You are on page 1of 5

BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Ernst Nolte,
gwna posta niemieckiego
sporu historykw
Stanisaw erko
W wieku 93 lat zmar 18 sierpnia 2016 r. prof. Ernst Nolte, jeden
z najgoniejszych w Republice Federalnej Niemiec intelektualistw. By te wrd dziaajcych w powojennych Niemczech
historykw postaci najbardziej kontrowersyjn i najbardziej
krytykowan.
Redakcja:
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera
(redaktor naczelny)
Piotr Kubiak
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

Nr 267/2016
24.08.16
ISSN 2450-5080

Biuletyny dostpne
take dziki:
NEWSLETTER IZ
FACEBOOK
SCRIBD
LINKEDIN
TWITTER

Dokadnie trzydzieci lat temu w Republice Federalnej


Niemiec zaczynaa si wielka debata dotyczca miejsca nazizmu
i III Rzeszy w historii Niemiec, a zarazem spr, na ile zbrodnie
reimu hitlerowskiego mog by porwnywalne ze zbrodniami
komunistycznymi, gwnie w ZSRR. Jednym z najczciej krytykowanych by zamieszczony 6 czerwca 1986 r. we Frankfurter
Allgemeine Zeitung tekst Ernsta Noltego. Twierdzi si niekiedy,
e to wanie ten artyku wywoa tzw. Historikerstreit, spr
historykw. Okrelenie to byo zreszt dalekie od precyzji,
gdy tylko cz uczestnikw stanowili historycy. Take oskarenia, jakie paday w trakcie dyskusji, miay niewiele wsplnego
z uczciwoci naukowego sporu. Niemniej wypadnie przyzna
racj Hermanowi Glaserowi, ktry w wydanej z okazji czterdziestolecia Republiki Federalnej Niemiec trzytomowej syntezie
historii kultury RFN podkreli, e Historikerstreit swym zasigiem przewysza wszystkie dotychczas prowadzone w Niemczech
Zachodnich dyskusje. Zreszt rwnie w dziejach zjednoczonych
Niemiec sporu na tak wielk skal, tak bardzo upolitycznionego
i naadowanego tak silnymi emocjami nie byo.
Najpierw jednak naley powici nieco uwagi dorobkowi
Noltego sprzed sporu historykw. W 1986 r. prof. Nolte by znanym i cenionym badaczem dziejw XX w., cho karier naukow
zaczyna od rozprawy z historii filozofii niemieckiej. Urodzi si
11 stycznia 1923 r. w Witten nad rzek Ruhr (Nadrenia Pnocna-

1z5

-Westfalia) w rodzinie dyrektora szkoy podstawowej. Podczas wojny zosta uznany


za niezdolnego do suby wojskowej (brak trzech palcw lewej doni). Studiowa ale
nie histori, lecz filozofi, germanistyk i filologi klasyczn. Po ukoczeniu studiw,
od 1945 r. przez dwadziecia lat pracowa jako nauczyciel gimnazjalny; uczy niemieckiego i greki. Doktorat powicony dialektyce w niemieckim idealizmie filozoficznym i u Karola Marksa obroni w 1952 r.
Rozgos i uznanie przynioso mu dzieo Der Faschismus in seiner Epoche
(1963), w ktrym analizowa trzy odmiany faszyzmu: niemal zapomnian ju dzi
skrajnie prawicow Action franaise Charlesa Maurrasa, faszyzm woski i narodowy
socjalizm. Byo to ujcie fenomenologiczne, w ktrym faszyzm jawi si przede
wszystkim jako antymarksizm. To przeoone na wiele jzykw (polskiego tumaczenia
niestety wci nie ma), dzi klasyczne ju studium stao si rok pniej podstaw
habilitacji. W 1965 r. Nolte obj jako profesor katedr historii najnowszej na uniwersytecie w Marburgu, a w 1973 r. zosta powoany na analogiczne stanowisko
w berliskim (wwczas jeszcze zachodnioberliskim) Freie Universitt. Pracowa tam
do 1991 r., gdy przeszed na emerytur. Imponowaa rozlego jego zainteresowa.
Pisa o kryzysie systemu liberalnego w XX w., o filozofii, obszern prac powici roli
Niemiec w okresie zimnej wojny. I stale wraca do kwestii genezy i istoty faszyzmu.
Tego te zagadnienia dotyczy wspomniany na wstpie artyku sprzed trzydziestu lat. Tytu Vergangenheit, die nicht vergehen will przetumaczy mona jako
Przeszo, ktra nie chce przemin1. Napisa go jednak zupenie inny Nolte ni
ten, ktrego w poowie lat szedziesitych za Der Faschismus in seiner Epoche
chwalili nawet recenzenci umiarkowanie lewicowi.
Publikacja, ktra wywoaa debat, bya skrcon wersj odczytu, jaki Nolte
mia wygosi na kolokwium zorganizowanym we Frankfurcie nad Menem. Autor zosta
jednak z udziau w sympozjum wykluczony, a powodw decyzji mu nie podano. Lektura tekstu pozwalaa si ich domyla. Zreszt nie byo to pierwsze wystpienie Noltego,
ktre wywoao powane zastrzeenia, cho jeszcze nie o takim wymiarze i ostroci,
jak w 1986 r. Sze lat wczeniej, 24 lipca 1980 r. ta sama Frankfurter Allgemeine
Zeitung pod tytuem Zwischen Geschichtslegende und Revisionismus (Midzy historyczn legend a rewizjonizmem) ogosia obszerne fragmenty innego wykadu Noltego. Ju wtedy autor domaga si umiejscowienia narodowego socjalizmu i III Rzeszy
w historycznym kontekcie, a nawet wysuwa zastrzeenia przeciwko demonizowaniu tych fenomenw. Nie miao to rzecz jasna zwizku z jakimkolwiek usprawiedliwianiem zbrodniczego charakteru nazizmu, co pniej w sposb krzywdzcy zarzucali
Noltemu jego krytycy, a zwaszcza Jrgen Habermas. Nolte chcia, by potpianie nie
zastpowao rozumienia i wyjaniania, by poszukiwanie uczciwej odpowiedzi na pytanie
o genez nazizmu i Holokaustu dopuszczao rne moliwoci refleksji.
Spord kilku tez artykuu z 1986 r. jedna wywoaa najwiksze protesty. Nolte
twierdzi ot, e nazizm stanowi swego rodzaju odpowied na bolszewizm,
a chronologicznie przed hitlerowskim ludobjstwem byy zbrodnie i eksterminacja
1

Polskie tumaczenie lekko zmienia istot tytuu oryginalnego: O przeszoci, ktra nie chce przemin, w: Historikerstreit. Spr o miejsce III Rzeszy w historii Niemiec, red. M. ukasiewicz,
Londyn 1990, s. 65-69.

2z5

dokonywana w Rosji radzieckiej i w ZSRR. Zanim stworzono Auschwitz, powsta GU-ag.


W literaturze powiconej narodowemu socjalizmowi uderzajce i niepokojce jest
niedostrzeganie czy te nieprzyjmowanie do wiadomoci faktu, e wszystko, co robili
narodowi socjalici z wyjtkiem techniki komr gazowych zostao ju wczeniej
opisane w obszernej literaturze z lat dwudziestych: masowe deportacje i rozstrzeliwania, tortury, obozy mierci, zagada caych zbiorowoci w imi kryteriw cakowicie arbitralnych, publiczne domaganie si skazania na mier tysicy niewinnych istot
ludzkich, uwaanych za wrogw. I formuowa pytanie: moe nazici, a take Hitler,
dokonali aktu azjatyckiej dzikoci? Czy archipelag Guag nie ma prawa starszestwa
w stosunku do Owicimia? Czy morderstwo klasowe dokonane przez bolszewikw
nie jest logicznym i faktycznym poprzednikiem rasowego morderstwa, dokonanego
przez narodowych socjalistw? () Czy Owicim nie wywodzi si przyczynowo z pewnej
przeszoci, ktra nie chciaa przemin?2.
Tekst Noltego wywoa te fal wyjtkowo silnej krytyki, zapocztkowan
artykuem Jrgena Habermasa w Die Zeit z 11 lipca 1986 r. o charakterystycznym,
wyznaczajcym lini kolejnych atakw tytule i podtytule: Sposb zacierania winy.
Tendencje apologetyczne we wspczesnej historiografii niemieckiej (Eine Art Schadensabwicklung. Die apologhetischen Tendenzen in der deutschen Zeitgeschichtsschreibung).
Mona wrcz postawi tez, e to wanie agresywny tekst Habermasa zapocztkowa
zachodnioniemiecki spr historykw. Popularny ju wwczas lewicowy filozof i socjolog polemizowa nie tylko z tezami Noltego, ale te z wystpieniami innego konserwatywnego historyka Michaela Strmera (piszc o niemieckiej tosamoci odwoywa
si do pojcia narodu), z niewielk ksik znawcy dziejw II wojny wiatowej Andreasa
Hillgrubera o niemieckim froncie wschodnim 1944/45 rozumianym jako obrona przed
radzieck ekspansj w Europie3, a take z prof. Klausem Hildebrandem, ktremu mia
za ze pozytywn ocen studium Noltego w artykule zamieszczonym w renomowanym
periodyku Historische Zeitschrift.
Artyku Habermasa czytany dzi, po upadku systemu komunistycznego i ujawnieniu skali komunistycznych zbrodni, brzmi mocno dwuznacznie. Wtedy jednak,
w poowie 1986 r., dla znacznej czci zarwno intelektualistw, jak i opinii publicznej
jawi si podobnie jak liczne teksty innych autorw, podzielajcych obawy Habermasa
jako ostrzeenie przed odradzaniem si zowrogiego niemieckiego nacjonalizmu,
rehabilitowaniem niemieckiej przeszoci, pomniejszaniem znaczenia zbrodni dokonanych w okresie III Rzeszy, a nawet nawrotem antysemityzmu. Rzekome zacieranie
win (sformuowanie Habermasa) miao by elementem skadowym ideologii neokonserwatywnej widocznej u tych historykw, ktrzy sympatyzowali z mocno niepopularnym wrd lewicowych i liberalnych intelektualistw kanclerzem Helmutem
Kohlem i byli przekonani o susznoci polityki realizowanej wobec bloku komunistycznego przez Ronalda Reagana. W podsumowaniu omawianego artykuu Habermas pisa
z nieskrywanym niesmakiem o filozofii NATO, ubarwionej kolorami niemieckiego
nacjonalizmu i konwencjonalnej formie tosamoci narodowej. Patriotyzm zdaniem

Cyt. za: Historikerstreit..., s. 68.


A. Hillgruber, Zweierlei Untergang. Die Zerschlagung des Deutschen Reiches und das Ende
des europischen Judentums, Berlin (Zachodni) 1986, wczeniej ogaszane w artykuach.
3

3z5

Habermasa nie powinien nawizywa do idei narodu, lecz powinien by patriotyzmem Konstytucji.
Autorzy krytykujcy Noltego twierdzili, i nie jest on skonny traktowa zbrodni
popenionych przez Niemcw w okresie wojny jako zbrodni o znaczeniu w historii
zupenie wyjtkowym. To, co zarzucali oni Noltemu, dzi mona z penym przekonaniem odwrci i przedstawi wanie im: relatywizowanie i pomniejszanie zbrodni
(take ludobjstwa lub eksterminacji na wielk skal), ale w odniesieniu do reimw
komunistycznych, zwaszcza w ZSRR. To wanie w tych rodowiskach czsty by opr
przed lektur Archipelagu GUag Soenicyna. Myl, e ideologia komunistyczna moga
pcha do zbrodni tak samo, jak nazistowska czy szerzej faszystowska, wzbudzaa
wrcz odruchowy opr lewicowo-liberalnej strony toczcej si w Republice Federalnej debaty. Habermas pocztkowo nawet minimalizowa skal zbrodni stalinowskich,
zbywajc eksterminacj milionw ukraiskich i rosyjskich chopw (nie tylko kuakw)
mianem deportacji (pniej wycofa si z tego stanowiska).
Nolte znajdowa te wcale licznych obrocw, m.in. w osobie publicysty i autora
bardzo znanej biografii Hitlera, Joachima C. Festa. Ju w 1987 r. ukazaa si najpierw mniejsza rozmiarami ksika, w ktrej odpowiada swym krytykom4, a nastpnie obszerna (616 stron) synteza dziejw Europy w latach 1917-1945. W tytule tej
ostatniej znalaza si charakterystyczna dla jego pogldw formua europejska wojna
domowa5. Pisa, e w przypadku autora Mein Kampf najwaniejszy by strach przed
komunizmem i nienawi wobec komunizmu. Bolszewikw nazici si lkali, ale te
bolszewicy poniekd stanowili dla nazistw godny naladowania przykad. Podkrela
przy tym, e w najmniejszym stopniu nie chce broni potwornoci reimu nazistowskiego. Redaktor naczelny tygodnika Der Spiegel Rudolf Augstein drwi, e zdaniem
pana Nolte Hitler w sumie nie mg inaczej, musia zabija ydw, ze strachu
przed masowym mordowaniem narodowych socjalistw przez Sowietw6. Naczelny
Spiegla by jednym z tych uczestnikw sporu, ktry nader chtnie siga po epitety,
na przykad Andreasa Hillgrubera okreli w artykule Nowe kamstwo owicimskie
(6 padziernika 1986 r.) mianem konstytucyjny nazista.
Zachodnioniemiecki Historikerstreit ledzono z duym zainteresowaniem take
w Polsce, co byo rzecz cakowicie zrozumia. Wypowiedzi polskich autorw byy
zdecydowanie krytyczne zwaszcza wobec tez Noltego i Hillgrubera. Pamita jednak
trzeba, e w podlegajcych cenzurze peerelowskich mediach relacjonowany by
w sposb jednostronny. Pisano na og, e w Republice Federalnej w gruncie rzeczy
podejmowana jest prba relatywizowania zbrodni hitlerowskich i rehabilitowania
polityki III Rzeszy. Niekiedy dowodzono wrcz, e twierdzenia rewizjonistw s
aprobowane czy nawet inspirowane przez rzdzc chadecj z kanclerzem Helmutem
Kohlem na czele7. Bardziej zniuansowane i pogbione oceny mona byo znale
w niskonakadowych periodykach (Odra, Res Publica, Zdanie), w recenzjach czasopism naukowych (np. w wydawanym przez Instytut Zachodni Przegldzie Zachod4

E. Nolte, Das Vergehen der Vergangenheit. Antwort an meine Kritiker im sogenannten Historikerstreit, Berlin [West] Frankfurt am Main 1987.
5
E. Nolte, Der europische Brgerkrieg 1917-1945. Nationalsozialismus und Bolschewismus,
Frankfurt am Main 1987.
6
R. Augstein, Herrn Noltes Umwlzung der Wissenschaft, Der Spiegel nr 1/1988 z 4.01.1988.
7
K. Kkol, Agresja, Perspektywy nr 5/1987.

4z5

nim) czy na amach reprezentujcego reformatorskie rodowiska partyjne tygodniku Polityka. Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce wydawaa
zeszyty dokumentacyjne z tumaczeniami najwaniejszych artykuw publikowanych w
zachodnioniemieckiej debacie, lecz teksty te trafiay do nader wskiego grona czytelnikw (nakad nie przekracza 380 egzemplarzy). Z natury rzeczy nie sposb byo te
dokona uczciwej polemiki zwaszcza z szokujc dla rzdzcych komunistw tez
Noltego o zbrodniach nazistowskich jako reakcji na zbrodnie dokonywane w Rosji przez
bolszewikw. Dla autorw zwizanych z PZPR ostentacyjny antykomunizm Noltego
cakowicie dyskwalifikowa tezy tego historyka, kwalifikowanego jako symbol odradzajcego si niemieckiego nacjonalizmu i rewizjonizmu.
W rodowisku historykw Ernst Nolte by coraz bardziej izolowany. Dla wielu
uchodzi za reakcjonist i skompromitowanego rewizjonist. Jeszcze w 2000 r., gdy
konserwatywna, ale sympatyzujca z CDU fundacja Deutschland-Stiftung przyznaa
Noltemu Nagrod Konrada Adenauera, poproszona o wygoszenie laudacji przewodniczca CDU Angela Merkel odmwia. Zgod wyrazi wczesny dyrektor renomowanego
Instytutu Historii Najnowszej (Institut fr Zeitgeschichte) w Monachium, prof. Horst
Mller. Kiedy to uczyni, grono znanych z lewicowych pogldw historykw niemieckich (m.in. Heinrich August Winkler, Jrgen Kocka, Hans-Ulrich Wehler) domagao
si, by Mller ustpi ze stanowiska szefa monachijskiego instytutu.
Czy Ernst Nolte ze sw tez o faszyzmie jako reakcji na bolszewizm popeni bd
logiczny nazwany przez staroytnych Post hoc ergo propter hoc? Wystpuje on wwczas, gdy kto twierdzi, i zwyke nastpstwo dwch zdarze w czasie jest relacj
przyczynowo-skutkow. Nie miejsce tu na gruntown polemik z Noltem. Niemniej
dwa i p roku temu wybitny niemiecki badacz dziejw ZSRR Jrg Baberowski, ktrego
dziea (w tym obszern biografi Stalina) znamy take w polskim przekadzie, podkreli w nawizaniu do debaty z lat 1986-1987, e Noltemu wyrzdzono krzywd,
jako historyk mia racj 8. Sowa Baberowskiego zamieci ten sam Der Spiegel,
w ktrym trzydzieci lat temu Nolte by bezpardonowo atakowany.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Stanisaw erko prof. dr hab., pracownik naukowy Instytutu Zachodniego, historyk, autor m.in.
trzech monografii powiconych polityce zagranicznej III Rzeszy i genezie II wojny wiatowej.

Cyt. za: D. Kurbjuweit, Der Wandel der Vergangenheit, Der Spiegel nr 7/2014 z 10.02.2014.

Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna

tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05


email: izpozpl@iz.poznan.pl
www.iz.poznan.pl

5z5

You might also like