1

Fryderyk Wilhelm Foerster

Stare i nowe wychowanie
SPIS TRECI
SOWO WSTPNE
PASTWO, RELIGIA I PEDAGOGIKA
Bezduszne pastwo mocarstwowe
Podstawy duchowe pastwa
Zadanie pedagoga
ODPOWIED NA BADANIE RELIGIJNE U NOWOCZESNEJ
WYKOLEJONEJ MODZIEY
Nowoczesne i staroytne pogastwo
Abstrakcyjna duchowo nowoczesna
Utopia samozbawienia
Uniwersalizm mglisty i uniwersalizm cisy chrzecijaski
Credo, sed intelligere desidero
NOWOCZENI CHRZECIJANIE PRZEMAWIAJ DO NOWOCZESNYCH POGAN
Pojcie nowoczesne uczciwoci intelektualnej
Mylna interpretacja pojcia autorytetu kocielnego
Gboko tkwice nieporozumienie
Mglista ywotno"
Nowe pojcie wodza u modziey nowoczesnej
Krytyka indywidualnego rozsdku
Zegarek kieszonkowy i czas astronomiczny
Zacienienie psychiczne przez nowoczesn autarki duchow
Dyskusja i zrozumienie
MODZIE NOWOCZESNA I AUTORYTET RELIGIJNY
Przedszkole znajomoci ycia oraz samopoznania
Wolno myli
Dowiadczenie yciowe jako czynnik poznawczy
Credo, ut intelligam
PEDAGOGIKA RELIGII I NAUKA RZECZYWISTOCI
Oywienie duchowe dowiadczenia codziennego
Platoska pedagogika przypominania
Wskazwki, jak korzysta z dowiadcze yciowych
Nowoczesna literatura, biblia, rzeczywisto ycia
UNIWERSYTET BEZ BOGA
Opuszczenie akademickie
2
Perspektywy na przyszo
WALKA JEDNOSTRONNOCI W NOWOCZESNEJ PEDAGOGICE
Brak jasnych i uniwersalnych celw
Wychowanie koedukacyjne
Nieprzemylana szkoa jednolita
Europejska i amerykaska pedagogika
Przesdy zasad szkoy pracy
ISTOT WYCHOWANIA
PSYCHOLOGIZM I WYCHOWANIE
PSYCHOLOGIA ABSTRAKCYJNA I KONKRETNA
Znajomo ludzi i samopoznanie
Gdzie s prawdziwi psychologowie eksperymentalni?
Zawio charakterw

Jednostronnoci psychoanalizy
WYCHOWANIE DO REALIZMU
Odwrotna strona idealizmu"
Konieczny przeciwwanik przeciwko idealizmowi
Metody rozwoju zmysu rzeczywistoci
KULTURA WYRAANIA SI I WYCHOWANIE
Dusza i ciao
Wychowanie do grzecznoci
Zachowanie si przy stole
Uduchowienie zewntrznych form
Zwyczaje kobiece
PSYCHICZNE POKONYWANIE KONFLIKTW W MODYM WIEKU
Afekty stumione
Prawda i fasz w psychoanalizie
Kompleks Edypa i kompleks ojca
Konflikty i ich odprenie psychiczne
KAZANIE NA GRZE I MODZIECZE SAMOOPANOWANIE
Pacyfizm w pokoju dziecicym
Moralna warto zemsty
Indianin i gentleman
WIECZNA PEDAGOGICZNA WARTO STAROYTNOCI
Siy twrcze tradycji aciskiej
Niemcy i pedagogika rdziemnomorska
3
Czy nowy wiek humanistyczny?
Staroytno a chrzecijaskie dobro ksztaceniowe
MODZIE LUDOWA I PEDAGOGIKA PRACY
Pojcie honoru pracy
Jak naley rozmawia z modymi sucymi i terminatorami?
Honor i uczciwo
AUTORYTET I SAMORZD W WYCHOWANIU MODOCIANYCH
Za duo aktywnoci wychowawcy
Cnoty wodza i wady wodza
Jednostronni pedagogowie autorytetu
Solidarno i chopcy przewodnicy
PEDAGOGIKA LIGI NARODW
Konieczne wiczenie w utrzymywaniu pokoju i tworzeniu pokoju
Modzieczy instynkt walki
Psychologiczne zgbienie wychowania pokojowego
Wielki i may pokj dziecicy
WYCHOWANII DO RZECZOWOCI W WALCE POLITYCZNEJ
Podranienie osobiste
Mska obiektywno
O PEDAGOGICZNE POKIEROWANIE KOLEKTYWNYM ZWIERZCIEM
Dyktatura masy
Samodzielno wobec wpyww socjalnych
PRZECIENIE, DZIECI NERWOWE I WYBR ZAWODU
Skargi rodzicw
Jak si uchroni przeciwko przecieniu
Wysoka nerwowo u uczniw wyszych zakadw ksztacenia
Wolne wejcie dla intelektualnie uzdolnionych wolne zejcie
dla inaczej uzdolnionych

Pedagogika murzynw
Normalne i anormalne lenistwo
O pedagogik inteligencji
POST GANDHIEGO A PEDAGOGIKA
DWA GWNE ZADANIA KSZTACENIA LUDZKIEGO
WYCHOWANIE BEZ CELU WYCHOWANIA
Sprzecznoci pedagogiczne
Albo albo
4
Czynno bierna
Decyzja za prawdomwnoci
Wychowanie do mstwa
Niejasno celw przy wychowaniu eskim
Niebezpieczestwa wychowania obywatelsko-pastwowego
SOWO WSTPNE
Niniejsze pedagogiczne uwagi i rozwaania omawiaj bardzo rnorodne przedmioty i dlatego
mogoby si wydawa, e nie stoj one w adnym cisym zwizku ze sob. Tak jednak nie jest. Tak
jak
rozdzia kocowy zbiega si z mylami poruszanymi na pocztku, tak te wszystkie poszczeglne
rozdziay su ku temu, eby owietli z punktu widzenia najrnorodniejszych dziedzin i
dowiadcze konieczno syntezy pomidzy dzisiaj wzajemnie si zwalczajcymi
jednostronnociami,
a tym samym take pomidzy pedagogik tradycyjn a pogldami i eksperymentami pedagogiki
nowoczesnej.
Dzisiejsza nieprzyja pomidzy narodami jest ostatecznie tylko wynikiem rozkadu elementw
prawdy oraz sprzecznoci zasad, ktre z koniecznoci stanowi pewn wewntrzn cao i
powinny
si wzajemnie uzupenia, jeeli kultura ludzka nie ma si zaama na skutek samych niezdolnych
do
ycia jednostronnoci oraz ich nieuchronnego starcia si.
Dlatego i pedagogika wemie w przyszoci udzia w wielkim ruchu w kierunku syntezy, ktrej
przeznaczeniem jest zestpienie trwajcej przez cae stulecia ery separacji i chorobliwych oraz
bezwadnych jednostronnoci.
Autor chce w caej swej rozprawie oddziaywa w tym kierunku. Niniejsze pobudki do syntezy
pedagogiki tradycyjnej i pedagogiki nowoczesnej s rwnoczenie maym przyczynkiem do
ponownego pojednania si rozdzielonych zasad. Oczywicie pojednania nie naley utosamia ze
zmieszaniem albo zatarciem. Zupenie przeciwnie: Chodzi tu o to, by potrafiono bystrym okiem
oddzieli w dziedzictwie pedagogicznym jak rwnie w nowoczesnych badaniach i teoriach to, co
ma
trwa warto i ywotno od tego, co ju przeyte, i od obcych yciu abstrakcji.
Fr. W. Foerster byy zwyczajny profesor filozof ii i pedagogiki uniwersytetu w Monachium Lato
1935.
PASTWO, RELIGIA I PEDAGOGIKA.
Bezduszne pastwo mocarstwowe.
Upyno kilka stuleci rozkadu indywidualistycznego. Rozkad ten dziaa nie tylko niszczco,
suy on
rwnie pewnej powszechnej koniecznoci. Ta za przygotowaa inne wysze metody
wspdziaania
si, okrelone przez Carlylea jako metody naszyjnikowe.
wiat okae si do tych nowych metod kiedy dostatecznie przygotowanym ale to jedynie na
podstawie uprzedniego odrodzenia religijnego. Wobec niezwykych spustosze, wywoanych w
dziedzinie dawnych wzw i dawnego adu, i wobec daleko posunitego oglnego rozlunienia

a
to w epoce, dcej stanowczo do skojarzenia si powstay wszdzie tam, gdzie skutki rozkadu
wystpiy najdobitniej, nowe prdy. Prdy te staraj si stworzy przy poparciu wadzy pastwowej,
uciekajcej si nawet do ostatecznych rodkw, now jednolito rozpraszajcych si si. Prdy te
okazuj rwnie skonno w kierunku opanowania caego wychowania, aeby zupenie
5
konsekwentnie podporzdkowa modzie spoeczestwu i jego autorytetowi, wyprze za
cakowicie
sumienie jednostki.
Wszystkie te wysiki niewtpliwie z gry skazane s na niepowodzenie, mimo nawet chwilowych
sukcesw, jakimi chepi si oszoomieni wadz mocarze. Ostatecznie bowiem pastwo zalene
jest
od energii sumienia jednostki. Wszechwadza pastwowa doprowadzi do upadku pastwa, yjcego
niejako w zudzeniu swej wszechpotgi, wspieranej terrorem i gwatem. Wszelkie ponoszone ofiary,
dowody oddania w rzeczach najdrobniejszych i najsubtelniejszych, karno, uczciwo poddanego i
rzdzcego, uznawanie pewnej hierarchii spoecznej, posuszestwo, autorytet te wszystkie
czynniki mog si okaza trwaymi dopiero wtedy, gdy podstaw wszystkiego bdzie jakie dobro o
wyszym jeszcze znaczeniu anieli pastwo. Jedynie najwysza duchowa potga potrafi dotrze i
oddziaywa wychowawczo i ostrzegawczo tam, gdzie nie dociera adna wadza pastwowa.
Podstawy duchowe pastwa.
Pewien yd-ortodoks mia zamiar wysa list poczt, wysa go jednak przez posaca. Nastpnie
wyj
ze szufladki znaczek pocztowy, zniszczy go i wyrzuci, aeby, jak owiadczy, nie oszukiwa
pastwa.
Takie to duchowe tradycje s jeszcze dzi podstaw istnienia mocarstwa nowoczesnego. Mocarstwo
to jednak konsekwentnie zda do zniweczenia tych duchowych fundamentw, aeby nastpnie
zgin wskutek kompletnego wyjaowienia duszy i sumienia.
Twrcy takich nowoczesnych pastw osignli niewtpliwie na podstawie i przy pomocy na wskro
nowoczesnej techniki yciowej i organizacyjnej olbrzymie wyniki w dziedzinie zdyscyplinowania i
skojarzenia si. Poniewa jednak proces budowy odbywa si kosztem porzdku moralnego oraz
jego
wartoci duchowych, ca prac porwna mona z budow wiey Babiloskiej, ktra pewnego
dnia
runie, grzebic pod sob wszystko. aden z nowoczesnych Cezarw nie zgbi dotd swego dziea
adu. Nie zrozumia on rwnie, jakich potrzeba by rekonstrukcji duchowych i obyczajowych dla
podstaw prawdziwego adu w yciu, jakiej reorganizacji duszy w sensie platonicznym a mianowicie
jakiego uporzdkowania funkcji duchowych w czowieku, eby przynajmniej dodatkowo stworzy
podwalin wszystkich podwalin. Dlatego wszelkie bezduszne wysiki gwatownej syntezy rozbitych
si
mog si skoczy tylko cakowitym niepowodzeniem.
Zadanie pedagoga.
Jedno przede wszystkim powinien zrozumie pedagog wspczesny. Nie naley udzi si
zewntrznymi wynikami zdyscyplinowania mas i zapau modzieczego. Takiego bowiem
zewntrznego uchwycenia si bez jednoci, wewntrznie dojrzaej i duchowo uzasadnionej, nie
mona uwaa za rozwizanie omawianego problemu ludzkoci.
Dzi moe wicej ni kiedykolwiek w dziejach ludzkoci kultura ludzka wymaga wychowania
takiego,
ktre by zjednoczyo duchowo, hierarchicznie oraz politycznie ludzi o najrnorodniejszych
zawodach
i zainteresowaniach. Dlatego te pastwo nie jest problemem mniej wanym od Kocioa. Problem
pastwa nie moe jednak, aczkolwiek brzmi to moe paradoksalnie, znale rozwizania w sposb
czysto pastwowy, ale tylko na nowej podstawie duchowej.

Susznie powiedzia Platon, e zdrowa hierarchia funkcji w pastwie uwarunkowana jest triumfem
hierarchii funkcji w duszy. Uwolnienie jednostki od jarzma impulsw egoistycznych, co stanowi
podstaw adu w pastwie, jest osigalne, ale tylko pozornie i przejciowo, a to tylko przy pomocy
oszoomie, wywoanych wspaniaymi pochodami, czy te podnieceniem afektw zbiorowych. W
rzeczywistoci uwolnienie to jest wycznie dzieem religii. Dlatego to wanie religia ta
najsilniejsza rkojmia wszelkiej trwaoci jest podstaw pastwa. Twrca za pastwa zbudowa
6
moe dopiero wwczas co trwaego, gdy na tej podstawie bdzie budowa dalej i zawsze bdzie
pamita o tym, e sprawy doczesne opieraj si tylko na sprawach wiecznych i e od tego zaley
ich
dalsze powodzenie.
Wszystko, co zaniedbao wychowanie religijne w zakresie pastwowego wychowania i
bezporedniej
tresury dla pastwa, szkodzi rwnie pastwu. O ile jednak pastwo zaniedbuje na korzy afektw
chwilowych wanych studiw badania podstaw, wtedy anarchia i korupcja wezm gr nad caym
dzieem adu. ad i porzdek bowiem stanowi cao, dziaajc organicznie i logicznie z
wewntrz
na zewntrz. Niead za i wojna stanowi rwnie cao, dziaajc jednak organicznie i logicznie
z
zewntrz na wewntrz. lepota wszystkich bezwzgldnych mocarzy polega nie tylko na tym, e
zapominaj o realnej potdze wiata niewidzialnego i nie lkaj si nieuniknionych jego sdw, ale
przede wszystkim na tym, e brak im logiki ich wasnego dziaania. Staraj si stworzy przy
pomocy
moralnego nieadu ad polityczny, chc prawa pastwowego a midzynarodowego prawa pici,
ofiar
dla ojczyzny a cynicznego samolubstwa w stosunkach midzynarodowych.
To wszystko jest utopi utopii i jest psychologicznie niewykonalne. Prawo midzynarodowe jest
koron i potwierdzeniem ustawodawstwa pojedynczych pastw. Niead, uznawany i uwicany na
zewntrz, znajduje oddwik destruktywny we wszelkich stosunkach wewntrznych. Cel nie moe
nigdy uwica rodkw, poniewa rodki destruktywne nie mog nigdy sprzyja celom
konstruktywnym. Kada rzecz ma pewien okrelony i jej tylko waciwy sposb oddziaywania.
Bg
nie pozwoli drwi z siebie, diabe rwnie nie. Nad wszelkimi paktami ze wiatem nadziemnym i
podziemnym czuwa tajemnicza i bezwzgldna w swych skutkach i konsekwencjach Opatrzno.
Przewanie mowie stanu chcieliby siedzie rwnoczenie na dwch koniach. To jednak jest
rzecz
niemoliw, bo konie rozrywaj jedca i pdz szalonym galopem w przeciwnych kierunkach.
Wychowawca wspczesny pracuje nad generacj stojc wobec niezwykych wypadkw: Niechaj
tedy wychowawca zapozna modzie ze znaczeniem i bezwzgldnoci tych wypadkw, niech
odtworzy wobec tych modych dusz a to w interesie pastwa i ojczyzny ca rzeczywisto
wiata niewidzialnego.
ODPOWIED NA BADANIE RELIGIJNE U NOWOCZESNEJ WYKOLEJONEJ MODZIEY.
Nowoczesne i staroytne pastwo.
Pedagogika popenia przy omawianiu stanu psychicznego wykolejonych warstw nowoczesnej
modziey dwa zasadnicze bdy. Pierwszy polega na tym, e zbyt atwo jestemy skonni do
uznawania za religi pewnej sentymentalnoci, nie majcej z religi waciwie nic wsplnego.
Naleaoby raczej z ca bezwzgldnoci wytpi te wite dby Wodana i umoliwi tym samym
poznanie prawdziwego Boga. Drugi za bd polega na tym, e brak nam pedagogw, ktrzy by
potrafili odtworzy dany stan psychiczny na podstawie wasnego dowiadczenia. Nie potrafi oni
bowiem za przykadem pierwszych apostow pogan, znajcych szko filozofii pogaskiej,
przemwi
w odpowiedni sposb do bdzcej duszy, nie potrafi oni przemwi jzykiem wasnego

dowiadczenia ani uchwyci poza rnymi frazesami i bdami rzeczy istotnych i pozytywnych.
Odnonie do punktu pierwszego naleaoby zacytowa dla wyjanienia sprawy kilka znamiennych
zda z dziea dra Rittera: Religiose Gedanken: Bg nie siga wcale ponad nas. Bg to ja, to ty.
Zupenie bliski, zawsze jasny, prosty, askawy, radosny. Bg jest wiatem, i ycie jest wiatem.
Tego rodzaju rozwaania s moliwe u jednostki, yjcej w dobrze ogrzanym pokoju, w atmosferze
beztroskiej, ktrej s obce kopoty ycia rodzinnego. Przecie tu zupenie brak ladu jakiego
tragizmu
yciowego, albo jakiego rozdwiku wewntrznego. W Nowym Jorku zapyta kiedy na zebraniu
7
Armii Zbawienia pewien zadrczony czowiek: Czy w ogle jest moliwa pomoc dla czowieka,
ktry by pozby si sam siebie? Zbyt duo spotyka si dzi jeszcze radykaw, to jest takich ludzi,
ktrzy w aden sposb nie mog si uwolni sami od siebie, nie mog zaniecha schlebiania sobie
samemu a nawet nie odczuwaj potrzeby takiego uwolnienia. Z dala od religii trzyma ich ten fakt,
e
nawet nie odczuwaj tego przywizania do siebie i trwaj w stanie pewnego zadowolenia z siebie
samych a nawet w stanie pewnego rodzaju uwielbienia swego wspaniaego, wolnego
czowieczestwa. Tego rodzaju do jaskraw, odraajc posta przedstawia nam H. Popert w
swym
Helmut Harringa, chocia wspomniany typ poza tym robi dosy mie wraenie.
Samolubstwo tej wspaniaej rasy i ch skojarzenia wszelkich si w celu utrzymania jej czystoci
dziaa tak odraajco, e czowiek ulega pokusie wyraenia nastpujcego yczenia: Niechby ten
modzian potkn si i upad, aby mg przekona si o uomnoci jego ubstwianego czowieczka.
Wanie z powodu braku wewntrznych sprzecznoci przedstawiony typ jest od zrozumienia religii
chrzecijaskiej w kadym razie nieskoczenie wicej oddalonym, anieli pne pogastwo w
czasie
upadku wiata staroytnego.
J. Burckhardt przedstawia w Wieku Konstantyna Wielkiego, ile w tym czasie powstao miejsc
oczyszczenia, jak bardzo pomidzy wczesnymi ludmi rozpowszechniona bya wiadomo
grzechu i
rozdwiku wewntrznego. Wanie ten stan psychiczny by waciwym przygotowaniem religii
zbawienia. O ile chodzi o nowoczesnych rasistw, to brak u nich w ogle ladu tej wiadomoci
jakiego powanego wewntrznego rozdwiku albo jakiej gbszej wiadomoci grzechu. Nie
przeczuwaj oni, e kada prawdziwa religia zaczyna si od wiadomoci grzechu, od stanu, ktry
w.
Tomasz a Kempis nazywa nienawici siebie samego. Stan ten wic jest zupenym
przeciwiestwem
owej wiadomoci siebie, ktr udz si wspomniane typy w sprawach zasadniczych, dotyczcych
natury ludzkiej. Idealistyczny ruch modzieowy jest religijnym, ale jest to religijno inna od
religijnoci, na ktrej opiera si praca modziey chrzecijaskiej, tak brzmiaa recenzja
protestancka
o niemieckim ruchu modzieowym. Jest to nie tylko inna religijno, ale jaskrawy kontrast
prawdziwej religii. Wyrazu religia naduywa si dzi niesusznie przy kadej moliwej
sposobnoci.
Kady entuzjastyczny i samolubny kult czowieka i jego znikomoci ogasza si za religi.
Prawdziwa
religia, dochodzca do swego szczytu w chrzecijastwie, objawia si w ten sposb, e niweczy ona
zadowolenie wasne, pogbia nasze poczucie winy oraz przyczynia si do powstania jakiej
nienasyconej tsknoty za oczyszczeniem. Gdzie nie ma serca zatrwoonego i skruszonego, tam
nie
ma religii. Tylko w bojani przez sob samym moe czowiek pozna Boga i Zbawiciela. Nie
znaczy to
jednak, e religia to tylko trwoga i pospno. Zbudzenie si jednak naszej natury wyszej,

rozpalenie
wiata wiecznego w naszej duszy, moe i tylko w parze z rwnoczesnym gbokim
przymieniem
zadowolenia wasnego, radoci nad sob samym. Jak mogoby inaczej zrodzi si nowe
stworzenie?
Abstrakcyjna duchowo nowoczesna.
Kierkegaard powiada: Oczywiste, e chrzecijastwo jest yciem, ale droga prowadzi przez
mier.
Tego przewanie nie rozumiej nowoczeni, nie mog tego bowiem uzgodni z ich rodzajem wiary
w
ycie. Ich stanowisko odmowne jest niejako wyrazem zdrowia, w rzeczy samej jest ono
symptomem
powanego schorzenia czowieka nowoczesnego. Chodzi o czowieka takiego, w ktrym
w ogle nie doszy do gosu silne wiadome celu impulsy wolnoci duchowej, jakie wystpuj
zupenie wyranie, jasno i naturalnie u kadego powaniejszego mieszkaca wschodu. Czowiek
taki
nie potrafi uwolni si spod jawnego i ukrytego jarzma materii. Oczywista, e mwi si tu duo
w
stylu Euckena o duchowoci i kulturze ducha. Brak jednak wyranego i jasnego pojcia, co
waciwie jest duchowe. Duch i natura istniej w nich jeszcze nieoddzielnie obok siebie i zazbiaj
si
8
wzajemnie, jeszcze nie nadszed dla nich poranek stworzenia, kiedy to chaos zosta zorganizowany i
odkd morze i ld, wiato i ciemno istniej oddzielnie. Nie byoby to moliwe bez Zbawiciela i
bez
poznania tego, co umoliwi nam jego poznanie, odsaniajc ca nasz tragiczn zaleno od
niewyranych potg. To wanie pobudza w nas czowieka wyszego, zdolnego do stanowczej
walki z
czowiekiem niszym, jak to czyni Edyp, ktry pozbawia si oczu i w ten sposb poucza natur
wasn
o potdze wzburzonej yjcej duchowoci. Widzimy std, jak bliskim prawdziwej religii byo
pogastwo staroytne i o ile przewyszao ono tak zwane pogastwo nowoczesne, zwaszcza w
dziedzinie poznania wyranej duchowoci. Przeamae moj guch lepot, powiada w.
Augustyn
w chwili, gdy promienie jasnego wiata dotary do bdzcej jeszcze w niepewnoci duszy.
Porwnujc peen przeczucia stan duszy pnopogaskiej z guch lepot czowieka
nowoczesnego,
stwierdzi naley, e o wiele wiksza jest lepota czowieka nowoczesnego, ktry jeszcze nawet nie
odczuwa potrzeby zbawienia. Tkwi on uparcie w swej naturalnej osobowoci i w niej chce
doszuka
si bstwa. Brak tragicznego nastawienia, powiedziaby w tym wypadku Nietzsche i wskazaby
Schopenhauera za wychowawc.
Ten mglisty stan spowodowany jest brakiem poczucia rzeczywistoci i brakiem wicze w
samopoczuciu. S to dwie cechy, charakteryzujce czowieka nowoczesnego. Oddali si od siebie i
ycia, a tym samym oddali si od chrzecijastwa. Powrt do ycia, to powrt do Chrystusa,
powrt
do Chrystusa to powrt do ycia. Czy mona jeszcze wierzy w samo-zbawienie, gdy skierujemy
oczy
sami w siebie i bdziemy si naprawd starali zbada moliwoci samo-zbawienia? Wprawdzie
doskonalsza istota czowieka powinna wspdziaa w dziele odkupienia a nawet uatwia prac.
Ale
na t doskonalsz istot skada si jeszcze cay szereg niedoskonaoci. Ile prnoci, chciwoci,

zakama, egoizmu, okruciestwa wystpuje nawet wrd najszlachetniejszych naszych impulsw?

Czy nie dotyczy nas zawsze powiedzenie Chrystusa: Nie wiecie, jakiego ducha jestecie?
Dopiero
pod wpywem olniewajcej doskonaoci Chrystusa rozpoznamy wyranie nasz wasn i
najlepsz
istot i zobaczymy j czyst oraz poznamy jak fakt dokonany to, co w nas szukao i stukao,
potrafimy
odrni, jeeli jaka potga wiata niedoskonaego chciaaby zawadn dusz nasz.
Naprawd, zasadniczy bd czowieka nowoczesnego podobnie jak niegdy u stoikw polega na
tym, e obydwaj uwaaj za cech charakteru mskiego i samodzielnego pewnego rodzaju wiar w
siebie samego jako wasnego boga. A przecie stoicy w porwnaniu z wielkimi wyznawcami Boga
wszystkich czasw byli charakterami bardzo sabymi. Rozmowa modlcego si czowieka z
Najwyszym, proba o pomoc i wytrwao, bezwzgldne oddanie si ideaowi Chrystusowi, w
najgbszym skupieniu i zaparciu siebie, wymaga charakteru o wiele mniejszego, wymaga wicej
szczeroci, silniejszej woli wikszej bezwzgldnoci wobec siebie samego, anieli owa zakamana
zarozumiao sprzecznej zreszt z yciem i natur ludzk samowystarczalnoci.
Zblionym do waciwego stanu rzeczy jest nastpujce owiadczenie pewnego skauta:
,,Nie popeniamy ju bdu, eby zwalcza albo udoskonala otaczajcy nas wiat, eby
oddziaywa,
peni prac misjonarsk albo reformatorsk inaczej anieli naszym bytem. Powinnimy wreszcie
przyj do przekonania, e musimy si sta silniejszymi zewntrznie i wewntrznie, aeby mc
skutecznie podj bezporedni walk z tak przemoc. Odczuwamy jednak otaczajcy nas wiat w
duszach naszych. Musimy sobie z tym wiatem jako poradzi, stawia on nas wobec kwestii i
decyzji,
wobec ktrych jestemy waciwie zbyt modzi.
Utopia samozbawienia.
Zasadnicza trudno jest wanie nastpujca: Jak mona nasz osobisty byt, ktry ma spenia rol
reformatora a nawet wodza, ochroni przed przygniatajcym nas zewszd wiatem i zapewni mu
9
wyrany i naprawd niedwuznaczny kierunek? Tu naleaoby przypomnie sobie sowa w. Pawa:
Drogo zostalicie odkupieni, dlatego nie bdcie sugami ludzi. To znaczy: potrzeba byo ofiary
nadludzkiej, aeby da ludziom zbawcz i jasn zdolno widzenia. Do niej wic naleaoby
wyta
siy, bo ona wanie uwalnia nas od wewntrznego jarzma otaczajcego nas wiata. Tutaj mamy
niezawodny dowd, e wszystkie nowoczesne pojcia o wodzu, jakie wystpoway ju przed
wojn
wiatow w niemieckim ruchu modzieowym, odnosz si koniecznie do jednego wzoru, ktrym
jest
Chrystus. Jak wdz moe naprawd dowodzi, jeeli sam nie ma wodza? Gdyby mu tak powierzy
rol elektrotechnika, albo kaza wybiera wrd licznych wskaza wszystkich ludw i rnych
czasw
to, co jemu odpowiada? Wszelka potga wodza zaley o wiele wicej od przywiecajcego
wodzowi
wyobraenia jasnoci, jakoci i pewnoci wytknitego celu, anieli przypuszczaj modzi Niemcy,
ktrych umys caymi latami by zaprztnity problemem ustalenia zasad prawdziwego wodzostwa.
Tylko ten, ktry sam dotar do najwyszego celu, ktry nie usucha kusiciela, ktry pokona wiat,
tylko ten moe udzieli nam tej pewnoci, tej wiadomoci celu, na podstawie ktrej dopiero
moglibymy si odway by drogowskazem dla innych.
Uniwersalizm mglisty i uniwersalizm cisy chrzecijaski.
W szerokich koach tak zwanej badajcej niemieckiej modziey stwierdzi moemy pewn
uniwersaln dno do wytworzenia z elementw wszystkich religii i filozofii nowej religii
ludzkoci.

Wydawaoby si, e ta uniwersalna religia gruje wysoko nad katolicyzmem. W rzeczy samej jest
to
tylko religia mozaikowa. Tylko w Chrystusie znajdziemy prawdziwy uniwersalizm; w Nim
znajdziemy
poznanie Boga, rozpowszechnion wszdzie wiedz wszechwiatow i przezwycianie wiata, nie
tylko w formie skoncentrowanej, dokonanej i doskonaej, ale rwnie w formie uproszczonej,
sprowadzonej do rzeczy istotnych. Czy moglibymy uwaa to za postp, gdybymy powrcili
znowu
do dawnego stadium rozbicia?
Rusbroeck powiada: Jedno stwarza tylko ogie. Tylko Chrystus jest tym ogniem, w ktrym
jednoczy si wszystko, pojcia pozornie najsprzeczniejsze, jak: sia i mio, pokora i sabo, vita
activa i vita contemplativa, znajomo ludzi i mio do ludzi, wielko wiata i znajomo wiata.
Czy
charakter nie jest jednoci, wol, zwartoci, czy mio nie jest arem, osobowo najwyszym
skupieniem? Czy mogaby tego dokona religia tylko mozaikowa? Laotse, Konfucjusz, Buddha
oni
wszyscy mieszcz si w Chrystusie i wychodz daleko ponad siebie samych. Na co przyda mi si
znajomo taoizmu, jeeli nie wiem, jak go sobie przyswoi? Z pism w. Pawa dowiadujemy si,
jak
taoizm moe zosta wcielonym w dusz ludzk. Tajemnica ostatniej wieczerzy jest dokonaniem
poczenia tego, co ludzkie, z tym, co boskie.
We wszystkich wielkich gaziach wiedzy tkwi dla czowieka zawsze ukryte wielkie
niebezpieczestwo. S one wszystkie tak jednostronne, jakim pozostanie zreszt zawsze nawet
najdoskonalszy czowiek. Wytrcaj czowieka ze wiata, a nastpnie nie staraj si poczy go
znowu ze wiatem, albo te przywizuj go za silnie do wiata, zamiast ocali go w Bogu przed
nim.
Tylko Chrystus w kadym swym sowie, w kadym przykadzie, kadym cierpieniu przeciwstawi
kademu niebezpieczestwo schronienie, jak tego mg dokona Ojciec niebieski. wiadomo ta
nie powinna by jednak dla nikogo przeszkod w poznawaniu wiedzy przedchrzecijaskiej, bo i
ona
prowadzi surow drog do Chrystusa. Nie moe by jednak nigdy mowy o utosamianiu
pierwszego z
drugim. Wanie modzie powinna wiedzie, gdzie szuka wycznie tego jednolitego ognia, tego
sowa, ktre stao si ciaem, ywej prawdy, drogi i ycia.
Dotyczy to zwaszcza antropozofii. Olniewaa ona nowoczesnego czowieka tym, e zaznajamiaa
go z
ca peni wyobrae mistycznych, zbliajcych ludzko do tajemnicy odkupienia
chrzecijaskiego.
10
W chrzecijastwie dzieo odkupienia polega wanie na tym, e uwolnio ono dcego do
wyszych
celw czowieka z matni tego rodzaju tajemniczych nauk, w ktrych duszy grozia zguba i
oddzielenie
od ycia. Nieszczsne dzieo antropozofii za polega na tym, e wprowadza czowieka ze wzniosej
prostoty tego zacisza i skupienia chrzecijastwa z powrotem w w labirynt rnorodnych zawiych
kierunkw i w ow przesadn wielo.
Credo, sed intelligere desidero.
Wzniosy jest oczywicie cel dnoci, by nowoczesny rozum i twrcze siy uczuciowe nie trway
w
wiecznej sprzecznoci z sob. Naleaoby ponownie poczy Sent z Latajcym Holendrem".
Nie
znaczy to jednak, by abstrakcyjny, pozbawiony oparcia rozum, wyobraajcy latajcego Holendra,

mg wezwa przed swj trybuna tradycj religijn i skreli wszystko to, co nie odpowiada jego
bezpodstawnemu rozumowaniu. Dopiero wtedy, gdy rozum ludzki pjdzie ponownie cile w parze
z
caym yciem duszy i tym sposobem nawie kontakt z faktami i prawdami, do ktrych nie
doszedby
o wasnych siach. Dopiero, gdy nasze mylenie pjdzie cile w parze z samopoznaniem,
obserwacj
yciow, dowiadczeniem yciowym oraz przeyciem wewntrznym, a z nich po rozwadze
wysnuje
odpowiednie wnioski, dopiero wtedy bdzie rozum, wypaczony jednostronn abstrakcj oraz
umiejtnociami nie opartymi o silne podstawy, mg ponownie wici prawd religijn i dalej
zajmowa przynalene mu miejsce w caoksztacie poznania religijnego. Wtedy rozum odnajdzie z
powrotem odpowiedni odcinek swego dziaania, tj. poznanie granic swej kompetencji. Krytyce
tradycji religijnych bdzie mg towarzyszy dostateczny i powstrzymujcy samokrytycyzm. Nie
popadnie wtedy rozum w niebezpieczestwo wysnuwania z pewnych ustalonych faktw
przedwczesnych wnioskw i nie bdzie przeczy prawdom, majcym swe podstawy w faktach,
niedostpnych jednak dla metody wycznie naukowej.
NOWOCZENI CHRZECIJANIE PRZEMAWIAJ DO NOWOCZESNYCH POGAN.
Pojcie nowoczesnej uczciwoci intelektualnej.
Krtko po wojnie toczyy si w onie niemieckiego ruchu modzieowego oywione dyskusje
pomidzy modzie katolick a tak zwan modzie wolnoniemieck. Zainteresowani przekonali
si
jednak o zupenej niemoliwoci wzajemnego porozumienia si obozw przeciwnych po
czterowiekowym rozamie religijnym i oddaleniu od siebie. Typowym przykadem takiego
cakowitego niedoceniania istotnego stanu rzeczy z punktu widzenia psychologicznego bya
odezwa,
ktr skierowaa cz modziey katolickiej do wolnoniemieckiej. Odezwa zwraca wolnoniemcom
uwag na ich beznadziejn bezcelowo, ktra tylko w Chrystusie mogaby zosta przezwycion.
Odezwa brzmiaa m. in. nastpujco: Wzgardzilicie prawd, dlatego utracilicie wolno. e
moglicie wzgardzi prawd, to byo oznak waszej wolnoci. e ni wzgardzilicie, byo
naduyciem
waszej wolnoci. Czy jeszcze dalej bdziecie dyli do kompromisw nad czowiekiem
wewntrznym?
Odezwa cakowicie chybia celu. Przemwiono bowiem zbyt wyniole. Przemwili spadkobiercy
prawdy dumnie z gry do pozbawionych podstaw prawdy, i poszukujcych jej. Nieprawd jest,
jakoby
najlepsi wrd nowoczesnych prawd po prostu tylko wzgardzili. Przeciwnie, ich le zrozumiane
poczucie prawdy, bdce wynikiem czterowiekowego protestu przeciwko autorytetowi Kocioa,
zabrania im, by przyczy si do tradycji, ktrej wyobraenia istotne s sprzeczne z sumieniem
intelektualnym. Sumienie to jest w wiecie nowoczesnym wytworem protestu Lutra oraz wiedzy
cisej, ktrej to metody stosuje si mylnie do rzeczywistoci, wymagajcych zupenie innych
organw poznania. Dla nich zbyt szybkie tak byoby wanie kompromisem. To, czego katolicy
11
wymagaj tutaj od wykolejonych, jest nawet sprzeczne z nauk Kocioa. Przecie w. Tomasz z
Akwinu powiada: Wiara w Chrystusa jest rzecz dobr i zbawienn, nie wolno jednak przyj wiary
tej
czowiekowi, ktrego rozum wyobraaby j sobie za faszyw, bo wtedy zgrzeszyby: omnis enim
homo debet secundum rationem agere (De veritate 9. 17. a. 5 ad 4). Trzeba oczywicie wyty
wszystkie siy, by szukajcemu udostpni wyjanienia obiektywne i obowiza go do dalszych
poszukiwa natomiast pene zarzutw odezwy nie s wskazane.
Cay rodzaj wyej cytowanej odezwy wykazuje dobitnie, jak mao wyznawcy starej wiary potrafi
wczu si w tych, ktrym odziedziczone sumienie nakazuje wybra raczej drog wiecznego

poszukiwania anieli drog prawdy. Jakie fatalne przeznaczenie duchowe oddzielio ich od
niezliczonych zaoe, znanych tamtym tak dobrze, jak dobrze znan im jest stara kamienna
posadzka
ich ojcowskiego przedsionka. Kruki kracz i zbliaj si szeleszczcym lotem do miasta biada
tym,
ktrych nie ma w domu powiada Nietzsche. Na co przydaoby si powiedzie teraz
bezdomnemu:
Sam ponosisz win, wstp do naszego silnie zbudowanego domu. On odczuwa wanie, e jego
bezdomno jest jego prawd, prawdziwym wyrazem jego stanu psychicznego i stanu psychicznego
jego przodkw. Uwaa si za ostatniego wykonawc nader powanej secessio, ktrej nie mona
zniweczy tak atwo samym zaproszeniem do ciepego pokoju. Nie, tu trzeba zstpi z zupenie
inn
mioci i starannoci do najniszych podstaw tego odosobnienia. Trzeba umie przemwi
jzykiem
rozwoju duchowego i psychicznego takiego czowieka. Trzeba umie nawiza do jego wyobrae,
jak
to potrafili pierwsi apostoowie pogan, poniewa oni sami pochodzili ze wiata pogaskiego.
Dzisiaj
zadanie to jest stokro trudniejsze, poniewa czowiek okresu pnej staroytnoci by do
chrzecijastwa o wiele wicej zblionym anieli nowoczesny czowiek-intelektualista.
Mylna interpretacja pojcia autorytetu kocielnego.
Takie wgbianie si w stan psychiczny odstpcy staje si wic zadaniem bardzo wanym dla wiata
wierzcego. Nieustannie bowiem spotykamy w jego szeregach coraz to nowych, zwaszcza
modych
ludzi, ktrzy ulegaj owej potdze rozkadu, tak zwanemu uwolnieniu abstrakcyjnemu,
dysponowaniu samym sob. Oddalaj si coraz wicej od wasnych tradycji, jak to powiada
Schubert w znanej piosence o oddalajcym si okrcie: Biegnie w dal zielon ciek i wkrtce
bdzie ju tylko abdziem. O ile za chodzi o ludzi nowoczesnych, tzw. poszukujcych, to
naleaoby
zaznaczy pewne im waciwe niedopatrzenie. yj oni pod wpywem jednostronnego
intelektualnego pojcia o osobowoci i samodzielnoci. Uwaaj oni wymagania Kocioa z jego
dogmatycznymi zaoeniami i prawdami zawsze jako co z zewntrz duszy narzuconego, co
tumicego ich osobowo oraz gwaccego ich sumienie. Wyobraaj sobie, e katolik nie kadzie
silnego nacisku na prawd wewntrzn, poniewa yje on raczej yciem obiektywnym a nie
subiektywnym, istnieje on nie tyle jako samodzielna osobowo, ile jako przedstawiciel pewnego
typu a wic zupenie przeciwnie do nich nowoczesnych. W rzeczy samej rzecz przedstawia si
cakiem odwrotnie. Prawdziwy katolik jest jednostk o wiele subiektywn, osobowoci
samodzielniejsz anieli odpowiedni typ wolnomylicieli. Rozporzdza przecie liczniejszymi i
skuteczniejszymi rodkami, aeby wrci do siebie, wnikajc w siebie samego, doj do adu z sob
oraz wyj z siebie, anieli bezradny, zwizany czowiek nowoczesny, z jego dusz
zdezorientowan.
Mamy przecie dwa powiedzenia Pascala, ktre zagadnienie to dobitnie nawietlaj: O Bogu
powiada: II nous est plus interieur a nous memes que nous memes, a o Chrystusie: ....nous ne
conaissons nous memes que par le Christ. Hors de Jesus-Christ nous ne savons ce que cest ni que
notre vie ni que notre mort ni que Dieu, ni que nous memes. Powiedzenia te zawieraj wszystko w
sobie. ycie osobowoci zaczyna si oraz rozwija si tylko w obcowaniu z najdoskonalsz
12
osobowoci, w ywym kontakcie z wiecznym prardem naszej duszy. To samo powiedzie
mona o
caym yciu Kocioa. Nie chodzi tu w ogle o ustosunkowanie si jednostki do Kocioa. Kto
jednak
chocia tylko w przyblieniu zna istot ycia katolickiego, ten powinien wiedzie, e ukrywa si w

nim
nieskoczenie wielki duch, nieskoczenie silna energia dla wzbudzenia ycia osobowoci. To za,
co
nowoczeni uwaaj za pogwacenie swej osobowoci, suy tylko do tego, aby zmusi do
milczenia
czowieka gadatliwego, utrzymujcego si tylko na powierzchni i stamtd protestujcego przeciwko
zgbieniu, a dopuci do gosu czowieka penego oraz umoliwi mu uwiadomienie sobie
najwyszego dobra.
Gboko tkwice nieporozumienia.
Typowa omyka czowieka nowoczesnego jest to oczywicie omyka kilku stuleci i dlatego j tak
trudno wykorzeni wystpuje np. w dyskusji pomidzy wolnoniemcem Maksem Bondym a
katolikiem Romano Guardini. Bondy uwaa, e ja datuje swj pocztek od epoki odrodzenia,
przedtem czowiek zanika w wiecie obiektywnym, pojcie ja w pojciu ty. Rozumowanie
takie
oparte jest na bdnym stanowisku, zajmowanym przez Jakuba Burkhardta w Kulturze
Odrodzenia,
skd pogld ten rozszerzy si na cay wiat nowoczesny. Przeciwnie, w redniowieczu pojcie
osobowoci byo silniejsze, gbsze, wszechstronniejsze oraz wicej jednolite anieli w epoce kultu
jani. Dlatego to osobowo ta uznawaa nieomylnie pana swego ycia, rodki swego skupienia,
oraz podpory swego wzmocnienia duchowego. Od epoki odrodzenia specjalizuje si niejako istota
jani, ale, zajmujc si tylko zewntrznym yciem, traci grunt i cel. Czy miaoby to oznacza
stworzenie jani? Czy moe dzisiaj, kiedy ten nowy prd w swym rozwoju doszed do
ostatecznych
granic, istnieje wicej zwartych, yciowo silnych istot jani anieli dawniej? Czy moe nie
zaobserwujemy wanie czego przeciwnego? Dlaczego wic nie wysnuwa si odpowiednich
wnioskw z takiego widocznego stanu rzeczy? Jeeli Bondy czyni zarzut chrzecijanom, e nie
bior
pod uwag wielkiej przepaci, jaka zaistniaa od czasw odrodzenia pomidzy pojciem ja i ty,
pomidzy podmiotowoci i przedmiotowoci, to ma on o tyle suszno, o ile przeciwstawieniem
tym oznacza zewntrzne pozory nowoczesnego stanu rzeczy. Bdem natomiast jest
przypuszczenie,
e tylko ta cz ludzkoci, goszca hasa oderwanej istoty jani, jest rzeczywicie obroc ycia
osobowego w walce z wyznawcami zasady obiektywizmu. Nie, przeciwnie, wanie te obiektywne
energie wskazuj drog prawdziwej osobowoci, stanowi podstaw yciow tej osobowoci i
wytykaj jej jedynie uwalniajce cele. Prawd jest natomiast znowu, e abstrakcyjna i mglista ja
tylko z trudnoci potrafi zrozumie wyznawcw obiektywnoci oraz pogodzi si z tradycj prawd
obiektywnych. Dzieje si to dlatego, e u wyznawcw obiektywizmu to co osobowe opiera i wyraa
si na zupenie innych zasadach, anieli si to dzieje w wiecie tak zwanego odrodzenia i wolnoci
indywidualnej. W zasadzie byoby to nawet rzecz zupenie niemoliw. Naleaoby po prostu
przej ponad ja, oderwan zarwno od podstaw yciowych jak i wiata nadziemskiego, i
odwoa
si do ycia czowieka pierwotnego, stojcego daleko poza i poniej nowoczesnej wiadomoci
jani,
a bdzie moliwe poczenie poj ja i ty, czego pragnie kady powanie mylcy czowiek
nowoczesny, nie znajc oczywicie jego najistotniejszych zaoe. Z biegiem czasu czowiek
nowoczesny na skutek trudnej swej sytuacji, niedostatecznie wyjanionego swego stanowiska, albo
lepiej na skutek braku jakiego punktu oparcia, straci wiar w ow ja, ktr dzi jeszcze z dum
uwaa za potg wszechwiatow, z ktr idea Boga oraz Koci musz y w zgodzie. Naprawd,
e
powinno si y w zgodzie, ale trzeba niszczy, a dopiero wtedy moliwe bdzie poczenie
czowieka
i Boga. Nie znaczy to, by liczne nowoczesne zrniczkowania, usamodzielnienia, uwolnienia nie

miay
i strony dobrej. Wszystko to jednak powinno mie oparcie o najgbsz podstaw wszelkiej
wolnoci
13
duchowej, winno by podcignite pod jej gotycki kierunek. Tylko wtedy skutki bd zbawienne,
bdzie powstawaa energia, zamiast rozbicia i zniszczenia.
Zasadnicz wad i waciw chorob nowej niemieckiej generacji jest zupenie mgliste pojcie
ycia.
Ten rodzaj ywotnoci jest bezinstynktownym i pozosta z biologicznego punktu widzenia w
swym rozwoju w tyle. Wszystko to, co nazywamy precyzj celu ycia, wszelk selekcj instynktw,
impulsw i dbr, wszelak ascez, stosownie do ktrej czego okrelonego nie chcemy, wszystko to
jest istotnym wyrazem zdrowej i bogatej w instynkt energii yciowej. Sam za mglist
ywotno
przyrwna mona by do zielnika, gdzie jeden ywotny pd paraliuje i zagusza inny, gdzie
przewanie rubaszna i prosta forma ycia triumfuje bezmylnie nad bogato rozwinit. Najwysze,
najwicej uduchowione ycie w czowieku potrzebuje aeby w zamcie nie zr si i nie
podda
si innym dnociom koniecznie nadnatury, przy pomocy ktrej jedynie moe doj do
wiadomoci swej samodzielnoci, swej przewodniej godnoci, swego najwyszego celu.
Teologia
jest rwnoczenie owietlon biologi. Dopiero w teologii biologia znajduje swe owietlenie i to w
kwestiach zasadniczych. Wanie dlatego yje zawsze w modziey silnej, nieprzeuczonej, nie
rozbitej
obok wszelkiej siy natury rwnoczenie pewna niewyrana dno do poszukiwania zasady,
organizujcej jej ycie wewntrzne. Jak gboko przemwi Sokrates przez usta Platona do tego
prawdziwego uczucia yciowego, kiedy odsania jasn i pewn hierarchi funkcji, wskazujc j
jako
znak i prb pewnej wzrastajcej ywotnoci. Dialog Gorgiasza jest pod tym wzgldem
prawdziwym
drogowskazem do Chrystusa. I jak wiecznie nowoczesne jest: dopiero powiedzenie Zbawiciela:
Ego
sum vita. Niechaj tedy modzie niemiecka, ktra atwo, bo na sam myl o lekcjach literatury w
gimnazjum, odczuwa odraz do Gethego, pozbdzie si urazy do narzuconych jej niegdy tradycji i
zapyta si, czy czowiek, ktremu zaley na zwycistwie ycia nad mierci, moe naprawd
odrzuci
przewodnictwo Chrystusa, uwaajc to tylko za rzecz gustu, albo czy nie bdzie musia przyzna,
e tu
faktycznie chodzi o Pana i Twrc wszelkiej siy yciowej. O ile chodzi o ostatnie zagadnienia i
zwizane z nimi konsekwencje, to czeka nas zupenie nowa epoka wiary i jej nastpstw. wiat
dojdzie
do poznania bdw, popenianych w przykrym przeciwstawianiu religii i ycia. ycie i religia
pjd
znowu w zgodzie, skoro tylko religia i ywotno uwolni si spod wpywu wycznego
intelektualizmu. Intelektualizm nadaje bowiem religii i yciu cechy jakiego abstrakcyjnego widma.
U
Nietzschego, intelektualisty, walczy Dionizos jeszcze niesusznie z Chrystusem, zamiast uzna w
chrzecijastwie wyrastajc ponad ycie i mier si duszy. Modzie niemiecka prdzej czy
pniej
zrozumie waciwy stan rzeczy albo popadnie w cakowity chaos.
Nowe pojcie wodza u modziey nowoczesnej.
Nowoczesne pojcie wodza u modziey nowoczesnej jest niejako pomostem prowadzcym do
ponownego uznawania znaczenia, jakie Chrystus odgrywa dla duszy naszej. Nie poszukuje si

nowych
poj intelektu, ale jakiego doskonaego typu yciowego, aeby si na nim wzorowa. Wszystkie
takie prbne poszukiwania ku wytworzeniu sobie ideau prawdziwego wodza zdaj bezwiednie
ju
do Chrystusa, a to dlatego, e tego, czego oni szukaj, nie znajd wcale w pastwie tego, co
wycznie
ludzkie. Epoka przyrodnicza zajmowaa si wyczerpujco podludzkimi i pierwotnymi formami
ycia na
wiecie i usiowaa nawet wywnioskowa z ustalonych zasad pewne wytyczne postpowania
czowieka. Zblia si zupenie nowa epoka. Ze szczeglnym pietyzmem zajmowa si bdziemy
yciem nadludzkim, jakie objawio si na wiecie. ycie to wskae na nowo bezradnemu
czowiekowi
drog i prawd. Biologia koczy si dopiero na teologii, nauka o czowieku na nauce o
nadczowieku.
Krzy jest tym, co wyjani nam najgbsz tajemnic ywotnoci. Stat Crux volvitur
mundus.
14
Krytyka idealnego rozsdku.
Trzeba by napisa ca apologi chrzecijastwa jak rwnie ca ksik o sensie form
kocielnych,
aeby odpowiedzie na wszelkie nowoczesne zastrzeenia. Tutaj chciabym tylko krtko uczciwym
bdzcym zwrci uwag na to, e ich nastawienie zasadnicze do autorytetu religijnego polega na
cakowicie niedostatecznym zgbieniu naukowego problemu wolnoci duchowej czowieka,
skutkiem czego jednostka izolowana staje si sdzi ywych i zmarych. Brak wanie tego, czym
chepi si zwolennicy tego kierunku, a mianowicie poczucia rzeczywistoci. Mwicie duo o
prawach czowieka, powiada Carlyle, czy zastanowilicie si ju nad siami czowieka?
Naprawd w
koach nowoczesnych mao zastanawiano si nad kompetencj tej jednostki autonomicznej, ktra
chciaaby wasnymi siami wszystko rozstrzyga. Chrystus powiedzia do matki synw Zebedeusza,
ktra chciaaby zobaczy swych synw w niebie u boku Zbawiciela: Czy moglibycie pi z
kielicha, z
ktrego ja wanie mam pi? To powiedzenie, zdaje si, nie zbio jeszcze nigdy naszych
samodzielnych w ich roszczeniach z tropu. Byoby rzecz konieczn, by nowoczesny Niemiec
okaza
si w swej krytyce tak radykalnym, by przystpi do krytyki swego indywidualnego rozsdku.
Powinien postawi sobie pytanie, czy nie ma rnicy stopni kompetencji pomidzy duszami oraz
czy
pierwszym warunkiem ponownego poczenia jani z obiektywn prawd nie jest przypadkowo
powrt jani do swej skromnoci oraz do waciwej samooceny, jaka przypada czci w stosunku
do
caoci. Tego mogyby dokona m. in. nastpujce pytania: Czy to prawda, e kada poszczeglna
jednostka potrafi naprawd o wasnych siach uchwyci i zrozumie zasady ycia etycznego i
religijnego? Jak poradzi sobie z kwesti kompetencji? Co przy rozpatrywaniu i potwierdzaniu
najwyszej wiedzy yciowej naley np. do zakresu modego studenta albo pomocnika handlowego,
co
do abstrakcyjnego uczonego, nieznajcego wiata a bardzo zajtego kupca? Co naley do zakresu
niezliczonej masy mczyzn i kobiet z rnych warstw spoecznych, ktrzy s niewolnikami
wasnych
naogw albo nawykw, albo ktrzy nie maj na tyle si, by wzbi si ponad swoje wasne,
fragmentaryczne dowiadczenie yciowe? Czy oni wszyscy maj by wasnymi arcykapanami?
Liczni
ludzie nie maj ani zdolnoci ani skonnoci do samopoznania, co stanowi jednak podstaw

wszelkiej
wiedzy. Czy oni wszyscy maj by ustawodawcami i interpretatorami fundamentalnych zagadnie
bytu? Czy szereg osb nie potrafi znale podejcia psychologicznego do swych wasnych dzieci, z
ktrymi w istocie rzeczy jest przecie spokrewniony i codziennie wspyje? Czy im mona
powierzy
zadanie rozwizywania problemw wzgldnie badania rozwiza, ktre wymagaj zdolnoci
bardzo
gbokiego wnikania w natur czowieka? Jak rzadko mona spotka szczliwego, ktry by
zrozumia
stan psychiczny nieszczliwego; bogacza, ktry by rozumia ndzarza, wzgldnie odwrotnie
ndzarza, ktry by bogacza potrafi oceni sprawiedliwie na podstawie waciwego ycia
psychicznego i waciwych motyww? A jednak wszyscy ci ludzie, ktrzy znaj tylko jedn stron
ycia i czowieka, maj rozstrzyga o kwestiach yciowych, zaczerpnitych z caoci, z obserwacji
prowadzonych ze wzniosego punktu nad wszechstronnoci ycia. Jak mao jest ludzi, ktrzy
potrafi
z wasnych przey i dowiadcze wysnu odpowiednie a to suszne wnioski, oraz ktrzy potrafi
wyjani zwizek pomidzy przyczynowoci a skutkami w swym wasnym przeznaczeniu. Ile
bezwzgldnego samopoznania, ile bezinteresownej wzniosoci ponad przeycia wasne naley do
tego.
A wreszcie niezliczona masa patologicznie zagroonych, podnieconych albo osabionych, ktrzy
tak
koniecznie potrzebuj oparcia o silne niezachwiane normy i zasady, i ktrych tok mylenia
szwankuje
mniej albo wicej wskutek zaburze u ich dyspozycji i stanw psychicznych. Jak ci wszyscy maj
sobie
poradzi, jeeli skazani bd wycznie na swj rozsdek indywidualny i wasne sumienie
indywidualne?
15
Zegarek kieszonkowy i czas astronomiczny.
Oczywicie jest rzecz dobr i konieczn, by da czowiekowi uczucie, eby istota najwysza, gos
Boga odzywa si w rdzeniu jego nawet najcilejszej osobowoci, w jego rozsdku oraz wasnym
sumieniu. Wanie Koci ugruntowa najsilniej wspomniane sumienie osobiste. Quidquid fit
contra
conscientiam aedificat ad gehennam orzek sobr Lateraski. Ale to sumienie osobiste wymaga
cigej korekty, cigych pobudek i upewnie przez ustawiczne nabone porwnywanie z
uwiconymi i wyprbowanymi prawdami, ktrych przedstawicielem ono jest. Kady czowiek ma
swj wasny zegarek kieszonkowy i stosuje si w pierwszym rzdzie do czasu wskazywanego przez
zegarek. Co by jednak byo, gdyby on nie regulowa zegarka periodycznie wedug czasu
podawanego
przez obserwatorium astronomiczne, ale przesuwa wskazwki wedug indywidualnych spekulacji,
upodoba albo potrzeb? Sumienie nasze wanie polega na tym, e odzywa si w nas co
nadosobowego, co, co koryguje nasze subiektywne uprzedzenie, co reguluje nasz samowol.
Czy
nie powinnimy wanie w obronie tej witoci porwnywa stale gosu naszego sumienia z
uwicon tradycj faktw prawdziwych i istotnych, ktra jako instancja najwysza czuwa nad
naszym sdem indywidualnym? Czy inaczej nie grozioby nam cigle niebezpieczestwo, e
niszy
nasz subiektywizm wemie gr nad sumieniem a nasze zmysowe osobowoci nad duchow?
Rozsdek i sumienie to zaiste pikne rzeczy. Potrzebuj one jednak same najpierw
wychowania,
oczyszczenia, uwolnienia i staego kontaktu z wysz mdroci, zanim si im powierzy kierowanie
czowiekiem. Kto przestudiowa gruntownie swego Schopenhauera, ten ju nigdy nie ulegnie

iluzjom
co do tego, e naszym myleniem w problemach ludzkich kieruj w dominujcy sposb nasze
impulsy, pragnienia i afekty. Tylko wielkie dusze, ktre doszy do szczytu panowania nad
czowiekiem
naturalnym, kieruj si naprawd rozsdkiem.
Zacienienie psychiczne przez nowoczesn autarki umysow.
Gdyby religi byli stworzyli ludzie, powiada Fenelon, byliby stworzyli naprawd co innego.
Oczywicie, co nas uwalnia samo przez siebie, co nas podnosi ponad nas oraz ponad ycie, nie
moe
by dzieem ludzi, stojcych cakowicie pod wpywem swych namitnoci. Ludzie ci nie s w stanie
wytumaczy sobie skromnego zakresu wasnego dowiadczenia yciowego, nie mwic ju o
ujciu i
przenikniciu caoci ycia. Ludzie ci opieraj si wycznie na swej wasnej autonomii. Suszna
jest
tutaj pierwsza cz wyrazu auto czyli to napuszone sam, brak jednak nomii czyli
ustawodawstwa, tej podtrzymujcej energii duchowej, pochodzcej z gry. Najwysza prawda
bowiem nie przychodzi do nas jako co, co czowiek naturalny chtnie przyjmuje i co radonie
uznaje
jako najwysz doskonao yciow. Nie, to przychodzi do nas w postaci anioa, przynoszcego
nam
kielich goryczy. Przeciw takiemu posacowi bdzie si czowiek, pewny siebie, optany samym
sob,
zamknity w sobie, zawsze buntowa. Stoimy wic wobec faktu, e indywidualno nowoczesna, w
mniemaniu, e znalaza prawdziw drog do osobowoci, wanie t kurczow indywidualn
pewnoci siebie zamkna sobie wszystkie drogi do rozszerzenia istoty wasnej. Na tym polega
moe
wanie brak silnych osobowoci i to w epoce kultury osobowoci. Wzgardzi sob, by zdoby
ycie
doskonalsze, tego czowiek nowoczesny nie potrafi; staoby to w sprzecznoci z jego uczciwoci
intelektualn. Czego nie potrafi sprowadzi na wasn platform, to odrzuca. Potrafi tylko ocenia
rzeczy powane, wychodzc z drobnych, natomiast nie potrafi tego zrobi odnonie do rzeczy
drobnej, wychodzc z powanej.
W takim stanie odrtwienia niemoliwym bdzie zrozumienie przedmiotowoci, wychodzc z
podmiotowoci. Najpierw naleaoby zmieni zasadnicze nastawienie do tradycji. Trzeba, by po
16
poznaniu wasnej niezaradnoci odyo to, co nazywano niegdy szacunkiem. Trzeba doj do
zrozumienia, e naley nieustannie czerpa i uczy si z mdroci wyszej od nas. W tym celu
naley
wyrzec si wasnej zarozumiaoci wasnej wiedzy pozornej.
Dyskusja i zrozumienie.
Filozof hrabia Keyserling, dziki gbokiej znajomoci indyjskiej dyscypliny poznania, zawsze
podkrela, e po odczytach, polegajcych na przekazywaniu poznania wyszego, nie dopuszcza
nigdy
dyskusji. Suchacz bowiem, nastawiony na krytyk i sprzeciwy, nie bdzie w stanie przyj czego,
co
wykracza ponad jego dotychczasow tre wyobraeniow. Nie bdzie si on mg wczu ani wy
w
co, co jest sprzeczne z jego istot i myleniem, co go niejako uzupenia i uwalnia.
Chodzi tu o t sam prawd psychologiczn, na ktr wskazuje Schopenhauer, ktry przy ogldaniu
jakiego wielkiego dziea sztuki wymaga stanowczo zamilknicia wasnego wyprzedzajcego sdu.
Jak
w obecnoci ksicia naley czeka, a si zostaje zagadnitym, tak naley zachowa si wobec

dziea
sztuki. Naley zaczeka, co dzieo powie, inaczej syszymy tylko sami siebie. Tak te naleaoby si
ustosunkowa wobec wielkiej tradycji, o ile chcemy si z niej uczy. Trzeba si samemu cofn
zupenie, aeby j dopuci. Trzeba osdza siebie ponownie z jej punktu widzenia, patrzc na
doczesno z punktu widzenia wiecznoci a nie wyzywa zawsze wszystkiego przed trybuna
wasnego, ograniczonego, niewolniczego rozumu.
MODZIE NOWOCZESNA I AUTORYTET RELIGIJNY.
Przedszkole znajomoci ycia oraz samopoznania.
Za duo jest dzi wyznawcw tradycji religijnej takich, ktrzy przemawiaj do modziey
nowoczesnej
w sposb podobny, jak gdyby kto przemawia do audytorium angielskiego, nie znajc jednak
jzyka
angielskiego. Nie przypuszcza si nawet, czego dokona nowoczesny rozkad w duszach modej
generacji. Dzisiaj potrzeba by o wiele wicej, anieli kiedy, propedeutyki, ktrej punktem wyjcia
byyby nie wiara, ale konkretne warunki i zaoenie poznania prawdy, brak swobody
indywidualnego
rozsdku, znaczenie dowiadczenia yciowego oraz samopoznania dla oceny tradycji
religijnoobyczajowych.
Inaczej mwic, trzeba by owej psychagogii, owego podprowadzania dusz, ktr
potraktowa ju platoski Sokrates we wszystkich swych dialogach z ultrademokratyczn modzie
wspczesn, aeby j ochroni przez poznanie siebie oraz realistyczn obserwacj yciow przed
sofistami. Sofici tacy yj zawsze. S to owi latajcy Holendrzy, owe intelekty bez oparcia i
abstrakcyjne, ktrych punktem wyjcia nie jest rzeczywisto, ktrzy nie czerpi z pamici
wasnego
ycia, ktrzy nie maj oczu w gowie, aby bystro obserwowa (Uderzeniem spa nazywa
Schopenhauer sposb, w jaki prawdziwe oczy chwytaj przedmiot), lecz ktrzy igraj pustymi
pojciami i abstrakcyjnymi wyrazami. Nie tak zwany zmys rzeczywistoci naszej epoki, ale
przeciwnie, jej oddalenie si od realistycznej obserwacji yciowej, jej przeksztacenie i kultura
ksikowa jest najwaniejsz przyczyn antychrzecijaskiego nastawienia u modziey. Wtedy po
raz pierwszy wpatrzyem si w siebie, powiedzia w. Augustyn o punkcie zwrotnym swego ycia.
Nastpuje kilka pogldw i pyta, ktre modym nowoczesnym ludziom powinien zwrci uwag
na
to, czy s oni kompetentni do wyrokowania we wszystkich sprawach, ktrych ich rozum nie potrafi
natychmiast zrozumie i ktrych nie mona sprowadzi do kadego poziomu zwykego potocznego,
codziennego rozumowania.
Wolno myli.
17
Sir, dajcie mi wolno myli, powiada w Don Carlos Marynia do Filipa II. Myl woln
przeciwstawia si zawsze tradycyjnej i religijnie skrpowanej myli. Czy i o ile jednak nasze
mylenie
jest naprawd wolne i rzeczowe, i czy ono nie jest podporzdkowane, chocia nie zdajemy sobie z
tego sprawy, pewnym interesom, afektom, pewnej chci socjalnego przypodobania si, pewnej
obawie przed ludmi itd.? Czy moe wanie myli, w obronie ktrych wystpuje tradycja religijna,
pochodz ze stanu duchowego naprawd wolnego? Czy mamy tu lepsz rkojmi prawdziwego
mylenia, zwracajc si pokornie w dziedzin mdroci nadludzkiej anieli udzc si duchow
autonomi, ktra w rzeczy samej nie jest niczym innym anieli nomi (ustawodawstwem) naszych
ycze i afektw? Mwimy o czowieku: Oto znowu yczenie jest ojcem myli. eby yczenie
nie
stao si ojcem naszych myli, potrzeba wyszego, duchowego panowania nad wiatem ycze, co
nie
kademu dano. Dlatego to staroytno zdawaa sobie spraw z tego, e do uprawiania prawdziwej
filozofii, zwaszcza gdy chodzi o kwestie yciowe i wiary, potrzeba koniecznie wicze wstpnych

i
prb uwolnienia duchowego. Prawdziwy filozof musia przej okres ascezy, musia udowodni, e
jest panem wiata popdw, zanim zaufano jego dosownie wolnemu myleniu. W misteriach
eleuzyjskich stawiano temu, ktry chcia zosta wtajemniczonym w nauk niemiertelnoci, cikie
prby wyrzekania si. Trzeba najpierw pozna moc ducha nad ciaem, zanim uwierzy si w wiat
inny.
Gdy Dante w swej Divina Comedia da od Beatrice zbyt wczenie wyjanienia dogmatw
chrzecijaskich, zwraca mu ona uwag, e zanadto jeszcze tkwi w rzeczach cielesnych i
znikomych.
Najpierw trzeba samemu zwyciy, zanim si pozna w przyblieniu tajemnice zwycizcy wiata.
wity Augustyn powiada podobnie w swych wyznaniach, e trzeba, zanim zrozumie si nauk o
grzechu pierworodnym, pokonywa z ca stanowczoci wasne namitnoci. W najwyszej klasie
gimnazjalnej miano czyta i interpretowa rozdzia Schopenhauera Prymat woli w wiadomoci
siebie. Nie ma lepszego przewodnika dla krytyki indywidualnego rozsdku, tzn. dla poznania
wszelkich przeszkd w procesie naszego mylenia, pochodzcych z wiata popdw, oraz dla
poznania oporu, stawianego przez czowieka zmysowego przy stwierdzaniu prawdy obiektywnej.
Jakie mnstwo ciekawych obserwacji na podstawie caoci samopoznania mona wyprowadzi np.
z
nastpujcej uwagi Schopenhauera:
Podobnie jako przyczepka oowiana wci wraca ciao do pozycji zgodnej z orodkiem cikoci,
tak
te u zwykego czowieka intelekt cigle jest orodkiem cikoci interesu osobistego".
W innym miejscu: Do rzeczywistych i prawdziwych wynikw filozofii naley anormalna dno,
ktra wbrew waciwoci natury ludzkiej stawia w miejsce subiektywnego denia do dobrobytu
wasnej osoby denie zupenie obiektywne, ktre mona by okreli trafnie jako ekscentryczne.
Stwierdzenia takie pobudzaj modych ludzi do zadawania sobie pytania o kompetencj, zanim
przystpi krytycznie do poznania, ktre nie mogy doj do skutku bez spenienia nader
szczeglnych
duchowych i moralnych zaoe. W ten sposb poznaj oni jasno wszelkie takie skojarzenia i
odchylenia, ktre przeszkadzaj wasnemu myleniu, by w wielkich kwestiach zasadniczych
czowieka
wewntrznego myle naprawd obiektywnie a nie egocentrycznie. Jeeli na okrtach wojennych
umieszcza si kompas, to zwraca si szczeglnie uwag na to, by izolowa ig od wszelkich
prdw
magnetycznych, mogcych pochodzi z metalowego kaduba okrtu i wpyn na odchylenia igy.
Ale
czy kompas w czowieku, tzn. rozsdek indywidualny, ktremu ufamy, e on sam potrafi nam
wskaza
drog, czy ten rozsdek po tysickro nie ulega przeszkodom, pochodzcym z kaduba, oraz czy nie
zachodzi potrzeba cigego korygowania tego indywidualnego kompasu, kierujc spojrzenie ku
postaci, stojcej ponad wszystkimi przeszkodami o to nikt nie pyta.
Dowiadczenie yciowe jako czynnik poznawczy.
18
Ody w drugiej czci Fausta Goethego Chopcy bogosawieni unosz niemierteln czstk
Fausta,
piewaj: Ten uczy si on moe nas uczy. e senex, a wic ten, ktry uczy si na
podstawie
dowiadczenia yciowego, musi by wodzem, byo dotd zgodnym wymaganiem wszystkich
czasw.
e obecnie w niektrych krajach panuje dyktatura modziey, jest w kadym razie zjawiskiem
zupenie anormalnym. Mona to zrozumie czciowo jako wynik ery abstrakcyjnego ksztacenia i
nieznajomoci ycia. Postawibym modym ludziom nastpujce pytanie: Czy zauwaylicie ju

kiedy, e zupenie inaczej sdzi si o pewnej kwestii yciowej, jeeli czowiek w danym zakresie
ma
wasne przeycie? Dobrze wic, ale jak mao wy jeszcze przeylicie i jak rnorodn jest w
ogle u
poszczeglnych ludzi mono i zdolno przeywania. S ludzie o konstrukcji bardzo prostej,
ktrzy
nie duo a to jeszcze jednostronnie przeywaj; s inni, ktrzy nosz w sobie wszelkie
przeciwiestwa
natury ludzkiej i przeywaj ca tragedi losu czowieka. Kant by uczonym, nie znajcym wiata,
ktry prawdopodobnie nie przeywa powaniejszych konfliktw. Porwnajmy go ze w.
Augustynem, ktry wychodzi nie z teorii, ale dwoistoci rodzajw i wynikajcych z tego napi i
skojarze. Kto z tych dwch jest wicej kompetentnym do wyrokowania w kwestiach yciowych i
znajomoci ycia? Jeeli do dowiadczenia yciowego dojdzie sia duchowa, ktra wzniesie si
ponad
wasne dowiadczenie i wysnuje z niego obiektywne wnioski, wtedy mamy prawdziw gwarancj
mdroci. Nie naley nigdy zapomina, w jakiej mierze przemawia w tradycji kocielnej
abstrahujc
od samego twrcy Kocioa powane nagromadzenie dowiadcze wielkich dusz, wszystkich
wiekw i ras.
Jeeli lud prosty jest przywizany do religii, to nie jest to dowodem pewnego ograniczenia
umysowego. Przeciwnie jest to wynikiem inteligencji, skierowanej ku yciu rzeczywistemu,
inteligencji bystro obserwujcej i wnioskujcej, ktra dlatego jasno poznaje, e ewangelia jest
jedyn
realn odpowiedzi na ca rzeczywisto yciow.
Najwiksz rnic w yciu, wiksz anieli rnica rasowa, jest rnica pomidzy ludmi, ktrzy
sdz tylko na podstawie rozumu, na podstawie idei abstrakcyjnych i idei wychodzcych z
samopoznania i obserwacji rzeczywistoci.
Ze sposobu, jak kto listownie albo ustnie si wyraa, poznasz natychmiast, czy chodzi tu o
Latajcego Holendra, albo o czowieka, ktry przey co powanego i z tego si nauczy, do
czego potrzeba ju wyszego stopnia wolnoci duchowej. Pragnienie maowartociowego
samoposzanowania nie pozwala nam, by wyjani nasze przeycia obiektywnie oraz pozna
bezlitonie tkwice w nas przyczyny naszego powodzenia. Wybieramy raczej kamstwo
niewinnoci, posdzamy innych i niczego si nie nauczymy.
wici i mdrcy inaczej pokierowali swym losem. Rzecz jasna, e samo dowiadczenie nie
wystarcza,
by sta si mdrym. Spotykamy ludzi, ktrzy wanie dziki dowiadczeniom ulegaj zakceniom i
bdom umysowym i moralnym i dochodz do zupenie jednostronnych wnioskw. Ewangelia jest
potrzebna, by zrozumie naleycie nasze dowiadczenie.
Credo ut intelligam.
Czowiek nowoczesny powiada: Dobrze, uznaj wszystkie te wyszoci, my nowoczeni przecie
nie
opieramy si sami na sobie. Uczymy si od mdrcw wszystkich czasw i ludw. Dlaczego jednak
zbogaca jednego tylko pomidzy wszystkimi.
Odpowied: Uczycie si tylko pozornie, w rzeczywistoci chcecie tylko cytatw, aby poprze swj
pogld. Kiedy u Goethego starszego natkniecie si na godny uwagi rozdzia o religii, tumaczycie to
arterioskleroz. Aeby si naprawd nauczy, trzeba najpierw zerwa z wasn pewnoci siebie,
trzeba sobie wyjania przyczyny obcej wyszoci i wreszcie chtnie pj do szkoy mistrza.
Dlatego
19
to powiedz sobie: Credo ut intelligam. Wierz, aebym pozna. Wiara w kompetencj wysz
anieli
wasn jest potrzebna, aeby dopuci do siebie w ogle nowy sposb obserwacji, gruntownie go

przenikn i przey. Chcecie zawsze ocenia i osdza tradycj z waszego punktu widzenia,
zamiast
widzie i osdza siebie w waciwym wietle z punktu widzenia tradycji.
Przeprowadzacie niezliczone dowiadczenia w yciu dlaczego nie zrobi raz eksperymentu
naladowania Chrystusa. Kto pjdzie za mn, zrozumie moj nauk.
Trzeba by zastanowi si nad nastpujcym gbokim rozwaaniem J. B. Hirschera o
samozudzeniu:
Znasz mdrcw i ich pogldy na nauk wszystkich wiekw. Jednak aden z tych systemw nie
zadowala ci, przeciwnie, poznajesz i odsaniasz z pewn bystroci ich niedomagania i
niedoskonaoci. Zrobibym zakad, e widok i pogld na ludzkie niedorzecznoci i bdy,
wspierany
najznakomitszymi umysami wszelkich czasw, natchn ci ywym przekonaniem, e bdzenie jest
nieuniknionym losem czowieka pozostawionego samemu sobie. Jednak przegrywasz zakad.
Krytyka,
ktr sdzisz ywych i zmarych, daje ci przeciwnie uczucie twojej siy duchowej i twojej
wyszoci
nad nimi wszystkimi. W tym uczuciu powiadasz: Moc poznania znajduje si jednak u czowieka.
Oczywicie mylisz o samym sobie. Zapominasz, e wszyscy przed tob i wokoo ciebie myleli i
sdzili
tak, jak ty, przy czym, jak sam stwierdzasz, w ich twierdzeniach nie znajduje si ani sowa prawdy.
Czy
z tob bdzie inaczej? Na pewno nie, a jednak udzisz si. O ile kto do ciebie powie: Czowiek
powinien otrzyma nauk z gry i powiniene zwrci oczy do Tego, ktry powiedzia Ja jestem
wiatem wiata, to czujesz si dotknitym, poniewa tym samym powiedzenie takie wyraa
wtpliwo w twoj si duchow, ktra wszystko pokonuje. Moe odpowiesz: Czy kto z
dostojnych
wierzy kiedy w Niego? Niech motoch, ktry nie potrafi sam myle, biegnie za nim.
Tymczasem
tu za tob postpuje ju Ten, ktry wyniki twoich dumnych bada zaliczy do rzdu uczonych i
bystrych niedorzecznoci.
PEDAGOGIKA RELIGII I NAUKA RZECZYWISTOCI.
Oywienie duchowe dowiadczenia codziennego.
Zastpcy religii oskaraj nowoczesny intelektualizm, ktry niweczy ju we wczesnej modoci
wraliwo na dowiadczenie religijne. Nie widz jednak tego, w jakim stopniu oni sami stali si
ofiar
nowoczesnej szkoy intelektu i jak mao posiadaj zdolnoci, by przy podawaniu prawd religijnych
zaapelowa do tych organw duszy, ktre jedynie potrafi zaporedniczy zrozumienie dla religii.
Powiadaj: Anima naturaliter Christiana, nie zdaj sobie jednak sprawy z tego, w jakim stopniu
ycie naturalne duszy, jej normalny wdech i wydech, jej wiadomo samej siebie, jej
odpowiedzialno za siebie, jej ustosunkowanie si do otaczajcego j wiata zostaje dzi
zaguszone i
ubezwadnione nadmiarem materiau naukowego i rnego rodzaju abstrakcyjn kultur umysow.
Dziecko drczy si i ciemiy mas obcych myli. Jego wasne dowiadczenie i myli pozostaj
niewyzyskane i nieuwzgldnione w gbinie, podobnie jak lasy pierwotne. Dopiero gdy zejdzie w
d
grnik, aeby wydosta wgiel stoczony cinieniem i aeby zamieni nagromadzone tam
promienie
soneczne ponownie w energi yciow, dopiero wtedy widzimy, co tam byo zasypane. Caa moja
praca na pocztku mojej kariery pedagogicznej bya prac takiego grnika, trzeba byo nieraz
dokonywa mozolnego trudu przy pomocy kilofa, zanim mona byo wydosta ze skay i wiru
produkty soneczne i wydoby je na wiato dzienne. Pyta: Czy widzielicie ju jak....?
Przypominacie sobie jak...? Jak powstaj ktnie pomidzy rodzestwem, pomidzy ssiadami w

domu czynszowym? Jakiego rodzaju kamstw uywa si w szkole? Czy istnieje kamstwo, ktre
nigdy
nie wychodzi na jaw? Do czego potrzeba panowania nad sob? Suchano najpierw z guchym
milczeniem i uwaano je za niesychan niedyskrecj. Byli przyzwyczajeni do zdawania sobie
sprawy z
20
czego, czego si nauczyli albo co przeczytali, a nie z osobistych spostrzee, dowiadcze i
przey.
Stopniowo jednak pytani zaczli rozumie, czego waciwie chc, powoli i wahajco przychodziy
odpowiedzi, jeden dodawa odwagi drugiemu i pobudza jego przysypane dowiadczenie. Wielkie
byo potem zdziwienie i wielka rado z powodu tego, e mona omawia tak ywotne zagadnienia,
podziela si spostrzeeniami oraz wysnuwa wnioski. Ostatecznie okazao si, jakie mnstwo
susznych spostrzee niewyzyskanych, martwych i zaniedbanych tu si znajduje i e spostrzeenia
te
tylko czekay na to, eby je skutecznie zuytkowa dla rzeczywistego konkretnego sposobu pogldu
na ycie, gdzie mona przypatrze si yciu oczyma naprawd przenikliwymi.
Razu pewnego omawiaem w gronie pitnastoletnich dziewczynek pytanie wane przy
przyjmowaniu
suby. Na podstawie jakich zewntrznych cech nabieramy albo nie nabieramy zaufania do jakiej
osoby?" Najpierw zakopotane milczenie, nastpnie powoli, z przerwami i wreszcie coraz szybciej
wysuwano takie mnstwo trafnych spostrzee, e moja czsta obserwacja znowu si potwierdzia.
Dzieci oraz dorastajcy obserwuj swoje otoczenie o wiele dokadniej anieli otoczenie
przypuszcza,
podobnie jak ludy pierwotne obserwuj obcego nadzwyczaj bystro. Murzyni znajd dla kadego
obcego natychmiast przezwisko, oddajce dokadnie istot charakteru. Stanleya nazywali: BulaUlatari, pogromca ska. Liczne przezwiska nauczycieli mona w ten sposb wytumaczy. Czego
brak
obserwacjom dzieci, to znajomoci ta rzeczywistoci. Tu musi wkroczy nauczyciel uzupeniajco.
W
powyszym wypadku rzecz wan byo wykaza, e nie zawsze wolno wnioskowa z wygldu
zewntrznego na stan wewntrzny. Nieprawd jest, by czysto zewntrzna sza zawsze w parze z
czystoci wewntrzn. Dlaczego nie? Poniewa wszystko zaley od ostatecznego motywu, ktry
daje
pobudk do czystoci. O ile pobudk t bdzie prno, to moe ona by wskanikiem bardzo
gronego stanu duszy. Modziey dojrzalszej mona by w zwizku z tym zwrci uwag na prawd,
jaka kryje si w pogldzie Nietzschego, e czowiek epoki odrodzenia uparcie zapatrzony w siebie
czsto posiada wiksz moralno, anieli moralny obywatel. U tego ostatniego moralno jest
wynikiem saboci charakteru tzn. bojani przed ssiadami, ktrzy zagldaj mu do okien. Inaczej
zrobiby on duo takich rzeczy, ktrych czowiek epoki odrodzenia nigdy by nie uczyni. W
niezalenoci od otoczenia towarzyskiego tkwi o wiele wartociwsza sia charakteru, na ktrej
mona
zbudowa co solidniejszego anieli na pedantyzmie czowieka stada itd.
Platoska pedagogika przypominania.
O ile zaczynamy wyej wspomnianymi pytaniami, to trzeba bardzo uwaa na to, aeby zapobiec
odpowiedziom przemdrym oraz tendencyjnie moralizujcym. Trzeba wyjani dzieciom, e chodzi
tylko o odpowiedzi w zwizku z dokadnym przypominaniem sobie czego rzeczywistego. Pytam
si:
Jak postpuje czowiek, gdy pracuje a drzwi skrzypi? Podchodzi i zamyka drzwi. Czy to prawda,
czy
postpuje si tak z reguy zawsze? Jak si to odbywa w rzeczywistoci? Nie chodzi mi o to, jakby
powinno si postpi, ale o to, jak czowiek rzeczywicie si zachowuje. Podchodzi si oraz
zatrzaskuje si drzwi. To si ju zblia do prawdy. Ale prosz, czy to prawda, e zawsze si tak

robi?
Pomylcie sobie, jak czowiek si zachowuje? Wreszcie podnosi rk mula jedenastoletnia
dziewczynka: Czowiek zostaje siedzie i myli: jako to samo si skoczy. Wszyscy si z tym
zgadzaj i ciesz si nad poznaniem lenistwa ludzkiego: Takim jest czowiek. Plato nazywa to:
anamimneskein,
tzn. przypomnie sobie z dou w gr, tak jak wyciga si wod ze studni.
Nikt wyraniej od Platona, ktry sprzecza si ze sofistami, nie przewidzia, e z chwil
wynalezienia
pisma natychmiast rozpocznie si niebezpieczestwo trzymania si goych znakw wiedzy.
Zapomni
si natomiast ana-mimneskein, tzn. przypominania sobie ywych przey i spostrzee, tak i tutaj
zacznie si rozam pomidzy myleniem oraz obserwacj rzeczywistoci. W Tedrusie wyjania
21
Platon swj pogld nastpujc legend: Do krla Egiptu przyszed bg Theut, aeby krlowi
zaproponowa wynalazek pisma. Krl natomiast odpowiedzia:
Przemdry Theucie! Nie jest to to samo, wynale sztuk oraz obliczy korzyci i szkod,
wynikajc z tej sztuki dla tych, ktrzy chc jej uywa. Ty jeste ojcem pisma, ale z mioci do
twego
dziecka oczekujesz od niego wanie czego przeciwnego do tego, co moe da. Kto nauczy si
pisma,
do tego duszy rwnoczenie zakradnie si wielkie zapomnienie, poniewa zaniedba on pami. W
zaufaniu do pisma ludzie odtd bd sobie przypominali obce znaki, a nie bd sobie przypominali
z
siebie. Theut, wynalaze rodek przypominania, ale nie pamici. Theut, przynosisz twoim uczniom
wiato wielkiej mdroci, ale nie prawd. Twoi ludzie obecnie bd si duo, bardzo duo uczyli,
ale nie bd jednak waciwie o tym pouczeni. Ludzie bd sdzili, e duo wiedz, podczas gdy
nic,
nic nie wiedz. Theucie, zapowiadasz nam pokolenie uciliwe, gadatliwe, pokolenie pozornych
mdrcw, pokolenie, ktre nie ma ju adnej wiedzy.
Potrzeba nam naprawd w caym naszym wychowaniu oraz nauczaniu szkolnym przeciwwanika
pedagogiki, ktry by nieustannie wiczy modzie w zdawaniu sobie sprawy z rzeczywistoci w
yciu i
czowieka. Do tego oczywicie potrzeba pedagogw, ktrzy sami siebie wiczyli w owym
anamimneskein
i rozwinli swoj obserwacj yciow. To jest jednak rzecz trudn, bo my wszyscy, my
wyksztaceni stalimy si Latajcymi Holendrami", tzn. intelektami bez fundamentw, bez
samopoznania i poznania ycia. Intelektualizm jest wanie tym odczeniem si inteligencji od
jednoci si duszy. Jest to wic rwnoczenie niezdolno mylenia z punktu widzenia realnego i
uwydatniania wszystkich wspczynnikw poznania w czowieku, jak: obserwacji ycia,
samoobserwacji, znajomoci ludzi, szacunku, oraz samokrytycyzmu.
Wskazwki, jak korzysta z dowiadcze yciowych.
Opowiada si o Polinezji, e po wtargniciu do kraju handlu europejskiego tamtejszy wielki
tubylczy
artyzm cakiem zmarnia. Tubylcy mogli bowiem wszystko, czego ze sprztw albo ubra
potrzebowali, wymieni za surowce nieprzerobione. Nie byli ju sami zmuszeni do obrabiania
surowcw. W podobny sposb naprawd podziaaa ksika i tak zwane oglne wyksztacenie.
Czowiek otrzyma zewszd gotowe pogldy i pojcia i zapomnia zupenie o tym, by zbudowa
sobie
swj pogld na ycie na podstawie pra-elementw wasnego dowiadczenia. W ten sposb
zapomnia on naprawd rwnie o skupionej sile obserwacyjnej jak rwnie i ywym myleniu.
Zreszt jest rzecz wan stwierdzi, e wrd waciwego ludu, mimo szkoy, sia duchowa jest
czynna w sposb zupenie przeciwny do powyej przedstawionego stanu.

Dziecko z ludu przechodzi na og powaniejsze dowiadczenia ni dziecko wyksztacone. Wobec

takiego dziecka tragiczne sploty losu wewntrz rodziny oraz w ssiedztwie pozostaj rzadziej
ukryte
anieli wobec dziecka przeciwnej klasy. Skutkiem tego zuywa ono si mylenia przewanie
bezporednio do przetrawiania swych trudnoci yciowych. Ten zwizek z rzeczywistoci a nie
ograniczenie umysowe sprawi, e przekonanie chrzecijaskie dziaa w tych sferach o wiele
odporniej, anieli u tak zwanych sfer wyksztaconych, oczywicie o ile te sfery proste nie ulegy
jeszcze wpywowi rozkadu nowoczesnego, o ile nie zbdziy same sob oraz o ile nie zapomniay
jeszcze przypominania sobie z dou.
Uczeni w pimie walczyli przeciwko Jezusowi, tak powiada ewangelia: Wtedy powstaa kobieta z
ludu i zawoaa: bogosawione ciao, ktre ci nosio i piersi, ktre ssa.
Oczywicie i dziecko z ludu potrzebuje pomocy duchowej a to tym wicej, im powaniejsze
dowiadczenia przeywa, by mogo sobie te dowiadczenia naleycie wytumaczy i poradzi sobie
z
nimi. Inaczej wystpuje to, co psychoanaliza nazywa stumionymi afektami", a wic
dowiadczenia
22
yciowe niewypowiedziane, ukryte i niedostatecznie objanione z wszystkimi ich odbiciami, co
moe
da pocztek rnego rodzaju zaburzeniom duchowym i moralnym.
Religijne penienie obowizkw duszpasterskich wymaga wanie tutaj propedeutyki, ktra schodzi
a
do najgbszych przepaci losu ludzkiego, ktra zajmuje si zupenie konkretnie wyjanianiem
ludzkiego dowiadczenia yciowego (konflikty domowe), a w zwizku z tym pozwoli pozna cay
realizm ewangelii.
Jedno jest pewne: Nowoczesne antychrzecijaskie nastawienie pochodzi nie ze zmysu
rzeczywistoci, ale zupenie przeciwnie, wanie z kultury ksikowej, ktra przeszkadza ludziom w
jasnym uwiadamianiu sobie rzeczywistoci yciowej w nas i koo nas.
Henry Stanley, badacz Afryki, powiada w swej autobiografii: Przecitny ucze szkolny nie
rozumie
precyzji praktycznej, nie potrafi samodzielnie niczego zorganizowa, albo rzdzi ludmi, nie wie,
jak
wyrabia si autorytet i nie ma pojcia o samoopanowaniu. Swych wasnych zdolnoci nie
ugruntowa,
bywa zawsze zaskoczony i nie potrafi samodzielnie myle. Szkoy publiczne ucz wanie
modego
czowieka wszystkiego tylko nie mylenia."
e nasze szkoy nie ucz myle, wydawa si moe niejednemu grub przesad. Czy nie ucz one
nawet za duo myle? To, o czym myli Stanley, jest wanie przeciwiestwem mylenia
abstrakcyjnego. Jest bezwzgldn prawd, e nie uczymy si wanie przenikania mylowego
zjawisk
codziennych. ycie i mylenie s u nas oddzielone. Wystarczy np. zaobserwowa, jak niesychanie
niezrcznie wyksztaceni modzi ludzie zachowuj si przy ustalaniu jakiej umowy, jak mao
bystroci
i rozwagi zuywaj na to, by wykluczy absolutnie omyk. Jak mao dalej uczylicie si, aeby
mc
sobie zdawa spraw z wasnych zdolnoci, dalej aeby mc innych naleycie prowadzi i
wyznawa
si na ich zdolnociach, ocenia i postpowa naleycie z ich charakterami. Stanley opowiada przy
pewnej sposobnoci, jak jego przybrany ojciec na jakim spacerze wymaga od niego, eby
powiedzia, jaki zawd uprawia ten albo inny z przechodniw. Na zdziwiony okrzyk: Przecie
tego nie

mona, zwrci mu ojciec uwag na to, e mona przyzwyczai oko do takiej bystroci patrzenia,
i
zrozumie zwizek pomidzy zajciem i zewntrznym oglnym wygldem czowieka. Taka bystro
patrzenia ma znowu wielkie znaczenie dla wszelkiego rodzaju znajomoci ludzi. To byoby dalsz
ilustracj, co Stanley rozumie przez wyksztacenie realistyczne, ktre wedug jego zdania w caej
naszej pedagogice jest bardzo zaniedbane.
Biskup Sailer zauwaa zupenie susznie i mona by na tym zbudowa ca pedagogik religijn:
Aeby umoliwi prawdzie religijnej dostp do rozumu dziecka, trzeba swym wychowankom
zwrci
uwag na to, co dzieje si w koo nich a co w nich.
O ile to nie nastpi, to brak w dziecku penej przytomnoci rzeczywistoci ycia, na podstawie
ktrej
instynktownie rozumie si chrzecijastwo. Za le zrozumiany tak zwany realizm, ktry nie jest
niczym innym jak bardzo krtkowzrocznym i bardzo przestarzaym materializmem, niszczy
stopniowo
autorytet religijnej nauki ycia.
Kto nie odpowie z dorastajcymi, moe w zwizku ze w. Augustynem, Pascalem, Schopenhauerem
(Prymat woli w wiadomoci siebie), Hirscherem (Samozudzenie), albo z wielkimi psychologami
francuskimi na pytanie: Czym jest czowiek?" ten nigdy nie wytworzy poznania
chrzecijaskiego,
majcego dorwna nowoczesnemu duchowi. Gdyby cay szereg nowoczesnych teologw samych
nie
byo intelektualnie przeuczonych i zupenie bez zmysu dla rzeczywistoci, nie byliby oni popadli w
kwestiach politycznych w bardzo ciki materializm polityki realnej. Tu tkwi faktycznie olbrzymie
zadanie rewizji caego naszego systemu ksztacenia.
Nowoczesna literatura, biblia, rzeczywisto ycia.
23
Stanley opowiada, e na sw pierwsz podr afrykask zabra jako lektur olbrzymi stos gazet
oraz
bibli. Dalej powiada, e tam wewntrz Afryki, w walce z siami przyrody i chorobami, z ludmi
i
zwierztami, pod ciarem najtrudniejszych zada w prowadzeniu ludzi i rnorodnej
odpowiedzialnoci, e tam nagle pozna, i gazety, bdce pozornie symbolem ycia rzeczywistego,
s
tylko sylwetk, e one oddaj tylko zewntrzn stron rzeczywistoci, podczas gdy jedynie biblia
ujmuje rzeczywisto w kwestiach zasadniczych i skutkiem tego jedynie potrafi doda
wystarczajcych si pomocniczych. Nie wiemy nawet o tym, powiada Stanley, jak lata
obojtnoci i
walki czyni z nas ludzi zatwardziaych, a prawdopodobnie i ja z biegiem czasu bybym utraci
wszelkie poczucie religijne. Na szczcie jednak opuciem pole polityki. Egoistyczne
wspzawodnictwo, ktre nade mn panowao, uspokoio si. Gdy rozpoczem prawdziwe dzieo
ycia, kiedy urzdzaem pierwsz sw podr do Afryki, znalazem si twarz w twarz z dzik
przyrod, a ona sama wetkna mi rodki w rk, bym w samotnoci odnalaz to, co utraciem w
staym kontakcie ze wiatem. Ja miaem sw bibli a konsul amerykaski da mi, jako opakowanie
butelek z lekarstwami, kilka numerw New York-Herald i innych amerykaskich gazet. Ciekawe
zestawienie. Ale najciekawsze ze wszystkiego byo przeobraenie, jakie dokonywao si we mnie,
kiedy zajmowaem si w melancholijnej dzikiej Afryce lektur biblii i gazet. Czytaem ksig Hioba
a
nastpnie psalmy, a kiedy powodzio mi si znowu lepiej i gdy mogem znowu maszerowa,
czytaem
w obozie wiadomoci prasowe. Wtedy zmieniy si moje pogldy o istocie prasy zupenie. Nie
dotyczy

to wprawdzie mojego zawodu, ktry ceniem jeszcze cigle bardzo wysoko, moe za wysoko ale
chodzi tu o korzy i naduywanie gazet w ogle. Wszystko wydawao mi si takie drobnostkowe
w
stosunku do wielkiej rzeczywistoci. Gazety naleaoby czyta tylko po to, aeby si dowiedzie
prawdziwych nowoci z nich. Wszystko inne jest marnotrawieniem czasu, siy wewntrznej i
osobowoci. Bibli natomiast z jej prostym, szlachetnym jzykiem czytaem z coraz wikszym
zrozumieniem. Otoczony milczc puszcz, czuem, jak jaki nadzwyczaj ar coraz gbiej mnie
przenika, kiedy wgbiaem si w jej sowa. Biblia pokazaa mi, e ycie moje bez Boga jest tylko
bak mydlan i przypomina mi, e naley zawsze pamita o swym Stworzycielu. Gazeta
natomiast
mwia tylko o dumie i wiatowoci. Od tej epoki ycia nie dopuciem nigdy wicej, by kto inny
mg mie wpyw na mj sd o blinich albo by kto mg zachwia moim zdaniem o tym, co
dobre i
ze.
Wicej anieli kiedy naley koniecznie w sensie tego wyznania skonfrontowa bibli i
rzeczywisto i
prowadzi czowieka do religii, z punktu widzenia rzeczywistoci jego natury oraz caego tragizmu
yciowego. Przyjd jeszcze czasy, kiedy caa literatura, podobnie jak gazety Stanleya, wykae swj
charakter wycznie papierowy i kiedy tylko to przetrwa, co opiera si na najgbszych podstawach
rzeczywistoci i co w tym sensie zostao te przekazane.
UNIWERSYTET BEZ BOGA.
Opuszczenie akademickie.
Bezradno i bezcelowo nowoczesnej caoci uniwersyteckiej jest po prostu zjawiskiem
zastanawiajcym. Universitas nazywa si ten instytut, gdzie ju jeden o drugiego si nie troszczy,
jeden zwalcza drugiego, gdzie cel wsplnoty, plan ksztacenia, albo cel udoskonalenia nie
przywieca
pracy jednostki, gdzie nigdy nie podejmuje si prby, by poznanie uporzdkowa i
podporzdkowa
Jednemu Najwitszemu, przekaza je w takim podporzdkowaniu i stosunku. Universitas
nazywa
si ten instytut, ktry wicej anieli inny jaki wpyw przyczynia si do tego, by spragnionej
uniwersalnoci modziey poda godowe duchowe porcje, cieni jej duchowo-obyczajowe
zainteresowanie w jednej specjalnoci i wyhodowa naukowego pczowieka, ktrego nastpnie
24
stawia si narodowi wspaniaomylnie jako wodza do dyspozycji. Jaki czas filozofia obja rol,
by
zastpi wpyw, jaki niegdy wywieraa teologia w yciu uniwersyteckim. Staraa si ona zastpi
pogld totalny na ycie. Od dziesitek lat i filozofia nie jest niczym innym jak naukow
specjalnoci.
Kant nazywa filozofa wodzem do ideau. Kto przypatrzy si tytuom zapowiadanych
filozoficznych
wykadw w katalogach naszych uniwersytetw, ten musi si mia i paka, o ile zastanowi si nad
tymi definicjami. Prowadzenie ducha do pracy doktorskiej, a nic wicej. Wyjtki (moe 3 w
caych
Niemczech) potwierdzaj regu.
Jest to po prostu co okropnego, jak dzisiaj w Niemczech pozostawia si modzie na najwyszych
uczelniach kraju bez prawdziwego wyksztacenia, bez wyranego duchowego przewodnika, bez
poradnictwa etycznego, bez pogbienia religijnego, bez prawdziwie filozoficznego polotu ducha.
Do
czego to ma doprowadzi? Trzeba by uderzy w dzwony alarmowe. A jednak zdaje si nikt tego nie
zauwaa. Nikt nie zadaje sobie pytania, do czego musi doprowadzi cakowite zaniedbanie
wszelkiej

prawdziwej troski o dusze i umysy w wieku chyba najwicej decydujcym. Rwnie wszelkie
rozmylania k lewicowych zawiody tu cakiem. Na co przydaoby si robienie zarzutw le
prowadzonej ludowej modziey, jeeli nikt w zupenoci si o to nie troszczy, w jaki sposb mona
by
wprowadzi kultur duszy, ksztacenie charakterw oraz prawdziwe duchowe wiato w te
olbrzymie
piece produkcji doktorw, w te cieplarnie wycznej bezcelowej kultury intelektu?
W wielkim mahometaskim uniwersytecie w Kairze znajduje si napis: Chemia jest wana Bg
jest waniejszy. Platon powiedzia: Bez nauki o dobru kada inna umiejtno na nic si nie
przyda.
Nad tym umiecha si wykolejony intelektualista. Nie przeczuwa nic, albo nie chce nic wiedzie o
ponurych potgach, czyhajcych w otchani wewntrznego czowieka. Jedynie obecno
najwyszych
obyczajowo-religijnych potg potrafi je powstrzyma od tego, by wziy one gr nad inteligencj
ludzk, aeby j nastpnie wcign w sub rnorodnych faszerstw, zatru oraz demoralizacji.
Za
pierwsz filozoficzn lektur na kadym uniwersytecie powinien by wyznaczony rozdzia
Schopenhauera o prymacie woli w wiadomoci siebie. Niechaj ci modzi ludzie z gry wyranie
sobie
uprzytomni, e jak powiada Pascal do rozsdku potrzeba o wiele wicej anieli samego
rozsdku. Potrzeba do tego po pierwsze poznania owego zasadniczego stanu czowieka, wedug
ktrego zawsze zamiar triumfuje nad rozsdkiem, a wic przygniatajca potga namitnoci, ycze
i
dz nad procesem mylenia, zboczenie logicznego wnioskowania wywoane magnesem interesw,
przeszkody w obiektywizmie, spowodowane samolubstwem i duchem partyjnym. Kto sobie z tego
zda jasno spraw, ten wie dalej, e ju do logiki potrzeba wicej ni intelektu. Potrzeba bowiem
charakteru, ktry uwydatni take niewygodn i niebezpieczn prawd, i to j wanie, a dalej
potrzeba ideau yciowego, ktry indywiduum niejako wyrywa z jego wycznej podmiotowoci,
podporzdkowujc wszelkie ludzkie denia oraz poznanie najwyszemu dobru i przeznaczeniu.
Technika, pozostawiona sama sobie, przemys, polityka, sztuka, ycie pciowe, nauka pozostawiona
sobie przeywamy to wszystko dzi we wszelkich konsekwencjach a jeszcze wyraniej to
bdziemy
przeywali. Na tym skoczy si epoka iluzji, zapocztkowana promieniejcymi bdnymi wiatami
osiemnastego wieku, iluzji ludzkiego rozsdku, podtrzymywanego przed wiekami jeszcze
religijnym
owieceniem i prowadzeniem. Mg on skutkiem tego mniema, e sam ze siebie dors demonom i
e w labiryncie skonnoci odnajdzie automatycznie prawdziw drog. Skoro kiedy skutkiem
krwi i
ez, trucizny i poarw, ruin i godu caa wielko tego zudzenia zostanie poznan, wtedy nastanie
znowu era, ktra zbuduje ide przewodni i normy ludzkiego ycia na prawdziwoci stanu rzeczy
oraz
na rzeczywistoci natury ludzkiej. Wtedy Latajcy Holender, intelekt, skojarzy si znowu silnie ze
wszystkimi tubylczymi siami ycia. Cao istotnego systemu ksztacenia otrzyma za podstaw
znowu
to Unum Necessarium, a mianowicie cise poczenie nauki i sumienia, t pewno wyczania
25
wszystkiego tego, co zbyteczne w poznawaniu rzeczy naprawd poytecznych i udzielajcych siy.
Bez
tego cae tak zwane ksztacenie wyda tylko przeksztacenie oraz ukryte barbarzystwo.
Perspektywy na przyszo.
Rzecz oczywista, e wyej opisanego stanu tak zwanego akademickiego ksztacenia nie mona po
prostu przypisa wycznie obecnym profesorom. Rozwj kilkuwiekowy wydaje tu na wiato

dzienne
swe ostatnie konsekwencje. Teologia utracia stopniowo panowanie nad yciem a skutkiem tej
utraty pozbawiona zostaa silnego zwizku z rzeczywistoci oraz zwolniona w duej mierze z
odpowiedzialnoci za ksztatowanie si teje. Ludzko przy pomocy nauki i techniki staa si
panem
uchwytnej rzeczywistoci i sdzia, e przy pomocy wyprbowanych ju metod i wiadomoci
bdzie
moga opanowa rwnie siy natury ludzkiej spoecznoci. Dzi staje si rzecz widoczn, jak
wielka
to bya iluzja. Jestemy jednak zaledwie w pocztkach zdawania sobie sprawy z tego, jak wielkie i
daleko sigajce s wnioski, jakie naley wysnu w zwizku z tym rozczarowaniem dla naszego
wyszego systemu ksztacenia. Chodzi tu o rzeczy, ktrych nie mona po prostu zrobi. ycia nie
reformuje szkoa, ale szkoa zostaje przez pierwotne siy odnawiajcego si ycia uchwycona i
przeksztacona. Po wieku przyrodniczo-technicznym, ktry w sprawach ludzkich tak przeraajco
zawid, przyjdzie wiek nowy, w najgbszym tego sowa znaczeniu humanistyczny. Okres ten
uczyni
swym najwyszym celem nie tylko ksztacenie prawdziwej ludzkoci, ale ujmie samo
przygotowanie
zawodowe przede wszystkim jako problem moralno-pedagogiczny i religijny.
Do tego wszystkiego mog posuy jako punkt wyjcia jedynie nowe orodki ycia duchowego;
wybieramy wyranie ten wyraz.
Chodzi jednak przede wszystkim o to zwaszcza, e trzeba, gdy ojczyzna doczesna znajduje si w
niebezpieczestwie broni ojczyzny wiecznej. To znaczy: Naley interesy wieczne duszy, to
Najwitsze w czowieku wewntrznym, to dobro nad wszystkimi dobrami, zabezpieczy
przeciwko
natarczywoci wieckich namitnoci oraz celw woli. Bez tego nie mona ocali adnej ojczyzny
doczesnej, ani adnego pastwa uchroni od rozbicia na tysice rozjtrzonych lunych grup.
WALKA JEDNOSTRONNOCI W NOWOCZESNEJ PEDAGOGICE.
Brak jasnych i uniwersalnych celw.
Comenius napisa ksik: Labirynt wiata. Przedstawia w niej baamutn wielo ludzkich
dnoci.
Napisa wic inn ksik: Unum est necessarium, gdzie wskazuje duszy ratunek z tej wieloci.
Dla
niego byo rzecz jasn, e pedagog musi by duchowym organizatorem, ktry wyrywa czowieka
ze
zgubnego dla charakteru rozdrobnienia. Wstawia on mianowicie to, co najwaniejsze, do rodka, a
co
uboczne odsuwa na waciwy plan dalszy, co zbyteczne usuwa cakiem, a wszystko co doczesne
podporzdkowuje wiecznemu dobru duszy. W tym sensie mona nawet powiedzie: Prawdziwe
ksztacenie, to zdolno odrniania w yciu rzeczy zasadniczych od ubocznych, za charakterem
jest
sia uwydatniania tej rnicy rwnie w trybie ycia.
Duch wspczesnoci jest zupenie przeciwnym takiej hierarchii wartoci, takiej kolejnoci
interesw, takiemu ujmowaniu proporcji. O ile przypatrzymy si temu, co wydaa nowoczesna
literatura pedagogiczna ostatnich dziesitek la, to znajdziemy wiele wartociowych pobudek, wiele
pouczajcych eksperymentw i rzecz jasna rwnie wiele zdrowej i owocnej krytyki w stosunku do
tego, co odziedziczylimy. Coraz wyraniejszy jednak staje si brak zupenie jasnego, silnego i
uniwersalnego ideau wychowawczego, ktry by uwzgldnia wszystkie wymagania ycia, ktry by
uwzgldni wszystkie siy duszy we waciwej kolejnoci i przygotowa odpowiednie
przeciwwaniki
na wszystkie gboko ukryte niebezpieczestwa natury ludzkiej. Brak ten doprowadza do tego, e
26

nawet najlepsze i najzdrowsze pobudki i dnoci nowoczesnej pedagogiki wyradzaj si cigle

wskutek jednostronnoci.
Najprostsze wgbienie si w zadania praktyki wychowawczej i naukowej wykazuje, e
najniezbdniejsz nauk pomocnicz pedagogiki jest rzeczywicie nauka o ideale. Bez
nieustannego
wczuwania si w uniwersalny cel ksztacenia ludzkoci pedagog nie jest w stanie: 1. wstawi
poszczeglne czynniki ksztacenia w waciw proporcj do caoci celu ksztacenia, 2. zapewni
kademu pojedynczemu wpywowi pedagogicznemu jemu odpowiedni przeciwwanik, ktry by
zapobieg jednostronnemu rozwojowi ycia wewntrznego oraz si twrczych, 3. uywa pewnej
staej miary w wyborze waciwych metod wychowawczych i w badaniu nowych pedagogicznych
pobudek i propozycji, 4. zapobiec zweniu si ideau nauczania przez nasuwajce si potrzeby
doczesne.
Do jakiego celu naley waciwie zda przy wychowaniu? To jest gwnym zagadnieniem
wychowania. Wmawiamy sobie, e yjemy w stuleciu dziecka, poniewa wytworzylimy mnstwo
nowych metod. A jednak posiadamy o wiele mniej energii wychowawczej anieli stulecia, ktre
miay
wytknity cel wielkiej uniwersalnej i niezaprzeczalnej prawdy, dla ktrej wychowyway dziecko.
Albowiem nie miertelny podmiot, ale niemiertelna prawda jest tym czynnikiem, ktry
rozporzdza
wycznie naprawd ksztacc i wychowujc si.
Wychowanie koedukacyjne.
Zaobserwujmy zamt w ocenie wychowania koedukacyjnego. W zupenoci uzasadnione
przeciwdziaanie przeciwko bezpodstawnemu odosabnianiu doprowadzio wielokro do co najmniej
tak samo niezgodnego z yciem ujednostajnienia rodkw ksztacenia i do niezdrowej przesady
wsplnego wychowania. Wysuwano same sprzeczne dowiadczenia: Moemy mwi tylko o
pomylnych rezultatach powiadaj jedni. Ale co znaczy pomylne? Na podstawie jakiego ideau
mwicie o pomylnym i niepomylnym? Co jest ideaem mskiego i eskiego ksztacenia
charakteru?
Angielski pedagog Reddie zapyta w jednej ankiecie: Czy ten idea polega na niwelacji rnic
pciowych, albo na ich wychowaniu i udoskonalaniu? Co jest, aby mwi jzykiem Arystotelesa
entelechi duszy niewieciej? W roku 1916 ukazaa si ksika Haase: Der weibliche Typus,
ktra
omiela si zaczepi to pytanie o cel. Jak dalece jednak musz te najwysze wytknite cele ugi si
przed wytknitymi celami wyksztacenia zawodowego? Jakie potgi stoj dzi za tymi praktycznie
wytknitymi celami? Kto stawia powoanym najwysze cele? Czy rynek wiatowy, czy lepa
tendencja
rozwoju technicznego? Kto tam waciwie rzdzi? Czy staczamy si w autobusie bez kierowcy i
hamulca nieustannie w kierunku przepaci?
Nieprzemylana szkoa jednolita.
Przypatrzmy si dalej pedagogice szkoy jednolitej. Ani jednego zasadniczego pytania wstpnego,
ani pytania o cel nie roztrzsano. Nie pytano si: Czy wyksztacenie szkolne w ogle moe w tak
prosty sposb zastpi dyspozycje zawodowe, stwarzane przez tendencje dziedziczne generacji,
ducha rodziny oraz orodek warstwy spoecznej? Czy susznym jest pozbawienie warstw
pracujcych
ich najlepszych inteligencji, zamiast podda te inteligencje szczegowemu wyksztaceniu najpierw
wewntrz ich klasy spoecznej a nastpnie dopiero w dziedzinie wyszkolenia cechowego i
politycznego i tak stopniowo prowadzi je do uzasadnionego wznoszenia si w zawodach
kierowniczych? Czy nie zwalniamy si drog wychwytywania najdzielniejszych w bardzo atwy
sposb
od obowizku oglnego polepszenia pooenia warstw robotniczych? Czy wzrastajce
zrniczkowanie materiau nauczania oraz rodkw ksztacenia nie odpowiada w zupenoci
27

potrzebom wzrastajcego podziau pracy? Czy stworzenia potrzebnych stycznych pomidzy

zrniczkowanymi prac klasami nie naley szuka drog innych rodkw ni ujednostajnienia
programu nauczania? Jak naley wytumaczy fakt, e u ludw najwicej demokratycznych dzisiaj
istnieje najmniej szk jednolitych? Dlaczego panuje tam zadanie ksztatowania jakoci wodzw we
waciwym czasie nad ca organizacj systemu ksztacenia? Prawdopodobnie u nas tak siln
tendencj za szkoami jednolitymi naley uwaa za reakcj przeciwko niezmiennemu jeszcze
duchowi kast. Czy ta metoda przeciwdziaania jest jednak waciw?
Europejska i amerykaska pedagogika.
Dalej: Jestemy wiadkami zwalczania si pedagogiki wolnoci pochodzcej z Ameryki a
europejskiej
tradycji wychowania, ktrej duch trafnie okrela Bernard Shaw, powiadajc: Wychowanie jest
zorganizowan obron dorosych przeciwko dzieciom. I tu zwalczaj si dwie jednostronnoci,
podczas gdy wanie wychowanie usilnie domaga si uniwersalnoci. Nie ulega wtpliwoci, e
wychowanie europejskie poszo za daleko w swej zasadzie autorytetu, zaniedbujc tym samym
zasadnicze zadanie a mianowicie podciganie dzieci do wspdziaania nad ich wychowaniem i do
poczucia samo-odpowiedzialnoci. Tu wanie ma swe wielkie zasugi Ameryka. Z drugiej strony
byoby rzecz zupenie bdn zapomnie rwnie o zasadniczej koniecznoci, a to dopomagania
modym ludziom do bezwzgldnego posuszestwa, tzn. do stanowczego skierowania woli na
pewne
okrelone cele ycia, znajdujce si poza ich kaprysami i yczeniami a tym samym do uwolnienia
ich
od dyktatury swych wasnych zawiych popdw. Wszystkie te nowoczesne szkoy, ktre za duo
spodziewaj si po dziecku w zakresie samodzielnego decydowania, popeniaj w ksztatowaniu
jego
charakteru prawie e wikszy bd anieli pedagogowie autorytetu. Prowadzenie dyskusji zamiast
suchania wytworzy tylko gaduw i niedogw, ktrzy nigdy si nie naucz, by wyda rozkaz
sobie
samemu, poniewa nigdy nie poznali bezwzgldnego musu. To samo dotyczy rwnie pedagogiki
indywidualizowania. Jednostronno pedagogiki europejskiej polega dotd na tym, e za mao
zniano si do rzeczywistego wychowanka, za mao posugiwano si jego wasnymi wyszymi
siami w
wychowaniu. Jednostronno za amerykaskiego wychowania polega na tym, e zapomniano tam
dziki ustawicznej psychologii nieraz zupenie o pedagogice tzn. skutkiem ustawicznego zniania
si w
d zapomniano o podciganiu w gr, a skutkiem cigego zajmowania si podmiotem
zapomniano
cakiem o korekturze podmiotowoci przez przedmiotowo. Amerykanizm w znaczeniu
pedagogicznym jest konsekwentnym stosowaniem zasady indywidualizowania. Indywidualizacji tej
jednak nie mona uwaa za jedyn zasad wychowania. Wychowanie nie jest tylko
dostosowywaniem si wychowawcy do wychowanka, ale co najmniej rwnie dostosowaniem si
wychowanka do wychowawcy. Uoglnianie w tym znaczeniu jest uwalnianiem jednostki samej
od
siebie co przecie naley rwnie do prawdziwej pedagogiki wolnoci.
Przesady zasad szkoy pracy.
Wyjaniona dopiero co konieczno syntezy istoty prawdy obu jednostronnoci dotyczy rwnie
kwestii spornej: Szkoa nauki czy szkoa pracy. Jednostronnie recepcyjny charakter postawy
dziecka
w szkole tradycyjnej by na pewno bdem.
Ale nie naprawi si jednej jednostronnoci bdem przeciwnym. Denie skierowania caego
nauczania w wikszym lub mniejszym stopniu na twrcz prac jest niebezpiecznym
amerykanizmem, przeciwko ktremu najwicej jednostronni Amerykanie (np. James, Hall) sami
protestowali. Nie ulega adnej wtpliwoci, e postawa recepcyjna modziey musi nawet

przewaa.
Produktywne wysuwanie si wprzd, ustawiczna ch postawy czynnej stwarza charaktery
28
aspoeczne, ktre nigdy nie przysuchuj si, ktre nigdy nie potrafi wczu si bezinteresownie w
obce ycie i mylenie, i ktre s zupenie niezdolne do owego gbokiego szacunku, ktre Goethe
wstawia w rodek wychowania. Poza tym zapominamy, e bardzo mao ludzi w yciu moe by
naprawd produktywnymi, natomiast musz oni by sumiennymi stacjami odbiorczymi obcych
myli i
zlece.
Oczywicie, e naley wiczy si w jasnym wyraaniu wasnych myli, waniejszym jednak jest
wiczenie obiektywnego zdawania sprawy ze spostrzee, wrae i lektury. Jak mao ludzi potrafi
skonstruowa naprawd dobre referaty! Krtko mwic troch wgbienia si w zagadnienie
celu
oraz w psychologiczne zagadnienie wstpne byo by zapobiego w tej dziedzinie niejednemu
jednostronnemu hasu. W tym sensie byo by niezmiernie ciekawym wiczeniem dla seminariw
pedagogicznych, by pozostawia im samym dokonania podobnych syntez pomidzy rozszarpanymi
elementami prawdy w caej walce pomidzy tradycj oraz nowoczesnoci oraz pomidzy
sprzecznymi ze sob szkoami i teoriami wrd nowoczesnych pogldw.
A wic ani sama Europa, ani sama Ameryka, ale wymiana amerykasko-europejska, synteza starego
i
nowego wiata.
ISTOTA WYCHOWANIA.
O ile czytamy tytuy rozpraw i ksiek, pojawiajcych si corocznie z dziedziny wychowania, albo
programy pedagogicznych kongresw wiatowych, to przeraaj nas przedstawione tam wszelkiego
rodzaju specjalnoci i rozprawy czciowe. Wiemy przecie, jak bardzo zmniejsza si energia
wychowawcza wychowawcw nowoczesnych na skutek tej wieloci i jak bardzo przy tym
zapomina
si o najwaniejszym. Chcielibymy na tym miejscu przypomnie kilka istotnych prawd i
koniecznoci
wielkiego prawdziwego wychowania.
1. Nie zapominaj, e waciwe i naprawd skuteczne wychowanie dokonuje si w pierwszych
czterech latach ycia. Dziecko musi si w tych latach nauczy, e jego kaprys nie jest najwyszym
prawem. Doszo ju w pierwszych miesicach ycia do przekonania, e jego krzyk jest dzwonkiem,
przywoujcym dorosego. Matka, ktra krzykiem dziecka pozwoli si nakoni do ustpstw od
staych
zasad i przyzwyczaje, ju swoj rol przegraa. Nie dopu, by dziecku najmniejsza drobnostka
usza
wbrew twojej woli. Pewien brytyjski genera zmusi swego konia do wykonania obrotu na rogu
ulicy
dziewitnacie razy w ten sposb, jak on tego chcia. Wszyscy widzowie otrzymali tym samym
pedagogiczn nauczk. Nie ustpuj nigdy temu, ktry powinien sucha powiedzia po
dziewitnastym razie, gdy nareszcie sprawa posza gadko. Postpowanie konsekwentne jest rzecz
bardzo niewygodn kto jednak chce by wygodnym, dla tego dzieci stan si bardzo
niewygodne.
Taka stanowczo w stosunku do kaprysu nie jest nie tylko tumieniem osobistego ycia woli, ale
przeciwnie, warunkiem podstawowym jego powstania. Chcie nauczy si tylko ten, ktry potrafi
sam
sobie rozkaza i sam sobie si przeciwstawi, poniewa mona chcie co okrelonego tylko wtedy,
kiedy si nie chce niczego innego. Dzieci s jeszcze za sabe do takiej wytrwaoci, jak to
nazywano
w redniowieczu. Padaj one ofiar licznych impulsw z zewntrz i z wewntrz. Dlatego potrzebuj
z

zewntrz pomocy przez silniejsz wol, ktra wytknie im cel albo zakae im pewnego celu i w ten
sposb pooy potrzebny nacisk na ich opr w stosunku do wasnych kaprysw: I Bg, wita
wola
yje, jak bardzo wola ludzka by si chwiaa. Tej pewnoci trzeba uczy najpierw przez
posuszestwo.
W hebrajskiej arce przymierza leaa obok prawa Mojesza nie tylko rzga Aarona, albo take
Manna,
chleb niebieski. Bez takiego chleba niebieskiego, tzn. bez serdecznoci, bez szacunku dla ludzi, bez
wezwania ycia wiecznego w duszy, kada karno prdzej czy pniej doprowadzi do buntu. Jak
si
nazywasz?" zapytano ma dziewczynk. Marysiu, zostaw to odpowiedziaa ona. A wic: duo
29
wolnoci, ale mao niezatartych granic. Duo drzew znajduje si w raju tylko z jednego nie
wolno
je. Okrtem mona by atwiej kierowa, w im silniejszym ruchu si znajduje, tylko tam gdzie
duo
swobody, moe rzdzi silna rka. Ojciec, ktry zabrania przy stole rodzinnym wszystkich artw,
nie
ma moliwoci wyjanienia rnicy pomidzy dobrymi a zymi artami.
2. Nie przez wielkie mowy o rzeczach wielkich, ale cierpliwe przyzwyczajenie do waciwego
wykonywania najdrobniejszych i najpospolitszych rzeczy wychowuje si czowieka. Charakter
tworzy
si przez wiczenie w drobnostkach i w zaciszu, a nie w prdzie wiata. Kto zanurzy si w tym
prdzie, nie majc jeszcze wyrobionego charakteru, tego prd bezwzgldnie uniesie ze sob.
Dlatego
te mwi Pestalozzi o rodkach ksztacenia pokoju mieszkalnego: cieranie prochw, sprztanie
ze
stou, zmywanie, robienie porzdku, roboty rczne, pielgnowanie chorych, opieka nad rolinami

ale to w ten sposb, eby pobudza i rozwija rwnoczenie gboko ukryty popd do doskonaoci.
Tylko w tym znaczeniu praca jest sub Boa i oywia sumienie. Mona uprawia najlepsz
pedagogik seksualn, nie mwic zupenie o tym: naprowadzanie do duchowego panowania nad
burzliwym yciem popdw, do uprzejmego zachowania si przy stole, do czyszczenia plam,
mylenia
itd.
Czytamy w Lienhard i Gertruda: Co dzie przekonywa si wicej, jak pracowito ksztaci
rozum a
uczuciom serca udziela si. Zapobiega zabjczemu dla si i czystoci ycia bujaniu zmysw i
zamyka
sile wyobrani bramy jej zdronoci. Prnym jzykom przytpia ostro ich gadatliwoci.
Poczucie
obowizkowoci naszej natury chroni przed zgub oraz strzee przed bdami, by wypowiada si o
dziaaniu dla dziaania samego, oraz by uwaa nasz gadatliwo o wielkoci bohaterw za
wielko
bohaterw a nasze marne sny o boskich siach wiary i mioci za takie siy. Takie to wysze
pogldy o
wyksztaceniu ludzkim skoniy go, e wprowadzi do swojej szkoy tokarni, heblarni,
koowrotek,
poduszki do szycia itd..
Pedagogik spoeczn uprawia si najskuteczniej przez naprowadzanie do czynnej wdzicznoci
wobec tych, ktrzy dziecko obsuguj. Zwaszcza pene szacunku zachowanie si wobec
pielgniarek

jest nitk Ariadny poprzez labirynt ludzkiej naiwnoci i bezmylnoci. Wychowanie

obywatelskopastwowe
way si tam, gdzie dziecko si uczy, e wszystkie rzeczy musz mie pewn swoj
hierarchi i e spraw ubocznych i interesw ubocznych nie naley rozdyma do rzeczy gwnych.
3. Do samolubstwa przewanie tak pno si dobieramy, e nawet religia nie moe sobie
pniej poradzi. Przeciwnie, samolubstwo naduywa religii i uywa jej do swych usug. Powstaj
wtedy witobliwi egoici, ktrzy nawet nie zdaj sobie sprawy, jak propagand uprawiaj dla
diaba. Przepiszcie jani we waciwym czasie potrzebne kuracje postne, nie rozpieszczajcie swych
dzieci, czowiek psuje si byskawicznie, o ile zbyt pieszczotliwie si z nim obchodzimy. Zwaajcie
wicej, ni na cenzury szkolne, na pierwsze objawy naiwnego szau osobistego znaczenia i
niewdzicznego naduywania obcej gotowoci do pomocy. Zbudzajcie poczucie potrzeby
usprawiedliwienia si oraz naprawy w wypadkach, gdy postpiono niedelikatnie, bezwzgldnie i
samolubnie. Greckim pojciem gwnym w wychowaniu byo poczucie wstydu z powodu wasnej
niezaradnoci i wasnej brutalnoci. Herkules mia to uczucie, gdy, chocia nie przeczuwa, pi
przez
ca noc z gociem, ktrego ona nocy poprzedniej umara. Arystoteles mwi, e pielgnowanie
tego
subtelnego wstydu wytwarza wicej odwagi i charakteru, anieli wszelka zewntrzna zaprawa.
Najgbsze oddziaywanie ewangelii na czowieka niezepsutego polega wanie rwnie na
wywoywaniu wstydu z powodu naszej zwierzcoci. Poznanie siebie samego ukuo mnie w
serce
powiada Dante w chwili, gdy Beatrice pozwala mu spojrze na ostateczn doskonao Chrystusa.
4. Przyzwyczajaj twoje dzieci jak najstaranniej do tego, e to, co winnimy drugim, naley
traktowa bardzo skrupulatnie. Poka im, e czowieka roztropnego poznajemy po tym, jak si
30
obchodzi ze swoj wasnoci. Czowieka za wyksztaconego poznajemy po tym, jak si obchodzi
z
cudz wasnoci, jak obchodzi si z wypoyczanymi ksikami, eby je ochroni przed
splamieniem,
jak szanuje cudzego sprztu w hotelu, jak naprawia i wynagradza szkody, jak si odwzajemnia za
cudze usugi i w ogle jak ukada sobie ksig zobowiza, w ktrej notuje obce prawa, uczynki,
ofiary, grzecznoci i poyczki.
Chodzi tu przede wszystkim o to, by najpierwsza tresura pokojowa odbywaa si w duchu
spoecznym. Nie pozwalajmy dzieciom pod adnym warunkiem, eby ze swymi osobistymi
sprawami
wpaday nie zwaajc na nic, niedyskretnie i bez wyczekania waciwej pory, pomidzy dorosych.
Naley przy ich zabawach uwaa tam, gdzie jasno wystpuj charaktery, skonnoci i
przyzwyczajenia. Trzeba przyzwyczaja dzieci ogldnie do tego, e naley broni swego prawa,
przy
tym jednak naley uznawa odpowiednio i bliniego i interesowa si jego radoci ycia.
Naleaoby
robi zdjcia mikrofonowe dwch nieznonych kccych si i nauczy ich, e kultura to
ustpowanie, co oczywicie zupenie nie przeszkadza, by w rzeczach wielkich i witych pdzi
naprzd, a iskry bd si rozpryskiway. Trzeba opowiedzie im o etyce wschodnio-azjatyckiej,
ktra
nie pozwala, by bez potrzeby specjalnie wanej rozmawia z blinim o swych wasnych
dolegliwociach i swym chronicznym reumatyzmie. Trzeba wyjani gboki sens zasad
grzecznociowych, ktre wszystkie zdaj do tego, by hamowa naiwn istot jani, jak np.
przepis,
by nie rozpoczyna listu od ja itd. Naleaoby wykorzysta ktnie pomidzy dziemi, aby
wsplnie z
dziemi ustali to, co aspoeczne w pewnych sposobach dziaania. Zapytajmy ich samych, jak

mona
unikn takich konfliktw i pobudmy ich zbiorowe samowychowanie w tym kierunku. W
czowieku
niezepsutym znajdziemy tak duo gotowoci do takiego prowadzenia. Brak tylko wyrozumiaoci
dorosych, jakich nowych spostrzee wymaga w tej dziedzinie potrzeba czasu.
5. Czycie wszystko, by nasze jeszcze zupene pogaskie pojcia o sile i mskoci ochrzci i aby
zwalcza faszywe wyobraenie u modziey Nietzschego, e chrzecijastwo pielgnuje tylko
cnoty
niewiecie, podczas gdy staroytno powaaa cnoty mskie. W rzeczy samej Herkules znajduje
wykoczenie dopiero w Chrystusie. Mio jest rwnie najwysz form energii. Rycersko jest
si
msk, ktra powikszya si przez wykonywanie opieki macierzyskiej oraz staa si ogldn i
przewidujc. Pojcie gentlemana czy dlatego susznie idea mskiej doskonaoci z pomysowym
i
zawsze przytomnym respektowaniem obcych uczu i potrzeb. Duo z tego mieci si w ideale
skauta,
konieczne jednak jest jeszcze dalsze doskonalenie. Coleridge zauwaa, e istot gentlemana jest
wspaniaomylna dobrotliwo w zupenie drobnych sprawach ycia codziennego. Pewien pisarz
siedemnastego wieku podkrela, e o istocie gentlemana pouczyo nas niebo, kiedy Archanio
Gabriel
pozdrowi bogosawion pann. W ksice A. Smyth-Palmera The Ideal of the gentleman"
znajdujemy midzy innymi zestawienie nastpujcych zda:
Mczyzna, ktry jest opryskliwym wobec kobiety, tylko dlatego, e ona ma przypadkowo
szczcie
by jego siostr albo on, nie jest gentlemanem. Gentleman nie zrobi niczego niedbale i
nieuwanie.
Cokolwiek to bdzie, zawsze postpi we wszystkim taktownie i roztropnie. Rwnie w listach,
pisanych do rodziny, bdzie omija arty i zwroty, ktre by mogy dotkn. Odnonie do obsugi
eskiej nie bdzie uywa lekcewacych arcikw, niepotrzebnie nie bdzie wzywa suby. Co
do
swojej osoby, nie bdzie okazywa zbytniego przeczulenia. Nie bdzie on ubstwia swojej jani,
przeciwnie, bdzie mia skierowany wzrok zawsze w kierunku obcych potrzeb i obcego honoru.
Arystokrata, ktry w gabinecie klubowym zgarnie wszystkie gazety, nie jest gentlemanem. Biedny
robotnik natomiast, bez zewntrznej ogady, zaatwiajcy jednak swe codzienne konflikty z
prawdziw skromnoci, bezinteresownoci i samokarnoci, jest gentlemanem.
31
W potocznym typie mczyzny z jego naiwnym egoizmem znajduje si jeszcze duo ukrytego
tchrzostwa i braku charakteru, wanie take w stosunku do pci odrbnej. Gdyby raz jaka bystra
kobieta nakrelia psychologi prawdziwego mczyzny oraz typu tylko wojskowo uodpornionego,
mielibymy nieporwnany obraz mczyzny oraz duo pobudek do samowychowania. Rozmylania
o
ole w lwiej skrze i o kadym innym rodzaju pozornej mskoci naleao by w daleko szerszym
zakresie anieli dotd zaprowadzi w organizacjach modzieowych. Modzi ludzie wszyscy bardzo
odczuwaj potrzeb takiego wychowania, wnikajcego w najdrobniejsze szczegliki niestety brak
wodzw. W naszym europejskim ksztaceniu mczyzn panuje jeszcze za duo ubstwiania
zewntrznej siy. e sia tylko wtedy jest wyksztacona, jeeli zostaa przez zupenie obc jej
zasad,
co w rodzaju Mariaskiego, pobogosawion, uszlachetnion i skierowan ku zadaniom
wyszym.
To jednak za mao jeszcze przenikno w wychowanie praktyczne i zdyscyplinowanie modziey
mskiej.
PSYCHOLOGIZM I WYCHOWANIE.

Heine powiedzia na wspomnienie o katedrze w Antwerpii: Tamte czasy miay dogmaty my

mamy
tylko zdania zdaniami jednak nie zbuduje si katedr. To dotyczy rwnie ksztacenia
charakteru. I
charakter oczyszczony jest katedr, ktra dusz z wskich cieek samolubstwa porywa w prostej
linii
w gr. I tej katedry nie zbuduje si wycznymi subiektywnymi zdaniami i modnymi mylami, ale
tylko przy pomocy niewzruszonych prawd, ktre jedynie dotrzymaj pola naporowi chwili i ducha
czynu, jak rwnie mtnie przemawiajcej naturze, oraz potrafi stworzy wiadomych celu
ludzi.
Pytaniem Piata: Co jest prawd? nie mona wychowa ani siebie ani innych. Wydaje si nam, e
znajdujemy si dzi wicej anieli kiedy w stuleciu dziecka, poniewa zrobilimy wielkie
postpy w
psychologicznym wydoskonaleniu metod. Zapominamy jednak przy tym cakiem, e prawdziwe
wychowawcze energie wyprowadza si nie z metody, ale wiadomoci celu wychowawcy, ktry
wie
dokd i dlaczego ma wychowywa i sam siebie poddaje nad-osobowemu i nadczowieczemu dobru.
Ten stan wychowawcy istnieje tylko w okresach wiary. Wychowawca nastawiony na siebie samego
i
swoj fragmentaryczn wiedz oraz znajomo ycia odczuwa sam zupenie wyranie, e mu brak
autorytetu i usprawnienia, wychowania dziecka ku pewnemu wytknitemu celowi. Jest on
wprawdzie
chwilowo zwolennikiem tych celw, ale kto wie, czy za p roku nie zamieni ich na inne. Gdyby
ludzie byli stworzyli religi. powiada Fenelon, byliby j stworzyli zupenie inaczej. Dzi
spotykamy
si wszdzie z celami ycia, wymylonymi przez byle kogo. Cele te oczywicie s zawsze wyrazem
jego
osobistych skonnoci i afektw. Dlatego to pozostawia si modzie sam sobie. Niepewny
bowiem
jedziec dosiad konia, ktry nie odwaa si narzuca swojej woli, a i modzie buntuje si
instynktownie moe wanie z poszanowania dla prawdziwego prawa, pochodzcego z gry
przeciwko kadej prbie autorytatywnego narzucania jej przypadkowej wiedzy jakiego
ograniczonego czowieka. Tak powstaje z koniecznoci czysty psychologizm i wypiera kad
interwencj pedagogiki. Ten stan rzeczy zacz si ju zreszt za czasw Goethego, kiedy to
Kastner
powiedzia: Kiedy dziecko wyrastao i podnosio rk w gr do mczyzny; dzi zdziecinniali
pedagodzy mczyni oraz kobiety klkaj przed dzieckiem.
Dodatek do gazety Frankfurter Zeitung: Fur Hoch-schule und Jugend przynis ciekawy artyku
A.
Nickla na temat kryzysu w pedagogice. Tam autor skary si w powyszym sensie nad
wzrastajcym
wypieraniem wychowania przez wyczn psychologi i dydaktyk i oczekuje ponownego
odrodzenia
si prawdziwej energii pedagogicznej dopiero po ponownym odrodzeniu si etyki wychowawcy.
Skd jednak ma przyj ta nowa etyka? Czy znowu ze strony jakiej dowolnej jednostki? Naszym
czasom brak znowu jakiego Lessinga, powiedzia pewien nauczyciel szkoy ludowej, Boe,
gdybym
32
ja tylko mia czas. Wyej wymieniony autor spodziewa si tego nowego etycznego oywienia
wiata
wychowawcw tylko ze strony odrodzenia religijnego. Ale czy maj to spowodowa ponownie
pojedyncze religijnie przejte indywidua? I have got a call (Mam powoanie z gry), powiedzia

bosy
murzyn na zebraniu amerykaskich metodystw i zacz wygasza kazanie. Nie, wanie
dowiadczenie i obserwacja pedagogiczna ponownie nam wykazuje niedostateczno wycznego
religijnego subiektywizmu jako podwaliny wychowania. Wzrastajce niebezpieczestwo bezprawia
zmusi wielu, ktrzy dzisiaj jeszcze poniewa wszyscy utrzymujemy si z kapitau przeszoci
pocieszaj si powierzchownym tumaczeniem sobie sytuacji i rodkw zaradczych, do
gruntownego
zastanowienia si.
Bardzo trafnie ocenia wspomniany artyku ubstwianie dziecka oraz bezgraniczny absolutyzm
modziey, co znowu jest wynikiem owego nowoczesnego psychologizmu i rezygnacj z norm
jednolitych. Czytamy tam m. in.:
Przed rokiem gosi Zwizek Ochrony Matki oraz Zwizek Reform Seksualnych w walce o
maestwo
koleeskie nastpujce zdanie: Idea czystoci jest wygrowanym wymaganiem. Takie
wygrowane
wymagania staj si powodem neurozy, neuroza za powodem konfliktw ze wspczesnoci oraz
zaniedba i wykoleje popdw u modocianych. Zastpowano zdanie, e modociany ma prawo
zaspokojenia swych potrzeb pciowych po nastpieniu dojrzaoci cielesnej, chociaby nawet
jednostka psychicznie bya jeszcze niedojrza. Dlatego gosz oni hasa luniejszych zwizkw
maeskich a mianowicie na czas rozwoju modzieczego, kiedy to wybr z mioci wysuwa si na
plan pierwszy. To powane zagadnienie poruszyo momentalnie ca dyskusj nad wychowaniem
seksualnym. Ale poza tym zagadnieniem staje otwartym problem stanowiska innego, zasadniczego i
gbiej sigajcego: Zniesienie i odrzucenie norm w wychowaniu w ogle. Tu nie mona podkreli
do powanie, e kade wychowanie musi pozosta bezskutecznym i bezsensownym, jeeli buduje
si je w prni.
Jak z powyszego wynika, chodzi zupenie wyranie o zupene zniesienie wszelkich staych
wyobrae
celu. Niezalenie od tego mwi si w owych koach nieustannie o pedagogice seksualnej. Jak
gdyby
mona wychowywa, nie wiedzc dokd. Jasna i niedwuznaczna etyka seksualna ju sama ma
wpyw seksualno-pedagogiczny, podczas gdy przewan cz nowoczesnej psychologii seksualnej
oraz psychoanalizy itd. bez takich wyobrae mona by trafnie oceni nastpujcym nagwkiem:
Wczoraj po poudniu wpad may Fryderyk Muller do otwartego dou z gnojwk. Jedynie idea
czystoci wpywa uspokajajco na popdy, podczas gdy wszystkie nowoczesne teorie
przedwczenie
wysuwaj co, co wymaga spokoju i uprzedniej dojrzaoci pewnych pogldw yciowych i
poczucia
odpowiedzialnoci. O ile jednak idea czystoci jest naprawd wymaganiem wygrowanym, w takim
razie to samo dotyczy idei prawdomwnoci, uczciwoci i innych wymaga, ktre mog natrafi na
silny opr natury jako takiej. Sabowity to naprawd i le prowadzony rd, ktry uwaa ju to za
wygrowane wymaganie, co jest jasnym wyrazem natury duchowej czowieka i wszelkich jej
nieodpartych wymaga. Chodzi tu o t natur duchow, ktrej sfera zmysowa musi tak samo
podlega, jak podlega u zwierzt niezawodnemu instynktowi, ktry w stosunku do indywidualnych
kaprysw jest regulatorem oglnej ekonomii ycia oraz gbszych wzgldw zdrowotnych
organizmu.
Jest to naprawd z gruntu faszywym zastosowaniem demokracji, jeeli posplstwo miosne
wszelkich warstw spoecznych oraz armie niewolnikw zmysowoci omielaj si dzi wysuwa
na
plan pierwszy kwestie zwierzcej zmysowoci, a to jako prawo konieczne, ktremu powinien
ustpi
kady inny ad; dalej odpowiedzialno, godno, wzmocnienie duszy i ducha. Wymienieni
nowoczeni dawno ju wyrzekli si ducha w mioci, nie przeczuwaj nawet, ile rycerskiej

karnoci, ile
wysikw wyrzeczenia si oraz zachowania czystoci w najdawniejszym znaczeniu potrzeba, aeby
33
mc pokocha naprawd. Mwi oni o stosunkach pciowych jak o chlebie codziennym.
Czowieka
napenia obrzydzeniem to niedostwo filisterskie, kryjce si za dum z kadego popenionego
grzechu oraz caa zachanna zarozumiao z powodu tak zwanej seksualnej wolnoci. Naprawd
trzeba by wypdzi ze wityni, tych gaduw seksualnych. Spotykano ich zawsze, tych
niewolnikw
ycia miosnego. Dzisiaj jednak omielaj si nadawa ton, pisz w swych czasopismach a do
znudzenia o problematyce seksualnej. Nie jest to u nich nic innego, jak kwestionowanie kadego
charakteru.
Zdezorientowanej i pozbawionej instynktw modziey podszeptuj do ucha zgubne rady. Zamiast
wygrowanego wymagania, godnego jedynie czowieka i zgodnego z naszymi siami
wrodzonymi
wysuwaj wymaganie najnisze, na ktre pieko odpowiada radosnym chrzkaniem. Co si
zreszt
tyczy nowoczesnej psychologii i jej wielkiego powodzenia, to znowu nie jest to wiedza tak
powana,
jakby si wydawao. To co w sprawach duszy mona stwierdzi przy pomocy metod
uniwersyteckich,
dotyczy zawsze bardzo oglnikowych ustale, nie majcych nic wsplnego z najgbszymi
dowiadczeniami. Tak jak ciao mona pozna tylko z punktu widzenia duszy, powiada R.
Saitschick,
tak mona pozna dusz tylko z punktu widzenia Boga. Nie brzmi to wcale nowoczenie kto
jednak mia kiedy styczno z modocianymi zbrodniarzami, potwierdzi to. Kto nie ma
zrozumienia
dla tajemniczego dziaania Bstwa w gbinach duszy, kto jest zapatrzony zawsze tylko w
podwiadome kompleksy seksualne, ktre si tam wznosz i opadaj sennie jak polipy w akwarium,
ten nie zrozumie ani nadwiadomoci ani podwiadomoci czowieka. Nie zrozumie on rwnie, e
dusza czowieka bezwzgldnie stworzona jest pod punktem widzenia Boga, norm i adu i e
choroby
nerww, duszy i ciaa, spowodowane wyczeniem tych porzdkujcych potg, s bez porwnania
powaniejsze od chorb, spowodowanych metod nie psychologiczn i tylko autorytatywn przy
zaprowadzaniu prawd normistycznych.
PSYCHOLOGIA ABSTRAKCYJNA I KONKRETNA.
Znajomo ludzi i samopoznanie.
W czasie zwiedzania menaerii Hagenbecka w Hamburgu owiadczy mi jeden z pogromcw
zwierzt
co nastpuje: Dzikie zwierzta musimy, zanim przystpimy do waciwej pracy nad nimi,
obserwowa przez 6 miesicy, tzn. bada zewntrzne objawy ich procesw wewntrznych.
Jeeli ju w stosunku do zwierzt takie przygotowanie uwaa si za konieczne, to czego naleaoby
wobec tego wymaga od tych, ktrzy maj w przyszoci oddziaywa na ksztatowanie si duszy
ludzkiej?
Mamy przecie cay szereg lekcji psychologii w seminarium nauczycielskim.
Tutaj wanie tkwi zasadniczy bd. Czego nauczycie si waciwie z obszernych podrcznikw
naukowych, opracowanych przez autorw, nie znajcych ani wiata ani duszy ludzkiej? Paragraf 4:
Afekty, paragraf 7 Wola itd. Czy znajdziemy w tym co naprawd poytecznego? Przeciwnie,
przekonalimy si tylko, e mona napisa dzieo o objtoci 400 stronic, wypowiadajc si na
temat
zagadnie i stanw psychicznych, nie owietlajc przy tym nawet w przyblieniu najprostszej
wewntrznej rzeczywistoci.

Spotykamy dzisiaj duo ludzi, ktrzy w deniu do naukowego ujmowania wszelkiego poznania
zapominaj cakowicie o tym, e istniej rzeczywistoci, nie dajce si uchwyci przy pomocy
obserwacji naukowych, ale wymagajce raczej pewnych innych uzdolnie. Uzdolnienia te mona
udoskonala, nie mona ich jednak zastpi adn metod naukow.
Mniemanie, e dowolny psychologicznie wyszkolony uczony potrafi udzieli objanie
psychologicznych, i to objanie takich, jakich mgby nam udzieli w sposb naprawd
poyteczny
34
jedynie dowiadczony spowiednik, dugoletni wydawca-praktyk, wyksztacony lekarz albo
urodzony
psycholog, byoby iluzj bardzo nienaukow i sprzeczn z psychologiczn krytyk rodkw
poznawczych.
Gdzie s prawdziwi psycholodzy eksperymentalni?
Wystarczy porwna np. Payota ksztacenie woli z wyznaniami w. Augustyna. Ksik
pierwsz
napisa uczony abstrakcyjny, wypowiadajcy si w sposb optymistyczny o woli tak jak o dowolnej
grupie muskuw, ktr przez wiczenia doprowadzamy do wirtuozostwa. e popdy naszej woli w
przypadkach, sprzecznych z elementarnymi popdami yciowymi ulegaj na kadym kroku
jakiemu
zahamowaniu albo te zostaj cakiem wyparte przez jak tajemnicz przeciwwol, dziaajc
podobnie jak wspomniane popdy, o tym brak wzmianek w caej ksice Payota. Brak rwnie
wzmianki, e do pokonania tej gboko zakorzenionej przeciwwoli potrzeba zupenie innych si
oraz
przeobrae wewntrznych czowieka, anieli przypuszczaj nowoczeni gimnastycy woli,
przeobrae, bdcych waciwym tematem tak zwanej pedagogiki woli Nowego Testamentu.
Natomiast jedna jedyna stronica w. Augustyna, stronica pena obserwacji wewntrznych oraz
dowiadcze, podaje decydujce owietlenie caej rzeczywistoci tej przeciwwoli, ktr wity
Augustyn nazywa chorob woli ludzkiej. Posuchajmy jego krtkiego opisu istoty przeciwwoli:
Ciao atwiej ulegao najlejszym odruchom woli duszy i wprawiao w ruch na jej skinienie
czonki,
anieliby dusza ulegaa sama sobie, i przeprowadzio sw mocn wol sam tylko wol. Skde i
dlaczego ten dziwny stan rzeczy? Duch rozkazuje ciau a ono od razu jest nam posuszne. Duch
rozkazuje sam sobie i natrafia na opr. Duch rozkazuje, eby rka poruszya si a to dokonuje si z
tak atwoci, e nie mona rozrni, gdzie koczy si rozkaz, i gdzie zaczyna si wykonanie. A
przecie duch jest duchem a rka naley ciau. Rozkazuje natomiast duch duchowi, by chcia, to jest
to jeden i ten sam duch, a jednak tego nie czyni. Skd ten dziwny stan rzeczy i dlaczego tak jest?
Rozkazuje, powiadam, by chcia, i nie rozkazywaby, gdyby nie chcia a jednak nie spenia
rozkazu.
Nie chce z caej duszy i dlatego nie rozkazuje z caej duszy, bo rozkazuje tylko o tyle, o ile chce, i o
tyle
nie spenia si jego rozkaz, o ile nie chce. Bo wola rozkazuje, by staa si wola a to adna inna,
tylko
ona sama. Dlatego nie rozkazuje ona caa, a zatem nie spenia te tego, co nakazuje. Bo gdyby ona
bya caa sob obecn, nie potrzebowaaby nawet rozkazywa, e ma by, poniewa ju by bya.
Chcie po czci a po czci nie chcie, nie jest za adnym dziwnym stanem rzeczy, ale chorob
ducha, ktry nie cakiem si podnosi, bo, cho prawda j wypiera, przyzwyczajenie cignie j w
d. I
dlatego s to dwie wole a adna cakowita.
Jest to ta sama dusza, ktrej jedna poowa chce tego, druga tamtego. Dlatego to ku jej wielkiej
udrce zostaje rozszarpywana, decydujc si, pod wpywem prawdy na to, nie unikajc jednak, pod
jarzmem przyzwyczajenia, tamtego.
Dlaczego jeden myliciel ujmuje i opisuje z niezawodn znajomoci te wewntrzne realnoci,

bdce
dla caoci problemu woli i ksztacenia woli decydujce, podczas gdy inni, niczego nie
przeczuwajc,
przechodz ponad tym? wity Augustyn podaje sam t przyczyn: Aeby zrozumie nauk o
grzechu pierworodnym, trzeba najpierw stoczy powanie walk ze swymi namitnociami. Tak
si
sprawa przedstawia. Prawdziw eksperymentaln psychologi spotkamy tylko u tych, ktrzy
nosili
w sobie sprzecznoci natury ludzkiej w caej swej rozcigoci i ktrzy mogli pozna istot i potg
tych sprzecznoci dowiadczeniem w czasie walki. Kto wic pragnie rzeczywicie zdoby
psychologi
realistyczn, potrzebn dla konkretnego potraktowania czowieka, ten musi uczy si u tego rodzaju
psychologw eksperymentalnych, aeby nauczy si patrze na fakty fundamentalne.
35
A co dalej, powinien postpi tak jak wyej wspomniani pogromcy. Musi obserwowa zupenie
konkretnie, jak czowiek wewntrzny uwydatnia si na zewntrz. My, nowoczeni ludzie ksiek,
zapomnielimy cakiem o takiej konkretnej obserwacji. Podobnie jak biay tropiciel uczy si od
Indianina rozpoznawania po ladach i sposobach zaamania traw itd., kto przechodzi, tak samo
mona nauczy si wnioskowania z zewntrznych ladw i cech procesw psychicznych na stan
wewntrzny. Niech Pan tylko obserwuje, jak ludzie wsiadaj do kolejki, a pozna Pan ich
charakter
odpowiedzia pewien cichy obserwator podrujcemu po wiecie, ktry mu odmawia znajomoci
wiata. Mona obserwowa ludzi rwnie przy tacu, jedzie konnej, jedzeniu, na posiedzeniach
komitetw, przy podziaach spadku itd. Kto raz zacz otwiera oczy, wnet przejrzy. Grafologia jest
przecie podobn sztuk, aby z objaww zewntrznych wnioskowa na stan wewntrzny. Kto by
jednak sdzi, e mona tej sztuki nauczy si mechanicznie, jest dla psychologii ju straconym.
I tutaj ostrona intuicja jest wszystkim. Trzeba j jednak uzupenia i utwierdza przez wgbianie
si
w t ca zawio faktw psychicznych. To samo dotyczy obserwacji twarzy. (Porwnaj tu
doskona
ksik M. Picarda Twarz ludzka.)
Nastpuje krtkie dowiadczenie, ktre moe pokaza, jak wan dla wychowawcy jest orientacja
w
tej dziedzinie. Autor niniejszej ksiki zosta wezwany do pewnej pani, ktra wybawia pewn
jedenastoletni dziewczynk z bardzo przykrych stosunkw domowych i przyja j do wasnej
rodziny. alia mu si na wielki upr i zamknicie w sobie dziecka, co j chyba zmusi do
zrezygnowania z powzitego zamiaru.
Czy mog zobaczy dziecko?"
Nie, wanie wyszo.
Czy mog zobaczy fotografi dziecka? Na obrazku mona byo widzie bardzo rzadki
wypadek w
tym wieku zagadkowy umiech Giocondy. Postawiem pytanie: Czy pani wie, co znaczy
umiech
Giocondy? Nie. To s kobiety, ktre wicej wiedz, anieli mwi. Ta dziewczyna nie ma lat 11
ale
12, i w niejednym wypadku wie wicej od pani samej. Pani, trzeba si z ni obchodzi jak z
przyjacik. Po upywie roku napisaa ta pani do mnie: Wszystko idzie znakomicie. Helen
mona
nawin na palec.
Nic nie jest dla opieki nad modzie tak wanym, jak umiejtno podpatrywania i traktowania
modocianych, a to nie wedug zewntrznego stopnia wieku ale, o ile mona tak powiedzie,
wedug

stopnia dowiadczenia. Przy tym oczywicie trzeba zwaa na to i tu jest pomoc dorosego
wyrozumiaego potrzebna e niektre pozornie niejasne stany psychiczne i reakcje pochodz
wanie z tego, e modociani nie potrafi swych cikich dowiadcze ani wyjani ani
przezwyciy
i stoj wobec nich bezradni. Tutaj miaa zupen suszno psychoanaliza, wskazujc na afekty
stumione oraz fatalne psychiczne skutki nieprzygotowanych dowiadcze yciowych.
Zawio charakterw.
Do sztuki wnioskowania z wyrazu wewntrznego na stan duszy naley rwnie zwracanie uwagi na
wieloznaczno i zawio zjawisk psychicznych. Ile wystpkw kryje si za naszymi cnotami
powiada Lessing. Mona by te powiedzie: Ile cnt ukrywa si czsto za naszymi wystpkami.
Chodzi
tu przede wszystkim o wiek krytyczny chopcw. Wychowawca niedowiadczony nienawidzi
buntownikw i lubi bardzo dzieci posuszne i atwe doprowadzenia. Zapomina on, e za buntem
ukrywa si czsto tylko bdzca sia charakteru i moralna prostota, za posuszestwem za nieraz
powany zanik osobowoci. (Oczywicie, e chtne posuszestwo pochodzi rwnie z gbokiego
religijnego uzdolnienia.) Amerykaski pedagog Stanley Hall zwrci uwag na to, e pedagogika
moralnoci duo mogaby si nauczy z kryminologii modocianych. Wykazuje ona bowiem, e w
36
pewnym wieku najwartociowsza sia twrcza, rado twrcza i rnego rodzaju heroizm s
wanie
tym, co chopcw doprowadza do konfliktw z policj i prawem i z czego mona wysnu wiele
wanych wnioskw co do waciwego pedagogicznego prowadzenia i zatrudniania tych zbkanych
cnt.
Przestroga ostronego podstpnego w stosunku do objaww zewntrznych charakteru dotyczy
przede wszystkim oceny kamstwa. Matka powiada dumnie: Mj chopak jeszcze nigdy nie
skama.
Znajdujca si w odwiedzinach koleanka spuszcza ze wstydem oczy, poniewa jej chopak prawie
e
codziennie zostanie schwytany na kamstwie. Wbrew oczekiwaniom pierwszy chopak staje si
pniej wielkim krtaczem, podczas gdy drugi przezwyciy ju cakiem kamstwo w latach
chopicych. Jak to wytumaczy?
Pierwszy chopak jest przypadkowo jednym z tych charakterw, ktre s prawie e cakiem prne,
bez fantazji, bez ambicji i bez silnych namitnoci. Jest on w stosunku do oddawania rzeczywistoci
jakoby pyt fotograficzn, ktra bez oporu i bez wasnej faszujcej reakcji oddaje wszystko
obiektywnie. O ile pniej taki nieodporny czowiek wpadnie w otoczenie niebezpieczne i pokusy,
stanie wobec nich bez siy i charakteru i zupenie bez osobistych zasad. Drugi za chopiec, dziecko
o
ywej fantazji i namitnoci, ulega w pierwszym wieku modoci wszelkim zakusom kamstwa. To
jego
wysoce natchniony i niekontrolowany subiektywizm, ktry wszystko faszuje, czsto nie zdajc
sobie z
tego jasno sprawy. Pniej jednak mog wanie na podstawie oywionego ycia wewntrznego
powsta wszystkie te poczucia honoru i wszelkie ideay lojalnoci, ktre pozwol mu na poznanie
caego znaczenia niesfaszowanej wypowiedzi i uzdolni go do przezwyciania pokus, tkwicych
w
jego ruchliwym yciu wewntrznym.
Spotyka si rwnie dzieci, obdarzone wielkim wspczuciem, ktre tylko kami, poniewa nie
chc
zmartwi rodzicw, podczas gdy natury zimne nie przejmuj si zupenie takim zmartwieniem.
Oczywicie, e u dziecka niezwykle wczenie rozwinite umiowanie prawdy moe pochodzi z
naprawd moralnego uzdolnienia. Chodzi nam tu tylko o to, by przypomnie ostrono w stosunku
do objaww zewntrznych charakterw, w dobrym i zym znaczeniu.

Stwierdzamy w jakim charakterze prno. Ale ile rodzajw prnoci znowu mamy? Istnieje
prno, ktra jest motywem wszystkich motyww w czowieku, i istnieje druga prno, ktra
wystpuje jako zjawisko uboczne i jako mie odzwierciedlenie pewnych czynnoci, pochodzcych z
wielu szlachetnych pobudek.
Idealizm moe pochodzi z bardzo duchowych skonnoci, ale rwnie i z bardzo niebezpiecznych i
mao wartociowych skonnoci. Syn szulera jest czasem idealist, syn za idealisty staje si czasem
szulerem. Pozornie zachodzi tu pewna sprzeczno, w rzeczy samej jest to ta samo skonno, tylko
inaczej si uwydatnia. Jeden gra w karty, drugi gra faktami.
Zewntrzny ad jest czsto wynikiem wewntrznego adu i odwrotnie. Ale rwnie czsto zupenie
mylnym jest wnioskowanie kocowe z jednego na drugie. Nie jestem przemdrza ksik,
jestem
czowiekiem ze sw sprzecznoci. Nie rzadko ad zewntrzny jest tylko kompensacj nieadu
moralnego. Podobnie, jak dziewczyny, po pewnym potkniciu si, sprzecznym waciwie z ich
charakterem i gustem, przyzwyczajaj si do szczeglnie starannego mycia si i perfumowania.
Poza tymi samymi bdami ukrywaj si czsto zasadniczo rne stany psychiczne i trzeba je te
odpowiednio ujmowa. W Dante'go Divina Comedia spotykamy rozgniewanych w piekle i w
czycu.
Znajdujcy si w piekle s jednak tymi, ktrzy yj w zupenej zgodzie ze swym gniewem, ktrzy
nie
wstydz si z powodu tego, ani nie staraj si wydosta z tego stanu, podczas gdy rozgniewani w
czycu s ludmi, ktrzy yj w wewntrznym rozdwiku, ktrzy cierpi wskutek swych wad a
37
ktrych cierpienie pobudza do przezwyciania. Rnolito tego ta uwydatnia si oczywicie w
rysach twarzy. Trzeba jednak umie to widzie.
Bdziemy to umieli wtedy, jeeli postawieni w obliczu konkretnego wypadku oddziaywania na
ludzi
yjcych odwrcimy si zasadniczo od abstrakcyjnoci do konkretnoci i skierujemy
skoncentrowan
uwag na obserwacj rzeczy ludzkich. Do tego naley, bymy uprzytomnili sobie zwizek
pomidzy
przyczyn a skutkiem we wasnym yciu i w dziejach wasnej rodziny i starali si powanie pozna
siebie, co znowu, wedug Schopenhauera, jest najlepszym kluczem, prowadzcym do znajomoci
ludzi. Coleridge powiada: Zastanawianie si nad tym, co jedno jedyne drobne ze przyzwyczajenie
sprawio w naszym wasnym i obcym yciu, poucza nas wicej anieli sto ksiek.
Przeto mao ludzi zdaje sobie spraw z istoty charakterw, z ktrymi spotykaj si w yciu
codziennym, a jednak takie zdawanie sobie sprawy jest jedyn podstaw skutecznego
oddziaywania i
moe zapobiec niejednemu niepowodzeniu we wsplnym dziaaniu.
Autor tych rozwaa podkrela w swych pedagogicznych pismach cigle konieczno spokojnej
rozmowy z dziemi o kwestiach ycia, konfliktach modziey, zdarzeniach szkolnych, trudnociach
domowych, ktniach z ssiadami. Takie rozmowy maj nie tylko t dobr stron, e pobudzaj nas
do skoncentrowania si na obserwacj ycia realnego i postpowania ludzkiego; wyka nam take
najlepsz psychologi dziecic, poniewa dzieci, skoro ju raz zaczy swobodnie si wypowiada
(np. na temat, o jakim rodzaju kamstw mwi si w szkole, czy s kamstwa, ktre nigdy nie wyjd
na
wiato dzienne?) pozwol nauczycielowi wgldn gboko w wiat wewntrzny. Wtedy widzi
si,
jak mylne jest twierdzenie: Modzie nie ma cnoty. Przeciwnie, modzie ma bardzo wyranie
wyksztacone cnoty, tylko e kodeks, wedug ktrego sd wyraa, jest wicej prymitywnym, brak
jeszcze konsekwencji, umiejtnoci patrzenia w dal, odnonie do skutkw rzeczy. Ale wanie
skonstatowanie tego daje nader ciekawe moliwoci rozjanienia modzieczych sdw.
Solidarno

klasy sdzi czsto zupenie inaczej anieli nauczyciel. Byo by jednak wielkim bdem, wydawa
wyroki bez uwzgldnienia zapatrywania ludu. Nie znaczy to, e nauczyciel ma przyj kodeks
klasy,
przeciwnie, ma on go przy wspudziale klasy wyjania i uwalnia od sprzecznoci. Koniecznym
wstpnym warunkiem tego jest jednak spowodowanie swobodnego wypowiadania si modych
ludzi
(np. temat: Co to znaczy, by uczciwym chopakiem).
Kto przez kilka lat w tym sensie, na podstawie starannej obserwacji ycia i siebie, rozmawia z
modymi ludmi o sprawach prawdomwnoci, bojani ludzkiej, prnoci, samo-opanowania,
samopoznania, i z tych rozmw wycign swe wnioski, ten zdoby sobie konkretn i yw
psychologi, wobec ktrej podrczniki psychologii s przewanie tylko pustymi upinami.
Jednostronnoci psychoanalizy.
Dzisiaj przedstawia si psychoanaliza jako waciwa realistyczna psychologia. Zapewne duo
naprowadzonych tam faktw jest bardzo pouczajcych i pobudzajcych do poznania siebie i
znajomoci ludzi. Ale w oglnoci brak odnonym autorom i praktykom owej uniwersalnej
znajomoci
duszy, bez ktrej w tumaczeniu pojedynczych zjawisk zawsze popada si w bdy podobnie jak
dzieje si to w grafologii. Bardzo susznie zauwaa raz w tym sensie hrabia Keyserling, e poznanie
analityczne moe sta si dopiero wtedy owocnym, jeeli zostanie przez poznanie nadanalityczne,
uwzgldniajce wszelkie rozmiary rzeczywistoci, zszeregowane we waciwy zwizek
znaczeniowy.
Psychoanaliza wyrzdzia ju w pedagogice i sprawach czynnoci leczniczych wielkie szkody przez
uoglniajce i jedno stronne wyjanienia. Spotykamy tam duo teoretykw, ktrzy nie opieraj si
na
pouczajcej praktyce, ale gwac teoretycznie kady pojedynczy wypadek i naginaj go do jednej
reguy. Nigdzie postpowanie to nie jest tak bardzo niewaciwym, jak w psychologii, gdzie
38
uoglnianie musi dokonywa si zupenie dyskretnie i bardzo ostronie. Wolna od przesdw
obserwacja pojedynczego wypadku jest wszystkim. Dlatego np. waciwie nie znamy psychologii
modziey, bo jak pewne oglne wpywy okresu dojrzewania dziaaj na modego czowieka, to
zaley
w zupenoci od indywidualnego charakteru. Nie ma rwnie psychologii starcw. Jeden charakter
w
staroci staje si agodnym, inny dokuczliwym, jeden rozumnym, drugi nierozumnym, jeden
egoist,
drugi altruist, u jednego bior gr siy nisze, u innego odnosi zwycistwo duchowo i pokonuje
zaburzenia, ktre przedtem zdaway si by wszechmocnymi.
Ju zaczyna pedagogik zagusza abstrakcyjna naukowa psychologia. Naukowiec w Niemczech
chciwie przyjmuje nowy materia, aeby go zamieni w abstrakcj i przela na papier. A jednak
wszystko przemawiaoby za tym, e wanie odwrotnie, powracajca ponownie do wiadomoci
odpowiedzialno za powstajce dusze powinna nas wszystkich doprowadzi do tego, eby
zawrci z
drogi abstrakcji na drog rzeczywistoci i eby zupenie konkretnie zastanowi si nad nami
samymi i
nad otaczajcymi nas charakterami.
WYCHOWANIE DO REALIZMU.
Odwrotna strona idealizmu.
Duo mwi si o koniecznoci powrotu do starego niemieckiego idealizmu. Czy waciwie ten
idealizm by naprawd tak wielkim dobrem? Albo czy moe nie naley raczej odnie
nieskoczenie
czstych wypadkw oszukiwania ludu niemieckiego, faszywej romantyki, braku zmysu
rzeczywistoci wanie do tego tak zwanego idealizmu? Goethe nie by idealist. Pod niemieckim

idealizmem trzeba rozumie pewne jednostronne oddanie si ideom abstrakcyjnym, podobnie do

znanych rolin, ktre w zimie hoduje si w piwnicach i ktre wtedy wydaj tylko blade licie. Na
pocztku naszej chronologii nazywano to gnosis, tzn. poznaniem abstrakcyjnym. Typowym
wyznawc
takiej gnosis by rwnie Eucken, z jego wysoko w powietrzu si unoszcym, prawie e
bramiskoabstrakcyjnym
pojciem jakiego ycia ducha, ktre to ycie mao zajmowao si uduchowieniem
tego ycia na wiecie tak, e potem i autor w czasie wojny wiatowej duchowo zupenie si
zaama. Starzy gnostycy owiadczali, e Chrystus mia tylko pozorne ciao, nie rozumieli caego
znaczenia: a sowo ciaem si stao. Nie rozumieli, co oznacza obmywanie ng przez Chrystusa,
na
co uczniowie Jego, milczc ze zdziwienia, zgodzili si i co moe jest najgbszym symbolem,
wniknicia ducha chrzecijaskiego w ycie ziemskie.
Porwnajmy twarze w londyskiej galerii obrazw z rwnoczesnymi twarzami niemieckimi.
Widzimy
tam dosy wyranie szlachetnego idealistycznego mczyzn niemieckiego z oddalajc si od
wiata,
unoszc si grn czci twarzy, podczas gdy dolna cz twarzy pozostaje nieuduchowion. Jest
to
to samo, co radykalny rozdzia pomidzy chrzecijastwem a polityk w niemieckim pietyzmie. Na
twarzach za angielskich nie tyle wyraz oczu i ksztat czoa, ile wyraz ust, a wic organ jedzenia i
mwienia, wiadczy o uduchowieniu, a to o naturze uduchowionej, a nie o abstrakcyjnym duchu.
Wrd modziey niemieckiej, zwaszcza wolnoniemieckiej, duo z tego starego idealizmu
ponownie oyo, nieraz wzruszajco i porywajco. Susznie mwi recenzja listw wojennych
niemieckich studentw o abstrakcyjnym rodzaju tych ludzi:
Pomidzy tymi wszystkimi ludmi nie ma ani jednego, ktry by si zapyta, jak te Niemcy w
rzeczywistoci wyglday, dla jakich wartoci wyruszyli na pole walki. To pytanie wiadomie od
siebie
odsuwali. Niemcy w tych dniach byy otwart czar, do ktrej wlewano wszelkie marzenia,
wszelkie
tsknoty, wszelk krew jak najlepszych ludzi, a zacza si tajemniczo arzy.
Jeeli przeczytamy literatur tych modych ludzi, to zdziwimy si ponownie nad ich skonnoci do
abstrakcji, nad niezdolnoci do konkretnej obserwacji i nazwania rzeczy pogldowo po imieniu.
39
Nawet w wypadkach takich, gdzie ci, ktrzy porobili pewne dowiadczenia, pisz o kwestii
seksualnej,
odrywa ich natychmiast abstrakcyjny balonik ich idealizmu od ycia rzeczywistego. Jeeli jest si
u
nich gociem, brak naczynia nocnego powiada Blucher nieco zoliwie; trafia jednak tym samym
w
znamienny symptom rzeczy bardzo istotnych. Nieraz naleaoby wyrazi yczenie, eby na p
wieku
wypdzi z modziey niemieckiej wszelki idealizm, tzn. wszelk tsknot za ide i eby uczono
tylko
trzech znanych sztuk perskich (mwi tu tylko alegorycznie): jazdy na koniu, strzelania z uku i
mwienia prawdy. Wszystkie te trzy rzeczy zdaj do tego samego: uchwycenia silnie i wiernie
rzeczywistoci. Prawdomwno (nie wola do prawdy) koncentruje na waciwy stan rzeczy,
strzelanie z uku wiczy oko i rk do celnego strzau w centrum rzeczy; jazda na koniu uczy
panowania nad realnym yciem, przezwyciania zwierzcia. Kto marzy, kto ma tylko wol do
konia, zamiast uwaa i pomaga sobie w waciwy sposb, ten zaraz znajdzie si w piasku.
Konieczny przeciwwanik przeciw idealizmowi.
Wszyscy wielcy wychowawcy przeciwstawiali si namitnie swemu wasnemu ludowi. Stworzyli

oni
przeciwwaniki na wypadek niebezpieczestwa grocego temu ludowi, a to przeciwwaniki, ktre
nieraz zaczerpnite byy z obcego dobra ksztaceniowego, podobnie jak Platon zaleci swym
Joczykom karno lacedemosk. Niemiec ostatecznie ju potrzebuje silnego przeciwwanika
przeciw swej skonnoci do idealistycznej zdronoci i abstrakcji. Prusy prboway tego, ale w
sposb
niewaciwy, a to przy pomocy ulegego zmysu rzeczywistoci, ktry nie odpowiada Niemcowi i
ktry
zawid i oddali ich w podobny sposb od prawdy yciowej jak idealna abstrakcja. A wic:
Wychowanie do realizmu, wczesne zaprawianie do konkretnej gruntownej obserwacji i do
ogldnego
wnioskowania kocowego, tzn. w ogle do rozwanego potraktowania materii ycia. O ile
rozmawia
si z modymi ludmi wyszych klas szkolnych o problemach osobistego ycia, to cigle trzeba
dziwi
si nad tym, jak mao obserwowali ze skupieniem, jak mao myleli konkretnie o sobie i innych i
uywali swej inteligencji do zebranego w ten sposb materiau. Nasze szkoy nie wychowuj do
mylenia, wszelkich intelektualnych zapraw. Czowiek mylcy jest przede wszystkim
czowiekiem,
ktry materia ycia codziennego mylowo przenika i potrafi z tego wycign sum. Tego wanie
brak; dlatego nie rozumie si ju religii. W miar jak czowiek przenika sam siebie i ycie, jakim
ono
naprawd jest, zrozumie bez wikszych trudnoci nauk o krzyu, wychodzc wanie z tych
realnoci
i odpowiadajc na nie. Myli naszej wyksztaconej modziey pochodz z ksiek i wycznej pracy
umysu, nie z ywej obserwacji i przeywania rzeczywistoci yciowej.
Skauting ten ju duo pomg, ale jeszcze nie wiadomie dosy. Nie wykorzysta on moliwoci w
caej peni, za duo jeszcze jest w nim angielskiej tradycji, za mao zastosowania do niemieckiego
gronego stanu rzeczy. A tam, gdzie go zniemczono, wyrodzi si w kierunku miliarystycznym.
Koniecznie potrzebowalimy skautingu nastawionego na nowoczesn pomoc kulturaln, ktry by
uj
program pokonywania ycia, ujmowania rzeczywistoci, zdawanie sobie sprawy z tego, co jest,
walk
z krtactwem i samooszukiwaniem i ktry by potrafi w praktycznym wyszkoleniu (przede
wszystkim
w obchodzeniu si z zwierztami, uprawie rolin, pomocy w chorobie, pomocy na wsi, pomocy na
ulicy, zapobieganiu nieszczciu, ratownictwie, pracy przy czyszczeniu) potraktowa wszystko, co
przemijajce, w sposb waciwy.
Jeeli dzi zapytam modego czowieka: Czy odrniby pan kosa od szpaka po ich locie, czy
potrafi
pan osioda konia, na co trzeba przy tym zwraca uwag w interesie konia, co naley zrobi, jeeli
na
wsi napadn mnie due psy, na podstawie jakich oznak zewntrznych mona nabra zaufania do
czowieka, po jakich nawykach zewntrznych poznamy przedstawicieli rnych zawodw, jak
poznamy po sposobie siedzenia i trzymania lejcw rne charaktery jedcw, jak poznamy przy
40
tacu charakter czowieka to jestem przekonany, e nie znajdzie odpowiedzi na adne z
naprowadzonych pyta. Sia jego duszy nie bya nigdy na to nastawion, zajmowa si tylko
literami i
ideaami. Skutki s widoczne.
Metody rozwoju zmysu rzeczywistoci.
Potrzeba nam dzi pedagogw i wodzw modziey, ktrzy stworz te przeciwwaniki. A wic

chodzi
o mw, ktrzy wychowali i przetworzyli si sami w sensie realistycznym i ktrzy wiedz, e
kady
idealizm, ktry nie przeszed okresu realistycznej karnoci i wychowania do lojalnego
ustosunkowania
si do stanu rzeczywistego, prowadzi do rnego rodzaju krtactw i ucieczki przed rzeczywistoci.
Wszyscy wielcy idealici, ktrzy oddziaywali gboko na ycie, byli rwnoczenie wielkimi
realistami,
nielitociwymi znawcami rzeczywistoci w nas i koo nas. Ich idealizm jest nawet wynikiem ich
realizmu, a mianowicie ich denia, by drog samego pozornego znaczenia rzeczy przenikn a do
podstawy wiata, i nie da si zwie blaskiem Mai.
Co dotyczy wychowania do realizmu, to najwaniejsz metod, prowadzc do tego celu, jest
pobudzenie do skupionych i przenikajcych obserwacji, przede wszystkim rzeczy zewntrznych.
Chodzi wic o to, co Nietzsche nazywa etyk syszenia i widzenia, a Schopenhauer uderzeniem
spa, tzn. silne uchwycenie rzeczy zainteresowanym spojrzeniem. Takie prowadzenie do
skupionego
ujmowania rzeczywistoci wpywa zdecydowanie dodatnio na zmys rzeczywistoci. Nic natomiast
nie
jest tak szkodliwym dla charakteru, jak przyzwyczajenie si do niedbaej obserwacji i
powierzchownoci zdawania sprawy. Henry Stanley powiada o czowieku nowoczesnym: adne
sowo, ktre on wypowie, nie jest wiarygodne, nawet on sam w to nie wierzy. Kto tak
niedokadnie
obserwuje, ten myli i wnioskuje rwnie niedbale. Pestalozzi wypowiada si w tym kierunku o
duchu zakamania naszej epoki i przypisywa cisym definicjom tego, co jest, szczeglnie
wychowawcz warto. Do tego naley rwnie, eby pouczy modzie o tym, jak atwo wraenia
zmysowe zawodz i ile sumienia potrzeba, by dobrze widzie i sysze. Nie wystarczy powtarza:
Nie
oddawaj faszywego wiadectwa, nie, nieodzowne bd przekonywujce przykady, jak bardzo
grozi
nam wszystkim niebezpieczestwo faszywego zeznawania. Zasug zapocztkowanego przez W.
Sterna ruchu badania psychologii wypowiedzi jest, e ruch ten wykaza na zdumiewajcych
przykadach rwnie niepewno wypowiedzi dorosych i poda wartociowe praktyczne
propozycje,
prowadzce do wychowania wypowiedzi. (Dzieciom pokazuje si obrazy a nastpnie znowu si je
zasania. Przy tym okazuje si, ile widz z tego, czego nie ma, a ile nie zauwaono z tego, co jest.)
Takie wychowanie, aeby wbrew wszelkim przeszkodom przeforsowa siebie, wymaga oczywicie
rwnie silnych moralnych pobudek, tzn. zasadniczej walki przeciwko kamstwu wiadomemu i
kamstwu z niedbalstwa. Z drugiej strony znowu takie wychowanie do prostej wypowiedzi,
pokonywanie wszelkich z zewntrz i wewntrz pochodzcych przeszkd, w wypowiadaniu si o
tym,
co syszano, widziano i przeyto, jest nie tylko jednym z najwaniejszych zada wzmocnienia
charakteru, ale rwnie waciw podstaw wychowaniu realistycznego. Bo gboko w naturze
ludzkiej tkwi wielostronno interesu faszowania istotnego stanu rzeczy. Prawie zawsze prawda
obiektywna jest pod jakim wzgldem pragnieniom subiektywnym niewygodn a upikszanie albo
defraudowanie faktw wydaje si jednostce zawsze w jaki sposb korzystne i potrzebne. Nietzsche
przedstawia nastpujcy dialog: Ty zrobie to powiada moje sumienie. Tego ty nie moge
zrobi"
powiada moja dusza. Wreszcie pami ustpuje.
Rado nad wybuja fantazj przy wypowiedzi jest ze wzgldu na motyw moe najniewinniejszym
faszem, ktry jednak atwo moe wyrodzi si w patologiczne zaburzenie normalnego
ustosunkowania si wiata zewntrznego do wewntrznego. W wieku modzieczym, a wic w
wieku

41
najwikszych kontrastw pomidzy chcie i mc, bardzo siln przeszkod wypowiedzi jest
spoeczna
dno do znaczenia i powagi. Kamstwo na tle samochwalstwa jest kamstwem, waciwym
wiekowi
dojrzewania. Rwnie boja przed ludmi jest wspczesnym hamulcem wypowiedzi. Obu
tendencjom mona przeciwdziaa. Trzeba modym ludziom wykaza, e drog bezinteresownoci
osobistych wypowiedzi, mimo wszelkich podobnych magnetycznych przeszkd, pochodzcych ze
wiata zewntrznego i naszego pdu do tchrzliwego i ambitnego dostosowywania si do niego,
dochodzimy do waciwego usamodzielnienia si czowieka, do waciwego wyzwolenia spod
szkodliwych wpyww spoecznych.
Duo sabowitych albo mniej uzdolnionych albo mniej zamonych modych ludzi popada w tym
wieku
w zudzenie, poniewa zbudzono w nich silnymi spoecznymi instynktami denie do
dorwnywania i
dostosowywania si. Waciwie w tym wieku chodzi o to, by oywi wierno wobec siebie
samego,
godno osobist, zamiowanie prostoty odraz do wszelkiego rodzaju udawania. Wany temat
dla
klas, skadajcych si z najrnorodniejszych warstw spoecznych. Nie istnieje jedynie kamstwo
pochodzce z ust, ale i kamstwo z ubrania, kapelusza i z innego zewntrznego sposobu
wystpowania. Temat: Jak mog kama przy pomocy swego krawata? Pragnienie, zreszt
spoecznie umotywowane, by udawa bogatsze zasoby, anieli si je rzeczywicie posiada, rozwija
czsto prawie e nieuleczaln niewiarygodno caego charakteru. Na podstawie takich obserwacji
naleaoby potem omwi kwesti wiarogodnoci zadania szkolnego. Naleaoby wykaza, jakie
znaczenie dla rozwoju charakteru ma to, ebymy nigdzie nie udawali wicej, anieli jestemy.
Natury
skonne do takiej pozornej kultury, trudno bdzie nakoni jakimkolwiek apelem do sumienia.
Istnieje
jednak duo modych ludzi, ktrzy zdolni s do czego lepszego, i na ktrych mona wpyn
decydujco wanie przez nawizanie do tak drobnych a tak wiele mwicych rzeczy.
Kto przyzwyczai si do okamywania innych, okamuje i samego siebie; jest wan rzecz, by
modzie dojrzalsz pouczy o tych konsekwencjach i eby jej pokaza problem prawdy w nowym
wietle a to wanie w tych latach, w ktrych mody czowiek zaczyna zajmowa si sam sob. Dla
wychowania realistycznego i pouczenia o znaczeniu prawdy jest pokonywanie samooszukiwania i
pobudzanie do poznania siebie szczeglnie wane. Trzeba jednak przy tym zwrci modziey
najpierw uwag na nadzwyczajne trudnoci takich na wewntrz skierowanych obserwacji. Dlaczego
zwierz uczy si ze swych dowiadcze, podczas gdy czowiek niczego si z tego nie nauczy?
Poniewa czowiekowi jego mio wasna nie zezwala na to, by przyzna si do bdw oraz
szuka
powodw niepowodzenia u siebie samego. Popdy yciowe, spotgowane wiadomoci, staraj si
zawsze, by pokry zwizek pomidzy przyczyn a skutkiem w naszym przeznaczeniu yciowym.
Wszelkie poznanie kwestii winy, rwnie w wypadku ruiny przedsiwzi gospodarczych albo przy
dyskusjach rodzinnych nad wyrodnymi dziemi zderza si gwatownie z std pochodzc
przeciwwol.
Nowoczesna analiza postawia znaczenie samopoznania jak rwnie fakt pewnego ukrytego
przeciwdziaania przeciwko odnonym nieprzyjemnym stwierdzeniom, w nowym wietle, chocia
wprawdzie tylko na zbyt ograniczonej przestrzeni, ale i tam w sensie bardzo jednostronnych
wyjanie. Do modych ludzi trzeba o samopoznaniu mwi wicej oglnie jako o zadaniu badania
prawdy i realistycznego pogldu na ycie. Trzeba wykaza, e za nowoczesnymi pogldami na
ycie
kryj si przewanie iluzje ludzi, ktrzy nie traktuj powanie rzeczywistoci natury ludzkiej.

Mwi
oni o raju, nie zaatwiwszy si z piekem. W piekle Dantego znajduje si obwd, gdzie cierpi ci,
ktrzy nie uprawiaj samopoznania i dlatego powodu swego losu szukaj zawsze poza sob.
Samopoznanie, to nie to samo co rozmylanie, chodzi o to, by schwyta siebie samego na gbszych
motywach swych sw i czynw. Chodzi np. o to, by uwiadomi sobie, jak bardzo jestemy jeszcze
42
zwizani socjalnie, tzn. zalenymi od aski czy nieaski otaczajcego nas wiata, ile zalenoci
zamiast
niezalenoci tkwi w prnoci, i ile czynnoci, uwaanych przez nas za heroiczne i
bezinteresowne,
wanie tu bierze swj pocztek, a wic jak stanowczo w ogle ch znaczenia i schlebianie
poczuciu
godnoci wasnej opanowuje cao naszego postpowania i prawdopodobnie dyktuje wicej
naszym
czynnociom, anieli gd i mio. Skierowanie do takiego poznania sprzyja nie tylko
wewntrznemu oczyszczaniu, ale staje si rwnie podstaw realistycznej oceny caego ycia
ludzkiego.
KUL TURA WYRAANIA SI I WYCHOWANIE.
Dusza i ciao.
Jak waciwie wytumaczy fakt, e kto, rozmawiajc telefonicznie z osob wysoko postawion,
wykonuje z szacunkiem te same ruchy ciaa, ktre wykonywaby w obecnoci danej osoby?
Poniewa
rzeczywicie nie mona rozmawia grzecznie i z szacunkiem bez pomocy caego systemu
muskularnego. Tutaj mona naprawd, i to literalnie, mwi o nastawieniu. Wyraz ciaa pomaga
do
odpowiedniego oywienia wewntrznego uczucia i wydobycia waciwej tonacji gosu. W tym
sensie
mwimy rwnie o minie urzdowej, ktrej przybranie poprzedza czynno urzdow i
zabezpiecza jej odpowiedni powag. Krtko: nasze ciao ma wszelkie moliwoci, by sw postaw
albo ruchem wspiera ycie psychiczne i umysowe. Postpuj tak, jak gdyby kochaa
powiedziaa
cesarzowa Maria Teresa do pewnej modej krewnej, a bdziesz kochaa. Znaczenie i sia
skutecznoci tej formy moe ulec przeszkodzie. Nie wolno jednak przeoczy niebezpieczestwa,
ktre
tkwi w zbyt wielkim wyprzedzaniu stanu wewntrznego gestami zewntrznymi. Niezalenie od
tego
istnieje pobudzajca i utrzymujca w karnoci sia takich zewntrznych rzeczy; stwierdzali j
rwnie
od dawna wszyscy wielcy znawcy ludzi. Czowiek tak duchowy jak Pascal nie potrafi dostatecznie
podkreli znaczenia zewntrznej postawy i karnoci dla ycia religijnego. Franciszek z Sales da
przeoonej w Port-Royal, uskarajcej si nad gwatownoci swego temperamentu, rad, by
wszelkie ruchy zewntrzne wykonywaa powoli i z rozwag, a to bdzie dziaao na wewntrz.
Pedagog-murzyn Booker-Washington donosi ze swych wychowawczych dowiadcze w Tuskegee,
e
wprowadzanie w sposb uycia szczoteczki do zbw byo zawsze epokowym zdarzeniem w
wychowaniu modych murzynek do self-respect. Przecie ju w starych religijnych obmywaniach
tkwi sens ten, ktry Ruckert ujmuje sowami: Synu, czysto zewntrzna jest podstaw
wewntrznej". Oczywicie e jedynie zewntrzne przyzwyczajenie samo nie wystarcza, trzeba
nawet
powiedzie, e prowadzi, o ile nie idzie w parze pobudzenie wiata wewntrznego, atwo do
rnego
rodzaju dziwactw i samo-ubstwiania. Cel duchowy naley postawi na czele, tak, e zewntrzne

gesty i maniery s tylko jego symbolicznym wyrazem i przypomnieniem jego wymaga. Dziki
takiej
symbolicznej wsppracy dla celu moralnego ciao zostaje niejako objte adem duchowym i staje
si
temu adowi podlege. To odpowiada take chrzecijaskiej nauce o stosunku pomidzy duchem a
ciaem, ktr ojcowie Kocioa przeciwstawiaj pno-pogaskiej pogardzie dla ciaa. Plotyn
nazywa
ciao brudn powok ducha". w. Pawe powiedzia: Strzecie si ciaa, abycie si stali
uczestnikami ducha. W tym sensie symbolice zewntrznych przyzwyczaje przypada bardzo
wana
rola przy ustanawianiu waciwego stosunku pomidzy ciaem a dusz. Ciao w ten sposb niejako
uczy si, jak suy duchowi i naladowa materialnie jego wysze natchnienia.
Wychowanie do grzecznoci.
Niejeden powiada: grzeczno wychowuje do faszu, obudy, niewiernoci czowieka wobec siebie
samego. Czowiek przyzwyczaja si do wypowiadania czego, czemu nie odpowiada stan
wewntrzny.
43
Na pewno zdarzaj si przesady, ktre dziaaj w ten sposb. Trzeba uzna sowa Storma:
Orzewiajce s czasem zote bezwzgldnoci. W oglnoci jednak naley przyzwyczajanie,
najpierw zewntrzne, do grzecznych form postpowania, do wielkiego i wanego rozdziau:
Wychowanie z zewntrz na wewntrz, ktrego symbolem jest przywrcenie do ycia topielca
przy
pomocy ruchw zewntrznych, ktre wprawiaj mechanicznie serce i puca w ruch. Nasz
psychofizyczny aparat jest wanie tak osobliwie urzdzony, e nie tylko dusza moe spowodowa
ruchy cielesne, ale e rwnie i ruchy cielesne jak gest, maniery, zwyczaje i postawa mog
wprawia
dusz w ruch, tzn. dziaa pobudzajco na ycie wewntrzne i pobudzi do czynnoci leniwe serce.
Przyzwyczajanie do zasad grzecznoci jest wyrazem moralnego panowania elity nad masami, ktre
w
ten sposb najpierw tylko zewntrznie doznaj delikatniejszego traktowania ludzi. Przyzwyczajanie
za do uprzejmego mwienia oddziauje take na czowieka wewntrznego i oywia w nim uczucie,
ktre w oglnoci dziki jednostajnoci ycia codziennego oraz brutalnoci walki o byt zbyt atwo
ulegaj zniechceniu oraz stumieniu. Nie ulega np. wtpliwoci, e uprzejmo jzyka
francuskiego
dziaa nadzwyczaj ksztacco i cywilizujco i dlatego ma w sobie wielk si kolonizacyjn.
Chociaby
nawet takie uprzejme i mie zwroty daleko wyprzedzay wicej ociae uczucie, to mimo to nie jest
to wychowywaniem do faszywoci. Przeciwnie, wanie ludziom, ktrzy nie obracaj si w
adnym
towarzystwie, grozi niebezpieczestwo, by stali si niewiernymi sami sobie, tzn. mwi albo
dziaa
na podstawie jakiego przypadkowego chwilowego nastroju, sprzecznego z ich wasnym gbszym
usposobieniem. Stae zasady i przyzwyczajenia dopomagaj do pewnej staoci postpowania,
chroni nas w momentach, kiedy nie jestemy na poziomie wewntrznej rwnowagi, przed
ulegoci
w stosunku do takich nastrojw, czego pniej mocno aujemy. W ten sposb np. maniery i formy
gocinnoci, chocia nieraz staj w sprzecznoci z pewnym niegocinnym wewntrznym
usposobieniem, s jednak pierwszym przeciwdziaaniem przeciwko naiwnemu jedynowadztwu
uczu
egoistycznych. Jeeli pierwszy genera Armii Zbawienia wymaga od swych onierzy jako
pierwszej
czynnoci chrzecijaskiej karnoci, by w aden sposb nie zdradzali doznanej przykroci wyrazem

twarzy, to ten znawca dusz doskonale zdawa sobie spraw, e ochrona zewntrzna przeciwko
zaniedbaniu osobistemu jest rwnie podniet dziaajc na wewntrz. W tym sensie mwi ju
Suso:
Milczenie ust jest powanym rodkiem do pokoju serca. Gwna przeoona angielskich sistr
Sacre-Coeur, J. E. Stuart, opublikowaa ksik o wychowaniu katolickich dziewczt, gdzie
podkrela
szczeglne znaczenie obyczajw dla wychowania eskiego. Wedug jej zdania nie chodzi tu tylko
o
pewne reguy dla salonu, ale o gbszy wyraz prawdziwej kobiecej szlachetnoci serca,
wyraajcej
si w delikatnym i bezinteresownym uwzgldnianiu uczu osb innych. Naleycie zrozumiany
ceremonia Kocioa z ca jego praktyk, uwydatniania wewntrznych uczu w subie
zewntrznej i
w formie zewntrznej, jest najskuteczniejszym przygotowaniem i natchnieniem dla kultury formy w
obejciu z ludmi. Wobec szczeglnej skonnoci modziey do selfindulgence oraz wobec
oglnego
zdziczenia sposobu poycia z ludmi staje si jaka wyranie ustalona ochrona przeciwko popdom
egoistycznym zupenie nieodzown. Takie obyczaje przeamuj guch gnuno ycia, jani, d
do
przytomnoci umysu i samokontroli i przypominaj ustawicznie czowiekowi, e nie tylko on sam
yje. Czy my naprawd nie za mao doceniamy wanoci zewntrznych zwyczajw obejcia dla
szczcia i nieszczcia we wspyciu z ludmi? Ile jest ludzi, ktrzy nosz w sobie najlepsze
zamiary, ktrzy jednak nigdy nie nauczyli si, aeby stan wewntrzny uwydatni na zewntrz, by
wypowiedzie na czasie sowo dobrotliwe, sowo wspczucia, uznania albo wdzicznoci. yj oni
w
miertelnym milczeniu i zdolni s tylko do wybuchw niezadowolenia i zdenerwowania a
mier
pooy kres ich tpocie umysowej. Pewien znawca ludzi powiada: Nie ma nic takiego, co by
mio
domow tak atwo rozkadao, jak niegrzeczne formy obejcia. Wczesne przytrzymywanie do
kultury
44
wyrazu przy czym trzeba pamita koniecznie o skromnoci ma take i pod tym wzgldem
swe
gbokie znaczenie.
Anglik wytworzy w wychowywaniu gentlemana cay kodeks grzecznych i bezwzgldnych
obyczajw,
w ktrych czowiek spoeczny wystpuje jako kontrast czowieka pasoyta, ktry swego
bliniego
oraz ca ludzk spoeczno wprzga zawsze w rydwan swych osobistych celw i nie zna ofiar i
wzgldw dla obcego trybu ycia. Anglik dobrze wychowany moe on naley take do stanu
robotniczego spoglda ze zdziwieniem na dwch ludzi, ktrzy w obecnoci innych osb, nawet
w
publicznym parku, gono rozmawiaj. To nieuwaanie na obecno innej osoby, to przeszkadzajce
wpadanie w jej sfer, nie uchodzi za gentlemanlike. Coleridge powiedzia: Istot gentlemana jest
rycerska uwaga w zupenie drobnych sprawach ycia. Pisarz siedemnastego wieku zauway, e o
istocie grzecznoci pouczyo nas niebo, kiedy archanio Gabriel pozdrowi bogosawion dziewic.
Polecaoby si stworzenie u nas rwnie i dla kierownikw organizacji modzieowych takiego
kodeksu zasad i form grzecznoci. Udaoby si to tym atwiej, e w niemieckim ruchu
modzieowym
pragnienie stworzenia takiego standardu od dawna jest ywotne. Rwnie organizacje skautowskie
wanie dziki pochodzeniu anglosaskiemu, w tym kierunku ju utoroway pewne drogi i

przeciwdziaay skutecznie szorstkoci i bezceremonialnoci, jakie przynioso ze sob uprawianie

sportu. Chodzi o to, by te pocztki dalej rozwija.
Zachowanie si przy stole.
Waciwe maniery przy stole maj daleko wiksze wychowawcze znaczenie, anieli by si
zazwyczaj
przypuszczao. Bo i nauka gimnastyki i nauka jady konnej oraz rnego rodzaju sporty nie s
jedynie
rodkami hartowania zdrowia, ale su rwnie do tego, by podporzdkowa czonki woli a ciao
duchowi. Tak samo i czujno nad manierami przy jedzeniu oraz usiowanie zapanowania przy stole
nad niewaciw postaw, haasami zwierzcymi, gwatownymi chwytami, chciwym poykaniem,
antysocjalnym samo-zabezpieczaniem si, nadmiernym i bezwzgldnym rozpieraniem okci,
pomaga
przy wyrabianiu istotnych zasad przytomnoci umysu. Mwi si do chopca w czasie najwikszej
koniunktury w podawaniu potraw: Sigaj ochoczo, ale niech caa dusza twoja nie utworzy jednoci
z
saatk kartoflan. Pamitaj o twej godnoci czowieka nie tylko, gdy twoi przeoeni odnosz si
do
ciebie obelywie, ale rwnie wtedy, gdy saatka kartoflana albo eberka wieprzowe chc ci
obelywie ujarzmi. Pewne religijne zwyczaje przy stole naley w tym sensie wyjani gbiej i
konkretniej. Niektrzy wierni odmawiaj przed jedzeniem swj pacierz, podobnie jak paci si
wstp
na jak zabaw. Nastpuje gwatowny atak na pmiski. wiat modlitwy i podawanie potraw
traktuje si jako dwa oddzielne od siebie wiaty. To jednak jest herezj gnoz manicheizmem.
Nauka chrzecijaska nakazuje przenikanie wiata, panowanie animae christianae take nad
stoem, zastawionym potrawami. Maniery przy stole maj by dziemi modlitwy, one maj
wyobraa zastosowanie wzniosoci duchowej nad gestami przy jedzeniu. Przytomno religijna
ma
rwnoczenie wyraa yczenie: Panie, niech nigdy nie zapomn, e nie jestem duym psem,
gryzcym koci. S wierni, ktrzy si wprawdzie bardzo gorliwie modl: Panie, pobogosaw
dary,
ktrymi nas obdarzye, ale w rzeczy samej pozostawiaj zupenie swemu Panu i Mistrzowi
spraw
bogosawienia, zamiast w sensie powyszym wspdziaa nieco samodzielnie w bogosawieniu
uczty.
Dla zabezpieczenia rzeczywistego panowania ducha takie wprawianie si w najdrobniejsze pocztki
zewntrznego panowania nad popdami jest tak wana, jak najwzniolejszy apel filozofii
platoskiej.
Wanie przy zaspakajaniu najprostszych codziennych potrzeb mona najskuteczniej przyzwyczaja
ciao do poddawania si wymaganiom duchowym. Ju Schillera listy o wychowaniu estetycznym
45
wskazuj na podstawach zawsze aktualnych na wielkie znaczenie, jakie mog mie takie
oddziaywania na cao wychowania obyczajowego czowieka. Dla gbiej sigajcego
wychowania
naprawd nie moe wystarczy, e zmysowo wychowuje si tylko tam do posuszestwa,
gdzieby
to stao w jaskrawym kontracie z prawem obyczajowym. Nie mniej jest rzecz wan, eby i
niewinne uywanie zmysowe zostao uduchowione, czy to drog uszlachetniania formy
zewntrznej,
jak rwnie drog przyzwoitoci, samoopanowania oraz wzgldu na innych ludzi. Gdzie to
elementarne uszlachetnienie zmysowoci nie nastpio, gdzie czowiek re i chleje, zamiast je i
pi,
gdzie natura nie zostaa uszlachetniona gestem, miar, godnoci i wdzikiem przez przypomnienie

jej obecnoci ducha, tam czowiek podporzdkowuje si i prawu obyczajowemu tylko bardzo
niechtnie i tylko zewntrznie. W ten sposb powstaj charaktery, w ktrych pomidzy natur a
duchem panuje niesychana przepa. Ludzie duchowi tego rodzaju, e w sprawach zmysu s
niezgrabni, niezrczni i nieapetyczni, robi zawsze wraenie niemie i nie budz zaufania co do
potgi
ich duchowoci. Dobra i pikna forma jest wanie rwnie rodkiem pobudzania ciaa, a to dlatego,
e zewntrzno staje si wyrazem czego wewntrznego i poniewa natura elementarna
podporzdkowuje si pewnej rytmice i pewnemu prawu. Takie wczesne przyzwyczajanie si jest te
bardzo wane pod wzgldem seksualno-pedagogicznym. Natura jest take na takie
zdyscyplinowanie
bardzo wraliwa, tak e mona powiedzie: estetyka jedzenia i picia jest w tym sensie nadzwyczaj
skutecznym wprawianiem si w uszlachetnion zmysowo w ogle i o wiele skuteczniejsz od
wszelkiego intelektualnego uwiadomienia. W takim wychowaniu tkwi uwiadamianie ducha i
natury,
rozumianej, przyjmowanej i stosowanej przez siy natury z wiksz pewnoci, anieli na podstawie
wszelkich teoretycznych poucze o niebezpieczestwach i odpowiedzialnociach seksualnych.
Uduchowienie zewntrznych form Dziea bez gowy.
Goethe poda kiedy rad, by dzieciom nie tylko podawa zewntrzne formy grzecznoci, ale
zaznajamia je rwnie z gbokim duchowym znaczeniem, odpowiadajcym symbolom
zewntrznym. Do rady tej miano si stosowa w sensie rozszerzonym, eby wyjania nie tylko
sens
duchowy, ale oznacza i wzbudza w ogle nastawienie zasadnicze, ktrego wyrazem jest cay
szereg
zwyczajw zewntrznych. Bez takiego uduchowienia s, wedug wyraenia Lutra, rwnie
obyczaje i
maniery tylko dzieami bez gowy i stosownie do tego stosuje si je rwnie nierozumnie. Takie
duchowe tumaczenie form zewntrznych, tj. wyjanianie zawartej w nich tradycji kultury potrafi
jedynie wytworzy to, co nazywamy poczuciem taktu i co zarcza nie tylko trafne stosowanie regu,
ale rwnie ich twrcze udoskonalenie. Cay szereg przewinie przeciwko bardzo wanym
zasadom
zwyczajw postpowania powstaje np. tylko z braku prawdziwej skromnoci. Przyjmujemy z gry,
e
dla innych nasza skromna osoba z wszystkimi jej niedomaganiami, potrzebami i skutkami jest tak
samo wan jak dla nas samych. Z tego pogldu egocentrycznego powstaje z koniecznoci cay
szereg nieznajomoci i przykrych nietaktownoci. Waciwym symbolem wszelkiego grzecznego
i
rycerskiego postpowania jest ustpowanie w kadym znaczeniu. To jest jednak wanie
przeciwiestwem naiwnej i antysocjalnej wygrowanej ambicji czowieka, przejtego tylko sob i
sw
wanoci. Rempli de soimeme nazywa Francuz ten napuszony stan, wrd ktrego
niemoliwym
bdzie objaw jakiego taktu, i ktry pozbawia maniery kadego osobistego wdziku. Tym naley
wytumaczy fakt, e np. nawet ludzie, pochodzcy z rodzin wychowania szlacheckiego i ktrzy
panuj w zupenoci nad wszelkimi formami yciowymi najwyszukaszego towarzystwa, jednak
potrafi wskutek gboko zakorzenionego poczucia wanoci swej wasnej osoby zachowywa si
zupenie elementarnie, bez taktu, bez socjalnej delikatnoci, ba nawet bez manier. Arystokracja jest
na pewno rdem szlachetnych tradycji. O ile tradycje te zostaj przejte przez dusz uczuciow,
to
46
przynosz jej powane korzyci. Arystokracja jest jednak rwnie wielkim niebezpieczestwem dla
prawdziwej dostojnoci, chocia to brzmi paradoksalnie. Kto sobie uwiadomi, e prawdziwa
dostojno ostatecznie jest zawsze tylko wynikiem bezinteresownoci, i e jest rwnoczenie

piknem towarzyskim i uczczeniem bezinteresownoci, ten bdzie to mg przyzna bez

wszystkiego i
potwierdzi na podstawie wasnej obserwacji. Jeeli wic chcemy wychowa dzieci do skromnoci,
z
ktrej rodz si waciwe maniery i waciwy takt prawie e same z siebie, to trzeba dba przede
wszystkim o to, niezalenie od oddziaywania religijnego eby w zupenie okrelonych i
prostych
wypadkach powstrzyma niewymown naiwno denia do znaczenia osobistego. Nie naley np.
pozwala dzieciom, by w kadej im odpowiadajcej chwili przeryway yczeniami i skargami
rozmowy
starszych, eby przy stole prowadziy rej, eby na schodach i w mieszkaniu uprawiay suwerenne
haasy, eby w tramwaju i kolei przeszkadzay wsplnie podrujcym zbyt swobodnym i gonym
gadaniem. U dzieci, ktrym pod tym wzgldem brak byo tumikw, widzimy to przez cae ich
ycie.
yj tak czynnie w gonym haasie swej jani, e ju zupenie nie dostrzegaj sabszego,
delikatniejszego gosu, przypominajcego im prawo wspyjcych.
Wyjani naley obyczaj, eby listw nie rozpoczyna od Ja albo od Ty. Wszelkie wychowanie
niech zaczyna si od tego, by pojcie Ty stawia przed pojciem Ja. Nie wystarcza jednak, by
czyni to tylko zewntrznie, decydujcym jest, by cay list napisa nie dla wasnych korzyci albo
dla
ulenia sobie, ale dla ulenia osobie drugiej. Denie to acinnik nazywa animus delectandi. Do
skromnoci naley rwnie jasne wyczucie hierarchii wieku, stanowiska spoecznego, kompetencji.
Nic nie robi wraenia tak plebejuszowskiego jak denie do rwnoci spoecznej, nie
przysugujcej
danej jednostce. Kady wiek, kade stanowisko i kady stopie ma pewn szczegln godno i
misj.
Honor mj polega na tym, eby w moim zakresie by caoci, tzn. eby zrozumie i wykona
zadanie
odpowiadajce mojej stopie yciowej. Kto stara si reprezentowa co innego, anieli naprawd
jest,
ten zdradza tym samym, e w rzeczywistoci niczym nie jest, i dlatego on nie zna zdrowej dumy,
zwizanej z kad gboko odczuwan i dokonan odpowiedzialnoci. Faszywe denie do
rwnoci
tkwi rwnie w przedwczesnym krytykowaniu. Niczego nie naley tak stanowczo zwalcza, jak
wanie przedwczesne sdy modych ludzi o rzeczach, ktrych jeszcze nie rozumiej. Trzeba
zaostrzy
poczucie kompetencji w myl zasady: Nie wolno ci wypowiada sdu o rzeczy, ktrej przedtem
gruntownie nie zbadae. Wypowiadanie sdw o wielkich tradycjach trzeba uwaa za
plebejuszowskie zrwnywanie si pocztkujcego z dojrzaym dowiadczeniem. Pokorne uczenie
si
niech bdzie zawodem modziey, a tylko te formy i gesty, ktre s bezwzgldnie zgodne z danym
stopniem rozwoju, niech bd waciwym stylem modziey. Zewntrzne poznawanie wielu niech
bdzie naturalnym wyrazem wewntrznego gbokiego szacunku, odpowiadajcego godnoci
dowiadczenia yciowego.
Francuski m stanu Talleyrand by znanym z powodu swego nadzwyczaj trafnego taktu: Jego krl
chcia go raz wystawi na prb wobec caego dworu i wykorzysta w tym celu sposobnoci
wsplnego wyjazdu. Gdy Talleyrand podprowadzi krla do drzwiczek powozu i cofn si, by
pozwoli wsi krlowi, ten zaprosi ministra do wyprzedzenia go. Niezwocznie skoczy minister
ku
oglnemu przeraeniu dworzan przed krlem do powozu krlewskiego. Ten sposb dziaania by
jedynie waciwym. Wyej postawionego uszanuje si przez posuszestwo. Zwyka grzeczno jest
na

miejscu pomidzy rwnie postawionymi. Gdyby Talleyrand by si wzbrania wsi przed krlem,
to
byby uczyni to, co wolno by uczyni tylko innemu krlowi. Byby uczyni si rwnym, zamiast
wykaza respekt. Nieszlachetny pd do zrwnania si z wyej postawionymi, starszymi, dojrzaymi
powoduje, jak to mona zaobserwowa, najczstsze przewinienia przeciwko taktowi i obyczajowi.
Z
drugiej strony i sualslwo jest rwnie faszywym przesuniciem godnoci wasnej. Takie
sualstwo
47
moe si jednak szybko przerodzi w aroganck natarczywo, poniewa i ono opiera si na braku
jasnego poczucia godnoci wasnego jestestwa.
Zwyczaje kobiece.
Rezydentka Hull-house-Settlement w Chicago, ktra zajmowaa si w swej kwaterze
towarzyskoci i
zabawami tanecznymi modziey ludowej, zapoznaa mode dziewczta ze starym menuetem i
pokazaa im, co kryje si w nastpstwie krokw i ruchw tego taca: potwierdzenie radoci ycia
a
rwnoczenie powcigliwo kobieca, przewaga godnoci i obyczajowoci kobiecej w
przeciwstawieniu do nowoczesnych tacw, w ktrych zbyt czsto za wszelk cen nie symbolizuje
si niczego innego, jak otwarte poczenie pici. cznie z takimi pobudkami i uwiadamianiami
staraa
si w ogle, przy wspudziale modych ludzi, doprowadzi do uznania nowego standardu
obyczajw. Bya ona bowiem zdania, e the standardizing of pleasure, tzn. wprowadzenie
standardu (Pestalozzi nazywa to stanem honorowym) w rado i zabaw modziey samej jest o
wiele waniejszym, anieli wszelkie moralizowanie poza lekcjami tanecznymi. Nie ulega
wtpliwoci,
e nowe oywienie i udoskonalenie obyczajw kobiecych dla wszelkiego rodzaju opieki nad
modzie
ma bardzo wielkie znaczenie. Nie chodzi przy tym o suche konwencje i nie o moralny imperializm
cio, ale o to, by dziewczyna nie pozwolia wcign si w modziecz obojtno i zapominanie
si,
ani o nowoczesn rozpust. Przeciwnie ma odkry sam siebie, swj wasny styl, swe obowizki
wobec siebie samej i wobec wielkiego dostojestwa przyszego macierzystwa, i to ma jasno
uwydatni sw postaw zewntrzn, nie wierzc przypadkowym bredniom.
Taka kultura wyrazu i niedwuznaczne wyjanianie byo podstaw wszelkich szlachetnych
obyczajw"
redniowiecza i nastpujcych epok kulturalnego wzlotu. Wyraz zewntrzny by tutaj znakiem
energii
i pewnoci celu kierunku duszy. Kobieta wznosi si do najwyszej godnoci i spokoju
postpowania,
mczyzna przestaje by natarczywym, szanuje kobiet i pomaga jej samej do najwzniolejszego
samo-poszanowania. Tak co nazywa si postaw i samo-poszanowaniem a to w rzeczach o wiele
gbszych, jakie za tym si kryj. Wszdzie, gdzie brak tego wzajemnego wspierania si i
wzajemnego
wychowywania, gdzie zaamuj si formy zewntrzne, ktre s podstaw i wzmocnieniem takiego
oddziaywania, tam zakrada si zaraz najgorszy brak charakteru. ycie miosne trwoni si
lekkomylnie, zanikaj wielkie i silne uczucia, ktre wzrastaj jedynie na kontynencie. To np., co
dzisiaj nazywamy flirtem, jest zupenym przeciwiestwem starego
rycerskiego obyczaju. Nie tylko e rozprzga si wszystko to, co nazywa si charakterem, ale
niszczy
si rwnie prawdziw potg mioci u jej podstaw.
Wszelkie trwae obyczaje i przyzwyczajenia, w ktrych wyraa si symbolicznie idea kobiecej

powcigliwoci i nietykalnoci, jest nieodzownym przeciw-wanikiem kobiecej impulsywnoci.

Dziewczyna jest o wiele impulsywniejsz od chopca i rwnoczenie musi ona na skutek swej
impulsywnoci niezmiernie wicej cierpie. U chopca jest wszystko bez zwizku. Moe on
dopuci
si wcale powanych przestpstw. Charakter jednak jego nie jest z tym zwizany i nie ginie on
wskutek tego. U dziewczyny natomiast wszystko jest w najcilejszym zwizku. Drobne potknicie
si
wytrca j natychmiast zupenie z rwnowagi, pozbawia j zbyt atwo oparcia, poczucia honoru,
sumiennoci pod kadym wzgldem. Dlatego te chodzi przede wszystkim o to, by instynkt
zachowawczy, tkwicy gboko w jej naturze fizycznej i psychicznej, wzmocni wszystkim tym, co
Pestalozzi nazwa zewntrznymi oznakami sawetnych obyczajw. Bo podobnie jak jej
najdrobniejsze wasne przewinienia wywieraj gboki wpyw na ca istot dziewczyny, tak te
waciwe zewntrzne zachowanie si moe mie stanowczy wpyw na wzbudzenie i wzmocnienie
jej
48
najlepszych zamiarw. Wszelkie moje dowiadczenia nauczyy mnie powiada Pestalozzi e
przyzwyczajenie ju tylko do postawy ycia cnotliwego przyczynia si niezmiernie wicej do
prawdziwego wychowania cnotliwych gotowoci anieli wszelkie nauki i leczenia, o ile nie s
zwizane z wydoskonaleniem tych gotowoci. Wymienione tu poznanie powinno by punktem
rodkowym wszelkiego wychowania dorastajcej modziey eskiej. Te ustalone formy dla
wasnej
postawy i zachowania si oznaczaj nie tylko panowanie ducha nad materi jako tak, rytmiki nad
nietaktem, muzyki nad haasem, dyscypliny nad anarchi, ale rwnie stae prowadzenie jeszcze
nierozwinitego odczuwania kobiecego przez dojrzae i pewne co do instynktw sumienia kobiety:
panowanie kobiety nad samic oraz matki nad kokot znajduje w tym symbol.
W Samoa wybieraj sobie mode dziewczyny krlow wioski, tzn. polecaj tej, ktra odznacza si
najpewniejsz postaw i powag, dopilnowanie zasad stykania si pci i organizacji bojkotu
odnonie
do nieposusznych.
Brzmi to wprawdzie nie bardzo nowoczenie. Dla naszej eskiej modziey nie byoby jednak nic
tak
wanego, jak naladowanie takich wzorw i stworzenie pewnych staych orodkw wrd oglnego
rozkadu. Nie chodzi tu jedynie o bezporedni opr przeciwko zdziczeniu seksualnemu, ale rwnie
o
planowe przeciwdziaanie przeciwko zmnianiu obyczajw eskich na skutek wsplnej pracy,
sportu i innych nowoczesnych wpyww. To wytrcanie kobiety z podstaw zwyczajw yciowych,
odpowiadajcych jej gbokiej istocie, pociga za sob wszelkie inne nastpstwa. Jako nauczyciel
uniwersytetu powiedziaem moim studentkom, jeeli schwytaem je na zawadiackim" sposobie
wyraania si studentw: Studentka nie ma budy lecz dom. U mczyzny pewna rubaszno
wyraania si jest rodzajem psychicznego hartu, pen humoru igraszk z prostot ycia
codziennego,
treningiem w szorstkoci ludzkiej walki o byt. Kobieta jest inaczej zorganizowana. Jej sia polega
wanie na przeciwiestwie jej natury macierzyskiej do brutalnej walki o byt. Tym samym jest ona
potg kultury. Powinna wic i w swych formach zewntrznych pozosta wiern temu, czym jest i
nie
wdawa si w adne dostosowywania si do argonu mczyzn. Oczywicie e potrzebuje i ona
pewnego hartu dla ycia zawodowego, hart ten jednak powinien pochodzi z heroizmu ofiarnego
ycia, a nie z kompromisw z prostot. Tylko w ten sposb potrafi ona wpywa poskramiajco na
brutalne otoczenie. Dziewczyny Armii Zbawienia przechodz nietknite przez najgorsze restauracje
marynarskie w Londynie wschodnim, poniewa wanie tam reprezentuj cakiem inny wiat.
Gdyby
przemawiay argonem marynarzy, byyby zgubione.

W oglnoci potrzeba nam znowu ideau kobiety i zgodnego z tym ideaem wyrazu postawy i
manier.
Wszystko inne jest naraaniem niepowetowanego dobra i doprowadzioby do zupenego
psychicznego zuboenia naszej kultury.
PSYCHICZNE POKONYWANIE KONFLIKTW W MODYM WIEKU.
Afekty stumione.
Nowoczesna psychoanaliza ma t zasug, e zwrcia uwag na to, i nie tylko wiele nerwowych
zaburze i chorb, ale rwnie liczne niezrozumiae moralne zaburzenia oraz zdziczenia pochodz
z
psychicznie niepokonanych, niewyjanionych i nieuleczonych konfliktw dziecicych oraz przey
modzieczych. Mwi si w tym sensie o afektach stumionych, a wic o wewntrznych
zatamowaniach, pochodzcych z tego, e dorastajcy zrobi dowiadczenie i obserwuje albo dozna
wstrzsw albo urazw psychicznych, wykraczajcych poza jego pojtno i zdolno
przezwyciania. Zabrako mu rwnie wszelkiej wskazwki i pomocy do zrozumienia duchowo
obyczajowego tych przey. Tak dziaay np. konflikty pomidzy rodzicami i wszelkie zwizane z
tym
zaburzenia pojcia o autorytecie. W taki sam sposb dziaa dawanie pierwszestwa niektrym z
49
rodzestwa albo powane przygody z kolegami szkolnymi albo inne rozczarowania. Nawet doroli,
dysponujcy tylko sabymi psychicznymi rdami pomocy, utykaj na takich
niezharmonizowanych
dowiadczeniach i trac skutkiem tego wszelkie zdrowe i obiektywne ustosunkowanie si do
blinich i
siebie samych. Dlatego to kade nowe przeycie wyjania si w sposb jednostronnie
znieksztacony,
wzrasta niepewno wewntrzna, a nastpi cakowita neuroza i schorzenie psychiczne, mogce si
nastpnie, w razie zaistnienia dalszych niekorzystnych okolicznoci, wyrodzi w samobjstwo, ba
nawet zbrodni.
Nie ulega wic wtpliwoci, e trafne tumaczenie dowiadcze yciowych, ktre jednostka
wyjania
sobie w sposb sobie waciwy, powstrzymuje inteligencj od uoglnienia, stara si wyjani
wszystko na podstawie szerzej zakrelonej przyczynowoci, poucza wyciga korzy wewntrzn
take z przey bolesnych i klsk, wysuwa przed oczy wysze cele yciowe i wartoci yciowe, w
owietleniu ktrych wszystko co doczesne i codzienne traci swe wszystko przewyszajce
znaczenie,
oraz wykorzystuje wszelkie zdarzenia dla samopoznania i mdroci. Takie wyjanianie zawiych
wydarze ludzkich i takie zaszeregowanie niezrozumiaego przeycia pojedynczego w zrozumia
cao ma bardzo wielkie znaczenie dla zdrowia nerww i zdrowia duszy, ale rwnie dla porzdku
moralnego w czowieku. Faszywie wyjanione dowiadczenie yciowe i obserwacje yciowe
niszcz
czsto wszelk moraln rwnowag w czowieku. Rzeczywiste zdarzenia w wiecie kc si na
kadym kroku z moralnoci. Dlatego potrzebna jest najpierw idea religijnego pogldu na wiat, na
podstawie ktrego wraenie pozornej niesprawiedliwoci wydarze zostaje skorygowane wiatem
wyszego znaczenia oraz zostaje pozbawione da. Dalej potrzeba uspokajajcego i
wywyszajcego
owietlenia doczesnych zwizkw przyczynowych, na podstawie czego znowu uwolni si
pojedyncze
przeycia od znieksztacenia i przesady.
W tym sensie np. jest jasn rzecz, e faszywe i podjudzajce komentowanie traktatu wersalskiego
przez wyrwanie tego zdarzenia z caoci rozwoju historycznego, ba nawet z caoci wypadkw
wojennych, bardzo zdenerwowao nard niemiecki, a nawet wytrcio z rwnowagi intelektualnej i
moralnej. Takie faszywe komentowanie wpyno ujemnie na jego sposb mylenia i

komentowania
w kadej innej dziedzinie. Lud ten straci wiar we wszystko, z wyjtkiem oficjalnych kamstw
wojennych i powojennych wodzw politycznych. Wszystko uwaano za Bluff, z wyjtkiem
polityki
reparacyjnej swych wasnych mocarzy.
Prawda i fasz w psychoanalizie.
O ile wicej potrzebuje bezradny i wraliwy wiek modzieczy pomocy wobec trudnoci
psychicznego
przetrawiania przey i obserwacji. W opiece nad modzie spotyka si czsto wypadki, e
niedocignicia moralne zupenie wyranie byy najcilej zwizane z tym, e dany modociany nie
mg sobie poradzi w domu rodzicielskim z pewnymi przeyciami i wraeniami, skutkiem czego
cay
wiat moralny by dla niego niejasnym i niezrozumiaym. Dowiadczenie Hioba pokazuje nam, jak
czowiek traci Boga, jeeli pojmuje zbyt prymitywnie obecno Boga i Jego sprawiedliwo w
losach
tego ycia i skutkiem tego nie moe uzgodni z t sprawiedliwoci cierpienia Sprawiedliwego i
triumfu podoci w dziejach wiata.
Jest rzecz niezmiernie wan, eby dzieci nie tylko nie obcia obowizkami i moralnymi
wymaganiami, ale eby je rwnie odcia psychicznie od zawiych kompleksw uczuciowych i
wspomnie. Znaczy to, e naley im pomaga w radzeniu sobie z przeyciami niestrawionymi,
eby
zobaczyy cikie wraenie, dodatkowo w owietleniu pojednawczym, we waciwych proporcjach,
bez urazy. Brzmi to wprawdzie paradoksalnie: trzeba jednak przy tym wyj z
psychoanalitycznego
stanu duszy. Psychoanaliza ma t zasug, e wyjania nowe wane dziedziny wewntrznych
50
hamulcw i przeszkd. Bilans caej psychoanalitycznej pracy naley mimo to na razie uwaa za
negatywny, poniewa odnoni badacze pracuj przy pomocy niedorzecznych i sztucznych
wyjanie,
jak to zwykle jest u teoretykw, ktrzy usiuj bez przeciwwagi gbokiej i uniwersalnej znajomoci
caego czowieka sprowadzi nowe dziedziny faktw do prostych form. Wiele gwatownych,
psychicznie i nerwowo z rwnowagi wyprowadzonych ludzi zostao dziki takim sztucznym
formuom, w ktrych teoria zadaje taktom gwat, cienia wszystko jednostronnie, komplikuje
wszystko co proste, tym wicej utwierdzonych we wszystkich swych chorobliwych tendencjach,
podobnie jak w ogle wiele psychoanalitykw, nic o tym nie wiedzc, tkwi w nierozwizanych
stanach kurczowych. Ich jednostronne sposoby wyjaniania s wyrazem tych stanw. Jeden z
psychoanalitykw chciaby wszelkie przeszkody neurozy sprowadzi do poczucia mniejszej
wartoci i
jego prb kompensacji, drugi do nieprzezwycionego nastawienia infantylnego, trzeci znowu do
momentw seksualnych. Kadego chorego przywizuje si gwatem do teoretycznego oa, na
ktrym ma usprawiedliwia teorie, na co pacjent instynktownie si zgadza. Psychoanalitycy,
powiada profesor A. Friedlander, wydostaj ze swych chorych sny, ktre s nastawione
niewiadomie. Hrabia Keyserling susznie zauway, e poznanie analityczne moe dopiero wtedy
by owocnym, jeeli z punktu widzenia poznania nadanalitycznego, odpowiadajcego pod kadym
wzgldem rzeczywistoci, zostao zaszeregowane do waciwego zwizku znaczeniowego. Kto by
si
podj zbawiania innych na tej podstawie, e wszystko wysze jest tylko inn form popdliwoci,
ten
wychowywaby czowieka na zwierz.
Kompleks Edypa i kompleks ojca.
Szczeglnie znamiennym przykadem wyjaniania dziwacznych i jednostronnych konfliktw
psychicznych jest kompleks Edypa, przenikajcy literatur psychoanalityczn. Jest to mianowicie

teoria, e niewiadoma erotyczna zazdro dziecka o ojca i wynikajca z tego nienawi do ojca jest
wieczn przygod, co znalazo swj wyraz w dramacie Edypa. Jak gdyby natura w jej starannej
ekonomii w ogle dopuszczaa, by pewne okrelone funkcje i sposoby odczuwania, zamiast trwa
w
stanie spokoju a do normalnej chwili, wybuchay na dugo przedtem w sposb biologicznie
zupenie
niezrozumiay. W caej nauce o kompleksie Edypa zachodzi pomieszanie pomidzy zazdroci na
tle
erotycznym a zawici w stosunku do konkurenta, wystpujc w oglnoci u wszystkich istot
yjcych od pierwszej chwili. Wszystkie zwierzta maj to zmartwienie konkurencyjne w stosunku
do
kadego rywala o wzgldy i uwag swego pana. Rzecz jasna, e wobec tego uczucie to odgrywa
take
pewn rol w pierwszym, przewanie zwierzcym wieku dziecicym. Zostaje jednak pniej
wyparte
przez same naturalne psychiczne skonnoci, przywizujce dzieci do obojga rodzicw. Oczywicie,
e
konflikt z ojcem odgrywa wielk rol w yciu wielu modych ludzi. Najwicej decydujcym jest tu
konflikt na tle autorytetu, a wic walka pomidzy dwiema wolami, pomidzy wadz patriarchaln
a
deniem do samodzielnoci dorastajcego mczyzny. Strona erotyczna nie odgrywa tu adnej
roli,
rwnie jako wspomnienie z dziecistwa nie, podobnie jak dojrzao pciowa nie jest tylko
wycznie
przeamaniem si seksualnym, ale przede wszystkim przeamaniem si ycia osobowego, mskiej
aktywnoci i samo-opanowania. Z tego wynikaj w rodzinie nieraz tragiczne konflikty, ktre mog
rzuci ponure cienie na cae ycie. Jest rzecz wan, by modym ludziom w takich konfliktach
psychicznie pomaga i pobudzi ich, by wanie te konflikty wykorzysta jako prawdziw szko
dojrzaoci i samowychowania, i to w tym sensie, aby zado uczyni obydwom zadaniom: zadaniu
koniecznego pilnowania wasnego jestestwa, oraz niemniej wanemu zadaniu poszanowania dla
starzejcego si wieku, jednoci i autorytetu w rodzinie. Poszanowanie to wymaga, jeeli chodzi o
sprawy drugorzdne, duo ofiar samowoli, co najmniej za najwyszego pietyzmu dla form cudzej
51
woli. Wci chodzi tu o to, by dopomc modym ludziom do wydostania si z egoistycznej i
kurczowej
niewoli ich osobistych potrzeb i uczu. Chodzi dalej i to, by ich mod msko skierowa ku
zadaniu,
pokonywania siebie samych drog godziwego dostosowywania si do trudnych charakterw i
sytuacji
i rozwizywania w ten sposb problemw, ktrych podniecony oraz samym sob zajty podmiot
nigdy nie zdoa opanowa. Z punktu widzenia kompleksu Edypa niestety nie pada adne wiato
na
takie trudnoci.
Konflikty i ich odprenie psychiczne.
Nieprzyja, niezgoda, spr na tle naprenia, wywoanego przeciwiestwami charakteru albo
konfliktami na tle interesw albo nieporozumieniami, bdnym traktowaniem ludzi albo
nadwyronym samopoczuciem, a wreszcie napicie specjalnie trudnego pooenia zewntrznego
opanowuj cae ludzkie ycie i wywouj najsilniejsze nerwowe i psychiczne zakcenia
rwnowagi.
Wielka cz tych przeciwiestw jest nieuniknion i nieuleczaln i stanowi cz ycia jako
takiego.
Inna cz jest uleczaln i moliw do uniknicia. A nawet konfliktw, ktre pozostaj

nierozwizalnymi, dotyczy wielkie spoeczne, polityczne i etyczne zadanie, by umie utrzyma

nieuniknione wspzawodnictwo albo te rozam w formach godnych i ludzkich. Oprcz tego
naley
podkreli zupenie osobiste zadanie psychicznego i obyczajowego samoopanowania, by nie da
wyprowadzi si z rwnowagi przez nieprzyja czy przeladowanie, by nie popa w
rozgoryczenie i
uraz i by obce nastroje i przykady nie wziy gr nad dusz wasn. To jest rwnoczenie
pierwszym i najelementarniejszym zadaniem psychicznego pokonywania konfliktw, a wic
odporno przeciwko psychicznym zakaeniom przez obce podwaanie rwnowagi, afekty i
nieuczciwe metody. Waniejsze, gbiej sigajce i trudniejsze jest zadanie, bdce rwnie
wiecznym, jak powstawanie konfliktw na tle ludzkich sprzecznoci, a mianowicie zadanie, aby
pokonywa psychicznie nieprzyjanie, a nawet zapobiega ju ich powstawaniu. wiczenie
modziey
w tej sztuce pokonywania jest waniejszym od wprowadzania w znaczenie midzynarodowych
instytucji. Najistotniejsza sia wszelkiego wychowania polega na tym, by zupenie drobne
przyzwyczajenia oraz uczynki codzienne stay si podstaw wielkich czynw. Trzeba wiczy
modych
ludzi, by przy konfliktach, nieporozumieniach i napiciach natychmiast stawili sobie pytanie: Czy
nie
popenie bdw przy ustosunkowaniu si do obcego samolubstwa? Czy jeste sprawiedliwym i
obiektywnym przy osdzaniu obcych uprawnie i interesw? Takie pytania prowadz do postawy
zasadniczej, ktra agodzi wszelkie konflikty i pomaga do dokadniejszego i wicej pojednawczego
wyjanienia zaj. Do psychicznego pokonywania wszelkiego rodzaju kryzysu w zakresie pewnych
okrelonych ludzkich stosunkw prowadz przede wszystkim dwa realistyczne pytania: Czy
patrzysz
si na bliniego we waciwym wietle na tle caoci jego okolicznoci yciowych i zaoe?
Czy
widzisz naleycie twoje zachowanie si, czy zdajesz sobie spraw, jak oddziauje twoje
postpowanie
i twoja mowa na ludzi obcych? W tym celu naleaoby przeczyta rozdzia ze w. Tomasza a
Kempis
Naladowanie Chrystusa" o czowieku dobrym, stwarzajcym pokj. Dla napuszonej
nowoczesnej
jani, przepenionej wycznie wasnymi uprawnieniami i listami wierzytelnoci, nic nie byoby tak
potrzebne jak takie hamujce obserwacje. Takie pytanie przy stole rodzinnym, takie korekty swego
lirycznego przepenienia samym sob oraz wasnymi prawami, co zawsze prowadzio do wojny,
mog
by decydujcymi dla waciwego mylenia o wszelkich tego rodzaju konfliktach. Oprcz tego i
ponad
tym istnieje zadanie religijne, by pozbawi wartoci wszelkie przedmioty, zakcajce ludzkie
zainteresowania przez porwnywanie ich z najwyszymi celami duszy ludzkiej i z jej wiecznym
dobrem. Naley rwnie wykaza, jak bardzo wyzbycie si namitnoci nierozumnego zajmowania
si
52
interesami drugorzdnymi i trzeciorzdnymi wychodzi na korzy naszemu skupieniu
psychicznemu i
udoskonaleniu.
Gwn rzecz jest, by wiedzie i pouczy modzie, e psychiczne pokonywanie konfliktw jest
zadaniem o niezwykej religijnej wanoci. Dalej, e zadanie to jest identycznym nie z hasem
Schwamm daruber (pumy w niepami), ale z poznaniem naszego wasnego ja oraz
zbawieniem
nas samych przez rnorodne bezinteresowne wgbianie si w dolegliwoci, uprawnienie i histori

bliniego.
KAZANIE NA GRZE A MODZIECZE SAMOOPANOWANIE.
Pacyfizm w pokoju dziecicym.
Pewien ojciec zada mi nastpujce pytanie:
Mam dwch chopcw, z ktrych modszy jest ywy i egoistyczny a fizycznie prawie e tak silny
jak
starszy. Wykazuje cigle skonnoci do pozbawiania starszego jego praw oraz cieszy si z tego,
jeeli
moe go drani albo mu dokuczy. Czy mam teraz starszego wychowywa wedug wskaza
kazania
na grze i cytowa mu: Nie sprzeciwiaj si zemu albo Bogosawieni spokojnego ducha?
Mam
wraenie, e modszemu nie wyszoby to na dobre oraz e on by tego nawet naleycie nie
zrozumia.
Na to pytanie chciabym odpowiedzie nastpujcymi oglnymi psychologicznymi obserwacjami,
mogcymi znale zastosowanie rwnie i w praktyce religijno-pedagogicznej. Amerykaski
pedagog
Stanley Hall zauwaa w swej ksice Adolescence, e rozwj indywidualny powtarza w zwizy
sposb etapy rozwoju ludzkoci i e naley przyzna odpowiednim fazom wieku modzieczego
odpowiednie okresy skrconego przeywania przeszych faz ludzkoci, poniewa w ten sposb
wyrabiaj si pewne prymitywne funkcje i siy, ktre staj si niezbdnymi jako uzupenienie, ba
nawet jako przeciwwanik rozwoju psychicznego. To stanowisko moe znale przesadny sposb
zastosowania, mieci jednak w sobie niewtpliwie pewn prawd. W kadym razie godnymi
zastanowienia s na pewno nastpujce uwagi, chocia nawet brak w nich drugiej prawdy, e mimo
wszystko tych prymitywnych faz rozwoju nie mona pozostawi po prostu samych
sobie i swym elementarnym pobudkom, ale e powinno si na nie wpywa w sposb dyskretny z
jakiego wyszego punktu widzenia. Hall powiada:
Ktry prawdziwy chopiec potrafi zrozumie nauk o mioci do wroga bez niebezpieczestwa
moralnej utraty mskoci? On powinien nienawidzi i bdzie nienawidzi nieprzyjaci, a
nauczycielmoralista
powinien raczej dba o to, e nieprzyjaciel jest godnym hojnej nieprzyjani. W wiecie,
ktry jest tak peen za i zoczycw jak nasz, maksyma: Nie rb sobie wrogw jest niemoliw
do
utrzymania i przytpia nawet sumienie. Oczywicie, e gniew powinien si odnosi do rzeczy
witej,
potem jednak naley si go wyzby, aby dokona swego dziea oczyszczajcego. Zemsta naley do
mnie powiada Pan. Potrzebuje on jednak czsto wspdziaania ludzkiego, aeby jej dokona, i
dlaczeg mielibymy zwleka ze wspdziaaniem w tej sprawie, jeeli odpata jest tak usilnie
zalecana? Nie, kto z dorosych w godzinie mierci nie bdzie patrza wielkiemu ksiciu pokoju
otwarciej w oczy, jeeli wszelkie swe winy pod tym wzgldem w zupenoci odpaci? To naley do
chrzecijastwa gentlemana. Ci, ktrzy wychowani s pod wpywem chrzecijastwa, nigdy nie
mog
wrogw swego Pana dosy nienawidzi, a dobry nienawidzcy jest jednostk wicej wartociow
anieli sodka jak cukier yczliwo z monotonn i jednakow mioci dla wszystkich ludzi.
Usuwanie kazania na grze z ksztatowania charakteru dorastajcych posuwa si za daleko. Hall
uatwi sobie zanadto spraw, tak samo jak z drugiej strony liczni chrzecijascy pedagogowie
rozprawiaj si z naturalnym protestem wieku modzieowego przeciwko wymaganiom kazania na
53
grze zbyt agodnie. Chcielibymy sprbowa, wyjani to co suszne i niezupene we
wskazwkach
Halla.
Bardzo dowiadczony amerykaski psycholog modziey Forbush, zauwaa raz, e w yciu

jednostki
istniej trzy fazy rozwoju, ktre mona okreli nastpujco: Dostosuj si sta si samym sob

zgub si sam. Pierwsza faza trwa mniej wicej do 13 roku ycia, nastpna do 18, a potem zaczyna
si
ostatnia. Takie zbyt proste podziay nie odpowiadaj cakiem rzeczywistoci, poniewa kada z
wymienionych trzech wskazwek w czym albo gdzie w kadej poszczeglnej z 3-ch faz musi by
wspoznaczajc, jeeli inaczej czowiek od pocztku ma by nastawionym na pewn cao. Jest
jednak prawd, e w pewnym okrelonym wieku ycia wysuwa si na plan pierwszy
posuszestwo, w
nastpnym ugruntowanie wasnego jestestwa, silnie zakrelonej osobowoci, moralnej
samodzielnoci, w trzecim za powicenie si celom nadindywidualnym. I podobnie jak szkoa
bezwzgldnego posuszestwa jest zaoeniem rozwoju samodzielnego charakteru, poniewa
stanowcze i stae chcie, wobec przemocy zbaczajcych podniet z wewntrz i z zewntrz, jest
koniecznie wskazane na pomoc z zewntrz, tzn. na nieugite rozkazy tak pod wzgldem
fizjologicznym jak i psychologicznym tak samo potrzebuje te powicenie si celom i
zadaniom
socjalnym, a wic mio do blinich i suba dla dobra spoecznoci, uprzedniego wzmocnienia
moralnego samoopanowania w stosunku do potgi sugestii ze strony otaczajcych nas ludzi oraz w
stosunku do zakae kolektywnych.
Moralna warto zemsty.
Horus pyta Ozyrysa: Co jest najpikniejszym na wiecie? Ten odpowiada: Zemsta za
wyrzdzon
krzywd.
Chrzecijastwo odpowiada inaczej. Wedug niego najpikniejsz rzecz na wiecie jest:
Przebaczenie
doznanej krzywdy. I ju platoski Sokrates powiada: Lepiej jest dozna krzywdy anieli wyrzdzi
krzywd.
Oczywicie jest to zupen prawd. Dlaczeg jednak zostaje ona czsto przez faszywy i sodkawy
pacyfizm oraz bezpodstawne bzdury pojednania le zrozumian, naduywan oraz wydan na
usugi
swawoli zych potg? Na pewno najpierw: poniewa my wszyscy zanadto jestemy przejci
wiatem
widzialnym, aeby mc uchwyci i konsekwentnie uruchamia tajemnicze dziaanie wyszych
potg
na wiat niszy, triumf wrd zewntrznej klski. Jest jeszcze i inna przyczyna: Czowiek musi si
wiczy, wzmacnia i uwiadamia w najprostszych koniecznociach obrony przeciw podoci,
aeby
mg naleycie zrozumie najwysz nauk o obronie, aeby naleycie oceni jej zaoenia i w ten
sposb wyrobi sobie niezawodny instynkt dla okolicznoci, w jakich mona j stosowa. Zachodz
okolicznoci, wrd ktrych jeszcze nie mona zrezygnowa ze stosowania elementarnych
rodkw.
Dlatego to Stary Testament pozostaje w cisym zwizku z Nowym Testamentem, ale nie tylko jako
historyczne wspomnienie dawno przebytego stopnia, ale rwnie jako wieczne uprzytamnianie
sobie
ludzkich rzeczywistoci i wzniosy podrcznik i ksiga ustaw woli elementarnej i metody
elementarnej
w walce przeciwko potdze zego na wiecie. Natura ludzka potrzebuje nie tylko aski, ale rwnie
prawa, dyscypliny, posuszestwa i kary. Chrystus nie znis, ale wykona na Piotrze, nie na Janie
zosta zbudowany Koci wiatowy. A jeszcze wicej: Kto nie przej w siebie ducha Starego
Testamentu, kto nic uchwyci ducha Mojesza Michelangela, ktry panuje take w sdzcym
Chrystusie kaplicy sykstyskiej, kto nie rozumie ciko kroczcej potgi wiatowej kanonicznego

ducha Piotra, ten zbdzi take w poznawaniu Chrystusa i pozostanie bardzo dalekim od caego
znaczenia i treci przebaczenia i niestawiania oporu oraz wszelkich jego niewypowiedzianych
warunkw. Tylko ten moe przebacza i zapomina, ktry czyni to nie z nikczemnej obojtnoci
albo
54
saboci charakteru, ale tak wygrowanego podania walki przeciwko zemu, e tego zego
rwnie i
we wasnej duszy nie chce duej znosi ani urzeczywistnia. Istnieje rwnie sposb przebaczania
i
znoszenia, ktry nie jest ani chrzecijaski ani buddaistyczny, ale pochodzi ze stanu duszy,
stojcego
gboko poniej pragnienia odwetu. Zemsta, jeeli pochodzi nie z samej osobistej urazy, ale z godu
i
pragnienia za sprawiedliwoci, jest w kadym razie si charakteru w znaczeniu pozytywnym, a
przedstawiciel jej moe si sta z dnia na dzie chrzecijaninem, podczas gdy cierpliwie znoszcy,
ktry niczego nie bierze tragicznie i ktremu nie zaley na czci, stoi po trzykro bliej gagana
anieli
ewangelii. Naley przypomnie sobie ow kobiet w Piercieniu Gygesa Hebbla, ktra nie
spoczywa
ani w dzie ani w nocy, a pomcia wyrzdzon jej hab. Takie powane traktowanie krzywdy,
takie
gorce pragnienie, eby zu nie tylko si przeciwstawi, ale wytpi je radykalnie w tym, w ktrym
to
zo tkwi i razem z nim, i eby w ten sposb odnowi zakcony ad moralny w historii
wyprzedza
triumf ewangelii. To powinno si te w pewnym sensie wpaja i wyjania modemu czowiekowi,
jeeli sowa ewangelii maj by zaszczepione na zdrowym podou naturalnym a czowiek ma si
sta
zdolnym, by zrozumie przebaczenie, cierpliwe znoszenie, pojednanie si, nie przeciwstawianie si
w
znaczeniu prawdziwym, i eby to uwzi nie za bierno, ale za najwysz aktywno wyszych si
psychicznych, za waciw moraln agresywno. W podobnym znaczeniu jest rwnie stanowcza
wola jakiego narodu, by broni si przeciwko krzywdzie i pogwaceniu, dowodem charakteru i
moralnego zdrowia; tak samo wtedy, gdy wola ta jest faszywie poinformowan i obiektywnie nie
ma
racji, jak to ma miejsce w dzisiejszych Niemczech. Rozumie Francuza, ktry jest wiadomym tego,
e
aden czonek jego narodu nie pragnie wojny i ekspansji i ktry dlatego mwi o pacefisme
decompositeur, pacyfizmie-rozkadniku, ktry chce mu przeszkodzi, by na czas przeciwstawi si
i
rzeczywicie planowanej krzywdzie. Najwysz i ostatecznie jedynie skuteczn obron prowadzi na
pewno tylko ewangelia. Nie wolno jednak tam, gdzie dusze jeszcze nie dojrzay dla tego
najwyszego
duchowego oddziaywania, gdzie nie mogoby ono jeszcze rozwin penej swojej siy, zniechca
prymitywniejszej siy obronnej, poniewa jej moralna sia naturalna pozostanie jednak podstaw
nawet najwzniolejszych form walki przeciwko zu. Oczywicie e jest to fatalnym niedbalstwem i
zupenie niedostatecznym wychowaniem modziey i narodu, jeeli wskazuje si im jedynie t
prymitywn wol obrony i nie zaznajamia si ich rwnoczenie z bogatszymi i gbszymi rodkami
walki o prawo i nie zobowie si ich do wsppracy w rozbudowie powszechniejszych gwarancyj
od
tych, ktre daj jedynie pomoc wasna a ostatecznie obrona z koniecznoci przez krew i elazo. Tak
samo niewystarczajcym i niebezpiecznym jest przedwczesne wykluczanie w wychowaniu i yciu

narodw elementarnych form wasnego zdania i obrony przeciwko mocy bezprawnej i

wyczekiwania,
bez uprzedniego dobrze zorganizowanego rozwoju wyszych rodkw zastpczych, wszystkiego
przez
noc, a to na skutek zbyt prosto pomylanego zastosowania kazania na grze w doczesnej ocenie si.
Indianin i gentleman.
To wszystko naley zastosowa rwnie do omawianego problemu wychowania modziey. Pewien
amerykaski wdz modziey powiedzia raz: Kto nie by dzielnym Indianinem, nie bdzie
rwnie
pewnym gentlemanem. Kto jako chopiec wiczy si w silnym i mnym wasnym zdaniu i
obronie
prawa, ten stoi bliej poznania ewangelii anieli przedwczenie dojrzay naladowca Tostoja.
Niewtpliwie wanie silnie rozwinita energia wasnego zdania daje wychowawcy najlepsze
moliwoci uduchowienia idei obrony, doprowadzenia do uznania zasad rycerskoci, a co
najwaniejsze naprowadzenia do badania rzeczy, dla ktrej kto si wstawia, jak rwnie do
zbadania
rzekomego prawa, w imi ktrego czowiek okazuje gotowo obrony. Naley si liczy i
wsppracowa z tendencjami waciwymi modziey, uszlachetnia jej niejasne pojcia o mskoci
i
55
sile, uwolni j od sprzecznoci i powierzchownoci. Nie naley nakada jej pdowi do wasnego
zdania z zewntrz przedwczenie dojrzaej duchowoci, ktra nie zapadnia i nie rozwija jej si
ywotnych, ale przeciwnie, trzyma j uparcie na prymitywnym stopniu mskoci. Podobnie trzeba
w
oglnoci powiedzie, e zupenie prymitywna wyobrania o energii mskiej, na ktrej utkwi
zachodni wiat mski w przeciwiestwie do wschodu i staroytnoci, pomimo wszelkiego
niedzielnego chrzecijastwa, ma swoj przyczyn wanie w braku organicznego wyprowadzania
modziey z jej elementarnej siy yciowej. W pewnej szwajcarskiej organizacji modzieowej
postawiono raz temat: Czym jest mczyzna? Pierwsza odpowied brzmiaa: Mczyzna jest
przeciwiestwem tego, co dzi uchodzi za mczyzn. Na podstawie takich wypowiedzi, jak to si
bardzo czsto praktykuje np. w anglosaskich i amerykaskich klubach chopicych, mona
pobudzi,
sigajc gboko, prowadzi dalej i rozwija praktyk wasnego zdania w rodzinnych konfliktach
modziey. Ale trzeba wej od wasnego zdania, a nie od zaparcia si siebie; przynajmniej jeeli
chodzi o gbsze konflikty, kiedy ulego sprzeciwia si wszelkim pojciom o honorze w danym
wieku. wiat wyszy zostaje dopiero nagle poznany po pewnym uduchowieniu wasnego zdania.
Taki
by przebieg wychowania rodzaju ludzkiego.
WIECZNA PEDAGOGICZNA WARTO STAROYTNOCI.
Siy twrcze tradycji aciskiej.
Staroytno jest niewtpliwie niezastpion podstaw dla wszelkiego wyszego wyksztacenia
zawodowego. Dzi robi si wiele eksperymentw na innej podstawie. Wyniki poprowadz
stopniowo
znowu z powrotem do staroytnoci. Wiem od wielkich technicznych kierownikw w Niemczech,
e
na podstawie swych dowiadcze z modymi ludmi bez wyksztacenia staroytnego, dzisiaj
stanowczo daj pierwszestwo ludziom z wyksztaceniem humanistycznym. Powiadaj oni, e ci
ludzie atwiej wprawiaj si w materie obce i e w ogle rozporzdzaj wysz duchow karnoci
i
psychiczn podatnoci w porwnaniu z tamtymi, ktrzy s przygotowani zbyt bezporednio do
praktyki. Z tego powodu te da swego czasu znany pionier kolonialny Cecil Rhodes od ludzi
modych w wyszej subie kolonialnej wyksztacenia staroytnego a to wanie z tego powodu,

e
gruntowne zajmowanie si rzeczami, nie stojcymi w adnym zwizku z naszymi interesami
wasnymi, wychowuje do disinterested attidude. S jednak jeszcze inne gbsze powody
znaczenia
staroytnoci a przede wszystkim aciskiego dobra ksztaceniowego w wychowaniu wybranych.
We
wszystkich krajach starej kultury, a wic zwaszcza w Indiach i Chinach, ksztacenie elity-wodzw
polega przede wszystkim na znajomoci zasadniczych tradycji, a mianowicie najstarszych z zakresu
wiedzy i kultury. Dzieje si to nie dlatego, e podania te s stare, ale poniewa ich autorzy s
nastawieni wicej na to co najistotniejsze i najwaniejsze w yciu ludzkim, anieli przedstawiciele
gubicego si coraz wicej w swej wieloci rozwoju kultury. Tamci starzy, tak powiada Sokrates
w
dialogu Fedrusie, ktrzy w szumie witych dbw Dodony chc si dosysze gosu Boga, byli
przecie mdrzejszymi od nas.
Rzeczywicie: Co widzieli i wywnioskowali niezomni i nierozdrobnieni ludzie w uwiconym
zakresie
swego samo-poznania i skupienia wewntrznego, to wzmacnia nas wszystkich w kwestii
zasadniczej i
prowadzi nas z powrotem ze zdronej drogi wieloci. Podobnie jak potrzebne s dla dzieci bajki,
wanie eby je zorientowa w rzeczywistoci ycia, ktra dla nich jest jeszcze zagmatwana i
nieprzejrzysta, podczas gdy bajki przedstawiaj typowe fakty zasadnicze charakterw ludzkich i
losw
ludzkich ju oczyszczone i wybrane, tak te i staroytno suy do tego, aeby tej modziey, ktra
musi przej przez obszern baamutn wiedz i ktra niegdy w skomplikowanych
okolicznociach
ma si utrzyma duchowo i moralnie, przedstawi jasno najprostsze i najistotniejsze elementy
56
wszelkich ludzkich wydarze, i odnie do tego cay proces rozwoju mylenia. Nie ma wikszego
bdu od mniemania, e szkoa ta nawet w przyblieniu mogaby by zastpion nowoczesnymi
jzykami i rodkami ksztacenia. Ksztacc jest tylko poverta, tj. powrt do najprostszych form
pierwotnych i ksztatw pierwotnych kultury, polityki, historii, o ile naturalnie te formy i ksztaty
pierwotne zostay przez skupione i gbokie umysy owe] przeszoci uchwycone i przedstawione.
Ale staroytno a zwaszcza tradycja aciska ma jeszcze inne pedagogiczne uzasadnienie.
Jzyk
aciski jest, jak aden inny na wiecie, wychowawc do waciwego i uporzdkowanego mylenia.
Moe to wanie dlatego, e by to jzyk narodu, ktry nie produkowa myli, ale instytucje, a
mianowicie instytucje tak silnie zakorzenione w rzeczywistoci ycia i natury ludzkiej, e wydaj
si
by niezniszczalnymi, podobnie jak stare kamienie ciosowe rzymskiego Kapitolu. Wielko i sia
wychowawcza jzyka aciskiego polega na niezrwnanej gbokoci i konsekwencji kadej jego
wypowiedzi. Kade zdanie wyprowadza si z jasnej i prostej rzeczywistoci. Nic nie buja w
powietrzu.
Zawsze rzecz gwna znajduje si na miejscu gwnym, wszelkie proporcje s jasno
uporzdkowane,
wszelkie stosunki zabezpieczone przed nieporozumieniem. Nigdzie nie jest trudniej o kamstwo
anieli w atmosferze tej wysoko zdyscyplinowanej rzeczowoci, w ktrej si nie utrzyma i nie
sformuuje adna niejasno, adna niepewno, aden wybieg. Wszystko jest mskim podziaem,
jasnym rozdziaem, niewzruszon hierarchi przedmiotw. Wszystko jest monumentalnym stylem,
tj.
wykluczeniem wszystkiego co zbyteczne i wszelkich zbaczajcych pomysw. Czowiekowi
pracujcemu rk daj prawa materii, nad ktr pracuje, wiczenie w logice, pogldowe
wyobraenie

cisego skojarzenia pomidzy przyczyn a skutkiem, pomidzy zasiewem a zbiorem, win a

przeznaczeniem. Prawdziwe ksztacenie ludu powinno wanie polega na tym, by wykorzysta w
caej peni to wyszkolenie i t pogldowo i podnie j do penej wiadomoci. Intelektualista
natomiast potrzebuje aciny jako ochrony przeciwko tysicom pokus wybujaego rozwoju rozumu.
acina jest szko prawdomwnoci, zdawaniem sobie sprawy z myli i sw, mistrzem karnoci na
drodze do prostoty, do zmysu rzeczywistoci, ochron przeciwko wszelkim pokusom, ktre
nasuwaj
si czystoci, koncentracji i konsekwencji naszego procesu mylenia ze strony ycia wewntrznego
i
ycia skonnoci, podniesionego do przesadnej wiadomoci skonnociami, na ktre znowu
czowiek prosty, pracujcy fizycznie, nie jest w takiej mierze naraony. A wic: Karno rzymska w
kierunku tego co istotne, odwoanie od-skokw, owa wielka szkoa konsekwencji, ktra nas
zmusza,
by to, co mwimy i czego chcemy, mwi cakiem oraz chcie cakiem i uzgadnia z sob samym.
To
wszystko jest konieczn podstaw, zapewnieniem, przewodnikiem dla tego, ktry udaje si w
labirynt
wyksztacenia intelektualnego. Ta karno przenika wszelkie objawy istoty rzymskiej, potrafia ona
nada caemu wiatu ksztat i prawo, przeksztaca kade zainteresowanie si wiatem aciskim w
wiczenie skupiania si i upraszczania. W jzyku jednak potrafi ten wpyw, nadajcy ksztat i
postaw,
odbi si przede wszystkim silnie na naszym yciu wewntrznym oraz udzieli si naszej wasnej
czynnoci ducha. Na tym polega niezbdno aciny dla ksztacenia wodzostwa. Kto tego nie
rozumie,
ten nie zna ani aciny ani niebezpieczestwa skomplikowanego rozwoju umysu, ani gbszych
duchowych warunkw kulturalnego i politycznego wodzostwa.
To, co tu powiedziano, ma take pewne znaczenie dla tak zwanego staroytnego humanitaryzmu.
Nie
polega on tylko na greckiej ludzkoci. Nie, jego istota tkwi o wiele wicej w humanitas
rzymskiej, w
ktrej ludzko grecka zostaa przy pomocy rzymskiej postawy i karnoci zachowan przed
rozpywajc si mikkoci. Ta rzymska humanitas bya, jak powiedzia jeden z najlepszych jej
znawcw, prb przeszczepienia czego najlepszego i najpikniejszego na grunt sabiej
wyposaony.
Tak jak wartociowe gatunki kwiatw zaprawia si do zmiennych form yciowych, e przesadza si
je
na ziemi lichsz i w ten sposb si je karbuje, tak te wyksztacenie greckie zostao dopiero przez
57
przejcie przez medium narodu praktycznego, o zdolnociach wiatowo-organizacyjnych,
rwnoczenie wynarodowione i uzdolnione do dziaania jako oglnoludzki rodek wychowawczy i
do
podporzdkowania zbytniej uczuciowoci pewnym granicom i pewnej karnoci.
W takim znaczeniu nie ma moe pikniejszego wyniku poczenia si przeciwnych sobie darw od
tego, ktry nazywamy humanitas rzymsk: Pewna agodno mska, ktra nie ma w sobie nic z
mikkoci albo nieadu, ale przeciwnie przedstawia pewne stopniowanie mskiej postawy i
samoopanowania, mskiej siy i mdroci dziki wspomnianemu pierwiastkowi wdziku, ludzkoci
i
duchowoci, ktry Rzymianin otrzyma wprawdzie z zewntrz, ktry jednak zbudzi i rozwin
gboko
w nim ukryt i dugo tamowan ludzko.
Niemcy i pedagogika rdziemnomorska.
Odczenie si Niemiec od starej kultury rdziemnomorskiej, jakie dokonywao si od czasw

reformacji, musiao nieuniknienie narazi staroytne dobro ksztaceniowe na wpywy, ktre coraz
wicej oddalay je od prawdziwego celu. Najfatalniejszym z tych wpyww by abstrakcyjny
intelektualizm, ktry stosowa staroytne dobro ksztaceniowe prawie wycznie jako rodek do
wychowania uczonego i dlatego oddali modzie niemieck jeszcze wicej od ksztaccej dusz
potgi staroytnoci, anieli byyby to w stanie uczyni wspomniane czynniki historyczne. Albo czy
mamy powiedzie, e ta naukowo staroytnego materiau ksztaceniowego, jaka wytworzya si
zwaszcza w Niemczech Pnocnych, jest moe wanie skutkiem wspomnianego politycznego,
religijnego i kulturalnego rozdziau?
Nie mona wcale opisa, jak fatalne skutki mia dla Niemiec fakt, e czowiekowi wojny
trzydziestoletniej po prostu narzucono niezwykle intensywn kultur uczonych bez wszelkiego
porednictwa i e togo braku gbszego ludzkiego ksztacenia ducha i w czasach pniejszych
nigdy
nie uzupeniono. Religijny pietyzm i wysoko napity intelektualizm istniay oddzielnie obok
wyranej
mentalnoci wojennej. wieckiego ycia instynktw nie zhumanizowano w sposb naleyty i
dobitny.
W ten sposb zrozumiemy pojcie niemieckiego profesora doby Bismarcka i niemieckiego
profesora z
okresu wojny wiatowej, to znaczy wic ciekawe i wyjtkowe poczenie prymitywnego
barbarzystwa i wysokiej inteligencji fachowej, co w nastpstwie doprowadzio w nadzwyczaj
interesujcy sposb do sdw politycznych o prawie e wzruszajcej gupocie i brutalnoci. Przy tej
sposobnoci wykazao si rwnie, jak bardzo mci si rwnie na kulturze intelektualnej, jeeli j
nie
poprzedza albo te nie uskutecznia si razem z ni pewna uniwersalna duchowa kultura, pewne
zagodzenie obyczajw, poskramianie prymitywnego ycia popdw. Takie zaniedbania prowadz
do
tego, e inteligencja, ktra dumnie powouje si na wolno mylenia, popada w bardzo sabowit
zaleno od rnych szkodliwych czynnikw, pochodzcych z natury niszej, z afektw albo
magnetycznego dziaania kolektywu.
Hugon Ball rzuci w swej Krytyce niemieckiej inteligencji ciekawe i trafne owietlenia na te
zwizki.
Schopenhauer zastosowa swe zasadnicze obserwacje o prymacie woli w wiadomoci siebie w
potpiajcy sposb do filozofii profesorw filozofii. Co Konstantyn Frantz powiedzia o szkole
historykw w Gotha, naley rwnie do tego rozdziau: Zupene podporzdkowanie inteligencji pod
haso pastwowe i pod dyktatur narodowego samolubstwa i namitnoci.
Francuski historyk Fustel de Coulanges powiedzia: Oni maj w nauce te same waciwoci jak na
wojnie, tworz zorganizowan armi, gdzie mona podziwia rygorystyczny porzdek i
prowadzenie
mas, nieprzezwycion jedno kierunku, gdzie kada grupa ma swoje haso i zadanie. Rzucaj si
na
dokument jak na zdobyty kraj i tworz z tego natychmiast prowincj Rzeszy. Ich historycy znaj i
58
analizuj zadziwiajco wszelkie teksty, nie stojce w specjalnym stosunku do historii wasnego
kraju.
Oburzaj si rwnie wspaniaomylnie na kadego zdobywc, o ile naley on do obcej
narodowoci. Ale jak tylko chodzi o Arminiusza albo Konradyna, albo o bitw pod Jen albo o
cnoty
germaskie u Tacyta, to koczy si zupenie obiektywno.
Z kocem osiemnastego a pocztkiem dziewitnastego wieku przechodzia nowa fala ludzkiej
tradycji
rdziemnomorskiej ponad Europ i zawadna najlepszymi umysami niemieckimi. Goethego
Ifigenia bya najdoskonalszym produktem tego poczenia si ducha germaskiego z wszelkimi

tamtymi wpywami. Nawet generacja Wilhelma I staa jeszcze pod tymi wpywami, nawet
generaowie, nawet profesorowie. Potem jednak nadszed pruski prd przeciwny z kta
pnocnowschodniego,
zimny i suchy prd, skutkiem ktrego wszystko skostniao.
Na szczcie mamy dzisiaj w najnowszej modej generacji docentw czciowo uczestnicy
wojny
szereg znakomitych mw, ktrzy zaczynaj znowu przeczuwa, co Niemcy straciy i e
zachodnia
cywilizacja nie jest identyczn z naduytym parlamentaryzmem.
Czy nowy wiek humanistyczny?
Dugo jednak jeszcze potrwa, zanim si pozna, co zada duszy niemieckiej abstrakcyjny
intelektualizm
oraz jednostronne naukowe ksztacenie przy omawianiu tradycji humanistycznej. Od duszego
czasu
stwierdzamy fakt, e najlepsi i najrozumniejsi Niemcy zwrcili si przeciwko gimnazjum
klasycznemu,
poniewa zabijao ono przez filologi owe ludzkie tradycje. Nie moemy jednak poprzesta na tym
jednostronnym protecie. Po wieku technicznym potrzebujemy nowego wieku ludzkiego zamiast
nowego wieku militarystycznego. Potrzeba nam tego rwnie ze wzgldu na zadanie zawodowe i
wszelkie polityczne koniecznoci. Bez kultury prawdziwego uniwersalnego humanitaryzmu
wszelkie
zdobycze techniki i wiedzy musz popa bez ratunku na usugi interesw wycznie materialnych i
rozptanych namitnoci. A im wicej wszelkie problemy naszej nowoczesnej kultury ostatecznie
staj si problemami postpowania z ludmi, tym wicej naglcym staje si zadanie dostosowania
caej naszej istoty ksztacenia do tych koniecznoci. Nawet w szkoach doksztacajcych, a wanie
tam, naley wykorzysta tradycje greckie i rzymskie, opierajc si na konkretnych problemach
yciowych i zawodowych. W skomplikowanych sytuacjach yciowych i czasowych jedynym
zbawieniem staje si powrt do tego, co najprostsze i istotne, jak na to pozwala tylko staroytno.
(Niemieckie wyksztacenie jest zbyt skomplikowane, chyba e zostao ono uproszczone przez
staroytno.) Pedagogom humanistycznym zaleca si usilnie dwa zasadnicze dziea:
Humanitaryzm
staroytny M. Schneidewina i L. Zieglera Etyka staroytnych Grekw.
Bardzo trafnie powiedziaa w artykule Ksztacenie humanistyczne Anna Siemsen, e na
chrzecijaskim zachodzie staroytno nadawaa przez przecig caych stuleci czowiekowi
ksztaty i
prawa jego czowieczestwa, podczas gdy z powodu rozwoju naukowego humanizmu
staroytno
staa si przedmiotem badania dla filologw klasycznych. Tym samym zarysowaa si w naszej
istocie
ksztacenia otwarta luka, ktr trzeba koniecznie wypeni. Ksztacenie prawdziwego czowieka
(nie
obywatela pastwa albo zawodowca) powinno by najwyszym celem naszego wyksztacenia.
Tutaj
wymieniono naprawd naglc potrzeb i konieczno po imieniu: Czowiek z dusz musi by
nadporzdkowany czowiekowi z celem, tak jak kiedy praktyczni Rzymianie poddali si
helleskiej
humanitas i tylko w ten sposb stali si zdolnymi do spenienia swej roli wiatowej. Bez
czowieka z
dusz cienia si ycie do nieznonego ubstwa i ostatecznie runie skutkiem braku ducha i mioci
caa dumna architektura celw praktycznych podobnie jak ni wielki Innocenty, e Lateran
runie,
jeeli go nie wesprze swymi ramionami ndzarz z Asyu.

59
Staroytno a chrzecijaskie dobro ksztaceniowe.
W ruchu humanistycznym i jego jednostronnym tumaczeniu ducha staroytnoci, wywodzcym si
z
epoki odrodzenia, nieraz wystpuje przeciw chrzecijaski pogld, ktry nie tylko nie dopuszcza do
waciwego wyjanienia istoty staroytnoci, ale wpywa rwnie szkodliwie na przekonania
religijne.
Schillera Bogowie greccy stoj zupenie pod wpywem takiego faszywego tumaczenia kultury
helleskiej. Dla niemieckiego rozwoju politycznego miao np. fatalny wpyw to, e ksztacenie
humanistyczne podawao modziey bardzo jednostronnie indywidualistyczne pojcie o pastwie
wczesnej staroytnoci. Pojcie to nic tylko sprzeciwiao si chrzecijaskim mylom przewodnim
w
stosunku do ycia narodw, ale rwnie wszelkim wyszym wyobraeniom, poprzez ktre mylenie
staroytne pniejszych czasw znalazo ujcie w myleniu chrzecijaskim i hebrajsko prorockim.
Czego zupenie brakowao ksztaceniu europejskiemu od czasw powstania humanizmu
odrodzonego
z nielicznymi wyjtkami, to wiadomego, planowego i organicznego zaszeregowania staroytnego
dobra ksztaceniowego do chrzecijaskiego dobra
ksztaceniowego. Chodzi tu mianowicie o rodzaj humanistycznego wychowania, w ktrym
staroytno byaby tak podny dla ksztacenia duszy chrzecijaskiej, jak to w historycznej
rzeczywistoci naprawd miao miejsce. Zamiast tego pozwolono spokojnie tym dwom wielkim
potgom ksztaceniowym na wzajemne przeciwdziaanie i w ten sposb spowodowano w modych
duszach tak wielki zamt, jaki tylko mona sobie wyobrazi. Na to mona by przytoczy
niezliczone
dowody. Nie mona nigdy w dostateczny sposb wykaza modym ludziom na podstawie wielkich
ojcw Kocioa, w jakim sensie chrzecijastwo przecie mimo wszelkich przepaci, jakie dziel
objawienie chrzecijaskie od wszelkich wieckich filozofii jest spenieniem wszelkiego
poszukiwania wiata pogaskiego i jak mao tak zwane potwierdzenie ycia w znaczeniu
nowoczesnym ma co wsplnego z gbszym duchem pogastwa. Wielkie umysy staroytne
potwierdzay, przeczuway i poszukiway zupenie innego wiata, anieli si to uwydatnia w
niezgrabnym ubstwianiu zmysowego wiata pozoru, w ktrym lubuj si wielkie i mae dzieci
nowoczesnego pogldu na wiat.
Oprcz zwrcenia uwagi na ten bezsprzeczny takt musiaaby prawdziwa chrzecijaska szkoa, im
wicej bdzie ponownie uwydatniaa staroytn ludzko, tym wyraniej wykazywa jej
jednostronnoci i niedokadnoci. Naley np. wykaza na podstawie wymiany listw Cicerona, jak
humanitarni myliciele owego czasu wyraali si ujemnie o szczuciu zwierzt i nie lubili igrzysk
gladiatorskich, ale jednak chodzili na nie i nie protestowali. Po wkroczeniu chrzecijastwa pewien
mnich skoczy na rodek areny i rozdzieli walczcych. Lud ukamieniowa go, ale cesarz zasoni
sobie
twarz i opuci aren. Krtko potem igrzyska zostay zakazane. Magna vivimus, non toquimur nie
byo czczym wiadectwem, ale yw prawd. Staroytny humanitaryzm jest szlachetnym kwiatem
duszy, chrzecijastwo za jest wicej anieli humanitaryzmem, delikatnoci, wspczuciem:
wnosi
ono we wszystkie te poruszenia srog, nieubagan, gardzc mierci logik, oczyszcza j od
wszelkich domieszek prnoci i samolubstwa i czyni j jedynie w ten sposb odporn na si
naturaln niszych popdw. W staroytnoci pozostao te wszystko tylko mozaik cnt. Brak byo
ywej jednoci, w ktrej kada sia odnajduje swoj miar i swoj hierarchi. U Homera bogowie
walcz przeciwko sobie i wymiewaj si wzajemnie tak walcz te pomidzy sob cnoty w
duszy
pogaskiej: Ares i Atena, odwaga i potga ducha, delikatno i sia nie zjednoczyy si jeszcze w
harmonijne wspdziaanie. Pogastwo walczyo o to rozwizanie dopiero chrzecijastwo
przynioso je duszy. I dopiero w Starym i Nowym Testamencie otrzymaa istota grecka ten

przeciwwanik, ktry jedynie mg stawi czoo niebezpieczestwu estetycznemu, ksztacenia

mozaicznego i atwo naginajcego si intelektualnie. W rozwoju duchowym w. Augustyna
60
decydujcym momentem jest ten, kiedy duch psalmw przenika w wiat neoplatonizmu i retoryki:
Powoae mnie do jednoci, kiedy bdziem w wieloci.
MODZIE LUDOWA I PEDAGOGIKA PRACY.
Ujcie honoru pracy.
Wobec wzrostu przestpstw modocianych, zaistniaa wicej anieli kiedy wielka i naglca
potrzeba
prowadzenia z dorastajcymi, moe w sensie rozmw sobotnich" sdziego dla modocianych Bena
Lindseya, spokojnych i konkretnych rozmw o osobistym honorze wrd zdziczenia zuchwaego
ycia wielkomiejskiego. Kto bywa wiadkiem sdowych rozpraw dla modocianych i mia
sposobno obserwowania ludzi wrd innych okolicznoci, ten bdzie wiedzia, e pojcie honoru
i
przyzwoitoci tkwi bardzo gboko nawet w zepsutym tumie wielkomiejskim. Tkwi tu przede
wszystkim ukryte pragnienie, by nie zosta zaliczonym do proletariatu szubrawcw. Jest to czsto
raczej poczucie warstwy spoecznej i dystansu, anieli gboko obyczajowe wyobraenie, mona
jednak nawiza do tego i zgbi to wyobraenie: Im wicej czowiek sobie pozwala, tym wicej
naley on do posplstwa wszelkich warstw. Szubrawiec czy pochodzi ze sfery wyszej albo
niszej
pozwala sobie na wszystko. Im wicej granic si uznaje, im wicej czowiek sobie odmawia, tym
wicej honoru ma w ciele. Szubrawcy odczyta mona z twarzy, e nie uznaje on adnych granic,
wydaje si, jak gdyby jego rysy twarzy si rozpaday. On sam i nie tylko ad spoecznoci ludzkiej
rozpada si w kawaki na skutek jego bezkarnoci.
Opierajc si na takim wyjanieniu pojcia honoru, naleaoby rwnie zdefiniowa wyobraenie
honoru pracy. Chodzi przy tym zawsze o to, aby wyjania pewien czyn, przypisywany
niezawodnoci
bliniego jako jego zupenie osobist warto. Ten moment jest wanie dzisiaj ze wzgldu na
obyczajow opiek nad modymi ludmi nadzwyczaj wany. O ile zanika w yciu pracy dno do
niezawodnego czynu, to znika ona w ogle z duszy a oszustwo, niedbalstwo i ajdactwo opanuje
wnet
caego czowieka. I na odwrt. Kierowniczka schroniska dla robotnic fabrycznych w Londynie
wschodnim donosi o skutkach pewnego rodzaju pracy fabrycznej, zalenej tylko od rk a nie
osobowoci. W tej sferze pracy twarze tych dziewczt stopniowo staj si tak nieosobowe, jak
monotonne domy ich ulic. Bardzo atwo paday one nastpnie ofiar kadej podniety. Starano si
wpyn na charakter tych dziewczt, polecajc im wykonanie sukienek dla siebie albo swych
przyjaciek, ale tylko w znaczeniu roboty doskonaej. Suknie te stay si dzieami sztuki
sumiennoci.
Uczymy ich odpowiedzialnoci za swe ycie i czyny, wykazujemy im, e i dlaczego musz
dotrzyma
sowa i pozosta przy tym, co rozpoczy, e naley przestrzega statuty klubu i paci regularnie
skadki. Pokazujemy im, e wszystko co ma warto w yciu, uzyskuje si drog wysiku i
cierpliwoci.
Tak tworzymy przy szyciu sukien charaktery. Ukryta sia zamiaru tkwi w wielu dziewczynach
nauczycielka musi wiedzie, jak to wszystko wydoby. Kada dziewczyna musi w jednej dziedzinie
dokona i zna pewn cao. Te, ktre ten stopie osigny, czynimy odpowiedzialnymi za
pozostae. Przyszy do nas prawie e zupenie zaniedbane, prowadz teraz wierny tryb ycia wrd
najgorszych fabryk in it, but not of it (s porodku tego a jednak nie czci tego) i wywouj
zdziwienie grona swych przyjaci. Zrozumiay one, co oznacza ycie wysze i yj tym yciem w
sposb, o jakim nawet nie nilimy.
Ju Pestalozzi ostrzega przed dewiz nowoczesnej gospodarki konkurencyjnej Zwewntrz
wszystko,

wewntrz nic, i z ca susznoci zwrci uwag na to, e zwaszcza w wychowaniu dziewczt

prowadzenie do rzeczowej przydatnoci w jakiejkolwiek dziedzinie jest najlepsz ochron przed
61
niecnym i nierozumnym postpowaniem pod wzgldem erotycznym. Czytamy o znakomitych
wiadomociach o filozofii ludu w Lienhard i Gertruda":
Chopi sdz, e chodzi tu wycznie o wychowanie crek. Skoro s wychowane, to jak gdyby w
wiecie nie mogy zosta niczym innym jak piknymi dziewicami, biegn w tym zamiarze z
otwartymi
skrzydami i gromadami ku swemu nieszczciu, jak kury na widok sypanego owsa, rzucaj si na
swj
er. Zupenie nie zwaaj na to, jeeli na p dorose zwierzta chwyta si przed oczyma innych za
skrzyda, dusi si je a nastpnie rzuca na ziemi; pozostae r obok swych nieyjcych sistr dalej.
A
kiedy rano woa si znowu kwok, kwok, przychodz ponownie, pozwol si schwyta, dusi i
rzuci
o ziemi. Tak dzieje si bez przerwy i jest rzecz niemoliw, by zapobiec nieadowi w popdzie
pciowym, jeeli nie bdziemy si starali, by crki stay si czym wicej anieli takimi
kwoczcymi
zwierztami. O ile dymy do tego, to naley im od wczesnej modoci zaprzta gowy
gospodarstwem i dba o doprowadzenie do tego, by z nieustajc prac czyy wiczenie w
rozmylaniu, wyliczanie i wszelkiego rodzaju domowej uwagi. Trzeba rwnie wbi w nie pewien
zapa do honoru (ambicj), eby adna z nich w adnej pracy kobiecej, w adnej sztuce ekonomii
domowej nie chciaa by ostatni.
Syszymy w dobie obecnej oglne utyskiwanie, e znikoma ilo tych dziewczt, ktre zgaszaj si
jako suce, jest wychowana w sensie Pestalozziego do prawdziwego honoru
pracy. Przewanie w najlepszym wypadku maj one pewne dobre przyzwyczajenia i pewne
poczucie
obowizku w stosunku do pastwa. Skoro jednak dziewczyna obja sub, a tam spotka si z
podobnymi sobie i zostanie wcignit w nowoczesny rewolucyjny nastrj suby, popada zbyt
atwo
w pewnego rodzaju opieszao. Brak jej wszelkich staych motyww do sumiennej pracy. Nie
myli
ona zupenie o tym, jak bardzo pozbawia si z powodu takiej poowicznoci zaatwiania wszelkiej
moralnej wartoci, ba nawet wszelkiej wyszej treci yciowej.
Jak naley rozmawia z modymi sucymi i terminatorami?
Do takich modych dziewczt w latach wraliwych nie mona nigdy powiedzie z wystarczajcym
naciskiem: Opiekujcie si obcym gospodarstwem tak, jak gdyby to byo wasze wasne.
Przyzwyczaicie si do niedbaego obchodzenia si z waszym przyszym gospodarstwem, z wasz
wasn osob i waszymi wasnymi dziemi, jeeli si bdziecie zaniedbywa u obcej pani domu.
Jest
to rwnie wasz wyczn chlub, jeeli kto czuje si bezpiecznym pod wasz czu opiek, jeeli
wasze uczynki s pierwszorzdne, jeeli nie jestecie zdolne do pracy niedbaej i zapominania
wanych spraw. Wyrzdzacie sobie samym najwiksz szkod, jeeli z uporu albo zoci
wykonujecie
tylko poowicznie wasz prac. Przecie pracujemy nie tylko i jedynie dla pracodawcy, ale dla
Boga, z
mioci do Najdoskonalszego, z nienawici do rozpusty, w trosce o zbawienie duszy. Tak samo,
eby
wyrobi sobie dobr opini, musicie zawsze dy do pracy zupenie doskonaej. Kadym
punktualnym zaatwieniem chociaby rzeczy najdrobniejszej wspdziaacie dla tej dobrej, opinii, a
ta
jest waniejsz dla was anieli wasze imi i wasze nazwisko rodowe. Bo co oznacza Maria

Muller?
Ile Marii znajduje si w kryminale a ile Mullerw zawiso od stworzenia wiata na szubienicy.
Waszym deniem powinno by, eby przy wymienianiu waszego nazwiska nie mylano o niczym
jak
serdecznej wiernoci, olniewajcej czystoci, spiowej niezawodnoci. Dobra opinia niech bdzie
waszym prawdziwym imieniem i nazwiskiem. Przy tym nie wolno wam oczywicie zapomnie o
tym,
e tu na tej ziemi nieraz czowiekowi skradn dobr opini. Okradzionym jednak trzeba powiedzie
na pocieszenie: Cieszcie si, wasze nazwiska s zapisane w niebie. Nic nie pozostaje ukryte, jeeli
zostao wiernie wykonane. Niechaj nawet na ziemi pozostaje ukryte, pozostanie jednak prawdziwe i
62
ywe ycie w duszy, wieczne zwycistwo nad oszustwem i zdrad a widzi to Ten, ktry wszystko
widzi.
W podobny sposb naleaoby przemawia np. take do terminatorw, przyjmowanych do wielkich
zakadw, nie prowadzonych osobicie. Pod tytuem: Chrystus a spka akcyjna mona by
powiedzie: Ty si pytasz: Po co ja waciwie pracuj? Czy ja nie wysilam si po to, aeby tam
gdzie
w wiecie nieznany mi akcjonariusz mg zgarnia tuste dywidendy? Wtedy przychodzi Chrystus
i
odpowiada ci: Nie zapominaj nigdy, e wszystkie twoje prace zostaj mnie oddane. Ja jestem
panem
twojej duszy, jakoci twojej pracy, pracujesz dla mnie i dla mojego krlestwa. Tym si pocieszaj i
nie
pytaj duo, komu twoja widoczna praca zostaje oddan. Zaley tu wszystko od pracy niewidocznej,
od
pracy w duszy.
Wstpujcemu do interesu uczniowi trzeba by w podobnym sensie zwrci uwag na osobiste
znaczenie i oddziaywanie jego dokonanej pracy: Mj drogi Fryderyku, obecnie nie tylko
wstpie
do pracy u twego pracodawcy, nie, zostae z dniem dzisiejszym rwnie zaangaowanym do innej
wielkiej firmy do wiatowej firmy Fryderykw. Kadym krokiem, ktry uczynisz, kadym
adresem, ktry napiszesz, pracujesz na kredyt tej przyszej firmy wiatowej. A wic staraj si od
pocztku o to, eby wszystko, cokolwiek uczynisz, byo zaatwiane honorowo.
Honor i uczciwo.
Wychowanie do uczciwoci, wyjanianie poczucia sumiennoci, rzecz ciekawa, wanie w tej
dziedzinie czsto nawet u modziey dojrzalszej", jest moe jednym z naj waniejszych zada
opiekunw modziey. Niedawno pojawi si cay szereg bada moralno-statystycznych, ktre
zajmuj si pewnymi wynikami zapyta pod adresem mas modocianych o powody uczciwoci, i
ktre
prowadz przy tym do do przygnbiajcych wynikw. Ju Pestalozzi ali si na to, e
przeciwwaniki
podniety do kradziey nie s wystarczajco pogldowe i osobiste. Ten brak staje si oczywicie
wielkim niebezpieczestwem, jeeli modociany zostaje zaangaowany np. w interesie, w ktrym
panuj ze zasady, nic ukrywane przed zatrudnionymi albo w ktrym naduycia i drobne
sprzeniewierzenia bywaj przez zatrudnionych jawnie praktykowane. Wtedy koniecznie trzeba
przykazanie Nie kradnij wyjani w ten sposb, e si powie: To znaczy: Nie kradnij, twoja
dusza i
twoje rce powinny pozosta niesplamione obcym dobrem, chociaby po prawej i lewej stronie
koo
ciebie kradziono. Trzeba dalej podkreli: Mie sumienie, to znaczy: mie baczne oko na granice
moliwoci. Trzeba umie trafnie oceni, gdzie wesoo wyradza si w podo, jedzenie w arcie,
picie w chlanie, mio modziecza w ajdactwo modziecze, art w brutalno. Nic nie zaostrza

tak
sumienia dla wszelkiego uwicania granic jak szczera boja przed zamian tego, co moje a twoje.
Kto tutaj nie potrafi dotrzyma linii prostej, ten upodabnia si do pijanego, ktry ju nie potrafi
kroczy po prostej drodze. Dlatego to uczciwo powinna i cile w parze z honorem. Kio
przekracza
granice, kto rzuca si na grabie, ten wskutek tego niechaj spoecznie stanie si niehonorowym.
Powinien uchodzi za wroga adu, chociaby nawet czyn pozosta w ukryciu. Utraci on honor
ludzki i
moe go odzyska jedynie drog najgbszego alu oraz przez nawrcenie si.
Wszelka znikomo jest tylko alegori. Kto w tej dziedzinie na podstawie konkretnych przykadw
kae si zastanowi modym ludziom i wykae im, ile osobistego dobra byo naraonego tam, gdzie
pozornie chodzio tylko o obc szkod albo korzy, ten zaostrza swj sd etyczny dla wszelkich
dziedzin ycia: Etyka pracy jest i etyk seksualn; etyka seksualna jest i etyk polityczn. W
jednym
rozstrzyga i zdobywa si wszystko albo te traci si wszystko.
AUTORYTET I SAMORZD W WYCHOWANIU MODOCIANYCH.
63
Za duo aktywnoci wychowawcy.
Fichte powiedzia raz: Wychowa czowieka, to znaczy, da mu sposobno, by sa si
doskonaym
mistrzem i samowadc swej potgi duchowej.
Ta dno, by da wychowankowi sposobno do samo-opanowania wszystkich swych si
duchowych, staa si hasem przewodnim nowoczesnej pedagogiki. Widzimy jednak z caego
sposobu utrzymywania autorytetu w stosunku do modziey, e konsekwencji tej zasady nie stosuje
si zawsze z wystarczajc stanowczoci, a czsto nawet w ogle si ich nie stosuje. Sawna
woska
pedagog Maria Montessori, ktra m. in. opublikowaa bardzo ciekaw ksik o Usamodzielnieniu
modziey", wskazuje na to, jak atw rzecz jest ustali jako program Usamodzielnienie
modziey",
jak trudn rzecz jest natomiast w rzeczywistoci dla wychowawcy, wyrobi si naprawd z wasn
autorytatywn samodzielnoci, wasnym zapaem pedagogicznym, na korzy wychowankw.
Dopiero nieliczni wychowawcy zrozumieli, ile wyrzeczenia si ze strony wychowawcy potrzeba do
tego, eby pojcie sam wychowankw mogo doj naprawd do swobodnego wiczenia swych
si.
Wychowawca musi si sta najpierw zupenie biernym w stosunku do dziecka i obserwowa je
zupenie bezstronnie, zanim stanie si pedagogicznie czynnym i naprawd zdolnym, by dziecko
wychowywa przy pomocy jego wasnych si i uwzgldnienia jego waciwoci.
Wanie nadzwyczajne pedagogiczne oywienie naszego czasu, denie wyprbowania coraz to
nowych metod jest wielk pokus do ustawicznego wkraczania w zakres samodzielnoci
wychowanka
i hamowania jego wasnej inicjatywy. Byoby to wobec zdania nieraz wanie najlepszych i
najsumienniejszych wychowawcw rzecz o bardzo doniosym znaczeniu, gdyby raz gruntownie
chciano przemyle prawdziw pedagogiczn funkcj autorytetu, problem prowadzenia
wychowawczego, tzn. wic warunki, wrd ktrych wychowawczy autorytet moe by jedynie
czynnym pedagogicznie. Wtedy przekonalibymy si, e wanie ten autorytet, ktry chce naprawd
prowadzi i zapadnia, ktry chce udoskonali i zorganizowa ycie, we wasnym interesie, w
interesie swej funkcji przewodniej musi uzna powan cz samodzielnoci i wolnej inicjatywy
po
stronie prowadzonego. Jest rzecz znan, e sterowanie okrtw jest najatwiejsze, gdy okrt
znajduje si w najwikszym ruchu. Im wikszy i silniejszy zapa ycia, ktrym mamy kierowa,
tym
skuteczniej udzielaj si nasze dyrektywy caemu yciu, o ile zostan przejte w jego czynno.

Karno bezwzgldna za stosownie do swej istoty nie potrafi wcieli w siy ywotne wyszej
plastycznej zasady, pewnej tendencji organizacyjnej. Osign to mona jedynie drog wiczenia,
poczucia samo-odpowiedzialnoci i entuzjastycznej wsppracy wychowankw w dziedzinie adu.
Wszelkie wodzostwo zasuguje tylko wtedy na poparcie, jeeli chodzi o nadanie kierunku
rozptanym, silnie wzruszonym i samodzielnym siom. Sama represyjna karno jest
przeciwiestwem do wodzostwa, wyrzeczeniem si wodzostwa oraz zamachem na ycie. Nadto
oznacza ona niepowodzenie karnoci samej, mimo wszelkich sukcesw chwilowych. Bo karno
ma
si zici wanie wrd swobodnej akcji. O ile wychowywaem tylko do karnoci biernej, to
wychowanek mj w czasie akcji postpowa bdzie zawsze niekarnie.
Jeeli np. ojciec przy stole rodzinnym zabrania w ogle robienia artw, to moe wprawdzie t
drog
osign siln zewntrzn karno. Traci za bardzo wan sposobno, by swym dzieciom
zilustrowa rnic pomidzy dobrymi a zymi artami. Nie osiga on wanie tego, co dla ycia
miaoby donone i rwnoczenie symboliczne znaczenie, a mianowicie karno w zachowaniu,
karno wrd swawolnego nastroju. Osigamy to jedynie w ten sposb, jeeli funkcj
dyscyplinujc
potrafimy przeksztaci w si samodzieln; w zasad organizacyjn w wolno poruszajcym si
czowieku samym. Najwaniejszy argument dla samorzdu polega wic w ogle na tym, e wiczy
i
pobudza si zupenie w oglnoci modych ludzi do tego, aeby silnemu yciu, sprzecznym
potrzebom
64
i interesom nada dobrowolnie pewien uporzdkowany wyraz. To przenosi si nastpnie z
zewntrznej czynnoci adu na cae ycie wewntrzne. Ciekaw rzecz np. jest obserwacja, jak u
modych ludzi, ktrych wychowywano do karnoci tylko na zewntrz, jednostronnie
autorytatywnie,
popd erotyczny wystpuje przewanie w sposb prostacki albo przytumiony i tchrzliwy.
Samorzd
za prowadzi do tego, eby wiczenie organizatorskie, rado nad adem samodzielnym
automatycznie przenie take na wewntrzne zadanie adu, na bunt popdw.
Samodzielno wychowankw pod jednym warunkiem nie jest tylko koncesj autorytetu na rzecz
potrzeb wolnociowych modziey, ale rwnoczenie warunkiem ywotnym prawdziwego
pedagogicznego wyniku autorytetu. Kto by sdzi, e samorzd jest skrceniem autorytetu, ten ma
faszywe pojcie o zadaniu pedagogicznym autorytetu, jak gdyby indywidualna innerwacja moga
by
zastpiona autorytetem. Nie, wdz spenia swoje zadanie o tyle, o ile potrafi zrobi si sam
zbytecznym. Dopiero w samodzielnej pracy porzdkowej wychowankw objawia i wystawia si na
prb najdoskonalsze posuszestwo, rzeczywiste nastpstwo tego, co zastpuje i czego wymaga
autorytet. Mona wic pozwoli sobie na wygoszenie paradoksu: Kto jednostronnie nadwyra
autorytet, ten uniemoliwia swym wychowankom wanie najdelikatniejszy akt posuszestwa,
mianowicie wolne i twrcze naladowanie oraz dalsze ksztatowanie dyrektyw, otrzymywanych
dotd
tylko z zewntrz.
Cnoty wodza i wady wodza.
Mona powiedzie, e kardynalnym bdem caej naszej istoty autorytetu, take w pastwie i
spoeczestwie, jest przecienie centrali, nieograniczono regulujcych nad-instancji. W ten
sposb
nie tylko uniemoliwia si wychowanie niszych instancji do samodzielnoci, ale uniemoliwia si
rwnie istnienie naprawd kierowniczej dziaalnoci centrali. Wdz powinien czy wszelk
czstkowo z powszechnoci, wszystkie rzeczy podrzdne podporzdkowa gwnej. Potrafi to
jedynie wtedy, gdy on sam nie ginie w czstkowoci i podrzdnoci, ale skoncentruje si na tym, co

najwaniejsze. O ile do tego nie jest zdolnym, o ile nie potrafi uszanowa samodzielnoci instancji
niszych, i nie potrafi da pola do popisu ich poczuciu odpowiedzialnoci, to jest on urodzonym
podwadnym, czowiekiem podrzdnoci, i nie powinien zajmowa stanowiska kierowniczego. By
wodzem, to znaczy wychowywa innych na wodzw, ksztaci swych zastpcw, dy do wasnej
zbytecznoci. Byoby rzecz niezmiernie wan dla wszelkich zada kierowania ludmi w naszym
skomplikowanym yciu kulturalnym, gdyby problem wodzostwa w tym sensie raz pedagogicznie
gruntownie przemylano. Pocztek do opanowania tego tematu uczyni niemiecki oficer,
generamajor
Spohn w rozprawie o czterech cnotach wodza, gdzie opisuje gwne niebezpieczestwo
wszystkich dowodzcych, ktre on nazywa Befehlskoller i Befehlswut (pomieszanie i sza na tle
rozkazywania). Chodzi tu mianowicie o fataln skonno, czsto wanie najsumienniejszych
komendantw, do nieuznawania granic swej czynnoci nadzorczej, ale do staego
opiekowania si i wtrcania si do wszystkiego, do wydawania rozkazw w kadej drobnostce,
zamiast poda tylko oglne wytyczne i pozostawi nadzr nad wykonaniem szczegw swym
podwadnym. Przy takim postpowaniu pozostawia si najpierw zdolno do samodzielnej decyzji i
silnej rozwinitej odpowiedzialnoci zupenie nierozwinit a dalej uniemoliwia si dowodzcemu
wgbianie si w sytuacj ogln i zadania zasadnicze. Susznie ostatnio zwrcia kierownicza
instancja wojskowa uwag na to, e rozcigo wysoko zorganizowanej techniki wywiadowczej
poprzez cae pole walki, jak to ma miejsce przy pomocy telegrafii iskrowej i telefonu, pociga za
sob
niebezpieczestwo, e najpierw psuje niszych dowodzcych, poniewa kadej chwili mog
zasign
rady i wskazwek z centrali. Dalej za wdz naczelny z powodu ustawicznego kontaktu z
wszystkimi
65
czciami pola walki traci spokj nerwowy. Powinien on raczej mc polega na tym, eby jego
podwadni w zakresie swej odpowiedzialnoci dysponowali samodzielnie i wykonywali szczegy
w
duchu oglnych wskazwek.
Tutaj moglibymy si zreszt nauczy duo o naturalnej sile organizacyjnej caego naszego
organizmu.
Nasz organizm przecie stale stara si o to, eby moliwie jak najwicej czynnoci zamienio si w
czynnoci refleksyjne, by nie przecia centralnego Ja, ale trzyma je wolne dla orientacji oglnej.
O
ile to, co tutaj powiedzielimy, odniesiemy do wychowawcy modziey, to staje si widoczn
krtkowzroczno obawy, e na skutek wprowadzenia samorzdu od razu cierpi autorytet
wychowawcy. Na skutek odcienia najwyszej instancji autorytetu mona spodziewa si czego
wrcz przeciwnego. Bo take do autorytetu odnosi si powiedzenie: Chcesz mie pewn powag,
ukazuj si rzadko. O ile nauczyciela uwolni si od drobnostek przy utrzymywaniu porzdku, o ile
nie
bdzie musia ustawicznie czai si po wszystkich korytarzach jak detektyw, to po
pierwsze zdobdzie woln gow dla wyszych zada prowadzenia dusz, wzmocni tym samym sw
moraln i duchow wyszo, bdzie posiada wicej autorytetu anieli poprzednio, a rwnoczenie
bdzie wychowywa ludzi, ktrzy potrafi rzdzi sami sob i orientowa si w skomplikowanych
zadaniach yciowych. Susznie psychiatra Rosenbach zwraca uwag na fakt, e wiele ludzi staje si
nerwowymi, poniewa wychowanie nie nastawio ich na dyrektyw samodzieln, podczas gdy
skomplikowane ycie nowoczesne wanie tej zdolnoci najwicej wymaga. Gdy zabraknie pniej
autorytetu, to zdyscyplinowany automat" nie wie, jak postpi.
Zreszt przy postpowaniu z komi istnieje rwnie przesada w stosowaniu funkcji kierowniczych,
co
moe mie bardzo fatalne skutki i moe posuy za pouczajce porwnanie dla wyej
naprowadzonej

i owietlonej prawdy: Kto przy skokach konia zanadto silnie ingeruje, nie dopuszcza, by ko
dokona
odskoku stosownie do wasnej oceny swych si, powoduje zbyt atwo jego upadek.
Jednostronni pedagogowie autorytetu.
Istniej pedagogowie, ktrzy mwi: Ani mi przyjdzie na myl, by dzieli si moim autorytetem z
organizacj moich wychowankw. Autorytet musi by jednolity i niepodzielny. Na to
odpowiedziabym: Tym, e ignorujesz samodzielne organizacyjne siy modziey i wykluczasz j od
wspdziaania, nie zabezpieczysz wcale jeszcze jednolitoci si wychowawczych. Przeciwnie,
rozbie
j twoj dyktatorsk jednostronnoci jeszcze wicej, wielkie siy, ktre moge podcign do
czynnej wsppracy, do wewntrznej jednolitoci z tob, zmusie do cichego buntu. Wcale nie
poznae potgi pedagogicznej i siy sugestywnej ducha cznoci w modziey, autorytetu
koleeskiego kodeksu honorowego, potgi rewolucyjnej urodzonych wodzw wrd chopcw. O
ile
ci si nie uda, ycie tej zgrai z jej prymitywn moralnoci plemienn, tych organizatorskich
instynktw ze wszystkimi swymi ukrytymi silami wychowawczymi pozyska dla usug adu, o ile
nie
zdobdziesz jej kolektywnego parcia do aktywnoci przez pozytywne zadania dla siebie, to cay
twj
autorytet pozostaje tylko autorytetem pozornym. Brak ci siy naprawd prowadzcej, modzie
sucha
ci tylko zewntrznie, odmawia ci jednak wszelkiego zaufania, wszelkiego wpywu w jej sprawach
czysto osobistych i yciu sumienia. Prowadzi modzie i wpywa na ni naprawd autorytatywnie
mona tylko wtedy, jeeli zdobdzie si wpyw na jej wewntrzne ycie. Bdzie to moliwe tylko
wtedy, jeeli to ycie sami bdziemy wydobywali, zagrzewali je, wiczyli je, zamiast je nieufnie i
represyjnie odsuwa od siebie. Rozbitym i rozszczepionym zostanie autorytet wanie wtedy, jeeli
pomidzy rzeczywicie istniejcym autorytetem ducha cznoci a autorytetem wychowawcy nie
doszo do porozumienia. Wanie ten stan wojenny pomidzy tymi dwoma autorytetami jest
najwiksz saboci dotychczasowej praktyki pedagogicznej. Nic nie mogo wpywa wicej
66
baamucco na ycie sumienia modych ludzi jak cige wzajemne zwalczanie si tych dwch
wpyww i ich zupenie sprzecznych roszcze do charakteru. Ten dualizm autorytetw
wychowawczych moe zosta usunitym jedynie drog zorganizowanej w samorzdzie wsppracy
pomidzy duchem solidarnoci a pedagogiem.
Jest moe najwikszym i najwicej rozpowszechnionym bdem wrd starszej generacji naszych
wychowawcw, e wiele z nich yje w mniemaniu, e wychowali modzie do posuszestwa.
Tymczasem ich jednostronny autorytatywny system wychowa w rzeczywistoci buntownikw,
zdecydowanych wrogw autorytetu i adu, ludzi, ktrzy caymi latami
skupiali wszystkie swe siy psychiczne po to, by zaartowa sobie z prawa. Owoce dzisiaj s
widoczne.
Wobec tego wprowadzenie umiarkowanego selfgovernment jest nadzwyczaj skutecznym
rodkiem,
by uwzgldni i uwydatni naturaln dno wszelkiej zdrowej modziey do karnoci i
umiarkowania, podczas gdy pragnienie to tumi si zwykle nadmiern ingerencj, zmuszaniem do
zupenie biernego przyjmowania ustalonego adu i zamienia si je w zasadniczy bunt.
Solidarno i chopcy przewodnicy (Schlusselknaben).
Dzisiaj mwi si duo o pedagogice socjalnej. Najwaniejsze spoeczno-pedagogiczne zadanie
zdaje
si polega na tym, e wyzyskujemy spoeczne instynkty wieku modzieczego wicej
podagogicznie,
ba nawet czynimy je podstaw oddziaywania wychowawczego, tak e w tych latach krytycznych
wychowawca wpywa wicej na jednostk przez poredniczenie tych czynnikw albo

uszlachetnianie
tych czynnikw anieli bezporednio.
Wrd tych spoecznych czynnikw naley rozrnia dwie siy zasadnicze. Po pierwsze skonno
i
uzdolnienie
pojedynczych przewodnikw, dalej za skonno masy chopcw do organizacji kolektywnej, do
wyonienia pewnego ducha solidarnoci, do chtnego podporzdkowania si jego kodeksowi.
Co dotyczy przewodnikw, ktrych Amerykanin nazywa Key boy (Schlusselknaben
chopcyklucze),
poniewa oni niejako s kluczem do caego stada, to moe najwikszym niepowodzeniem
starej pedagogiki jest to, e nie potrafia pozyska sobie tych przewodnikw i przewodniczek i
przez
prawowite zaspakajanie ich instynktw wodzostwa przeksztaci ich z przeciwdziaajcych na
wspdziaajcych. Ignorujc istnienie tych natur przewodniczych, pozbawiano si nie tylko przy
utrzymywaniu adu najlepszych si, ale zatrzymano tych przewodnikw samych na niszym stopniu
rozwojowym. Nie zapadniano ich darw stopniowo wzrastajcymi odpowiedzialnociami i
zmuszano
ich tym samym do wyadowywania swej energii w kierunku negatywnym i do penienia roli
przewodnikw buntu i dezorganizacji. To wiczenie w sensie negatywnym, jak rwnie ich
wyczna
autorytatywna nieodpowiedzialna pozycja wrd swego grona musiao bezporednio doprowadzi
do
wyrodzenia si tych natur. Oficjalnym wprowadzeniem samorzdu zostaj te natury przewodnicz
uspoecznione i przy caym wykonywaniu swej wadzy zakrela si im wysze moralne horyzonty.
Jako drugie spoeczno-pedagogiczne zadanie wskazaem na pedagogiczne wykorzystanie ducha
solidarnoci.
Amerykaski psycholog modzieowy Stanley Hall wskazuje susznie na to, e nadzwyczaj silny
rozwj
spoecznego ycia popdw w latach chopicych ma t funkcj, by wyrwna namitne parcie do
samodzielnoci tych lat przez konieczno spoecznoci. Wynika std przecie dla pedagoga
naglce
zadanie, by tym siom wychowawczym spoecznoci dopomaga do penego rozwoju i
przeciwdziaa
rwnoczenie niebezpieczestwom, mogcym powsta ze lepej i nieuporzdkowanej dyktatury
masy nad jednostk. Jak potg dla dobrego i zego jest ten duch solidarnoci, w jakim stopniu
penienie obowizkw duszpasterskich nad modzie zaley od koncentracji i oczyszczenia jego
67
poczucia honoru, od intymnego wywierania wpywu na jego rozwj, to podnis kierownik domu
ludowego w Hamburgu dr H. Marr nastpujcymi trafnymi sowami: Zrzeszenie moe posiada
mnstwo znakomitych jakoci a jednak nie dochodzi do jakiego znonego ustroju oglnego
moe
ono odwrotnie mie cay szereg sabych i chwiejnych elementw, a jednak moe wyda
solidarno,
ktra wszystkich wspiera i podnosi." Mona tu rwnie przypomnie sowa z Wallensteina
Schillera:
Duch, ktry panuje w caym korpusie, porywa gwatownie si wiatru nawet najniszego jedca.
Niestety caa nasza pedagogika nie dopisaa zupenie w ocenianiu, wychowywaniu i
dyscyplinarnym
wykorzystywaniu tego kolektywnego czynnika. Chocia przecie codziennie mona byo
zaobserwowa, ile zych zwyczajw, ile zbocze wynika ju z samej zaraliwej potgi
niewychowanego ducha solidarnoci, pozwolono jednak na oddziaywanie tego potnego
sugestywnego czynnika przy ksztaceniu sumienia jednostki zawsze przeciwko wychowawcy. Na

prno wojowano z duchem solidarnoci, nie chciano uzna, e istot tej hordy mona dopiero
wtedy
uszlachetnia, gdy uzna si j za prawowit. Nie zrozumiano rwnie, ile niezrwnanych
sposobnoci
do wychowania pastwowego tkwi gotowych w pedagogicznym wykorzystaniu i prowadzeniu
modzieowego ycia spoecznego. Nie zapominajmy nigdy o prawdziwoci sw Pestalloziego:
Prawe ludy rozwijaj cnoty ludu.
PEDAGOGIKA LIGI NARODW.
Konieczne wiczenie w utrzymywaniu pokoju i tworzeniu pokoju.
Seminarium pedagogiczne prof. Schneidera przy uniwersytecie w Kolonii rozesao przed kilku laty
kwestionariusz, na podstawie ktrego miano stwierdzi pogldy, panujce w koach
pedagogicznych
Niemiec odnonie do wychowania w duchu zbratania narodw. W kwestionariuszu poddano m. in.
nastpne propozycje pod dyskusj: Podrczniki szkolne, przedstawiajce obiektywnie stosunki w
innych krajach; miesiczna gazeta szkolna, utrzymywana w tym samym duchu i ledzca czynno
Ligii Narodw; przy materiale, zawartym w czytankach, naley uwzgldni rwnie obce dobra
literackie; dzieci naley zapozna z urzdzeniami i organizacjami dla utrzymania pokoju
wiatowego;
naley urzdzi central porednictwa midzynarodowej korespondencji uczniowskiej; naley
uatwi
uczniom wyjazdy do pastw ssiednich. Wszystkie proponowane tu rodki wychowawcze maj
oczywicie swoj warto. Takie orientacje jednak jeszcze nie mog wyda prawdziwego
wychowania. S politycy, ktrzy w kwestiach wyej wspomnianych znakomicie byli
poinformowani,
pozostali jednak niepoprawnymi narodowcami, w kadym wypadku jakiego konfliktu uznawali
tylko
tez swego kraju, korzystali za z ideaw i urzdze pacyfistycznych tylko po to, by uprawia
propagand wasnych praw.
Zasadniczy bd i brak cytowanych propozycji polega na tym, e zajmuj si one tylko zupenie
bezporednim potraktowaniem odnonych urzdze oraz stosunkw midzynarodowych, nie
ugruntowawszy w modziey na czas przy pomocy praktycznego wiczenia waciwego etycznego
nastawienia do konfliktu wasnych interesw, rnic zda i zatargw prawnych. Podobnie jak
waciwej postawy w dziedzinie seksualnej nie osiga si przewanie drog bezporedniego
wtajemniczenia i fizjologicznej informacji, ale przede wszystkim przez odpowiednie cakowite
wychowanie, ktre wyrabia u modych ludzi zupenie oglnie na podstawie praktycznych wicze
(milczenie, post) odporno w stosunku do ycia popdw (zapanowanie nad momentem jest
panowaniem nad yciem) i rycerskie poczucie odpowiedzialnoci w stosunku do ludzi obcych, tak
te
wychowanie dla uskutecznienia idei Ligi Narodw wymaga o wiele oglniejszego i o wiele
gbszego
oddziaywania anieli wprowadzanie w odnone socjalne fakty i metody. W domu i szkole, we
68
wzajemnych stosunkach koleeskich, przy zabawie i tacu, w zwizku modzieowym, w
warsztacie
zachodz niezliczone wypadki konfliktw, przy ktrych wychowawca, ktry patrza si trzewo na
ycie i ktry sam odczuwa gd i pragnienie za sprawiedliwoci, ma bardzo rnorodn
sposobno oddziaywania na charakter i rozsdek, i zwoania przy sposobnoci trybunau, aeby
uczy modych ludzi, by w danym wypadku zatargu uczyni wszechstronnie sprawiedliwoci
zado i
wynale rozwizanie zapewniajce spokj, nie faworyzujc jednak braku charakteru. Na wyszym
stopniu wieku mona nastpnie omawia rwnie interesujce wypadki prawne a ostatecznie
rwnie konflikty midzynarodowe, przy czym w sensie Konstantyna Frantza naleaoby prawo

midzynarodowe potraktowa w ogle jako koron i doskonao myli prawnej. Takiemu

pedagogicznemu omawianiu konfliktw modzieowych pod punktem widzenia celu
porozumiewawczego, w zamiarze doprowadzania do samopoznania i wiczenia poczucia
sprawiedliwoci naleaoby z punktu widzenia wychowawczego bezwzgldnie da pierwszestwo
przed przedwczesnym bezporednim wprowadzeniem w zawie kwestie narodowociowe, co tylko
powoduje, e modzie staje si przemdrza i co zaciera granice poczucia kompetencji". Dla
utworzenia pokoju w konfliktach modzieowych i zatargach naleaoby si trzyma nastpujcych
wytycznych:
1. Naleaoby najpierw owietli te przyzwyczajenia i rysy charakteru, z ktrych wynika nawet
przy najmniejszej rnicy zda i najdrobniejszym starciu si wzajemnych interesw gona ktnia i
nieprzyja.
2. Naley wykaza, e podobnie jak przy saneczkowaniu nie ten jest bohaterem, ktry zupenie
niezgrabnie zderza si z obcymi saneczkami, ale ten, ktry zachowuje przytomno umysu i,
panujc
nad sob, naleycie wymija swymi saneczkami, tak te w stosunku z ludmi jest to tylko oznak
saboci, niezrcznoci i braku kontroli nad sob, jeeli kto co chwil popada w stan wojenny z
otoczeniem.
3. Przy ocenianiu i rozwizywaniu konfliktw niechaj dorosy przede wszystkim troszczy si o to,
by sam zachowa spokj i nie da si wcign w afekt modych. Niech zbada okolicznoci,
poprzedzajce dany wypadek zatargu i ju sposobem stawiania pyta niech wdraa modzie do
obiektywnej oceny: Wyrok powinien zapa przy wspudziale powanionych, co najmniej jednak
za
ich zgod. Na koniec naleaoby owietli kwesti, jak zapobiec powtrzeniu si wypadku. W
internatach z ogrodami naleaoby przydziela wasno z prawami drogowymi, wanie eby
wykorzysta wynikajce std liczne konflikty jako wiczenie do sprawiedliwych zaagodze.
4. Naley sobie wbi nastpujce zasady zaatwiania konfliktw:
a) Kto chce uwydatni wasne interesy w stosunku do powanych interesw przeciwnych, musi
zainteresowa
si jakim yczeniem, prawem albo interesem strony przeciwnej drog natychmiastowej ofiary albo
przyrzeczenia. W ten sposb wzmacnia si idea prawa w ogle. Pokazujemy wtedy, e walczymy w
imi prawa a nie w imi naszego prawa.
b) Z powodu naruszenia poczucia godnoci wasnej wywizuj si o wiele powaniejsze konflikty
anieli z powodu naruszenia interesw. Kto wic czy to przez jak krytyk, czy danie i zaalenie
atakuje poczucie godnoci wasnej osoby drugiej albo grupy, musi da jak przeciwwag honoru
albo sympatii, co uatwia drugiej stronie ustpstwo. Naleyte potraktowanie obcej ambicji jest
powanym rozdziaem w kwestii zapobiegania zatargom i tworzenia pokoju.
c) adnego sporu nie mona ukoczy, jeeli szuka si winy tylko po stronie przeciwnej i
wypiera si wasnych grzechw i niedorzecznoci.
69
d) Wspaniaomylno tj. wyniesienie si ponad ambicj wasn, swobodne poszanowanie
obcych praw i trudnoci, ofiara na korzy interesw obcych, zrzeczenie si drobnostkowego
wyzyskiwania wszelkich przywilejw wasnego stanowiska jest pocztkiem wszelkiego
porozumienia.
Wspaniaomylno zalicza si do dziedziny mstwa, gotowego na wszystko a skierowana jest
jednak
w kierunku pokoju. Dlatego te odwaga ta nazywa si wielka.
f) Zapobieganie konfliktom i tworzenie pokoju zaley przede wszystkim od tonu, w ktrym
utrzymana
jest krytyka i od obrony wasnej. Nigdzie wiczenie o panowaniu nad sob nie ma tak obszernego i
wanego pola do popisu, jak przy opanowywaniu sapicego wzburzenia i haaliwego uwydatniania
swego znaczenia. W ten sposb bowiem chtnie bronimy naszych
domniemanych albo rzeczywistych praw a kad inn ocen albo kady inny wyrok w sprawie

obiektu
sporu odrzucamy z gry jako zupenie nieuzasadniony i niemoliwy do utrzymania.
6. Nadzwyczaj pouczajc rwnie dla modziey dojrzalszej jest historia walk klasowych w Anglii
tzn.
rozwoju istoty rozejmu, regulujcego stosunki pracy w przemyle. Odnone przykady pokojowego
zaatwienia i regulowania powanych konfliktw na tle interesw s nadzwyczaj interesujce, maj
one jednak by tylko przykadami wasnego osobistego wiczenia woli i inteligencji w
rozwizywaniu
konfliktw.
Modzieczy instynkt walki.
Dla zgbienia pedagogicznego rozwaania nad problemem omawianym niech posuy ksika
genewskiego pedagoga P. Boveta Instynkt walki" (Der Kampfinstinkt). Autor wykazuje tam, jak
mona powoli gboko zakorzeniony instynkt walki modziey mskiej cywilizowa i uspoecznia
a to
w ten sposb, e instynkt ten stawiamy na usugach ideaw chrzecijaskich. Ale chodzi nie tylko
o
t sublimacj. Chodzi jeszcze o to, by oczyci tak zwan walk o dobr spraw" od
odziedziczonych wojowniczych nastrojw i skonnoci t. zn. od wszelkich takich alegorii jak
zabijanie,
upokarzanie, zranienie, ktre obarczaj jeszcze cay nasz jzyk a stamtd przerzucaj si na ton
naszej
polemiki. Nie wiecie jakiego ducha jestecie". Te sowa odnosz si do nas wszystkich,
gdziekolwiek
w szale walki" dla dobrej sprawy niewiadomie odczuwamy, mwimy i piszemy w sposb
indiaski i
nie mylimy o tym, e niezwykej zawioci nowoczesnych konfliktw ludzkich nie da si
rozwiza
metodami miecza a rwnie nie bystroci duchow.
Surowoci rzeczowego konstatowania i surowoci wojowniczej t. zn. woli do niszczenia oraz
kaleczenia osb nie wolno utosamia. Zreszt przy koniecznym wychowywaniu instynktu walki
modziey naley postpowa ostronie, eby nie wytworzy faszywej i przedwczenie dojrzaej
agodnoci, ktra mogaby prowadzi wprost do braku charakteru. Nie wolno zapomina, e pewna
silna fizyczna samodzielno w wieku modzieczym jest nie tylko wyrazem instynktu walki ale
take
charakteru, ktry jest zgodny sam ze sob i ktrego dlatego nie naley zniechca. W bijatykach
chopicych tkwi czsto duo etyki a kto nie by dzielnym Indianinem, nie bdzie rwnie
konsekwentnym gentlemanem.
Nie chodzi wic we wczesnym wieku o to, by walki w zupenoci wykluczy, ale naley dba o to,
eby
je prowadzi po rycersku albo jak si to mwi w czasie szkolnym przyzwoicie".
Nic wtedy nie jest tak wane, jak wyledzenie waciwego momentu, w ktrym mody czowiek
staje
si dojrzaym, by poegna si z chlopicoci i zrozumie wysze formy energii ludzkiej i
samodzielnoci, jak wzajemne zabijanie si. Chodzi o moment, kiedy potrafi zrozumie, e
prawdziwy
mczyzna powinien zawsze czu si twrc pastwa, twrc pomostu, twrc spoistoci i
stosownie
do tego powinien dopatrywa si wiczenia wasnej prawdziwej godnoci na przykadach tworzenia
pokoju a nie na niegustownym poddawaniu si afektom i motorycznym wybuchom. Nie znam
70
lepszego przykadu antymilitarnego wychowania modziey w tym sensie od tego, co powiedziaa
babka Hindenburga swemu siostrzecowi, kiedy ten w lekkomylnym uniesieniu pozwoli si

nakoni
do wyzwania swego kolegi na pojedynek:
Gorzki pierwiastek, gniew, rdo naszej zguby, nie wyda jeszcze nic wielkiego, szlachetnego.
Daj
Boe, eby ten przypadek sta si na cae twoje ycie regu skrajnej ostronoci, szanowania i
szczerej wiernej mioci w stosunku do wszystkich twoich kolegw, nawet do tych, ktrzy walcz
jeszcze ze saboci. Gos mczyzny, zachcajcy ci do agodnoci, mioci i ustpstwa, uwaaj
za
gos samego Boga i suchaj go lepo; kto ci jednak pobudza do czego przeciwnego, tego unikaj".
Krtko mwic dla prawdziwego wychowania pokojowego jest wprowadzanie w znajomo
obcych narodw i midzynarodowych instytucji daleko mniej wane, anieli pokonywanie
wojowniczego ideau mczyzny ze wszystkimi jego faszywymi i zewntrznymi wartociami oraz
pobudzania do praktycznego wiczenia w traktowaniu i rozwizywaniu konfliktw w sposb
dojrzalszy i wicej spoeczny, anieli w zbytecznie podranionej i sapicej samodzielnoci,
uwaanej
jeszcze dzisiaj stosownie do zwyczaju za jedyn msk postaw w yciu.
Psychologiczne zgbienie wychowania pokojowego.
Nowoczesna psychoanaliza, ktrej mona zapewne udowodni wiele omyek, ma t jedn zasug,
e
ponownie zwraca nam uwag na to, jak bezskuteczn jest rzecz, jeeli zwalczamy tylko ostatni
zewntrzny wyraz pewnych gboko-wewntrznych zamtw i mylnych tumacze, dowiadcze
yciowych. Naley raczej mylne tumaczenia starannie prostowa, pokonywa, odpra
wygrowany
afekt swego ja we wszystkich sdach i przyprowadza do porzdku cae wewntrzne
dowiadczenie.
Nie wyobraamy sobie, ile moralnego, ba nerwowego i psychicznego zdrowia zaley od
wychowania
do obiektywnoci oraz jak podstaw zapewniamy sobie przez takie wychowanie take dla
waciwego zrozumienia wszystkiego tego, co zaleca chrzecijastwo oszoomionej sam sob,
optanej i udrczonej jani. Tak samo zwalczania ducha wojowniczego nie mona dokona drog li
tylko samej opozycji przeciwko ostatnim objawom gboko-wewntrznego zamtu i nieadu, ale
tylko
skuteczn ortopedi: politycznego sdu, zniszczeniem kamstwa, leczeniem krtkowzrocznoci,
odkaaniem wspomnie historycznych. W tym sensie nasze zwalczanie wojny musi si dokonywa
daleko wicej z zewntrz na wewntrz. To, co powiedziano, dotyczy w szczeglny sposb
odpowiedzialnoci szkoy za wychowanie w kierunku porozumienia midzynarodowego:
wychowanie
do obiektywnoci, sprostowanie faszw historycznych, sprawiedliwo odnonie do odwiecznych
wrogw", wyjanienie kwestii prawnych i sumienia w dziedzinie stosunkw midzynarodowych,
oczyszczenie dowiadcze historycznych wasnego narodu od ressentiments, wiczenie pamici w
tym, co wani zadali ssiadom, oczyszczenie narodowego poczucia honoru (na czym polega honor
narodowy?), stwierdzanie rnicy pomidzy uporzdkowan a nieuporzdkowan mioci do
narodu
wasnego. Wszystkie poprzednie wieki chrzecijaskie byy dopiero niemiaym wstpem.
Waciwe
wniknicie prawdy chrzecijaskiej w spoeczno ludzk rozpocznie si dopiero w tym momencie,
kiedy ja polityczna otrzyma chrzest chrzecijaski, zamiast eby dziedzina polityczna pozostaa
rezerwuarem Indian, w ktrym wszystkie gdzie indziej tumione namitnoci mogyby bez
przeszkody
szuka odszkodowania za swe pozostae pokrzywdzenia. Ten ostateczny chrzecijaski chrzest
polityki jest nie tylko dlatego decydujcym, e dalsze trwanie barbarzystwa w stosunkach
midzynarodowych uniemoliwia rwnie uchrzecijanienie ycia prywatnego, ale i dlatego, e to,

co
nazywamy pokonywaniem samego siebie i czego ono wymaga od czowieka naturalnego, mona
tylko tam pozna dokadnie, gdzie chodzi o kolektywnie stopniowan ja, jej zarozumiao,
pewno siebie i jej prymitywne instynkty zwierzcia drapienego.
71
Wielki i may pokj dziecicy.
O ile natkniemy si na typ niestety szeroko rozpowszechniony, ktry nie zna niczego jak tylko swj
wasny bl i swoje wasne prawo i dla ktrego kada narodowa samo krytyka jest zdrad ojczyzny,
to
pytamy si czsto: Jak zachowuj si ci ludzie w konfliktach rodzinnych, jeeli ona mowi albo
m
onie zrobi wymwk z powodu jakiego mylnego pocignicia albo niezaprzeczalnej
odpowiedzialnoci za jakiej niepowodzenie w interesie, polityce albo tak samo odnonie do
rezultatw wychowawczych w pokoju dziecicym. Na pewno tacy ludzie s tam rwnie nieznoni,
chopicy, dziecinni, jak w swych sdach politycznych. Wystpuje wtedy tylko uparta, zamknita w
sobie obrona wasna, obrona wasnej nieomylnoci, wieczne oskaranie obcej podoci przy tym
za obcina si paznokcie albo napina si ze zoci par sznurw do butw. Podobnie, jeeli dojdzie
do konfliktu pomidzy rodzin wasn a obc, albo jeeli zrywa si z kim stosunki przyjacielskie
co
dzieje si bardzo czsto. Bo ci ludzie ze swym silnie napuszonym poczuciem wasnym nie mog
utrzyma pokoju, zawsze bd obraali i zawsze si czu obraonymi, zaniedbanymi i
niezrozumianymi. Tam nie ma obiektywnoci, nigdy w takim wypadku m nie stanie w stosunku
do
swej ony po stronie wrogw, nigdy ona w stosunku do ma nie wemie motyww i stanu
prawnego strony przeciwnej w obron, nie, ona dolewa nieustannie i bez skrupuw oliwy do ognia
a
obydwaj odpiewuj duet o podoci innych. Wojna wiatowa spotgowaa ten stan psychiczny
dorosych w nieskoczono; propaganda, kamstwa zapdziy ich do bazestwa. Wynikn wic z
tego draliwy stan rzeczy, e wszyscy ci ludzie, ktrzy we wzajemnym ludzkim ocenianiu stanli
zupenie na poziomie pokoju dziecicego, czsto nawet poniej, maj swe wasne dzieci
wyprowadza i wychowa z pokoju dziecicego. Jak daleko jeszcze do dojrzaoci, obiektywnoci,
samokrytycyzmu, wspaniaomylnoci, sprawiedliwoci?
Nie wiecie, jakiego ducha jestecie", powiada ewangelia. Mona czasem ludzi, ktrzy naprawd
nie
wiedz, jakim duchem oddychaj ich sdy polityczne i jak niczym nie rni si od dziecinnoci ich
dzieci i chopicoci ich chopcw w ten sposb przywoa do przytomnoci, e przedstawi si
im
ich wychowawcz odpowiedzialno, jaka spoczywa na nich. Ojciec ma naprawd olbrzymi
pastwowo-pedagogiczn odpowiedzialno w stosunku do swego syna. Obywatelsko-pastwowy
sposb mylenia i zdolno nie polega bowiem w adnym wypadku tylko na oglnej i abstrakcyjnej
gotowoci podporzdkowania si interesowi oglnemu, ale przede wszystkim na wiczeniu
podtrzymywania spoecznoci ludzkiej wrd silnych kontrastw, temperamentw, przekona i
interesw. Pastwo jest czym wicej anieli sam tylko spoecznoci. Nie jest to sztuk, y w
zgodzie z tymi, ktrzy s tego samego zdania, interesu i tej samej istoty. Pastwo jest syntez
kontrastw, dlatego wymaga ona wczesnego wiczenia w sprawiedliwym traktowaniu inaczej
nastawionej woli i istoty, przeciwnych tradycji i wrogich interesw. Tylko ten, ktry nauczy si by
ludzkim, obiektywnym i krytycznym w stosunku do siebie samego i nauczy si strzec stanowczo i
po
rycersku jednoci przed rozamem, potrafi te utrzyma pokj z wasnymi i podobnie
usposobionymi.
Nie ma niezawodnej mioci bliniego bez mioci wroga, bo pomidzy najbliszymi i najbliej
spokrewnionymi ludmi rozwieraj si nagle przepacie na tle interesw, przekona, sytuacji

prawnych, ktre nastpnie wszystko rozrywaj, jeeli obydwie strony nie nauczyy si
wysuchiwania i
znoszenia z szacunkiem przeciwnych przekona i dnoci. Wanie dlatego patrioci, ktrzy w
ocenie
interesw i praw ssiadw utrzymuj si na poziomie chopcw, zgin bez ratunku wskutek samo
rozszarpania si.
Ojciec, ktry traktuje powanie oznaczone zadanie i synowi swemu chce pospieszy z rad w
konflikcie z kolegami albo ssiadami i wyprowadzi go z upartego d wzburzonego samopoczucia,
musi
72
koniecznie przy takim wgbianiu si w centralne polityczne zadanie samowychowania zarumieni
si
na myl o sposobie, jak on sam dotd przy stole familijnym ocenia wszystko, co byo inaczej,
anieli u
Mullerw i co odwayo si wyznawa i wprowadza w czyn otwarty antagonizm do Mullerw.
Dlatego to nie mona dosy czsto powtarza, e ten ojciec albo nauczyciel, ktry jako katolik
broni
protestantw przed szyderstwami, albo ktry jako Niemiec przestrzega skrupulatnie
sprawiedliwoci
w stosunku do ydw, albo jako Prusak uczy swych chopcw i swe dziewczta wyrozumiaoci
dla
cierpie Polakw w czasie zaborw i wyrabia zrozumienie polskiej oceny zakrelenia granic na
wschodzie, albo zapatruje si obiektywnie na francusk potrzeb bezpieczestwa albo zobowizuje
sw mod generacj, by w obliczu prawdy rzucaa bro, chociaby nawet ta prawda bya sprzeczn
z
naszymi ambicjami i interesami e taki wychowawca do sprawiedliwoci dziaa rwnoczenie w
interesie ojczyzny. Wychowuje on bowiem obywateli, zdolnych do patrzenia ponad warstw
rodow i
spoeczn, ponad parti i sekt i zdolnych do nieustannego tworzenia pokoju pomidzy tymi, ktrzy
wskutek rzeczowych sprzecznoci popadaj w niebezpieczestwo, by zapomnie wobec wieloci o
jednoci, wobec ktliwoci grup na tle interesw i grup spoecznych na tle przekona, o ojczynie,
ktra nawouje czci do caoci.
WYCHOWANIE DO RZECZOWOCI W WALCE POLITYCZNEJ.
Podranienie osobiste.
Razu pewnego zapytaem w klasie mniej wicej jedenastoletnich chopcw i dziewczt: Dlaczego
to
tak trudno piewa na lekcji piewu drugi gos?" Pewna dziewczynka odpowiedziaa: Poniewa
wpada si zawsze w inny gos, syszany obok siebie." Oglna zgoda. Wtedy zapytaem dalej:
Dlaczego to tak trudno, by przy sprzeczkach nie straci spokoju i nie popa w podniecenie?"
Jeden z
chopcw odpowiedzia: Poniewa czowiek wpada zawsze w inn tonacj syszan obok siebie."
Wszystkie dzieci popatrzyy na mnie ze znanym mdrym wyrazem twarzy, ktry oznacza, e
wymieniono ywe dowiadczenie. Wspomniana tu zaleno naszego zachowania si od przykadu
osoby drugiej, albo jego tonacji, albo te od tego, co on kiedy gdzie o nas powiedzia albo mia
powiedzie, jest bardzo wielka. Ale tylko nieliczne jednostki dochodz do potrzebnej jasnoci o
sobie
samym, odczuwaj potrzebny wstyd nad samym sob i panuj dostatecznie nad samym sob, aeby
si stanowczo uwolni od takiej zalenoci. Dlatego powiedzia murzyn Booker Washington, wielki
wychowawca swej wasnej rasy: Postpowa wspaniaomylnie, jeeli drugi postpuje
drobiazgowo,
pozosta przyzwoitym, jeeli drugi jest nieprzyzwoitym, zachowa spokj, jeeli drugi w oburzeniu
gestykuluje, to tylko dowd charakteru. By gentlemanem wrd gentlemanw to nie jest sztuka."

Kazanie na grze ze sowami: Bogosawcie tym, ktrzy wam zorzecz, czycie dobrze tym,
ktrzy
was nienawidz", zda przecie rwnie tylko do tego, by uniezaleni czowieka cakiem od
przykadu swego bliniego uczyni go tak niezalenym, eby by zdolnym, by w konkretnym
wypadku przeladowania albo obmowy odpowiedzie przeciwiestwem. Kto kiedy prbowa
wywiadczy czowiekowi, o ktrym wiedzia, e rozpowszechnia o nim zoliw obmow, w
ukryciu
jak pomoc albo grzeczno, ten ma pewne pojcie o tym, co oznacza wolno wewntrzna" i e
istnieje jeszcze wiat wyszy od tego, w ktrym koty parskaj a psy szczekaj i odszczekuj.
Nauka chrzecijaska: Nie sprzeciwiajcie si zemu, nie chce w zupenoci powiedzie, e mamy
zezwoli bezbronnie na panoszenie si zego. adna potga wiata nigdy tak nie waczya ze zem
jak
chrzecijastwo. Nie, chodzi o sposb mylenia, na podstawie ktrego mamy walczy i
przeciwstawia si. Mamy zemu przeciwstawia si nie tylko pozornie i zewntrznie, ale
rzeczywicie
i prawdziwie tzn. nie wpuci go rwnie w siebie samych, nie naladowa a tym samym podwaja
73
go. To, co ze mona ze skutkiem zwalcza tylko przeciwiestwem jego samego, mona wobec
niego
by silnym tylko o tyle, o ile nie dopucimy do zaraenia si przez niego. Dlatego powinnimy je
zwalcza zupenie rzeczowo, bez osobistego podenerwowania i mciwoci, bez nienawici i
szorstkiej
namitnoci. Mamy, zanim si przeciwstawimy albo przystpimy do dziaania, najpierw uwolni si
cakowicie od wszelkich wrae, pochodzcych z twarzy albo przykadu innego. Mamy
powstrzyma
ten instynktowny odruch, ktrym kada zaatakowana istota yjca reaguje w tak elementarny
sposb, e nawet zabita aba, ukuta szpilk, jeszcze podnosi apk, aeby si broni.
O ile w sensie powyszym uwolnilimy si od wszelkiego podranienia, osobistego rozgoryczenia,
wszelkiej nienawici i wszelkiej chciwoci odpacania, tak e czowiek nie podnosi
si, jak mwi Francuz, na skutek ressentiment tzn. na skutek urazy osobistej, wtedy mona
prowadzi walk najostrzejsz i najbezwzgldniejsz. Bdziemy j wtedy prowadzili rzeczowo a
nawet afekt, w ktrym bdziemy mwili i dziaali, bdzie rzeczowym. Nie bdzie on pochodzi z
niskiej, z rwnowagi wyprowadzonej, mciwej jani, ale bdzie sta ponad osobami i dlatego te
bdzie nieustannie kierowa wszystkimi odnonymi osobami, ponad interesem osobistym ku
rzeczowoci i pozwoli im pozna potg i autorytet wyszego celu, stojcego ponad jani jako
tak,
jej prnociami i wraliwociami.
Mska obiektywno.
Wychwala si chtnie obiektywno mczyzny, porwnujc j z zalenoci kobiety od
wszelkiego
rodzaju odruchw uczucia i zewntrznych wrae.
Tu co si nie zgadza. Mska obiektywno naraona jest co najmniej na takie same wielkie
przeszkody jak obiektywno kobiety z t rnic, e przeszkody te maj inne przyczyny.
Jest to walka mczyzny z mczyzn, rywalizacja o autorytet, wadz i powag, co prawdziw
obiektywno jeszcze dotkliwiej zakca i uniemoliwia, anieli to czyni kobiecy wiat uczu. Nie
pytamy si: Czy to prawda: czy to sprawiedliwe, dobre, ale: czy powiedziaa to strona
przeciwna?
Wtedy ju to nie jest prawd, ani sprawiedliwe, ani dobre i trzeba wyty wszelk si umysu,
aeby
udowodni, e przeciwiestwo jest rzecz dobr. Dzieje si to rzadko cakiem wiadomie o
wiele
czciej zupenie niewiadomie. Psychoanaliza sprowadza oczywicie to, co niewiadome w istocie

rzeczy, do ukrytych motyww seksualnych. W rzeczywistoci ta walka o wadz mczyzny z

mczyzn tkwi tak gboko jak konkurencja seksualna a dokonuje si na cakiem innej
paszczynie,
gdzie chodzi o znaczenie jednostki a nie o utrzymanie rodzaju ludzkiego. Kain i Abel, Saul i Dawid
s
tematami tego prastarego i zawsze nowego dramatu, tego wiecznego mocowania si o stanowisko
uprzywilejowane, o ktre walczy mczyzna z mczyzn, a ktrego oddziaywania przenikaj
czsto
a do najgbszych wytycznych podstaw naszego sdu. Wznioso ponad tymi napreniami,
przeszkodami, niepokojami moliwa jest tylko na wyynie religijnego rozwoju. Bez wychodzcego
std uwolnienia nie dochodz ani charakter ani inteligencja do ostatecznej dojrzaoci i
niezalenoci.
Do zakcenia obiektywnoci na skutek walki mczyzny z mczyzn naley rwnie obawa przed
tym, e pewne okrelone poznanie, wypowiedziane otwarcie, mogoby by wod na myn strony
przeciwnej. Dlatego uchodzi milczenie za taktycznie" waciwsze. Taktyka opanowuje wszystko,
poniewa istnieje niebezpieczestwo wojny" kiedy to nie wolno wsuwa nieprzyjacielowi broni do
rki.
Kiedy w czasie wojny opublikowaem artyku, w ktrym przedstawiem krytyk Konstantyna
Frantza
dotyczc polityki Bismarckowskiej, stawi pewien kolega" wniosek o wszczcie postpowania o
zdrad stanu przeciwko mnie, poniewa moja krytyka ery Bismarckowskiej idzie na rk wrogom
Rzeszy. Czy ta krytyka nie jest moe prawdziw i czy taka prawda nie jest nieodzown dla
wszystkich
74
nowych orientacji narodu niemieckiego i czy przedostanie si takiej krytyki przeszoci za granic
moe wywoa tylko korzystne wraenie o Niemczech tego pytania w ogle nie stawiano.
Tego rodzaju taktyczny lk odpowiada tak bardzo oglnemu stanowi wojennemu w wiecie, e
spotykamy go nawet w koach pacyfistycznych. Tylko nie stwierdza jakiej susznoci po stronie
przeciwnej albo jakiego przeholowania po stronie wasnej! To mogoby sparaliowa si akcji a
po
stronie przeciwnej wywoa okrzyk triumfu. e naley szuka prawdy obiektywnej i
sprawiedliwoci
uniwersalnej i e ich sdy nie mog i nie powinny si kierowa pozytywnymi albo negatywnymi
kaprysami istniejcych grup walczcych, o tym si cakiem zapomina. Przeocz si, e ostatecznie
przecie w caej naszej walce przeciwko rozamowi ludzkiej spoecznoci jestemy skazani
cakowicie
na idee uniwersalne, ktre rzucaj pomosty i oderwane prawdy czstkowe sprowadzaj z powrotem
do caej prawdy. A wic nie lkajcie si obiektywnoci a przede wszystkim wyjdcie raz duchowo z
tego stanu wojennego, z tego prostego sekciarstwa, gdzie uwaa si, e prawda jest zamknita w
obrbie wasnych czterech slupw sekciarstwa.
W naszym wieku rozwin si jeszcze inny czynnik, zakcajcy msk obiektywno, ktry
dawniej
nie mia takiego znaczenia, do niezwykej potgi: Panowanie i odwracanie mylenia przez afekty
kolektywne i schorzenia sdu. Czowiek staje si wtedy ssiadem, powiedzia Nietzsche
niemiao w
Bayreuth, kiedy uwiadomi sobie pord wielkiej jednakowo podnieconej publicznoci teatru ca
ow potg, przy pomocy ktrej t zbiorowo stara si narzuci indywidualnemu odczuwaniu oraz
myleniu, wszelkie odchylenia za potpia jako antyspoeczne. Od tego czasu zbiorowo dosza
przy pomocy demokracji prasy i rnego rodzaju organizacji do niesychanie spotgowanego
znaczenia, ktre usiuje si nieodparcie narzuci chwilow wikszoci jednostce. Czowiek staje
si
ssiadem, klisza staje si wszechmocn, radio i gonik utwierdzaj dyktatur wikszoci, wobec

ktrej kady osobisty i wcale uprawniony protest przechodzi gucho i znika bezwadnie w nicoci.
Czy kto zdaje sobie spraw z tego, co to wszystko bdzie oznaczao dla kultury mskiej
obiektywnoci i ju oznacza? Czy bdzie jeszcze istniaa logika oraz naukowe rozumowanie albo
ju
tylko twarda przewaga kolektywnie pojmowanych atwo uchwytnych celowoci? Naley
obserwowa
to niebezpieczestwo w caej grocej wielkoci tam, gdzie chodzi o dyskusj nad kwesti winy
wojny. Kto tu mwi prawd, ba nawet chce tylko myle do koca, staje si w Niemczech
politycznie
niemoliwym, nawet najblisza rodzina wyrzuca go. Inteligencj socjalizuje i polityzuje si, nie
kieruje
si ona ju prawami logiki i metodami naukowego badania, ale brutalnymi instynktami samoobrony
kolektywnego zwierzcia. Dokd to doprowadzi? W apokalipsie jest wszystko powiedziane.
Wychodzc z niej, mona jedynie zrozumie tendencje naszej epoki.
O PEDAGOGICZNE POKIEROWANIE KOLEKTYWNYM ZWIERZCIEM.
Dyktatura masy.
W apokalipsie przepowiedziano czasy kolektywnego zwierzcia, kiedy czowiek bdzie nosi
znami
zwierzcia na czole i rku, t. zn. kiedy duchowo i praktycznie stanie si kompletnym niewolnikiem
oderwanej od Boga spoecznoci. Dlatego grozi tam wszdzie trzeci anio wszystkim, ktrzy
pozwol
si do tego stopnia zniewoli, e wychyl puchar wina gniewu Boga a do dna. Nie ulega
wtpliwoci,
e zbliamy si do takich czasw i e wszyscy, ktrzy chcieliby si przeciwstawi takiemu
panowaniu
zwierzcia kolektywnego, nie mog zbyt wczenie rozpocz z rozwijaniem si przeciwnych w
modszej generacji. Kada ludzka spoeczno musi zgin, o ile tam i z powrotem pynca fala
gupoty mas nie natrafi na swj amacz fal. Chodzi tu mianowicie o ludzi, ktrzy stoj twardo jak
skaa
na kotwicy odwiecznych prawd i pewnoci i na ktrych z tego powodu magnetyzm mas nie ma
adnego wpywu, podobnie jak kompas na okrcie, ktry jest otoczony mas izolacyjn, aeby
75
zapobiec odchyleniom jego igy wskutek prdw magnetycznych, wywoanych stalowymi pytami
kaduba okrtu. Wielki pedagog epoki odrodzenia, Vittorino da Feltre, powiedzia: wiat
potrzebuje
przede wszystkim takich ludzi, u ktrych wieczne zasady prawdziwoci i susznoci s stae jak
skaa.
Ten cel wychowawczy potrzebny jest o wiele wicej anieli kiedy naszemu demokratycznemu
wiekowi". O ile tak zwana opinia publiczna nie ma tylko doprowadzi do dyktatury trzody baranw
i
do nieograniczonego wyrazu panowania nierozumnych, najgoniejszych krzykaczy i ich
bezmylnego
orszaku, to potrzeba jej koniecznie a to wanie jej przeciwwagi ludzi, ktrzy wobec celw
doczesnych podkrel wieczne zasady ludzkiej spoecznoci a wobec ograniczonej mzgownicy
osobicie zainteresowanych podkrel daleko patrzce rozwaania wielkiej mzgownicy,
obejmujcej
przeszo, teraniejszo i przyszo. W tym sensie powiada australijski autor zastanowienia
godnej
ksiki o Democracy and Charakter Reverend Stephan, e bez zupenie nowego mstwa, bez
gboko uzasadnionej niezalenoci osobistego charakteru rozwj demokratyczny musi
doprowadzi
do najgorszego wyrodzenia si. Potrzebowalimy szerszego wyjanienia pojcia zdrajcy:

Czowiek, ktry w sprawach zej sawy idzie z tumem, ktry przyklaskuje rezolucji komitetu,
poniewa jego skrupuy wydaj mu si fantastyczne; polityk, ktry nastawia ucho zawsze w stron
masy; obywatel, ktry nieomylnie zawsze popiera spraw, bdc wanie popularn to s
tchrze
i zdrajcy nowej ery!
Jak mona wic uwydatni wytknicie takich celw w wychowaniu nowoczesnej modziey?
Jest rzecz dziwn, e w caej nowszej pedagogice socjalnej nie spotykamy w ogle takiego
pytania. A
przecie nie chodzi jedynie o to, jak powiada Schleiermacher, by jednostk wrobi w
spoeczno",
ale rwnie, by j wydoby ze spoecznoci, uczyni j samodzieln i krytyczn w stosunku do
spoecznoci. Nie potrzeba nam wic jedynie wychowania socjalnego, ale rwnie
antysocjalnego,
tzn. wychowania, ktre by potrafio od pocztku zwalcza poddawanie si otoczeniu, wiadczce o
braku charakteru, socjaln Mimicry, nierozumne wspdziaanie z innymi, obaw przed
zwierzciem kolektywnym.
Samodzielno wobec wpyww socjalnych.
Chopcw mona najlepiej wychowa tam, gdzie ich najsilniejsze popdy i interesy s najwicej
zaangaowane: Istnieje okres w modoci, kiedy rodzina traci sw wadz i kiedy koleestwo ze
wszystkimi swymi pokusami, pojciami o honorze, wpywami zdobywa panowanie nad jednostk.
Wiele niebezpieczestw seksualnych jest tylko wynikiem zakaenia kolektywnego, wiele kamstw
zostaje spowodowanych chci imponowania kolegom albo dostosowania si do ich poziomu i
sdowania. Ten okres najsilniejszego rozwoju popdw socjalnych, gdzie rwnie pojcie honoru
nie
jest niczym osobistym, jak niewolnicze poddawanie si wartociom kolektywnym, ma t swoist
wan funkcj, e stara si uzgodni wysoko rozwinit dno do samodzielnoci dorastajcego z
koniecznoci spoecznoci. Przynosi on ale rwnie niezwyke niebezpieczestwa. O ile chcemy
zwalcza takie niebezpieczestwa, to nie wolno prawi z zewntrz kaza o rzeczach, ktre modego
czowieka wewntrz nie interesuj, ale trzeba si zr z jego wasnymi skonnociami. Trzeba wic
w
takim wypadku zmobilizowa denia do emancypacji, mskoci, do siy i wszystko tumaczy na
taki
jzyk. Do tego potrzeba (tak samo przy nauce religii, jeeli objaniamy modlitw w. Pawa: Nie
bdcie niewolnikami ludzi), by uzmysowi modym ludziom, w jakim stopniu wszyscy i zawsze
popadamy, zamiast dy do samodzielnoci, w zalenoci od innych czy to przez ducha
solidarnoci,
czy te ducha klasowoci, albo obce urgania, obce groby albo wykluczenie. Jak ciko to jest
wystpi w obronie kolegi zasdzonego przez opini klasow albo wstawi si po rycersku za
koleg
76
klasowym ydem, traktowanym z pogard przez swych kolegw. Seneka powiedzia: Zawsze,
kiedy
byem w towarzystwie, wrciem w gorszym stanie." To naleaoby wyjani drog apelu do
samopoznania:
Jak tajemnicza dno do dostosowania si do pewnego milieu prowadzi ju do pewnej
lekkiej zdrady wasnych wartoci i sdw; jak mao jest mczyzn, ktrzy w obecnoci kobiet
wieckich przyznawaj? si do przekona duchowych; ile przyjani i wykwintnoci porzucamy,
aeby
tylko dobrze zabawi pewne okrelone towarzystwo; jak chtnie czowiek yje w sposb nie bardzo
waciwy, ponad swj waciwy stan, aeby tylko uchodzi w sferze nieco wyszej za rwnego; jak
wielka jest potga prnoci, ukrywajca si za naszymi sowami i relacjami; jak mao ludzi
pozostaje

pod tym wzgldem zupenie prostymi tzn. zupenie bez chci spoecznego przypodobania si itd.
itd.
Wszystko, co nazywamy zdrad i co odgrywa bardzo wan rol w yciu, polega rwnie na
przemocy
obecnych nad nieobecnymi: Zanim kur zapieje, po trzykro si mnie wyprzesz."
Prac wrd haasu i rozmw albo w poczekalni mona zaproponowa jako pewnego rodzaju
symboliczne wiczenie charakteru. Chodzi tu o przyzwyczajenie si do wykonywania swojego
zadania,
nie troszczc si o szmery i rozmowy z prawej i lewej strony. Cokolwiek by si mwio podaj
tylko w gr powiada Wergiliusz do Dantego, kiedy ten przy wznoszeniu si do wyszej
doskonaoci chce podsuchiwa szepty jednostek bez charakteru. Takie sowa i obrazy mog
wywoa we wraliwym okresie modoci czsto silne podniety. Chcielibymy tutaj tylko zwrci
uwag na nadzwyczaj wane zadanie nowoczesnego tworzenia charakterw, zadanie, majce
rwnie dla kierownikw organizacji modzieowych nadzwyczajne znaczenie, jeeli ycie w
organizacji, ktre powinno odpowiednio ocenia charakter, samo znowu nie ma si sta
niebezpieczestwem dla charakteru.
PRZECIENIE, DZIECI NERWOWE I WYBR ZAWODU.
Skargi rodzicw.
Pewna matka pisze do mnie:
Mam wielkie zmartwienie z moim chopcem, ktry bdzie musia moe stacza tak cik wak
ze
sob, jak ja to czyniam przez cae ycie. U mczyzny zjawisko to jest jednak jeszcze o wiele
wicej
skomplikowane, przecie on musi stawi czoo yciu. Wczoraj wieczorem chopak popad w taki
pacz
spazmatyczny, jak tego jeszcze nigdy nie widziaam; zarcza mi prawie, e nigdy w yciu do
niczego
nie dojdzie a nam sprawia przecie tylko kopoty. Nastpnie zacz si zwierza i opowiada mi,
jakie
go w szkole czsto opanowuje uczucie nieumiejtnoci a wtedy tok jego mylenia jest jakby
sparaliowany. Opowiada to wszystko wzruszajco dziecinnie (wtedy co si we mnie trzsie"), ja
go
tak dobrze zrozumiaam i zaraz wiedziaam, co go wzrusza. Nastpnie po paczu by do tego stopnia
wyczerpany, e bez posiku pooy si spa. Napad ten zosta spowodowany zadaniem
matematycznym, ktre przerabia z moim mem. Najwikszym bdem jest to, e nasz program
szkolny jest po prostu niezrozumiay, dzieci s zanadto przecione a wtedy dziecko tak wraliwe
czuje si po prostu pokonane."
Wypadek, ktry tu opisano, powtarza si o wiele czciej anieli si przypuszcza. Tylko e rodzice
nie
zawsze s tak czujni i rozwani i nie zawsze wykazuj tak wan wyrozumiao dla stanu ich
dziecka,
jak to tu miao miejsce. Zwykle te biedne dzieci smaga si nielitociwie batem ojcowskiej ambicji
poprzez tok ksztacenia, przekraczajcy po prostu ich siy nerwowe i intelektualne. Miayby one
bardzo cenne moralne dary, rwnie i odpowiedni rozum dla pokonywania prostszych zada.
Ale
usiuje si je za kad cen utrzyma we wasnej warstwie spoecznej, nie chce si mie dzieci
zdeklasowanych, przeciwnie, yczono by sobie, by wasny potomek wzbi si nawet na poziom
wyszej warstwy spoecznej, a co si zbyt czsto osiga, to zupene zaamanie nerwowe,
77
nagromadzenie i zakorzenienie przygnbie, przechodzcych ostatecznie w nieuleczalne poczucie
mniejszej wartoci. Takich biednych ludzi wlecze si nastpnie przy pomocy rnego rodzaju
protekcji

mozolnie poprzez ycie. Pozostaj oni przez cale ycie nieszczliwymi, ich intelekt jest tak samo
zrujnowany jak wiadomo siebie, zawodz oni we wszelkich dziedzinach i nie yj dugo.
Jak si uchroni przeciwko przecieniu.
Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e nasz nowoczesny tok pracy szkolnej stawia niejednej
mzgownicy za wielkie wymagania. Mona si przy pomocy konsekwentnego lenistwa i zacitego
oporu uchroni przeciwko temu, a to w ten sposb, e czowiek pozwala si niejako transportowa
poprzez rne klasy, podobnie jak w wielkim spichlerzu zboa wyciga i toczy si worek z mk z
jednego pitra na drugie. Tak pozwoliem si i ja na skutek instynktu ocalenia duchowego cign i
toczy przez gimnazjum, byem zawsze ostatnim. Wobec caej szkoy nastpnie odczytano:
Foerster
znowu potrafi zabezpieczy sobie ostatnie miejsce." Wszyscy miali si na takie powiedzenie, ja
rwnie, no i dalej spaem. Tak utrzymaem si przy zdrowiu, hartowaem swe ciao,
obserwowaem
wiat ptakw i rolin, czytaem to, co byo naprawd interesujce i spogldaem na przechodzce
obok mnie ycie szkolne jak podrny, ktry jedzc obiad spoglda na dworcu na pocig
przejedajcy na dwie godziny przed jego pocigiem. Dwa lata przed matur dostalimy
nauczyciela,
ktry potrafi mnie zapali dla staroytnoci. Wtedy zabraem si do pracy, majc gow wypoczt
i
wszystko nadrobiem. W matematyk jednak nie wdawaem si bliej, ale pozwoliem si dalej
przepycha, zamiast tego czytaem Brehmsa ycie zwierzt, pielgnowaem koty, oswajaem ptaki i
zapisaem si na czonka klubu wiolarskiego Fryderyk-Wilhelm. Wszystkim rodzicom polecam
to
samo, jeeli maj dzieci, ktrym jaki przedmiot nadwyra mzg i nerwy. Tym samym nie
chciabym
powiedzie, e naley uprawia tylko to, co sprawia przyjemno nie, przeciwnie. Jednak
rodzice
powinni mie delikatne uszy i bystre oczy, jeeli chodzi o taki wypadek, jak powyej
przedstawiono.
Wtedy naley usun na bok wszelk ambicj i bardzo dokadnie obserwowa, czy dziecko bez
szwanku na zdrowiu mona przedosta przez szko wyej opisan metod poowicznego wysiku i
czy to w ogle jest wskazane. Znaczy to, czy s wystarczajce, uzdolnienia i zainteresowania, ktre
by
opacay taki wysiek, aeby mimo wszystko trzyma otwart moliwo dostpu do zawodw
intelektualnych i prac wyej kwalifikowanych. O ile jednak wystpi nerwowe zaburzenia i
przygnbienia, naley natychmiast przerwa i nastawi si na zupenie inny tok ycia. Aeby
stworzy
moliwie spokojn atmosfer dla odnonej decyzji, naleaoby z takim chopcem pomwi zupenie
otwarcie:
Nie chcemy ci absolutnie zmusza, by skoczy gimnazjum i uniwersytet. Nie potrzebujesz
sobie
jednak wcale wyobraa, e o ile nie czujesz si na siach sprostania takim wymaganiom, rozum
twj
jest rozumem drugiej kategorii. Chodzi tu tylko o rozum szkolny, ktry mona nazwa rwnie
rozumem ubocznym, w odrnieniu od rozumu gwnego, ktrego zbyt czsto brak
intelektualistom". Sprbuj, czy uda ci si, bez naraania na niebezpieczestwo swego zdrowia,
pokona te rzeczy o ile ci si nie uda, to znaleziemy dla ciebie inn drog ycia."
Taki rzut oka na wybieg i taka trafno oceny wartoci zabezpiecza przed depresj samopoczucia,
pochodzc z przeceniania wyej dyplomowanego toku ksztacenia i zapobiega rwnie
przygnbieniu uczucia, mogcego powsta na podstawie uczucia nieodmiennych decyzyj.
Wysoka nerwowo u uczniw wyszych zakadw ksztacenia.
Co jednak wtedy, jeeli chopak naprawd coraz silniej odczuwa, e nie dors wymaganiom

intelektualnym, ktre nakada dzisiejsza wysza szkoa na modego czowieka?

78
W takim wypadku mona rodzicom tylko usilnie poradzi, by chopca na czas wycignli z caego
tak
zwanego wyszego toku ksztacenia i pozwolili mu obra zawd zupenie prosty, o ile to tylko
moliwe, poczony ze staym obcowaniem z natur: rolnictwo, ogrodnictwo, pszczelnictwo,
rzemioso, rzemioso artystyczne, introligatorstwo, ba nawet handel owocami i jarzynami itd. Znam
wiele przykadw (take w dziedzinie handlu), gdzie nerwowo bardzo zagroone i zdrowotnie sabe
dzieci drog takiego wyboru stay si zdrowymi, silnymi i szczliwymi a swym rodzicom
trzykrotnie
bogosawili. Moe to dla niejednych prnych i ambitnych rodzicw zbyt twardy orzech. Nie
mona
im jednak powiedzie dosy wyranie, e szczeglnie dla nerwowo sabych dzieci, u ktrych
stwierdzi
si niedwuznacznie niekorzystny wpyw pracy umysowej i depresj, spowodowan
niepowodzeniami, smaganie poprzez wysze kursy ksztacenia jest po prostu zdrowotn, duchow i
moraln ruin i doprowadzi na pewno kiedy w yciu zawodowym i maeskim do zaamania, o
ile
zaamanie to nie nastpio ju przedtem i w formie samobjstwa, nieustannej onanii (jako
rekompensata za absolutny brak radoci) nie dokona sdu, samozniweczenia.
Wolne wejcie dla intelektualnie uzdolnionych wolne zejcie dla inaczej uzdolnionych.
Wolna droga dla dzielnego" jest hasem, za ktrym kryje si na pewno niejedno uzasadnione
yczenie uatwienia wyszych tokw ksztacenia szczeglnie uzdolnionym dzieciom z ludu.
Niestety
dochodzono w tej dziedzinie nieustannie i nierozumnie do najniebezpieczniejszych przesad. Nie
zwaano, ile innych czynnikw oprcz inteligencji szkolnej jest miarodajnych przy osiganiu
rzeczywistego wyniku owyszym yciu zawodowym. S to czynniki, ktrych nie mona sobie
przyswoi z dzi na jutro, ale ktre potrzebuj generacyj. Niejedno nerwowe obcienie pochodzi
od
rodzicw, ktrzy przez swe wasne ambitne rodziny zostali li tylko na podstawie pewnej inteligencji
szkolnej przedwczenie wpdzeni w zawody wysze i przeywali zbyt pno wszelkie wewntrzne
i
zewntrzne trudnoci, jakie naleao przy tym pokona. Trudnoci te z roku na rok si wzmagay i
wyczerpay ich si nerwow.
Jakikolwiek jest waciwy stan rzeczy wejciu szczeglnie uzdolnionych elementw ze sfery
prostej
pracy powinno odpowiada podobnie uatwione zejcie tych, ktrzy nale do wyszych warstw i
ktrzy zupenie nie pragn skomplikowanej pracy umysowej. W tej dziedzinie czuj si chorymi i
zupenie nieszczliwymi a byliby szczliwymi, gdyby im mona zabezpieczy prost skromn
prac
yciow. Temu stoi w drodze nieraz marna zaplata i lekcewace traktowanie najprostszej pracy.
Moe wanie taka reemigracja przyczyni si do zmiany tych warunkw. W Ameryce liczne mode
dziewczta, zamiast sta si nauczycielkami, chodz kilka lat do pracy w fabryce, gdzie si je
dobrze
traktuje
i opaca. To samo dotyczy wielu modych mczyzn z wyszych warstw spoecznych, ktrzy u nas
zwikszaliby tylko duchowy proletariat. Tu le jeszcze odogiem wielkie perspektywy dla poradni
zawodowej i ksztacenia zawodowego. Do rodzicw powanie nerwowych dzieci nie mona w
kadym
razie dosy dobitnie zawoa: Odwacie si by mdrymi". Jest rzecz bardzo potrzebn, eby
dzieci,
pod wzgldem intelektualnym mao zdolne, z gry uwalnia od poczucia maowartociowoci i

wykaza im, e chodzi tutaj o inn wartociowo a nie o maowartociowo, ba, e nawet w
dziedzinie zdolnoci mylenia inteligencja szkolna w adnym wypadku nie przedstawia najwyszej
formy uzdolnienia. Powane nerwowe skonnoci mog by poczone nieraz z duchowymi i
moralnymi jakociami najwyszej wartoci. Samo silne zdrowie jest czsto oznak duchowego
ubstwa i zawodzi dlatego w najciszych konfliktach yciowych, kiedy Bg w sabych staje si
silnym".
79
Ile wanych zada czeka tu rwnie mylcych nauczycieli i mylce nauczycielki w dziedzinie
prostowania wartoci" w wieku szkolnym. (Patrz rwnie faszywe haso: mens sana in corpore
sano.) Nowoczesna poradnia zawodowa stoi jeszcze za duo wycznie na usugach tych, ktrzy
chc
si wznie ze wiata prostej pracy do pracy kwalifikowanej. Potrzebujemy ale rwnie pilnie
poradni
zawodowej, poradni dla rodzicw, poradni psychicznej dla tych, ktrzy ze sfery intelektualnie
najwicej zaangaowanej chcieliby odnale z powrotem drog do wszelkich moralnych i
higienicznych bogosawiestw prostej pracy.
Pedagogika murzynw.
Ju sawny wychowawca oswobodzonych niewolnikw w Ameryce, Booker-Washington,
wypowiedzia si na podstawie wasnych dowiadcze przeciwko nierozumnemu pchaniu si do
zawodw intelektualnych i przeciwko przecenianiu intelektualnych rodkw ksztacenia. Uczyni
wszystko, aeby prac rczn postawi znowu na waciwej platformie, co wobec byych
niewolnikw
byo rzecz dosy trudn. Doczeka si jednak pewnego rezultatu, poniewa stara si uprzystpni
pracownikom rcznym takie wyksztacenie, jakie odpowidao ich cakowitej sferze yciowej i
wynikom pracy. Jego zakad ksztacenia murzynw nosi napis: Nie chc zrobi ludzi stolarzami,
ale
stolarzy ludmi".
W zupenie podobnym kierunku dziaa A. Schweitzer w Afryce. Zauwaa w swych
sprawozdaniach
pisanych stamtd, co nastpuje:
Jak wielk prawd jest fakt, e kultura nie rozpoczyna si czytaniem i pisaniem, ale rzemiosem.
Poniewa nie ma tu zupenie rzemielnikw, jaki prawdziwy postp jest niemoliwy. Czarni ucz
si
czyta i pisa, nie przyswajajc sobie rwnoczenie zrcznoci. Z tymi wiadomociami otrzymuj
posady jako sprzedawcy i pisarze i siedz wszdzie w biaych ubraniach. Rzemiosa jednak
naleycie
nie docenia si.
Gdybym ja mia co do powiedzenia, nikomu z czarnych nie byoby wolno si uczy czytania i
pisania,
o ile nie byby on rwnoczenie uczniem jakiego rzemiosa. Nie ma wyksztacenia intelektu bez
rwnoczesnego wyksztacenia zrcznoci. Tylko w ten sposb stwarza si waciw podstaw dla
wznoszenia si. Jak miesznym wydaje mi si, gdy czytam, e Afryk otwarto dla kultury, poniewa
obecnie kolej prowadzi a dotd, samochd dociera a dotd a komunikacja samolotowa ma by
wprowadzona std dotd. Tym jeszcze zupenie niczego nie osignito. Jak czarni stan si
dzielnymi
ludmi? To jest jedynej o co chodzi. Dzielnymi
staj si przez religijn i obyczajow instrukcj i rzemioso. Wszystko inne ma tylko o tyle pewien
sens, o ile stworzono t podstaw."
Normalne i anormalne lenistwo.
Niektrzy rodzice pytali mnie, gdzie waciwie ley gra nica pomidzy normalnym a chorobliwym
lenistwem a niezdolnoci do koncentracji. Odpowied na pytanie o takie granice jest oczywicie
bardzo trudna. Pewien krytyk nowoczesnej patologii powiada, aeby sobie zadrwi z pewnych

przesad: Normaln jest trafna mieszanina wszelkich moliwych patologicznych maowartoci. W

rzeczy samej mona wszdzie wykry maowartoci i patologiczne podkady, o ile tylko komu
zaley
na wykryciu ich. Przy cakowitym ocenianiu czowieka i jego zaszeregowania do normalnych albo
anormalnych, zagroonych i mniej wartociowych nie chodzi tyle o istnienie nawet silnych
chorobliwych skonnoci, jak o rodzaj i si moralnych i duchowych przeciwnikw. Jak Triiper
bardzo
susznie zauwaa, spotykamy czsto u ludzi skonnych do wielkiej nerwowoci moralne i duchowe
siy
80
o najwyszej wartoci. Zdenerwowanie jest czsto znakiem wysokiego moralnego uzdolnienia,
bogatej fantazji i wielkiej siy reakcyjnej, podczas gdy zbyt normalne zachowanie si w
nienormalnych
sytuacjach yciowych wskazuje daleko wicej na nienormaln sabo i braki, anieli nawet
najdzikszy
wybuch temperamentu.
Istnieje wic take cay szereg nerwowych przeszkd, nie bdcych wyrazem chorobliwej
skonnoci
zasadniczej, ktre wic mona bardzo dobrze pokona waciwym oddziaywaniem na dusz,
charakter i wol. Pozornie patologiczny brak zainteresowa mona byo pokona nagle
pobudzeniem
nowego motywu albo zainteresowania. Przypomina mi si jeden wypadek, kiedy to pewien
nauczyciel nagle ocuci ospae ycie umysowe ucznia przez zachcenie go do napisania
wypracowania na temat wycieczki, ktra chopca bardzo interesowaa. W ten sposb wprawi w
ruch
rwnoczenie cay aparat i wzbudzi zaufanie w siebie take przy wykonywaniu innych zada.
Nieraz
jest to znakiem duchowej oryginalnoci i uzdolnienia, jeeli ucze odnosi si do celw szkoy z
tp
obojtnoci. Zadania zawodowe pobudzaj nastpnie nagle wszelkie energie i zdolnoci, podczas
gdy niejeden primus okazuje si w yciu jako cakowicie przytumiony subalternus, ktrego
zainteresowania ambicj szkoln wiadczyy raczej o tpocie anieli bystroci umysu. Tym
samym
nie chciabym jednak nic powiedzie przeciwko tym czcigodnym ludziom.
Nie naley w aden sposb natychmiast skada broni, o ile spotkamy si z podpadajc niechci i
niezdolnoci do pracy szkolnej. Nie kady charakter pokonuje moralne skutki trudnoci w szkole,
naley sprbowa wszystkiego, aeby modych ludzi doprowadzi do pokonywania tych trudnoci.
Rwnie konie podupadaj, jeeli zgadzamy si na ich strach przed skokami wzwy. Depresja
spowodowana niepowodzeniem jest bardzo niebezpieczn i moe zosta zniesion w swych
skutkach
psychicznych tylko powodzeniem na innych terenach, co naley ogldnie umoliwi (muzyka,
sztuka,
sport, praca rczna). Wybr nowej szkoy, nawet nowego kraju, zupenie nowej atmosfery
pobudziy
czsto pice energie do ycia. Znam wypadki, gdzie instytut angielski ocali modych ludzi, ktrzy
w
szkoach niemieckich moralnie i duchowo cakiem utkwili.
Chodzi o to, e naley zwrci uwag rodzicom, i chroniczny brak koncentracji, wzrastajce
nerwowe
zaburzenia, zy sen, zy apetyt powinny uchodzi za znaki ostrzegawcze natury. Maj one zwrci
rodzicom uwag na to, e byoby wskazanym zabra tak modzie na czas ze sfery pracy
intelektualnej i przenie j w sfer pracy, w ktrej nie wymaga si abstrakcyjnej czynnoci

inteligencji. Rodzice, ktrzy zaniedbuj tego z ambicji, ponosz za to w yciu pniejszym

przewanie
surow kar.
O pedagogik inteligencji
Wspczesno nasza jeszcze stanowczo za mao zdaje sobie spraw z tego, e przeadowanie
programw nauczania w szkoach wyszych i seminariach stao si stopniowo nie tylko
rzeczywistym
niebezpieczestwem dla zdrowia i uniwersalnego wyksztacenia modziey, ale przede wszystkim
take samej intelektualnej kultury. Nie ma ju pedagogiki inteligencji. Gwn wytyczn przy
doborze
materiau nauczania i ustalenia jego iloci nie jest ju pytanie: co rozwija energi mylenia, co
ksztaci
naprawd inteligencj, co daje zdolnoci do ujmowania istoty rzeczy nie. Ostatecznie
miarodajnymi s profesorowie uniwersytetu, ktrzy wedug tak zwanego stanu ich wiedzy
fachowej,
ktry w rzeczy samej nie jest stanem, ale gwatownym narastaniem olbrzymiego materiau,
zarzdzaj moliwie daleko posunit ilo zarzdzanej przez nich wiedzy, nie zwaajc zupenie
na
duchow zdolno trawienia uczniw. Cao nazywa si potem potrzebne wyksztacenie oglne".
81
To wyksztacenie oglne jednak jest naszpikowane wiadomociami specjalnymi, ktre przynosz
korzy tylko odnonym specjalistom, podczas gdy ten, ktry ich nie potrzebuje, zapomina na
pewno
wszystko ju cztery tygodnie po maturze i musi wszystko zapomnie, aby umys sta si wolnym
dla
rzeczy waniejszych i pilniejszych.
Czy nie naley si dziwi nad tym, w jakim stopniu brak dzisiaj jeszcze tego, co nazwalimy
powyej
pedagogik inteligencji? Powan sum rozmyla i eksperymentw zuyto na reform nauki
rysunkw jak rwnie na problemy moralno-pedagogiczne. Istnieje take obfita literatura o
dydaktyce poszczeglnych przedmiotw intelektualnych. Histori i geografi wykada si z
wikszym
urozmaiceniem anieli dawniej, ale nawet to urozmaicenie n. p. wniesienie historii sztuki
zwikszyo tylko jeszcze balast wiedzy. Prawie e nikt nie odway si podej do wielkiego i
decydujcego problemu, ktry brzmi: Czy powinno i czy wolno, eby jedynie i wycznie
miarodajnym
dla szkolnych lat inteligencji rzekomy interes przyszych intelektualnych zawodw by jedynym i
dyktatorskim, a wic coraz obszerniejsze przyswajanie sobie martwej wiedzy z rnych dziedzin
wiedzy, albo czy nie byoby dla cakowitego intelektualnego szkolenia, a wic rwnie dla
przygotowania prac naukowych bez porwnania waniejszym pytanie: Jaki rodzaj materiau
ksztaceniowego nadaje si w szczeglniejszy sposb do rozwoju centralnych funkcji inteligencji?
Jak
ogromnych skrele uciliwego materiau naukowego mona by wtedy zaraz dokona! A nawet
jeeli chodzi o same przyswajanie sobie wiadomoci, czy nie miaoby take bardzo wielkiego
znaczenia, by, pomijajc wszelkie zwize pogldy na cao, dokona z pedagogicznego punktu
widzenia wyboru i wybra z rnych dziedzin do dokadniejszego omawiania tylko to, co ma
szczeglnie ywy zwizek z innymi dziedzinami albo te problemami teraniejszoci albo co w
ogle
przedstawia wieczne konflikty ludzkoci w szczeglnie gramatyczny sposb. (Chrzecijastwo i
rzymskie pastwo wiatowe, cesarz i papie, rewolucja francuska, wojna wiatowa.) Przy nauce
pisania zada punktem wyjcia powinny si sta o wiele czciej wiczenia, na mniejsz i wiksz
skal, w referatach obiektywnych w miejsce dawnego przesadnego kultu twrczej

produktywnoci",
dla ktrej urodzia si tylko znikoma mniejszo. Skoncentrowanego obiektywnego oddawania np.
sprawozda albo myli a mianowicie tak, eby to, co tam powiedziano na dwudziestu stronach,
odda tylko na piciu stronach, co do swej wartoci dla szkolenia intelektualnego i karnoci jeszcze
w
ogle dostatecznie nie uwzgldniono. W szkoach angielskich daje si w tym sensie np. zadanie,
eby
z kolonialnego zbioru akt wyszuka istot dla oznaczenia sytuacji i charakterystyki. Zdolno
szybkiego orientowania si w zawiych kwestiach i sytuacjach i zdolno poinformowania innych w
sposb zwizy o stanie rzeczy, jest nie tylko wanym wiczeniem inteligencji. Przygotowaoby ono
rwnie takich modych ludzi, aeby o wszystko, co w nauce skierowanej na rzecz istotna nie moe
by podane, umie poinformowa si samodzielnie albo przy wspudziale innych (w specjalnych
klubach naukowych) a to w szczegach oraz umie postara si o wszelkiego rodzaju informacje
uzupeniajce. To miaoby i t korzy, e nie obcianoby caej klasy wiadomociami potrzebnymi
tylko zawodom specjalnym.
W kadym razie bezporedni kwesti ywotn dla szkolenia inteligencji jest, czy uda si ze szkoy
wyszej, ktra staa si czyst szko wiedzy u to wedug metody katalogu, utworzy intelektualn
szkol przerabiania, by rozwija zdolno wyboru, ujmowania rzeczy istotnej, uczy sztuki
rozumowania i wnioskowania, stosowania, wzajemnego zapadniania poszczeglnych dziedzin
wiedzy. A wanie im ogromniejszy materia si nagromadza a praca specjalna przybiera na
rozmiarach, tym pilniejsz staje si taka zdolno przegldu, uniwersalnoci, syntezy, krytyki,
odrniania tego co ywotne i pouczajce od materii jako takiej i jej niewolniczego nagromadzenia.
82
Nowa pedagogika inteligencji jest jednym z najpowaniejszych i najpilniejszych zada naszego
czasu,
zadanie, ktrego oczywicie nie naley powierza tym, ktrzy sami gin w wieloci. Zadanie to
wymaga natomiast dojrzaego instynktu dla rzeczy naprawd ksztaccych a stosownie do
tego nielitociwego wykluczania wszelkiego martwego materiau. Na pewno wszelkie inteligencje
fachowe bd si buntoway przeciwko takiej operacji i bd mniemay, e modzi ludzie przyjd
teraz na uniwersytet niedostatecznie przygotowanymi. Przekonaj si jednak wnet o tym, e wanie
koncentracja w kierunku wiczenia centralnych funkcji inteligencji i wprowadzenie do
samodzielnego
uzupeniania wiadomociami szczegowymi jest tym, co nie stwarza tak przygotowanemu
czowiekowi w ogle adnych kopotw w wypenianiu luki pomidzy wyksztaceniem oglnym a
wiadomociami fachowymi.
Intelektualne przecienie modziey w szkoach wyszych i seminariach jest w kadym razie w
wielu
krajach tak powanym zem dla zdrowia, wyksztacenia uniwersalnego a take dla rozwoju
zdolnoci
mylenia, e trzeba koniecznie zwrci uwag wszelkich czynnikw odpowiedzialnych na ten
problem.
POST GANDHIEOO A PEDAGOGIKA.
Mamy dzi olbrzymi literatur, pen wskazwek, jak oddziaywa na modzie. Rozumie si, e
modzie wobec tego okopuje si w pozycji obronnej. W literaturze tej najwaniejsza metoda
oddziaywania prawie e cakiem nie dochodzi do gosu. Chodzi mianowicie o poredni metod,
gdzie wychowawca pracuje najpierw sam nad sob, najpierw, aeby si przenie w waciwy stan
wewntrzny, a dalej, aeby pokaza dorastajcym, co czowiek potrafi, jeeli chce a wreszcie, aeby
wykaza ca powag i prawdziwo swego wymagania.
Indianie przeprowadzaj swe konie poprzez najtrudniejsze przeszkody oni chc, chc, chc.
Pewien niemiecki komendant woa na swych rekrutw, jeeli nie przeprowadzili koni przez
przeszkod: Rzucie najpierw serce na tamt stron, a wtedy ta szczypta materii ju sama
przyjdzie

za nim.
Tak si te rzecz przedstawia. A wanie to niezwyke, przekonywujce, porywajce chc istnieje
tylko
tam, gdzie wychowawca nie tylko da, ale wspdziaa przy pomocy jakiego ujmujcego
przykadu,
ba, idzie albo nawet pdzi na czele.
Na tym te poleca trafna psychologia i pedagogika Gandhiego. Gdziekolwiek jego zwolennicy dali
si
unie gwatownym czynom, stara si odpokutowa i zawstydzi t rozwizo wielkim aktem
ascetycznym, podobnie jak w mnich indyjski, ktry pi brudn wod ze skorupy a pewnemu
ciekawemu da nastpujc odpowied: Jest to bosk koniecznoci, poniewa za duo ludzi pije
wino ze zotych pucharw".
Wszyscy wychowawcy mogliby na tym przykadzie nauczy si duo dla ich najdrobniejszych
zada.
Jest to na pewno waciw praktyk powanie mylcych wychowawcw, e nieposusznemu albo
rozwizemu dziecku odmawiaj akoci albo zamiast jedzenia wysyaj je do ka. W pewnych
okrelonych powaniejszych wypadkach osigamy jednak o wiele gbszy skutek o ile nie mamy
do
czynienia ju z dziemi wyrodzonymi jeeli matka albo ojciec odmwi sobie sami jedzenia
albo
pij tylko wod i jedz suchy chleb albo te rezygnuj z czegokolwiek, czego warto dziecko
potrafi
oceni.
Kiedy w pewnym niemieckim klasztorze wychowawczym wydarzy si wypadek powanego braku
karnoci, powiedziaa przeoona, bdca sama jeszcze w modym wieku: To nie byoby mogo si
zdarzy, gdybym bya wewntrznie na poziomie i naoya sobie dug i cik pokut, ktra bya
dla
83
powierzonej jej modziey o wiele nieprzyjemniejsz i dotkliwsz anieli wszystko, co naoono by
na
modzie sam. To nazywa si wsplnoci wychowania".
Pewien znany pedagog i lekarz poci od czasu do czasu przez kilka dni nie aeby schudn, ale
aby
wewntrznie zdoby si dla oddziaywania na swych pacjentw.
Chopiec zostaje w sobot po poudniu schwytany na powanym kamstwie. W niedziel ma si
odby
wycieczka rodzinna, na ktr ojciec, jak wszyscy wiedz, cieszy si przez tydzie cay. Prostym
rozwizaniem byoby, eby chopca pozostawi w domu. Ojciec powiada tymczasem: Idcie wy, ja
mam przyjemno zepsut, pozostan przez cay dzie w pokoju i bd pracowa." Chopiec tego
nie
zapomnia.
Jest to starodawn, uwicon i gbok tradycj, e mona pokutowa za obce grzechy. Szlachetne
niewiasty staray si odpokutowa w klasztorze cice na ich rodzinach przeklestwo. Tu tkwi
niewyczerpane tajemnice ludzkiej solidarnoci. Kwestia spoeczna zawiera w sobie wicej
problemw, anieli o tym wie ekonomia. Powinnimy take czciej wpada na myl, eby
odpokutowa jak win, krzywd, niedbao, ktrej dopuci si kto inny, ktrego sumienie
jednak
pozostaje spokojnym. Takie postpienie spowoduje wiksz rozwag jak rubaszny list i uzasadnia
ludzk spoeczno".
To wszystko jednak jeszcze jest bardzo niemodnym poniewa stanie si modnym dopiero jutro,
gdy rozwizo ludzkiej spoecznoci bdzie jeszcze wicej zastraszajc i kiedy wielkie haso:
kady

dla siebie a ostatniego niech diabli bior" stanie si oglnym hasem porannym.
DWA GWNE ZADANIA KSZTACENIA LUDZKIEGO.
Pierwszym podstawowym zadaniem wszelkiego ksztacenia jest, pozna samego siebie,
wykorzysta
wasne zdolnoci, rozwin przyrodzon indywidualno, pozosta wiernym samemu sobie w myl
sw Pindara: Sta si, kim jeste". Drugim zadaniem jest wyj ze siebie, uzupeni przyrodzone
zdolnoci, przeciwdziaa jednostronnoci kadej danej indywidualnoci, by sprawiedliwym
wobec
obcych wartoci, korygowa si na podstawie obcej krytyki i stawa si przez ni obiektywnym.
To nie dotyczy tylko doboru materiau ksztaceniowego, ale rwnie problemu wychowania
obydwu
pci. Mody czowiek powinien oczywicie najpierw sta si mczyzn. Trzeba mu trzyma przed
oczyma idea prawdziwego mczyzny i tym samym korygowa jego zewntrzne pojcia o
mskoci.
Powinno si rozwija ide mskiej siy charakteru we wszelkich konsekwencjach. Poza tym mamy
drugie, nie mniej wane zadanie: powinnimy si stara rozszerza i uzupenia przy pomocy
pewnych zalet pci odmiennej tak zwan msko, ktra z punktu widzenia ksztacenia
uniwersalnego
jest tylko czym poowicznym. Trzeba mianowicie dziaa w duchu, w ktrym chrzecijastwo
rozwija
w duszy mczyzny co wiecznie kobiecego", ba nawet macierzystego i w ten sposb stworzyo
rycerski idea mczyzny. Tak samo pierwszym zadaniem wychowania eskiego jest stworzenie
naprawd kobiecej kobiety. (Jestem po to nie by wsplnie nienawidzi ale by wsplnie kocha.)
Potem znowu trzeba uczyni wszystko, aeby kobiecie, zamiast j trzyma w jednostronnej
kobiecoci, pozwoli uczestniczy w zaletach mskiego charakteru t. zn. konsekwencji, woli i
staoci. Trzeba jednak postpowa tak, by to uszlachetnienie jej nie umnilo, ale raczej wyszo na
korzy jej kobiecych celw i zada. Kobieta musi zdoby si na msk odwag, by by zupenie
inn
od mczyzny, tak jak w. Augustyn powiedzia o swej matce: Saba kobieta, ale mska dziki
potdze jej wiary.
W tym duchu obydwie pci maj si wiczy nie tylko w ich skonnociach naturalnych, ale
rwnie i
tym, co si im sprzeciwia. Chopcy, a wanie najdziksi, powinni bra udzia w pracy domowej,
powinni obmywa i osusza starannie bardzo atwo tukce si filianki na herbat, maj uczy si
84
wykonywania naprawy w domu i uprawia powanie pielgnowanie chorych, upraw rolin,
hodowl
zwierzt, eby urzeczywistnio si u nich sowo pewnego pedagoga XVII stulecia odnonie do
prawdziwego ideau mczyzny: Twardy jak diament a delikatny jak matka."
To sarno dotyczy rwnie ycia narodw. Potrzeba nam na pewno wychowania narodowego,
wychowujcego do przywizania do ziemi i przeciwdziaajcego bezsilnemu internacjonalizmowi
wykolejonych jednostek, a wic wychowanie opierajce si na silach podstawowych i tradycjach
wasnej narodowoci, gilzie czowiek wgbia si w ducha historii wasnego narodu i uczy si
kocha
to, co nard ma najlepszego i najgbszego. Tak samo koniecznym dla modziey kadego narodu
jest,
aby przez zetknicie si z odrbnymi zdolnociami i tradycjami obcych narodw uwolni si od
jednostronnoci i zrozumie i przestrzega sw Jehowy: Wyjd z twojej ojczyzny, i z domu
twojego
ojca i z twojej przyjani do kraju, ktry ci wska" w znaczeniu duchowego i obyczajowego
uwolnienia si od ducha klanu oraz wszelkiego ubstwiania tego co wasne.
Tak zaleci Platon swemu zbyt delikatnemu i wraliwemu szczepowi joskiemu wzmacniajce

przestawanie ze spartaskimi wzorami i egipsk melancholi. Tak zrodzia si w

Rzymianiniepastwowcu,
wiadomym swego celu na wyynie swego powodzenia wiatowego, potrzeba
rozszerzenia wasnej istoty przez wgbienie si w greckie pojcie ludzkoci, rozszerzenia jej w ten
sposb i uzdolnienia do zada uniwersalnych. W taki sam sposb pniej subiektywny Niemiec
przej niewtpliwie duo wysokiej duchowej dyscypliny i normatywnego mylenia ze wiata
aciskiego.
W tym duchu nie naley rwnie w aden sposb pochwala wycznego indywidualizowania
ksztacenia modziey. Jest na pewno rzecz zbawienn, by pozna wasne najsilniejsze uzdolnienie
i
na tym zbudowa swj czyn yciowy. Jest jednak rwnie rzecz wan, aeby uprawia i to, co
jest
obce i niesympatyczne, wzywa si w to, co czowiekowi nie odpowiada i co wymaga wielkiego
panowania nad sob, jeeli si to chce pokona. Kto si tego nie nauczy, ten nie dokona rwnie na
swoim swoistym terenie niczego wielkiego. W podobny sposb i ten, ktry nie rozumie znaczenia
sowa mioci nieprzyjaciela, nie bdzie potrafi sam prawdziwie pokocha swych bliszych w
trudnych konfliktach. Trzeba wic wprowadza modych ludzi do tego, by szukali swych przyjaci
nie
tylko wrd jednakowo mylcych i jednakowo usposobionych, ale wanie rwnie pomidzy
inaczej
mylcymi i inaczej chccymi.
Jestemy wszyscy tylko drobnym odamkiem a caa istota wychowania i samowychowania polega
na
tym, eby czowiek ocali si przed jednostronnoci i z tego uamka posuwa si w kierunku
uniwersalnoci.
WYCHOWANIE BEZ CELU WYCHOWANIA.
Sprzecznoci pedagogiczne.
Jean Paul opisuje raz sprzecznoci zasad wychowania w pewnej rodzinie nastpujcymi trafnymi
sowami Levana:
Gdyby wydobyto ukryt sprzeczno np. zwykego ojca, na wiato dzienne i wyoono j jak plan
nauki ii katalog lekcyjny ksztacenia obyczajowego, to przedstawiaby on si mniej wicej
nastpujco: Na pierwszej lekcji naley wykada dziecku czyst moralno, przeze mnie albo
guwernera; na drugiej wicej nieczyst, albo dostosowan do wasnych korzyci; na trzeciej: czy
widzisz, e ojciec twj tak postpuje?"; na czwartej: Jeste jeszcze maym, to za wypada tylko
dorosym"; na pitej: Najwaniejsz rzecz jest, by kiedy da sobie rad w wiecie i zosta czym
w
pastwie"; na szstej: Nie to, co doczesne, ale co wieczne wiadczy o godnoci czowieka"; na
sidmej: Dlatego zno lepiej krzywd i kochaj"; na smej: Bro si jednak dzielnie, jeeli kto
ci
85
zaatakuje"; na dziewitej: Nie szalej zanadto, drogi chopcze"; na dziesitej: Chopak nie
powinien
siedzie tak spokojnie"; na jedenastej: Musisz by twoim rodzicom wicej posusznym"; na
dwunastej: Musisz wychowywa si sam.
Co tu powiedziano odnonie do sprzecznoci w wychowaniu domowym, to mona uwaa za
alegori
do panujcych dzisiaj oglnych brakw najwyszego pedagogicznego celu. Nazywa si chtnie
nasz
epok stuleciem dziecka, nie zwaywszy, e wanie czas daleko posunitego rozkadu
wszelkich staych prawd rozporzdza o wiele mniejsz energi wychowawcz anieli inne epoki,
ktre
miay wprawdzie mniej wszechstronnej pedagogicznej metodyki, za to posiaday jednak wzniose i

pewne ideay, ktre im umoliwiao ksztacenie chwiejnego podmiotu na zasadzie wiecznoci. Do

czego naley waciwie wychowywa? Tym pytaniem zajmuje si nowoczesna pedagogika dosy
mao. Ma zreszt suszne powody ku temu, bo w dziedzinie tej panuje dzisiaj zupeny chaos:
Pidziesicioma planami usmarowani siedzielicie, wy nowoczeni. Wszystkie czasy bredz
jeden
przez drugiego w waszych pogldach". Tymi sowami Nietzschego zostaje duchowa sytuacja
wspczesnoci w stosunku do najwyszych wyobrae celu ycia czowieka trafnie oceniona. To
pedagog odczuwa najboleniej, bo co nazywamy charakterem, to polega cakowicie i wycznie na
wiadomoci celu, stanowczoci i jednolitoci kierunku ycia. Dopiero taka precyzja wytknitego
celu
umoliwia trafno w wyborze metod i t nieodzown hierarchi celw ycia, ktre zabezpiecza
kademu pojedynczemu celowi ksztacenia i dobru ksztacenia waciwe miejsce w ramach caoci.
Przecie uprzywilejowanie i wyczno jednostronnie wytknitych celw (np. przesada w
dziedzinie
sportu) jest zwaszcza dla ksztacenia charakteru szczeglnie niebezpieczn, poniewa ksztacenie
to
skazane jest cakowicie na wzajemne uzupenianie si najrnorodniejszych si i dnoci.
Co pomaga nam najpikniejsza seksualno-pedagogiczna metodyka, jeeli w dziedzinie seksualnej
wszelkie stae zasady ulegy rozkadowi, tak e wychowawca chwieje si bez jasnej orientacji tam i
z
powrotem pomidzy duchem a natur? W przewaajcej czci naszej seksualno-pedagogicznej
literatury nie duch jest tym, ktry by z gry, na podstawie swych praw yciowych wytacza naturze
jej
zakres i jej granice, ale natura stwarza z jej chaotycznych impulsw now etyk.
Niedwuznaczna prawda znikna a wtedy wychodzi ze swych kryjwek dwuznaczno i zaczyna
narzuca gust i obyczaj. ycie opanowane jest z dou zamiast z gry. Liczne nowoczesne pisma o
kwestii seksualnej s rwnoczenie interwiewami, gdzie popd pciowy wyjania, jak sobie
wyobraa
rozwizanie kwestii seksualnej, gdzie rzdzi fizjologia, a to dzisiaj ju bardzo przestarzaa
fizjologia,
ktra nie przeczuwa, w jakim duchu nowoczesna nauka elektronw potwierdzi liczne wyobraenia
o
fizycznym znaczeniu duchowych energii i celu. W kadym razie: Pytaniem Piata: Co jest
prawd?
nie mona wychowa ani siebie samego ani innych. Tylko przy pomocy wzniosego i
niewzruszonego
celu potrafi si czowiek zabezpieczy w swym wrodzonym chaosie przed potg wiecznie
zmieniajcych si impulsw natury. Dlatego wychowawca musi si zajmowa przede wszystkim
najwyszymi zamiarami i celami swej pracy a mianowicie nie tylko poszczeglnymi prawdami,
ktre
ma wpaja w sumienia, ale celem wszystkich celw, najwysz prawd, na podstawie ktrej
wszelkim
pojedynczym dnociom zakrela si waciwe granice i waciw hierarchi. Bez wytknicia
takiego
celu, grujcego nad wszystkim, bez odpowiedzi na pytanie: Po co czowiek w ogle yje?,
poszczeglne cele bd sobie zawsze wzajemnie przeczyy, wzajemnie si paralioway i znosiy.
Take i przy ksztaceniu charakteru wane jest powiedzenie: Nikt nie potrafi suy dwom panom.
Montaigne powiada: Kto caego swego ycia nie skierowa cakiem na pewien okrelony cel, dla
tego
bdzie niemoliwym, uzgodni ze sob poszczeglne czynnoci. Kto nie ma pogldu na cao, ten
nie
potrafi uporzdkowa poszczeglnych czci. W jakim celu jednak zaopatruje si wtedy w zapas

farb,
jeeli si nie wie, co si nimi ma malowa?"
86
Albo albo
O ile nie mamy najwyszego organizacyjnego celu, to i pojedyncze moralno-pedagogiczne
wyczyny
nie maj gbszej wartoci. Moe wtedy cakiem dobrze zachodzi wypadek, e dzielno,
ofiarno,
zamiowanie do porzdku, wytrwao, poczucie obowizku skierowane s na cele niszego rzdu,
wszelkie dobro moe zosta ostatecznie gwatownie skierowane na usugi prnoci tak, jak to
wity Augustyn mia na myli, gdy mwi o wietnych wystpkach pogan. O ile brak nam
zdecydowanego i jednolitego wytknicia celu odnonie do caoci ycia, to potrafimy wytwarza
tylko
charaktery o cakowicie czciowej wiadomoci celu, ludzi bez wielkiej koncentracji energii
yciowej,
bez stale uporzdkowanego oglnego kierunku woli tym samym jednak i czciowe wytknicia
gubi wszelk rzeczywist si. Bo dopiero cakowita decyzja woli, fundamentalny akt wyboru
pomidzy wiatem wyszym a niszym nadaje wszelkim pojedynczym dnociom ich inspiracje i
ich
si. Zrozumienie tej zasadniczej decyzji jest, jak wiadomo, gwn si wicze duchowych w.
Ignacego z Loyoli. Jednak wiadomo tej zasadniczej prawdy wszelkiego rozwoju charakteru yje
ju
w staroytnej legendzie o rozstajnych drogach Herkulesa. Czowiek musi u progu swej
penoletnoci
stan wobec wielkiego albo albo, jeeli caa jego dno ma si sta wyrazem prawdziwej
osobistej siy. To poznanie odnosi si przede wszystkim do caej praktyki ksztacenia woli.
Prawdziwa
sia i stao woli pochodzi tylko z wielkiego tak albo nie w stosunku do wiata i ciemnoci.
Dopiero w
wytkniciu celu, obejmujcym i porzdkujcym cale ycie, wystpuje osobista aktywno i
rzeczywiste chc na wiato dzienne w przeciwiestwie do wszelkiego zwykego popychania osoby
przez rne okolicznoci i okazje.
Czynno bierna.
Kto moe okazywa duo energii a jednak ostatecznie by czowiekiem biernym poniewa
ostateczne pobudki jego woli powstaj zawsze tylko pod naciskiem podniet zewntrznych i czysto
materialnych interesw, a nie pod wpywem siy organizatorskiej osobowoci duchowej w stosunku
do wiata i ycia. I ta podstawowa bierno, ten brak uniwersalnego wytknicia celu rozstrzyga
ostatecznie o caym wyczynie yciowym charakteru. Pomimo wszelkiej czciowej energetyki nie
podnosi si wola w takim czowieku w zasadzie nigdy na wysoki poziom, pozostaje ona raczej
penym
sprzecznoci musem anieli wiadomym swego celu chceniem. Ten stan znajduje swe ucielenienie
szczeglnie czsto w nowoczesnym mieszkaniu wielkomiejskim, u ktrego pojcie orare,
podniesienia
si do celu najwyszego, czsto jest cakiem zastpione przez pojcie laborare. Mieszkacowi
wielkiego miasta grozi szczeglne niebezpieczestwo, e z braku spokoju i skupienia zostaje
tysicznymi rnorodnymi impulsami ycia czowieka cakiem rozdrobniony. Popada on w
zawio
interesw, co waciwie jest niczym innym jak spoeczn niewol a wic stan zupenie bierny
pomimo
wszelkiej zewntrznej aktywnoci. Czowiek jest tylko jeszcze odblaskiem niezliczonych, z
zewntrz
pochodzcych, duchowo nieuporzdkowanych roszcze. Dlatego to jest dla wychowania

nowoczesnych mieszkacw wielkomiejskich rzecz tak wan, eby ochroni modego czowieka
przed wieloci zewntrznych pobudek i wpyww i utwierdzi go w prawdach wiecznych, eby
stamtd uczy si wnika w ycie i przeciwstawia si yciu. Czowiekiem bez charakteru i bez
woli
mona si sta nie tylko przez tak zwane wystpki, nie, mona si nim sta rwnie wskutek
powicania si dla dobra ogu, ulegoci w pracy i innych dnoci jeeli naturalnie
wszystkimi
takimi czynami nie kieruje wysza filozofia ycia, ktra ich ochrania przed zwyk guch
ulegoci w
stosunku do wszelkich moliwych zewntrznych przymusw.
87
Decyzja za prawdomwnoci.
Dopiero kiedy si rozprawiem z caoci ycia i zajem odpowiednie stanowisko, dopiero wtedy
wszystkie moje pojedyncze decyzje uzyskuj swe najgbsze znaczenie, sw skupion energi, sw
nietykalno w stosunku do zakcajcych czynnikw ycia. Nie wystarczy zdecydowa si za
prawdomwnoci. Najpierw musz sobie odpowiedzie na pytanie: Po co ja w ogle yj, dla
zbawienia mojej duszy, dla Boga, dla wiata duchowego albo te dla jakich interesw wieckich?
Dopiero kiedy w zasadzie odpowiedziaem na to pytanie, dopiero wtedy trac liczne sofizmaty i
pokusy, ktre inaczej powstaj przeciwko penej prawdomwnoci, sw moc nad dusz tak jak
Chrystus odpowiedzia kusicielowi: Masz suy tylko Bogu, twemu Panu, i tylko jego uwielbia.
Kto
wic chce wychowa nie tylko czowieka, ktry jeeli to moliwe mwi prawd, ale chce
wytworzy
prawdziwy charakter, ten musi si nastawi w duchu powyszym na cakowite, zasadnicze
wytknicie
celu, z ktrego prawdomwno wynika jako pewna okrelona konsekwencja i pewne
zastosowanie.
Bez tego cae oddziaywanie wisi w powietrzu. Bardzo atwo wtedy moe si zdarzy, e
wychowanek
w kierunku zasadniczym swej woli pozostaje w sprzecznoci z waciwym duchem
prawdomwnoci,
co si natychmiast okazuje, gdy w yciu zostanie wystawiony na powan prb. Kto w ogle przy
ksztaceniu charakteru chce dotrze od wtpliwego badania symptomw do zbadania przyczyn i
chce
tym przyczynom zaleci waciwe lekarstwa, ten musi sobie zda spraw, jak bardzo wanie
kamstwo wynika z przeceniania doczesnych i materialnych strat i zyskw i dlatego tylko przez
podniesienie si do wyszego rodzaju samoopanowania moe zosta pokonane. Kto nie pozna
przeznaczenia duchowego i zbawienia duszy, nie zrozumie prawdziwych przyczyn walki przeciwko
kamstwu. Dlaczego np. przesadzamy albo faszujemy nasze zeznania? Poniewa dla czowieka
odgos
spoeczny swej wypowiedzi jest waniejszy anieli wierno wiadectwa. Dlaczego jednak tak jest?
Poniewa cae nasze panowanie nad sob nastawione jeszcze jest na stosunek przyjemny do
realnoci uchwytnych, poniewa nie zdecydowano si jeszcze zupenie stanowczo na najwysze
dobro duszy. Dopiero religia czyni nas naprawd jasnowidzcych na wszystko, co wiatu
zewntrznemu daje moc nad dusz. Pierwiastek faszywej wypowiedzi nie tkwi wic cakiem
wycznie w zej kontroli wasnego wiadectwa, tkwi on gboko w nieuwolnionych popdach
yciowych i moe dlatego zosta pokonanym tylko przez naprawd gbokie przenikajce
oddziaywanie. Nietzsche daje nam raz dialog pomidzy pamici, a samopoczuciem, ktry
owietla
trafnie psychologiczny stan rzeczy: To ty powiedziae, powiada moja pami. Tego nie moge
uczyni, powiada moja duma. Wreszcie pami ustpuje. Co wic pomaga wszelkie wiczenie
pamici, jeeli nie uwzgldnimy wadz, panujcych w taki sposb nad pamici?

Ze wskazwki Nietzschego widzimy wyranie, jak samopoczucie niewyklarowane pociga za sob

samooszukiwanie a tym samym skierowane na zewntrz faszowanie. Uchwycenie jednak tego
samopoczucia, liczcego si tylko z widocznymi realnociami, jest rzecz nieatw. Jest to
waciwym
wyrazem wieckiego" sposobu mylenia i moe zosta pokonanym tylko razem z nim. Tylko jeeli
potrafi obudzi w czowieku wysze samopoczucie, ktre dy do uwolnienia od obawy przed
niszym samopoczuciem i ktre dochodzi do panowania tylko drog zupenego samopoznania i
samooczyszczenia tylko wtedy dojd do podstawy wyej wymienionych przyczyn
nieprawdomwnoci. Takie postpowanie jest jednak moliwe tylko w sensie najszerszym, z
platoskiego punktu widzenia, tzn. z najwyszych duchowych wytkni celu. Gdyby pedagogika
dzisiaj nie bya wydan na ask tak powierzchownego dyletantyzmu (istnieje take cile naukowy
dyletantyzm, gdzie uczeni zajmuj si kwestiami, ktrym prosta naukowa inteligencja nie dorosa),
musiano by si na tym pozna.
88
Wychowanie do mstwa.
To, co tu powiedziano, naleaoby jeszcze owietli na podstawie dalszego przykadu. Wemy pod
uwag wychowanie do mstwa. I tutaj rnica bdzie wielka, czy bd chcia wychowa charakter
mny od podstawy, albo czy bdzie mi chodzio o pewne zewntrzne mstwo, ktre moe bardzo
dobrze istnie obok gboko wewntrznej saboci i tchrzostwa. O ile chc mstwa naprawd
niezawodnego, panujcego nad ca dusz, to bdzie to moliwe jedynie drog fundamentalnej
decyzji pomidzy wieckim polowaniem za korzyci a absolutn wierno w stosunku do ycia
wyszego. Obawa o wasne ja i jego znaczenie czyni zawsze tchrzliwym, koczy najintymniejsze
dowiadczenia charakteru zawsze klsk. Kto moe na skutek dzy sawy, lekkomylnoci, tpoty
umysowej, braku nerww dokona zewntrznie bardzo heroicznych czynw a jednak by zbyt
wielkim tchrzem, by przyzna si do jakiej winy i wzi na siebie jej skutki. Kto moe na polu
walki
by mnym a jednak nie posiada tego, co Bismarck nazwa odwag cywiln. Mstwo jest
wtedy u
niego nie cnot w starym znaczeniu, jak na to znajdujemy wietne przykady u Waltera v. d.
Vogelweide, tzn. nie jest ona zupenie osobist istot i wol, ale raczej kaprysem, nastrojem i si
natury. Brak zasadniczej decyzji pomidzy pokonywaniem wiata a niewol wiata, z czego jedynie
rodzi si mny charakter. Istniej wic ludzie, u ktrych mstwo jest dyspozycj fizyczn, brak
natomiast etycznego fundamentu dzielnego ycia. Na nich nie mona polega. S take ludzie, u
ktrych obawa jest dyspozycj fizyczn, mstwo za lubowaniem caej duszy. To s charaktery
mne, bohaterowie zupenie godni zaufania, u ktrych mona take bez zastrzeenia by pewnym
co
do ich odwagi cywilnej. Na granicy indyjskiej, podczas wojny z ludami grskimi, stoi dwch
brytyjskich
oficerw. Wtedy powiada jeden do drugiego: Kolego, Pan si napewno boi, Pan przecie dry!
Drugi odpowiedzia: Tak, boj si a gdyby Pan ba si tak bardzo jak ja, Ju dawno byby Pan
uciek!
A wic: dla waciwego ksztacenia charakteru maj wielkie zasadnicze wytknicia celu i decyzje
ycia
fundamentalne znaczenie, poniewa dopiero tutaj triumfuje z wewntrz energia, logika i jedno
osobistej woli nad bezplanowymi natchnieniami z zewntrz. Dopiero kiedy powziem decyzj
odnonie do cakowitego kierunku mojego ycia, staj si organizatorem mojego bytu a nie ofiar
dowolnych wpyww i kaprysw. Twierdzenie wanie w naszych czasach, e waciwa inspiracja
naszego dziaania pochodzi z podwiadomoci, nie jest przypadkiem. Bo im mniej czowiekiem
kieruj
wielkie i przemylane zasady, tym wicej przygotowanym jest na wpywy procesw i impulsw
podwiadomych. Pierwszestwo psychoanalizy w naszej psychologii jest zrozumiaym wyrazem
faktu,

e ludmi naszych czasw w szczeglnej mierze rzdzi podwiadomo i brzuch. wiat wyszy
utraci
swj autorytet i swj jasny i pewny jzyk w szerokich koach.
Dlatego to ludzie tak chtnie zajmuj si zupenie mglistymi celami, ktre nie maj adnej siy
organizujcej czowieka i chroni go przed wszelkimi niedwuznacznymi wysikami. Kultura" jest
takim mglistym celem. Na czym waciwie polega ta kultura"? Co jest jej treci i celem? Kultura
bez
stanowczo i jasno zakrelonego celu osobistej doskonaoci jest tylko budow wiey Babel. Jeeli
porwnamy z kultur babilosk prorokw biblijnych, przypomnimy sobie t wznios pewno, z
jak tam stawiano prawo Boga ponad wszelkimi innymi celami, i jak przepowiada si upadek
wszystkiemu, co nie podporzdkuje si najwyszemu dobru duszy. Wtedy odczuwa si, co to
znaczy wiadomo celu i dokd musi prowadzi wszelka tak zwana kultura bez tej orientacji.
Susznie
zarzuca Eucken ideom nowoczesnym, e nie maj one siy selektywnej" i e dlatego take
naszemu
systemowi ksztacenia grozi wyrodzenie si w chaotyczn wielo. Czowiek staje si prawie e
katalogiem rnolitego niezorganizowanego materiau wiedzy. Zostaje on owadnity niezliczonymi
89
interesami, ktre wszystkie wystpuj w jego systemie ksztacenia i gdzie brak zrozumienia
hierarchii
rzeczy. Pytania, co waciwie jest ksztacce? nikt nie omiela si postawi, bo wtedy musiano by
przedtem postawi gbsze pytanie:
Co jest najwyszym celem ksztacenia? Aeby na to odpowiedzie, Irzeba by na 40 dni i 40 nocy
wyj
do pustyni. Na to jednak czasu nie mamy...
Niejasno celw przy wychowaniu eskim.
Wtpliwo odnonie do tych zasadniczych orientacji staje si widoczn, zwaszcza w kwestiach
ksztacenia i wychowania eskiego. Zwrmy tu uwag np. na wielk dyskusj o wsplnym
wychowaniu pci.
Wiele praktycznych pedagogw twierdzi, e osignli oni przy pomocy koedukacji znakomite
wyniki. Dobrze. Ale z jakiego punktu widzenia oceniacie te rezultaty? Czy stalicie si moe tak
nadzwyczajnie skromnymi, e zupenie nie widzicie, jakie zuboenie duszy wydaje wasze
ujednostajnienie? Czy to, co wam wydaje si pomylnym wynikiem nie moe uchodzi z innego
punktu widzenia wyobrae celu za rezultat nadzwyczaj przykry? Tak np. pewna kobieta
amerykaska przedstawia w Atlantic Monthly typ kobiety, bdcy wynikiem koedukacji, w
nastpujcy sposb: Jest ona mieszanin niemskiego chepliwego chopca i kaprynej le
wychowanej kokoty. Susznie twierdzi angielski pedagog Reddie, e przecie trzeba uzgodni w
tej
dyskusji przede wszystkim kwestie zasadnicze: czy rnice psychiczne pci mog zosta
zniwelowane,
albo czy to jest celem wychowania, aeby te psychiczne rnice nawet jeszcze wicej uwydatni.
Tak
postawione pytanie prowadzi nas nastpnie do dalszego pytania: Gdzie w ogle jest idea
doskonaego mczyzny i doskonaej kobiety? Przecie dopiero na podstawie odpowiedzi na to
pytanie moemy rozstrzyga o kwestie metody i zdoby silny punkt oparcia, z ktrego bdziemy
oceniali wyniki eksperymentw. O ile brak w ogle wyobraenia najwyszego celu duszy, skd
dopiero ustala si hierarchi wszelkich wiecko-praktycznych celw, to czowiek staje si tylko
zbyt
szybko niewolnikiem wyranych doczesnych stosunkw i potrzeb i poddaje si im jak jakiemu
fatum.
Stanley Hall czyni z tego nawet nowoczesnym kobietom zarzut, e na olep podday si
panujcemu

mskiemu systemowi ksztacenia, e wyrzeky si na rzecz odnonych regulaminw zawodowych

bez
oporu wszelkich wyszych potrzeb i uzdolnie swej natury, podczas gdy to byo wanie ich
zadaniem,
by wyrwa przez wierno w stosunku do celw wiecznych duszy take mczyzn z ciasnoty jego
ycia wewntrznego. Wanie na tym przykadzie mona rzeczywicie studiowa, w jakiej
bezcelowoci tkwi obecnie nasze wychowanie, albo lepiej powiedziawszy: jak bardzo utykamy
skutkiem braku dalej patrzcej filozofii wychowania w zupenie doczenie wytknitych celach.
Niebezpieczestwa wychowania obywatelsko-pastwowego.
Innym znakiem braku wielkich i uniwersalnych celw jest niebezpieczestwo, groce zweniem
wszelkich naszych celw ksztacenia na skutek pierwszestwa przyznawanego
obywatelskopastwowym
zadaniom wychowawczym. Wychowanie to zda do panowania kolektywnego
zwierzcia albo wszechmocy pastwa i stara si ubezwasnowolni wszelkie wartoci osobistej
kultury sumienia i wychowania ludzkiego, nie zwaajc na to, e tym samym nastawienie
pastwowe
jako takie pozbawia si najgbszych moralnych fundamentw a przede wszystkim koniecznych
rodkw obronnych przeciwko dyktaturze lepych kolektywnych namitnoci.
O ile chcielibymy wobec owietlonych tu wykoleje i cienie zdefiniowa istot wychowania, to
moglibymy powiedzie: Wychowanie nie polega na tym, aby czowieka nauczy takiego czy
innego
przyzwyczajenia, ale przede wszystkim na tym, eby nauczy si traktowa to, co jest
najwaniejsze,
90
jako takie i przeciwstawia si na czas natarczywoci celw specjalnych oraz celw ubocznych.
Musi
si go od wczesnej modoci przyzwyczai do tego, e istnieje bezwarunkowa prawda, e istnieje
niezachwiany najwyszy cel, dla ktrego trzeba powici wszystko, nawet to co najmilsze i
najlepsze,
poniewa przecie wszelkie dobra ycia dopiero stamtd nabieraj swej wartoci i swego
bogosawiestwa. Dusza nasza tkwi w yciu organicznym i spoecznym, ona ma to wszystko
organizowa i uczyni podlegym swemu wasnemu wyszemu przeznaczeniu. Nieustannie
jednak
staraj si wieckie potrzeby i pobudki pozyska dusz cakowicie dla celw niszego rzdu. Tu
wanie tkwi znaczenie religii dla pedagogiki, e religia zastpuje wobec wszystkich tych
niebezpieczestw centralne ycie duszy samej, strzee tajemnicy jej rozwoju, zawsze j koncentruje
na jej tre wieczn. Tym samym czowiek bynajmniej nie oddala si od doczesnoci, zupenie
przeciwnie, im bogatsz jest jego dusza, tym potniej rozwijaj si wszystkie jej siy pierwotne, im
wicej strzee si w wiadomoci swego celu przed odstpstwem, tym wicej potrafi ona da
yciu.
w. Augustyn (De civitate Dei) powiada: Jak chwalebn rzecz moe si wydawa, e dusza
panuje
nad ciaem a rozum nad wystpnymi skonnociami, to przecie dusza i rozum same, o ile nie su
one Bogu, w aden sposb nie potrafi rzdzi naleycie. Bo jakime panem ciaa i wystpku moe
by duch, ktry nie zna Boga prawdziwego i nie jest poddany jego rzdom, i dlatego, na usugach
demonw, skazany jest na zagad. A cnoty same, poniewa nie uwzgldniaj Boga, s w
rzeczywistoci wicej wystpkami ni cnotami. Bo chocia niektrzy uwaaj je wanie wtedy za
rzeczywicie etyczne, jeeli si dy do nich jako do celu jako takiego nie dla jakiego innego
dobra, to s one mimo to pene nadtoci i dumy (inflatae ac superbae) i dlatego nie mona ich
uwaa za cnoty ale wystpki.