Uniwersytet Warszawski

Wydzia Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych
Micha urawski
255 257

Konstanty Jeleski prba portretu przez pryzmat

stosunkw z wybranymi przedstawicielami polskiej
kultury
Praca wykonana na kierunku dziennikarstwo i komunikacja spoeczna w specjalnoci
dziennikarstwo
Praca wykonana pod kierunkiem
Prof. dr. hab. Rafa Habielski
Instytut Dziennikarstwa, WDiNP UW
Warszawa, 09.05.2012

Owiadczenie kierujcego prac

Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam,
e spenia ona warunki do przedstawienia jej w postpowaniu o nadanie tytuu zawodowego.
Podpis kierujcego prac

Data

Owiadczenie autora (autorw) pracy

wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca dyplomowa zostaa
napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treci uzyskanych w sposb niezgodny z
obowizujcymi przepisami.
Owiadczam rwnie, e przedstawiona praca nie bya wczeniej przedmiotem procedur
zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego w wyszej uczelni.
Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja pracy jest identyczna z zaczon wersj
elektroniczn.
Podpis autora (autorw) pracy

Data

Streszczenie
Tematem tej pracy jest posta polskiego eseisty, krytyka, dziennikarza, intelektualisty
Konstantego Aleksandra Jeleskiego. Na podstawie jego relacji z wybranymi postaciami
kultury polskiej okresu powojennego, staram si przybliy jego posta, ktra nie jest

Sowa kluczowe
Jeleski, Gombrowicz, Iwaszkiewicz, Herling Grudziski, Kultura, Czapski, Fini,
emigracja, Pary

Dziedzina pracy, numer kodowy, nazwa

15.100 dziennikarstwo i komunikacja spoeczna

Tytu pracy w jzyku angielski

Constantine Jelenski portrait of his relations with some Polish artists

SPIS TRECI
Wprowadzenie .......................................................................................................................... 6
Rodzice. Lata Formacji. Antysemityzm. .................................................................................. 8
Rodzina................................................................................................................................. 8
Lata szkolne. Antysemityzm. ............................................................................................. 16
Konstanty Jeleski a Jzef Czapski i Maria Czapska. ........................................................... 22
Jeleski? Kto to? ................................................................................................................ 24
Pary ................................................................................................................................... 26
Korsyka .............................................................................................................................. 27
Hojno Jeleskiego ........................................................................................................... 29
Czapski w tekstach Jeleskiego ......................................................................................... 31
Jeleski a Maria Czapska ................................................................................................... 36
Jeleski a Gombrowicz. ......................................................................................................... 40
Jeleski i Dziennik Gombrowicza. ..................................................................................... 50
Trans Atlantyk. ................................................................................................................ 54
Korespondencja. Konflikt. ................................................................................................. 57
Dwie mierci....................................................................................................................... 66
O Gombrowiczu. [podsumowanie, na koniec rozdziau]. ............................................... 69
Konstanty Jeleski Jarosaw Iwaszkiewicz. Konstanty Jeleski - Gustaw Herling Grudziski. ............................................................................................................................. 69
Jarosaw Iwaszkiewicz ....................................................................................................... 70
Korespondencja .............................................................................................................. 79
Gustaw Herling - Grudziski ............................................................................................. 82
Jeleski w Dzienniku Herlinga Grudziskiego ........................................................... 84

Bibliografia ............................................................................................................................. 89
Skrty uyte w caej pracy ................................................................................................. 89
Bibliografia Wydawnictwa zwarte .................................................................................. 89
Bibliografia Artykuy, Listy K.A. Jeleskiego................................................................ 90
Bibliografia Inne artykuy ............................................................................................... 91

WPROWADZENIE
Par dni temu mino 25 lat od mierci Konstantego Aleksandra Jeleskiego. Poza krtk
notatk na stronie internetowej radiowej Dwjki1 zostaa ona przemilczana przez wszystkie
gwne media, jak i te, ktre na pewno mogyby czerpa z jego idei.
Zaskakujce jest to, e posta Jeleskiego, jest tak rzadko przypominana na amach mediw,
jeli ju to Jeleski jest pewnym dodatkiem, do czy to do Witolda Gombrowicza, czy do
Czesawa Miosza zazwyczaj jego rola jest sprowadzana do promotora czy menadera tych
czoowych polskich pisarzy.
W ostatnim roku posta Jeleskiego pojawia si w kontekcie wystawy powiconej jemu
oraz jego partnerce Leonor Fini. Wystawa bya zorganizowana jako jedno z wydarze
promujcych polsk prezydencj w Unii Europejskiej. Trzeba pochwali autorw wystawy,
e wybrali oni Jeleskiego jako polskiego Europejczyka, przecie y i tworzy w kilku
europejskich jzykach oraz mia przyjaci z kadej czci Europy.
Wystawa koncentrowaa si bardziej na niezwykym yciu pary 2 , ni na twrczoci
intelektualnej Jeleskiego. A jego twrczo, pomimo wielu lat pozostaje aktualna jak by
Polakiem i Europejczykiem, jak odnale si z zmieniajcym si wiecie, co zrobi z
polskim antysemityzmem czy rasizmem.
Wanie ten brak wiedzy spowodowa, e postanowiem napisa prac magistersk na temat
Konstantego Jeleskiego. W tym samym czasie, kiedy podjem t decyzj, pojawi si na
rynku tom jego tekstw Chwile oderwane. By to pierwszy zbir od pocztku lat 90. z
wyborem jego tekstw.
Postanowiem scharakteryzowa Jeleskiego poprzez jego teksty oraz relacj z wybranymi
przyjacimi i rodzin.

Jacek Puciato Ten fascynujcy Kot << http://www.polskieradio.pl/8/195/Artykul/597716,Ten-fascynujacyKot>> dostp 08.05.2012

2
Co samo w sobie byo pewnym przekamaniem, bo tak naprawd Jeleski y z Leonor Fini i Stanislao
Leprim Razem z nimi jest zreszt pochowany.

W pierwszym rozdziale tej pracy zajmuj si tem Jeleskiego jego wczesnymi latami,
rodzin, w ktrej si wychowa oraz jego biologicznym ojcem. Jednoczenie zajmuj si
stosunkiem Jeleskiego do antysemityzmu, ktrego by wiadkiem podczas lat spdzonych
w polskich szkoach.
Rozdzia drugi dotyka relacji Jeleskiego z Jzefem Czapskim oraz Mari Czapsk
mieszkacami Maisons Laffite, ktrzy pomimo rnicy wieku byli bardzo bliscy dla
Jeleskiego. Czapski by tym, ktry prbowa cign Jeleskiego do Kultury. W ich
korespondencji mona odnale pewn autobiografi Jeleskiego. Czapski szybko sta si
przyjacielem i powiernikiem Jeleskiego, z ktrym byli ministrami spraw zagranicznych
w ksistwie Maisons Laffite. Przez pryzmat tekstw Jeleskiego o Czapskim i jego sztuce
moemy pozna przemylenia Kota na temat sztuki wspczesnej. Dziki recenzj ksiek
Marii Czapskiej okrywamy opnie Jeleskiego na temat polskiej szlachty, dworu,
ziemiastwa.
Rozdzia trzeci zajmuje si stosunkami midzy Konstantym Jeleskim a Gombrowiczem.
Pokazuj w nim walk Jeleskiego o Gombrowicza oraz pniejszy konflikt, ktry jest
fascynujc rzecz, jednoczenie nieznan szerokim odbiorcom Gombrowicza.
Rozdzia czwarty i ostatni obejmuje relacje z dwoma rnymi pisarzami Jarosawem
Iwaszkiewiczem i Gustawem Herlingiem Grudziskim. Wspln cech ich relacji z
Jeleskim byo to, e opieraa si gwnie na listach oraz wyraz ich stosunkw z Kotem,
moemy znale w ich dziennikach. Z jednej strony mamy Iwaszkiewicza, ktry dla
Jeleskiego by, Petainem polskiej literatury, z drugiej strony jest Herling Grudziski,
autor Innego wiata, krytykujcy autorytarne systemy. Na przykadzie relacji z
Iwaszkiewiczem widzimy po pierwsze, pewne niezrozumienie dla dziaa jednej i drugiej
strony Kota walczcego i wspierajcego polskich pisarzy i artystw emigracyjnych, a
Iwaszkiewicza, walczcego o podobne cele i dostp do wiatowych pozycji w Polsce.

RODZICE. LATA FORMACJI. ANTYSEMITYZM.

Temat ycia rodzinnego rzadko pojawia si w tekstach eseistycznych Jeleskiego jeli ju
dotyczy jego dalszej rodziny (tak jak to ma miejsce przy recenzji Dziau wd Marii
Czapskiej czy Inne czasy, inni ludzie Janiny towskiej). O sobie samym Jeleski pisze o
wiele rzadziej (Czwrjzyczne kopoty).
Najwicej informacji moemy znale w korespondencji Jeleskiego do przyjaci oraz w
wspomnieniach innych o Kociku, jego matce i ojcu (czy te ojcach).

RODZINA.
Mona powiedzie, e sytuacja rodzinna Jeleskiego to wynik paru zbiegw okolicznoci.
Matka Rena bya znan postaci midzywojennej Warszawy, ojciec nieojciec (jak pisa o
nim Jzef Czapski)3 Konstanty by oddanym Polsce dyplomat. Obydwoje pochodzili z
ziemiaskich rodzin, jak pisa o nich sam Jeleski:
Rodzina, tak po mieczu, jak i po kdzieli, bya jak na zamone ziemiastwo z owych czasw,
wyjtkowo intelektualna.4
Wymienia Jeleski czonkw swojej rodziny brat dziadka matki Stanisaw Skaryski,
by ekonomist, inny Konstanty, jak opisuje Kocik, by melomanem, polubi piewaczk
operow. Z tego powodu wyjecha do Francji gdzie by mecenasem Artura Rubinsteina. Brat
babci Jeleskiego Manety, Stefan Czarnowski by antropologiem, socjologiem, uczniem
Durkheima pod koniec ycia sta si lewicowcem.5
Sama Rena urodzia si w 1892 roku w Jedwabnem, w majtku ojca Henryka
Skaryskiego, matk jej bya Maria Magdalena (zwana przez znajomych Manet) z
Czarnowskich. Po separacji kocielnej rodzicw w 1900 roku, Rena zamieszkiwaa razem z

J. Czapski wiat w moich oczach Zbki Paris 2001, str. 164

List do Hanny Kirchner z 28 III 1978 Trzy Listy [w:] ZL 21/ 1988, str. 122
5
ibidem, str. 122
4

matk w Warszawie, w okresach letnich przenoszc si do rodzinnych majtkw w

Kroczewie i Rybienku.6
Mieszkanie Manety byo miejscem spotka wielu pisarzy i artystw Stanisawa
Witkacego, Artura Rubinsteina, Karola Szymanowskiego by wymieni tylko kilku. W tym
ostatnim Rena bya bardzo zakochana, ale jednoczenie wiedziaa o jego homoseksualizmie,
pomimo to spotykaa si z nim, gdy tylko moga (nie byo to proste z powodu pracy
Jeleskiego seniora) powodowaa swoim zachowanie zazdro u Zofii Nakowskiej.7
W 1912 roku Teresa Czarnowska wyjechaa na Kaukaz, do swego brata, ktry pracowa tam
w francuskiej firmie. Zarczya si z jego koleg, Francuzem jednak wybuch wojny
spowodowa, e stracili kontakt. Dodatkowo Rena miaa inny problem, poniewa jej
narzeczony nie by dobrze urodzony.
W Warszawie poznaa ojca Kocika, Konstantego Jeleskiego. W momencie poznania by on
alkoholikiem, jednak udao mu si przekona Ren, e bdzie ona jedyn osob, ktra uleczy
go z tej choroby. W 1918 roku wzili lub i od razu wyjechali do Wiednia Jeleski senior
leczy si u Zygmunta Freuda oraz w szwajcarskich sanatoriach jednak te prby nie day
adnego skutku.8
W 1920 roku Konstanty Jeleski zostaje mianowany sekretarzem polskiego poselstwa w
Rzymie a Rena poznaje Carlo Sforz, woskiego ministra spraw zagranicznych (1920-21,
1947-51), ktry by jedyn wielk mioci Reny.9
Konstanty Aleksander Jeleski rodzi si 2 I 1922 roku jednak jego biologicznym ojcem nie
by Konstanty Jeleski tylko Carlo Sforza. Temat relacji midzy Ren, Kotem a Sforz

ibidem, str. 123

Jej wyraz moemy znale w Dziennikach Nakowskiej.
8
Sam Jeleski w taki sposb opisywa alkoholizm swego ojca (w niewysanym i niedokoczonym licie do
Stefana Kieniewicza): [] ojca Konstantego, ktrego ogromny urok wraliwo, inteligencja podminowane
byy zawsze naogowym alkoholizmem wyzwalajcym u niego upiory dzikich przodkw bojarw biaoruskich
Hydew. rdo: CO, str. 508
9
List do Hanny Kirchner z 28 III 1978 op.cit. str. 125
7

znamy z opublikowanej par lat temu korespondencji Jeleskiego i Livio (Zeno)

Zencovicha.10
Livio Zeno by bliskim wsppracownikiem Sforzy w latach 1947 1952 by czonkiem
jego gabinetu, a w ostatnich dwch latach osobistym sekretarzem. Opowie o romansie
Reny i Sforzy zostaa sprowokowana, wycinkami z Expressu Wieczornego dotyczcymi
Teresy Jeleskiej, Carlo Sforzy oraz ksiki Pietra Gerbore, ktre otrzyma Zeno. Przesa je
dalej do Jeleskiego z zapytaniem, o czym jest ten artyku.11
W odpowiedzi

12

Jeleski przedstawia ca sytuacj. Najpierw tumaczy, czym jest

PRL - owski Express Wieczorny [] popularny dziennik, skandalizujcy w

granicach drobnomieszczaskiej przyzwoitoci, narzuconej przez komunistyczny reim
[]
Artyku mwi o ksice Pietro Gerbore Formen und Stile der Diplomatie13, w ktrej jest
opisany epizod kontaktw Reny z Sforz. Wedug Gerbore Sforza mia si strasznie
zakocha w Renie. Wiedzc to Camille Barrere razem z ksin Radziwi mieli wysa
natychmiast Jelesk do Genewy, aby swoimi wdzikami przekonaa Sforz do przyjcia
korzystnej dla Polski wersji tak zwanej linii Sforzy, dzielcej Grny lsk midzy Polsk a
Niemcy.

Jeleski objania dokadnie wydarzenia prowadzce do romansu jego matki i Sforzy:

Ale jej liaison ze Sforz zacza si jednak znacznie wczeniej ni sprawa lska.
Spostrzega to naturalnie zaraz rzymska socjeta []
Prawd jest, e Barrere zasugerowa Jeleskiej uycie swoich wpyww, jednak zrobi to w
sposb wywaony. Jednoczenie powiedziaa ona o rozmowie z francuskim ambasadorem

10

Konstanty Jeleski/Livio Zeno Listowna opowie [w:] ZL 86/2004, str. 81

List do K. Jeleskiego z 13I 1979 ibidem, str. 81
12
List do L. Zencovich 19 I 1979 ibidem, str. 82
13
Jeleski tumaczy tytu ten jako Wydarzenia i styl w dyplomacji.
11

10

Sforzie, ktry odpowiedzia, e i tak by gosowa za korzystniejszym dla Polski podziaem

lska.
Matka wiele opowiadaa Jeleskiemu o kochankach przyjaciek, jednoczenie jak
wspomina Kocik romanse w rodowisku ziemiaskim byy rzecz powszechn i dosy
naturaln. Jeleski szybko zorientowa si, e kochankiem jego matki jest Sforza
jednoczenie nie zdawa sobie sprawy z skutkw tego romansu:
Majc wic, powiedzmy, 14 lat, wiedziaem doskonale, e Sforza by tym synnym
kochankiem mojej matki (chocia oczywicie nie rozmawiao si o tym przy niej otwarcie).
Jednak nawet mi nie przyszo nigdy do gowy, eby porwnywa ze sob daty matki
maestwa (1918), jej spotkania z Sforz (1920) i moich urodzin (grudzie 1921).
Jeleski przywouje epizod, gdy pojecha na wita Boego Narodzenia do Monachium,
gdzie jego ojciec by konsulem generalnym. Konstanty Jeleski mia wtedy jeden z
najgorszych napadw alkoholizmu Kocik z matk i szoferem szukali go po monachijskich
knajpach.14 Po jednej z taki eskapad, mody Jeleski zacz robi matce wyrzuty:
[] zwrciem si do matki z pospolitymi wyrzutami, mwic: Kiedy kto wychodzi za
m za takiego degenerata, za takie monstrum itd., powinien przynajmniej by na tyle
przyzwoity, eby nie rodzi dzieci!
Jak opisuje Jeleski Rena wycigna z sekretery portret Sforzy i pokazaa Kocikowi,
ktry nadal nie rozumia o co chodzi:
[] W dalszym cigu nic nie rozumiaem: To Sforza i co z tego?. Matka do koca
rozegraa t scen w stylu Bataillea zacigna mnie przed lustro, trzymajc fotografi w
rku. Nie widzisz, e jestecie niezwykle podobni? Nie rozumiesz, e twoim ojcem jest on?
Wedug listownej relacji z Zeno, Jeleski nie widzia podobiestwa midzy sob a Sforz
chocia pod koniec ycia Jeleski zapuszcza brod, co upodabniao go bardzo do Sforzy.

14

Czapski przywouje ten epizod w opisie starego Jeleskiego: [] by on zwykym starszym panem, ktry by
zupenie normalny jeli nie pi. Jednak gdy pi stawa si niebezpiecznym chamem - pomimo tego wszystkiego
nigdy nie powiedzia sowa o ojcu. rdo: Jzef Czapski wiat w moich oczach Zbki Pary, 2001, str. 141

11

Jeleski przywouje kilka swoich spotka z Sforz. Pierwsze miao miejsce, gdy Sforza
odwiedzi Ren, w zwizku z prac nad rozdziaem powiconym Pisudskiemu w ksice
Sforzy Les Batisseurs de l'Europe moderne. 15 Spotkanie miao miejsce w wiejskim
dworku nad Bugiem niewiele z niego Jeleski pamitam.
O wiele janiejsze wspomnienia mia z Szwajcarii w roku szkolnym 1932/33 Jeleski
mieszka w internacie College Champittet ojcw dominikanw w Ouchy. Pewnego razu
przyby do niego Sforza, gdzie na prob matki, Kocik spdzi cay dzie pod opiek Sforzy
jad ostrygi, pywa po jeziorze, dosta par ksiek.
Zachowaem niezwykle wyrane (i przyjemne) wspomnienie tego dnia. [] Zdaj sobie
teraz spraw, e Sforza zrobi wszystko, eby mnie sobie zjedna, umia wzbudzi moj
ciekawo, rozmawiajc ze mn o moich upodobaniach, ktre jakoby w peni podziela.
Matka mi potem powiedziaa, e przeya poniekd choc, kiedy jej napisaem co (mniej
wicej) takiego Wasz przyjaciel Sforza bardzo mi si podoba, jestemy zreszt we wszystkim
do siebie podobni16
Kolejny raz Jeleski spotka Sforz, gdy przebywa w 1940 roku w Francji, w wojsku
polskim. Wtedy razem z matk spotkali si z Wochem wspomnienie Jeleskiego to
rozmowy o sytuacji politycznej i przyszoci Europy.
W maju 1945 roku Jeleski zosta posany z listem generaa Maczka dla generaa Andersa.
Rena zasugerowaa Kocikowi spotkanie z Sforz. Podczas rozmowy telefonicznej Woch
potraktowa Jeleskiego oschle, jednak podczas spotkania w Izbie Deputowanych Sforza
mia bezgraniczn rado na twarzy.

17

Kocik jak wspomina by zaskoczony tym

zachowaniem Sforza z du przyjemnoci pokazywa Jeleskiego innym senatorom.18

15

W Polsce ksika zostaa wydana pod tytuem Twrcy nowej Europy. Tum. M Fredro Boniecka,
M.Janik. Katowice, Polski Instytut Wydawniczy, 1932.
W korespondencji z Zeno, Jeleski wspomina, e rozdzia o Pisudskim jest prawie w caoci autorstwa jego
matki, Reny Jeleskiej. Spowodowao to dum Jeleskiej, e Sforza darzy j zaufaniem oraz pozytywnie ceni
jej prac.
16
List do L. Zenovich z 19 I 1979 Listowna opowie [w:] ZL 86/2004, str. 82
17
List do L. Zenovich z 19 I 1979 ibidem, str. 90
18
Wspomina o tym Jzef Czapski: [] By w mundurze, w krtkich szortach, mia jakie odznaczenia, bo
przeszo wojskow mia bardzo adn. Wtedy Sforza by strasznie z niego dumny i przedstawia go takim
starym, brodatym senatorom. Ale to mnie nie interesowao i Kota te nie. Kota interesowa jego ojciec.

12

Ostatnie spotkanie z Sforz przywouje Jeleski w licie do Zeno z 30 I 1979. W pod koniec
lat 40.19 po wojnie, Jeleski pojecha na wycieczk z Sforz i swoj matk.
Wspomina z tego spotkania epizod, gdy matka powtrzya Jeleskiemu, co powiedzia o nim
Sforza:
C si stao temu chopcu? By taki pikny, taki promienny, kiedy go widziaem przed
trzema laty. A teraz taki szary, zgaszony.20
Jeleski zareagowa na to mwic swojej matce, e nie interesuje go, co myli o nim Sforza.
Wiedza Jeleskiego o jego prawdziwym ojcu nie zmienia nigdy podejcia do Konstantego
Jeleskiego:
W niczym to jednak nie zmienio ani wtedy, ani nigdy potem mego gbokiego uczucia (po
czci opiekuna, po czci wsplnika), jakie czyo mnie z ojcem (ktry kiedy nie by
pijany by zachwycajcym czowiekiem, taktownym, hojnym, wraliwym i penym humoru
zawsze opartego na understatement i autoironii). Nie zmienio to take w adnym stopniu
mojej uczuciowej obojtnoci wobec Sforzy (ktra oscylowaa midzy chwilami sympatii a
antypati).21
Jak wspomina Jeleski sze tygodni po jego narodzinach matka zostawia go pod opiek
swojej matki Manety poza wspomnianym ju piknem i ekscentrycznoci,
znajomociami z wieloma artystami, bya ona jak i rodzice Jeleskiego wyobcowani w
tradycyjnym i konserwatywnym rodowisku ziemiaskim. Wedle Jeleskiego byli
antynacjonalistycznymi ateistami, a Rena dodatkowo miaa sympatie lewicowe. 22
Babka Jeleskiego bya zapalon czytelniczk jak wspomina Kocik czytaa jedn ksik
co noc. Jednoczenie nie miaa adnego rozeznania ale polecaa Jeleskiemu powieci np.
Mrs. Dalloway Virginii Woolf.23

Jzef Czapski wiat w moich oczach Zbki Pary 2001, str. 140
19
Wedug Jeleskiego by to 1947 albo 1948 rok.
20
List do L. Zenovich z 19 I 1979 ibidem, str. 94
21
List do L. Zenovich z 19 I 1979 ibidem, str. 88
22
List do Jonathana Brenta z sierpnia 1985 roku, CO, str. 500
23
List do Hanny Kirchner z 28 III 1978 Trzy Listy [w:] ZL 21/ 1988, str. 124

13

Manecie pomagaa jej crka Magdalena Skaryska, ktra znaa Ren Gombrowicz obie
dziaay w Zwizku Modych Ziemianek to przez ni pierwszy raz Jeleski zetkn si z
twrczoci Gombrowicza.24
Jeleski okrela siebie, jako osob z ostatniego pokolenia tego rodowiska, ktre uczyo si
francuskiego jednoczenie z polskim (nie pamitam okresu, w ktrym nie byem czowiekiem
dwujzycznym).25 W towarzystwie Manety, ludzie rozmawiali czciej po francusku ni po
polsku.
O swoim jzykowym obyciu pisze w Czwrjzycznych kopotach 26 . Znajomo wielu
jzykw i atwo, z jak nimi wada staa si jednym z gwnych powodw, dla ktrych
Giedroyc chcia Jeleskiego w Kulturze.
Gdy rozpocz mani lektury, korzysta z biblioteki babki zawieraa ona wszystkie
najwiksze nazwiska literatury francuskiej: Dumas, Balzak, Stendhal, Zola i innych.
Szybko osign doskonao w francuskim, poniewa jak wspomina majc trzynacie lat
przeoy kilka wierszy Stanisawa Baliskiego na francuski.
Angielski w domu Jeleskiego, by uywany przez dorosych, gdy nie chcieli, aby Kocik ich
zrozumia. Jzyk angielski by jzykiem kultury w domu Jeleskiego. Jak wiemy opanowa
go na tyle, e studiowa na czoowych brytyjskich uniwersytetach oraz peni funkcj
tumacza generaa Sikorskiego.
Woskiego nauczy si z osuchania podczas pracy w FAO i IRO. Potem sta si on jego
jzykiem domowym uywa go mieszkajc z Leonor Fini i Stanislao Lepri.
Pomimo doskonaej znajomoci tych jzykw Jeleski najlepiej si czu z jzykiem polskim.
Czuj si w jzyku polskim u siebie, jak w domu, w ktrym rzadko si bywa, ale ktry zna
si na pami.27

24

O Gombrowiczu, CO, str. 460,

List do Jonathana Brenta z sierpnia 1985 roku, CO, str. 500
26
Czwrjzyczne kopoty, CO, str. 385, pierwodruk:
27
Czwrjzyczne kopoty , CO, str. 388
25

14

Jeleski zacz pisa po polsku najpniej pod koniec wojny do Dziennika onierza
Pierwszej Dywizji Pancernej:
Po polsku zaczem waciwie pisa w roku 1945.
Wczeniej pisa po angielsku eseje, prace na uniwersytecie St. Andrews i Oxford. Pisa
dobrze, poniewa w 1942 zosta wyrniony Grey Prize for Moral Philosophy midzy
innymi za form.
Jak pisze na zakoczenie Czwrjzycznych problemw najbardziej lubi pisa do
Kultury bo zawsze wywoywao to odzew Giedroycia, Herza i Czapskiego ale te w
krgach emigracji polskiej i w samej Polsce (zazwyczaj by to odzew krytyczny). Uwaa, e
piszc w innych jzykach byby dla czytelnikw angielskich czy francuskich jednym z
anonimowych pismakw.
Pomimo, e Jeleski spdzi praktycznie cae swoje ycie poza Polsk (a na pewno cae
dorose ycie zreszt jak sam wyliczy w sumie y w Polsce 12 lat) czu z ni zwizek
najlepiej si odnajdowa w jzyku polskim, ywo by zainteresowany kultur polsk i
sprawami polskimi (np. antysemityzmem). Jak mwi w rozmowie z Stanisawem Rokiem:
A przecie czuj si Polakiem. Interesuj mnie ogromnie sprawy polskie, polska literatura.
I jestem przywizany do pewnych tradycji polskiej kultury, do tradycji liberalnych,
antynacjonalistycznych.28
W rodzinnej biografii Jeleskiego mona odnajdywa zbiegi okolicznoci, ktre uformoway
z jednej strony jego kosmopolityczne podejcie do wiata, a z drugiej autentyczne
przywizanie do Polski.

28

Konstanty A. Jeleski Nigdy nie emigrowaem z Polski [w:] ZL 21/1988, str. 133

15

LATA SZKOLNE. ANTYSEMITYZM.

W licie do Jerzego Staneckiego z 14 sierpnia 1979 29 Jeleski opisuje swoje wraenia z
pobytu w Liceum im. Sukowski w Radzynie. Wspomina, e rodzice dali mu wybr midzy
internatami w Rabce, Pszczynie oraz Rydzynie wybra ten ostatni z powodu egalitarnej
reputacji szkoy.
Kot uwaa, e nie by dobrym materiaem na ucznia tej szkoy wspomina o swoim braku
wychowania, tuaczce po rnych europejskich szkoach, babci Manecie, ktra go
rozpieszczaa. Wspomina take o pewnych prbach usunicia go ze szkoy:
[] Dyrektor radzi jej [matce Jeleskiego], eby mnie z Rydzyny zabraa i przeniosa do
innej szkoy. Gdy matka zapytaa go o przyczyn tej sugestii, odpowiedzia: Prosz Pani,
powiedzmy, ze jest stadnina, ktra specjalizuje si w hodowli Arabw, a ma konia rasowego
Anglika. Pani syn, to taki rasowy ko, ktry nadaje si do innej stadniny.30
Matka skonsultowaa si z modym Kotem postanowi on zosta w szkole i zda tam w
czerwcu 1939 matur.
Moemy take odnale wspomnienia Kota z czasw nauki w Polsce w licie do Jzefa
Lewandowskiego z 1979 roku31. Wspomina w nim swoj nauk w Polsce: w gimnazjum im.
Stefana Batorego midzy 1933 a 1936. Chodzi on razem do klasy z Kamilem Krzysztofem
Baczyskim.
Jeleski od pocztku pobytu w szkole zaprzyjani si z Ryszardem Bychowskim, ktry by
ydem, jednak jego wygld nie zdradza tego jak pisze Jeleski: trudno zreszt o mniej
ydowski typ fizyczny Bychowki by piegowatym blondynem.
Podczas jednej lekcji matematyki Bychowki odpowiada przy tablicy, jednak szo mu
fatalnie. Kto zaintonowa: Zyyt i caa klasa zacza to powtarza. Nauczyciel Jumborski
wyszed z klasy po dyrektora, wtedy rozpocza si bjka.

29

J.B. Gliski Gimnazjum i Liceum im. Sukowskich w Rydzynie: wychowawcy i wychowankowie. Warszawa,
2005, str. 306-307
30
ibidem, str. 306
31
List do Jzefa Lewandowskiego - Trzy Listy [w:] ZL 21/ 1988, str. 127 - 130

16

Jak pisze Jeleski on, Bychowski, Baczyski i czterech innych bio si przeciwko
trzydziestce pozostaych uczniw.
Po bjce Jeleski si zbliy z pozostaymi zaczli spotyka si na zebraniach
trockistowskich jednak po czasie zmienili zainteresowania na jazz.32
Ten sam epizod wspomina Jeleski w rozmowie z Stanisawem Rokiem. Opisuje polsk
szko lat trzydziestych:
Tak, w szkole, ktra bya antysemicka, chamska, brutalna. Trzeba byo wybra ktr
stron. Uczuem si u Batorego.33
Wspomina on Baczyskiego jako nie katolika, antyendeka, antynacjonalist.
Dlatego zoci mnie przywaszczanie Baczyskiego przez tradycj narodowopolsk,
robienie z niego Polaka katolika.
Podobne wydarzenia miay miejsce w internacie w Rydzynie przyjacielem Jeleskiego by
Andrzej Stamirski. W przeciwiestwie do Bychowskiego mia ten rzadki ydowski typ z
karykatury Sturmera.
Stamirski trafi w 1938 roku do Szkoy Podchorych w Grudzidzu by on tam gnbiony
przez innych studentw Jeleski interweniowa u jego ojca, jednak byo za pno
Stamirski popeni samobjstwo.
Potem, gdy Jeleski zosta publicyst Kultury odnosi si on do tematu antysemityzmu w
Polsce. W numerze 9 z 1956 roku Jeleski napisa wstp do ankiety na temat
antysemityzmu. Redakcja prosia o zajcie si nastpujcymi zagadnieniami:

32
33

psychoanaliza polskiego antysemityzmu

zwizki antysemityzmu z reakcj typu faszystowskiego i typu stalinowskiego

kto (jakie sfery) i jak powinien walczy z wzrostem antysemityzmu

istnienie antysemityzmu na emigracji

jak emigracja moe walczy z antysemityzmem

List do Jzefa Lewandowskiego - Trzy Listy [w:] ZL 21/ 1988, str. 128
Konstanty A. Jeleski Nigdy nie emigrowaem z Polski [w:] ZL 21/1988, str. 134

17

Tekst Jeleskiego nosi tytu Od endektw do stalinistw 34 . Na pocztku znajduje si

analiza artykuw, ktre pojawiay si w Polsce i dotyczyy antysemityzmu.
Jeleski krytykuje podejcie wadz komunistycznych, ktre w cigu 10 lat od pogromu
kieleckiego nie informoway i nie zwracay uwagi na zagadanie rasizmu wewntrz obozu
socjalistycznego, a zamiast tego walczyy z rasizmem w Ameryce, Poudniowej Afryce.
Jednoczenie krytykuje liberaw i intelektualistw:
Nawet polscy liberaowie i demokraci, nawet Polacy, ktrym antysemityzm jest najbardziej
obcy i wrogi, skonni s do przemilczania spraw, ktre wydaj im si zbyt wstydliwe.35
Dalej rozprawia si z argumentem, ktry chwytaj si intelektualici na zarzut
antysemityzmu, e Polacy ratowali ydw. Jeleski pisze:
Ale przecie te wyjtkowe epizody (dowodem ich rzadkoci jest liczba ydw, ktrzy
przeyli wojn) nie wyrwnuj biernej odpowiedzialnoci, ktra ciy na narodzie polskim
za wyniszczenie trzech milionw ludzi.36
Wyraa odraz dla szantay, wykorzystywaniu sytuacji ydw i bogaceniu si na nich.
Zwalcza kolejny argument, mwicy, e ydzi witali radonie czerwonoarmistw. Uwaa to
za naturaln reakcj ludzie ci byli skazani na mier i gdyby nie sowieccy onierze
umarliby. Wedug Kota witali cud, a nie ludzi, nie system, nie ustrj. Przywouje, e tak
samo ydzi ginli w Owicimiu z Polakami, to te tak samo ginli w guagach razem z
Polakami.
Argument, e ydzi stanowi duy procent wrd dygnitarzy partyjnych Jeleski tumaczy
tym, e kolaboracja spowodowana jest wzgldami samozachowawczymi:
[] mniej by ydw pociga komunizm, gdyby by ich ich nie odtrcaa Polska przez tyle
lat.37

34

K. A. Jeleski Od endekw do stalinistw [w:] Kultura 9/107, Pary 1956

ibidem, str. 14
36
ibidem str. 15
37
ibidem, str. 15
35

18

Argument ten uznaje za niewany take z tego powodu, e wielu narodowcw i

przedwojennych antysemitw kolaboruj z now wadz.
Odnoszc si do fali artykuw z 1956 na temat antysemityzmu, Jeleski zwraca uwag na
delikatne aluzje odnonie partii komunistycznej. Dalej przedstawia antysemitw
dziaajcych w ramach partii wymienia Rokossowskiego i jego otoczenie oraz Edwarda
Ochaba.
To wszystko skada si, wedug Jeleskiego, na obraz yda, jako idealnego koza ofiarnego.
Z powodu zagodnienia terroru, wadza potrzebuje oparcia w spoeczestwie, a dziki
antysemityzmowi moe to oparcie zdoby wrd zacofanych warstw spoeczestwa.
Jeleski widzi zwizek z antysemityzmu radzieckiego z polskim polscy komunici
odzwierciedlaj antysemityzm moskiewskich mocodawcw.
Jeleski podsumowuje, e dziki odwily po 10 latach od pogromu kieleckiego zaczto
mwi o antysemityzmie w Polsce. Ale jednoczenie istnieje niebezpieczestwo, e polska
kotuneria oraz stalinici sformuj front na odcinku ydowskim, ktry pozwoli zagrozi
liberalizacji.
Na skutek tragicznej ironii losu, antysemityzm, ktry tyle zego wyrzdzi i Polsce i
Polakom, staje si znw aktualnym niebezpieczestwem, i moe by wykorzystany przez
dzisiejszych oprawcw Polski, tak jak by wykorzystywany przez wczorajszych.38
Podobne tezy pojawiy si w artykule Jeleskiego z nagonki antysemickiej 1968 roku. W
tekcie <<Haba>> czy wstyd?, walczy on po raz kolejny z negowanie antysemityzmu w
Polsce i traktowania go jako prowokacje.
Przywouje on wystpienie Pawa Jasienicy na zebraniu ZLP, gdzie przeczyta on
moczarowsk ulotk antysemick, a sala odpowiedziaa Haba!. Fakt ten cieszy
Jeleskiego, jednak dalsza cz wypowiedzi Jasienicy jest w przekonaniu Jeleskiego
bdna:

38

ibidem, str. 20

19

Wiem, e Jasienica antysemityzm potpia. Ale przykro mi, e zamiast zastanowi si

powanie nad rdem za, zakada z gry: a) e antysemityzmu w Polsce nie ma; b) e
chodzi o tajemniczy spisek majcy na celu skompromitowanie narodu; c) e najwikszym
zem jest wanie kompromitacja w oczach wiatowej opinii (nie moe nim by
antysemityzm skoro go nie ma).39
Tak jak w poprzednim tekcie, w tym Jeleski uwaa, e po okropnociach wojny i tym, co
dotkno ydw, nie powinno nic si im dzia. W nawrocie antysemityzmu, ktry ma
miejsce w 1968, doczono do niego hipokryzj. Ci, ktrzy wzywaj do usuwania ydw
nie uwaaj si za antysemitw. Tak samo Gomuka, ktry nie uwaa si za antysemit.
Jeleski obmiewa go i jego tumaczenie Gomuka twierdzi, e antysemityzm ma miejsce,
kiedy, wystpuje si przeciw ydom, dlatego, e s ydami. Na te twierdzenia Jeleski
odpowiada dosadnie w doskonaym stylu wartym zacytowania w caoci:
Polacy nie wystpowali przeciwko ydom dlatego e s ydami, ale dlatego e ydzi s
brudni, chciwi, kami, maj pejsy, mwi argonem, nie chc si asymilowa, a take
dlatego, e si asymiluj, przestaj mwi argonem, s elegancko ubrani, chc by
Polakami. Dlatego, e s niekulturalni i dlatego, e s za bardzo kulturalni. Dlatego, e s
przesdni, zacofani i ciemni i dlatego, e s piekielnie zdolni, postpowi i ambitni. Dlatego
e maj dugie i garbate nosy i dlatego, e nieraz nie mona ich odrni od czystych
Polakw. Dlatego, e ukrzyowali Chrystusa, e praktykuj ubj rytualny i lcz nad
Talmudem i dlatego, e wzgardzili wasn religi i s ateistami. Dlatego, e s chuderlawi,
chorowici, wrodzone ofermy i ofiary i dlatego, e s wysportowani, maj bojwki i
chucp. Dlatego, e s bankierami i kapitalistami i dlatego, e s komunistami i
agitatorami. W adnym wypadku, dlatego, e s ydami.40
Wszystkie te epizody wychowanie w takich, a nie innych warunkach, otoczenie rodzinne,
spowodoway, e Jeleski czu si zwizany z Polsk. Jak powiedzia w rozmowie z
Stanisawem Rokiem:

39
40

ibidem, str. 20
ibidem, str. 21

20

Moje przywizanie do Polski O tak bym powiedzia: myl, e teraz nie odczuwabym tak
przywizania do Polski, gdybym nie przey kilku lat w szkole polskiej w latach
trzydziestych.41

41

Konstanty A. Jeleski Nigdy nie emigrowaem z Polski [w:] ZL 21/1988, str. 134

21

KONSTANTY JELESKI A JZEF CZAPSKI I MARIA CZAPSKA.

Jzef Czapski i jego siostra Maria, zwizani byli od samego pocztku z Kultur,
intelektualnie jak i fizycznie, mieszkajc na grce domu w Maisons-Laffitte. Pochodzili z
rodziny Hutten Czapskich. Jzef urodzi si 3 kwietnia 1896 roku w Pradze. Jego yciorys
to splot rnych wypadkw. Uczony przez guwernantki zosta przeznaczony do studiw w
Petersburgu. Jednak w 1917 roku zacign si do 1.Puku Uanw Krechowieckich, jednak
po krtkim czasie odkry swoj pacyfistyczn natur.
W wolnej Polsce, w 1918 roku podj studia w klasie Stanisawa Lorentza w warszawskiej
Szkole Sztuk Piknych, jednak przerwa je po krtkim czasie, z powodu proby wadz
polskich o odszukanie oficerw swego puku. Tym samym wrci do Petersburga, gdzie
pozna Dymitra Merekowskiego; pod jego wpywem odszed Czapski od swoich
pacyfistycznych pogldw. W 1920 ponownie suy w polskiej armii; w czasie wojny
polsko bolszewickiej zosta odznaczony medalem Virtuti Militari. Po wojnie podj studia
plastyczne w Krakowie. W 1924 wyjecha do Parya, gdzie stworzy Komitet Paryski (razem
z m.in. Janem Cybisem, Arturem Nachtem Samborskim). By tam gwnie pod wpywem
impresjonistw i postimpresjonistw. Szczegln uwag kapistw (skrt od Komitet
Paryski) cieszya si twrczo Paula Cezannea. W 1931 Czapski wrci do Polski, osiad w
Warszawie, gdzie aktywnie uczestniczy w yciu artystycznym. Jego malarstwo z tamtego
okresu charakteryzuje si wpywami kapistw tworzy martwe natury, wntrza, portrety,
sceny plenerowe.
W 1939 zosta zmobilizowany, w czasie kampanii wrzeniowej trafi do sowieckiej niewoli
(przey Starobielsk), z ktrej wydosta si po utworzeniu armii Wadysawa Andersa.
Jednym z jego pierwszych zada byo odszukanie zaginionych polskich oficerw w
ZSRR. Z Andersem przechodzi cay szlak bojowy, biorc udzia w walkach na Pwyspie
Apeniskim. W 2 Korpusie zczyy si losy Czapskiego i Giedroycia Czapski cign
tego drugiego do dziau propagandy. Publikuje w prasie wojskowej i emigracyjnej (Orze

22

Biay, Kurier Polski). W 1946 osiad na stae w Paryu i by zwizany do mierci z

Instytutem Literackim.42
Drogi Jeleskiego oraz Czapskiego, Giedroycia i caej Kultury spotykaj si we wrzeniu
1950 roku, kiedy to Czapski oraz Jerzy Giedroyc pisz do Jeleskiego, z prob o
wspprac. W czerwcu 1950 Giedroyc i Czapski byli na konferencji zaoycielskiej
Kongresu Wolnoci Kultury potrzebowali czowieka znajcego jzyki, umiejcego si
odnale w rnych midzynarodowych rodowiskach. Jeleski biegle wadajcy czterema
jzykami, obracajcy si wrd elit w Wielkiej Brytanii, by tak osob.43
List Giedroycia jest krtki nie zna on osobicie Jeleskiego. Czapski ma by tym, ktry
przekona Kota spotkali si raz, nad Sekwan w Paryu. 44 Troch inn relacj z ich
pierwszego spotkania przedstawia Czapski:
Spotkaem go w Rzymie i tam si jako odruchowo zaprzyjanilimy, zupenie
nieinteresowanie. Potem przyszo nam do gowy, e on musi przyjecha tutaj, do
Kultury45
Maj oni te wsplnych znajomych: Andrzej Vincenz, z ktrym Jeleski pracowa od
kwietnia 1945 w redakcji Dziennika onierza I Dywizji Pancernej oraz Emeryk Hutten
Czapski doradca Polskiej Misji Wojskowej przy Naczelnym Dowdztwie Alianckim,
stryjeczny brat Jzefa Czapskiego, ktrego Jeleski pozna podczas pracy w brytyjskiej
ambasadzie w Rzymie.46
Jzef Czapski w licie z 22 wrzenia 1950 przedstawia pewne zaoenie, czym ma by
Kultura piszc:
Prosz Pana, nie ja bd Panu tumaczy, e caa emigracja polska si albo rozmiota, albo
wesza w beznadziejne ghetta. Niech Pan mi wierzy, e nie mamy adnej megalomanii,
42

Informacje biograficzne zostay napisane na podstawie 2 esejw o Czapskim znajdujcych si na stronie:

http://www.culture.pl/baza-sztuki-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/jozef-czapski
Jzef Czapski. Sztuki Wizualne Magorzata Kitowska ysiak
Jzef Czapski. Sylwetka Twrcy Aneta Wiatr
43
J. Giedroyc, K.A. Jeleski Listy 1950 1987, Warszawa 1995, str. 7-8
44
K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, Warszawa 2003, str. 5
45
J. Czapski wiat w moich oczach, Zbki Paris 2001, str. 140
46
J. Giedroyc, K.A. Jeleski op.cit. str. 9

23

niemniej ja nie widz dzisiaj, by mona byo machn rk na t robot i te midzynarodowe

powizania, ktre koo nas narosy, a jednoczenie [pozwoli sobie] na zlekcewaenie tych
listw i tych woa, ktre mamy od najdziwniejszych modych Polakw z caego wiata.
Dla tej idei Czapski nawouje Jeleskiego liczc, e poruszy go gos sumienia,
jednoczenie proszc o poufno przed innymi przedstawicielami polskiej emigracji we
Woszech. Wie te, e Jeleski ma dobr sytuacj materialn oraz cieszy go sodycz
woska.47
Jeleski odpowiada w licie 25 wrzenia 1950 Czapskiemu, e:
Kultura jest jedynym polskim elementem na emigracji, z ktrym si czuj zwizany.48
Przyznaje, e Wochy i jego sytuacja powoduj, e gos sumienia nakazuje mu zosta.
Jednak Jeleski chce kontynuowa korespondencj, przedstawia pewien swj obraz siebie
z jednej strony okrela siebie, jako liberaa, z drugiej, jako pesymist, ktry oczekuje
procesu przemiany, ktry zacznie si okresem ciemnym i w ktrym dla nas nie bdzie
miejsca, zakoczy si jakim nowym renesansem liberalizmu chyba w idealnej
anarchistycznej formie. 49 Przemylenia te rozwinie Jeleski w pierwszym artykule dla
Kultury Apokalipsa i perspektywa.50

JELESKI? KTO TO?

Midzy Kotem a starszym o 26 lat Jzefem Czapskim pojawia si szybko gboka zayo
Jeleski pisze 15 V 1952 (niecae 2 lata po pierwszym listownym kontakcie):
To waciwie pierwszy mj list do Ciebie, odkd si znamy i ja te chciabym Ci porobi
mas deklaracji najwaniejsza ta, e mam do Ciebie ywy i uczuciowy stosunek, e ciesz
si bardzo, e si rozumiemy i e mylimy i czujemy w sposb tak pokrewny, cho rny
(jakbymy mieli podobny gatunek myli i uczu, a inne tory).51

47

J. Giedroyc, K.A. Jeleski op.cit. str. 19

K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 5
49
K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 7
50
W Kultura 1950, nr 12
51
K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 8-9
48

24

Dwa miesice potem w kolejnym licie Kot dokonuje kolejnego przedstawienia siebie,
pewnej autobiografii odnoszcej si do caego jego ycia:
To, co robiem i mylaem, nie miao waciwie nigdy gbokiego realnego zwizku. Byem
moe (w przypadkowym porzdku): liberaem, synem, humanist, czytelnikiem, sumiennym
urzdnikiem, Polakiem, przyjacielem, kochankiem, pederast itd. Kot Jeleski- posta
nieco proteuszowska, zalenie od tego, przez kogo odzwierciedlana.52
Sdz, e liberalizm Jeleskiego bra si z kilku zbiegw okolicznoci gwnie z formacji
midzy babci Manet z Czarnowskich Skaryska, ciotk Magd Skaryska, czasem
spdzonym w rnych elitarnych szkoach (przedszkole dla dzieci dyplomatw w
Szwajcarii; liceum Batorego we Warszawie; liceum w Raszynie) i uniwersytetach (St.
Andrews oraz Oxford). W tym ostatnim Jeleski rozwija swoj humanistyczn pasj
histori, jednoczenie obracajc si wrd brytyjskich intelektualistw.
Przegldajc jego korespondencj nie tylko z Czapskim, pojawia si obraz Kota dbajcego
od najmodszych lat o rodzicw zapewnienie bytu matce i ojcu.
Jak Pan widzi gos sumienia moe mi tylko nakaza pozostanie tutaj. Moe za rok, jeli
odzyskam mj dom w Wenecji [] i jeli uda mi si, tak jak zamierzam, osadzi tam
rodzicw i zapewni im baz egzystencji, wwczas bd si przynajmniej mg rusza
bardziej swobodnie.53
Czytelnikiem i humanist Jeleski jest cae ycie od studiw w Wielkiej Brytanii, przez
dziaalno w Dzienniku onierza I Dywizji Pancernej, ktrego by ostatnim redaktorem,
Kultur i promocj polskich pisarzy, koczc na dziaalnoci w Institut National de
lAudiovisuel, gdzie pracowa do emerytury. Jego zainteresowania byy rozlege literatura,
poezja, polityka, historia, socjologia, biologia, eby wymieni tylko kilka.
Jeleski od pocztku swojej kariery jest sumiennym urzdnikiem w czasie wojennym, w
grudniu 1940 trafia do Rzymu gdzie zostaje sekretarzem Bolesawa Wieniawy
Dugoszowskiego, potem zaciga si do wojska polskiego we Francji, po jej klsce jest
52
53

K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 11

K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 6

25

tumaczem w szkockiej kwaterze generaa Sikorskiego. Po przejciu szlaku bojowego dziaa

w prasie wojskowej. W od 1947 w Rzymie dziaa najpierw w brytyjskiej ambasadzie
pomagajc Emerykowi Hutten Czapskiemu w demobilizacji polskich onierzy z II
korpusu, potem pracuje w IRO (International Refugee Organization), nastpnie w FAO
(Food and Agriculture Organization), ktra zapewnia mu dostatnie ycie w Rzymie.
Po przyjedzie do Parya dziaa w sekretariacie Kongresu Kultury dziki czemu moe
wspiera twrcw emigracyjnych. Po Kongresie Kultury Jeleski pracowa, jako dyrektor
w Centrum Royaumont dla Rozwoju Wiedzy o Czowieku zaoonego przez noblist
Jacquesa Monoda. Trzy lata pniej (w 1976) Jeleski dostaje prac w francuskim Institut
National de lAudiovisuel, gdzie pracowa do mierci.54
Cae ycie Jeleskiego wiadczyo o polskoci i przywizaniu go do Polski szlak bojowy z
pla Normandii do Niemiec w czogu I Dywizji Pancernej generaa Maczka. Podczas walk
Jeleski zosta ranny oraz odznaczony Krzyem Walecznych, Medalem Wojska oraz
Srebrnym Krzyem Zasugi. Pomimo zasug i mstwa Jeleski nigdy nie wspomina czasw
wojennych.55 W czasie pokoju Jeleski aktywnie dziaa na rzecz promocji polskiej kultury
na wiecie oraz pomaganiu polskim twrcom na emigracji
Jeleski kochanek i pederasta to jego zwizek z Leonor Fini i Stanislao Lepri. To z jej
powodu nagle w padzierniku 1952 Jeleski pojawia si w Paryu. Leonor argentysko
woska malarka mieszkajca od lat 30. w stolicy Francji. Kot pozna j w styczniu 1952 i by
z ni zwizany do koca swojego ycia. Razem z nimi y Stanislao Lepri.

PARY
Nagle w 1952 przyjeda Kot do Parya powodem jest Leonor Fini. Od pocztku
pomysem Giedroycia i Czapskiego byo zaangaowanie Jeleskiego, z jego znajomoci
jzykw i umiejtnoci obracania si w wiecie, w Kongresie Kultury.
Pomimo wczeniejszych zapewnie praca w sekretariacie Kongresu Kultury bya niepewna.
Jeleski waha si z jej przyjciem, w kocu gdy si zdecydowa Nicolas Nabokov wycofa
54

List do Jonathana Brenta z sierpnia 1985 roku, CO, str. 503

P.Bem wiatopogld Konstantego Jeleskiego. Prba rekonstrukcji. [w:] Archiwum Emigracji 1 2 (12
13), 2010, str. 21
55

26

ofert.56 Czapski wspomina jak t spraw zaatwiono zorganizowano niadanie, w ktrym

uczestniczy Kot, Raymond Aron francuski socjolog i filozof, Anatol Muhlstein kiedy
zaufany Pisudskiego teraz de Gaullea i Czapski doprowadzio to do wycofania zastrzee
Nabokova.57
Kot od koca 1952 zaczyna mieszka w Paryu jego kontakty z Czapskim przechodz z
formy listownej do spotka czy rozmw telefonicznych. Dostpna korespondencja (Listy z
Korsyki) midzy Jeleskim a Czapski ogranicza si do listw tego pierwszego z Korsyki i
innych miejsc nad Morzem rdziemnym gdzie kadego roku jedzi na wakacje z Leonor
Fini i innymi przyjacimi.

KORSYKA
Na przestrzeni lat, w tej korespondencji, Jeleski wielokrotnie podkrela znaczenie
kontaktw midzy nim a Czapskim, chociaby na przykadzie tych trzech listw:
List [lato 1953]:
Po powrocie wczoraj do Rzymu zastaj Twj kochany list. Wdziczny Ci jestem podwjnie
i za to, e mam w Tobie blisk istot, i za przysanie mi zwierciada stanu przygnbienia
i smutku []58
List z 4 VII 1960
[] ale chc Ci powiedzie, jak kady kontakt z Tob, choby listowny, jest jako wany,
pobudzajcy []59
List z 30 VI 1970
Nie masz pojcia, ile mi da Twj dugi list. Dzikuj Ci, e piszesz do mnie tak swobodnie i
skojarzeniowo[]60

56

K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 66

J. Czapski wiat w moich oczach Warszawa Pary, str. 145
58
K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 18
59
ibidem, str. 30
60
ibidem, str. 36
57

27

Jako, e listy pisane s z wsplnych wakacji z Leonor Fini, Jeleski dzieli si swoimi
uczuciami z Czapskim. Jest to szczeglnie wyrane w listach z lat 1952 1953, gdzie
zwizek Kota jest now spraw. Starszy przyjaciel peni rol podpory gdy Leonor
marnieje, popada w depresje, Jeleski marnieje, a Czapski jest tym, ktry stara si go
podeprze na duchu. W cytowanym ju licie z lata 1953 mona przeczyta:
[] za przysanie mi zwierciada stanu przygnbienia i smutku, w ktrym byem przed
miesicem i ktry bez mojej wiadomoci prowadzi mnie znw do jakie pozy i do
najgorszej chyba ludzkiej winy: litoci nad samym sob, zamaskowanej wyszymi
pobudkami61
Inny list z lata 1953
Ostatni miesic by bardzo dla mnie ciki i Ty jeste jedyny, ktremu to mog
powiedzie. [o chorobie i przygnbieni Fini]62
Jeleski porusza rnorodne tematy pisze o codziennych sprawach na wyspie, swoim
malarstwie, przeczytanych lekturach czasem z tych zagadnie powstaje dyskusja.
Jednym z nich s rozwaaniem o chrzecijastwie. Jeleski uwaa, e chrzecijastwo
Czapskiego jest poczone z codziennoci i szarzyzn; jest ono w pewnym pierwiastku
purytaskie. To i niech Czapskiego do wasnego rodowiska powoduj, e Jeleski okrela
go antyarystokrat. Z drugiej strony jego arystokratyzm to gd pikna, ycia, prawdy
oraz olnienie cechy, o ktrych w swoich tekstach o Czapskim wspomina Jeleski.63
W innym licie Jeleski ustosunkowuje si do wartoci chrzecijaskich przyznaje, e s
one wrodzone, ale jednoczenie nie traktuje ich jako Agape mioci chrzecijaskiej.
Jeleski pisze o sobie, e jego denie do oddzielania plew od ziaren powoduje w nim
uczucie mioci do kadej Latarni, a w tym wypadku jest ni Leonor.64

61

ibidem, str. 18
ibidem, str. 15
63
ibidem, str. 10
64
ibidem, str. 24
62

28

W listach z nad Morza rdziemnego Jeleski docenia moliwo niezakconego

obcowania z natur. Uwaa on to za luksus, ktrego moe dowiadczy niewiele osb w
obecnych czasach.

HOJNO JELESKIEGO
Jeleski zmar w 1987. Jzef Czapski jego wieloletni, o 26 lat starszy przyjaciel, napisa
tekst Hojno byskawiczna bdcy wspomnieniem Kota. 65 Jest to hod dla czowieka
niezastpionego:
Nie ma ludzi niezastpionych? S tacy. Kot by takim, o intuicji genialnej i hojnoci
byskawicznej.66
Na czym polegaa ta hojno byskawiczna? Na tym, e Jeleski potrafi przeoy czyje
sprawy i problemy nad swoje. Czapski mwi o hojnoci w trudnych chwilach. Braa si ona
z intuicji Jeleskiego, ktry wiedzia, e moe by potrzebny w tej a nie innej chwili.
Sdz, e nie tylko dla Czapski Jeleski by hojny. Gombrowicz, Miosz czy Hertz i nie
tylko oni, doznali tej byskawicznej hojnoci. Mona uzna, e cen tej hojnoci byy
wszystkie niezrealizowane projekty ksiek Jeleskiego. Jak pisze Czapski:
Za t hojno paci drogo. Hojno bez rachunku polegaa na tym, e spraw cudz
wybiera zawsze ponad wasn. Komu pomc czy si zamkn w swoim wasnym zamiarze
pisania?67
Mona przepuszcza, czy gdyby zamiast pomaga przyjacioom Jeleski skoncentrowa si
na wasnej twrczoci by oceniany tak jak jest czyli jako menader polskiej kultury na
Zachodzie.
W tym krtkim wspomnieniowym tekcie Czapski zwraca uwag na inn cech Jeleskiego
widzenie.

65

J. Czapski Hojno byskawiczna [w:] ibidem, str. 61 62; pierwodruk [w:] ZL nr 21, 1988
ibidem, str. 61
67
ibidem, str. 62
66

29

Zwykle na cianie naprzeciwko schodw wieszaem ostatnie ptna. Pierwszy rzut jego
spojrzenia by decydujcy. Trafia natychmiast na to, co byo najwaniejsze, tak czsto przez
innych uznane za wybryk niepotrzebny, za karykatur czy dziwactwo.
Nie chodzio mi nawet o to, co powie po jego ruchach wyrazie twarzy i radoci
wiedziaem, e widzi i jak widzi.68
Co wpyno na to, e ich relacja tak szybko si zwizaa i z tak sam moc trwaa ponad na
40 lat?

Byo to podobiestwo podobna formacja w rodzinach ziemiaskich, suba

wojska, dziaalno artystyczna malarstwo, eseistyka, jak i wsplna dziaalno, jako

ministrowie spraw zagranicznych ksistwa Maisons Laffitte. Tak pisze Kot w licie do
Czapskiego latem 1966:
Mj stosunek do Ciebie jest zoony z rnych na pewno elementw, a l e c a o j e s t
n i e d o z a s t p i e n i a moe jest to po prostu to, e jeste jedynym z moich przyjaci, w
ktrym moe si jako odezwa echo c a e g o mojego ycia rozumiesz, o co mi chodzi i
dziecistwo, i wojsko, i wszystko to, co przyszo pniej. Na pewnym stopniu intymnoci b e z
s w n a w e t jeste po prostu (teraz mi to przyszo do gowy) jedynym moim polskim
przyjacielem moe jedynym w tym sensie polskim przyjacielem od czasw dziecistwa
(wczesnej modoci).69
Podobne uczucia mia w stosunku do Jeleskiego Czapski piszc w 1987 roku:
Z nikim tu we Francji nie odczuem tego tak silnie. Jego zdolno wejcia w cudzy wiat,
ktry przez sekund sta si jego wasnym.70

68

ibidem, str. 62
ibidem, str. 32
70
ibidem, str. 62
69

30

CZAPSKI W TEKSTACH JELESKIEGO

Kot w tekcie Dar Jzefa Czapskiego71, napisanym w 1985 roku z okazji imienin malarza,
dzikuje mu za to, e z pomoc jego malarstwa, nauczy si dostrzega i zachwyca si
rzeczami powszednimi, na ktre patrzymy bez adnej refleksji.
Czapskiemu bowiem zawdziczam, e na ten wycinek rzeczywistoci nie patrz z
roztargnieniem e lekcja jego malarstwa pozwolia mi go ujrze i zobaczy.72
Jeleski porwnuje malarstwo Jzefa Czapskiego do stylu Vladimira Nabokova czy Marcela
Prousta, ktrego moments bienhereux s banalnymi, zwykymi doznaniami smak
magdalenki, nierwny ukad kamienia czy dwik srebra. Prezentuj oni trzej pewien dar
widzenia, ktry pozwala na czerpanie satysfakcji z ycia, poniewa widzenie a nie patrzenie
na te banalne, zwyke chwile powoduj, e czowiek rozumie je jako jedyne i
niepowtarzalne.
Mona przyj, e widzenie Jeleskiego, o ktrym wspomina Czapski w Hojnoci
byskawicznej jest efektem obcowania Kota z twrczoci swego starszego przyjaciela
Jeleski dzikuje mu za to:
Jest nas wielu, ktrym Twj dar wizji, uwieczniony w z n a k a c h Twego malarstwa, pomg
rozpozna inne z n a k i , zawarte w otaczajcej nas rzeczywistoci, []73
Jednoczenie w tym samym tekcie Jeleski podkrela wag Czapskiego jest on obok
dwch wielkich pisarzy - Gombrowicza i Miosza, twrc najczciej opisywanym przez
Kota.
Spord polski twrcw najwicej tekstw powiciem wanie Mioszowi (pierwszy
czterdzieci lat temu), Gombrowiczowi (pierwszy trzydzieci pi lat temu) i Czapskiemu
(pierwszy dwadziecia pi lat temu).74

71

Dar Jzefa Czapskiego, CO, str. 358; pierwodruk: K.A. Jeleski Dar Jzefa Czapskiego[w:] Kultura 1985,
nr 4/451
72
ibidem, str.358
73
ibidem,, str. 360
74
ibidem, str. 357

31

Pierwszym tekst Jeleskiego o Czapskim to Czyste malarstwo czy poetyka opublikowany

w 1960 roku.75 Jest to recenzja ksiki Czapskiego Oko76- zawiera ona szkice z okresu 30
lat, dotyczce rnych malarzy i nurtw malarstwa.
Jeleski nazywa t ksik dokumentem polskiej kultury plastycznej i autobiografi
wraliwoci malarskiej. Ta ostatnia, wedug Kota, poczona jest z wraliwoci ogln,
ktra obejmuje wszystkie strefy ycia.
Odnoszc si do stwierdzenia Czapskiego, ktry pisze o sobie, e jako kapista by
nosicielem prawd w malarstwie absolutnych i elementarnych, a w Polsce nieuznanych,
Jeleski przedstawia obraz upadej sztuki narodowej lecej w gruzach, ktra pomimo
wpyww socrealistycznych nie podniosa si.
Jeleski polemizuje z Czapskim w kwestii czystego malarstwa ten drugi zachwyca si
nad scaleniem koloru i rysunku, przywouje te w swojej ksice epizod - po wystawie w
wiedeskim Petit Palais, Czapski by zachwycony sam form i barw, e nie zwrci na
inny aspekt uwagi. Jeleski nie wierzy w to uwaa, e Czapskiemu chodzi o co innego
nie sam dosowny (pozorny temat obrazu jak pisze) ale o wizje wiata. Jednoczenie
odrzuca hipotetycznego widza, przytoczonego przez Czapskiego patrzcego od strony
treci. Taki widz jest wynikiem nieporozumienia wedug Jeleskiego mona by
pozbawiony plastycznej wraliwoci, ale nie mona pomin elementw plastycznych.
Jeleski stwierdza, e taka osoba jest skazana na anegdot, tre jest niezdolna do odczucia
poetyki obrazu.
Kot uwaa Oko oraz malarstwo Czapskiego s przesiknite panteistyczn poetyk ,bliskie
chrzecijaskiej postawie moralnej. Jeleski godzi si z stwierdzeniem, e dowiadczenie
artystyczne jest podobne do dowiadczenia religijnego. W tej sakralnej dziedzinie poza
dowiadczeniem artystycznym czy religijnym Jeleski wymienia narkotyki, erotyzm czy
wojn.

75

Czyste malarstwo czy poetyka CO, str 187 pierwodruk: K.A. Jeleski Czyste malarstwo czy poetyka [w:]
Kultura 1960, nr 9/155
76
Jzef Czapski Oko Instytut Literacki, Pary 1960

32

Malarstwo Czapskiego jest okrelane przez eseist jako sztuka aprobaty wiata oraz
odkupienia Czapski powica swoje szkice twrcom, ktrych czy akceptujcy
stosunek do wiata, natury i tradycji. Czapski wyznaje te same zasady.
K.A. Jeleski przyznaje, e najbardziej jednak ceni obrazy Czapskiego, na ktrych
obserwuje on ludzk tragikomedi. Porwnuje go do Steinberga czy Sine jest satyrykiem
cywilizacji. W tekcie Czyste malarstwo czy poetyka Jeleskiego pojawia si widzenie
pisze on o uchwyceniu swoistego, ekscentrycznego pikna zawartego w spoecznym
banale.77
W recenzji ksiki Czapskiego pojawia si rnica midzy nim a Jeleskim chodzi o
malarstwo abstrakcyjne. Krytyk zarzuca mu, e podchodzi do tematu raz kryteria
estetycznymi, raz etycznymi wedug Jeleskiego malarstwo abstrakcyjne to fenomen
gwnie socjologiczny.78
Krytyka podejcia Czapskiego rozwija si w oglne rozwaania na temat malarstwa
abstrakcyjnego. Jeleski uwaa, e kady obraz przywouje widza do rzeczywistoci.
Powoujc si na Picassa, stwierdza, e do stworzenia dziea trzeba uy czego.
Jeleski pisze:
Chciabym zaproponowa podejcie do abstrakcji jako reakcji na wyzwanie rzucone
artycie przez socjologiczn mutacj, jak zapowiada spoeczestwo technologiczne.79
Kot wie z sob mutacj socjologiczn spoeczestwa XX wieku z abstrakcj, ktra jest
dwojak reakcj na rozwj tych spoeczestw integruj spoeczestwo przemysowe w
ramach mitologii bd staje si rezerwatem dla irracjonalizmu.
Jeleski przyznaje, e rni si od Czapskiego w podejciu do wspczesnego malarstwa.
Od czystego malarstwa woli ewokacj rzeczywistoci czyli obserwacja ycia ludzkiego
przez Czapskiego.

77

CO, str. 196

CO, str. 197
79
CO, str. 198
78

33

W kolejnym tekcie Polscy paryanie80 z 1961 roku Jeleski powica fragment wystawie
Czapskiego w Galerie Benezit. Jednoczenie w tym samym czasie trwa w Paryu wystawa
dwunastu polskich malarzy. Jeleski uwaa, e wystawa pozwoli umiejscowi Czapskiego
na tle wspczesnego malarstwa i zapozna z nim parysk krytyk.
Kot koncentruje si po raz kolejny na obrazach z obserwacj przywouje sal bistra,
podrnych w pocigu. Stwierdza, e Czapski oddali si od swoich przyjaci kapistw a
zbliy si do najywszej polskie tradycji twrczej niepokojcej groteski, ktr w
literaturze reprezentuj Witkacy, Schulz, Gombrowicz, Mroek.81
Pierwszy raz Jeleski pisze dosownie o widzeniu czy wizji Czapskiego w krtkim
tekcie Oko i czas82. Wedug Kota to co stanowi o oryginalnoci polskiego malarza jest nie
rka czy te talent ale wizja. Pisze:
Nie czyha on na obraz; przeciwnie taki czy inny wycinek rzeczywistoci narzuca mu si
nagle, przemieniajc bierne spojrzenie w byskawiczn wizj. [] Zapis migawki rozwinie
on w ciemni pamici, zanim przekae na ptno. 83
Jeleski uwaa Czapskiego za jednego z niedocenionych wspczesnych malarzy liczy, e
monografia Rka i przestrze oraz wystawy przyczyni si do odkrycia znanego malarza,
ktry jest nieznanym mistrzem.
Do monografii Mauriellea Werner Gangebin Rka i przestrze Jeleski powraca w
tekcie Czapski nareszcie scalony84. Rozpoczyna go wywodem nad brakiem uznania dla
wielkoci malarstwa Czapskiego.
Pierwszy powodem, ktry wymienia, jest dugi czas dojrzewania stylu Czapskiego. Jeleski
nie moe odnale w karierze malarza jakiego punktu, w ktrym wypracowa swj styl
by to proces przemiany od kapisty (misjonarza czystego malarstwa) do twrcy o wizji
wasnej i niepowtarzalnej.

80

Pierwodruk: Kultura nr 4/162, 1961

CO, str. 210
82
CO, str. 263 pierwodruk: Oko i czas [w:] Wiadomoci (Londyn), 1974, nr 14/15
83
CO, str. 265
84
K.A. Jeleski Czapski nareszcie scalony [w:] Kultura 9/324, 1974
81

34

Kolejnym powodem by zawieruchy historyczne rewolucje, dwie wojny wiatowe, obozy

w ZSRR stanowiy dla niego wyzwanie. Dodatkowe jego wczesne obrazy zostay cakowicie
zniszczone z powodu wojny, a powojenne byy rozproszone po wiecie.
W dalszej czci tekstu Jeleski rozpisuje si nad autork Rki i przestrzeni Murielle
Werner Gagnebin. Zachwala jej prac, poniewa zajmuje si w swojej monografii
wszystkimi obrazami tymi z teatru codziennoci (tunele metra, zmczone twarze) jak i
martwymi naturami w tradycji Cezannea, impresjonistycznymi pejzaami i innymi
dzieami.
W innym tekcie powiconym Czapskiemu znajdujemy pewn krytyk kultury masowej
czy postpu. Z Jzefem Czapskim w Luwrze jest tekstem pisanym z okazji 80 urodzin
malarza. Jeleski razem z malarzem wybiera si do Luwru ma z tego powsta tekst. Kot
stwierdza, e zmienia si publika Luwru od czasu jego pierwszej wizyty w 1937, Czapski
jednak uwaa, e byo tak samo w 1935 modzi, starzy, niezalenie od klasy, z ktrej si
wywodz byli zwiedzajcymi.
Jeleski krytykuje zmian w muzeach obrazy stay si jak gwiazdy filmowe, dziki
wietnym reprodukcj. Przez to odebrane zostao nam na zawsze dowiadczenie zobaczenia
pierwszy raz wielkiego dziea. Kot porwnuje Mona Lis do chorego pacjenta, ktrego
kady oddech moe zabi, a jednoczenie kpi, e za 2 franki Gioconda opowie o sobie w
piciu jzykach.
Narzeka w pewnym sensie na umasowienie kultury wzrost cen obrazw, wiadomoci
ludzi, wszystko to powoduje, e kradziee obrazw s rzecz normaln. A jednoczenie
muzea nie s w stanie zabezpieczy si tym samym bilety s drosze, a muzea s
otwierane tylko w poowie.
Wspomina Jeleski o charakterystycznym momencie nagej myli o Czapski!. Odnajduje
on Czapskiego w obrazach innych autorw, tekstach czy codziennych momentach widok z
wagonu metra, twarz przechodniw.
Sowami kluczami w pisarstwie Jeleskiego o Czapskim jest widzenie, wizja,
obserwacja. Ceni on Czapskiego jako malarza, ktry obserwuje otaczajc rzeczywisto i
35

wychwytuje z niej powszednie chwile, na ktre zazwyczaj nie zwraca si uwagi. Momenty
te przekada na ptno i staj si karykatur czy satyr na ycie ludzkie.
W tekstach widzc pewn ewolucj Jeleskiego od krytyka po piewc sztuki Czapskiego.
Jednoczenie poprzez obcowanie z t sztuk Kot uczy si daru wizji. W ostatnich jego
tekstach o malarzu znajdujemy podzikowania za nauczenie odczytywania znakw
codziennoci.

JELESKI A MARIA CZAPSKA

Poza Jzefem na grce domu w Maisons-Laffitte mieszkaa jego siostra Maria, dwa lata
starsza od brata. Jeleski nie powici jej tyle miejsca w swojej twrczoci, co Jzefowi,
moe dlatego, e jak pisze, miejsce Czapskiej w domu odzwierciedlao jej zaangaowanie w
dziaalnoci Instytutu.
Marynia dalej staa od pisma. Aby doj do jej naronego pokoju na szczycie domu, trzeba
byo przej obok pracowni Jzia, wdrapa si o pitro wyej, przelizn przez wski
korytarz. Jak si zdarza, rola Maryni w rodowisku Kultury odpowiadaa topologii domu:
zasiadajc naprzeciw niej w gbokim fotelu, inn miar sdzio si wypadki dnia czy nawet
lat.85
Inn cech, o ktrej pisze Kot w wspomnieniowym tekcie Marynia jest talent przyjani,
oparty na zamiowaniu do prawdy, ktra dzielia z swoim bratem Jzefem. Midzy
Jeleskim a Mari i Jzefem Czapskimi byo odpowiednio 28 i 26 lat rnicy, jednak ta
rnica nie znajduje odzwierciedlenia w sferze stosunkw:
Marynia i Jzio byli bliskimi przyjacimi ludzi o czterdzieci lat od nich starszych i o
pidziesit lat od nich modszych. Najdziwniejsze jednak, e byo to na rwnej stopie
zarwno z Dymitrem Mereowskim czy Danielem Halevy (w stron wieku XIX), jak i z
Adamem Michnikiem czy Wojciechem Karpiskim (w stron wieku XIX).86

85
86

Marynia, CO, str. 133 pierwodruk: K.A. Jeleski Marynia [w:] Kultura 1981, nr 7/406 8/407
ibidem, str. 133

36

Kot dostrzega w relacji Jzefa i Marii podwjne pokrewiestwo krwi oraz ducha
spowodowane wsplnymi kolejami ycia od pocztku do wsplnego mieszkania w domu
Kultury.87
W korespondencji Czapski Jeleski, Kot okazuje trosk o zdrowie Marii Czapskiej za
kadym razem, gdy jest chora dopytuje si o jej stan. Jeden z takich fragmentw ukazuje te
pewien stosunek Jeleskiego do wiary (list z 3 VII 1967):
Zatelefonuj do Ciebie jedenastego rano, eby dowiedzie si jak posza operacja Maryni.
C z u m y l j e s t e m z W a m i , naprawd obecn tym, co chyba najblisze do
modlitwy.88
Piszc o Marii Czapskiej w twrczoci Jeleskiego trzeba napisa o tekcie Dzia Wd89 z
1971 roku, bdcy recenzj ksiki Czapskiej Rodzina w Europie oraz wczeniejszym,
powizanym z nim tekstem Sielskie, anielskie?90, ktry dotyczy ksiki Inne czas, inni
ludzie Janiny z Puttkamerw towskiej.
W tekstach tych Jeleskich dotyka kwestii polskiej szlachty i ziemiastwa. Czciowo sam
pochodzi z takiej rodziny ojciec Jeleskiego jak i matka pochodzili z zamonego
ziemiastwa. Rodzina Konstantego Jeleskiego (ojciec Kota) wywodzia si z ziem
Wielkiego Ksistwa Litewskiego, reprezentowaa opcj konserwatywn. Janina z
Puttkamerw towska bya spokrewniona z rodzin Jeleskiego bya kuzynk jego
ojca.91
W recenzji Innych czasw, innych ludzi Jeleski okrela autork tych wspomnie jako
reakcjonistk nienawidzc nowoczesnych trybunw ludu, ale i ruchy rewolucyjne, ich
hasa i denia.92 Pomimo tych pogldw Jeleski ocenia prac tkowskiej jak bardzo
obiektywn i konkretn, porwnujc j do Balzaka.

87

ibidem, str. 131

K.A. Jeleski Listy z Korsyki do Jzefa Czapskiego, str. 34
89
Dzia Wd, CO, str. 92 95, pierwodruk: K.A. Jeleski Dzia Wd [w:] Kultura 1971, 4/283
90
Sielskie anielskie, CO, str. 61 68, pierwodruk: K.A. Jeleski Sielskie anielskie [w:] Kultura 1960, nr 7/1538/154
91
P. Bem op. cit. str. 20
92
Sielskie anielskie, CO, str. 62
88

37

Nie znam natomiast w literaturze polskiej dziea stanowicego tak trafn, konkretn i
bystr ilustracj do Genealogii spoecznej polskiej inteligencji Chaasiskiego. Toutes
proportions itd., tradycjonalizm pogldw Janiny towskiej rwnie mao zaway na
realizmie jej wspomnie, jak reakcyjne deklaracje Balzaka na Komedii ludzkiej.93
Czemu przypisuje Kot tak dokadny i bezlitosny opis arystokracji polskiej? Brakowi
zakamania autorki oraz jej inteligencji i ciekawoci oraz frywolnoci i wiatowoci.
Wracajc do recenzji Rodziny w Europie Czapskiej, Jeleski przedstawia typologi
podejcia polskiej kultury do tematu dworu, ziemiastwa i szlachty; wyrnia 3 typy
idealizujcy (Rodzina Poanieckich, Sobl i panna), nostalgia z wyrzutem sumienia
(Nawo z Przedwionia) oraz karykatura (Ferdydurke). W dziele Czapskiej odnajduje
pewn nowo autorka jednoczenie jest wiadoma krzywd klasowych jak i zalet
indywidualnych krzywdzicieli. Wedug Kota obie autorki, pomimo odmiennych pogldw
(towska reakcjonista, Czapska niemal marksistowska) wietnie analizuj polski
dwr.
Przez oba te teksty przebija si opinia Jeleskiego na temat cech polskiej arystokracji
patriotyczne zakamanie, realizowanie wasnych interesw klasowych, zudzenie suby
narodowej, pytkiej religijnoci. Mona zaoy, e krytyczna postawa Jeleskiego wobec
klasy wyszej (do ktrej on sam nalea) wynikaa z osoby ojca krytykujcego i
buntujcego si wobec wasnemu rodowisku (jak pisze Jeleski by to jednak bunt
prywatny94). Do tego dochodzi zachwyt nad Ferdydurke Gombrowicza karykatur na
polski dwr, ktra w duym stopniu zdefiniowaa ycie Jeleskiego.
Kot powraca do twrczoci Czapskiej w tekcie Kiedy wiadomo okrela byt.95 Jest to
recenzja Czasu odmienionego kontynuacji Dziau Wd. Jeleski streszcza epizody
zwizane z pobytem rodzestwa w Rosji rewolucyjnej. Uznaje on kontrast w dwugosie
Marii (stonowany styl) i Jzefa (spontaniczny) za pozytyw.

93

ibidem, str. 62
Dzia Wd , CO, str. 93
95
K.A. Jeleski Kiedy wiadomo okrela byt [w:] Kultura 9/372, 1978, str. 121 - 124
94

38

Opisy Rosji komunistycznej s przeciwstawne z obrazem z znanych ksiek, dokumentw

oraz filmw. Podkrela on bierno spoeczestwa porwnuje je do rzeki i ryb.
Ulegaj im [wirom i prdom] najbardziej dojrzae osobowoci cay Doktor iwago
Pasternaka to dba ludzkich istnie na wezbranej fali, przypadki ich zetkni i rozcze.
Rodzestwo Czapskich szybuje w tych wodach jak silne, niewinne pstrgi, zadziwiajce nas
swymi skokami pod prd.
Czapscy kieruj si spontanicznymi uczuciami i nie zdaj sobie sprawy z swojego
antykonformizmu. Po raz kolejny Jeleski pisze o talencie przyjani dziki niemu w
przeomowych momentach swego ycia byli blisko tym ktrzy mogli im da waciw
odpowied.

39

JELESKI A GOMBROWICZ.
Czsto mona si spotka z opiniami, e Jeleski by tym, ktry odkry Gombrowicza dla
Europy, a samemu Gombrowiczowi pozwoli zdoby upragnion saw i rozgos, po latach
pobytu w Argentynie. Jeleski nawiza kontakt z pisarzem ju w 1952 roku96. Zaowocowa
on promocj twrczoci Gombrowicza na wiecie. Jak pisa on w swoim Dzienniku w
1961 roku:
[] to Jeleski zapomnia doda, e wszystkie wydania moich dzie w obcych jzykach
powinny by opatrzone piecztk dziki Jeleskiemu.97
Midzy krytykiem a pisarzem istniaa pewna wi wynikajca z podobnego pochodzenia.
Gombrowicz urodzony w sierpniu 1904 roku, by synem ziemianina Jana Onufrego
Gombrowicza. Tak jak Kot dziecistwo spdzi w rodzinnych majtkach w Maoszycach i
Bodzechowie. W latach 20. zda matur w Warszawie, a w 1927 roku ukoczy studia
prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W 1933 zadebiutowa Pamitnikiem z okresu
dojrzewania, a w 1938 opublikowa na amach Skamandra dramat Iwona ksiniczka
Bourgunda. W sierpniu 1939 wypyn w rejs Chrobrym do Argentyny, gdzie zastaa go
wojna.
Jeleski zetkn si pierwszy raz z Gombrowiczem w 1938 roku. Jak wspomina w
wypowiedzi dla Rity Gombrowicz:98
Po raz pierwszy czytaem Ferdydurke, gdy ukazaa si w Warszawie w roku 1938. Miaem
szesnacie lat. Nie znaem Witolda, ale syszaem o nim w rodzinie. Moja ukochana ciotka,
Magda Skaryska, bardzo przyjania si z Ren, siostr Witolda. [] Uchodziem w domu
z za wielkiego amatora ksiek i ciotka powiedziaa kiedy do mnie: Chciaabym, eby

96

Korespondencja midzy Gombrowiczem i Jeleskim jest dostpna w Gombrowicz walka o saw.

Korespondencja. Cz. 2, Krakw 1998. Obejmuje ona okres 1957 do 1969 roku. Listy wczeniejsze (od 1952
roku) nie zachoway si.
97
W. Gombrowicz Dziennik 1961 1969, Krakw 1997, str. 18
98
O Gombrowiczu [w:] CO, str. 457; ta sama wypowied znajduje si w zbiorze Gombrowicz w Europie, Rita
Gombrowicz, Krakw 1993, str. 15

40

przeczyta te ksik i powiedzia, co o niej mylisz. Napisa j Witold Gombrowicz, brat

Reny. Oni si boj, czy on czasem nie zwariowa.99
Ferdydurke stao si kluczem do ycia Jeleskiego w licie z 10 lipca 1963 do Czesawa
Miosza, Kot opisuje, e dziki utworowi Gombrowicza jego ycie stao si czytelne i
zrozumiae. Zastosowa on klucz Ferdydurke do swego ycia - nie tylko dozna ulgi, ale
te euforii.100
Jeleski powraca do Ferdydurke w tekcie Ferdydurke po pidziesiciu latach. 101
Jeleski piszc o utworze Gombrowicza, po raz kolejny powraca do motywu klucza:
Ferdydurke bya dla mnie tym kluczem: ja sam, moja rodzina, szkoa, cay kraj, wszystko to
zlao si nagle w czytelny dla mnie, obraz, jak zoone wreszcie czci skomplikowanej
amigwki. Nie wymagao to z mojej strony adnej przenikliwoci. W tej ksice
trzydziestoletni autor przemienia si w chopca w moim wieku i opisuje mj dzie powszedni
tu i teraz (tam i wwczas).102
Dalej wspomina to co spowodowao jego czno z autorem Ferdydurke: rodzinny
neoklasyczny dwr, suba, chopi, wsplni postpowi znajomi, ta sama szkoa gdzie bya
wzrastajca fala faszyzujcego nacjonalizmu. Wsplny los wojenny opuszczenie kraju,
aby nigdy do niego nie powrci.
Wspomina o tym Jeleski w celu zawiadczenia o ekstraliterackiej skutecznoci
Ferdydurke.
Jeleski pisze o znaczeniu Ferdydurke dla lat okupacji hitlerowskiej oraz lat stalinizmu
wspomina, e Jerzy Andrzejewski oraz Czesaw Miosz odtwarzali pojedynek na miny
midzy Syfonem i Mitusem.

99

ibidem, str. 460

List z 10 lipca 1963 [w:] C. Miosz. K.A. Jeleski Korespondencja, Warszawa 2011, str. 34
101
Ferdydurke po pidziesiciu latach, CO, str. 361; pierwodruk [w:] ZL, nr 21/1988. Tekst ten zosta
opublikowany po mierci krytyka Jest to polska wersja wstpu do amerykaskiej edycji Ferdydurke w
wydawanej przez Penguin Books serii Philipa Rotha Writers from the Other Europe CO, str. 539
102
ibidem, str. 363
100

41

Jednak dopiero prawdziwie historyczn rol, ksika ta, odegraa po wojnie, w czasach
stalinizmu. Jak pisze Jeleski:
Na pozr mogoby si wydawa, e ta ksika tak w swej grotesce realistyczna i
racjonalistyczna, a przed wojn tak znienawidzona przez nacjonalistyczn prawic bdzie
uyta przez nowy reim do napitnowania przedwojennych stosunkw w kraju.
Jednak Gombrowicz trafi na indeks, co spowodowao, e modzie polska obrcia grotesk
Gombrowicza przeciw reimowi. Jeleski uwaa, modych rewizjonistw z lata 1955 56 za
ferdydurkistw,

ktrzy

demaskowali

mechanizm

systemu

zapoyczonym

od

Gombrowicza szyfrem.
Wydanie Ferdydurke w 1957 w Polsce, jest dla Jeleskiego jedn ze zdobyczy polskiego
Padziernika.
Powtrny kontakt z pisarzem Jeleski nawiza w 1952 roku, kiedy to Kultura rozpocza
publikacj Trans Atlantyku Gombrowicza. Pocztkowe lata autora w Argentynie to lata
biedy. Od 1947 zacz prac w Banco Polaco, jednoczenie pracujc nad tumaczeniem
Ferdydurke na hiszpaski oraz nad Trans Atlantykiem.
Jak pisze Jeleski w Ferdydurke po pidziesiciu latach, postanowi on 1952 zaznajomi
zachodnich

czytelnikw

twrczoci

Gombrowicza.

tym

celu

rozpocz

korespondencj, ktr porwnuje do korespondencji Napoleona z Muratem.

Kot przywouje, e po pierwszych sukcesach po francuskim wydaniu Ferdydurke,
Gombrowicz kaza mu ku elazo, pki gorce, aby otrzyma Nagrod Nobla w co
wtedy Jeleski nie wierzy:
Byo to przed Noblem Becketta i odpisaem mu, e chyba zwariowa: kiedy przyjdzie kolej
na Polsk, to Akademia Szwedzka wybierze Mari Dbrowsk za jej epopej [] lub
Jarosawa Iwaszkiewicza []. A przecie w 1968, na rok przed mierci Gombrowicz by
jednym z dwch gwnych kandydatw do tej nagrody []103

103

ibidem, str. 364 365

42

Jeleski pisze take o odkryciu Gombrowicza, ktry stwierdzi, e stosunki spoeczne na

pocztku XX wieku przestay by naturalne sztuczno midzy dworem a chopami,
tradycj a nowoczesnoci stawaa si coraz wiksza.104
Kot pisze te, e Gombrowicz by self conscious chcia zerwa z form. Wedug
Jeleskiego Gombrowicz wierzy w autentyczno chopw z ludu. Aby, samemu by
szczerym w komunikacji Kot i Gombrowicz uywali stylizacji stosunkw midzyludzkich
wedug dawnych zwyczajw. Byo to atwe, poniewa Gombrowicz odnalaz w dawnych
herbarzach, e czy go z Jeleskim wsplna praprababka. Pozwolio to na stosowanie
starowieckiego rytuau wizyt w korespondencji i spotkaniach midzy nimi.105
W kolejnych akapitach Jeleski powtarza tez o oryginalnoci Gombrowicza wobec
Foucalta, Levi Straussa czy Lacana. Wedug krytyka polski pisarz wczeniej stwierdzi, e
mier czowieka nastpuje po mierci Boga. Dodaje do tego:
Odkryciem lat szedziesitych byo zatem pozbawienie czowieka inicjatywy myli na rzecz
tego, co jest mylane. Trzydzieci lat wczeniej Gombrowicz pisa w Ferdydurke: Wkrtce
poczniemy obawia si naszych osb i osobowoci, stanie si nam jasne bowiem, e one
bynajmniej nie s w peni nasze. I zamiast rycze: Ja w to wierz, ja to czuj, ja taki jestem,
ja tego broni powiemy z pokor: mnie si w to wierzy, mnie si to czuje, mnie si to
powiedziao, uczynio, pomylao.106
Jeleski cigle szuka pewnego powizania myli Gombrowicza z intelektualistami lat 50. i
60. Powodowao to nie tylko reakcje w rodowisku Kultury ale te emigracji londyskiej.
W 409. numerze londyskich Wiadomoci Collector krytycznie podchodzi do porwnania
Gombrowicza z Sartre i Pirandella, ktre dokona Jeleski w artykule Witold Gombrowicz w
czasopimie Preuves z grudnia 1953:
[] autor wspomina o powinowactwie myli w twrczoci Gombrowicza, Pirandella i
Sartea. Odkrycie to moe by korzystne propagandowo, ale nie jest trafne. Ju samo

104

ibidem, str. 366

ibidem, str. 367
106
ibidem, str. 367 - 368
105

43

zestawienie Pirandella i Sartea jest do powierzchniowe i przypadkowe uzasadnia je

moe tylko rozgos ich nazwisk, z myl Gombrowicza te nie maj wiele wsplnego.107
Na zarzut ten odpowiedzia Jeleski listem, ktry zosta opublikowanym w numerze 9
(413)/1954.108
Po pierwsze, odpowiada, e nie planowa uprawiania propagandy Gombrowicz, broni si
sam, poniewa po publikacji tekstw w Preuves, zgosiy si dwa due wydawnictwa
francuskie o teksty Gombrowicza.
Po drugie, wyjania, e piszc o powinowactwie Gombrowicza i Sartrea mia na myli, e
pierwszy jest prekursorem drugiego szereg elementw z Ferdyruke pojawia si w
pniejszych mylach francuskiego intelektualisty.
Po trzecie, uwaa, e Gombrowicz piszc dramat lub doszed indywidualna drog do
ultrapirandollowskiegodramatu. Jeleski widzi w dramacie Pirandella problem formy,
znieksztace i problemw z komunikacj midzyludzk.
Sam Gombrowicz odnis si do polemiki Collectora oraz Jeleskiego na kartach swojego
Dziennika. Zgadza on si cakowicie z Jeleskim, e w jego twrczoci mona odnale
powizania z obydwoma autorami:
Cho zgadzam si cakowicie z Jeleskim, e istnieje pewne powinowactwo pomidzy mn a
Pirandellem (problem deformacji) a take Sartrem (w Ferdydurke znalazoby si niejedno
przeczucie wschodzcego egzystencjalizmu) []109
Gombrowicz pisze, e wolaby nie mie nic wsplnego z mylami Sartrea i Pirandella, z
powodw towarzyskich wie, e w polskim rodowisku, za pomoc tych gonych nazwisk
mona zlekceway Gombrowicza:
Zbyt czsto si zdarza [], e kto za pomoc tych rozgonych nazwisk usiuje mnie
zlekceway i, nadymajc si Sartrem, mwi z politowaniem: Gombrowicz.110

107

Collector Gombrowicz [w:] Wiadomoci nr 5 (409), 1954, Londyn, str. 4

K.A. Jeleski Gombrowicz i Sartre [w:] Wiadomoci nr 9 (413), 1954, Londyn, str. 6
109
W. Gombrowicz Dziennik 1954 1956, Krakw, 1997, str. 143
108

44

Gombrowicz, w kolejnym wpisie, kontynuuje te rozwaania. Usprawiedliwia si, e musi

by komentatorem swoich osigni, poniewa nikt za niego tego dobrze nie wykona:
Czy przeceniam siebie? Naprawd wolabym odstpi komu innemu niewdziczn i
ryzykown rol komentatora wasnych, wtpliwych osigni, ale w tym sk, e w
warunkach jakich si znajduj, nikt tego za mnie nie wykona. Nawet mj nieoszacowany
poplecznik Jeleski.111
Do tych sw powrci Jeleski w tekcie Bohaterskie niebohaterstwo Gombrowicza z
1957 roku.

112

Tekst ten by recenzj na wydanie pierwszego tomu Dziennika

Gombrowicza przez paryski Instytut Literacki.

Jeleski przyznaje pisarzowi racj jego porwnania z 1954, byy bdem taktycznym.
Jeszcze raz podkrela oryginalno Gombrowicza piszc:
Nie, nie ma nigdy w Gombrowiczu z z drugiej rki. Nie pozwoliby mu na to choby jego
narcyzm. adna myli nie moe spodoba si Gombrowiczowi, zanim, przechodzc przez
Gombrowicza i zmieniajc go, nie wyjdzie z tego nieco zmienionego Gombrowicza sama na
jego obraz przemieniona.113
Dodaje, e Gombrowicza nudzioby Ferdydurke, gdyby byo napisane przez kogo innego.114
Jeleski podkrela brak wpyww mody zachodniej czy snobizmu u Gombrowicza. Okrela
go jako jednego z nieliczny pisarz polskich, ktry nie przywizuje wagi do szufladkowania
dla Gombrowicza jest ono nieznone.
W eseju Gombrowicza Przeciw poetom Jeleski odnajduje zbieno z wpywami
wspczesnej mu krytyki literackiej. W swoim tekcie Gombrowicz walczy z literatur
przegldajcej si w lustrze. Jest przeciwny uywaniu metafory, przeciw literaturze

110

ibidem. str. 143 - 144

ibidem. str. 147
112
Pierwodruk: Kultura 1957, nr 9/119
113
Bohaterskie niebohaterstwo Gombrowicza, CO, str. 36; pierwodruk: K.A. Jeleski Bohaterskie
niebohaterstwo Gombrowicza [w:] Kultura 1957, 9/119
114
ibidem. str. 37
111

45

upupionej. Jeleski w ataku Gombrowicza na prefabrykowane pikno odnajduje

odtworzenie koncepcji Rolanda Barthesa z Le degr zro de lcriture.
Jeleski zgadza si co do tez Gombrowicza, co go rni to metoda uwaa, e Gombrowicz
jest zwolennikiem wycznie bezporedniego ataku. Pisze:
Ot wydaje mi si, e istnieje rwnie metoda inna i e jzyk, tak zwany klasyczny, oparty
na logicznej skadni, nie jest a tak niezdolny do wyraenia Nowego.115
Po raz kolejny, porednio Kot zestawia z sob Gombrowicza i Sartre polski pisarz ostrzega
w 1956, e polski marksizm stanie si zaukiem, podwrkiem, prowincj, jeli odgrodzi
si od egzystencjalizmu. Jeleski komentuje, e to samo rok pniej tumaczy Sartre, tylko
e duej, zawilej, cilej i nudniej ni Gombrowicz.
W Bohaterskim niebohaterstwie Gombrowicza Jeleski odnosi si take do antykatolicyzmu
pisarza. Zgadza si, e prymitywny antykatolicyzm jest racy, ale odnajduje jak Jeleski
wsplny punkt pesymizm w stosunku do czowieka. Moemy w tym fragmencie
doszukiwa si odwoania do wczeniejszych przemyle Jeleskiego w listach do Jzefa
Czapskiego czy w artykule Apokalipsa czy perspektywa.
Jednoczenie Kot wskazuje na umiejtno Kocioa w walce z nowymi prdami:
Trzeba tu doda, e katolicyzm na najwyszym poziomie ma zadziwiajcy dar mimikry
kadej najnowszej pozycji mylowej.116
Na zakoczenie czci o filozofie Gombrowiczu, podkrela Jeleski jego niepodatno na
rne wpywy mylowe porwnuj go do sadownika, ktry wybiera, ocenia i odrzuca
owoce myli wspczesnej.
W kolejnej czci zatytuowanej Bo przecie Gombrowicz nie jest filozofem, Jeleski
pisze, e pomimo niechci Gombrowicza do szufladkowania, on sam szufladkuje si jako
czowiek i artysta:

115
116

CO, str. 38
CO, str. 39

46

Dla Gombrowicza nie istniej, oczywicie, granice pomidzy yciem a sztuk.117

Wedug Jeleskiego, Gombrowiczowi chodzi o wyraenie siebie, jak podkrela:
Dla Gombrowicza sztuka jest egzystencjaln metod narzucenia fo rmy
w a s n e j i l u d z k i e j s y t u a c j i . 118
Dziennik jest wyrazem tej myli, jednoczenie jest narzdziem tortur dla krytyka. Dla
Jeleskiego Dziennik jest jest krytyk samego Gombrowicza i Dziennika. Pisze o nim
tak:
Jest to utwr [] dialektyczny, bdcy dzieem i krytyk, zagadk i jej rozwizaniem,
pytaniem i odpowiedz (ktra z kolei jest now form zapytania).119
Daje Jeleski dowd, e Gombrowicz nie jest megalomanem, pretensjonalnym
zarozumialcem. Wedug niego megaloman to wariat, zarozumialec to kto, kto puszy si
swoimi zaletami, a pretensjonalno to nieumiejtno w operowaniu stylem.
Gombrowicz jest tego przeciwiestwem:
[] ktry chciaby mc uwierzy, e jest sob, dla ktrego pojcie wad i zalet jest
naiwne, ktry cay swj wysiek wkada wanie w wierno wasnemu stylowi.120
W kolejnej czci recenzji pod tytuem Styl Gombrowicza i moje wyrzuty sumienie
Jeleski przechodzi do rozwaa nad samym Dziennikiem. Wspomina swj zachwyt, gdy
zobaczy cztery lata wczeniej pierwsze rozdziay Dziennika. Razem z Giedroyciem
zastanawia si nad tym co da najpierw traktujc dzieo Gombrowicza jako zbir
felietonw. Przyznaje si Jeleski, e ponowna lektura jednym tchem pozwolia mu na
zrozumienie subtelnej konstrukcji Dziennika.
Wedug Jeleskiego od samego pocztku Gombrowicz bawi si z czytelnikiem piszc w
Sowie wstpnym o bezadnej zbieraninie, powtarzajcych si motyww ma to swj cel.
Jako, e Dziennik jest przedsiwziciem moralnym, Gombrowicz musi si zdecydowa na
117

CO, str. 40
CO, str. 40
119
CO, str. 41
120
CO, str. 42
118

47

styl. Przez to Jeleski stawia Dziennik obok Trans Atlantyku, ktre s

autobiograficznymi powieciami.
Obydwie autobiografie Jeleski porwnuje. Jedna i druga napisane s szyfrem kade
sowo, jest tylko znakiem. Rnica znajduje si w typie autobiografii:
Podczas gdy Trans Atlantyk jest autobiografi mitologiczn podobnie jak kade wielkie
dzieo sztuki w Dzienniku Gombrowicza stan przed zadaniem bodaj trudniejszym:
autobiografii zdesakralizowanej.121
Na kartach diariusza Gombrowicza ukazuj si nuda, nieuwaga, gupota i wszystko to co w
dziele sztuki jest eliminowane. Oczywicie, znajdujemy w Dzienniku fragmenty dotyczce
Gombrowicza postaci mitologicznej jego obsesje i sny.
Poza tym odnajduje Jeleski w nim twrczo poetyck trzy ustpy Diariusz Wiejski,
Diariusz Rio Paran oraz ustp Pod znakiem Kretyna.
Jeleski wskazuje na przebiego Gombrowicza z jednej strony obydwa diariusze skada
kursyw, zaopatruje w tytu, czego nie czyni w ustpie Pod znakiem Kretyna. Dla Kota
Gombrowicz daje dwa sygnay: raz, e wypowiada si on w sztuce, a dwa, e teksty z
diariusza Gombrowicza to fakty. 122
W kolejnej czci Jeleski przechodzi do oglnego motywu Dziennika konfliktowi midzy
dojrzaoci a niedojrzaoci, ktry pojawia si w innych dzieach Gombrowicza. W istocie
ten konflikt dotyczy tego co w czowieku dy do ostatecznej formy, a tego co
przeciwstawia si niej.
Jeleski przypomina, e w Ferdydurke Gombrowicz buntowa si przeciw niedojrzaoci,
a tak naprawd systemowi spoecznemu. Bunt ten trwa nadal w Dzienniku Gombrowicz
zastanawia si nad wyborem midzy niedojrzaoci a dojrzaoci, midzy wiatem
bezksztatnym, a wiatem Formy.

121
122

CO, str. 42
CO, str. 43

48

Przyczyn tego konfliktu odnajduje Jeleski w nierwnowadze Gombrowicza jest on

dojrzay intelektualnie, ale niedojrzay psychicznie. Jeleskiemu chodzi o umiejtno
Gombrowicza, do udawania dojrzaoci psychicznej, poniewa widzi on jej wyszo i
potrzeb jej rozwoju.
Wedug Jeleskiego Gombrowicz dy do odlania swojej niedojrzaoci, chwiejnoci,
obojtnoci, poniewa wie, e nie moe sobie pozwoli na udawanie czegokolwiek jest na
to za dumny.
W ostatnim fragmencie Jeleski pisze na temat mesjanizmu polskiego i podejcia do niego
Gombrowicza. Podkrela, e Gombrowicz jest jedynym pisarzem, i to w dodatku
emigracyjnym, ktry waciwie odczuwa polskiego ducha.
Niemniej nie ma bodaj dzi pisarza, ktry rwnie trafnie, mimo ycia w diasporze, odczuwa
charakter i polsk sytuacj.123
Na dowd tego Jeleski przywouje Ferdydurke ksik prorocz, ktra pozwolia na
obron w najgorszych latach poprzez sarkazm. Wedug krytyka, Gombrowicz nadaje now
drog polskiej literaturze i sztuce:
Jedno jest pewne e Gombrowicz wskazuje now drog polskiej literaturze i sztuce, drog
prawdziwie rewolucyjn, poprzez odrzucenie fikcji zarwno buruazyjnych, jak i
socrealistycznych, i e jego swoboda i fascynacja wszystkim, co niedojrzae, odpowiada
obecnej socjologicznej ewolucji polskiego spoeczestwa.124
Bohaterskie niebohaterstwo Gombrowicza Jeleskiego jest jednym z wielu tekstw
ukazujcych kunszt pisarstwa oraz ostro umysow krytyka. Sam Gombrowicz w licie z 3
padziernika 1957 roku, do Giedroycia, porwna tekst Jeleskiego do przedwojennego
tekstu Bruno Schulza o Ferdydurke.

123
124

CO, str. 50
CO, str. 50

49

Wanie przeczytaem Jeleskiego, bardzo bystre, nie ze wszystkim celne, ale zawsze
utalentowane i, co najwaniejsza, o wiele rozleglejsze ni to, co na og si pisze. Jest to
chyba najbardziej utalentowany artyku o mnie od czasw nieboszczyka B. Schulza
(1938).125
Co ciekawe tekst, zosta prawdopodobnie zmieniony znajdujemy lady w korespondencji
Giedroyc Jeleski.
W licie z 20 lipca 1957, Kot wspomina, e pisa tekst Bohaterskie niebohaterstwo
Gombrowicza trzykrotnie, aby w kocu skrci go o poow. Wierzy, e odkry sekret
Gombrowicza:
[] wydaje mi si, e utrafiem w sedno Gombrowicza, e odkryem nawet jego sekret, e
mwi tam par rzeczy ciekawych i nowych. Ale moe si myl nie mog mie o tym teraz
zdania.126
Giedroyc, w licie z 26 lipca 1957, chwali Jeleskiego piszc, e tekst jest rzeczywicie
bardzo dobry. Jednak prosi o modyfikacj skrelenie paru epitetw antyklerykalnych.
Motywuje to tym, e stara on si utrzyma neutraln lini - chce zachowa zdrow
rwnowag midzy opiniami Jeleskiego a Jkami.127

JELESKI I DZIENNIK GOMBROWICZA.

Pierwszy raz pojawia si Jeleski w wyej wspomnianym fragmencie o powinactwie midzy
Gombrowiczem a Sartrem i Pirandellem.
Kolejny fragment pochodzi z XII rozdziau z 1954 roku. 128 Zawiera on fragment listu
Gombrowicza do Jeleskiego, w ktrym to pisarz przedstawia pewien program chce si
bardziej obnay, chce da z siebie wicej w swoim Dzienniku ale z powodu pracy

125

J. Giedroyc, W. Gombrowicz Listy 1950 1969, Warszawa 1993, str. 231. Tekst Schulza, o ktrym pisze
dotyczy twrczoci Gombrowicza. Zosta wygoszony w styczniu 1938 w Zwizku Zawodowych Literatw
Polskich w Warszawie, a nastpnie opublikowany w Skamandze.
126
J. Giedroyc, K. A. Jeleski Listy 1950 1987, Warszawa 1995, str. 260
127
ibidem, str. 265
128
W. Gombrowicz, op.cit. str. 198

50

zarobkowej nie jest w stanie. Gombrowicz dodaje wytumaczenie chce on wcign

Jeleskiego jeszcze bardziej ni dotychczas w dziaalno na rzecz pisarza.
Musz dba o Jeleskiego, ktry mnie rozumie, ktry si wybija, ktremu pozycja w
pimiennictwie polskim i francuskim organizuje si sama.
W tym fragmencie mona dostrzec interesowno Gombrowicza, ktry doskonale wiedzia o
koneksjach oraz umiejtnociach Jeleskiego, z powodu ktrych Giedroyc i Czapski
cignli do Kultury. Jednoczenie by wyznawc Gombrowicza, ktry wiedzia, e tylko
Kot bdzie w stanie go wycign z Argentyny i rozpropagowa go jego twrczo w
Europie.
W kolejnej ustpie z Dziennika Gombrowicz rozwaa nad Jeleskim jako krytykiem i
eseist. W rozdziale XV pisze, e bez Kultury Jeleski nie byby tym kim jest, jego dostp
na salony literackie byby zamknity. Jednoczenie podkrela europejsko, bystro oraz
zorientowanie Jeleskiego w literaturze wspczesnej.
[] ale myl e Jeleski bez Kultury nie wyskoczyby na jedynego publicyst polskiego
naprawd wprowadzonego w Europ, nie przeniknby do powanej elity francuskiej.129
Par stron dalej Gombrowicz porwnuje swoich dwch krytykw i menaderw
Jeleskiego i Artura Sandauera. W tym fragmencie Gombrowicz pisze o sobie w 3 osobie,
tekst napisany jest kursyw. Ma to sugerowa prozatorski charakter wpisu.130
Sandauer jest tym w Polsce, kim Jeleski w Europie broni i promuj Gombrowicza.
Jednak pisarz dostrzega rnic midzy krytyka porednio zaznacza, e Sandauer bierze z
niego to, co mu pasuje, jest niezaleny i by moe kiedy stanie si wrogiem. Nie tak jak
Jeleski, ktry przyjmuje caego Gombrowicza jego twrczo i jego osob.
W ostatnim tomie Dziennika Jeleski pojawia si parokrotnie. W reakcji na niepodpisan
notk o przyznaniu Gombrowiczowi nagrody Kultury za rok 1960, pisze Gombrowicz, e
wszystkie zagraniczne edycje jego dzie powinny mie napisane dziki Jeleskiemu.131

129
130

W. Gombrowicz Dziennik 1957 1961, Krakw, 1997, str. 209

W. Gombrowicz, op. cit. str. 213 214

51

W rozdziale VII opisujcy 1963 rok znajdujemy relacj z pierwszego spotkania Kota z
Gombrowiczem. Dziki stypendium fundacji Forda, ktre zostao zaatwione przy pomocy
Jeleskiego, pisarz mg powrci do Europy i przez rok pracowa w Berlinie Zachodnim.
W drodze do niego Gombrowicz zatrzyma si w Paryu.
Zaskoczony (bo spodziewa si mnie dopiero za kilka dni) wybucha przywitaniem. Ale ja: Prosz ci, Kocie, jakby nigdy nic, udajmy, e si znamy od dawna i e widzielimy si
wczoraj. []
Tak poznaem Jeleskiego, ktry, rozwaliwszy moj argentysk klatk, zbudowa mi most
do Parya.132
Swoje pierwszy spotkanie z Gombrowiczem Jeleski zrelacjonowa w licie do Miosza. Z
licie z 10 lipca 1963 wspomina, e obawia si spotkania z pisarzem, do ktrego dziea
Ferdydurke, Jeleski mia mio jak pisze.
Jednoczenie, dnia przed przyjazdem pisarza, byy okresem paniki Jeleski dziwi si sobie,
e gdyby zna osobicie Gombrowicza miaby do niego antypati. Jednak jest inaczej i tak
opisuje go:
Ot zarazem ze zdziwieniem i

z wielk ulg stwierdziem, e mam do niego

natychmiastow i wielk sympati. Przed wszystkim nie ma u Gombrowicza adnej pozy

jest cakowicie naturalny, jak dziecko, tyle e jest to mieszanina zupenie wyjtkowej,
byskawicznej inteligencji, pewnej naiwnoci oraz chytroci.
Dalej Jeleski okrela Gombrowicza jako czowieka smutnego z obsesj mierci. Dokonuje
pewnego rozrnienia stosunku pisarza do dziea. Wedug krytyka, Gombrowicz do samego
dziea podchodzi powanie niemal ascetycznie. Ale gdy chodzi o stosunek do odbioru
dziea Jeleski okrela Gombrowicza mianem impresaria.133
W latach 80. Jeleski powrci do pierwszego spotkania z Gombrowiczem - rzecz, na ktr
zwrci uwag by sposb mwienia:
131

W. Gombrowicz Dziennik 1961 1969, Krakw, 1997, str. 18

ibidem. str. 109
133
C. Miosz, K.A. Jeleski Korespondencja, Warszawa 2011, str. 35
132

52

Jego nosowy gos troch mnie zdziwi. Mwi, oczywicie, tak jak mwi ludzie z jego
rodowiska. Mia akcent taki cigncy si, mikki i piewny.134
Par stron dalej w Dzienniku Gombrowicz pisze o pogldach Jeleskiego na arystokracj
wedug Kota nowa arystokracja Parya to artyci. Wspomina, e stosunki z Kotem przestay
by sztywne, gdy odkryli wspln prababk.
Mimo to moje stosunki z Kotem zupenie si rozkrochmaliy i poczulimy si ze sob
naprawd u siebie w domu dopiero, gdymy odkryli wspln prababk.135
Z powodu babki i jak i wsplnego ta spoecznego Jeleski z Gombrowiczem stylizowali
swoje stosunki na dwch ssiadw ziemian. Pozwalao to unikn pozy naturalnoci, ktra
bya najgorsz dla Gombrowicza.136
Najwaniejszy fragment dotyczcy Kota pojawia si w pierwszym tomie dziennika
obejmujcym lata 1953 1956. Ciekawa jest historia tego fragmentu pierwszy raz pojawi
si w 1964 roku w francuskim wydaniu Journal 1953 1956. Po polsku zosta
opublikowany w edycji Wydawnictwa Literackiego z 1986, zgodnie z yczeniem Rity
Gombrowicz.137
Gombrowicz pyta si kim jest Jeleski. Rzecz, ktra go najbardziej dziwi nie jest podziw i
afirmacja dla jego twrczoci, lecz praca, ktr wykonuje Jeleski w celu zbudowania
pozycji Gombrowicza w Europie.
Uera si o mnie z polsk emigracj. Wykorzystuje wszystkie atuty swojej sytuacji paryskiej
[], eby mnie popchn. [] Uznanie, zgoda, podziw nawet to ostatecznie rozumiem
(homo sum) ale ta pracowito? to e podziw nie ogranicza si do podziwu?...138
Gombrowicz podziwia atwo Jeleskiego w radzeniu sobie problemami. Jest to dla niego
dziwne, to e krytyk potrafi taczy z trudnociami Gombrowicza Kot jest jednym z
niewielu, ktrzy rozumiej go dogbnie.
134

CO, str. 473

W. Gombrowicz op. cit. str. 117
136
CO, str. 472
137
W. Gombrowicz Dziennik 1953 1956, Krakw, 1986, str. 372
138
W. Gombrowicz Dziennik 1953 1956, Krakw, 1997, str. 323
135

53

Gombrowicz porwnuje swoj i Jeleskiego sytuacj do onierzy na froncie:

Nieraz kojarz Jeleskiego (ktry podobno jest gadkim salonowcem) z proletariack
prostot onierza, to jest, mam wraenie, e w nim atwo jest atwoci w obliczu walki,
mierci e obaj jestemy, jak onierze w okopach, zarazem lekkomylni i tragiczni.139
Do tej charakterystyki ustosunkowa si Jeleski w wypowiedzi dla Rity Gombrowicz do jej
ksiki Gombrowicz w Europie.140 Sam tekst z lat 80. stanowi doskonae podsumowanie
stosunkw midzy Jeleskim a Gombrowiczem.
aden portret nie sprawi mi wikszej radoci w yciu. Kady ma jaki swj obraz w gowie,
by moe bdny, ja w kadym razie nienawidz obrazu tego niby gadkiego salonowca.
Jeleski, pomimo e przyznaje, e odebra wiatow edukacj to nie uwaa siebie za
wiatowca (czy jakby chcia Gombrowicz salonowca). Kotowi podoba si obraz
proletariackiej prostoty onierza. Przywouje przy tym anegdot o sobie, e jest
nieszczliwy z tego e nie jest ydem, nie by komunist i nie wywodzi si z ludu.

TRANS ATLANTYK
Jednak pocztkiem wsppracy Gombrowicza z Kultur jak i powodem rozpoczcia
korespondencji z Jeleskim bya jego powie Trans Atlantyk. Gombrowicz dy do
publikacji tej powieci razem z dramatem lub. Pocztkowo Giedroyc zgodzi si na
publikacj fragmentw, a potem doprowadzi do publikacji caej powieci w 1953 roku.
Gwnym tekstem Jeleskiego, powiconemu Trans Atlantykowi jest Tajny adunek
korsarskiego okrtu141. Jest to analiza dziea Gombrowicza dokonana przez Jeleskiego,
podczas tumaczenia wspomnianej ksiki na francuski.
Jeleski wskazuje, e oczywistym zamiarem Gombrowicza byo wzorowanie si na
mickiewiczowskim Panu Tadeuszu. By take inny zamiar Trans Atlantyk nie mia

139

ibidem, str. 323 - 324

W tej pracy korzystam z tekstu zamieszczonego w Chwilach oderwanych na stronie 457. Jak pisze P.
Koczowski w nocie do tego tekstu (str. 549) Jest to cao wypowiedzi Konstantego A. Jeleskiego nagranej w
czerwcu 1984 przez Rit Gombrowicz do jej ksiki Gombrowicz en Europe.
141
Tajny adunek korsarskiego okrtu, CO, str. 408 - 422
140

54

by tylko parodi dziea Mickiewicza ale mia je, jak pisze Jeleski, przekreli i zastpi
odwracjc koo historii.142
Wedug Kota zamysem Gombrowicza, byo stworzenie dziea, do ktrego dy sarmacki
barok. Pan Tadeusz mia peni t rol, jednak nie udao si, bo zamiast utworu, ktry
doprowadziby do zmiany zachowa Polakw, powsta utwr, ktry omami nas na nowo
piknem urody konwencjonalnej.143
Odpowiedzi na to mia by Trans Atlantyk:
Trans Atlantyk mia odtworzy to poronione dziecko sarmackiego baroku, mia sta si
swoistym

mesjaszem

polskiej

kultury,

wyprodukowanym

dwudziestowiecznej

prbwce.144
Dalej Jeleski udowadnia swoje przepuszczenia na podstawie rozmw Rozmw
Gombrowicza i jego tekstw, ktry w nich krytykowa Mickiewicza i Sienkiewicza, ktrzy
zamiast walczy z brzydot dyli do chwalenia piknoci.
Ten ukryty zamiar zastpienia Pana Tadeusza i stworzenie penego dziea, ktre zamieni
Ojczyzn Synczyzn jest dla Jeleskiego tajnym adunkiem jego korsarskiego okrtu.145
Wyraa on zadowolenie, e nie tylko on, ale te Stefan Chwin odkry ten adunek i zamiar
Gombrowicza. Jednoczenie zastanawia si czy Gombrowiczowi udao si zrealizowa jego
zamiar. Daje odpowied twierdzc podkrelaj, e rok przed mierci Gombrowicz by
gwnym kandydatem do literackiej Nagrody Nobla.
Innym ukrytym adunkiem jest sposb w jaki reprezentuje siebie Gombrowicza. Jeleski
stwierdza, e poza odkryciem, e narrator w powieciach Gombrowicza to jego duchowy
sobowtr, odkry, e Gonzalo jest jedn z manifestacji autora.

142

ibidem, str. 409

ibidem, str. 409
144
ibidem, str. 409
145
ibidem, str. 413
143

55

Stawia midzy narratorem a postaci Gonzalo rnic ten pierwszy jest Gombrowiczem
letnim, to Gonzalo jest towarzyszem i reyserem 146 Peni podobn rol co Mitus w
Ferdydurke i Fryderyk w Pornografii.
Jeleski zastanawia si dlaczego nie rozpozna od razu w Gonzalo Gombrowicza:
Dlaczego nie zauwayem tego od razu? Moe po czci dlatego, e Gombrowicz nie
przyznawa si jeszcze wwczas do swych homoseksualnych dowiadcze. [] Skdind nie
ma cienia podobiestwa midzy Gombrowiczem a Gonzalem, ktry ma pozory rozlatanej
egzasperujcej cioty (podczas gdy homoseksualna strona Gombrowicza miaa wyraz
zdecydowanie powcigliwy, ascetyczny).147
Rol Gonzalo jest podpowiedzenie Gombrowiczowi pomysu Synczyzny. Na dowd roli
Jeleski przywouje ustp z Dziennika i powieci. Gombrowicz by na przyjciu u
znajomych gdzie spotka Jorge Louis Borgesa pomimo wielkoci gocia, Gombrowicza
znudzio to spotkanie wola by z doami. Opuci on przyjcie i uda si do Retiro148.
W Trans Atlantyku epizod ten wyglda tak Gombrowicz spotyka Gonzala, przegrywa
pojedynek na miny z mistrzem (chodzi o J.L. Borgesa) i ucieka z puto Gonzalem do parku
Retiro.
W tym epizodzie odnajduje Jeleski zastpienie Ojczyzny Synczyzn Retiro staje si
now ojczyzn Gombrowicza, na miejsce utraconej akcja powieci dzieje si w czasie
kampanii wrzeniowej.149
Wedug Kota sytuacja z powieci odpowiada yciu Gombrowicza w tym czasie z jednej
strony pojawia si pustka a z drugiej rado wyzwolenia.
Jeleski wskazuje te na budow utworu porwnuje go do koncertu na fortepian. 150
Pierwsza cz to motyw zwizkw bohatera z Matk Ojczyzn. Nastpnie zaczyna si

146

ibidem, str. 415

ibidem, str. 415
148
Retiro byo cz Buenos Aires, znajdowa si tam dworzec, ktry by miejscem prostytucji i spotka
homoseksualistw. Na podstawie Witold Gomboriwcz i homoerotyzm http://www.gombrowicz.net/Retiro-ihomoerotyzm.html, dostp 25.02.2012
149
Tajny adunek korsarskiego okrtu, CO, str. 416, 418
147

56

motyw Chodu z pocztku nie ma on celu, dopiero po momencie przeomowym nocnej

wizycie w poselstwie, kiedy bohater dowiaduje si o porace Polski, znajduje cel swego
Chodu. Ojczyzna jest pokonana, nie ma z ni zwizkw, celem staje si Syn Gonzala,
ktry reprezentuje doy czy te bywalcw Retiro. Pojawia si motyw pragnienia i
tsknoty, od ktrego narrator staje si wolny, kiedy wybiera Syncyzn.151
Jeleski w swoim artykule przyznaje, e adunek Trans Atlantyku jest rnorodny i nie
ogranicza si do tych dwch tematw, ktrymi si zaj. Odnajduje w nim te tematy nie
tylko dotykajce spraw polskich ale te oglnospoeczny spoeczestwo konsumpcyjne,
krytyka sztuki i kultury oraz ich miejsce w yciu ludzi, prowokacji czy te terroryzmowi. 152
Tajny adunek korsarskiego okrtu jest chyba najlepszym przykadem krytyki literackiej
Jeleskiego dotyka on ukrytych zaoe, koncentruje si bardziej na samym tekcie, ni na
osobie autora w przeciwiestwie do tekstu Ferdydurke po pidziesiciu latach gdzie
Jeleski traktuje dzieo Gombrowicza jako podstaw do rozwaa o Gombrowiczu i o
swoim stosunku do niego i jego dzie.

KORESPONDENCJA. KONFLIKT.
Kontakt listowny midzy Kotem o Gombrowiczem trwa od 1951 jak wspomina Jeleski,
gdy w 1951 zaczy si pojawia odcinki Trans Atlantyku w Kulturze, postanowi
nawiza kontakt z Gombrowiczem.153
Ich korespondencje mona porwna do rozkazw Gombrowicz wskazywa, ponagla,
motywowa Jeleskiego, aby ten w swoich dziaaniach w Europie sawi dziea polskiego
pisarza.

150

ibidem, str. 417

ibidem, str. 418 - 421
152
ibidem, str. 422
153
O Gombrowiczu, CO, str. 465. Mona si spotka z bdn dat 1957 bierze si ona z tego, e praktycznie
cao korespondencji z okresu 1951 1957 zagina albo zostaa zniszczona (Jeleski niszczy wikszo
listw przychodzcych do niego). Zbir korespondencji midzy autorami znajduje si w Gombrowicz: walka o
saw. Cz. 2., Krakw, 1998. Obejmuje on 212 listw z tego 102 listy Gombrowicza i 103 listy Jeleskiego.
151

57

Charakter tej korespondencji doskonale okreli Jeleski piszc, e listy ich s jak listy
Napoleona do Murata. 154 To, e w ich korespondencji jest wiele z wojskowego stylu
zauway take Gombrowicz w swoim Dzienniku:
Mj kontakt z nim, to wycznie listy, nigdy na oczy go nie widziaem, i nawet te listy s
przewanie popieszne, rzeczowe a jednak wiem na pewno, e w naszym stosunku nie ma
nic z ckliwego cackania si duchowego, e to stosunek surowy, ostry, napity, i w samym
rdzeniu swoim miertelnie powany.155
Napicie i powaga objawiy si w peni w korespondencji pisarzy na pocztku 1969 roku.
Gombrowicz w listopadzie 1968 rok przeszed zawa serca, a od czasw argentyskich
mczya go cika astma. Jeleski w lipcu 1963 sprowadza swoj matk Ren z Rzymu do
Parya. Z kadym rokiem staje si coraz sabsza. Sam jednoczenie nie czuje si dobrze
fizycznie i psychicznie.156 Na te problemy osobiste nakada si problem podziaw zyskw
za wystawienie i tumaczenie Operetki, ktry doprowadzi praktycznie do zerwania
kontaktu midzy przyjacimi. Jednoczenie prace nad Operetk wietnie ukazuj rol
Jeleskiego w walce o Gombrowicza.
Operetk Gombrowicz zacz pisa w 1955, powrci do niej w 1964, a w 1966 skoczy
pisa now wersj, ktra zostaa wydana razem z Dziennikiem 1961 1966 w Instytucie
Literackim w Paryu.
W licie z 3 kwietnia 1965157 Jeleski wspomina o odesaniu pierwszego aktu Operetki
Gombrowiczowi i zapowiada dyskusje na temat tumaczenia z Genevieve Surreau. Temat
powraca w licie z wrzenia 1965 Gombrowicz pyta Jeleskiego czy nadal chce tumaczy
razem z Serrau Operetk. Porusza kwesti procentw i dysponowania utworem:
Co do Serreau, to, zdaniem moim, za duo jej oddajesz %. Moemy zrobi umow 30% dla
Ciebie, to jej dasz 15%, a ja prywatnie Ci zapewni 50%, jak z Iwon. Druga rzecz,
rezerwuj sobie prawo decyzji co do wszystkich propozycji bo, jak sobie przypominasz,

154

CO, str. 465

W. Gombrowicz Dziennik 1953 1956, Krakw, 1997, str. 323
156
List z 10 czerwca 1965 [w:] Gombrowicz: walka o saw, cz. 2, Krakw, 1997, str. 107
157
ibidem, str. 105
155

58

ona si upara, eby te decydowa, co mnie si wydaje rzeczywicie przesadne z jej

strony.158
Kolejnym listem jest list Jeleskiego z 30 padziernika 1966 nie wiemy czy w midzy
czasie wymieniali z sob korespondencj. Jeleski pisze, e dawno nie otrzyma od
Gombrowicza adnych informacji i czeka na rkopis Operetki. Jednoczenie ma obaw
czy nadal Gombrowicz chce, aby to on tumaczy ostatnie dzieo pisarza. Pada ze strony
Jeleskiego jednoznaczna deklaracja:
[] to powiedz mi to byoby mi oczywicie do przykro, ale moje stosunki osobiste z
Tob s dla mnie o wiele cenniejsze od wszelkich ambicji tumacza (a nawet od
przyjemnoci, ktr sobie po tym tumaczeniu obiecywaem.159
Gombrowicz oczywicie zgodzi si na tumaczenie Jeleskiego po miesicu w licie z 27
listopada, pyta kiedy bdzie gotowe tumaczenie, jednoczenie liczy na rad Jeleskiego
odnonie muzyki i kostiumw. 160 W kolejnych listach wysya poprawki, komentarze i
dyspozycje odnonie Operetki prosi Jeleskiego o przyspieszenie Serreau.161
Temat Operetki powraca po p roku w licie z czerwca 1967 Gombrowicz pisze:
Operetka b. dobra, ale, sporo niedopatrze (Twoja wina), ktre musz z bied
wyawia.162
List z 6 lipca 1967:
Tomaczenie zasadniczo chyba doskonae, ale sporo przegapie, nieraz cae ustpy tekstu.
I, niestety, za mao wzie pod uwag moje poprawki, zawaszcza w scenach
piewanych.163

158

List z 24 wrzenia 1966 [w:] Gombrowicz: walka o saw, cz. 2, Krakw, 1997, str. 128
List z 30 padziernika 1966 [w:] op.cit. str. 129
160
List z 27 listopada 1966 [w:] op.cit. str. 132
161
List z stycznia 1967 [w:] op.cit. str. 136
162
List z czerwca 1967 [w:] op. cit. str. 146
163
List z 6 lipca 1967 [w:] op. cit. str. 150
159

59

W kolejnym licie powraca kwestia podziau zyskw od przedstawie Operetki francusku:

wedug umowy Gombrowicz bdzie dostawa 70%, a Jeleski i Serreau po 15%, w
rzeczywistoci Jeleski bdzie dostawa 35%, a Gombrowicz 50%.
Gombrowicz podkrela swoj wspaniaomylno wobec Jeleskiego piszc:
Jeszcze jedno: ja najchtniej Tobie troszk lepszy % daj ni normalnie, majc na uwadze
niepoyte Twoje zasugi i boje.
Jednoczenie robi, zastrzeenie, e jeli Jeleski zarobi na Operetce 2000 dolarw
amerykaskich to jego udzia spadnie do 15%.164
Jeleski, bez adnej uwagi godzi si na propozycje pisarza. Po raz kolejny deklaruje swoje
uwielbienie pisze, e uwaa Gombrowicza za Mesjasza Nowej Ery, za proroka neotenii.165
Temat Operetki powraca w listach Gombrowicza z 25 wrzenia i 12 listopada. Jest on
peen zoci i oburzenia na Serreau, ktra chce wikszego wynagrodzenia bdzie ono
pacone przez teatr, co jest kopotem dla Gombrowicza, ktry chce aby jak najwicej teatrw
grao jego sztuki, na podstawie dobrego przekadu. Po raz kolejny podkrela, e wikszy
procent dla Jeleskiego to nieco z tego w zamian za heroiczne walki i trudy.
Sprawa zarejestrowania ukadu pomidzy autorami w francuskim Stowarzyszeniu Autorw
przecigna si do 1968 w licie z marca Gombrowicz, zasaniajc si niepamici,
zaproponowa nowy ukad: Jeleski bdzie dostawa 25%, Serreau 15% a Gombrowicz
reszt.
W licie Jeleskiego z 14 maja 1968 moemy odnale nie tylko dalszy cig problemw z
Serreau ale te zobaczy jego rol menadera Gombrowicza. Po zgodzie na rejestracje
ukadu midzy autorami, okazuje si, e nie mona zarejestrowa sztuki, bez kompozytora.
Jeleski jest z tego powodu przygnbiony od roku Jorge Lavelli, ktry wystawi lub i
Iwon, czeka na Operetk.

164
165

List z 8 lipca 1967 [w:] op. cit. str. 152

List z 11 lipca 1967[w:] op. cit. str. 152

60

W licie ujawnia si znajomo rnych dziedzin sztuki przez Jeleskiego celnie wskazuje,
e gwnym problem z wystawieniem Operetki jest muzyka. Po zarejestrowaniu umowy
Gombrowicza, Jeleskiego, Serreau i wybranego kompozytora kolejne przekady z
francuskiego166 powinny mie zgodny wzorzec prozodyczny zgodnie z tekstem francuskim.
Jeleski znajduje rozwizanie Gombrowicz ma pisa do zagranicznych tumaczy, e maj
bra za podstaw tekst francuski, jednoczenie maj utrzymywa, e tumaczyli z polskiego.
Jednoczenie podsuwa kandydatury kompozytorw jednym z nich jest Maurice Jarre
kompozytor muzyki do filmu Lawrencea z Arabii.167
W styczniu 1969 Gombrowicz pisze, e zosta powiadomiony o zarejestrowaniu umowy w
Stowarzyszeniu Autorw. Jeleski odpowiada, e nic mu nie wiadomo na ten temat.
W marcu Jeleski wyrzuca z siebie powody nie zajmowania si Operetk, po pierwsze
kopoty z matk Ren, ktrej skleroza i choroby z kadym dniem si pogarszaj, po drugie
powracajce rozwaania Gombrowicza o procentowym podziale zyskw:
Musz powiedzie, e Twoje wyrzuty i komplikacje w zwizku z t spraw wprawiy mnie od
przeszo roku w prawdziwy kompleks na tym tle. Bagam Ci, Witold choby ze wzgldu na
trudnoci, w jakich jestem, i na nasz star przyja, nie rb trudnoci wyrzutw ani
dalszych komplikacji.
Dalej Jeleski zaznacza, e rezygnuje z lepszego procentu na rzecz Gombrowicza
waniejsze dla Kota s lepsze stosunki z pisarzem ni par groszy.
Gombrowicz odpowiada, e jego celem byo odwdziczenie si Kotowi za jego starania oraz
zaznacza, e dziki niemu Jeleski sta si wan postaci:
[] wiem co dla mnie zrobie i ze swej strony staraem Ci si odwdziczy dajc Ci
procent dwa razy wikszy ni normalnie za tomaczenie moich sztuk i przyczyniem chyba
nieco do spopularyzowani Twego nazwiska nie tylko we Francji.

166

Gombrowiczowi zaleao na tym, aby przekady Operetki byy dokonywane z francuskiego. Wydaje si, e
byo tego kilka przyczyn znajomo francuskiego przez samego Gombrowicza, przekad dokonany przez
oddanego Jeleskiego.
167
List z 14 maja 1968 [w:] op. cit. str. 172

61

Mona si zastanawia czy faktycznie tak byo Jeleski nigdy nie zabiega o saw, jak
utrzymywa, pisa tylko na czyje zlecenie. Ponadto to dziki swojej pozycji w Kongresie
Wolnoci Kultury i innym znajomociom (niektrym z czasw wojny) by w stanie
wycign Gombrowicza z argentyskiej biedy i sprowadzi go do Europy. Pod wzgldem
finansowym by zabezpieczony - jego partnerka Leonor Fini posiadaa znaczny majtek.168
Mona zaoy, e w powyszym licie Gombrowicz uzna, e dla Jeleskiego wane s
podobne wartoci sawa i pienidze co byo nieprawd.
W tym samym licie pojawi si kolejny problem Genevieve Serreau zablokowaa
przeniesienie praw do wydania francuskiego Iwony z wydawnictwa Denoel do Bourgois.
Jeleski bdc wsptumaczem Iwony popar Serreau. W tym wypadku Gombrowicz
zagrozi, e nie podpisze umowy na Operetk oraz wyrazi swoje rozczarowanie
zachowaniem Jeleskiego:
Trudno mi uwierzy, eby mg zgodzi si na co podobnego i jeli Ci zaley na naszych
stosunkach, postarasz si wycofa z tej mierdzcej afery.169
Wrd dokumentw Jeleskiego znaleziono jego niedokoczony list do Gombrowicza nie
wiadomo do koca czy przemylenia z niego zostay zawarte w innym licie, ale doskonale
ukazuje stosunek Jeleskiego do Gombrowicza i caej sprawy.
Kot tumaczy powd protestu Serreau Maurice Nadeau chcia wyda Teatr
Gombrowicza zbir lubu, Iwony oraz Operetki. W sprawie dwch pierwszych
sztuk Nadeau musia mie pozwolenie innego wydawcy Christiana Bourgois, ktry si na to
nie zgodzi. W odpowiedzi na to Serreau zablokowaa Bourgoisowi wznowienie tumaczenia
Iwony. Jeleski zaznacza, e sam jej protest wystarczy, swego nazwiska uyczy, aby nie
by posdzonym o interesowne wzgldy.170
W licie skada po raz kolejny wiadectwo przywizania i oddania Gombrowiczowi:

168

Wspomina o tym w listach do Czapskiego, e Fini jest w stanie go utrzymywa

List z 25 marca 1969 [w:] op. cit. str. 198
170
Jeleski by redaktorem Cahier lHerne o Gombrowiczu, ktre byo wydane przed Dominiquea de Roux.
169

62

Wiesz chyba, e mam w stosunku do Ciebie nie tylko podziw, nie tylko wdziczno za to, co
mi day Twoje ksiki na przestrzeni trzydziestu z gr lat, ale e si do Ciebie gboko
przywizaem e jeste jedn z istot rzadkich, ktre s dla mnie wane uczuciowo.171
Jednoczenie przypomina Gombrowiczowi swoj wag dla jego twrczoci:
Ty bye w Buenos Aires i nie latae od jednego wydawcy francuskiego do drugiego z
Ferdydurke ktrej wydania odmwili mi Gallimard, Calmann Levy i inni. W dalszym
cigu poczuwam si do pewnego dug wdzicznoci wobec Nadeu, bez ktrego ksiki Twoje
zdobyyby o wiele pniej (a moe nie za Twego ycia) obecny rozgos. Jeli mam cie
irytacji wobec Twego stosunku do Dominiquea i Christian, to dlatego, e dzisiaj by Twoim
entuzjast jest atwo, atwiej ni przed 11 laty.172
Tak jak sam pisze, Jeleski w 1957 i 1958 zabiega o wydanie Ferdydurke (wydane w
kocu w Julliarda w 1958), a dziki znajomoci z Francois Bondym i pracy w sekretariacie
Kongres

Wolnoci

Kultury

francuskojzycznego Preuves,

propagowa
173

twrczo

Gombrowicza

na

amach

dziki czemu europejscy intelektualici poznali

Gombrowicza.
Podkrela, e w sprawie tumaczenia Operetki nie kierowa si ani sprawami
materialnymi, ani sprawami karierowymi. Tak samo nie kierowa si przyjani do
Genevieve lubi j, ale przyja jego do Gombrowicza jest nieporwnywalnie wiksza.
Zaznacza, e nie bdzie wpywa na Serreau, a jeli Gombrowicz chce, zmieni tumaczy
Iwony i Operetki to Jeleski, zrezygnuje z redakcji numeru LHerne.174
Apeluje Jeleski do Gombrowicza o zmian stosunku osobistego do niego:
Co by mnie natomiast bardzo zmartwio, to eby zmieni Twj osobisty stosunek do mnie.
Mam dla Ciebie ze swej strony do admiracji i czuoci eby <przyj ca t spraw jako>

171

ibidem, str. 198

ibidem, str. 198
173
http://www.gombrowicz.net/Francois-Bondy-i-pismo-Preuves.html
174
Jeleski zrezygnowa 11 kwietnia 1969 z redakcji numeru (jednak w kocu, po mierci, wrci do redakcji
tego numeru, ktry ukaza si w 1971 roku).
172

63

wyej ceni stosunek przyjaciela i czytelnika od stosunku tumacza i krytyka czy

komentatora. Ale to ju od Ciebie zaley.
Gombrowicz w odpowiedzi usprawiedliwia swoj postaw, swoim stanem zdrowia. Prosi o
spokojne potraktowanie sprawy. Nie rozumie on postpowania Jeleskiego, Gombrowicz
uwaa, e powinien zosta poinformowany o jego decyzji odnonie veta w sprawie Iwony.
Dalej Gombrowicz przyblia przyczyn konfliktu G. Serreau wykorzystuje swoj pozycj,
w rozgrywka midzy francuskimi wydawcami Christianem Bourgois a Mauricem Nadeau.
W sporze tym Serreau popiera Nadeau, tym samym blokujc przejcie Gombrowicza do
oficyny wydawniczej Bourgoisa.
O swoim stosunku do tych wydawcw pisze Gombrowicz:
Denoel [wydawnictwo, gdzie redaktorem by Nadeau, i gdzie wydano po raz pierwszy
Iwon] si zgodzi i zreszt bya to decyzja ze wszech miar suszna, gdy Bourgois,
Dominik [de Roux] i Belfond wicej zrobili dla mnie w cigu 6 miesicy ni Nadeau, ktry
palcem nie ruszy przez dziesi lat.175
Dziesi dni pniej Gombrowicz wysa list do Genevieve Serreau i do Jeleskiego.
Przedstawi w nim swoje racje oraz ostrzega obu tumaczy, e jeli podtrzymaj swoj
decyzj na nowo przetumaczy Iwon oraz Operetk.176
Dwa dni potem, 20 maja Jeleski informuje lakonicznie o jego i Serreau zgodzie na
publikacj Iwony:
Rozmawiaem z Genevieve Serreau, ktra powiadomi Bourgois, e moe, jeli chce wyda
ponownie Teatr.177
Dalej informuje o wzrocie zainteresowania Operetk i innymi sprawami zwizanymi z
Gombrowiczem. Na kocu listu jest dopisane rcznie post scriptum, w ktrym Jeleski
tumaczy dlaczego doczy do Serreau:

175

List z 12 kwietnia 1969 op. cit. str. 201

List z 18 maja 1969 [w:] op. cit. str. 203
177
List z 20 maja 1969 [w:] op. cit. str 204
176

64

Kiedy Genevieve S. powiedziaa mi, e w kadym razie nie pozwoli na wydanie Iwony
doczyem do niej z prostej solidarnoci pewien, e nie jest to w niczym gest przeciw
Tobie. Poniewa poza osobistymi stosunkami i informowaniem Ci o sytuacji nigdy ju si
nie zajm ani tumaczeniami Twych rzeczy, ani ich krytyk moemy uwaa ten rozdzia
chyba za definitywnie zamknity (skoro Bourgois dosta znw autoryzacj na wydanie
Iwony).
Jak wida w przytoczonym cytacie cay ten spr dotyczcy praw autorskich sprawi, e
Jeleski zdecydowa si wycofa z tumaczenia i innych czynnoci zwizanych z promocj
Gombrowicza.
List ten koczy konflikt midzy Gombrowiczem a Jeleskim. Ukazuje on wietnie rnic
charakterw obu pisarzy. Kotowi przywieca cel promocji Gombrowicza, zainteresowania
innych ludzi twrczoci, ktra miaa wielki wpywa na postrzeganie wiata przez
Jeleskiego. Mona powiedzie, e Jeleskich chcia zarazi innych ideami i mylami
Gombrowicza konfliktem dojrzao/niedojrzao, gby i innych tematw, ktre porusza
w swojej twrczoci.
Odnoszc si do onierskiej analogii ich stosunkw Jeleski by Muratem, ktry robi
wszystko, aby zrealizowa idee Napoleona Gombrowicza. Razem byli samotnymi
onierzami Gombrowicz, yjcy w argentyskiej biedzie, czekajcy na przeom i Jeleski,
ktry samotnie walczy we Francji o niego i jego miejsce wrd pisarzy wiatowych.
Jednak, pomimo caego swojego oddania dla Gombrowicza i jego sprawy, Jeleski nie by
fanatykiem, nie by lepo zapatrzony w Gombrowicza. Pewne jest, e Kot najwicej pisa o
W.G. ale nie tylko, twrczo Jeleskiego dotykaa rnych dziedzin sztuki malarstwa,
rzeby, pop kultury, innych polskich pisarzy Miosza, Iwaszkiewicz, Herling
Grudziskiego, by wymieni kilku. Mona zaryzykowa, e bez Gombrowicza, Jeleski
daby sobie rad, jego twrczo nadal bronia si, ale Gombrowicz i jego twrczo bez
Jeleskiego moe zostaaby odkryta po jego mierci.178

178 Jak pisze Jeleski w nieukoczonym licie do Gombrowicza z marca 1969: W dalszym cigu poczuwam si
do pewnego dugu wdzicznoci wobec Nadeau, bez ktrego ksiki Twoje zdobyyby o wiele pniej (a moe

65

Wiele lat wczeniej Jerzy Giedroyc ostrzega Gombrowicza przed poruszaniem kwestii
materialnych z Jeleskim:
Jeleski jest wielkim Pana entuzjast i bardzo go ceni i jako talent, i jako charakter. Ma
duo stosunkw ale nie myl, by go tzw.interesyobchodziy. Lepiej wic niech Pan nie
proponuje podziau zyskw. Zrobi i bez tego wszystko, co tylko bdzie mona.179
Gombrowicz nie skorzysta z rady i kilka lat pniej o mao co doprowadzi to zakoczenia
znajomoci z Jeleskim.

DWIE MIERCI .
Kryzys w stosunkach Jeleski Gombrowicz zakoczy si 2 miesice przed
niespodziewan mierci tego ostatniego. Wczeniej jednak zmara schorowana matka
Jeleskiego Rena.
Gombrowicz wraz Rit 15 czerwca wysyaj kondolencje Jeleskiemu. Kolejne par listw
dotyczy przyjazdu Jeleskiego do Vence (bdzie on w drodze na Korsyk, gdzie spdza
letnie urlopy). Mia on wpa 15 lipca, jednak potem Kot zdecydowa o odwiedzeniu Vence
w drodze powrotnej okoo 10 sierpnia.180
Gombrowicz pisze ostatni list do Jeleskiego 22 lipca 1969 roku. Skary si w nim na swoje
zdrowie. Powraca do sprawy Serreau usprawiedliwia swoje zachowanie, cikim stanem
fizycznym:
To zapewne sprawia, e wszelkie urazy gbiej i na duej we mnie zapadaj.
Przypuszczam, e rozumiesz, i gdyby nie chodzio o p. Serreau, na punkcie ktrej mam
wyran alergi, to bym t spraw spokojniej potraktowa.
Nastpnie wymienia swoje dolegliwoci i tumaczy odwoanie spotkania z Jeleskim. Pada
propozycja pogodzenia si:

nie za Twego ycia) obecny rozgos. Gombrowicz: walka o saw. Cz. 2. Krakw, 1998, str. 199. Tym, ktry
zainteresowa Nadeau Gombrowiczem by Jeleski, ktry dziki swojej pozycji w Preuves, mg opublikowa
gombrowiczowski blok.
179 List z 27 padziernika [w:] J. Giedroyc, W. Gombrowicz op. cit. str. 90
180 List z . kot giedroyc

66

Radz pki co zrbmy zgod na pimie, a jak si polepszy, wpadniesz.

To krtkie zdanie wiadczy, e pomimo wczeniejszych deklaracji, stosunki midzy
autorami nie wrciy do normy.
Dwa dni pniej, w nocy z 24 lipca na 25 lipca 1969, Gombrowicz umiera we nie. Dwa dni
pniej Jeleski pisze do Giedroycia:
Stracilimy jeden z najpotniejszych, najodwaniejszych, najbardziej odkrywczych
umysw naszych czasw. Nie mam adnych wtpliwoci, e Gombrowicz bdzie rs e
pozostanie jako jeden z nielicznych olbrzymw XX wieku.181
Jeleski od razu rzuca pomys wydania dzie zebranych przez Instytut Literacki.
Jednoczenie oferuje swoj pomoc w uzyskaniu na ten cel funduszy, wspomina te o
wydaniu numeru Herne powiconemu Gombrowiczowi i wydaniu go po polsku.
Giedroyc 27 lipca wysya swj list, ktry zawiera podobne wnioski wydanie dzie
zebranych Gombrowicza. Giedroyc prosi Jeleskiego o pomoc w rozmowach z Rit
Gombrowicz.182 Nastpnego dnia dopisuje par sw o wydaniu dzie zebranych.183
Kolejne list Jeleskiego i Giedroycia dotycz prac na edycj tekstw. Jeleski ujawnia tu si
w caej okazaoci jako menader Gombrowicza. Stara si zachowa dzieo swego
przyjaciela w jak najlepszy sposb pragnie wydania edycji akademickiej.184
Po mierci Gombrowicza Jeleski napisa tekst wspomnieniowy pod tytuem Dramat i
anty-dramat185.W tekcie tym Kot podkrela wiadomo rewolucji, ktra zasza podczas
ycia Gombrowicza, ktry urodzi si w czasach kiedy feudalne stosunki byy mocne, a
zmar w czasach kiedy czowiek dotar na ksiyc.

181

ibidem, str. 378

List z 27 lipca [w:] ibidem, str. 381 - 382
183
List z 28 lipca [w:] ibidem, str. 382 383
184
List z 30 lipca i kolejne [w:] ibidem, str. 384 i kolejne
185
K. Jeleski, Dramat i anty-dramat [w:] CO, str. 236 242; pierwodruk w: Kultura 9/264, 1969
182

67

Ale nikt jak Gombrowicz nie odczu rozmiarw tej rewolucji, jej konsekwencji dla
wiadomoci czowieka i dla jego kultury.186
Dziea Gombrowicza porwnuje do statku kosmicznego Apollo s one wystrzelone u
pocztku wieku a kieruj si w wiek XXI.
Jeleski podkrela oryginalno Gombrowicza i jego wasn drog by on wolny od
rnych md, systemw prace zmarego pisarza opieray si na jego wasnych odczuciach
odkryciach i przeyciach.
Podkrela on, e Gombrowicz by prekursorem przed Sartreem i przed Levi Straussem
rozumia znaczenie podwiadomoci i odrzucenie wiadomoci.
Innym tekstem wspomnieniowym o Gombrowiczu jest ankieta londyski Wiadomoci, na
ktr odpowiedzia Jeleski187. Zawieraa ona 4 pytania dotyczce:

najwikszego utworu Gombrowicza Jeleski odpowiedzia, e jego utwory

uzupeniaj si. W tekcie wskazuje na najwaniejszy motyw kadej z jego powieci.

miejsca w historii literatury polskiej w odpowiedzi Kot napisa: Uwaam

Gombrowicza za najbardziej odkrywczego, najodwaniejszego, najbliej zwizanego
z problemami epoki wspczesnego pisarza polskiego. 188 Jeli chodzi o miejsce
(fizyczne w ksice) to Jeleski powiciby Gombrowiczowi tyle samo miejsca co
Norwidowi.

niedoceniania Gombrowicza wedug Jeleskiego Gombrowicz by niezrozumiany i

niedoceniony z powodu pruderii, zazdroci, prnoci i innych.

wspomnienie

kontaktw

Gombrowiczem

Jeleski,

pomimo

yczenia

Gombrowicza o nie wspominanie go, przywouje dwa fragmenty korespondencji w

celu zwalczania faszywych sdw. Obydwa dotycz ostatnich dni Gombrowicza,
ktrego gwnym zmartwieniem byo to, e sprawia problem Ricie oraz
Paczkowskim, ktrzy wspierali go w ostatnich latach ycia.

186

ibidem, str. 236

K. Jeleski Upr artysty [w:] CO, str. 243 245, pierwodruk w: Wiadomoci 39/1969
188
ibidem, str. 244
187

68

O GOMBROWICZU
Jeleski podsumowa swj stosunek w wczeniej cytowanym tekcie O Gombrowiczu.
Jeleski tumaczy w nim swj stosunek do dzie Gombrowicza, ich znaczenie dla niego i dla
historii literatury.
Podaje nam powd swojej walki o Gombrowicza:
Mj podziw dla niego nie ogranicza si do podziwiania, bo jego twrczo nie ograniczaa
si do dostarczania mi przyjemnoci estetycznych. To, co dla niego zrobiem, zrobiem
przede wszystkim dla samego siebie, spotkawszy wreszcie kogo tak bliskiego siebie.189
Gombrowicz dostarcza Jeleskiemu wiele zabawy i przyjemnoci intelektualnej. Traktowa
on pisarza jak doskonalsz wersj siebie ale jednoczenie bardziej nieszczliw. Porwnuje
swj stosunek do Gombrowicza i Miosza ten pierwszy by sobowtrem, to co robi
Jeleski robi dla siebie, a to co robi dla Miosza robi dla kogo innego o nazwisku
Miosz.
W czci zatytuowanej Jego wielko 190 Jeleski daje jednoznaczn ocen twrczoci
Gombrowicza:
Gombrowicz jest sprawc prawdziwej rewolucji w literaturze polskiej. Powiedzia Polakom
t rzecz zasadnicz, e caa ich kultura jest z drugiej rki. e wszystko, co w Polsce zostao
zrobione, nawet rzeczy wspaniae, nawet rzeczy oryginalne, jest tylko odbiciem tego, co
dziao si na zachodzie.191
Jeleski rozpisuje si nad cechami Gombrowicza jego zdolnoci do pastisze liryki
polskiej czy jzyka polskiego. Wymylanie sw przez Gombrowicza, parodiowanie jzyka
polskiego powoduje, e Gombrowicz traci wiele w tumaczeniu.
Jeli chodzi o pozycj Gombrowicza, to Jeleski porwnuje go do Kafki w roli i nowoci,
ktre dali literaturze.

189

CO, str. 459

CO, str. 466
191
CO, str. 467
190

69

Gombrowicz spuentowa bardzo gboko nietknite obszary kultury. A kultur polsk

cakowicie odnowi.192

KONSTANTY JELESKI JAROSAW IWASZKIEWICZ.

KONSTANTY JELESKI - GUSTAW HERLING - GRUDZISKI.
JAROSAW IWASZKIEWICZ
Znajomo Jeleskiego z Iwaszkiewiczem rozpocza si 14 listopada 1951 roku w Rzymie.
Jarosaw Iwaszkiewicz by wtedy znaczc figur w literaturze polskiej przed wojn by
jednym z czonkw grupy literackiej Skamander, z ktrej to czonkami bya zaprzyjaniona
Rena Jeleska. W czasie wojny bra udzia w podziemnym yciu kulturalnym. Po wojnie
peni szereg funkcji: prezesa Zwizku Literatw Polskich (z przerwami 1945-1949 a potem
od 1950 do mierci w 1980), redaktora Nowin Literackich, a po odwily padziernikowej
przez wiele lat zarzdza miesicznikiem Twrczo.193
Jeleski w tym czasie budowa swoje relacje z rodowiskiem Kultury tak naprawd
bardziej zajty by zapewnieniem dobrobytu rodzicom i sobie ni dziaalnoci kulturalnej.
Poredni ogniwem spajajcym Jeleskiego z Iwaszkiewiczem, bya matka pierwszego, ktra
w midzywojniu bya bywalczyni salonw warszawskich i znaa Iwaszkiewicza.194
Opis tego listopadowego spotkania znajdujemy w dzienniku Iwaszkiewicza. Pierwszego dnia
swego pobytu w Rzymie Iwaszkiewicz zosta zaproszony przez Rubinsteinw na koncert
Artura Rubinsteina w Teatro Argentina. W loy, w ktrej siedzia, zauway modego
mczyzn towarzyszcego Ewie Rubinstein:
[] e to jest mia dziewczyna, cho kania si jak Dunka. Asystowa jej jaki przystojny,
wysoki mody czowiek, ktrego wziem za Amerykanina.195

192

CO, str. 473

J. Iwaszkiewicz, T. Jeleska, K. A. Jeleski Korespondencja, Warszawa, 2008, str. 7 - 8
194
Konstanty Jeleski (ojciec) i Rena Jeleska poznali Iwaszkiewiczw w czerwcu 1929 roku na zjedzie
poetw w Pawowicach. rdo: ibidem, str. 267
195
J. Iwaszkiewicz Dziennik 1911 1955, Warszawa 2007, str. 323
193

70

Po koncercie mody Jeleski zaczepia Iwaszkiewicza, ktry przypomina sobie Kota

widywa, go gdy ten by modszy.
Widywaem i jego, ale jak mia dwanacie trzynacie lat. Wtedy by bardzo pikny. Teraz
ma koo trzydziestki, troch ysieje, ale bardzo podobny do matki, ktra bya w swoim czasie
przepikn kobiet.196
Pomimo rnicy wieku (28 lat) mczyni od razu nawizuj doskonay kontakt,
Iwaszkiewicz wspomina:
Rozmowa z Konstantym od razu zaczyna si tak, jakbymy si znali z pidziesit lat. []
Zaczynamy gada, jakbymy byli starymi przyjacimi i spotkali si po dziesiciu latach
niewidzenia.197
Iwaszkiewicz jest pod wraeniem Jeleskiego uwaa go za inteligentnego, kulturalnego
wyksztaconego mczyzn. auje, e taki nie ma w Polsce takich modych ludzi jak
Jeleski. Rozmowa dotyczy emigracji i jej oceny. Jeleski pyta Iwaszkiewicza, czy
waniejsze jest dla niego to, e jest Polakiem ni to, e jest pisarzem. Iwaszkiewicz
odpowiada twierdzco, a samo pytanie pomaga mu sformuowa swoj sytuacj.
W wpisie z 20 listopada pojawia si kolejny opis spotkania z Jeleskim, ktremu towarzyszy
Ewa Rubinstein. S ciekawi sytuacji i ycia w Polsce oraz czasw okupacji. O Jeleskim
Iwaszkiewicz pisze:
Cay kosmopolityczny snobizm Kota znika, gdy mu mwi o Warszawie. Co prawda pozna
j majc siedemnacie lat, ale pamita wszystko dobrze.198
Iwaszkiewicz dywaguje na temat podejcia Kota do sprawy przywizania do kraju:
Troch mu jest obce moje fanatyczne przywizanie do kraju i do tutejszych ludzi, tutejszych
spraw i tutejszych bied. On tego tak oczywicie nie czuje, ale myl, e ma szacunek dla

196

ibidem, str. 324

ibidem, str. 324
198
ibidem, str. 355
197

71

mojego stanowiska. W kadym razie gada si z nim dobrze i atwo. Szkoda, e si tak
marnuje na emigracji, u nas byby z niego poyteczny czowiek.199
W powyszej wypowiedzi zwraca uwag podkrelenie atwoci, z jak Jeleski nawizuje
kontakty ma on ten dar, ktry pozwala mu rozmawia z dopiero co poznanymi ludmi, tak
jakby ich zna od dawien dawna. wiadczy to o jego doskonaej umysowoci.
W przedostatni dzie pobytu w Rzymie Iwaszkiewicz spotyka si z Jeleski i jego matk
Ren. Przed spotkaniem obaj mczyni rozmawiaj o jego stosunku do niej i problemach
zwizanych z zapewnieniem bytu.
Iwaszkiewicz nakrela rnic midzy Kotem a jego matk Kot, w przeciwiestwie do
Reny, rozumie Iwaszkiewicza, wag tego, co robi w Kraju. Uwaa te, e midzy nim a
Jeleskim jak i emigracj jest dua przepa Iwaszkiewicz nie rozumie ich ycia, ale oni
nie s w stanie poj, e to co on i reszta osb robi w Kraju jest powane.200
O postaci Kota pisa Iwaszkiewicz w ksice Podre do Woch. Tworzy jego krtki
portret niewiele rny od tego z Dziennikw:
Niewtpliwa inteligencja Konstantego, jego wielkie zrozumienie wszelkich ludzkich
pobudek, wraliwo, a zwaszcza znakomite odczuwanie istotnych wartoci i celw
pisarstwa czynio go zawsze najlepszym przyjacielem. Widywalimy si niezmiernie rzadko,
ale przy spotkaniu nie potrzebowalimy traci ani chwili na wzajemne oswojenie si i
nawizanie kontaktu. Zaczynalimy rozmow, jakbymy si rozstali przed godzin. Ja te
staraem si go zrozumie, ale oczywicie jako znacznie starszemu czowiekowi przychodzio
mi to z daleko wiksz trudnoci ni jemu, modemu.201
Niezmiennie pojawia si inteligencja Jeleskiego, rozumie oraz odczuwanie w jego opisie.
Pasuje to do opisu hojnoci byskawicznej Jeleskiego jego umiejtnoci dania siebie,
stworzenia takiej atmosfery, e rozmwca czuje si jakby rozmawia z kim od lat znanym
sobie.

199

ibidem, str. 356

ibidem, str. 398 - 399
201
J. Iwaszkiewicz Podre do Woch, Warszawa 2008, str. 106 - 107
200

72

W tym fragmencie Iwaszkiewicz stara si wytumaczy ich rnic w zdolnoci do

rozumienia sytuacji drugiej strony. Modo Jeleskiego pozwala mu uchwy punkt
widzenia Iwaszkiewicza, mona przepuszcza, e Jeleski mg uwaa drog swego
starszego przyjaciela za drog pasujc do PRL owskiej rzeczywistoci.
Krtk relacj z spotkania z Iwaszkiewiczem Jeleski zda Giedroyciowi w licie z 29
listopada 1951. Dosy krytycznie postrzega o Iwaszkiewicza:
By tu przez tydzie Iwaszkiewicz, ktrego spotkaem w loy Rubinsteinw na koncercie
Artura. Jadem z nim dwa razy kolacj i rozmawialimy zupenie szczerze. To nieszczliwy,
zgorzkniay czowiek, skoczony jako pisarz i zdajcy sobie z tego spraw.202
Ocena Jeleskiego bya przedwczesna, poniewa par lat pniej odnis si entuzjastycznie
do opowiadania Wzlot Iwaszkiewicza.
W licie z 26 stycznia 1958 Jeleski pisze o tym opowiadaniu, e jest to straszna, pikna i
gboka rzecz. Od razu proponuje publikacj w Preuves, jednoczenie proponuje
pozytywne zaopiniowanie M. Nadeau wydania Wzlotu, jeli Iwaszkiewicz preferowaby
seri Les Letters Nouvelles.203
Z kolejnego listu Jeleskiego (odpowied Iwaszkiewicza nie zostaa odnaleziona)
dowiadujemy si, e pisarz wybra seri prowadzon przez Nadeau. Jeleski auje, e
Iwaszkiewicz nie wybra jego pisma. Tym bardziej, e jego redaktorem literackim jest
Jean Bloch Michel, ktry jest przyjacielem Camusa Jeleski liczy, e uda si namwi
Camusa na pewien komentarza.204
Potwierdza Jeleski ch wydania opowiadania, jeli byy by jakie problemy z Nadeau. Na
koniec listu prbuje namwi Iwaszkiewicza do zmiany decyzji podkrelajc, e
Prevues cieszy si wikszym zasigiem ni Les Letters Nouvelles, a dodatkowo Jeleski

202

List z 29 listopada 1951 [w:] J. Giedroyc, K. A. Jeleski Listy 1950 1987, Warszawa 1995, str. 84
List z 26 stycznia 1958 [w:] J. Iwaszkiewicz, T. Jeleska, K. A. Jeleski Korespondencja, str.69
204
Wzlot Iwaszkiewicza nawizuje do Upadku Camusa.
203

73

moe pomc w publikacji w Encounter angielskim organie Kongresu Wolnoci

Kultury.205
Mona zaoy, e Jeleski promowa utwr Iwaszkiewicza. Miesic pniej w licie z 5
marca 1958 Jeleski pisze, e dzwoni do niego Charles Orengo, szef wydawnictwa Plon,
ktry jest bardzo zainteresowany wydaniem Iwaszkiewicza. Jeleski prosi o decyzj
zachca Iwaszkiewicza, tym, e wydawnictwo Plon paci dobrze jak na Francj.
Jednoczenie radzi pisarzowi, eby zastrzeg w kontrakcie, e ewentualny wstp ma by
przez niego zatwierdzony. 206
Wzlot wraca jeszcze raz w licie z czerwca 1958, gdzie Jeleski pisze o pozytywnym
odzewie wrd znajomych na utwr Iwaszkiewicza. Jednoczenie chwali francuskie
tumaczenie Jerzego Lisowskiego.207
W tych kilku listach wietnie wida po raz kolejny umiejtnoci organizacyjne i promocyjne
Jeleskiego. Dziki swoim znajomociom i wyrobionej marce jest w stanie wpywa na
najwaniejsze postacie francuskiego rynku wydawniczego (M. Nadeau).
Jeleski stara si jak najbardziej rozpowszechnia twrczo, ktra dla niego osobicie jest
wana dlatego uwaa, e Preuves jest lepsze od Les Letters Nouvelles bo ma wicej
czytelnikw, z tego samego powodu proponuje tumaczenie na angielski.
W swoim Dzienniku Iwaszkiewicz pisa o pozytywnym odzewie Jeleskiego na Wzlot.
Co ciekawe opinia Jeleskiego zmienia si dwie dekady pniej, kiedy w tekcie
powiconym Gustawowi Herling Grudziskiemu wspomnia Iwaszkiewicza:
[] opowiadanie Iwaszkiewicza Wzlot, pomylane jako odpowied na Upadek Camusa.
Bohater tej noweli (najsabszej chyba w jego dziele, obok Felka Okonia) [].208

205

List z 6 lutego 1958 [w:] ibidem, str. 70 - 72

List z 5 marca 1958 [w:] ibidem, str. 74 - 75
207
List z 21 czerwca 1958 [w:] ibidem, str. 76 - 77
208
Portret dekady z wizerunkiem autora ,CO, str. 127; pierwodruk: K.A. Jeleski Portret dekady z
wizerunkiem autora [w:] Kultura 1981, nr 3/402
206

74

Jeleski pojawia si na kartach Dziennika w pniejszych latach, najczciej we wpisach

powiconym podrom Iwaszkiewicza do Woch i Francji. W wspomnieniach tych pojawia
si czsto charakterystyka Jeleskiego i rnice, ktre byy midzy nimi.
W wpisie z 19 kwietnia 1964, Iwaszkiewicz wspomina o Jeleskim, e jest zupenie
antypatyczny i nic nierozumiejcy 209 . Powtarza w ustpie, e rozmowa z Jeleskim jest
trudna.
Z innego spotkania Iwaszkiewicz wspomina swoje zszokowanie, e przez Kota zosta
porwnany do Tomasza Manna.
Porwna mnie do Tomasza Manna i byem nagle wewntrznie zaskoczony, jak to
porwnanie mnie zaszokowao. Czuj tak zupenie inaczej i takim kim zupenie innym. A
samemu mi si zrobio dziwnie i przykro, bo czy moe by co bardziej pochlebnego,
przynajmniej w oczach mojego rozmwcy, ni takie porwnanie?210
W czasie tego samego pobytu (marzec 1966) Iwaszkiewicz wspomina w swoim
Dzienniku Ren Jelesk - matk Konstantego. Jeleski (ktry w korespondencji czsto
utyskiwa na ciar zajmowania si matk) zosta oceniony jako zy czowiek - Iwaszkiewicz
pisze o napiciu midzy synem a matk.
Obraz Jeleskiego w Dziennikach jest niespjny - z jednej strony Iwaszkiewicz zachwyca
si osob Kota a z drugiej uwaa, go za osob, ktra nie rozumie tego co dzieje si w Kraju.
Po powrocie z Parya w listopadzie 1970 roku, tak Iwaszkiewicz opisywa Jeleskiego:
Potem Kocik Jeleski. Jak zawsze taki jaki mdry, ciepy i niezupeny. [...] Konstanty
bardzo elegancki, tres grand seigneur, nie widz jego urody, ktr si niektrzy tak
zachwycaj. Ale mimo swoje pochodzenia i stae przebywanie za granic tak niezwykle
polski, w kadym ruchu, w kadym odezwaniu si, powiedziabym nawet w kadym
pomyleniu (troch chaotyczny) - a mimo wszystkie rnice, ktnie, niezgadzanie si na jego
kult Gombrowicza - od tej rozmowy nasze w Rzymie po odczycie o Chopinie (1949) zawsze
uczucie takiej wielkiej bliskoci, serdecznoci, atwoci porozumienia.
209
210

J. Iwaszkiewicz Dziennik 1964 - 1980, Warszawa 2011, str. 49

ibidem, str. 112

75

Co ciekawe Iwaszkiewicz uwaa tak jak Carlo Sforza, e Jeleski przydaby si Polsce.
Polski pisarz auje, e Kot przeszed na orientacj amerykask.
Na kartach Dziennika znajdujemy te Jeleskiego, ktry sam tskni za Polsk.
Iwaszkiewicz wspomina kolacj u Konstantego i Leonor Fini. Przywouje ich rozmow
podczas, ktrej Jeleski opowiada o snach, ktre drcz go od mierci jego matki.
Iwaszkiewicz stwierdza, e za Kotem przemawia nie tylko tsknota do matki ale te do
kraju, do Kresw, Litwy, do rzeczy nieistniejcych. Jarosaw Iwaszkiewicz stwierdza, e jest
to przeraajce.
Czasem w na kartach Dziennika Iwaszkiewicz odnosi si do Jeleskiego w sposb
negatywny, tak jak w wpisie z 21 wrzenia 1967, z Rzymu, gdzie Iwaszkiewicz wspomina
Ren oraz tego durnego Kota, jaka go szkoda211.
Cigle w wspomnieniach Iwaszkiewicza wraca motyw atwoci w stosunkach z Jeleskim.
Przy okazji jednej z takich wzmianek, z 1 czerwca 1972, Iwaszkiewicz portretuje Kota:
Wczoraj niadanie z Kotem na rue des Canettes. Kot jaki oskubany, siwy, ysy, ubranko
pcienne [] Mamy mas rzeczy rnych, widujemy si tak rzadko, a kontakt jest od razu
jakby z kim bardzo bliskim, rodzinnym. [] Szybko obserwacji i bystro sdw uatwia
rozmow [] no i znakomite wychowanie pozwalajce na unikanie cienia tematu, ktry
byby draliwy.212
Dodatkowo Iwaszkiewicz pisze o wsplnych koneksjach midzy rodzin jego ony a rodzin
Jeleskiego, oraz dzieli si uwag o cignotach Jeleskiego do alkoholu.
Jeleski jest bohaterem jednego z zatytuowanych wpisw w Dzienniku Iwaszkiewicza.
Pod dat 18 czerwca 1974 Iwaszkiewicz napisa Strucla od Bliklego. 213 Jest to opis
spoywania strucli przez Jeleskiego. Iwaszkiewicz odwiedzajc Pary przywiz dla swoich
znajomych ciasto od Bliklego. Na spotkaniu, na ktrym Iwaszkiewicz je przekaza, Kot
poprosi o kawaek tej strucli.

211

ibidem, str. 292

ibidem, str. 314 - 315
213
ibidem, str. 394
212

76

Strucla leaa u nas par dni, byo gorco, zapewne si zescha. Ale Kocik j wzi do rki
jak czasz Graala z takim naboestwem i smakowa po maym kawaku. [] Jad z
naboestwem, przygadujc: to jest strucla, to jest prawdziwa strucla.214
To zdarzenie wzruszyo Iwaszkiewicza i jednoczenie zdziwio, jak kawaek ciasta
spowodowa, e Jeleski oddali si w tamtej chwili od wszystkiego i powrci do modoci,
ycia w Polsce.
Jeleski pojawia si w ostatnich wpisach Iwaszkiewicza, kiedy w styczniu i lutym 1980
ostatni raz pojecha do Francji. W jednym z nich wspomina kolejny raz o rnicach midzy
nim a emigracj parysk:
Wczoraj byli tu na obiedzie Konstanty Jeleski i Jzio Czapski. Niestety musz
skonstatowa rozziew coraz wikszy midzy nami. []coraz bardziej jestemy obcy sobie w
reakcjach, odruchach [].215
Iwaszkiewicz wspomina proces twrczy nad jednym z ostatnich swoich wierszy Wiee.
Podczas kolacji w mieszkaniu Kota otrzyma album od Stanislao Lepriego z cyklem Wiee.
Sam autor jest niezadowolony z swego wiersza, ale wspomina, e Jeleski bardzo si nim
zachwyca, dodajc jednak, e by on pod wpywem swojej porcji marihuany.216
Swoj opinie o Wieach Jeleski powtarza w Dwugosie o Iwaszkiewiczu. Jest to
dyskusja Jeleskiego z Gustawem Herlingiem Grudziskim na temat zmarego w 1980
roku pisarza.
W tekcie tym 217 Jeleski przyznaje, e nie bdzie stara si by obiektywnym
Iwaszkiewicz, by jednym z ostatnich ogniw czcych mnie z dziecistwem, moj matk,
powiedzmy z tym, co jest dla mnie wspomnieniem Polski konkretnej.218
Ustosunkowuje si do zarzuty bronienia ludzi, z powodu lubienia ich. Uwaa, e tak
naprawd mona pozna tylko czowieka, ktrego si lubi. Podkrela, e czuje jakby zna
214

ibidem, str. 394

ibidem, str. 621
216
ibidem, str. 611
217
Dwugos o Iwaszkiewiczu [w:] CO, str. 111, pierwodruk: Kultura 5/392, 1980
218
ibidem, str. 111
215

77

Iwaszkiewicza cae ycie (zna go przecie prawie 30 lat), cho tak naprawd pozna go w
ostatnich tygodniach jego ycia.
Jeleski wspomina o postawie Iwaszkiewicza wobec ydw czasie drugiej wojny
wiatowej, kiedy Stawisko byo miejsce schronienia dla wielu ydw oraz o epizodzie,
kiedy ZLP pod jego przewodnictwem nie potpi syjonistycznych spiskw.
W odpowiedzi Herling Grudziski krytykuje Iwaszkiewicza po pierwsze jego serwilizm,
po drugie jego ambiwalentne zachowanie krytykowanie emigracyjnych autorw ale
jednoczesne, dobre osobiste stosunki z nimi.
Jeleski stara si broni Iwaszkiewicza uwaa, e nie mona go ocenia za okres
stalinizmu, poniewa byo wtedy tylko jedna droga:
Nie mwmy zreszt o okresie stalinizmu, kiedy nie byo adnego wyboru poza, by moe
bohaterstwem, mczestwem. W tych warunkach kolaboracja nie znaczy waciwie nic
[]219
Kot uwaa, e s potrzebne jednostki, ktre bd wsppracowa z reimem, szczeglnie za
wane uwaa on to na polu kultury, aby zachowa jej pewne wartoci.
Okrela on Iwaszkiewicza Petainem polskiej literatury, przyznaje, e nie jest to pozytywne
okrelenie i tumaczy
Miaem jednak co innego na myli: to, e kto w Polsce musia si podj tej oficjalnej roli
partnera partii i rzdu w sprawach literatury i e gdyby tego nie zrobi Iwaszkiewicz, los
tej literatury byby zapewne jeszcze o wiele gorszy.220
Uwaa, e dziki Iwaszkiewiczowi Twrczo staa si jednym z najlepszych pism
literackich w Europie.
Herling Grudziski ocenia odmiennie rol Iwaszkiewicza uwaa, e Iwaszkiewicz mia
sabo dla elit i byo dla niego bardzo wane obcowanie i dziaanie jak dziaacz, pose
na Sejm itd. Jednak dalej w tekcie dwaj autorzy koncentruj si na Iwaszkiewiczu pisarzu.
219
220

ibidem, str. 115

ibidem, str. 116

78

Jeleski jednoznacznie go ocenia:

Iwaszkiewicz jest dla mnie naprawd wielkim pisarzem.221
Kot chwali zmys obserwacyjny i socjologiczny Iwaszkiewicza dziki jego opowiadania,
mona dowiedzie si o realiach wspczesnej Polski. Jeli chodzi o poezj Jeleski ceni
wiersze starego Iwaszkiewicza twrczo przedwojenn uwaa za sab.
Odnonie poezji Jeleski zdradza to powstania dwch ostatnich wierszy Iwaszkiewicza.
Przyjaciel Kota, Stanislao Lepri, podarowa Iwaszkiewiczowi monografi swego malarstwa,
przegldajc j polski autor zmaterializowa swj wiersz o wieach (ktre byy take
tematem malarstwa Lepriego).
Ostatnim wiersz Iwaszkiewicz zadedykowa Jeleskiemu wiersz ten Urania, zostaa
przytoczona pierwszy raz w omawianym tekcie Dwugos o Iwaszkiewiczu.
Na tekst Jeleskiego i Herling Grudziskiego ywo zareagowa Czesaw Miosz. W licie z
20 maja 1980 pisa:
Twoja rozmowa z Gustawem o Jarosawie jest b. dobra. Nie zgadzam si z Tob w
niektrych punktach. Jego poezja przedwojenna jest najlepsza i odegraa ogromn rol. []
Natomiast opinia o znakomitoci jego poezji w ostatnich paru dekadach wydaje mi si
przesadna.222
Proponuje Jedleskiemu wspln rozmow o Iwaszkiewiczu i jej druk, jednak do tego nigdy
nie doszo.

KORESPONDENCJA
W korespondencji Jeleskiego z Iwaszkiewiczem, poza zwykymi codziennymi relacjami o
yciu prywatnym, zdrowiu, przeczytanych lekturach, moemy znale kilka tematw, ktre
przewijaj si w ich korespondencji.

221

ibidem, str. 118

List z 20 maja 1980 [w:] Czesaw Miosz, Konstanty Jeleski Korespondencja, Warszawa 2011, str. 225 226
222

79

Jednym z nich jest mier Gombrowicza oraz pewne kontrowersje zwizane z publikacj
przez Iwaszkiewicza listw zmarego do niego.
Iwaszkiewicz pisa 29 lipca 1969 do Jeleskiego wyraa, al z powodu mierci
Gombrowicza, jednoczenie stara si podsumowa jego twrczo, stwierdzajc, e jego
jedynym dzieem jest Ferdydurke. Podkrela, e pisze do Jeleskiego, poniewa zrozumie
on jego al z powodu mierci Gombrowicza. Sygnalizuje, e posiada korespondencj i
chciaby j opublikowa.223
W odpowiedzi z 1 sierpnia 224 , Jeleski cytuje list Rity Gombrowicz, przedstawiajcy
ostatnie dni Gombrowicza. Jeleski podsumowuje Gombrowicza fragmentem z jego
Rozmw z Dominique de Roux:
To jest prawda o Gombrowiczu. Zarwno kolec nieznajcy litoci i wewntrzna
skadno nieszczcia, jak te charakterystyczne nerwy, oczywicie i wreszcie Po czym
przestaem

ka

powrciem

do

pisania.

Moe to zreszt nie mwi ci nic nieznanego moe to prawda o kadym wielkim artycie
W odpowiedzi Iwaszkiewicz oferuje wsparcie Jeleskiemu:
[] bardzo mnie poruszy twj dugi i szczegowy list, bardzo Ci jestem za wdziczny,
jednoczenie czuj, e jako Ci bardzo ciko znosi te rne ciosy, ktrymi na los tak
chtnie obdarza. Bardzo bym chcia Ci co pomc. Ale c tu pomc mona?225
Iwaszkiewicz ogranicza si do napisania, e nie zgadza si z ocen Jeleskiego uwaa, e
winne jest temu jego przywizanie do dziewitnastego wieku uwaa si za starowieck i
prowincjonaln osob.
Temat listw Gombrowicza wraca w styczniu 1970 roku Iwaszkiewicz opublikowa je w
Twrczoci z grudnia 1969. Jak pisa zrobi to, aby polski czytelnik zaznajomi si z
ludzkim obliczem Gombrowicza.

223

List z 29 lipca 1969 [w:] J. Iwaszkiewicz, T. Jeleska, K. A. Jeleski Korespondencja, str. 154
List z 1 sierpnia 1969 [w:] ibidem, str. 155
225
List z 13 sierpnia 1969 [w:] ibidem, str. 159
224

80

W licie 28 stycznia 1970 Jeleski proponuje publikacj i tumaczenie korespondencji w

LHerne powiconym Gombrowiczowi.226
W lutym Jeleski informuje Iwaszkiewicza o reakcji Rity Gombrowicz, ktra sprzeciwia si
publikacji listw Gombrowicza do Iwaszkiewicza. Jeleski wspomina o zakazie
Gombrowicza, ktry zabroni drukowania czegokolwiek po swojej mier dopki nie ukae
si w caoci jego Dziennik. 227
Jeleski uwaa, e w listach nie ma rzeczy kompromitujcych Gombrowicza. Polemizuje z
Iwaszkiewiczem uwaa, e Dziennik by dzieem fikcyjnym prawdziwy Gombrowicz
to ten z listw i spotka z ludmi.
Informuje, te Iwaszkiewicza, e Rita uwaa go za lisa228, jednoczenie zaznaczajc, e on
tak nie sdzi o Iwaszkiewiczu. Uwaa jednak za strat, e jedyn, rzecz ktra wysza w
Polsce bya ta korespondencja. Zapewnia te o swojej czuoci oraz o tym, e stoi po jego
stronie.
Jeleski w korespondencji dawa swoje wyrazy uznania dla prac Iwaszkiewicza. W marcu
1979, przy okazji ycze urodzeniowych, pisa o opowiadaniu Biek. Okrela j jako
wspania nowel, [] oywcze rdo polskie jzyka, obyczaju, krajobrazu.229
Porwnuje on wyraz artystyczny Iwaszkiewicza do stylu polskich malarzy Juliana Faata
czy Juliusza Kossaka. W tym samym licie prosi on Iwaszkiewicza o 15 20 wierszy, ktre
doczy do przygotowywanego przez siebie drugiego wydania Anthologie de la Poesie
Polonaise.
Jeleski swoj prob, podkrela wielko Iwaszkiewicza, poniewa obok niego nowe
wydanie antologii Jeleskiego, uzupeni Miosz, Rewicz, Biaoszewski i Herbert.
Relacja Jeleski Iwaszkiewicz jest ambiwalentna. Z jednej strony Jeleski docenia
starania i prac Iwaszkiewicza w Polsce, z drugiej nie do koca rozumia motywy, ktre mu

226

List z 28 stycznia 1970 [w:] ibidem, str. 167

List z 13 lutego 1970 [w:] ibidem, str. 170
228
Lis w kulturze francuskiej oznacza donosiciela, sprzedawczyka.
227

229

81

przywiecay. W wieloletni szef ZLP ceni bardzo Kota, za jego bystro, hojno,
umiejtno rozmowy, ale czasem nie potrafi zrozumie jego punktu widzenia czu, e
midzy nim jest pewna przepa.
Dziki relacji Iwaszkiewicza moemy pozna czowiecze strony Kota sabo do uywek
czy te pewna niech i zmczenie marudzc matk.

GUSTAW HERLING - GRUDZISKI

Jeleski w tekcie Portret dekady z wizerunkiem autora...230 charakteryzuje swj stosunek
do autora Innego wiata - s oni w podobnym wieku (Jeleski jest z 1922 roku, a Herling Grudziski z 1919); losy ich wygnania s podobne - byli i yli na emigracji w tych samych
miejscach (Londyn, Neapol, Rzym), maj wsplnych znajomych.
Ciekawym zbiegiem okolicznoci jest to, e Gustaw Herling - Grudziski by przyjacielem
Teresy Jeleskiej:
Powiem wicej - Gustaw by na wasn rk przyjacielem mojej matki, kiedy mieszkaa w
Rzymie, a ja ju w Paryu: zaprzyjanilimy si z nim waciwie dopiero po jej mierci.231
Inne powinowactwo znajduje Jeleski w ich wsplnych lekturach - nie chodzi o dziea, ktre
znaj wszyscy tylko o Lichtenberga czy barona Carvo, ktrzy s bliscy dla Jeleskiego od
jego studiw w Wielkiej Brytanii.
Tekst, bdcy recenzj pierwszy dwch tomw Dziennika pisanego noc wydanych przez
Instytut Literacki, jest pochwa umiejtnoci kompozycyjnych jego autora. Dwa tomy
Dziennika pisanego noc s dla Jeleskiego wanym wiadectwem przeomowej dekady
1970 -1980. Podkrela on wyczulony zmys Herlinga - Grudziskiego i to, e obserwuje on
wypadki z miesica na miesic:
Zalet wiadectwa Herlinga jest jego dosowna wspczesno, obserwuje on wypadki z
miesica na miesic, sam jest pasaerem tego pocigu, nie moe jednym rzutem oka z
fikcyjnej galaktyki obj trasy od stacji do stacji.232
230
231

Portret dekady z wizerunkiem autora... [w:] CO, str. 123 - 130; pierwodruk: Kultura 3/402, 1982
ibidem, str. 129

82

Wana dla Jeleskiego jest kompozycyjna symetria - tak jak powic Herling - Grudziski
miejsce na opis wydarze politycznych w Kraju, tak samo powica miejsce zjawiskom
przyrody - trzsieniom ziemi i wybuchom wulkanw na Pwyspie Apeniskim.
Jeleski podziwia szerokie zainteresowania poruszanie w dzienniku Herlinga:
Chciaem tym skrtem wyrazi zasadnicz w moich oczach osobliwo zaangaowania
Herlinga w sprawy polskie, rosyjskie, wschodnioeuropejskie w ogle, w ideologicznopolityczno-spoeczny wymiar wspczesnoci.233
W kocu Jeleski zdaje sobie spraw, e sednem Dziennika pisanego noc jest co innego nie s to tematy takie czy inne ale wraliwoci moralna i estetyczna autora.
Chwali on te Gustawa Herlinga - Grudziskiego za to, e nie ma przekonania jak niektrzy
polscy autorzy (Jarosaw Iwaszkiewicz), e ich uczestnictwo w wydarzeniach i yciu w
danym miejscu daj im stopie pewnego wyszego wtajemniczenia.
Jeleski podkrela zrozumienie Grudziskiego, e obozem koncentracyjnym moe by dom
starcw, sierociniec czy choroba niezalenie od politycznego ustroju.234
Jeleski broni Herling - Grudziskiego przed zarzutem moralizatorstwa. Uwaa, e dziki
przeyciu guagw, autor Innego wiata czy w sobie wyostrzon inteligencj,
subtelno, intuicj poczon z niezachwianym sdem moralnym - nie jest to moralizm dla
Jeleskiego, tylko plon dowiadczenia na wasnym ciele tego, co pozostaje czowiekowi,
kiedy yje w warunkach stworzonych wanie na to, by odebra mu wszystko.235
Trzeci tom Dziennika pisanego noc jest przedmiotem recenzji Jeleskiego rdo
wiata w pisarskim podziemiu 236 . Jeleski od samego pocztku zachca do twrczoci
Herlinga Grudziskiego, pisze, e jego dziennik jest najlepszym przykadem jego
twrczoci.

232

ibidem, str. 124

ibidem, str. 126
234
ibidem, str. 127
235
ibidem, str. 127 - 128
236
rdo wiata w pisarskim podziemiu, CO, str. 350 360; pierwodruk: K.A. Jeleski rdo wiata w
pisarskim podziemiu [w:] Kultura 11/446, 1984
233

83

Podoba mu si, e Herling wprowadzi do swego dziea wtki fikcyjnej, tj. cztery
opowiadania, dziki ktrym moe dotrze do najbardziej zagadkowych aspektw
rzeczywistoci.237 Dodatkowo pochwala umieszczenie paru szkicw, ktre s ponadczasowe:
Kade opowiadanie Herlinga ma wymow ponadczasow, []238
Jeleski tumaczy znaczenie esejw i opowiada w Dzienniku:
Stanowi one [eseje i opowiadania] [] klucz do zrozumienia sedna sztuki Herlinga: jak
pokaza przy kocu XX wieku, pozornie klasycznymi rodkami wiedz o wiecznej i ciemnej
przepaci pod naszymi stopami.239
Podsumowujc recenzj Jeleski rozumie znaczenie nocy, czerni, podziemi w twrczoci
Herlinga:
Noc, czer, podziemie, labirynt, mga to nie metafory, a tworzywo materialnej wyobrani
opowiada Herlinga, []. Dziennik Herlinga Grudziskiego, dzieo otwarte z
powoania niesie to wiato wbrew rozpaczy, z pozbawion zudze nadziej, []240

JELESKI W DZIENNIKU HERLINGA GRUDZISKIEGO

Sam Jeleski pojawia si parokrotnie na stronach Dziennika pisanego noc. Pierwszy raz
pojawi si w zwizku z wyej wspomnian recenzj Portret dekady z wizerunkiem
autora....
Herling - Grudziski przytakuje, twierdzeniu Jeleskiego, ktry uzna za najpikniejsze
ustpy dotyczce blu ludzkiego w jego codziennych, najmniej dramatycznych czy
malowniczych przejawach.241
Herling - Grudziski zgadza si z tym piszc, e jego dziennik, Inny wiat i inne
opowiadania to codzienno, szaro ludzkiego blu w sytuacjach dramatycznych; tumik
ukrytej tonacji osobistej, naoony na pokusydononoci wyrazu.242

237

ibidem, str. 350

ibidem, str. 352
239
ibidem, str. 352
240
ibidem, str. 355
241
G. Herling - Grudziski Dziennik pisany noc 1980 - 1983, Warszawa 1996, str. 168
238

84

W kolejnym wpisie z sierpnia 1982 Gustaw Herling - Grudziski szkicuje portret

Jeleskiego. Okazj do tego jest wydanie Zbiegw okolicznoci - pierwszego zbioru
tekstw Kota. Autor Innego wiata wychodzi od wpisu z dziennika Gombrowicza o
Jeleskim (Jeleski... kto to?).
Herling - Grudziski podkrela chonno i chwytno Kota, zaznaczaj, e s to cechy,
o ktrych wspominaj wszyscy jego admiratorzy.
Piszc o inteligencji Jeleskiego, wspomina rozmow z Ren, ktra skarya si, e
inteligentny Kot zachwyca si okropnym Gombrowiczem. Herling - Grudziski przepuszcza,
e moga ona czu, e kryterium inteligencji to za mao, aby wyj poza zdawkowe
etykietki.
I przywouje kolejne dwie kosmopolity i gadkiego salonowca.
Herling - Grudziski uwaa, e Jeleski, jest z tej samej formacji co bohaterowie jego
tekstw - Jerzego Stempowskiego, Jzefa Michaowskiego czy Pawa Hostowca.
Podkrela te, e Gombrowicz od razu pozna czym jest Jeleski:
Gombrowicz natychmiast dostrzeg, kim i czym jest Jeleski jako umysowo, wraliwo
moralna, polot metafizyczny i dar pisarski, wielkie sowa w konkluzji jego zapisu nie
wywouj ani przez sekund wraenia uytych na wyrost.243
Autor nowego Innego wiata, e Jeleski nie jest krytykiem - nie przerabia on analitycznie
wszystkich pozycji, tylko:
Zapala si i podnieca, gdy zdarza mu si odkry czy tylko zwszy w innym pisarzu co
doniosego (i, nie bjmy si tego sowa, wzniosego).244
wietne pisarstwo Jeleskiego, wedug Herlinga - Grudziskiego, bierze si z jego pasji i
mioci do wanie takich dzie, ktre go rozpalaj. Dziki nim Kot w swoich tekstach
przenikliwie rozjania wiat i samego siebie.
242

ibidem, str. 168

ibidem, str. 256 - 257
244
ibidem, str. 257
243

85

W wpisie245 z koca listopada 1984 pojawia si Jeleski - menader. Herling - Grudziski

pisze o wydaniu Innego wiata po francusku i tumaczy dlaczego musiao min 30 lat od
pierwszego wydania angielskiego. Gdy w kocu Denoel zdecydowa si na wydanie
powieci Herlinga - Grudziskiego, wymg on, aby Jeleski porwna francuskie
tumaczenie z wydania angielskiego z oryginaem polskim. W kolejnym wpisie246 z marca
1985, Jeleski jest reprezentantem Herling - Grudziskiego i jego tumaczem w programie
powiconym francuskiemu wydaniu Innego wiata.
Drugiego maja 1987 Herling - Grudziski zapisuje, e nie ma ochoty jecha do Jeleskiego
do szpitala. Pragnie on zapamita go takim, jakim by przed atakiem choroby. Zamiast tego
odwiedza Leonor Fini, partnerk Kota, ktra rozpacza.247
Dwa dni potem zaczyna kolejny wpis248 dwoma sowami:
Umar Kot.
Herling - Grudziski pisze o blu, oszoomieniu, panice. Pyta si jak bdzie wyglda Pary,
polska emigracja bez Kota. Wspomina, e par lat wczeniej Kot pokazywa mu w Saint Dye nad Loar miejsce gdzie bdzie pochowany. Herling - Grudziski chce wczeniej
naszkicowa portret swego przyjaciela.
Wspomina o jego inteligencji, byskotliwoci i byskawicznoci, o jego rozpoznawaniu
rzeczy istotnych. Zainteresowaniu Kota nowy mi rzeczami z jednoczesn bezwzgldnoci
dla gadetw.
Tumaczy niech Jeleskiego dla publikacji jego esejw - tak jak jego matka, Rena, by
przeciwny zaczernianiu papieru, Kot uwaa, e za duo si pisze i wydaje si ksiek.
Herling - Grudziski przywouje fragment z jednego z tekstw Jeleskiego, w ktrym to
tumaczy, e na najwiksz rado sprawia mu pisanie po polsku - bo wie, e zawsze
spowoduje odzew wrd garstki swoich przyjaci, co by nie miao miejsca, przy pisaniu po
angielsku i francusku, poniewa byby jednym z wielu anonimowych autorw.
245

G. Herling - Grudziski Dziennik pisany noc 1984 - 1989, Warszawa 1996, str. 110 - 112
ibidem, str. 129
247
ibidem, str. 316
248
ibidem, str. 317 - 320
246

86

Gustaw Herling - Grudziski podsumowuje swoj przyja z Jeleskim:

W naszych czasach niemoliwego humanizmu przyja z takimi ludmi jak Kot, piknymi
i szlachetnymi, jest szczciem i skarbem. Skarbem, ktrego drogocenno trudno odmierzy
w sowach; i ktrego utrat opakuje si, w milczeniu ju, do koca ycia.249
Do wspominania o Jeleski wraca Herling - Grudziski z okazji wydania albumu Leonor
Fini Peintures. Przywouje250 on dwukrotny pobyt w Saint - Dye - sur - Loire, gdzie pod
koniec ycia mieszka Jeleski.
W wypadku autora Innego wiata czas nie leczy ran, pisze on, e mier Jeleskiego jest
niezagojon ran w jego yciu. auje, e nie udao si zrealizowa planw ksiek o nim,
pociesza go fakt, e zostanie wydana korespondencja Giedroyc - Jeleski.
Przywouje posta Leonor Fini, z ktr spdza wiele czasu, kiedy Jeleski by w szpitalu.
Udao si jej wrci do normalnego ycia, do malarstwa. Tak jak dla niej, tak dla Herlinga Grudziskiego, wane byo wsplne spdzanie czasu, kiedy on zastpowa Kota w roli
doradcy, krytyka jej nowych obrazw. Pozwalao to obydwojgu wrci do wspomnie
zwizanych z Kotem.
Gustaw Herling Grudziski wspomina Kota w Najkrtszym przewodniku po sobie
samym.251 Posta Jeleskiego znajdujemy w dziale Przyjanie. Herling, pisze, e Jeleski
by dla niego bardzo blisk osob, z ktrej mierci nie moe odaowa; ich przyjani bya
bardzo silna.252
Pomimo wsplnych zainteresowa Herling Grudziski pisze o rnicach nie by on
zapalony do twrczoci Gombrowicza, w przeciwiestwie do Jeleskiego, ktry j
lansowa.253

249

ibidem, str. 320

G. Herling - Grudziski, Dziennik pisany noc 1993 - 1996, Warszawa 1998, str. 265 - 266
251
G. Herling Grudziski, Najkrtszy przewodnik po sobie samym, Krakw 2000
252
ibidem, str. 24 25
253
ibidem, str. 25
250

87

Herling Grudziskiemu w Jeleskim podobao si to, e nie zaleao mu na adnej karierze

wystarczyli mu przyjaciele, ktrzy reagowali na jego teksty. Kot przywizywa wielk
wag do przyjani i mioci.254
Autor Innego wiata podkrela poczenia mdroci i inteligencji Jeleskiego:
By mdry i inteligentny, a to nie zawsze idzie w parze. Mnstwo czyta, mnstwo wiedzia,
by niezwykle ruchliwy intelektualnie. Rozmowa z nim na kady temat to bya wielka
przygoda, co przecie nie zawsze si zdarza.255
Podkrela te, e Jeleski by wietnym obserwatorem majcym, zdrowo rozsdkowe
podejcie:
Kot mia wietny zmys obserwacji, mia wiele nietypowych dowiadcze, a przede
wszystkim mia fantastyczne poczucie humoru i mnstwo zdrowego rozsdku.256

254

ibidem, str. 26 - 27
ibidem, str. 27
256
ibidem, str. 27
255

88

BIBLIOGRAFIA
SKRTY UYTE W CAEJ PRACY
1. CO - Jeleski Konstanty Chwile oderwane, Gdask, Sowo/Obraz Terytoria, 2007

BIBLIOGRAFIA WYDAWNICTWA ZWARTE

1. Czapski Jzef wiat w moich oczach, Zbki, Pary, 2001
2. Gliski Jan Gimnazjum i Liceum im. Sukowskich w Rydzynie 1928 1939:
wychowawcy i wychowankowie, Warszawa, Fundacja im. Tadeusza opuszaskiego,
2005
3. Gombrowicz Rita Gombrowicz w Europie: wiadectwa i dokumenty 1963 1969,
Krakw, Wydawnictwo Literackie 1993
4. Gombrowicz Witold Dziennik 1953 1956, Krakw, Wydawnictwo Literackie 1997
5. Gombrowicz Witold Dziennik 1957 1961, Krakw, Wydawnictwo Literackie 1997
6. Gombrowicz Witold Dziennik 1961 1969, Krakw, Wydawnictwo Literackie 1997
7. Herling - Grudziski Gustaw Dziennik pisany noc 1980 - 1983, Warszawa,
Czytelnik 1996
8. Herling - Grudziski Gustaw Dziennik pisany noc 1984 - 1989, Warszawa,
Czytelnik 1997
9. Herling - Grudziski Gustaw Dziennik pisany noc 1989 - 1992, Warszawa,
Czytelnik 1997
10. Herling - Grudziski Gustaw Dziennik pisany noc 1993 - 1996, Warszawa,
Czytelnik 1998
11. Herling - Grudziski Gustaw Dziennik pisany noc 1997 - 1999, Warszawa,
Czytelnik 2000

89

12. Herling - Grudziski Gustaw Najkrtszy przewodnik po sobie samym, Krakw,

Wydawnictwo Literackie 2000
13. Iwaszkiewicz Jarosaw Dziennik 1911 - 1955, Warszawa, Czytelnik 2007
14. Iwaszkiewicz Jarosaw Podre do Woch, Warszawa, 2008
15. Iwaszkiewicz Jarosaw Dziennik 1956 - 1963, Warszawa, Czytelnik 2009
16. Iwaszkiewicz Jarosaw Dziennik 1964 - 1980, Warszawa, Czytelnik 2011
17. Iwaszkiewicz Jarosaw, Jeleska Teresa, Jeleski Konstanty Korespondencja,
Warszawa, Instytut Dokumentacji i Studiw nad Literatur Polsk, 2008
18. Jeleski Konstanty Listy z Korsyki, Warszawa, Fundacja Zeszytw Literackich, 2003
19. Jeleski Konstanty Chwile oderwane, Gdask, Sowo/Obraz Terytoria, 2007
20. Miosz Czesaw, Jeleski Konstanty Korespondencja, Warszawa, Fundacja Zeszytw
Literackich, 2011

BIBLIOGRAFIA ARTYKUY, LISTY K.A. JELESKIEGO

1. Jeleski Konstanty Gombrowicz i Sartre [w:] Wiadomoci nr 9 (413), 1954, Londyn
2. Jeleski Konstanty Czapski nareszcie scalony [w:] Kultura 9/324, 1974
3. Jeleski Konstanty Kiedy wiadomo okrela byt [w:] Kultura 9/372, 1978
4. Jeleski Konstanty Trzy listy [w:] Zeszyty Literackie 21, 1988
5. Jeleski Konstanty Nigdy nie emigrowaem z Polski [w:] Zeszyty Literackie 21,
1988
6. Jeleski Konstanty/Livio Zeno Listowna opowie [w:] Zeszyty Literackie 86, 2004

90

BIBLIOGRAFIA INNE ARTYKUY

1. Bem Pawe wiatopogld Konstantego Jeleskiego. Prba rekonstrukcji. [w:]
Archiwum Emigracji 1 2 (12 13), 2010
2. Collector Gombrowicz [w:] Wiadomoci nr 5 (409), 1954, Londyn
3. Czapski Jzef Listy do Redakcji [w:] Kultura 10/156, 1960, Pary
4.
5.

91