Professional Documents
Culture Documents
Ernst Nolte,
gwna posta niemieckiego
sporu historykw
Stanisaw erko
W wieku 93 lat zmar 18 sierpnia 2016 r. prof. Ernst Nolte, jeden
z najgoniejszych w Republice Federalnej Niemiec intelektualistw. By te wrd dziaajcych w powojennych Niemczech
historykw postaci najbardziej kontrowersyjn i najbardziej
krytykowan.
Redakcja:
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera
(redaktor naczelny)
Piotr Kubiak
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek
Nr 267/2016
24.08.16
ISSN 2450-5080
Biuletyny dostpne
take dziki:
NEWSLETTER IZ
FACEBOOK
SCRIBD
LINKEDIN
TWITTER
1z5
Polskie tumaczenie lekko zmienia istot tytuu oryginalnego: O przeszoci, ktra nie chce przemin, w: Historikerstreit. Spr o miejsce III Rzeszy w historii Niemiec, red. M. ukasiewicz,
Londyn 1990, s. 65-69.
2z5
3z5
Habermasa nie powinien nawizywa do idei narodu, lecz powinien by patriotyzmem Konstytucji.
Autorzy krytykujcy Noltego twierdzili, i nie jest on skonny traktowa zbrodni
popenionych przez Niemcw w okresie wojny jako zbrodni o znaczeniu w historii
zupenie wyjtkowym. To, co zarzucali oni Noltemu, dzi mona z penym przekonaniem odwrci i przedstawi wanie im: relatywizowanie i pomniejszanie zbrodni
(take ludobjstwa lub eksterminacji na wielk skal), ale w odniesieniu do reimw
komunistycznych, zwaszcza w ZSRR. To wanie w tych rodowiskach czsty by opr
przed lektur Archipelagu GUag Soenicyna. Myl, e ideologia komunistyczna moga
pcha do zbrodni tak samo, jak nazistowska czy szerzej faszystowska, wzbudzaa
wrcz odruchowy opr lewicowo-liberalnej strony toczcej si w Republice Federalnej debaty. Habermas pocztkowo nawet minimalizowa skal zbrodni stalinowskich,
zbywajc eksterminacj milionw ukraiskich i rosyjskich chopw (nie tylko kuakw)
mianem deportacji (pniej wycofa si z tego stanowiska).
Nolte znajdowa te wcale licznych obrocw, m.in. w osobie publicysty i autora
bardzo znanej biografii Hitlera, Joachima C. Festa. Ju w 1987 r. ukazaa si najpierw mniejsza rozmiarami ksika, w ktrej odpowiada swym krytykom4, a nastpnie obszerna (616 stron) synteza dziejw Europy w latach 1917-1945. W tytule tej
ostatniej znalaza si charakterystyczna dla jego pogldw formua europejska wojna
domowa5. Pisa, e w przypadku autora Mein Kampf najwaniejszy by strach przed
komunizmem i nienawi wobec komunizmu. Bolszewikw nazici si lkali, ale te
bolszewicy poniekd stanowili dla nazistw godny naladowania przykad. Podkrela
przy tym, e w najmniejszym stopniu nie chce broni potwornoci reimu nazistowskiego. Redaktor naczelny tygodnika Der Spiegel Rudolf Augstein drwi, e zdaniem
pana Nolte Hitler w sumie nie mg inaczej, musia zabija ydw, ze strachu
przed masowym mordowaniem narodowych socjalistw przez Sowietw6. Naczelny
Spiegla by jednym z tych uczestnikw sporu, ktry nader chtnie siga po epitety,
na przykad Andreasa Hillgrubera okreli w artykule Nowe kamstwo owicimskie
(6 padziernika 1986 r.) mianem konstytucyjny nazista.
Zachodnioniemiecki Historikerstreit ledzono z duym zainteresowaniem take
w Polsce, co byo rzecz cakowicie zrozumia. Wypowiedzi polskich autorw byy
zdecydowanie krytyczne zwaszcza wobec tez Noltego i Hillgrubera. Pamita jednak
trzeba, e w podlegajcych cenzurze peerelowskich mediach relacjonowany by
w sposb jednostronny. Pisano na og, e w Republice Federalnej w gruncie rzeczy
podejmowana jest prba relatywizowania zbrodni hitlerowskich i rehabilitowania
polityki III Rzeszy. Niekiedy dowodzono wrcz, e twierdzenia rewizjonistw s
aprobowane czy nawet inspirowane przez rzdzc chadecj z kanclerzem Helmutem
Kohlem na czele7. Bardziej zniuansowane i pogbione oceny mona byo znale
w niskonakadowych periodykach (Odra, Res Publica, Zdanie), w recenzjach czasopism naukowych (np. w wydawanym przez Instytut Zachodni Przegldzie Zachod4
E. Nolte, Das Vergehen der Vergangenheit. Antwort an meine Kritiker im sogenannten Historikerstreit, Berlin [West] Frankfurt am Main 1987.
5
E. Nolte, Der europische Brgerkrieg 1917-1945. Nationalsozialismus und Bolschewismus,
Frankfurt am Main 1987.
6
R. Augstein, Herrn Noltes Umwlzung der Wissenschaft, Der Spiegel nr 1/1988 z 4.01.1988.
7
K. Kkol, Agresja, Perspektywy nr 5/1987.
4z5
nim) czy na amach reprezentujcego reformatorskie rodowiska partyjne tygodniku Polityka. Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce wydawaa
zeszyty dokumentacyjne z tumaczeniami najwaniejszych artykuw publikowanych w
zachodnioniemieckiej debacie, lecz teksty te trafiay do nader wskiego grona czytelnikw (nakad nie przekracza 380 egzemplarzy). Z natury rzeczy nie sposb byo te
dokona uczciwej polemiki zwaszcza z szokujc dla rzdzcych komunistw tez
Noltego o zbrodniach nazistowskich jako reakcji na zbrodnie dokonywane w Rosji przez
bolszewikw. Dla autorw zwizanych z PZPR ostentacyjny antykomunizm Noltego
cakowicie dyskwalifikowa tezy tego historyka, kwalifikowanego jako symbol odradzajcego si niemieckiego nacjonalizmu i rewizjonizmu.
W rodowisku historykw Ernst Nolte by coraz bardziej izolowany. Dla wielu
uchodzi za reakcjonist i skompromitowanego rewizjonist. Jeszcze w 2000 r., gdy
konserwatywna, ale sympatyzujca z CDU fundacja Deutschland-Stiftung przyznaa
Noltemu Nagrod Konrada Adenauera, poproszona o wygoszenie laudacji przewodniczca CDU Angela Merkel odmwia. Zgod wyrazi wczesny dyrektor renomowanego
Instytutu Historii Najnowszej (Institut fr Zeitgeschichte) w Monachium, prof. Horst
Mller. Kiedy to uczyni, grono znanych z lewicowych pogldw historykw niemieckich (m.in. Heinrich August Winkler, Jrgen Kocka, Hans-Ulrich Wehler) domagao
si, by Mller ustpi ze stanowiska szefa monachijskiego instytutu.
Czy Ernst Nolte ze sw tez o faszyzmie jako reakcji na bolszewizm popeni bd
logiczny nazwany przez staroytnych Post hoc ergo propter hoc? Wystpuje on wwczas, gdy kto twierdzi, i zwyke nastpstwo dwch zdarze w czasie jest relacj
przyczynowo-skutkow. Nie miejsce tu na gruntown polemik z Noltem. Niemniej
dwa i p roku temu wybitny niemiecki badacz dziejw ZSRR Jrg Baberowski, ktrego
dziea (w tym obszern biografi Stalina) znamy take w polskim przekadzie, podkreli w nawizaniu do debaty z lat 1986-1987, e Noltemu wyrzdzono krzywd,
jako historyk mia racj 8. Sowa Baberowskiego zamieci ten sam Der Spiegel,
w ktrym trzydzieci lat temu Nolte by bezpardonowo atakowany.
Stanisaw erko prof. dr hab., pracownik naukowy Instytutu Zachodniego, historyk, autor m.in.
trzech monografii powiconych polityce zagranicznej III Rzeszy i genezie II wojny wiatowej.
Cyt. za: D. Kurbjuweit, Der Wandel der Vergangenheit, Der Spiegel nr 7/2014 z 10.02.2014.
Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna
5z5