Equilibrium

1 (4) 2010
ISSN 1 6 8 9 - 7 6 5 X

Katarzyna Kamiska
Etyka w ekonomii
a globalny kryzys gospodarczy

Sowa kluczowe: etyka, ekonomia, kryzys globalny

Abstrakt: Globalny kryzys gospodarczy, z jakim mamy do czynienia w ostatnim okresie, przyczyni
si do wznowienia dyskusji dotyczcej problemu ksztatowania si prawidowych relacji pomidzy pastwem a rynkiem. Kolejny raz okazao si, e brak jasnych regu gry gospodarczej powoduje na rynku
uruchomienie tendencji do samozniszczenia si. W obecnej sytuacji staje si jasne, e aby przeciwdziaa
w przyszoci podobnym jak ta sytuacjom, wszystkie podmioty gospodarcze dziaajce na rynku powinny przestrzega oglnie obowizujcych regu gry gospodarczej. Stawia to przed ekonomi i polityk gospodarcz nowe wyzwania. Na temat przyszoci ekonomii zabieraj gos nie tylko sami ekonomici, ale
rwnie papie Benedykt XVI. Jego encyklika Caritas in veritate powicona jest w duej mierze tej problematyce. Celem artykuu jest zaprezentowanie tych stanowisk, a take prba odpowiedzi na pytanie,
czy i o jakie elementy etyczne naley wzbogaci ekonomi, by bardziej skutecznie potrafia w przyszoci
stawia czoa nowym wyzwaniom.

Wprowadzenie
Globalny kryzys gospodarczy sta si w ostatnim okresie jednym z najczciej
dyskutowanych tematw, tak w polityce, jak i w rodowisku akademickim. Jego
pojawienie si wznowio dyskusj dotyczca problemu ksztatowania prawidowych relacji midzy pastwem a rynkiem oraz istnienia wzajemnych zwizkw
midzy ekonomi a etyk.
Potrzeba etycznej refleksji nad gospodark zgaszana jest przy rnych okazjach przez ekonomistw, etykw, przedstawicieli zwizkw zawodowych, czy
wsplnot wyznaniowych. Interesujcym przykadem nalecym do ostatniej
z wymienionych grup jest encyklika Benedykta XVI pt. Caritas in veritate, ktra w duej mierze powicona zostaa tej problematyce.

106

Katarzyna Kamiska

Zasadniczym celem artykuu jest zaprezentowanie niektrych z tych stanowisk, a take prba odpowiedzi na pytanie, jakie wsplne wnioski i postulaty mona
sformuowa na ich podstawie odnonie dalszego rozwoju ekonomii jako nauki.

Relacje

pomidzy ekonomi a etyk

W literaturze ekonomicznej w ostatnich latach mona odnale wiele ladw

dyskusji o relacjach midzy etyk a ekonomi oraz o potrzebie istnienia wymiaru etycznego wspczesnej ekonomii. Wielu badaczy, poczwszy od XX wieku, wyraao pogld, e ekonomi powinno uprawia si jedynie w nurcie pozytywnym, a wic w duchu weberowskiej doktryny wolnej od wartoci nauki
spoecznej (por. Blaug, 1995, s. 181195) Potwierdzeniem tej tendencji byo
stosowanie w naukach ekonomicznych zasady falsyfikowania hipotez naukowych, ktr sformuowa K. Popper. W myl tej zasady falsyfikacji mogy podlega jedynie te hipotezy, ktre naleay do obszaru ekonomii pozytywnej, nie za
normatywnej.
W obecnej sytuacji nie bez powodu podejmuje si wanie kwestie etyczne, przyczyn obecnego kryzysu upatruje si bowiem w upadku etyki osobistej
i moralnoci w caym wiecie zachodnim (Dolczewski, 2009). Znany amerykaski konserwatywny polityk i publicysta Patrick J. Buchanan w jednej ze swoich
ostatnich ksiek pisze, e nastpia cakowita zmiana wyznawanych przez ludzi
wartoci, a wiat, w ktrym egzystujemy, wywrci si do gry nogami (Buchanan, 2005).
Inn podawan przyczyn kryzysu jest brak mylenia etycznego w ekonomii, jak to zaznaczya w swoim referacie prof. J. Godw-Legid podczas konferencji Ekonomia i Prawo, organizowanej w 2009 roku przez Katedr Ekonomii WNEiZ UMK w Toruniu.
Natomiast G. Koodko przyczyn kryzysu dopatruje si w neoliberalnym kapitalizmie jako takim. Korzenie kryzysu tkwi gboko w neoliberalnym kapitalizmie. [] Tak ostry wstrzs mg nastpi jedynie wskutek zbiegu naraz
wielu politycznych, spoecznych i gospodarczych (a take technologicznych, bo
bez Internetu byby niemoliwy) okolicznoci. Naoenie si tych uwarunkowa
w specyficzny sposb, nawarstwiajcy kryzysogenne zjawiska i procesy, moliwe byo wycznie w przypadku typowej dla neoliberalizmu kombinacji wartoci, instytucji i polityki. Wartoci te zdecydowanie przeceniaj indywidualizm
i niepotrzebnie houbi chciwo, wynoszc t przywar do rangi cnoty napdzajcej gospodark, a take lekcewa spoeczne aspekty gospodarowania i nie
postrzegaj czowieka jako centrum procesu gospodarowania. W sferze wartoci
neoliberalizm prowadzi do ufinansowienia bez maa wszystkiego, gdy zgodnie
z t doktryn mona handlowa i warto wszystkim, co moe przynosi zyski,
take oczekiwaniami (Koodko, 2010, s. 121).

Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy

107

Do tej pory udao si wyodrbni cztery gwne typy zwizkw, jaki mog
wystpi midzy ekonomi a etyk (por. Sekua, 1999, s. 3840):
prymat etyki wobec ekonomii punktem odniesienia dla sfery ekonomii
jest moralno jego rdo to oficjalne dokumenty Kocioa katolickiego,
prymat ekonomii wobec etyki nurt zwizany z marksistowsk teori rozwoju spoecznego,
rugowanie etyki przez ekonomi taki pogld wyznaj przedstawiciele
nurtu liberalnego, jako spadkobiercy nurtw filozoficznych i naukowych eliminujcych wpyw etyki i religii na sfer gospodarcz,
ekonomia uszlachetniona przez pierwiastki natury etycznej postulat wysuwany przez przedstawicieli etyki biznesu1 oraz teorii ordoliberalnej.
Z zaprezentowanej powyej klasyfikacji wynika, e najwiksz rol etyce
w ekonomii przypisuj przedstawiciele katolickiej nauki spoecznej, przedstawiciele etyki biznesu i teorii ordoliberalnej (por. Kamiska, 2009, s. 1427). Jest to
jednak pogld wspczesny, gdy na przestrzeni wiekw relacje te ksztatoway
si w odmienny sposb. I tak w staroytnoci i redniowieczu etyka i ekonomia
stanowiy jedn dziedzin nauki, a etyka nadawaa ekonomii moraln, doskonalc rol. W centrum dziaa gospodarczych sta czowiek i jego dobro, zysk natomiast odgrywa rol drugoplanow.
Poczwszy od owiecenia nastpia zmiana koncepcji czowieka i ycia
ludzkiego, co wywaro duy wpyw na nowoytn i wspczesn ekonomi.
Staa si ona w ocenie jednego z najwybitniejszych polskich filozofw prof.
A. Krapca, technologi wytwarzania dbr, rodkw do ycia i nastpio oderwanie jej od wymiaru etycznego, czy moralnego. Owocem tego byo uwolnienie
ekonomii od moralnych ocen wartociujcych. Dziaalno ekonomiczna skierowana zostaa natomiast na pomnaanie dbr uytecznych, a gwnym celem
ekonomii stao si osignicie takich kategorii, jak zysk, bogactwo, czy efektywno. Czowiek przesta by podmiotem dziaania gospodarczego, a sta si jednym z jego elementw (por. Krpiec, 2008).
1
Rozwaania nad rol etyki w ekonomii w niemieckiej myli ekonomicznej maj pewn
tradycj. Ju w XIX wieku znaczenie etyki do wyjaniania procesu gospodarowania eksponowaa stara niemiecka szkoa historyczna, a w Stanach Zjednoczonych ekonomia instytucjonalna, ktrej twrcami byli T. Veblen, J. R.Commons i W. C.Mitchell. Obie szkoy podkrelay
znaczenie kultury, religii, przekona, wierze, zwyczajw oraz norm moralnych dla gospodarowania, przyjmujc zaoenie, e s one formowane historycznie i niezbdne do wyjaniania dziaa gospodarczych. Stara niemiecka szkoa historyczna, na bazie ktrej rozwin si
pniej ordoliberalizm, stworzya tradycj badania decyzji ekonomicznych w kontekcie instytucjonalnym. W. Roscher w 1843 r. ogosi, e ekonomia nie jest abstrakcyjno-dedukcyjn
nauk wyjaniajc, lecz jest nauk opisow, ktra musi rozwija si w cisym zwizku z innymi naukami spoecznymi, uwzgldniajc geograficzny i historyczny aspekt gospodarowania.
Wrd kontynuatorw tej koncepcji znalaz si m.in. Gustav Schmoller, pniej gwnie Walter
Eucken i inni ordoliberaowie.

108

Katarzyna Kamiska

Pod koniec lat 80. XX wieku, jeden z kierunkw heterodoksyjnych w naukach ekonomicznych ekonomia neoinstytucjonalna wprowadzia na nowo
pewne elementy ocen wartociujcych, zauwaajc oportunistyczne zachowania
podmiotw gospodarczych, ale traktowaa je jako stan normalny, niewymagajcy zmian2. Wpyw tego kierunku na polityk gospodarcz by jednak bardzo
niewielki.
Coraz czciej jednak pojawiaj si inne gosy, ktre postuluj uetycznienie
ekonomii, czy samego procesu gospodarowania. Jednym z nich jest Amartaja
Sen, laureat Nagrody Nobla z ekonomii z 1998 roku. Stwierdzi on, e: proces
produkcji dbr prywatnych rwnie wymaga uwzgldniania wartoci etycznych.
Dzieje si tak, poniewa proces wymaga bardzo skomplikowanej wymiany. Kady uczestnik wnosi wkad, ktry nie zawsze moe by wyceniony. Nadzr byby
bardzo kosztowny i nierealny. Dlatego pozostaje etyka i zaufanie (Gruszecki,
2005, s. 47). Inna znana w wiecie ekonomii posta Peter Koslowski podkrela w swoich publikacjach spoeczny i etyczny wymiar ekonomii, konkludujc:
Gospodarka jest nie tylko rzdzona przez prawa ekonomiczne, lecz jest okrelana przez ludzi (Koslowski, 1985, s. 304). Dlatego naley, jego zdaniem, stworzy nowy rodzaj teorii ujmujcej caociowo ycie gospodarcze. Moj gwn
tez stanowi twierdzenie, [pisze Peter Koslowski], e epoka homo oeconomicus i modernistycznego wyodrbnienia gospodarki z caoci kultury spoecznej
wanie mija i wkraczamy do pewnego typu gospodarki postmodernistycznej,
ktra ujmuje sam gospodark jako cz kultury, a ekonomiczna racjonalno
w dobie postmodernistycznej gospodarki staje si znowu czci integralnej racjonalnoci (Koslowski, 1999, s. 79). Jeli rzeczywiste dziaania gospodarcze s w coraz wikszym zakresie okrelane przez czynniki kulturowe, religijne
i etyczne to ekonomia jako prawdziwa, czyli adekwatnie odzwierciedlajca,
musi je uwzgldni stwierdza Koslowski (Koslowski 1999, s. 79). Dotd ekonomia abstrahowaa od tych czynnikw, by moe w obawie przed moliwoci
utraty dochodzenia do precyzyjnych wnioskw za pomoc metod matematycznego pomiaru. Problem wyboru midzy prawd a precyzj (Mayer 1996) stanowi bowiem od czasw owiecenia jeden z gwnych dylematw tej nauki.
Rozdzia ten nastpi za przyczyn Thomasa Hobbsa i Benedicto de Mandevilla i mia swoje rdo w realizacji modernistycznej tendencji do mechanicznego sposobu wyjaniania, zapoyczonego z fizyki klasycznej. Podejcie to miao
zapewni du precyzj i ciso w naukach ekonomicznych. Wedug Koslowskiego dopiero za pomoc filozoficznej refleksji mona prbowa oceni, na ile
racjonalno ustanowiona przez metody matematyczne odpowiada prawdzie
w obszarze ycia gospodarczego.

2
Do pozostaych kierunkw heterodoksyjnych mona zaliczy m.in. ordoliberalizm, ekonomi polityczn, czy ekonomi behawioraln.

Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy

109

Inny amerykaski ekonomista i czonek International Forum on Globalization David C. Korten na kartach swojej ksiki wiat po kapitalizmie stwierdzi, e wspczesna ekonomia zmienia ideologi racjonalnego materializmu
w stylu T. Hobbesa w nauk stosowan, specjalizujc si w behawioryzmie
czowieka. Zakada ona, e ludmi powoduj motywacje o charakterze wycznie materialnym, i jednoczenie zwalnia jednostk z wszelkiej odpowiedzialnoci za dokonywane wybory moralne. Konsekwencj takiego stanu rzeczy byo
jego zdaniem uksztatowanie systemu gospodarczego, ktrego cechy charakterystyczne przypominaj zoliwy nowotwr. Postuluje, by stworzy taki system
gospodarczy, ktry bardziej odpowiadaby podstawowej funkcji ycia deniu do przetrwania i funkcjonowania w dugiej perspektywie czasowej. System
taki przypominaby prawidow gospodark rynkow, funkcjonujc w otoczeniu etycznej kultury i rozumnych praw stanowionych przez demokratyczny rzd.
Wedug niego wszystko polega na wprowadzeniu w ycie podstawowych wartoci, ktre wyznaje wikszo spoeczestwa. Zasadniczym fundamentem spoeczestwa obywatelskiego s dla Kortena takie wartoci, jak wolno i odpowiedzialno za siebie i spoeczestwo (Korten, 2002, s. 36 i dalsze).
Zmary niedawno wybitny amerykaski ekonomista, przedstawiciel nurtu
liberalnego Paul A. Samuelson w jednym z udzielonych wywiadw wyrazi
nastpujcy pogld o funkcjonowaniu rynku: Rynek nie ma ani serca ani te
mzgu. On czyni po prostu to, co czyni (Samuelson, 2005, s. 150). W innym
miejscu stwierdzi: kapitalizm potrzebuje regu gry. Niezbdny jest w nim godny zaufania system prawny (Samuelson, 2005, s. 153). Brak regu, jak rwnie
ich nieprzestrzeganie powoduje wedug niego wyzwolenie w spoeczestwie
niepohamowanych dz wzbogacenia si, w tym take kosztem innych obywateli. Aby rynek mg funkcjonowa poprawnie, ekonomia powinna zosta wzbogacona o pierwiastki prawne oraz etyczne.
Potrzeb wzbogacenia wspczesnej ekonomii o aspekty etyczne postuluj
rwnie przedstawiciele katolickiej nauki spoecznej. Jan Pawe II wiele razy dawa wyraz swojemu zaniepokojeniu o przyszo gospodarcz wiata. W jednym
ze swoich wystpie pt. Naglca potrzeba refleksji nad gospodark (z ordzia noworocznego, 1 stycznia 2000 roku) postulowa, by znale przyczyny narastajcego niepokoju w wiecie nauki, jaki rodzi si w zwizku z palcymi problemami spoeczno-gospodarczymi i podj now i pogbion refleksj nad sensem
ekonomii i jej celami. Istotne jego zdaniem byoby rozwaenie samego pojcia
dobrobyt i rozszerzenie go o takie wartoci, jak solidarno i altruizm.
Dowiadczenie bowiem zdaje si wskazywa, e sukces ekonomiczny w coraz wikszej mierze wynika z tego, i docenia si naleycie rol czowieka i jego
zdolnoci, popiera si jego wiadome uczestnictwo, starannie kultywuje wiedz i pomnaa zasoby informacji, umacnia solidarno. Wartoci te nie s bynajmniej obce nauce i praktyce ekonomicznej, a przyczyniaj si do nadania im
charakteru w peni ludzkiego. Ekonomia, ktra nie bierze pod uwag wymiaru

110

Katarzyna Kamiska

etycznego i nie stara si suy dobru czowieka kadego czowieka i caego czowieka w istocie rzeczy nie zasuguje nawet na miano ekonomii, pojmowanej jako rozumne i dobroczynne zarzdzanie zasobami materialnymi (Jan
Pawe II, 2000).
W innym przemwieniu podkrela, podobnie jak wspomniany wczeniej
P. Koslowski, e istniej zwizki pomidzy kultur i ekonomi. Aby czowiek
mg realizowa si w peni, obie dziedziny powinny si dopenia, przy czym
ekonomia wedug niego powinna by podporzdkowana kulturze (Jan Pawe II,
1987, s. 809)3.
W podobny sposb wypowiada si o ekonomii w swojej ostatniej encyklice
pt. Caritas in veritate Benedykt XVI: Ekonomia bowiem potrzebuje etyki dla
swojego poprawnego funkcjonowania; nie jakiejkolwiek etyki, lecz etyki przyjaznej osobie (Benedykt XVI 2009, s. 9394). Wane jest wedug niego ucilenie, co oznacza w danej sytuacji przymiotnik etyczny, gdy znaczenie, jakie si za nim kryje, nieodcznie wie si z okrelonym systemem moralnym.
Kada decyzja ekonomiczna ma swoje implikacje o charakterze moralnym.
Ekonomia tak rozumiana opiera si na integralnym pojmowaniu rozwoju
czowieka i narodw, oraz odrzuca fikcj homo oeconomicusa. Zastosowanie jej
w praktyce zdaniem Benedykta XVI powinno korygowa zaburzenia systemw
ekonomiczno-finansowych (Benedykt XVI, 2009, s. 95). To stwierdzenie mona
traktowa jako postulat zachcajcy do regulacji wiata finansw w oparciu na
normach etycznych.
W innym miejscu encykliki poddaje krytyce wspomnian wczeniej doktryn wolnej od wartoci nauki spoecznej przekonanie o koniecznoci autonomii ekonomii, ktra nie powinna akceptowa wpyww o charakterze moralnym, doprowadzio czowieka do naduywania narzdzia ekonomicznego nawet
w sposb niszczycielski . W duszej perspektywie przekonania te doprowadziy
do systemw ekonomicznych, spoecznych i politycznych, ktre podeptay wolno osoby i grup spoecznych, i ktre wanie z tego powodu nie byy w stanie
zapewni obiecywanej sprawiedliwoci (Benedykt XVI, 2009, s. 6566).
Benedykt XVI pisze o potrzebie humanizacji rynku i spoeczestwa, gdy
bez wewntrznych form solidarnoci i wzajemnego zaufania rynek nie moe
wypeni swojej ekonomicznej funkcji. Rozwizanie tego problemu widzi on
chociaby przez rozwj przedsibiorczoci, ktra wykracza poza logik rwnowanej wymiany i zysku jako celu samego w sobie. Zauwaa, e w ostatnich
dziesicioleciach pojawiy si podmioty, ktre w ten sposb funkcjonuj, a s
nimi: przedsibiorstwa podpisujce pakty pomocy dla krajw zacofanych, fundacje, grupy przedsibiorstw stawiajce sobie cele poytku publicznego i podmioty ekonomii obywatelskiej i wsplnotowej. Papie widzi potrzeb istnienia
3
Tekst tego przemwienia opublikowano w pracy zbiorowej pt. Podrcznik pokolenia JP 2.

Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy

111

inicjatyw religijnych i wieckich, by dziaalno ekonomiczna moga by realizowana przez podmioty, ktre w sposb wolny chciayby ksztatowa swoj
dziaalno w wietle zasad odmiennych od czystego zysku, nie rezygnujc przy
tym z wytwarzania wartoci ekonomicznej. W podjtych przez niego rozwaaniach pojawia si te problem odpowiedzialnoci jednostki ludzkiej za siebie
i spoeczestwo oraz odpowiedzialno spoeczna przedsibiorstwa. W tym kontekcie odwouje si on rwnie do poczucia odpowiedzialnoci spoeczestwa
za stan rodowiska naturalnego, z podkreleniem, e natura nie jest waniejsza
od czowieka (por. Benedykt XVI, 2009, s. 9697).

Wielowymiarowy

charakter wiatowego
kryzysu gospodarczego 20082010
i propozycje jego przezwycienia

Obecny kryzys gospodarki wiatowej nie jest jedynie kryzysem o podou gospodarczym. Ma on take inne swoje wymiary. I tak wedug Z. Sadowskiego
obejmuje on aspekt spoeczny i ekologiczny (por. Sadowski, 2006, s. 1518).
G. Koodko wyrnia w swoim opracowaniu 5 sfer, w ktrych rwnolegle przetacza si kryzys: sfer finansow, sfer produkcji, sfer spoeczn, sfer polityczn i sfer ideologii. Zaznacza ponadto, e mamy do czynienia nie z oglnym
kryzysem kapitalizmu, gdy ustrj ten ma wyjtkowe zdolnoci dostosowawcze, ale z fundamentalnym zaamaniem si modelu neoliberalnego (por. Koodko, 2010, s. 122). W zwizku z wielowymiarowym charakterem tego zjawiska pojawia si wymg innego podejcia holistycznego, uwzgldniajcego
w moliwie szerokim zakresie rnorodno jego aspektw.
Pojawienie si wielowymiarowego kryzysu wiatowego wywoao wiele
dyskusji wrd przedstawicieli nauk ekonomicznych. Zaowocoway one prb
odejcia od mylenia w kategoriach ekonomii neoklasycznej, pokadajcej zaufanie w swobodnym dziaaniu si rynkowych, w stron makroekonomii w stylu J. M. Keynesa. Dotychczasowa dominacja neoklasycznego nurtu w naukach
ekonomicznych odbywaa si nie tylko na paszczynie teoretycznej, ale rwnie na gruncie polityki gospodarczej, poczwszy od koca lat 70. XX wieku.
Wywara ona gboki wpyw na ksztat polityki gospodarczej wielu krajw wysoko rozwinitych oraz na polityk transformacji systemowej krajw Europy
rodkowo-Wschodniej. Podczas tegorocznego wiatowego Forum Ekonomicznego w Davos w Szwajcarii bardzo wyranie zarysowaa si tendencja odejcia
od nurtu neoklasycznego w stron keynesizmu. Szczeglnie znamiennie wyraay to pojawiajce si opinie, e oto teraz wszyscy jestemy keynesistami.
Jeden z obecnych tam amerykaskich ekonomistw K. Rosen stwierdzi natomiast, e amerykaski model gospodarki okaza si gorszy w stosunku do modelu niemieckiego, japoskiego czy szwajcarskiego (por. Clausen oraz Zttl, 2009,

112

Katarzyna Kamiska

s. 16). Pewna ch powrotu w stron keynesizmu najprawdopodobniej wynika

z pojawiajcej si moliwoci skorzystania z dowiadcze polityki keynesowskiej prowadzonej w USA w czasach kryzysu lat 19291933 oraz uniknicia popenionych w tamtym okresie bdw. Ekonomia keynesowska opiera si jednak na odmiennych w stosunku do ekonomii neoklasycznej zaoeniach, kadc
akcent na aktywn rol pastwa w procesie gospodarowania. Na podstawie dowiadcze historycznych wysoce prawdopodobne wydaje si, e prowadzenie
tego typu polityki moe doprowadzi do zagodzenia kryzysu w krtkim okresie, ale z pewnoci nie usunie ona ani jego przyczyn, ani nie zapewni umiarkowanego wzrostu gospodarczego w dugim okresie. Poza tym pojawiaj si pytania, czy i na ile model keynesowski byby przydatny do opisu funkcjonowania
wspczesnej gospodarki? Wiadomo przecie, e zosta on opracowany dla gospodarki stosunkowo zamknitej. Z upywem lat sytuacja diametralnie si zmienia i wspczenie gospodarki charakteryzuj si wyszym stopniem otwarcia
i wiksz wzajemn zalenoci. Moe si wic okaza, e proponowane niegdy przez Keynesa pobudzanie popytu w danym kraju pobudzi wzrost gospodarczy innych krajw, a nie wasnego. Poza tym powstaje jeszcze jedno pytanie,
czy w sytuacji, gdy pastwa uginaj si pod ciarem zaduenia zagranicznego
uda si je skoni do znacznego zwikszenia wydatkw pobudzajcych popyt?
Jeli tak, to przez jak dugi okres i jakie bd tego konsekwencje?
Keynesizm oprcz swoich zwolennikw od lat ma zacitych oponentw,
ktrzy podkrelaj jego negatywny, demoralizujcy wpyw na spoeczestwo.
W obecnej sytuacji, kiedy wiele mwi si o etyce, taki zarzut moe mie pewne znaczenie i umniejsza jego atrakcyjno jako kierunku teoretycznego dla polityki gospodarczej. Znany niemiecki ekonomista L. Albert Hahn ju w 1945
roku okreli keynesowsk wizj pastwa jako gospodark narodow iluzji,
a w publikacji z okazji 75 urodzin Edgara Salina nazwa keynesowsk demoralizacj okres, w ktrym pojawiy si pierwsze efekty polityki prowadzonej wedug zalece Keynesa. Gwn przyczyn owej demoralizacji miaa by wedug
niego polityka penego zatrudnienia, poniewa jego zdaniem doprowadzia ona
do demoralizacji spoeczestwa na kilku paszczyznach: caego narodu na paszczynie politycznej, zwizkw zawodowych, przedsibiorcw z dziedziny bankowoci i przemysu, czy pracodawcw (por. Hahn, 1945, s. 270286). Wybitny
przedstawiciel ordoliberalizmu Walter Eucken rwnie ostrzega, e prowadzenie polityki w stylu keynesowskim doprowadzi do konfliktw grup interesw,
a ostatecznie doprowadzi do anarchii grupowej (Eucken, 2004, s.171).
Bez wzgldu na to, jaki mona mie stosunek do keynesizmu czy do ekonomii neoklasycznej, w modelach tych, z punktu widzenia obecnej sytuacji, wida istotny mankament. Jest nim brak uwzgldnienia w prowadzonych analizach
aspektw spoecznych, czy orientacji na takie wartoci, jak wolno, odpowiedzialno i sprawiedliwo spoeczna, ktre stanowi istotny element europejskiego wiatopogldu kulturowego.

Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy

113

Wrd propozycji usunicia pierwotnych przyczyn kryzysu pojawiaj si

nade wszystko postulaty przebudowy systemu wartoci, przeorientowania instytucji (w znaczeniu behawioralnym) oraz zmian w sposobie uprawiania polityki. Koodko podkrela, e wartoci musz przesuwa si coraz bardziej od
mie w stron by, a gospodarowanie musi w rosncej mierze bra pod
uwag uwarunkowania kulturowe oraz otoczenie spoeczne. Redefinicji jego
zdaniem wymagaj cele rozwoju. Aby w przyszoci unika wielkich kryzysw,
trzeba wedug Koodko umiejtnie porusza si w obszarze swoistego trjkta
zrwnowaonego spoecznie, ekologicznie i gospodarczo rozwoju. Jego wierzchoki wyznaczane s poprzez wartoci, instytucje i polityk. Skuteczna strategia rozwoju i polityka gospodarcza powinny opiera si na poprawnej teorii
ekonomicznej, a wic na koincydencji teorii rozwoju i nowym pragmatyzmie.
Koodko wyjania, e w istocie chodzioby o nieortodoksyjn teori ekonomii,
a nawet szerzej o teori nauk spoecznych, zorientowan na praktyk, czyli w skali
makroekonomicznej i spoecznej a w istocie ju w skali planetarnej na polityk,
na globaln strategi rozwoju dugookresowego (Koodko, 2010, s. 123124).
Przezwycienie wspczesnego kryzysu gospodarczego jest traktowane bardzo powanie take przez mylicieli nalecych do nurtu katolickiej nauki spoecznej. Benedykt XVI wielokrotnie wyraa sowa sprzeciwu wobec umniejszania powagi obecnej sytuacji. Wspomniana ju wczeniej jego encyklika Caritas
in veritate powicona jest w duej mierze tej tematyce i dziaaniom, jakie powinny zosta podjte, by przywrci wiatowej gospodarce zdolnoci rozwoju.
Poszukujc rozwiza obecnego kryzysu globalnego Benedykt XVI proponuje nade wszystko szeroko pojt solidarno i niesienie pomocy krajom najuboszym przez kraje bardziej rozwinite gospodarczo poprzez przeznaczanie
wikszych kwot z ich PKB na cele rozwoju. Inn propozycj moe by rewizja
przez bogate pastwa zasad opieki i solidarnoci spoecznej, stosujc w tej dziedzinie zasad pomocniczoci i tworzc systemy opieki spoecznej bardziej zintegrowane, przy zaoeniu czynnego uczestnictwa podmiotw prywatnych oraz
spoeczestwa obywatelskiego. Korzystne dla rozwoju wedug niego byoby zastosowanie fiskalnej pomocniczoci, ktra daaby szans obywatelom zadecydowa o przeznaczeniu kwot z ich podatkw przekazanych pastwu. Innym sposobem wyraenia midzynarodowej solidarnoci to zdaniem Benedykta XVI
umoliwienie wikszego dostpu do edukacji. Przy czym sowo edukacja jest
rozumiane przez niego jako formacja caej osoby, a nie tylko owiata czy formacja do pracy (por. Benedykt XVI, 2009, s. 125127).
W dalszych podrozdziaach encykliki autor konkluduje, e caa ekonomia
i cae finanse jako narzdzia powinny by wykorzystywane w sposb etyczny, by
stworzy w ten sposb odpowiednie warunki do rozwoju czowieka i narodw.
Wzgldem osb, ktre kieruj polityk finansow Benedykt XVI zaleca, by odkryy one etyczny fundament swojej dziaalnoci. Postuluje on take wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych, ktre chroniyby sabsze podmioty i za-

114

Katarzyna Kamiska

pobiegay skandalicznym spekulacjom oraz wspieray nowe projekty rozwoju

lub produkty z ubogich regionw wiata.
Istotnym punktem encykliki jest postulat reformy ONZ oraz midzynarodowej struktury ekonomicznej i finansowej w oparciu na teorii aksjologicznej dobra wsplnego oraz zasad sprawiedliwoci i solidarnoci, ktra wprowadziaby porzdek spoeczny zgodny z porzdkiem moralnym (Benedykt XVI, 2009,
s.134137).
Encyklika Caritas in veritate zostaa przyjta na wiecie z duym zainteresowaniem, natomiast w Polsce komentarzy ekonomicznych byo bardzo mao,
a te, ktre pojawiy si, posiaday bdy interpretacyjne. Jednym z nich byo
przypisanie Benedyktowi XVI postulatu utworzenia w sensie dosownym prawdziwej politycznej wadzy wiatowej dla zarzdzania ekonomi wiatow
(Michnowski, 2009, s. 2). Papieowi chodzi w tym fragmencie o gbsz wzajemn wspprac rzdw, wspieranie konsolidacji systemw gospodarczych,
ustalenie wyranych granic wadzy politycznej na rnych szczeblach lokalnym, narodowym i midzynarodowym, a nie o co w rodzaju ekonomicznego
globalnego rzdu wiatowego (Benedykt XVI, 2009, s. 82).
Sytuacja kryzysu globalnego wzbudzia ponadto gosy krytyki, pochodzce
od strony zwizkw zawodowych. Szczeglnym przykadem tego bya deklaracja przygotowana przez ich przedstawicieli przed spotkaniem w Londynie G-20.
W jej podsumowaniu napisano: Kryzys musi oznacza koniec ideologii wolnych rynkw finansowych, gdzie samoregulacja okazaa si oszustwem, a chciwo przekroczya racjonalne normy na niekorzy realnej gospodarki. Deklaracja zawiera postulat opracowania nowego modelu rozwoju gospodarczego,
ktry bdzie realizowa cel sprawiedliwoci spoecznej oraz efektywnoci gospodarczej, a take zapewni godziw prac (Global Unions 2009).

Zakoczenie
Przytoczone w artykule rne wypowiedzi i stanowiska dotyczce ekonomii
jako nauki, a take obecnego kryzysu gospodarczego, mimo i pochodz z rnych rodowisk czy nurtw ekonomicznych, maj wiele elementw wsplnych i pozwalaj na prb wyciagnicia pewnych wnioskw odnonie do
zmian, jakim powinna zosta poddana ekonomia jako nauka. Zasadnicz spraw jest nadanie jej utraconego na przeomie wiekw wymiaru etycznego, odwoywania si do takich wartoci, jak wolno jednostki, odpowiedzialno
za siebie i spoeczestwo, czy sprawiedliwo spoeczna. Ekonomia powinna poddawa ocenie wartociujcej pewne elementy systemu gospodarczego
i procesu gospodarowania, a analiza ekonomiczna powinna rozszerzy swj
zakres i zawiera obok aspektw empirycznych, aspekty historyczne, spoeczne, czy kulturowe.

Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy

115

W polityce gospodarczej potrzebna jest rwnie pewna zmiana, ktra polegaaby na zrewidowaniu dotychczas obowizujcych regu gry gospodarczej
i ustaleniu nowych, przejrzystych i etycznych zasad. Istotn kwesti w tym przypadku byoby zagwarantowanie ich egzekwowania na kadym szczeblu tak
krajowym, jak i midzynarodowym, by wszystkie podmioty bez wyjtku byy
zobowizane do ich przestrzegania. W tak okrelonych warunkach prowadzenie spjnej polityki wprowadzajcej ad gospodarczy na poziomie krajowym
czy midzynarodowym byoby uatwione, a polityka taka mogaby w wikszym stopniu zapewnia ochron gospodarkom, w sytuacjach pojawiajcych si
w przyszoci kryzysw.

Literatura
Benedykt XVI (2009), Encyklika Caritas in veritate- Mio w prawdzie, Wydawnictwo AA,
Krakw.
Blaug M. (1995), Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
Buchanan P.J. (2006), mier Zachodu, Wydawnictwo Wektory, Wrocaw,
Clausen S., Zttl I. (2009), America Forever, Financial Times Deutschland, 30.01.2009,
Dolczewski R. (2009), W poszukiwaniu rde kryzysu. Oczami bankowca i menedera - praktyka, http://www.pte.pl/pliki/1/53/W%20poszukiwaniu1.pdf (stan na dzie 19.09.2009).
Eucken W. (2004), Grundstze der Wirtschaftspolitik, 6. Aufl., Tbingen.
Global Unions (2009), Statement to the London G 20 Summit. Global Unions London Declaration, April.
http://www.gpn.org/ituc-csi_org_No_16_-_G20_London_Declaration_FINAL.pdf (stan na dzie
19.09.2009),
Gruszecki T. (2005), Przedsibiorca w teorii ekonomii i spoecznej nauce Kocioa, [w:] S. Kowolik (red.), Materiay z VI Sympozjum Tarnogrskiego Wolno wolnego rynku, KNS
Fundacja Kolpinga, Tarnowskie Gry.
Hahn A. (1945), Ende der Aera Keynes? Edgar Salin zum 75. Geburstag, Kyklos, vol. XX.
Jan Pawe II (2000), Naglca potrzeba refleksji nad ekonomi, Ordzie na dzie 1 stycznia 2000 roku, http://www.michaeljournal.org/refleksjinadekonomia.htm (stan na dzie
19.09.2009).
Jan Pawe II (1987), Przemwienie do przedstawicieli wiata kultury zgromadzonych w kociele witego Krzya w Warszawie w dniu 13.06.1987, Podrcznik pokolenia JP 2. Ojcowskie sowo do modych wiata, Polski i Lednicy, Duszpasterstwo Akademickie Dominikanw, Pozna.
Kamiska K. (2009), Etyczny wymiar ekonomii w ordoliberalizmie, [w:] B. Polszakiewicz,
J. Boehlke (red.), Zawodnoci rynku zawodnoci pastwa etyka zawodowa, cz. 1, Ekonomia i Prawo, t. V, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru.
Koodko G. (2010), Neoliberalizm a wiatowy kryzys gospodarczy, Ekonomista 2010, nr 1.
Korten D. C. (2002), wiat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, d.
Koslowski P. (1999), Die Aufgaben der Philosophie Heute, Wien.
Koslowski P. (1985), ber Notwendigkeit und Mglichkeit einer Wirtschaftsethik, Scheidewege, Jahresschrift fr skeptisches Denken, Nr. 15.
Krpiec M. (2008), Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza
z Akwinu, http://www.ptta.pl/pef/pdf/e/ekonomika.pdf (stan na dzie19.10.2008).

116

Katarzyna Kamiska

Mayer T.(1996), Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa.

Michnowski L. (2009), Problemy kryzysu cywilizacyjnego w encyklice Caritas in veritate Benedykta XVI. Od cywilizacji mierci do cywilizacji mioci.

http://www.pte.pl/pliki/2/12/PoKTECiV_4.08.09.pdf. (stan na 19.09.2009).
Sadowski Z. (2006), W poszukiwaniu drogi rozwoju myli o przyszoci wiata i Polski, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, PAN, Warszawa.
Samuelson A. (2005), Der Markt hat kein Herz, Spiegel Special, Die neue Welt, Nr. 7.
Sekua J. (1999), Uprawomocnienie etyki biznesu, [w:] A. Wgrzecki (red.), Etyczne fundamenty gospodarowania, Akademia Ekonomiczna, Krakw.

Ethics

in the economics and the global economic crisis

Key words: economics, ethics, global crisis

Abstract: The present global economic crisis leads us to the question about future of economics. Many
scientists focus on general lack of ethical ground in business - ethical values and standards as a proper reasons of this crisis. This paper will offer a look at what happened to economics, show relations between
economics and ethics and finally answer how to make these sciences more useful in preventing such situation like the present economic crisis.