynurzania si, polegajc na
stosowaniu przystankw dekompresyjnych umoliwiajcych uniknicie krzywikw10. Jego
zainteresowania rozcigay si na ca fizjologi, od bada choroby wysokociowej u
wspinaczy po problemy udarw cieplnych na obszarach pustynnych. Szczeglnie interesoway
go skutki dziaania gazw toksycznych na ludzki organizm. Aby dokadnie zrozumie, w jaki
sposb tlenek wgla zabija grnikw, metodycznie tru sam siebie, precyzyjnie odmierzajc
dawki i badajc prbki wasnej krwi. Przesta dopiero wtedy, gdy znalaz si na granicy utraty
koordynacji mchowej, a poziom nasycenia jego krwi tlenkiem wgla osign 56 procent". Jak
pisze Trevor Norton w swej fascynujcej historii nurkowania Stars Beneath theSea, tylko
uamek procentu dzieli go od niemal pewnej mierci.
Syn Johna Haldane'a, Jack, znany potomnoci jako J.B.S. Haldane, by rwnie
utalentowany i co najmniej tak samo ekscentryczny jak ojciec. Niemal od urodzenia
interesowa si prac ojca gdy mia trzy lata, syszano go, jak ze zniecierpliwieniem w
gosie pyta ojca: Ale czy to jest oksyhe- moglobina czy karboksyhemoglobina?"12. Od
najmodszych lat pomaga ojcu w eksperymentach. Jako nastolatek wsplnie z ojcem
wykonywa prby z gazami i testowa maski gazowe; zakadali je na zmian, sprawdzajc, po
jakim czasie strac przytomno.

J.B.S. Haldane nie mia wprawdzie formalnego wyksztacenia w dziedzinie nauk cisych
(ukoczy studia klasyczne w Oksfordzie), lecz na swj sposb by byskotliwym naukowcem,
pracujc gwnie na rzecz brytyjskiego rzdu w Cambridge. Biolog Peter Medawar, ktry cae
ycie obraca si wrd intelektualnej elity swej epoki, nazwa Haldane'a naj- bystrzejszym
czowiekiem, jakiego kiedykolwiek poznaem"13. Huxley sparodiowa rwnie Haldane'a
juniora w powieci W cudacznym korowodzie^ a take wykorzysta jego idee dotyczce
genetycznych manipulacji na ludziach jako podstaw fabuy Nowego wspaniaego wiata.
Oprcz wielu innych osigni Haldane odegra gwn rol w poczeniu darwinowskich
zasad ewolucji z genetycznymi pracami Gregora Mendla, w wyniku czego stworzy co, co
genetycy nazywaj syntetyczn teori ewolucji lub neodarwinizmem.
Zapewne jako jedna z nielicznych istot ludzkich modszy Haldane uzna pierwsz wojn
wiatow za przyjemne dowiadczenie"14 i bez skrpowania przyzna, e z przyjemnoci
korzysta z moliwoci zabijania ludzi". Dwa razy by ranny. Po wojnie z powodzeniem zaj
si popularyzowaniem nauki. Napisa 23 ksiki i ponad 400 artykuw naukowych.

Jego ksiki nadal s interesujce i pouczajce, aczkolwiek raczej niedostpne. Po wojnie sta
si entuzjastycznym zwolennikiem marksizmu. Za- W^ pewne tylko po czci cyniczne byy
opinie, e jego marksistowskie skonnoci wynikay z wrodzonego instynktu przekory i gdyby
urodzi si w Zwizku Radzieckim, to niechybnie staby si zawzitym monarchist. W
kadym razie wikszo jego artykuw ukazaa si w komunistycznym dzienniku Daily
Worker".
Jego ojciec interesowa si gwnie grnikami i zatruciami, natomiast obsesj modszego
Haldane'a staa si ochrona nurkw i marynarzy z okrtw podwodnych przed niepodanymi
konsekwencjami dugotrwaego przebywania pod wod. Z pomoc admiralicji naby komor
dekompresyjn, ktr nazwa kotem cinieniowym". By to metalowy cylinder, w ktrym
mona byo zamkn troje ludzi i poddawa ich rozmaitym testom, na og bolesnym i prawie
zawsze niebezpiecznym. Ochotnicy byli poddawani midzy innymi takim torturom, jak
siedzenie w lodowatej wodzie i oddychanie w anormalnej atmosferze" lub raptowne zmiany
cinienia. W jednym z eksperymentw Haldane wykona na sobie samym symulacj
niebezpiecznie szybkiego wynurzenia, aby si przekona, jakie bd konsekwencje.
Konsekwencje byy takie, e eksplodoway dentystyczne plomby w jego uzbieniu. Niemal
kady eksperyment pisze Norton 2 koczy si czyj apopleksj, krwawieniem lub
wymiotami"15. Komora bya prawie cakowicie dwikoszczelna, osoby zamknite w rodku
mogy porozumiewa si z zewntrznym wiatem wycznie w ten sposb, e stukay w cian
komory lub przekazyway pisemne informacje przez mae okienko.
Przy innej okazji, gdy Haldane testowa na sobie wysokie poziomy tlenu, doprowadzi do
tak silnych konwulsji, e uszkodzi sobie kilka krgw. Dolegliwoci puc byy na porzdku
dziennym, podobnie jak uszkodzenia bbenkw usznych16. W jednym ze swoich esejw
Haldane pocieszajco wspomnia, e bbenki zazwyczaj si goj; jeeli nawet pozostaje
otwr, to czciow guchot kompensuje moliwo wydmuchiwania dymu przez rzeczone
ucho, co stanowi atrakcj towarzysk".
Niezwyke w tym wszystkim byo nie tyle to, e dla dobra nauki Haldane by gotw
naraa samego siebie na ryzyko i wynikajce std dolegliwoci, ile to, e nie mia zahamowa
przed zamykaniem w komorze swoich kolegw ani nawet swoich bliskich. Jego ona zostaa
kiedy poddana symulowanemu wynurzeniu, w wyniku ktrego doznaa trwajcego
254
trzynacie minut ataku konwulsji. Gdy w kocu przestaa si miota na pododze, postawiono
j na nogi i odesano do domu, eby zaja si obiadem. Haldane z entuzjazmem zatrudnia
kadego, kto by pod rk; pewnego pamitnego razu udao mu si nawet nakoni byego
premiera Hiszpanii, Juana Negrina, do poddania si testowi. Po wyjciu z komory doktor
Negrin narzeka na mrowienie oraz dziwne uczucie wok ust", cho wydaje si, e poza tym
unikn powaniejszych obrae. Powinien si uwaa za szczliwca. Podobny eksperyment
z obnianiem poziomu tlenu pozbawi Haldane^ czucia w poladkach i dolnej czci
krgosupa na sze lat17.
Jedno z wielu zainteresowa Haldane'a stanowio tak zwane zatrucie azotowe. Z powodw,
ktre nadal s sabo rozumiane, na gbokociach przekraczajcych okoo 30 metrw azot staje
si silnym rodkiem odurzajcym. Znane s przypadki, gdy pod wpywem azotu nurkowie
proponowali swoje we z powietrzem przepywajcym rybom lub prbowali zrobi sobie
przerw na papierosa. Do powszechne s take raptowne zmiany nastroju18. Haldane
zanotowa, e w czasie jednego z testw nastrj danego osobnika zmienia si od depresji do
uniesienia, w jednej chwili baga o dekompresj, poniewa czu si cholemie kiepsko, aby
w nastpnej minucie mia si i przeszkadza w tecie zrcznoci, ktremu poddawany by
jego kolega". eby mierzy tempo, w jakim osoba poddawana testowi ulega zatruciu azotem,
kto z naukowcw musia wraz z ni zamkn si w komorze, aby podda j prostym

matematycznym testom. Jednake po kilku minutach, jak wspomina pniej Haldane, kontroler by rwnie odurzony jak osoba poddawana testom i czsto zapomina nacisn przycisk
stopera lub zanotowa wynik"19. Przyczyna odurzenia nawet dzisiaj stanowi zagadk20.
Istniej przypuszczenia, e jest taka sama jak w przypadku zatrucia alkoholowego, lecz nie
wiemy zbyt dokadnie, co powoduje ten rodzaj zatrucia, wic nie jestemy ani troch
mdrzejsi. Tak czy inaczej, schodzc pod powierzchni wody bez zachowania naleytej
ostronoci, mona atwo wpa w kopoty.
To przywodzi nas z powrotem (przynajmniej w pewnym sensie) do poruszonej na wstpie
kwestii, e Ziemia nie stanowi najlepszego miejsca dla organizmu, nawet wziwszy pod
uwag, e jest to jak dotdjedyne miejsce. W tej czci planety, ktra jest dostatecznie
sucha, aby postawi na niej stop, zaskakujco duo jest obszarw zbyt gorcych, zbyt zim
255

nych, zbyt suchych, zbyt stromych lub zbyt wysokich, aby nadaway si dla nas. Trzeba
przyzna, e czciowo to tylko nasza wina. W sensie zdolnoci adaptacyjnych ludzie s
waciwie bezuyteczni. Nie przepadamy za upaami, podobnie jak wikszo zwierzt, lecz
jestemy na nie szczeglnie wraliwi, poniewa pocimy si obficie i atwo ulegamy udarom. W
najbardziej niesprzyjajcych warunkach bez wody na pustyni przecitny przedstawiciel
naszego gatunku ulegnie upaowi w cigu siedmiu lub omiu godzin. Podobnie jak wikszo
zwierzt jestemy do wydajni w wytwarzaniu ciepa, ale znacznie mniej skuteczni w
zatrzymywaniu go, poniewa jestemy niemal pozbawieni owosienia. Nawet w cakiem
agodnym klimacie poowa spalanych przez nas kalorii idzie na utrzymanie waciwej, staej
temperatury ciaa21. Moemy oczywicie przeciwdziaa skutkom tych uomnoci, noszc
odzie i budujc schronienia przed chodem, lecz i tak obszary Ziemi, na ktrych potrafimy lub
jestemy skonni mieszka, s nadzwyczaj skromne: 12 procent staego ldu lub zaledwie 4
procent cakowitej powierzchni planety, z uwzgldnieniem mrz22.
Jeeli jednak zbada si warunki gdzie indziej we wszechwiecie, zdziwienie budzi nie tyle
fakt, e zamieszkujemy tak niewielki fragment planety, ile to, e w ogle znalaza si planeta,
na ktrej moemy si osiedli. Wystarczy przyjrze si pozostaym planetom Ukadu
Sonecznego a nawet naszej wasnej planecie w pewnych okresach jej historii eby doj
do wniosku, i wikszo innych miejsc we wszechwiecie oferuje znacznie bardziej surowe i
mniej nadajce si do ycia warunki ni nasza agodna, niebieska, pena wody Ziemia.
Astronomowie odkryli dotychczas okoo 70 planet* poza Ukadem Sonecznym,
szacujjednak, e oglna liczba wszystkich planet wynosi okoo 10 miliardw bilionw, wic
raczej nie moemy jeszcze autorytatywnie wypowiada si w kwestii ich przydatnoci do
zamieszkania. Okazuje si jednak, e aby znale planet odpowiedni do ycia, trzeba mie
wyjtkowe szczcie, a im bardziej zaawansowany organizm, tym wicej potrzebuje szczcia.
Naukowcy zidentyfikowali okoo dwch tuzinw szczliwych zbiegw okolicznoci, jakie
zaszy na Ziemi, spord ktrych wymienimy cztery gwne.
Do marca 2005 roku odkryto okoo 158 planet (przyp. tum.). 256
Doskonae pooenie. Znajdujemy si, z zadziwiajc dokadnoci, we waciwej
odlegoci od waciwego typu gwiazdy dostatecznie duej, aby wytwarzaa i dostarczaa
nam odpowiedni ilo energii, lecz nie na tyle duej, aby zbyt szybko si wypalia. Zgodnie z
prawami fizyki, im wiksza gwiazda, tym szybciej si pali. Gdyby nasze Soce miao dziesi
razy wiksz mas, wypalioby si w cigu zaledwie 10 milionw lat, zamiast 10 miliardw23,
i nie byoby nas teraz tutaj, po 5 miliardach istnienia naszej gwiazdy. Rwnie szczliw
okoliczno stanowi rozmiary orbity, wzdu ktrej Ziemia kry wok Soca. Gdyby orbita
bya troch mniejsza, wyparowaaby caa woda na Ziemi. Gdyby orbita bya troch wiksza,
woda na planecie zamarzaby, a wraz z ni wszystko inne.
W 1978 roku astrofizyk Michael Hart wykona odpowiednie obliczenia i doszed do
wniosku, e Ziemia byaby niezdarna do zamieszkania, gdyby znalaza si zaledwie 1 procent
dalej lub 5 procent bliej Soca ni obecnie. Pniejsze obliczenia day nieco wikszy
przedzia obecnie uwaa si, e 5 procent bliej i 15 procent dalej stanowi bardziej
dokadne granice strefy nadajcej si do zamieszkania, lecz w skali caego Ukadu Sonecznego nadal stanowi to bardzo wski obszar*.
Aby zda sobie spraw, jak wski, wystarczy spojrze na Wenus, ktra znajduje si tylko
25 milionw mil bliej Soca ni my. Promienie Soca docieraj na ni tylko dwie minuty
wczeniej ni na Ziemi24. Pod wzgldem rozmiarw i skadu obie planety s bardzo podobne,
lecz niewielka rnica rozmiarw orbit spowodowaa zasadnicz rnic w ich losach.
Okazuje si, e na pocztku istnienia Ukadu Sonecznego Wenus bya tylko troch cieplejsza
od Ziemi i prawdopodobnie posiadaa oceany23. Lecz kilka dodatkowych stopni ciepa
spowodowao, e Wenus nie zdoaa utrzyma swoich powierzchniowych zasobw wody, co

miao katastrofalne skutki dla jej klimatu. Gdy woda wyparowaa, atomy wodoru ucieky w
przestrze, a atomy tlenu poczyy si z atomami wgla, tworzc gst atmosfer dwutlenku
wgla, ktry jest bardzo skutecznym gazem cieplarnianym. Wenus zacza si dusi. Moje
pokolenie pamita jeszcze nadzieje astronomw na odkrycie ycia pod gst warstw
wenusjaskich chmur,
* Odkrycie ekstremofilw w gorcych rdach Yellowstone oraz podobnych organizmw
w innych, rwnie niesprzyjajcych warunkach uwiadomio naukowcom, e pewne formy
ycia mog przetrwa poza t umown stref, by moe nawet pod lodow skorup Plutona.
Tutaj jednak analizujemy tylko warunki niezbdne do tworzenia si w miar zaawansowanych,
zoonych istot naziemnych.

moe nawet pewnego rodzaju tropikalnej puszczy, lecz obecnie wiemy, e jest to zbyt surowe
rodowisko dla jakichkolwiek znanych nam lub moliwych do wyobraenia form ycia.
Temperatura na powierzchni Wenus siga 470 stopni Celsjusza, co wystarcza do stopienia
oowiu, cinienie atmosferyczne przy powierzchni jest dziewidziesit razy wiksze ni na
Ziemi26, jedno i drugie o wiele za wysokie, aby ludzkie ciao mogo tam przetrwa. Nie
dysponujemy odpowiedni technologi, aby zbudowa skafandry lub statki, ktre pozwoliyby
nam zoy wizyt na Wenus. Nasza wiedza ojej powierzchni jest oparta na technikach
fotografii radarowej oraz na kilku sygnaach radzieckiej sondy, ktra zostaa w 1972 roku
wrzucona w chmury i funkcjonowaa zaledwie przez godzin, zanim zamilka na zawsze.
Tak si sprawy maj gdy twoja planeta znajdzie si dwie minuty wietlne bliej Soca.
Gdyby z kolei odsuna si na wiksz odlego, problemem bd nie upay, lecz mrozy, jak
wida na przykadzie Marsa. Tam take byy niegdy warunki znacznie bardziej zblione do
ziemskich, ale Mars nie zdoa zatrzyma uytecznej atmosfery i zamieni si w zimn
pustyni.
Znalezienie si we waciwej odlegoci od Soca nie moe jednak stanowi jedynego
warunku, poniewa w takim przypadku na Ksiycu rosyby lasy. Potrzebny jest jeszcze:
Waciwy rodzaj planety. Nie wiem, czy nawet wrd geofizykw znajdzie si wielu
takich, ktrzy zalicz cieke wntrze swojej planety do listy bogosawiestw, lecz jest niemal
pewne, e bez tej pywajcej pod naszymi stopami magmy nie byoby nas tutaj. Niezalenie od
wielu innych poytkw wycieki gazw z burzliwego wntrza Ziemi przyczyniy si do
stworzenia atmosfery. Ziemskie pole magnetyczne, ktre chroni nas przed promieniowaniem
kosmicznym, rwnie pochodzi z wntrza planety; prawdopodobnie jest spowodowane przez
wzajemne ruchy rnych warstw. Wewntrzne ruchy stanowi take przyczyn zjawisk
tektonicznych, ktre nieustannie odnawiaj i marszcz powierzchni planety. Gdyby
powierzchnia Ziemi bya idealnie gadka, byaby wszdzie przykryta czterokilometrow
warstw wody. W tym samotnym oceanie mogoby istnie ycie, lecz z pewnoci nie byoby
footballu.
Oprcz urozmaiconej struktury wntrza Ziemia posiada take waciwe pierwiastki w
odpowiednich proporcjach. Jestemy, w najbardziej dosownym sensie, zbudowani z
waciwych materiaw. Ten kluczowy aspekt
naszej egzystencji przedyskutujemy za chwil bardziej szczegowo, lecz najpierw omwimy
dwa czynniki, zaczynajc od tego, ktry czsto pozostaje niezauwaony:
yjemy na podwjnej planecie. Niewielu z nas myli o Ksiycu jako o towarzyszcej nam
planecie, lecz w istocie tak naleaoby go traktowa. Rozmiary wikszoci ksiycw s bez
porwnania mniejsze ni rozmiary ich macierzystych planet. Na przykad satelity Marsa,
Fobos i Deimos, maj rednice sigajce zaledwie okoo dziesiciu kilometrw. rednica
naszego Ksiyca stanowi ponad jedn czwart rednicy Ziemi, co czyni j jedyn planet
Ukadu Sonecznego posiadajc satelit o rozmiarach porwnywalnych z rozmiarami samej
planety (z wyjtkiem Plutona, ktry jednak nie liczy si w konkurencji, poniewa sam jest
may), a dla nas stanowi rnic o zasadniczym znaczeniu.
Bez stabilizujcej obecnoci Ksiyca o Ziemi krciaby si jak dziecicy bk, z trudnymi
do przewidzenia konsekwencjami dla klimatu i pogody. Grawitacyjny wpyw Ksiyca
stabilizuje o oraz prdko wirowania Ziemi, zapewniajc dugofalow stabilno niezbdn
dla powolnego, lecz urozmaiconego i udanego rozwoju ycia. Nawiasem mwic, to nie
bdzie trwao wiecznie. Ksiyc wymyka si z grawitacyjnego uchwytu Ziemi w tempie okoo
4 centymetrw na rok27. W cigu kolejnych 2 miliardw lat oddali si na tak odlego, e nie
bdzie ju duej dziaa jako czynnik stabilizujcy i bdziemy musieli znale jakie inne
rozwizanie. Tymczasem powinnimy jednak go doceni, traktujc jako co znacznie
waniejszego ni tylko mie urozmaicenie nocnego nieba.

Niegdy astronomowie sdzili, e albo Ksiyc i Ziemia powstay razem, albo Ziemia
przechwycia Ksiyc, gdy zawdrowa w jej poblie. Obecnie uwaa si, jak wspomniaem w
jednym z poprzednich rozdziaw, e okoo 4,4 miliarda lat temu obiekt o wielkoci Marsa
trafi w Ziemi, wybijajc w przestrze dostatecznie duo materiau, aby mg z niego powsta
Ksiyc. To by z pewnoci korzystny dla nas przypadek kosmicznej kolizji, zwaszcza e
zdarzy si tak dawno. Gdyby zdarzy si w 1896 roku lub w zesz rod, bez wtpienia nie
bylibymy w rwnym stopniu zadowoleni, co prowadzi nas do czwartego i pod wieloma
wzgldami najbardziej istotnego zagadnienia:

Synchronizacja. Wszechwiat jest zdumiewajco zmienny i peen akcji. Nasze istnienie w

nim stanowi zjawisko graniczce z trudnym do pojcia cudem. Gdyby w dugim i
niewyobraalnie zoonym cigu zdarze na przestrzeni ostatnich 4,6 miliarda lat rozmaite
zdarzenia nie nastpiy w okrelonych momentach gdyby, co stanowi najbardziej oczywisty
przykad, dinozaury nie zostay niegdy zmiecione przez meteorrwnie dobrze mgby
mie kilka centymetrw wzrostu, byby pokryty sierci i czytaby t ksik w
odpowiedniej dla swoich rozmiarw norze.
Nie moemy tego wiedzie z absolutn pewnoci, poniewa nie mamy niczego, do czego
moglibymy porwna nasze wasne istnienie, ale wydaje si oczywiste, e jeeli chcemy
osign status umiarkowanie zaawansowanego spoeczestwa mylcych istot, musimy
znale si na waciwym kocu bardzo dugiego acucha zdarze, z uwzgldnieniem
rozsdnych okresw stabilnoci, poprzedzielanych waciwymi dawkami stresu i wyzwa
(okresy zlodowace wydaj si pod tym wzgldem szczeglnie poyteczne), lecz cakowicie
pozbawionego totalnych kataklizmw. Jak niebawem zobaczymy, tylko dziki wyjtkowo
szczliwym zbiegom okolicznoci znajdujemy si w takim pooeniu.
Pozostawiajc na chwil t kwesti, zajmijmy si teraz pierwiastkami, z ktrych jestemy
zbudowani.
Z 92 pierwiastkw, ktre wystpuj w stanie naturalnym na Ziemi, oraz okoo 20, ktre
stworzono w laboratoriach, znaczn cz moemy od razu odoy na bok, jak zreszt
uczynili sami chemicy. Cakiem spora liczba ziemskich pierwiastkw jest zaskakujco sabo
poznana, na przykad astat jest waciwie w ogle niezbadany. Posiada nazw, miejsce w
tablicy okresowej Mendelejewa (obok odkrytego przez Mari Skodowsk-Curie polonu) i
niemal nic wicej o nim nie wiemy. Problem nie wynika z naukowej indyferencji, lecz ze
stopnia rozpowszechnienia - astat wystpuje na Ziemi w bardzo maej iloci.
Prawdopodobnie najbardziej ulotnym pierwiastkiem jest frans28, ktry jest tak rzadki, e
wedug pewnych oszacowa w dowolnym momencie na caej planecie znajduje si cznie nie
wicej ni dwadziecia atomw fransu. Spord wszystkich pierwiastkw tylko okoo 30
wystpuje na Ziemi w znacznych ilociach, a z nich jedynie okoo p tuzina odegrao gwne
role w powstaniu i rozwoju ycia.
Jak mona si spodziewa, najbardziej rozpowszechniony jest tlen, kt
ry stanowi nieco mniej ni 50 procent skorupy Ziemi, lecz wzgldne iloci innych
pierwiastkw s niekiedy do zaskakujce. Kto odgadby, e krzem jest drugi po tlenie, a
tytan dziewity? Rozpowszechnienie niewiele ma wsplnego z przydatnoci dla nas lub z
nasz znajomoci pierwiastkw. Niektre spord mniej znanych pierwiastkw s w
rzeczywistoci bardziej rozpowszechnione ni te najlepiej znane. W skorupie Ziemi jest wicej
ceru ni miedzi, wicej neodymu i lantanu ni kobaltu lub azotu. Cyna ledwie mieci si w
pierwszej pidziesitce, a wyprzedzaj j raczej mao znane prazeodym, samar, gadolin i
dysproz.
Rozpowszechnienie niewiele ma rwnie wsplnego z atwoci wykrycia. Czwartym
pierwiastkiem pod wzgldem rozpowszechnienia na Ziemi jest glin, ktry stanowi prawie
jedn dziesit wszystkiego, co znajduje si pod naszymi stopami. Jednak jego istnienia nikt
nawet nie podejrzewa a do dziewitnastego wieku, gdy odkry go Humphry Davy, po czym
przez bardzo dugi okres uwaano go za rzadki i cenny metal. Kongres planowa pokrycie z
byszczcej, aluminiowej folii na szczycie monumentu Washingtona, aby zada szyku i
pokaza dobrobyt, jakim cieszyy si Stany Zjednoczone. Mniej wicej w tym samym czasie
francuska rodzina krlewska pozbya si srebrnej zastawy stoowej i zastpia j aluminiow29.
Monarchia zadaa szyku i wkrtce potem upada.

Rwnie niewiele wsplnego ma rozpowszechnienie z przydatnoci Wgiel jest dopiero

pitnasty na licie najbardziej rozpowszechnionych pierwiastkw na Ziemi; stanowi skromne
0,048 procentu skorupy Ziemi30, lecz bez niego bylibymy zgubieni. Cechuje go bezwstydny
promiskuityzm wgiel jest najbardziej towarzyskim pierwiastkiem atomowego wiata.
czy si z atomami wielu innych pierwiastkw (a take z samym sob), tworzc silnie
zwizane, gromadne ukady molekularne sztuczka natury niezbdna do budowania biaek i
DNA. Jak napisa Paul Davies: Gdyby nie wgiel, ycie w znanej nam postaci byoby
niemoliwe. ycie w jakiejkolwiek postaci byoby prawdopodobnie niemoliwe"31. Wgla
jednak nie ma wcale tak duo, nawet w nas, mimo e nasza egzystencja w zasadniczy sposb
zaley od wgla. W ciele czowieka na kade 200 atomw 126 przypada na wodr, 51 na tlen i
tytko 19 na wgiel*32. Inne atomy s rwnie wykorzystywane przez organizmy ywe, lecz
niekoniecznie do budowy. Rwnie
* Wrd pozostaych czterech trzy s atomami azotu, a ostatni jest podzielony midzy
wszystkie pozostae pierwiastki.

istotne s funkcje zwizane z podtrzymaniem ycia. Potrzebujemy elaza do produkcji

hemoglobiny, bez ktrej nie moglibymy y. Kobalt jest potrzebny do wytwarzania witaminy
B^. Potas i odrobina sodu s niezbdne dla funkcjonowania nerww, molibden, mangan i
wanad do dziaania enzymw. Cynk niech bdzie bogosawiony utlenia alkohol.
Ewolucja przygotowaa nas do wykorzystywania lub tolerowania wielu rzeczy w
przeciwnym razie raczej by nas tu nie byo na og jednak mamy bardzo wski margines
tolerancji. Selen jest niezbdny do ycia, lecz dawka tylko troszk wiksza ni niezbdne
minimum jest miertelna. Stopie tolerancji lub zalenoci organizmw od niektrych
pierwiastkw stanowi relikt ewolucji33. Owce i bydo pas si dzisiaj na tych samych pastwiskach, lecz w rzeczywistoci maj bardzo odmienne wymagania mineralne. Wspczesne
bydo potrzebuje cakiem sporo miedzi, poniewa ewoluowao na obszarach Europy i Afryki,
gdzie mied wystpowaa w duych ilociach. Natomiast owce ewoluoway na ubogich w
mied obszarach Azji Mniejszej. Zazwyczaj nasza tolerancja na rne pierwiastki jest take
wprost proporcjonalna do ich rozpowszechnienia w skorupie Ziemi, co raczej nie powinno by
dla nikogo zaskoczeniem. Ewolucja przystosowaa nas do tolerowania, a w niektrych
przypadkach wyksztacia w nas zapotrzebowanie na niewielkie iloci rzadkich pierwiastkw,
ktre odkadaj si w spoywanych przez nas rolinach oraz misie. Wystarczy jednak
zwikszy dawk, czasem bardzo nieznacznie, aby przekroczy granic. Nie wie* my jeszcze
bardzo wielu rzeczy z tej dziedziny, na przykad nikt nie wie, czy mae iloci arsenu s nam
potrzebne czy nie. Niektre autorytety twierdz, e tak, inne, e nie. Wiadomo jedynie, e zbyt
dua dawka jest miertelna.
Waciwoci pierwiastkw mog by jeszcze ciekawsze, gdy si je poczy. Tlen i wodr
stanowi przykad dwch atwopalnych pierwiastkw*, lecz po ich poczeniu powstaje
niepalna woda. Jeszcze dziwniejsz kombinacj tworzy sd, jeden z najbardziej niestabilnych
pierwiastkw, z chlorem, jednym z najbardziej toksycznych. Kawaek sodu wrzucony do
zwykej wody eksploduje z si zdoln zabi34. Chlor jest jeszcze lepiej znany
* Tlen sam w sobie nie jest palny, lecz jedynie umoliwia spalanie innych substancji, co ma
t dobr stron, e zapaka pali si w otwartej przestrzeni, lecz tlen wok niej nie wybucha
pomieniem. Z drugiej strony, wodr jest wyjtkowo atwopalny, co dobitnie demonstrowa
poar sterowca Hindenburg", w ktrym wodr stanowi gaz nony. tiHu)' dcnburg" spon 6
maja 1937 roku w Lakehurst, w stanie New Jersey, zabijajc 36 osb.
ze swych niebezpiecznych waciwoci. Przy niskich steniach jest poyteczny jako
rodek do zwalczania mikroorganizmw (zapach wybielaczy pochodzi wanie od chloru),
lecz w wikszych ilociach jest miercionony. Chlor by stosowany jako skadnik gazw
bojowych w czasie pierwszej wojny wiatowej. Jak moe zawiadczy kady bywalec
basenw, nasze oczy nie przepadaj za chlorem nawet w bardzo rozcieczonej formie. Gdy
jednak poczy si te dwa niebezpieczne pierwiastki, powstaje niegrony chlorek sodu zwyka
sl spoywcza.
Oglnie rzecz biorc, jeeli jaki pierwiastek nie znalaz naturalnej drogi do organizmu
czowieka na przykad nie rozpuszcza si w wodzie organizm raczej nie bdzie go
tolerowa. Ow jest trucizn, poniewa nigdy nie mielimy z nim kontaktu, dopki nie
zaczlimy robi z niego naczy oraz instalacji wodnych (nieprzypadkowo symbolem oowiu
jest Pb, skrt pochodzcy od aciskiegoplumbum, od ktrego z kolei pochodzi angielskie
plumbing instalacja wodno-kanalizacyjno-gazowa). Rzymianie pili wino zawierajce
ow35, co by moe stanowi jedn z przyczyn, e nie s dzi tak potg, jak byli niegdy. Jak
ju widzielimy, nasze problemy z oowiem (nie wspominajc ju o rtci, kadmie oraz wielu
innych substancjach, ktrymi nieustannie faszerujemy rodowisko oraz siebie samych) nie
daj nam jednak zbyt wielu powodw do miechu. Jeeli jaki pierwiastek nie wystpuje w
sposb naturalny na Ziemi, to nasze organizmy nie wyewoluoway tolerancji, w wyniku czego

jest on na og ekstremalnie toksyczny, czego najlepszym przykadem jest pluton. Nasza

tolerancja na pluton wynosi dokadnie zero: nie ma takiego poziomu, ktry nie spowodowaby
negatywnej reakcji.
Cay powyszy wywd mia stanowi uzasadnienie jednego prostego stwierdzenia:
znaczna cz przyczyn, dla ktrych Ziemia wydaje si tak cudownie przystosowana do
naszych potrzeb, wzia si std, e to my wyewoluowalimy w taki sposb, aby przystosowa
si do jej warunkw. Zachwycamy si ni nie dlatego, e jest przydatna do ycia, lecz dlatego,
e jest przydatna do naszego ycia, a przecie to nie powinno nas dziwi. By moe wszystkie
te cechy, ktre czyni Ziemi tak wspania dla nas odpowiednio oddalone Soce, pikny
Ksiyc, towarzyski wgiel, wicej stopionej magmy ni wody w wiosennej rzece i caa reszta
wydaj si wspaniae po prostu dlatego, e zostalimy stworzeni i zmuszeni do funkcjonowania w rodowisku majcym takie, a nie inne cechy. Nikt nie wie tego jednak z
absolutn pewnoci.

Na innych wiatach mog istnie istoty wdziczne za srebrzyste jeziora wypenione rtci
oraz za pikne amoniakowe chmury. By moe yj one w permanentnej tektonicznej ciszy,
gdy ich planet nie wstrzsaj trce o siebie pyty tektoniczne, a spod jej powierzchni nie
wytryskuj fontanny lepkiej lawy. Gdyby istoty owe odwiedziy Ziemi, to bez wtpienia
byyby ubawione faktem, e yjemy w atmosferze zoonej z azotu, gazu pozbawionego
wszelkich chci do reagowania z czymkolwiek, oraz tlenu gazu o tak rozrywkowych
skonnociach, e w kadej miejscowoci musimy mie remiz stray poarnej, aby chroni si
przed efektami jego towarzyskiej aktywnoci. Lecz nawet gdyby nasi gocie byli dwunoni,
oddychali tlenem, robili zakupy w supermarketach i ogldali filmy akcji na wideo, jest mao
prawdopodobne, aby uznali Ziemi za idealne miejsce. Nie moglibymy nawet zaprosi ich na
lunch, poniewa wszystko, co moglibymy im zaproponowa, zawiera ladowe iloci
manganu, selenu, cynku oraz innych pierwiastkw, z ktrych przynajmniej niektre byyby da
nich trujce. Dla innych istot Ziemia wcale nie musi by tak cudown planet jak dla nas.
Richard Feynman namiewa si z wycigania wnioskw a posteriori, czyli z rozumowania
wstecz od znanych faktw do moliwych przyczyn; Wiesz co, dzi w nocy zdarzya mi si
zadziwiajca rzecz. Widziaem samochd z numerem rejestracyjnym ARW 357. Czy moesz
sobie to wyobrazi? Jaka bya szansa, e spord milionw numerw w caym stanie zobacz
wanie ten? Zdumiewajce!"36. Chodzio mu oczywicie o to, e atwo jest przedstawi
banaln sytuacj jako wyjtkow, jeeli potraktuje si j jako prorocz.
Tak wic jest cakiem moliwe, e zdarzenia i warunki, ktre doprowadziy do powstania
ycia na Ziemi, nie s tak wyjtkowe, jak nam si wydaje. Z pewnoci byy jednak
wystarczajco wyjtkowe. Co wicej, jedna rzecz jest cakiem pewna: bd nadal musiay by
wyjtkowe, zanim znajdziemy jakie lepsze.
Rozdzia 17
TROPOSFERA
Bogu niech bd dziki za atmosfer. Dziki niej jest u nas ciepo. Bez atmosfery Ziemia
byaby kul lodu ze redni temperatur minus 50 stopni Celsjusza1. Poza tym atmosfera
absorbuje lub odbija roje promieni kosmicznych, naadowanych czstek, promieni
ultrafioletowych i tym podobnych. Z punktu widzenia tych niewidocznych goci z kosmosu
atmosferyczna kodra Ziemi jest rwnowana czteroipmetrowej osonie z betonu. Bez niej
bylibymy cakowicie bezbronni nawet krople deszczu mogyby pozbawi nas
przytomnoci, gdyby atmosfera nie spowalniaa ich opadania.
Najbardziej uderzajc cech atmosfety jest, e jest jej tak mao. Rozciga si na wysoko
okoo 190 kilometrw, co z naszego punktu widzenia moe wydawa si rozsdnie duo, lecz
gdyby zmniejszy rozmiary Ziemi do wielkoci standardowego biurkowego globusa,
atmosfera miaaby grubo kilku warstw lakieru.
Naukowcy dziel atmosfer na cztery rnej gruboci warstwy: tropo- sfer, stratosfer,
mezosfer i jonosfer (obecnie czsto zwan termosfer). Najblisza nam jest troposfera.
Tylko ona zawiera dostatecznie duo tlenu oraz ciepa, aby umoliwi nam funkcjonowanie,
aczkolwiek wraz ze wzrostem wysokoci do szybko przestaje si nadawa do ycia. Od powierzchni Ziemi do najwyszego punktu troposfera (czyli zmieniajca si sfera") ma okoo 16
kilometrw gruboci na rwniku i nie wicej ni 10 do 11 kilometrw na umiarkowanych
szerokociach geograficznych, gdzie yje wikszo z nas. A 80 procent masy atmosfery,
prawie caa wilgo i zarazem wszystkie zjawiska pogodowe zawieraj si w tej cienkiej i niepozornej warstwie. Zaiste niewiele dzieli nas od nicoci.
Nad troposfer rozciga si stratosfera. Gdy widzisz szczyt burzowej chmury
wypaszczajcy si w ksztacie klasycznego kowada, patrzysz na granic midzy troposfer i
stratosfer. Ten niewidoczny sufit, zwany tro-

popauz, zosta odkryty w 1902 roku przez Francuza Lona-Philippe'a Teisserenc de Borta,
ktry dotar tam balonem2. Sowo pauza" nie wystpuje tu w znaczeniu chwilowej przerwy,
lecz w sensie cakowitego zakoczenia, podobnie jak w sowie menopauza", oba maj zreszt
ten sam grecki rdosw3. Nawet tam, gdzie troposfera ma najwiksz grubo, tropopauza
nie jest bardzo odlega od nas. Szybka winda, w rodzaju tych, ktre s stosowane w
nowoczesnych drapaczach chmur, zawiozaby ci tam w dwadziecia minut, aczkolwiek taka
wycieczka raczej nie stanowiaby turystycznej atrakcji. Wznoszenie z tak prdkoci wie
si z szybkimi zmianami cinienia, ktre w najlepszym wypadku spowodowayby dotkliwe
odmy mzgowe i pucne4 niebezpieczny nadmiar pynw w tkankach. Gdy w kocu
otworz si drzwi na platform widokow, kady, kto znajduje si w rodku, niemal na pewno
bdzie martwy lub umierajcy. Nawet wznoszeniu z bardziej umiarkowan prdkoci towarzyszyoby uczucie powanego dyskomfortu. Temperatura na wysoko* ci 10 kilometrw
siga minus 57 stopni Celsjusza5. Poza tym bdziesz potrzebowa (a w kadym razie z
pewnoci j docenisz) butli z tlenem.
Niebawem po opuszczeniu troposfery temperatura ponownie si podnosi, do okoo 4 stopni
Celsjusza, dziki absorpcyjnym waciwociom ozonu (to take odkry de Bort w trakcie
swojego brawurowego lotu w 1902 roku). Nastpnie spada do minus 90 stopni Celsjusza w
mezosfe- rze, aby jeszcze raz podskoczy, tym razem do niebotycznych (paradoksalnie)
wartoci w termosferze. Temperatury w termosferze niekiedy przekraczaj nawet 1500 stopni,
a ponadto zachowuj si bardzo kaprynie, zmieniajc si o ponad 500 stopni w cigu doby, w
zalenoci od pory dnia. Trzeba przy tym doda, e na takich wysokociach temperatura"
tylko w sensie formalnym odpowiada takiemu znaczeniu, jakie wiemy z tym okreleniem na
powierzchni Ziemi. Temperatura jest miar aktywnoci moleku. Na poziomie morza gsto
powietrza jest tak dua, e przecitna molekua atmosfery moe pokona niezwykle ma
odlego okoo jednej omiomilionowej czci centymetra6zanim zderzy si z inn.
Molekuy zderzaj si tak czsto, e olbrzymia ilo ciepa ulega wymianie w kadej
sekundzie. Jednak w termosferze, na wysokoci 80 kilometrw, powietrze jest tak rzadkie, e
dwie ssiednie molekuy s odlege od siebie o wiele mil i prawie nigdy si nie zderzaj. Zatem
kada z nich jest niezwykle gorca, lecz zachodzi bardzo niewiele oddziaywa i tym samym
bardzo mao ciepa ulega wymianie. To dobra wiadomo dla satelitw i innych statkw
kosmicznych. Gdyby wymiana ciepa bya bardziej wydajna, kady statek orbitujcy na tych
wysokociach stanby w pomieniach.
Statki kosmiczne musz jednak zachowywa si ostronie w grnych warstwach
atmosfery, zwaszcza podczas powrotu na Ziemi, czego dobitny dowd mielimy w dniu
tragicznego powrotu wahadowca Columbia" w lutym 2003 roku. Atmosfera jest wprawdzie
bardzo rzadka, jeeli jednak powracajcy statek leci pod zbyt ostrym ktem powyej okoo
6 stopni lub zbyt szybko, moe si zderzy z wystarczajc liczb moleku, aby wymiana
ciepa spowodowaa przekroczenie granicy wytrzymaoci cieplnej kaduba. Z drugiej strony,
jeeli statek wejdzie w atmosfer pod zbyt maym ktem, moe si od niej odbi jak
kaczka"paski kamie rzucony poziomo nad wod7.
Aby przekona si, jak bardzo ograniczona jest warstwa atmosfery, ktrej musimy si
trzyma, nie trzeba wcale zapuszcza si a do granic ter- mosfery. Kady, kto kiedykolwiek
mieszka w wieowcu, doskonale wie, e nie trzeba wznosi si w gr na wiele setek metrw,
zanim ciao zacznie protestowa. Nawet dowiadczeni alpinici, sprawni i wytrenowani,
dysponujcy butlami z tlenem, na duych wysokociach szybko zaczynaj odczuwa
wyczerpanie, ulega odmroeniom, hipotermii, mie migreny, nudnoci, uskara si na brak
apetytu i wiele innych uciliwych dolegliwoci. Na setki dobitnych sposobw organizm
potrafi przypomnie swojemu wacicielowi, e nie zosta zaprojektowany do funkcjonowania
na duych wysokociach.

Nawet w najbardziej sprzyjajcych okolicznociach napisa o warunkach na szczycie

Mount Everestu himalaista Peter Habeler kady krok na tej wysokoci wymaga kolosalnego
wysiku woli. Trzeba samego siebie zmusza do wykonania kadego mchu, kadego chwytu
rk, ktra ciy jak ow. Nieustannie towarzyszy i zagraa ci miertelne zmczenie".
Brytyjski wspinacz i filmowiec Matt Dickinson pisze w ksice The Other Side of Everest o
tym, jak uczestnik brytyjskiej wyprawy na Mount Everest w 1924 roku, Howard Somervell,
zadawi si prawie na mier, gdy fragment zainfekowanej tkanki oderwa si i zablokowa
mu tchawic"8. Nadludzkim wysikiem Somervell zdoa wykrztusi przeszkod, ktr okazaa
si caa wycika luzowa krtani".
Powszechnie znane s niedomagania, ktrym organizm ulega powyej 7500 metrw w
obszarze znanym wspinaczom jako strefa mierci lecz wielu ludzi odczuwa wyrane
osabienie, niekiedy zagraajce zdro

wiu lub nawet yciu, ju na wysokoci 4500 metrw. Podatno ma niewiele wsplnego z
fizyczn sprawnoci. Zdarza si, e babcie wietnie sobie radz na duych wysokociach,
podczas gdy ich sprawniejsze potomstwo stka bezradnie, dopki nie znajdzie si dostatecznie
nisko.
Absolutna granica ludzkiej odpornoci na dugotrwae przebywanie na duych
wysokociach wynosi okoo 5500 metrw9, lecz nawet ludzie przyzwyczajeni do ycia w
grach nie mog pozostawa bardzo dugo na takiej wysokoci. W ksice Life at the Extremes
Frances Ashcroft opisuje kopalnie siarki pooone w Andach na wysokoci 5800 metrw.
Pracujcy tam grnicy wol codziennie zej 460 metrw w d, ni przebywa nieustannie na
tej wysokoci. U ludw, ktre od wielu tysicy lat yj na duych wysokociach, ewolucja
wyksztacia nieproporcjonalnie due klatki piersiowe i puca, a gsto ich czerwonych
krwinek, odpowiedzialnych zai transport tlenu, jest o okoo jedn trzeci wiksza ni u reszty
gatunku. Istnieje jednak granica zagszczenia czerwonych krwinek, powyej ktrej pojawiaj
si kopoty ze swobodnym przepywem krwi. Co wicej, powyej 5500 metrw nawet
najlepiej przystosowany organizm kobiety nie jest w stanie zapewni wystarczajcej iloci
tlenu, aby utrzyma ci do terminowego rozwizania10.
W latach osiemdziesitych osiemnastego wieku, gdy w Europie zaczy si
eksperymentalne loty balonami, jedn z niespodzianek dla zag stanowia temperatura. W
miar wznoszenia temperatura spadaa o okoo 1,6 stopnia Celsjusza na kade 1000 metrw,
chocia logika wydawaa si podpowiada, e im bliej rda ciepa, tym powinno by cieplej.
Wyjanio si, e wznoszcy si balon nie zblia si do Soca w adnym rozsdnym znaczeniu
tego sowa. Soce znajduje si w odlegoci 93 milionw mil. Oczekiwanie zmian
temperatury w wyniku zmniejszenia si tej odlegoci o kilkaset metrw przypomina zrobienie
jednego kroku w kierunku poaru buszu w Australii aby poczu zapach dymu przez
kogo, kto znajduje si w Ohio. Odpowied sprowadza si do wspomnianej ju gstoci
moleku w atmosferze. Promieniowanie soneczne dostarcza molekuom energii, czyli
rozgrzewa" je, zwikszajc tempo ich wewntrznych drga i ruchw. Molekuy zderzaj si
ze sob, przekazujc sobie energi ciepln. Gdy w soneczny dzie czujesz na plecach ciepo
promieni sonecznych, w rzeczywistoci ciepo pochodzi od wzbudzonych moleku. Gdy
wznosisz si w balonie w gr, gsto powietrza si zmniejsza, w wyniku czego zmniejsza si
take liczba zderze midzy molekuamiPowietrze moe nam si wydawa ulotne i niewakie, nawet na poziomie morza, lecz w
rzeczywistoci ciar atmosfery wcale nie jest zaniedbywal- ny. Jak napisa ponad 100 lat temu
oceanolog Wyville Thomson: Budzc si rano ze snu i widzc na barometrze duszy o cal
supek rtci, niekiedy mamy poczucie, jakby w cigu nocy niepostrzeenie pooono na nas
ptonowy ciar11. Nie powoduje on jednak adnej niewygody, lecz dodaje nam animuszu i
pogody ducha, poniewa poruszanie si ciaa w gstszym orodku wymaga jedynie
niewielkiego zmniejszenia nacisku". Nie czujemy si zgnieceni pod cinieniem tej dodatkowej
poowy tony z tego samego powodu, dla ktrego ciao nurka nie ulega zgnieceniu gboko pod
powierzchni morza: jest w wikszej czci zbudowane z nieciliwych cieczy, ktre
rwnowa zewntrzne i wewntrzne cinienie.
Wystarczy jednak, e znajdziemy si na drodze powietrza, ktre zostao wprawione w
ruch, na przykad huraganu lub nawet nocnej bryzy, aby zda sobie spraw z jego masy. Masa
caej atmosfery wynosi okoo 5200 milionw milionw ton 25 milionw ton na kad mil
kwadratow planety cakiem sporo, jak na tak ulotn substancj. Nic dziwnego, e gazie
drzew si ami, a dachwki fruwaj, gdy te miliony ton pdz z prdkoci 50 czy 60
kilometrw na godzin. Jak pisze Anthony Smith, typowy front atmosferyczny skada si z 750
milionw ton chodnego powietrza uwizionego pod miliardem ton cieplejszego12. Trudno si

dziwi, e rezultat jest niekiedy ekscytujcy zarwno dla meteorologw, jak i dla zwykych
miertelnikw.
Energia z ca pewnoci nie jest deficytowym towarem w atmosferze. Obliczono, e
energia jednej burzy jest rwnowana czterodniowemu zuyciu elektrycznoci przez cae
Stany Zjednoczone13. W pewnych warunkach chmury burzowe rozcigaj si na wysokoci od
10 do 15 kilometrw, a wewntrz nich kr prdy wstpujce i zstpujce o prdkociach
przekraczajcych 150 kilometrw na godzin. Prdy te czsto kr tu obok siebie, o czym
wiedz piloci samolotw, ktrzy raczej unikaj latania wewntrz tego rodzaju chmur. W
wyniku caego tego wewntrznego zamieszania czsteczki wody w chmurach aduj si
elektrycznie. Z przyczyn, ktre nie s do koca znane, lejsze czsteczki aduj si dodatnio i
s unoszone przez prdy powietrzne do gry. Cisze czsteczki aduj si ujemnie i gromadz
si u podstawy chmury. Te ujemne adunki czuj nieodpart ch przedostania si na dodatnio
naadowan powierzchni Ziemi, a Opatrzno niech ma w swojej opiece wszystko, co
znajdzie si na ich

drodze. Ostrze, czyli tak zwany prekursor byskawicy porusza si z prdkoci sigajc
niekiedy 435 000 kilometrw na godzin, torujc drog gwnemu wyadowaniu, ktre
rozgrzewa powietrze na swej drodze do 28 000 stopni Celsjusza to kilka razy wicej ni
temperatura na powierzchni Soca. W dowolnym momencie na caym globie trwa rwnoczenie 1800 burz14, co daje cznie okoo 40 000 na dob. Przez cay czas, w dzie i w nocy, w
kadej sekundzie w Ziemi trafia okoo 100 byskawic. Niebo nad nasz planet nigdy nie jest
nudne.
Wikszo naszej wiedzy na temat tego, co dzieje si tam w grze, jest cakiem wieej
daty15. Prdy strumieniowe, ktre przenosz masy powietrza z prdkociami sigajcymi
niekiedy 300 kilometrw na godzin i wywieraj potny wpyw na ukady pogodowe nad
caymi kontynentami, zwykle kr na wysokoci 9-10 kilometrw, przez co ich istnienia nikt
nawet nie podejrzewa, dopki w czasie drugiej wojny wiatowej samoloty nie zaczy lata na
takich wysokociach. Nawet teraz nie rozumiemy wielu zjawisk atmosferycznych. Pewna
forma zaburzenia atmosferycznego, powszechnie znana jako turbulencja w czystym
powietrzu, od czasu do czasu wnosi nieco urozmaicenia do skdind nudnawych lotw
samolotami pasaerskimi. Okoo dwudziestu takich przypadkw rocznie jest na tyle
powanych, e wymagaj one zoenia raportu. Z tych raportw wiemy, e turbulencjom nie
towarzysz adne ukady chmur ani nic innego, co mona by wykry wizualnie lub za pomoc
radaru. S to po prostu pene gwatownych turbulencji dziury w powietrzu, pojawiajce si
znienacka na rodku spokojnego nieba. W jednym z typowych przypadkw samolot leccy z
Singapuru do Sydney w pewnym momencie znajdowa si nad rodkow Australi w
cakowicie spokojnych warunkach, gdy nagle opad o 90 metrw. Wszyscy nie przypici
pasami pasaerowie uderzyli w sufit. Dwanacie osb odnioso rany, w tym jedna powane.
Nikt nie wie, skd si bior takie dziury w powietrzu.
Mechanizm, ktry powoduje ruch powietrza w atmosferze, jest taki sam jak ten, ktry
napdza wewntrzny silnik planety. Za jedno i drugie odpowiedzialna jest konwekcja. Ciepe,
wilgotne powietrze z okolic rwnikowych wznosi si do gry, a napotka barier tropopauzy,
po czym rozprzestrzenia si w kierunku biegunw. Gdy oddala si od rwnika, ochadza si i
schodzi w d. Kiedy dotrze do powierzchni Ziemi, zaczyna szuka ob
szarw niskiego cinienia, rusza w kierunku rwnika i w ten sposb zamyka ptl.
Proces konwekcji na rwniku jest na og stabilny, a pogoda cakiem przewidywalna, lecz
w strefie umiarkowanej wzorce pogody s bardziej uzalenione od pr roku i lokalnych
warunkw, a przy tym bardziej podatne na przypadkowe ukady cinie, co ostatecznie
prowadzi do nieustannej walki midzy systemami niskiego i wysokiego cinienia. Ukady
niskiego cinienia powstaj wtedy, gdy powietrze unosi si do gry. Wraz z nim wdruj
czstki wody, tworzc chmury, z ktrych nastpnie pada deszcz. Ciepe powietrze moe unie
wicej wilgoci ni chodne, dlatego letnie oraz tropikalne burze s na og bardziej gwatowne.
Obszarom niskiego cinienia czsto towarzysz chmury i deszcz, a wysokie cinienie oznacza
zwykle pikn, soneczn pogod. Spotkanie tych dwch systemw zazwyczaj wyranie
odzwierciedla si w ukadach chmur. Na przykad stratusy, te nielu- biane, bezksztatne
pokrywy chmur zasaniajce niebo po horyzont, pojawiaj si wtedy, gdy niosce wilgo prdy
wstpujce nie maj do pdu, aby przebi si przez lec wyej stabiln warstw powietrza,
w wyniku czego rozchodz si na boki, jak dym pod sufitem. Obserwowanie rozchodzenia si
dymu z papierosa w pozbawionym przecigw pomieszczeniu moe stanowi bardzo
pouczajc lekcj na temat tego, co dzieje si w wikszej skali w atmosferze. Pocztkowo dym
unosi si prosto do gry (jest to tak zwany przepyw laminarny, jeeli chciaby zrobi na kim
wraenie), aby nastpnie rozproszy si w nieregularn, falist smug. Najwiksze superkomputery na wiecie, wsparte pomiarami w cile kontrolowanych warunkach, nie potrafi
dokadnie przewidzie ksztatu tych zmarszczek, wic powinnimy niekiedy wybaczy

meteorologom, gdy ich prby przewidywania takich zjawisk w skali caego wiata nie zawsze
s trafne.
To, co wiemy, to fakt, e ciepo pochodzce od Soca jest nierwno rozdzielone, w
wyniku czego powstaj rnice cinienia powietrza w rnych miejscach planety. Powietrze
nie znosi braku rwnowagi, wic pojawia si wiatr, ktry jest niczym innym jak tylko
deniem do wyrwnania cinienia. Powietrze zawsze przemieszcza si od obszarw
wysokiego cinienia do obszarw niskiego cinienia (jak naleaoby oczekiwa; wystarczy
wyobrazi sobie cokolwiek, co zawiera powietrze pod cinieniem, na przykad balonik, butelk
szampana, samolot z wybit szyb, aby uwiadomi sobie, jak uporczywie to sprone
powietrze usiuje przenie si gdzie indziej), a im wiksza rnica cinie, tym silniejszy
wiatr.

Podobnie jak w przypadku zderze samochodw, a waciwie wszelkich zderze, to, co my

postrzegamy jako si wiatru", nie jest po prostu proporcjonalne do jego prdkoci, lecz ronie
z kwadratem prdkoci. Wiatr wiejcy z prdkoci 300 kilometrw na godzin jest nie
dziesi, lecz sto razy silniejszy od wiatru o prdkoci 30 kilometrw na godzin, i tyle razy
bardziej niszczycielski16. Gdy dodamy do tego wiele milionw ton powietrza, efekt potrafi by
spektakularnie potny. Energia trwajcego jedn dob tropikalnego huraganu jest
porwnywalna z caorocznym zuyciem energii przez duy, bogaty kraj, taki jak Anglia lub
Francja17. |
Zasad, zgodnie z ktr atmosfera dy do rwnowagi, pierwszy zasugerowa czowiek,
ktrego nazwisko pojawia si prawie wszdzie Edmond Halley18 a rozwin w
osiemnastym wieku rodak Halleya, Geo- rge Hadley, ktry sformuowa koncepcj komrek"
(od owego czasu zwanych komrkami Hadleya"), ktre powstaj w wyniku podziau atmosfery na pionowe kolumny prdw wstpujcych i zstpujcych. Hadley by z zawodu
prawnikiem, lecz interesowa si przede wszystkim pogod (by przecie Anglikiem).
Zasugerowa midzy innymi istnienie zwizku midzy komrkami" i wirowym ruchem Ziemi
a odchyleniem kierunku ruchu mas powietrza, ktre jest odpowiedzialne za pasaty. Szczegy
tych oddziaywa opracowa w 1835 roku profesor Gustave-Gaspard de Coriolis z Ecole
Polytechnique w Paryu, dlatego zjawisko to nosi nazw efektu Coriolisa (drugim powodem
do chway byo wprowadzenie do uytku na terenie uczelni poideek z wod, ktre zreszt do
dzi s tam nazywane Corios19). Ziemia wiruje z prdkoci 1675 kilometrw na rwniku.
Prdko ta zmniejsza si w miar oddalania od rwnikalecz w Londynie lub Paryu wynosi
jeszcze okoo 900 kilometrw na godzin z powodw, ktre staj si oczywiste, gdy o tym
pomyle. Jeeli stoisz na rwniku, na powierzchni wirujcej Ziemi, musisz wraz z ni
pokona cakiem spor odlego, aby po penym obrocie wrci w to samo miejsce. Jeeli
stoisz w pobliu bieguna, w trakcie penego obrotu pokonasz tylko kilka metrw. Lecz w obu
przypadkach obrt trwa 24 godziny, zatem im bliej rwnika si znajdujesz, tym szybciej si
krcisz.
Efekt Coriolisa polega na tym, e kade ciao, ktre porusza si w powietrzu rwnolegle do
powierzchni Ziemi, stopniowo skrca w prawo na pkuli pnocnej lub w lewo na
poudniowej. W rzeczywistoci efekt skrcania jest pozorny, a spowodowany jest ruchem
wirowym Ziemi. Standardowy sposb wyjanienia efektu Coriolisa polega na tym, aby
wyobrazi
sobie du karuzel. Stoisz na jej obwodzie, a kto bdcy w rodku rzuca do ciebie pik.
Zanim pika doleci do ciebie, wraz z karuzel przemiecisz si o kawaek obwodu i pika
przeleci obok ciebie. Z twojej perspektywy wyglda to jednak tak, jakby pika skrcia w
powietrzu. Z tego samego powodu w atmosferze powstaj wirujce ukady prdw
powietrznych, od zwykych niw i wyw po wirujce jak bki huragany20. Efekt Coriolisa
jest rwnie odpowiedzialny za wiele innych zjawisk, na przykad odchylenie kierunku lotu
pociskw artyleryjskich. Artylerzyci musz to uwzgldni przy celowaniu, poniewa pocisk
wystrzelony na odlego 15 mil skrci w trakcie lotu o okoo 100 jardw i bez poprawki na
efekt Coriolisa wpadnie z pluskiem do morza.
Niezalenie od tego, e z praktycznego i psychologicznego punktu widzenia zjawiska
pogodowe s istotne niemal dla kadego czowieka, meteorologia jako nauka zaistniaa
dopiero pod koniec osiemnastego wieku (aczkolwiek samo okrelenie meteorology pojawio
si po raz pierwszy w 1626 roku, w ksice T. Grangera na temat logiki).
Uprawianie meteorologii opiera si midzy innymi na precyzyjnych pomiarach
temperatury, a konstrukcja dobrego termometru jest trudniejsza, ni mogoby si wydawa,
poniewa wymaga wywiercenia idealnie rwnego otworu w szklanej rurce, co bardzo dugo
stanowio problem nie do pokonania. Pierwsz osob, ktra go rozwizaa, by pochodzcy z

Gdaska holenderski uczony Daniel Gabriel Fahrenheit, ktry w 1717 roku sporzdzi
pierwszy dokadny termometr. Z nieznanych powodw wyskalowa swj przyrzd w taki
sposb, e temperatura zamarzania wody wynosia 32 stopnie, a temperatura wrzenia
odpowiadaa na jego skali 212 stopniom. Ta numeryczna ekscentryczno od samego pocztku
nie wszystkim odpowiadaa, i w 1742 roku szwedzki astronom, Anders Cel- sius,
zaproponowa konkurencyjn skal. Jakby na dowd, e wynalazcy rzadko trafiaj za
pierwszym podejciem, Celsius przypisa 0 stopni temperaturze wrzenia oraz 100 stopni
temperaturze zamarzania wody21, lecz wkrtce potem zostay one zamienione.
Osob najczciej identyfikowan jako ojciec nowoczesnej meteorologii jest angielski
aptekarz Luk Howard, ktry sta si znany w pocztkach dziewitnastego wieku. Howard jest
pamitany gwnie dziki temu, e w 1803 roku nada nazwy rnym typom chmur22. By
wprawdzie aktyw

nym i szanowanym czonkiem Linnaean Society i zastosowa zasady tego stowarzyszenia w

swojej klasyfikacji, ale jako forum dla jej ogoszenia wybra raczej mniej znane Askesian
Society (czonkw Askesian Society, jak wspomniaem w jednym z wczeniejszych
rozdziaw, cechowaa skonno do naduywania przyjemnoci zwizanych ze stosowaniem
podtlenku azotu, wic moemy tylko mie nadziej, e potraktowali prezentacj Howarda z
trzew uwag, na ktr niewtpliwie zasugiwaa. W tej kwestii uczniowie Howarda s
zadziwiajco dyskretni).
Howard podzieli chmury na trzy grupy: warstwowe stratusy, kbiaste cumulusy (od
aciskiego cumulus oznaczajcego kopiec") oraz cirrusy (od aciskiego cirrus
oznaczajcego lok"), wysokie, cienkie, pierzaste formacje, ktre na og wr ochodzenie.
Do tych trzech zasadniczych typw doda nastpnie czwarty, nimbus (od aciskiego sowa
oznaczajcego chmur), dla chmur deszczowych. Pikno jego systemu polegao na tym, e
podstawowe elementy mog by dowolnie czone, aby opisa dowolny ksztat i rozmiar
chmurystratocumulus, cirrostratus, cumulonim- bus i tak dalej. Klasyfikacja natychmiast
zostaa zaakceptowana, i to nie tylko w Anglii. Goethe by tak zachwycony, e zadedykowa
Howardowi cztery wiersze.
System Howarda zosta w pniejszych latach znacznie rozszerzony23. Encyklopedyczny
International Cloud Atlas liczy dwa tomy, lecz niemal aden z pniejszych typw chmur
(mammatus, pileus, nebulosis, spissa- tus, floccus oraz mediocris stanowi reprezentatywn
prbk) nie przyj si ani poza meteorologi, ani nawet wrd samych meteorologw. W
pierwszym, znacznie szczuplejszym wydaniu atlasu, z 1896 roku, chmury byy podzielone na
dziesi podstawowych typw, z ktrych najbardziej pulchny by przypominajcy poduszk
cumulonimbus*. Wydaje si, e std wzio si powiedzenie to be on cloud nine"**24.
* Jeeli kiedykolwiek zastanowio ci, dlaczego cumulusy maj na og pikne, wyranie
zarysowane granice, podczas gdy inne chmury s zwykle znacznie bardziej rozmyte, to
wyjanienie kryje si w tym, te cumulusy s zbudowane z wody. Midzy wilgotnym wntrzem
cumulusa a suchym powietrzem wok niego istnieje ostra granica, poniewa kada czsteczka
wody, ktra znajdzie si poza granic chmury, natychmiast paruje i znika. W ten sposb
chmura zachowuje wyran granic. Znacznie wyej pooone cirrusy s zbudowane z
krysztakw lodu, wic strefa graniczna midzy chmur i otoczeniem nie jest tak jednoznaczna
i dlatego krawdzie cirrusw s bardziej rozmyte.
Dosownie: by na dziewitej chmurze, odpowiednik polski by w sidmym niebie
(przyp. tum.).
Mimo potgi i furii ywiou, jaki potrafi czasem sprowadzi przypominajca kowado
burzowa chmura, wikszo z nich jest w rzeczywistoci cakiem nieszkodliwa i do
niematerialna. Puszysty letni cumulus o rednicy kilkuset metrw moe zawiera nie wicej
ni 100-150 litrw wody25, mniej wicej tyle, ile potrzeba do wypenienia wanny", jak pisze
James Trefi. Aby pozna ulotny, niematerialny charakter chmur, wystarczy przej si przez
mg, ktra przecie jest niczym innym jak chmur, ktrej nie chce si lata. Cytujc ponownie
Trefia: Jeeli przejdziesz 100 metrw we mgle, wejdziesz w kontakt z tak niewielk iloci
wody, rwn zaledwie poowie cala szeciennego, e nie starczy nawet na porzdny yk".
Chmury nie s wielkimi zbiornikami wody. Zaledwie 0,035 procent ziemskich zasobw
sodkiej wody kry nad nami w dowolnie wybranym momencie26.
Prognozy dla spadajcej z nieba czsteczki wody s bardzo rne, w zalenoci od miejsca,
w ktre trafi27. Jeeli znajdzie si na urodzajnej ziemi, zostanie pochonita przez roliny lub
bezporednio odparowana w cigu kilku dni lub nawet godzin. Jeeli znajdzie drog do wd
gruntowych, moe nie zobaczy wiata sonecznego przez wiele lat, a nawet tysicy lat, jeeli
dojdzie na znaczn gboko. Gdy patrzysz na jezioro, widzisz zbir moleku, ktre spdziy
w tym miejscu, rednio rzecz biorc, ca dekad. Dla oceanu ten czas wynosi prawdopodobnie

okoo 100 lat cznie okoo 60 procent czsteczek wody, spadajcych na Ziemi w postaci
deszczu, paruje i wraca do atmosfery w cigu jednego lub dwch dni, po czym spdzaj tam
okoo tygodnia (Drury twierdzi, e dwanacie dni), zanim ponownie trafi do kropli deszczu.
Parowanie stanowi szybki proces, o czym atwo mona si przekona, obserwujc kau w
soneczny, letni dzie. Nawet co tak duego jak Morze rdziemne wyparowaoby w cigu
zaledwie 1000 lat, gdyby nie byo nieustannie uzupeniane28. Takie zdarzenie zaszo okoo 6
milionw lat temu, wywoujc proces znany w nauce jako mesyski kryzys zasolenia29.
Wszystko zaczo si od tego, e ruch kontynentw spowodowa zamknicie Cieniny
Gibraltarskiej. W miar wysychania Morza rdziemnego parujca z niego woda opadaa w
postaci deszczu, take na inne, okoliczne morza, stopniowo je rozcieczajc. W rezultacie
coraz wiksze obszary mrz zamarzay w zimie, zwikszajcy si obszar lodu odbija coraz
wicej ciepa sonecznego, a w kocu doszo do kolejnego zlodowacenia. W kadym razie tak
mwi teoria.
Tak czy inaczej, wiemy na pewno, o ile w ogle mona co wiedzie na

pewno, e niewielka zmiana dynamiki Ziemi moe mie reperkusje przekraczajce moliwoci
naszej wyobrani. Podobne zdarzenie, jak niebawem zobaczymy, mogo nawet przyczyni si
do stworzenia nas samych.
Prawdziwym motorem wikszoci globalnych zjawisk na powierzchni Ziemi s oceany.
Meteorolodzy w coraz wikszym zakresie traktuj oceany i atmosfer jako jeden system, wic
musimy teraz powici im nieco uwagi. Woda jest wspaniaym orodkiem do
przechowywania oraz transportu ciepa. Due akweny wodne stanowi niewyobraalnie
wydajne rezerwuary ciepa. Ciepy prd zatokowy Golfsztrom w cigu jednego dnia dostarcza
do Europy ilo ciepa rwnowan wiatowemu zuyciu wgla w cigu dziesiciu lat30. To
dlatego zimy w Wielkiej Brytanii oraz Irlandii s tak agodne w porwnaniu z Kanad i Rosj.
Woda nagrzewa si powoli, dlatego w jeziorach i basenach kpielowych jest zimna nawet w
upalne dni. Z tego powodu istnieje rnica midzy oficjalnym, astronomicznym pocztkiem
wiosny a faktycznym poczuciem pocztku wiosny u wikszoci z nas31. Wiosna na pkuli
pnocnej zaczyna si w marcu, lecz na og zaczynamy j dostrzega w kwietniu, i to nie
wszdzie.
Oceany nie stanowijednolitej masy wody. Rnice temperatury, zasolenia, gbokoci,
gstoci i innych waciwoci wpywaj na transport ciepa, co z kolei wywiera wpyw na
klimat. Na przykad Atlantyk jest bardziej sony ni Pacyfik, co zreszt ma swoje dobre strony.
Silniej zasolona woda jest cisza, a cisza woda opada na dno. Bez tego dodatkowego
obcienia, zwizanego z zasoleniem, prdy atlantyckie podayby a do Arktyki, ogrzewajc
biegun pnocny, lecz pozbawiajc Europ caego tego bogosawionego ciepa. Gwnym
czynnikiem transportu ciepa na Ziemi jest tak zwana cyrkulacja termohaliczna, na ktr
skadaj si powolne, stateczne prdy pynce gboko pod powierzchni wody*, odkryOkazuje si, e to okrelenie oznacza rne rzeczy dla rnych ludzi. W listopadzie 2002
roku Carl Wunsch z MIT opublikowa w Science" raport zatytuowany Whai ls the
Thermohaline Circulation?, w ktrym zwrci uwag, e okrelenie to jest uywane w
czoowych czasopismach fachowych dla oznaczenia co najmniej siedmiu rnych zjawisk
(cyrkulacja na poziomie gbinowym, cyrkulacja napdzana przez rnice gstoci lub
pywalnoci, poudnikowa zwrotna cyrkulacja masy" i tak dalej), aczkolwiek wszystkie one
dotycz cyrkulacji oceanicznych oraz transportu ciepa. W takim ostronym, niejednoznacznym, oglnym sensie uyem go take i tutaj.
te w 1797 roku przez uczonego i awanturnika, hrabiego Rumforda. Zaczyna si od tego, e
gdy wody powierzchniowe dotr w okolice Europy, staj si gstsze i opadaj na due
gbokoci, gdzie zaczynaj powoln wdrwk z powrotem na poudniow pkul. Gdy
osign Antarktyk, zostaj wcignite w Antarktyczny Prd Wokbiegunowy, wraz z ktrym
s przemieszczane na Pacyfik. Proces ten jest bardzo powolny od pnocnego Atlantyku do
rodka Pacyfiku woda pynie ptora tysica lat lecz przenosi znaczne iloci wody oraz
ciepa i wywiera ogromny wpyw na klimat.
(Gdyby kto si dziwi, w jaki sposb mona sprawdzi, ile czasu potrzebuje kropla wody
na przedostanie si z jednego oceanu na drugi, odpowied jest nastpujca: naukowcy mierz
stenie pewnych zwizkw w wodzie, na przykad chlorofluorowglowodorw. Wiedzc,
kiedy pojawiy si w powietrzu, i porwnujc wyniki pomiarw stenia w rnych miejscach
i na rnych gbokociach, potraftzdo du pewnoci wyrysowa cakiem dokadn map
ruchw wody32).
Cyrkulacja termohaliczna nie tylko przenosi ciepo. Pionowe prdy wodne pomagaj take
miesza skadniki odywcze, zwikszajc objto oceanu dostpn dla ryb i innych stworze
morskich. Okazuje si niestety, e cyrkulacja moe by bardzo czua na zmiany. Symulacje
komputerowe wskazuj, e nawet niewielkie zmiany zasolenia oceanw, na przykad

wywoane przez przyspieszone topnienie lodu na Grenlandii, moe katastrofalnie zakci cay
cykl.
Jest jeszcze jedna bardzo wana rzecz, ktr zawdziczamy oceanom. Pochaniaj one
olbrzymie iloci dwutlenku wgla i umoliwiaj jego bezpieczne skadowanie. Jedn z
interesujcych cech naszego Ukadu Sonecznego jest to, e obecnie Soce pali si okoo 25
procent janiej ni w okresie powstawania Ukadu. Powinno to spowodowa powane zwikszenie temperatury Ziemi. Jak uj to angielski geolog Aubrey Manning: Ta kolosalna zmiana
powinna wywrze absolutnie katastrofalny efekt na Ziemi, lecz okazuje si, e nasz wiat
prawie wcale tego nie odczu".
Co zatem jest tym czynnikiem, ktry stabilizuje i ochadza naszplane- t? ycie. Biliony
malekich morskich organizmw, o ktrych wikszo z nas nigdy nie syszaaotwornice,
kokoiity i glony wapiennepochaniaj wgiel atmosferyczny, ktry w postaci dwutlenku
wgla spada do oceanu wraz z deszczem, po czym przetwarzaj go (wykorzystujc take inne
substancje) i buduj z niego swoje malekie muszle. Uwiziony

w muszlach wgiel nie ulega ju odparowaniu i nie wraca do atmosfery, gdzie gromadziby si
w postaci niebezpiecznego gazu cieplarnianego. Gdy otwomice, kokolity i inne yjtka gin i
opadaj na dno oceanu, z ich muszli stopniowo powstaj wapienie. Gdy podziwiamy pikne,
naturalne ksztaty angielskich biaych klifw w okolicach Dover, niewiarygodna wy- daje si
myl, e s one zbudowane niemal wycznie z malekich, martwych organizmw, lecz
jeszcze bardziej godna uwagi jest ilo wgla, ktr wsplnie zuyy. Szeciocalowa kostka
kredy z Dover stanowi rwnowarto ponad 1000 litrw dwutlenku wgla, ktry raczej nie
poprawiby nam klimatu, gdyby nie zosta schwytany przez te dobroczynne yjtka. cznie w
ziemskich skaach uwiziona jest okoo 20 000 razy wiksza ilo wgla ni w atmosferze33.
Wikszo tego wapienia prdzej czy pniej zasili wulkany. Wulkany ponownie oddadz
wgiel do atmosfery, z ktrej wrci on na Ziemi w deszczu, zamykajc ptl zwan
dugofalowym cyklem wglowym. Jest to bardzo dugotrway proces przecitny atom
wgla potrzebuje okoo p miliarda lat na jedno okrenie lecz dziaa zadziwiajco
skutecznie, utrzymujc stabilny klimat na caej planecie.
Niestety, nasza nieostrona cywilizacja przyczynia si do zakcenia tego cyklu,
wypuszczajc do atmosfery ogromne nadwyki wgla i nie pytajc otwomic, czy s na to
przygotowane. Szacuje si, e od 1850 roku dooylimy do atmosfery okoo 100 miliardw
ton dodatkowego dwutlenku wgla, a obecnie dokadamy okoo 7 miliardw ton rocznie. W
oglnym rachunku nie jest to wcale ogromna ilo, poniewa sama natura posya do atmosfery
okoo 200 miliardw ton rocznie gwnie na skutek dziaalnoci wulkanw oraz rozkadu
rolin prawie trzydzieci razy wicej ni nasze auta i fabryki. Wystarczy jednak spojrze na
smog, ktry wisi w powietrzu nad niektrymi miastami, a czasem nawet nad Wielkim
Kanionem Kolorado czy klifami w Dover, aby zda sobie spraw z konsekwencji naszego
wglowego wkadu w atmosfer.
Na podstawie bada bardzo starych prbek lodu wiemy, e naturalny" stosunek
dwutlenku wgla w atmosferze34 czyli taki, jaki by, zanim zacz rosn na skutek naszej
aktywnoci przemysowej wynosi okoo 280 czci na milion. W 1958 roku, gdy
zaczlimy zwraca na uwag, wynosi 315 czci na milion. Dzisiaj jest to ponad 360 czci
na milion i wzrasta o okoo wier procentu rocznie. Prognoza na koniec dwudziestego
pierwszego stulecia to 560 czci na milion.
Jak dotd ziemskie oceany oraz lasy (ktre take absorbuj sporo wgla) potrafiy uchroni
nas przed skutkami naszej wasnej nieostronoci, lecz, jak uj to Peter Cox z British
Mctcorological Office: Istnieje krytyczna granica, przy ktrej biosfera przestanie chroni nas
przed efektami naszych emisji i zacznie je wrcz wzmacnia". Istniej obawy, e moe wtedy
nastpi raptowny wzrost temperatury Ziemi. Niektre gatunki drzew oraz innych rolin nie
bd w stanie zaadaptowa si do nowych warunkw i wygin, a ich zapasy wgla jeszcze
spotgujproblem. Takie cykle zdarzay si ju w przeszoci naszej planety, nawet bez udziau
czowieka. Dobra wiadomo jest taka, e take i w tym wzgldzie natura jest cudownie
elastyczna. Jest niemal pewne, e w kocu cykl wglowy si powtrzy i Ziemia powrci do
szczliwego stanu stabilnoci. Ostatnim razem zajo jej to zaledwie 60 tysicy lat.

Rozdzia 18
MORZA I OCEANY
Wyobra sobie ycie w wiecie zdominowanym przez tlenek wodoru, zwizek
pozbawiony smaku oraz zapachu, ktrego waciwoci s tak zmienne, e cho na og jest
nieszkodliwy, potrafi take by miertelnie niebezpieczny1. W zalenoci od swego stanu
moe ci oparzy lub zamrozi. W obecnoci pewnych zwizkw organicznych tworzy
zoliwe kwasy wglowe, ktre potrafi ogooci drzewa z lici, a marmurowe pomniki dostaj
od nich ospy. W duych ilociach, gdy si nim potrznie, potrafi uderzy z furi, ktrej nie
wytrzyma adna ludzka budowla. Nawet dla istot, ktre nauczyy si z nim y, czsto stanowi
mordercz substancj. My nazywamy go wod.
Woda jest wszdzie. Okoo 80 procent ziemniaka stanowi woda, krowy 74 procent,
bakterii s 75 procent2. Pomidor, przy 95 procentach, jest waciwie wycznie zrobiony z
wody. Okoo 65 procent czowieka stanowi woda, czynic z nas w wikszym stopniu ciecz ni
cokolwiek innego, i to w proporcji prawie dwa do jednego. Woda jest dziwn substancj. Jest
przezroczysta i nie ma ksztatu, lecz mimo to tsknimy do jej obecnoci. Nie ma smaku, a
mimo to kochamy jej smak. Pokonujemy olbrzymie odlegoci i pacimy fortun, eby
zobaczy j w blasku soca. Wiemy, e jest niebezpieczna i e kadego roku ton w niej
tysice ludzi, lecz nie moemy si powstrzyma przed baraszkowaniem w niej.
Woda jest tak wszdobylska, e czsto zapominamy o tym, jak niezwyk jest substancj.
Niemal adna z jej cech nie moe by podstaw wiarygodnego przewidywania waciwoci
innych cieczy i vice versa3. Gdyby nie wiedzia niczego o wodzie i wyciga wnioski na
podstawie zachowania zwizkw chemicznie najbardziej z ni spokrewnionychmianowicie
selenowodoru lub siarkowodoru oczekiwaby temperatury wrzenia w okolicy minus 93
stopni Celsjusza oraz stanu gazowego w temperaturze pokojowej.
280
Wikszo cieczy zmniejsza objto przy ochadzaniu. Woda take, ale tylko do pewnego
momentu. Gdy dojdzie do temperatury bliskiej zamarzania, zaczyna perwersyjnie,
oszukaczo, wprost nie do uwierzenia si rozszerza. Gdy ju zamarznie, jej objto jest
prawie o jedn dziesit wiksza, ni bya uprzednio4. Z tego powodu ld pywa po powierzchni wody, kompletnie dziwaczna waciwo"5, jak uj to Johii Gribbin. Gdyby nie ta
wspaniaa przewrotno wody, ld tonby w wodzie, a jeziora i oceany zamarzayby od dou,
a nie od gry. Bez izolujcej warstwy powierzchniowego lodu ciepo byoby szybciej
wypromieniowy- wane, zostawiajc za sob jeszcze chodniejsz wod i jeszcze bardziej
zwikszajc ilo powstajcego przy dnie lodu. Niebawem nawet oceany zamarzyby na ko i
niemal na pewno pozostayby zamarznite na bardzo dugi czas, prawdopodobnie na zawsze.
Raczej nie byyby to warunki sprzyjajce podtrzymaniu ycia. Na nasze szczcie woda
wydaje si nie przestrzega regu chemii ani praw fizyki.
Wszyscy wiemy, e wzorem chemicznym wody jest H20, co oznacza, e czsteczka wody
skada si z dwch atomw wodoru poczonych z nieco wikszym atomem tlenu. Atomy
wodoru przyczepiaj si mocno do swego tlenu, lecz tworz take dorane wizania z innymi
czsteczkami wody. Maj one tak natur, e angauj si w pewnego rodzaju taniec z
ssiadami, tworzc chwilowe pary, a nastpnie przeskakujc dalej, jak nieustannie zmieniajcy
si partnerzy w kadrylu6, aby uy barwnego porwnania, ktrego autorem jest Robert Kunzig.
Zawarto szklanki wody nie robi wraenia nadmiernie ruchliwej, lecz kada jej czsteczka
zmienia partnerw miliardy razy na sekund. Dziki temu czsteczki wody cz si ze sob,
tworzc kaue i jeziora, ale nie na tyle mocno, aby nie dao si ich atwo rozdzieli, gdy na
przykad kto wykonuje skok na gwk do wody. W dowolnym momencie tylko 15 procent
czsteczek wody styka si z jakim ssiadem7.

Wizanie jest jednak na tyle silne, e umoliwia wodzie wspinanie si do gry w pniach
drzew, a take stanowi przyczyn niezwykej determinacji, z jak krople wody na masce
samochodu cz si ze sob. Z tej samej przyczyny wod charakteryzuje napicie
powierzchniowe. Czsteczki wody na powierzchni s przycigane mocniej przez ssiednie
czsteczki ; wody, znajdujce si obok i pod powierzchni, ni przez czsteczki powie- | trza
znajdujce si nad powierzchni. Dziki temu powstaje pewnego ro- j dzaju bonka,
dostatecznie mocna, aby mogy si na niej utrzyma niewiel
281

kie owady oraz kaczki" rzucone poziomo nad powierzchni wody paskie kamienie. Z tego
samego powodu tak zwana deska paski skok do wody potrafi by tak bolesna.
Truizmem byoby stwierdzenie, e bez wody bylibymy zgubieni. Organizm ludzki bardzo
szybko zaczyna odczuwa brak wody. Po kilku dniach bez wody wargi zanikaj,, jakby zostay
amputowane, dzisa ciemniej nos skraca si do poowy dugoci, a skra wok oczu ciga
si do tego stopnia, e uniemoliwia mruganie"9, wedug jednego z opisw. Woda jest dla nas
tak wana, e atwo przeoczy fakt, i prawie caa woda na Ziemi jest trujca miertelnie
trujca z powodu zawartoci soli.
Sl jest nam niezbdna do ycia, lecz w bardzo maych ilociach. Woda morska zawiera o
wiele wicej soli okoo siedemdziesit razy wicej ni jestemy w stanie metabolizowa.
Litr morskiej wody zawiera rednio okoo 2,5 yeczki zwykej, spoywczej soli, lecz take
wiksze iloci rnych pierwiastkw, zwizkw chemicznych, rozpuszczonych cia staych,
ktre okrela si kolektywn nazw soli9. Proporcje tych soli i mineraw w naszych tkankach
s niesamowicie podobne do ich zawartoci w wodzie morskiejpocimy si i paczemy wod
morsk10, jak ujli to Margu- lis i Sagan, lecz nie tolerujemy ich w pokarmie. Jeeli spoyjesz
zbyt duo soli, twj metabolizm bardzo szybko znajdzie si w stanie kryzysu. Molekuy wody
zbiegn si ze wszystkich stron, jak ochotnicza stra poarna, aby rozcieczy i usun z
organizmu nag dawk soli, zostawiajc komrki w stanie odwodnienia niebezpiecznego
niedoboru wody, ktra jest im niezbdna do normalnego dziaania. W ekstremalnych
sytuacjach odwodnienie moe doprowadzi do apopleksji, utraty wiadomoci, a nawet
uszkodzenia mzgu. W tym czasie zapracowane komrki krwi bd transportowa sl do
nerek, ktre wkrtce zostan przecione i si wycz. Wyczenie nerek prowadzi do
mierci. Dlatego nie pijemy wody morskiej.
Na Ziemi znajduje si1 .Imiliania-kilometrw szeciennych wody i tak ju pozostanie na
zawsze11. System jest zamknity praktycznie rzecz biorc, wody ani nie przybywa, ani nie
ubywa. Woda, ktr pijesz dzisiaj, bya ju tutaj wtedy, gdy Ziemia bya jeszcze cakiem
moda. Okoo 3,8 miliarda lat temu oceany osigny swoj obecn objto, przynajmniej w
przyblieniu12.
wiat wody jest nazywany hydrosfer, na ktr w przewaajcej czci skadaj si
oceany. A 97 procent wody na naszej planecie znajduje si w morzach i oceanach, z ktrych
najwikszy jest Pacyfik jego po
wierzchnia przewysza powierzchni wszystkich ldw razem wzitych. Pacyfik zawiera
nieco wicej ni poow caej wody morskiej (51,6 procent), Atlantyk 23,6 procent, Ocean
Indyjski 21,2 procent, zostawiajc zaledwie 3,6 procent dla wszystkich pozostaych mrz13.
rednia gboko oceanw wynosi 3,86 kilometra. Pacyfik jest rednio o okoo 300 metrw
gbszy ni Atlantyk i Ocean Indyjski; 60 procent powierzchni planety stanowi woda o
gbokoci przekraczajcej 1,6 kilometra. Jak pisze Philip Bali, nasza planeta powinna raczej
nazywa si Woda, a nie Ziemia14.
Tylko okoo 3 procent wody na naszej planecie stanowi woda sodka15. Wikszo z niej
istnieje w postaci lodowcw. Tylko bardzo niewielk ilo 0,036
procentazawierajjeziora, rzeki i inne zbiorniki sodkiej wody, a jeszcze mniejsza ilo
zaledwie 0,001 procenta istnieje w postaci chmur lub pary wodnej. Prawie 90 procent
ziemskiego lodu znajduje si na Antarktydzie, a wikszo z pozostaych 10 procent na
Grenlandii. Zdobywca bieguna poudniowego stoi na ponad dwumilowej warstwie lodu; na
biegunie pnocnym pokrywa lodu liczy zaledwie 15 stp16. Na Antarktydzie znajduje si 6
milionw mil szeciennych lodu wystarczajco duo, aby podnie poziom oceanw o 200
stp, gdyby cay ten ld uleg stopieniu17. Gdyby natomiast caa woda z atmosfery spada w
postaci deszczu i utworzya rwn warstw, poziom wody w oceanach podnisby si zaledwie
o kilka centymetrw.

Poziom wody w oceanach, czyli tak zwany poziom morza, stanowi zreszt czysto
pojciow koncepcj. Morza i oceany nie maj jednakowego poziomu. Prdy, wiatry, sia
Coriolisa oraz inne efekty powoduj znaczne rnice poziomw wody midzy oceanami, a
nawet w obrbie jednego oceanu. Poziom Pacyfiku jest o okoo ptorej stopy wyszy w
zachodniej czci, co stanowi konsekwencj siy odrodkowej wywoanej przez ruch wirowy
Ziemi. Gdy popychasz bali z wod, woda w balii ma tendencj do przemieszczania si w
przeciwnym kierunku, jakby niechtnie dawaa si przemieszcza. Na podobnej zasadzie
wirowy ruch Ziemi w kierunku wschodnim powoduje spitrzanie wody na zachodnim kracu
oceanu.
Biorc pod uwag rol oceanw w yciu planety, wiat nauki zaska- kujco pno zacz
si nimi interesowa. Jeszcze w dziewitnastym wieku znaczna cz naszej wiedzy na temat
oceanw opieraa si na tym, co wyrzucay one na brzeg, lub na tym, co pozwalao si
schwyta w sieci rybackie. Niemal wszystko, co istniao na pimie, stanowiy anegdoty lub
przypuszczenia, nie poparte fizycznymi dowodami. W latach trzydzie

stych dziewitnastego wieku brytyjski przyrodnik Edward Forbes bada dna Atlantyku oraz
Morza rdziemnego i stwierdzi, e na gbokoci wikszej ni 600 metrw nie istnieje ycie
w adnej postaci. Stwierdzenie wydawao si rozsdne, zwaywszy na fakt, e na takiej
gbokoci nie ma wiata, a zatem nie ma take rolin, natomiast panuj tam ekstremalne cinienia. W tej sytuacji pewn niespodziank sprawi podmorski kabel telegraficzny, ktry zosta
w 1860 roku wycignity na powierzchni z gbokoci ponad trzech kilometrw w celu
dokonania naprawy. By gsto obronity przez korale, miczaki i inne ywe istoty.
Powane, systematyczne badanie mrz zaczo si dopiero w 1872 roku, gdy ekspedycja
zorganizowana wsplnie przez British Museum, Royal Society oraz brytyjski rzd wyruszya z
Portsmouth na byym okrcie wojennym HMS Challenger". Przez trzy i p roku
Challenger" eglowa wok globu, pobierajc prbki wody, owic ryby i wlokc drag po
dnie. Bya to ewidentnie do ponura i monotonna podr, gdy cznie zdezerterowaa jedna
czwarta z 240 naukowcw i czonkw zaogi, a osiem osb zmaro lub oszalao wpdzone
w szalestwo przez otpiajc rutyn wieloletniego traowania"18, jak pisze historyk Samantha
Weinberg. Challenger" przepyn jednak prawie 70 000 mil morskich, zebra egzemplarze
ponad 4700 nowych gatunkw organizmw morskich, informacje, ktre zgromadzi,
wypeniy pidziesiciotomowy raport (jego sporzdzenie trwao dziewitnacie lat), a take
da wiatu nazw nowej dyscypliny naukowej oceanografii19. Wykonane w trakcie podry
Challengera" pomiary gbokoci wykazay, e na rodku Atlantyku znajduj si podwodne
gry, co niektrych skonnych do entuzjazmu obserwatorw zachcio do spekulacji, e
znaleziony zosta zaginiony kontynent Atlantyda.
Wikszo instytucji naukowych nadal ignorowaa morza, wic ich dalsze badanie
przypado w udziale penym zaangaowania, lecz nielicznym amatorom. Nowoczesne badania
gbin zapocztkowali w 1930 roku Charles William Beebe i Otis Barton. Byli wprawdzie
rwnorzdnymi partnerami, lecz barwna osobowo Beebe'a zdecydowanie bardziej
przycigaa uwag mediw. Urodzi si w 1877 roku w Nowym Jorku w do zamonej
rodzinie, studiowa zoologi na Columbia University, po czym podj prac jako kustosz
kolekcji ornitologicznej w New York Zoological Society. Zajcie okazao si na tyle nudne, e
niebawem je porzuci i przez nastpne 25 at podrowa po Azji i Ameryce Poudniowej,
zazwyczaj w towarzystwie jednej z licznych atrakcyjnych asystentek penicych pomysowo
zdefiniowane funkcje historyka i technika", konsultanta ds. problemw ryb" i tym
podobne20. Koszty tych wypraw pokrywa z dochodw za ksiki, ktrych tytuy mwi same
za siebieEdge ofthe Jungle, Jungle Days cho wyda take powane naukowe pozycje z
zakresu zoologii i ornitologii.
W poowie lat dwudziestych, w trakcie podry na wyspy Galapagos, odkry urok
dyndania", jak sam okrela nurkowanie w morzu. Wkrtce potem spotka Bartona21, ktry
pochodzi z jeszcze bogatszej rodziny, rwnie ukoczy Columbia University i take tskni
do przygd. Wszystkie zasugi niemal zawsze przypisywane sBeebe'owi, lecz w
rzeczywistoci to Barton zaprojektowa pierwsz batysfer (od greckiego sowa oznaczajcego
gboki") i wyoy 12 000 dolarw na koszty jej wykonania. Bya to maa, lecz mocna
komora, odlana z grubego na ptora cala elaza, z dwoma maymi okienkami, wykonanymi z
grubego na trzy cale kwarcu. Miecia dwie osoby, pod warunkiem e byy one przygotowane
na ekstremalnie bliski kontakt. Nawet wedle wczesnych standardw bya to nieskomplikowana technologia. Batysfera bya pozbawiona jakiegokolwiek napdu po prostu
zwisaa na dugiej liniei miaa bardzo prymitywny system regeneracji powietrza: do
zneutralizowania wydychanego dwutlenku wgla stosowano otwarte puszki z wapnem
sodowym, natomiast w celu absorbowania wilgoci otwierano ma tubk chlorku wapnia, nad
ktr od czasu do czasu trzeba byo macha miotek z palmowych lici, aby pobudzi reakcje
chemiczne22.

Bezimienna maa batysfera spenia jednak zadanie, do ktrego zostaa zaprojektowana.

Ju podczas pierwszego zanurzenia, w czerwcu 1930 roku na Bahamach, Barton i Beebe
ustanowili rekord wiata, schodzc na gboko 183 metrw. W 1934 roku zeszli na
gboko ponad 900 metrw. Ten rezultat zosta pobity dopiero po dmgiej wojnie wiatowej.
Barton by przekonany, e ich batysfera bya zdolna do bezpiecznego zejcia na gboko
okoo 1400 metrw, aczkolwiek naprenia wystpujce na sworzniach i nitach byy
doskonale syszalne z kadym kolejnym metrem. Byo to brawurowe i ryzykowne
przedsiwzicie. Na gbokoci 900 metrw mae okienka batysfery byy wystawione na
cinienie 19 ton na cal kwadratowy. Gdyby przekroczyli granic ich wytrzymaoci, mier na
takiej gbokoci byaby natychmiastowa, o czym Beebe nigdy nie omieszka wspomnie w
swoich licznych ksikach, artykuach i audycjach radiowych. Ich gwne zmartwienie
stanowia jednak okrtowa wcigarka,

obciona metalow batysfer oraz dwiema tonami stalowego kabla. Awaria systemu
wcigania posaaby batysfer na dno oceanu i nic nie byoby w stanie ich uratowa.
Ich osigniciom w pokonywaniu coraz wikszych gbokoci nie towarzyszyy jednak
wartociowe odkrycia naukowe. Napotkali wprawdzie wiele nigdy dotd nie widzianych istot,
lecz ograniczenia widocznoci oraz fakt, e aden z nieustraszonych akwanautw nie mia
przygotowania w dziedzinie oceanografii, spowodoway, e na og nie potrafili opisa swoich
odkry na tyle szczegowo, aby zainteresowa nimi wiat nauki. Batysfera nie bya
wyposaona w zewntrzne wiato, lecz jedynie w dwu- stupidziesiciowatow arwk,
ktr mogli przysun do okienka. Poniej 150 metrw woda jest nieprzezroczysta, a wszelkie
obserwacje byy prowadzone przez trzycalow warstw kwarcu, wic istota, ktr chcieliby
dokadnie obejrze, musiaaby by niemal w takim samym stopniu zainteresowana ogldaniem
wntrza batysfery. W rezultacie niemal wszystko, o czym mogli donie, sprowadzao si do
stwierdzenia, e gbiny kryj mnstwo dziwnych rzeczy. Podczas jednego z zanurze w 1934
roku Beebe z zaskoczeniem dostrzeg gigantycznego wa dugiego na ponad 20 stp i bardzo
szerokiego". Cokolwiek to byo, od tego czasu nikt inny nie widzia tej istoty23. Zapewne ze
wzgldu na tego rodzaju oglnikowo ich raporty zostay w zasadzie zignorowane przez wiat
nauki.
Po ich rekordowym zanurzeniu w 1934 roku Beebe straci zainteresowanie nurkowaniem i
zaj si czym innym, Barton jednak kontynuowa przygod z batysfer. Trzeba doda, e
Beebe zawsze przyznawa, i to Barton by mzgiem ich wsplnego przedsiwzicia, lecz
Barton nie mg jako wydoby si z cienia swego bardziej popularnego partnera. Barton take
pisa sensacyjne sprawozdania z ich podwodnych przygd, a nawet zwrci na siebie uwag
Hollywood i wystpi w filmie zatytuowanym Ti- tans of the Deep, wraz ze swoj batysfer
oraz z szeregiem raczej fikcyjnych istot, cznie z gigantyczn kaamamic. Tymczasem
reklamowa papierosy marki Camel (Niele dziaaj na moje nerwy"). W 1948 roku
powikszy rekord o 50 procent, schodzc na gboko 1370 metrw na Pacyfiku u wybrzey
Kalifornii. wiat jednak nadal konsekwentnie go ignorowa, do tego stopnia, e jeden z
recenzentw filmu Titans of the Deep sdzi, i gwnego bohatera gra Beebe. Ostatecznie
Barton zosta cakowicie zapomniany i moe co najwyej liczy na wzmiank.
przez dwuosobowy, rodzinny zesp ze Szwajcarii, ojca, Auguste'a Piccar- da, oraz syna,
Jacques'a Piccarda, ktrzy zaprojektowali nowy typ sondy, nazwany batyskafem (co oznacza
statek gbinowy"). Urzdzenie to miao wasny napd, aczkolwiek jego moliwoci
manewrowe nie pozwalay na wiele wicej ni zanurzanie oraz wynurzanie. Piccardowie
ochrzcili swj batyskaf Trieste", od nazwy woskiego miasta Triest, w ktrym zosta
zbudowany. W czasie jednego z pierwszych zanurze, na pocztku 1954 roku, przekroczyli
gboko 4000 metrw, prawie trzy razy wiksz, ni wynosi rekord Bartona sprzed szeciu
lat. Tego rodzaju przedsiwzicie wymaga jednak powanych nakadw finansowych, a
Piccardowie stopniowo popadali w dugi.
W 1958 roku zawarli umow z marynark wojenn Stanw Zjednoczonych, zgodnie z
ktr batyskaf przeszed na wasno rzdu USA, cho kierowanie caym przedsiwziciem
pozostao w ich rkach24. Kopoty finansowe si skoczyy. Za pienidze marynarki USA
Piccardowie przebudowali swj statek, zwikszajc grubo cian do trzynastu centymetrw i
zmniejszajc okna, ktre miay teraz zaledwie pi centymetrw rednicy niewiele wicej
ni wietliki. Lecz w ten sposb znacznie zwikszya si odporno batyskafu na wysokie
cinienia. W styczniu 1960 roku przebudowany Trieste", z Jacques'em Piccardem oraz
porucznikiem Donem Walshem w rodku, powoli zszed na dno najgbszego oceanicznego
kanionu, Rowu Mariaskiego (nawiasem mwic, odkrytego przez innego oficera amerykaskiej marynarki, Harry'ego Hessa, za pomoc jego echosondy) okoo 400 kilometrw na
wschd od Guam na zachodnim Pacyfiku. Zanurzanie na gboko 10 918 metrw, czyli

prawie siedmiu mil, trwao okoo czterech godzin. Cinienie siga tam ponad 8000
hektopaskali na cal kwadratowy, lecz Piccard i Walsh z zaskoczeniem przekonali si, e ich
statek zakci spokj yjcej przy dnie paszczce. Nie mieli moliwoci robienia zdj, wic
nie ma fotograficznej dokumentacji tego wydarzenia.
Po okoo dwudziestu minutach spdzonych w najgbszym miejscu oceanu Trieste"
powrci na powierzchni. Bya to jak dotd jedyna wizyta czowieka na tej gbokoci.
Dzisiaj, niemal pidziesit lat po tym pionierskim zanurzeniu, moemy sobie zada
pytanie, dlaczego tam nie wrcilimy. Po pierwsze, dalszym planom eksploracji gbin
energicznie sprzeciwi si wiceadmira Hyman G. Rickover, czowiek o niezwykle
dynamicznym temperamencie i zdecydowanych pogldach, ktry uwaa, e badania te
stanowi mamo-

wanie zasobw finansowych marynarki wojennej. Rickover wychodzi z zaoenia, e wojsko

nie jest instytucj badawcz. Opinia admiraa bya
0 tyle istotna, e to wanie on kontrolowa wydatki marynarki wojennej USA. Co wicej,
Stany Zjednoczone niebawem zainicjoway program bada kosmosu, ktrego kulminacj
stanowia seria lotw na Ksiyc, w zestawieniu z ktrymi badanie gbin wydawao si troch
mniej wane
1 raczej staromodne. Decydujc przesank stanowi jednak fakt, e podr Trieste" na dno
Pacyfiku nie przyniosa w rzeczywistoci adnych istotnych wynikw. Jak uj to wiele lat
pniej przedstawiciel marynarki: Nie nauczyo nas to zbyt wiele, oprcz tego, e potrafimy
to zrobi. Po co zatem robi to ponownie?"25. Krtko mwic, bya to duga i do kosztowna
podr w celu obejrzenia gbinowej paszczki. Szacuje si, e powtrzenie takiego zanurzenia
kosztowaoby dzisiaj co najmniej 100 milionw dolarw.
Gdy badacze gbin przekonali si, e marynarka nie ma zamiaru kontynuowa obiecanego
programu bada, podnis si gony krzyk oburzenia. Czciowo dla uciszenia krytykw
marynarka wojenna ufundowaa bardziej zaawansowany batyskaf, ktry mia by oddany do
uytku instytucji pod nazw Woods Hole Oceanographic Institution, znajdujcej si w
miejscowoci Woods Hole w stanie Massachusetts. Nadano mu nazw Alvin", od cokolwiek
skrconego imienia i nazwiska oceanografa Ally- na C. Vine'a. Jest to w peni samodzielna
minid podwodna, aczkolwiek nie jest zdolna do tak gbokich zanurze jak Trieste". Jej
projektanci natrafili na do powany problem nie mogli znale firmy, ktra byaby
skonna go zbudowa. Jak pisze William J. Broad w ksice The Universe Below: adna dua
firma, jak na przykad koncern General Dynamics, ktry buduje odzie podwodne dla
marynarki USA, nic chciaa uczestniczy w projekcie lekcewaonym zarwno przez Bureau of
Ships, jak i samego admiraa Rickovera, gwnych decydentw finansowania marynarki"26.
Ostatecznie budowy podj si do nieoczekiwany kandydat, firma General Mills,
reprezentujca sektor spoywczy, ktra skonstruowaa Alvi- na" w fabryce produkujcej
maszyny do wyrobu patkw niadaniowych.
Jeeli chodzi o to, czego naley si spodziewa tam na dole, wiedziano naprawd bardzo
niewiele. Jeszcze w latach pidziesitych najlepsze mapy, jakimi dysponowali
oceanografowie, byy w wikszoci oparte na mao szczegowych, nielicznych badaniach
pochodzcych niekiedy sprzed trzydziestu lat i raczej nie budzcych zaufania. Marynarka
wojen
na Stanw Zjednocznych dysponowaa wprawdzie doskonaymi mapami, ktre suyy
okrtom podwodnym przy manewrowaniu w podwodnych kanionach i wok gujotw, lecz nie
chciaa, aby wpady one w rce Sowietw, wic wszystkie te mapy miay klauzul tajnoci.
Cywilni naukowcy musieli si zadowoli przestarzaymi szkicami lub opierali si na domysach. Nawet dzisiaj nasz znajomo dna oceanw cechuje zadziwiajco niska
rozdzielczo. Jeeli spojrzysz na Ksiyc przez typowy amatorski teleskop, zobaczysz due
kratery Fracastorious, Blancanus, Zach, Planck oraz wiele innych, doskonale znanych
badaczom Ksiyca ktre byyby nieznane, gdyby znajdoway si na dnie ktrego z
ziemskich oceanw. Nasze mapy Marsa s lepsze ni mapy morskiego dna Ziemi.
Badania powierzchni oceanw take nie grzeszyy nadmiarem systematycznoci. W 1994
roku koreaski frachtowiec zgubi 34 000 rkawic hokejowych w czasie sztormu na Pacyfiku.
Badania losw rkawic, ktre trafiy we wszystkie moliwe miejsca, od Vancouveru po
Wietnam, dostarczyy oceanografom znacznie wicej danych na temat prdw morskich ni
wszystkie uprzednie wysiki razem wzite27.
Alvin" liczy dzi 40 lat, lecz nadal pozostaje gwnym statkiem badawczym wiatowej
oceanografii. Dalej nie mamy urzdze, ktre byyby w stanie dotrze choby w poblie
gbokoci Rowu Mariaskiego. Tylko pi statkw, wliczajc Alvina", moe zanurzy si na

gboko strefy abisalnej, gbinowego paskowyu obejmujcego ponad poow powierzchni

planety. Dzienne koszty funkcjonowania typowego statku gbinowego sigaj 25 000
dolarw, wic nikt nie wrzuca ich do wody wedle swego widzimisi, w nadziei, e
przypadkiem natrafi na co interesujcego. W rezultacie nasza znajomo gbin jest mniej
wicej taka, jak mielibymy na temat naziemnego wiata, gdyby bya oparta na pracy piciu
ogrodowych traktorkw badajcych po ciemku ca powierzchni globu. Wedug Roberta
Kunziga ludzko zbadaa zapewne jedn milionow, a moe bilionow oceanicznego mroku.
By moe mniej. By moe znacznie mniej"28.
Ograniczone fundusze na badania oceanografowie nadrabiaj pomysowoci i majju na
swym koncie wiele wanych odkry, cznic z jednym najwaniejszych i zaskakujcych
biologicznych odkry naukowych dwudziestego wieku. W 1977 roku Alvin" znalaz kwitnce
kolonie olbrzymich organizmw, yjcych wewntrz oraz wok gbinowych rde
hydrotermalnych w pobliu wysp Galapagos dugie na trzy metry roba

ki Riftia pachypt i la, szerokie na 30 centymetrw miczaki, zatrzsienie krewetek i may,

wijce si jak spaghetti Terebellidpolychaete29. Wszystkie te stworzenia zawdziczajswe
istnienie olbrzymim koloniom bakterii, ktre z kolei yj i pozyskuj swoj energi z
siarkowodoru substancji niezwykle toksycznej dla istot naziemnych sczcych si
nieustannie z otworw hydrotermalnych. Jest to wiat istot niezalenych od wiata
sonecznego, tlenu i wszystkiego, co normalnie kojarzy nam si z yciem. Alvin" odkry ywy
system oparty nie na fotosyntezie, lecz na chemosyn- tezie system, ktry biolodzy
odrzuciliby jako niedorzeczny, gdyby kto mia do wyobrani, aby go zaproponowa.
Podwodne rda wydzielaj olbrzymie iloci ciepa i energii dwa tuziny z nich
produkuj tyle energii, ile dua elektrownia. Zakres temperatur wok nich jest rwnie do
znaczny tu obok wylotu temperatur ra moe siga 400 stopni Celsjusza, a kilka metrw
dalej woda moe mie temperatur zaledwie dwch lub trzech stopni powyej punktu zamarzania. Pewien rodzaj robaka, nazwany alvinellid, zosta odkryty tu obok krawdzi, i
okazao si, e temperatura wody wok jego gowy jest o 78 stopni wysza ni w pobliu
ogona. Wczeniej sdzono, e aden wielokomrkowy, zoony organizm nie moe przey w
wodzie o temperaturze wyszej ni okoo 54 stopni Celsjusza30, a tutaj znalaz si taki, ktry
znosi rwnoczenie znacznie wysz temperatur oraz ekstremalnie nisk. To odkrycie
zmienio nasze pogldy dotyczce warunkw niezbdnych do przetrwania ycia.
Przy okazji rozwizana zostaa jedna z wielkich zagadek oceanografii ->- o czym wielu z
nas nie wiedziao, e w ogle jest zagadk mianowicie /jdlaczego oceany nie staj si coraz
bardziej zasolone. Oczywistym tru- /ijizmem jest stwierdzenie, e w morzach jest duo soli.
Wystarczyoby jej do I, pokrycia kadego kawaka ldu do wysokoci 150 metrw31. Od
wiekw i jbyo wiadomo, e rzeki nios mineray do mrz. Mineray te cz si z jonami w
oceanie, tworzc sole. Jak dotd wszystko w porzdku. Zagadka polega na tym, e poziom
zasolenia mrz si nie zmienia. Miliony galonw wody wyparowuj codziennie z oceanw,
zostawiajc za sob wszystkie te sole, wic logiczny wydawaby si wniosek, e oceany
powinny by coraz bardziej sone w miar upywu lat. Zasolenie jednak pozostaje stabilne. Co
usuwa z wody tak sam ilo soli, jak dostarczaj rzeki. Bardzo dugo nikt nie potrafi
odgadn, jaki mechanizm jest za to odpowiedzialny.
Zagadk rozwizao odkrycie przez Alvina" podwodnych otworw.
Geofizycy zdali sobie spraw, e otwory dziaaj podobnie jak filtry w domowym akwarium.
Morska woda jest wcigana do wntrza skorupy ziemskiej, gdzie zostaje pozbawiona
rozpuszczonych w niej soli, po czym czysta woda wydobywa si z powrotem przez kominy
hydrotermalne. Proces nie jest zbyt szybki oczyszczenie caego oceanu trwaoby okoo 10
milionw lat32lecz jeeli ci si nie spieszy, to jest zachwycajco skuteczny.
Zapewne nic nie ilustruje dobitniej naszego psychologicznego dystansu wobec
oceanicznych gbin ni gwne zadanie, jakie postawiono oceanografom w
Midzynarodowym Roku Geofizycznym33, jak nazwany zosta sezon 1957-1958. Zadanie to
polegao na badaniu uycia gbin oceanw do skadowania odpadw radioaktywnych". Nie
byo to bynajmniej typowo wojskowe przedsiwzicie, podjte w tajemnicy przed opini
publiczn, lecz najzupeniej jawna, cywilna akcja. W rzeczywistoci zacza si ona ponad
dziesi lat wczeniej i w latach 1957-1958 nabraa ju do zatrwaajcego tempa. Od 1946
roku Stany Zjednoczone pozbyway si radioaktywnych odpadw, woc je w 55-galonowych
pojemnikach w poblie wysp Fallarone,-okoo 50 kilometrw od wybrzea Kalifornii, na
wysokoci San Francisco, gdzie najzwyczajniej w wiecie wyrzucano je za burt.
Nawet wedug wczesnych standardw bya to niewiarygodna fuszerka. Wikszo
pojemnikw bya dokadnie taka, jakie widzimy niekiedy, gdy rdzewiej za stacj benzynow
lub za potem fabryki, pozbawione jakiejkolwiek powoki ochronnej. Gdy nie chciay ton, co
czsto si zdarzao, strzelcy pokadowi dziurawili je seriami z karabinw34, aby woda moga

si dosta do rodka (a pluton, uran i stront na zewntrz). Zanim w latach

dziewidziesitych zaprzestano tego procederu, Stany Zjednoczone pozbyy si w ten sposb
kilkuset tysicy pojemnikw, wrzucajc je do oceanu w 50 rnych miejscachtylko w
okolicach Fallarone zatopiono prawie 50 000 sztuk. Stany Zjednoczone nie byy oczywicie
jedynym krajem, ktry w ten sposb pozbywa si swoich odpadw. Wrd entuzjastycznych
morskich mieciarzy byy: Rosja, Chiny, Japonia, Nowa Zelandia i niemal wszystkie kraje
europejskie.
A jaki skutek wywary te dziaania na podmorskie ycie? No c, mamy nadziej, e
nieznaczny, lecz w istocie nikt nie ma pojcia. Jestemy zdumiewajco, wyniole, gboko
niewiadomi ycia pod poziomem mrz. Nawet najpotniejsze morskie istoty s czsto
zadziwiajco sabo pozna

ne, wliczajc w to najwiksz z nich, petwala bkitnego, zwierz o tak gargantuicznych

proporcjach, e (cytujc Davida Attenborough) jego .jzyk way wicej ni so, jego serce ma
rozmiary samochodu, a niektre z jego naczy krwiononych s tak szerokie, e moglibymy
w nich pywa". Jest to najwiksza bestia w historii Ziemi, wiksza nawet ni najpotniejsze
dinozaury, lecz wikszo szczegw dotyczcych ycia petwali bkitnych stanowi dla nas
zagadk. Nie mamy pojcia, gdzie przebywaj, dokd i ktrdy podaj, aby si rozmnaa.
Niemal wszystko, co o nich wiemy, pochodzi z podsuchiwania ich pieni, ale nawet tu kryj
si liczne tajemnice. Petwale bkitne czasami przerywaj pie, po czym kontynuuj j od tej
samej nuty... sze miesicy pniej". Niekiedy intonuj now pie, ktrej aden z nich
uprzednio nie sysza, lecz wszystkie j znaj. Nie mamy pojcia, w jaki sposb ani po co to
robi. A s to zwierzta, ktre musz regularnie pojawia si na powierzchni, aby oddycha.
W przypadku zwierzt, ktre nigdy nie pojawiaj si na powierzchni, nasza ignorancja jest
jeszcze trudniejsza do pojcia. Wemy pod uwag osawion kaamamic36. Wprawdzie w
porwnaniu z petwalem bkitnym jest pchek, lecz mimo wszystko jest to ogromne
stworzenie, z oczami wielkoci piki futbolowej i mackami, ktre mog osiga 18 metrw
dugoci. Way prawie ton i jest najwikszym bezkrgowcem na Ziemi. Gdyby jedn z nich
umieci w maym, przydomowym basenie, nie zostaoby wiele miejsca. Jednak aden
naukowiec aden czowiek, o ile nam wiadomo nie widzia nigdy ywej kaamaricy.
Niektrzy zoolodzy powicili karier, aby schwyta lub choby zobaczy ywkaamar- nic,
lecz nikomu si to nie udao. Znamy je niemal wycznie dziki temu, e morze wyrzuca
martwe osobniki na plae, zwaszcza z nieznanych powodw na plae Wyspy
Poudniowej Nowej Zelandii. Ich populacja musi by liczna, poniewa stanowi gwny
element diety kaszalotw, a kas zaloty s znane z arocznoci*.
Wedug jednego z oszacowa w morzach i oceanach yje 30 milionw gatunkw zwierzt,
z czego wikszo nie zostaa jeszcze poznana".
* Niestrawione czci kaamarnic, w szczeglnoci ich dzioby, gromadz si w odkach
kaszalotw w postaci substancji zwanej ambr, ktra jest stosowana jako utrwalacz do
produkcji perfum. Gdy nastpnym razem uyjesz Chanel nr 5 (zakadajc, e to twj ulubiony
zapach), moesz si zastanowi nad zrzdzeniem losu, ktry sprowadzi destylat z nigdy nie
widzianego morskiego potwora do twojej azienki.
Pierwsze badania, ktre dostarczyy dowodw wskazujcych, i morza kryj prawdziwe
bogactwo ycia, zaczto dopiero w latach dziewidziesitych wraz z wynalazkiem dragi
urzdzenia, ktre chwyta organizmy yjce nie tylko na dnie morza oraz tu nad nim, lecz
take te, ktre yj zagrzebane w podmorskich muach i innych osadach. W czasie trwajcego
zaledwie jedn godzin traowania wzdu kontynentalnego szelfu, na gbokoci okoo
ptora kilometra, oceanografowie z Woods Hole, Howard Sandler i Robert Hessler, zowili w
sie ponad 25 000 istot robakw, rozgwiazd, ogrczakw i wielu innych
reprezentujcych 365 gatunkw. Nawet na gbokoci prawie piciu kilometrw znaleli okoo
3700 istot reprezentujcych okoo 200 gatunkw38. A przecie w ich dradze znalazy si tylko
istoty zbyt powolne lub zbyt gupie, aby zej im z drogi. W latach szedziesitych biolog
morski John Isaacs wpad na pomys, aby opuci na dno kamer z przyczepion przynt, i
odkry kolejne gatunki, w szczeglnoci gste awice wijcych si luzie, prymitywn istot
podobn do wgorza, jak rwnie pdzce jak strzay awice grenadierw. Gdy nagle pojawio
si jakie due rdo poywienia na przykad martwy wieloryb, ktry opad na
dnonaliczono 390 gatunkw stworze, ktre zasiady do obiadu. Naukowcw szczeglnie
zaintrygowa fakt, e wiele z tych stworze pochodzio z podwodnych rde odlegych nawet
o 1600 kilometrw, a byy wrd nich takie typy jak mae, ktre raczej nie zaliczaj si do
wybitnych podrnikw. Obecnie przypuszcza si, e larwy niektrych organizmw mog

dryfowa w wodzie, a za pomoc jakich nie znanych nam chemicznych sygnaw

wykrywaj, e znalazy si nad rdem poywienia, i wtedy opadaj na dno.
Skoro morza i oceany s tak olbrzymie, to dlaczego tak atwo udaje nam si przekracza
granice ich odpornoci? Po pierwsze, oceany nie wszdzie s jednakowo bogate. Mniej ni
jedna dziesita cz oceanu jest uwaana za produktywn39. Wikszo morskich stworze
yje na pytkich wodach, gdzie jest wicej ciepa, wiata oraz bogactwo materii organicznej,
ktra zasila acuch pokarmowy. Na przykad rafy koralowe stanowi znacznie mniej ni 1
procent oceanw, lecz s siedliskiem okoo 25 procent morskich ryb.
Niektre obszary oceanw nie s nawet po czci tak bogate. Wemy na przykad
Australi. Liczca 36 735 kilometrw linii brzegowej i ponad 23

miliony kilometrw kwadratowych wd terytorialnych Australia posiada wicej morza ni

jakikolwiek inny kraj, lecz, jak odnotowa Tim Flannery, nie znalaza si nawet w pierwszej
pidziesitce pod wzgldem iloci pooww40. W rzeczywistoci Australia jest powanym
importerem owocw morza, poniewa wikszo australijskich wd podobnie zreszt jak
wikszo ldowego terytorium Australii jest w istocie pustyni (godny uwagi wyjtek
stanowi Wielka Rafa Koralowa u wybrzey Queenslandu, ktra jest siedliskiem nadzwyczaj
bujnego ycia). Gleba Australii jest na tyle nieurodzajna, e bardzo mao substancji
odywczych spywa z niej do oceanu.
Lecz nawet tam, gdzie ycie kwitnie, czsto jest niezwykle wraliwe na zakcenia. W
latach siedemdziesitych australijscy rybacy odkryli olbrzymie awice mao znanych ryb
yjcych na gbokoci okoo 800 metrw na szelfie kontynentalnym Australii. Nazyway si
gardosze i byy doskonae w smaku. Ten sam gatunek, cho w mniejszych ilociach, odkryto
take u wybrzey Nowej Zelandii. Niemal natychmiast poowy gardosza osigny poziom 40
000 ton rocznie, lecz wkrtce potem biolodzy dokonali alarmujcych odkry. Gardosze
bardzo wolno dojrzewaj, po czym yj niezwykle dugo; niektre osobniki osigaj wiek 150
lat. Niejeden egzemplarz, ktry niedawno trafi na czyj talerz, urodzi si, gdy na tronie Anglii
zasiadaa krlowa Wiktoria. Gatunek ten przyj tak niespieszny styl ycia, poniewa wody, w
ktrych yje, s bardzo ubogie w poywienie. Niektre gatunki yjce w takich okolicach
skadaj ikr tylko raz w yciu. Jest oczywiste, e tego rodzaju populacje s bardzo wraliwe
na zaburzenia. Niestety, zanim naukowcy odkryli wszystkie te uwarunkowania, populacja
gardosza zostaa powanie przetrzebiona. Nawet przy starannej kontroli upynie kilkadziesit
lat, zanim wrci do stanu wyjciowego, jeeli w ogle jej si to uda.
Znane s take liczne przypadki, gdy naduycie zasobw oceanw wynika z bezsensownej
niefrasobliwoci, a nie tylko z niewiedzy. Wielu rybakw obcina rekinom petwy, po czym
wrzuca okaleczone zwierz z powrotem do wody, skazujc je na mier41. W 1998 roku petwa
rekina kosztowaa na Dalekim Wschodzie 110 dolarw za kilogram, a za talerz zupy z petwy
rekina w restauracji w Tokio trzeba byo zapaci 100 dolarw. W 1994 roku fundacja ochrony
rodowiska World Wildlife Fund szacowaa, e liczba zabijanych rekinw waha si midzy 40
a 70 milionami rocznie.
W 1995 roku 37 000 duych statkw rybackich, plus okoo miliona mniejszych odzi,
zowio cznie dwukrotnie wicej ryb ni 25 lat wczeniej. Wspczesne trawlery maj
niekiedy rozmiary statkw wycieczkowych i cign za sob sieci, ktre mogyby pomieci
tuzin jumbo jetw42. Niektre z nich wykorzystuj samoloty zwiadowcze do poszukiwania
awic ryb z powietrza.
Szacuje si, e okoo jednej czwartej zawartoci kadej wycignitej na pokad sieci
rybackiej zawiera tak zwany przyw ryby, ktre nie maj wartoci handlowej, poniewa s
zbyt mae, nie nale do waciwego gatunku lub zostay zowione poza sezonem pooww dla
danego gatunku. Jak powiedzia dziennikowi The Economist" jeden z obserwatorw: Nadal
yjemy w redniowieczu. Po prostu zarzucamy sieci i patrzymy, co w nie wpadnie"41.
Prawdopodobnie 22 miliony ton takich niechcianych ryb co roku wraca do morza; wikszo z
nich jest ju wtedy martwa44. Na kady kilogram zowionych krewetek przypada okoo czterech kilogramw ryb i innych morskich stworze, ktre przy tej okazji trac ycie.
Due obszary Morza Pnocnego s przemiatane do czysta przez woki ramowe trawlerw
a siedem razy w cigu roku43. aden ekosystem nie jest w stanie wytrzyma takiej ingerencji.
Wiele rnych oszacowa wskazuje, e poowy powoduj zmniejszanie si populacji co
najmniej dwch trzecich z oglnej liczby gatunkw yjcych w Morzu Pnocnym. Nie lepiej
jest na Atlantyku. Populacja halibuta bya niegdy tak liczna, e u wybrzey Nowej Anglii
jedna d rybacka potrafia w cigu jednego dnia zowi 10 ton. Obecnie u
pnocno-wschodnich wybrzey Ameryki halibut jest niemale wymarym gatunkiem.

Niczego jednak nie da si porwna z losem dorsza. Pod koniec pitnastego stulecia
Giovanni Caboto, woski eglarz zatrudniony przez Henryka VII i znany jako John Cabot,
odkry niewiarygodne iloci ryb na pytkich wodach wschodnich wybrzey Ameryki
Pnocnej, zwanych awicami. awice obfitoway w takie iloci erujcych przy dnie
gatunkw ryb, e, jak raportowa zaskoczony Cabot, marynarze apali je do wiader46. Niektre
awice s do rozlege, na przykad awica Georges Bank jest wiksza od caego stanu
Massachusetts, do ktrego przylega. awica No- wofundlandzka jest jeszcze wiksza i przez
cae wieki obfitowaa w dorsze. Wydawao si, e Ameryka dysponuje niewyczerpanym
rezerwuarem dorsza. Nic bardziej bdnego.

W 1960 roku populacja dorsza na pnocnym Atlantyku spada do okoo 1,6 miliona ton.
W 1990 roku zmniejszya si do 22 000 ton47. W kategoriach komercyjnych dorsz sta si
gatunkiem wymarym. Jak napisa Mark Kurlansky w swej fascynujcej historii Cod: Rybacy
wyapali je wszystkie"48. Dorsz moe ju nigdy nie wrci na zachodni Atlantyk. W 1992 roku
poowy dorsza na awicy Nowofundlandzkiej zostay cakowicie wstrzymane, lecz do jesieni
2002 roku, wedug raportu zamieszczonego w Natur", gatunek nie zdoa si
zregenerowa49. Kurlansky pisze, e niegdy to wanie dorsz by ryb" w filecie rybnym lub
w paluszkach rybnych, ale w pewnym momencie zosta zastpiony przez upacza, pniej
przez ososia, a ostatnio przez pacyficznego wtusza. Dzisiaj, stwierdza rzeczowo Kurlansky,
ryba" oznacza cokolwiek si nawinie"50.
To samo mona powiedzie o wielu innych owocach morza. Na owiskach Nowej Anglii
pooonych w pobliu Rhode Island owiono niegdy homary, ktre wayy przecitnie okoo
dziewiciu kilogramw, a trafiay si osobniki wace ponad trzynacie kilogramw. Nie
niepokojone, homary yj kilkadziesit lat biolodzy sdz, e nawet 70 i nigdy nie
przestaj rosn. Obecnie owione homary rzadko osigaj wicej ni kilogram. Biolodzy
szacuj, e 90 procent homarw trafia na talerz w cigu roku od momentu, gdy w wieku okoo
szeciu lat osigaj dopuszczalne przepisami rozmiary"51, pisze New York Times". Mimo
zmniejszajcych si zasobw stanowe i federalne ulgi podatkowe nadal zachcaj, a w niektrych przypadkach wrcz zmuszaj rybakw z Nowej Anglii do nabywania wikszych odzi
i intensyfikowania pooww. Rybacy z Massachusetts musz si dzi ograniczy do pooww
pochliwych luzie, na ktre istnieje pewien niewielki popyt na Dalekim Wschodzie, lecz
ostatnio take i w tym przypadku populacja gatunku zaczyna si zmniejsza.
Zadziwiajco sabo znamy i rozumiemy dynamik, ktra rzdzi yciem w morzu.
Wprawdzie w obszarach dotknitych nadmiernymi poowami ycie jest mniej bogate, ni
powinno by, lecz z kolei w pewnych ubogich w poywienie strefach oceanw istnieje
znacznie wicej ywych istot, ni mona by si spodziewa. Rozcigajcy si wok
Antarktyki Ocean Poudniowy produkuje zaledwie okoo 3 procent wiatowych zasobw fitoplanktonu. Wydaje si, e to o wiele za mao, aby podtrzyma jakikolwiek zoony
ekosystem, a jednak okazuje si, e wystarcza a nadto. Foka krabojad nie jest zapewne
powszechnie znana, mimo i wrd duych zwierzt jest to prawdopodobnie drugi pod
wzgldem liczebnoci gatunek
na Ziemi* (pierwszym jest czowiek). Na paku lodowym wok Antarktyki yje ich 10 do 20
milionw52. Do tego dochodzi okoo 2 milionw fok Weddella, co najmniej p miliona
pingwinw cesarskich i by moe nawet cztery miliony pingwinw Adeli. Wierzchoek
acucha pokarmowego jest beznadziejnie szeroki, lecz w jaki sposb jednak funkcjonuje.
Nikt nie wie jak.
Wszystko to stanowi do okrny sposb stwierdzenia, e bardzo niewiele wiemy o
najwikszym ziemskim ekosystemie. Jednak, jak zobaczymy na kolejnych stronach, bardzo
wielu rzeczy nie wiemy jeszcze na temat ycia. W szczeglnoci w jaki sposb si zaczo.
* To stwierdzenie nie obejmuje zwierzt hodowlanych (przyp. tum.).

Rozdzia 19
POWSTANIE YCIA
W 1953 roku Stanley Miller, doktorant na University of Chicago, poczy gumow rurk
dwie szklane kolby jedna z nich zawieraa wod, reprezentujc pierwotny ocean, w drugiej
znajdowaa si mieszanina metanu, amoniaku i wodoru, gazw reprezentujcych wczesn
atmosfer Ziemi i przepuci przez nie wyadowania elektryczne, ktre miay imitowa
byskawice. Po kilku dniach woda w kolbach zmienia kolor na zielonoty, poniewa w
kolbach utworzya si gsta zupa aminokwasw, kwasw tuszczowych, cukrw i innych
zwizkw organicznych1. Jeeli Bg nie zrobi tego w taki sposb, to przeoczy niez
metod", stwierdzi z zadowoleniem promotor Millera, laureat Nagrody Nobla Harold Urey.
wczesne raporty prasowe wydaway si sugerowa, e wystarczy tylko dobrze potrzsn
kolbami, aby wypezo z nich ycie. Czas pokaza, e nie byo to bynajmniej a tak proste. Po
pwieku dalszych bada nie znajdujemy si bliej stworzenia ycia w laboratorium, ni
bylimy w 1953 roku, natomiast znacznie sabszy jest dzi nasz optymizm. Obecnie naukowcy
s przekonani, e wczesna atmosfera Ziemi nie bya tak bogata jak gazowa mieszanka Millera
i Ureya, lecz skadaa si raczej z mniej reaktywnej mieszaniny azotu i dwutlenku wgla.
Eksperymenty Millera powtrzone z tymi bardziej wymagajcymi substratami day tylko jeden
do prosty aminokwas2. Tak czy inaczej, wyprodukowanie aminokwasw nie stanowi
problemu. Problemem s biaka.
Biako powstaje, gdy poczy si aminokwasy w acuch. Nikt nie wie tego dokadnie, lecz
w ludzkim ciele moe istnie nawet okoo miliona typw biaek3, a kade z nich stanowi
maleki cud natury. Wedug wszelkich praw prawdopodobiestwa biaka nie powinny istnie.
Aby wyprodukowa konkretne biako, trzeba uoy okrelone aminokwasy (dugoletnia
tradycja zobowizuje mnie do nazwania ich tutajklockami do budowy ycia") w okrelonej
kolejnoci, na takiej samej zasadzie, jak ukada si okre
lone litery, aby utworzy jakie sowo. Problem polega na tym, e w jzyku aminokwasw
sowa s nadzwyczaj dugie. Aby przeliterowa sowo kolagen", nazw powszechnie
wystpujcego biaka, wystarczy uoy we waciwej kolejnoci siedem liter. Aby zbudowa
kolagen, trzeba uoy we waciwej kolejnoci 1055 aminokwasw, lecz i to jest kluczowy
moment, w ktrym wkraczaj prawa prawdopodobiestwato nie ty go budujesz. Kolagen
buduje si sam, spontanicznie, bez nadzoru (zwija si w potrjn helis pozornie
spontanicznie, dziki budowie acuchw polipeptydowych powstajcych pod kontrol
genetyczn).
Szanse na spontaniczne powstanie 1055-elementowej sekwencji, jak stanowi czsteczka
kolagenu, s, krtko mwic, adne. To si po prostu nie zdarzy. Aby zda sobie spraw, jak
nieprawdopodobne jest jego istnienie, wyobra sobie typowy automat do gry, jednorki
bandyta" z Las Ve- gas, lecz troch duszy cile rzecz biorc, wyduony do 27 metrw,
aby zmiecio si 1055 wirujcych szpul, zamiast typowych trzech czy czterech, z 20
symbolami na kadej szpuli (po jednym na kady powszechnie wystpujcy aminokwas*). Jak
dugo musiaby pociga za dwigni, aby wszystkie 1055 symboli ustawio si we
waciwym porzdku? Odpowied brzmi: jeszcze dugo po tym, jak Las Vegas zniknie z mapy
Drogi Mlecznej. Jeeli nawet liczb wirujcych szpul zmniejszymy do 200, co odpowiada
liczbie aminokwasw w przecitnym biaku, szanse na trafienie okrelonej sekwencji wynosz
1 : 10260 (czyli jedynka z 260 zerami)4. To wicej, ni wynosi liczba wszystkich atomw we
wszechwiecie.
Krtko mwic, biaka s do zoonymi obiektami. Hemoglobina skada si z zaledwie
146 aminokwasws, wic w wiecie biaek jest karzekiem, lecz 146 aminokwasw mona
uoy na 10190 sposobw. Max Perutz, chemik z Cambridge University, potrzebowa
dwudziestu trzech lat mniej wicej poow zawodowej kariery aby zidentyfikowa se-

kwencj aminokwasw hemoglobiny. Szansa, aby jaki przypadkowy proces mg

wyprodukowa nawet jedno proste biako, wydaje si oszaamiajco znikoma rwnie maa
jak to, e szalejca w skadnicy zomu
* Istniej 22 znane nam aminokwasy wystpujce w naturalny sposb na Ziemi. By moe
inne wci czekaj na swoich odlaywcw, lecz tylko 20 z nich jest potrzebne do zbudowania
kadego z nas, a take wikszoci innych ywych istot na globie. Dwudziesty drugi, zwany
pyrolizyn, odkryty w 2002 roku przez badaczy z Ohio State University, wystpuje tylko u
jednego typu w domenie Archaea (podstawowej formy ycia, o ktrej bdzie mowa w dalszej
czci tej historii), zwanego Methanosarcina barkeri.

trba powietrzna zostawi po sobie gotowego do lotu jumbo jta, aby uy barwnego
porwnania astronoma Freda Hoyle'a.
Tymczasem my mwimy tu o setkach tysicy, moe nawet o milionie typw biaek. Kade
z nich ma inn, unikatow sekwencj aminokwasw, i kade o ile wiadomo jest
niezbdne do sprawnego funkcjonowania twojego organizmu. Ale sekwencja to jeszcze nie
wszystko. Aby biako mogo speni swoj funkcj w organizmie, musi nie tylko mie
poustawiane we waciwej kolejnoci aminokwasy, ale musi jeszcze wykona swego rodzaju
chemiczne origami i sfadowa si w pewien okrelony ksztat Jednak nawet ta strukturalna
zoono sama w sobie nie wystarczy, jeeli biako nie potrafi odtworzy samego siebie. A
biaka nie potrafi dokona samoreprodukcji. Do tego potrzebne jest DNA. DNA jest mistrzem
replikacji potrafi w kilka sekund wykona kopi samego siebie6, lecz nie potrafi waciwie
nic innego. Mamy wic paradoksaln sytuacj. Biaka nie mog istnie bez DNA, a DNA nie
ma innego celu ni biaka. Czy zatem musimy uzna, e powstay rwnoczenie, w celu
wzajemnego podtrzymania swego istnienia? Jeeli tak, to chapeau bas!
A to jeszcze wci nie wszystko. DNA, biaka oraz inne elementy ycia nie mogyby
prosperowa bez pewnego rodzaju bony, wewntrz ktrej mog si schowa. aden atom,
adna czsteczka nigdy nie osigny ycia niezalenie. Wyjmij ktrykolwiek atom ze swego
ciaa, a nie bdzie bardziej ywy ni ziarenko piasku. Tylko wtedy, gdy spotykaj si w
ochronnym azylu komrki, te wysoce wyspecjalizowane i zrnicowane materiay mog wzi
udzia w zdumiewajcym tacu, ktry nazywamy yciem. Poza komrk nie s niczym wicej
ni interesujcymi czsteczkami chemicznymi. Lecz bez tych czsteczek komrka nie ma
sensu i celu istnienia. Jak uj to Davies: Jeeli wszystko potrzebuje wszystkiego innego, to w
jaki sposb ta spoeczno komrek kiedykolwiek powstaa?"7. To przypomina sytuacj, jakby
wszystkie produkty w twojej kuchni w jaki sposb si poczyy i same upieky ciastko, i to
takie ciastko, ktre potrafi w razie potrzeby si podzieli i wyprodukowa kolejne ciastka.
Trudno si dziwi, e nazywamy ycie cudem. Jeszcze trudniej si dziwi, e zaledwie
zaczlimy je rozumie.
Co zatem stanowi o tej cudownej zoonoci? No c, jedna z moliwoci polega na tym,
e nie jest ona a tak cudowna, jak nam si na pierwszy
rzut oka wydaje. Wemy te zdumiewajco nieprawdopodobne czsteczki. Ich ogromn
zoono postrzegamy jako cud, poniewa zakadamy, e przybyy na scen w peni
uksztatowane. Moe jednak te dugie acuchy aminokwasw nie powstay od razu? Moe w
wielkiej maszynie stworzenia niektre szpule byy zatrzymane? Moe trafione litery alfabetu
ycia zostay zatrzymane w miejscu, a inne szpule nadal wiroway? Inaczej mwic, moe
gotowe biaka nie pojawiy si nagle, lecz ewoluoway?
Wyobra sobie, e bierzesz wszystkie pierwiastki, ktre skadaj si na ludzkie ciao wgiel, wodr, tlen i tak dalejzamykasz je w pojemniku z wod, mocno potrzsasz,
otwierasz... i wychodzi ywa osoba. To byoby zdumiewajce. W zasadzie za takim
scenariuszem opowiada si Hoyle oraz inni zwolennicy hipotezy spontanicznego tworzenia
biaek (wliczajc wielu gorliwych kreacjonistw). Tak jednak nie byo. Nie mogo. Jak dowodzi w ksice lepy zegarmistrz Richard Dawkins, musia istnie pewien proces
kumulatywnej selekcji8, ktry pozwoli aminokwasom czy si w grupy; By moe dwa lub
trzy aminokwasy poczyy si z jakiego prostego powodu, po pewnym czasie wpady na jaki
podobny may ukad, oba ukady si poczyy i odkryy" jaki dodatkowy poytek pyncy z
istnienia w grupie.
Takie reakcje chemiczne jak te, ktre kojarzymy z yciem, s w istocie do powszechne.
Nie potrafimy jeszcze niektrych z nich sprokurowa w laboratorium, a la Stanley Miller i
Harold Urey, lecz wszechwiat daje sobie z tym rad na co dzie. Wiele rodzajw czsteczek w
przyrodzie potrafi czy si w dugie acuchy zwane polimerami9. Czsteczki cukm-glukozy

nieustannie cz si w polisacharydy. Krysztay potrafi wykona kilka sztuczek, ktre

imituj ycie replikuj si, reaguj na bodce rodowiskowe, tworz zoone ukady wedug
okrelonego wzorca. Same w sobie nigdy nie osigny stanu oywionego, lecz nieustannie
pokazuj e zoono stanowi naturalne, spontaniczne, powtarzalne zjawisko. ycie moe
by tub moe nie by rozpowszechnione we wszechwiecie, ale z pewnoci nie brak w nim
uporzdkowanej samoorganizacji, ktr widzimy niemal na kadym kroku, od zniewalajcej
symetrii patkw niegu po dostojne piercienie Saturna.
Ten naturalny impuls do porzdkowania i zoonoci jest tak potnyjj e wielu
naukowcw uwaa, i ycie moe w istocie by w wikszym stopi niu nieuniknione, ni nam
si wydaje. Wedug opinii Christiana de Duve belgijskiego biochemika i laureata Nagrody
Nobla, ycie stanowi obligatoryjny przejaw zachowania materii, pojawiajcy si wszdzie i
zawsze

tam, gdzie istniej sprzyjajce warunki"10. De Duve sdzi, e takie warunki mona
prawdopodobnie napotka miliony razy w kadej galaktyce.
Z pewnoci nie ma niczego wyjtkowego w pierwiastkach, z ktrych jestemy
zbudowani. Gdyby chcia stworzy inn yw istot, na przykad zot rybk, gwk kapusty
ub czowieka, potrzebowaby tylko cztery gwne pierwiastki, wgiel, wodr, tlen i azot, z
dodatkiem niewielkich iloci kilku innych, gwnie siarki, fosforu, wapnia i elaza11. Nastpnie trzeba midzy nimi utworzy okoo trzech tuzinw pocze, aby powstay pewne cukry,
kwasy oraz inne podstawowe elementy, i mona budowa wszystko, co yje. Jak napisa
Dawkins: Nie ma niczego szczeglnego w substancjach, z ktrych zbudowane s wszystkie
ywe istoty. ycie jest zwizkiem czsteczek, jak wszystko inne"12.
Ostateczny wniosek jest taki, e fenomen ycia jest zdumiewajcy, zachwycajcy, moe
nawet cudowny, lecz wcale nie jest niemoliwym do zrealizowania cudem, o czym nieustannie
zawiadcza nasza skromna egzystencja. Wielu szczegw odnoszcych si do pocztkw
ycia nie potrafimy oczywicie wyjani. Kady scenariusz dotyczcy warunkw niezbdnych
do powstania ycia wymaga obecnoci wody od zupy organicznej" Darwina po bulgoczce
otwory w dnie oceanu, ktre obecnie stanowi najbardziej popularne kandydatury na miejsce
powstania ycialecz wszystkie one pomijaj milczeniem fakt, e proces budowy biaek
(inaczej mwic, zamiana monomerw w polimery) polega na reakcji dehydratacji, w ktrej
powstaj tak zwane wizania peptydowe oraz uwalniana jest czsteczka wody H2O. Jeden z
popularnych podrcznikw biologii ujmuje to nastpujco (z lekk nut dyskomfortu):
Naukowcy zgadzaj si, e takie reakcje nie byyby energetycznie uprzywilejowane w
pierwotnym oceanie, a waciwie w adnym wodnym rodowisku ze wzgldu na prawo dziaania mas"13. To byoby co takiego jak sypanie cukru do szklanki wody z nadziej, e
powstanie kostka cukru. To nie powinno si zdarzy, ale w naturze jakim sposobem si
zdarzyo. Tajniki chemii polimerw s do zoone, lecz wystarczy powiedzie, e gdy
monomery si zamoczy, to nie zamieni si w polimeryz wyjtkiem procesu powstania
ycia na Ziemi. Pytanie, jak i dlaczego ten proces zaszed wtedy, a nie zachodzi w innych
warunkach, stanowi jednz wielkich, nierozwizanych zagadek biologii.
Natomiast jednz wielkich niespodzianek w naukach o Ziemi w cigu ostatnich
kilkudziesiciu at stanowio odkrycie, jak wczenie w historii planety pojawia si materia
oywiona. Jeszcze w latach pidziesitych
sdzono, e ycie nie ma wicej ni 600 milionw lat14. W latach siedemdziesitych kilka
miaych dusz przypuszczao, e moe mie nawet 2,5 miliarda lat. Obecnie akceptowana
liczba 3,85 miliarda lat oznacza zaskakujco wczesny pocztek ycia. Powierzchnia Ziemi
zestalia si dopiero okoo 3,9 miliarda lat temu.
Moemy tylko wnioskowa z tej szybkoci, e ewolucja ycia w postaci bakterii nie jest
trudna na planetach posiadajcych odpowiednie warunki"15, napisa Stephen Jay Gould w
1996 roku w New York Timesie". W innym miejscu t sam myl wyrazi nastpujco:
ycie, pojawiajc si tak szybko, jak tylko stao si to moliwe, byo chemicznie skazane na
powstanie"16.
ycie rzeczywicie pojawio si tak szybko, e niektre autorytety sdz, i musiao
korzysta z jakiej pomocy. Istniej take sugestie, e w ogle nie powstao samoistnie, lecz
pojawio si z kosmosu. Idea ta ma zaskakujco dug histori, w ktrej pojawia si zreszt
szereg wybitnych nazwisk. Sam wielki lord Kelvin zwrci uwag na t moliwo w 1871
roku, gdy na posiedzeniu British Association for the Advancement of Science stwierdzi, e
zarodki ycia mogy by przyniesione na Ziemi przez jaki meteoryt". Sugestia ta
pozostawaa raczej w cieniu a do pewnej wrzeniowej niedzieli 1969 roku, gdy kilkadziesit
tysicy Australijczykw wystraszya seria potnych grzmotw oraz widok ognistej kuli
przecinajcej niebo ze wschodu na zachd17. Pdzcy meteor wyda dziwny, trzeszczcy

dwik, po czym znikn, pozostawiajc za sob nieprzyjemny zapach, ktry jedni kojarzyli ze
spirytusem metylowym, a inni okrelili go po prostu jako okropny.
Meteor eksplodowa nad miejscowoci Murchison, pooon w Goul- burn Valley na
pnoc od Melbourne, a jego fragmenty spady na ziemi. Niektre wayy ponad pi
kilogramw, lecz szczliwie nikomu nie wyrzdziy krzywdy. Meteor nalea do rzadkiego
typu zwanego chondry- tem wglistym. Mieszkacy miasteczka zebrali cznie okoo 90
kilogramw. Z punktu widzenia naukowcw trudno byoby o lepszy moment upadku meteoru.
Mniej ni dwa miesice wczeniej astronauci z misji Apollo II" przywieli na Ziemi torb
pen ksiycowych kamieni. Laboratoria na caym wiecie dosownie cigay si w
zdobywaniu ska o pozaziemskim pochodzeniu.
Okazao si, e meteoryt z Murchison mia 4,5 miliarda lat i by naszpikowany
aminokwasami. Znaleziono w nim 74 rodzaje aminokwasw,

z czego osiem naleao do tych samych typw, z ktrych zbudowane s ziemskie biaka18. Pod
koniec 2001 roku, ponad 30 lat po upadku meteorytu, zesp badaczy z Ames Research Center
w Kalifornii ogosi, e meteoryt z Murchison zawiera take zoone acuchy cukrw, zwane
poliola- mi, ktrych uprzednio nie znaleziono poza Ziemi.
Od 1969 roku jeszcze kilka innych chondrytw wglistych przecio orbit Ziemi i dotaro
do jej powierzchni19 jeden z nich pojawi si w styczniu 2000 roku; by widoczny nad
znacznym obszarem Ameryki Pnocnej, zanim wyldowa w pobliu Tagish Lake w
kanadyjskiej czci Jukonu, potwierdzajc fakt, e wszechwiat jest bogaty w zwizki organiczne. Astronomowie przypuszczaj, e kometa Halleya jest w 25 procentach zbudowana
ze zwizkw organicznych. Jeeli dostateczna ilo takich zwizkw spadnie w jakie
odpowiednie miejsce na przykad na Ziemi to dostarczy podstawowych elementw
niezbdnych do powstania ycia.
Teorie, a raczej hipotezy pozaziemskiego pochodzenia ycia na Ziemi nosz nazw
panspermii. Istniej dwa powane problemy z hipotez pan- spermii. Po pierwsze, nie
odpowiada ona na pytanie, jak ycie powstao, a jedynie przenosi odpowiedzialno za
powstanie ycia w inne miejsce. Po drugie, nawet najwybitniejsi i powszechnie szanowani
zwolennicy panspermii przenosz niekiedy dyskusj do poziomu, ktry mona bez ogrdek
okreli jako zuchway. Francis Crick, wspodkrywca struktury DNA, oraz jego kolega Leslie
Orgel zasugerowali, e ycie na Ziemi zostao celowo zasiane przez inteligentne istoty". John
Gribbin ulokowa t ide na samej krawdzi naukowego uznania"20, co w tumaczeniu na
otwarty tekst oznacza, e idea zostaaby uznana za produkt szaleca, gdyby nie fakt, i ogosi
j laureat Nagrody Nobla. Fred Hoyle oraz jego wsppracownik Chandra Wickramasinghe w
jeszcze wikszym stopniu osabili entuzjazm zwolennikw panspermii, gdy zasugerowali
jak wspomniaem w rozdziale 3 e nie tylko ycie, lecz take wiele chorb, na przykad
grypa i duma, trafiy na Ziemi z kosmosu. Biochemicy bez trudnoci obalili koncepcj
pozaziemskiego pochodzenia chorb.
Cokolwiek przyczynio si do powstania ycia, zdarzyo si to tylko raz. Jest to najbardziej
niezwyky fakt w biologii, by moe najbardziej niezwyky fakt, jaki w ogle znamy.
Wszystko, co yje obecnie i co yo dotychczas, ma swj pocztek w tym samym pierwotnym
skurczu. W pewnym momencie w niewyobraalnie odlegej przeszoci jaka niewielka
kupka zwizkw chemicznych drgna i staa si yciem. Pochona jakie skadniki
odywcze, poruszaa si agodnie, istniaa przez krtk chwil. Co podobnego mogo si
zdarzy wczeniej, by moe nawet wiele razy. Lecz ten pierwotny, niepozorny kandydat na
zarzewie ycia zrobi co jeszcze, co absolutnie niezwykego: podzieli si i wyprodukowa
potomka. Maleka wizka materiau genetycznego zostaa przekazana od jednej ywej istoty
do drugiej i od tego czasu nie przestawaa si przenosi. By to moment stworzenia nas
wszystkich. Biolodzy nazywaj go niekiedy wielkim narodzeniem.
Dokdkolwiek si udasz, cokolwiek znajdziesz, zwierz, rolin, robaka, bakteri, plamk
pleni, jeeli jest ywa, stosuje ten sam sownik i zna ten sam kod. ycie jest tylko jedno"21,
mwi MattRidley. Wszyscy stanowimy rezultat pojedynczej genetycznej sztuczki,
przekazywanej z pokolenia na pokolenie przez prawie 4 miliardy lat tak wiernie, e moesz
wzi fragment ludzkiego kodu genetycznego, wstawi go do uszkodzonej komrki drody, a
komrka zacznie go uywa, jakby to by jej wasny kod. I w cakiem realnym sensie to jest jej
wasny kod.
Jutrzenka ycia lub co bardzo jej bliskiego ley na pce w budynku Earth Sciences
Department nalecym do Australian National Uni- versity (ANU) w stoecznym miecie
Canberra, w biurze Victorii Bennett, sympatycznej Amerykanki zajmujcej si geochemi
izotopw. Pani Bennett przybya do Australii w 1989 roku w ramach dwuletniego kontraktu i
od tego czasu pracuje w ANU. Gdy odwiedziem jpod koniec 2001 roku, pokazaa mi

skromnie wygldajcy kawaek skay pocity naprzemiennie uoonymi, wskimi pasami

biaego kwarcu i szarozielonego materiau zwanego piroksenem. Skaa pochodzi z wyspy
Akilia koo Grenlandii, gdzie w 1997 roku odkryto niezwykle stare formacje skalne. Licz
sobie 3,85 miliarda lat i reprezentuj najstarsze znane nam skay osadowe.
Nie moemy by pewni, czy skaa, ktr trzymasz w rku, zawieraa kiedy ywe
organizmy, poniewa w tym celu musielibymy j zemle na proch powiedziaa mi Bennett.
Lecz pochodzi z tych samych osadw, w ktrych odkryto najstarsze formy ycia, wic
prawdopodobnie take i w niej znajdowao si ycie"22. Nie znalelibymy w niej rwnie
skamieniaych mikrobw, nawet przy najbardziej szczegowych ogldzinach. Wszystkie
proste organizmy zostay niestety zniszczone przez ten sam pro-

ces, ktry zamieni oceaniczny mu w ska. Gdybymy przeamali ska i zbadali j pod
mikroskopem, moglibymy co najwyej znale chemiczne lady pozostawione przez ywe
organizmy izotopy wgla oraz pewien rodzaj fosforytu zwany apatytem ktre cznie
stanowi silny dowd, e niegdy skaa zawieraa kolonie ywych istot. Moemy tylko
zgadywa, jak mogy wyglda te organizmy mwi Bennett. Byy prawdopodobnie tak
prymitywne, jak prymitywne moe by ycie, lecz nie zmienia to faktu, e stanowiy materi
oywion. yy. Rozmnaay si".
I w kocu stay si nami.
Dla naukowcw z tej dziedziny, ktr reprezentuje Victoria Bennett interesujcych si
starymi skaami ANU stanowi doskonae miejsce do pracy, w znacznym stopniu dziki
pomysowoci Billa Compstona, geo- chemika (obecnie emerytowanego), ktry w latach
siedemdziesitych zbudowa pierwsz na wiecie maszyn do pomiaru tempa rozpadu uranu w
malekich mineraach zwanych cyrkonami. Nazwa j Sensitive High Resolution on Micro
Probe*, na co dzie okrelana czuym skrtem SHRIMP krewetka, od pierwszych liter
penej nazwy. Cyrkony wystpuj we wszystkich skaach oprcz bazaltw i s niezwykle
trwae. Wytrzymuj wszystkie naturalne procesy poza subdukcj. Wikszo skorupy
ziemskiej zostaa w takim czy innym momencie wcignita z powrotem do wntrza Ziemi, lecz
od czasu do czasu na przykad w Australii Zachodniej i na Grenlandii ^geolodzy znajduj
odkrywki ska, ktre zawsze pozostaway na powierzchni. Maszyna Compstona umoliwia
datowanie takich ska z niezrwnan dokadnoci. Prototypowa wersja SHRIMP-a zostaa
wykonana i zmontowana w warsztatach Earth Sciences Department ANU. Wygldaa, jakby
zoono j z uywanych czci zapasowych za poyczone pienidze, lecz dziaaa wspaniale.
W czasie pierwszych oficjalnych testw, w 1982 roku, wykonano datowanie najstarszego
obiektu kiedykolwiek znalezionego na Ziemi liczcej 4,3 miliarda lat skay pochodzcej z
Australii Zachodniej.
To wywoao wtedy cakiem sporo zamieszaniapowiedziaa Bennett gdy odkryto
co tak wanego za pomoc cakiem nowej technologii".
Zaprowadzia mnie na koniec korytarza, aby mi pokaza obecny model, SHRIMP II. Jest to
duy, ciki przyrzd z nierdzewnej stali, dugi na ja
* Czua Mikrosonda Jonw o Wysokiej Rozdzielczoci (przyp. tum.).
kie 3,5 metra i wysoki na 1,5 metra, masywny jak gbokowodna sonda. Przy konsoli siedzia
czowiek o imieniu Bob, z Canterbury University w Nowej Zelandii. By tam od czwartej rano,
jak sam mi powiedzia, i mia przed sob jeszcze trzy godziny, bo maszyna bya do jego
dyspozycji do poudnia. Ilo ska do datowania jest tak dua, e SHRIMP II dziaa 24 godziny
na dob. Zapytaj kilku geochemikw, jak co takiego dziaa, a natychmiast zaczn opowiada
o skadach izotopowych oraz poziomach jonizacji z entuzjazmem, ktry znacznie atwiej
zrozumie ni to, co faktycznie chc ci powiedzie. Zwize streszczenie tej opowieci jest
takie, e maszyna bombarduje prbk skay wizk naadowanych atomw, po czym mierzy
niewielkie rnice iloci oowiu i uranu w prbkach cyrkonu, dziki czemu mona dokadnie
wyznaczy wiek ska. Bob powiedzia mi, e wykonanie odczytu dla jednego cyrkonu trwa
okoo siedemnastu minut, a trzeba wykona tuziny takich pomiarw dla kadej skay, aby
wynik by wiarygodny. W praktyce proces wydawa si wyzwala taki sam poziom okresowej
aktywnoci i by rwnie stymulujcy jak wycieczka do samoobsugowej pralni, jednak Bob
robi wraenie cakiem zadowolonego. Nowozelandczycy jednak niemal zawsze sprawiaj
wraenie zadowolonych.
Wntrze budynku Earth Sciences Department odzwierciedla interesujce poczenie
penionych funkcji - skada si z biur, laboratoriw i warsztatw. Wszystko robilimy tu, na
miejscu - powiedziaa Bennett. Mielimy nawet na etacie dmuchacza szka, ale przeszed
ju na emerytur. Jednak wci mamy dwch kruszycieli ska na penych etatach.

Podchwycia moje lekko zdziwione spojrzenie. Mamy tu do czynienia z olbrzymi iloci

ska. Wszystkie one musz by bardzo starannie przygotowane. Musimy by pewni, e nie ma
tam adnych zanieczyszcze, na przykad fragmentw poprzednich prbek, kurzu, niczego. To
bardzo precyzyjne i pracochonne zajcie". Pokazaa mi maszyny do kruszenia ska, ktre
rzeczywicie wyglday schludnie, aczkolwiek obsuga najwyraniej udaa si na kaw. Wok
maszyn znajdoway si due puda pene ska o rnych ksztatach i rozmiarach. W ANU
rzeczywicie maj do czynienia z olbrzymi iloci ska.
Gdy po naszej wycieczce wrcilimy do biura Victorii Bennett, zwrciem uwag na
wiszcy na cianie plakat przedstawiajcy artystyczn, kolorow wizj Ziemi sprzed 3,5
miliarda lat, tu po tym, gdy powstao ycie, w okresie zwanym archaikiem. Plakat
przedstawia troch nieziemski krajobraz, peen olbrzymich, aktywnych wulkanw, parujce
morze w kolo

rze miedzi oraz surowe, czerwone niebo. Pycizn na pierwszym planie wypeniay
stromatolity, pewnego rodzaju skalne kolonie bakterii. Nie wygldao to jak najlepsze miejsce
do powstania i rozwoju ycia. Zapytaem j, czy obraz odzwierciedla rzeczywisto.
No c, pewna grupa badaczy uwaa, e byo wtedy zimno, poniewa Soce wiecio
znacznie sabiej". Pniej dowiedziaem si, e biolodzy artobliwie okrelaj to jako
problem chiskiej restauracji", poniewa Soce byo przymione. Bez atmosfery promienie
ultrafioletowe pochodzce ze Soca, nawet ze sabego Soca, mogyby zerwa tworzce si
wizania molekularne. A jednak tutaj stukna w stromatolity masz organizmy prawie na
powierzchni. To zagadka".
,.Zatem nie wiemy, jak wtedy wyglda wiat?"
Mhm", potwierdzia z namysem.
Tak czy inaczej, nie wyglda to na warunki sprzyjajce yciu". ,
Przytakna. Ale musiao tam by co, co mu sprzyjao. Inaczej nic byoby nas tutaj".
Z pewnoci nie byy to warunki, ktre by nam sprzyjay. Gdyby mia wysi z maszyny
czasu prosto do tego archaicznego wiata, w popochu uciekby z powrotem, poniewa na
Ziemi byo wtedy nie wicej tlenu, ni dzi jest na Marsie. Byo natomiast peno niezdrowych
wyzieww chlorowodoru i kwasw siarkowych, dostatecznie mocnych, aby przere ubranie i
dobra si do skry23. Nie zobaczyby piknej panoramy gronych wulkanw
przedstawionych na plakacie w biurze Victorii Bennett, poniewa skad chemiczny wczesnej
atmosfery dopuszcza do powierzchni Ziemi niewiele wiata sonecznego. Jedyne wiato
pochodzioby od jasnych i czsto wystpujcych byskawic. Krtko mwic, to bya Ziania,
lecz nie rozpoznaby w niej swojej planety.
W archaiku rocznice byy nieliczne i nie obchodzono ich zbyt czsto. Przez 2 miliardy lat
jedynymi formami ycia byy bakterie. yy, rozmnaay si, lecz nie wykazyway jakiej
szczeglnej skonnoci do przejcia na inny, bardziej wymagajcy poziom istnienia. W
pewnym momencie, w cigu pierwszego miliarda lat, cyjanobakterie, czyli niebieskozielone
glony, nauczyy si wykorzystywa powszechnie dostpny materia wodr, ktry istnieje w
spektakularnej obfitoci w postaci wody. Glony absorboway czsteczki wody, zabieray
wodr, wypuszczay tlen jako pro
dukt uboczny i w ten sposb wynalazy fotosyntez. Jak napisali Margulis i Sagan, fotosynteza
jest niewtpliwie najwaniejsz pojedyncz innowacj metaboliczn w historii ycia na
naszej planecie"24 i zostaa wynaleziona przez bakterie, a nie przez roliny.
W miar rozmnaania si cyjanobakterii wiat zacz zapenia si czsteczkami O], ku
konsternacji tych organizmw, dla ktrych tlen by trujcy czyli w owych czasach dla
wszystkich. W beztlenowym wiecie tlen jest siln trucizn. Biae krwinki w twoim ciele
uywaj tlenu do zabijania wdzierajcych si do organizmu bakterii23. Toksyczne waciwoci
tlenu czsto stanowi niespodziank dla tych z nas, ktrzy s przyzwyczajeni do myli, e jest
nam niezbdny do ycia. Zawdziczamy to wycznie ewolucji, ktra przystosowaa nas do
wykorzystywania tlenu. Inne rzeczy nic potrafi rwnic skutecznie obroni si przed tlenem
maso jeczcje, a elazo rdzewieje. Nawet nasze organizmy toleruj tlen tylko do pewnego
stopnia. Poziom tlenu w naszych komrkach jest okoo dziesiciu razy niszy ni w
atmosferze.
Nowe organizmy, wykorzystujce tlen, miay pod dwoma wzgldami przewag nad
pozostaymi. Po pierwsze, uycie tlenu stanowi skuteczniejszy mechanizm pozyskiwania
energii. Po drugie, tlen unicestwia konkurencyjne organizmy. Niektre z nich ucieky do
mulistego, beztlenowego wiata bagien i dna jezior. Inne pocztkowo podyy t sam drog,
lecz pniej (znacznie pniej) przeniosy si do ukadw pokarmowych takich istot jak ty i ja.
Cakiem spora liczba tych pierwotnych uciekinierw egzystuje w tej chwili wewntrz twojego
ciaa, pomagajc ci w trawieniu poywienia, lecz z odraz przyjmujc nawet najbardziej

niewinn wzmiank na temat O2. Nieprzeliczone rzesze innych nie zdoay si zaadaptowa i
wyginy.
Cyjanobakterie odniosy sukces, ktry niebawem wymkn im si spod kontroli. Tlen,
ktry produkoway, pocztkowo nie gromadzi si w atmosferze, lecz czy si z elazem,
tworzc tlenki, ktre szy na dno pierwotnych mrz. Przez miliony lat wiat cakiem dosownie
rdzewia. Zjawisko to jest doskonale widoczne w warstwowanych osadach, ktre stanowi
dzisiaj wikszo z rudy elaza. Przez kilkadziesit milionw lat nie zdarzyo si w zasadzie
nic wicej. Gdyby uda si do tego wczesnego proterozoicznego wiata, nie znalazby zbyt
wielu oznak wieszczcych przysze sukcesy ycia na Ziemi. By moe tu i wdzie na
osonitym jeziorze napotkaby cienk warstw ywej piany lub zielonobrzowy osad na
przybrzenych kamieniach. Poza tym ycie pozostawao niewidoczne.

Jednake okoo 3,5 miiarda lat temu pojawio si co bardziej wyranego26. Wszdzie tam,
gdzie morza byy pytkie, zaczy si pojawia widoczne struktury. W rezultacie swoich
zwykych, codziennych metabolicznych reakcji chemicznych cyjanobakterie stay si troch
lepkie. Zaczy w ten sposb apa mikroczstki pyu i piasku, ktre czyy si, tworzc
dziwaczne, lecz trwae strukturystromatolity z plakatu w biurze Victorii Bennett. Stromatolity te przybieray rne ksztaty i miay bardzo rne rozmiary. Niektre wyglday jak
ogromne kalafiory, inne jak puchate materace (sowo stromato- lit pochodzi od greckiego
okrelenia oznaczajcego materac"); jeszcze inne miay ksztat kolumn wyrastajcych na
dziesitki metrw nad poziom morza Hf niektre przekraczay 100 metrw. Stanowiy
pewnego rodzaju yw ska, reprezentujcpierwsze w historii Ziemi przedsiwzicie
kooperacyjne. Niektre rodzaje prymitywnych organizmw yy wprost na powieizchni, inne
tu pod ni a kady z nich wykorzystywa warunki stworzone przez pozostaych uczestnikw.
Na Ziemi pojawi si pierwszy ekosytem.
Przez wiele lat naukowcy znali stromatolity wycznie z wykopalisk, lecz w 1961 roku
spotkaa ich wielka niespodzianka. W odludnej zatoce Shark na pnocno-zachodnim
wybrzeu Australii odkryto koloni ywych stromatolitw. To byo cakiem nieoczekiwane
odkrycie, do tego stopnia nieoczekiwane, e upyno kilka lat, zanim naukowcy zdali sobie
spraw z tego, co waciwie odkryli. Dzisiaj Shark Bay stanowi atrakcj turystyczn o ile
miejsce pooone setki mil od jakiegokolwiek innego miejsca oraz dziesitki mil od
czegokolwiek w ogle moe stanowi atrakcj turystyczn. Dla uatwienia zwiedzania
zbudowano wychodzce na zatok pomosty, po ktrych turyci mog przej nad wod, aby z
bliska oglda stromatolity spokojnie oddychajce tu pod powierzchni wody. S szare,
matowe i niepozorne. Wygldaj jak wspomniaem w innej ksice jak bardzo due
krowie placki. Jednak widok tych istot, ktre w identycznej formie istniay na Ziemi 3,5
miliarda lat temu, przyprawia niemal o zawrt gowy. Jak uj to Richard Fortey: To jest
prawdziwa podr w czasie. Gdyby wiat wiedzia, gdzie naley szuka prawdziwych cudw,
ten widok byby rwnie dobrze znany jak piramidy w Gizie"27. Mimo niepozornego wygldu te
skay ttni yciem. Na kadym metrze kwadratowym skay znajduje si okoo 3 miliardw
indywidualnych organizmw. Jeeli przyjrzysz si dokadnie, od czasu do czasu dostrzeesz
malekie strumienie wznoszcych si ku powierzchni bbelkw tlenu. W cigu 2 miliardw lat
takie malekie bbelki podniosy poziom tlenu
w atmosferze ziemskiej do 20 procent, przygotowujc planet na otwarcie nastpnego
rozdziau w historii ycia.
Naukowcy sdz, e cyjanobakterie w Shark Bay s prawdopodobnie najwolniej
ewoluujcymi organizmami na Ziemi28. Obecnie z pewnoci nale do najrzadszych.
Przygotowawszy Ziemi dla bardziej zoonych form ycia, zostay nastpnie niemal wszdzie
wyjedzone do szcztu przez te same organizmy, ktrym utoroway drog do istnienia. (W
Shark Bay przetrway tylko dlatego, e wody zatoki s zbyt sone dla istot, ktre w normalnych
warunkach si nimi ywi).
Powstanie bardziej zaawansowanych form ycia nastpio tak pno midzy innymi
dlatego, e musiay one poczeka, a prostsze organizmy wyprodukuj dostatecznie duo
tlenu. Zwierzta nie potrafiyby same pozyskiwa energii"29, mwi Fortey. Miny prawie 2
miliardy lat, czyli z grubsza okoo 40 procent historii Ziemi, zanim stenie tlenu w atmosferze
osigno mniej wicej taki poziom jak obecnie. Gdy ju do tego doszo, sprawy potoczyy si
znacznie szybciej. Pojawi si nowy typ komrki zawierajcy jdro oraz inne mae struktury,
okrelane cznie jako organelle (od greckiego sowa oznaczajcego narzdzia"). Naukowcy
przypuszczaj, e zaczo si od jakiej zabkanej lub awanturniczej bakterii, ktra porwaa
lub zostaa porwana przez inn bakteri, po czym okazao si, e obie s zadowolone z takiego
stanu rzeczy. Porwana bakteria staa si mitochondrium. Ta mitochondrialna inwazja (lub

zjawisko endo- symbiozy, jak mwi biolodzy) umoliwia rozwj wyszych, zoonych form
ycia. W przypadku rolin podobna inwazja doprowadzia do powstania chloroplastw, dziki
ktrym roliny dokonuj fotosyntezy.
Mitochondria wykorzystuj tlen oraz poywienie do przeksztacania energii. Gdyby nie ta
sprytna i zarazem poyteczna sztuczka, ycie na Ziemi nadal istniaoby w postaci mikrobw30.
Mitochondria s niezwykle mae w objtoci ziarnka piasku zmieciby si miliard sztuk31
lecz bardzo aroczne. Trafia do nich niemal wszystko, co spoywasz.
Bez mitochondriw nikt z nas nie przeyby nawet dwch minut. Mimo tej zalenoci i
mimo miliarda lat wsplnej egzystencji mitochondria nadal zachowuj si tak, jakby nie byy
pewne trwaoci tego zwizku. Wci za- chowujcz wasnego DNA, RNA oraz rybosomy.
Rozmnaaj si w innym momencie ni ich macierzyste komrki. Wygldaj jak bakterie,
dziel si jak bakterie i niekiedy reaguj na antybiotyki jak bakterie. Nawet me mwi
dokadnie tym samym genetycznym jzykiem jak komrka,

w ktrej yj. Krtko mwic, yj na walizkach, a my jestemy w takiej sytuacji, jakby pod
naszym dachem mieszka kto obcy, kto w kadej chwili moe si wyprowadzi, mimo e
mieszka tu od miliarda lat.
Wspomniane wyej nowe typy komrek nosz nazw eukariontw (co oznacza
prawdziwie jdrowy"), w odrnieniu od komrek starszego typu, ktre nazywamy
prokariontami (prejdrowy", bezjdrowy"). Na podstawie danych wykopaliskowych mona
sdzi, e eukarionty pojawiy si do nagle w historii planety. Najstarsze znane nam
eukarionty, zwane Grypania, odkryto w 1992 roku w zoach rudy elaza w stanie Michigan.
Znaleziono tylko jedno takie miejsce i nie s znane adne inne eukarionty, ktre yy w okresie
obejmujcym kolejne 500 milionw lat32.
Ziemia wykonaa pierwszy krok, aby sta si naprawd interesujc planet. W
porwnaniu z eukariontami prokarionty stanowiy niewiele wicej ni worki chemikaliw"33,
jak nazwa je brytyjski geolog Stephen Drury. Eukarionty byy wiksze nawet dziesi
tysicy razy ni ich bardziej proci kuzyni i miay tysic razy wicej DNA. Dziki tym przeomowym posuniciom ycie stopniowo stawao si zoone i po pewnym czasie
wyewoluoway dwa typy organizmw takie, ktre wydzielaj tlen (jak roliny), oraz takie,
ktre go pochaniaj (jak ty i ja).
Jednokomrkowe eukarionty byy niegdy zwane protozoami (pre- zwierzta",
pierwotniaki), lecz okrelenie to wychodzi z uycia i obecnie uywa si terminu protista. W
porwnaniu z wczeniejszymi bakteriami protista stanowiy prawdziwe cuda inynierii
genetycznej. Prosta ameba, pojedyncza komrka, istota pozbawiona jakichkolwiek ambicji
oprcz tego, aby po prostu y, zawiera 400 milionw bitw informacji genetycznej, ktre, jak
pisze Carl Sagan, wypeniyby 80 tomw po 500 stron kady34.
Ostatecznie eukarionty nauczyy si jeszcze bardziej wyrafinowanej sztuczki. Zajo im to
do duo czasu okoo miliarda lat lecz gdy w kocu j opanoway, skutki okazay si
spektakularne. Nauczyy si czy w zoone, wielokomrkowe organizmy. Dziki tej
innowacji moliwe stao si ismienie duych, widocznych goym okiem (oko samo w sobie jest
due i skomplikowane), zoonych bytw, takich jak my. Planeta Ziemia bya gotowa do
wejcia w nastpn, ambitn faz.
Zanim jednak zaczniemy si tym zachwyca, warto sobie uwiadomi, e wiat nadal
naley do bardzo maych istoto czym niebawem si przekonamy.
Rozdzia 20
WIAT JEST MAY
Zbyt osobisty stosunek do wasnych mikroorganizmw prawdopodobnie nie jest
najlepszym pomysem na ycie. Louis Pasteur, wielki francuski chemik i bakteriolog, by do
tego stopnia nimi zafascynowany, e oglda przez szko powikszajce kad potraw przed
jej spoyciem, co zapewne nie przysporzyo mu zbyt wielu zaprosze na obiad'.
Z drugiej strony, prby unikania bakterii za wszelk cen nie maj najmniejszego sensu,
poniewa s one obecne wewntrz i wok ciebie, i to w takich ilociach, ktrych nawet sobie
nie potrafisz wyobrazi. Jeeli jeste zdrowy i dbasz o higien, czna liczba bakterii pascych
si na rozlegych pooninach twojego ciaa wynosi okoo biliona2, co daje miliony na centymetr kwadratowy w niektrych bardziej uczszczanych miejscach. Ich poywienie stanowi 10
miliardw uszczcych si patkw skry, ktre zrzucasz w cigu kadej doby, a take
smakowite soki i wzmacniajce mineray, ktre wyciekaj przez wszystkie twoje pory, otwory
i szczeliny. Stanowisz dla nich idealny, ciepy, mobilny bufet. W formie podzikowania daj ci
BO*.
A to s tylko bakterie, ktre znajduj si na twojej skrze. Biliony innych zamieszkuj twj
przewd pokarmowy i oddechowy, yj przyczepione do twoich wosw oraz rzs, pywaj na
powierzchni twoich oczu, wierc kanay w twoich zbach. Twj ukad pokarmowy stanowi

siedlisko ponad 100 bilionw mikrobw zaliczajcych si do ponad 400 typw3. Niektre
zajmuj si cukrami prostymi, inne skrobi niektre atakuj inne bakterie. Zadziwiajco dua
liczba wydaje si nie mie adnej widocznej funkcji4, jak na przykad wszdobylskie jelitowe
krtki, ktre po prostu chyba lubi by z tob (a raczej w tobie). Ludzkie ciao skada si z
okoo 10 biliardw komrek, lecz jest take gospodarzem dla okoo 100
* BO, Body Odour zapach ciaa (przyp. tum.).

biliardw bakterii5. Krtko mwic, bakterie stanowi znaczn cz kadego z nas. Z punktu
widzenia bakterii to raczej my stanowimy niewielk cz nich.
W porwnaniu z bakteri kady z nas jest duy, a niektrzy z nas s na tyle sprytni, e
wiedz, jak produkowa i stosowa antybiotyki oraz rodki dezynfekujce. W rezultacie do
atwo popadamy w zudne przekonanie, e udao nam si wyrugowa bakterie z naszego ycia
i skaza je na istnienie na granicy niebytu. Nie wierz w to. Bakterie nie buduj miast i zapewne
nie maj interesujcego ycia towarzyskiego, lecz bd tutaj, gdy Soce eksploduje. To jest
ich planeta, a my jestemy na niej tylko dlatego, e nam na to pozwalaj.
Nie naley zapomina, e bakterie przetrway miliardy lat bez nas, a my nie
przetrwalibymy jednego dnia bez nich6. To one troszcz si o nasze odpady i przeksztacaj je
z powrotem w uyteczne produkty. Bez ich wytrwaego metabolizmu nie byoby procesw
gnicia, jednego z podstawowych ogniw kadego acucha pokarmowego. To bakterie czyszcz
wod, ktr pijemy, i nawo ziemi, na ktrej uprawiamy nasze pody rolne. Syntetyzuj
witaminy w naszych jelitach, przeksztacaj to, co jemy, w uyteczne cukry i polisacharydy.
Tocz za nas wojny przeciwko obcym mikrobom, przemykajcym ukradkiem przez nasze
garda.
Bakterie wychwytuj azot z powietrza i przeksztacaj go w nukleotydy oraz aminokwasy,
radzc sobie z tym zadaniem znacznie lepiej ni my. Jak pisz Margulis i Sagan, aby
powtrzy taki sam proces na skal przemysow (na przykad przy produkcji nawozw),
producenci musz podgrzewa surowce do temperatury 500 stopni Celsjusza pod cinieniem
trzysta razy wyszym od atmosferycznego. Bakterie potrafi to samo, lecz obywaj si bez
pieca i sprarki. I cae szczcie dla nas, poniewa aden duy organizm nie przeyby bez
azotu, ktry dla niego przetwarzaj, i Przede wszystkim jednak bakterie nieustannie
zapewniaj nam powietrze, J ktrym oddychamy, utrzymujc stabiln atmosfer. Mikroby,
wliczajc ; w to wspczesne wersje cyjanobakterii, dostarczaj znacznej czci tlenu do
atmosfery. Glony oraz inne malekie organizmy yjce w oceanach wy- ; puszczaj bbelki o
cznej masie 150 miliardw kilogramw rocznie7.
Bakterie s niewiarygodnie podne. Najbardziej niecierpliwe gatunki potrafi wypuci
nowe pokolenie w mniej ni dziesi minut. Clstridium perfringens, niezbyt sympatyczny,
may organizm, ktry powoduje gangren, dzieli si rednio co dziewi minut8. W takim
tempie pojedyncza
bakteria teoretycznie mogaby w cigu dwch dni wyprodukowa wicej potomstwa, ni
wynosi liczba protonw w caym wszechwiecie9. Zda-, niem belgijskiego biochemika,
laureata Nagrody Nobla, Christiana d'dl Duve, majc odpowiedni zapas poywienia,
pojedyncza komrka bakterijl moe wygenerowa 280 000 miliardw osobnikw w cigu
jednego dnia"10?, W tym czasie ludzka komrka potrafi si podzieli mniej wicej raz.
Mniej wicej raz na milion podziaw bakterie produkuj mutanta. Zazwyczaj jest to
pechowy osobnik dla ywych organizmw zmiany s zawsze ryzykowne lecz od czasu
do czasu nowa bakteria jest obdarzona jak cech, ktra daje jej przewag, na przykad
zdolnoci do odparcia lub uniknicia ataku antybiotykw. Tej zdolnoci do szybkiej ewolucji
towarzyszy inna, jeszcze groniejsza cecha. Bakterie wymieniaj midzy sob informacje.
Kada z nich moe oddawa lub przyjmowa fragmenty materiau genetycznego od ssiadw.
W zasadzie, jak ujli to Margulis i Sagan, wszystkie bakterie pywaj w jednym, wsplnym
genetycznym basenie". Kada adaptacyjna zmiana, ktra zdarzy si w jakim okrelonym
miejscu bakteryjnego wszechwiata, moe si szybko przenie gdzie indziej. W naszej skali
odpowiadaoby to sytuacji, w ktrej czowiek mgby podej do owada po genetyczne
instrukcje, niezbdne do wyksztacenia skrzyde lub spacerowania po suficie. W rezultacie
oznacza to, e z genetycznego punktu widzenia bakterie stanowijeden superorganizm
niewidoczny, rozproszony, lecz niezwyciony.

Bakterie potrafi si poywi i rozmnaa niemal na wszystkim, co zdarzy ci si rozla,

wyplu lub upuci. Wystarczy im odrobina wilgocina przykad po przetarciu blatu wilgotn
szmatk aby natychmiast pojawiy si jakby znikd i niezwocznie zaczy si rozmnaa.
S gotowe je drewno, klej do tapet, a nawet metale w wyschnitej na cianie farbie. Australijscy naukowcy odkryli mikroby zwane Thiobacillus concretivorans, ktre yy (i nie
chciay y gdzie indziej) w rodowisku o takim steniu kwasu siarkowego, e metale si w
nim rozpuszczay12. Gatunek zwany Micrococcus radiophilus y dugo i szczliwie w
zbiornikach zawierajcych odpady nuklearne z elektrowni jdrowych, objadajc si plutonem i
ca reszt. Niektre bakterie rozkadaj substancje chemiczne, z ktrych o ile wiadomo
nie maj adnego poytku13.
Znaleziono je we wrzcych botach, w jeziorach sody kaustycznej, gboko wewntrz ska,
na dnie morza, w ukrytych basenach lodowatej wody w dolinie McMurdo Dry Yalleys na
Antarktydzie, jedenacie kilometrw

pod powierzchni Pacyfiku, gdzie cinienie jest ponad tysic razy wiksze ni na powierzchni
tak due jak pod pidziesicioma jumbojetami. Niektre z nich wydaj si niemale
niezniszczalne. Deinococcus radiodu- rans jest prawie niewraliwy na promieniotwrczo",
jak pisze The Economist". Po napromieniowaniu jego DNA natychmiast wraca do pierwotnej
postaci, jak odcite czonki potwora z telewizyjnego horroru"14.
Prawdopodobnie najwikszego wyczynu z dziedziny przetrwania dokonaa bakteria
Streptococcus, ktr znaleziono zamknit w soczewce kamery fotograficznej, pozostawionej
na dwa lata na Ksiycu15. Inaczej mwic, niewiele jest rodowisk, w ktrych bakterie nie
potrafi przey. Gdy sonda posana do oceanicznego otworu zaczyna si topi od gorca,
wok niej wci s bakterie", powiedziaa mi Victoria Bennett.
W latach dwudziestych minionego stulecia dwaj naukowcy z Uni versi- ty of Chicago,
Edson Bastin i Frank Greer, ogosili, e znaleli w szybach naftowych bakterie, ktre yy na
gbokoci 600 metrw. Ich odkrycie zostao uznane za niedorzeczne przecie nic nie moe
przetrwa na takiej gbokoci a ich prbki miay by skaone przez mikroby yjce na
powierzchni. Obecnie wiemy, e istniej liczne mikroorganizmy, ktre yj gboko wewntrz
Ziemi, i wiele z nich nie ma nic wsplnego z konwencjonalnym, organicznym wiatem. ywi
si skaami, a raczej substancjami, ktre znajduj si w skaach elazem, siark, manganem
i tak dalej. Oddychaj jeszcze bardziej niecodziennymi substancjami elazem, chromem,
kobaltem, a nawet uranem. Takie procesy mog odgrywa decydujc rol w powstawaniu
z zota, miedzi i innych cennych metali, a by moe take z ropy i gazu. Zostaa nawet
wysunita sugestia, e ich niestrudzony metabolizm jest odpowiedzialny za powstanie skorupy
Ziemi16.
Niektrzy naukowcy sdz, e pod naszymi stopami moe istnie 100 bilionw ton bakterii
yjcych w tak zwanych podpowierzchniowych litoautotropowych ekosystemach
mikrobowych (Subsurface Lithoautotro- pic Microbial Ecosystems w skrcie SLiME).
Thomas Gold z Cor- nell University oszacowa, e gdyby wycign spod powierzchni Ziemi
wszystkie bakterie i umieci je na powierzchni, pokryyby ca planet warstw o gruboci
ptora metra17. Jeeli to prawda, to pod powierzchni Ziemi moe by sto razy wicej ycia
ni nad ni.
Na duych gbokociach mikroorganizmy s mniejsze i niezwykle, ekstremalnie powolne.
Najszybsze z nich mog si dzieli nie czciej ni raz na 100 lat18, inne nie czciej ni raz na
500 lat. Jak uj to The Economist": Wydaje si, e kluczem do dugiego ycia jest nicnierobienie"19. Gdy warunki s
naprawd niesprzyjajce, bakterie s przygotowane, aby wyczy wszystkie systemy i czeka
na lepsze czasy. W 1997 roku naukowcom udao si oywi zarodniki wglika, ktre przez
osiemdziesit lat spoczyway upione w pewnej gablocie wystawowej w Trondheim w
Norwegii. Inne mikroorganizmy powrciy do ycia po uwolnieniu z 118-letniej konserwy
misnej lub 166-letniej butelki piwa20. W 1996 roku naukowcy z Rosyjskiej Akademii Nauk
ogosili, e udao im si przywrci do ycia bakterie zamarznite w syberyjskim lodzie od 3
milionw lat21. Rekord naley do Russella Vreelanda oraz jego wsppracownikw/ z West
Chester University w Pensylwanii. W 2000 roku oywili oni liczcej 250 milionw lat bakterie
zwane Bacilluspermians, ktre zostay uwizio-1 ne w zoach soli 600 metrw pod
powierzchni Ziemi w miejscowoci Carlsbad, w stanie Nowy Meksyk22. Jeeli rzeczywicie
te mikroby maj tyle lat, to s starsze ni kontynenty.
Raport spotka si ze zrozumiaymi wtpliwociami. Wielu biochemikw sdzi, e po tak
dugim czasie struktura i skadniki mikroorgaznizmu ulegyby nieodwracalnej degradacji,
chyba e od czasu do czasu bakteria jednak si poruszaa. Gdyby jednak si ruszaa, to
pojawiby si inny problem, mianowicie nie wida adnego wewntrznego rda energii,
ktre mogoby tak dugo przetrwa. Pojawiy si sugestie, e prbka moga zosta

zanieczyszczona23, jeeli nie w trakcie wydobycia, to moe wtedy, gdy wci znajdowaa si w
zou. W 2001 roku zesp z uniwersytetu w Te Awiwie stwierdzi, e Bacillus permians s
niemal identyczne jak pewien szczep wspczesnych bakterii, Bacillus marismortui,
znaleziony w Morzu Martwym. Tylko dwie sekwencje genetyczne obu gatunkw si rniy i
to w bardzo niewielkim stopniu.
Czy mamy wierzy napisali badacze z Izraela e w cigu 250 milionw lat Bacillus
permians nagromadziy tyle samo rnic genetycznych, ktre mona uzyska w 3 do 7 dni w
laboratorium?". W odpowiedzi Vreeland zasugerowa, e bakterie ewoluuj szybciej w
laboratorium ni w naturze". By moe.
To zadziwiajcy fakt, ale jeszcze w epoce lotw kosmicznych wikszo podrcznikw
dzielia wiat istot ywych tylko na dwie kategorie

roliny i zwierzta. Mikroorganizmy prawie si nie liczyy. Ameby i podobne do nich

jednokomrkowce byy uwaane za protozwierzta, a glony za protoroliny. Bakterie byy
zwykle czone z rolinami24, mimo e wszyscy wiedzieli, e do nich nie nale. Jeszcze w
dziewitnastym wieku niemiecki przyrodnik Ernst Haeckel zasugerowa, e bakterie zasuguj
na odrbne krlestwo, ktre nazwa Monera, lecz jego idea przyja si wrd biologw
dopiero w latach szedziesitych dwudziestego wieku, a i to nie wrd wszystkich (mj
skdind godny zaufania podrczny sownik American Heritage z 1969 roku nie zawiera tego
hasa).
Liczne wielokomrkowe organizmy take nie czuy si dobrze w tradycyjnym schemacie.
Fungi, czyli grzyby, grupa, do ktrej zaliczaj si grzyby jadalne, rdze, plenie, drode,
purchawki, byy prawie zawsze traktowane jako obiekty botaniczne, mimo e niemal nic, co
ich dotyczy w jaki sposb si rozmnaaj, oddychaj, jak buduj swoje organizmy nie
pasuje do niczego w wiecie rolin. Strukturalnie maj wicej wsplnego ze zwierztami,
poniewa buduj swoje komrki z chityny, materiau, ktry nadaje im ow charakterystyczn
tekstur. Ta sama substancja jest uywana do budowy pancerzy owadw oraz kw ssakw,
aczkolwiek pancerzyk chrabszcza majowego nie smakuje zapewne tak samo jak kapelusz
rydza. Przede wszystkim jednak grzyby nie stosuj fotosyntezy, nie zawieraj chlorofilu i nie
s zielone. Zamiast tego rosn bezporednio na swoim rdle poywienia, ktrym moe by
prawie wszystko. Grzyby bd je siark z betonowej ciany albo rozkadajc si materi
midzy palcami twoich ng dwie rzeczy, na ktre nie poakomi si adna rolina. Niemal
jedyn cech czc grzyby z rolinami jest posiadanie korzeni.
Jeszcze mniej podatna na kategoryzacj okazaa si szczeglna grupa organizmw,
formalnie nazywana Myxomycetes, lecz lepiej znana jako luzwce. Okrelenie, ktre brzmi
nieco bardziej dynamicznie mobilna samoaktywujca si protoplazma" i nie kojarzy si
z czym, co spotkasz, gdy signiesz gboko do zatkanej rury odpywowej, z ca pewnoci
przyczynioby si do zwrcenia wikszej uwagi na te wyjtkowe istoty; uwagi, na ktr bez
wtpienia zasuguj, poniewa luzwce s jednym z najciekawszych gatunkw istniejcych w
przyrodzie. W sprzyjajcych warunkach yj jako jednokomrkowe organizmy, podobnie jak
ameby. Gdy nadchodz cikie czasy, gromadz si w jednym miejscu, cz si i zamieniaj,
w niemal cudowny sposb, w co w rodzaju limaka.
318
limak" nie jest pewnym kandydatem ani w konkursie piknoci, ani w marszu na odlego
lub sprincie zazwyczaj potrafi przedosta si z dna kupki lici na wierzch, gdzie zajmuje
nieco bardziej eksponowane miejsce lecz przez miliony lat moga to by najsprytniejsza
sztuczka w caym wszechwiecie.
Ale to jeszcze nie koniec. Przedostawszy si w bardziej korzystne miejsce, luzowiec
przeksztaca si ponownie, tym razem w rolin. Dziki jakiemu zadziwiajcemu procesowi
porzdkujcemu komrki niczym czonkowie maszerujcej orkiestry ukadaj si w
ksztat odygi, na ktrej szczycie tworzy si kula zwana zarodni. Wewntrz zarodni znajduj
si miliony zarodnikw, ktre w odpowiednim momencie s wypuszczane z wiatrem, aby sta
si jednokomrkowymi organizmami i zacz cay proces od nowa.
Przez dugie lata luzwce byy zaliczane do pierwotniakw przez zoologw, a do grzybw
przez mykologw, mimo e wszyscy widzieli, i naprawd nie nale ani do jednej, ani do
drugiej kategorii. Gdy zacza si era testowania genetycznego, naukowcy zostali cakowicie
zaskoczeni faktem, i luzwce s tak odmienne i szczeglne, e nie s bezporednio spokrewnione z niczym innym, a niekiedy nawet ze sob nawzajem.
W 1969 roku ekolog z Comell University, R.H. Whittaker, podj prb uporzdkowania
narastajcych niedostatkw klasyfikacji i ogosi w czasopimie Natur" propozycj podziau
ycia na pi gwnych kategorii taksonomicznych krlestw, ktre nazwa Animalia,

Plantae, Fungi, Protista oraz Monera25. Protista stanowi modyfikacj poprzedniej nazwy,
Protoctista, zaproponowanej sto lat wczeniej przez szkockiego biologa, Johna Hogga, i
przeznaczonej dla istot nie nalecych ani do rolin, ani do zwierzt.
Nowy schemat Whittakera stanowi wprawdzie znaczne usprawnienie, lecz kategoria
Protista pozostaa niezbyt precyzyjnie zdefiniowana. Niektrzy taksonomici rezerwowali j
dla duych jednokomrkowych organizmw eukariontw ale inni traktowali j jak
pewnego rodzaju szuflad na skarpetki bez pary, pakujc do rodka wszystko, co nie pasowao
gdzie indziej. Zawieraa ona (w zalenoci od podrcznika, ktry w danej chwili obowizywa)
luzwce, ameby, a nawet wodorosty, nie liczc wielu innych gatunkw. Wedug jednego z
oszacowa do kategorii Protista naleao w sumie okoo 200 000 rnych gatunkw
organizmw26. Jak na skarpetki bez pary to cakiem sporo.
319

Paradoksalnie, gdy klasyfikacja Whittakera zacza stopniowo trafia do podrcznikw,

pewien skromny genetyk z University of Illinois, Carl Woese, by bliski ukoczenia bada, w
wyniku ktrych zakwestionowa wszystkie dotychczasowe schematy taksonomiczne. Od
poowy lat szedziesitych czyli niemal od pierwszego momentu, gdy tylko byo to
moliwe Woese spokojnie, lecz systematycznie bada sekwencje genetyczne bakterii.
Pocztkowo by to bolenie powolny proces. Praca nad jedn bakteri moga zaj cay rok. W
owym czasie, zdaniem Woesego, znane byo tylko okoo 500 gatunkw bakterii27, czyli mniej
ni liczba gatunkw, ktre znajduj si w twoich ustach. Od tego czasu liczba znanych
gatunkw bakterii wzrosa niemal dziesiciokrotnie, lecz nadal jest o wiele mniejsza ni 26 900
gatunkw alg, 70 000 gatunkw grzybw lub 30 800 ameb i pokrewnych organizmw, ktrych
biografie zapeniaj annay biologii.
Tak maa liczba nie wynika po prostu z braku zainteresowania ze strony biologw.
Bakterie potrafi by irytujco trudnym obiektem bada. Trudno je wyizolowa. Mniej wicej
1 procent rozmnaa si w hodowli na sztucznym podou28. Biorc pod uwag ich niesamowite
zdolnoci do adaptacji w rnych warunkach wystpujcych w naturze, moe si wydawa
dziwne, e jedynym miejscem, w ktrym nie chc y, jest szalka Petriego. Ani podoe
agarowe, ani wszelkie moliwe poywki nie s w stanie ich skoni do
rozmnaaniawikszo po prostu ley i odrzuca wszelkie zachty. Kada bakteria, ktra
rozmnaa si w laboratorium, jest z definicji wyjtkowa, lecz mikrobiolodzy studiowali niemal
wycznie te gatunki. To przypominao wycieczki do zoo w celu badania nowych gatunkw
zwierzt"29, jak uj to Woese.
Geny umoliwiy jednak badania mikroorganizmw pod innym ktem. W trakcie swoich
bada Woese stopniowo odkrywa, e w wiecie mikroorganizmw istniej bardziej
fundamentalne podziay, ni ktokolwiek mg podejrzewa. Okazao si, e wystpuje
mnstwo maych organizmw, ktre wygldajjak bakterie i zachowuj si jak one, lecz w
rzeczywistoci bynajmniej nie s ani bakteriami, ani nawet ich bliskimi kuzynami, poniewa
bardzo dawno oddzieliy si od nich. Woese nazwa te organizmy Ar- chaebacteria, w skrcie
Archaea archeony.
Trzeba w tym miejscu doda, e atrybuty, ktre odrniaj archeowce od bakterii, nie
spowodowayby przyspieszenia ttna u nikogo oprcz zawodowego biologa. W wikszoci
przypadkw s to rnice ich lipidw oraz brak czego, co nazywa si peptydoglikan. W
praktyce oznacza to jed
nak kolosalne rnice taksonomiczne. Archeony w wikszym stopniu rni si od bakterii ni
ty lub ja od kraba czy pajka. Woese samodzielnie odkry, e istniej podziay wrd istot
ywych tak zasadnicze i fundamentalne, e wykraczaj poza poziom krlestw na
Uniwersalnym Drzewie ycia, jak zazwyczaj, nieco pompatycznie, okrela si system
taksonomiczny w biologii.
W 1976 roku Woese zaskoczy wiat a przynajmniej t jego cz, ktra wykazaa
zainteresowanie rysujc od nowa Drzewo ycia, z 23 gwnymi gaziami, zamiast
dotychczasowych piciu. Pogrupowa je w trzy nadrzdne kategorie Bactea, Archaea oraz
Eukarya (niekiedy pisane Eucarya) ktre nazwa domenami. Nowy ukad wyglda nastpujco:

Bacteria: cyjanobakterie, bakterie purpurowe, bakterie gram-do- datnie, zielone bakterie

niesiarkowe, flawobakterie, thermotogi

Archaea: bakterie halofilne, pakietowce, metanobakterie, ziarniaki, thermoceler,

Thermoproteus, Pyrodictium

Eukarya: diplomonady, mikrosporidia, rzsistki, wiciowce, pezaki, orzski, roliny,

grzyby, zwierzta.

Woese i jego nowe podziay nie wzili szturmem wiata biologw. Niektrzy z nich
odrzucili jego system jako zbyt mocno skoncentrowany na mikroorganizmy. Inni po prostu go
zignorowali. Jak pisze Frances Ashcroft, Woese poczu si gboko rozczarowany"30. Jego
schemat zacz jednak stopniowo zdobywa uznanie, pocztkowo gwnie wrd
mikrobiologw. Botanicy i zoolodzy w znacznie mniejszym stopniu doceniali jego zalety i
nietrudno zrozumie dlaczego. W modelu Woesego botanika i zoologia zostay ograniczone do
kilku drobnych gazek i relegowane na najdalsz ga konaru Eukarya. Wszystko inne naley
do istot jednokomrkowych.
Ci faceci zostali nauczeni i s przywyczajeni do klasyfikowania istot ywych w
kategoriach morfologicznych rnic i podobiestw powiedzia Woese w wywiadzie w 1996
roku. Idea klasyfikowania w kategoriach sekwencji molekularnych jest da wielu z nich
trudna do zaakceptowania". Krtko mwic, jeeli nie widzieli rnicy na wasne oczy, to jej
nie uznawali. W rezultacie upierali si przy bardziej konwencjonalnym podziale na pi
krlestw, ktry to podzia Woese w przypywie dobrego hu

moru okrela jako niezbyt poyteczny", lecz na og zdecydowanie odrzuca go jako

cakowicie zwodniczy". Podobnie jdc wczeniej fizyka, take i biologia znalaza si na
poziomie, gdzie obiektw bdcych przedmiotem zainteresowania, a take ich oddziaywa
czsto nie da si postrzega na drodze bezporedniej obserwacji"31, napisa Woese.
W 1998 roku wybitny i wiekowy biolog, Emst Mayr (ktry mia wtedy 94 lata, a w
momencie pisania niniejszej ksiki dobiega setki i nadal wietnie si trzyma*), wprowadzi
jeszcze wicej zamieszania, stwierdzajc, e powinny by tylko dwie gwne gazie ycia,
ktre nazwa imperiami". W artykule opublikowanym w Proceedings of the National
Academy of Sciences" Mayr stwierdzi, e odkrycia Woesego s interesujce, lecz jego
konkluzje s mylce, i zwrci uwag, e Woese nie ma formalnego wyksztacenia jako
biolog, wic jest cakiem naturaln rzecz, i nie jest w peni obeznany z zasadami
klasyfikacji"32. To prawdopodobnie najbardziej bezporednia forma, w jakiej wybitny uczony
moe stwierdzi, e jego kolega po fachu nie wie, o czym mwi.
Szczegy krytycznego artykuu Mayra maj wysoce techniczny charakter dotycz
midzy innymi kwestii mejotycznej seksualnoci, kla- dystyki Henniga oraz kontrowersyjnych
interpretacji genomu Meihano- bacterium thermoautrophicum lecz w zasadzie sprowadzaj
si do stwierdzenia, e ukad Woesego zaburza Drzewo ycia. Mayr zwraca uwag, e domena
bakterii skada si z nie wicej ni kilku tysicy gatunkw, natomiast w przypadku
archeowcw liczba gatunkw wynosi zaledwie 175 i by moe jeszcze kilka tysicy moe
zosta odkrytych, lecz raczej nie wicej". Natomiast domena eukariontw do ktrej nale
zoone organizmy zbudowane z komrek posiadajcych jdro, tak jak my zawiera miliony
gatunkw. Dla utrzymania zasady rwnowagi" Mayr sugeruje poczenie wszystkich
prostych organizmw w pojedyncz kategori, Prokaryota. Natomiast pozostae, bardziej
zoone, ewolucyjnie zaawansowane" organizmy proponuje zaliczy do imperium Eukaryota.
Gwny podzia miaby si zatem sprowadza do dwch rwnorzdnych imperiw", co w
praktyce oznaczaoby utrzymanie poprzedniej klasyfikacji. Podzia na proste i zoone
komrki .jest tam, gdzie wielki przeom wiata oywionego".
Jeeli nowy ukad Woesego ma nas czego nauczy, to jest to fakt,
* Ernst Mayr zmar w lutym 2005 roku (przyp. tum.).
e ycie naprawd jest zrnicowane oraz e to zrnicowanie dotyczy przede wszystkim
maych, jednokomrkowych organizmw, z ktrych znacznej czci jeszcze nie znamy.
Naturalny ludzki impuls kae nam myle o ewolucji jako o dugim acuchu ulepsze, nie
koczcym si postpie, ukierunkowanym na rozbudow i zoono inaczej mwic, na
nas. Pochlebiamy sobie w ten sposb, lecz prawda jest taka, e wiksza cz zoonoci w
procesie ewolucji dotyczy maych organizmw. wiat duych to same fuksy interesujca,
lecz drobna ga. Spord 23 gwnych kategorii istot ywych tylko trzy roliny, zwierzta
i grzyby s na tyle due, e mona je zobaczy goym (ludzkim) okiem33.1 nawet wrd
nich jest wiele mikroskopijnych gatunkw. Gdyby zway wszystkie ywe istoty na planecie,
cznie z rolinami, na mikroorganizmy przypadoby co najmniej 80 procent caej biomasy, a
by moe nawet wicej34. wiat naley do bardzo maych i tak byo od pocztku wiata.
Kady z nas przynajmniej raz w yciu zada sobie to pytanie: Dlaczego mikroorganizmy
tak czsto staraj si nam zaszkodzi? Jakiego rodzaju satysfakcji moe dozna mikrob w
nagrod za spowodowanie u nas gorczki, dreszczy, palcego blu garda lub wrzodu? A
przede wszystkim, jaki poytek moe odnie z naszej mierci? Bd co bd, po martwym
gospodarzu raczej nie naley oczekiwa dugotrwaej gocinnoci.
Po pierwsze, naley pamita, e wikszo mikroorganizmw jest neutralna lub nawet
sprzyja pomylnoci i zdrowiu czowieka. Najbardziej zaraliwy organizm na Ziemi, bakteria
zwana Wolbachia, w ogle nie jest szkodliwa dla czowieka ani dla adnego innego krgowca,
lecz gdyby by krewetk, robakiem lub muszk owocow, potrafiaby doprowadzi ci do

takiego stanu, e wolaby nigdy si nie narodzi35. Wedug National Geographic" z punktu
widzenia naszego gatunku tylko jeden mikroorganizm na tysic jest patogenem36. Zwaywszy
na to, co niektre z nich potrafi, powinny chyba nam wybaczy myl, e jest ich za duo.
Mimo e wikszo z nich jest nieszkodliwa, mikroorganizmy stanowi zabjc numer trzy
zachodniego wiata37. A w stosunku do tych, ktre nie posuwaj si a do zabijania nas, take
nie ywimy zbyt przyjaznych uczu.
Osabienie lub choroba gospodarza przynosi pewne korzyci mikroorganizmom.
Symptomy choroby czsto pomagaj w jej rozprzestrzenianiu. Wymioty, katar i biegunka
stanowi doskonae metody wydostania si

z jednego gospodarza i uzyskania pozycji umoliwiajcej wniknicie do innego. Najbardziej

skuteczn strategi stosuj te mikroorganizmy, ktrym udao si uzyska pomoc w zakresie
transportu. Zaraliwe organizmy wprost kochaj komary, poniewa ssawka komara przenosi je
wprost do krwiobiegu, gdzie mog natychmiast zabra si do pracy, zanim mechanizmy
obronne ofiary zd si zorientowa, skd nadszed atak. To dlatego tak wiele zakanych
chorb S malaria, ta febra, gorczka tropikalna denga, zapalenie mzgu oraz setka innych,
mniej znanych, lecz czsto rwnie niebezpiecznych zaczyna si od ukucia komara. Tylko
szczliwemu zbiegowi okolicznoci zawdziczamy fakt, e nie naley do nich HIV, wirus
przenoszcy AIDS, poniewa komary po prostu trawi wirusy HIV, ktre napotykaj na swej
drodze. Gdy nadejdzie dzie, w ktrym jaka mutacja wirusa HIV pomoe mu pokona t
przeszkod, znajdziemy si w prawdziwych tarapatach.
Nie naley jednak rozwaa tych kwestii z punktu widzenia logiki mikroorganizmw,
poniewa ich dziaaniem nie rzdzi adna wyrachowana wiadomo. Mikroorganizmy mniej
dbaj o to, co nam czyni, ni my dbamy o nie, gdy mordujemy miliony sztuk naraz, biorc
prysznic lub uywajc dezodorantu. Jedyna okoliczno, w ktrej nasz stan zdrowia niesie
istotne konsekwencje dla nich, zachodzi wtedy, gdy zabijaj nas zbyt szybko i zbyt skutecznie.
Jeeli mikroorganizmy wyeliminuj ci, zanim zdoajprzenie si dalej, to mog rwnie
wymrze. Jak pisze Jared Diamond, historia jest pena przypadkw chorb, ktre stanowiy
straszliwe epidemie, aby nastpnie znikn rwnie tajemniczo, jak si pojawiy"38. Wymienia
gron, lecz na szczcie krtkotrwa chorob zwan angielskimi potami", ktra szalaa od
1485 do 1552 roku, zabijajc dziesitki tysicy ludzi, zanim cakowicie si wypalia.
Nadmierna skuteczno nie przynosi poytku adnemu zaraliwemu organizmowi.
Znaczna cz symptomw choroby nie powstaje w wyniku tego, co patogen zrobi tobie,
lecz na skutek tego, co twoje ciao usiuje zrobi patogenowi. Prbujc usun
mikroorganizmy z organizmu, ukad immunologiczny niekiedy niszczy komrki lub uszkadza
wane tkanki, wic gdy nie czujesz si najlepiej, to czsto win ponosi nie patogen, lecz twj
wasny ukad odpornociowy. Tak czy inaczej, ze samopoczucie stanowi sensown reakcj na
infekcj. Chorzy ludzie kad si do ka, dziki czemu stanowi mniejsze zagroenie dla
reszty populacji.
Istnieje bardzo wiele rzeczy, ktre potencjalnie stanowi dla ciebie za
groenie, wic twj organizm trzyma w pogotowiu mnstwo rodkw obronnych, okoo 10
milionw rodzajw biaych krwinek, z ktrych kady jest przeznaczony do zidentyfikowania i
zniszczenia okrelonego gatunku intruzw. Utrzymanie w staej gotowoci 10 milionw
onierzy byoby zbyt kosztowne, wic kady rodzaj biaych krwinek trzyma na warcie tylko
kilku wywiadowcw. W przypadku infekcji wywiadowcy identyfikuj mikroby dokonujce
inwazji tak zwane antygeny i wysyaj sygna do wzmocnienia obrony odpowiedniego
typu. Gdy twoje ciao zaczyna produkowa waciwe krwinki, zazwyczaj czujesz si
osabiony. Przesilenie choroby nastpuje w momencie, gdy armia przeciwcia w kocu
wchodzi do akcji.
Biae krwinki s niemiosierne. Odnajd i zabij co do jednego wszystkie patogeny, ktre
uda im si zidentyfikowa. Aby unikn zagady, patogeny rozwiny dwie podstawowe
strategie. Jedna z nich polega na tym, e mikroorganizmy uderzaj szybko i natychmiast
przenosz si do nastpnej ofiary. Tak dzieje si w przypadku powszechnie znanych infekcji,
na przykad przezibienia. Druga strategia polega na tym, e patogeny maskuj si tak, aby
biae krwinki nie mogy ich rozpozna. W ten sposb zachowuje si HIV, wirus
odpowiedzialny za AIDS, ktry potrafi przez cae lata si ukrywa i siedzie cicho bez szkody
dla gospodarza, zanim przejdzie do dziaania.
Jeden z dziwniejszych aspektw infekcji stanowi fakt, e mikroorganizmy, ktre zwykle
nie czyni adnej szkody, niekiedy przedostaj si do innych czci ciaa, gdzie dostaj

jakiego szau jak mwi doktor Bryan Marsh, specjalista chorb zakanych w
Dartmouth-Hitchcock Medical Center w miejscowoci Lebanon, stan New Hampshire.
Czsto si zdarza, e w wyniku wypadku samochodowego ludzie doznaj wewntrznych
obrae. Mikroorganizmy, ktre normalnie s niegrone, przedostaj si z jelit do innych
czci ciaa lub do innych narzdw na przykad do krwiobiegu gdzie wywouj
potworne zamieszanie".
Najbardziej przeraajce i najtrudniejsze do opanowania zakaenie bakteryjne stanowi
choroba, ktra powoduje tak zwan nekroz tkanek39. Te bakterie po prostu zjadaj ofiar od
rodka, pochaniajc tkanki i zostawiajc po sobie odraajc papk. Pocztkowo pacjenci
zazwyczaj odczuwaj wzgldnie sabe symptomynajczciej wysypk i dreszczelecz ich
stan bardzo szybko ulega pogorszeniu. Na stole operacyjnym zwykle okazuje si, e s po
prostu konsumowani. Jedyny ratunek polega na radykalnej chirurgii", czyli wyciciu
wszystkich zainfekowanych tkanek.

Okoo 70 procent ofiar umiera; reszta czsto pozostaje na cae ycie kalekami. rdem
infekcji jest powszechnie wystpujca rodzina bakterii, zwana Streptococcus grupy A
(paciorkowce), ktra w normalnych warunkach nie powoduje niczego poza stanem zapalnym
garda. Bardzo rzadko, z przyczyn, ktre pozostaj nieznane, niektre z tych bakterii
przedostaj si przez bon luzow garda do wntrza ciaa, gdzie zaczynaj dzieo
zniszczenia. S cakowicie odporne na antybiotyki. W Stanach Zjednoczonych zdarza si
okoo tysica takich przypadkw rocznie. Nikt nie potrafi przewidzie, czy i kiedy moe doj
do epidemii.
Dokadnie taki sam jest scenariusz przy zapaleniu opon mzgowych. Co najmniej 10
procent modych, lecz dorosych ludzi, oraz okoo 30 procent nastolatkw to nosiciele
miertelnie niebezpiecznej bakterii Meningo- coccus, ktra zwykle yje sobie nieszkodliwie w
gardle. Od czasu do czasu
rednio u jednej osoby na 100 tysicydostaje si jednak do krwiobiegu, gdzie wywouje
powan chorob. W najgorszym przypadku moe w cigu dwunastu godzin doprowadzi do
mierci. To szokujco szybko. Moe si zdarzy, e kto jest idealnie zdrowy przy niadaniu,
a wieczorem martwy", mwi Marsh.
Bylibymy znacznie bezpieczniejsi w starciu z bakteriami, gdybymy nie trwonili tak
rozrzutnie naszej najskuteczniejszej broni przeciwko nim
antybiotykw. Wedug jednego z oszacowa, okoo 70 procent wszystkich antybiotykw
stosowanych w rozwinitych krajach jest podawane zwierztom hodowlanym. Czsto dodaje
si je wprost do karmy w celu przyspieszenia wzrostu lub jako rodek zapobiegawczy
przeciwko infekcjom. Takie praktyki umoliwiaj bakteriom rozwijanie odpornoci na antybiotyki, otwierajc patogenom moliwoci, ktre zostay z entuzjazmem przyjte.
W 1952 roku penicylina bya skuteczna przeciwko wszystkim szczepom Staphylococcus
(gronkowcw), do tego stopnia, e na pocztku lat szedziesitych krajowy konsultant do
spraw chirurgii Stanw Zjednoczonych, William Stewart, uzna za stosowne zadeklarowa:
Nadszed czas, gdy moemy zamkn rejestr chorb zakanych. W zasadzie zlikwidowalimy
infekcje w Stanach Zjednoczonych"40. W tym czasie okoo 90 procent tych szczepw byo ju
w trakcie procesu rozwijania odpornoci na penicylin41. Niebawem niektre z nowych,
odpornych szczepw (midzy innymi gronkowiec zocisty oporny na metacyklin) zaczy si
pojawia w szpitalach. Tylko jeden rodzaj antybiotyku, wanomycyna, pozosta
skuteczny w walce z nimi, cho w 1997 roku pewien szpital w Tokio ogosi, e pojawi si
szczep, ktry jest odporny nawet na wanomycyn42. W cigu kilku miesicy rozprzestrzeni si
na sze innych japoskich szpitali. Mikroby zaczynaj ponownie z nami wygrywa: w
szpitalach na terenie Stanw Zjednoczonych okoo 14 tysicy ludzi umiera rocznie w wyniku
infekcji, z ktrymi si tam zetknli. Jak napisa w New Yorke- rze" James Surowiecki, nie ma
nic zaskakujcego w tym, e majc wybr | midzy rozwijaniem produkcji nowych
antybiotykw, stosowanych przez 1 pacjentw codziennie przez dwa tygodnie, a produkcj
antydepresantw, [| ktre bd stosowane codziennie przez cae ycie, firmy farmaceutyczne i
wybieraj to drugie43. Niektre antybiotyki zostay wprawdzie wzmocnione, lecz przemys
farmaceutyczny nie wypuci cakowicie nowego antybiotyku od lat siedemdziesitych.
Nasza nieostrono jest tym bardziej niepokojca, gdy si wemie pod uwag fakt, e
wiele innych chorb moe mie pochodzenie bakteryjne. W 1983 roku Barry Marshall, lekarz
z Perth w Australii Zachodniej, odkry, e wiele stanw zapalnych odka oraz wikszo
chorb wrzodowych wywouje bakteria zwana Helicobacterpylori. Mimo e jego odkrycie
byo atwe do sprawdzenia, stanowio tak radykalny pogld, e dopiero po upywie caej
dekady zostao powszechnie zaakceptowane. Na przykad amerykaskie National Institutes of
Health uznay je oficjalnie dopiero w 1994 roku44. Setki, a moe tysice ludzi zmaro w

wyniku wrzodw, ktrym mona byo zapobiec"45, powiedzia Marshall w 1999 roku reporterowi Forbesa"*.
Dalsze badania wykazay, e wiele innych schorze moe mie podoe bakteryjne:
niedomagania serca, astma, artretyzm, stwardnienie rozsiane, szereg zaburze psychicznych,
wiele nowotworw46. Istnieje nawet sugestia (opublikowana ni mniej, ni wicej, tylko w
Science"), e do tej samej kategorii naley otyo. By moe bliski jest dzie, gdy bdziemy
rozpaczliwie potrzebowa skutecznego antybiotyku, lecz nie bdziemy mie pod rk
adnego.
Niewielk pociech stanowi fakt, e bakterie te mog by chore. Mog zosta
zainfekowane przez bakteriofagi (w skrcie fagi), pewien rodzaj wirusa. Wirus jest dziwnym i
niepokojcym zjawiskiem: fragmentem kwasu
* Warto doda, c w 2005 r. Barry Marshall za badania nad Helicobacter pylori otrzyma
Nagrod Nobla (pizyp. red ).

nukleinowego otoczonym przez ze wiadomoci"47, wedug pamitnego okrelenia laureata

Nagrody Nobla, Petera Medawara. Mniejsze i prostsze ni bakterie, wirusy same w sobie nie s
ywymi istotami. Odizolowany wirus jest nieruchomy i niegrony. Lecz wystarczy
wprowadzi go do odpowiedniego organizmu, aby natychmiast si oywi. Znane jest okoo
5000 wirusw48, ktre wywouj u nas kilkaset chorb, od zwykego przezibienia i grypy po
najbardziej grone schorzenia: osp, wcieklizn, t febr, gorczk krwotoczn Ebola,
polio i AIDS.
Wirusy prosperuj dziki kradziey materiau genetycznego ywych komrek, ktry
wykorzystuj do produkcji wasnych kopii. Reprodukuj si jak szalone, po czym uciekaj w
poszukiwaniu kolejnych komrek. Wirusy nie s ywymi organizmami, wic mog sobie
pozwoli na prost budow. Wiele wirusw, w tym take HIV, ma nie wicej ni dziesi
genw, podczas gdy nawet najprostsza bakteria potrzebuje kilku tysicy genw. Wirusy s
bardzo mae, o wiele za mae, aby mona je dojrze za pomoc konwencjonalnego
mikroskopu. Dopiero w 1943 roku, gdy wynaleziono mikroskop elektronowy, naukowcy
mogli po raz pierwszy je zobaczy. Wirusy potrafijednak by bardzo niebezpieczne. Ospa
tylko w dwudziestym wieku zabia okoo 300 milionw ludzi49.
Wirusy maj take niepokojcy zwyczaj pojawiania si na wiecie w rnych nowych i
nieoczekiwanych formach, po czym znikaj rwnie szybko, jak si pojawiy. W 1916 roku, w
jednym z takich przypadkw mieszkacy Europy i Ameryki zapadali w dziwn piczk, ktra
zostaa nazwana encephalitis lethargica. Ofiary zapaday w sen i si nie budziy. Mona byo je
obudzi jedynie z wielkim trudem, aby je nakarmi i umoliwi zaatwienie potrzeb
fizjologicznych. Odpowiaday sensownie na pytania wiedziay, kim s i gdzie si
znajduj lecz przez cay czas zachowyway si wyjtkowo apatycznie. Wystarczyo jednak
cho na chwil pozwoli im spocz, a natychmiast zapaday ponownie w gboki sen, w
ktrym pozostaway tak dugo, jak dugo pozostawiono je w spokoju. Niektrzy pacjenci trwali
w takim stanie przez wiele miesicy, po czym umierali. Tylko bardzo nieliczna cz z nich
przeya i odzyskaa wiadomo, aczkolwiek nigdy nie osigna uprzedniego stanu
aktywnoci fizycznej i umysowej. Osoby te egzystoway w stanie gbokiej apatii, Jak
wygase wulkany", wedug sw jednego z lekarzy. W cigu dziesiciu lal zmaro na t chorob
okoo 5 milionw ludzi, zanim odpowiedzialny za ni wirus stopniowo si wycofa50. Obecnie
niewiele osb go pamita, ponie
wa w tym samym czasie znacznie powaniejsza w skutkach epidemia w istocie
najpowaniejsza w historii obja niemal cay wiat
Nazywana wielk epidemi grypy lub hiszpank", pocigna za sob hekatomb ofiar.
Pierwsza wojna wiatowa spowodowaa mier 21 milionw ludzi w cigu czterech lat.
Hiszpanka" zebraa takie samo niwo w cigu pierwszych czterech miesicy51. Prawie 80
procent strat wrd amerykaskich onierzy byo spowodowane nie przez nieprzyjaciela,
lecz przez gryp. W niektrych jednostkach miertelno sigaa 80 procent.
Hiszpanka" pojawia si jako zwyka, uleczalna grypa, na wiosn Jf||8 roku, lecz w cigu
kilku kolejnych miesicy nikt nie wie kiedy i jak zmutowaa si i przeksztacia w co
znacznie powaniejszego. Co pita ofiara odczuwaa jedynie lekkie, niegrone symptomy, lecz
pozostali zapadali na miertelnie niebezpieczn chorob i tylko nieliczni uszli z yciem.
Niektrzy ulegali w cigu kilku godzin, inni walczyli przez kilka dni.
W Stanach Zjednoczonych pierwsze przypadki mierci zostay zarejestrowane pod koniec
sierpnia 1918 roku wrd marynarzy w Bostonie, ale epidemia szybko rozprzestrzenia si na
cay kraj. Zamknite zostay szkoy oraz centra rozrywkowe. Wielu ludzi nosio na twarzy
maski. Niewiele to jednak pomogo. W okresie midzy jesieni 1918 roku i wiosn nastpnego
roku 548 452 ludzi zmaro w Ameryce na gryp. Liczba ofiar w Wielkiej Brytanii wyniosa
okoo 220 000, podobnie byo we Francji i Niemczech. Nikt nie zna globalnej liczby, poniewa

dane dla Trzeciego wiata byy czsto niedostpne, lecz bya ona rwna co najmniej 20
milionom. Bardziej prawdopodobna wydaje si liczba 50 milionw, a niektre oszacowania
mwi nawet o 100 milionach.
W ramach prb opracowania szczepionki lekarze przeprowadzili eksperymenty na
ochotnikach wybranych spord pensjonariuszy wojskowego wizienia na Deer Island, lecej
u wejcia do portu w Bostonie52. Winiom obiecano wolno, jeeli przeyj seri testw.
Ogldnie mwic, testy byy do rygorystyczne. Najpierw ochotnikom wstrzykiwano tkank
pucn osb zmarych na gryp. Nastpnie opryskiwano im oczy, nos i usta zakaonymi
aerozolami. Gdy nie ulegli chorobie, smarowano im garda wydzielinami pobieranymi wprost
od chorych i umierajcych. Gdy i to nie zadziaao, musieli siedzie z otwartymi ustami na
wprost miertelnie chorej ofiary, ktra kaszlaa im prosto w twarz.
Spord zaskakujco duej liczby 300 ochotnikw lekarze wybrali 62

osoby do testw. Ani jeden spord ochotnikw nie zapad na hiszpank". Jedyn osob,
ktra zachorowaa, by wizienny lekarz, ktry niebawem zmar. Prawdopodobne wyjanienie
tej zagadkowej odpornoci winiw moe polega na tym, e epidemia przesza przez
wizienie kilka tygodni wczeniej, w wyniku czego ochotnicy rekrutowali si spord osb,
ktre przeyy uprzedni wizyt grypy i si uodporniy.
Nie rozumiemy lub sabo rozumiemy wiele rzeczy zwizanych z hiszpank" z 1918 roku.
Jednz zagadek jest to, w jaki sposb grypa pojawia si nagle i wszdzie, w miejscach
oddzielonych przez oceany, acuchy grskie i inne naturalne przeszkody. Wirus moe
przey nie wicej ni kilka godzin poza ludzkim ciaem, wic w jaki sposb pojawi si w Madrycie, Bombaju i Filadelfii w tym samym tygodniu?
Prawdopodobnie wirus rozprzestrzeni si za porednictwem ludzi, ktrzy odczuwali tylko
nike symptomy lub w ogle nie wiedzieli, e s nosicielami. Nawet w przypadku zwykej
grypy okoo 10 procent ludzi w dowolnej populacji przechodzi chorob, lecz nic o tym nie wie,
gdy nie odczuwa adnych objaww. Stanowi oni jednak powane zagroenie, poniewa
przemieszczaj si i skutecznie rozprzestrzeniaj wirusa.
To mogoby wyjani, dlaczego wirus z 1918 roku by tak szeroko rozpowszechniony, lecz
nadal nie wiadomo, w jaki sposb zdoa przez kilka miesicy pozostawa w ukryciu, zanim
uaktywni si tak wybuchowo, mniej wicej w tym samym czasie na caym wiecie. Jeszcze
bardziej zagadkowy jest fakt, e najgroniejszy w skutkach okaza si dla dorosych, lecz
stosunkowo modych ludzi. Zwyka grypa jest najgroniejsza dla dzieci i osb starszych, a
epidemia z 1918 roku najwiksze niwo zebraa wrd dwudziesto- i trzydziestolatkw.
Ludzie starsi mogli mie naturaln odporno, nabytw wyniku wczeniejszego zetknicia z
tym samym szczepem, lecz nie wiadomo dlaczego rwnie odporne okazay si dzieci.
Najwiksz zagadk stanowi jednak fakt, e epidemia z 1918 roku pocigna tak wielk liczb
ofiar, chocia wikszo przypadkw grypy jest stosunkowo niegrona. Nadal nie wiadomo,
dlaczego tak si stao.
Od czasu do czasu pewne szczepy wirusw powracaj. Rosyjski wirus nazwany H1N1
wywoa epidemie na znacznych obszarach w 1933 roku, nastpnie w latach pidziesitych i
ponownie w siedemdziesitych. Nie wiadomo, gdzie si podziewa w okresie nieaktywnym.
Wedug jednej z sugestii wirusy ukrywaj si w populacjach dzikich zwierzt, aby sprbowa
swych si na kolejnym pokoleniu ludzi. Nie mona z ca pewnoci
wykluczy, e wirus, ktry spowodowa epidemi hiszpanki", kiedy jeszcze wychyli si z
kryjwki.
Nawet jeeli tego nie zrobi, znajd si inne. Nowe, grone wirusy co chwila prbuj
znale sposb na szybk karier. Gorczki krwotoczne, wywoane przez wirusy Ebola, Lassa
oraz Marburg, pojawiy si nagle i rwnie szybko znikny, lecz nikt nie wie, czy nic mutuj
gdzie po cichu lub po prostu czekaj na kolejn sposobno, aby wywoa katastrofaln
epidemi. Obecnie wiemy, e AIDS pojawi si znacznie wczeniej, ni pocztkowo
sdzilimy. Badacze z Manchester Royal Infirmary odkryli, e marynarz, ktry w 1959 roku
zmar na tajemnicz, nieuleczaln chorob, w rzeczywistoci mia AIDS53. Choroba
pozostawaa jednak nieznana przez kolejne dwadziecia lat.
Nie wiadomo dlaczego inne, podobne choroby nie rozprzestrzeniy si ani nie wywoay
epidemii. Gorczka krwotoczna Lassa, ktr po raz pierwszy wykryto w 1969 roku w
zachodniej Afryce, jest niezwykle zoliwa, cho mao zbadana. W 1969 roku lekarz z
laboratorium Yale Urtiversi- ty w New Haven, w stanie Connecticut, ktry bada gorczk
Lassa, zapad na ni, lecz przey, natomiast technik z ssiedniego laboratorium, ktry nie
zetkn si bezporednio z wirusem, rwnie si zarazi i zmar54.
W tym przypadku na szczcie na tym si skoczyo, ale nie zawsze moemy liczy na tak
pomylne okolicznoci. Nasz styl ycia sprzyja epidemiom. Transport lotniczy umoliwia

rozprzestrzenianie si zakanych chorb z ogromn atwoci i w szybkim tempie na caej

planecie. Wirus Ebola moe si pojawi rano w Beninie, a wieczorem znajdzie si w Nowym
Jorku, Hamburgu, Nairobi lub we wszystkich trzech miejscach naraz. Oznacza to take, e
suba zdrowia powinna by w coraz wikszym stopniu zaznajomiona z niemal kad chorob,
ktra istnieje gdzie na globie, co oczywicie jest trudne do zrealizowania, jeli nie
niemoliwe. W 1990 roku Nigeryjczyk mieszkajcy w Chicago zetkn si z gorczk Lassa w
trakcie wizyty w swojej ojczynie, lecz symptomy pojawiy si dopiero po powrocie do
Stanw Zjednoczonych. Zmar w szpitalu w Chicago bez diagnozy i bez adnych szczeglnych
rodkw ostronoci. Ani on, ani nikt inny nie by wiadom, e by nosicielem jednej z
najbardziej zakanych i miertelnie gronych chorb. Jakim cudem nie zarazi nikogo innego55. Nastpnym razem moe nam si nie uda.
Poprzestamy na tym smutnym akcencie i wrmy do wiata istot widocznych goym
okiem.

Rozdzia 21
YCIE TRWA NADAL
Nie jest atwo zosta wykopaliskiem. Prawie wszystkie ywe organi- zmyponad 99,9
procent czeka os kompostu1. Gdy twoja iskra zganie, kada czsteczka twojego ciaa
zostanie odgryziona lub wyssana, po czym zostanie uyta w jakim innym systemie. Tak
wyglda ycie po yciu. Nawet jeeli dostaniesz si do elitarnej grupy organizmw, tej nalecej do 0,1 procent, ktra nie zostanie poarta, szanse na zostanie wykopaliskiem nadal bd
bardzo mae.
Aby mg sta si wykopaliskiem, musi si zdarzy kilka rzeczy. Po pierwsze, musisz
umrze we waciwym miejscu. Tylko okoo 15 procent ska stanowi waciwy materia na
stanowisko wykopaliskowe2, wic nie warto inwestowa w granitowy nagrobek. Najlepiej
rokujce miejsce pochwku stanowi osady, w ktrych ciao moe si zagbi, jak gazka w
bocie, lub ulec rozkadowi bez dostpu tlenu. W ten sposb czsteczki w kociach i innych
twardych tkankach (i bardzo rzadko take w mikkich) mog zosta zastpione przez
rozpuszczone mineray, tworzc skamienia kopi oryginau. Nastpnie kopia ta musi
przetrwa wywoane przez ziemskie procesy tektoniczne naciski, przemieszczenia i
odksztacenia osadw, w ktrych si znajduje. Na koniec, i przede wszystkim, po dziesitkach
lub nawet setkach milionw lat spdzonych w ukryciu w skale, musi zosta znaleziona i
uznana za co wartego odkopania.
Prawdopodobnie tylko okoo jednej koci na miliard udaje si zosta wykopaliskiem.
Oznacza to, e wykopaliskowe dziedzictwo wszystkich obecnie yjcych Amerykanw 270
milionw ludzi po 206 koci kady bdzie si skada z okoo 50 koci, jednej czwartej
pojedynczego szkieletu. Nie oznacza to oczywicie, e ktrakolwiek z tych koci zostanie
kiedykolwiek znaleziona. Biorc pod uwag, e mog si znale gdziekolwiek na obszarze
ponad 9,3 miliona kilometrw kwadratowych, z ktrych bardzo niewielka cz bdzie
kiedykolwiek przeszukana i zbadana, szan332
sa na ich znalezienie graniczy z cudem. Wykopaliska s pod kadym wzgldem niezwykle
rzadkie. Wikszo istot, ktre yy na Ziemi, nie zostawia po sobie adnego ladu. Szacuje
si, e mniej ni jeden gatunek na 10 000 istnieje w postaci zapisu kopalnego3. To ju jest
uderzajco may uamek. Jeeli jednak uwzgldni si powszechnie przyjte oszacowanie,
wedug ktrego w caej historii ycia przez Ziemi przewino si 30 miliardw gatunkw
ywych istot, oraz stwierdzenie Richarda Leakeya i Rogera Lewina (w ksice The Sixth
Extinction), ktrzy oceniaj, e zapis kopalny obejmuje 250 000 gatunkw4, to powysza
propozycja zmniejsza si do wartoci jeden do 120 000. Tak czy inaczej, dysponujemy bardzo
mizern prbk ycia, ktre zrodzia nasza planeta.
Co wicej, prbka jest beznadziejnie niereprezentatywna. Wikszo zwierzt ldowych w
momencie mierci nie trafia oczywicie do warstw osadowych, lecz pozostaje na ldzie, gdzie
albo zostaje zjedzona, albo stopniowo niszczeje i w kocu znika. W rezultacie w zapisie
kopalnym proporcja jest absurdalnie zawyona na korzy zwierzt morskich. Okoo 95
procent wykopalisk, znajdujcych si w naszym posiadaniu, stanowi szcztki zwierzt, ktre
yy w wodzie, na og w pytkich obszarach mrz5.
Wspominam o tym wszystkim, aby wyjani, dlaczego pewnego pochmurnego dnia
wybraem si do Natural History Museum w Londynie, eby spotka si z miym,
sympatycznym paleontologiem o nazwisku Richard Fortey.
Fortey wie bardzo duo o bardzo wielu rzeczach. Jest autorem wspaniaej, nieco przekornej
ksiki zatytuowanej ycie. Nieautoryzowana biografia, ktra obejmuje ca histori
stworzenia. Jednake jego pierwsz miocijest pewien typ morskich stworze zwanych
trylobitami. Trylobi- ty krloway niegdy w morzach ordowiku, lecz ju od dawna istniej

wycznie w postaci wykopalisk. Wszystkie trylobity miay taki sam plan budowy ciaa.
Skaday si z trzech czci tarczy gowowej, tarczy ogonowej i tuowia std wzia si
ich nazwa*. Fortey znalaz swj pierwszy egzemplarz trylobita, gdy wspina si na skay w St
David's Bay w Walii. Wraz z trylobitem odkry take swoje powoanie.
Zaprowadzi mnie do galerii wypenionej wysokimi, metalowymi sza
* obe (ang.) pat (przyp. tum.).
333

fami. Kada szafa skada si z pytkich szuflad, a kada szuflada jest wypeniona skamielinami
trylobitw cznie 20 000 egzemplarzy. ;>
To wyglda na olbrzymi liczb zgodzi si ze mn lecz trzeba [pamita, e miliony
trylobitw yy w morzach miliony lat, wic 20 000 to nie jest jednak wcale tak duo.
Wikszo z tego stanowi czciowo zachowane egzemplarze. Znalezienie kompletnego
trylobita wci stanowi wielki moment w yciu paleontologa"6.
Trylobity pojawiy si po raz pierwszyw peni uformowane, na pozr jakby znikd
okoo 540 milionw lat temu, na pocztku epoki wielkiego rozwoju zoonych form ycia,
popularnie zwanego eksplozj kambryjsk. Znikny, wraz z wieloma innymi gatunkami,
okoo 300 milionw lat pniej, w wielkiej i nadal tajemniczej katastrofie permskiej. Mamy
naturaln skonno do postrzegania trylobitw jako nieudacznikw, podobnie jak w
przypadku innych wymarych stworze, lecz w rzeczywistoci trylobity naleay do
najbardziej dugowiecznych zwierzt, jakie kiedykolwiek yy na naszej planecie. Krloway
przez okoo 3000 stuleci dwa razy duej ni dinozaury, ktre te nale do rekordzistw.
Fortey zwraca uwag, e gatunek ludzki istnieje dopiero okoo poowy procentu czasu, ktry
przetrway trylobity7.
Majc tyle czasu, trylobity rozmnaay si nad wyraz bujnie. Wikszo gatunkw miaa
niewielkie rozmiary, mniej wicej takie jak wspczesne nam uki, lecz niektre byy znacznie
wiksze. cznie istniao co najmniej 5000 rodzajw i 60 000 gatunkw, aczkolwiek wci
odkrywamy nowe. Fortey uczestniczy niedawno w konferencji w Ameryce Poudniowej,
gdzie zwrcia si do niego badaczka z maego, prowincjalnego uniwersytetu w Argentynie.
Miaa pudo pene interesujcych rzeczy midzy innymi trylobitw, ktre nigdy uprzednio
nie byy widziane ani w Ameryce Poudniowej, ani gdzie indziej. Nie dysponowaa aparatur
do badania tych znalezisk ani funduszami na poszukiwania kolejnych. Olbrzymie obszary
wiata s wci niezbadane". Pod ktem trylobitw?" Pod ktem wszystkiego"
W dziewitnastym wieku trylobity stanowiy jedn z niewielu znanych wczesnych form
zoonego ycia i z tego powodu byy do popularnym obiektem bada paleontologicznych.
Jedn z zagadek stanowio ich nagle
pojawienie si. Jak mwi Fortey, nawet teraz zdarza si, e paleontolog zaczyna od bardzo
starych warstw, przekopuje si w gr przez formacje skalne, pokonuje kolejne eony i nie
znajduje adnych widocznych ladw ycia, a nagle cay Profallotaspis lub Elenellus,
wielkoci sporego kraba, wpada mu w rce"8. Te istoty miay koczyny, skrzela, ukad
nerwowy, czuki, co w rodzaju mzgu" oraz najdziwniejsze w wiecie oczy. Zbudowane z
krysztaw kalcytu, tego samego materiau, z ktrego skadaj si wapienie, ich oczy stanowiy
najwczeniejszy znany nam system wizualny. Co wicej, pierwsze trylobity nie naleay do
zaledwie jednego przedsibiorczego gatunku. Byy to tuziny gatunkw i pojawiy si nie w
jednym czy dwch miejscach, lecz wszdzie. Wielu mylcych ludzi w dziewitnastym wieku
postrzegao to jako dowd ingerencji Boga oraz zaprzeczenie ewolucyjnych idei Darwina.
Rozumowali oni w ten sposb, e skoro ewolucja postpowaa powoli, to w jaki sposb
Darwin mgby wyjani to nage pojawienie si zoonych, w peni uformowanych istot?
Prawd jest, e nie mg.
Wydawao si, e kwestia ta pozostanie na zawsze niewyjaniona, lecz w 1909 roku, trzy
miesice przed pidziesit rocznic publikacji O powstawaniu gatunkw Darwina,
paleontolog Charles Doolittle Walcott dokona niezwykego odkrycia w kanadyjskiej czci
Gr Skalistych.
Walcott urodzi si i wychowa w pobliu miejscowoci Utica, w stanie Nowy Jork, w do
ubogiej rodzinie, ktra zbiedniaa jeszcze bardziej, gdy wkrtce po urodzeniu Charlesa zmar
jego ojciec. Walcott ju jako chopiec mia talent do odkrywania wykopalisk, gwnie
trylobitw. Zgromadzi imponujc kolekcj, ktr zainteresowa si sam Louis Agassiz i za-

kupi j do swojego muzeum na Uniwersytecie Hamrda za kwot rwnowarto

dzisiejszych 45 000 funtw ktra dla Walcotta stanowia ma fortun9. Walcott mia
jedynie rednie wyksztacenie, a w dziedzinie nauk przyrodniczych by samoukiem, lecz sta
si czoowym autorytetem w kwestiach dotyczcych trylobitw. Stwierdzi midzy innymi, e
trylobity s stawonogami, podobnie jak wspczesne nam owady i skorupiaki.
W 1879 roku Walcott podj prac jako szeregowy pracownik w niedawno utworzonej
United States Geological Survey10. Pracowa z takim oddaniem, e po pitnastu latach zosta
dyrektorem tej placwki. W 1907 roku zosta mianowany sekretarzem Smithsonian Institution.
Peni t funkcj a do mierci w 1927 roku. Mimo swoich licznych obowizkw
administracyjnych kontynuowa prace terenowe i bardzo duo pisa. Jego

ksiki zajmuj ca pk w bibliotece"", mwi Fortey. Nieprzypadkowo Walcott by take

zaoycielem i pierwszym dyrektorem National Adviso- ry Committee for Aeronautics, ktry
pniej zosta przeksztacony w National Aeronautics and Space Administration. Przysuguje
mu za to zapewne tytu ojca, lub raczej dziadka, ery podboju kosmosu.
Dzisiaj jest pamitany gwnie dziki bystroci swego oka, poczonej z utem szczcia,
ktre pnym latem 1909 roku pozwoliy mu dokona pewnego odkrycia w grach Kolumbii
Brytyjskiej, w okolicy maej miejscowoci Field. Wedug powszechnie przyjtej wersji tego
wydarzenia Walcott wraz z on przemierzali konno grski szlak, gdy w pewnej chwili nioscy
jego maonk ko polizgn si na kamieniach. Gdy Walcott zsiad z wierzchowca, aby
pomc onie, zauway, e potrcony przez konia kamie jest w istocie ilastym upkiem, a jego
odwrotna strona zawiera skamieniae skorupiaki, bardzo stare i nietypowe. Pada gsty nieg
w kanadyjskiej czci Gr Skalistych zima jest wczesnym gociemwic Walcott nie mg
im si dokadnie przyjrze, lecz wrci w to samo miejsce przy pierwszej nadarzajcej si
okazji w nastpnym roku. Idc domnieman tras osuwajcych si ska, wspi si 750 stp w
poblie szczytu gry. Na wysokoci 8000 stp nad poziomem morza znalaz odsonit ska
upkow, o dugoci 200 stp, zawierajc oszaamiajcy zbir skamielin z okresu, w ktrym
zoone formy ycia pojawiy si na Ziemi raptownie i w wielkiej obfitoci dajc
pocztek synnej eksplozji kam- bryjskiej. Krtko mwic, Walcott odkry witego Graala
paleontologii. Odkrywka staa si znana jako Burgess Shale, od nazwy grskiego grzbietu, na
ktrym si znajduje, i przez dugi czas stanowia nasze jedyne okno na pocztek
wspczesnego ycia w caej jego peni"12, jak okreli to Stephen Jay Gould w swojej
popularnej ksice Wonderful Life.
Gould, jak zawsze skrupiamy, przeczyta dzienniki Walcotta i odkry, e historia odkrycia
Burgess Shale zostaa cokolwiek ubarwiona Walcott nie wspomina o potkniciu konia ani o
padajcym niegu lecz nie ma adnych wtpliwoci, e byo to niezwyke odkrycie13.
Istocie ludzkiej, ktrej czas spdzony na Ziemi jest ograniczony do kilku przelotnych
dekad, trudno jest poj, jak bardzo odlega czasowo bya eksplozja kambryjska. Gdyby mg
si wybra w podr w czasie i przemierza jeden rok w cigu kadej sekundy, po pgodzinie
znalazby si w czasach Chrystusa, a po trzech tygodniach dotarby do pocztkw istnienia
gatunkuludzkiego. Er eksplozji kambryjskiej osignby dopiero
po 20 latach. Inaczej mwic, byo to niezmiernie dawno, a wiat by wtedy zupenie innym
miejscem.
Przede wszystkim 500 milionw lat temu i jeszcze nieco wczeniej, gdy Burgess Shale
zostao uformowane, nie znajdowao si na szczycie gry, lecz u podna, a konkretnie na dnie
pytkiego basenu oceanicznego, u stp stromego klifu. Morza w tym czasie ttniy yciem, lecz
zwierzta nie zostawiay na og adnych ladw, poniewa miay mikkie ciaa, ktre
rozkaday si po mierci. Jednak w Burgess fragment klifowego brzegu spad do morza,
odcinajc dopyw wody i grzebic ywe istoty w mule, w ktrym zostay sprasowane jak
kwiaty midzy kartami ksiki, zachowujc cudownie szczegowe skamieliny niezliczonych
zwierzt.
W okresie od 1910 do 1925 roku (mia wtedy 75 lat) Walcott co roku w lecie prowadzi
prace wykopaliskowe w Burgess Shale. Zgromadzi cznie dziesitki tysicy egzemplarzy
(Gould pisze o 80 000, natomiast wiarygodne archiwa National Geographic" mwi o 60
000), ktre przywiz do Waszyngtonu, aby podda dalszym badaniom. Jego kolekcja nie
miaa sobie rwnych zarwno pod wzgldem zrnicowania, jak i liczby egzemplarzy.
Niektre z nich miay muszle, inne byy ich pozbawione. Niektre byy lepe, inne miay oczy.
Wedug jednego z oszacowa byo tam 140 gatunkw14. Burgess Shale obejmuje skal
zrnicowania, ktrej nie dorwnuje ani adne pniejsze stanowisko wykopaliskowe, ani
wszystkie dzisiejsze morskie istoty razem wzite"15, napisa Gould.

Niestety, zdaniem Goulda, Walcott nie doceni znaczenia swojego odkrycia. Wyrywajc
porak ze szczk zwycistwa napisa Gould w innej pracy, Eight Litte Piggies Walcott
dokona najwikszego z moliwych bdw w interpretacji tych wspaniaych wykopalisk".
Przypisa je do wspczesnych grup, klasyfikujc je jako przodkw dzisiejszych robakw,
meduz oraz innych istot. W ten sposb cakowicie zignorowa znaczenie ich odrbnoci.
Wedug takiej interpretacji wzdycha Gould ycie zaczo si w pierwotnej prostocie,
aby nastpnie nieugicie i w cakiem przewidywalny sposb rozwija si w kierunku
wikszych i lepszych"16.
Walcott zmar w 1927 roku. Wraz z jego mierci wykopaliska z Burgess zostay w
zasadzie zapomniane. Przez prawie p wieku spoczyway zamknite w szufladach w
American Museum of Natural History w Waszyngtonie, gdzie byy rzadko ogldane i nigdy
nie badane. W 1973 roku doktorant z Cambridge University, Simon Conway Morris, przejrza
ca kolekcj i ze zdumieniem stwierdzi, e byy znacznie bardziej zrnico

wane i interesujce, ni mona by sdzi na podstawie pism Walcotta17. Kategori, ktra w

taksonomii odnosi si do podstawowego planu budowy ciaa, jest typ. W kadej kolejnej
szufladzie Conway Morris znajdowa coraz to inne anatomiczne osobliwoci i coraz bardziej
zdumiewa go fakt, e wszystkie te nowe typy nie zostay rozpoznane przez czowieka, ktry je
odkry.
Wraz ze swym promotorem, Harrym Whittingtonem, oraz drugim doktorantem, Derekiem
Briggsem, Conway Morris w cigu kilku kolejnych lat przeprowadzi systematyczny przegld
caej kolekcji, dokonujc jednego odkrycia po drugim i publikujc jedn po drugiej
ekscytujce monografie. Wiele tych istot stosowao plany budowy ciaa, ktre nie byy po
prostu odmienne ni wszystkie inne, wczeniejsze lub pniejsze istoty one byy wrcz
dziwaczne. Jedna z nich, Opabinia, miaa picioro oczu oraz przypominajcy rur od
odkurzacza narzd gbowy ze szczkami na kocu. Peytoia, istota w ksztacie dysku,
wygldaa prawie komicznie, jak plaster ananasa. Trzecia, ktra ewidentnie prbowaa
chwiejnie chodzi na szeregu szczudowatych ng, wygldaa tak dziwnie, e dali j ej nazw
Hal- lucigenia. Kolekcja zawieraa tak wiele nierozpoznanych nowoci, e jak wie niesie
i pewnego dnia po otwarciu kolejnej szuflady Conway Morris mrukn: O kurwa, tylko nie
nastpny typ"18.
Badania angielskiego zespou wykazay, e kambr stanowi okres niesamowitych
innowacji i eksperymentowania w dziedzinie architektury organizmw. Przez wiksz cz
prawie 4 miliardw lat swego istnienia na Ziemi ycie marudzio bez adnych widocznych
ambicji w kierunku zoonoci, aby nagle, w cigu zaledwie 5 czy 10 milionw lat, stworzy
wszystkie podstawowe plany budowy ciaa. Niektre z nich nadal s w uyciu, lecz, co
waniejsze, od tego czasu nie powstay adne nowe. Wymie jakkolwiek istot, od nicienia
po Cameron Diaz, a kada z nich stosuje plan budowy ciaa po raz pierwszy stworzony w
kambrze19.
Najbardziej zaskakujcy okaza si jednak fakt, e tak wiele spord tych planw nie
zdoao si przebi ujmujc rzecz w cudzysowie i nie zostawio adnych potomkw.
Wedug Goulda co najmniej pitnacie, a moe nawet dwadziecia typw zwierzt z Burgess
nie naleao do adnego znanego typu20 (w popularnonaukowych opracowaniach liczba ta
niebawem wzrosa do 100, tj. znacznie wicej, ni naukowcy z Cambridge kiedykolwiek
stwierdzili).,.ycie napisa Gould jest histori potnych wymiera oraz nastpujcych
po nich zrnicowa w obrbie nielicznych
niedobitkw, a nie konwencjonaln opowieci o staym, narastajcym doskonaleniu,
zoonoci i zrnicowaniu". Okazao si, e ewolucyjny sukces stanowi wynik loterii.
U jednego z tych niedobitkw, ktrym udao si przetrwa, przypominajcej maego
robaka istoty nazwanej Pikaia gracilens, odkryto prymitywny stos krgowy, ktry uczyni z
niej najwczeniejszego znanego nam przodka wszystkich pniejszych krgowcw, cznie z
nami. Pikaia bynajmniej nie wystpoway licznie w wykopaliskach z Burgess, wic Bg jeden
wie, jak bliskie byy wymarcia. Synny cytat z Goulda nie zostawia wtpliwoci, e uwaa on
nasz rodowodowy sukces za szczliwy zbieg okolicznoci: Przewi wstecz tam ycia do
pierwszych dni Burgess Shale, pu j ponownie od tego samego miejsca, a szanse, e w
powtrce pojawi si co podobnego do ludzkiej inteligencji, oka si znikome"21.
Ksika Wonderful Life Goulda zostaa opublikowana w 1989 roku i natychmiast zyskaa
oglne uznanie, odnoszc przy tym ogromny sukces wydawniczy. Wtedy nie byo jeszcze
powszechnie wiadomo, e wielu naukowcw nie zgadzao si z Gouldem i e wkrtce caa
historia miaa si przeksztaci w gorszcy spr. W konktekcie kambru sowo eksplozja"
miao niebawem w wikszym stopniu odnosi si do wspczesnych temperamentw ni do
faktw dotyczcych fizjologii dawnych organizmw.

W rzeczywistoci, jak obecnie wiemy, a powinnimy byli to wiedzie znacznie wczeniej,

zoone organizmy istniay co najmniej 100 milionw lat przed kambrem. Prawie czterdzieci
lat po odkryciu dokonanym przez Walcotta w Kanadzie po drugiej stronie planety, w Australii,
mody geolog Reginald Sprigg odkry co jeszcze starszego i rwnie godnego uwagi.
W 1946 roku, jako mody asystent zatrudniony w rzdowym urzdzie geologicznym, zosta
wysany w celu zbadania opuszczonych kopalni w grach Ediacaran Hi lis w pamie Flinders,
na kompletnym pustkowiu, okoo 500 kilometrw na pnoc od Adelaide22. Celem jego
wyprawy byo zbadanie, czy niektre ze starych kopal nie mogyby by ponownie eksploatowane przy uyciu nowszych technologii, wic Sprigg w ogle nie zajmowa si
powierzchniowymi skaami, ani tym bardziej wykopaliskami. Pewnego dnia, w trakcie lunchu,
machinalnie odwrci kawaek piaskowca i z prawdziwym zaskoczeniem stwierdzi, e jego
powierzchnia

jest pokryta delikatnymi skamielinami przypominajcymi odciski zostawione przez licie w

mule. Te skay byy starsze od eksplozji kambryjskiej, Sprigg patrzy na najstarsze ziemskie
organizmy widoczne goym okiem.
Sprigg wysa rkopis artykuu do Natur", ale zosta on odrzucony. Rok pniej odczyta
go na dorocznej konferencji Australian and New Zea- land Assocation for the Advancement of
Science, lecz nie znalaz uznania w oczach prezesa stowarzyszenia, ktry stwierdzi, e
skamieliny z Edia- caran Hills stanowi przypadkowe nieorganiczne odciski" wyobione
przez wiatr, deszcz lub prdy, a nie przez ywe istoty23. Wci niepozba- wiony nadziei Sprigg
wybra si do Londynu, aby przedstawi swoje odkrycie na Midzynarodowym Kongresie
Geologicznym w 1948 roku, lecz nikt nie da mu wiary ani nawet nie okaza zainteresowania.
W kocu, z braku lepszych rozwiza, opublikowa swoje odkrycie na aniach Tran- sactions
of the Royal Society of South Australia", porzuci rzdow posad i zaj si poszukiwaniami
ropy.
Dziewi lat pniej, w 1957 roku, nastoletni Roger Mason podczas spaceru przez las
Chamwood w rodkowej Anglii znalaz ska z dziwnymi skamielinami na powierzchni24
podobnymi do wspczesnych istot I zwanych pirami morskimi takimi samymi jak te,
ktre odkry Sprigg i nadaremnie usiowa nimi zainteresowa wiat nauki. Mason przekaza
swoje znalezisko paleontologowi z University of Leicester, ktry natychmiast zidentyfikowa
je jako prekambryjskie. Mason zosta wykreowany na modocianego bohatera, jego zdjcia
pojawiy si w gazetach, a jego nazwisko nadal figuruje w wielu podrcznikach. Odkryty przez
niego gatunek zosta na jego cze nazwany Charnia masoni.
Obecnie niektre z oryginalnych znalezisk Sprigga, wraz z 1500 innych, ktre zostay od
tego czasu znalezione w pamie Flinders, mona oglda w szklanej gablocie na pitrze
przysadzistego, lecz gustownego budynku South Australian Museum w Adelaide, jednak nie
wzbudzajone wielkiego zainteresowania. Delikatnie zarysowane wzory s do niewyrane i
raczej nie przycigaj uwagi niewytrenowanego oka. W wikszoci s mae, okrgawe,
niektre posiadaj delikatne, wstkowate ogony. Fortey okreli je jako dziwactwa o
mikkich ciaach".
Niewiele wiemy o ich trybie ycia ani o tym, czym w istocie byy. Najprawdopodobniej nie
miay ani otworu gbowego do pobierania poywienia, ani wewntrznych organw do
trawienia, ani ukadu wydalniczego do pozbywania si niestrawionych resztek. Wikszo z
nich prawdopo
dobnie po prostu leaa na powierzchni piaskowych osadw, jak mikka, pozbawiona
struktury, nieruchoma paszczka", mwi Fortey. Pod wzgldem zaawansowania w najlepszym
razie mogy by zblione do meduzy. Wszystkie istoty z Ediacaran Hills s
dwuwarstwowcami, co oznacza, e rozwijaj si z dwch listkw zarodkowych. Z wyjtkiem
meduz wszystkie wspczesne zwierzta s trjwarstwowcami.
Niektrzy eksperci uwaaj, e nie byy to zwierzta, ale raczej roliny lub grzyby.
Rozrnienie midzy zwierzciem i rolin nie zawsze jest jasne nawet dzisiaj. Wspczesna
gbka spdza cae ycie przytwierdzona do tego samego miejsca, nie ma oczu, mzgu ani
bijcego serca, lecz jest uwaana za zwierz. Gdy cofniemy si do prekambru, rnice midzy
rolinami i zwierztami s prawdopodobnie jeszcze mniej jasnedodaje Fortey. Nie ma
adnej reguy, ktra mwiaby, e musisz by ewidentnie jednym lub drugim".
Nie jest take przesdzone, e organizmy z Ediacaran Hills s w jakimkolwiek sensie
przodkami ktrejkolwiek ze wspczesnych istot (by moe z wyjtkiem niektrych meduz).
Wielu fachowcw uwaa je za pewnego rodzaju nieudany eksperyment, test zoonoci, ktry
si nie powid, poniewa nieruchawe organizmy z Ediacaran zostay poarte lub w inny sposb wyparte przez zwinniej sze i bardziej zaawansowane zwierzta z okresu kambryjskiego.

Nie istnieje nic zblionego wrd obecnie yjcych istot"25napisa Fortey. Trudno je
zinterpretowa jako przodkw jakichkolwiek pniejszych gatunkw"26.
Wytworzyo si przekonanie, e ostatecznie fauna z Ediacaran nie okazaa si wyjtkowo
istotna w rozwoju ycia na Ziemi. Wielu fachowcw uwaa, e na granicy prekambru i kambru
nastpia masowa eksterminacja, w wyniku ktrej aden gatunek z Ediacaran Hills (z
niepewnym wyjtkiem meduz) nie zdoa przej do kolejnej rundy. Innymi sowy, prawdziwy
rozkwit bardziej zoonych form ycia zacz si od eksplozji kambryjskiej. W kadym razie
tak widzia to Gould.
Wrmy do skamielin z Burgess Shale. Niemal natychmiast niektrzy naukowcy zaczli
kwestionowa interpretacje, a szczeglnie Goulda interpretacje interpretacji. Od pocztku
istniaa pewna liczba naukowcw, ktrzy powtpiewali w racje przedstawione przez Steve'a
Goulda, niezale-

nie od podziwu dla sposobu ich prezentacji", napisa Fortey w ksice ycie. Nieautoryzowana
biografia, ujmujc rzecz nadzwyczaj agodnie.
Gdyby tylko Stephen Gould potrafi myle rwnie jasno jak pisze!"27, szczekn uczony
z Oksfordu, Richard Dawkins, w pierwszej linijce recenzji Wonderful Life zamieszczonej w
Sunday Telegraph". Dawkins przyzna, e ksika stanowi literacki tour-de-force" i jest
nie- odkadalna", lecz oskary Goulda o wielce grnolotne i niemal obudne" przekrcanie
faktw, a w szczeglnoci o sugerowanie, e rewizja znalezisk z Burgess zaskoczya
spoeczno paleontologw. Pogldu, ktry on atakuje e ewolucja maszeruje nieugicie w
kierunku ostatecznego zwieczenia w postaci czowieka nikt nie podtrzymywa przez 50
lat", zrzdzi Dawkins.
Wielu recenzentw nie zwracao uwagi na takie subtelnoci. Autor recenzji z New York
Times Book Review" radonie zwrci uwag, e z powodu ksiki Goulda naukowcy
odrzucali pewne uprzedzenia, ktrych nie analizowali przez cae pokolenia. Obecnie
niektrzy entuzjastycznie, inni niechtnie akceptuj ide, zgodnie z ktr ludzie stanowi w
rwnym stopniu wynik przypadku jak i produkt uporzdkowanego rozwoju"28.
Lecz najpowaniejsze argumenty przeciwko Gouldowi wysunito w wyniku przekonania,
e niektre jego konkluzje byy nacigane lub wrcz bdne. W artykule opublikowanym w
czasopimie ,JEvolution"29 Dawkins zaatakowa twierdzenia Goulda, jakoby ewolucja w
kambrze stanowia inny rodzaj procesu ni obecnie" i da wyraz swej irytacji wobec wielokrotnie powtarzanych przez Goulda sugestii, e kambr by okresem ewolucyjnego
eksperymentu, ewolucyjnych prb i bdw, ewolucyjnych falstartw [...] by to
podny okres, gdy wynalezione zostay wszystkie wielkie podstawowe plany budowy.
Dzisiaj ewolucja jedynie majstruje przy starych planach ciaa. W kambrze powstay nowe typy
i nowe klasy. Dzisiaj mamy tylko nowe gatunki!". ;
Zwracajc uwag, jak czsto ta ideae nie ma nowych planw budowy ciaajest
przywoywana, Dawkins pisze: To przypomina sytuacj, w ktrej ogrodnik spoglda na
rosncy w ogrodzie db i pyta ze zdumieniem: Czy to nie dziwne, e od wielu lat nie ma na
nim nowych kona- rw? Cay wzrost odbywa si dzisiaj na poziomie gazek".
To by dziwny czas mwi Fortey zwaszcza gdy wemie si pod uwag, e poziom
emocji by naprawd wysoki, mimo i dotyczyy one zdarze, ktre zaszy 500 milionw lat
temu. W jednej z moich ksiek za
artowaem, e o okresie kambru naley pisa z kaskiem na gowie, i rzeczywicie odczuwao
si co w tym rodzaju".
Najdziwniejsza w tym wszystkim bya reakcja jednego z bohaterw ksiki Wonderful
Life, Simona Conwaya Morrisa, ktry zaskoczy spoeczno paleontologw, atakujc Goulda
we wasnej ksice, The Cruci- ble of Creation30. Nigdy nie napotkaem takich emocji w
ksice napisanej przez zawodowca zauway pniej Fortey. Przypadkowy czytelnik
The Crucible of Creation, nie znajcy caej historii, nigdy nie domyliby si na podstawie tej
lektury, e pogldy jej autora byy niegdy zblione (jeli nie tosame) z pogldami Goulda"31.
Gdy zapytaem o to Forteya, odpowiedzia: No c, to byo bardzo dziwne, waciwie
szokujce, poniewa Gould pisa o Morrisie w bardzo pochlebnym tonie. Mog si tylko
domyla, e Simon by tym zakopotany. Wiesz, nauka si zmienia, lecz ksiki pozostaj i
mona przypuszcza, e aowa, i jest tak nierozerwalnie kojarzony z pogldami, ktrych ju
nie podziela. Tam byo wszystko o tym 0 kurwa, tylko nie nastpny typ, wic sdz, i
aowa, e jest sawny z tego wanie powodu. Nigdy nie domyliby si po lekturze ksiki
Simona, e jego pogldy byy niegdy identyczne jak Goulda".
Sytuacja zmienia si o tyle, e wykopaliska z wczesnego kambru weszy w faz ponownej,
krytycznej oceny. Fortey oraz Derek Briggs kolejny bohater ksiki Goulda dokonali
ponownej analizy wykopalisk z Burgess za pomoc metody zwanej kady styk. Polega ona w

zasadzie na szeregowaniu organizmw na podstawie wsplnych cech. Jako przykad Fortey

podaje pomys porwnania sonia i ryjwki. Biorc pod uwag rozmiary sonia oraz jego
charakterystyczn trb, mona by doj do wniosku, e nie ma on wiele wsplnego z malek
wszc ryjwk Gdybymy jednak porwnali oba zwierzta z jaszczurk, stwierdzilibymy,
e so i ryjwka s w istocie zbudowane wedug tego samego planu. Krtko mwic, Fortey
stwierdza, e tam, gdzie Gould zobaczy sonie i ryjwki, on oraz Briggs zobaczyli ssaki i
doszli do wniosku, e zwierzta z Burgess nie byy a tak dziwne i zrnicowane, jak
wyglday na pierwszy rzut oka. Czsto nie byy dziwniejsze ni trylobity mwi obecnie
Fortey lecz na oswojenie si z trylobitami mielimy okoo sto lat. Znajomo, jak wiesz,
wzmacnia znajomo".
Naley zwrci uwag, e nie chodzi tu o brak starannoci lub profesjonalizmu.
Interpretowanie form i zwizkw midzy wykopaliskowymi

gatunkami zwierzt na podstawie czsto znieksztaconych i niepenych danych stanowi trudne

zadanie. Edward O. Wilson zwrci uwag, e gdyby wybra pewne gatunki wspczesnych
owadw i zaprezentowa je jako skamieliny z okresu Burgess, nikt nie odgadby, e wszystkie
nale do tego samego typu, mimo e ich plany budowy s tak rne. W rewizji pomogy take
odkrycia dwch innych stanowisk z wczesnego kambru, jednego na Grenlandii i jednego w
Chinach, oraz kilku pojedynczych znalezisk, ktre cznie day wiele dodatkowych i czsto
lepiej zachowanych okazw.
W rezultacie okazao si, e skamieliny z Burgess Shale nie s jednak a tak bardzo
zrnicowane. Hallucigenia zostaa zrekonstruowana do gry nogami. Jej szczudowate nogi
byy w rzeczywistoci kolcami na grzbiecie. Peytoia, dziwaczna istota w ksztacie dysku, ktra
wygldaa jak plaster ananasa, okazaa si jedynie czci wikszego zwierzcia,
Anomalocaris. Wiele okazw z Burgess zostao obecnie zaliczonych do wspczesnych,
yjcych typw czyli dokadnie tam, gdzie pierwotnie umieci je Walcott. Hallucigenia
wraz z kilkoma innymi jest obecnie uwaana za organizm spokrewniony z Onychophora,
grup zwierzt przypominajcych gsienice. Inne take zostay przekwalifikowane i obecnie
s uwaane za prekursorw wspczesnych piercienic. W rzeczywistoci, jak mwi Fortey,
tylko kilka kambryjskich planw budowy stanowi cakowit nowo. Czciej stanowi one
jedynie interesujce rozwinicia istniejcych modeli". Jak napisa w ksice ycie.
Nieautoryzowana biografia: aden nie jest tak dziwny jak wspczesna bemikla ani tak groteskowy jak krlowa termitw"33.
Tak wic okazy z Burgess Shale nie byy jednak tak spektakularne. Nie uczynio ich to, jak
napisa Fortey, ani mniej interesujcymi, ani mniej dziwnymi, lecz jedynie bardziej
wytumaczalnymi"34. Ich dziwaczne plany budowy stanowiy pewnego rodzaju modziecze
wybryki ewolucyjny odpowiednik punkowej fryzury i kolczykw w ppku. W kocu
wszystkie ustatkoway si w zrwnowaone, stabilne, dojrzae formy.
To jednak nie rozwizao wci otwartej kwestii pochodzenia tych zwierzt. W jaki sposb
wszystkie one si pojawiy, nagle i na pozr znikd?
Okazuje si, e eksplozja kambryjska nie bya a tak naga, jak mogo si wydawa.
Obecnie sdzi si, e kambryjskie zwierzta istniay od duszego czasu, lecz byy zbyt
niepozorne, abymy mogli je zidentyfikowa. Raz jeszcze trylobity dostarczyy klucza do
rozwizania zagadkia w szcze
glnoci to pozornie tajemnicze, rwnoczesne pojawienie si rozmaitych typw trylobitw w
wielu odlegych miejscach na caym globie.
Na pozr owo nage pojawienie si w peni uformowanych, lecz zrnicowanych istot
powinno wzmocni aur tajemniczoci otaczajc kam- bryjski wybuch, lecz w rzeczywistoci
stao si odwrotnie. Czym innym jest pojawienie si jednej, dobrze uksztatowanej istoty,
takiej jak trylobit, w jednym okrelonym, odizolowanym pooeniu to rzeczywicie byby
cud ale gdy wiele rnych, lecz wyranie spokrewnionych gatunkw pojawia si
rwnoczenie w stanowiskach wykopaliskowych tak odlegych od siebie jak Chiny i Nowy
Jork, to ewidentnie oznacza, e brakuje nam znacznej czci ich historii35. Trudno o silniejszy
dowd, e po prostu musiay mie przodka jaki wczeniejszy gatunek, ktry da pocztek
caej linii.
A powd, dla ktrego nie znalelimy tego przodka, prawdopodobnie jest taki, e by za
may, aby przetrwa w wykopaliskach. Jak mwi Fortey: Niekoniecznie trzeba by bardzo
duym, aby sta si doskonale funkcjonujcym, zaawansowanym, zoonym organizmem.
Dzisiejsze morza ttni od maych stawonogw, ktre nie zostawiaj adnych skamielin".
Fortey wymienia maego widonoga, ktry istnieje we wspczesnych morzach w bilionach
egzemplarzy, czc si w olbrzymie awice, od ktrych spore obszary oceanu potrafi zmieni

kolor na czarny. Mimo to caa nasza wiedza o jego przodkach sprowadza si do pojedynczego
egzemplarza, znalezionego w brzuchu dawnej, skamieniaej ryby.
Eksplozja kambryjska, o ile to jest waciwa nazwa, prawdopodobnie dotyczya raczej
wzrostu rozmiarw, a nie nagego pojawienia si nowych typw budowy ciaamwi Fortey.
I mogo to nastpi cakiem szybko, wic wydaje mi si, e w tym sensie mona mwi o
eksplozji". Ssaki przez 100 milionw lat czekay, a dinozaury oddadz im pole, po czym
niezwocznie zaczy nabiera ciaa na caej planecie. By moe stawonogi i inne
trjwarstwowce rwnie cierpliwie czekay w quasi-mikroskopowej anonimowoci, a
skoczy si epoka dominujcych organizmw w rodzaju tych z Ediacaran Hills. Jak mwi
Fortey: Wiemy, e ssaki radykalnie zwikszyy swoje rozmiary natychmiast po ustpieniu
dinozaurw, aczkolwiek okrelenie natychmiast naley rozumie w sensie geologicznego
upywu czasu, czyli w cigu milionw lat".
Reginald Sprigg w kocu doczeka si uznania. Jeden z gwnych wczesnych rodzajw,
Spriggina, oraz kilka gatunkw zostao nazwanych

na jego cze, a wszystkie razem s znane pod zbiorowym okreleniem fauny z Ediacaran
Hills, od nazwy gr, w ktrych Sprigg dokona swego okrycia. Tymczasem jednak on sam ju
od dawna nie zajmowa si poszukiwaniami skamielin. Porzuciwszy geologi, zaoy firm
naftow, ktra okazaa si bardzo dochodowa, przyniosa mu spory majtek i umoliwia
osiedlenie si w jego ukochanych grach w pamie Flinders, gdzie utworzy rezerwat dzikich
zwierzt. Zmar w 1994 roku jako bogaty waciciel ziemski.
Rozdzia 22
WYMIERANIE GATUNKW
Gdy patrzymy z ludzkiej perspektywy (w gruncie rzeczy trudno byoby nam znale inn),
ycie jest dziwne. Z jednej strony, niecierpliwie czekao na swoje narodziny, lecz z drugiej
strony, gdy ju powstao, najwyraniej przestao mu si spieszy.
Wemy pod uwag porosty. S to jedne z najmniej widocznych organizmw na Ziemi i
zarazem jedne z najmniej ambitnych. Mog bez szemrania rosn na sonecznym dziedzicu,
lecz najbardziej odpowiada im rodowisko, w ktrym aden inny organizm nie ma ochoty si
znale chostane przez wiatry szczyty gr, arktyczne pustkowia wszdzie tam, gdzie nie
ma nic oprcz ska, deszczu, mrozu i prawie adnej konkurencji. Na obszarach antarktycznych,
gdzie nie ronie niemal nic innego, mona znale olbrzymie kolonie porostw okoo 400
typw przyczepionych kurczowo do kadej, nawet najbardziej lichej skay1.
Bardzo dugo nie moglimy zrozumie, jak one to robi. Rosn na nagiej skale, gdzie
ewidentnie nie ma adnych skadnikw pokarmowych. Nie produkuj nasion. Wielu
wyksztaconych ludzi dao si zwie pozorom i wierzyo, e porosty s kamieniami
przyapanymi w trakcie procesu przeksztacania w roliny. Spontanicznie, nieorganiczny
kamie staje si yw rolin"2, radowa si w 1819 roku pewien obserwator, niejaki doktor
Homschuch.
Blisze badania wykazay, e tajemnice porostw s bardzo interesujce, ale raczej nie
magiczne. W rzeczywistoci stanowi one partnerski zwizek grzybw i glonw. Grzyb
wydziela kwasy, ktre rozpuszczaj powierzchni skay, uwalniajc mineray, ktre glon
zamienia w poywienie, wystarczajce do podtrzymania egzystencji ich obojga. Nie jest to
zapewne wyjtkowo podniecajcy ukad, lecz ewidentnie skuteczny i trway. Na wiecie
istnieje ponad 20 000 gatunkw porostw3.
Jak wikszo istot yjcych w trudnych warunkach, porosty rosn po-

woli. Mog niekiedy potrzebowa pidziesiciu lat, aby osign rozmiary guzika od koszuli.
Niektre egzemplarze s wielkie jak talerz, co oznacza, zdaniem Davida Attenborough, e
zapewne licz setki, a moe nawet tysice lat"4. Trudno byoby sobie wyobrazi egzystencj
dajc mniejsze poczucie spenienia. One po prostu istniej dodaje Attenborough
stanowic dowd poruszajcego faktu, e ycie nawet w swych najprostszych formach
ewidentnie pojawia si po prostu samo z siebie".
Nam, ludziom, atwo jest przeoczy myl, e ycie po prostu jest. W istnieniu ycia
jestemy skonni doszukiwa si jakiego celu. Robimy plany, naszym yciem steruj aspiracje
i pragnienia. Nieustannie chcemy korzysta z odurzajcej egzystencji, ktr zostalimy
obdarzeni. Lecz czym jest ycie dla porostu? A jednak jego denie do istnienia, ch ycia jest
w kadym calu tak silna jak nasza, a moe nawet silniejsza. Gdybym musia spdzi dziesitki
lat jako mechaty porost w lesie na kawaku kamienia, sdz, e szybko stracibym ochot do
ycia. Porosty jej nie trac. Podobnie jak niemal wszystkie inne ywe istoty, s gotowe na
wszelkie niewygody i zniewagi, aby tylko uzyska moment dodatkowej egzystencji. Krtko
mwic, ycie po prostu chce by, lecz co jeszcze bardziej nas zadziwia na og nie ma
wielkich wymaga.
To moe si wydawa troch dziwne, poniewa ycie miao mnstwo czasu, aby nabra
ambicji. Gdybymy skompresowali 4500 milionw lat historii Ziemi do. dugoci jednego
ziemskiego dnia, ycie zaczoby si wczesnym rankiem, okoo czwartej rano5. Wtedy
pojawiy si pierwsze proste, jednokomrkowe organizmy. Przez nastpne szesnacie godzin,
a do godziny p do dziewitej wieczorem, Ziemia nie ma wszechwiatu do pokazania
niczego oprcz powoki ruchliwych mikroorganizmw. Dopiero po upywie piciu szstych
caej doby" pojawiy si pierwsze morskie roliny, dwadziecia minut pniej pierwsze
meduzy oraz enigmatyczna fauna z Ediacaran odkryta przez Reginalda Sprigga w Australii. O
21.04 na scen wypyny trylobity, prawie rwnoczenie z ksztatnymi istotami z Burgess
Shale. Tu przed dziesit wieczorem roliny zaczy pojawia si na ldzie. Wkrtce potem,
mniej ni dwie godziny przed kocem dnia, w ich lady poszy zwierzta.
Okoo dziesiciu minut w miar sprzyjajcej pogody wystarczyo, aby Ziemi pokryy
wielkie poacie karboskich lasw, ktrych pozostaoci stanowi dzi dla nas rdo wgla. W
powietrzu pojawiy si pierwsze latajce owady. Dinozaury opanoway scen tu przed
jedenast i utrzymay
si na niej przez okoo trzy kwadranse. Dwadziecia jeden minut przed pnoc znikny i
zacza si epoka ssakw. Ludzie pojawili si na minut i siedemnacie sekund przed pnoc.
W tej skali caa spisana historia ludzkoci liczy nie wicej ni kilka sekund, a pojedyczne
ludzkie ycie stanowi niemal niezauwaalne mgnienie. W cigu tej przyspieszonej projekcji
kontynenty lizgaj si i zderzaj ze sob w szalonym tacu, gry wznosz si i rozpywaj w
nico, baseny oceaniczne rozszerzaj si i kurcz, lodowce nacieraj i cofaj si. Przez cay
ten czas, mniej wicej trzy razy na minut, gdzie na powierzchni planety byska wiato
znaczce lad uderzenia ciaa kosmicznego o rozmiarach meteorytu z Manson lub wikszego.
To cud, e cokolwiek potrafi przetrwa w tak turbulentnym i niespokojnym rodowisku. Na
dusz met mao komu si to udaje.
By moe jeszcze atwiej wyobrazi sobie, jak krtka jest nasza egzystencja w tej
kosmicznej skali, jeeli porwna si 4,5 miliarda lat istnienia Ziemi z odlegoci kocw
palcw obu rk, wycignitych na ca dugo na boki6. Jak pisze John McPhee w ksice
Basin and Rang, era prekambryjska rozciga si od paznokci jednej rki do nadgarstka
drugiej. Cae zoone ycie mieci si na jednej doni, a ludzk histori mona przykry
jednym rednich rozmiarw gwodziem".
Do tego na szczcie jeszcze nie doszo, lecz szanse s do znaczne. Nie chciabym w tym
momencie formuowa ponurych przepowiedni, lecz fakt pozostaje faktem: jednz

nieodcznych cech ycia stanowi wymieranie. Cakiem powszechne. Biorc pod uwag
wysiek i energi, jak organizmy ywe inwestuj w proces swojego powielania oraz
przetrwania, gatunki zaamuj si i gin zadziwiajco czsto i regularnie. A im bardziej s
zoone, tym czciej znikaj. By moe tu ley przyczyna, dla ktrej wikszo istot ywych
nie grzeszy ambicj.
Ld stanowi nieubagane rodowisko: gorcy, suchy, skpany w promieniowaniu
ultrafioletowym nie zapewnia pywalnoci, dziki ktrej poruszanie si wymaga o wiele
mniejszego wysiku. Morskie istoty, ktre chciay y na ldzie, musiay podda si
powanym zmianom swojej anatomii. Przytrzymaj ryb za pysk i ogon jej krgosup jest
zbyt saby, aby zapobiec ugiciu tuowia w rodku. eby przey poza wod kandydaci musieli
wykosztowa si na architektoniczn przerbk wewntrznej budowy. Nie jest to zabieg z
gatunku chirurgii jednego dnia". Przede wszystkim

jednak istoty ldowe musiay nauczy si pozyskiwa tlen bezporednio z powietrza, a nie
filtrujc go z wody. Nie byy to trywialne przeszkody. Z drugiej strony istniaa potna zachta
do opuszczenia wody: robio si niebezpiecznie. Powolne stapianie si kontynentw w jeden
stay ld, Pan- ge, oznaczao, e kurczya si linia brzegowa i coraz mniejszy by yciodajny
obszar przybrzenych wd. Konkurencja stawaa si coraz silniejsza, a na dodatek pojawiy si
nowe, wszystkoeme, nieubagane typy drapienikw, tak doskonale zaprojektowane do
pocigu i zabijania, e prawie w ogle nic ulegy ewolucyjnym zmianom od momentu swego
powstania: rekiny. Nigdy nie byo bardziej sprzyjajcego momentu, aby znale alternatywne
wobec wody rodowisko dla ycia.
Roliny zaczy kolonizacj ldw okoo 450 milionw lat temu. Z ko* niecznoci
towarzyszyy im malekie roztocza oraz inne organizmy, ktre rozkadaj i wprowadzaj
ponownie do obiegu martw materi organiczn. Wikszym zwierztom zajo to nieco wicej
czasu, lecz okoo 400 milionw lat temu take i one zaczy wyania si z wody. Ilustracje w
popularnonaukowych pismach przyzwyczaiy nas do postrzegania odwanych pionierw
ldowego bytowania jako pewnego rodzaju ambitnych ryb czego w rodzaju
wspczesnych poskoczkw muowych, ktre potrafi skaka od kauy do kauy w okresach
suszy lub nawet w peni uformowanych pazw. W rzeczywistoci pierwsi widoczni
mieszkacy suchego ldu byli prawdopodobnie bardziej podobni do wspczesnych
przedstawicieli kryptozoa stonoga murowego, prosionka lub szczypawki (s to le mae
istoty, ktre wpadaj w widoczny popoch, gdy kto odsunie kamie lub pie drzewa, pod
ktrym zazwyczaj bytuj).
Nadeszy dobre czasy dla tych, ktrzy nauczyli si oddycha tlenem. Poziom tlenu w
okresie dewonu i karbonu, gdy naziemne ycie po raz pierwszy bujnie zakwito, siga 35
procent7 (wobec dzisiejszego poziomu nieco powyej 20 procent), co pozwolio zwierztom
osign zadziwiajco due rozmiary w zadziwiajco krtkim czasie.
Jeeli zastanawiasz si, skd naukowcy mog wiedzie, jaki by poziom tlenu setki
milionw lat temu, to odpowied znajdziesz w mao znanej gazi nauki, zwanej geochemi
izotopow. W morzach karbonu i dewonu bujnie rozwija si plankton malekie yjtka,
ktre otaczay si rwnie maymi wapiennymi osonami. Podobnie jak dzisiaj, istoty te
budoway swoje muszelki z oglnie dostpnych materiaw atmosferycznego tlenu oraz
kilku innych pierwiastkw (gwnie wgla) tworzc mocne
osony z wglanu wapnia. Ta sama chemiczna reakcja zachodzi w ramach (opisanego
uprzednio) dugofalowego cyklu wglowego procesu, ktry nie stanowi materiau na
porywajc proz, lecz jest kluczowym elementem tworzenia zamieszkiwalnej planety.
Wszystkie te malekie organizmy w kocu gin i opadaj na dno morza, gdzie stopniowo
zostaj skompresowane i zamieniaj si w wapienie. Oprcz wgla i wapnia, plankton zabiera
ze sob do grobu take dwa izotopy tlenu tlen 0-16 oraz tlen 0-18 (jeeli zapomniae ju, co
to jest izotop, to nic nic szkodzi, ale dla porzdku przypomn, e jest to atom z nietypow
liczb neutronw*). Poszczeglne izotopy odkadaj si w rnych proporcjach w zalenoci
od stenia tlenu oraz dwutlenku wgla w atmosferze1. W tym miejscu wkraczaj geochcmicy,
ktrzy porwnuj tempo odkadania si izotopw w muszlach dawnego planktonu, dziki
czemu potrafi odtworzy warunki panujce wtedy na wiecie poziom tlenu, temperatury
powietrza i wody, zasig i okresy trwania zlodowace, a take wiele innych rzeczy.
Porwnujc swoje odczyty izotopowe z innymi danymi wykopaliskowymi, takimi jak na
przykad poziom pykw, naukowcy potrafi wiernie odtworzy cae krajobrazy, ktrych nie
widziao adne ludzkie oko.
Poziom tlenu wzrs tak znacznie we wczesnym okresie naziemnego ycia, poniewa
wikszo ldu bya zdominowana przez gigantyczne, drzewiaste paprocie oraz rozlege
bagna, ktrych botnista natura zakcia normalny proces obiegu wgla. Zamiast ulega

cakowitemu rozpadowi, opadajce licie paproci oraz pozostaa martwa materia wegetatywna
gromadziy si w bogatych, wilgotnych warstwach, ktre zostay ostatecznie cinite w
ogromne pokady wgla, podtrzymujce znaczn cz naszej dzisiejszej gospodarki.
Wysoki poziom tlenu sprzyja powikszaniu si rozmiarw ciaa. Najstarszy dowd
istnienia ldowego zwierzcia zosta odkryty w postaci ladu pozostawionego 350 milionw
lat temu na pewnej skale w Szkocji przez przypominajce stonog stworzenie o dugoci okoo
metra. Zanim jego era dobiega koca, niektre stonogi byy ju dwa razy dusze.
W obliczu drapienikw o takich rozmiarach nie ma nic dziwnego w tym, e wrd
wczesnych owadw rozpowszechnia si ewolucyjna
* Dla porzdku warto doda, te atom z typow liczb neutronw take jest jednym z izotopw
(przyp. tum.).

sztuczka, ktra pozwolia im trzyma si w bezpiecznej odlegoci od niebezpieczestw:

nauczyy si lata. Niektre tak doskonale opanoway t now technik lokomocji, e od tego
czasu waciwie jej nie zmieniaj wczesne waki, podobnie zreszt jak dzisiejsze, latay z
prdkociami przewyszajcymi 50 kilometrw na godzin, potrafiy si w jednej chwili
zatrzyma, zawisn w powietrzu, lecie wstecz, a take unie znacznie wicej (w proporcji
do wasnej wagi) ni jakiekolwiek latajce urzdzenie zbudowane przez czowieka. Siy
Powietrzne Stanw Zjednoczonych w odruchu desperacji testoway je w tunelach
powietrznych, eby si przekona, jak one to robi"9 napisa pewien komentator. Owady
take wykorzystay bogate w tlen powietrze. Waki w karboskich lasach miay rozmiary
dzisiejszych krukw10. Drzewa i inne roliny rwnie byy ponad miar wyronite. Skrzypy i
paprocie osigay 15 metrw, widaki 40 metrw.
Pierwsze naziemne krgowce czyli pierwsze zwierzta ldowe, od ktrych wywodzi si
nasz gatunek stanowi pewnego rodzaju zagadk. Czciowo z braku odpowiednich danych
wykopaliskowych, lecz w pewnej mierze take przez idiosynkrazje pewnego Szweda, Erika
Jarvika, ktrego dziwaczne interpretacje oraz konspiracyjne maniery spowodoway opnienie
postpu w tej kwestii o ponad p wieku. Jarvik by czonkiem wyprawy skandynawskich
naukowcw, ktrzy w latach trzydziestych i czterdziestych prowadzili poszukiwania
wykopalisk na Grenlandii. W szczeglnoci poszukiwali skamieniaych ryb tego typu, ktry
prawdopodobnie by przodkiem ludzi oraz wszystkich innych czworononych istot, zwanych
cznie czworonogami (Tetrapoda).
Wikszo zwierzt stanowi czworonogi, a wszystkie yjce czworonogi maj jedn
wspln cech: na kadej z czterech koczyn znajduje si maksymalnie pi palcw.
Dinozaury, wieloryby, ptaki, ludzie, a nawet ryby s czworonogami, co wyranie sugeruje, e
pochodz od jednego wsplnego przodka. Klucz do odnalezienia tego przodka powinien
pochodzi z okresu dewonu, okoo 400 milionw lat temu. Wczeniej adna ywa istota nie
chodzia po ldzie. Pniej robio to wiele zwierzt. Szczliwym trafem skandynawski zesp
znalaz tak wanie istot, dugie na metr zwierz zwane Ichlhyostega11. Jego analiz zaj si
Jarvik, ktry zacz badania w 1948 roku i zajmowa si tym przez kolejne 48 lat, nie dopuszczajc nikogo do swego czworonoga. Paleontolodzy musieli zadowoli si dwoma
krtkimi artykuami, w ktrych Jarvik wspomnia, e osob
niki z gatunku Ichlhyostega miay pi palcw na kadej z koczyn, co stanowio istotn
wskazwk dotyczc kwestii naszego pochodzenia.
Jarvik zmar w 1998 roku. Po jego mierci inni paleontolodzy mogli wreszcie zbada okaz
Ichlhyostega, dziki czemu odkiyli, e Jarvik nie doliczy si wszystkich palcwna kadej
koczynie byo ich osiemi nie zauway, e istota owa w adnym razie nie moga chodzi.
Jej koczyny miay tak struktur, e zaamayby si pod jej wasnym ciarem. Nie trzeba
wspomina, e odkrycia te nie przyczyniy si do pogbienia naszego zrozumienia pierwszych
zwierzt ldowych. Dzisiaj znamy tylko trzy wczesne czworonogi, z ktrych aden nie ma
piciu palcw. Krtko mwic, nie wiemy zbyt wiele na temat naszego pochodzenia.
Jakiekolwiek ono byo, osignlimy w kocu nasz obecny status, co zreszt nie byo wcale
takie proste. ycie na ldzie skadao si z czterech megadynastii, jak czasem si je okrela.
Pierwsza skadaa si z prymitywnych, powolnych, lecz niekiedy cakiem masywnych pazw i
gadw. Najlepiej znanym przedstawicielem tej dynastii by dimetrodon, znany z agla na
grzbiecie, czsto mylnie zaliczany do dinozaurw (cznie z opisem rysunku w ksice Comet
Carla Sagana). Dimetrodon by synap- sydem, podobnie jak nasi wczeni przodkowie.
Synapsydy stanowiy jednz czterech gwnych gazi wczesnych gadw, pozostae to anapsydy, euriapsydy oraz diapsydy. Nazwy odnosz si po prostu do liczby i pooenia maych
otworw po jednej stronie czaszki ich przedstawicieli12. Synapsydy miay jeden otwr w

dolnej czci skroni; euriapsydy take miay jeden otwr, lecz wyej; diapsydy miay dwa
otwory.
W miar upywu czasu w ramach tych gwnych gazi nastpoway dalsze podziay.
Niektre z linii genealogicznych prosperoway i rozwijay si dalej, inne zanikay. Anapsydy
day pocztek wiom, ktre przez pewien czas aspiroway do statusu najbardziej
zaawansowanych i niebezpiecznych zwierzt na caej planecie, lecz ewolucyjna odmiana losu
odebraa im dominujc rol i skierowaa je na drog dugowiecznoci. Synapsydy podzieliy
si na cztery strumienie, z ktrych tylko jeden przetrwa poza perm, z poytkiem dla nas,
poniewa przeksztaci si w rodzin protossakw zwanych terapsydami. Utworzyy one
megadynasti numer dwa.
Niefortunne dla terapsydw koleje ewolucji sprawiy, e diapsydy ich kuzynirwnie
pomylnie ewoluoway, przeksztacajc si w kocu w dinozaury (midzy innymi), ktre
stopniowo zdobyy przewag. Nie

zdolne do stawienia czoa tym agresywnym istotom terapsydy w zasadzie znikny. Niewielka
ich liczba przeksztacia si w mae, futrzane, ukryte w norach istoty, ktre czekay na swoj
kolej jako mae ssaki. Najwiksze z nich nie przekraczay rozmiarw domowego kota, lecz
znaczna cz bya nie wiksza od myszy. Ostatecznie okazao si to dla nich zbawienne, ale
musiay czeka prawie 150 milionw lat, zanim dobiega koca era me- gadynastii numer trzy,
dinozaurw, oddajc pole megadynastii numer cztery i naszej epoce ssakw.
Wszystkie te potne transformacje, jak rwnie wiele mniejszych, zaleay od
paradoksalnie istotnego motoru postpu: wymierania. To zadziwiajcy fakt, lecz mier
gatunku na Ziemi jest, w jak najbardziej dosownym sensie, sposobem na przeduenie ycia.
Nikt nie wie, ile gatunkw organizmw istniao, odkd powstao ycie na naszej planecie.
Najczciej przytaczan liczb jest 30 miliardw, lecz mwi si nawet o 4 bilionach13.
Jakkolwiek dua jest prawdziwa liczba, 99,99 procent wszystkich gatunkw ju nie istnieje.
W pierwszym przyblieniu mona powiedzie, e wszystkie gatunki na Ziemi wymary"14,
jak lubi powtarza David Raup z University of Chicago. redni czas ycia gatunku
zaawansowanych, zoonych organizmw wynosi zaledwie okoo 4 milionw lat15, mniej
wicej tyle, ile obecnie liczy nasz wasny gatunek.
Wymieranie stanowi oczywicie z wiadomo dla ofiar, lecz jest poyteczne dla
dynamicznej planety. Alternatyw wymierania jest stagnacja16 mwi an Tattersall z
American Museum of Natural History a stagnacja rzadko stanowi poyteczny stan w
jakimkolwiek rodowisku", (powinienem zapewne doda, e mwimy tu o wymieraniu jako
naturalnym, dugotrwaym procesie; wymieranie spowodowane przez ludzk nieostrono to
zupenie inna sprawa).
Kryzysom w historii Ziemi nieodmiennie towarzysz spektakularne kroki do przodu17. Po
upadku fauny z Ediacaran Hills nastpi kreatywny wybuch okresu kambru. Wymieranie
ordowickie 440 milionw lat temu oczycio oceany z nieruchomych organizmw filtrujcych
i stworzyo warunki, ktre faworyzoway szybko pywajce ryby oraz gigantyczne morskie
gady. Te z kolei znalazy si w idealnej pozycji, aby wysa kolonistw na suchy ld, gdy
ponowne wymieranie pod koniec dewonu znw dao yciu potnego kopa. Wiele takich
raptownych zdarze punktuje
ca histori ycia w nieregularnych odstpach czasu. Gdyby niektre z tych zdarze nie zaszy
lub nie zaszy wtedy, gdy zaszy, niemal na pewno nie byoby nas tutaj.
Ziemia dowiadczya piciu gwnych epizodw wymierania w or- dowiku, dewonie,
permie, triasie i kredzie, w tej kolejnoci oraz wielu mniejszych. Wymierania w ordowiku
(440 milionw lat temu) i dewonie (365 milionw) stary z powierzchni planety okoo 80 do 85
procent gatunkw. W triasie (210 milionw lat temu) oraz kredzie (65 milionw) znikno
70-75 procent gatunkw. Najwiksz jednak katastrof byo wymieranie permskie (okoo 245
milionw lat temu), ktre podnioso kurtyn przed dug er dinozaurw. Co najmniej 95
procent zwierzt znanych z danych wykopaliskowych znikno bezpowrotnie18. By to jedyny
przypadek masowego wymierania owadw nawet one straciy jedn trzeci gatunkw19.
Nigdy nie bylimy bliej cakowitego unicestwienia.
Byo to naprawd masowe wymieranie, rze na skal nigdy wczeniej nie spotkan na
Ziemi"20, mwi Richard Fortey. Epizod w permie by szczeglnie dotkliwy dla istot yjcych
w morzu. Trylobity znikny w caoci. Miczaki i szkarupnie wyginy prawie co do jednego.
Niemal wszystkie organizmy morskie zostay zdziesitkowane. Liczc cznie istoty morskie i
ldowe, szacuje si, e Ziemia stracia 52 procent wszystkich swoich rodzin jest to kategoria
taksonomiczna powyej rodzaju i poniej rzdu na wielkiej drabinie ycia (temat nastpnego
rozdziau) i by moe nawet do 96 procent wszystkich gatunkw. Upyno bardzo duo
czasu - a 80 milionw lat wedug jednego z oszacowa zanim cakowita liczba
gatunkw powrcia do poprzedniego poziomu.

Naley pamita o dwch rzeczach. Po pierwsze, s to tylko wyniki mniej lub bardziej
trafnego zgadywania. Szacuje si, e liczba gatunkw yjcych pod koniec permu sigaa od
45 000 a do 240 00021. Skoro nie wiemy, ile gatunkw pozostao, nie potrafimy take zbyt
dokadnie oszacowa, jaka cz zgina. Co wicej, mwimy tu o wymieraniu caych gatunkw, a nie pojedynczych osobnikw. Wzgldna liczba indywidualnych ofiar moga by
znacznie wysza | nierzadko ginli niemale wszyscy przedstawiciele gatunku, a te gatunki,
ktre przetrway do nastpnej fazy na loterii ycia, prawdopodobnie zawdziczaj swoje
ismienie kilku miertelnie wystraszonym, osabionym niedobitkom22.
Oprcz gwnych epizodw wymierania byo jeszcze wiele mniejszych, mniej znanych i o
mniej dotkliwych skutkach na granicy mioce-

nu i pliocenu, franu i famenu, pod koniec plejstocenu, oraz jaki tuzin innych ktre nie byy
tak niszczce dla caych gatunkw, lecz czsto doprowadzay do zaniku okrelonych populacji.
Zwierzta trawoerne, cznie z koniowatymi, zostay niemal cakowicie zmiecione okoo 5
milionw lat temu23. Z koniowatych ocala jeden gatunek, ktry pojawia si w danych
wykopaliskowych tak sporadycznie, e prawdopodobnie take otar si o granic
unicestwienia. Trudno sobie wyobrazi histori naszej cywilizacji bez koni i zwierzt
trawoemych.
Niemal we wszystkich przypadkach wymierania, zarwno gwnych, jak i mniejszych,
zaskakujco niewiele wiemy o ich przyczynach. Nawet po odrzuceniu bardziej
ekstrawaganckich hipotez mamy wicej teorii wyjaniajcych wymieranie ni samych
epizodw tego zjawiska. Jako przyczyny lub ewentualnie jako istotne czynniki proponowano
co najmniej dwa tuziny potencjalnych winowajcw, midzy innymi globalne ocieplenie,
globalne ochodzenie, zmiany poziomu mrz, spadek poziomu tlenu w morzach (zjawisko
zwane anoksj), epidemie, gigantyczne wycieki gazw z dna mrz, upadki meteorytw i
komet, potne huragany zwane hiperhuraganami, wybuchy wulkanw oraz katastrofalne
wybuchy soneczne24.
Te ostatnie stanowi szczeglnie intrygujc ewentualno. Nikt nie wie, jak due mog
by soneczne wybuchy, poniewa obserwujemy je dopiero od pocztku ery podboju kosmosu.
Soce jest potnym rdem energii i sztormy na jego powierzchni s rwnie spektakularne.
Przecitny wybuch soneczny, ktrego z Ziemi nawet nie zauwaymy, uwalnia energi
odpowiadajc miliardowi bomb wodorowych, wyrzucajc w przestrze 100 miliardw ton
czstek o morderczo wysokich energiach. Ziemska magnetosfera i atmosfera odrzucaj je z
powrotem w przestrze lub kieruj w stron biegunw (gdzie wywouj one pikne zjawisko
zrz polarnych). Naukowcy sdz jednak, e wyjtkowo silny wybuch okoo stu razy
silniejszy od przecitnego mgby pokona nasze magnetycz- no-atmosferyczne linie
obronne. Byby to prawdziwie spektakularny pokaz wietlny, lecz niemal na pewno zabiby
wikszo istot, ktre znalazyby si w jego zasigu. Co wicej i jest to do niepokojca
wiadomo zdaniem Bruce'a Tsurutaniego z nalecego do NASA Jet Propulsion
Laboratory, nie zostawiby adnego ladu w historii".
W rezultacie, jak uj to jeden z badaczy, zostaj nam tony domysw i bardzo mao
dowodw"25. Globalne ochodzenie jest zwykle kojarzone przynajmniej z trzema gwnymi
epizodami wymierania w ordowiku,
dewonie i permie lecz poza tym niewiele jest oglnie przyjtych teorii, a na dodatek nie
wiemy, czy poszczeglne epizody miay szybki czy powolny przebieg. Naukowcy nie mog
midzy innymi ustali, czy wymieranie dewoskie ktre utorowao krgowcom drog na
ld zaszo w okresie milionw lat, tysicy lat czy zdarzyo si w cigu jednego popoudnia.
Sformuowanie przekonujcych wyjanie jest trudne midzy innymi dlatego, e
eksterminacja ycia na znaczn skal jest niezwykle trudna. Jak wida choby na przykadzie
impaktu w Manson, nawet po tak potnym uderzeniu ycie potrafi si w peni aczkolwiek
zapewne nieco chwiejnie
odrodzi. Skoro Ziemia zniosa tysice takich uderze, to dlaczego im- pakt KT sprzed 65
milionw lat, ktry wykoczy dinozaury, by tak wyjtkowo niszczcy? No c, przede
wszystkim by naprawd potny
uderzy z si 100 milionw megaton TNT. Nieatwo wyobrazi sobie co takiego, wic
jak sugeruje James Lawrence Powell gdyby zdetonowa tak liczb bomb o mocy
porwnywalnej z bomb zrzucon na Hiroszim, ile obecnie na Ziemi yje istot ludzkich,
impakt KT byby jeszcze o okoo miliard bomb silniejszy26. Jednak nawet to mogoby nie
wystarczy do starcia 70 procent ycia z powierzchni Ziemi, wliczajc dinozaury.

Meteoryt KT mia jeszcze t dodatkow przewagoczywicie z punktu widzenia

skutecznoci w unicestwianiu ywych istot e wyldowa w pytkim morzu, o gbokoci
zaledwie dziesiciu metrw, prawdopodobnie pod odpowiednim ktem, w epoce gdy poziom
tlenu by o 10 procent wyszy ni obecnie, co oznacza, e wiat by znacznie bardziej podamy
na wybuchowe spalanie. Co wicej, dno morza, w ktre trafi, byo bogate w zwizki siarki. W
rezultacie uderzenie meteorytu zamienio obszar o rozmiarach Belgii w rezerwuar aerozoli
kwasu siarkowego. Przez wiele miesicy Ziemia bya wystawiona na kwane deszcze o takim
steniu, e paliy skr27.
W pewnym sensie zamiast pyta: Co zmioto 70 procent gatunkw, ktre istniay
wwczas na Ziemi?" naleaoby rozway: W jaki sposb pozostae 30 procent zdoao
przetrwa?". Dlaczego uderzenie byo tak wszechstronnie i nieuchronnie niszczce dla
dinozaurw, skoro inne gady, na przykad we i krokodyle, przetrway nietknite? O ile nam
wiadomo, aden gatunek ropuch, traszek, salamander ani innych pazw Ameryki nie wymar.
W jaki sposb te delikatne istoty zdoay znie bez szwanku katastrof o tak
nieporwnywalnej skali?"28, pyta Tim Flannery w swojej fascynujcej prehistorii Ameryki,
Eternal Frontier.

Z bardzo podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w morzach29; Znikny wszystkie

amonity, lecz przetrway blisko z nimi spokrewnione odziki, ktre prowadziy podobny styl
ycia. Wrd planktonu niektre gatunki zostay niemale zmiecioneznikno na przykad
92 procent otwor- nicnatomiast inne organizmy, jak okrzemki, yjce w tym samym rodowisku i majce podobny plan budowy, wyszy z tego niemal bez szwanku.
Takie sprzecznoci s trudne do wyjanienia. Jak zauway Richard Fortey: Nazwanie ich
szczliwcami i poprzestanie na takim wyjanieniu nie wydaje si wystarczajce"30. Jeeli
po uderzeniu nastpiy dugie miesice ciemnoci z atmosfer wypenion dawicym dymem,
co wydaje si cakiem prawdopodobne, to trudno wyjani, w jaki sposb przetrway liczne
gatunki owadw. Niektre owady, na przykad uki, mogy przey, ywic si tym, co
znalazy na ziemi, midzy innymi drewnem pi- sze Fortey. Ale co z tymi maymi
pszczoami, ktre nawiguj wedug Soca i ywi si pykami? Nieatwo wytumaczy ich
przetrwanie".
Najtrudniej wyjani problem raf koralowych. Ich przetrwanie zaley od alg. Algi
potrzebuj wiata sonecznego. Jedne i drugie wymagaj staej, nie za niskiej temperatury. W
ostatnich latach w rodkach masowego przekazu sporo uwagi powicono rafom koralowym,
ktre ginna skutek zmian temperatury morza nawet o jeden stopie. Jeeli s tak wraliwe na
mae zmiany, to w jaki sposb przetrway dug zim, ktra nastpia po uderzeniu meteoru?
Istnieje take wiele regionalnych rnic, ktre rwnie trudno wytumaczy. Wydaje si, e
wymieranie zaszo na znacznie mniejsz skal na pkuli poudniowej w porwnaniu z
pnocn. W szczeglnoci Nowa Zelandia wysza z tego prawie nietknita, mimo e jest
waciwie pozbawiona zwierzt yjcych w norach. Nawet wegetacja Nowej Zelandii zostaa
w wikszej czci oszczdzona, chocia skala poarw na innych obszarach zdaje si
sugerowa, e dewastacja rolin miaa globalny zasig. Krtko mwic, nie wiemy bardzo
wielu rzeczy.
Niektre zwierzta wrcz skorzystay, midzy innymi ponownie, i raz jeszcze do
nieoczekiwaniewie. Jak pisze Flannery, okres bezporednio po zagadzie dinozaurw
mgby zosta nazwany er wi31. W Ameryce Pnocnej przetrwao szesnacie gatunkw, a
trzy kolejne pojawiy si wkrtce potem..
Bez wtpienia atwiej byo przeczeka cikie czasy w wodzie ni na ldzie. Impakt KT
zmit prawie 90 procent gatunkw yjcych na ldzie,
lecz tylko 10 procent wodnych. Woda niewtpliwie stanowia oson przed bezporednimi
skutkami uderzenia wysok temperatur i ogniem lecz niewtpliwie zapewniaa take
lepsze warunki w trudnym okresie, ktry nastpi pniej. Wszystkie ldowe zwierzta, ktre
przetrway, miay zwyczaj wycofywania si w bezpieczniejsze miejsce w obliczu zagroenia
do wody lub pod ziemi. W obu przypadkach dawao im to powan oson przed
niszczycielskimi siami natury wyzwolonymi przez upadek meteorytu. Zwierzta ywice si
padlin rwnie miay przed sob okres prosperity. Jaszczurki byy i nadal swaciwie
niewraliwe na bakterie yjce w rozkadajcej si padlinie, ktra nierzadko stanowi dla nich
atrakcj. Pokosie impaktu KT niewtpliwie byo rajem dla padlinoercw.
Do czsto powtarzane jest bdne stwierdzenie, e tylko mae zwierzta przetrway
przeom KT. W rzeczywistoci przeyy take krokodyle, ktre byy wrcz kolosalne trzy
razy wiksze ni obecnie. Lecz oglnie prawd jest, e wikszo ocalaych stworze
stanowiy istoty mae i pochliwe. W ogarnitym ciemnoci, niebezpiecznym wiecie
znacznie atwiej byo przetrwa, jeeli byo si maym, ciepokrwistym, nocnym, elastycznym
pod wzgldem diety i z natury ostronym zwierzciem dokadnie takie cechy wyrniay
naszych ssaczych przodkw. Gdyby ich ewolucja dosza do bardziej zaawansowanego
stadium, prawdopodobnie zostayby unicestwione. W rzeczywistoci w wyniku impaktu KT
znalazy si w wiecie, do ktrego byy lepiej przystosowane ni wikszo konkurencji.

Ssaki nie ruszyy jednak natychmiast, aby wypeni wszystkie nisze. Ewolucja zapewne
nie znosi prni napisa paleobiolog Steven M. Stanleylecz czsto potrzebuje duo czasu,
aby j zapeni"32. By moe nawet przez 10 milionw lat ssaki ewoluoway ostronie i
pozostaway mae33. W pocztkach trzeciorzdu wystarczyo mie rozmiary rysia, aby by
krlem zwierzt.
Gdy jednak w kocu ruszyy z miejsca, rozrosy si do ogromnych, niekiedy a
groteskowych rozmiarw. Przez pewien czas winki morskie miay rozmiary nosorocw, a
nosoroce dwupitrowych domw34. Gdziekolwiek istniaa luka w acuchu pokarmowym,
zapeniay j (nierzadko dosownie) ssaki. Wczesne gatunki z rodziny szopw, migrujce do
Ameryki Poudniowej, odkryy luk i rozrosy si do rozmiarw niedwiedzia, take pod
wzgldem temperamentu. Ptaki rwnie prosperoway niezwy

kle pomylnie. Przez miliony lat gigantyczny, misoerny nielot, zwany Titanis, by
prawdopodobnie najgroniejsz istot Ameryki Pnocnej15. By to niewtpliwie
najstraszliwszy ptak w historii Ziemi. Mia trzy metry wysokoci, way 350 kilogramw i
posiada dzib, ktrym mg urwa eb kadej istocie, jaka stana mu na drodze. Jego rodzina
przeya w tej potnej formie 50 milionw lat, a my nie mielimy pojcia o jego istnieniu a
do 1963 roku, gdy na Florydzie odkryty zosta jego szkielet.
Z powyszym odkryciem wie si kolejny powd naszej niepewnoci co do wymiera,
mianowicie ubstwo danych wykopaliskowych. Wspomniaem ju o niezwykle nikych
szansach oraz potnych przeszkodach, jakie dowolna istota musi pokona, aby po mierci sta
si skamielin lecz fakty s jeszcze mniej sprzyjajce, ni mona by si spodziewa. Wemy
pod uwag dinozaury. Muzea stwarzaj pozory, jakobymy dysponowali obfitymi zasobami
skamielin dinozaurw, lecz w rzeczywistoci wikszo dinozaurw na wystawach
muzealnych to tylko modele. Gigantyczny diplodok, ktry dominuje nad holem wejciowym
Natural History Museum w Londynie i ktry nieodmiennie wprawia w zachwyt cae pokolenia
odwiedzajcych rtjest wykonany z gipsu. Zosta zbudowany w 1903 roku w Pittsburghu i
podarowany muzeum przez Andrew Carnegiego36. Hol wejciowy w American Museum of
Natural History w Nowym Jorku take opanoway dinozaury: szkielet samicy barozaura,
bronicej swoje mode przed kami atakujcego alozaura. Ta imponujca inscenizacja
barozaur mierzy chyba okoo dziewiciu metrw jest take cakowicie sztuczna. Kada
spord kilkuset koci stanowi odlew. Niemal w kadym duym muzeum historii naturalnej
w Paryu, Wiedniu, Frankfurcie, Buenos Aires, Meksyku powita ci cakowicie sztuczny
model, nie zawierajcy ani jednej autentycznej koci.
Prawd jest, e nasza wiedza o dinozaurach jest do skromna. Spord wszystkich
przedstawicieli ery dinozaurw zidentyfikowalimy mniej ni 1000 gatunkw (prawie poow
z nich reprezentuj pojedyncze egzemplarze), co stanowi okoo jednej czwartej liczby
gatunkw obecnie yjcych ssakw. Biorc pod uwag, e dinozaury krloway na Ziemi
mniej wicej trzy razy duej ni ssaki, musimy uzna, e albo dinozaury byy zadziwiajco
sabo produktywne gatunkowo, albo my jestemy mao produktywni w poszukiwaniach ich
szcztkw.
Cae miliony lat ery dinozaurw to biae plamy nie mamy ani jednego
wykopaliskowego ladu ich istnienia. Nawet z pnej kredy najin
tensywniej studiowanego okresu prehistorycznego, gwnie dziki naszemu dugotrwaemu
zainteresowaniu dinozaurami oraz ich losem okoo trzech czwartych gatunkw zapewne
nadal czeka na odkrycie. Ziemi mogy zamieszkiwa zwierzta wiksze od diplodoka lub
groniejsze od tyranozaura, a my nic o nich nie wiemy i by moe nigdy si nie dowiemy.
Jeszcze do niedawna caa nasza wiedza o dinozaurach z tego okresu pochodzia od okoo 300
egzemplarzy reprezentujcych zaledwie szesnacie gatunkw37. Ubstwo danych
wykopaliskowych doprowadzio do powszechnego przekonania, e w momencie impaktu KT
dinozaury byy ju i tak na wymarciu.
Pod koniec lat osiemdziesitych paleontolog z Milwaukee Public Museum, Peter Sheehan,
przeprowadzi pewien eksperyment. Z pomoc 200 ochotnikw przebada szczegowo
okrelony fragment synnego stanowiska wykopaliskowego Heli Creek Formation w stanie
Montana. Przesiewajc starannie kad pid ziemi, ochotnicy zebrali wszystkie zby, krgi i
piszczele wszystko, co przeoczyli ich poprzednicy z tego bd co bd dokadnie
przeszukanego obszaru. Praca trwaa trzy lata, a gdy zostaa zakoczona, okazao si, e w jej
wyniku globalna liczba skamielin z pnej kredy ulega potrojeniu. Przy okazji udowodniono,
e dinozaury wystpoway jednakowo liczne a do momentu, gdy nastpi impakt KT. Nie ma
powodw do przypuszcze, e dinozaury stopniowo wymieray w cigu ostatnich 3 milionw
lat kredy"38, stwierdzi Sheehan.

Jestemy tak przywizani do przekonania o naszym nieuniknionym przeznaczeniu do roli

dominujcego gatunku, e trudno nam si pogodzi z faktem, i jestemy tu tylko dziki
pozaziemskim pociskom oraz innym przypadkowym zbiegom okolicznoci, ktre zdarzyy si
we waciwych momentach i w sprzyjajcych okolicznociach. Wraz z wszystkimi innymi
ywymi istotami zawdziczamy swe istnienie serii przypadkw, dziki ktrym przez ostatnie 4
miliardy lat nasi przodkowie zawsze zdoali we waciwym momencie przelizgn si przez
zamykajce si drzwi. Stephen Jay Gould wyrazi to zwile w synnym zdaniu: Ludzie
istniej tu dzisiaj dlatego, e nasza linia nigdy nie ulega zaamaniu w adnym z miliarda
punktw, ktre mogy wymaza nas z historii"39.
Zaczlimy ten rozdzia od trzech stwierdze: ycie chce by; ycie na og nie ma
wielkich wymaga; od czasu do czasu ycie wymiera. Moemy jeszcze doda czwarte: ycie
trwa. I bardzo czsto, jak zobaczymy, robi to w zdumiewajcym stylu.

Rozdzia 23
BOGACTWO BYCIA
Tu i wdzie w Natural History Museum w Londynie -^ w sabo owietlonym zauku
korytarza, midzy szklanymi gablotami z mineraami, strusimi jajami lub innymi owocami
wytonej pracy bezimiennych poszukiwaczy i entuzjastw geologii mona napotka
tajemne wejcie. Tajemne raczej nie w dosownym sensie, lecz dlatego, e nie ma w nim
niczego, co mogoby przycign uwag zwiedzajcych. Od czasu do czasu mona zobaczy
jakiego roztargnionego osobnika z rozwichrzon fiyzur, wedle powszechnego stereotypu
charakteryzujc naukowca, jak wyania si z owych drzwi, aby niebawem znikn w
nastpnych, lecz jest to raczej rzadkie zjawisko. Drzwi najczciej pozostaj zamknite, nie
zdradzajc, e za nimi ukrywa si drugie, rwnolege muzeum historii naturalnej, tak samo
rozlege i pod wieloma wzgldami rwnie, a moe bardziej cudowne ni to, ktre publiczno
zna i podziwia.
Natural History Museum posiada okoo 70 milionw okazw z kadej dziedziny ycia i
kadego zaktka planety, a kolejne 100 000 przybywa co roku, lecz tylko w tej ukrytej przed
publicznoci czci mona naprawd si przekona, jakie skarby przechowuje. W szafach,
gablotach i dugich pomieszczeniach cakowicie zapenionych pkami znajduj si dziesitki
tysicy zakonserwowanych zwierzt, miliony przyszpilonych owadw, szuflady pene
miczakw, koci dinozaurw, czaszek wczesnych ludzi, niezliczone zielniki sprasowanych
rolin. Przebywanie wrd tych eksponatw ma w sobie co z wdrwki wewntrz mzgu
Darwina. Pomieszczenie spirytusowe" zawiera 15 mil pek, szczelnie zapenionych soikami
ze zwierztami zakonserwowanymi w spirytusie metylowanym1.
S tu egzemplarze, ktre zebra Joseph Banks w Australii, Alexander von Humboldt w
Amazonii, Darwin w czasie podry na Beagle", oraz wiele innych albo bardzo rzadkich,
albo historycznie bardzo wanych, albo przechowywanych z obu powyszych powodw.
Wielu ludzi chcia
oby cho dotkn tych eksponatw. Niektrym to si nawet udao. W 1954 roku Richard
Meinertzhagen, zapalony zbieracz, autor ksiki Birds of Arabia oraz wielu innych publikacji
naukowych, podarowa muzeum swoj wyjtkow kolekcj ornitologiczn. Meinertzhagen
przez wiele lat regularnie, prawie codziennie odwiedza muzeum, sporzdzajc notatki do
swych ksiek i monografii. Gdy skrzynie nadeszy, pracownicy muzeum niezwocznie zajrzeli do rodka i ku swemuogldnie rzecz ujmujc zaskoczeniu odkryli, e na znacznej
czci egzemplarzy znajdoway si muzealne etykiety. Okazao si, e Mr Meinertzhagen
przez cae lata eksploatowa zasoby muzeum w jak najbardziej dosownym sensie. Przy okazji
wyjani si jego zwyczaj noszenia obszernego paszcza nawet w pogodne dni.
Kilka lat pniej uroczy bywalec oddziau miczakw dystyngowany dentelmen"
wedug okrelenia samych pracownikw muzeum zosta przyapany na ukrywaniu cennych
morskich muszli w wydronej ramie swego wzka inwalidzkiego.
Nie sdz, aby mona tu znale jakkolwiek rzecz, na ktr nie byoby amatora",
powiedzia zamylony Richard Fortey, gdy oprowadza mnie po czarodziejskim wiecie
tworzcym zaplecze muzeum. Wdrowalimy po labiryncie pomieszcze, w ktrych ludzie
przy duych stoach badali stawonogi, licie paproci i poke koci. Wszdzie panowaa aura
spokojnej dokadnoci, emanujca z ludzi zaangaowanych w gigantyczne przedsiwzicie,
ktre moe nigdy si nie skoczy i ktre nie moe by realizowane w popiechu. W 1967 roku
muzeum opublikowao raport z ekspedycji Johna Murraya dotyczcej badania Oceanu
Indyjskiego, ktra zakoczya si czterdzieci cztery lata wczeniej2. To jest wiat, w ktrym
wszystko porusza si zgodnie ze swoim wasnym rytmem, cznie z malek wind w ktrej
Fortey uci sobie pogawdk z jednym ze starszych kolegw, podczas gdy winda niosa nas
do gry mniej wicej w takim tempie, w jakim odkadaj si warstwy osadw na dnie morza.

Gdy zostalimy sami, Fortey powiedzia mi, e ten sympatyczny facet, o nazwisku
Norman, spdzi czterdzieci dwa lata, studiujc jeden gatunek rolin, tak zwane ziele w.
Jana*. W 1989 roku przeszed na emerytur, lecz nadal przychodzi co tydzie".
Jak mona spdzi czterdzieci dwa lata nad jednym gatunkiem roliny?", zapytaem.
| Dziurawiec zwyczajny (przyp. tum.).

HHH
To rzeczywicie zadziwiajce zgodzi si Fortey. Zastanawia si przez chwil.
Zapewne jest bardzo dokadny". Drzwi windy otworzyy si, odkrywajc zamurowane cegami
przejcie. Fortey robi wraenie zaskoczonego. To bardzo dziwne powiedzia.Tu zwykle
bya Botanika". Nacisn guzik innego pitra. Dotarlimy do Botaniki dusz drog,
pokonujc tylne schody oraz dyskretnie przemykajc przez inne oddziay, starajc si nie
zakci pracy naukowcom badajcym obiekty, ktre niegdy byy ywymi istotami. W ten
sposb zostaem przedstawiony Lenowi Ellisowi, dziki ktremu poznaem wiat mszakw
nam, zwykym miertelnikom, lepiej znanym jako mchy.
Gdy Emerson zauway, e mchy wol pnocn stron pni drzew (Lene mchy na
drzewach, gdzie nia Gwiazda Polarna ciemn noc"*), mia na myli porosty. W
dziewitnastym wieku nie rozrniano mchw i porostw. Mchy nie s tak wybredne co do
miejsca, w ktrym rosn wic raczej nie nadajsi na naturalny kompas. Waciwie nie
nadajsi do niczego. Niewiele grup rolin ma tak nieliczne zastosowania, zarwno komercyjne, jak i praktyczne, jak mchy", napisa Henry S. Conard, z lekk nutk smutku, w ksice
How to Know the Mosses and Liverworts, wydanej w 1956 roku i nadal obecnej na pkach
bibliotek jako niemal jedyne wydawnictwo, w ktrym podjto prb spopularyzowania tego
tematu3.
Mchy s wszelako bardzo podne. Nawet pomijajc porosty, mszaki stanowi bogate
krlestwo, liczce ponad 10 000 gatunkw podzielonych na okoo 700 rodzajw. Obszerna i
okazaa pozycja Moss Flora ofBritain and Ireland A.J.E. Smitha liczy 700 stron, a Brytania i
Irlandia nie nale do wyjtkowo omszonych krain. Najwiksz rnorodno znajdziesz w
tropikach"4, powiedzia mi Len Ellis, spokojny, oszczdny w ruchach kustosz mszakw,
pracownik muzeum od dwudziestu siedmiu lat i szef departamentu od 1990 roku. .Jeeli
wybierzesz si w tropikalny malezyjski las, to do atwo znajdziesz nowe odmiany. Mnie
samemu cakiem niedawno si to przydarzyo. Spojrzaem pod nogi i zobaczyem gatunek, ktry nigdy nie zosta opisany".
Zatem nie wiemy, ile gatunkw jest jeszcze do odkrycia?", zapytaem.
Och, nie. Nie mamy pojcia".
* Ralph Waldo Emerson, The Heart of all the Scene, w: Woodnotes.
Mona by przypuszcza, e niewielu ludzi na wiecie jest skonnych powici ycie
badaniom czego tak nieuchronnie nieistotnego, lecz w rzeczywistoci mchami zajmuj si
setki ludzi, ktrzy cakiem powanie traktuj swoje zajcie. O, takmwi Elliszdarzaj si
cakiem oywione posiedzenia".
Poprosiem go o przykad kontrowersji.
No c, tu jest jedna, ktr sprowadzi na nas jeden z naszych rodakw", powiedzia z
lekkim umiechem, otwierajc opasy tom zawierajcy ilustracje mchw. Dla niewprawnego
oka najbardziej wyran cech wszystkich tych mchw jest ich niesamowite wzajemne
podobiestwo. To Ellis wskaza na jednz ilustracji by niegdy jeden rodzaj, Drepanocladus. Obecnie jest podzielony na trzy: Drepanocladus, Warnstorfia oraz Hamatacoulis".
I to doprowadzio do rkoczynw?", zapytaem z lekk nutk nadziei.
No c, to byo sensowne. Cakiem sensowne. Lecz oznaczao mnstwo pracy przy
reorganizowaniu zbiorw i zdezaktualizowao wszystkie wczesne ksiki, wic wywoao
sporo, no wiesz, pomrukw".
Mchy maj take swoje tajemnice. Jeden synny przypadek w kadym razie synny
wrd fachowcw od mchw dotyczy zanikajcego typu zwanego Hyophila stanfordensis,
ktry odkryto na kampusie Stanford University w Kalifornii, pniej znaleziono go take
rosncego wzdu pewnej cieki w Kornwalii, lecz nie odkryto go nigdzie indziej. Nikt nie

potrafi wytumaczy, w jaki sposb pojawi si w tak odlegych miejscach. Obecnie jest
znany jako Hennediella stanfordensismwi Ellis. Kolejna rewizja".
Przytaknem w zamyleniu.
Gdy zostaje znaleziony nowy mech, musi zosta porwnany z wszystkimi innymi, aby
wykluczy moliwo, e ju go opisano. Nastpnie musi zosta sporzdzony formalny opis
oraz ilustracje, a rezultat musi by opublikowany w odpowiednim czasopimie. Cay proces
rzadko trwa krcej ni sze miesicy. Z punktu widzenia taksonomii mchw dwudziesty wiek
nie stanowi wyjtkowo owocnego okresu. Wikszo wysikw koncentrowaa si na
rozwikywaniu nieporozumie i powtrze jeszcze z poprzedniego stulecia.
Zotym wiekiem zbieraczy mchw by wanie wiek dziewitnasty (by moe
przypominasz sobie, e ojciec Charlesa Lyella by wielkim mionikiem mchw). Pewien
Anglik o trafnie brzmicym nazwisku, John

Hunt*, tak wytrwale polowa na brytyjskie mchy, e prawdopodobnie przyczyni si do

wyginicia kilku gatunkw. Jednak to wanie dziki wysikom takich zbieraczy kolekcja Lena
Ellisa naley do najbogatszych na wiecie. Wszystkie egzemplarze, w liczbie 780 000 sztuk, s
sprasowane midzy duymi kartami grubego papieru. Cz z nich jest do stara i pokryta
rcznymi notatkami o wiktoriaskim charakterze pisma. Niektre mog pochodzi z kolekcji
samego Roberta Browna, wielkiego wiktoriaskiego botanika odkrywcy jdra
komrkowego oraz zjawiska zwanego obecnie ruchami Browna ktry zaoy oddzia
botaniczny muzeum i kierowa nim przez pierwsze trzydzieci jeden lat jego istnienia, a do
swojej mierci w 1858 roku. Wszystkie okazy s przechowywane w byszczcych,
mahoniowych gablotach, tak starannie wykonanych, e zwrciem na nie uwag Ellisa.
Och, sir Joseph Banks zamwi je do swojego domu na Soho Suare i umieci w nich swe
okazy zgromadzone w czasie podry na Endea- vour", odpowiedzia Ellis zdawkowo, tak
jakby niedawno kupi te gablotki w IKEA. Przez chwil spoglda na nie z namysem, jakby
widzia je po raz pierwszy od duszego czasu. Nie mam pojcia, jak trafiy do nas na
briologi", doda.
To byo zdumiewajce. Joseph Banks by najwikszym angielskim botanikiem, a podr
na Endeavour" w trakcie ktrej kapitan Cook zaobserwowa oraz wykona pomiary
przejcia Wenus przed tarcz Soca, przyczy Australi do imperium brytyjskiego oraz
dokona jeszcze kilku odkry - bya najwiksz ekspedycj botaniczn w historii. Banks
zapaci 10 000 funtw, czyli okoo 600 000 w przeliczeniu na dzisiejsze funty, za udzia jego
samego oraz dziewiciu innych osb przyrodnika, trzech artystw oraz czterech sucych
w trzyletniej podry dookoa wiata. Bg jeden wie, co prostoduszny kapitan Cook sdzi
o tym wykwintnym i rozpieszczonym towarzystwie, lecz wydaje si, e polubi! Banksa i
podziwia jego botaniczne uzdolnienia to uczucia podzielane przez potomno.
adna inna botaniczna wyprawa w historii nie odniosa wikszych sukcesw. Czciowo
dziki temu, e podr prowadzia przez liczne nowe lub mao znane miejsca na globie t
Ziemi Ognist, Tahiti, Now Zelandi, Australi, Now Gwine jj| lecz gwnie dlatego, e
Banks by tak by
* Hunt (ang.) polowa, owy (przyp. tum.).
strym i pomysowym zbieraczem. Nawet w Rio de Janeiro, gdzie nie mg zej na ld z
powodu kwarantanny, przeszuka zapasy paszy pozyskane dla podrujcego na statku
ywego inwentarza i dokona kilku nowych odkry5. Wydaje si, e nic nie mogo uj jego
uwagi. Zgromadzi cznie 30 000 okazw rolin, wliczajc 1400 wczeniej niewidzianych, co
zwikszyo o jedn czwart liczb znanych na wiecie rolin.
Ogromny zbir Banksa stanowi tylko cz osigni i zdobyczy tego niemal absurdalnie
kolekcjonerskiego stulecia. Zbieranie rolin stao si w osiemnastym wieku czym w rodzaju
midzynarodowej manii. Chwaa i bogactwo czekay na kadego, kto zdoa odkry jaki nowy
gatunek, a botanicy i awanturnicy wszelkiej maci dokonywali najbardziej niewiarygodnych
wyczynw, aby zaspokoi powszechny gd ogrodniczych nowoci. Thomas Nuttall,
czowiek, ktry dla uhonorowania Caspara Wistara nada nazw wistarii, przyby do Ameryki
jako pozbawiony wyksztacenia malarz, odkry w sobie zamiowanie do rolin i przewdrowa
poow kraju tam i z powrotem, gromadzc setki nigdy wczeniej nie widzianych okazw
amerykaskiej flory. John Fraser, na cze ktrego nazwano jod Fra- sera, spdzi kilka lat w
dziczy, gromadzc okazy rolin dla Katarzyny Wielkiej, aby po powrocie zasta na tronie Rosji
nowego cara, ktry uzna go za wariata i nie mia zamiaru wywiza si z umowy. Fraser
zabra wszystko do Chelsea, gdzie zaoy szkk i y dostatnio ze sprzeday zachwyconym
angielskim dentelmenom rododendronw, azalii, magnolii, wirginijskich winobluszczy,
astrw i innych egzotycznych rolin.

Niektre odkrycia przynosiy ich odkrywcom prawdziw fortun. John Lyon, botanik
amator, spdzi dwa lata na penym trudw i niebezpieczestw kolekcjonowaniu rolin, lecz
uzyska na czysto rwnowarto dzisiejszych 125 000 funtw. Wielu poszukiwaczy robio to
jednak z czystego zamiowania. Nuttall podarowa wikszo swoich zbiorw Ogrodowi
Botanicznemu w Liverpoolu, a sam zosta dyrektorem har- wardzkiego Ogrodu Botanicznego i
autorem encyklopedycznej pozycji Genera of North American Plants, ktr nie tylko napisa,
ale przy ktrej wykona take wiksz cz skadu drukarskiego.
Wszystko to dotyczyo wycznie rolin, a przecie bya jeszcze fauna nowo odkrytych
ldw kangury, kiwi, szopy, rysie, moskity i inne formy, nierzadko przekraczajce
moliwoci ludzkiej wyobrani. Rozmaito ycia na Ziemi robia wraenie nieskoczonej, jak
zauway Jonathan Swift w jednej ze swych niemiertelnych strof:

Tak wic, jak wiedz przyrodnicy, pcha posiada mniejsze pchy, ktre na niej si pas;
A te maj jeszcze mniejsze, aby je ksay;
I tak to trwa ad infinitum*.
Wszystkie te nowe informacje musiay zosta zapisane, uporzdkowane i porwnane z
dotychczasow wiedz. wiat desperacko potrzebowa praktycznego systemu klasyfikacji.
Szczliwym zbiegiem okolicznoci w Szwecji znalaz si kto, kto potrafi taki system
stworzy.
Nazywa si Carl Linne (pniej uzyska zezwolenie, aby zmieni nazwisko na bardziej
arystokratyczne von Linne), lecz obecnie jest lepiej pamitany pod zlatynizowan form jako
Carolus Linnaeus [w Polsce: Linneusz]. Urodzi si w 1707 roku w wiosce Rlshult w
poudniowej Szwecji, jako syn ubogiego, lecz ambitnego luteraskiego wikariusza. By tak
kiepskim uczniem, e zdesperowany ojciec odda go w termin do szewca (wedug niektrych
przekazw skoczyo si jedynie na grobie). Przeraony perspektyw przybijania zelwek
przez reszt ycia mody Linneusz wybaga jeszcze jedn szans i ju nigdy wicej nie
opuszcza si w nauce. Studiowa medycyn w Szwecji i Holandii, aczkolwiek jego pasj sta
si wiat natury. W pocztkach lat trzydziestych osiemnastego wieku, jeszcze jako
dwudziestoparolatek zacz wydawa katalogi rolin i zwierzt wiata, stosujc wasny system,
dziki ktremu stopniowo stawa si coraz bardziej znany.
Rzadko si zdarza, aby uczony by bardziej zakochany we wasnej wielkoci. Wikszo
wolnego czasu Linneusz powica na pisanie dugich panegirykw na cze samego siebie, w
ktrych deklarowa, e nigdy nie istnia wikszy botanik lub zoolog", a jego system
klasyfikacji stanowi najwiksze osignicie w dziedzinie nauki". W odruchu skromnoci
zasugerowa, e napis na jego nagrobku powinien zawiera okrelenie Princeps Botanicorum,
Ksi Botanikw". Kwestionowanie jego samooceny nie byo zbyt rozwane. Ci, ktrym si
to zdarzyo, nierzadko przekonywali si, e od ich imienia pochodz nazwy chwastw.
Kolejn cech Linneusza byo jego niewzruszone niekiedy graniczce z obsesj
zainteresowanie seksem. Uwaa za uderzajce podobiestwo
| Jonathan Swift, On Poetry: A Rhapsody.
niektrych skorupiakw do kobiecych narzdw pciowych. Czciom ciaa pewnego gatunku
miczakw nada nazwy vulva srom, labia wargi, pubes ono, anus -^-.odbyt i
hymenbona dziewicza6. Grupowa roliny wedug cech ich organw reprodukcyjnych i
przypisywa im zadziwiajco antropomorficzn kochliwo. Jego opisy kwiatw i ich zachowa s pene odwoa do promiskuitycznego stosunku", .jaowych konkubin" i
weselnego oa". Pewnej wiosny napisa dzieo, z ktrego czsto cytowany jest poniszy
fragment:
Mio goci nawet u rolin. Samce i samice [...] trzymaj swe godowe [...] swoimi organami
pciowymi wskazujc, ktre s samcami, a ktre samicami. Licie kwiatw sujako
maeskie oe, tak wspaniale uoone przez Stwrc, ozdobione tak dostojnymi kurtynami i
tak licznymi mikkimi zapachami, e nowoeniec i jego wybranka mog tym uroczyciej
celebrowa swe gody. Gdy oe jest gotowe, nadchodzi czas, aby nowoeniec obj sw
ukochan wybrank i odda si jej7.
Jednemu z rodzajw rolin Linneusz nada nazw Clitoria. Wiele osb uwaao go za
dziwaka, lecz nie sposb byo odrzuci jego systemu klasyfikacji. Przed Linneuszem rolinom
nadawano niezwykle dugie, ekspansywne, opisowe nazwy. Zwyka winia karowata nosia
nazw Physalis amno ramosissime ramis angulosis glabris foliis dentoserra- tis. Linneusz
skrci nazw do Physalis angulata, ktra pozostaje w uyciu do dzi8. wiat rolin by peen
nieporzdku wywoanego przez niespjne nazewnictwo. Botanik nigdy nie mg by pewny,
czy Rosa syfoe- stris alba cum rubore, folio glabro jest t sam rolin co Rosa sylvestris

inodora seu canina. Linneusz rozwiza ten problem, skracajc nazw do Rosa canina. Samo
skrcenie nazw nie wystarczyoby jednak, aby uczyni je uytecznymi i zarazem
powszechnymi. Wymagao take instynktu;^ a w istocie geniuszu niezbdnego do
uchwycenia kluczowych cech danego gatunku.
System Linneusza jest obecnie tak powszechny, e z trudem wyobraamy sobie
alternatyw. Wczeniejsze systemy byy czsto niezwykle cudaczne. Zwierzta byy
klasyfikowane wedug takich cech, jak udomowienie lub dziko, naziemny lub wodny tiyb
ycia, rozmiary ciaa, a nawet w zalenoci od tego, czy byy uwaane za pikne lub
szlachetne. Buffon

klasyfikowa zwierzta wedug ich przydatnoci dla czowieka. Kwestie anatomiczne rzadko
odgryway rol. Linneusz spdzi cae ycie na usuwaniu uomnoci wczeniejszych systemw
i klasyfikowaniu wszystkich ywych istot wedug ich cech fizycznych. Od tego czasu
taksonomiaczyli nauka o klasyfikowaniu nigdy nie ogldaa si wstecz.
To wszystko nie nastpio oczywicie z dnia na dzie. Pierwsze wydanie jego wielkiego
dziea Systema Naturae w 1735 roku liczyo zaledwie czternacie stron9. W miar upywu
czasu rozrastao si i przy dwunastym wydaniu ostatnim, ktre Linneuszowi dane byo
zobaczy miao ju 2300 stron w trzech tomach i zawierao nazwy lub opisy okoo 13 000
gatunkw rolin i zwierzt. Inne prace byy jeszcze obszerniejsze trzyto- mowa Historia
Generalis Plantarum Johna Raya10, wydana o jedno pokolenie wczeniej, obejmowaa nie
mniej ni 18 625 gatunkw rolin jednake system Linneusza wyrnia si spjnoci,
porzdkiem i prostot, a przy tym idealnie trafi we waciwy moment. Jego prace zaczy si
ukazywa w latach trzydziestych osiemnastego wieku, lecz stay si powszechnie znane w
Anglii dopiero w latach szedziesitych dziewitnastego wieku i uczyniy z Linneusza swego
rodzaju ojca chrzestnego brytyjskich przyrodnikw11. Nigdzie indziej nie przyjto jego
systemu z wikszym entuzjazmem (o czym midzy innymi wiadczy fakt, e Linna- ean
Society ma sw siedzib w Londynie, a nie w Sztokholmie).
Linneusz niekiedy popenia bdy. Uwzgldni mityczne bestie oraz monstrualnych
ludzi", ktrych opisy bezkrytycznie przej od eglarzy i innych podrnikw o bogatej
wyobrani12. Sklasyfikowa dzikiego czowieka, Homo ferus, ktry chodzi na wszystkich
czterech koczynach i nie opanowa jeszcze mowy, oraz Homo caudatus, czowieka z
ogonem". Nie powinnimy jednak zapomina, e bya to do atwowierna epoka. Nawet
wielki Joseph Banks powanie interesowa si raportami o syrenkach, ktre jakoby
wielokrotnie obserwowano u wybrzey Szkocji pod koniec osiemnastego wieku. Omyki
Linneusza kompensowaa jednak solidna, a czsto wrcz byskotliwa taksonomia. Wrd jego
licznych osigni mona midzy innymi wymieni sklasyfikowanie wielorybw, wraz z
krowami, myszami i innymi powszechnie znanymi naziemnymi zwierztami, w rzdzie
Quadrupedia czworonogi (pniej przemianowanym na Mammalia ssaki), czego nikt
inny przed nim nie dokona13.
Pocztkowo Linneusz zamierza nada kadej rolinie tylko nazw ro
dzajow oraz numer Convolvulus 1, Convolvulus 2 i tak dalej lecz szybko zda sobie
spraw, e byo to niezadowalajce rozwizanie i niebawem wpad na pomys dwumiennego
ukadu, ktry do dzisiaj stanowi istot jego systemu. Jego intencj byo zastosowanie systemu
binominal- nego do wszystkiego ska, mineraw, chorb, wiatrw krtko mwic, do
wszystkiego, co istnieje w przyrodzie. Nie wszyscy przyjli jego propozycje z jednakowym
entuzjazmem. Wielu ludzi gorszya jego skonno do stosowania nieco wulgarnych nazw, co
zreszt miao troch ironiczny wydwik, poniewa przed Linneuszem niektre powszechnie
uywane nazwy rolin i zwierzt nie naleay bynajmniej do najdelikatniejszych. Mniszek
lekarski, czyli pospolity miecz, by dugo znany jako pissabed* ze wzgldu na swe
domniemane waciwoci moczopdne. Inne na co dzie stosowane nazwy zawieray midzy
innymi mare 's fart [pierdnicie klaczy], naked ladies [nagie damy], twitch-ballock [skurcz jaj],
hound'spiss [siki ogara], open arse [otwarta dupa] i bum-towel [zadni rcznik]14. Par takich
niewybrednych okrele mogo mimochodem przetrwa w dzisiejszej angielszczynie. Na
przykad maidenhair** w maiden- hair moss [zotowos] nie odnosi si bynajmniej do wosw
na dziewiczej gowie. Tak czy inaczej, od dawna panowao przekonanie, e wprowadzenie
pewnej dawki klasycznego nazewnictwa mogoby nieco uszlachetni nauki przyrodnicze, wic
nikogo nie zachwycio odkrycie, e w tekstach samo- zwaczego Ksicia Botanikw peno jest
takich okrele, jak Clitoria, For- nicata i Vulva.

Niektre z tych nazw zostay pniej bez rozgosu zmienione (aczkolwiek nie wszystkie:
popularna nazwa skaoczep" w oficjalnych okolicznociach ustpuje formalnemu okreleniu
Crepidulafornicata trajkotka cudzoona), a inne ulegy ucileniu w miar rosncej
specjalizacji nauk przyrodniczych. W szczeglnoci system zosta rozbudowany przez stopniowe wprowadzanie dodatkowych poziomw hierarchii. Rodzaj i gatunek istniay ponad sto
lat przed Linneuszem, a rzd, klasa i rodzina weszy do uycia jako kategorie taksonomiczne w
latach pidziesitych i szedziesitych osiemnastego wieku, lecz typ zosta wprowadzony
dopiero w 1876 roku (przez Niemca Ernsta Haeckla), a rodzina i rzd byy traktowane
wymiennie jeszcze na pocztku dwudziestego wieku. Przez pewien
* Piss a bed (ang.) dos. zasika ko (przyp. tum.).
* Malden (ang.) panna, dziewica,- hair wos (przyp. tum.).

czas zoolodzy stosowali rodzin w miejscu, gdzie botanicy umiecili rzd, co nieodmiennie
prowadzio do czstych konfuzji*.
Linneusz podzieli zwierzta na sze kategorii: ssaki, gady, ptaki, ryby, owady oraz
vermes, czyli robaki, do ktrych zaliczy wszystko, co nie miecio si w pierwszych piciu
kategoriach. Od pocztku byo ewidentne, e umieszczenie homarw i krewetek w tej samej
kategorii co robaki nie byo zadowalajcym rozwizaniem. Powstay rne nowe kategorie,
takie jak miczaki i skorupiaki, cho w rnych krajach przyjto rne systemy klasyfikacji.
Aby przywrci porzdek, w 1842 roku Brytyjczycy proklamowali nowy zestaw regu,
nazwany Stricklandian Code, lecz Francuzi uznali go za zbyt arbitralny i Societe Zoologiue
storpedowao angielsk prb dominacji, wysuwajc wasny system. Tymczasem American
Ornithological Society z bliej nie znanych przyczyn zadecydowao o uyciu wydania Systema
Naturae z 1758 roku jako podstawy nazewnictwa zamiast wydania z 1766 roku, ktre przyjli
wszyscy inni. W rezultacie amerykaskie ptaki spdziy dziewitnasty wiek w innych
rodzajach ni ich europejscy kuzyni. Dopiero w 1902 roku, na Midzynarodowym Kongresie
Zoologicznym, przyrodnicy zaczli w kocu przejawia ducha kompromisu i przyjli
uniwersalny system.
Taksonomia jest niekiedy okrelana jako nauka, niekiedy jako sztuka, lecz w
rzeczywistoci stanowi pole bitwy. Nawet dzisiaj panuje w niej znacznie wikszy nieporzdek,
ni wikszo ludzi byaby skonna podejrzewa. Wemy dla przykadu typ kategori
taksonomiczn ktra okrela podstawowe plany budowy organizmw. Istnieje kilka
powszechnie znanych typw, takich jak miczaki (nale do niego mae i limaki), stawonogi
(owady i skorupiaki) i strunowce (my oraz inne zwierzta posiadajce rdze krgowy lub
protordze); pozostae typy s zdecydowanie mniej znane. Mona wrd nich wymieni
Gnathostomulida szczko- gbe, Cnidaria parzydekowce (czyli meduzy, polipy i
koralowce) oraz delikatne Priapulida niezmogowce (dosownie: penisowe robaczki").
| Dla ilustracji, czowiek naley do: domeny Eukarya, krlestwa zwierzt, typu strunowcw, podtypu krgowcw, gromady ssakw, rzdu naczelnych, rodziny hominidw,
rodzaju Homo, gatunku Homo sapiens (wedug stosowanej konwencji kursyw pisze tylko
nazwy rodzaju i gatunku). Niektrzy taksonomici stosuj jeszcze dalsze podziay: szczep,
podrzd, nadrzd, zesp i inne.
Znane czy nie, s to podstawowe grupy taksonomiczne. Wrd fachowcw istnieje jednak
zadziwiajco nike porozumienie co do liczby typw, ktre obecnie istniej lub powinny
istnie. Wikszo biologw uznaje okoo 30 typw, niektrzy skaniaj si jednak ku liczbie
bliszej 20, natomiast Edward O. Wilson w ksice Rnorodno ycia proponuje
zaskakujco du liczb 89 typw15. W zasadzie zaley to od tego, gdzie dokonasz podziau
czy jeste hurtownikiem" czy detalist", jak mwi si w wiecie biologw.
Na poziomie gatunkw istnieje znacznie wicej moliwoci i okazji do powstania rnicy
zda. Poza botanikami raczej nikogo nie obchodzi, czy gatunek trawy powinien by nazwany
Aegilops incurva, Aegilops incurva- ta czy Aegilops ovala, lecz w pewnych sferach moe to
stanowi temat oywionej dyskusji. Problem polega na tym, e istnieje 5000 gatunkw traw i
wiele z nich trudno rozrni nawet specjalistom. W rezultacie niektre gatunki zostay
odkryte i nazwane co najmniej dwadziecia razy, a niemal wszystkie zostay niezalenie
zidentyfikowane przynajmniej dwa razy. Dwutomowy Manua of the Grasses of the United
States powica 200 stron drobnym drukiem kwestii zidentyfikowania i rozdzielenia synonimw, jak wiat biologw okrela swe nieumylne, lecz czste powtrzenia. A dotyczy to
tylko gatunkw traw w jednym kraju.
Arbitraem w skali globalnej zajmuje si Midzynarodowa Organizacja ds. Systematyki i
Nomenklatury Rolin w Utrechcie, ktra rozstrzyga kwestie priorytetu oraz powtrze. Od
czasu do czasu wydaje ona dekrety, w ktrych deklaruje na przykad, e Zauschneria

californica (rolina rozpowszechniona w ogrdkach skalnych) bdzie odtd zwana Epilobium

ca- num, a gatunek Aglaothamnion tenuissimum moe by odtd uwaany za tosamy z
Aglaothamnion byssoides, lecz nie z Aglaothamnion pseudobys- soides. Zwykle s to drobne
kwestie zwizane z porzdkowaniem i nie zwracaj niczyjej uwagi, ale gdy dotycz na
przykad ulubionych rolin ogrodowych, podnosi si natychmiast krzyk oburzenia. Pod koniec
lat osiemdziesitych minionego wieku zwyka chryzantema zostaa wykluczona (na podstawie
ewidentnie solidnych naukowych przesanek) z rodzaju o tej samej nazwie i relegowana do
mniej atrakcyjnego wiata rolin z rodzaju Dendranthema.
Hodowcy chryzantem, ktrzy stanowi liczne i zwarte rodowisko, wystosowali protest do
instytucji o oryginalnie brzmicej nazwie Commit- tee on Spermatophyta Komitet ds.
Rolin Nasiennych (istniej take od-

powicdnie komitety dla innych kategorii, midzy innymi Pleridophyta Papromiki,

Bryophyta Mszaki i Fungi Grzyby; wszystkie podlegaj dostojnikowi noszcemu tytu
Rapporteur-General). Reguy rzdzce nomenklatur powinny by wprawdzie sztywno
stosowane i przestrzegane, lecz botanikom take nie s obce sentymenty, dlatego w 1995 roku
decyzja dotyczca chryzantem zostaa cofnita. Podobne rozstrzygnicia uratoway przed
zmian przynalenoci petunie, trzmieliny oraz popularne gatunki amaryisu, lecz nie
oszczdziy licznych gatunkw geranium, ktre kilka lat temu zostay przeniesione do rodzaju
Pelargonium16. Wszystkie te dysputy s interesujco opisane w ksice Charlesa Elliotta The
Potting- -Shed Papers.
Mniej wicej takie same dyskusje i porzdki dotycz wszystkich innych kategorii istot
ywych, wic szacowanie globalnych liczb nie jest bynajmniej tak proste, jak mogoby si
wydawa. W rezultacie stajemy w obliczu do zdumiewajcego faktu, e nie mamy
najmniejszego pojcia nawet z dokadnoci do rzdu wielkoci", zdaniem Edwarda O.
Wilsona jaka liczba gatunkw yje na naszej planecie. Oszacowania sigaj od 3 do 200
milionw17. Jeszcze bardziej zaskakujce jest to, e wedug raportu zamieszczonego w The
Economist" a 97 procent gatunkw rolin i zwierzt wci oczekuje na odkrycie18.
Spord organizmw, o ktrych istnieniu wiemy, ponad 99 na 100 znamy tylko ze
szkicowych opisw. Nazwa, par okazw w muzeum, jaki pobieny opis w czasopimie
naukowym"w taki sposb Wilson charakteryzuje stan naszej wiedzy. W Rnorodnoci
ycia oszacowa on liczb znanych gatunkw rolin, owadw, mikrobw, alg, wszystkiego,
co yjena 1,4 miliona19, lecz doda, e to tylko wynik zgadywania. Inne autorytety podaj
nieco wysze liczby, midzy 1,5 a 1,8 miliona20, cho nie istniej adne centralne rejestry, wic
nie da si nigdzie tego sprawdzi. Krtko mwic, znajdujemy si w takiej sytuacji, e nie
wiemy nawet tego, co wiemy.
W zasadzie powinna istnie moliwo zapytania eksperta z kadej specjalizacji, ile
gatunkw liczy jego wasna dziedzina, po czym naleaoby doda wszystkie te liczby. Wiele
osb w istocie wykonao tak procedur, lecz problem polega na tym, e do rzadko dwaj
eksperci z tej samej dziedziny otrzymuj tak sam liczb. Niektre rda podaj, e liczba
znanych typw grzybw wynosi 70 000, inne 100 000, czyli prawie o 50 procent wicej.
Mona napotka kategoryczne stwierdzenia, e liczba zna
nych gatunkw ddownic wynosi 4000, oraz rwnie kategoryczne szacunki, e liczba ta
wynosi 12 000. Dla owadw liczby wahaj si midzy 750 000 i 950 000 gatunkw. Naley
przy tym pamita, e s to znane liczby gatunkw. Dla rolin powszechnie przyjte liczby
sigaj od 248 000 do 265 000. To moe nie robi wraenia wielkiej rozbienoci, lecz liczba
wszystkich rolin kwiatowych w Ameryce Pnocnej jest ponad dwadziecia razy mniejsza od
powyszej rnicy.
Uporzdkowanie tego wszystkiego nie jest atwym zadaniem. Na pocztku lat
szedziesitych Colin Groves z Australian National University zacz systematyczne badania
ponad 250 znanych gatunkw naczelnych. Okazao si, e czsto ten sam gatunek bywa
opisany dwukrotnie niekiedy wielokrotnie lecz aden z odkrywcw nie by wiadom, e
ma do czynienia ze zwierzciem, ktre jest ju znane nauce. Rozszyfrowanie tego wszystkiego
zajo Grovesowi cztery dekady21, a bya to przecie stosunkowo nieliczna grupa atwo
rozrnialnych zwierzt, w odniesieniu do ktrych w zasadzie nie byo adnych kontrowersji.
Bg jeden wie, jaki byby rezultat, gdyby kto podj si podobnego zadania wobec yjcych
na planecie 200 000 gatunkw porostw, 50 000 gatunkw miczakw lub ponad 400 000
gatunkw chrzszczy.
Jest oczywiste, e liczba gatunkw musi by ogromna, lecz rzeczywiste liczby s z
koniecznoci jedynie oszacowaniami opartymi na ekstrapolacjach, i to niekiedy na bardzo
daleko sigajcych ekstrapolacjach. W pewnym znanym eksperymencie z lat osiemdziesitych

ubiegego wieku Teny Erwin ze Smithsonian Institution rozpyli silny rodek przeciw owadom
wok dziewitnastu drzew w tropikalnym lesie w Panamie, po czym zebra wszystko, co
spado na ziemi z korony drzew. Pniej powtrzy t mordercz procedur w rnych porach
roku, eby mie pewno, e zapa wszystkie migrujce gatunki, po czym doliczy si 200
gatunkw chrzszczy. Nastpnie na podstawie rozkadu chrzszczy w innych rejonach, liczby
gatunkw drzew w lesie, liczby lasw na wiecie, liczby innych typw owadw i tak dalej,
wzdu dugiego acucha zmiennych, oszacowa, e liczba gatunkw owadw na caym
globie wynosi 30 milionw. Pniej uzna ten wynik za nadmiernie konserwatywny. Inni
badacze, wykorzystujc te same lub podobne dane, podali liczby 13 milionw, 80 milionw
lub 100 milionw, podkrelajc, e takie oszacowania niezalenie od tego, jak starannie s
wyliczone opieraj si co najmniej w takiej samej mierze na przypuszczeniach, jak na
badaniach ilociowych.

Wedug Wall Street Journal" wiat liczy okoo 10 000 aktywnych tak- sonomistw".
Niezbyt dua liczba, zwaywszy na to, ile jest pracy do wykonania. Jednak ze wzgldu na
koszty (1250 funtw na jeden gatunek wedug tego samego raportu) oraz nakad pracy
zwizany z wykonaniem dokumentacji rejestruj oni tylko okoo 15 000 nowych gatunkw
rocznie22.
To nie kryzys biornorodnoci, lecz kryzys taksonomistw"23, uwaa Koen Maes,
urodzony w Belgii szef dziau bezkrgowcw w Kenijskim Muzeum Narodowym w Nairobi,
ktrego spotkaem przelotnie podczas wizyty w Kenii jesieni 2002 roku. Powiedzia mi
midzy innymi, e w caej Afryce nie ma wyszkolonych taksonomistw. By jeden w Wybrzeu Koci Soniowej, lecz wydaje mi si, e przeszed na emerytur". Wyksztacenie
taksonomisty trwa od omiu do dziesiciu lat, ale nie cign oni masowo do Afryki. To ich
trzeba by zaliczy do wykopalisk", doda Maes. On sam pod koniec roku koczy swj
siedmioletni kontrakt, ktry nie zostanie przeduony. Brak funduszy", wyjania.
Kilka miesicy wczeniej brytyjski biolog G.H. Godfray w artykule zamieszczonym w
Natur" zwrci uwag na chroniczny brak rodkw oraz niski presti" taksonomistw na
caym wiecie. W rezultacie wiele gatunkw jest kiepsko opisanych w pojedynczych
publikacjach, bez prby powizania nowego taksonu* z istniejcymi gatunkami w ramach
aktualnych klasyfikacji"24. Co gorsza, taksonomici spdzaj najwicej czasu nie na
opisywaniu nowych gatunkw, lecz na porzdkowaniu ju istniejcych. Wedug Godfraya
wielu z nich spdzio wiksz cz kariery na prbach zinterpretowania
dziewitnastowiecznej systematyki, czyli na rekonstruowaniu niepenych opisw lub na
przetrzsaniu wiatowych muzew w poszukiwaniu materiaw, ktre czsto s w bardzo
kiepskim stanie". Godfray szczeglnie podkrela brak zainteresowania moliwociami, jakie
stwarza Internet. Faktem jest, e taksonomia jest wci bardzo przywizana do papieru.
W ramach prby pewnego unowoczenienia, w 2001 roku Kevin Kelly, wspzaoyciel
czasopisma Wired", zainicjowa przedsiwzicie pod nazw Ali Species Foundation25,
ktrego celem miao by zidentyfikowanie i zapisanie w bazie danych wszystkich ywych
organizmw. Koszt tej
* Formalne okrelenie dla kategorii zoologicznej lub botanicznej, na przykad gromady lub
rodzaju.
inicjatywy zosta oszacowany na nie mniej ni 1,3 miliarda funtw, z grn granic sigajc
a 30 miliardw. Na wiosn 2002 roku fundacja dysponowaa funduszami w wysokoci 750
000 funtw oraz czterema penoetatowymi pracownikami.
Jeeli mamy znale jeszcze okoo 100 milionw gatunkw owadw, jak wydaj si
sugerowa obecnie dostpne dane, i jeeli tempo nowych odkry pozostanie na obecnym
poziomie, powinnimy uzyska ostateczny wynik dla owadw po okoo 15 000 lat. Reszta
krlestwa zwierzt zajmie jeszcze nieco wicej czasu.
Dlaczego zatem wiemy tak niewiele? Istnieje niemal tyle samo powodw, ile gatunkw
zwierzt do policzenia, lecz mona wyrni kilka zasadniczych przyczyn.
ywe istoty s na og mae i atwo je przeoczy. W praktyce nie zawsze oznacza to co
zego. By moe nie bdziesz spa tak smacznie, gdy si dowiesz, e dzielisz swj materac z 2
milionami mikroskopijnych roztoczy, ktre delektuj si tymi pysznymi, chrupkimi patkami
skry, jakie zrzucasz w czasie snu, i upijaj si twoimi wydzielinami ojowymi26. Sama
poduszka moe mieci okoo 40 000 tych maych stworze (twoja gowa jest dla nich
niewyczerpanym rdem smakowitych, tustych batonikw). Nie sd przy tym, e czysta
powoczka zrobi im jak rnic. Dla istot o takich rozmiarach jak roztocza nawet
najcilejsza tkanina nie jest gstsza ni olinowanie statku. Jeeli twoja poduszka liczy sze
lat (tyle wynosi rednia wieku dla poduszek), okoo jednej dziesitej jej wagi pochodzi ze
zuszczonego naskrka, ywych roztoczy, martwych roztoczy oraz odchodw roztoczy"

wedug oszacowania, ktre na podstawie wasnych pomiarw wykona doktor John Maunder z
British Medical Entomology Centre27. Te roztocza byy z nami od niepamitnych czasw28,
lecz zostay odkryte dopiero w 1965 roku* (ale przynajmniej s to twoje roztocza; pomyl, do
czego si przytulasz, gdy wskakujesz do ka w hotelu).
* W rzeczywistoci troch si zaniedbujemy w niektrych kwestiach zwizanych z higien.
Doktor Maunder sdzi, e rozpowszechnienie rodkw piorcych przystosowanych do niskich
temperatur wpyno na tempo rozmnaania si insektw: Jeeli pierzesz zawszon odzie w
niskich temperaturach, wycigasz z pralki czystsze wszy".

Skoro istoty tak intymnie zwizane z nami jak kowe roztocza umkny naszej uwagi a
do epoki kolorowej telewizji, nie ma nic dziwne- go w fakcie, e nie znamy wikszoci ich
kuzynw. Wejd do lasujakiegokolwiek lasu schyl si i we do rki gar ziemi.
Trzymasz w doni 10 miliardw bakterii, z ktrych wikszo jest nie znana nauce. Twoja
prbka prawdopodobnie zawiera take okoo miliona pulchnych drody, 200 000 maych,
woskowatych pleni, 10 000 pierwotniakw (najbardziej znanprzedstawicielkjest ameba)
oraz przegld wrotkw, pazicw, ob- lecw i innych mikroskopijnych istot, znanych pod
kolektywn nazw Cryptozoa29. Znaczna cz z nich rwnie okae si nieznana.
Najobszerniejszy podrcznik mikroorganizmw, Bergey s Manua of Systematic
Bacteriology, wylicza okoo 4000 typw bakterii. W latach osiemdziesitych para norweskich
naukowcw, Jostein Goksoyr i Vigdis Torsvik, pobraa przypadkowo wybran, jednogramow
prbk ziemi z bukowego lasu w pobliu ich laboratorium w Bergen i szczegowo przeanalizowaa jej skad bakteryjny. W tej grudce ziemi znajdowao si od 4000 do 5000 odrbnych
gatunkw bakterii, wicej ni w caym podrczniku Bergeya. Nastpnie badacze pobrali
podobnprbk z nadmorskiego gruntu kilka mil dalej i odkryli od 4000 do 5000 innych
gatunkw bakterii. Jak zauway Edward O. Wilson: Skoro ponad 9000 typw bakterii
istnieje w dwch szczyptach gruntu w Norwegii, o ile wicej oczekuje na odkrycie w innych,
radykalnie odmiennych rodowiskach?"30 No c, wedug jednego z oszacowa moe ich by
nawet 400 milionw31.
|Nie szukamy we waciwych miejscach. W Rnorodnoci ycia Wil- son opisuje pewnego
botanika, ktry spdzi kilka dni, koczujc w obrbie dziesiciu hektarw dungli na Borneo,
gdzie odkry 1000 nowych gatunkw rolin kwiatowych32 wicej ni w caej Ameryce
Pnocnej. Nie byo wcale trudno je znale, lecz wczeniej nikt nie szuka. Koen Maes z
Kenijskiego Muzeum Narodowego powiedzia, e wybra si kiedy do chmurowego lasu",
jak nazywaj si lasy na szczytach gr w Kenii, i po pgodzinie nieszczeglnie intensywnych
poszukiwa" znalaz cztery nowe gatunki stong, z czego trzy reprezentoway nowe rodzaje,
oraz jeden nowy gatunek drzewa. Duego drzewa", doda i rozpostar donie, jakby zabiera
si do taca z wyjtkowo pulchn partnerk. Chmurowe lasy znajduj si na szczytach
paskowyw i niekiedy stanowi rodowiska
odizolowane od milionw lat. Stanowi idealne miejsce do uprawiania biologii, lecz w
zasadzie nie zostay w ogle zbadane", powiedzia Maes.
Tropikalne lasy deszczowe zajmuj zaledwie 6 procent oglnej powierzchni Ziemi, ale
stanowi rodowisko dla ponad poowy zwierzt i okoo dwch trzecich rolin kwiatowych33.
Wikszo tego bogactwa ycia pozostaje nieznana. Zbyt maa liczba badaczy zajmuje si
flor i faun lasw tropikalnych, mimo e jedna i druga moe mie dla nas ogromne znaczenie.
Co najmniej 99 procent rolin kwiatowych nigdy nie zostao zbadanych pod ktem zastosowa
medycznych. Roliny nie mog po prostu uciec przed drapienikami, wic musz rozwija
skomplikowane rodki obronne, co z kolei powoduje, e niektre z nich wytwarzaj
intrygujce zwizki chemiczne. Obecnie prawie jedna czwarta wszystkich lekarstw pochodzi
od okoo 40 rolin, a kolejne 16 procent od zwierzt oraz mikrobw, wic z kadym hektarem
wycitego lasu tracimy potencjalnie bardzo istotne z medycznego punktu widzenia, lecz
nieujawnione moliwoci. Stosujc metod zwan chemi kombinatoryczn, chemicy potrafi
wygenerowa 40 000 zwizkw chemicznych naraz. Wikszo tych zwizkw ma jednak
przypadkowy charakter i na og jest bezuyteczna, natomiast kada naturalna molekua ma
ju za sob to, co The Economist" nazywa ostatecznym programem testujcym: ponad 3,5
miliarda lat ewolucji"34.
Poszukiwanie nieznanych form ycia nie polega wycznie na podrowaniu do odlegych
lub odludnych miejsc. W ksice ycie. Nieautoryzowana biografia Richard Fortey pisze o
odkryciu archaicznej bakterii na cianie wiejskiego pubu, na ktr cae pokolenia bywalcw

oddaway mocz"35. Wydaje si, e takie odkrycie wymaga sporej dozy szczcia w poczeniu
z pewn dawk samozaparcia i zapewne jeszcze jakich bliej nieokrelonych cech u badacza.
Brak specjalistw. Liczba ywych istot, ktre czekaj na odkrycie, zbadanie i zapisanie,
znacznie przewysza rezerwy ludzkie liczb naukowcw, ktrzy mog wykona t prac.
Wemy jako przykad organizmy zwane bdelloidalnymi wrotkami. S to mikroskopijne
zwierztka, ktre potrafi przetrwa w niemal kadym rodowisku. Gdy warunki ulegaj
pogorszeniu, zwijaj si w zwart form, wyczaj metabolizm i czekaj na lepsze czasy. W
tym stanie mona je wrzuci do gotujcej si wody lub zamrozi niemal do absolutnego
zeragdzie nawet atomy si poddaj

I a gdy tortury si skocz i rodowisko wrci do bardziej sprzyjajcego Etanu, rozwin si

z powrotem i zajm swoimi sprawami, tak jakby nic nie [zaszo. Dotychczas zidentyfikowano
okoo 500 gatunkw (inne rda m- Iwio 360), lecz nikt nie ma pojcia, jaka moe by
cakowita liczba36. Przez [dugie lata niemal ca wiedz na ich temat zawdziczalimy penej
powi- |ceni pracy amatora, londyskiego duchownego Davida Bryce'a, ktry bada je w
wolnych chwilach. Bdelloidalne wrotki mona znale na caym wiecie, lecz gdyby
wszystkich ekspertw od wrotkw zaprosi na obiad, nie musiaby poycza talerzy od
ssiadw.
Nawet tak wane i wszdobylskie istoty jak grzyby (a grzyby s zarwno wane, jak i
wszdobylskie) przycigaj stosunkowo niewiele uwagi. Grzyby rzeczywicie s wszdzie i
istniej w wielu formach grzyby jadalne, rdze, plenie, drode, purchawki, eby wymieni
tylko reprezentatywn prbk w takich ilociach, jakich wikszo z nas nawet nie podejrzewa. Jeeli zbierzesz wszystkie grzyby z jednego hektara przecitnej ki, bdziesz mia
do dyspozycji 2800 kilogramw ywej masy37. To nie s w adnym razie marginalne
organizmy. Bez grzybw nie byoby zarazy ziemniaczanej, holenderskiej choroby wizw ani
grzybicy. Nie byoby take jogurtw, piwa ani sera. cznie zidentyfikowano okoo 70 000 gatunkw grzybw, cho naukowcy sdz, e cakowita liczba moe siga 1,8 miliona38. Wielu
mykologw pracuje w przemyle, przy produkcji serw, jogurtw i innych tego typu
produktw, trudno wic oceni, ilu z nich aktywnie uczestniczy w badaniach, lecz moemy z
ca pewnoci stwierdzi, e liczba gatunkw grzybw, ktre czekaj na swoich odkrywcw,
znacznie przewysza liczb osb, ktre ich szukaj.
wiat jest naprawd bardzo duy. Dzisiaj, w epoce transportu lotniczego i innych szybkich
form komunikacji, wiat moe si nam wydawa may, lecz na poziomie gruntu, gdzie musz
pracowa naukowcy zajmujcy si poszukiwaniem nieznanych form ycia, wiat jest w istocie
ogromny, tak ogromny, e wci kryje mnstwo interesujcych zagadek. Okapi, gatunek
najbliej spokrewniony z yraf, yje w do duej liczbie w dungli Zairu cakowita
populacja jest szacowana na 30 000 sztuk lecz o jego istnieniu nikt nie mia pojcia a do
pocztkw dwudziestego wieku. Duy nowozelandzki nielot, zwany takahe, od 200 lat by
uznany za wymary, zanim znaleziono go ywego w trudno dostpnej czci Wy
spy Poudniowej39. W 1995 roku zesp francuskich i brytyjskich naukowcw zgubi drog w
czasie burzy niegowej w pewnym wwozie w Tybecie, gdzie natkn si na ras koni zwanych
Riwoche, znanych uprzednio jedynie z prehistorycznych rysunkw naskalnych. Lokalni
mieszkacy byli cakowicie zaskoczeni informacj, e poza ich wwozem ko by uwaany za
rzadko40.
Niektrzy sdz, e wci czekajnas podobne lub jeszcze wiksze niespodzianki.
Czoowy brytyjski etnobiolog napisa w 1995 roku The Economist" przypuszcza, e
Megatherium, pewnego rodzaju gigantyczny leniwiec o rozmiarach zblionych do yrafy [...]
moe ukrywa si w niedostpnej puszczy amazoskiej"41. Nazwisko etnobiologa nie zostao
jednak podane. Co jeszcze bardziej znamienne, nic wicej nie syszano ani na jego temat, ani
na temat samego leniwca. Nikt nie moe jednak kategorycznie zaprzeczy, e takie istoty mog
tam si znajdowa, dopki nie przetrzniemy kadej polanki we wszystkich ziemskich lasach,
a do tego jeszcze nam bardzo daleko.
Gdybymy nawet wysali tysice badaczy do wszystkich zaktkw globu, i tak nie
osignlibymy zasadniczego celu, poniewa ycie istnieje wszdzie, gdzie tylko zdoao si
kiedykolwiek zagniedzi. Wyjtkowa podno ycia jest zdumiewajca i godna podziwu,
lecz z punktu widzenia poszukiwa i bada stwarza powane problemy. Aby zbada je
caociowo, musielibymy odwrci kady kamie, przeszuka cik w kadym lesie,
przesia niewyobraalne iloci piasku i ziemi, dotrze do wszystkich koron drzew i znale
znacznie skuteczniejsze metody badania mrz. Nawet wtedy przeoczylibymy

prawdopodobnie cae ekosystemy. W latach osiemdziesitych ubiegego wieku grupa

speleologw w Rumunii wesza do gbokiej jaskini, ktra bya odcita od wiata przez do
dugi, lecz bliej nieokrelony czas. Znaleli w niej 33 gatunki owadw i innych maych
istotpajkw, stong, wszywszystkie byy lepe, bezbarwne i nieznane nauce. ywiy si
mikrobami yjcymi w pianie na powierzchni staww, a mikroby z kolei eksploatoway
siarkowodr z gorcych rde.
Niemono wyledzenia i zbadania wszystkich form ycia na Ziemi moemy
instynktownie postrzega jako frustrujc, zniechcajc, moe nawet zatrwaajc
okoliczno, lecz rwnie dobrze mona uzna j za niesamowicie podniecajc. yjemy na
planecie, ktra ma niemal nieskoczon zdolno do zaskakiwania i stwarzania niespodzianek.
Kt rozsdny wolaby, aby byo inaczej?

Jedn z bardziej frapujcych cech wspczesnej nauki jest ogromna liczba ludzi, ktrzy
byli skonni powici ycie cakowicie ezoterycznym dziedzinom bada. W jednym ze
swoich esejw Stephen Jay Gould wspomina jednego ze swoich bohaterw, Henry'ego
Edwarda Crampto- na, ktry spdzi pidziesit lat, od 1906 roku do swej mierci w 1956
roku, prowadzc spokojnie badania pewnego rodzaju polinezyjskich limakw, zwanych
Partula. Rok po roku Crampton wykonywa pomiary do omiu cyfr po przecinku spiral,
ktw i ukw niezliczonych okazw Partula, gromadzc wyniki w niezwykle szczegowych
tabelach. Jedna linijka tekstu w tabeli Cramptona moga przedstawia cae tygodnie pomiarw
i oblicze42.
Tylko troch mniej powicenia wykaza Alfred C. Kinsey, ktry do nieoczekiwanie dla
siebie samego sta si sawny dziki badaniom ludzkiej seksualnoci, prowadzonym w latach
czterdziestych i pidziesitych zeszego wieku. Wczeniej Kinsey by entomologiem, i take
w tym przypadku traktowa to zajcie cakiem serio. W czasie trwajcej dwa lata ekspedycji
przewdrowa 4000 kilometrw, apic po drodze 300 000 os43. Nie wiemy, niestety, ile zapa
de.
Zawsze intrygowaa mnie kwestia, jak mianowicie zapewniona jest cigo bada
pewnego rodzaju acuch sukcesji w tych ezoterycznych dziedzinach. Niewiele instytucji
na wiecie jest gotowych ksztaci i utrzymywa specjalistw od bemikli lub pacyficznych
limakw. Rozstajc si z Richardem Forteyem w Natural History Museum w Londynie,
zapytaem go, jak nauka radzi sobie z problemem sukcesji - w jaki sposb znajduje nastpc
dla kogo, kto odchodzi.
Forteya szczerze rozbawia moja naiwno. Obawiam si, e w nauce nie ma awki
rezerwowych, cierpliwie czekajcych na wejcie do gry. Gdy specjalista z jakiej dziedziny
odchodzi na emerytur lub, co gorsza, umiera, badania w jego dziedzinie mog ulec
zahamowaniu, a nawet zatrzymaniu, niekiedy na dugie lata".
W takim razie przypuszczam, e cenicie kogo, kto potrafi spdzi czterdzieci lat na
badaniach jednego gatunku rolin, nawet jeli nie przynosi to adnych spektakularnych
wynikw?"
Oczywicie", odpowiedzia z caym przekonaniem.
Rozdzia 24
KOMRKI
Zaczyna si od pojedycznej komrki. Komrka dzieli si na dwie. Dwie dziel si na cztery
i tak dalej. Po 47 podziaach masz dziesi tysicy bilionw (10 000 000 000 000 000)
komrek i twoje ciao jest gotowe, aby sta si istot ludzk*. A kada z tych komrek
dokadnie wie, jaka jest jej funkcja w chronieniu i podtrzymywaniu twojego istnienia od
poczcia do ostatniego tchu.
Nie masz adnych sekretw przed swoimi komrkami. One wiedz o tobie znacznie wicej
ni ty sam. Kada posiada pen kopi genetycznego kodu planu budowy twojego
ciaawic zna nie tylko wasn rol, lecz take role wszystkich innych twoich komrek. W
adnym momencie swojego ycia nie bdziesz musia przypomina adnej swojej komrce,
aby pilnowaa poziomu adenozynotrifosforanu lub znalaza miejsce na t dodatkow szczypt
kwasu foliowego, ktry nieoczekiwanie pojawi si w twoim organizmie. Komrki zrobi to za
ciebie, wraz milionami innych rzeczy.
Kada ywa komrka to cud natury. Nawet najprostsze z nich znacznie przekraczaj
granice naszych moliwoci. Aby zbudowa podstawow komrk drody, musiaby
zminiaturyzowa mniej wicej tak sam liczb elementw, z jakiej zoony jest boeing 777,
tak by zmieciy si w kuli o rednicy zaledwie piciu mikronw1. Nastpnie musiaby w jaki
sposb przekona t kul, eby zacza si reprodukowa.

A komrki drody to drobiazg w porwnaniu z komrkami ludzkimi, ktre nie tylko s

bardziej zrnicowane i zoone. Fascynujcymi czyni je przede wszystkim ich wzajemne
oddziaywania.
* W rzeczywistoci wiele komrek ginie w trakcie rozwoju, wic ostateczny rezultat nie
jest zbyt pewny. Liczby podawane przez niektre rda rni si o wiele rzdw wielkoci.
Warto 10 tysicy bilionw (czyli dziesiciu biliardw) pochodzi z ksiki Microcosmos
Margulis i Sagana.

Twoje komrki stanowi krain liczc 10 000 bilionw obywateli, z ktrych kady w
okrelony, bardzo konkretny sposb troszczy si o twoje istnienie. Nie ma takiej rzeczy, ktrej
twoje komrki nie uczyniyby dla ciebie. Umoliwiaj ci odczuwanie przyjemnoci, pozwalaj
myle, wspieraj ci, gdy stoisz, gdy si przecigasz i gdy taczysz. Gdy jesz, twoje komrki
zajmuj si ekstrakcj skadnikw odywczych, dystrybucj energii i usuwaniem odpadw
wszystkimi tymi funkcjami, o ktrych uczye si w szkole. Pamitaj take, eby w
odpowiednim momencie by godny, a po posiku nagradzaj ci poczuciem sytoci, eby nie
zapomnia, jak mio jest by najedzonym. Pilnuj, aby twoje wosy rosy, a uszy byy
nawoskowane. Dbaj, aby twj mzg mia wszystko, czego mu potrzeba do prawidowego
funkcjonowania. Zajmuj si kadym, nawet najdrobniejszym aspektem twego istnienia.
Rzucaj si do walki w twojej obronie natychmiast, gdy pojawia si zagroenie. Bez wahania
zgin dla ciebiemiliardy komrek robi to kadego dnia. A ty ani razu nie podzikowae
adnej z nich. Powimy zatem chwilk, aby je pozna i okaza im podziw, na ktry w peni
zasuguj.
Rozumiemy niektre funkcje komrekw jaki sposb skaduj tuszcz, produkuj insulin
i angauj si w wiele innych dziaa niezbdnych do utrzymania tak zoonej istoty jak ty
lecz tylko do pewnego stopnia. Wewntrz twojego ciaa funkcjonuje co najmniej 200 000
tysicy rnych typw biaek. Jak dotd, rozumiemy nie wicej ni okoo 2 procent z nich2
(niektre rda podaj liczby blisze 50 procent; najwyraniej zale one od tego, co kto
rozumie przez pojcie rozumie").
Badacze komrek do czsto natrafiaj na rozmaite niespodzianki. W stanie wolnym
tlenek azotu stanowi gron trucizn i jest uwaany za jeden ze wskanikw zanieczyszczenia
powietrza. W poowie lat osiemdziesitych naukowcy z zaskoczeniem odkryli, e jest on
regularnie produkowany przez nasze komrki. Z pocztku nie bardzo byo wiadomo po co,
lecz niebawem okazao si, e ma rozliczne zastosowaniakontroluje przepyw krwi oraz
poziom energii komrek, atakuje nowotwory i inne patogeny, reguluje zmys zapachu, a nawet
wspomaga erekcj3. Przy okazji wyjanio si, dlaczego nitrogliceryna, znana substancja
wybuchowa, agodzi ble serca zwane dusznic bolesn (jest przetwarzana we krwi na tlenek
azotu zmniejszajcy napicie wewntrznej, miniowej wyciki naczy krwiononych i tym
samym uatwia przepyw krwi4). W cigu zaledwie jednego
dziesiciolecia tlenek azotu zmieni status z pozaustrojowej toksyny na wszechobecny eliksir.
Wedug belgijskiego biochemika Christiana de Duve kady z nas posiada kilkaset" typw
komrek, ktre rni si znacznie pod wzgldem ksztatu od komrek nerwowych, ktrych
wkna mog osiga ponad metr dugci, przez komrki krwi w ksztacie dysku, po
fotokomrki w postaci prcikw, ktre stanowi wiatoczue elementy narzdw wzroku5.
Rwnie imponujca jest rozpito rozmiarw komrek czego najbardziej uderzajcy
przykad stanowi sam moment poczcia, gdy zadyszany plemnik dociera do jaja, ktre jest 85
000 razy wiksze od niego (to moe by waciwa perspektywa do rozwaania pojcia mskich
podbojw). rednica przecitnej komrki wynosi jednak zaledwie 20 mikronw czyli dwie
setne czci milimetra za mao, aby mona j zobaczy goym okiem, lecz wystarczajco
duo, by pomieci tysice skomplikowanych, zoonych struktur, jak mitochondria,
zbudowanych z milionw czsteczek. Komrki rni si take, w jak najbardziej dosownym
sensie, pod wzgldem ywotnoci. Wszystkie komrki skry s martwe. To moe by nieco
irytujce uczucie, lecz fakt pozostaje faktem, e kady cal twojej skry skada si z komrek,
ktre ju zakoczyy aktywn faz swej kariery. Jeeli jeste doros osob o przecitnych
rozmiarach, miecisz si w dwukilogramowym worku martwej skry, z ktrej codziennie
odpada kilka miliardw malekich fragmentw6. Przejed palcem wzdu zakurzonej pki, a
zamiast kurzu na desce pozostanie lad zoony gwnie ze starej skry.

Wikszo komrek rzadko yje duej ni okoo miesica, aczkolwiek istnieje kilka
godnych uwagi wyjtkw. Komrki wtroby mog przetrwa cae lata, chocia niektre ich
skadniki s wymieniane co kilka dni7. Komrki mzgu yjtak dugo jak ich waciciel. W
momencie urodzin mzg czowieka skada si ze 100 miliardw komrek i wicej nie bdzie.
Naukowcy szacuj, e co godzin kady z nas traci okoo 500 komrek mzgowych, wic
jeeli masz w planie jaki powany wysiek umysowy, to nie tra czasu. Dobra wiadomo
jest taka, e pojedyczne elementy komrek mzgowych s czsto odnawiane, wic
podobnie jak w przypadku wtroby adna cz mzgu nie jest w rzeczywistoci starsza ni
miesic. Istniej nawet sugestie, e aden, nawet najdrobniejszy fragment ludzkiego
organizmu j ani jedna zabkana czsteczka B jeszcze dzie-

wic lat wczeniej nie by czci tego samego organizmu8. Na poziomie komrkowym nie
jestemy nawet nastolatkami.
Pierwsz osob, ktra opisaa komrk, by Robert Hooke, z ktrym spotkalimy si ju,
gdy spiera si z Isaakiem Newtonem o pierwszestwo przy odkryciu prawa odwrotnych
kwadratw. W cigu 68 lat swego ycia Hooke dokona wielu wybitnych osigni by
zarwno zdolnym teoretykiem, jak i utalentowanym konstmktorem pomysowych i poytecznych przyrzdw lecz adne z nich nie przynioso mu takiej sawy jak jego popularna
ksika Microphagia: or Some Physiological Descrip- tions of Miniatur Bodies Made by
Magnifying Glasses, opublikowana w 1665 roku. Ukazaa ona zachwyconym czytelnikom
wszechwiat bardzo maych ywych obiektw, ktre byy znacznie bardziej zrnicowane,
ciasno stoczone i obdarzone bogatsz struktur, ni ktokolwiek by w stanie sobie wyobrazi.
Wrd mikroskopowych obiektw zidentyfikowanych przez Hooke'a u rolin byy mae
struktury, ktre nazwa komrkami"*, poniewa kojarzyy mu si z pomieszczeniami
zamieszkiwanymi przez mnichw w klasztorze. Hooke obliczy, e na jednym calu
kwadratowym korka znajduje si 1 259 712 000 komrek by to pierwszy przypadek
wystpienia tak wielkiej liczby w jakiejkolwiek dziedzinie nauki9. Mikroskopy istniay ju
wtedy od kilkudziesiciu lat, lecz modele Hooke'a przewyszay wszystkie inne konstrukcje
pod wzgldem zaawansowania technicznego. Osiga^ y powikszenie rzdu trzydziestu razy,
co stawiao je w pierwszym szeregu siedemnastowiecznej technologii optycznej.
Hooke oraz inni czonkowie londyskiego Royal Society przeyli prawdziwy szok, gdy
zaledwie dziesi lat pniej zaczli otrzymywa rysunki oraz raporty od kupca bawatnego z
holenderskiego miasta Delft. Nazywa si Antoni van Leeuwenhoek, nie mia prawie adnego
formalnego wyksztacenia, adnych formalnych zwizkw z nauk, by jednak bystrym oraz
cierpliwym obserwatorem i zarazem technicznym geniuszem. Konstruowane przez niego
mikroskopy osigay 275-krotne powikszenie.
Do dzisiaj nie wiadomo, w jaki sposb zdoa uzyska tak fantastyczne powikszenia za
pomoc tak prostych urzdze, jakimi dysponowa
* Celi (ang.) komrka, cela (przyp. tum.).
malekich bbli szka oprawionych w skromne drewniane uchwyty z wygldu bardziej
przypominajcych wspczesn lup ni mikroskop. Leeuwenhoek konstruowa nowy
przyrzd do kadego nowego eksperymentu i utrzymywa w wielkiej tajemnicy swe techniczne
rozwizania, aczkolwiek niekiedy doradza Brytyjczykom, w jaki sposb mog poprawi
rozdzielczo swoich urzdze*. W cigu pidziesiciu lat swych mikroskopowych
obserwacji ktre skdind zacz, gdy mia ju ponad 40 lat Leeuwenhoek wysa do
Royal Society prawie 200 raportw, wszystkie w niederfrankisch, jedynym jzyku, ktry zna.
Nie sili si na interpretacje, tylko wysya opisy faktw i obserwowanych zjawisk wraz z
doskonaymi rysunkami. Pisa niemal o wszystkim, co dao si przebada
o pleni na chlebie, dle pszczoy, komrkach krwi, zbach, wosach, wasnej linie,
ekskrementach, nasieniu (te ostatnie wraz z solennymi przeprosinami za ich niewtpliwie
niestosown natur) niemal adnej z tych rzeczy nigdy wczeniej nie ogldano pod
mikroskopem.
Gdy w 1676 roku w jednym z raportw opisa drobnoustroje" zaobserwowane w prbce
wody z pieprzem, czonkowie Royal Society przez ponad rok prbowali zobaczy mae
zwierztka", wykorzystujc wszystkie urzdzenia, ktre angielska technologia potrafia
wyprodukowa, zanim w kocu udao im si uzyska waciwe powikszenie10. Leeuwenhoek
odkry pierwotniaki i przy okazji obliczy, e w jednej kropli wody znajduje si 8 280 000 tych
malekich stworze wicej ni ludzi w caej Holandii11. wiat ttni yciem na tyle rnych
sposobw i w takich ilociach, 0 jakich nikomu nawet si nie nio.

Zainspirowani przez odkrycia Leeuwenhoeka inni badacze rwnie zaczli zaglda w

mikroskopy, niektrzy z takim zapaem, e niekiedy widzieli rzeczy, ktrych w rzeczywistoci
nikt inny nie zaobserwowa. Pewien powszechnie szanowany holenderski uczony, Nicolaus
Hartsoecker, by przekonany, e widzi malekie postaci ludzkie" w komrkach sper| Leeuwenhoek by bliskim przyjacielem innego wybitnego mieszkaca Delft, Jana
Vermeera. W poowie siedemnastego wieku Vermeer, ktry uprzednio by zdolnym, lecz
niewyrniajcym si malarzem, nagle sta si mistrzem wiata oraz perspektywy, dziki
czemu dzisiaj zaliczany jest do najwybitniejszych przedstawicieli malarstwa holenderskiego.
Nigdy tego nie dowiedziono, lecz od dawna istniej podejrzenia, e uywa zbudowanego z
soczewek urzdzenia do projekcji obrazw, zwanego camera obscura. Po jego mierci nie
znaleziono wprawdzie adnego urzdzenia tego rodzaju, lecz tak si zoyo, e wykonawc
testamentu Venneera by nie kto inny, tylko najbardziej tajemniczy konstruktor soczewek owej
epoki Antoni van Leeuwenhoek.

my. Nazwa je homunkulusami"12. Przez pewien czas panowao do rozpowszechnione

przekonanie, e wszyscy ludzie, a waciwie wszystkie ywe istoty stanowi znacznie
powikszone wersje malekich, lecz cakowicie uksztatowanych drobnoustrojw. Sam
Leeuwenhoek niekiedy dawa si ponosi swemu entuzjazmowi. W jednym z mniej udanych
eksperymentw prbowa bada wybuchowe waciwoci prochu strzelniczego, obserwujc
may wybuch z bliskiej odlegoci; w rezultacie prawie olep13.
W 1683 roku Leeuwenhoek odkry bakterie, lecz dalszy postp w tej dziedzinie nie by
moliwy przez ptora wieku ze wzgldu na ograniczenia technologii budowy mikroskopw.
Dopiero w 1831 roku po raz pierwszy zaobserwowano jdro komrkowe odkry je Robert
Brown, w czsty go na kartach historii nauki (y w latach 1773-1858), zawsze jednak
pozostajcy w cieniu innych. Brown nazwa swe odkrycie nucleusjdro od aciskiego
sowa nucula oznaczajcego may orzech lub ziarno. W 1839 roku dokonano kolejnego
odkrycia, mianowicie, e wszelka oywiona materia ma natur komrkow14. Jego autorem
by Niemiec Theodor Schwann. Odkrycie nie tylko byo do pne, lecz pocztkowo niezbyt
powszechnie zaakceptowane. Dopiero w latach szedziesitych dziewitnastego wieku, w
wyniku pewnych fundamentalnych prac Louisa Pasteura, wykazano niezbicie, e ycie nie
moe powstawa spontanicznie, ale musi pochodzi od uprzednio istniejcych komrek. To
przekonanie stao si znane jako teoria komrkowa", stanowica podstaw caej wspczesnej
biologii.
Komrka wielokrotnie bya porwnywana do rozmaitych rzeczy, od skomplikowanej
rafinerii chemicznej" (porwnanie autorstwa fizyka Jamesa Trefia), po olbrzymi, ttnic
metropoli" (wedug biochemika Guya Browna)15. W jakim sensie komrka zarazem jest i nie
jest zarwno fabryk" Jak i metropoli". Przypomina rafineri w tym sensie, e stanowi
orodek, w ktrym zachodzi wiele rnych, intensywnych reakcji chemicznych. Podobiestwo
do metropolii mona uzasadnia tym, e w komrce jest ciasno, jest duo ruchu oraz
oddziaywa, ktre robi wraenie pogmatwanych i przypadkowych, lecz ewidentnie s
podporzdkowane funkcjonowaniu jakiego systemu. Wntrze komrki jest jednak znacznie
bardziej koszmarnym miejscem ni jakiekolwiek miasto lub fabryka. Przede wszystkim nie
istnieje tu pojcie gry i dou (grawitacja nie odgry
wa istotnej roli w skali komrkowej). Nie ma adnego pustego obszaru, nawet o rozmiarach
pojedynczego atomu. Wszdzie co si dzieje. Wszystkim rzdzi energia elektryczna.
Zapewne wikszo z nas nie odczuwa tego w ten sposb, lecz wszyscy jestemy ogniwami
elektrycznymi. Poywienie, ktre pochaniamy, oraz tlen, ktry wdychamy, s w komrkach
poddawane procesom, w wyniku ktrych powstaje energia elektryczna. Nie odczuwamy
wstrzsw elektrycznych przy dotkniciu innej osoby, a wycika krzesa nie zapala si, gdy
na niej siadamy, poniewa wszystkie te elektryczne procesy zachodz w bardzo maej skali,
rzdu 0,1 wolta, na odlegociach mierzonych w nanometrach. Gdyby przeliczy to na skal
jednego metra, mielibymy do czynienia z polami elektrycznymi rzdu 100 milionw woltw
na metr, o wiele silniejszymi ni w rdzeniu byskawicy16.
Niezalenie od rozmiarw i ksztatu prawie wszystkie twoje komrki s zbudowane
wedug tego samego podstawowego planu: posiadaj zewntrzn obudow, zwan bon jdro,
w ktrym znajduje si caa twoja genetyczna informacja, oraz przestrze pomidzy bon i
jdrem zwan cytoplazm, w ktrej zachodzi caa ta elektrochemiczna aktywno. Wbrew
powszechnym wyobraeniom bona komrkowa nie jest trwa podobn do gumy powok, do
ktrej przebicia potrzebna byaby ostra iga. W rzeczywistoci jest zbudowana z czsteczek
tuszczw zwanych lipidami, dziki czemu konsystencja jest mniej wicej taka jak lekkiego
oleju maszynowego"17, cytujc Sherwina B. Nulanda. To moe robi zaskakujco
niematerialne wraenie, lecz naley pamita, e na poziomie mikroskopowym wiat dziaa
inaczej, ni jestemy przyzwyczajeni sdzi na podstawie naszego codziennego

dowiadczenia. W skali molekularnej woda staje si czym w rodzaju mocnego elu, a lipid
zachowuje si jak stal.
Wntrze komrki rwnie nie przypomina niczego, co zwykle kojarzy si nam ze sowem
komrka" lub cela". Powikszona do skali, w ktrej atomy miayby rozmiary ziaren fasoli,
komrka stanowiaby kul o rednicy okoo p mili, ktrej ksztat nadaje rozbudowany ukad
dwigarw zwany cytoszkieletem. Wewntrz komrki znajduj si miliony obiektw
niektre o rozmiarach piki do koszykwki, inne wielkie jak samochody ktre pdz we
wszystkich kierunkach jak pociski. Nie ma tam ani jednego miejsca, w ktrym nie byby
nieustannie tysice razy na sekund bombardowany ze wszystkich sUon. Nawet dla
staych mieszkacw wntrze komrki stanowi niebezpieczne rodowisko. Kada ni

DNA jest atakowana (i niekiedy uszkadzana) co okoo 8,4 sekundy

10 000 razy dziennie przez rne chemikalia i inne czynniki, ktre bez przeszkd wpadaj
na ni lub przelatuj na wylot. Wszystkie te uszkodzenia musz by szybko pozszywane, w
przeciwnym razie komrce groziaby zagada.
Szczegln aktywno wykazuj biaka, ktre wiruj pulsuj i wpadaj na siebie nawzajem
nawet do miliarda razy na sekund18. Enzymy, ktre take s biakami, pdz na wszystkie
strony, wykonujc a tysic zada w cigu jednej sekundy. Niczym robotnice mrwek, lecz w
znacznie szybszym tempie, pracowicie buduj i przebudowuj czsteczki, odrywajc kawaek
od jednej, dodajc kawaek do innej. Niektre monitorujprzebie- gajce w pobliu biaka,
zaznaczajc chemicznymi markerami te, ktre s wadliwe lub uszkodzone i nie nadaj si do
naprawy. Skazane na zagad biaka podaj w kierunku struktur zwanych proteosomami,
gdzie s demontowane, a ich elementy mogby uyte do budowy innych biaek. Niektre typy
biaek istniej krcej ni p godziny, inne yj wiele tygodni, lecz wszystkie prowadz wrcz
niewiarygodnie szalony tryb ycia. Jak pisze de Duve, molekularny wiat z koniecznoci
pozostaje poza moliwociami naszej wyobrani, na skutek ogromnej prdkoci, z jak
wszystko w nim si dzieje"19.
Wystarczyoby jednak zwolni tempo do prdkoci, przy ktrych da si zaobserwowa
poszczeglne oddziaywania, aby wntrze komrki przestao wywiera tak grone wraenie.
Obserwujc wntrze komrki w odpowiednio zwolnionym tempie, mona si przekona, e
skada si ono z milionw obiektw lizosomw, endosomw, rybosomw, ligandw,
peroksysomw, biaek o wszelkich moliwych rozmiarach i ksztatach wpadajcych na
miliony innych obiektw i wykonujcych powtarzajce si funkcje: pozyskiwanie energii ze
skadnikw pokarmowych, budowa struktur, usuwanie odpadw, obron przed intruzami,
wysyanie i odbieranie wiadomoci, wykonywanie napraw. Przecitna komrka zawiera okoo
20 000 rnych typw biaek, z ktrych okoo 2000 jest reprezentowane przez co najmniej 50
000 pojedynczych czsteczek. Oznacza to mwi Nuland e nawet jeeli uwzgldnimy
tylko te rodzaje biaek, ktre wy-J stpuj w wikszej liczbie ni 50 000 czsteczek jednego
typu, w sumie | oznacza to co najmniej^OO^mrlionw-ezsteczek biaek w kadej-komree. I
Ta oszaamiajca liczba daje nam pewne wyobraenie o tym, jak intensywna i rozlega jest
biochemiczna aktywno naszych komrek"20.
Praca komrek stanowi niezwykle wymagajcy proces. Twoje serce musi przepompowa
343 litry krwi na godzin, ponad 8000 litrw dziennie, a 3 miliony litrw rocznie
wystarczajco duo, aby zapeni cztery olimpijskie baseny pywackie eby zapewni
wszystkim komrkom wystarczajc ilo tlenu (i to tylko w spoczynku; gdy zaczniesz
wiczy, tempo wzronie nawet szeciokrotnie). Tlen jest dostarczany do mitochon- driw,
ktre s czym w rodzaju komrkowych elektrowni. W przecitnej komrce znajduje si okoo
1000 mitochondriw, aczkolwiek ich liczba zmienia si w znacznym zakresie, w zalenoci od
funkcji danej komrki oraz jej wymaga co do zuycia energii.
W rozdziale 19 wspomnielimy o tym, e mitochondria s uwaane przez naukowcw za
schwytane w niewol bakterie, ktre obecnie yj jako lokatorzy naszych komrek, lecz
zachowuj wasne genetyczne instrukcje, dziel si wedug wasnego harmonogramu i mwi
wasnym jzykiem. Niezalenie od ich pochodzenia oraz niegdysiejszego statusu obecnie
wszyscy dosownie yjemy na asce naszych mitochondriw, poniewa prawie cae spoywane
przez nas poywienie jest po przetworzeniu dostarczane do mitochondriw, gdzie w obecnoci
tlenu, ktry wdychamy, zostaje z kolei zamienione na czsteczki pewnej substancji, zwanej
adenozynotri- fosforanem, w skrcie ATP.
Niewielu ludzi w ogle wie o istnieniu czsteczek ATP, mimo e dziki nim wszyscy
funkcjonujemy. S to w zasadzie mae bateryjki, ktre dostarczaj energii wszystkim
procesom wewntrz komrki. W dowolnym momencie przecitna komrka twojego ciaa

zawiera okoo miliarda moleku ATP21. W cigu dwch minut wszystkie zostan rozadowane
i nastpny miliard zajmie ich miejsce. Kadego dnia twj organizm produkuje i zuywa tak
ilo czsteczek ATP, ktra odpowiada mniej wicej poowie masy caego ciaa22. Kiedy
czujesz ciepo czyjego ciaa, doznajesz dziaania jego czsteczek ATP.
Gdy komrki nie sju potrzebne, ginz godnoci. Usuwaj wszystkie podpory i
wzmocnienia, ktre utrzymuj je w caoci, po czym spokojnie trawi pozostae elementy.
Proces zaprogramowanej mierci komrki jest nazywany apoptoz. Kadego dnia miliardy
twoich komrek gin dla ciebie, a miliardy innych sprztaj pozostae resztki. Komrki
niekiedy gin take gwatown mierci na przykad wskutek infekcji lecz najczciej
gin dlatego, e s zaprogramowane, aby umrze. Jeeli w odpowiednim momencie nie
dostan nakazu, aby y dalej pewnego rodzaju ak

tywnej instrukcji od innej komrki automatycznie same si zabijaj. Komrki wymagaj

sporo reasekuracji.
Gdy komrka nie ginie w przewidziany sposb, co niekiedy si zdarza, lecz zaczyna si
raptownie dzieli i rozmnaa, mamy do czynienia z nowotworem. Komrki nowotworowe to
po prostu zdezorientowane komrki. Dzieje si to do czsto, lecz organizmy maj
rozbudowane mechanizmy przeciwdziaania, dlatego bardzo rzadko proces wymyka si spod
kontroli. rednio rzecz biorc, jeden miertelny przypadek nowotworu przypada na 100
milionw miliardw podziaw komrek23. Rak stanowi niefortunny przypadek w kadym
znaczeniu tego sowa.
Cudowna natura komrek polega nie tylko na tym, e umiej sobie poradzi, jeeli od
czasu do czasu co pjdzie nie tak jak trzeba, lecz take na tym, e komrki potrafi tak
sprawnie radzi sobie dosownie ze wszystkim przez dziesitki lat. Robi to dziki
nieustannemu wysyaniu i monitorowaniu licznych strumieni informacji prawdziwej
kakofonii sygnaw ze wszystkich zaktkw ciaa: instrukcji, zapyta, poprawek, prb
0 pomoc, uaktualnie, zlece podziau, nakazw mierci. Wikszo tych sygnaw jest
przekazywana w postaci posacw zwanych hormonami, czyli zwizkw chemicznych,
takich jak insulina, adrenalina, estrogen
1
testosteron, ktre przenosz informacje z odlegych placwektarczycy czy innych
gruczow wydzielania wewntrznego. Inne sygnay przychodz telegrafem z mzgu lub z
regionalnych orodkw, za porednictwem procesu zwanego sygnalizacj parakrynow. Poza
tym komrki komunikuj si bezporednio z najbliszymi ssiadami w celu skoordynowania
swoich dziaa.
Prawdopodobnie najbardziej godne podziwu jest to, e wszystkie te dziaania stanowi
jedynie nieskoczon sekwencj elektrochemicznych oddziaywa sterowanych przez
elementarne reguy przycigania i odpychania. Dziaaniu komrek nie towarzyszy aden
proces mylowy. To wszystko po prostu samo si dzieje, gadko, powtarzalnie i tak
niezawodnie, e rzadko jestemy choby wiadomi ich funkcjonowania. W jaki sposb
wszystkie te procesy prowadz nie tylko do porzdku wewntrz pojedynczej komrki, ale i do
doskonaej harmonii w caym organizmie. Dziki mechanizmom, ktre dopiero zaczlimy
poznawa, i procesom, ktre wci rozumiemy bardzo oglnikowo, biliony zwrotnych reakcji
chemicznych sumuj si, dajc mobiln, mylc, podejmujc wiadome decyzje istot
ciebie lub, zapewne nieco mniej wiadomego, lecz
take niewiarygodnie, perfekcyjnie zorganizowanego uka gnojowego. Warto pamita, e
kade ywe stworzenie stanowi cud inynierii molekularnej.
Niektre organizmy, ktre skdind uwaamy za prymitywne, osigny poziom
komrkowej organizacji, przy ktrym my sami wygldamy jak pierwotniaki. Jeeli rozdzielisz
komrki gbki (na przykad przesiewajc j przez sitko), a nastpnie wsypiesz je do jakiego
roztworu, wszystkie pojedyczne komrki znajd drog na swoje miejsce i utworz ponownie
gbk. Moesz to powtarza wiele razy, a komrki z uporem bd wraca do pierwotnej
postaci gbki, poniewa podobnie jak ty, ja i kada inna ywa istota kieruj si jednym
przemonym impulsem nieodpartym deniem do istnienia.
A wszystko to dziki dziwnej, zdeterminowanej czsteczce, ktr dopiero niedawno
odkrylimy i wci nie do koca j rozumiemy, ktra sama w sobie nie jest ywa i ktra sama
na og nic nie robi. Nazywamy jDNA. Aby zrozumie jej niezwyke znaczenie dla nauki i dla
nas samych, musimy si cofn o 160 lat, do epoki wiktoriaskiej Anglii, gdy przyrodnikowi
Charlesowi Darwinowi objawi si jak si pniej okazao najlepszy pomys, jaki
komukolwiek przyszed kiedykolwiek do gowy"24, lecz z powodw, ktre wymagaj nieco
wyjanie, pomys zosta zamknity w szufladzie na pitnacie lat.

Rozdzia 25
OSOBLIWY POMYS DARWINA
Pod koniec lata lub wczesn jesieni 1859 roku Whitwell Elwin, wydawca powanego
brytyjskiego kwartalnika Quarterly Review", otrzyma egzemplarz sygnalny nowej ksiki,
ktrej autorem by przyrodnik Charles Darwin. Elwin przeczyta ksik z uwag, pochwali,
lecz wyrazi obaw, e temat jest zbyt wski, aby mg zainteresowa liczne grono czytelnikw. W zamian stara si skoni Darwina do napisania ksiki o gobiach. Wszyscy
interesuj si gobiami"1, zauway w recenzji.
Rozsdna porada Elwina zostaa jednak zignorowana i ksik O powstawaniu gatunkw
drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt
opublikowano pod koniec listopada 1859 roku. Pierwsze wydanie, w cenie pitnastu szylingw
za egzemplarz i nakadzie 1250 sztuk, rozeszo si w cigu jednego dnia. Od tego czasu ksika
nie przestaa by bestsellerem i zarazem rdem kontrowersji; nie najgorszy rezultat
wydawniczy jak na autora, ktrego drugim obiektem zainteresowania byy ddownice i ktry
- gdyby nie podjta pod wpywem chwilowego impulsu decyzja o podry dookoa wiata
najprawdopodobniej spdziby cae ycie jako anonimowy wiejski pastor, znany jedynie z...
no c, zainteresowania ddownicami.
Charles Robert Darwin urodzi si 12 lutego 1809 roku* w Shrewsbury, sennym
miasteczku targowym w rodkowej Anglii. Jego ojciec by lekarzem, a matka, ktra zmara,
gdy Charles mia zaledwie osiem lat, bya crk Josiaha Wedgwooda, znanego producenta
porcelany.
Darwin w peni korzysta z poytkw, jakie dawao dobre pochodzenie, lecz nieustannie
martwi swego owdowiaego ojca sabymi postpami w nauce. Nic ci nie obchodzi poza
strzelaniem, psami i apaniem szczu* Wyjtkowa data w historii: w tym samym dniu w Kentucky urodzi si Abraham Lincoln.
rw, wstyd przyniesiesz sobie i caej rodzinie"2, ta reprymenda ojca jest cytowana niemal w
kadej biografii Darwina. Interesowa si gwnie histori naturaln, lecz z woli ojca studiowa
medycyn na uniwersytecie w Edynburgu. Nie znosi widoku krwi i cierpienia, a
obserwowanie operacji u przeraonego dziecka byo to oczywicie w czasach, gdy nie
znano jeszcze znieczulenia pozostawio w nim uraz na cae ycie3. Przenis si na prawo,
lecz okazao si nudne nie do wytrzymania. W kocu, w zasadzie nie majc nic wicej do
wyboru, zdoa uzyska dyplom teologii w Cambridge.
Los wiejskiego wikarego wydawa si nieunikniony, gdy ni z tego, ni z owego pojawia si
bardziej kuszca oferta. Darwin zosta zaproszony do udziau w podry dookoa wiata na
statku badawczym HMS Bea- gle", w zasadzie jako go i towarzysz podry kapitana
Roberta Fitz- Roya. Ranga gospodarza dopuszczaa wybr gocia wycznie spord
dentelmenw. FitzRoy, ktry bez wtpienia by dziwakiem, wybra Darwina, czciowo te
ze wzgldu na ksztat jego nosa (poniewa sdzi, e ten konkretny ksztat oznacza mocny
charakter*). Darwin nie by pierwszy na licie kandydatw, lecz otrzyma t propozycj, gdy
jego poprzednik zrezygnowa. Z naszej obecnej perspektywy najbardziej uderzajc, wspln
cech obu dentelmenw by ich wyjtkowo mody wiek. Gdy Beagle" wyrusza w rejs,
FitzRoy mia 23 lata, a Darwin 22.
Zadanie FitzRoya polegao na badaniu i sporzdzaniu map obszarw przybrzenych, lecz
jego hobby, a waciwie pasj, stanowio poszukiwanie dowodw dosownej, biblijnej
interpretacji stworzenia. Istotny element decyzji FitzRoya dotyczcej zaproszenia Darwina do
wzicia udziau w podry stanowio teologiczne wyksztacenie kandydata. Dopiero w trakcie
podry okazao si, e Darwin nie tylko by liberaem, ale zarazem nie by ortodoksyjnym
zwolennikiem chrzecijaskich zasad wiary, co stao si przyczyn nieustannych tar midzy
nimi.

Czas spdzony na pokadzie Beagle", od 1831 do 1836 roku, stanowi niewtpliwie

formaty wny okres w yciu Darwina. Byo to zarazem jedno z najtrudniejszych dowiadcze w
jego yciu. Zajmowa niewielk kabin, wsplnie z kapitanem FitzRoyem, ktry ulega atakom
furii, a po nich na* Autor nieco pobdzi; FitzRoy wybra Darwina pomimo obaw, i ksztat nosa kandydata
wskazuje na brak wytrwaoci (przyp. red.).

stpoway dugie okresy depresji. Obaj nieustannie si spierali, niekiedy do granic

szalestwa", jak wspomina pniej Darwin. Podre oceaniczne stanowiy w najlepszym
razie dugie okresy melancholii poprzedni kapitan Beagle" strzeli sobie w gow w chwili
przygnbiajcej samotnoci a FitzRoy pochodzi z rodziny znanej ze skonnoci do depresji.
Jego wuj, wicehrabia Castlereagh, podci sobie gardo dziesi lat wczeniej, gdy peni
funkcj ministra spraw wewntrznych (w 1865 roku sam FitzRoy w identyczny sposb
popeni samobjstwo). Nawet w rzadkich momentach pogodniejszego nastroju FitzRoy
stanowi nieprzeniknion zagadk. Niemal natychmiast po zakoczeniu podry oeni si z
mod kobiet, z ktr by od dawna zarczony, co dla Darwina stanowio cakowite
zaskoczenie, poniewa przez pi lat spdzonych wsplnie na pokadzie Beagle" kapitan ani
razu nie wspomnia o zarczynach, a nawet nie wymieni imienia swej wybranki5.
Pod kadym innym wzgldem podr na Beagle" stanowia dla Darwina sukces.
Dowiadczenia, przez ktre przeszed, wystarczyy mu na cae ycie. Zgromadzi kolekcj
okazw, ktre zapewniy mu reputacj przyrodnika i day zajcie na wiele lat. Odkry
wspaniae stanowisko gigantycznych skamielin, cznie z najlepiej zachowanym
egzemplarzem Megathe- rium (leniwca ziemnego); przey miertelnie niebezpieczne
trzsienie ziemi w Chile; odkry nowy gatunek delfinw (ktry lojalnie nazwa Del- phinus
fitzroyi)\ prowadzi pracowite i owocne badania geologiczne Andw; sformuowa now teori
formowania atoli koralowych, ktra zyskaa oglne uznanie, a jedn z konsekwencji tej teorii
bya sugestia, e atole nie mogy powsta w czasie krtszym ni milion lat6 wtedy po raz
pierwszy Darwin da wyraz swemu przekonaniu, e ziemskie procesy s niezwykle
dugotrwae. W 1936 roku, w wieku 27 lat, Darwin powrci do domu, po piciu latach i dwch
dniach podry. Nigdy wicej nie opuci Anglii.
Jedn z rzeczy, ktrych Darwin nie uczyni w trakcie podry, byo wysunicie teorii (lub
choby hipotezy) ewolucji. Po pierwsze, idea ewolucji bya ju wtedy znana od kilkudziesiciu
lat. Jego wasny dziadek, Erasmus, odda cze ewolucyjnym koncepcjom w natchnionym,
lecz raczej miernym wierszu The Tempie of Natur, napisanym wiele lat przed urodzeniem
Charlesa. Dopiero po powrocie do Anglii i po przeczytaniu dziea Thomasa Malthusa Essay on
the Principle of Population (w ktrym Malthus wy
sun i matematycznie uzasadnia tez, e wzrost zapasw poywienia nie nada za wzrostem
populacji) w umyle Darwina zacza kiekowa idea, e ycie jest nieustann walk i e dobr
naturalny decyduje o tym, e niektre gatunki prosperuj, a inne gin7. W szczeglnoci
Darwin zauway, e organizmy konkuruj o zasoby i e te z nich, ktre maj jak wrodzon
przewag, prosperuj lepiej i przekazuj t przewag swemu potomstwu. W ten sposb gatunki
nieustannie ewoluuj.
Wydaje si, e to niezwykle prosta idea bo to jest niezwykle prosta idea lecz wyjania
ona bardzo wiele i Darwin by gotw powici jej cae ycie. Jake gupio z mojej strony, e
na to nie wpadem"8, wykrzykn T.H. Huxley po przeczytaniu O powstawaniu gatunkw.
Pogld Huxleya nie by odosobniony.
Darwin nie uy sformuowania przetrwanie najlepiej dostosowanych" w adnej ze
swoich prac (aczkolwiek wyraa swj podziw dla tego okrelenia). Zostao ono po raz
pierwszy uyte pi lat po publikacji O powstawaniu gatunkw, w 1864 roku przez Herberta
Spencera w ksice Principles of Biology. Sowo ewolucja" pojawio si dopiero w szstym
wydaniu O powstawaniu gatunkw (w tym czasie byo ju tak powszechnie znane, e autor nie
mg si oprze), zastpujc w kocu wczeniejsze sformuowanie dziedziczenie z
modyfikacj". Konkluzje Darwina nie byy w aden sposb inspirowane przez jego wasne
odkryciedokonane podczas pobytu na wyspach Galapagos interesujcej rnorodnoci
dziobw zib. Wedug konwencjonalnej wersji tej historii (w kadym razie wikszo z nas w
takiej wersji j pamita), Darwin podrujc od wyspy do wyspyzwrci uwag, e

dzioby s doskonale przystosowane do eksploatacji lokalnych zasobw. Na jednej wyspie

dzioby byy krtkie i mocne, dostosowane do upania orzechw, na innej dugie i cienkie,
przydatne do wycigania poywienia ze szczelin. Te spostrzeenia naprowadziy Darwina na
myl, e by moe ziby nie zostay stworzone z takimi dziobami, lecz w jakim sensie same
sobie je stworzyy.
W rzeczywistoci ziby stworzyy same siebie, lecz to nie Darwin dokona tego
spostrzeenia. Darwin ukoczy studia na krtko przed podr na Beagle", w trakcie eglugi
nie by jeszcze dowiadczonym przyrodnikiem i nie zauway, e ptaki z Galapagos naleay
do tego samego typu. Odkrycia tego dokona jego przyjaciel, ornitolog John Gould, ktry
spostrzeg, e Darwin znalaz w istocie mnstwo dziobw o rozmaitych przystosowaniach9.
Niestety, Darwin nie zanotowa, ktre ptaki pochodziy

z ktrej wyspy (podobn pomyk popeni z wiami). Rozstrzygnicie tych wszystkich

wtpliwoci zajo cae lata.
Ze wzgldu na te i inne przeoczenia, a take konieczno uporzdkowania wielu skrzy z
okazami przywiezionymi na Beagle", dopiero w 1842 roku, pi lat po powrocie do Anglii,
Darwin zacz formuowa podstawy swojej nowej teorii. Dwa lata pniej mia gotowy
230-stronicowy szkic", po czym zrobi co wyjtkowo dziwnego: schowa notatki do szuflady
i przez nastpne pitnacie lat zajmowa si czym zupenie innym10. Spodzi dziesicioro
dzieci, powici prawie osiem lat na napisanie wyczerpujcego dziea o bemiklach
(Nienawidz bernikli jak nikt inny"11, stwierdzi po ukoczeniu pracy) i uleg tajemniczej
chorobie, w wyniku ktrej odczuwa chroniczn apati, osabienie oraz powracajce
skonnoci do zachowa neurotycznych. Wrd objaww niemal zawsze wystpoway
nudnoci, palpitacje, ble gowy, wyczerpanie, drenie, plamy przed oczami, przyspieszony
oddech, zawroty gowy i co raczej zrozumiae M| depresje.
Przyczyny choroby nigdy nie ustalono. Najbardziej romantyczn i zarazem do
prawdopodobn z wielu sugerowanych moliwoci jest choroba Chagasa, przewleka choroba
tropikalna, ktrej Darwin mg si nabawi na skutek zetknicia z pluskwiakiem Benchuga w
Ameryce Poudniowej. Wedug bardziej prozaicznego wyjanienia podoe choroby byo
psychosomatyczne. Tak czy inaczej, stan zdrowia Darwina by rzeczywicie kiepski. Niekiedy
nie mg pracowa duej ni dwadziecia minut, a czasem nie by w stanie w ogle nic robi.
Wikszo czasu poza prac naukow powica na coraz bardziej desperackie terapie
medyczne kpiele lodowe, okady z octu, owijanie w elektryczne acuchy", aplikujce
pacjentowi niewielkie impulsy prdu. Stopniowo sta si swego rodzaju pustelnikiem, bardzo
rzadko opuszczajc Down House, swj dom w wiosce Down, w hrabstwie Kent. Jedn z
pierwszych rzeczy, jakie zainstalowa po przeniesieniu si do nowego domu, byo lusterko za
oknem gabinetu, dziki ktremu mg identyfikowa i w razie potrzeby unika
nieproszonych goci.
Darwin nie ujawnia swojej teorii, poniewa doskonale zdawa sobie spraw z burzy, jak
wywoaoby jej rozpowszechnienie. W 1844 roku, w tym samym czasie, gdy zamkn w
szufladzie swoje notatki, ukazaa si ksika Vestiges of the Natural History of Creation, ktra
wywoaa furi u wikszoci czytelnikw, poniewa sugerowaa, e ludzie wyewoluowali
od innych naczelnych bez pomocy boskiego stwrcy. Przewidujc tak reakcj, jej autor
przedsiwzi liczne kroki, aby starannie ukry swoj tosamo. Nie ujawni jej przez
czterdzieci lat nawet swym najbliszym przyjacioom. Niektrzy sdzili, e jest nim sam
Darwin12. Inni podejrzewali ksicia Alberta. W rzeczywistoci autorem by znany, lecz
skromny szkocki wydawca, Robert Chambers, ktrego ostrono bya podyktowana zarwno
praktycznymi, jak i prywatnymi wzgldami: jego firma bya jednym z gwnych wydawcw
Biblii*. Publikacja Vestiges zostaa gorco potpiona z ambon w caej Wielkiej Brytanii.
Spotkaa si take z gniewn reakcj rodowiska naukowego. Edinburgh Review"
przeznaczy prawie cay jeden numer 85 stron na miadc krytyk Vestiges. Nawet
T.H. Huxley, zwolennik ewolucji, zaatakowa z zacietrzewieniem ksik Chambersa, nie
wiedzc, e autorem jest przyjaciel.
Rkopis Darwina zapewne pozostaby w szufladzie a do jego mierci, gdyby wczesnym
latem 1858 roku nie nastpi nagy zwrot w rozwoju wydarze za spraw paczki zawierajcej
przyjazny w tonie list od modego przyrodnika, Alfreda Russela Wallace'a, oraz rkopisu
artykuu zatytuowanego On the Tendency of Yarieties to Depart Indefinitely from the Original
Type, opisujcego teori doboru naturalnego niesamowicie podobn do nieujawnionej,
tajemnej wersji Darwina. Nawet niektre sformuowania Wallace'a udzco przypominay
tekst Darwina. Nigdy nie widziaem bardziej uderzajcej koincydencji skonstatowa

zaskoczony Darwin. Gdyby Wallace mia mj szkic z 1842 roku, nie mgby napisa
wierniejszego abstraktu"13.
Wallace nie pojawi si w yciu Darwina cakiem nieoczekiwanie, jak niekiedy si
sugeruje. Od duszego czasu korespondowali ze sob, a Wallace niejeden raz przysya
Darwinowi okazy, o ktrych sdzi, e mog by interesujce. W trakcie wymiany listw
Darwin dyskretnie ostrzeg Wallace'a, e uwaa kwesti powstawania gatunkw za swoje
wyczne terytorium. Niedugo minie dwadziecia lat (!) od dnia, gdy zaczem moje
pierwsze notatki na temat, jak i w jaki sposb gatunki i odmiany rni si od siebie
nawzajemnapisa w jednym z wczeniejszych listw do
* Darwin by jedn z nielicznych osb, ktre odgady prawidowo. Tak si zoyo, e
odwiedzi Chambersa w tym samym dniu, w ktrym nadszed sygnalny egzemplarz szstego
wydania Vestiges. Gorliwo, z jak Chambers sprawdza poprawki, upewnia Darwina w jego
podejrzeniach, aczkolwiek wydaje si, e nie poruszy tej kwestii w rozmowie z Chamberscm.

Wallace'a. Obecnie przygotowuj moj prac do publikacji", doda, mimo e w

rzeczywistoci wcale nie zacz tych przygotowa14.
Wallace nie domyli si, co Darwin prbowa mu powiedzie, a tym bardziej nie mg
wiedzie, e jego wasna teoria bya niemal identyczna z wersj, ktr Darwin rozwija od
prawie dwudziestu lat.
Darwin znalaz si w nie lada kopocie. Gdyby szybko wysa swj rkopis do publikacji,
aby zachowa pierwszestwo, wykorzystaby niewinn wskazwk niewiadomego
wielbiciela. Gdyby usun si w cie, co zapewne byoby najlepszym rozwizaniem z punktu
widzenia dentelmeskiego kodeksu postpowania, straciby prawo autorstwa teorii, ktr
niezalenie sformuowa. Teoria Wallace'a, co on sam przyznawa, stanowia rezultat nagego
przebysku intuicji; wersja Darwina to produkt wielu lat wnikliwych rozmyla oraz
metodycznej, cikiej pracy. To byaby jawna, miadca niesprawiedliwo.
Przykr sytuacj dodatkowo potgowa fakt, e najmodszy syn Darwina, take o imieniu
Charles, zachorowa na szkarlatyn i znajdowa si w krytycznym stanie. Mimo choroby syna
Darwin znalaz czas na napisanie listw do przyjaci, Charlesa Lyella i Josepha Hookera, w
ktrych zadeklarowa gotowo ustpienia, lecz zarazem zwraca uwag, e caa jego praca,
cokolwiek jest warta, zostanie unicestwiona"15. Syn Darwina zmar w kluczowym momencie
kryzysu, 28 czerwca. W tym czasie Lyell i Hooker znaleli kompromisowe rozwizanie, w
ramach ktrego idee Darwina i Wallace^ miay zosta zaprezentowane cznie. Jako forum
wybrali posiedzenie Linnaean Society, ktre w owym czasie przechodzio kryzys i walczyo
0 przywrcenie statusu powanej instytucji naukowej. Teoria Darwina
1 Wallace'a zostaa zaprezentowana wiatu 1 lipca 1858 roku. Sam Darwin nie by obecny. W
dniu posiedzenia odby si pogrzeb jego syna.
Referat Darwina i Wallace'a by jednym z siedmiu prezentowanych tego wieczoru
tematem jednego z pozostaych bya fauna Angoli. Jeeli ktrykolwiek spord okoo 30
suchaczy mia wiadomo, e jest wiadkiem naukowego przeomu stulecia, nie okaza tego
w aden sposb. Nie byo adnej dyskusji. Wykad nie wywoa take prawie adnej reakcji zewntrznej. Darwin pogodnie odnotowa pniej, e tylko jedna osoba, niejaki profesor
Haughton z Dublina, zamieci w druku wzmiank na temat obu referatw, a w konkluzji
stwierdzi, e wszystko, co w nich nowe, byo bdne, a to, co byo prawd, byo stare"16.
Wallace, nadal przebywajcy na Dalekim Wschodzie, dowiedzia si
0 tych manewrach znacznie pniej. Zareagowa zadziwiajco spokojnie
1 wydawa si zadowolony, e jego wkad zosta w ogle uwzgldniony. W pniejszych
latach zawsze stosowa w odniesieniu do nowej teorii okrelenie darwinizm".
Znacznie mniej skonny do uznania priorytetu Darwina by szkocki ogrodnik, Patrick
Matthew, ktry rwnie ogosi zasady doboru naturalnego17. Co ciekawe, opublikowa je
ponad dwadziecia lat wczeniej, w tym samym roku, w ktrym Darwin wyruszy w podr
statkiem Beagle". Niestety, Matthew zamieci swoje przemylenia w ksice zatytuowanej
Naval Timber and Arboriculture [Drewno do budowy statkw i uprawa drzew], ktrej
publikacj przeoczy nie tylko Darwin, ale waciwie cay wiat. Gdy Matthew zorientowa si,
e jego odkrycie zostao powszechnie przypisane Darwinowi, energicznie zaprotestowa w
licie do wydawnictwa Gardener's Chronicie". Darwin bez wahania przeprosi, zwracajc
jednak uwag: Sdz, e nikt nie bdzie zaskoczony faktem, e ani ja, ani aden inny
przyrodnik nie sysza o pogldach pana Matthew, wziwszy pod uwag, jak zwile s one
podane, jak rwnie to, e zostay opublikowane w dodatku do pracy na temat drewna do
budowy statkw oraz uprawy drzew".
Wallace jeszcze przez pidziesit lat kontynuowa karier jako przyrodnik i myliciel,
niekiedy z bardzo dobrymi rezultatami, lecz stopniowo oddala si od czysto naukowego nurtu,
podejmujc takie tematy, jak spirytualizm lub moliwo istnienia ycia gdzie indziej we

wszechwiecie. W rezultacie teoria ewolucji staa si, w jakim sensie automatycznie,

wyczn wasnoci Darwina.
Idee Darwina nigdy nie przestay by dla niego samego rdem osobistej udrki. Sam
siebie okrela mianem kapelana diaba"18 i mawia, e ogoszenie swej teorii przey jak
przyznanie si do morderstwa"19. Niezalenie od wszystkich innych implikacji zdawa sobie
spraw, jak gboko zrani uczucia swej ukochanej, bardzo pobonej ony. Mimo to natychmiast zabra si do pracy nad rkopisem, rozszerzajc go do rozmiarw ksiki. Zatytuowa j
wstpnie An Abstract of an Essay on the Origin of Species and Varieties through Natural
Selection. Tytu by tak mdy i prowizoryczny, e jego wydawca, John Murray, zdecydowa si
wydrukowa tylko 500 egzemplarzy. Gdy w kocu otrzyma rkopis, wraz z nieco bardziej
atrakcyjnym tytuem, zmieni zdanie i zwikszy liczb egzemplarzy do 1250 sztuk.

Publikacja O powstawaniu gatunkw staa si natychmiastowym sukcesem komercyjnym,

lecz sukces naukowy odniosa w znacznie duszej skali czasowej. Teoria Darwina od samego
pocztku natrafia na dwie niemoliwe do pokonania trudnoci. Potrzebowaa znacznie wicej
czasu, ni lord Kelvin by skonny dopuci, i miaa bardzo nike oparcie w danych
wykopaliskowych. Rozsdnie mylcy krytycy pytali, gdzie s te formy przejciowe, do
ktrych teoria Darwina tak wyranie si odwouje. Skoro nowe gatunki nieustannie
ewoluoway, to w danych wykopaliskowych powinno by mnstwo porednich form, a
tymczasem nie byo adnych*. W rzeczywistoci dane wykopaliskowe, ktre byy wwczas (i
jeszcze dugo pniej) dostpne, nie zawieray adnych ladw ycia a do momentu synnej
eksplozji kambryjskiej.
I oto Darwin, bez adnych dowodw, upiera si, e dawne morza musiay by pene ycia,
my za nie znalelimy adnych ladw, poniewa z jakich powodw lady nie zostay
zachowane. Darwin twierdzi, e po prostu nie mogo by inaczej. Stan obecny musi pozosta
niewyjaniony; i moe by w istocie uyty jako suszny argument przeciwko prezentowanym
tutaj pogldom"20, przyzna szczerze, acz odrzuci alternatywn moliwo. W formie
wyjanienia fm pomysowego, lecz bdnego wysun hipotez, e prekambryjskie morza
byy zbyt czyste, aby zgromadzi osady wystarczajce do zachowania skamielin21.
Nawet najblisi przyjaciele Darwina byli zakopotani niefrasobliwoci niektrych jego
twierdze. Adam Sedgwick, ktry uczy Darwina w Cambridge i w 1831 roku zabra go na
geologiczn wypraw po Walii, stwierdzi, e ksika przysporzya mu wicej blu ni
przyjemnoci". Louis Agassiz, synny szwajcarski paleontolog, odrzuci j jako zbir
kiepskich domysw. Nawet Lyell stwierdzi pospnie, e Darwin poszed za daleko"22.
T.H. Huxley krytykowa upr Darwina w kwestii dugoci czasu geologicznego, poniewa
by saltacjonist, czyli zwolennikiem pogldu, e zmiany ewolucyjne zachodz nie stopniowo,
lecz gwatownie23. Saltacjo- nici (okrelenie to pochodzi od aciskiego sowa salto
oznaczajcego skok") kwestionowali moliwo, e skomplikowane organy mogy kie
* Tak si zoyo, e w 1861 roku, w szczytowym momencie debaty, pojawia si
dokadnie taka forma przejciowa, gdy robotnicy w Bawarii znaleli koci archaicznego
archeopteryksa, stworzenia poredniego midzy ptakiem i dinozaurem (mia pira, lecz mia
te zby). Byo to odkrycie godne uwagi i stanowio temat oywionej debaty, jednk
pojedyncze odkrycie nie mogo by uznane za decydujcy dowd.
402
dykolwiek powstawa powoli i stopniowo. W kocu jaki byby poytek z kawaka skrzyda lub
poowy oka? Ich zdaniem takie narzdy miay sens tylko wtedy, gdy pojawiay si od razu w
gotowym stanie.
U tak radykalnego osobnika jak Huxley byo to nieco zaskakujce przekonanie, poniewa
jest ono zwizane z bardzo konserwatywnym, religijnym argumentem wysunitym po raz
pierwszy w 1802 roku przez angielskiego teologa, Williama Paleya, obecnie znanym jako
hipoteza inteligentnego projektu. Paley dowodzi, e gdyby kto znalaz na ziemi zegarek, to
nawet gdyby nigdy wczeniej nie widzia takiego przedmiotu, natychmiast doszedby do
wniosku, e zosta on wykonany przez inteligentn istot. Podobnie, zdaniem Paleya, rzeczy
maj si z natur: jej zoono dowodzi, e zostaa zaprojektowana. W dziewitnastym wieku
by to potny argument i take dla Darwina kwestia ta stanowia powany problem. Na myl
o oku nawet dzi mam dreszcze"24 przyzna w licie do przyjaciela. W pracy O powstawaniu
gatunkw stwierdzi, i wydaje si, co przyznaj bez przymusu, absurdem w najwyszym
stopniu"25, e dobr naturalny mgby wyprodukowa taki narzd stopniowo, w kilku etapach.
Mimo to, ku nieustannej irytacji swoich zwolennikw, Darwin nie tylko upiera si, e
wszystkie zmiany byy stopniowe, ale niemal w kadym kolejnym wydaniu O powstawaniu
gatunkw zwiksza ilo czasu, ktry uwaa za niezbdny, aby ewolucja moga dziaa. W

rezultacie jego idee coraz bardziej traciy na popularnoci. W kocu wedug historyka
nauki, Jeffreya SchwartzaDarwin niemal cakowicie straci poparcie wrd ekspertw od
historii naturalnej oraz wrd geologw"26.
Paradoksalnie, jedyn rzecz, ktrej ksika zatytuowana O powstawaniu gatunkw nie
potrafia wyjani, byo pochodzenie gatunkw. Teoria Darwina sugerowaa istnienie
mechanizmu, dziki ktremu gatunki mogy stawa si silniejsze, lepsze lub szybsze krtko
mwic, lepiej przystosowane lecz nie wskazywaa, w jaki sposb mgby powsta cakiem
nowy gatunek. Szkocki inynier, Fleeming Jenkin, znalaz istotn luk w argumentacji
Darwina. Darwin sdzi, e korzystna cecha, ktra pojawi si w pewnym pokoleniu, zostanie
przekazana kolejnym pokoleniom, dziki czemu dany gatunek si wzmocni. Jenkin zwrci
uwag, e korzystna cecha u jednego z rodzicw nie bdzie dominujca u kolejnych pokole,
lecz w istocie zostanie osabiona na skutek mieszania. Jeeli dolejesz whisky do kubka z wod,
whisky nie bdzie mocniejsza, tylko sabsza. Jeeli nastpnie wlejesz t rozcieczon whisky
do kolejnej szklanki
403

z wod, stanie si jeszcze sabsza. Na tej samej zasadzie jakakolwiek korzystna cecha,
posiadana przez jednego z rodzicw, bdzie stopniowo osabiana przez kolejne zwizki, a w
kocu cakowicie przestanie by widoczna. W ten sposb teoria Darwina staaby si recept
nie na zmienno, ale na stao. Sprzyjajce przypadki mog si od czasu do czasu zdarza,
lecz wszystkie szybko zanikn na skutek oglnej tendencji do stabilnej miernoty. Jeeli dobr
naturalny ma dziaa, musi istnie jaki alternatywny, dotychczas nieznany mechanizm.
Rozwizanie znalaz skromny, nieznany Darwinowi ani nikomu innemu mnich z klasztoru
w odlegym o 1200 kilometrw zaktku Europy rodkowej, Gregor Mendel.
Mendel urodzi si w 1822 roku w ubogiej chopskiej rodzinie, jako poddany cesarza
Austro-Wgier, na terenie obecnej Republiki Czeskiej. Szkolne podrczniki przedstawiay go
zwykle jako prostego, prowincjonalnego mnicha, ktrego odkrycia byy w zasadzie
przypadkowe polegay na zaobserwowaniu pewnych interesujcych wzorcw dziedziczenia
cech grochu hodowanego w przyklasztornym ogrdku. W rzeczywistoci Mendel by
naukowcem z formalnym wyksztaceniemstudiowa fizyk i matematyk w Philosophischen
Institut Olmiitz oraz na Uniwersytecie Wiedeskim^ i wnosi naukow dyscyplin do
wszystkiego, co robi. Co wicej, klasztor w Brnie, gdzie mieszka od 1843 roku, by znany
jako instytucja naukowa. Szczyci si bibliotek zawierajc 20 000 ksiek oraz tradycj
bada naukowych27.
Przed rozpoczciem swych eksperymentw Mendel dwa lata przygotowywa egzemplarze
kontrolne siedem odmian grochuaby mie pewno, e uzyska czyste Unie. Nastpnie,
wspomagany przez dwch penoetatowych asystentw, wielokrotnie rozmnaa egzemplarze z
czystej linii oraz kizyowa 30 000 okazw grochu. Bya to praca wymagajca od wszystkich
trzech wykonawcw ogromnej uwagi, aby unikn niekontrolowanych przypadkw
krzyowania. Powodzenie bada zaleao take od starannego notowania wzrostu oraz
wygldu nasion, strkw, lici, odyg i kwiatw. Mendel doskonale wiedzia, co robi.
Nigdy nie uy sowa gen" po raz pierwszy pojawio si ono w 1913 roku w angielskim
sowniku medycznym lecz to on stworzy okrelenia dominujcy" i recesywny". W
wyniku swoich bada Men
del stwierdzi, e kade ziarno zawiera dwa czynniki", nazywa je Ele- mente jeden
dominujcy i jeden recesywny ktrych wsplne dziaanie produkowao przewidywalne
wzorce dziedziczenia.
Rezultaty swoich omioletnich dowiadcze, potwierdzonych take w podobnych
eksperymentach na kwiatach, kukurydzy oraz innych rolinach, Mendel przedstawi w formie
precyzyjnych wzorw matematycznych. Sposb prezentacji by raczej za bardzo, a nie za mao
naukowy, poniewa jego referaty na posiedzeniach Towarzystwa Historii Naturalnej w Brnie
w lutym oraz marcu 1865 roku spotkay si z uprzejmym brakiem reakcji
czterdziestoosobowego audytorium, mimo e hodowla rolin stanowia kwesti o powanym
praktycznym znaczeniu dla wielu czonkw stowarzyszenia.
Gdy raport z jego bada zosta opublikowany, Mendel natychmiast wysa jeden
egzemplarz wielkiemu szwajcarskiemu botanikowi Karlowi Wilhelmowi von Nagelemu,
ktrego poparcie byo w zasadzie niezbdne dla uznania teorii. Niestety, NSgeli nie doceni
wagi odkrycia Mendla. Zasugerowa mu, aby sprbowa hodowa rolin zwan jastrzbcem.
Mendel posusznie zabra si do pracy, lecz szybko si zorientowa, e jastrzbiec nie posiada
cech niezbdnych do badania dziedzicznoci. Ewidentnie Nageli nie przeczyta raportu zbyt
uwanie, a moe nawet w ogle. Zawiedziony Mendel porzuci studiowanie dziedziczenia i
reszt ycia spdzi na hodowaniu znakomitych warzyw, studiowaniu pszcz, myszy, plam
sonecznych oraz wielu innych zagadnie. W 1868 roku zosta opatem.
Badania Mendla nie zostay tak powszechnie zignorowane, jak niekiedy si sdzi. Jego
raport zosta obszernie omwiony w Encyclopaedia Bri- tannica w owych czasach byo to

forum naukowych odkry liczce si bardziej ni obecnie a take by wielokrotnie

cytowany w wanej publikacji niemieckiego botanika Wilhelma Olbersa Fockego. Idee
Mendla nigdy nie zostay cakowicie zapomniane, dziki czemu zostay bez trudu
przypomniane, gdy wiat by ju gotowy na ich przyjcie.
Darwin i Mendel wsplnieaczkolwiek nie zdawali sobie z tego sprawy pooyli
podwaliny pod wszystkie nauki biologiczne dwudziestego wieku. Darwin dostrzeg, e
wszelkie ywe istoty s powizane ze sob i ostatecznie pochodz od jednego, wsplnego
rda"; prace Mendla ujawniy mechanizm, dziki ktremu byo to moliwe. Wsppraca midzy Darwinem i Mendlem bya wprawdzie moliwa, lecz nigdy do niej nie doszo. Mendel
posiada niemieckie wydanie O powstawaniu gatunkw

i wiadomo, e je przeczyta, musia wic zdawa sobie spraw ze zwizku midzy swoimi
badaniami i teori Darwina, ale nic nie wskazuje na to, aby prbowa nawiza kontakt. Z kolei
o Darwinie wiadomo, e studiowa wpywow publikacj Fockego, w ktrej istniej odwoania
do pracy Mendla, lecz nie powiza ich z wasnymi badaniami28.
Jedn z rzeczy, o ktrych wszyscy sdz, e wystpuje w argumentach Darwina, stanowi
kwestia pochodzenia ludzi od map. W rzeczywistoci w ksice O powstawaniu gatunkw nie
ma o tym mowy, z wyjtkiem jednej marginesowej aluzji. Dostrzeenie w teorii Darwina
implikacji dotyczcych pochodzenia czowieka nie wymagao jednak wielkiej wyobrani i
kwestia ta niemal natychmiast staa si przedmiotem publicznej debaty.
Odsonicie kurtyny nastpio w sobot 30 czerwca 1860 roku, na posiedzeniu British
Association for the Advancement of Science w Oksfordzie. Robert Chambers, autor ksiki
Vestiges of the Natural History of Creation, nakoni do udziau w niej Huxleya29, ktry zreszt
wci nie wiedzia, e Chambers jest autorem owego kontrowersyjnego dziea. Darwin by jak
zwykle nieobecny. Posiedzenie odbyo si w Oxford Zoological Museum, gdzie zgromadzio
si ponad 1000 osb, a setki innych nie dostay si do rodka. Wszyscy zdawali sobie spraw,
e zdarzy si co powanego, aczkolwiek musieli przetrwa nudnawy, dwugodzinny wstp
Johna Williama Drapera z New York University zatytuowany The Intellectual Development
of Europ Considered with Reference to the Views of Mr Darwin30.
W kocu do gosu doszed Samuel Wilberforce, biskup Oksfordu. Wil- berforce zosta
wprowadzony w temat (w kadym razie tak si zwykle sdzi) przez zawzitego antydarwinist,
Richarda Owena, ktry uprzedniego wieczoru by gociem w jego domu. Jak zwykle w
sytuacjach, ktre kocz si zamieszaniem, zeznania wiadkw rni si znacznie. Wedug
najbardziej popularnej wersji Wilberforce'a poniosa krasomwcza swada. W trakcie swej
tyrady zwrci si do Huxleya z drwicym umiechem i zapyta, czy ten ostami wywodzi si od
mapy ze strony babki czy dziadka. W zamierzeniu by to niewtpliwie art, lecz przerodzi si
w wyzwanie. Wedug relacji samego Huxleya zwrci si on do swego ssiada, szepn: Bg
odda go w moje rce", po czym podnis si skwapliwie, aby zare- plikowa.
Inni wiadkowie wspominaj e Huxley trzs si z furii i oburzenia. Tak czy inaczej,
odpowiedzia, e wolaby raczej pokrewiestwo z map ni z ignorantem, ktry wykorzystuje
swoj pozycj, aby papla, zamiast skupi si na tym, co miao stanowi temat powanego
naukowego forum. Taka riposta bya skandaliczn impertynencj a take obraz urzdu Wilberforce^. Posiedzenie natychmiast zamienio si w tumult. Lady Brew- ster zemdlaa. Robert
FitzRoy, towarzysz Darwina w czasie podry na ,3eagle" sprzed dwudziestu piciu lat,
przemierza hol z Bibli uniesion w gr, krzyczc: Ksiga, Ksiga!" (przyby na
konferencj w celu wygoszenia wykadu na temat sztormw, jako szef nowo utworzonego
Wydziau Meteorologicznego). Po fakcie obie strony rociy sobie prawo do zwycistwa i
przypisyway sobie rozgromienie przeciwnika.
Darwin w kocu ujawni swoje przekonania co do naszego pokrewiestwa z mapami, gdy
w 1871 roku opublikowa O pochodzeniu czowieka. Konkluzja bya odwana, poniewa nie
potwierdzay jej adne dane wykopaliskowe. Jedynymi znanymi wwczas szcztkami
wczesnych ludzi byy synne koci neandertalczykw odkryte w Niemczech, oraz kilka
niepewnych fragmentw koci szczkowych. Wiele wczesnych autorytetw kwestionowao
ich archaiczne pochodzenie. Ksika O pochodzeniu czowieka stanowia znacznie bardziej
kontrowersyjn pozycj ni O powstawaniu gatunkw, lecz do czasu jej opublikowania wiat
sta si nieco bardziej odporny na kontrowersyjne hipotezy, wic argumenty Darwina
wywoay znacznie mniej zamieszania.
Pod koniec swego ycia Darwin duo wicej uwagi i czasu powica innym
zagadnieniom, ktre tylko marginalnie wizay si z zagadnieniami dobom naturalnego.
Zaskakujco wiele czasu spdzi na ogldzinach ptasich odchodw, badajc ich zawarto pod

ktem rozprzestrzeniania si nasion midzy kontynentami. Przez wiele lat studiowa

zachowanie ddownic. W jednym z eksperymentw gra im na pianinie nie dla rozrywki
(ddownic), lecz w celu zbadania wpywu dwiku i wibracji31. Darwin by pierwszym
badaczem, ktry zda sobie spraw, jak wane s ddownice w zapewnieniu urodzajnoci
ziemi. Mona powtpiewa, czy istnieje wiele innych zwierzt, ktre odegray tak istotn rol
w historii wiata", napisa w doskonaej pracy na ten temat, zatytuowanej The Formation of
Vegetable Mould Through the Action of Worms. Ksika zostaa wydana w 1881 roku i pod
wzgldem popularnoci przewyszya O powstawaniu gatunkw. Wrd pozostaych ksiek
Darwina byy take: On the Yarious

Contrivances by which British and Foreign Orchids Are Fertilised by ln- secls, wydana w 1862
roku, O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt, wydana w 1872 roku (w pierwszym dniu
sprzedano prawie 5300 egzemplarzy), Skutki krzyowania i samozapadniania w wiecie
rolin, wydana w 1876 roku jej temat by nieprawdopodobnie bliski pracom Mendla, lecz
Darwin nie wycign a tak daleko idcych wnioskw jak czeski zakonnik, oraz The Power of
Movement in Plants. Wiele czasu powici badaniom konsekwencji chowu wsobnego, ktry
interesowa go z czysto prywatnych powodw. Oeniwszy si z wasn kuzynk, Darwin
podejrzewa, e pewne fizyczne i psychiczne uomnoci wrd jego dzieci wynikaj z braku
rnorodnoci w genealogicznym drzewie jego rodziny32.
Darwin by czsto za ycia nagradzany, lecz nigdy za ksiki O powstawaniu gatunkw lub
O pochodzeniu czowiekai33. Royal Society przyznao mu medal Copleya za osignicia w
dziedzinie geologii, zoologii oraz botaniki, a nie za teorie ewolucyjne. Linnaean Society
rwnie uhonorowao go bez odwoywania si do jego radykalnych pogldw. W odrnieniu
od Newtona Darwin nigdy nie otrzyma tytuu szlacheckiego. Zosta jednak pochowany w
Opactwie Westminsterskim, tu obok Newtona. Zmar w Down House w kwietniu 1882 roku.
Dwa lata pniej zmar Gregor Mendel.
Teoria Darwina nie zostaa powszechnie zaakceptowana a do lat trzydziestych lub nawet
czterdziestych dwudziestego wieku34, gdy pojawia si jej wspczesna wersja, neodarwinizm,
w jzyku angielskim zwany nieco grnolotnie Modern Synthesis, czcy idee Darwina,
Mendla i innych. Uznanie dla prac Mendla take nastpio po mierci ich autora, cho nieco
wczeniej ni w przypadku Darwina. W 1900 roku trzej europejscy uczeni powtrzyli,
niezalenie od siebie i mniej wicej rwnoczenie, odkrycia Mendla. Jeden z nich, Holender o
nazwisku Hugo de Vries, robi wraenie, jakby chcia odkrycia Mendla przypisa sobie, lecz
zosta przywoany do porzdku przez drugiego, ktry gono i dobitnie przypomnia, e
wszystkie zasugi nale w rzeczywistoci do zapomnianego mnicha35.
wiat by bliski, aby zrozumie, jak si tu znalelimyw jaki sposb jedne istoty
powstaj z innych. To zdumiewajce, gdy sobie uwiadomimy, e jeszcze na pocztku
dwudziestego wieku, a nawet jaki czas potem, najtsze naukowe umysy nie byy w stanie
sensownie nam wytumaczy, skd si bior dzieci.
A byli to, jak z pewnoci pamitasz, ludzie, ktrzy uwaali, e koniec nauki jest bliski.
Rozdzia 26
MATERIA YCIA
Gdyby twoi rodzice nie poczyli si w cile okrelonym momencie z dokadnoci do
sekundy, a moe nawet nanosekundy nie byoby ci tutaj. A gdyby ich rodzice nie poczyli
si w cile okrelonym momencie, rwnie by ci nie byo. A gdyby z kolei ich rodzice si nie
poczyli... i tak dalej, i tak dalej, w nieskoczono, nie byoby ci tutaj.
Gdy w ten sposb posuwasz si wstecz w czasie, ta zaleno od przodkw zaczyna si
kumulowa. Cofnij si zaledwie o osiem pokole, do czasw, gdy narodzili si Charles Darwin
i Abraham Lincoln, a twoje istnienie zaley od ponad 250 osb i odpowiednich zwizkw
midzy nimi. Id dalej wstecz, do czasw Szekspira i pielgrzymw z May flower", a doliczysz
si nie mniej ni 16 384 przodkw, sumiennie wymieniajcych materia genetyczny i
tworzcych acuch, ktry w kocu doprowadzi do ciebie.
Przy dwudziestu pokoleniach liczba ludzi dokonujcych prokreacji na twj uytek wynosi
ju 1 048 576. Jeszcze pi pokole wstecz i mamy nie mniej ni 33 554 432 mczyzn i
kobiet, ktrych oddane zwizki uwarunkoway twoje istnienie. Przy trzydziestu pokoleniach
cakowita liczba twoich przodkw pamitaj, to nie s kuzyni, ciotki czy inni przypadkowi
krewni, lecz wycznie rodzice, rodzice rodzicw i tak dalej, w linii wiodcej wprost do ciebie
wynosi ponad miliard (a dokadnie 1 073 741 824). Jeeli cofniemy si o 64 pokolenia, do
czasw imperium rzymskiego, liczba ludzi, ktrych wsplne wysiki day wiatu twoj

skromn osob, wzronie w przyblieniu do miliona bilionw jest to kilka tysicy razy
wicej ni cakowita liczba ludzi, ktrzy kiedykolwiek yli na naszej planecie.
Ewidentnie co szwankuje w tej matematyce. Odpowied, wbrew pozorom, jest prosta
twoja linia reprodukcyjna nie jest czysta. Nie byoby ci tutaj, gdyby twoim przodkom nie
zdarzay si przypadki kazirodztwa. Tych przypadkw byo w istocie cakiem sporo,
aczkolwiek na og byy

dostatecznie odlege i genetycznie niegrone. Wrd milionw twoich przodkw musiao do

czsto dochodzi do sytuacji, e akt prokreacji zachodzi midzy kim z linii twojej matki a
jakim odlegym kuzynem z linii ojca. W istocie, jeeli jeste obecnie zwizany z osob tej
samej rasy i pochodzc z tego samego kraju co ty, s bardzo due szanse, e jestecie w jakim
stopniu spokrewnieni. Jeeli rozejrzysz si wok siebie w autobusie, w parku lub w kawiarni,
to okae si, e wikszo ludzi wok ciebie to twoi krewni. Gdy kto si chwali, e jest
potomkiem Szekspira lub Wilhelma Zdobywcy*, moesz spokojnie odpowiedzie: Ja te!".
W cakiem dosownym i fundamentalnym sensie wszyscy tworzymy jedn rodzin.
Jestemy przy tym niesamowicie podobni. Jeeli porwnasz swoje geny z jakkolwiek inn
istot ludzk, zazwyczaj 99,9 procent z nich okae si identyczne. To wanie czyni z nas jeden
gatunek. Niewielkie rnice w tej pozostaej 0,1 procentuz grubsza jeden nukleotyd na
tysic"1, jak mwi brytyjski genetyk i niedawny laureat Nagrody Nobla, John Sulston
stanowi o naszych indywidualnych cechach. Bardzo wiele dowiedzielimy si ostatnio dziki
Projektowi Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu Huma Genome Project Przede
wszystkim nie ma czego takiego jak jeden ludzki genom. Kady ludzki genom jest inny, w
przeciwnym razie bylibymy wszyscy identycznymi osobnikami. Nieustanna rekombinacja
naszych genomw z ktrych kady jest prawie, lecz nie cakowicie identyczny z wszystkimi
innymi - czyni nas tym, czym jestemy, zarwno w sensie gatunku, jak i w sensie
indywidualnych osb.
Czym zatem jest w genom, o ktrym tyle ostatnio si mwi? Czym s geny? No c,
musimy znowu zacz od komrki. Wewntrz komrki znajduje si jdro, a wewntrz kadego
jdra znajdujsi chromosomy46 malekich nitek, z ktrych 23 pochodz od twojej matki i
23 od ojca. Z bardzo nielicznymi wyjtkami kada komrka twojego ciaa powiedzmy
99,999 procent komrek posiada taki sam zestaw chromosomw (do wyjtkw nale
czerwone ciaka krwi, niektre komrki systemu immunologicznego, a take komrki spermy
oraz jajowe, ktre z rnych organizacyjnych przyczyn nie posiadajpenego zestawu
genetycznego2). Chromosomy zawieraj kompletny zestaw instrukcji niezbdnych do
stworzenia i funkcjonowania organizmu. Maj ksztat dugich nici i s zbudowane
* W jzyku polskim w takiej konwersacji pojawiby si zapewne Jan Kochanowski lub
Bolesaw Chrobry (przyp. tum.).
z pewnej cudownej substancji, zwanej kwasem deoksyrybonukleinowym, w skrcie DNA*
najbardziej niezwykej czsteczki na Ziemi", jak si j czasem okrela.
DNA istnieje tylko w jednym celuaby stworzy wicej DNA a kady z nas zawiera w
sobie cakiem spor ilo: prawie dwa metry nici DNA s upchane niemal w kadej komrce.
Kady zestaw DNA zawiera okoo 3,2 miliarda liter kodu genetycznego, co zapewnia 103 480000
000
moliwych kombinacji i gwarantuje unikatowo w granicach moliwego do pomylenia
prawdopodobiestwa"3, pisze de Duve. Spjrz na swj obraz w lustrze widzisz okoo 10
000 bilionw komrek. Niemal kada z nich zawiera dwa metry gsto upakowanego DNA. Ile
tego jest cznie? Gdyby cay twj DNA zosta rozwinity w prost ni, mona by j
rozcign od Ziemi do Ksiyca i z powrotem, nie raz, nie dwa, lecz bardzo wiele razy4.
Wedug jednego z oszacowa, kady z nas posiada cznie okoo 20 milionw kilometrw
DNA5.
Twoje ciao uwielbia produkowa DNA. Bez DNA nie mgby istnie. Jednak DNA samo
w sobie nie jest ywe. adna czsteczka nie jest ywa, lecz DNA jest, jeeli mona tak
powiedzie, wyjtkowo nieywy, poniewa naley do najmniej reaktywnych, chemicznie
obojtnych czsteczek materii oywionej"6, jak mwi genetyk Richard Lewontin. Dziki temu
laboratoria policyjne mog uzyska DNA z dawno zaschnitych plam krwi lub nasienia, a
nawet z koci neandertalczykw. Z tego samego powodu duo czasu zajo naukowcom

wyjanienie, dlaczego ta niepozorna jakby pozbawiona yciasubstancja stanowi w

rzeczywistoci sam esencj ycia.
DNA zosta odkryty znacznie wczeniej, ni si powszechnie sdzi. W 1869 roku Johann
Friedrich Miescher, szwajcarski uczony pracujcy na uniwersytecie w Tybindze w Niemczech,
badajc pod mikroskopem rop na bandaach chirurgicznych, odkry pewn nieznan
substancj, ktr nazwa nuklein7 (poniewa znajdowaa si w jdrach komrek). Miescher
ograniczy si wtedy do odnotowania swego odkrycia, lecz nukleina najwyraniej pozostaa w
krgu jego zainteresowa, poniewa dwadziecia trzy lata pniej, w licie do swego wuja,
poruszy kwesti ewentual|DNA (ang.) Deoxyribonucleic Acid (przyp. tum.).

nego zwizku midzy tymi molekuami i dziedziczeniem. By to zadziwiajcy przebysk

intuicji, ale tak bardzo wyprzedza wczesne tendencje oraz moliwoci nauki, e nie zwrci
niczyjej uwagi.
Przez wiksz cz drugiej poowy dziewitnastego stulecia panowao powszechne
przekonanie, e substancja ta obecnie zwana kwasem de- oksyrybonukleinowym, czyli
DNA penia w najlepszym razie drugorzdn funkcj w kwestiach dziedziczenia. Bya zbyt
prosta. Skadaa si z zaledwie czterech elementw zwanych nukleotydami. Ile wart jest alfabet
skadajcy si z czterech liter? Jak napisa histori ycia za pomoc tak prostego kodu?
(Odpowied jest taka, e DNA koduje skomplikowane informacje przy uyciu tych czterech
symboli mniej wicej na tej samej zasadzie, jak koduje si sowa i zdania za pomoc alfabetu
Morse'aczc kropki i kreski w grupy). Wydawao si, e molekuy DNA nie peni adnej
funkcji, w kadym razie nikt nie potrafi im adnej funkcji przypisa1. Znajdoway si w jdrze
komrki, wic sdzono, e moe wi w jaki sposb chromosomy, kontroluj kwasowo
lub wykonuj jakie inne trywialne zadanie. Panowao przekonanie, e zoono ycia jest w
pewien sposb zakodowana w biakach znajdujcych si w jdrze9.
Negowanie roli DNA napotkao jednak dwa problemy. Po pierwsze, jest go bardzo
duoprawie dwa metry prawie w kadym jdrze wic komrki najwyraniej do czego go
potrzebuj. Po drugie, DNA cigle si pojawia, niczym podejrzany w ledztwie o morderstwo,
w rnych eksperymentach. W szczeglnoci dwie serie eksperymentw, jedna dotyczca
bakterii Pneumonococcus i druga, w ktrej obiekt bada stanowiy bakteriofagi (wirusy, ktre
atakuj bakterie), ujawniy, e DNA odgrywa bardziej istotn rol, ni powszechnie sdzono.
Wyniki dowiadcze wskazyway, e DNA jest w jaki sposb zamieszany w produkcj
biaek. Proces wytwarzania biaek jest oczywicie bardzo istotny dla funkcjonowania organizmu, lecz z drugiej strony byo jasne, e biaka s produkowane poza jdrem, daleko od
DNA. W takim razie w jaki sposb DNA mgby kierowa produkcj biaek?
Nikt nie potrafi wyjani, jaki mechanizm pozwala przenosi informacje od DNA do
biaek. Obecnie wiemy, e porednikiem jest RNA, kwas rybonukleinowy, ktry dziaa jako
tumacz. Biaka i DNA nie mwi tym samym jzykiem, co stanowi godn uwagi osobliwo
biologii. Przez prawie cztery miliardy lat stanowiy dwa filary materii oywionej, lecz stosuj
dwa wzajemnie niekompatybilne kody, tak jakby jedno mwio po hiszpa
sku, a drugie w hindi. Aby si porozumiewa, potrzebuj porednika, ktrym jest RNA.
Wykorzystujc pewnego chemicznego porednika, zwanego rybosomem, RNA tumaczy
informacje zawarte w DNA na instrukcje, ktre biaka rozumiej i potrafi wykona.
Jednak w pocztkach dwudziestego wieku daleko byo nam jeszcze do zrozumienia tych
mechanizmw, a waciwie niemal wszystkiego, co wie si ze skomplikowanymi kwestiami
dziedziczenia.
Nadszed jednak waciwy czas, a take potrzeba wykonania jakich pomysowych
dowiadcze. Tak si szczliwie zoyo, e znalaz si te kto dostatecznie pracowity i
zdolny, aby je zrealizowa. Nazywa si Thomas Hunt Morgan. W 1904 roku, cztery lata po
ponownym odkryciu praw Mendla i prawie dziesi lat przed pojawieniem si w obiegu sowa
gen", Morgan zacz prowadzi systematyczne badania chromosomw.
Chromosomy zostay przypadkowo odkryte w 1888 roku. Zostay tak nazwane, poniewa
atwo absorbuj barwniki, dziki czemu mona je lepiej obserwowa pod mikroskopem. Na
przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku istniay ju silne podejrzenia, e
chromosomy maj co wsplnego z dziedzieczeniem cech, lecz nikt nie wiedzia, jaki jest
mechanizm.
Jako obiekt swych bada Morgan wybra malekie, delikatne muszki o aciskiej nazwie
Drosophila melanogaster, powszechnie znane jako muszki owocowe (zwane take muszkami
octowymi, bananowymi lub mietnikowymi), owe natrtne owady, ktre wydaj si mie

nieopanowan skonno do topienia si w naszych napojach. Jako obiekt laboratoryjnych

bada muszki Drosophila maj wiele istotnych zalet: ich utrzymanie i karmienie nie kosztuje
niemal nic, mona je rozmnaa w milionach sztuk na poywce ze zwykego mleka, dorastaj
od fazy jaja do reprodukcyjnej dorosoci w niecae dziesi dni i maj tylko cztery
chromosomy, co znacznie upraszcza spraw.
Pracujc w maym laboratorium (ktre stao si znane jako Pokj Muszek) w budynku
Schermerhorn Hall na Columbia University w Nowym Jorku, Morgan i jego zesp zaczli
zakrojony na szerok skal program pracowitego rozmnaania i krzyowania milionw
muszek10 (jeden z biografw pisze o miliardach, ale prawdopodobnie przesadza). Kada z nich
musiaa zosta schwytana szczypczykami i zbadana pod jubilersk lup pod ktem
dziedziczonych zmian. Przez sze lat badacze prbowali stworzy mutacje za pomoc
wszelkich rodkw, jakie przychodziy im do

gowy poddawali muszki rnym rodzajom promieniowania, cznie z promieniami X,

hodowali je w ciemnoci i w wietle, trzymali je w rozgrzanym piekarniku, w wirwce lecz
w aden sposb nie mogli si dochowa mutantw. Morgan by ju bliski rezygnacji, gdy w
kocu pojawia si naga, powtarzalna mutacja muszka z biaymi oczami zamiast zwykych
czerwonych. Od tego momentu badacze byli ju w stanie wytwarza uyteczne deformacje
pozwalajce ledzi pojawianie si rnych cech w kolejnych pokoleniach, dziki czemu
odkryli korelacje midzy okrelonymi cechami oraz chromosomami. Ostateczne wyniki ich
bada stanowiy przekonujcy dowd, e chromosomy stanowi nonik dziedzicznoci.
Odkrycia Morgana i jego zespou nie rozwizay oczywicie wszystkich problemw i nie
odpowiedziay na wszystkie pytania. Tajemnicze geny oraz struktura DNA nadal stanowiy
zagadk, ktra okazaa si znacznie trudniejsza do rozgryzienia. Gdy w 1933 roku Morgan
odbiera Nagrod Nobla, wielu naukowcw nadal nie byo przekonanych, e geny w ogle
istniej. Jak stwierdzi wwczas Morgan, nie istnia konsensus w kwestii czym s geny czy
s rzeczywiste, czy fikcyjne"'!,. Moe si wydawa nieco zaskakujce, e naukowcy mieli
trudnoci z zaakceptowaniem fizycznej realnoci czego tak fundamentalnie istotnego dla aktywnoci komrkowej, leczjak pisz Wallace, King i Sanders w ksice Biology: The
Science of Life (rzadka rzecz: ciekawy podrcznik) obecnie jestemy w podobnej sytuacji
w odniesieniu do procesw umysowych takich jak mylenie i pami12. Wiemy oczywicie, e
mylenie i pami stanowi atrybuty naszych umysw, lecz nie znamy fizycznej realizacji
tych atrybutw. Nie wiemy nawet, czy maj jakkolwiek fizyczn realizacj. Podobnie rzecz
si miaa z genami. W czasach Morgana pomys, aby wyj jeden z genw z ciaa i poddawa
go badaniom, wielu naukowcw uwaao za rwnie absurdalny, jak schwytanie wtku myli i
badanie go pod mikroskopem.
Pocztkowo pewne byo tylko to, e co zwizanego z chromosomami kierowao
replikacjkomrek. W 1944 roku, po pitnastu latach wysikw, zesp badaczy z Rockefeller
Institute na Manhattanie, kierowany przez byskotliwego, lecz bardzo niemiaego i
niedostatecznie pewnego siebie Kanadyjczyka, Oswalda Avery'ego, zdoa przeprowadzi
niezwykle trudny eksperyment, w ktrym nieszkodliwy szczep bakterii zosta przeksztacony
w zaraliwy przez skrzyowanie z obcym DNA, dostarczajc
tym samym dowodu, e DNA odgrywa znacznie bardziej istotn rol i niemal na pewno
stanowi aktywny czynnik dziedzicznoci. Obraz DNA jako pasywnej molekuy sta si
przeszoci. Erwin Chargaff, biochemik pochodzcy z Austrii, cakiem powanie twierdzi, e
odkrycie Avery'ego zasuguje na dwie Nagrody Nobla13.
Avery mia niestety przeciwnika w osobie jednego z kolegw we wasnym instytucie,
porywczego i apodyktycznego zwolennika biaek, Alfreda Mirsky'ego, ktry uczyni
wszystko, co byo w jego mocy, aby zdyskredytowa odkrycie Avery'ego mwi si, e
posun si nawet do przekonywania wadz Karoliska Institute w Sztokholmie, aby nie przyznay Avery'emu nagrody14. Avery mia wtedy 66 lat. Zniechcony, niezdolny do przeamania
stresu oraz rozstrzygnicia kontrowersji, zrezygnowa z dalszej pracy i nigdy wicej nie
pojawi si w pobliu laboratorium. Jego konkluzje zostay jednak szybko potwierdzone przez
inne eksperymenty i wkrtce potem zacz si wycig o pierwszestwo w odkryciu struktury
DNA.
Gdyby w latach pidziesitych bukmacherzy przyjmowali zakady
0 to, kto zamie kod DNA, najwiksze pienidze stawiano by bez wtpienia na Linusa Paulinga
z Caltechu, czoowego amerykaskiego biochemika. Pauling by pionierem w dziedzinie
zastosowania promieni X w krystalografii (krystalografia rentgenowska), do badania
architektury czsteczek. Odkry struktur molekularn nieprzeliczonej liczby moleku
organicznych

1 nieorganicznych. Jego metoda rentgenografii okazaa si kluczowa przy zagldaniu do

wntrza DNA. W trakcie swej wyjtkowo bogatej kariery naukowej Pauling zdoby dwie
Nagrody Nobla (w 1954 roku w dziedzinie chemii i w 1962 pokojow), lecz w przypadku
DNA by przekonany, e podstawowy szkielet struktury stanowi potrjna, a nie podwjna
helisa i jako nie mg trafi na waciwy lad. W rezultacie zwycistwo przypado w udziale
do oryginalnej, czteroosobowej grupie naukowcw z Anglii, ktrzy nie tworzyli zespou
niektrzy z nich nawet nie odzywali si do siebie nawzajem i w wikszoci byli
nowicjuszami w tej dziedzinie.
Z tej czwrki najbliszy konwencjonalnemu stereotypowi naukowca by Maurice Wilkins,
ktry spdzi wiksz cz drugiej wojny wiatowej, pracujc przy amerykaskim projekcie
bomby atomowej. W tym czasie Francis Crick projektowa miny magnetyczne i akustyczne dla
brytyj-

skicj admiralicji, a Rosalind Franklin take pracowaa dla brytyjskiego rzdu badajc
struktur molekularn wgla.
Najbardziej niekonwencjonaln postaci z caej czwrki by James Watson, amerykaski
modociany geniusz, ktry ju jako chopiec wyrni si w popularnym programie radiowym
The Quiz Kids"15 (dziki czemu mg si przynajmniej w czci uwaa za pierwowzr
czonkw rodziny Glassw we Franny i Zooey i innych dzieach J.D. Salingera). W wieku
zaledwie pitnastu lat Watson rozpocz studia na University of Chicago, a doktorat zrobi, gdy
mia 22 lata. Rok pniej, w 1951 roku, znalaz si w synnym Cavendish Laboratory w
Cambridge. Na fotografiach z tamtego okresu wyglda nieco gamoniowato, a wosy na jego
gowie robi wraenie, jakby przyciga je jaki potny magnes pooony tu poza ramk
fotografii.
Crick, dwanacie lat starszy od Watsona, lecz wci bez doktoratu, mia nieco mniej
spektakularn fryzur i nieco bardziej wielkopaskie maniery. We wspomnieniach Watsona
jest przedstawiony jako niecierpliwy, ktliwy zawadiaka z wielkim nosem, nieustannie
zagroony zwolnieniem z laboratorium. aden z nich nie mia formalnego wyksztacenia z
biochemii.
Crick i Watson zaoyli jak si okazao, susznie e odkrycie ksztatu molekuy DNA
umoliwi rwnoczenie wytumaczenie, jak ona robi to, co robi. Wydaje si, e mieli rwnie
nadziej, i uda im si osign cel przy minimalnym nakadzie pracy, nie liczc pracy umysowej, lecz take i tej ostatniej nie wicej ni to konieczne. Watson radonie przyzna w swojej
autobiograficznej ksice Podwjna helisa: relacja naoczna o wykryciu struktury DNA:
Miaem nadziej, e gen moe zosta zbadany bez koniecznoci studiowania chemii"16. Praca
nad DNA nie bya ich oficjalnym zadaniem i w pewnym momencie otrzymali polecenie, aby
jprzerwa. Watson ostentacyjnie uczy si krystalografii; Crick mia koczy doktorat na
temat dyfrakcji promieni X na duych molekuach.
W popularnych opracowaniach rozwizanie zagadki DNA jest niemal zawsze
przypisywane wycznie Crickowi i Watsonowi, lecz ich sukces w zasadniczym stopniu
zalea od wynikw prac eksperymentalnych prowadzonych przez ich wspzawodnikw.
Dostp do tych wynikw uzyskali przypadkowo"17jak taktownie uja to historyk nauki,
Lisa Jardine od dwojga naukowcw z King's College w Londynie, Wilkinsa i Franklin,
ktrzy znacznie ich wyprzedzali, przynajmniej na pocztku.
Wilkins, z pochodzenia Nowozelandczyk, by osob niezwykle skromn niemal
niewidoczn. W 1998 roku telewizja PBS nakrcia dokumentalny film na temat odkrycia
struktury DNAza ktre w 1962 roku Crick, Watson i Wilkins otrzymali Nagrod Nobla i
zdoaa cakowicie pomin Wilkinsa.
Franklin stanowia najbardziej enigmatyczn osobowo z caej czwrki. Watson w
ksice Podwjna helisa18 skreli bardzo niepochlebny portret Franklin jako osoby
nierozsdnej, tajemniczej, chronicznie niezdolnej do wsppracy oraz co chyba najbardziej
go irytowao wiadomie unikajcej podkrelania swej kobiecoci. Przyzna wprawdzie, e
nie bya nieatrakcyjna i mogaby wywiera zupenie inne wraenie, gdyby cho w niewielkim
stopniu przywizywaa uwag do stroju", lecz pod tym ostatnim wzgldem nie speniaa nawet
najmniej wygrowanych oczekiwa. Watson z zaskoczeniem odnotowa, e w ogle nie
uywaa szminki, a jej styl odzwierciedla wyobrani przemdrzaej angielskiej nastolatki"*.
Franklin miaa jednak przynajmniej jedn bezsporn zalet. Dysponowaa najlepszymi na
wiecie obrazami struktury DNA, uzyskanymi technik krystalografii doprowadzon do
perfekcji przez Linusa Paulinga. Krystalografia bya stosowana do okrelania pooe atomw
w krysztaach (std nazwa), lecz czsteczki DNA stanowiy znacznie powaniejsze wyzwanie.
Tylko Franklin potrafia uzyska dobre wyniki, tylko e, ku nieustannej irytacji Wilkinsa,
odmawiaa podzielenia si nimi.

Wziwszy pod uwag wszystkie okolicznoci, nie mona jednoznacznie potpia Franklin
za jej brak entuzjazmu do wsppracy. W latach pidziesitych oficjalny status oraz sposb
traktowania kobiet w King's College nosi wszelkie cechy administracyjnie usankcjonowanego
lekcewaenia, ktre wykracza daleko poza wspczesne standardy i kci si z nasz dzisiejsz
wraliwoci (a waciwie z jakkolwiek wraliwoci). Niezalenie od swego wieku i
ewentualnych osigni, kobiety nie miay prawa wstpu do sali, w ktrej spotykali si na
posikach stali pracownicy college^, lecz musiay jada obiady w bardziej utylitarnym
pomieszczeniu, ktre nawet Watson okreli jako obskurne i ciasnawe". Na dodatek do tych
administracyjnych upokorze Franklin bya nieustannie pod presj
| W 1968 roku Harvard University Press wycofao si z publikacji Podwjnej helisy po
tym, jak Crick i Wilkins oprotestowali zawarte w niej charakterystyki, ktre Lisa Jardine
okrelia jako nieuzasadnione zoliwoci"19. Cytowane powyej opisy pochodz z wersji, w
ktrej Watson zagodzi swoje komentarze.

niekiedy graniczc z molestowaniem ze strony pozostaego trio, ktre za wszelk cen

starao si zdoby lub podejrze jej rezultaty. Ich tsknota do jej wynikw raczej nie sza w
parze z odpowiedni doz szacunku dla niej samej. Obawiam si, e zawsze mielimy do niej,
powiedzmy, protekcjonalne nastawienie", wspomina pniej Crick. Dwaj spord nich
pracowali w konkurencyjnej instytucji, a trzeci mniej lub bardziej otwarcie bra ich stron,
trudno si wic dziwi, e ukrywaa przed nimi swoje wyniki.
Wydaje si, e Watson i Crick wykorzystali fakt, e wsppraca Wilkin- sa i Franklin nie
ukadaa si najlepiej. Mimo e Watson i Crick do bezwstydnie wdzierali si na teiytorium
Wilkinsa, ten ostatni w coraz wikszym stopniu solidaryzowa si wanie z nimi. Jednak nie
naley si temu dziwi, poniewa Franklin zacza si zachowywa do dwuznacznie. Jej
wyniki zdecydowanie wskazyway, e DNA ma ksztat helisy, ale ona sama upieraa si, e tak
nie jest. Ku konsternacji i zakopotaniu Wilkinsa w lecie 1952 roku umiecia na wydziale
fizyki King's College notatk nastpujcej treci: Z wielk przykroci zmuszeni jestemy
ogosi mier, w pitek, 18 lipca 1952 roku, helisy DNA [...] Oczekuje si, e dr M.H.F.
Wilkins wygosi mow aobn nad grobem zmarej helisy"20.
W rezultacie tych wszystkich nieporozumie w styczniu 1953 roku Wilkins pokaza
Watsonowi obrazy uzyskane przez Franklin, najwyraniej bez jej wiedzy i zgody"21.
Nazwanie tego istotn pomoc byoby jeszcze do powanym eufemizmem. Wiele lat pniej
Watson przyzna, e byo to kluczowe zdarzenie [...] zmobilizowao nas"22. Uzbrojeni w
wiedz o ksztacie oraz pewnych istotnych wymiarach czsteczki DNA Watson i Crick
podwoili swoje wysiki. Wszystko wydawao si im sprzyja. W pewnym momencie Pauling
planowa udzia w konferencji w Anglii. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa w trakcie
konferencji spotkaby Wilkinsa i dowiedziaby si dostatecznie duo, aby zweryfikowa swoje
bdne przekonania, ktre zaprowadziy go w lep uliczk. Bya to jednak era McCarthy'ego.
Pauling zosta zatrzymany na lotnisku Idlewild w Nowym Jorku, gdzie odebrano mu paszport i
zakazano wyjazdu za granic pod pozorem, e reprezentuje nazbyt liberalne pogldy. Crickowi
i Watsonowi sprzyja take fakt, i syn Paulinga pracowa w Cavendish Laboratory i
prostodusznie przekazywa im wieci o postpach i kopotach w domu.
W peni wiadomi, e w kadej chwili mog jednak zosta wyprzedzeni, Watson i Crick
zabrali si z zapaem do pracy. Wiadomo byo, e DNA zawiera cztery skadniki chemiczne
zwane adenin, guanin, cytozyn i tymin ktre cz si w pary w okrelony sposb. Manipulujc kawakami kartonu wycitymi w
ksztacie moleku, Watson i Crick potrafili zrekonstruowa, w jaki sposb wszystkie elementy
cz si ze sob tworzc helis. Na tej podstawie sporzdzili model prawdopodobnie
najsynniejszy model wspczesnej nauki zbudowany z poczonych bolcami metalowych
pytek przypominajcych elementy zabawek systemu Mecca- no, po czym zaprosili do jego
obejrzenia Wilkinsa, Franklin oraz reszt wiata. Kady w miar wyksztacony widz mg si
natychmiast przekona, e rozwizali problem. By to bez wtpienia kawa byskotliwej roboty
detektywistycznej, niezalenie od przyspieszenia, jakie naday ich pracy obrazy uzyskane od
Franklin.
25 kwietnia 1953 roku w Natur" ukaza si liczcy 900 sw artyku Watsona i Cricka
zatytuowany^ Structurefor Deoxyribose Nucleic AcieP*. W tym samym numerze ukazay si
take dwa oddzielne artykuy Wilkinsa i Franklin. W tym czasie w Anglii i na wiecie zaszo
wiele interesujcych wydarze Edmund Hillary by ju blisko szczytu Mount Everest, krlow Anglii miaa niebawem zosta Elbieta II wic odkrycie sekretu ycia przeszo niemal
niezauwaone, nie liczc niewielkiej wzmianki w News Chronicie"24.
Rosalind Franklin nie dostaa Nagrody Nobla. W wieku zaledwie 37 lat zmara na raka
jajnikw w 1958 roku, cztery lata przed przyznaniem nagrody za DNA. Nagrody Nobla nie
przyznaje si pomiertnie. Nowotwr niemal z ca pewnoci powsta w wyniku nadmiernej

dawki promieni X, z ktrymi Franklin miaa na co dzie do czynienia w pracy. Brenda Maddox pisze, w niedawno wydanej biografii, e Franklin rzadko zakadaa oowiany fartuch i
czsto lekkomylnie przechodzia przez wizk promieniowania25. Oswald Avery take nie
otrzyma Nagrody Nobla i zosta w zasadzie zapomniany przez potomno, lecz mia
przynajmniej t satysfakcj, e doy czasw, gdy jego odkrycia zostay potwierdzone. Zmar
w 1955 roku.
Odkrycie Watsona i Cricka zostao ostatecznie potwierdzone dopiero w latach
osiemdziesitych. Crick napisa w jednej ze swoich ksiek: Ponad dwadziecia pi lat zaja
naszemu modelowi DNA zmiana statusu od do prawdopodobnego do bardzo
prawdopodobnego [...] i w kocu do niemal cakowitej pewnoci"26.

Odkrycie struktury DNA spowodowao jednak znaczne przyspieszenie i postp genetyki.

W 1968 roku czasopismo Science" zamiecio artyku pod tytuem That Was the Molecular
Biology That Was27, sugerujcym wydaje si to niemal niemoliwe, ale taki by sens tego
tytuu e ko- niec genetyki jest bliski.
W rzeczywistoci by to oczywicie dopiero pocztek. Nawet dzisiaj nie rozumiemy bardzo
wielu rzeczy na temat DNA, na przykad, dlaczego tak dua jego cz wydaje si nie mie
adnej funkcji. A 97 procent twojego DNA skada si z dugich fragmentw bezsensownego
bekotuzwanego potocznie mieciowym DNA" lub niekodujcym DNA", jak mwibiochemicy. Tylko gdzieniegdzie midzy tymi fragmentami znajduj si sekcje, ktre kontroluj i
organizuj funkcje yciowe owe zadziwiajce, tajemnicze, dugo ukrywajce sw
tosamo geny.
Geny s niczym wicej (ani mniej) ni instrukcjami do produkcji biaek. To i tylko to
potrafi robi z pewnego rodzaju lep dokadnoci. W tym sensie stanowijakby analogi
klawiszy pianina, z ktrych kady odtwarza tylko jedn nut i nic wicej, co oczywicie daoby
nieco monotonn melodi28. Wystarczy jednak poczy geny, podobnie jak czy si dwiki
rnych klawiszy pianina, aby stworzy akordy i melodie o nieskoczonej rnorodnoci.
Odpowiednie zestawienie wszystkich genw tworzy (kontynuujc t muzyczn metafor)
wielk symfoni istnienia zwan ludzkim genomem.
Alternatywn, bardziej rozpowszechnion analogi stanowi postrzeganie genomu jako
pewnego rodzaju podrcznika instrukcji obsugi organizmu. Z tego punktu widzenia
chromosomy mog by uwaane za rozdziay podrcznika, a geny za konkretne instrukcje
produkcji okrelonych biaek. Poszczeglne sowa instrukcji stanowi tak zwane kodony, a
literami genetycznego alfabetu s cztery wspomniane ju par stron wczeniej nukleotydy
zbudowane z zasad azotowych: adeniny, tyminy, guaniny i cytozyny. Mimo swej niezwykle
wanej roli molekuy te nie s zbudowane z niczego niezwykego. Na przykad guanina jest t
sam substancj, w ktr obfituje guano, i od niego bierze nazw29.
Wszyscy znamy ksztat czsteczki DNA synn podwjn helis, przypominajc
spiralne schody lub skrcon drabink sznurow. Pionowe elementy tej struktury s zrobione z
cukru zwanego deoksyryboz, a cao jest kwasem nukleinowym std nazwa kwas
deoksyrobonu- kleinowy". Szczeble s zbudowane z dwch poczonych ze sob zasad
azotowych rozcignitych w poprzek od jednej pionowej nici do drugiej. Cztery zasady mog
si czy w pary tylko na dwa sposoby: guanina jest zawsze poczona z cytozyn, a tymina
zawsze z adenin. Kolejno uoenia tych par stanowi kod DNA; tematem Projektu
Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu byo wanie odczytanie tej kolejnoci.
Genialna pomysowo kodu DNA polega na jego sposobie replikacji. Gdy zachodzi
potrzeba wyprodukowania nowej czsteczki DNA, obie nici rozdzielaj si wzdu rodka, jak
zamek byskawiczny, po czym kada poowa udaje si w swoj stron, aby utworzy now
kompletnczsteczk. Kady nukleotyd czy si w par tylko z jednym spord pozostaych
trzech, wic kada z dwu nici stanowi jednoznaczny wzorzec do produkcji drugiej nici.
Gdyby posiada tylko jedn ni swojego wasnego DNA, mgby bez trudu zrekonstruowa
drug, dobierajc odpowiednio pary: jeeli na przykad pierwszy szczebel pierwszej nici jest
zrobiony z guaniny, to pierwszy szczebel drugiej nici musi by z cytozyny. Odtwarzajc w ten
sposb wszystkie pary nukleotydw wzdu caej drabiny, otrzymaby w kocu kod dla nowej
czsteczki. Tak wanie dzieje si w naturze, z t rnic e natura radzi sobie z tym szybciej
w cigu zaledwie kilku sekund.
DNA zazwyczaj replikuje si idealnie dokadnie, lecz od czasu do czasu mniej wicej
raz na milion jaka litera pojawia si w niewaciwym miejscu. Takie zdarzenie nosi nazw
polimorfizmu punktowego, czyli polimorfizmu pojedynczego nukleotydu, w skrcie SNP (od
ang. single nucleotide polymorphism), przez biochemikw zwanego potocznie snip.

Sw/pj'najczciej zdarzajsi w odcinkach niekodujcego DNA, w zwizku z czym nie maj

adnych wykrywalnych konsekwencji dla organizmu. Od czasu do czasu zdarzaj si jednak
przypadki, gdy bdy replikacji wywouj jakie dostrzegalne zmiany mog zwikszy
predyspozycje do jakiej choroby, lecz rwnie dobrze mog wywoa pewn korzystn
zmian, na przykad ochronn pigmentacj skry lub zwikszon produkcj czerwonych
krwinek u kogo yjcego na duej wysokoci. W miar upywu czasu te drobne modyfikacje
akumuluj si zarwno u pojedynczych osobnikw, jak i w caych populacjach, przyczyniajc
si do rnicowania jednych i drugich.
Rwnowaga midzy dokadnoci i bdami replikacji musi by bardzo precyzyjnie
dobrana. Zbyt duo bdw moe zaburzy funkcjonowanie organizmw, natomiast zbyt mao
zmniejsza zdolnoci adaptacyjne populacji. Jeeli dana osoba lub grupa yje na duej
wysokoci, wiksza licz

ba czerwonych ciaek krwi moe uatwi im oddychanie i poruszanie si, poniewa wicej
krwinek moe przetransportowa wicej tlenu. Lecz czerwone krwinki powoduj take
gstnienie krwi, co zmusza serce do pracy niczym pompa oleju"jak mwi antropolog z
Tempie University, Charles Weitz. Darwinowski dobr naturalny dba o nas w ten sposb, e
osoby yjce na duych wysokociach zyskuj na wikszej wydajnoci oddychania, lecz pac
za to podwyszonym ryzykiem zwizanym z niedomagania- mi i chorobami serca. Na
podobnej zasadzie mona wytumaczy, dlaczego jestemy wszyscy tak podobni. Ewolucja po
prostu nie pozwoli nikomu zanadto si rni przynajmniej w obrbie jednego gatunku.
Rnica 0,1 procent midzy twoimi i moimi genami wynika z naszych snipw. Gdyby
porwna swoje geny z trzeci osob, stopie podobiestwa take wynisby okoo 99,9
procent, lecz snipy na og byyby w innych miejscach. Przy wikszej liczbie ludzi byoby
jeszcze wicej snipw w coraz to innych miejscach. Dla kadego z twoich 3,2 miliarda
nukleoty- dw gdzie na planecie istnieje osoba lub grupa osb, ktrych kod jest inny w tym
wanie miejscu. Tak wic nie tylko nie mamy jednego, wsplnego ludzkiego genomu, lecz
mamy 6 miliardw rnych genomw. Jestemy w 99,9 procent identyczni, lecz, jak mwi
biochemik David Cox, mona powiedzie, e wszyscy ludzie nie maj ze sob nic wsplnego,
i to take bdzie prawdziwe stwierdzenie"30.
Pozostaje jeszcze do wyjanienia, dlaczego tak niewielka cz DNA posiada jakikolwiek
widoczny powd czy cel istnienia. To zaczyna by irytujce, lecz naprawd wydaje si, e
pytanie naley odwrci, a odpowied brzmi: Cel istnienia ycia stanowi uniemiertelnienie
DNA. Owe 97 procent naszego DNA, powszechnie nazywane mieciowym", zdaniem Matta
Ridleya istnieje wycznie z tego prostego powodu, e potrafi si skutecznie replikowa"*31.
Innymi sowy, twoje DNA nie suy tobie,
* mieciowe DNA posiada jedno interesujce zastosowanie. Suy do identyfikacji. Jego
praktyczn uyteczno przypadkowo odkry A lec Jeffreys z University of Leicester. W 1986
roku Jeffreys bada sekwencje DNA pod ktem genetycznych markerw zwizanych z
chorobami dziedzicznymi, gdy policja poprosia go o pomoc przy znalezieniu gwaciciela i
mordercy dwch nastolatek. Jeffreys zda sobie spraw, e jego technika powinna si idealnie
nadawa do rozwizywania kryminalnych zagadek i dokadnie tak si stao. Mody piekarz
o nieprawdopodobnie brzmicym nazwisku Colin Pitchfork [ang- pitchfork widy (przyp.
tum.)] zosta skazany na dwukrotne doywocie. By to pierwszy w historii proces, w ktrym
wykorzystano dowody oparte na DNA12.
lecz wycznie sobie. Jeste jedynie maszyn, ktra zostaa stworzona przez DNA na uytek
DNA, a nie na odwrt. ycie, jak pamitasz, po prostu chce by, a tym, co je do tego zmusza,
jest DNA.
Aczkolwiek DNA zawiera instrukcje do produkowania biaek gdy je, jak mwi
naukowcy, koduje niekoniecznie robi to z myl o sprawnym funkcjonowaniu organizmu.
Jeden z najbardziej rozpowszechnionych genw koduje biako zwane odwrotn transkryptaz,
nieposiadajce adnej znanej nam funkcji, ktra byaby poyteczna dla ludzkich istot W
przypadku retrowirusw jedyna funkcja, jak realizuje, ich odwrotna transkryptaza polega na
tym, e retrowirusy mog niezauwaone zadomowi si we wntrzu ludzkiego organizmu.
Innymi sowy, nasze ciaa powicaj sporo energii na produkowanie biaka, ktre nie
spenia adnej poytecznej funkcji, a niekiedy wrcz przynosi szkody. Nasze organizmy nie
maj wyboru i musz je produkowa, poniewa to geny decyduj o tym, co ma by, a co nie ma
by wytwarzane. My jestemy tylko nonikami dla ich zachcianek. cznie prawie poowa
ludzkich genw najwiksza proporcja wrd wszystkich znanych organizmw iii nie robi
absolutnie nic (w kadym razie nic, o czym bymy wiedzieli) z wyjtkiem reprodukowania
si33.

Wszystkie organizmy s w jakim sensie niewolnikami swoich genw. Dlatego ososie,

pajki oraz rne inne istoty s gotowe umrze w procesie rozmnaania. Denie do
rozmnaania, do rozprzestrzeniania wasnych genw stanowi najsilniejszy popd w
przyrodzie. Jak uj to Sherwin B. Nuland: Imperia upadaj, popdy eksploduj, wielkie
symfonie powstaj, a za tym wszystkim kryje si jeden jedyny instynkt ktry domaga si
spenienia"34. Z ewolucyjnego punktu widzenia seks jest tylko mechanizmem, za pomoc
ktrego nasze geny zachcaj nas do przekazywania naszego materiau genetycznego.
Naukowcy jeszcze nie oswoili si z zaskakujc informacj, e wikszo naszego DNA
nic nie robi, gdy zaczy si pojawia jeszcze bardziej nieoczekiwane wieci. Najpierw w
Niemczech, a nastpnie w Szwajcarii badacze przeprowadzili do dziwaczne eksperymenty,
po ktrych spodziewali si dziwacznych wynikw, lecz z zaskoczeniem przekonali si, e
wyniki bynajmniej nie okazay si dziwaczne. W jednym z eksperymentw gen kontrolujcy
rozwj oka u myszy zosta przeniesiony do larwy muszki

owocowej. Naukowcy sdzili, e w rezultacie powstanie co interesujco groteskowego. W

rzeczywistoci mysi gen nic tylko wyprodukowa j u muszki dziaajce oko, ale
wyprodukowa oko muszki. Mamy tu dwie istoty, ktre nic miay wsplnego przodka od
500 milionw lat, lecz mog I wymienia si materiaem genetycznym, jakby byy siostrami39.
Taka sama historia powtarzaa si w prawie kadym kolejnym eksperymencie. Naukowcy
stwierdzili, e gdy wstawi ludzkie DNA do pewnych komrek muszek, muszki przyjm je jak
wasne. Okazuje si, e ponad 60 procent ludzkich genw jest w zasadzie identyczne z genami
muszek owocowych. Co najmniej 90 procent koreluje na pewnym poziomie z genami
myszy36(mamy nawet wsplne z myszami geny kodujce ogon, tylko u nas nie s one
wczane37). Na kadym kolejnym polu badacze przekonywali si, e badane przez nich
organizmyczy byy to nicienie, czy istoty ludzkie maj w zasadzie takie same geny.
Okazao si, e ycie zostao zrobione wedug jednego wsplnego wzorca.
Dalsze badania ujawniy istnienie grupy kontrolnych genw, ktre steruj rozwojem
poszczeglnych czci ciaa. Te geny regulatorowe nazwano genami homeotycznymi (od
greckiego sowa oznaczajcego podobny")38. Geny regulatorowe stanowiy odpowied na
kopotliwe pytanie, skd miliardy embrionalnych komrek, pochodzcych z jednego zapodnionego jaja i nioscych identyczny garnitur DNA, wiedz, dokd maj si uda i co robie
ta komrka ma zosta komrk wtroby, ta neuronem, ta krwink, a ta czci byszczcej
powierzchni skrzyda. To wanie geny regulatorowe instruuj komrki i decyduj o ich
przeznaczeniu. We wszystkich organizmach odbywa si to mniej wicej w taki sam sposb.
Rwnie ciekawe jest to, e ilo materiau genetycznego oraz sposb jego organizacji
niekoniecznie odzwierciedla poziom zoonoci danej istoty. Czowiek posiada 46
chromosomw, natomiast niektre paprocie maj ich ponad 60039. Ryba pucodyszna, jedno z
najsabiej ewolucyjnie zaawansowanych zwierzt, posiada czterdzieci razy wicej DNA ni
czowiek40. Nawet zwyka traszka jest obficiej zaopatrzona genetycznie ni ty, i to a
piciokrotnie.
Ewidentnie liczy si nie tyle liczba genw, lecz to, co z nimi zrobisz. Skdind to bardzo
pomylna okoliczno, poniewa liczba genw u ludzi ulega niedawno powanej redukcji.
Jeszcze do niedawna sdzono, e czowiek posiada wicej ni 100 000 genw, moe nawet
znacznie wicej, lecz pierwsze rezultaty Projektu Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu
dowiody, e jest ich znacznie mniej 35 000 do 40 000, czyli mniej wicej tyle samo genw,
ile posiada zwyka trawa. Bya to zarwno niespodzianka, jak i powd do pewnego
rozczarowania.
Z pewnoci zauwaye, e genom wielokrotnie przypisywano win za rozmaite ludzkie
niedomagania. Naukowcy niejednokrotnie z triumfem deklarowali, e znaleli geny
odpowiedzialne za otyo, schizofreni, homoseksualizm, przestpczo, przemoc,
alkoholizm, a nawet za kradziee sklepowe i bezdomno. Apogeum (lub raczej nadir) tej
wiary w biodeter- minizm stanowio zapewne studium opublikowane w czasopimie
Science"41 w 1980 roku, w ktrym stwierdzono, e kobiety s genetycznie sabsze z
matematyki. Obecnie wiemy, e genetyczne uwarunkowania niemal wszystkich ludzkich cech
s znacznie bardziej zoone.
W pewnym sensie ta zoono moe zosta uznana za niepodan poniewa gdyby
pojedynczy gen okrela pewne cechy, na przykad wzrost, skonno do cukrzycy, ysienia lub
jakkolwiek wyranie zdefiniowan cech, atwo w kadym razie wzgldnie
atwobyoby go wyizolowa i nim manipulowa. Niestety, 35 000 niezalenie
funkcjonujcych genw to o wiele za mao, aby wyprodukowa tego rodzaju fizyczn
zoono, ktra skada si na istot ludzk. Geny musz ze sob wsppracowa. Przyczyn
zaledwie kilku schorze na przykad hemofilii, choroby Parkinsona, plsawicy
Huntingtona, mukowiscydozy s dysfunkcje pojedynczych genw. Dobr naturalny zwykle

odsiewa takie kopotliwe geny na dugo przed tym, zanim stan si szkodliwe dla caej
populacji. Nasz los, nasze cechy nawet kolor naszych oczu determinuj nie pojedyncze
geny, lecz zespoy genw, pracujcych wsplnie i oddziaujcych na siebie nawzajem. To
dlatego tak trudno jest odkry, w jaki sposb to wszystko pasuje do siebie nawzajem. 1 dlatego
nieprdko bdziemy mogli projektowa swoje potomstwo.
Im wicej dowiedzielimy si w ostatnich latach, tym bardziej sprawy staway si
skomplikowane. Okazuje si, e nawet mylenie wpywa na dziaanie genw. Na przykad
tempo wzrostu mskiej brody czciowo zaley od tego, jak czsto dany osobnik myli o
seksie42 (poniewa mylenie
0 seksie powoduje wzrost produkcji testosteronu). Na pocztku lat dziewidziesitych
naukowcy dokonali istotnego odkrycia. Stwierdzili, e gdy u embrionw myszy wyczy si
pewne bardzo wane geny, myszy nie tylko rodz si zdrowe, lecz niekiedy nawet w lepszej
formie ni ich bracia
1
siostry, u ktrych nie dokonywano adnych manipulacji. Okazao si, e

gdy zniszczy si niektre wane geny, zastpujje inne. To doskonaa wiadomo dla nas jako
organizmw, cho mniej pomylna z punktu widzenia naszych prb zrozumienia, jak dziaaj
komrki, poniewa pojawi si kolejny poziom zoonoci w dziedzinie, w ktrej i tak dopiero
zaczlimy raczkowa.
Z powodu tych dodatkowych czynnikw zoonoci oraz innych komplikacji odczytanie
ludzkiego genomu niemal od razu byo postrzegane raczej jako pocztek, a nie koniec bada.
Jak uj to Erie Lander z MIT, genom stanowi jedynie list czci zamiennych ludzkiego
organizmu pokazuje nam, z czego jestemy zbudowani, lecz nie mwi nic na temat tego, jak
funkcjonujemy. Obecnie potrzebujemy czego w rodzaju podrcznika dla uytkownika
instrukcji, ktre mwi, co i jak dziaa. Ten etap jest jeszcze wci przed nami.
Nastpne zadanie polega zatem na odczytaniu ludzkiego proteomu. Pojcie to powstao
cakiem niedawno jeszcze dziesi lat temu nie istniao nawet sowo proteom*, ktre
oznacza zbir informacji o biakach. Niestety odnotowa Scientific American" na wiosn
2002 roku proteom jest znacznie bardziej skomplikowany ni genom"43.
Powysze stwierdzenie to jeszcze eufemizm. Biaka, jak pamitasz, s komi
pocigowymi wszystkich ywych systemw. W dowolnym momencie w pojedynczej komrce
moe rwnoczenie znajdowa si nawet 100 milionw aktywnych biaek. Do duo, jeeli
mamy zamiar zrozumie ich dziaanie. Co gorsza, funkcje oraz zachowania biaek wynikaj
nie tylko z ich chemii, jak w przypadku genw, lecz take z ich ksztatw. Biako musi nie
tylko mie odpowiednie chemiczne elementy, uoone w odpowiedniej kolejnoci, ale musi
take by sfadowane w cile okrelony ksztat. Okrelenie sfadowane" jest nieco mylce,
poniewa sugeruje pewnego rodzaju geometryczny porzdek, ktry w rzeczywistoci nie
istnieje. Biaka zwijaj si, skrcaj i wyginaj w ksztaty, ktre s zarazem ekstrawaganckie i
niezwykle zoone bardziej przypominaj dziko poskrcane druciane wieszaki ni porzdnie
poskadane rczniki.
Co wicej, biaka s (jeeli wolno mi uy tego porcznego okrelenia) swingersami
biologicznego wiata. Zalenie od nastroju i metabolicznych
okolicznoci pozwalaj si fosforylowa, glikozylowa, acetylowa, ubi- kwitynowa,
farnezylowa, geranylowa, sulfonowa, przycza kotwic
glikozylofosfatydyloinozytolow44, eby wymieni tylko niewielk prbk ich moliwoci.
Wydaje si, e na og niewiele potrzeba, eby puci je w taniec. Jak pisze Scientific
American", kieliszek wina wystarczy, eby wyranie zmieni liczb i rodzaje biaek w twoim
organizmie45. To moe by przyjemne dla twojego organizmu, lecz przyprawia o bl gowy
genetykw, ktrzy prbuj zrozumie, co si dzieje.
Wszystko to zaczyna robi wraenie niemoliwych do rozwikania komplikacji. W jakim
sensie to jest niemoliwie skomplikowane, lecz istnieje take czca wszystko prostota
wynikajca z pewnej fundamentalnej jednoci, bdcej podstaw funkcjonowania wszelkiego
ycia. Wszystkie te drobne, zgrabne procesy chemiczne, ktre stanowi o yciu komrek i
animuj je wspdziaanie nukleotydw, transkrypcja z DNA na RNA wyewoluoway
tylko raz i od tego czasu pozostaj w zasadzie niezmienne w caej materii oywionej. Jak uj
to nieyjcy ju francuski genetyk, Jacques Monod, tylko po czci artobliwie: Cokolwiek
jest prawd
0E. coli, musi by rwnie prawdo soniach, tylko jeszcze bardziej"46.
Kada ywa istota stanowi rozwinicie jednego, oryginalnego planu. Jako gatunek
jestemy jedynie kolejn wersj wci zmieniajcego si planu, a kady z nas stanowi
indywidualne wcielenie przykurzonego archiwum poprawek, adaptacji, modyfikacji i innych
opatrznociowych manipulacji sigajcych 3,8 miliarda lat wstecz. W tym sensie jestemy
spokrewnieni,

1
to cakiem blisko, z owocami i warzywami. Okoo poowy chemicznych reakcji, ktre
zachodz w bananie, to s te same reakcje, ktre zachodz w tobie.
Wszelkie ycie stanowi jedno. To stwierdzenie jest i podejrzewam, e zawsze
bdzienajgbszym ze wszystkich prawdziwych stwierdze.

Potomkowie map! Miejmy nadziej, e to nie jest prawda, a jeeli jest, to mdlmy si, aby nie
staa si ona powszechnie znana.
Uwaga przypisywana onie biskupa Worcesteru, gdy wyjaniono jej teori ewolucji Darwina
Rozdzia 27
EPOKA LODOWCOWA
Miaem dziwny sen, moe i nie cakiem senny.
Zdao mi si, e nagle zagasn blask dzienny, A gwiazdy, w nieskoczono biorc lot
niezwyky,
Zbkawszy si...
Byron, Ciemno*
W 1815 roku na wyspie Sumbawa w Indonezji eksplodowaa pikna i spokojna gra,
zwana Tambora. Spektakularny wybuch oraz towarszy- szce mu tsunami zabiy 100 000
ludzi. Nikt z obecnie yjcych mieszkacw Ziemi nie widzia takiej furii. Eksplozja wulkanu
Tambora bya znacznie silniejsza ni jakikolwiek kataklizm, ktrego dowiadczy jakikolwiek
wspczesny czowiek. Bya to najpotniejsza eksplozja wulkaniczna w cigu ostatnich 10
000 lat stanowia odpowiednik 60 000 bomb o energii rwnej bombie zrzuconej na
Hiroszim i bya 150 razy silniejsza od wybuchu Mount St Helens.
W owych czasach wiadomoci nie rozchodziy si tak szybko jak dzisiaj. W Londynie
The Times" opublikowa niewielk wzmiank1 a waciwie list od kupca siedem
miesicy pniej. Do tego czasu efekty wybuchu zdyy ju si rozprzestrzeni na ca
planet; 240 kilometrw szeciennych popiou i pyu rozeszo si w atmosferze, osabiajc
wiato soneczne i powodujc ochodzenie Ziemi. Zachody Soca stay si niezwykle
kolorowe, lecz zarazem przymione, co piknie uwieczni J.M.W. Turner. Dla malarza
pejzaysty by to zapewne powd do estetycznych uniesie, lecz reszta wiata ya pod
uciliwym, ciemnym caunem, ktry zainspirowa Byrona do napisania cytowanego powyej
wiersza.
| G. Byron, Wiersze i poematy, PIW, Warszawa 1961, wybra i opracowa Juliusz
uawski, s. 152 (przyp. tum.).

5
7
Wiosna nie nadesza. Lato nie dopisao rok 1816 sta si znany jako rok bez lata2. Zbiory
byy fatalne. W Irlandii na skutek godu oraz zwizanej z nim epidemii tyfusu zmaro 65 000
ludzi. W Nowej Anglii rok 1816 sta si znany jako tysic osiemset i zamarz na mier".
Poranne przymrozki trway do czerwca, niszczc wikszo zasieww. Brak paszy
zdziesitkowa ywy inwentarz. Zwierzta zdychay z godu lub byy przedwczenie zabijane.
By to pod kadym wzgldem fatalny rok dla rolnictwa niemal na pewno jeden z
najgorszych przypadkw nowoytnej ery mimo e globalny spadek temperatury by
mniejszy ni 1 stopie Celsjusza. Naturalny termostat Ziemi, jak naukowcy niebawem mieli
si przekona, to wyjtkowo delikatny instrument.
Dziewitnasty wiek i bez tego by chodny. Od dwustu lat Europa i Ameryka Pnocna
dowiadczay tak zwanej maej epoki lodowcowej, dziki ktrej moliwe byy najrozmaitsze
imprezy zimowe targi na lodzie skuwajcym Tamiz, wycigi na ywach wzdu kanaw
w Holandii
ktre dzisiaj s raczej nie do pomylenia. By to do mrony okres, wic mona wybaczy
dziewitnastowiecznym geologom, i do powoli uwiadamiali sobie, e wiat, w ktrym
yli, by w rzeczywistoci cakiem agodny w porwnaniu z poprzednimi epokami, a
otaczajcy ich krajobraz zosta po wikszej czci uksztatowany przez nacisk lodowcw oraz
temperatury, przy ktrych adne targi nie miayby zbyt licznej klienteli.
Wiedzieli, e przeszo kryje jakie dziwne zagadki. Europejski krajobraz by peen
niewytumaczalnych anomalii koci arktycznych reniferw na poudniu Francji, olbrzymich
ska porzuconych w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach dla ktrych wymylali
pomysowe, lecz niezbyt prawdopodobne wyjanienia. Pewien francuski przyrodnik, o nazwisku de Luc, prbujc wyjani, w jaki sposb granitowe gazy znalazy si wysoko na
wapiennych zboczach gr Jury, zasugerowa, e zostay wystrzelone przez powietrze sprone
w jaskiniach, niczym korki z dziecice-* go karabinu3. W jzyku angielskim gaz narzutowy
okrela si terminem erratic boulder; rwnie dobrze mona by uy tego okrelenia w odniesieniu do dziewitnastowiecznych teorii opisujcych pochodzenie gazw*.
Wielki brytyjski geolog, Arthur Hallam, zasugerowa, e gdyby James Hutton,
osiemnastowieczny ojciec geologii, odwiedzi Szwajcari, natychmiast dostrzegby znaczenie
gboko powycinanych wwozw o poryso* Gra sw: ang. erratic oznacza te kapryny", niekonsekwentny" (przyp. tum.).
wanym dnie, wymownych, usianych skaami linii moren, oraz innych licznych ladw
wskazujcych na przemieszczajce si lodowce4. Niestety, Hutton nie by typem podrnika.
Lecz nawet nie majc pod rk innych dowodw ni relacje podrnikw, Hutton z miejsca
odrzuci pomys, jakoby potne gazy zostay zaniesione 1000 metrw w gr przez powodzie
zwracajc uwag, e adna woda na Ziemi nie zmusi kamienia, by pywa i sta si
jednym z pierwszych geologw, ktrzy sugerowali powszechne zlodowacenia jako czynnik
sprawczy tych wszystkich anomalii. Jego idee niestety umkny uwagi kolejnego pokolenia i
przez nastpne pwiecze wikszo przyrodnikw nadal si upieraa, e wyobienia w
przydronych gazach mona przypisa przejedajcym zaprzgom lub nawet podkutym
butom.
Okazuje si, e okoliczni wieniacy, nieskaeni naukow ortodoksj wiedzieli lepiej.
Przyrodnik Jean de Charpentier opowiedzia histori5, ktra przydarzya mu si w 1834 roku,
gdy wdrowa poln drog wraz ze szwajcarskim drwalem. Gdy rozmowa zesza na
przydrone gazy, drwal rzeczowo stwierdzi, e zostay przyniesione z Grimsel do
odlegej przeczy w Alpach Berneskich. Gdy zapytaem go, w jaki sposb te gazy si tu

znalazy, odpowiedzia bez wahania: Do obu stron wwozu przynis je lodowiec Grimsel,
poniewa w przeszoci lodowiec rozciga si a do Bema".
Charpentier by zachwycony, poniewa sam doszed do podobnego wniosku; gdy jednak
porusza t kwesti na posiedzeniach naukowych, jego idea bya ignorowana. Jeden z bliskich
przyjaci Charpentiera, Louis Agas- siz, pocztkowo take by nastawiony sceptycznie, lecz
ostatecznie zaakceptowa, a nawet do pewnego stopnia zaanektowa teori Charpentiera.
Agassiz studiowa u Cuviera w Paryu, a pniej obj katedr historii naturalnej na
Universite de Neuchatel w Szwajcarii. Przyjaciel Agassiza, botanik o nazwisku Karl Schimper,
by pierwszym uczonym, ktry uy okrelenia epoka lodowcowa" (po niemiecku Eiszeit) i
stwierdzi, e istniej wyrane dowody wskazujce, i ld pokrywa niegdy nie tylko Alpy
Szwajcarskie, lecz take wiksz cz Europy, Azji i Ameryki Pnocnej. Bya to do
radykalna sugestia. Schimper wypoyczy Agassizowi swoje notatki6 czego pniej
aowa, gdy Agassizowi zaczto przypisywa teori, co do ktrej Schimper mia pewne
podstawy, aby uwaa j raczej za swoj. Z tego samego powodu Charpentier sta si w kocu
zaciekym wrogiem swego niegdysiejszego przyjaciela. Alexander von Humboldt,

I kolejny przyjaciel Agassiza, mg mie wanie jego na myli, gdy stwier- I dzi, e istniej
trzy etapy odkrycia naukowego: w pierwszym ludzie zaprzeczaj, e jest prawdziwe; w drugim
zaprzeczaj, e jest istotne; ostatecznie przypisuj je niewaciwej osobie7.
Tak czy inaczej, Agassiz zawaszczy ca dziedzin. W swoich prbach zrozumienia
dynamiki zlodowace dotar wszdzie8 schodzi na samo dno niebezpiecznych kanionw,
wspina si na niedostpne alpejskie szczyty, czsto nie majc wiadomoci, e on i jego zesp
weszli tam pierwsi. Niemal wszdzie spotyka si z nieugitym oporem wobec swoich teorii.
Humboldt nakania go, aby wrci do skamielin ryb dziedziny, w ktrej by prawdziwym
ekspertem i da sobie spokj z szalon fascynacj zlodowaceniami, lecz Agassiz by
czowiekiem, ktrego ta idea pochaniaa bez reszty.
Teoria Agassiza napotkaa jeszcze silniejszy opr w Anglii, gdzie wikszo przyrodnikw
nigdy nie widziaa lodowca i nie doceniaa potnych, miadcych si wywieranych przez
masy lodu. Czy wyobienia i gadka powierzchnia mogyby pochodzi od lodu?", zapyta
drwicym tonem Roderick Murchison w trakcie jednego ze spotka, ewidentnie wyobraajc
sobie, e gazy byy pokryte cienk warstewk szklistego szronu. Murchison cae ycie z
pobaaniem traktowa tych szalonych na punkcie lodu" geologw, ktrzy sdzili, e
lodowcom mona przypisa tak wiele. William Hopkins, profesor Cambridge i jeden z
czoowych czonkw Geological Society, zgadza si z tym pogldem, argumentujc, i idea
przenoszenia gazw przez ld prowadzi do tak oczywistych absurdw mechanicznych"9, e
nie zasuguje na uwag szacownego gremium.
Niezraony Agassiz nadal wytrwale podrowa, propagujc swojteo- ri. W 1840 roku
wygosi referat na posiedzeniu British Association for the Advancement of Science w
Glasgow, gdzie zosta otwarcie skrytykowany przez Charlesa Lyella. W nastpnym roku
Geological Society w Edynburgu przyjo uchwa, w ktrej przyznao, e teoria moe mie
pewne merytoryczne podstawy, lecz z pewnoci nie ma zastosowania do Szkocji.
Lyell jednak si nawrci, za spraw kilku gazw morenowych w pobliu swego
rodzinnego domu. Widywa je setki razy, zanim w kocu uwiadomi sobie, e ich obecno w
tym miejscu mona zrozumie, jeeli si zaakceptuje teori, zgodnie z ktr gazy przynis
lodowiec. Nawrceniu Lyella nie towarzyszy jednak odpowiedni entuzjazm wobec publicz
434
nego poparcia idei zlodowace. Dla Agassiza by to bardzo frustrujcy okres. Rozpadao si
jego maestwo, Schimper zaciekle oskara go o kradzie swoich idei, Charpentier nie chcia
z nim rozmawia, a najwybitniejszy wczesny geolog oferowa wyjtkowo chwiejne poparcie.
W 1846 roku Agassiz uda si z seri wykadw do Ameryki i dopiero tam doczeka si
uznania. Harvard da mu profesur i zbudowa dla niego pierwszorzdne Muzeum Zoologii
Porwnawczej. Akceptacji dla jego teorii zapewne sprzyja fakt, e dugie zimy w Nowej
Anglii bez wtpienia wywouj pewne zrozumienie dla idei dugotrwaych okresw chodu.
Nie bez znaczenia byy te wyniki pierwszej naukowej ekspedycji na Grenlandi, ktra wrcia
sze lat po przybyciu Agassiza do Ameryki i ogosia, e prawie caa powierzchnia tego
quasi-kontynentu jest pokryta warstw lodu, dokadnie tak, jak przewidywaa teoria
zlodowace Agassiza. W kocu jego hipotezy zaczy znajdowa potwierdzenie i uznanie, lecz
wci pozostawa do rozwizania jeden zasadniczy problem postulowane przez Agassiza
zlodowacenia nie miay przyczyny. Pomoc miaa jednak niebawem nadej z do
nieoczekiwanej strony.
W latach szedziesitych dziewitnastego wieku czasopisma naukowe w Wielkiej
Brytanii zaczy otrzymywa rkopisy publikacji na temat hy- drostatyki, elektrycznoci oraz
innych zagadnie, ktrych autorem by James Croll z Anderson's University w Glasgow. Jeden
z tych rkopisw, dotyczcy wpywu zmian orbity Ziemi na zlodowacenia, opublikowany
przez Philosophical Magazine" w 1864 roku, zosta natychmiast uznany za prac najwyszej

jakoci. Wkrtce potem niejakie zdziwienie i zapewne- take zakopotanie wywoa fakt, e
James Croll pracowa wprawdzie na uniwersytecie, lecz jako portier.
Urodzony w 1821 roku Croll wychowa si w ubogiej rodzinie i jego formalna edukacja
zakoczya si w wieku trzynastu lat. Ima si wielu zaj by stolarzem, agentem
ubezpieczeniowym, kierownikiem hotelu zanim przyj posad portiera na Anderson's
University (obecnie Univer- sity of Strathclyde) w Glasgow. W jaki sposb zdoa nakoni
swojego brata, aby zastpowa go w pracy, dziki czemu mia mnstwo wolnego czasu i
spdza dugie, ciche wieczory w uniwersyteckiej bibliotece, studiujc fizyk, mechanik,
astronomi, hydrostatyk oraz inne modne dziedziny nauki. W wyniku tych studiw napisa
seri publikacji, gwnie na temat ruchw Ziemi oraz ich wpywu na klimat.
Croll pierwszy wysun sugesti, e cykliczne zmiany ksztatu orbity
435

 Ziemi, od eliptycznej do prawie koowej i z powrotem do eliptycznej, mog wyjani

pojawianie si i zanikanie zlodowace. Wczeniej nikt nie rozwaa astronomicznego
wyjanienia zmiennoci klimatu na Ziemi. Niemal wyczn zasug przekonujcej teorii
Crolla bya zmiana nastawienia Brytyjczykw wobec idei, zgodnie z ktr we
wczeniejszych epokach znaczne obszary Ziemi znalazy si we wadaniu lodowcw.
Uzdolnienia i pomysowo Crolla w peni doceniono zosta zatrudniony przez Geological Survey of Scotland, a take uhonorowany czonkostwem Royal Society, New York
Academy of Science, honorowym doktoratem University of St Andrews oraz innymi
wyrnieniami.
Gdy teoria Agassiza zacza w kocu znajdowa zwolennikw w Europie, on sam by w
Ameryce zajty rozprzestrzenianiem jej na jeszcze bardziej egzotycznych terytoriach. Zacz
znajdowa dowody istnienia lodowcw niemal wszdzie, gdzie si obrci, cznie z okolicami
rwnika10. W kocu doszed do przekonania, e w przeszoci ld pokrywa ca powierzchni
Ziemi, cakowicie unicestwiajc ycie, ktre nastpnie Bg odtworzy". Znalezione przez
niego dowody nie potwierdzay wprawdzie a tak radykalnych pogldw, lecz jego status w
przybranej ojczynie nieustannie si umacnia. Pod koniec ycia by niekwestionowanym
autorytetem w swojej dziedzinie. Gdy zmar w 1873 roku, Harvard na jego miejsce zatrudni a
trzech profesorw12.
Jego teorie do szybko jednak wyszy z mody, co niekiedy si zdarza. Nie mino nawet
dziesi lat od mierci Agassiza, gdy jego nastpca na katedrze geologii Harvardu napisa, e
tak zwana epoka glacjalna [...] kilka lat temu bardzo popularna wrd geologw glacjalnych,
moe obecnie zosta bez wahania odrzucona"13.
Problem polega czciowo na tym, e z oblicze Crolla wynikao, i od ostatniego
zlodowacenia mino 80 000 lat, natomiast coraz wicej dowodw geologicznych
wskazywao, e na Ziemi znacznie pniej doszo do jakich gwatownych perturbacji
klimatycznych. Pozbawiona wiarygodnego wyjanienia tych pniejszych zlodowace teoria
popadaby zapewne w zapomnienie, gdyby nie uratowa jej Milutin Milankovi, serbski
naukowiec, ktry nie mia wprawdzie teoretycznego przygotowania do badania ruchw cia
niebieskich z wyksztacenia by inynierem lecz na pocztku dwudziestego wieku
zainteresowa si tym zagadnieniem i od
kry, i problem polega nie na tym, e teoria Crolla jest bdna, lecz e jest jedynie
niekompletna.
Ruch obrotowy Ziemi wok Soca podlega wahaniom nie tylko w sensie zmian ksztatu i
rozmiarw orbity woksonecznej. Zmienia si take nachylenie osi wirowania Ziemi
wzgldem paszczyzny orbity. Na ilo i natenie wiata sonecznego padajcego na dany
fragment powierzchni planety maj wpyw trzy cykliczne procesy: precesja punktw
rwnonocy, zmiany nachylenia osi wirowania Ziemi wzgldem paszczyzny orbity woksonecznej oraz zmiany tak zwanej ekscentrycznoci orbity. Milanko- vi zastanawia si,
czy istnieje zwizek midzy tymi cyklicznymi zmianami orbity a okresami lodowcowymi.
Problem polega na tym, e cykle miay rne dugoci 23 000 lat, 41 000 lat oraz 95 000 lat
co oznaczao, e wyznaczenie punktw ich przecicia wymagao przeprowadzenia bardzo
dugich i niezwykle mudnych rachunkw. W zasadzie Milankovi musia obliczy kt oraz
czas trwania promieniowania sonecznego dla kadej szerokoci geograficznej, dla kadego
roku w okresie miliona lat, z uwzgldnieniem trzech nieustannie zmieniajcych si
parametrw.
Na szczcie byo to dokadnie tego rodzaju zajcie, ktre odpowiadao temperamentowi
Milankovicia. Przez dwadziecia lat, nawet w trakcie wakacji, pracowa niezmordowanie,

wyliczajc tabele cykli za pomoc owka i suwaka14. Obecnie te same rachunki zajyby nie
wicej ni dzie lub dwa dni pracy na komputerze. Pocztkowo wszystkie obliczenia Milankovi wykonywa po godzinach pracy, lecz od 1914 roku mia znacznie wicej wolnego
czasu, poniewa na pocztku pierwszej wojny wiatowej zosta aresztowany, jako rezerwista
serbskiej armii. Ca wojn spdzi w areszcie domowym w Budapeszcie. Raz na tydzie
musia si meldowa na policji, a reszt czasu spdza w bibliotece Wgierskiej Akademii
Nauk. Prawdopodobnie by najszczliwszym jecem wojennym w historii.
Rezultat pracowitych rachunkw Milankovicia stanowia wydana w 1930 roku ksika
Mathematical Climatology and the Astronomical Theory of Climatic Changes. Milankovi
mia racj, e istnieje zwizek midzy okresami lodowcowymi i cyklicznymi zmianami orbity
oraz wahaniami osi Ziemi, aczkolwiek jak wikszo ludzizaoy, i za zlodowacenia
odpowiedzialne s coraz surowsze zimy. Dopiero rosyjsko-niemiecki meteorolog, Wadimir
Kppen te Alfreda Wegenera, znanego nam ju odkrywcy tektoniki pyt spostrzeg, e
proces jest w istocie znacznie bardziej subtelny i raczej do niepokojcy.

Kppen stwierdzi, e przyczyn zlodowace s nie cikie zimy, lecz chodne lata15. Jeeli
w lecie jest zbyt zimno, aby stopi cay nieg na danym obszarze, wicej wiata sonecznego
ulega odbiciu od pokrytej niegiem powierzchni, wzmacniajc efekt chodzenia i zarazem
zwikszajc kolejne opady niegu. W rezultacie pojawia si samonapdzajcy si proces
akumulacji niegu na powoce lodowej wywoujcy obnienie temperatury, ktre z kolei
wzmacnia akumulacj niegu i tak dalej. Jak pisze glacjolog Gwen Schultz: Przyczyn
powstawania powoki lodu niekoniecznie s silne opady niegu, lecz to, e nieg, nawet w
maych ilociach, pozostaje"16. Przypuszcza si, e epoka lodowcowa moe si zacz od
jednej rocznej anomalii pogodowej. Pozostay przez lato nieg odbija wiato i wzmacnia efekt
chodzenia. Proces sam siebie wzmacnia, jest niepowstrzymany, a gdy masa lodu przekroczy
krytyczne minimum, zaczyna si rozprzestrzenia"17 mwi McPhee. Wraz z ruchem lodowcw nadchodzi zlodowacenie.
W latach pidziesitych techniki datowania nie byy jeszcze tak precyzyjne, aby
naukowcy mogli powiza starannie obliczone cykle Milan- kovicia z prawdopodobnymi
datami zlodowace. W rezultacie rachunki Milankovicia zostay w zasadzie zapomniane, a on
sam zmar w 1958 roku, nie udowodniwszy, e jego wyniki s poprawne. W tym czasie
miaby powane trudnoci ze znalezieniem geologa lub meteorologa, ktry uwaaby w
model za co wicej ni historycznciekawostk"18, jak uj to jeden z historykw tego okresu.
Dopiero w latach siedemdziesitych, wraz z udoskonaleniem potasowo-argonowej metody
datowania osadw na dnie dawnych mrz, teorie Milankovicia zostay ostatecznie
potwierdzone.
Same cykle Milankovicia wci jednak nie wystarczaj do wytumaczenia cykli zlodowace.
Konieczne jest uwzgldnienie wielu innych czynnikw w szczeglnoci pooenia
kontynentw, a zwaszcza obecnoci ldw na biegunach lecz szczegy nie s zbyt dobrze
zbadane. Istniej sugestie, e przesunicie Ameryki Pnocnej, Eurazji i Grenlandii zaledwie o
500 kilometrw na pnoc spowodowaoby nieuniknion i permanentn epok lodow. Jak si
okazuje, mamy szczcie i tylko szczliwemu przypadkowi zawdziczamy, e w ogle
miewamy jako tak pogod. Jeszcze sabiej zbadane s cykle wzgldnie ciepych okresw w
trakcie zlodowace, zwane interglacjaami. Nieco niepokojca jest konkluzja, e caa spisana
ludzka historia rozkwit rolnictwa, powstanie miast, pismo, matematyka, nauka i caa
resztazdarzya si w trakcie raczej nietypowej
438
fazy dobrej pogody. Poprzednie interglacjay trway nic duej ni 8000 lat. Naszemu ju
mino 10 000.
Faktem jest, e waciwie nadal jestemy w epoce lodowcowej19. Lodu jest wprawdzie
nieco mniej, lecz nie a tak mao, jak mogoby si wydawa. W szczytowym momencie
ostatniego zlodowacenia, okoo 20 000 lat temu, mniej wicej 30 procent ziemskich ldw
znajdowao si pod lodem. Obecnie 10 procent nadal jest pod lodem (a dalsze 14 procent
znajduje si w stanie wiecznej zmarzliny). Nawet dzisiaj trzy czwarte sodkiej wody na Ziemi
istnieje w postaci lodu. Oba bieguny znajdujsi pod lodowymi czapami, co prawdopodobnie
stanowi rzadko w historii naszej planety20. niene zimy w wielu czciach wiata oraz stae
lodowce nawet w miejscach o tak umiarkowanym klimacie jak Nowa Zelandia mog nam si
wydawa czym naturalnym, lecz w rzeczywistoci stanowi najbardziej niezwyke zjawisko
na Ziemi.
Przez wiksz cz istnienia Ziemi klimat by na og gorcy, a caoroczny ld nie
wystpowa w zasadzie nigdzie. Obecna era lodowcowa a waciwie epoka zacza si
okoo 40 milionw lat temu, a w czasie jej trwania warunki zmieniay si od morderczo
mronych do umiarkowanych. My yjemy w trakcie jednej z nielicznych faz wzgldnie
agodnego klimatu. Kolejne okresy lodowcowe na og niszcz lady poprzednich, wic im

bardziej wstecz sigamy, tym mniej wyrany obraz si rysuje, lecz wydaje si, e mielimy co
najmniej siedemnacie powanych zlodowace w cigu ostatnich 2,5 miliona lat21 w
okresie pokrywajcym si z pojawieniem si w Afryce gatunku Homo ereclus, po ktrym
nastpi Homo sapiens. Dwie najczciej wymieniane przyczyny obecnej epoki to wypitrzenie Himalajw oraz powstanie Przesmyku Panamskiego. Himalaje przerway cigi
powietrzne, Przesmyk Panamski prdy morskie. Indie, niegdysiejsza wyspa, w cigu
ostatnich 45 milionw lat wdary si na 2000 kilometrw w gb Azji, wynoszc do gry nie
tylko Himalaje, lecz take pooon za nimi olbrzymi Wyyn Tybetask. Istnieje hipoteza,
e wysoki ld nie tylko sta si chodniejszy, lecz take zmieni kierunki wiatrw, zmuszajc je
do mchu na pnoc, w kierunku Ameryki Pnocnej, co z kolei sprowadzio na ten kontynent
dugotrwae okresy chodu. Potem, okoo 5 milionw lat temu, Panama wynurzya si z morza,
zamykajc cienin midzy Ameryk Poudniow i Pnocn przerwaa ruch ciepych prdw
midzy Pacyfikiem i Atlantykiem, a w konsekwencji zmienia struktur opadw na obszarze
co najmniej poowy caej planety. Jedn z wtrnych
439

konsekwencji byo wysychanie Afryki, co skonio mapy do zejcia z drzew i do poszukiwania

nowych rodowisk oraz sposobw ycia na rozszerzajcych si sawannach.
Tak czy inaczej, wydaje si, e przy obecnym ukadzie oceanw i kontynentw jestemy
skazani na obecno lodu w do dugiej perspektywie czasowej. Zdaniem Johna McPhee
naley oczekiwa okoo 50 kolejnych epizodw zlodowace, z ktrych kady bdzie trwa
mniej wicej 100 000 lat, zanim doczekamy si porzdnej odwily22.
W okresie poprzedzajcym ostatnie 50 milionw lat epoki lodowcowe nie pojawiay si
regularnie, lecz gdy ju si zdarzay, to na og w kolosalnej skali23. Potne zlodowacenie
zdarzyo si okoo 2,2 miliarda lat temu, po nim przyszed ciepy okres trwajcy okoo miliarda
lat, a pniej znowu nastpio zlodowacenie, jeszcze wiksze ni uprzednio tak due, e
niektrzy naukowcy nazywaj je er kriogeniczn lub ersuperlo- dowcow24. W popularnych
opracowaniach uywa si okrelenia Zie- mia-nieka".
Sowo nieka" nie w peni oddaje mordercze warunki, jakie wwczas panoway na
Ziemi. Teoria mwi, e na skutek spadku promieniowania sonecznego o okoo 6 procent oraz
zmniejszenia produkcji (lub akumulacji) gazw cieplarnianych planeta w zasadzie stracia
zdolno utrzymywania ciepa. Powierzchnia Ziemi staa si jedn wielk Antarktyd.
Temperatury spady a o 45 stopni Celsjusza. Prawdopodobnie caa powierzchnia planety
zamarza, grubo skorupy lodu na oceanach sigaa 800 metrw na duych szerokociach
geograficznych i dziesitkw metrw w tropikach25.
Istnieje do dua rozbieno midzy dowodami geologicznymi, ktre wskazuj e ld
by wszdzie, take na rwniku, a dowodami biologicznymi, ktre rwnie przekonujco
sugeruj, e gdzie musiaa istnie otwarta powierzchnia wody. Gwny argument stanowi
cyjanobakterie, ktre nie tylko przeyy to dowiadczenie, ale take kontynuoway
fotosyntez, a do tego potrzebne jest wiato soneczne. Kady, kto kiedykolwiek prbowa co
zobaczy przez warstw lodu, doskonale wie, e ld bardzo szybko staje si nieprzezroczysty i
ju przy kilku metrach gruboci w ogle nie przepuszcza wiata. Wysunito dwa moliwe
rozwizania. By moe istnia jaki niewielki obszar odkrytego oceanu (na przykad wok
jakiego zlokalizowanego rda ciepa). Druga moliwo jest taka, e ld mg si
tworzy w taki Sposb, i pozosta przezroczysty to si czasem zdarza w naturalnych
warunkach.
Jeeli Ziemia rzeczywicie zamarza w caoci, to powstaje bardzo trudne pytanie, w jaki
sposb zdoaa pniej rozmarzn. Pokryta lodem planeta odbija tak du cz ciepa, e
powinna na zawsze pozosta zamarznita. Okazuje si, e ratunek mg nadej ze strony
stopionego wntrza Ziemi. By moe raz jeszcze zawdziczamy nasze istnienie tektonice.
Zgodnie z t hipotez ocieplenie nastpio za spraw wulkanw, ktre przebiy si przez
warstw lodu, emitujc ciepo i wyrzucajc na zewntrz gazy, ktre stopiy nieg i przywrciy
atmosfer. Zapewne nie jest dzieem przypadku, e koniec tego superzlodowacenia zbieg si
w czasie z eksplozj kambryjsk wiosn w historii ycia na Ziemi, aczkolwiek panujce
wwczas warunki zapewne nie przypominay wspczesnej wiosny. W miar ocieplania si
Ziemia przechodzia prawdopodobnie faz najburzliwszej pogody, z huraganami
wywoujcymi fale wysokie jak drapacze chmur i deszczami o nieopisanej intensywnoci26.
W tym czasie robaki, miczaki i inne istoty, ktrych rodowiskiem byy otwory w dnie
oceanu, zapewne nawet nie zauwayy, e na powierzchni co si dzieje, lecz pozostae formy
ycia na Ziemi najprawdopodobniej stany na krawdzi cakowitej zagady. Nasza obecna
wiedza na temat tych odlegych zdarze jest jednak zbyt nika, aby mona cokolwiek
stwierdzi z cakowit pewnoci.
W porwnaniu ze zlodowaceniem ery kriogenicznej ostatnie, czwartorzdowe okresy
lodowcowe wydaj si cakiem niepozorne, cho wedug dzisiejszych standardw byy to
jednak niezmiernie potne masy lodu. Lodowiec Wisconsin, ktry pokrywa wiksz cz

Europy i Ameryki Pnocnej, mia ponad trzy kilometry gruboci w niektrych miejscach i
posuwa si naprzd w tempie 120 metrw na rok. C to musia by za widok! Nawet na
samej krawdzi grubo lodu moga siga 800 metrw. Wyobra sobie cian lodu o takiej
wysokoci. Poza krawdzi na obszarze milionw kilometrw kwadratowych nie byo nic
oprcz lodu oraz nielicznych szczytw najwyszych gr przebijajcych si tu i wdzie przez
powierzchni. Cae kontynenty ugiy si pod t mas lodu i nawet dzisiaj, 12 000 lat po jego
ustpieniu, wci podnosz si do pierwotnej wysokoci. Lodowce nie tylko porozrzucay
gazy i uformoway dugie linie wirowatych form morenowych, lecz cierpliwie przenosiy
cae masy ldowe utworzyy midzy innymi Long Island, Cape Cod i Nantucket.

Trudno si dziwi, e geolodzy przed Agassizem mieli trudnoci z wyobraeniem sobie

monumentalnej zdolnoci lodowcw do przeksztacania krajobrazw.
Odyby lodowce zaczy ponownie naciera, nic mielibymy adnych moliwoci
powstrzymania ich. W 1964 roku jeden z najwikszych lodowcw w Ameryce Pnocnej,
pooony w Zatoce Ksicia Williama na Alasce, uleg najsilniejszemu trzsieniu ziemi, jakie
kiedykolwiek zanotowano na kontynencie 9,2 w skali Richtera. Wzdu uskoku ld unii
si o sze metrw. Wstrzs by tak silny, e wody wystpiy z jezior nawet w Teksasie. A jaki
skutek wywar na lodowcach pokrywajcych Zatok Ksicia Williama? adnego. Lody
zniosy wszystko bez szwanku.
Bardzo dugo panowao przekonanie, e okresy lodowcowe nadchodziy i wycofyway si
stopniowo, w cigu setek tysicy lat. Obecnie wiemy, e zmiany byy znacznie szybsze. Dziki
rdzeniom lodowym z Grenlandii posiadamy dokadny zapis zmian klimatu w cigu ostatnich
100 000 lat. Obraz, ktry si wyania z tego zapisu, wcale nie jest pocieszajcy. Przez wiksz
cz swojej niedawnej historii Ziemia nie bya bynajmniej stabilnym i spokojnym
rodowiskiem, jakiego dowiadczya nasza cywilizacja, lecz raczej szamotaa si gwatownie
midzy okresami ciepa oraz brutalnego chodu.
Pod koniec ostatniego duego zlodowacenia, okoo 12 000 lat temu, Ziemia zacza si
ociepla, i to do gwatownie, po czym raptownie wrcia ostra zima trwajca kolejne 1000
lat. Okres ten zwany jest przez naukowcw dryasem modszym27 (nazwa pochodzi od
arktycznej roliny, dbika, ktra jako jedna z pierwszych zrekolonizowaa ld po ustpieniu
ldolodu; by take okres zwany dryasem starszym, lecz nie tak wyrany). Pod koniec tego
tysicletniego mrozu rednie temperatury ponownie si podniosy, i to o 4 stopnie Celsjusza w
cigu dwudziestu lat. To moe si wydawa niewiele, lecz w istocie oznacza zmian klimatu
od skandynawskiego do rdziemnomorskiego w cigu zaledwie dwudziestu lat. Lokalne
zmiany byy jeszcze bardziej dramatyczne. Grenlandzkie rdzenie lodowe wskazuj e
temperatury wzrosy a o 8 stopni w cigu dziesiciu lat, drastycznie zmieniajc struktur
opadw oraz warunki wegetacji. Nawet na sabo zaludnionej planecie takie zmiany musiay
wywrze potny skutek. Dzisiaj konsekwencje czego takiego trudno sobie w ogle
wyobrazi.
442
Najbardziej niepokojcy jest fakt, c nic mamy najmniejszego pojcia, jakie naturalne
zjawisko potrafi tak szybko zmienia wskazania ziemskiego termometru. Jak zauwaya
Elizabeth Kolbcrt w New Yorkerze": adna znana ani nawet hipotetyczna zewntrzna sia
nic wydaje si zdolna do spowodowania tak silnych i tak raptownych zmian temperatury, na
jakie wskazuj tc rdzenie". Wydaje si, e dziaa tu, jaka potna i straszliwa ptla sprzenia
zwrotnego", pisze dalej Kolbcrt. Gwn rol odgrywaj prawdopodobnie oceany, a waciwie
zmiany oceanicznych prdw, lecz daleko nam jeszcze do penego zrozumienia tych zjawisk.
Wedug jednej z teorii spywajce do mrz olbrzymie iloci wody z topniejcych lodw
spowodoway zmniejszenie zasolenia (i zarazem gstoci) pnocnych stref oceanw, co
zmusio prd zatokowy Golfsztrom do zmiany kierunku na poudnic, niczym
prbujcego unikn kolizji kierowc. Bez dostarczanego przez prd ciepa na pnocnych
szerokociach geograficznych powrciy niskie temperatury. To jednak nie wyjania, dlaczego
1000 lat pniej, gdy Ziemia ponownie zacza si ociepla, Golfsztrom nie skrci ponownie
na poudnie, lecz przynis nam okres niezwykego spokoju, zwany holocencm, ktry trwa do
dzi.
Nie ma powodw do przypuszcze, e ten okres klimatycznej stabilnoci powinien trwa
bardzo dugo. W rzeczywistoci niektre autorytety sdz, e wkrtce czeka nas co znacznie
gorszego. Moe si wprawdzie wydawa, e globalne ocieplenie powinno dziaa jako
poyteczna przeciwwaga dla tendencji Ziemi do powrotu do warunkw waciwych dla

zlodowace, jednak, jak zwraca uwag Kolbert, w obliczu fluktuujcego, nieprzewidywalnego

klimatu ostatni rzecz, jak chciaby zrobi, jest potny, niekontrolowany eksperyment"21.
Istniej nawet sugestie, mimo pozornej sprzecznoci nie pozbawione podstaw, e epoka
lodowcowa moe zosta wywoana przez wzrost temperatury. Opiera si ona na zaoeniu, e
niewielkie ocieplenie przypiesza parowanie, a tym samym zwiksza pokryw chmur, co
prowadzi do wzrostu akumulacji niegu na wysokich szerokociach geograficznych29. W
rzeczywistoci globalne ocieplenie moe, paradoksalnie, prowadzi do potnego ochodzenia
Ameryki Pnocnej oraz pnocnej czci Europy.
Klimat jest rezultatem tak wielu czynnikw wzrostu i spadku stenia dwutlenku wgla,
przesuni kontynentw, aktywnoci Soca, statecznych waha cykli Milankovicia e
rwnie trudno jest poj przesze zdarzenia, jak przewidywa przysze. Wikszo z nich
przekracza
443

J
nasze obecne moliwoci. Wemy jako przykad Antarktyd. Przez ponad 20 milionw lat od
usadowienia na biegunie poudniowym Antarktyda bya pokryta rolinnoci i wolna od lodu.
To po prostu nie powinno by moliwe.
Nie mniej intrygujce s zasigi niektrych pnych gatunkw dinozaurw30. Brytyjski
geolog Stephen Drury zwraca uwag, e lasy w obrbie 10 stopni szerokoci geograficznej od
bieguna pnocnego byy siedliskiem wielkich bestii, cznie z tyranozaurem. To
zadziwiajce pisze Drury poniewa na tych szerokociach co roku jest ciemno przez trzy
miesice". Co wicej, istniej obecnie dowody, e panoway tam ostre zimy. Badania
izotopowe wskazuj, e pod koniec okresu kredowego wok Fairbanks na Alasce panowa
taki sam klimat jak dzisiaj. Co zatem robi tam Tyrannosaurus rex? Albo dokonywa
sezonowych migracji na olbrzymie odlegoci, albo spdza znaczn cz ycia po ciemku w
zaspach nienych. W Australii ktra znajdowaa si wwczas bliej bieguna ni obecnie
migracja do cieplejszej strefy nie bya moliwa31. Pozostaje zagadk, w jaki sposb dinozaury
zdoay przetrwa takie warunki.
Naley pamita, e gdyby lodowce zaczy si ponownie formowa (niezalenie od
przyczyn), to tym razem maj do dyspozycji znacznie wicej wody32. Wielkie Jeziora, Zatoka
Hudsona, niezliczone jeziora Kanady nie zasilay poprzednich zlodowace. Zostay przez nie
utworzone.
Moe si jednak zdarzy, e w nastpnej fazie naszej historii bdziemy raczej topi ld, a
nie produkowa go. Gdyby wszystkie lodowce na Ziemi ulegy stopieniu, poziom mrz
wzrsby o 60 metrw na wysoko dwudziestopitrowego wieowca i kade
nadmorskie miasto zostaoby zatopione. Bardziej prawdopodobny, przynajmniej na krtk
met, jest rozpad lodowca Antarktydy Zachodniej. W cigu ostatnich 50 lat temperatura wody
wok niego wzrosa o 2,5 stopnia Celsjusza, powodujc dramatyczne przyspieszenie
topnienia lodowca. Ze wzgldu na geologi okolicznych mrz cakiem moliwy jest raptowny
rozpad caego lodowca. Gdyby tak si stao, redni globalny poziom mrz wzrsby bardzo
szybko o cztery i p do szeciu metrw33.
Zadziwiajce, lecz prawdziwe jest to, e nie wiemy, ktry scenariusz przyszoci jest
bardziej prawdopodobny: eony paraliujcego mrozu czy rwnie dugotrwaa epoka
wilgotnych upaw. Jedno jest pewne: yjemy na ostrzu noa.
Tak si skada, e na dusz met okresy lodowcowe wcale nie s takie
ze dla planety. Lodowce krusz skay, zostawiajc nowe warstwy bogatej gleby, obi i
zasilaj w wie wod jeziora, stwarzajc rodowiska obfitujce w skadniki odywcze dla
setek gatunkw ywych istot. Wymuszaj migracje i podtrzymuj dynamik planety. Jak
zauway Tim Flannery: Wystarczy zada kontynentowi tylko jedno pytanie, aby pozna los
jego mieszkacw: Czy miae dobry okres lodowcowy?"M Pamitajc o tym, zajmijmy si
teraz gatunkiem map, ktre miay za sob takie dowiadczenie.

Rozdzia 28
TAJEMNICZE DWUNONE ISTOTY
Tu przed Boym Narodzeniem 1887 roku mody holenderski lekarz
0 raczej nieholenderskim nazwisku Marie Eugene Franois Thomas Dubois* przyby na
Sumatr, nalec wwczas do Holenderskich Indii Wschodnich, z zamiarem znalezienia
szcztkw najwczeniejszych ludzi na Ziemi1.
Byo to do niezwyke przedsiwzicie, i to z kilku powodw. Po pierwsze, nikt wczeniej
nie szuka koci dawnych ludzi. Wszystko, co dotychczas znaleziono, byo dzieem przypadku.
Po drugie, edukacja Dubois nie wskazywaa, e jest on idealnym kandydatem. By z
wyksztacenia anatomem i nie mia przygotowania paleontologicznego. Nie istnia aden
szczeglny powd do przypuszcze, e poszukiwania naley prowadzi akurat w Indiach
Wschodnich. Logika wydawaa si wskazywa, e jeeli w ogle co uda si znale, to raczej
na duym i dugo zaludnionym ldzie, a nie na wzgldnie maym obszarze archipelagu. Dubois
wybra Indie Wschodnie ze wzgldu na moliwo zatrudnienia, natomiast w kontekcie
poszukiwa kierowa si raczej przeczuciem, aczkolwiek wiedzia take, e na Sumatrze jest
mnstwo jaski. Wikszo uprzednio odkrytych szcztkw hominidw znaleziono wanie w
jaskiniach**. Najbar
* Dubois pochodzi z miejscowoci Eijsden pooonej w pobliu granicy z francuskojzyczn czci Belgii.
Czowiek naley do rodziny Hominidae. Do hominidw zalicza si wszystkie istoty
(cznie z wymarymi), ktre s z nami spokrewnione bliej ni wspczesne szympansy.
Natomiast mapy tworz rodzin zwan Pongidae. Wielu naukowcw uwaa, e szympansy,
goryle i orangutany powinny zosta wczone do rodziny Hominidae, a ludzie
1
szympansy powinny tworzy podrodzin zwan Homininae. W rezultacie istoty zwane
hominidami w tym nowym ukadzie stayby si homininami (Leakey i inni badacze upieraj si
przy tych okreleniach). Hominoidea jest nadrodzin, do ktrej nale mapy i my.
dziej niezwykym w istocie graniczcym z cudem aspektem caej tej historii jest fakt, e
Dubois znalaz to, czego szuka.
W momencie, gdy Dubois powzi plan poszukiwa brakujcego ogniwa, dane
wykopaliskowe dotyczce ludzi byy bardzo nieliczne. Skadao si na nie: pi
niekompletnych szkieletw neandertalczykw, jedna ko szczkowa niepewnego
pochodzenia oraz p tuzina osobnikw z okresu lodowcowego, znalezionych przez
pracownikw kolei w jaskini pooonej w klifie zwanym Cro-Magnon2, w pobliu Les Eyzies
we Francji. Najlepiej zachowany szkielet neandertalczyka spoczywa nierozpoznany na pce
w Londynie. Zosta przypadkowo znaleziony w 1848 roku w Gibraltarze, w wyniku
odstrzelenia skay w kamienioomie (wic fakt, e si zachowa, take naley uzna za
przypadek), lecz nikt, niestety, nie zorientowa si, co reprezentowa. Po pobienej prezentacji
na posiedzeniu Gibraltar Scientific Society zosta przekazany do Hunterian Museum, gdzie
przebywa nie niepokojony przez ponad p wieku. Jego pierwszy formalny opis sporzdzi
dopiero w 1907 roku niejaki William Sollas, geolog niezbyt kompetentny w anatomii"3.
W rezultacie palma pierwszestwa oraz prawo nadania nazwy przypady w udziale dolinie
Neander4 w Niemczech. Niesamowity zbieg okolicznoci sprawi, e lokalizacja znaleziska
doskonale pasowaa do nazwy neander znaczy po grecku nowy czowiek". W 1856 roku
pracownicy innego kamienioomu, tym razem w klifie nad rzek Diissel, znaleli dziwnie
wygldajce koci, ktre przekazali nauczycielowi lokalnej szkoy, znanemu z
zainteresowania zjawiskami wystpujcymi w naturze. Nauczyciel, Johann Karl Fuhlrott,
zorientowa si, e ma do czynienia z nowym typem czowieka, aczkolwiek przez duszy czas
trwaa dysputa, czym waciwie by ten czowiek.

Wielu nie wierzyo, e koci neandertalczyka byy rzeczywicie bardzo stare. August
Mayer, wpywowy profesor uniwersytetu w Bonn, twierdzi, e naleay do kozackiego
onierza, ktry zosta ranny w czasie walk w Niemczech w 1814 roku, po czym przeczoga
si do jaskini, w ktrej dokona ywota. Gdy sugestia Mayera dotara do Anglii, T.H. Huxley
zwrci uwag, e miertelnie ranny onierz wspi si 20 metrw w gr klifu, rozebra si,
pozby ubrania oraz rzeczy osobistych, zamkn wejcie do jaskini, po czym sam siebie
pochowa pod pmetrow warstw ziemi5. Inny antropolog, zastanawiajc si nad masywnym
ksztatem ukw brwiowych neandertalczyka, zasugerowa, e przyczyn mg by
dugotrway grymas

twarzy wynikajcy z blu w le zronitym przedramieniu. (Prbujc zdyskredytowa ide

wczesnych ludzi, niektre autorytety byy skonne dopuci najbardziej osobliwe wyjanienia.
Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Dubois wyrusza na Sumatr, w Prigueux znaleziono
szkielet, ktry uznano za szcztki Eskimosa. Nigdy nie zostaa jednak w zadowalajcy sposb
wyjaniona kwestia, skd waciwie wzi si Eskimos w poudniowej Francji. W
rzeczywistoci by to wczesny kromanioczyk).
W takich mniej wicej okolicznociach Dubois zacz swoje poszukiwania koci dawnych
ludzi. Do prac wykopaliskowych wykorzystywa pidziesiciu skazacw, ktrych
wypoyczyy mu holenderskie wadze6. Najpierw pracowali na Sumatrze, aby po roku
przenie si na Jaw. W 1891 roku Dubois a raczej jego ludzie, bo on sam rzadko
odwiedza stanowiska wykopaliskowe jr- znalaz kalot (sklepienie) czaszki, obecnie znanej
jako czaszka z Trinil. Znaleziony fragment posiada wyrane cechy wskazujce, e jego
waciciel wprawdzie rni si od czowieka, lecz mia znacznie wikszy mzg ni mapa.
Dubois nazwa go Anthropithecus erectus (pniej z przyczyn technicznych zmieniono nazw
na Pithecan- thropus erectus) i uzna za brakujce ogniwo midzy mapami i ludmi.
Znalezisko szybko stao si znane jako czowiek jawajski". Obecnie nazywamy go Homo
erectus.
W nastpnym roku poszukiwacze Dubois znaleli prawie kompletn ko udow ktra
bya zadziwiajco podobna do koci wspczesnego czowieka. Wielu antropologw sdzio,
e to rzeczywicie jest wspczesna ko i e nie ma nic wsplnego z czowiekiem jawajskim7.
Jeeli istotnie naleaa do Homo erectus, to nie przypominaa adnej innej koci znalezionej w
pniejszym okresie8. Niemniej Dubois na jej podstawie wy- dedukowa jak si okazao,
poprawnie e Pithecanthropus by dwunony. Dubois stworzy take dysponujc
wycznie fragmentem mzgoczaszki oraz jednym zbem kompletny model czaszki, ktry
rwnie okaza si niesamowicie dokadny9.
W 1895 roku Dubois wrci do Europy, oczekujc entuzjastycznego przyjcia. W
rzeczywistoci spotka si z dokadnie odwrotn reakcj Wikszoci naukowcw nie
spodobay si ani jego konkluzje, ani arogancki sposb ich prezentowania. Ich zdaniem
znaleziona przez Dubois czaszka naleaa do mapy, prawdopodobnie gibona, a nie do adnego
wczesnego czowieka. Aby zdoby poparcie, w 1897 roku Dubois zaprosi wybitnego anatoma
z uniwersytetu w Strasburgu, Gustava Schwalbego,
aby wykona odlew znalezionego fragmentu czaszki. W rezultacie Schwal- be wyda
monografi, ktra spotkaa si ze znacznie przychylniejsz reakcj ni cokolwiek, co napisa
sam Dubois10. Nastpnie Schwalbe wygosi seri objazdowych wykadw, w trakcie ktrych
publiczno przyjmowaa go tak pozytywnie, jakby to on sam dokona odkrycia. Zaskoczony i
rozgoryczony Dubois wycofa si cakowicie. Obj posad profesora geologii na
uniwersytecie w Amsterdamie i przez nastpne dwadziecia lat nie pozwoli nikomu dotkn
swoich cennych znalezisk. Zmar w 1940 roku, do koca nie pogodziwszy si z porak.
Mniej wicej w tym samym czasie, lecz na drugim kocu wiata, dokonano kolejnego
znaleziska. Pod koniec 1924 roku Raymondowi Dartowi, pochodzcemu z Australii
specjalicie od anatomii, pracujcemu na uniwersytecie Witwatersrand w Johannesburgu,
przysano ma lecz prawie kompletn czaszk dziecka, z nienaruszon twarz doln szczk
oraz mzgiem a raczej jego naturalnym odlewem w postaci skamieliny wypeniajcej
pustk po tkance mzgowej pochodzc z kamienioomu pooonego na granicy pustyni
Kalahari, w miejscu zwanym Taung. Dart natychmiast si zorientowa, e czaszka z Taung nie
naley do gatunku Homo erectus, jak koci czowieka jawajskiego znalezione przez Dubois,
lecz do istoty wczeniejszej, bardziej zblionej do map". Dart okreli jej wiek na dwa miliony
lat i nazwa j Australopithecus africanus, czyli poudniowy mapolud z Afryki". W raporcie
wysanym do Natur" Dart okreli szcztki z Taung jako zaskakujco ludzkie" i

zasugerowa potrzeb stworzenia cakiem nowej rodziny, Homo simiadae (mapo-ludzie"), do

ktrej naleaoby przypisa waciciela znalezionej czaszki.
Autorytety okazay si jeszcze mniej przychylnie nastawione do Darta ni uprzednio do
Dubois. Ekspertw irytowao niemal wszystko w jego teorii a raczej niemal wszystko, co
miao zwizek z samym Dartem. Po pierwsze, okaza godn ubolewania zarozumiao,
wykonujc analiz osobicie, zamiast zwrci si o pomoc do wiatowych ekspertw. Nawet
wybrana przez niego nazwa, Australopithecus, dowodzia braku wyksztacenia, gdy czya
greckie i aciskie korzenie. Przede wszystkim jednak jego wnioski byy jawnie sprzeczne z
powszechnie akceptowan wiedz. Panowao przekonanie, e ludzie oddzielili si od map co
najmniej 15 milionw lat temu w Azji. Gdyby pierwszy czowiek narodzi si w Afryce, to

bylibymy negroidalnym gatunkiem, na lito bosk! Dla wczesnych badaczy twierdzenia

Darta brzmiay mniej wicej tak, jakby dzisiaj kto ogosi, e znalaz koci ludzkich przodkw
na przykad w Missouri. Nie pasoway do wczesnej wiedzy.
Jedynym zwolennikiem Darta by Robert Broom, pochodzcy ze Szkocji lekarz i
paleontolog, osobnik o wybitnym intelekcie i wyjtkowo ekscentrycznej naturze. Kiedy tylko
pozwalaa na to pogoda, Broom mia zwyczaj prowadzi prace polowe nago, co czsto mu si
zdarzao. By take znany z dokonywania problematycznych eksperymentw na swoich
uboszych i bardziej ulegych pacjentach. Gdy pacjenci umierali, co take czsto si zdarzao,
ciaa niektrych z nich chowa w swoim ogrodzie, aby pniej wykopywa je do prowadzenia
bada12.
Broom by take uznanym paleontologiem i kiedy mieszka w Afryce Poudniowej, mia
okazj osobicie zbada czaszk z Taung. Natychmiast zorientowa si, e byo to wane
odkrycie, tak jak sdzi sam Dart, i energicznie opowiedzia si po jego stronie. Nie przynioso
to jednak adnego skutku. Przez nastpne pidziesit lat panowao przekonanie, e dziecko z
Taung byo map i niczym wicej. W wikszoci podrcznikw nie byo o nim nawet
wzmianki. Dart spdzi pi lat na pisaniu monografii, lecz nie mg znale nikogo, kto
chciaby j opublikowa13. W kocu da sobie spokj z publikacj (lecz nadal zajmowa si
poszukiwaniem wykopalisk). Przez cae lata czaszka z Taung dzisiaj uwaana za jeden z
najcenniejszych skarbw antropologii penia funkcj przycisku do papieru na biurku
kolegi14.
Gdy w 1924 roku Dart ogosi swe odkrycie, znane byy tylko cztery kategorie dawnych
hominidw Homo heidelbergetisis, Homo rhodesien- sis, neandertalczyk oraz czowiek
jawajski odkryty przez Dubois lecz niebawem miay w tej kwestii zaj due zmiany.
Zaczo si w Chinach, gdzie utalentowany kanadyjski amator, David- son Black, zacz
si rozglda w okolicy miejscowoci Zhoukoudian, na wzgrzu zwanym Gr Smokw, ktre
byo znane i czsto odwiedzane przez poszukiwaczy starych koci. Chiczycy niestety nie
szukali tam koci, aby poddawa je badaniom paleontologicznym, lecz meli je na proszek, z
ktrego sporzdzali lekarstwa. Moemy tylko zgadywa, ile bezcennych szcztkw Homo
erectus skoczyo jako chiskie medykamenty. W momencie gdy przyby tam Black, miejsce
to byo ju do ogoocone, lecz zdoa znale pojedynczy zb trzonowy, na podstawie
ktrego ogosi
odkrycie Sinanthropus pekinensis, ktry szybko sta si znany jako czowiek pekiski"15.
W wyniku stara Blacka podjto bardziej szczegowe prace wykopaliskowe i znaleziono
wicej koci. Niestety, wszystkie przepady dzie po japoskim ataku na Pearl Harbor w 1941
roku, gdy oddzia amerykaskiej piechoty morskiej, prbujc przerzuci znalezione (a take
wasne) koci poza granice kraju, zosta schwytany i uwiziony przez Japoczykw. Widzc,
e skrzynie nie zawieraj niczego oprcz koci, japoscy onierze zostawili je przy drodze.
Wtedy ostatni raz je widziano.
Tymczasem na Jawie, dawnym terenie Dubois, zesp poszukiwaczy kierowany przez
Ralpha von Koenigswalda znalaz kolejn grup wczesnych ludzi, nazwan ludmi znad rzeki
Solo", od miejsca, w ktrym znaleziono szcztki w Ngandong. Odkrycia Koenigswalda byyby
jeszcze bardziej imponujce, gdyby nie pewien taktyczny bd, z ktrego zbyt pno zda sobie
spraw. Ofiarowa on tubylcom dziesi centw za kad dostarczon ko hominida, po czym
z przeraeniem odkry, e poszukiwacze z entuzjazmem tn due koci na mae kawaki, aby
zmaksymalizowa swoje dochody16.
W nastpnych latach znajdowano i identyfikowano coraz wicej koci, a wraz z nimi
pojawi si zalew nowych nazwHomo aurignacensis, Australopithecus transvaalensis,
Paranthropus crassidens, Zinjanthropus boisei i wiele innych. Niemal w kadym przypadku
wraz z nownazwpo- jawia si zarwno nowy rodzaj, jak i nowy gatunek. W latach pidzie-

sitych liczba nazwanych typw hominidw wyranie przekroczya setk. Zamieszanie

dodatkowo powiksza fakt, e poszczeglne formy sukcesywnie zmieniay nazwy, w miar
jak paleoantropolodzy przeksztacali, udoskonalali i spierali si o klasyfikacje. Ludzie znad
rzeki Solo" byli w rnych momentach znani jako Homo soloensis, Homo primigenius
asiaticus, Homo neanderthalensis soloensis, Homo sapiens soloensis, Homo erectus erectus i
ostatecznie Homo erectus,7.
Prbujc zaprowadzi jaki porzdek, w 1960 roku F. Clark Howell z University of
Chicago, kierujc si ogoszonymi dziesi lat wczeniej sugestiami Ernsta Mayra i innych
badaczy, zaproponowa zmniejszenie liczby rodzajw do zaledwie dwch Australopithecus
oraz Homo i uzgodnienie niektrych nazw gatunkowych18. Czowiek jawajski oraz
czowiek pekiski zostali sklasyfikowani wsplnie jako Homo erectus. W wiecie hominidw
na pewien czas zapanowa porzdek, lecz nie trwa dugo.

Po upywie dekady wzgldnego spokoju paleoantropologia wesza w kolejn faz szybkich

i licznych odkry, ktra na razie wydaje si nie mie koca. Lata szedziesite day wiatu
gatunek Homo habilis, przez niektrych uwaany za brakujce ogniwo midzy ludmi i
mapami, lecz przez innych w ogle nie traktowany jako oddzielny gatunek. Nastpnie
przyszy (midzy innymi) Homo ergaster, Homo louisleakeyi, Homo ru- dolfensis, Homo
microcranus oraz Homo antecessor, a take horda austra- lopitekw: A. afarensis, A. praegens,
A. ramidus, A. walkeri, A. anamensis i wiele innych. W dzisiejszej literaturze rozpoznawane
jest dwadziecia typw hominidw. Niestety, niemal adna para ekspertw nie uznaje tej samej
dwudziestki.
Niektrzy nadal uwaaj, e istniej dwa rodzaje hominidw zasugerowane przez Howella
w 1960 roku. Inni umieszczaj niektre gatunki au- stralopitekw w oddzielnym rodzaju,
zwanym Paranthropus, a jeszcze inni dodaj wczeniejsz grup zwan Ardipithecus.
Niektrzy doczaj praegens do Australopithecus, inni umieszczaj go w oddzielnej kategorii,
Homo antiguus, lecz wikszo w ogle nie uznaje praegens za odrbny gatunek. adna
nadrzdna wadza nie administruje tymi sprawami. Akceptacja kadej nazwy nastpuje przez
konsensus, ktrego czsto brakuje.
Paradoksalnie problem w znacznej czci wynika z niedostatku dowodw. Od pocztku
czasu kilka miliardw ludzkich (lub czekopodobnych) istot yo na Ziemi i dodao swoj
czstk genetycznej zmiennoci do oglnoludzkich zasobw. Mimo tej ogromnej liczby caa
wiedza na temat ludzkiej prehistorii opiera si na szcztkach, niekiedy niezwykle fragmentarycznych, okoo 5000 osobnikw19. Mgby ich wszystkich pomieci w takswce
bagaowej, gdyby ich upcha z odpowiednim brakiem szacunku"20 odpowiedzia an
Tattersall, brodaty i przyjazny kustosz American Museum of Natural History w Nowym Jorku,
gdy zapytaem go o rozmiary wiatowego archiwum hominidw i wczesnych ludzi.
Niedostatek nie byby tak dotkliwy, gdyby koci byy rwnomiernie rozoone w czasie i
przestrzeni, lecz oczywicie tak nie jest. Odkrycia s przypadkowe i nierzadko zwodnicze.
Homo erectus mieszka na Ziemi przez ponad milion lat na obszarze sigajcym od
atlantyckiego brzegu Europy po pacyficzn granic Chin, lecz gdybymy przywrcili do ycia
wszystkich osobnikw z gatunku Homo erectus, ktrych niegdysiejsze istnienie potwierdzaj
obecnie istniejce dowody, nie wypeniliby nawet jednego autobusu. Homo habilis pozostawi
jeszcze mniej ladw: zaledwie
dwa niekompletne szkielety oraz troch koci koczyn. Co tak krtkotrwaego jak nasza
cywilizacja niemal z ca pewnoci nie zostaoby w ogle rozpoznane na podstawie
wykopalisk.
W Europie opisuje dla ilustracji Tattersall masz czaszki hominidw w Gruzji,
datowane na okoo 1,7 milionw lat temu, lecz pniej przez prawie milion lat nie ma nic, po
czym pojawiaj si szcztki w Hiszpanii, na drugim kocu kontynentu, nastpnie znowu jest
przerwa trwajca kolejne 300 000 lat i pojawia si Homo heidelbergensis w Niemczech, a
aden z nich wygldem nie przypomina pozostaych.Tattersall si umiecha. I z takich
fragmentarycznych dowodw prbujemy odtworzy historie tych wszystkich gatunkw. To
do ambitny zamiar. W rzeczywistoci bardzo niewiele wiemy o zwizkach midzy rnymi
dawnymi gatunkami ktre prowadziy do nas, a ktre stanowiy ewolucyjne lepe uliczki.
Niektre prawdopodobnie w ogle nie powinny by uwaane za odrbne gatunki".
To wanie ze wzgldu na szczupo danych wykopaliskowych kade nowe odkrycie
wyglda tak odmiennie od pozostaych. Gdybymy mieli dziesitki tysicy szkieletw
rwnomiernie rozoonych w regularnych odstpach czasu moglibymy obserwowa wicej
porednich etapw. Nowe gatunki nie pojawiaj si natychmiastowo, jak wydaj si
sugerowa obecnie istniejce dane wykopaliskowe, lecz stanowi rezultat stopniowych
przeksztace innych istniejcych gatunkw. Im bliej punktu dywergencji, tym wiksze

podobiestwa, co powoduje, e odrnienie pnego Homo erectus od wczesnego Homo

sapiens staje si wyjtkowo trudne, a niekiedy wrcz niemoliwe, poniewa dany okaz moe
by rwnoczenie jednym i drugim albo adnym z nich. Podobne wtpliwoci pojawiaj si
czsto w przypadkach identyfikacji niekompletnych szcztkw na przykad przy decyzji,
czy dana ko reprezentuje samic Australopithecus boisei czy samca Homo habilis.
Przy tak duej niepewnoci naukowcy czsto musz wyciga wnioski na podstawie
innych obiektw znalezionych w pobliu, aczkolwiek niewiele si to rni od zgadywania. Jak
zauwayli Alan Walker i Pat Shipman, jeeli skoreluje si odkrycia dawnych narzdzi z
gatunkami istot najczciej znajdowanych w pobliu, nasuwa si nieodparty wniosek, e
pierwotne narzdzia stanowiy w przewaajcej wikszoci dzieo antylop21.
Prawdopodobnie nic nie ilustruje lepiej caego tego zamieszania ni liczne sprzecznoci
dotyczce Homo habilis. Najkrcej rzecz ujmujc, ko

ci Homo habilis nie skadaj si w adn sensown cao. Gdy uoy si je w chronologicznej
kolejnoci, okazuje si, e samce i samice ewoluoway w innym tempie i w przeciwnych
kierunkach: wraz z upywem czasu samce staway si mniej podobne do map, a bardziej do
czowieka, natomiast samice z tego samego okresu zmieniay si w sensie podobiestwa
od czowieka do mapy22. Niektrzy eksperci w ogle nie traktuj Homo habilis jako powanej
kategorii. Tattersall oraz jego kolega Jeffrey Schwartz uwaaj go za midzygatunkowy kosz
na mieci"23, do ktrego wszystkie niepasujce koci mogby wygodnie zmiecione". Nawet
ci naukowcy, ktrzy uznaj/fomo habilis za niezaleny gatunek, nie s zgodni co do tego, czy
naley on do tego samego rodzaju co my, czy raczej do bocznej gazi, ktra wymara.
Ostatni, lecz zapewne najwaniejszy czynnik stanowi ludzka natura. Naukowcy maj
naturaln tendencj do interpretowania swoich odkry w taki sposb, jaki najbardziej sprzyja
ich zawodowej pozycji. Niezwykle rzadko si zdarza, aby paleontolog ogosi, e odkry
stanowisko pene koci, lecz nie ma wrd nich niczego, czym warto by si ekscytowa. Jak
skromnie zauway John Reader w ksice MissingLint To zadziwiajce, jak czsto pierwsza
interpretacja nowych dowodw potwierdza uprzedzenia ich odkrywcy"24.
To wszystko zostawia oczywicie mnstwo miejsca dla sporw, a adna grupa ludzi nie
lubi si bardziej spiera ni paleoantropolodzy. ,A ze wszystkich dziedzin nauki
paleoantropologia prawdopodobnie moe si pochwali najwikszym przydziaem wybujaego
ego"25 mwi autor niedawno wydanej ksiki Java Man, ktrej dugie, nieco bezkrytyczne
fragmenty stanowi ze szczerego serca pync krytyk kolegw po fachu, w szczeglnoci
Donalda Johansona, byego bliskiego wsppracownika autora.
Tak wic, nie liczc tego, e z pewnoci mielimy jak prehistori, niewiele mona
powiedzie o ludzkiej prehistorii, nie ryzykujc, e kto gdzie to podway. Biorc pod uwag
powysze zastrzeenie, podsumujmy wszystko, co wiemy i uwaamy za pewne w kwestii tego,
czym jestemy i skd pochodzimy. Wyglda to mniej wicej tak.
Przez pierwsze 99,99999 procent naszej historii bylimy w tej samej linii genealogicznej co
szympansy26. Niemal nic nie wiadomo o prehistoni
szympansw, lecz czymkolwiek byli ich przodkowie, byli take naszymi przodkami.
Rozstalimy si okoo 7 milionw lat temu. Grupa nowych istot wyonia si z tropikalnych
lasw Afryki i zacza si przemieszcza na otwarte sawanny.
Byy to australopiteki, ktre przez nastpne 5 milionw lat stanowiy dominujcy na
wiecie gatunek hominidw (australis oznacza po acinie poudniowy" i w tym kontekcie nie
ma nic wsplnego z Australi). Australopiteki miay kilka odmian. Niektre byy smuke i
drobne, jak odkryte przez Raymonda Darta dziecko z Taung, inne byy nieco mocniej zbudowane, wszystkie jednak potrafiy porusza si na dwch koczynach. Niektre z tych
gatunkw istniay ponad milion lat, inne zaledwie kilkaset tysicy, lecz warto pamita, e
nawet te, ktre przetrway najkrcej, miay historie wielokrotnie dusze od tego, co my
dotychczas osignlimy.
Najsynniejszy na wiecie hominid zosta odkryty w 1974 roku w formacji skalnej Hadar w
Etiopii przez zesp Donalda Johansona. Liczcy 3,18 miliona lat szkielet australopiteka,
formalnie nazwany AL 288-1 (od Afar Locality" zapadlisko Afar w Etiopii), jest lepiej
znany jako Lucy, od tytuu piosenki Beatlesw Lucy in the Sky with Diamonds. Johanson,
ktry nigdy nie wtpi, e Lucy stanowia wane odkrycie, stwierdzi, e ona jest naszym
najdawniejszym przodkiem, brakujcym ogniwem midzy map i czowiekiem"27.
Lucy bya niewysoka mierzya zaledwie okoo metra. Umiaa chodzi na dwch
koczynach, aczkolwiek jej sprawno w dwunonym poruszaniu si stanowi kwesti sporn.
Niewtpliwie umiaa take si wspina. Poza tym nie wiemy o niej niemal nic. Znaleziono
tylko niewielkie fragmenty jej czaszki, wic niewiele mona powiedzie o rozmiarach mzgu,
aczkolwiek zachowane fragmenty wydaj si sugerowa, e by may. Wikszo ksiek

opisuje szkielet Lucy jako kompletny w 40 procentach, niektre mwi o poowie, a publikacja
American Museum of Natural History o dwch trzecich. W serialu telewizji BBC Ape Man
okrelono go nawet jako kompletny szkielet", mimo e rwnoczenie pokazano na wizji co,
co mogo udawa wszystko, tylko nie kompletny szkielet.
Ludzki szkielet skada si z 206 koci, lecz wiele z nich wystpuje w dwch
egzemplarzach. Jeeli znajdziesz lew ko udow, to nie musisz szuka prawej, aby pozna
jej rozmiary i ksztat. Po odrzuceniu wszystkich nadmiarowych koci zostaje 120 tak zwany
pszkielet. Uwzgldniajc taki system liczeniai przy zaoeniu, e nawet najmniejszy
fragment po

traktuje si jako pen ko Lucy stanowi zaledwie 28 procent pszkie- letu (i tylko 20
procent penego szkieletu).
W ksice Wisdom of the Bones Alan Walker wspomina, jak niegdy zapyta Johansona,
skd wzio si to 40 procent. Johanson rezolutnie odpowiedzia, e odj 106 koci rk i
stp28ktre stanowi ponad poow cakowitej liczby, i to bardzo istotn poow, jak mona
sdzi, skoro gwnym, definiujcym atrybutem Lucy byo uycie tych rk i stp w zmieniajcym si rodowisku. Tak czy inaczej, wiemy znacznie mniej na temat Lucy, ni si
powszechnie sdzi. Nie jest pewne nawet, czy bya samic. Jej pe okrelono wycznie na
podstawie jej niewielkiego wzrostu.
Dwa lata po odkryciu Lucy Mary Leakey odkrya w Laetoli w Tanzanii lady stp
pozostawione przez dwa osobniki nalece w kadym razie takie s przypuszczenia do
tej samej rodziny hominidw. Siady powstay, gdy dwoje australopitekw przeszo przez
warstw mikkiego tufu mulistego popiou, ktry pozosta po erupcji wulkanu. Popi
stwardnia, zachowujc odciski stp na odcinku ponad 23 metrw.
W American Museum of Natural History w Nowym Jorku znajduje si intrygujca diorama
przedstawiajca moment, w ktrym powstay te lady ; naturalnych rozmiarw samca oraz
samic idcych obok siebie przez afrykaski paskowy. S owosione i ksztatem
przypominaj szympansy, lecz z ich postawy i sposobu chodzenia emanuje co ludzkiego.
Najbardziej uderzajce w tym obrazie jest to, e samiec obejmuje samic ochronnym gestem
lewej rki, sugerujcym silny zwizek emocjonalny.
Obraz jest tak przekonujcy, e atwo przeoczy fakt, i wszystko oprcz samych ladw
stp stanowi wytwr wyobrani. Niemal kady aspekt tych dwch postaci stopie
owosienia, ksztat twarzy (czy mieli nosy jak u szympansa czy bardziej zblione do nosa
czowieka), wyraz twarzy, kolor skry, rozmiar i ksztat piersi u samicyjest z koniecznoci
oparty na przypuszczeniach. Nie moemy nawet stwierdzi, e byli par. lady, ktre
przypisujemy samicy, mogo w rzeczywistoci pozostawi dziecko. Nie mamy pewnoci, czy
byli australopitekami. Zakadamy, e byy to australopiteki, poniewa nie mamy adnych
innych kandydatw.
Syszaem, e zostali ustawieni w taki sposb, poniewa w trakcie konstruowania dioramy
figura samicy cigle si przewracaa, lecz an Tattersall ze miechem zaprzecza. Nie wiemy
oczywicie, czy samiec
obejmowa samic, czy nie, lecz na podstawie pomiarw odlegoci ladw wiemy, e szli
obok siebie i to do blisko na tyle blisko, e mogli si dotyka. Znajdowali si na odkrytym
obszarze, wic mogli czu si niepewnie. Dlatego prbowalimy da im nieco przestraszony
wyraz twarzy".
Zapytaem go, czy nie uwaa, e autorzy rekonstrukcji pozwolili sobie na nieco zbyt duy
margines dowolnoci. To zawsze jest problemem przy wszelkich prbach odtworzenia
przeszoci zgodzi si skwapliwie. Nie masz pojcia, ile dyskusji potrafi wywoa
kwestia, czy neandertalczycy mieli uki brwiowe czy nie. Tak samo byo z figurami istot z
Laetoli. Nie znamy oczywicie zbyt wielu szczegw, lecz moemy pokaza ich rozmiary,
postaw, a take przyj pewne rozsdne zaoenia na temat ich wygldu. Gdybym mia to
robi od nowa, prawdopodobnie nadabym im nieco bardziej mapi, a mniej ludzki wygld. Te
istoty nie byy ludmi. To byy dwunone mapy".
Jeszcze do niedawna panowao przekonanie, e jestemy potomkami Lucy oraz istot z
Laetoli, lecz obecnie wielu ekspertw zaczyna mie wtpliwoci. Pewne cechy fizyczne (na
przykad zby) sugeruj wprawdzie moliwo istnienia zwizku midzy nimi i nami, lecz inne
elementy anatomii au- stralopiteka s bardziej kopotliwe. W ksice Extinct Humans
Tattersall i Schwartz zwracaj uwag, e grna cz koci udowej czowieka jest bardziej

podobna do koci udowej mapy ni australopiteka. Jeeli Lucy stanowi ogniwo czce mapy
i ludzi, to znaczy, e przez milion lat mielimy ko udow australopiteka, po czym w
nastpnej fazie naszej ewolucji ko wrcia do mapiego ksztatu. Autorzy ksiki sdz, e
Lucy nie tylko nie bya naszym przodkiem, ale take nie bya typem wdrowca.
Sposb poruszania si Lucy i jej krewniakw w niczym nie przypomina lokomocji
wspczesnego czowieka"29 twierdzi Tattersall. Tylko wtedy, gdy musiay przemieszcza
si midzy nadrzewnymi rodowiskami, hominidy poruszay si na dwch koczynach,
zmuszone do tego przez ich wasn anatomi"30. Johanson nie zgadza si z tym pogldem.
Ze wzgldu na ksztat bioder Lucy oraz ukad mini miednicy wspinanie si na drzewa byo
dla niej rwnie trudne jak dla wspczesnego czowieka"3' - napisa.
Sprawy jeszcze bardziej si skomplikoway w latach 2001 i 2002, gdy odkryto cztery
nowe, niezwyke okazy. Jednego z nich Meave Leakey, czonkini synnej rodziny
poszukiwaczy wykopalisk, znalaza nad jeziorem Turkana w Kenii i nazwaa go
Kenyanthropus platyops32 (kenijsk

pask twarz"). Pochodzi on mniej wicej z tego samego okresu co Lucy. Wraz z jego
odkryciem pojawia si hipoteza, e to on moe by naszym przodkiem, a Lucy jedynie boczn
wymar gazi. W 2001 roku zosta take odkryty Ardipithecus ramidus kadabba, datowany
na okoo 5,2 do 5,8 miliona lat, oraz Orrorin tugenensis, liczcy 6 milionw lat. Przez krtk
chwil by to najstarszy znany hominid33. W lecie 2002 roku francuski zesp pracujcy na
pustyni Djurab w Czadzie (na terenie, gdzie dotychczas nie odkryto adnych archaicznych
koci) znalaz hominida liczcego prawie 7 milionw lat34. Odkrywcy nazwali go
Sahelanthropus tchadensis (niektrzy krytycy sdz, e nie by to hominid, lecz wczesna
mapa, i powinien zosta nazwany Sahelpithecus3S). Byy to wczesne, do prymitywne istoty,
jednak chodziy w wyprostowanej postawie i robiy to znacznie dawniej, ni do tej pory
sdzono.
Dwunono stanowi wymagajc i ryzykown strategi. Wie si z przeksztaceniem
miednicy w taki sposb, aby moga unie cay ciar gmej czci ciaa. Aby zachowa
odpowiedni wytrzymao, kana rodny u samicy musi by do wski, co powoduje dwie
istotne, natychmiastowe konsekwencje oraz jedn dugofalow. Po pierwsze, oznacza to silne
ble porodowe u kadej rodzcej matki oraz znaczne zwikszenie miertelnoci matek i
noworodkw. Po drugie, jeeli gowa noworodka ma si przecisn przez wski kana rodny,
dziecko musi si rodzi wtedy, gdy jego mzg jest wci niewielki, co oznacza, e w
momencie narodzin jest cakowicie bezradne. Oznacza to dugi okres opieki matki nad
dzieckiem i w konsekwencji take silne, dugotrwae zwizki midzy samcami i samicami.
To wszystko jest dostatecznie trudne do zrealizowania, gdy jeste intelektualnym
prymusem caej planety. Dla maego, sabego australopiteka, z mzgiem wielkoci
pomaraczy*, ryzyko musiao by ogromne36.
Dlaczego zatem Lucy i jej krewniacy zeszli z drzew i wyszli z lasu? Prawdopodobnie nie
mieli wyboru. Stopniowe wynurzenie Przesmyku Pa- namskiego odcio przepyw wody z
Pacyfiku na Atlantyk, zawracajc
* Bezwzgldne rozmiary mzgu nie s jedynym, a moe nawet nie najwaniejszym
wyrnikiem inteligencji. Sonie i wieloryby maj mzgi wiksze od naszych, lecz nie miaby
trudnoci z przechytrzeniem ich przy grze w bryda. Bardziej znaczce s wzgldne rozmiary
mzgu, o czym nierzadko si zapomina. Jak pisze Gould, A. africanus mia mzg o objtoci
zaledwie 450 centymetrw szeciennych, mniejszy od mzgu goryla, lecz przecitny africanus
way mniej ni 45 kilogramw, a samica jeszcze mniej, podczas gdy goryle nierzadko wa
ponad 150 kilogramw37.
pynce do Arktyki ciepe prdy wodne i wywoujc wyjtkowo ostre zlodowacenia na
pnocnych szerokociach geograficznych. W Afryce spowodowao to okresy suszy i chodu,
ktre stopniowo przeksztacay dungle w sawanny. To nie Lucy i jej krewniacy opucili lasy
napisa John Gribbin to lasy opuciy ich"38.
Wyjcie na otwarte sawanny spowodowao oczywicie, e wczesne hominidy wystawiy
si na znacznie wiksze ryzyko zdemaskowania. Wyprostowany hominid widzi dalej i lepiej,
lecz i on sam jest take lepiej widoczny. Nawet obecnie nasz gatunek jest niemal niedorzecznie
bezbronny. Prawie kade due zwierz jest silniejsze, szybsze i ma lepsze uzbienie ni
czowiek. W konfrontacji z drapienikami mamy tylko dwie zalety, ktre daj nam szanse
przeycia. Mamy sprawny, duy mzg, dziki ktremu moemy obmyla strategie
przetrwania; i mamy rce, dziki ktrym moemy rzuca lub macha niebezpiecznymi
przedmiotami. Jestemy jedynymi istotami na planecie, ktre potrafi walczy na odlego,
dlatego moemy sobie pozwoli na fizyczn sabo.
Wydaje si, e wszystko byo przygotowane na raptown ewolucj potnego mzgu, lecz
najwyraniej taki scenariusz nie zosta zrealizowany. Przez ponad 3 miliony lat Lucy i jej
krewniacy nie ulegli niemal adnym ewolucyjnym zmianom39. Ich mzg si nie zwikszy. Nie

ma adnych znakw, ktre wskazywayby, e uywali choby najprostszych narzdzi. Co

najbardziej dziwne, wiemy obecnie, e przez okoo milion lat australo- piteki yy rwnolegle
z innymi hominidami, ktre uyway narzdzi. Mimo to nigdy nie skorzystay z tej uytecznej
technologii, ktr miay do dyspozycji40.
Wydaje si, e w pewnym momencie, w okresie midzy 3 i 2 milionami lat temu, w Afryce
mogo wspistnie a sze typw hominidw. Tylko jednemu przeznaczenie pozwolio
istnie duej Homo, ktry wyoni si z mgy okoo 2 milionw lat temu. Nie wiadomo, czy
i jaki by zwizek midzy australopitekami a Homo, lecz wiadomo, e wspistniay przez
ponad milion lat, zanim wszystkie australopiteki, zarwno Australopithecus robustus, jak i
Australopithecus gracile, znikny tajemniczo, i chyba do raptownie, ponad milion lat temu.
Nie znamy przyczyn ich wyginicia. Moliwe, e je zjedlimy", sugeruje Matt Ridley41.
Wedug powszechnie przyjtej nomenklatury linia Homo zaczyna si od Homo habilis,
istoty, o ktrej nie wiemy niemal niczego, a koczy na nas, Homo sapiens (dosownie
czowiek mylcy"). Nazwy okoo p tu

zina gatunkw, ktre istniay midzy tymi dwoma skrajnymi gatunkami, zale troch od tego,
czyjej opinii jeste skonny da ucha: Homo erga- ster, Homo neandert ha lensis, Homo
rudolfensis, Homo heidelbergensis, Homo erectus i Homo antecessor.
Homo habilis (czowiek zrczny") zosta tak nazwany przez Louisa Leakeya i jego
wsppracownikw w 1964 roku, poniewa by to pierwszy hominid, ktry uywa narzdzi.
Narzdzia byy oczywicie bardzo proste, a ich uytkownik by do prymitywn istot,
bardziej przypominajc szympansa ni czowieka, lecz jego mzg by okoo 50 procent
wikszy od mzgu Lucy, liczc w liczbach bezwzgldnych. W proporcji do masy ciaa by
wikszy prawie w takim samym stopniu, wic by to Einstein owej epoki. Nie istnieje aden
przekonujcy powd, dla ktrego 2 miliony lat temu mzgi hominidw zaczy nagle rosn.
Bardzo dugo panowao przekonanie, e istnieje zwizek midzy duym mzgiem i dwunon
postaw wyjcie z lasw wymusio potrzeb wymylania nowych strategii przeycia, ktra
z kolei napdzaa lub faworyzowaa mzgowcw wic pewn niespodziank stanowiy
liczne odkrycia dwunonych tpakw, ktre przecz istnieniu tego zwizku.
Nie znamy adnego przekonujcego powodu, ktry wyjaniaby, dlaczego ludzkie mzgi
s due", mwi Tattersall. Mzg jest wymagajcym narzdem stanowi zaledwie 2 procent
masy ciaa u czowieka, lecz pochania 20 procent energii42. Jest take do wybredny. Moesz
do koca ycia nie je nic tustego, a twj mzg nie bdzie protestowa, poniewa nie znosi
tuszczu, natomiast przepada za glukoz, i to w duych ilociach, nawet jeeli oznacza to
oszukiwanie innych narzdw. Jak pisze Guy Brown: Organizm jest nieustannie wystawiony
na niebezpieczestwo pozbawienia poywienia przez chciwy mzg, lecz organizm nie moe
sobie pozwoli na godzenie mzgu, gdy prowadzi to do szybkiej mierci"41. Wikszy mzg
potrzebuje wicej poywienia, a wicej poywienia oznacza wiksze ryzyko.
an Tattersall sdzi, e powstanie duego mzgu mogo by po prostu konsekwencj
ewolucyjnego przypadku. Podobnie jak Stephen Gould, Tattersall uwaa, e gdyby cofn
tam ycia nawet do wzgldnie niedawnej epoki, gdy powstay hominidy i puci j od
nowa, szanse, e czowiek lub podobna do istota istniaaby teraz na Ziemi s raczej znikome".
Dla czowieka jedn z najtrudniejszych do zaakceptowania rzeczy jest
fakt, e nie jestemy zwieczeniem niczego mwi Tattersall. W naszym istnieniu nie ma
nic nieuniknionego. Nasza ludzka prno kae nam myle o ewolucji jako o procesie, ktry
by efektywnie zaprogramowany, aby nas wyprodukowa. Nawet antropolodzy mieli
skonno do takiego mylenia jeszcze w latach siedemdziesitych". W wydanym w 1991 roku
popularnym podrczniku The Stages of Evolution C. Loring Bra- ce trzyma si uporczywie
linearnej koncepcji, wspominajc tylko jedn ewolucyjn lep uliczk, australopiteka z
gatunku Australopithecus ro- bustus44. Wszystkie inne hominidy reprezentoway bezporedni
postp kady gatunek nis paeczk rozwoju, po czym przekazywa j nowej, modszej
generacji. Obecnie jednak wydaje si pewne, e wiele z tych wczesnych form podao
bocznymi torami, ktre nie doprowadziy do niczego.
Szczliwym dla nas zbiegiem okolicznoci jedna z formgrupa uytkownikw narzdzi,
ktra pojawia si jakby znikd i istniaa rwnolegle z tajemniczymi, kontrowersyjnymi Homo
habilis trafia na tor, ktry doprowadzi do nas. By to Homo erectus, gatunek odkryty w
1891 roku na Jawie przez Eugene'a Dubois. Rne rda podaj rne daty, lecz wydaje si,
e Homo erectus pojawi si przed okoo 1,8 miliona laty, a wymar bardzo niedawno, moe
nawet 20 000 lat temu.
Homo erectus, zdaniem autorw ksiki Java Man, stanowi lini graniczn wszystkie
wczeniejsze gatunki hominidw byy bardziej zblione do map, wszystkie pniejsze do
ludzi45. Homo erectus by pierwszym owc, pierwszy uywa ognia, produkowa pierwsze zoone narzdzia, pozostawi najstarsze lady obozowisk, pierwszy opiekowa si chorymi i

sabymi. W porwnaniu z wszystkimi poprzednimi gatunkami Homo erectus by wyjtkowo

zbliony do czowieka, zarwno pod wzgldem budowy, jak i zachowania. Mia dugie
koczyny, by szczupy, bardzo silny (znacznie silniejszy od wspczesnego czowieka),
dysponowa energi i inteligencj, ktre pozwoliy mu si rozprzestrzeni na olbrzymich
obszarach. Na innych hominidach Homo erectus niewtpliwie robi wraenie osobnika duego,
gronego, szybkiego i bystrego. Jego mzg by o wiele bardziej zaawansowany ni cokolwiek,
co wiat widzia uprzednio.
Wedug Alana Walkera z Penn State University, jednego z czoowych ekspertw, erectus
by velociraptorem swoich czasw". Gdyby spojrza ktremu z nich w oczy, mgby zrobi
na tobie zadziwiajco ludzkie wra-

( enie, lecz nie nawizaby kontaktu. Byby upem". Zdaniem Walkera Homo erectus
mia ciao dorosego czowieka, ale mzg niemowlcia.
Homo erectus by wprawdzie znany prawie od stu lat, lecz wycznie na podstawie
nielicznych fragmentw, w adnym stopniu niewystarczajcych do skompletowania penego
szkieletu. Dopiero dziki nieoczekiwanemu odkryciu, jakiego dokonano w latach
osiemdziesitych w Afryce, doceniono jego rol lub przynajmniej moliw rol jako
ewentualnego prekursora wspczesnych ludzi. Odlegy wwz jeziora Turkana (uprzednio
Jeziora Rudolfa) w Kenii stanowi obecnie jedno z najbardziej produktywnych stanowisk
wykopaliskowych wczesnych ludzi, mimo e przez dugie lata nikt nie sdzi, e warto tam
kopa. Dopiero gdy samolot, ktrym lecia Richard Leakey, musia zmieni kurs i przelecia
nad wwozem, Leakey zda sobie spraw, e by moe jest to bardziej obiecujcy teren, ni
sdzono. Wysano zesp badawczy, ktry pocztkowo nie znalaz niczego. Pewnego pnego
popoudnia Kamoya Kimeu, najsynniejszy owca wykopalisk w grupie Leakeya, znalaz may
fragment czoa homini- da na wzgrzu pooonym do daleko od jeziora. Takie miejsce raczej
nie wydawao si sprzyja wykopaliskom, lecz z szacunku dla Kimeu oraz jego instynktu
zaczli kopa i ku swemu zdumieniu znaleli prawie kompletny szkielet osobnika z
gatunku Homo erectus. By to chopiec w wieku okoo dziewiciu do dwunastu lat, ktry y
1,54 miliona lat temu46. Szkielet mia cakowicie wspczesn struktur ciaa", mwi Tattersall, co stanowio odkrycie bez precedensu. Chopiec z Turkana by zdecydowanie jednym
z nas"47.
Kimeu znalaz take nad jeziorem Turkana liczcy 1,7 miliona lat szkielet samicy,
oznaczony KNM-ER 1808, ktry wyranie wskazywa, e Homo erectus by w istocie bardziej
interesujcy i godny uwagi, ni uprzednio sdzono. Koci byy zdeformowane i pokryte
grubymi kostnia- kami, ktre stanowi rezultat powanej choroby zwanej hiperwitaminozA,
wywoanej przez spoywanie wtroby misoernych zwierzt. To wiadczyo przede
wszystkim o tym, e Homo erectus jad miso. Jeszcze bardziej zaskakujcy by stopie
zaawansowania narostw, ktry wskazywa, e choroba trwaa wiele tygodni, a moe nawet
miesicy. W tym czasie kto si t istot musia opiekowa48. By to pierwszy dowd
zachowa opiekuczych w ewolucji hominidw.
Odkryto take, e czaszki Homo erectus zawieray (lub, w opinii innych badaczy,
prawdopodobnie zawieray) tak zwane pole Broki, poo
one w pacie czoowym i odpowiedzialne za mow. Szympansy nie posiadaj pola Broki.
Alan Walker sdzi, e krta nie miaa wystarczajcych rozmiarw oraz zoonoci
umoliwiajcej uywanie mowy i e erectus prawdopodobnie komunikowa si werbalnie
mniej wicej na takim poziomie jak wspczesne szympansy. Inni, zwaszcza Richard Leakey,
byli przekonani, e erectus uywa mowy.
Wydaje si, e w owym czasie Homo erectus by jedynym gatunkiem hominidw. By
niezmiernie przedsibiorczyrozprzestrzeni si na planecie z zapierajc dech prdkoci49.
Dowody wykopaliskowe, gdyby potraktowa je dosownie, sugeruj e niektrzy
przedstawiciele gatunku pojawili si na Jawie mniej wicej w tym samym czasie (a nawet
nieco wczeniej), gdy opucili Afryk. Niektrzy naukowcy wycignli std wniosek, e
pierwsi przodkowie wspczesnych ludw nie pojawili si w Afryce, lecz w Azji co byoby
godne uwagi, a waciwie graniczyoby z cudem, poniewa aden poprzedzajcy gatunek nie
zosta nigdy znaleziony poza Afryk. Azjatyckie hominidy musiayby zatem pojawi si
spontanicznie. Zreszt nawet gdyby tak byo, azjatyckie pochodzenie nie rozwizaoby
problemu, a jedynie odwrcio go nadal pozostaaby do wyjanienia kwestia, w jaki sposb
przedostay si tak szybko z Jawy do Afryki.
Istnieje kilka bardziej prawdopodobnych, alternatywnych wyjanie tego, jak Homo
erectus zdoa znale si w Azji tak szybko po tym, jak pojawi si po raz pierwszy w Afryce.

Po pierwsze, datowanie szcztkw wczesnych ludzi jest obarczone do znaczn

niepewnoci. Jeeli rzeczywisty wiek afrykaskich koci jest bliszy grnej granicy
oszacowa, a wiek koci jawajskich bliszy dolnej granicy, lub ewentualnie zachodzi jedno
i drugie, to afrykaski erectus miaby mnstwo czasu na dojcie do Azji. Po drugie, jest
cakiem moliwe, e starsze koci gatunku erectus wci czekaj na odkrycie w Afryce. Po
trzecie, jawjskie daty mog by cakowicie bdne.
Pewne jest tylko to, e ponad milion lat temu jakie nowe, do zblione do wspczesnych
ludzi dwunone istoty opuciy Afryk i miao rozeszy si po wikszej czci globu.
Wszystko wskazuje na to, e dokonay tego bardzo szybko. rednie tempo ich
rozprzestrzeniania si wynosio a 40 kilometrw na rok. Trzeba przy tym pamita, e
musiay przekracza gry, pokonywa rzeki, pustynie oraz inne przeszkody i rwnoczenie
adaptowa si do nowych warunkw klimatycznych oraz nowych rde

poywienia. Szczeglnie intrygujce jest pytanie, w jaki sposb przedostay si wzdu

zachodniego brzegu Morza Czerwonego. Nawet dzisiaj jest to obszar znany z wyjtkowej
jaowoci, a w przeszoci by jeszcze bardziej suchy. Zadziwiajcy paradoks sprawi, e te
same warunki, ktre skoniy wychodcw do opuszczenia Afryki, uczyniy exodus jeszcze
trudniejszym. Jako zdoali jednak pokona wszystkie przeszkody i rozkwitn na wszystkich
ldach, do ktrych dotarli.
Obawiam si, e na tym koczy si zasb informacji, co do ktrych panuje zgoda wrd
naukowcw. Jak zobaczymy w kolejnym rozdziale, nastpne fazy ludzkiej historii stanowi
przedmiot dugiej i zawzitej debaty.
Zanim do niego przejdziemy, warto zwrci uwag, e wszystkie te trwajce 5 milionw
lat ewolucyjne przepychanki, od najdawniejszego, zagadkowego australopiteka a do w peni
uksztatowanego czowieka wspczesnego, wyprodukoway istot, ktra wci jest w 98,4
procent nieodrnialna od wspczesnego szympansa. Wiksza rnica dzieli zebr od konia
lub delfina od morwina ni ciebie od wochatych istot, ktre twoi dawni przodkowie
pozostawili za sob, gdy wyruszyli na podbj wszechwiata.
Rozdzia 29
NIESFORNA MAPA
Okoo ptora miliona lat temu jaki nieznany nam geniusz wiata hominidw zrobi co
nieoczekiwanego. Wzi (lub, co jest bardzo prawdopodobne, wzia) do rki kamie, aby za
jego pomoc ociosa inny kamie. W rezultacie powstao proste kamienne ostrze pierwszy
wiatowy produkt zaawansowanej technologii.
Ten wynalazek mia tak wyran przewag nad dotychczas stosowanymi narzdziami, e
niebawem znalazo si wielu jego wytwrcw. Niektrzy z nich oddawali si temu zajciu z
takim zapaem, e niekiedy odnosimy wraenie, jakby cae spoecznoci nie zajmoway si
niczym innym. Produkowali je tysicami1 mwi an Tattersall. S takie miejsca w
Afryce, gdzie dosownie nie da si przej, aby si o nie nie potkn. To troch dziwne,
poniewa s to przedmioty wymagajce sporo pracy. Wyglda na to, e robili je dla samej
przyjemnoci".
Z pki w swoim sonecznym biurze Tattersall zdj i poda mi olbrzymi odlew, dugoci
okoo p metra, liczcy dwadziecia centymetrw w najszerszym miejscu. Odlew ma ksztat
ostrza wczni, lecz rozmiary pyty chodnikowej. Jest bardzo lekki, way zaledwie kilka uncji,
cho orygina, ktry znaleziono w Tanzanii, mia jedenacie kilogramw. By kompletnie
bezuyteczny jako narzdzie powiedzia Tattersall. Dwch ludzi potrzeba, eby go
podnie, ale uderzenie czegokolwiek przy jego uyciu byoby do problematyczne".
W takim razie do czego suy?"
Tatersall wzruszy ramionami, wyranie rozbawiony. Nie mam pojcia. Zapewne mia
jakie symboliczne znaczenie, ale moemy tylko zgadywa jakie".
Ostrza stay si znane jako piciaki aszelskie, od St Acheul, przedmiecia Anuens w
pnocnej Francji, gdzie w dziewitnastym wieku po raz pierwszy je odkryto. Odmienny
ksztat miay starsze, prostsze narzdzia,

[ zwane olduwajskimi, ktrych pierwsze egzemplarze znaleziono w wwozie 01duvai w

Tanzanii. W starszych podrcznikach narzdzia olduwajskie s zwykle przedstawiane jako
tpe, okrge kamienie wielkoci pici. Obecnie paleoantropolodzy sdz, e funkcj narzdzi
peniy fragmenty odupane z tych wikszych kamieni, ktre mogy potem zosta uyte do
cicia.
I tu mamy pewn zagadk. Gdy wczeni ludzie nasi przodkowie zaczli wdrwk z
Afryki ponad 100 000 lat temu, narzdzia aszelskie stanowiy gwny produkt ich technologii.
Wczesny Homo sapiens by bardzo przywizany do swoich narzdzi. Nosi je ze sob na
olbrzymie dystanse. Niekiedy zabiera nawet nieuksztatowane kamienie, aby pniej uczyni
z nich narzdzia. Krtko mwic, by mionikiem zaawansowanych technologii. W takim
razie jak wytumaczy fakt, e znajdujemy narzdzia aszelskie wszdzie w Afryce, Europie,
zachodniej i rodkowej Azji, lecz niemal nigdzie na Dalekim Wschodzie? To wyjtkowo intrygujca zagadka.
W latach czterdziestych ubiegego wieku Hallum Movius, paleontolog z Harvardu,
narysowa tak zwan lini Moviusa oddzielajc obszar, na ktrym wystpuj narzdzia
aszelskie, od reszty wiata. Biegnie ona na ukos przez Europ w kierunku
poudniowo-wschodnim, dalej przez rodkowy Wschd i koczy si w okolicach
wspczesnej Kalkuty i Bangladeszu. Na wschd od linii Moviusa, w caej Azji
Poudniowo-Wschodniej i w czci Chin znane s tylko starsze, prostsze narzdzia
olduwajskie. Wiemy, e Homo sapiens dotar daleko poza t lini, dlaczego wic donis swoj
zaawansowan, wysoce cenion technologi jedynie do granic Dalekiego Wschodu, a
nastpnie j porzuci.
To mnie bardzo dugo intrygowao wspomina Alan Thome z Au- stralian National
University w Canberze. Caa wspczesna antropologia jest oparta na idei, e ludzie wyszli
z Afryki dwiema falami jako Homo erectus, ktry midzy innymi spodzi czowieka
jawajskiego i czowieka pekiskiego, oraz jako bardziej zaawansowany Homo sapiens, ktry
zastpi swego poprzednika. Zaakceptowanie tej teorii wymaga jednak przyznania, e Homo
sapiens dotar tak daleko ze swoj bardziej nowoczesn technologi, a nastpnie z jakiego
powodu j porzuci. To byo, ogldnie mwic, bardzo zagadkowe".
Jak si okazao, antropologw czekao znacznie wicej takich zagadek, a jedna z
najbardziej intrygujcych pochodzi z tej samej czci wiata,
w ktrej mieszka Thorne z Australii. W 1968 roku geolog Jim Bowler I bada dno dawno
wyschnitego jeziora Mungo w pustynnej, odludnej cz- I ci zachodniej Nowej Poudniowej
Walii, gdy co bardzo nieoczekiwanego wpado mu w oko ludzkie koci wystajce ze
zbocza piaszczystej, pokrgej wydmy, tworzcej form terenow zwan lunet. W owych
czasach sdzono, e ludzie byli w Australii przez nie wicej ni 8000 lat, lecz jezioro Mungo
byo wyschnite od 12 000 lat. W takim razie co w tak niegocinnym otoczeniu robi ten
osobnik?
Dziki datowaniu wglowemu okazao si, e waciciel znalezionych przez Bowlera koci
y w czasach, gdy jezioro Mungo byo znacznie bardziej gocinnym miejscem dugim na
20 kilometrw zbiornikiem wodnym, penym ryb, otoczonym przez lasy i kpy drzew o nazwie
kazuaryna. Ku zaskoczeniu wszystkich, koci miay 23 000 lat. Inne znalezione w pobliu
koci miay a 60 000 lat. Byo to wyjtkowo nieoczekiwane odkrycie, niemale graniczce z
niemoliwoci. Przez cay okres egzystencji hominidw na Ziemi Australia bya wysp.
Wszelkie ludzkie istoty, ktre si tam znalazy, musiay dopyn, pokonawszy 100 lub wicej
kilometrw otwartego oceanu, nie majc adnej moliwoci sprawdzenia, czy za horyzontem
kryje si gocinny ld. Musiao ich by wystarczajco duo, aby stworzy rozwijajc si
populacj. Po wyldowaniu lud Mungo musia jeszcze pokona 3000 kilometrw
australijskiego interioru, od pnocnego wybrzea domniemanego miejsca ldowania -

co sugeruje, wedug raportu opublikowanego w Proceedings of the National Academy of

Sciences", e ludzie mogli dotrze po raz pierwszy do Australii znacznie wczeniej ni 60 000
lat temu"2.
Dlaczego i jakim sposobem tam dotarli to pytania, na ktre nie znamy odpowiedzi.
Wedug wikszoci antropologw nie ma nawet dowodw, e 60 000 lat temu ludzie potrafili
mwi, nie wspominajc ju o tego rodzaju zbiorowych dziaaniach, jakie trzeba by
przedsiwzi, aby budowa statki oceaniczne oraz kolonizowa wyspy i zamorskie kontynenty.
Nie wiemy wielu rzeczy na temat migracji ludzi przed faz spisanej historii3
powiedzia mi Alan Thorne podczas spotkania w Canberze. Czy wiesz, e gdy
dziewitnastowieczni antropolodzy dotarli do Papui- -Nowej Gwinei, odkryli ludy hodujce
sodkie ziemniaki w interiorze, w grach, w najbardziej niedostpnych miejscach na Ziemi?
Sodkie ziemniaki pochodz z Ameryki Poudniowej. Skd zatem wziy si w Papui-

-Nowej Gwinei? Nie wiemy. Nie mamy najmniejszego pojcia. Lecz jest pewne, e ludzie
przemieszczali si ze znacznie wiksz pewnoci i znacznie duej, ni si zwykle sdzi. I
niemal na pewno wymieniali zarwno geny, jak i informacje".
Problem, jak zwykle, ley w danych wykopaliskowych. Na wiecie jest bardzo niewiele
miejsc, gdzie istniej naturalne warunki choby czciowo sprzyjajce przetrwaniu ludzkich
szcztkw ~ mwi Thome, sympatyczny typ naukowca z kozi brdk. Gdyby nie kilka
produktywnych obszarw, takich jak Hadar i 01duvai we wschodniej Afryce, wiedzielibymy
niepokojco mao. A gdy szukasz gdzie indziej, czsto okazuje si, e naprawd wiemy
niepokojco mao. Na caym obszarze Indii znaleziono dokadnie jedn ludzk skamieniao,
sprzed okoo 300 000 lat. Midzy Irakiem i Wietnamem, a jest to odlego okoo 5000 kilometrw, dwie: t z Indii oraz neandertalczyka w Uzbekistanie. Skrzywi si. To niezbyt
wiele jak na materia do badania migracji. W rezultacie mamy tylko kilka produktywnych
obszarw do poszukiwa ludzkich skamielin, jak Wielki Rw Afrykaski, Mungo, tu, w
Australii, oraz bardzo niewiele pomidzy nimi. Nic dziwnego, e paleontolodzy maj trudnoci
z poczeniem tych punktw na mapie".
Tradycyjna teoria ludzkich migracji, nadal akceptowana przez wikszo fachowcw z tej
dziedziny, mwi o dwch fazach rozprzestrzeniania si ludzi w Eurazji. W pierwszej fali by
Homo erectus, ktry opuci Afiyk zadziwiajco szybkoniemal natychmiast po tym, jak
pojawi si jako gatunek okoo 2 milionw lat temu. W pniejszym czasie, gdy osiedla si
w rnych rejonach, Homo erectus ewoluowa i tworzy inne gatunki czowieka
jawajskiego i czowieka pekiskiego w Azji oraz Homo heidelbergensis i Homo
neanderthalensis w Europie.
Nastpnie, okoo 100 000 lat temu, na afrykaskim paskowyu pojawiy si istoty
tworzce nowy gatunek przodkowie wszystkich ludzi yjcych obecnie na Ziemi i
zaczy si rozchodzi po wiecie jako druga fala: Homo sapiens. Gdziekolwiek doszy,
wypieray swoich mniej bystrych poprzednikw. Ewentualne metody tej eksterminacji do
dzisiaj s kwesti sporn. Nigdy nie znaleziono adnych ladw uycia siy, wic wikszo
fachowcw uwaa, e nowe hominidy po prostu wygray w ewolucyjnej konkurencji, cho
inne czynniki mogy take wchodzi w gr. Moe zarazilimy ich osp sugeruje Tattersall.
Nie mamy sposobu, eby to zbada. Pewne jest tylko to, e my jestemy tu i teraz, a oni
nie".
Pierwsi przedstawiciele naszego gatunku s zaskakujco tajemniczjM To dziwne, ale
wiemy o nich mniej ni o jakiejkolwiek innej linii hominfl dw. Jak zauway Tattersall, to
naprawd zadziwiajce, e najbardziej niedawny etap w ludzkiej ewolucji powstanie
naszego wasnego gatunku jest prawdopodobnie najmniej poznany"4. Nie ma nawet penej
zgody co do tego, kiedy wspczesny czowiek po raz pierwszy pojawi si w danych
wykopaliskowych. Wiele ksiek za jego debiut uznaje szcztki znalezione w pobliu ujcia
rzeki Klasies w Republice Poudniowej Afiyki, liczce okoo 120 000 lat. Nie wszyscy badacze
zgadzaj si co do tego, czy byli to w peni uksztatowani przedstawiciele naszego gatunku.
Tattersall i Schwartz uwaaj e nadal potrzebne jest definitywne wyjanienie, czy
ktrykolwiek z nich lub ewentualnie wszyscy reprezentuj nasz gatunek"5.
Pierwsze niekwestionowane ujawnienie si Homo sapiens odnotowano we wschodniej
czci Morza rdziemnego, w okolicach dzisiejszego Izraela, gdzie zaczli si pojawia
okoo 100 000 lat temu lecz nawet tam s oni okrelani (przez Trinkausa i Shipmana) jako
dziwni, trudni do sklasyfikowania i sabo poznani"6. Neandertalczycy, ktrzy byli ju wtedy
obecni w tym rejonie, uywali zestawu narzdzi zwanego mustierskim. wczeni
przedstawiciele nowoczesnych ludzi ewidentnie uznali ten zestaw za dostatecznie uyteczny,
aby go sobie przyswoi. W pnocnej Afryce nigdy nie znaleziono adnych szcztkw
neandertalczykw, lecz wszdzie pojawiaj si ich zestawy narzdzi, nasuwa si wic

wniosek, e kto musia je tam dostarczy7. Jedynym kandydatem jest Homo sapiens.
Wiadomo take, e neandertalczycy i ludzie wspistnieli przez dziesitki lat na Bliskim
Wschodzie. Nie wiemy, czy tylko istnieli w tym samym czasie, czy faktycznie mieszkali obok
siebie", mwi Tattersall, ale ludzie nadal chtnie uywali narzdzi neandertalczykw, co raczej
nie wiadczy o cakowitej wyszoci Homo sapiens. Rwnie dziwny jest fakt, e narzdzia
aszelskie byy uywane na Bliskim Wschodzie przez ponad milion lat, lecz niemal nie
wystpuj one w Europie a do okoo 300 000 lat temu. Pozostaje zagadk dlaczego ludzie,
ktrzy dysponowali t technologi nie zabrali jej ze sob.
Dugo sdzono, e kromanioczycy, jak nazywani s pierwsi ludzie w Europie, wypierali
neandertalczykw, przemieszczajc si ze wschodu na zachd, a w kocu zapdzili ich na
zachodnie krace kontynentu, gdzie zostawili im wybr midzy ucieczk do morza lub
wymarciem.

wjj^H Obecnie wiemy, e kromanioczycy byli obecni na zachodnich kracach Europy mniej
wicej w tym samym czasie, gdy nadchodzili ze wschodu. Europa bya do pustawym
miejscem w tych czasach mwi Tattersall. By moe nie spotykali si tak czsto,
nawet uwzgldniajc wszystkie te migracje". Jednym z interesujcych aspektw migracji
kro- manioczykw jest fakt, e ich nadejcie zbiego si w czasie z okresem znanym w
paleoklimatologii jako interwa Boutelliera8, gdy po okresie wzgldnie agodnej pogody w
Europie nastpia kolejna, duga faza ostrej zimy. Cokolwiek skonio ich do zaludnienia
Europy, z pewnoci nie bya to sprzyjajca pogoda.
Tak czy inaczej, hipoteza, zgodnie z ktr neandertalczycy zaamali si w obliczu
konkurencji ze strony nowo przybyych kromanioczykw, wydaje si nieco nacigana w
wietle obecnie dostpnych dowodw. Neandertalczycy bynajmniej nie byli sabeuszami.
Przetrwali dziesitki tysicy lat w warunkach, ktrych nie dowiadczy aden wspczesny
czowiek, nie liczc paru polarnikw i odkrywcw. W najgorszych fazach zlodowacenia
powszechne byy zamiecie niene o sile huraganw. Temperatury czsto spaday do minus 45
stopni Celsjusza. Onieone doliny poudniowej Anglii nawiedzay niedwiedzie polarne.
Neandertalczycy niewtpliwie wycofywali si z najbardziej niegocinnych obszarw, lecz
nawet w bardziej sprzyjajcych warunkach dowiadczali pogody co najmniej tak gronej jak
dzisiejsza syberyjska zima. Z pewnoci nie byo to atwe ycie neandertalczyk, ktry
znacznie przekroczy trzydziestk, mg si uwaa za szczliwca lecz jako gatunek byli
niezwykle odporni i waciwie niezniszczalni. Przetrwali co najmniej 100 000 lat, a by moe
nawet dwukrotnie wicej, na obszarze rozcigajcym si od Gibraltaru po Uzbekistan, co jak
na gatunek zaawansowanych istot stanowi cakiem niezy wyczyn9.
Pytanie, kim byli i jak wygldali, pozostaje wci kwesti, co do ktrej nie ma zgody wrd
antropologw, natomiast jest mnstwo niepewnoci. A do poowy dwudziestego wieku wrd
antropologw panowa do powszechnie przyjty pogld, e neandertalczyk by tpawym,
przygarbionym, powczcym nogami mapoludem kwintesencj jaskiniowca. Do zmiany
tego przekonania przyczyni si bolesny wypadek, jaki przydarzy si w 1947 roku Camille'owi
Arambourgowi, francusko-algierskiemu paleontologowi10. Pewnego dnia, w trakcie prac
wykopaliskowych na Saharze, Arambourg schroni si przed upalnym socem pod skrzydem
swego
470
lekkiego samolotu, lecz wybra wyjtkowo pechowy moment, poniewa I opona samolotu
eksplodowaa od gorca i samolot uderzy go w gmcz- | ciaa. Po powrocie do Parya
zrobiono mu przewietlenie szyi. Ku swemu zdumieniu paleontolog stwierdzi, e jego krgi s
uoone dokadnie tak samo jak u przygarbionego, niezgrabnego neandertalczyka. Z dwch
moliwych wyjanie albo Arambourg jest fizjologicznie prymitywnym organizmem, albo
postura neandertalczyka zostaa bdnie opisana w literaturze prawdziwe okazao si to
drugie. Ukad krgowy neandertalczyka wcale nie mia mapich cech. Odkrycie to cakowicie
zmienio sposb postrzegania neandertalczykw przynajmniej przez pewien czas.
Wci jednak panuje do powszechne przekonanie11, e pod wzgldem inteligencji i
charakteru neandertalczyk nie dorwnywa swemu szczuplejszemu, bystrzejszemu
krewniakowi, wieo przybyemu z Afryki przedstawicielowi Homo sapiens. Oto typowy cytat
z niedawno wydanej ksiki: Wspczeni ludzie zneutralizowali t przewag [wyranie silniejsz budow ciaa neandertalczykw] lepsz odzie, lepszym ogniskiem i lepszym
schronieniem; natomiast neandertalczycy utknli ze swoim zbyt duym ciaem, ktrego
utrzymanie wymagao wicej ywnoci"12. Innymi sowy, te same czynniki, dziki ktrym
pomylnie przetrwali 100 000 lat, nagle stay si niemoliwdo przezwycienia przeszkod.
Przede wszystkim jednak pozostaje do wyjanienia kwestia, ktrej niemal nigdy si nie
porusza, mianowicie rozmiar mzgu- Mzg neandertalczyka by znacznie wikszy od mzgu

wspczesnego czowieka 1,8 litra u neandertalczyka wobec 1,4 u czowieka, wedug

jednego z opracowa13. To wicej, ni wynosi rnica midzy wspczesnym Homo sapiens i
pnym Homo erectus, gatunkiem, ktry zwykle traktujemy jako nie cakiem ludzki.
Argument, ktry zazwyczaj si wysuwa, polega na tym, e nasze mzgi byy wprawdzie
mniejsze, lecz w jakim sensie bardziej wydajne. Nie sdz, abym si myli, jeeli stwierdz,
e taki argument nie jest formuowany na adnym innym etapie ludzkiej ewolucji.
Kto mgby jednak zada pytanie: Skoro neandertalczycy byli tacy dzielni, zdolni do
adaptacji i mieli tak potne mzgi, to dlaczego ju ich nie ma wrd nas? Jedna z moliwoci
(ostro krytykowana) jest taka, e by moe oni jednak s wrd nas. Alan Thorne jest jednym z
czoowych proponentw alternatywnej teorii, znanej jako hipoteza multiregionalna, zgodnie z
ktr ludzka ewolucja miaa charakter cigypodobnie jak au- stralopiteki ewoluoway i
przeksztaciy si w Homo habilis, a Homo hei471

delbergensis sta si z czasem Homo neanderthalensis, take Homo sapiens po prostu wyoni
si z wczeniejszych form Homo. Zgodnie z tym punktem widzenia Homo erectus nie jest
oddzielnym gatunkiem, lecz jedynie form przejciow. Na tej samej zasadzie wspczeni
Chiczycy s potomkami dawnych Homo erectus yjcych niegdy w Chinach, wspczeni
Europejczycy pochodz od dawnych Homo erectus yjcych w Europie i tak dalej. Z tym
wyjtkiem, e wedug mnie nie ma czego takiego jak Homo erectus mwi Thome.
Sdz, e to pojcie przestao by uyteczne. Moim zdaniem Homo erectus jest po prostu
wczeniejsz faz nas. Uwaam, e tylko jeden gatunek ludzi kiedykolwiek opuci Afryk i e
by to Homo sapiens".
Przeciwnicy teorii multiregionanej odrzucajj przede wszystkim z tego powodu, e
wymagaaby ona mao prawdopodobnej, zblionej, rwnolegej ewolucji hominidw na caym
obszarze Starego wiataw Afryce, Chinach, Europie, na najdalszych wyspach Indonezji
wszdzie, gdzie si tylko pojawili. Niektrzy formuuj take zarzut, e multiregionalizm
stanowi poywk dla rasizmu, od ktrego antropologia bardzo dawno si odcia. Na pocztku
lat szedziesitych Carleton Coon, synny antropolog z University of Pennsylvania, wysun
sugesti, e niektre wspczesne rasy maj rne pochodzenie, co mogoby oznacza, e
niektrzy z nas przewyszaj innych. By to powrt do wczeniejszych, niesawnych koncepcji, wedug ktrych niektre wspczesne rasy, takie jak afrykascy Buszmeni (a waciwie
Kalahari San) oraz australijscy Aborygeni, s bardziej prymitywne ni pozostae.
Cokolwiek Coon mia na myli, dla wielu ludzi jego hipoteza bya rwnoznaczna z
sugesti, e niektre rasy s bardziej zaawansowane lub e jaka cz ludzkoci w zasadzie
stanowi odrbny gatunek. Pogld ten, ktry obecnie zostaby niemal instynktownie uznany za
niestosowny, jeszcze niedawno by do popularny w wielu szacownych instytucjach i
opracowaniach. Mam przed sob popularn ksik, zatytuowan The Epic of Man, wydan w
1961 roku przez Time-Life Publications i opart na serii artykuw opublikowanych w
czasopimie Life". Mona w niej znale na przykad taki komentarz: Czowiek z Rodezji
[...] y jeszcze 25 000 lat temu i mg by przodkiem afrykaskich Murzynw. Rozmiary jego
mzgu byy zblione do Homo sapiens"1*. Innymi sowy, czarni Afrykanie s potomkami
niedawno yjcych istot, ktre byy jedynie zblione" do Homo sapiens.
Thome zdecydowanie (i wydaje mi si, e szczerze) odrzuca zarzut, e jego teoria jest w
jakimkolwiek stopniu rasistowska, a jednorodno ludzkiej ewolucji tumaczy, odwoujc si
do sugestii, e midzy rnymi kulturami i regionami istniaa nieustanna wymiana: Nie ma
powodu do przypuszcze, e ludy wdroway tylko w jednym kierunku. W rzeczywistoci
migracje zachodziy wszdzie, a wszystkim spotkaniom niemal na pewno towarzyszya
wymiana materiau genetycznego. Nowo przybyli nie zastpowali tubylczych populacji, lecz
doczali do nich. Ostatecznie stawali si nimi". Thome porwnuje to do sytuacji, gdy
podrnicy, tacy jak Magellan lub Cook, po raz pierwszy napotykali tubylcze ludy. To nie
byy spotkania rnych gatunkw, lecz przedstawicieli tego samego gatunku nieco rnicych
si fizycznie".
Thome twierdzi, e obraz, ktry wyania si z danych wykopaliskowych, dowodzi
gadkiego, cigego przejcia. Istnieje synna czaszka z Pe- tralony w Grecji, datowana na
okoo 300 000 lat, ktra bya przedmiotem sporu wrd tradycjonalistw, poniewa pod
pewnymi wzgldami przypomina Homo erectus, a pod innymi Homo sapiens. No c, naszym
zdaniem, tego wanie naleaoby si spodziewa po gatunku, ktry nie jest wypierany, lecz
ktry ewoluuje".
Kontrowersj rozwizayby dowody wskazujce na krzyowanie, tylko e na podstawie
wykopalisk nie jest to atwe ani do udowodnienia, ani do obalenia. W 1999 roku archeolodzy
znaleli w Portugalii szkielet czteroletniego dziecka, ktre zmaro okoo 24 500 lat temu.
Szkielet oglnie przypomina kociec wspczesnego czowieka, lecz mia te pewne charakte-

rystyczne, archaiczne cechy, wskazujce na neandertalczyka: niezwykle mocne koci ng,

szerokie zby oraz uskok na tylnej czci czaszki zwany suprainiac fossa (w tej ostatniej
kwestii nie byo penej zgody), cech typow dla neandertalczykw. Erik Trinkaus z
Washington University w St Louis, czoowy ekspert od neandertalczykw, ogosi, e dziecko
byo hybryd dowodem na krzyowanie naszych przodkw i neandertalczykw. Inni
naukowcy mieli jednak wtpliwoci zwizane z faktem, e domniemany efekt krzyowania
neandertalczykw i ludzi nie mia troch bardziej jednorodnych cech. Jak uj to jeden z
krytykw: .Jeeli patrzysz na mua, nie widzisz z przodu osa, a z tyu konia"15.
an Tattersall uzna je za grubokociste, krpe wspczesne dziecko". Jego zdaniem,
midzy neandertalczykami i naszymi przodkami mogy zdarza si okazjonalne przypadki
krzyowania, lecz ich wynikiem nie

byoby zdolne do reprodukcji potomstwo*. Nie znam adnych dwch organizmw z adnej
dziedziny biologii, ktre rniyby si w takim stopniu i nadal naleay do tego samego
gatunku", mwi Tattersall.
Nie mogc si oprze na danych wykopaliskowych, naukowcy coraz czciej wykorzystuj
badania genetyczne, w szczeglnoci analizy tak zwanego mitochondrialnego DNA.
Mitochondrialne DNA zostao odkryte dopiero w 1964 roku, lecz w latach osiemdziesitych
jaki bystry osobnik z University of California w Berkeley zda sobie spraw, e posiada ono
dwie cechy, ktre czyni z niego bardzo poyteczny molekularny zegar: jest przekazywane
wycznie wzdu linii eskiej, wic nie jest mieszane z ojcowskim DNA w adnym
pokoleniu; mutuje okoo dwudziestu razy szybciej ni zwyke DNA, uatwiajc wykrycie i
ledzenie genetycznych zmian w funkcji czasu. Badajc tempo zmian genetycznych, mona
bada genetyczne historie oraz zwizki czce rne grupy ludzkie.
W 1987 roku zesp z Berkeley, kierowany przez nieyjcego ju Allana Wilsona,
przeprowadzi analiz mitochondrialnego DNA u 174 osobnikw i na tej podstawie stwierdzi,
e ludzie anatomicznie identyczni z nami po raz pierwszy pojawili si w Afryce w cigu
ostatnich 140 000 lat i e wszyscy wspczeni ludzie spotomkami tamtej populacji"16. Dla
multi- regionalistw by to powany cios, lecz wkrtce zaczli uwaniej przyglda si
wynikom17. Okazao si, e jednym z najbardziej niezwykych aspektw bada grupy Wilsona
tak niezwykym, e raczej nie warto si nim chwaliby fakt, e wszyscy Afrykanie",
ktrych DNA byo analizowane i porwnywane, byli w rzeczywistoci amerykaskimi
Murzynami. Ich geny niewtpliwie podlegay znaczcemu mieszaniu w cigu ostatnich
kilkuset lat. Pojawiy si take wtpliwoci co do tempa mutacji, jakie przyja grupa z
Berkeley.
Do 1992 roku badania grupy Wilsona zostay w zasadzie zdyskredytowane. Tymczasem
techniki analizy genetycznej byy nieustannie udoskonalane i w 1997 roku naukowcy z
uniwersytetu w Monachium zdoali uzyska
* Istnieje take moliwo, e neandertalczycy i kromanioczycy mieli inn liczb
chromosomw. Taka komplikacja jest do czsta, gdy kojarz si zblione, lecz nie identyczne gatunki. Jeden z przykadw stanowi konie, ktre maj 64 chromosomy, oraz osy z 62
chromosomami. Potomstwo konia i osa posiada bezuyteczne z reprodukcyjnego punktu
widzenia 63 chromosomy. Krtko mwic, muy s bezpodne.
i podda analizie prbk DNA z koci pierwszego odkrytego neandertal- I czyka18. Tym razem
wyniki okazay si bezdyskusyjne. DNA neandertalczyka nie byo podobne do DNA adnego z
obecnie yjcych Ziemian, co dowodzio, e nie istnieje genetyczny zwizek midzy nami i
nimi. Dla multiregionalizmu to ju by powany cios.
Nastpnie, pod koniec roku 2000, Natur" oraz inne czasopisma nagoniy raport
szwedzkiej grupy badaczy, ktrzy przeanalizowali mi- tochondrialny DNA 53 osb. Ich
wyniki sugeroway, e wszyscy wspczeni ludzie stanowi potomstwo co najwyej 10 000
osobnikw, ktrzy wywodz si z Afryki i yli tam nie wicej ni 100 000 lat temu19. Wkrtce
potem Erie Lander, dyrektor Whitehead Institute/Massachusetts Institute of Technology
Center for Genome Research, ogosi, e wspczeni Europejczycy, i zapewne take inne
ludy, s potomkami co najwyej kilkuset Afrykanw, ktrzy opucili swoj ojczyzn nie
wicej ni 25 000 lat temu".
Jak ju wspomnielimy w innym miejscu w tej ksice, wspczeni ludzie wykazuj
zadziwiajco ma zmienno genetyczn zrnicowanie genetyczne jest wiksze w
spoecznej grupie 55 szympansw ni w caej ludzkiej populacji"20, jak uj to jeden z
autorytetw. Odkrycie Landera wyjaniaoby przyczyny takiego stanu rzeczy. Skoro jestemy
wszyscy potomkami stosunkowo niedawnej, maej populacji wyjciowej, byo zbyt mao czasu

i zbyt mao procesw krzyowania, aby zapewni rdo znaczcej zmiennoci. Wydawao si,
e jest to kolejny, potny cios dla multiregionalizmu. Po tym odkryciu ludzie nie bd sobie
zaprzta gowy teori multiregionaln, ktra nie ma zbyt wiele dowodw na swoje poparcie"
powiedzia w wywiadzie dla Washington Post" ekspert z Penn State University.
Niebawem okazao si jednak, e przeoczy niemal nieskoczon zdolno do
zaskakiwania i stwarzania zagadek, jak zdaje si wykazywa tajemniczy, antyczny lud
Mungo z Nowej Poudniowej Walii. W pocztkach roku 2001 Thorne i jego koledzy z
Australian National University opublikowali raport, w ktrym ogosili, e DNA najstarszych
przedstawicieli Mungo datowanych na 60 000 latjest genetycznie odmienne"21.
Zgodnie z tym raportem osobnik Mungo by anatomicznie identyczny ze wspczesnym
czowiekiem 7 z tob lub ze mn lecz jego linia genetyczna wymara. Jego
mitochondrialny DNA nie pasuje do DNA wsp

czesnych ludzi, a powinno, skoro jak wszyscy wspczeni ludzie pochodzi od

osobnikw, ktrzy niedawno opucili Afryk.
Wszystko zostao ponownie postawione na gowie" mwi Thorne z nieukrywan
satysfakcj.
Wkrtce potem pojawiy si nowe, jeszcze bardziej zadziwiajce anomalie. Rosalind
Harding, genetyk populacyjny z Institute of Biological Anthropology w Oksfordzie, studiujc
geny betaglobiny u wspczesnych ludzi, odkrya dwie odmiany, ktre s powszechne u
Azjatw oraz u pierwotnych ludw Australii, lecz prawie nie wystpuj w Afryce. Harding jest
przekonana, e te odmiany pojawiy si ponad 200 000 lat temu, ale nie w Afryce, tylko w Azji
na dugo przed tym, zanim dotar tam wspczesny Homo sapiens. Jedyny sposb
wytumaczenia obecnoci tych odmian sprowadza si do stwierdzenia, e wrd przodkw
obecnych mieszkacw Azji byli hominidzi czowiek jawajski i jego krewniacy. Jeszcze
bardziej interesujcy jest fakt, e ta sama odmiana genunazwij- my j genem czowieka
jawajskiego wystpuje u wspczesnych mieszkacw Oxfordshire.
Nieco zdezorientowany poszedem porozmawia z pani Harding. Jej instytut mieci si w
starej, ceglanej willi na Banbury Road w Oksfordzie. Harding, niewysoka, pogodna
Australijka z Brisbane, posiada rzadk umiejtno potrafi rwnoczenie si umiecha i
mwi powanie.
Nie wiem odpowiedziaa natychmiast z szerokim umiechem, gdy zapytaem, w jaki
sposb mieszkacy Oxfordshire odziedziczyli sekwencje betaglobiny, ktrych nie powinni
byli posiada. Dane genetyczne rozpatrywane w caoci podtrzymujhipotez wyjcia z
Afiyki22kontynuowaa w bardziej powanej tonacji. Ale teraz mamy te anomalne klastery, o ktrych wikszo genetykw woli nie rozmawia. Dysponowalibymy olbrzymimi
ilociami informacji, gdybymy potrafili je zrozumie, ale na razie nie potrafimy. Dopiero
zaczlimy". Nie daa si wcign w dyskusj na temat konsekwencji obecnoci azjatyckich
genw w Oxfordshire, nie liczc stwierdzenia, e sytuacja jest ewidentnie skomplikowana. W
tym momencie moemy jedynie powiedzie, e mamy do czynienia z zamieszaniem, ktrego
przyczyn nie znamy".
Mniej wicej w tym samym czasie, na pocztku roku 2002, inny naukowiec z Oksfordu,
Bryan Sykes, opublikowa ksik zatytuowan Siedem matek Europy, w ktrej na
podstawie bada mitochondrialnego DNA stwierdzi, e prawie wszyscy obecnie yjcy
Europejczycy s potomkami
jednej grupy, skadajcej si z zaledwie siedmiu kobiet, owych tytuowych* cr Ewy", ktre
yy w paleolicie, w okresie midzy 10 000 i 45 000 lat temu. Sykes nada im wszystkim
imiona Ursula, Xenia, Ja- smine i tak dalej a take przypisa kadej z nich osobist
histori (Ursula bya drugim dzieckiem swojej matki. Pierwsze, gdy miao zaledwie dwa lata,
porwa lampart [...]").
Gdy zapytaem Harding o ksik Sykesa, umiechna si szeroko, lecz ostronie, jakby
nie bya pewna, co odpowiedzie. No c, sdz, e moesz mu przypisa pewne zasugi w
popularyzowaniu trudnego tematu dodaa i popada w duszy namys. Zapewne istnieje
jakie niewielkie prawdopodobiestwo, e ma racj umiechna si, po czym kontynuowaa z jeszcze wikszym namysem: Nie mona wyciga tak definitywnych wnioskw
z danych dotyczcych pojedynczego genu. Jeeli przeledzisz losy mitochondrialnego genu
wstecz w czasie, doprowadzi ci do jakiego miejsca, do Ursuli, Tary lub gdziekolwiek. Ale
jeeli wemiesz jakikolwiek inny fragment DNA, inny gen, i przeledzisz jego histori, zaprowadzi ci zupenie gdzie indziej".
Jak zrozumiaem, przypomina to troch jazd wzdu przypadkowo wybranej drogi z
Londynu, ktra koczy si na przykad w John 0*Groats. Nie naley std wyciga wniosku,
e wszyscy mieszkacy Londynu po- chodzz pnocnej Szkocji. Niektrzy z nich mog

oczywicie stamtd pochodzi, lecz rwnie prawdopodobne s setki innych miejsc. Zdaniem
Harding w tym sensie kady gen jest inn autostrad, a my dopiero zaczlimy tworzy mapy
wszystkich tych drg. aden pojedyczy gen nigdy nie opowie ci caej historii", podsumowaa.
Czy w takim razie naley ufa badaniom genetycznym?
Och, w oglnoci mona im w peni zaufa. Nie naley ufa uoglniajcym konkluzjom,
ktre niekiedy si wyciga na podstawie danych genetycznych".
Harding sdzi, e hipoteza wyjcia z Afryki jest prawdopodobnie w 95 procentach
poprawna", lecz dodaje: Sdz, e obie strony wyrzdziy nauce niedwiedzi przysug,
upierajc si, e jest tylko jedna moliwo. Jest do prawdopodobne, e prawda okae si nie
tak prosta, jak chcieliby przedstawiciele obu obozw. Zaczynaj si ewidentnie pojawia
dowody sugerujce liczne migracje i radiacje, w rnych kierunkach
* Dosowne tumaczenie angielskiego tytuu brzmi Siedem cr Ewy" (przyp. tum.).

i w rnych czciach wiata, ktre bez wtpienia powodoway mieszanie I zasobw

genetycznych. To nie bdzie atwe do uporzdkowania".
W tym samym czasie pojawiy si take raporty kwestionujce wiarygodno bada
dotyczcych bardzo starych prbek DNA. W artykule opublikowanym w Natur" opisano
przypadek paleontologa, ktry zosta zapytany, czy czaszka, ktr trzyma w rce, zostaa
pokryta werniksem. Paleontolog poliza czaszk i odpowiedzia twierdzco. W ten sposb
skomentowa autor artykuu na czaszce znalaza si znaczna ilo wspczesnego,
ludzkiego DNA"23, czynic j bezuyteczn z punktu widzenia bada genetycznych.
Zapytaem o to Harding. Och, z pewnoci bya ju uprzednio zanieczyszczona
odpowiedziaa. Wystarczy wzi ko do rki, aby j zanieczyci. Mona j zanieczyci
oddechem. Albo wod z wikszoci naszych laboratoriw. Wszyscy pywamy w obcym DNA.
Aby uzyska w miar czysty okaz, trzeba go wykopa w sterylnych warunkach i wykona testy
na miejscu. Zdobycie niezanieczyszczonego okazu to najtrudniejsza sztuka pod socem".
Czy zatem takie stwierdzenia powinny by traktowane jako niepewne?", zapytaem.
Pani Harding przytakna z powag Z ca pewnoci", odpowiedziaa.
Jest takie miejsce na Ziemi, w ktrym mona w jednej chwili zrozumie, dlaczego wiemy
tak niewiele na temat ludzkich pocztkw i naszego pochodzenia. Znajduje si tu za
krawdzi wzgrz Ngong w Kenii, na poudniowy zachd od Nairobi. Jeeli wyjedziesz z
miasta autostrad w kierunku Ugandy, w pewnej chwili dojedziesz do miejsca, gdzie teren
raptownie si obnia, odsaniajc spektakularny widok nieskoczonej, bladozielonej,
olepiajcej afrykaskiej rwniny.
Jest to Wielki Rw Afrykaski, rozcigajca si na 3000 mil dolina we wschodniej Afiyce,
znaczca tektoniczn niecigo oddzielajc Afryk od Azji. Tutaj, jakie 65 kilometrw od
Nairobi, na dnie skpanego w promieniach sonecznych wwozu, znajduje si stanowisko
wykopaliskowe zwane Olorgesailie. Niegdy byo tu due jezioro. W 1919 roku, dugo po tym,
jak jezioro znikno, geolog o nazwisku J.W. Gregory, ktry bada teren w poszukiwaniu z
mineralnych, natkn si na otwartej przestrzeni na dziwne, ciemne kamienie, ewidentnie
uksztatowane ludzk rk. Zna
laz jedno z miejsc produkcji narzdzi aszelskich, o ktrych mwi mi an Tattersall.
Cakiem nieoczekiwany zbieg okolicznoci sprawi, e jesieni 2002 roku miaem okazj
osobicie odwiedzi to wyjtkowe miejsce. Byem w Kenii z zupenie innego powodu, w
ramach pewnego projektu organizacji humanitarnej CARE International, lecz moi gospodarze,
znajc moje zainteresowanie pochodzeniem czowieka, zwizane z niniejsz ksik
uwzgldnili w programie wizyt w Olorgesailie24.
Po odkryciu przez Gregory'ego Olorgesailie pozostawao nietknite przez dwadziecia lat,
zanim Louis i Mary Leakey, synny maeski zesp archeologw, zaczli prowadzi prace
wykopaliskowe, ktre trwaj do dzisiaj. Leakeyowie stwierdzili, e na obszarze mniej wicej
czterech hektarw wyprodukowano niezliczon liczb narzdzi w okresie prawie miliona lat,
poczynajc od okoo 1,2 miliona lat temu a do 200 000 lat temu. Obecnie stanowiska
archeologiczne s osonite przed dziaaniem czynnikw atmosferycznych przez due, cynowe
daszki oraz otoczone drutem kolczastym, aby odstraszy ewentualnych nieproszonych
archeologw amatorw. Nie liczc jednak tych oson, narzdzia s pozostawione tam, gdzie
porzucili je ich twrcy i gdzie znaleli je Leakeyowie.
Jillani Ngalli, mody czowiek z Kenijskiego Muzeum Narodowego, ktry zosta mi
przydzielony jako przewodnik, powiedzia, e kwarcowe i obsydianowe skay, z ktrych
wykonano ostrza, nie wystpuj na dnie kanionu. Musieli je przynosi stamtd", wskaza par
wzgrz pooonych w dwch przeciwlegych kierunkach: Olorgesailie oraz Ol Esakut. Kade z
nich znajduje si w odlegoci okoo dziesiciu kilometrw spory dystans dla kogo, kto
dwiga pene narcze kamieni.

Moemy tylko zgadywa, dlaczego dawni mieszkacy Olorgesailie zadawali sobie tyle
trudu. Nie tylko dwigali cikie kamienie z duej odlegoci nad brzeg jeziora, lecz, co
jeszcze bardziej godne uwagi, zorganizowali take sam proces produkcji. Badania Leakeyw
wykazay, e cay obszar by podzielony na strefy w jednych produkowano nowe ostrza, do
innych dostarczano zuyte narzdzia w celu ich naostrzenia. Krtko mwic, Olorgesailie byo
pewnego rodzaju fabryk ktra funkcjonowaa przez milion lat.
Rozmaite prby wykonania kopii wykazay, e wyprodukowanie jednego ostrza nie jest
proste i wymaga wielu godzin intensywnej pracy. Jednak ostrza te nie s szczeglnie przydatne
do cicia, siekania, drapania lub

[ jakiejkolwiek innej funkcji, do ktrej zapewne zostay przeznaczone. W rezultacie

dochodzimy do wniosku, e przez milion lat znacznie, znacznie duej, ni istnieje nasz
gatunek, nie mwic ju o organizacji i wsppracy niezbdnej przy realizacji procesw cigej
produkcji dawni ludzie zjawiali si w duej liczbie w tym konkretnym miejscu, aby
wytwarza olbrzymi liczb narzdzi, ktre okazuj si zadziwiajco bezuyteczne.
Kim byli ci ludzie? Nie wiemy. Zakadamy, e naleeli do gatunku Homo erectus,
poniewa nie mamy adnych innych kandydatw. Oznacza to, e w szczytowym momencie
swej dziaalnoci rzemielnicy z Olor- gesailie mieliby mzgi wspczesnego dziecka. Nie ma
jednak adnych materialnych dowodw, na ktrych mona by oprze jakiekolwiek konkluzje.
Mimo szedziesiciu lat prowadzenia wykopalisk ani w Olorgesailie, ani w okolicy nie
znaleziono ani jednej koci hominida. Twrcy narzdzi powicali swej pracy mnstwo czasu,
lecz umierali gdzie indziej.
Wszystko tutaj jest zagadk", powiedzia z promiennym umiechem Jilani Ngalli.
Lud Olorgesailie znikn ze sceny 200 000 lat temu, gdy jezioro wyscho, a Wielki Rw
Afrykaski przeksztaci si w gorce i trudne do przetrwania miejsce, ktrym pozosta do
dzisiaj. Lecz w owym czasie jego dni byy ju i tak policzone. Niebawem mia si pojawi
pierwszy gatunek, ktrego przeznaczeniem byo panowanie nad wiatem Homo sapiens.
Nic nie bdzie ju takie jak dawniej.
Rozdzia 30
POEGNANIE
Na pocztku lat osiemdziesitych siedemnastego wieku, mniej wicej w tym samym
czasie, gdy Edmond Halley oraz jego przyjaciele Chri- stopher Wren i Robert Hooke zasiedli w
londyskiej kawiarni, aby uzgodni warunki zakadu, ktry mia ostatecznie da wiatu
Principia Newtona, gdy Henry Cavendish way Ziemi, gdy podjto wiele innych natchnionych i chwalebnych przedsiwzi, ktrym powicilimy ostatnie czterysta stron tej ksiki,
znacznie mniej budujce wydarzenie zaszo na wyspie Mauritius, daleko na Oceanie
Indyjskim, okoo 1300 kilometrw od wschodniego wybrzea Madagaskaru.
Jaki nieznany nam z imienia eglarz, lub moe pies eglarza, ciga ostatniego ptaka dodo,
synnego nielota, ktrego ufna natura i brak pary w nogach spowodoway, e sta si atwym
celem dla znudzonych majtkw. Miliony lat spokojnej egzystencji nie przygotoway go na
spotkanie z kaprynymi i wyjtkowo niebezpiecznymi istotami ludzkimi.
Nie znamy dokadnych okolicznoci ani nawet roku, w ktrym ostatni dodo dokona swego
ywota, wic nie wiemy, co byo pierwsze wiat, ktry stworzy Principia, czy wiat, ktry
unicestwi dodo lecz wiemy, e oba te wiaty zaistniay mniej wicej w tym samym czasie.
Omiel si stwierdzi, e miaby trudnoci ze znalezieniem lepszej pary zdarze ilustrujcych rwnoczenie bosk i zbrodnicz natur istot ludzkichgatunku, ktry jest zdolny
do odkrycia najgbszych tajemnic nieba i zarazem potrafi bez adnej przyczyny wy tuc co do
jednego bezbronne stworzenia, ktre nigdy nie uczyniy nam nic zego i nie byy w
najmniejszym stopniu zdolne do zrozumienia, co im uczynilimy ani dlaczego uczynilimy to,
co uczynilimy. Dodo byy tak spektakularnie pozbawione zdolnoci przewidywania, e
wedug jednego z raportw wystarczyo zapa jednego i skoni go do skrzeczenia, aby
zleciay si wszystkie inne w zasigu gosu.

Niegodziwoci wobec biednego dodo nie skoczyy si bynajmniej wraz ze mierci

ostatniego osobnika. W 1755 roku, jakie siedemdziesit lat po wytpieniu tego gatunku,
dyrektor Ashmolean Museum w Oksfordzie poczu zapach stchlizny i zdecydowa, eby
spali wypchany egzemplarz dodo. Bya to zaskakujca decyzja, poniewa wypchany czy
nie
by to wwczas jedyny istniejcy dodo. Skonsternowany pracownik muzeum prbowa
uratowa ptaka, lecz zdoa ocali jedynie gow oraz fragment jednej koczyny.
W rezultacie tych i innych wykrocze przeciwko zdrowemu rozsdkowi nie jestemy
obecnie pewni nawet tego, jak wyglda ywy dodo. Dysponujemy skromniejszym zbiorem
informacji, ni mogoby si wydawa
par pobienych opisw wykonanych przez niewyksztaconych podrnikw, trzy czy
cztery obrazy oraz kilka fragmentw koci"1, wedug cokolwiek zgryliwego podsumowania
dziewitnastowiecznego przyrodnika H.E. Stricklanda. Jak smutno skonstatowa Strickland,
mamy wicej fizycznych dowodw istnienia dawnych potworw morskich i niezdarnych
zauropodw ni ptaka, ktry dotrwa do wspczesnych czasw i nie potrzebowa do przeycia
niczego oprcz naszej nieobecnoci.
Oto co wiemy na temat dodo: y na Mauritiusie, by tusty, lecz niesmaczny; by
najwikszym przedstawicielem rzdu gobiowatych, aczkolwiek nie wiadomo, ile dokadnie
way, poniewa nikt nigdy tego nie zapisa. Oszacowania dokonane na podstawie
fragmentw koci" Stricklanda oraz skromnych szcztkw uratowanych z ogniska w
Ashmolean Museum wskazuj, e mia nieco wicej ni dwie i p stopy wysokoci i mniej
wicej tyle samo od koca dzioba do ogona. Bdc nielotem, skada jaja na ziemi, co czynio
je nad wyraz atwym upem dla wi, psw oraz map, ktre pojawiy si na wyspie wraz z
czowiekiem. W 1683 roku prawdopodobnie, a w 1693 niemal na pewno by ju gatunkiem
wymarym. Nie wiemy o nim niemal nic wicej, oprcz tego, e nigdy go ju nie zobaczymy.
Nie znamy jego zachowa reprodukcyjnych, jego diety, zasigu, dwikw, ktre wydawa w
chwilach spokoju lub w niebezpieczestwie. Nie mamy ani jednego jaja dodo.
Nasza znajomo z ywymi dodo trwaa zaledwie siedemdziesit lat. Wytpilimy je z
zapierajc dech w piersi szybkoci, aczkolwiek trzeba przyzna, e w tym momencie naszej
historii mielimy ju za sob tysice lat praktyki w dziedzinie nieodwracalnych eksterminacji.
Nikt nie wie dokadnie, jak bardzo ludzkie istoty s skuteczne w destrukcji, lecz pozo
staje faktem, e gdziekolwiek si udalimy w cigu ostatnich 50 000 lat, zwierzta zaczynay
znika, czsto w zdumiewajco duych ilociach..
W Ameryce trzydzieci rodzajw duych zwierzt niektre byy naprawd bardzo due
znikno niemale od jednego uderzenia, gdy wspczeni ludzie wkroczyli na kontynent 10
000 do 20 000 lat temu. Ameryka Pnocna i Poudniowa cznie utraciy okoo trzech
czwartych duych zwierzt, gdy zjawi si czowiek owca z wczni i umiejtnoci
organizowania zbiorowych polowa. Europa i Azja, gdzie zwierzta miay wicej czasu na
wyksztacenie niezbdnej ostronoci przed czowiekiem, utraciy nie mniej ni jedn trzeci i
nie wicej ni poow swoich duych stworze. Australia, z dokadnie przeciwnych powodw,
stracia nie mniej ni 95 procent2.
Populacje tych owcw byy stosunkowo niewielkie, a populacje zwierzt prawdziwie
monstrualne naukowcy szacuj, e tylko w tundrze pnocnej Syberii znajduje si 10
milionw martwych, zamarznitych cia mamutw wic niektre autorytety sdz, e musi
istnie jakie inne wyjanienie, uwzgldniajce na przykad zmiany klimatu lub pandemie. Jak
uj to Ross MacPhee z American Museum of Natural History: Nie ma adnych materialnych
korzyci z polowania na niebezpieczne zwierzta czciej ni to konieczne moesz zje
tylko tyle stekw z mamuta"3. Inni sdz, e chwytanie i zabijanie niektrych zwierzt mogo

by niemal haniebnie atwe. W Australii i obu Amerykach mwi Tim Flannery

zwierzta prawdopodobnie nie wiedziay, e trzeba ucieka".
Niektre z wytpionych istot byy wyjtkowo spektakularne i wymagayby nieco
ostronoci z naszej strony, gdyby nadal yy. Wyobra sobie yjcego na ziemi leniwca, ktry
moe zaglda przez okno na pitrze, wia o rozmiarach maego fiata lub dug na sze
metrw jaszczurk wygrzewajc si na pustynnej autostradzie Australii Zachodniej. Niestety,
adnego z tych zwierzt ju nie ma. yjemy na spustoszonej planecie. Do dzisiaj przeyy
tylko cztery rodzaje naprawd cikich (liczcych wicej ni ton) zwierzt ldowych: sonie,
nosoroce, hipopotamy i yrafy4. Przez dziesitki milionw lat ycie na Ziemi nie byo tak
drobne i tak oswojone jak obecnie.
Powstaje pytanie, czy zjawiska wymierania epoki kamiennej oraz pniejsze stanowi w
istocie elementy tego samego, pojedynczego epizodu wymierania. Inaczej mwic, czy ludzie
nieuchronnie stanowi z wiadomo dla innych istot ywych. Istnieje przykra ewentualno,
e tak jest

w istocie. Zdaniem Davida Raupa, paleontologa z University of Chicago, rednie tempo

wymierania w cigu caej biologicznej historii Ziemi to jeden gatunek na cztery lata. Richard
Leakey oraz Roger Lewin pisz w The \Sixth Extinction, e wywoane przez czowieka tempo
wymierania moe by nawet 120 000 razy szybsze5.
W poowie lat dziewidziesitych Tima Flannery'ego, ktry obecnie jest dyrektorem
Australian Museum w Adelaide, uderzyo, jak mao wiemy o wielu epizodach wymierania,
cznie z cakiem niedawnymi. Gdziekolwiek si obrcie, wszdzie byy luki w
danychbrakowao fragmentw, jak z dodo, albo w ogle nie byo adnych informacji"
powiedzia mi w Melbourne na pocztku roku 2002.
Flannery zaangaowa swego rodaka, artyst Petera Schoutena, i wsplnie wyruszyli w
nieco obsesyjn podr po wszystkich gwnych wiatowych zbiorach, w celu zbadania, co
zostao, co zagino, a co nigdy nie byo w ogle znane. Spdzili cztery lata, przegldajc
wyschnite, stare skry, stche okazy, stare rysunki i opisy wszystko, co jest dostpne.
Schou- ten namalowa naturalnej wielkoci obrazy wszystkich zwierzt, ktre potrafili
odtworzy, a Flannery sporzdzi opisy. W rezultacie powstaa wyjtkowa ksiga,
zatytuowana A Gap in Natur, bdca najbardziej kompletnym i trzeba przyzna, e
poruszajcym katalogiem wymierania zwierzt w cigu ostatnich trzystu lat.
Dane dotyczce niektrych zwierzt byy cakiem obszerne, lecz przez cae lata nikt z nich
nie korzysta. W niektrych przypadkach zachowane dane nigdy nie zostay wykorzystane w
adnej publikacji. Krowa morska Stellera, podobne do morsa stworzenie spokrewnione z
diugoniem, bya jednym z ostatnich naprawd duych zwierzt, ktre niedawno wymary. Bya
rzeczywicie olbrzymia dorose osobniki osigay prawie dziewi metrw dugoci i
wayy dziesi ton lecz znamy j tylko dlatego, e w 1741 roku rosyjska ekspedycja
utkna w jedynym miejscu, gdzie te istoty wci egzystoway, na odlegych, mglistych
Wyspach Komandorskich na Morzu Beringa.
Tak si szczliwie zoyo, e czonkiem ekspedycji by przyrodnik, Georg Steller,
zafascynowany tym olbrzymim zwierzciem. Sporzdzi niezwykle obszerne notatkimwi
Flannery.Zmierzy nawet rednic ich wsw. Jedyn rzecz, ktrej nie opisa, byy
genitalia samca, aczkol
wiek nie mia oporw przed opisaniem eskich narzdw pciowych. Zachowa nawet
kawaek skry, dziki czemu do dobrze znamy jej tekstur. Nie zawsze mielimy tyle
szczcia".
Jedyn rzecz, ktrej Steller nie mg uczyni, byo uratowanie krowy morskiej. Ju wtedy
doprowadzony do granicy wymarcia gatunek znikn cakowicie w cigu dwudziestu siedmiu
lat od odkrycia Stellera. Wielu innych zwierzt nie mona byo uwzgldni, poniewa zbyt
mao jest danych na ich temat. Skaczca mysz z Darling Downs, abd z wysp Chatham,
nielotny chrucielak atlantycki z Wyspy Wniebowstpienia, przynajmniej pi gatunkw
duych wi oraz wiele innych zwierzt przepado na zawsze i pozostay po nich tylko nazwy.
Flannery i Schouten odkryli, e znaczna cz wymiera bya spowodowana nie
bezmylnym okruciestwem, tylko pewnego rodzaju majestatyczn gupot. Gdy w 1894 roku
zbudowano latarni morsk na samotnej skale zwanej Stephens Island, na burzliwych wodach
cieniny midzy Pnocn i Poudniow Wysp Nowej Zelandii, kot latarnika apa i przynosi
dziwne mae ptaszki. Latarnik sumiennie wysa kilka okazw do muzeum w Wellington.
Kustosz wielce si uradowa, poniewa ptaszek by reliktowym gatunkiem nielotnych
strzyykw jedynym przykadem nielotnych wrblowatych na caym globie i
natychmiast wyruszy na wysp, lecz zanim na ni dotar, kot zdy zabi wszystkie ptaki6.
Obecnie istnieje dwanacie wypchanych okazw nielotnego strzyyka ze Stephens Island.
W tym przypadku mamy przynajmniej tyle. Okazuje si, e znacznie czciej rwnie
kiepsko troszczymy si o gatunki, ktre wymary, jak troszczylimy si o nie, zanim wymary.

Wemy jako przykad pikn papug karolisk. Szmaragdowozielona, ze zot gow bya
jednym z najpikniejszych ptakw, jakie yy kiedykolwiek w Ameryce Pnocnej papugi
zwykle nie docieraj tak daleko na pnoc. W pewnym momencie populacja papug bya
mniejsza tylko od populacji gobia wdrownego. Farmerzy jednak uwaali papugi za
szkodniki. Polowanie na nie byo bardzo atwe, poniewa yy w licznych gromadach i miay
dziwny zwyczaj wzlatywania w gr na odgos strzau (jak mona by oczekiwa), lecz niemal
natychmiast wracay w poblie padych towarzyszy.
W swej klasycznej ksice American Ornithology, napisanej na pocztku dziewitnastego
wieku, Charles Willson Peale opisuje sytuacj, w ktrej wielokrotnie oprnia magazynek
dubeltwki w stron drzewa, na ktrym siedziay papugi:

Po kadym strzale spada deszcz martwych cia, lecz przywizanie I tych, ktre przeyy,
wydawao si raczej wzrasta, poniewa po kilkukrotnym okreniu tego miejsca ponownie
obsiaday drzewo, spogldajc w d na swoich zabitych towarzyszy z tak widocznymi
objawami wspczucia i niepokoju, e cakowicie mnie rozbroiy7.
Papugi karoliskie byy tpione z tak nieustpliwoci, e w drugiej dekadzie
dwudziestego wieku pozostao ju tylko kilka ywych egzemplarzy w ogrodach
zoologicznych. Ostami, o imieniu Inca, zakoczy ycie w zoo w Cincinnati w 1918 roku
(niecae cztery lata po mierci ostatniego gobia wdrownego w tym samym zoo) i zosta z
szacunkiem wypchany. Gdzie mona dzisiaj zobaczy biednego Inc? Nikt nie wie. Zagin8.
W tej historii najbardziej intrygujce i zagadkowe jest zachowanie Pea- Ie'a, ktry by
mionikiem ptakw, lecz nie mia zahamowa przed zabijaniem ich tylko z tego powodu, e
ciekawia go ich reakcja. Prawdziwie zdumiewajce jest to, e przez bardzo dugi czas ludzie,
ktrzy byli najbardziej zainteresowani ywymi istotami zamieszkujcymi nasz planet, w
najwikszym stopniu przyczynili si do wytpienia niektrych z tych istot.
Nikt nie reprezentuje tej kategorii przyrodnikw na wiksz skal (w kadym znaczeniu
tego sowa) ni Lionel Walter Rothschild, drugi baron Rothschild. Czonek wielkiej rodziny
bankierw by dziwakiem i samotnikiem. Cae ycie mieszka w dziecicym pokoju swojego
domu w Tring, w hrabstwie Buckinghamshire, wrd tych samych mebli, jakich uywa w
dziecistwie spa w swoim dziecicym ku nawet wtedy, gdy way 135 kilogramw.
Jego pasj bya historia naturalna. By niezwykle zaangaowanym kolekcjonerem.
Wysya cae hordy wyszkolonych ludzi niekiedy a czterystu naraz do wszystkich
zaktkw globu, aby wspinali si na gry i przetrzsali dungle w poszukiwaniu nowych
okazw, w szczeglnoci latajcych, ktre najbardziej go interesoway. Schwytane okazy byy
pakowane w skrzynie i wysyane do posiadoci Rothschilda w Tring, gdzie on sam oraz
batalion jego asystentw niestrudzenie analizowali i spisywali wszystko, co przechodzio
przez ich rce, produkujc cigy strumie ksiek, publikacji i monografii w sumie okoo
1200 pozycji. cznie
486
przez fabryk historii naturalnej Rothschilda przeszo ponad 2 miliony okazw, w wyniku
czego do wiatowego archiwum nauki dodaa ona 5000 gatunkw.
Dziaalno Rothschilda nie bya jednak ani najbardziej rozlegym, ani najhojniej
finansowanym przedsiwziciem kolekcjonerskim dziewitnastego wieku. Tytu ten niemal z
ca pewnoci naley przyzna nieco starszemu, lecz rwnie bardzo bogatemu brytyjskiemu
kolekcjonerowi, Hugh Cumingowi, ktry z takim zapaem oddawa si temu zajciu, e
zbudowa duy oceaniczny statek, zaangaowa zaog i zorganizowa ekspedycj, ktrej
jedynym zadaniem byo chwytanie i zbieranie wszystkiego, co wpado im w rce ptakw,
rolin, wszelkich typw zwierzt lecz przede wszystkim muszli9. To wanie jego
niezrwnana kolekcja bernikli trafia do Darwina i posuya za podstaw do przeomowego
studium.
Rothschild mia jednak zdecydowanie bardziej naukowe podejcie do swej
kolekcjonerskiej pasji. Okazao si, niestety, e stanowi zarazem miertelne zagroenie dla
obiektw swego zainteresowania. W latach dziewidziesitych dziewitnastego wieku
zainteresowa si Hawajami, jednym z najbardziej wraliwych rodowisk, jakie stworzya
Ziemia. W cigu milionw lat ewolucji we wzgldnej izolacji od reszty wiata na Hawajach
pojawio si 8800 unikatowych gatunkw zwierzt i rolin10. Rothschild szczeglnie
interesowa si charakterystycznymi, kolorowymi, hawajskimi ptakami, czsto wystpujcymi
w bardzo maych populacjach zamieszkujcych cile okrelone obszary.
Tragedia hawajskich ptakw wynikaa nie tylko z tego, e byy charakterystyczne,
podane i rzadkie niebezpieczna kombinacja cech nawet w najbardziej sprzyjajcych

okolicznociach lecz take dlatego, e charakteryzowa je wzruszajcy brak nieufnoci.

Hawajka zotogowa, cakowicie nieszkodliwy czonek rodziny hawajek, krya si niemiao w
koronach drzew koa, ale wystarczyo imitowa jej pie, aby natychmiast porzucia sw
kryjwk, sfruna na ziemi i rozpocza powitalny pokaz". Ostatni egzemplarz znikn w
1896 roku, zabity przez asa kolekcjonerw Rothschilda, Harry'ego Palmera. Pi lat wczeniej
znikna jej kuzynka, hawajka tawa, ptak tak rzadki, e tylko jeden egzemplarz by kiedykolwiek widziany ten, ktry trafi do kolekcji Rothschilda12. W cigu dziesiciu lat
najbardziej intensywnych dziaa Rothschilda znikno co najmniej dziewi gatunkw
hawajskich ptakw.
Rothschild nie by bynajmniej osamotniony w gorliwoci, z jak chwy487

i ta ptaki, nie liczc si prawie w ogle z kosztami i konsekwencjami. Inni ' zbieracze byli
jeszcze bardziej bezwzgldni. W 1907 roku, gdy znany kolekcjoner Alanson Bryan
zorientowa si, e ustrzeli trzy ostatnie okazy hawajki czarnej, gatunku lenych ptakw, ktry
zosta odkryty zaledwie dziesi lat wczeniej, napisa, e wiadomo ta napenia go
radoci".
Bya to dziwna, z dzisiejszej perspektywy trudna do zrozumienia epoka, w ktrej niemal
kade zwierz byo przeladowane, jeeli choby w najmniejszym stopniu uwaano je za
szkodnika. W 1890 roku stan Nowy Jork wypaci ponad sto nagrd za zowione egzemplarze
pumy, chocia byo jasne, e wytrwale nkany gatunek znajdowa si na granicy wymarcia. A
do lat czterdziestych dwudziestego wieku wiele stanw wci wypacao nagrody niemal za
wszystkie rodzaje drapienych zwierzt. Wirginia Zachodnia przyznawaa roczne stypendium
studentowi, ktry zlikwidowa najwiksz liczb szkodnikw, przy czym okrelenie
szkodnik" byo interpretowane jako niemal wszystko, co nie byo zwierzciem domowym lub
rolin uprawn.
Zapewne nic lepiej nie ilustruje tych dziwnych czasw ni los uroczej, maej laswki tej
Bachmana, yjcej na poudniu Stanw Zjednoczonych. Gatunek ten by znany z wyjtkowo
piknych pieni, lecz jego populacja, ktra nigdy nie bya liczna, stopniowo si zmniejszaa i w
latach trzydziestych ptak znikn cakowicie. Nie widziano go nigdzie przez kilka lat, a w
1939 roku szczliwy zbieg okolicznoci sprawi, e dwaj entuzjaci ptakw, w okresie
zaledwie dwch dni, cho cakowicie niezalenie i w duej odlegoci od siebie, napotkali dwa
samotne, pozostae przy yciu okazy. Obaj je zastrzelili.
Ten niesamowity pd do eksterminacji w adnym razie nie dotyczy wycznie Ameryki.
W Australii wypacano nagrody za wilka tasmaskiego (niekiedy zwanego tygrysem
workowatym, formalna nazwa brzmi Thy- lacinus cynocephalus), podobne do psa stworzenie z
charakterystycznymi tygrysimi" prgami na grzbiecie. Nagroda obowizywaa niemal do dnia
mierci ostatniego przedstawiciela gatunku, ktry zdech, samotny i bezimienny, w 1936 roku
w prywatnym zoo w Hobart. Gdy bdziesz w Ta- smanian Museum and Art Gallery, zapytaj o
ten gatunekjedynego duego misoernego torbacza, ktry przetrwa do naszych czasw.
Wszystko, co bd mogli ci pokaza, to par fotografii oraz 61 sekund starego filmu. Gdy
ostatni przedstawiciel tego gatunku zdech, zosta wyrzucony na mietnik.
Opisuj to wszystko po to, eby uzasadni tez, e gdyby kto projekto-1 wa organizm,
ktrego zadaniem byaby opieka nad yciem w naszym pustawym kosmosie, ledzenie jego
migracji oraz rejestrowanie miejsc, w ktrych si pojawio, zapewne nie powierzyby tej
funkcji czowiekowi.
Tak si jednak zoyo zrzdzeniem losu lub decyzj Opatrznoci, jakkolwiek to
nazwiemy e wanie my zostalimy wybrani. O ile nam wiadomo, to wanie my jestemy
najlepsi. W kadym razie nie ma lepszych kandydatw, a by moe w ogle nie ma innych
kandydatw. Nieco niepokojca jest myl, e moemy by najwikszym osigniciem wszechwiata i zarazem jego najgorszym koszmarem.
Jestemy tak zadziwiajco nieostroni i bezmylni w obchodzeniu si z innymi istotami,
zarwno wtedy, gdy jeszcze yj jak i wtedy, gdy s martwe, e nie mamy pojcia
absolutnie adnego ile z nich wymaro cakowicie, ile wymrze niebawem, ile zdoa
przetrwa; nie wiemy, czy i jak rol odegralimy w wikszoci procesw wymierania innych
gatunkw. W 1979 roku, w ksice The Sin king Ark, Norman Myers wysun sugesti, e z
powodu dziaalnoci czowieka na naszej planecie ginie okoo dwch gatunkw na tydzie. Na
pocztku lat dziewidziesitych podwyszy swoje oszacowania do 600 gatunkw
tygodniowo11 (ta liczba uwzgldnia wszystkie ywe istoty roliny, zwierzta, grzyby i ca
reszt drzewa ycia). Inni eksperci sdz e skala zagady moe nawet przewysza 1000
gatunkw tygodniowo. Z kolei w raporcie ONZ z 1995 roku stwierdzono, e w cigu ostatnich

400 lat wymaro nieco mniej ni 500 gatunkw zwierzt i nieco wicej ni 650 gatunkw
rolin, dodajc przy tym, e s to prawie na pewno zanione"14 liczby, zwaszcza w
odniesieniu do gatunkw tropikalnych. Pewna niewielka grupa ekspertw uwaa, e wikszo
danych dotyczcych wymiera jest znacznie zawyona.
Pozostaje faktem, e nie wiemy. Nie mamy najmniejszego pojcia. Nie wiemy, od kiedy
obecno naszego gatunku na planecie zacza w istotny sposb przyczynia si do
wymierania innych gatunkw. Nie wiemy, jak jest obecnie. Nie wiemy, jakie bd przysze
skutki naszej obecnej dziaalnoci. Wiemy na pewno jedynie to, e jest tylko jedna planeta, a
na niej tylko jeden gatunek, ktry jest zdolny do wiadomej zmiany kierunku swoich dziaa.
Edward O. Wilson wyrazi to z niezrwnan zwizoci w ksice Rnorodno ycia:
Jedna planeta, jeden eksperyment"15.
Jeeli ta ksika zawiera jakie przesanie, to brzmi ono nastpujco:

Skoro jestemy tutaj, to znaczy, c mielimy bardzo duo szczcia To stwierdzenie obejmuje
wszystkie ywe istoty. Wydaje si, e zaistnienie w postaci jakiejkolwiek formy ycia stanowi
nie lada osignicie w tym wszechwiecie. My, ludzie, mielimy oczywicie jeszcze wiksze
szw- cie ni caa reszta. Mamy nie tylko przywilej istnienia, lecz take zdolno zrozumienia,
a nawet na wiele rnych sposobw do polepszenia go. T wyjtkow wrd ywych
istot zdolno dopiero cakiem medaw- no zaczlimy pojmowa.
Osignlimy t wybitn pozycj w uderzajco krtkim czasic. behawioralnie wspczeni
ludzie istnieli nic duej ni okoo 0,0001 procent historii Ziemi czyli naprawd znikomo
mao, niemal wcale ____________________________ lecz nawet tak krtkie istnienie
wymagao niemal nieskoczonego acucha szczliwych przypadkw.
Jestemy dopiero na samym pocztku tego wszystkiego. Sztuczka polega oczywicie na
tyra, aby nigdy nie znale koca. A to niemal na pewno bdzie wymagao znacznie wicej ni
serii szczliwych przypadkw