You are on page 1of 345

W ksice tej, obejmujcej ostatnie trzysta lat historii, wnikliwie i skrupulatnie po

kazany zosta proces formowania si, powstawania i narastania konfliktw, zawierania


sojuszy i osigania stanu rwnowagi pomidzy elitami finansowymi Europy i Ameryki.
Dogbna analiza zasadniczych (wci jednak niejawnych) mechanizmw podejmowa
nia decyzji i kierownictwa we wspczesnym wiecie pozwolia po raz pierwszy odkry
prawdziw twarz sprawujcego wadz midzynarodowego klubu bankierw. Niezwyke
historie opowiedziano ywym, klarownym jzykiem.
Szerokie spojrzenie, mocne podbudowa teoretyczna, trzymanie si historycznych
danych oraz rzetelna wiedza o finansach umoliwiy stworzenie trjwymiarowego ob
razu i ukazanie wielokierunkowych pocze pomidzy rzdzcymi grupami oraz ist
niejcych w tym ukadzie nieoczywistych relacji i zalenoci. Chiny staj si stopniowo
krajem o wielkiej sile oddziaywania. Niezbdne jest, by planici polityczni nowej gene
racji mieli zapewnione moliwie najwiksze pole widzenia i posiadali gbok wiedz
oraz wiadomo historyczn, gdy tylko wykorzystujc je wszystkie, zdoaj opracowa
dugoterminowy i realistyczny plan. Baz do niego powinno sta si prawidowe okre
lenie najwaniejszych adwersarzy - strategia bez przeciwnika traci sens, zbudowana za
w oparciu o mylne definicje nie jest skuteczna. Poznanie dziejw midzynarodowych
grup finansowych i ich wzajemnych powiza moe da Chinom szans na stworzenie
dobrego i skutecznego programu rozwoju.
Song Hongbing to wiatowy ekspert w dziedzinie
finansw, trafnie przewidzia kryzys na amerykaskin^
rynku kredytw hipotecznych subprime w 2007
roku, a take gospodarcze tsunami, ktre nadeszo
w roku kolejnym. Obecnie peni funkcje: szefa
orodka badawczego Global Finance Research In
stitute, gwnego redaktora magazynu Global Fi
nance, pierwszego strategicznego eksperta finan
sowego grupy Hong Yuan Securities Company Ltd,
a take profesora wykadajcego gocinnie na wielu
chiskich uczelniach. W latach 1994-2007 mieszka
i pracowa w Stanach Zjednoczonych, do ojczyzny
powrci w 2008 roku. Liczce si na rynku kor
poracje zatrudniaj go w charakterze konsultanta
finansowego, bierze te udzia w przygotowywa
niu emisji papierw wartociowych. W lipcu 2009
roku uczestniczy w pracach na rzecz China Center for International Educational Ex
change (Chiskiego Centrum Midzynarodowej Wymiany
Ekonomicznej, CCIEE), organizujc wiatowy szczyt think
tankw; z sukcesem przewodniczy forum powiconemu
bezpieczestwu finansowemu.

Edytor
Jzef Biaek
Przekad
Tytus Sierakowski
Redakcja
Natalia Krzyanowska-Barwiska
Konsultacja merytoryczna
Tomasz Cukiernik
Korekta
Mirosawa Zmysowska
Projekt okadki
Roman Konik
Skad i amanie
Rafa apiski
Copyright

Polish Language translation rights arranged with


Firma Wektory Jozef Biaek
through China Industry & Commerce Associated Press Co., Ltd.
All rights reserved
ISBN 978-83-60562-52-0
Druk:
K O N TR A s.c.
www. kontra- druk .p 1
WYDAWNICTWO WEKTORY
ul. Atramentowa 7
Bielany Wrocawskie
55-040 Kobierzyce
w ww .WydawnictwoWektory.pl
Dystrybucja:
tel. 71 339 43 07; e-mail: info@WydawnictwoWektory.pl

Spis treci

Przedm ow a..................................................................................................................... 7
Rozdzia I
Niemcy: kraj pochodzenia midzynarodowych bankierw ................................... 11
Rozdzia II
Wielka Brytania: finansowe centrum dow odzenia...................................................51
Rozdzia III
Francja: reim pien id za...............................................................................................87
Rozdzia IV
Stany Zjednoczone: wewntrzny krg wadzy p ie n i d z a .....................................117
Rozdzia V
Niespokojna E u ro p a .................................................................................................... 151
Rozdzia VI
Nowy ad Adolfa H itle ra ............................................................................................. 185
Rozdzia VII
Bankierzy i sie informacyjna .................................................................................. 225
Rozdzia VIII
Elita rzdzca i niewidzialni oligarchowie ........................................................ 255
Rozdzia IX
Po finansowym tsunam i .............................................................................................293
Rozdzia X
Powrt do przyszoci.................................................................................................319
Podzikowania i refleksje............................................................................................347
Postscriptum ................................................................................................................. 350

Nota redakcyjna
Wszystkie cytaty oraz odnoniki podano w form ie zgodnej z chiskim orygi
naem. Tam, gdzie cytaty udao si zlokalizowa, wykorzystano istniejce polskie
tumaczenia. Odnoniki autora zostay uzupenione przypisami tumacza oraz
redakcji wydania polskiego.

Przedmowa
11 czerwca, o godzinie 2.41 nad ranem, ostatecznie zakoczyem prac nad
ksik Wojna o pienidz 2. wiat wadzy pienidza. Materiay do niej zaczem
gromadzi latem 2006 roku, po przygotowaniu czci pierwszej. Przez blisko
trzydzieci sze miesicy starannie porzdkowaem dane dotyczce wszelkich
relacji i zwizkw pom idzy najwaniejszymi rodam i bankierw z Niemiec,
Wielkiej Brytanii, Francji i Stanw Zjednoczonych - przeledziem ich powizania
oraz wpyw na toczce si w poszczeglnych krajach wojny, rewolucje, zamachy
stanu i kryzysy, zbadaem udzia w najwaniejszych wydarzeniach historycznych,
w zakulisowym finansowaniu uczestnikw konfliktw. Przeanalizowaem sytuacj
panujc od 1723 roku do dnia dzisiejszego, sformuowaem prognoz do roku
2024, i w ten sposb powsta schemat pokazujcy zalenoci pomidzy siedem
nastom a najwaniejszymi bankierskimi rodzinam i wiata.
W cigu tysica dni i nocy zgbiem niezliczone teksty dotyczce historii
gospodarczej pastw oraz dziejw rodzin, przeczytaem setki magazynw, gazet
oraz artykuw zamieszczonych w sieci, przestudiowaem mapy. Lektura moja
obja cznie ponad pidziesit milionw sw [lub znakw - przyp. tum.],
w 2009 roku nie przeznaczaem na sen wicej ni cztery godziny na dob, przez
osiem tygodni pracowaem niemale od witu do witu.
A wreszcie zakoczyem t, prawie nie do zniesienia, cik prac. Oceniam,
e Wojna o pienidz 2. wiat wadzy pienidza zawiera dziesi razy wicej inform a
cji ni tom pierwszy, opisuje ponad dwiecie wanych postaci historycznych. Ufam,
i czytelnicy po zakoczeniu lektury uznaj, e mojego czasu nie zmarnowaem.
Obydwa tomy s zgodne, ogrom na ilo faktw czy si i wzajemnie potwierdza,
wiele zagadek historii znajduje uzupeniajce si, sensowne wyjanienia.
Gdy chiscy teoretycy badaj funkcjonow anie spoeczestw Zachodu,
w ich rozumowaniu dostrzec mona jeden istotny brak, luk: jest ni pom ija
nie zwizkw midzyludzkich. Tymczasem w tym przypadku czowieka i jego
sprawy naley umieszcza w centrum - staje si to szczeglnie istotne zwaszcza
wtedy, gdy przedm iotem analizy jest maa liczebnie grupa, ktra posiada jednak
i manifestuje sw wielk si i wpywy. Przewietlenie i zrozumienie stosunkw
i relacji panujcych pomidzy jej czonkami stanowi niezbdny warunek naszego
prawidowego rozumienia zachodnich spoeczestw

W OJNA O P IE N I D Z 2

Przyjmuj, e struktur kadego spoeczestwa przedstawi mona, po


sugujc si m odelem piramidy. W jego obrbie okrelona mniejszo - dziki
posiadanej wiedzy, sprytowi oraz pracowitoci, a w pewnych okolicznociach
take poprzez przemoc, oszustwo czy szanta - stopniowo wspina si. Kiedy zdo
bdzie ju wystarczajcy poziom zamonoci i wadzy, wtedy zmienia reguy gry,
wykorzystujc je nastpnie do ugruntowania swojej pozycji i poszerzenia strefy
wpyww. Rozpoczyna si proces formowania, wzajemnie z sob powizanej,
elity rzdzcej. Jeli uzna, e w przypadku spoeczestw W schodu podstaw tej
struktury jest wadza polityczna, to na Zachodzie piramid ksztatuje nadzwyczaj
dobrze ukryty acuch zalenoci typu wierzyciel-dunik, trwale czcy wszystkie
warstwy i grupy spoeczne. Wierzyciele sprawuj kontrol nad dunikami, ci za
poddaj si kontroli, zasadnicz za funkcj pastwa jest ochrona i wzmacnianie
tych wizw. W takim ukadzie zasady ustala gwny poyczkodawca. Od XIX
stulecia midzynarodowi bankierzy dzier wadz i wpywaj na banki centralne,
rzd natomiast oraz inne grupy spoeczne s ich dunikami. Obecnie, w krajach
Zachodu, to elita finansowa kontroluje polityk pastwa.
Chiny staj si stopniowo krajem o wielkiej sile oddziaywania. Niezbdne
jest, by planici nowej generacji mieli zapewnione moliwie najwiksze pole
widzenia i posiadali gbok wiedz oraz wiadomo historyczn, gdy tylko
wykorzystujc je wszystkie, zdoaj opracowa dugoterm inowy i realistyczny
plan. Baz do niego powinno sta si prawidowe okrelenie najwaniejszych
adwersarzy - strategia bez przeciwnika traci sens, zbudowana za w oparciu
0 mylne definicje nie jest skuteczna. Poznanie dziejw midzynarodowych grup
finansowych i ich wzajemnych powiza moe da C hinom szans na stworzenie
dobrego i skutecznego program u rozwoju.
W ksice tej, obejmujcej ostatnie trzysta lat historii, wnikliwie i skrupulat
nie pokazany zosta proces formowania si, powstawania i narastania konfliktw,
zawierania sojuszy i osigania stanu rwnowagi pomidzy elitami finansowymi
Europy i Ameryki. Dogbna analiza zasadniczych (wci jednak niejawnych)
mechanizmw podejm owania decyzji i kierownictwa we wspczesnym wiecie
pozwolia po raz pierwszy odkry prawdziw twarz sprawujcego wadz m idzy
narodowego klubu bankierw. Niezwyke historie opowiedziano ywym, klarow
nym jzykiem. Szerokie spojrzenie, m ocna podbudowa teoretyczna, trzymanie
si historycznych danych oraz rzetelna wiedza o finansach umoliwiy stworzenie
trjwym iarowego obrazu i ukazanie wielokierunkowych pocze pom idzy
rzdzcymi grupam i oraz istniejcych w tym ukadzie nieoczywistych relacji
1 zalenoci. Chodzi tutaj o ogrom n ponadnarodow sie powiza, ktra a do
dzi pozostaje praktycznie nieznana wikszoci Chiczykw. Jej centrum stanowi
dzia finansowy, spleciony i sklejony ze strukturam i rzdowymi poszczeglnych
krajw, z konsorcjami naftowymi, kompleksem militarno-przemysowym, prze
mysem biochemicznym, sieci wywiadowcz, siami zbrojnymi, m ediami oraz
grupam i lobbystycznymi, wpywajcy na struktury sdownicze i ustawodawcze,
zrzeszenia midzynarodowe, ogromny system fundacji, think tankw i orodkw

P R ZE D M O W A

badawczych, na wielkie grupy religijne, sekretne elity i wane spoeczne grupy


nacisku. Ci, ktrzy tworz t sie, znaj i rozumiej natur czsto pojawiajcych
si w dzisiejszym wiecie kryzysw finansowych, wojen i konfliktw, rewolucji
i zamieszek, zamachw stanu oraz zajadych sporw religijnych, pojmuj procesy
globalizacji, strategie polityczne, stosunki pomidzy mocarstwami oraz kierunki
dziaa organizacji midzynarodowych.
Poniewa ksika ta obejmuje szerokie ramy czasowe, przedstawione w niej
wydarzenia historyczne maj zoon, wielowtkow struktur, a relacje i powi
zania s trudne do jednoznacznego opisu - doczajc do tego jeszcze ograniczenia
poznawcze autora - nieuniknione jest, niestety, pojawienie si bdw czy pom i
ni. Mam nadziej, e czytelnicy bd mogli mi to wybaczy oraz zrozumie
przyczyny niedoskonaoci.
Autor
20 czerwca 2009 roku, Pekin

ROZDZIA I

Niemcy: kraj pochodzenia


midzynarodowych bankierw

12

W O JN A O P IE N I D Z 2

Klucz do rozdziau
W XIX wieku stopniowo dobiegao koca budowanie skomplikowanej sieci
powiza finansowych, w istotny sposb wpywajcej na ksztat wczesnego wiata.
Tworzyo j siedemnacie najwaniejszych bankierskich rodw (z Rothschildami
na czele) - najpierw w Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech, nastpnie w Rosji,
Austrii, Woszech i Ameryce.
Midzynarodowi bankierzy to jedna z najbardziej kluczowych i skutecznych
grup nacisku. Ich decyzje i dziaania silnie odbijaj si na losie spoeczestw.
W cigu ubiegych dwustu lat, dziaajc na wiatowej scenie, w sposb zasadniczy
wpynli - niczym demiurg - na ksztat relacji midzyludzkich w krajach Zachodu
i odegrali wielk rol w wytyczaniu granic oraz w wyznaczaniu kierunkw rozwoju
tej czci globu.
W Chinach znamy histori wadzy, lecz brakuje nam zupenie wiedzy o dzie
jach ludzkiego majtku. Rozpocznijmy zatem odkrywanie tych tajemnic od Nie
miec, bdcych kolebk najliczniejszej, spord omawianych, grupy finansistw.
W przeomowym momencie wojny prusko-austriackiej (1866), w nadzwyczaj
sprzyjajcej dla Prus sytuacji, po odniesionym zwycistwie, gdy praktycznie jedno
uderzenie wystarczyoby do zdobycia Wiednia, wczesny szef rzdu, Otto von
Bismarck, niespodziewanie, stosujc groby dymisji (a take samobjstwa poprzez
skok z dachu), wytrwale domaga si porzucenia myli o wykorzystaniu tej szansy.
Za kulisami tego raptownie zakoczonego konfliktu uwany obserwator dostrzec
by mg sylwetki bankierw: Rothschildw, Bleichrderw, Oppenheim w - ich,
to znikajce, to znw pojawiajce si, cienie. Tych widmowych finansistw czyy
silne wizy, wykorzystywali si nawzajem do osignicia zyskw, przy czym cisa
wsppraca bardzo szybko, w zalenoci od koniunktury, moga przerodzi si
w konflikt; jeden drugiego promowa, by zaraz potem sta si jego przeciwnikiem.
W anie ci ludzie - obracajcy pienidzmi - decydowali (i decyduj) o zawikanej wielowtkowej polityce zagranicznej oraz wewntrznej pastw europej
skich, o wojnach, rewolucjach, rzdach i konspiracji. Dojcie do wadzy elaznego
Kanclerza, kryzys duski, wojna austriacko-pruska, wojna prusko-francuska,
zjednoczenie Niemiec - wszystkie te wydarzenia bez wyjtku pozostaway w ci
sym zwizku i zalenoci od mocy pomnaanego kapitau.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

13

Kto tworzy grup


midzynarodowych bankierw
W XIX wieku stopniowo dobiegao koca budowanie skomplikowanej sieci
powiza finansowych, w istotny sposb wpywajcej na ksztat wczesnego wiata.
Tworzyo j siedemnacie najwaniejszych bankierskich rodw (z Rothschildami
na czele) - najpierw w Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech, nastpnie w Rosji,
Austrii, Woszech i Ameryce. Wraz z rozlaniem si po kontynencie europejskim
fali francuskiej rewolucji kapitalistycznej wpywy Kocioa oraz wadza feudalnych
monarchw zaczy sabn; elity, dotd rzdzce - rozpaday si. Nowo powstaa
klasa panujca bardzo szybko zaja zwolnione miejsce w spoecznej strukturze.
W wyniku byskawicznie postpujcego procesu industrializacji budowano liczne
linie kolejowe, rozwija si przemys metalowy, wydobywczy, zbrojeniowy, maszy
nowy, komunikacyjny i wielu innych bran. Midzynarodowa grupa bankierw
mom entalnie dostrzega t wielk historyczn szans i zorganizowaa, poprzez
rynki finansowe, sprawny i szybki przepyw wielkich funduszy dla rozwijajcych
si gazi gospodarki oraz dla pastw zaangaowanych w toczce si wojny; dziki
tem u w krtkim czasie pomnoya swoje bogactwo oraz zapewnia sobie wpyw
na bieg dziejw.
Sia pienidza m anifestuje si w stopniu skorum pow ania rzdzcych,
w deniu do zdobycia wadzy oraz w sprawowaniu nad ni kontroli. Bankierzy,
dziaajc na obszarze, gdzie styka si poda z popytem, uzyskali stopniowo nad
zr nad wiatowym kapitaem i nad kanaami jego przepywu, co wicej, ustalili
zwizany z tym zestaw nowych regu. Dostrzec je mona wszdzie: w poczeniu
interesw rodzin Hopeow i Baringw, ktre um ocniy sojusz Wielkiej Brytanii
z Holandi; w dziaaniach Francuza Malleta, a take Hottingera i innych Szwaj
carw sterujcych rozwojem wypadkw i zdarze prowadzcych do Wielkiej
Rewolucji Francuskiej; w fakcie, e la haute banque* wspar pienidzmi zamach
z 18 brum airea [9 listopada 1799 r. - przyp. red.]; w zaoeniu przez Bonapartego
Banku Francji [Banque de France, w styczniu 1800 roku - przyp. red.], ktry otrzy
ma nastpnie wyczny przywilej emisji banknotw na terenie kraju; w sojuszu
Foulda i braci Pereireow, i utworzeniu francuskiego Credit Mobilier rzucajcego
wyzwanie Rothschildom oraz rozpoczynajcego wycig finansowych innowacji;
we wpywie Bleichrdera na nage zakoczenie dziaa wielkiej armii pruskiej
pod m uram i Wiednia; w podsycaniu przez Ballinw i Warburgw ekspansjoni
zmu cesarza W ilhelma oraz w kontrdziaaniach Rothschildw; w przyczeniu si
Belmonta do prb likwidacji zielonych dolarw Lincolna i w planach ustanowienia
niepodlegej Panamy. Logika pienidza prowadzi od arabskich powsta do dekla
racji Balfoura, od prywatyzacji niemieckiego Reichsbanku do hiperinflacji w 1923
roku, od dojcia do wadzy nazistw do reform finansowych umoliwiajcych
*

La haute banque - grupa najwikszych prywatnych bankw paryskich - przyp. red.

14

W OJNA O P IE N I D Z 2

transfer wspomagajcych polityk Hitlera kapitaw z Wall Street, od projektw


bomby atomowej do ujawnienia podwjnych agentw KGB, od wielkiej i miaej
strategii stowarzyszenia Rhodesa do rzdu cieni w amerykaskich fundacjach,
od Ayn Rand i jej wpywu na pogldy Alana Greenspana, poprzez wspczesne
finansowe tsunami, a do utworzenia pierwszego wiatowego banku centralne
go, od upadku dolara do odliczania przed startem midzynarodowej waluty. We
wszystkich tych dziaaniach, zdarzeniach, decyzjach przewija si wsplny motyw
zysku; tych samych maj te one decydentw.
W spczeni Chiczycy ju od dawna dobrze znaj okrelenie krl dys
trybucji, a skoro nawet Wal-Mart, kontrolujcy obieg towarw oraz negocjujcy
ceny z pozycji siy staje si problemem i bolczk wielu przedsibiorcw, to c
powiedzie o monopolistycznym nadzorze nad kapitaem i kredytami, na ktre
istnieje wielki popyt w spoeczestwie - zapewniajcym moc i wpywy po wie
lokro przekraczajce te, ktrym i dysponuje wspom niana amerykaska firma.
M idzynarodowi bankierzy, zaczynajc z bardzo pogardzanej pozycji, zbu
dowali rodzinne fortuny. Pocztkowo korzystali z pomocy arystokracji, stopniowo
jednak zaczli dysponowa coraz wiksz si ekonomiczn, zdobywajc kontrol
na rodkami finansowymi i kanaami ich przepywu, a take, co za tym idzie, nad
przemysem oraz handlem. Stworzyli ponadto swoisty mechanizm poczonych
korzyci i w ten sposb zaczli wpywa na polityk pastw - w celu czerpania ze
swej dziaalnoci jeszcze wikszych profitw. Ich interesy zaczy si sukcesywnie
czy z interesami panujcej arystokracji (pokus zdobycia pienidzy trudno
wszak opanowa), co ostatecznie zapewnio poyczkodawcom decydujcy gos
w sprawach pastwowych najwyszej wagi, takich jak: nominacje w administracji
rzdowej, wybr kandydatw na urzd prezydencki, okrelanie ksztatu polityki za
granicznej i polityki gospodarczej, funkcjonowanie sieci wywiadowczej, nominacje
marszakowskie w armii, tworzenie przernych elit, wpyw na opini publiczn,
zarzdzanie publikacjami w wolnych mediach, kontrola rde informacji, ak
ceptacja bd odrzucenie edukacji kulturalnej, formowanie prdw umysowych.
Po dwusetletniej ewolucji system wadzy pienidza ostatecznie si ustabilizowa
- przechodzc wszystkie fazy rozwoju: od ziarna do dojrzaego organizmu, od
niewielkiego wpywu do m onopolu, i zaj miejsce za scen, stajc si gwn
(ukryt) si nadzorcz w spoeczestwach Zachodu, zdoln do przekraczania
granic ustanawianych przez sdy i administracj.
List potnych bankierskich rodzin tworz:
Rothschildowie - posiadajcy status Wielkiego Brata, przez ponad dwiecie lat
swobodnie kontrolujcy rynek finansowy;
Bleichrderowie, najblisi stronnicy kanclerza Bismarcka;
Oppenheimowie z Kolonii;
Warburgowie z Hamburga;
Seligmanowie, rodzina z Wall Street o bawarskich korzeniach;
Schiffowie, pochodzcy z Frankfurtu - stali si jedn z najbogatszych i najbardziej
wpywowych rodzin w USA;

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

15

Schroderowie, potna rodzina z Hamburga, ktra rozwina nastpnie dziaalno


w Londynie i Nowym Jorku;
Speyerowie z Frankfurtu, prowadzili wielki biznes w Ameryce;
Mendelssohnowie, stara rodzina z Berlina;
Baringowie, rodzina brytyjska, w XIX wieku sawna na rwni z Rothschildami;
rodzina Hopeow z Amsterdamu;
Fouldowie, wspierajcy francuski dwr krlewski;
Malletowie, przez ponad sto lat zajmujcy stanowiska w radzie nadzorczej Banku
Francji;
Pereireowie - Francuzi, ktrzy zakadajc C redit Mobilier, rzucili wyzwanie
Rothschildom;
rodzina M irabaud ze Szwajcarii;
rodziny Rockefellerw i Morganw - pocztkowo uczniowie i stronnicy Rothschildw, z czasem rozwinli dziaalno w Ameryce, szybko stajc si gwnymi
siami finansowymi wspczesnego wiata.
Wielka wadza, jak dysponuj ci ludzie, i ich wpyw na otoczenie, przejawiaj
si midzy innymi w tym, e gdziekolwiek zawitaj, by prowadzi interesy, tam
zaczyna by dostatnio, gdy za postanawiaj opuci dane miejsce, pociga to za
sob zapa i recesj. Potrafi stymulowa spoeczestwo do tworzenia wielkiego
majtku, a jednoczenie s w stanie zagarn dla siebie gigantyczne sumy pienidzy.
W cigu ubiegych dwustu lat rodziny bankierw, dziaajc na m idzynaro
dowej scenie, w sposb zasadniczy wpyny - niczym demiurg - na ksztat relacji
midzyludzkich w krajach Zachodu i odegray wielk rol w wytyczaniu granic oraz
w wyznaczaniu kierunkw rozwoju tego wiata. Podczas przypyww i odpyww
wielkich morskich fal niektre z tych familii przestay by potg, upady, odeszy
w zapomnienie, jednak wikszo z nich wci zachowuje sw pozycj i si.
Cho kady dzie przynosi zmiany, to jednak czowiecza natura uparcie za
chowuje pewne stae cechy. Przez tysice lat ludzie odczuwali na widok bogactwa
wielk chciwo, a zarazem respekt, w stosunku do wadzy za silny opr i potrzeb
zorzecze. Dzi jest podobnie. Obawiamy si i zyskania, i utraty wolnoci, poszu
kujemy sprawiedliwoci, przechowujc jednoczenie w sercu egoizm; pragniemy
pikna i dobroci, lecz wci nie jestemy zdolni do tego, by pozby si za - czy s
to chiskie gry polityczne, czy liczne w dziejach Zachodu spiski majce na celu
zdobycie wadzy. W tym wanie ley klucz do zrozumienia zarwno przeszoci,
jak i czasw obecnych, gdy wszystkie te sytuacje i zdarzenia, ktrych jestemy
wiadkami, kiedy ju wystpoway.
W Chinach znamy histori wadzy, lecz brakuje nam zupenie wiedzy o dzie
jach ludzkiego majtku. Rozpocznijmy zatem odkrywanie tych tajemnic od N ie
miec, bdcych kolebk najliczniejszej, spord omawianych, grupy finansistw.

16

W OJNA O P IE N I D Z 2

Nieoczekiwany koniec wojny


Przez ostatnie dwiecie lat rodzina Rothschildw przykadaa naj
wiksz wag do dwch typw wydarze: wojen i rewolucji. Niezale
nie od tego, czy mamy do czynienia z wojn czy z rewolucj, walczce
strony, by prowadzi operacje na du skal, zmuszone s do pozyski
wania wielkich rodkw finansowych.
Niall Ferguson
O
wicie 3 lipca 1866 roku przez znajdujc si w Bohemii (Czechy) wiosk
Sadowa (w pobliu fortu Koniggratz) szybko maszerowao trzydzieci pi tysicy
wojakw, przedzierajc si przez cian deszczu. Na twarzach modych pruskich
onierzy Armii Pnoc wida byo zdenerwowanie, podniecenie, wyczekiwanie.
Wiedzieli, e ich dowdca zamierza rozpocz natarcie na przeszo dwustutysiczne siy austriacko-saksoskie. W sytuacji, gdy wrg mia tak du przewag
liczebn, jedyn nadziej pozostawa rwnolegy atak przeprowadzony przez
osiemdziesiciopiciotysiczn 1. Armi pod dowdztwem ksicia Fryderyka
Karola. Pierwotnie zakadano, zgodnie z wytycznymi opracowanymi przez szefa
sztabu, generaa Helmuta von Moltke, e w natarciu tym uczestniczy bdzie p o
nadto wielka, liczca sto tysicy onierzy, 2. Armia, dowodzona przez pruskiego
ksicia, nastpc tronu, pniejszego Wilhelma II. Rozlokowano j jednak poza
zasigiem linii telegraficznych, co uniemoliwio otrzymywanie na czas rozkazw
i wykonywanie manewrw.
Na skutek nadmiernego popiechu rezerwowa Armia Pnoc niedostatecznie
rozcigna si wzdu linii ataku, a co wicej, jej ogie przechodzi przez pozycje
wyjciowe 1. Armii. Dziaania byy chaotyczne. Podczas zacitej kontrofensywy wojsk
austriackich, okoo godziny 11.00, natarcie pruskich onierzy zostao zatrzymane,
pom im o wykorzystania przez nich wszystkich rezerw. Gdyby armia austriacka
zdecydowaa si w tym momencie na przeprowadzenie zdecydowanego szturmu,
z wykorzystaniem kawalerii, Prusacy musieliby prawdopodobnie rozpocz odwrt.
Jednak nadmierna ostrono austriackiego naczelnego dowdcy, generaa Ludwiga
von Benedeka, nakazaa m u pozostawienie wojsk konnych poza obszarem bitwy.
Obie strony znalazy si w impasie, na zdezorganizowanym polu walki.
W krytycznym momencie, gdy pruska armia zmierzaa do klski, prze
bywajcy stale z generaem Moltke wczesny prem ier Prus Otto von Bismarck
niespodziewanie odkry znajdujcy si w odlegoci kilku kilometrw na wschd
od miejsca bitwy (i przemieszczajcy si w ich kierunku) dziwny obiekt przypo
minajcy las. Moltke w^zi lornetk i zacz wpatrywa si w horyzont, a nastpnie
podekscytowany zwrci si do stojcego obok i bezporednio dowodzcego woj
skami krla W ilhelma I: Wasza Wysoko nie tylko zwyciy w tej kampanii, ale
rwnie wygra ca wojn. Okazao si, e w czasie gdy 1. Armia oraz rezerwowa
Arm ia Pnoc, walczc z Austriakami, znalazy si w arcytrudnym pooeniu,

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

17

jeden z gocw pogalopowa do znajdujcego si w odlegoci trzydziestu kilo


metrw nastpcy tronu, wrczajc m u rozkaz krlewski, nakazujcy jego wojskom
natychmiastowy marsz. To wanie by w dojrzany przez Bismarcka ruchom y
las. 2. Arm ia natara na pnocne skrzydo wojsk nieprzyjacielskich o 14.30, au
striackie linie obrony rozleciay si i p godziny pniej genera Benedek wyda
rozkaz cakowitego odwrotu. Pomimo to pruskie ataki nie ustaway i nie traciy
na sile. Kawaleria austriacka rozpocza kontruderzenie, osaniajc wycofujc
si artyleri oraz piechot. Trwajca okoo dwudziestu m inut akcja przyniosa
blisko dziesi tysicy zabitych i rannych. Armia pruska odniosa w bitwie pod
Sadow zdecydowane zwycistwo, jednak stu osiemdziesiciu tysicom onierzy
austriackich udao si wydosta, dziki kontrofensywie, z zamykajcego okre
nia. Po dziesiciu dniach Prusacy zbliyli si do Wiednia, zdobywajc pooony
w odlegoci zaledwie szeciu kilometrw od miasta zamek-fort Forchtenstein.
Zajcie stolicy i podbj Austrii pozostaway tylko kwesti czasu.
I wtedy zdarzyo si co dziwnego: tu przed majcym nastpi wielkim
zwycistwem krl pruski Wilhelm I, prem ier Bismarck oraz szef sztabu Moltke
wdali si nagle w gorc wymian zda. Monarcha zamierza z ca si ruszy
i zaj znajdujcy si tak blisko Wiede; genera, patrzc na problem z wojskowego
punktu widzenia, rwnie liczy na pene wykorzystanie szans powstaych dziki
tem u niezmiernie korzystnemu ukadowi i na zdobycie opuszczonego miasta n ie
wielkim kosztem. Tymczasem Bismarck - zdecydowanie, wytrwale, nieustpliwie
i w wielkim uniesieniu - da zatrzymania ofensywy i porzucenia planu zajcia
stolicy. Argumentowa, e poniewa sytuacja m ilitarna Prus jest bardzo korzyst
na, Austria niechybnie poprosi o pokj i podpisze porozumienie o zawieszeniu
broni, i jeli tylko wyrzeknie si przy tym swoich aspiracji do tronu niemieckiego,
wielkie zwycistwo zostanie osignite. Kiedy krl odmwi pjcia na ustpstwa,
szef rzdu zacz la zy, zagrozi dymisj, a nastpnie skokiem z czwartego pitra.
Ktnia cigna si a do nocy. Ostatecznie zrezygnowany Wilhelm I obieca Bis
marckowi zaniechanie ofensywy, jednak zada sporzdzenia dokadnego opisu
zaistniaej sytuacji i umieszczenia go w archiwach pastwowych jako dowodu, e
by bezsilny i poczyni ustpstwo dla interesu oglnego.
W jaki czas pniej, zgodnie z oczekiwaniami, oba pastwa podpisay
poniajcy traktat, bez cesji terytorialnych i kontrybucji. Zablokowanie przez
Bismarcka planw ataku na W iede oraz powikszenia zdobyczy wojennych
- pom im o nadzwyczaj sprzyjajcej sytuacji - wci pozostaje jedn z zagadek
wojennej historii wiata. Dlaczego, groc dymisj i samobjstwem, wykazujc
brak posuszestwa wobec wadcy, twardo przeciwstawia si zajciu miasta przez
prusk armi? Klasyczne wyjanienie brzmi, e, po pierwsze, nie chcia dopuci
do zburzenia rwnowagi si na kontynencie, przyjmujc, e inne pastwa z pew
noci nie przygldayby si biernie cakowitemu zniszczeniu Austrii i zajciu
przez Prusy pozycji mocarstwa w Europie rodkowej (naturaln konsekwencj
byoby wczenie si krajw ociennych w przebieg wojny, przez co droga do
zjednoczenia Niemiec zostaaby zahamowana); po drugie za, m im o cakowitego

18

W OJNA O P IE N I D Z 2

zwycistwa Prus w bitwie pod Sadow, gwna sia armii austriackiej nie zostaa
unicestwiona, gdy sto osiemdziesit tysicy onierzy wydostao si z okrenia
i byo gotowych do dalszej obrony cesarstwa. Atak na W iede wcale nie musiaby
by atwy i szybki, a Bismarck wiedzia o tym, gdy jako wybitny strateg i polityk
spoglda znacznie dalej ni inni.
W rzeczywistoci jednak nie mona byo uzna pniejszego elaznego
Kanclerza za wybitnego stratega - by on jedynie ryzykantem, ktrem u sprzyjao
szczcie. Po wojnie prusko-francuskiej twardo domaga si Alzacji i Lotaryngii
oraz wypaty gigantycznych kontrybucji wojennych w wysokoci 5 miliardw
frankw. Upokorzeni Francuzi, poszukujc sprzymierzeca, zwrcili si w stro
n Wielkiej Brytanii - w przyszoci niemieckiego przeciwnika. Tymczasem to
ponianie pokonanych nie byo potrzebne; rezygnacja z niego pozwoliaby wyko
rzysta sprzecznoci w interesach pomidzy Francj a Wielk Brytani i budowa
potg Niemiec, podnoszc je do rangi wiatowego mocarstwa. Krtkowzroczno
Bismarcka doprowadzia zatem do stworzenia silnego i trudnego do pokonania
wroga, co wicej, pobudzia zawizanie potnego sojuszu, ktrego gwnym
celem byo powstrzymywanie niemieckiej hegemonii w Europie. Dwie kolejne
klski Niemiec, w pierwszej i drugiej wojnie wiatowej, miay cisy zwizek z mao
przemylan polityk pruskiego polityka.
W rzeczywistoci (ukryty) powd, dla ktrego Bismarck raptownie zakoczy
ofensyw pod m uram i Wiednia, by zupenie inny: w sidmym tygodniu trwania
konfliktu zbrojnego posiadane przez Prusy fundusze na prowadzenie kampanii
koczyy si. By lepiej zrozumie t sytuacj, trzeba przyjrze si procesowi bu
dowy potgi pastwa. Niedocenianie roli si finansowych stojcych za wojnami
i rewolucjami uniemoliwia dostrzeenie prawdziwego oblicza historii.

Stary Samuel Bleichrder:


przedstawiciel Rothschildw
Niemcy to kraj lecy na styku pom idzy Europ Zachodni i Wschodni.
Szczeglnie widoczne jest to w przypadku Berlina, stanowicego geograficzne
i komunikacyjne centrum , odwiedzane niegdy tum nie przez kupcw - wielu
narodowoci, zmierzajcych w rne strony wiata. Za kupcami szy pienidze;
miasto stao si punktem gromadzenia i dystrybucji rodkw finansowych. Po
okupacji tych ziem przez Napoleona I nastpi gwatowny wzrost zapotrzebowania
na wymian walutow.
Gwnym zajciem starego Samuela Bleichrdera by zakup i sprzeda papie
rw wartociowych dla lokalnego rzdu. Emitowano je w celu wspierania rodzin,
ktre w wyniku dziaa wojennych utraciy mw albo synw. Porednik zarabia
pienidze, wykorzystujc rnice cen. Okoo 1828 roku rodzina Bleichrderw

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

19

rozpoczta wspprac handlow z rodzin Rothschildw. Poniewa ci ostatni


byli wielkimi panam i i zajmowali szczytowe miejsce w europejskiej piramidzie
finansowej, wsppraca handlowa i partnerstwo z nim i pozwoliy Bleichrderom
opuci szeregi przecitnych berliskich rodzin bankierskich. Okoo 1830 roku
Rothschildowie zaczli paci im sta prowizj, a synny w tym czasie bank M en
delssohnw stopniowo spychany by na margines.
Bleichrderowie, pod kierownictwem Rothschildw, poszukiwali okazji
arbitraowych*, czyli moliwoci taniego zakupu i drogiej sprzeday na rynkach
finansowych Londynu, Parya, Frankfurtu, Berlina, Wiednia i Neapolu. Poniewa
ceny walut i papierw wartociowych w poszczeglnych krajach europejskich,
i w poszczeglnych miastach, nieznacznie rniy si pom idzy sob, warunkiem
niezbdnym do dokonania udanej transakcji byo uzyskanie dokadnych danych
oraz uchwycenie waciwego momentu. Od pocztkw swego istnienia brana fi
nansowa wykazywaa wielki popyt na informacje. Struktury wywiadowcze, bdce
agenturami pastw, w bardzo wielu przypadkach zbudowane zostay w oparciu
0 midzynarodowe powizania bankierskich rodzin. Jedn z najbardziej now o
czesnych sieci informacyjnych w tamtych czasach stanowi bez wtpienia system
nalecy do rodziny Rothschildw - pod wzgldem obszaru, ktry obejmowa,
szybkoci przekazywania danych, stopnia konspiracji, precyzyjnoci, poziom u
skomplikowania dalece przewysza moliwoci organw wywiadowczych p o
szczeglnych pastw.
Ju na pocztku lat trzydziestych XIX wieku Bleichrderowie usilnie za
biegali o przyjcie ich do tego ukadu, gwarantujcego korzyci. Jeli prowadzio
si interesy w Berlinie, na otrzymanie depeszy z Parya trzeba byo czeka sze
dni, w przypadku Rothschildw czas ten skraca si do piciu. Pozornie niewielka
rnica jednego dnia miaa ogromn warto handlow. Rothschildowie, uwanie
obserwujc Bleichrderw, stopniowo wprowadzali ich do swojego krgu, tak e
w 1831 roku zostali oni ich zaufanymi przedstawicielami w Berlinie. Przekazywali
Rothschildom informacje dotyczce stosunkw politycznych w Prusach, sytuacji
midzynarodowej (na przykad reakcji krla Holandii oraz piciu europejskich
mocarstw na ustanowienie niepodlegej Belgii czy postawy cara Rosji wobec re
wolucji w Polsce) oraz tego, co dzieje si na rynku finansowym; sali wieci o roz
przestrzeniajcej si w Europie epidemii i o zdarzeniach w 1848 roku. Jednoczenie
zapewniali swoim mocodawcom bezpieczestwo i pewno przy zakupach zota
1papierw wartociowych Dane gromadzone przez Bleichrderw i przekazywane
za porednictwem sprawnie dziaajcej struktury wywiadowczej daway R oth
schildom przewag nad innym i bankierami, uatwiay osiganie wielkich zyskw
*

Arbitra - w ekonomii jest to czona transakcja giedowa jednoczesnego kupna i sprzeda


y towarw lub papierw wartociowych umoliwiajca osignicie zysku bez ponoszenia
ryzyka. Istot arbitrau jest zauwaenie rnicy cen tego samego produktu na rnych
rynkach lub na tym samym rynku, ale wystpujcego pod rnymi postaciami. W przy
padku, gdy owa rnica jest wiksza od kosztw transakcyjnych, inwestor, kupujc pro
dukt taniej, a sprzedajc droej, osiga zysk - przyp. tum., rdo: Wikipedia. Dostp na:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Arbitra_(ekonomia)

20

W OJNA O P IE N I D Z 2

na rozrzuconych po Europie rynkach finansowych, a take pozwalay ingerowa


w polityk wewntrzn i zagraniczn poszczeglnych pastw 1.
W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku berliski rynek pienidza
mia niewielki zasig, a jego najbardziej dynamicznym produktem byy papiery
wartociowe linii kolejowych. Rzd pruski, by przycign zagraniczny kapita,
stara si zainteresowa nimi Rothschildw. Wraz z inwestycjami zwikszy si ich
wpyw na pruski przemys; poszczeglni czonkowie rodziny zaczli zajmowa
wane stanowiska w radach nadzorczych wielu spek kolejowych.
W 1836 roku zmar Nathan Rothschild - gowa caej familii i reprezentant jej
interesw w Wielkiej Brytanii. Sched po nim przej James Rothschild z Parya.
Gdy Bleichrderowie zabiegali o jego wzgldy, ich status by niewysoki: dopiero po
udzieleniu rnorodnych gwarancji uzyskali zgod na wejcie do specjalnego rodzin
nego ukadu finansowego. James okazywa im niech, strofowa ich i przypomina
o zobowizaniach. Te zachowania oznaczay w istocie, e Rothschildowie nie byli
zadowoleni ze wsppracy, co wicej, prbowali znale nowego agenta i partnera
handlowego. Dla zapewnienia dronoci specjalnego kanau komunikacyjnego
Bleichrderowie zostali zmuszeni do powicenia wasnych interesw, szczeglnie
w 1840 roku, podczas powanego kryzysu na niemieckim rynku finansowym. Nie
pom ni na strat, wymieniali wasn prowizj na zamwienia od Rothschildw. Po
upywie kilku kolejnych lat wsppraca obu stron wci nie zadowalaa mocodaw
cw, cho pomocnicy nie tylko nie zarabiali na niej, ale wrcz dopacali z wasnych
pienidzy, byle tylko utrzyma ten nieprzynoszcy zyskw zwizek i biznes.
Charakter relacji czcej obie rodziny mona wyczyta w licie napisanym
przez Samuela Bleichrdera, w ktrym poleca swojego syna, siedemnastoletniego
Gersona, baronowi Salomonowi Rothschildowi:
Prosz, pozwl mi, z caym moim oddaniem oraz gbokim uczuciem, wyrazi
Tobie, Panie, moj wdziczno. Ju od tylu lat okazujesz sw wspaniaomylno
i dobro, zaszczycony jestem Twoim w yborem i docenieniem mej pracy, niczym
drobina kurzu wybrana spord zalegajcego osadu. Jeste Panie nadzwyczaj szla
chetnym i dobrym szlachcicem. Umiecie m nie na tak wanym stanowisku, bym
mg suy Twojej rodzinie. Brak mi sposobu, by wyrazi wdziczno. Tak du
go, jak bd y, obraz Twj pozostanie w mym sercu, a do ostatnich chwil bd
Ci szczerze oddany, mj Dobroczyco. Teraz prosz Ci, by mg okaza dobro
i opiek m ojem u synowi2.

Samuel Bleichrder zmar w 1855 roku. Jego syn Gerson bez przeszkd
sta si liderem rodzinnego biznesu. W poowie XIX wieku na terenie Niemiec
gwatownie dokonywaa si rewolucja przemysowa; berliski rynek finansowy
rwnie otrzyma silne wsparcie i znalaz si w fazie prosperity. Jednak i ww
czas najwaniejszymi aktywami rodziny Bleichrderw pozostaway ich dugie
1 N. Ferguson, The House of Rothschild, New York 1998.
2 Samuel Bleichrder, list do barona Salomona Rothschilda, 17 listopada 1839 roku.

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

21

i stabilne zwizki handlowe z dom em Rothschildw. Gerson utrwali ten model


wsppracy, lecz rwnolegle rozpocz budow wasnego centrum wadzy. Wraz
z innymi ydowskimi bankierami z Berlina powoa grup do prowadzenia wspl
nych interesw, ktra zacza przenika midzy innym i do brany metalurgicznej
i kolejowej. Gwnym partnerem biznesowym w tym przedsiwziciu staa si
rodzina Oppenheim w z Kolonii.

Salomon Oppenheim:
potentat finansowy z Kolonii
W 1834 roku Abraham Oppenheim polubi Charlotte Beyfus, dwudziestotrzyletni wnuczk starego Rothschilda. Sta si odtd powinowatym ludzi
posiadajcych wielki majtek i wadz, potniejszych ni krlowie: Amschela,
decydujcego o polityce pieninej Frankfurtu; Salomona, dziercego w swych
doniach klucz do skarbca Austrii; Nathana, rzdzcego na londyskim rynku
finansowym; Carla, ktry kontrolowa pobr podatkw we Woszech; oraz zdo
bywcy paryskich bankw - Jamesa.
Oczywicie i sam Oppenheim , skoro uznano go za wystarczajco dobrego
kandydata na ma dla kobiety z dom u Rothschildw, nie mg by byle kim. Jego
rodzina naleaa do najwyszej warstwy spoecznej, tak zwanych ydw dworskich.
Ojciec Abrahama, Salomon Oppenheim, zaoy w 1789 roku (majc wtedy zale
dwie siedemnacie lat) bank rodzinny w Bonn. Pniej przenis si do Kolonii.
Dziaajc przez dugi czas na rynku finansowym, widzia, jak wraz z gwatownym
wzrostem majtku buruazji, arystokracja feudalna tracia stopniowo zdolno
sprawowania kontroli.
W sytuacji, gdy sabn wpywy i wadza grupy zajmujcej dotychczas kierow
nicze miejsce w spoeczestwie, pewne jest, e dojdzie do podziaw i do konfliktu
o przywdztwo. W dziejach Chin - od czasw ksicia Zhou, zdobycia panowania
przez piciu uzurpatorw w Epoce W iosen i Jesieni, upadku wschodniej dynastii
Han i uksztatowania si trzech krlestw, bratobjczych konfliktw wewntrz
dynastii Qin, schyku dynastii Tang i rozpadu na prefektury kontrolowane przez
wojskowych gubernatorw, a do Epoki Piciu Dynastii i Dziesiciu Pastw - za
kadym razem osabienie wadzy w nieunikniony sposb prowadzio do powstania
prni, a wtedy nowe siy (zewntrzne lub wewntrzne) gwatownie ruszay do
walki o rzdy, dokonujc obalenia i przebudowy istniejcego porzdku spoeczne
go. Kapitalizm, ktrego rdzeniem i podstawow zasad jest osiganie zysku, pod
koniec XVIII wieku w Europie rs coraz szybciej w si, rozsadzajc i kruszc
trwae niegdy panowanie arystokracji oraz Kocioa. Tradycyjna struktura wa
dzy chwiaa si; na czoo wysunli si ludzie pienidza - wykorzystujc kolejne
pknicia i deformacje w strukturze spoecznej tworzyli coraz bardziej spltan
sie zalenoci, by kiedy ostatecznie przesoni ni wszystko.

22

W OJNA O P IE N I D Z 2

Mody i peen energii Salomon Oppenheim oceni sytuacj i wyczekiwa na


odpowiedni moment. Podj ju decyzj o rezygnacji z bycia kredytodawc dworu
oraz porednikiem w wymianie walut, zamiast tego zamierza zaj si arbitraem
handlowym, zleceniami rzdowymi na emisj papierw wartociowych oraz usu
gami finansowymi dla nowo powstajcych gazi przemysu. Do 1810 roku bank
Oppenheim w znalaz si w czowce tego typu placwek, a jego aktywa wzrosy
do miliona frankw. Ambitna rodzina z determ inacj naladowaa przynoszcy
sukcesy model dziaalnoci gospodarczej Rothschildw, by zbudowa w efekcie
ogrom ne im perium finansowe. Dla osignicia swoich celw Salomon nie waha
si uywa wszelkich metod. Jako prowadzcy interesy znany by z chciwoci oraz
z braku jakichkolwiek ogranicze, do tego stopnia, e nawet rodzina Rothschildw
zacza si go obawia. 18 marca 1814 roku, piszc list do partnera w interesach
z Amsterdamu, ostrzegali go, by zachowa ostrono wobec Oppenheima:
Jestemy bardzo zadowoleni, wiedzc, e waluta, ktr dostarczy wam James
[z filii w Paryu] wraz z O ppenheim em z Kolonii, bya wam w istocie bardzo p o
trzebna. Ten ostatni przele wam, poprzez naszego kuzyna, kolejn sum. Naley
jednake szczeglnie uwaa na wszystko, co pochodzi od rodziny Oppenheimw,
trzeba kad rzecz szczegowo sprawdza. O ni s nadzwyczaj chciwi i nie zawsze
postpuj zgodnie z zasadami, zatem konieczna jest ostrono: nie wolno dawa
im zamwie bez wyranego limitu, inaczej przejm cay zysk3.

Posiadany przez Salomona strategiczny zmys kaza m u szczeglnie m ocno


skupia si na sojuszach i perspektywicznych zwizkach - poprzez ca seri pre
cyzyjnie zaplanowanych maestw zbudowa on wasn sie relacji. W 1813 roku
wyda sw pitnastoletni crk za Benedykta Foulda, najstarszego syna znanej
ydowskiej rodziny bankierskiej z Parya. (Cesarz Napoleon III wanie dziki
wsparciu otrzym anem u od tego rodu zdoby pniej tron Francji). W ten sposb
Oppenheimowie pojawili si na francuskim rynku kapitaowym. Pan mody, pani
moda oraz ich rodziny, wykadajc wsplnie 60 tysicy frankw, zbudowali bank
B.L. Fould & Fould-Oppenheim.
Po klsce w bitwie pod Waterloo w 1815 roku Francja musiaa stawi czoa
znacznie surowszym i dotkliwszym wymaganiom finansowym, ni przewidyway
ustalenia z Parya w 1814 roku. Szczeglnie podbite niegdy przez ni Prusy do
magay si 170 milionw talarw (pruska waluta, 1 talar = 3,54 franka) tytuem
reparacji. Porednictwo w realizacji tej gigantycznej patnoci gwarantowao
wielki zysk. Kolonia zostaa w tym czasie przyczona do Prus. Bdc nowym
obywatelem tego kraju, Oppenheim porozumia si z wanie spowinowacon
francusk rodzin, by wsplnie dziaa w celu zdobycia lukratywnego zlecenia.
Dziki pom ocy Fouldw udao si wcign do wsppracy take znany berliski
bank Mendelssohnw. W 1818 roku realizacja planu zakoczya si sukcesem,
czyli zamwieniem na realizacj transferu 52,5 miliona frankw.
3

M. Stiirmer, G. Teichmann, W. Treue, Striking the Balance: Sal. Oppenheim jr. & Cie. A Fa
mily and a Bank, London 1994, s. 37.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

23

Mendelssohnowie z Berlina naleeli do grona najstarszych ydowskich rodw


bankierskich. Z rodziny tej pochodzi rwnie sawny na cay wiat XIX-wieczny
kompozytor, dyrygent i pianista Felix M endelssohn-Bartholdy - wnuk znanego fi
lozofa Mosesa (Mojesza) Mendelssohna i syn Abrahama, finansisty, ktry mawia:
Kiedy byem synem synnego ojca, pniej staem si ojcem synnego syna4.
Nalecy do nich bank uzyska, okoo 1850 roku, status porednika w in
teresach carskiej Rosji, i odpowiada odtd za realizacj wielkich zlece emisji
obligacji skarbowych tego kraju na rynkach europejskich - a do czasu wybuchu
pierwszej wojny wiatowej.
4
listopada 1818 roku O ppenheim i reprezentujcy zwyciskie pastwa
komitet do spraw odszkodowa wojennych, majcy siedzib w Aachen, osignli
porozumienie. Ustalili, e przez czternacie dni prowadzona bdzie w Paryu
zbirka 52,5 miliona frankw, a nastpnie kwota ta zostanie przekazana temu
wanie komitetowi. Za wykonanie tej operacji (czyli zgromadzenie pienidzy,
ich transfer, transport oraz porczenie) uzgodniono prowizj w wysokoci 0,75
procent, co oznaczao w tym przypadku blisko 400 tysicy frankw. Mwi si,
e bez ryzyka nie m ona zarobi duych pienidzy. Aby wykona to zlecenie
O ppenheim wykorzysta wszystkie trwae i obrotowe aktywa rodziny. Interes
uda si nadzwyczaj dobrze, a osignite w ten sposb zyski przysporzyy mu
powszechnego szacunku i podziwu.
W edug opinii pruskich bankierw wysoko prowizji za realizacj tej
transakcji wcale nie bya wygrowana. Zakadali oni bowiem (zgodnie ze swoj
tradycyjn wiedz), e zebranie tak ogromnej sumy w tak krtkim czasie, nastp
nie opracowanie sposobu przekazania pienidzy oraz zorganizowanie zbrojnej
ochrony transportu to nie lada wyzwanie, ktre wymaga m nstwa pracy. Nie byli
w stanie przewidzie, e zgromadzenie i transfer 52,5 m iliona frankw na kontro
lowanym przez ydowskich bankierw francuskim rynku finansowym, w obrbie
dobrze dziaajcego ukadu midzynarodowych powiza, wcale nie wymagay
wyznaczania poszczeglnym osobom specjalnych zada. W rzeczywistoci ope
racja ta miaa podobny stopie trudnoci i skomplikowania jak te wykonywane
we wspczesnych chiskich bankach, dotyczce krtkoterminowych papierw
wartociowych czy redniookresowych kwitw depozytowych. Wielki przekaz
pieniny i patno okazay si tak atwe do zrealizowania jak przesanie weksla
pom idzy parysk i kolosk placwk. O ppenheim i pomagajcy m u ludzie
szybko i bez wikszych problemw zarobili 400 tysicy frankw. Nowo powstaa
sie finansowa m ocno zatrzsa zacofanym pruskim systemem bankowym.
Dziki zwizkom rodzinnym z Fouldami wpyw Oppenheim w na euro
pejskie rynki kapitaowe znacznie wzrs. W tym czasie rd Rothschildw by na
nich jednym z niekwestionowanych hegemonw. W 1826 roku dziaania bizne
sowe tych ludzi pozostaway w stanie cakowitej harmonii. Salomon Oppenheim
utrzymywa bliskie wizi z Rothschildami z Frankfurtu, Wiednia, Parya i Neapolu,
wymieniajc z nimi, praktycznie kadego dnia, poufne informacje handlowe
4

S. Hensel, The Mendelssohn Family 1729-1847: from letters and journals, New York 1882.

24

W OJNA O P IE N I D Z 2

Wraz z otwarciem Nadrenii dla turystw, wrd wyszych warstw brytyjskiego


spoeczestwa zapanowaa m oda na wycieczki do tego regionu. Poniewa bogaci
gocie nie chcieli zabiera z sob zbyt duej iloci gotwki, rodziny finansistw
nawizay wspprac: Rothschildowie wystawiali w Londynie weksel, ktry na
stpnie mona byo wymieni na pienidze w nadreskim banku Oppenheimw.
Relacje obu stron stay si jeszcze blisze.
Salomon stopniowo przekazywa ster rodzinnych interesw swojemu synowi
Abrahamowi - w 1834 roku odby si jego lub z Charlott Breyfus, a zaraz po nim
miesic miodowy, podr i odwiedziny u kadego z monych stryjw. W tym czasie
miao te miejsce pewne wydarzenie: Oppenheimowie utracili klienta poleconego
im przez Rothschildw. W licie do najpotniejszego z nich, Nathana, Abraham
pokornie i z wielkim szacunkiem pisa:
Wasza Ekscelencjo, Panie Baronie, dwa lata tem u zarekomendowae swoim
klientom wizyt w Kolonii. Niestety, w ostatnim czasie, nie w wyniku naszych
bdw, utracilimy ich. Sprawa ta napawa nas wielkim blem. Poniewa wanie
szczliwie polubiem Twoj, Panie, siostrzenic, i dziki tem u mog wej w stre
f Twojej, Panie, protekcji, podejmujc si czego znacznie przekraczajcego moje
moliwoci, zastanawiam si, czy nie yczyby sobie, Panie, pow rotu do dawnych
zwizkw pom idzy naszymi rodami, a moe nawet udzielenia nam pierwszestwa
przed rodzin Schaffhausenw. Ze swej strony pragn, Panie, by sta si dla nas
gwnym partnerem . Mam nadziej, e m a proba zostanie przez Ciebie, Panie,
wysuchana. Zaszczycony, przesyam Ci, Panie, wyrazy najwikszego szacunku5.

Od 1830 roku Oppenheimowie pozostawali w sojuszu z rodzin Hansemannw, energicznie i z rozmachem angaujc si w finansowanie brany kolejowej
oraz morskiej. Zawizali spk akcyjn, ktrej zadaniem byy inwestycje w pro
jekty budowy drg elaznych w Nadrenii. Poniewa due tem po industrializacji
w Prusach doprowadzio do napitej sytuacji finansowej i trudnoci z pozyski
waniem kapitaw, to praktycznie wszystkie firmy szybko wykorzystay limity
kredytowania. Abraham O ppenheim sprytnie dostrzeg t nadarzajc si okazj
i bezzwocznie rozpocz wiadczenie usug poyczkowych, handlowych oraz in
westycyjnych. Dziki wielkiej pomocy uzyskanej od Rothschildw zaoy pierwsz
na wiecie firm ubezpieczeniow. W 1842 roku nawiza stabilne relacje handlowe
z rodzin Bleichrderw z Berlina (ktra odegraa pniej istotn rol w procesie
zjednoczenia Niemiec). O d tego mom entu pozycja Oppeheimw w Europie zostaa
ugruntowana: w Prusach dominowali, natomiast we Francji, Austrii, Woszech
i Wielkiej Brytanii posiadali wpywy, ktrych nie m ona byo lekceway.

M. Sturmer, G. Teichmann, W. Treue, Striking the B a l a n c e .op. cit.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

25

Rewolucja 1848 roku


i akcja ratowania brany bankowej
Okoo 1830 roku, za spraw wyranie przyspieszonego rozprzestrzeniania
si rewolucji przemysowej z Wielkiej Brytanii na ca Europ, nastpi pewien
m om ent zwrotny we wspczesnej historii wiata, Rozwj gospodarczy we Francji,
Niemczech, Austrii i innych krajach wszed w cakowicie nowy etap. Industriali
zacja oznaczaa bezprecedensowy rozwj grnictwa, wkiennictwa, kolejnictwa,
produkcji maszynowej, stoczniowej oraz innych bran. Jednak gdy ksztatowaa
si nowa spora grupa zwyciskich kapitalistw, przemiany prowadziy take do
tworzenia si liczniejszych jeszcze rzesz przegranych. Byli nimi nieposiadajcy
niczego chopi, ktrzy utracili ziemi i zostali zmuszeni migrowa do miast,
pracujcy w tragicznych warunkach robotnicy, bezrobotni rzemielnicy oraz
miejska biedota. W obliczu stopniowego rozpadu despotycznej wadzy feudalnej,
wzrastajcy w si przemysowcy z niezadowoleniem przyjmowali fakt, e rzdzcy
nie bior pod uwag coraz majtniejszej elity ekonomicznej - i domagali si od
decydentw kolejnych uprawnie. Natomiast ci, ktrych rewolucja przemysowa
zniszczya, gromadzili w sobie frustracj i niezadowolenie. Do grupy odrzuconych
moemy te wczy ydw, od zawsze spotykajcych si z uprzedzeniami. Te
sfrustrowane spoecznoci, bez peni praw obywatelskich, w obliczu przemocy
i niesprawiedliwoci, ktre pocign za sob rozwj gospodarczy, sformoway
wsplny nurt. Pomimo oznak prosperity i postpu pod cienk warstw dobrobytu
narasta ferment.
W latach 1845-1847 wiele krajw europejskich dotkna trzyletnia klska su
szy, na rozlegych obszarach panowa gd. Zbiory byy marne, ceny zboa gwatow
nie poszy w gr, sprzeda produktw rolnych spada, prowadzc w konsekwencji
do znacznego ograniczenia moliwoci kredytowania rolnictwa; bardzo zmalay
te szanse na prac. W tym samym czasie, poczwszy od 1840 roku, przemys
europejski wszed w okres stagnacji. Szczeglnie widoczne byo to w przypadku
budowy nowych linii kolejowych, a waciwie ich braku. Brana ta praktycznie
przestaa si rozwija. I w tym przypadku take znacznie ograniczono dostp do
poyczek. Zjawiska deflacyjne poczyy si, wywoujc w wielu rejonach Europy
recesj. W zbudowanym po upadku Napoleona I stabilnym ukadzie, z powodu
presji ze strony kurczcej si gospodarki, pojawiy si pknicia.
Obserwujc zjawisko niedoboru kapitau na poszczeglnych rynkach, Abra
ham O ppenheim przewidzia nadejcie wielkiego kryzysu.
W lutym 1848 roku na giedzie w Paryu nastpi krach i wybucha doj
rzewajca od duszego czasu rewolucja. Poczucie krzywdy i nienawi, a take
kierujce buruazj pragnienie zdobycia wadzy doprowadziy do gwatownych
rozruchw. 26 lutego rodzina Fouldw rozsyaa wiadomoci mwice o sukce
sie i ustanowieniu Drugiej Republiki, wystarczyy jednak dwa dni, by sytuacja
przedstawiana w depeszach ulega radykalnej zmianie. W m arcu fala rewolucyjna

W OJNA O P IE N I D Z 2

26

z Francji zacza dociera do Kolonii. Wywrotowcy domagali si od Abrahama


Oppenheim a, by jako ich reprezentant uda si na rozmowy z rzdem, on jednak,
bez zastanawiania si, danie to odrzuci. W rzeczywistoci relacje pomidzy
rodzin O ppenheim w a uczestnikami rewolty byy szczeglne: modszy brat
Abrahama, Dagobert, osobicie w niej uczestniczy. Wczeniej, latem 1842 roku,
zaraz po ukoczeniu uniwersytetu, dopom g Karolowi Marksowi zosta redak
torem Gazety Reskiej, ten za, na jej amach, czsto wytacza cikie dziaa
przeciwko rzdowi Prus.
Na rynku nieruchom oci w Kolonii nastpio zaamanie. W wyniku nad
miernych inwestycji w tej brany kryzysem patniczym dotknity zosta bank
Schaffhausena. Oppenheim natomiast nie ryzykowa tak kapitau. Dziaa zgodnie
z tradycyjnymi pogldami midzynarodowych bankierw, ktrzy ywili zdecy
dowan niech do aktyww o sabej pynnoci i bardzo rzadko lokowali rodki
na rynku nieruchomoci. 29 m arca Bank Schaffhausena wstrzyma wypaty dla
stu siedemdziesiciu pracownikw oraz ponad czterdziestu tysicy klientw, ci
za, w przeraeniu, jak jeden m, ruszyli do placwki w celu odzyskania swoich
pienidzy, lecz nie byo to ju moliwe. Kryzys zagrozi dalszemu istnieniu banku.
Jednak w przypadku jego plajty prawdopodobny staby si te krach i upadek caego
systemu bankowego Nadrenii - instytucja naleca do Schaffhausena bya zbyt
dua, by m ona byo pozwoli na jej bankructwo. Zreszt take Oppenheimowie,
majc z ni bliskie relacje handlowe, znaleliby si w powanych tarapatach. Pilnie
potrzebowali w tym czasie 500 tysicy talarw w gotwce na kontynuacj finan
sowania budowy drogi elaznej Kolonia-Minden. Bankowi brakowao podobnej
sumy, by przetrwa w trudnych czasach.
Simon, brat Abrahama, aktywnie wspiera pomys inwestowania przez ich
rodzin w bran kolejow. W licie z 3 kwietnia pisa: Mam wielkie zaufanie do
Twoich umiejtnoci. Czuj, e zdoasz uzyska od rzdu wsparcie naszych lokat
kolejowych w wysokoci przynajmniej 500 tysicy talarw, z term inem patnoci
na rok lub nawet duszym. Jednak trzy dni pniej informowa: Drogi Abra
hamie, dzi wydatki na lini Kolonia-M inden ponownie wyniosy 3000 talarw.
Dagobert poinform owa mnie, e jutro potrzebna bdzie jeszcze wiksza kwota.
10 kwietnia, nie otrzymawszy odpowiedzi, Simon zacz si powanie niepokoi:
Nasza sytuacja jest szczeglna, David Hansem ann [pruski m inister finansw]
powinien pj na kompromis, jestemy najwikszym w Nadrenii i praktycznie
jedynym wci dziaajcym bankiem, [uratowanie nas] ley w interesie rzdu,
kady zgodziby si, e ochrona naszej firmy to nadzwyczaj roztropne posunicie.
11 kwietnia ponownie ponagla: Mam nadziej, e dojrzay ju decyzje, ktre
bd ochron dla wszystkich naszych de. Ufam, e H ansem ann zawyrokowa
o udzieleniu nam wsparcia na sum 500 tysicy talarw. Drogi Abrahamie, zro
zum, e jeli chcemy cieszy si bezpiecznym i spokojnym snem w nocy, musimy
otrzyma owe pienidze6.
6

Ibid.

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

27

1 kwietnia Abraham osobicie uda si do Berlina, by prosi swojego starego


przyjaciela Hansem anna o kredyt rzdowy w wysokoci 500 tysicy talarw, pod
zastaw rodkw trwaych oraz akcji, na ratowanie banku Schaffhausen. Ratowanie
banku Schaffhuasen oznaczao ratowanie samego siebie. Rozmowy i negocjacje
trway dwa tygodnie, w czasie ktrych zadecydowano o ugodzie z wierzycielami.
W tym celu konieczne byo zwrcenie si do rzdu z prob o pienidze. Wadza nie
przejawiaa pocztkowo chci angaowania si w to przedsiwzicie. Oppenheim,
straszc, tumaczy jednoczenie, e istot tej pom ocy nie jest po prostu rozwi
zanie problemu pynnoci finansowej poszczeglnych bankw, lecz zatrzymanie
postpw rewolucji, a zatem fundamentalny problem polityczny - kwestia by albo
nie by pruskiego rzdu; e w przypadku, gdy dziaalno kredytowa bankw nie
zostanie przywrcona, nastpi rozpad istniejcego porzdku spoecznego. Rzd
Prus, wsuchawszy si w w gos, wpad w panik i byskawicznie powoa nadzwy
czajny komitet kryzysowy. Rad m inistrw reprezentowa Hansem ann, liderem
bankierw zosta Abraham. Strony wsplnie dyskutoway o konkretnych rozwi
zaniach dotyczcych udzielenia Schaffhausenom pieninego wsparcia i szybko
osigny porozumienie w sprawie przeksztacenia ich instytucji w spk akcyjn.
W ten sposb powsta pierwszy w Prusach bank inwestycyjny. W rzeczywistoci
by to jeden z punktw reformy finansowej, na rzecz ktrej, poczwszy od 1830
roku, agitowaa partia liberalna oraz Abraham Oppenheim . W celu wywarcia
jeszcze wikszego nacisku na decydentw gosi on, e w przypadku, gdy pom oc
nie zostanie udzielona na czas, utrata Nadrenii przez Prusy bdzie nieunikniona.
Bardzo rzucao si w oczy to podniesienie kwestii ratowania bankw do poziomu
obrony suwerennoci terytorialnej pastwa. W tej sytuacji rzd, zajty tumieniem
niepokojw spoecznych, nie majc czasu na dugie rozwaania, wykona zdecy
dowany ruch. Podstawow wytyczn dla jego wczesnych dziaa byo utrzymanie
porzdku, dlatego Abraham i Hansem ann, trzymajc si twierdzenia: stabilno
finansowa stanowi warunek stabilnoci politycznej, przejli inicjatyw. W isto
cie wszystko to byo elementem ju znacznie wczeniej opracowanej przez nich
strategii, majcej na celu przeprowadzenie rewolucji finansowej oraz politycznej.
Wykorzystujc wstrzsy spoeczne i chaos, O ppenheim osign ostatecznie wy
m arzony cel: na pocztku maja uzyska od rzdu Prus wsparcie w wysokoci 500
tysicy talarw. W systemie pieninym tego kraju rozpocz si proces wielkiej
transformacji.
Jeli porwnamy powysz histori z obecnym kryzysem i akcj pom ocy
finansowej udzielonej przez amerykaski rzd, prawdopodobnie odkryjemy, e
zmieniy si jedynie dekoracje, natomiast wszystkie gwne fakty mogyby znale
si na czowce dzisiejszego wydania The Wall Street Journal. Tytu brzmiaby
Ratowanie bankw oraz reforma finansw: wsplne cele m inistra i finansistw.
Historia powtarza si po wielokro...

28

W OJNA O P IE N I D Z 2

Otto von Bismarck: droga do wadzy


Jeeli przyjmiemy, e zjednoczenie Niemiec nie moe by rozpatrywane bez
odniesienia do osoby Bismarcka, to trzeba te uzna, e nie byoby jego sukcesw
bez ydowskiego bankiera Gersona Bleichrdera. Pozycja elaznego Kanclerza
w niemieckiej historiografii odpowiada tej, ktr w chiskiej zajmuje Pierwszy
Cesarz (Qin Shi Huang) - obaj peni wytrwaoci i determinacji, krwi i elazem
zakoczyli proces zjednoczenia kraju, odciskajc w dziejach swj trway lad.
W Niemczech do dnia dzisiejszego powstao okoo siedmiu tysicy prac zwizanych
z osob Bismarcka, badacze przeprowadzili szczegow, niesychanie dokadn
analiz wszystkich jego sukcesw i poraek, susznych decyzji i popenionych
bdw. Niestety, w tych wytworzonych w pocie czoa opracowaniach praktycznie
cakowicie pom inity zosta wtek wpywajcej na polityk kanclerza wielkiej
finansowej grupy interesu. On sam, w trzytomowej autobiografii, dopiero przy
okazji wspom nie o mierci Wilhelma II umieci wzmiank na temat rodziny
Bleichrderw. Oddziaywanie ydowskich rodzin bankierskich na niemieck
scen polityczn pozostaje ciemnym punktem bada historycznych.
W rzeczywistoci, w cigu caej swej kariery politycznej, Bismarck wymieni
z Bleichrderami i Rothschildami blisko tysic listw i depesz; sam Bleichrder
praktycznie codziennie informowa Rothschildw o zmianach na niemieckiej
scenie politycznej, o ruchach armii oraz przernych wydarzeniach dotyczcych
rynku pieninego7. Na podstawie tej korespondencji moemy przyj jako rzecz
pewn, e bez potnej tarczy finansowej otrzymywanej od wspomnianych rodzin,
kanclerz nie miaby tak duego wpywu na niemieck polityk, a tym bardziej nie
przeprowadziby wielkiego projektu zjednoczenia kraju. Wycignicie nazwiska
Bleichrder, przez blisko sto lat pozostajcego w zapomnieniu, na wiato dzienne,
i przypomnienie o jego znaczeniu w historii, pozwala uwiadomi sobie, jak wielk
rol odegray w dziejach finansowe grupy nacisku.
Bismarck urodzi si w znanej i wpywowej rodzinie pruskich wacicieli
ziemskich. Takie pochodzenie dawao przepustk, zoty klucz do przyszoci. Od
najmodszych lat wykazywa wielkie ambicje. Pozycja spoeczna, nieosigalna
dla wikszoci ludzi, oraz wielki majtek byy dla Bismarcka czym oczywistym
i atwo dostpnym, i uksztatoway jego wyjtkow osobowo. Mia gwatowny
tem peram ent, w zaatwianiu spraw wykazywa tward konsekwencj i bojowo,
by silny i wytrway, charakteryzowaa go sztywna, nieuprzejma postawa, czsto
by wrcz zawzity i absolutnie nieskory do rewizji swoich sdw Jego ambicje szy
w parze z wielkim zainteresowaniem polityk i dziaalnoci rzdow. Ponadto,
podobnie jak inni czonkowie warstwy junkrw, pragn pienidzy. Zapewniay mu
one ochron przed zagroeniami i niepokojami, wykorzystywa je, by realizowa
swoje aspiracje polityczne oraz denie do wadzy. A gdyby pewnego dnia znuya
go i zniechcia dziaalno publiczna, mia moliwo, posiadajc wielkie sumy,
szybko wycofa si ze sceny, bez naraania na szwank swej sytuacji ekonomicznej.
7

Gerson Bleichrder, list do barona Jamesa Rothschilda , 21 lutego 1863 roku.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

29

Od chwili, gdy zaangaowa si w polityk, jego apetyt na pienidze wzrasta,


czas za powicany na zarzdzenie oszczdnociami stawa si coraz krtszy. Nie
mia zatem innego wyjcia: musia wykorzysta ydw i posiadany przez nich
dar gospodarowania bogactwem. Przekaza im kontrol nad swoim majtkiem,
by umoliwi jego akumulacj i wzrost. Postawa Bismarcka wobec ydw bya
pragmatyczna - nie czu wobec nich specjalnej sympatii i uwaa, e nie powinni
mie szans na wchodzenie do struktur rzdowych, jednoczenie jednak podziwia
ich umiejtno obchodzenia si z kapitaem. Dziki tej umiejtnoci, w efekcie
dziaa podejmowanych przez wnikliwych i bystrych bankierw, jego bogactwo
zwielokrotnio si.
Rewolucja 1848 roku doprowadzia do powstania w Europie wielkiej luki
w obszarze wadzy i dostarczya Bismarckowi wspaniaej okazji i przestrzeni do
rozwoju, pobudzajc jego polityczne ambicje. Jednoczenie utwierdzia go w, tak
charakterystycznym dla, poczuciu realizmu. Podczas trwajcego przewrotu
ostatecznie wybra opcj, stajc si czonkiem partii rojalistycznej. Mia gbokie
przekonanie, e Niemcy nieodwoalnie musz wstpi na drog prowadzc do
penego zjednoczenia, a proces ten bdzie potrzebowa oparcia w silnej wadzy
panujcego. Sdzi, e demokracja moe doprowadzi jedynie do osabienia i roz
padu. By zrealizowa ten wielki cel [zjednoczenia] Bismarck postanowi zosta
wiernym i oddanym stranikiem krla. W jego listach osoba pruskiego monarchy
zajmuje miejsce szczeglne. W 1851 roku, jako wynagrodzenie za wiern sub,
Fryderyk Wilhelm IV mianowa go swym przedstawicielem na odbywajce si
obrady parlamentu we Frankfurcie. Od tej chwili Bismarck sta si osob publiczn,
obecn na kartach historii.

Bleichrder: prywatny bankier Bismarcka


Gerson Bleichrder by nie tylko prywatnym bankierem pierwsze
go kanclerza Rzeszy, Bismarcka, ale rwnie bankierem niemieckiego
spoeczestwa. Dziki podstpom oraz cierpliwoci, ktre tak dobrze
opanowa, zagarnia ogromne zyski. Rothschildowie byli dla wzorem
oraz sekretnym sojusznikiem, cho jednoczenie poda wasn drog
i realizowa wasne wartoci.
Fritz Stern
W 1851 roku Bismarck przyby do Frankfurtu i bardzo szybko zwrci na siebie
uwag mieszkajcego tam Amschela Rothschilda - gowy rodu, najstarszego z piciu
braci, dobiegajcego wtedy osiemdziesitki. Pierwsze spotkanie wywaro na Bismarc
ku gbokie wraenie. Po powrocie do domu bardzo czsto naladowa (zwracajc
si do ony) jego charakterystyczny sposb mwienia po niemiecku - z ydowskim

30

W O JN A O P IE N I D Z 2

akcentem i gramatyk. Majtek, aspiracje i sia Rothschildw wzbudziy w nim


podziw i z prawdziw radoci przywita t now znajomo. Korzysta z kadego
zaproszenia, odbierajc je jako wielki honor. Osob starego Amschela, przy jakiej
okazji, opisa nastpujcymi sowami: To bardzo stary yd, posiadajcy tony zota
i srebra, wiele zotych widelcw, noy i talerzy. Poniewa nie ma syna, to, mimo e
jest niezmiernie bogaty, brak mu spadkobiercy tej wielkiej fortuny. W rzeczywistoci
bardziej przypomina on mieszkajcego w ekskluzywnym paacu biedaka. Niezliczone
rzesze ludzi wok niego staraj si, oszustwem i trikami, wyudzi pienidze. Krewni,
by odziedziczy majtek, otaczaj go ciasnym krgiem, cho w rzeczywistoci nie
ywi wobec niego adnych prawdziwych uczu i szczerej mioci8.
Bismarck by pracowitym i zdolnym studentem, nadzwyczaj spragnionym
i wiedzy, i wadzy. Jego ambicje i zdolnoci bardzo szybko skieroway na uwag
Amschela oraz wyznaczonego na jego spadkobierc Mayera Carla. Rothschildo
wie szczeglnie lubowali si we wspieraniu rozwoju utalentowanych politycznie
m odych ludzi, a wybierajc ich, wykazywali si czsto wielk intuicj. Spod ich
rk wyszo wiele gwiazd europejskiej historii. W przypadku Bismarcka ufali, e ma
on ogrom ny potencja i wart jest inwestycji. Oprcz niego rodzina ta wyrnia,
midzy innymi, Benjamina Disraelego, pniejszego premiera Wielkiej Brytanii,
a take lorda Archibalda Rosebery ego. Ten ostatni postanowi sobie w modoci, e
oeni si z bardzo bogat kobiet [ w 1878 r. polubi H annah Rothschild - przyp.
red.], obejmie stanowisko szefa rzdu Wielkiej Brytanii, a jego ko wygra wycigi
konne w Derby. I ostatecznie wszystko to udao m u si zrealizowa. W latach
pniejszych Rothschildowie odkryli i wspierali innego jeszcze brytyjskiego pre
m iera - W instona Churchilla. Wszyscy ci ludzie zostali wyowieni, wspomoeni
i starannie edukowani, a do m om entu osignicia przez nich dojrzaoci i na
brania siy, tak by mogli realizowa cele swych mecenasw, stajc si politykami
z pierwszego szeregu, wpywajcymi na losy caego wiata9.
Nathan Rothschild, manifestujc sw potg, m ia niegdy oznajmi, e
kontroluje prawo emisji pienidza w caym im perium brytyjskim. Jednak stara
arystokracja wci przejawiaa wobec tej rodziny oraz wobec innych nowobo
gackich ydowskich bankierw^ gboko zakorzenion i trudn do ukrycia nie
ch i pogard - chyba e sytuacja robia si nadzwyczajna, bez wyjcia, i musieli
podporzdkowywa si wadzy pienidza.
Takie nastawienie charakteryzowao rwnie Bismarcka: wykorzystywa
ydowskich finansistw, a jednoczenie nim i gardzi. Wprawdzie na pocztku
jego pobytu we Frankfurcie relacje z Rothschildami byy doskonae, jednak nie
upyno duo czasu i wybucha pomidzy nimi nadzwyczaj ostra ktnia. Gwn
przyczyn gwatownej dysputy stanowia wczesna sytuacja polityczna. Pozycj
lidera w Zwizku Niemieckim zajmowaa wtedy Austria, ktra czsto podejmowaa
jednostronne i despotyczne akcje i nie okazywaa naleytego szacunku pruskiem u
8

F. Stern, Gold and Iron: Bismarck, Bleichrder, and the Building of the German Empire, New
York 1977, s. 21.

N. Ferguson, The House. .., op. cit.

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

31

rzdowi. Cho Bismarck, jako dyplomata, mg jedynie podporzdkowywa si


politycznej woli Berlina, to pom im o tego bardzo czsto z pasj atakowa i rzuca
gromy na pych i z wol strony austriackiej. Rothschildowie przeciwnie - ich sia
opieraa si na bliskich relacjach z tym krajem i z dynasti Habsburgw. W 1852
roku pomidzy Austri a Prusami doszo do niewielkiego zatargu dotyczcego
funkcjonowania Zwizku, a konkretniej, nalecej do niego m arynarki wojennej,
ktra bya cakowicie niedofinansowana i znajdowaa si w kryzysie. M arynarze
nie dostawali uposaenia. Austria, ignorujc zdecydowany sprzeciw Prus, zwrcia
si bezporednio do Rothschildw z nakazem udzielenia poyczki w wysokoci
60 tysicy florenw holenderskich. Rodzina bankierw nie wykazywaa wpraw
dzie chci do wspomagania finansowego floty, jednak zdecydowana bya te nie
sprzeciwia si rozkazom Habsburgw. Fakt ten wprawi Bismarcka we wcieko
i doprowadzi do gorcej ktni z Amschelem. Rzdy Austrii i Prus cieray si
i porwnyway swoje siy, a Rothschildowie, nawet posiadajc ogrom ne iloci
pienidzy, nie byli w stanie unikn odgrywania roli myszy schwytanej w puapk,
zagroonej z kadej strony. Sprawujca rzdy grupa arystokracji feudalnej gboko
pogardzaa ydami, postrzegajc ich jako ludzi niszej kategorii. W tam tym czasie
stan posiadania nie przesdza jednoznacznie o statusie spoecznym.
Pomimo zakoczenia ktni, zo i oburzenie nie opuszczay Bismarcka.
Uwaa, e Rothschildowie, bdc w bliskich zwizkach z Austri, nie okazuj
nalenego szacunku Prusom. Rozgniewany polityk zacz zatem konsekwentnie
odrzuca ich zaproszenia, a ponadto intensywnie lobbowa na rzecz konkuren
cyjnego banku, by uczyni go instytucj, z ktrej usug korzystaby rzd. Pruskie
ministerstwo finansw nie byo jednak tak impulsywne i nie ulegao nastrojom
tak atwo jak Bismarck, tote nie zdecydowao si na zmian usugodawcy i biznes
pozosta w rkach Rothschildw. Okazao si, e s bezkonkurencyjni i nikt nie jest
w stanie ich zastpi. W adze uznay, e w przypadku sytuacji kryzysowej, kiedy
zaistnieje naga potrzeba uzyskania duych sum pienidzy, jedynie ta rodzina b
dzie w stanie udzieli wystarczajcej pom ocy finansowej. Po zakoczeniu gorcej
dysputy oburzony austriacki ambasador opuci Frankfurt, Bismarck za uzna,
paradoksalnie, e to on wanie odnis w tym starciu zwycistwo.
Mwi si, e nie ma zgody bez walki. Podczas wymiany ciosw z Rothschildami
ambitny pruski polityk oceni ich si. A poniewa by rozsdny i trzewo patrzy
na sytuacj, gdy tylko osign ideologiczne zwycistwo nad Austri, natychmiast
dokona korekty swej postawy wobec ydowskiej rodziny, ponownie okazujc im
przyja i ch utrzymywania dobrych relacji - do tego stopnia, e w 1853 roku
wspiera pomys, by frankfurcki bank Rothschildw ustanowi oficjalnym rzdowym
poyczkodawc; wicej jeszcze: proponowa nadanie baronowi Mayerowi Carlowi
(spadkobiercy Amschela) odznaczenia pastwowego. Po zakoczeniu konfliktu
stosunki midzy nimi stay si jeszcze blisze, a zarazem bardziej pragmatyczne.
W 1858 roku pruski nastpca tronu, pniejszy krl Wilhelm I, m iano
wa Bismarcka ambasadorem kraju w Petersburgu. W m arcu 1859 roku, przed
opuszczeniem Frankfurtu, poprosi on Mayera Carla o polecenie mu wiarygodnego

32

W OJNA O P IE N I D Z 2

i kompetentnego bankiera w Berlinie. Bismarck by przekonany, e zarzdzanie swo


im prywatnym majtkiem moe powierzy wycznie ydom - mia zaufanie do ich
talentu i umiejtnoci w tej dziedzinie. Poza tym istnia jeszcze inny, ukryty powd
jego decyzji: chcia w ten sposb utworzy co w rodzaju specjalnego kanau, ktry
pozwoliby m u pozostawa w bliskim kontakcie z Rothschildami. Oni za zareko
mendowali mu, na opiekuna jego pienidzy, Gersona Bleichrdera. Bleichrderowie
osignli w tym czasie bardzo znaczc pozycj wrd berliskich finansistw.
Wprawdzie w miecie dziaao wtedy jeszcze kilka innych bankw nalecych do
monych rodzin (na przykad bank Mendelssohnw), a i sami ich waciciele wie
lokrotnie, pod rnymi wzgldami, zdecydowanie growali nad Bleichrderami, to
jednak wanie ci ostatni, dziki bliskim zwizkom z Rothschildami, byskawicznie
zdobywali w tym wiatku znaczenie i presti, stajc si nowymi gwiazdami (Jak
wida ten, ktry potrafi utrzyma dobre stosunki z najmoniejszym z rodw, mia
due szanse zosta znaczca figur w rynkowej rywalizacji).
Po tym jak Bleichrderowie otrzymali stanowisko prywatnych bankierw
Bismarcka, caa naleca do niego pensja i dochd byy przekazywane im w zarzd.
Zajmowali si midzy innym i patnociami jego dugw, nadzorowaniem nale
cych do polityka zamorskich kont oraz gospodarowaniem, wwczas jeszcze nie tak
licznymi, aktywami. Od tego m om entu rozpoczyna si ich bardzo poufna i bliska
korespondencja. Bleichrderowie, w zamian za swoje usugi, nie domagali si od
Bismarcka adnych wynagrodze pieninych. Chcieli jedynie, by przekazywa
im pozaoficjalne informacje polityczne.
Wszyscy bankierzy, bez wyjtku, s dni takich wiadomoci, z nimi cz
si wszak wietne okazje handlowe.

Kryzys duski:
niespodziewana szansa dla Bismarcka
Za kad wojn stoj pienidze i zboe. Ta strona, ktra posiada wiksze,
ukryte zasoby, m a te duo bardziej realne szanse na odniesienie ostatecznego
zwycistwa. Pierwsz trudnoci napotkan przez Bismarcka na historycznej
drodze do zjednoczenia Niemiec by brak rodkw finansowych.
W 1861 roku Wilhelm I odziedziczy tron Prus. Problemem, z ktrym przy
szo mu si zmierzy na pocztku, by parlament, pozostajcy pod kontrol partii
liberalnej. Od koca XVIII wieku i czasw rewolucji buruazyjnej we Francji myl
liberalna, ktrej osi jest demokracja, przeoraa kontynent europejski. Szczeglnie po
rewolucji 1848 roku zwikszyo si oddziaywanie tego nurtu. Jego przedstawiciele
i wyznawcy, nie cofajc si w razie koniecznoci przed uyciem przemocy i przed
przelewem krwi, zamierzali rozbi na kawaeczki despotyczn feudaln struktur.
W tradycyjnie konserwatywnych Prusach partia liberalna spogldaa wprawdzie

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

33

na model francuski i brytyjski, zarazem jednak bardzo lkaa si wielkiej, brutalnej


rewolucji. W rzeczywistoci jej czonkowie pozostawali w gbi swych serc szczerymi
nacjonalistami, za liberalizm stanowi u nich zaledwie cienk, zewntrzn warstw.
Wilhelm I by spadkobierc pruskiej tradycji militarnej. Wieloletnia suba
wojskowa sprawia, e przykada wielk wag do posiadania skutecznej armii.
Ju raz, w 1848 roku, uywajc siy, zdusi opr najbardziej rewolucyjnych partii
mniejszociowych w Europie i sprzeciwi si jakimkolwiek ustpstwom politycz
nym. Uwaa, e potga wojskowa oraz koncentracja wadzy s podstawowymi
warunkam i budowy mocnych, rzdzcych Prus. Jego przekonania byy tosame
z tymi, ktre mia Bismarck. W 1862 roku, podczas przygotowywania i gosowania
nad ustaw reformujc armi, Wilhelm I napotyka, po wielokro, na ostry opr
parlamentu. Ostatecznie podj decyzj o powoaniu Bismarcka na szefa rzdu
oraz m inistra spraw zagranicznych. Ten za, obejmujc te stanowiska, powiedzia
w swoim expose: Gwnych problemw wspczesnoci nie rozwizuje si po
przez dyskusje i gosowania z udziaem wielu partii - takie bdy popenilimy
w latach 1848-1849; problemy te mona rozstrzygn tylko za pom oc elaza
i krwi. Rwnoczenie zwrci si do wadcy: Skoro prdzej czy pniej wszyscy
umrzemy, moliwo bardziej honorowej mierci jest istotna. [...] Przed m onarch
nie ma innej drogi, pozostaje wycznie walka!10. Od tej chwili Bismarck mia
zagwarantowane zdecydowane wsparcie Wilhelma I dla swej polityki.
Rdzeniem reformy miao by wzmocnienie regularnej armii i osabienie
obywatelskiego pospolitego ruszenia (gwardii narodowej). Czas obowizkowej
suby wojskowej planowano wyduy do trzech lat. Parlament sprzeciwia si
temu projektowi, posugujc si argum entem o nadm iernych kosztach. W isto
cie niepokj budzio ograniczenie roli gwardii narodowej, ktra funkcjonowaa
w oparciu o nowo powsta miejsk klas redni, podczas gdy fundam ent
regularnej armii tworzya feudalna warstwa pruskich junkrw - nieuniknion
konsekwencj rozbudowania jej staoby si zatem ugruntowanie systemu autory
tarnego, a tego partia liberalna bardzo si obawiaa. Sposobem blokady reformy
bya odmowa przyjcia rzdowego projektu budetu. Zmagania o pienidze mogy
stanowi problem, jednak Bismarck nie m ia zamiaru okaza saboci: zagrozi
parlamentowi, e zamknie sesj i bdzie sam sprawowa wadz.
W momencie zaistnienia tej patowej sytuacji doszo nagle do tak zwanego
kryzysu duskiego. W marcu 1863 roku krl Fryderyk VII wyrazi ch przyczenia
do swej domeny spornych przygranicznych regionw: Szlezwiku i Holsztyna. Ziemie
te, zgodnie z ustaleniami konferencji londyskiej z 1852 roku, naleay do Zwizku
Niemieckiego, znajdoway si jednak w zasigu duskiej administracji. Wydarzenie
to natychmiast doprowadzio w Prusach do wybuchu nastrojw nacjonalistycznych11.
Dla Bismarcka oznaczao to yciow szans. Zwycistwo w wojnie zewntrz
nej byo mu wtedy bardzo potrzebne. Wykorzystujc konflikt, wzmocni swoj wa
dz i doprowadzi do znacznego ograniczenia oporu partii liberalnej. Postpowa
10 H. Holborn, A History of Modern Germany, Princeton University Press, 1982.
11 E. Eyck, Bismarck and the German Empire, New York 1964.

34

W O JN A O P IE N I D Z 2

przy tym w sposb rozsdny i wywaony: do pokonania Danii konieczne byo


zdobycie poparcia Austrii, dlatego zaproponowa jej administrowanie Holszty
nem, Prusom pozostawiajc Szlezwik. Oferta zostaa przyjta. Jednoczenie, aby
uprzedzi inne europejskie siy mogce wczy si w konflikt, i aby rozwia obawy
Francji, Wielkiej Brytanii oraz Rosji, Bismarck oznajmi im o woli respektowania
postanowie konferencji londyskiej oraz zachowania istniejcego porzdku.
W trakcie rozwijania si tego kryzysu do maksimum wykorzysta on swoje
polityczne umiejtnoci oraz kwalifikacje do prowadzenia polityki zagranicznej. Jeli
chodzi o zaplecze wojskowe, armia pruska dysponowaa znacznie wikszymi zaso
bami ni te, ktre byy potrzebne do rozprawienia si z Dani. Niepokoiy natomiast
Bismarcka zwizane z tym ogromne wydatki oraz kwestia: kto miaby je pokry.
Parlament konsekwentnie przeciwstawia si jego polityce wewntrznej i zewntrznej,
i dlatego nie byo moliwoci, by zaakceptowa przedstawiony mu budet wojenny.

Wojna prusko-duska:
strzaa z krtkim grotem
Nadziej Bismarcka pozostawao obejcie ogranicze budetowych n a
rzuconych przez ustawodawc i wykorzystanie nowej m etody zbirki funduszy
w celu sfinansowania wojny. Szans na to dojrza w osobie swojego prywatnego
bankiera Bleichrdera, pozostajcego w bliskich i poufnych relacjach z Rothschil
dami. Ci ostatni mogli nie tylko rozwiza problem zdobycia ogromnych rodkw
finansowych, ale mieli te nadzwyczajny wpyw na cesarza Francji Napoleona III.
Zachowanie neutralnoci przez tego wadc w nadcigajcym konflikcie prusko-duskim mogo odegra kluczow rol i przesdzi o jego wyniku.
W tym samym czasie stojcy u boku Bismarcka Bleichrder spokojnie
obserwowa sytuacj panujc na pruskiej scenie politycznej, planujc, w jaki
sposb wykorzysta te zmiany i fluktuacje, by osign jak najwiksze korzyci
ekonomiczne. Prywatnie najbliej mu byo do pogldw partii liberalnej. Walka
o rwny status prawny ydw stanowia jeden z gwnych motyww rewolucji
1848 roku. Natomiast jako bankier ocenia sytuacj chodno i pragmatycznie,
uznajc konieczno kierowania si zyskiem.
Dziki codziennej sprawnej komunikacji pomidzy Bleichrderem a Roth
schildami, z Berlina do Parya (do rk Jamesa Rothschilda) napywa nieprzerwany
strum ie informacji handlowych, politycznych i wojskowych. W wysanej 1 maja
1863 roku byskawicznej depeszy mona byo przeczyta: M inister finansw pla
nowa poyczenie 50 milionw talarw na rozbudow marynarki, ale [z powodu
kryzysu duskiego] suma ta zostaa zredukowana do 30 milionw i wykorzystana
gwnie na wzmocnienie obrony batyckich portw. [...] Incydent duski, jak
ujawni [Bismarck], doprowadzi prawdopodobnie do powanego skomplikowania

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

35

sytuacji, jednak w cigu zbliajcych si trzech miesicy nie bdzie przeprowadzona


adna akcja, poniewa przygotowania militarne nie zostay jeszcze ukoczone12.
Od maja do listopada 1863 roku Bismarck w popiechu i nerwowo prowadzi
przygotowania do wojny, a presja finansowa rosa z dnia na dzie. Po wielokrotnych
konsultacjach Bleichrdera z Rothschildami ostatecznie zoyli oni premierowi
sw pierwsz ofert. Polegaa ona na tym, e Prusy, w celu zebrania potrzebnych
rodkw, mog dokona wyprzeday aktyww pastwowych. Bankierzy spogldali
na region Saary i znajdujce si tam obfite zoa wgla. Wikszo z tamtejszych
kopalni kontrolowanych byo przez pruski rzd. Bleichrder zaproponowa sprze
danie ich Rothschildom z Francji. W rzeczywistoci, ju w 1861 roku rozchodziy
si pogoski, e zaproponowali oni za te zakady 20 milionw talarw. Jednoczenie
Bismarck od dawna zdawa sobie spraw z tego, e bardzo interesuje si nim i N a
poleon III, ktry powiedzia wprost: jeli Francja ma pozosta neutralna podczas
wojny Prus z Dani, kopalnie z regionu Saary musz zosta przeznaczone na
sprzeda. (Na pocztku 1864 roku informacja o bliskiej transakcji pojawiaa si
we francuskich mediach, wywoujc wielkie poruszenie. Zagrozio to reputacji
Wilhelma I oraz planom finansowym Bismarcka). W depeszy do Rothschildw
z 7 grudnia 1863 roku Bleichrder ujawni, e rzd m a zamiar przekaza pod
obrady parlam entu projekt budetu w wysokoci 10 milionw talarw i e praw
dopodobnie zostanie on odrzucony. Dwa dni pniej, zgodnie z przewidywaniami,
Bismarck zaproponowa, by przeznaczy na starcie z Dani 12 milionw talarw.
W tym czasie w skarbcu Prus znajdowao si, zarezerwowanych na ten cel, a
21 milionw talarw, jednak prem ier bardzo ostronie liczy wydatki wojenne,
zakadajc, e wyznaczona suma musi uwzgldnia take wystpienie sytuacji
nadzwyczajnej. 22 stycznia 1864 roku parlament, duym stosunkiem gosw (275
do 51), zagosowa przeciwko projektowi i odrzuci dania Bismarcka13.
W tej sytuacji pozostao m u jedynie znalezienie jakiego innego sposobu
na zbirk pienidzy. I niespodziewanie stao si tak, ku jego wielkiej radoci,
e z propozycj udzielenia poyczki w wysokoci 15 milionw talarw wystpi
bankier z Frankfurtu Raphael von Erlanger. To z kolei rozwcieczyo Rothschildw.
Erlanger na pocztku swej kariery by jednym z ich uczniw, pniej jednak zaoy
wasny rodzinny biznes i wzrasta w si, wstpujc w szeregi midzynarodowych
bankierw. Z czasem sta si jednym z gwnych konkurentw swych dawnych
nauczycieli. Ci nienawidzili go za zdrad, a jeszcze bardziej za to, e Erlangerowie
nawizali partnerskie relacje z francuskimi Fouldami oraz z Pereireami, planujc
sprztnicie Rothschildom interesu sprzed nosa.
James Rothschild wpad w furi i zbeszta Bleichrdera za ze zaatwienie
sprawy. Ten pospieszy z zapewnieniem, e parlament zdecydowanie przeciwstawi si
wziciu przez rzd jakiegokolwiek kredytu od nieposiadajcego upowanienia pry
watnego banku. Propozycja poyczki Erlangera dla rzdu zostaa ju zawetowana14.
12 F. Stern, Gold and..., op. cit., s. 32.
13 Ibid., s. 39.
14 H. Bhme, Deutschlands Wegzur Grofimacht, Kln-Berlin 1966, rozdz. 2 i 3.

36

W OJNA O P IE N I D Z 2

1 lutego 1864 roku sojusznicze armie Prus i Austrii oficjalnie rozpoczy


dziaania wojenne przeciwko Danii. 3 lutego, podczas spotkania z Bismarckiem,
Bleichrder, reprezentujc Rothschildw, ostrzeg go ponownie przed zgod na
przyjcie konkurencyjnej oferty. Domaga si wrcz, w imieniu swych m ocodaw
cw, by na amach pruskiej prasy przedstawi osob Erlangera w niekorzystnym
wietle. Bismarck odrzuci to danie jako zbyt daleko idce, jednak obieca, e
rzd bez popiechu i sum iennie rozway kwesti moliwej wsppracy. W tej
sytuacji Bleichrder przedstawi m u nowy pomys. Zaproponowa zastawienie
limitu poyczki na budow linii kolejowych, ju zaaprobowanej przez parlament.
Po wypaceniu bankom ustalonej prowizji od kapitalizacji bankierzy sprzedaliby
chtnym inwestorom wystarczajc ilo papierw wartociowych.
W pierwszym tygodniu wojny zaangaowanie Bismarcka w zdobycie rod
kw potrzebnych na jej prowadzenie znacznie przewyszao jego zainteresowanie
tym, co dziao si bezporednio na polu bitwy. Koszty zbrojnego konfliktu zdecy
dowanie przekraczay jego pocztkowe obliczenia. W przypadku braku pom ocy
finansowej armia byaby zdolna walczy nie duej ni dwa miesice. Jeli w tym
czasie nie nastpiby koniec wojny, Bismarck wpadby w cikie tarapaty - zna
lazszy si pomidzy atakami i krytyk w parlamencie z jednej strony a kpinami
europejskich mocarstw, wykorzystujcych okazj, z drugiej. Nie byoby przesad
stwierdzenie, e jego imi staoby si wwczas przedm iotem szyderstw, a on sam
musiaby zej ze sceny w niesawie.
Na pocztku marca 1864 roku Centralny Bank Prus i rodzina Erlangerw
zawarli tajne porozumienie. Na wie o tym Rothschildowie, niczym raeni pio
runem, wpadli w wielki gniew, ponownie przeklinajc i besztajc Bleichrdera za
jego brak umiejtnoci rozwizania problemu. O n z kolei, odpisujc 14 marca na
depesz, przysiga, e: Bismarck nic nie wiedzia o caej sprawie, wicej, jest ni
gboko zmartwiony. Zapewnia take, e szef rzdu potpi i ukarze odpowie
dzialnego za przeprowadzenie caej sprawy m inistra finansw.
Chodzi o to, e Bismarck by czowiekiem, ktry robic interesy, chtnie
posuwa si do manipulacji. Dostrzegszy zatem konflikt pomidzy bankierami,
wyolbrzymi potencjalne zagroenie ze strony Erlangera, po to, by uzyska od
Rothschildw jak najlepsze warunki. Wykorzysta na obszarze finansw star
polityczn zasad dziel i rzd, pamitajc, e pienidz kontroluje pienidz.
W efekcie wynegocjowa poyczk wojenn oprocentowan na 4,5 procent.
18 kw ietnia 1864 roku Prusy odniosy decydujce zwycistwo, jednak
wydatki poniesione na walk doprowadziy do powanego kryzysu. Przez cae
lato 1864 roku Bismarck przytoczony by problem am i z pynnoci finansow
kraju, ktre nastpiy z powodu konfliktu zbrojnego z Dani. Dziaania wojenne
pochony cznie 22,5 m iliona talarw; nagrom adzona przez lata nadwyka
budetow a w wysokoci 5,3 m iliona oraz poyczone 17 m ilionw w caoci
w ykorzystano15.
15 F. Stern, Gold and. .., op. cit., s. 32.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

37

Dziki wojnie Bismarck w peni uwiadomi sobie, jak wan rol odgrywaj
pienidze, i e w czasie kryzysu politycy zawsze zmuszeni s do czynienia wielkich
ustpstw na rzecz bankierw.
Wybuch wojny prusko-duskiej zbieg si mniej wicej w czasie z wojn
secesyjn w Ameryce. Oceniajc t wojn oraz zabjstwo Abrahama Lincolna,
Bismarck, najprawdopodobniej w przypywie emocji, wygosi komentarz: Rozpad
Ameryki na Pnoc i Poudnie - dwie do sabe federacje - zosta bez wtpienia
zaprojektowany wczeniej, przed wybuchem wojny domowej, przez potne eu
ropejskie elity finansowe. [...] Otrzymawszy upowanienie od Kongresu, poprzez
sprzeda obywatelom obligacji wojennych, [Lincoln] przeprow adzi zbirk
pienidzy. W ten sposb kraj i obywatele wyskoczyli z puapki zastawionej przez
midzynarodowych bankierw. Gdy ci zrozumieli, e kraj uwolni si z ich uchwytu,
kres Lincolna sta si bliski. Jego mier stanowi wielk strat dla chrzecijaskie
go wiata. Prawdopodobnie Ameryka nie bdzie w stanie poda drog, ktr
wytyczy, a ludzie pienidza ponownie chwyc ster rzdw. Martwi m nie to, e
midzynarodowa grupa finansistw, stosujc okrutne, a zarazem nadzwyczaj efek
tywne metody, ma szans cakowicie przej bogactwa tego kraju, aby nastpnie,
za ich pomoc, systematycznie korumpowa wspczesn cywilizacj.
Wojna prusko-duska bya pierwszym wielkim zwycistwem Bismarcka
i umoliwia mu jednoczesne osignicie wielu celw. Po pierwsze, wykorzystanie
Austrii do realizacji wasnych strategicznych celw, po drugie, oddalenie jej od
sojusznikw, a po trzecie, w polityce wewntrznej, zduszenie liberalnej opozycji.

Liberaowie w parlamencie:
przeszkoda w zjednoczeniu Niemiec
W 1806 roku, w czasie wojen napoleoskich, rozpado si wite Cesarstwo
Rzymskie Narodu Niemieckiego. Wiele landw utworzyo lun federacyjn
organizacj pod nazw Zwizek Reski - pod zwierzchnictwem Bonapartego.
Jednoczenie wzrastaa rola Krlestwa Prus. Po upadku Napoleona I, obradujcy
nad nowym adem w Europie uczestnicy kongresu wiedeskiego (1815) uchwalili
powstanie Zwizku Niemieckiego; przywdztwo w nim obja Austria. W dal
szych latach Zwizek sta si terenem rywalizacji pomidzy Austri a Prusami.
Rwnolegle za coraz wikszego znaczenia nabieraa idea zjednoczenia Niemiec.
Tendencje te nasiliy si zwaszcza podczas rewolucji 1848 roku. Uksztatoway
si wtedy dwie odm ienne koncepcje dotyczce Rzeszy. Pierwsza zakadaa usta
nowienie wielkiego imperium, w skad ktrego wchodzioby take wielonarodowe
cesarstwo austriackie; druga (tak zwana maoniemiecka), mwia o zjednoczeniu
Niemiec pod przewodnictwem Prus - Bismarck by jej zwolennikiem i t wanie
drog poda.

38

W OJNA O P IE N I D Z 2

Po zakoczeniu wojny z Dani gwn przeszkod w realizacji miaych


planw premiera stanowia Austria. Aby osign swe strategiczne cele, wyko
rzystywa on spraw wojny zewntrznej do scementowania opinii publicznej,
zmuszenia parlam entu do dalszych ustpstw oraz um ocnienia wasnej pozycji
w strukturach pruskiej wadzy. Dostrzeg te okazj, ktr stwarza opr Woch
skierowany przeciw rzdom austriackim, i zawiza z Rzymem sojusz. Ponadto
wiedzc, e wielkie zyski z eksploatacji kopalni z Zagbia Saary stanowiy dla
Francji wielk pokus, doprowadzi do tego, e Napoleon III zachowywa neutral
no w sprawie zbliajcego si konfliktu. Dziki sprzecznoci interesw pomidzy
Austri i Rosj na terenie Pwyspu Bakaskiego zdoby poparcie cara dla swojej
sprawy. Niewiadom pozostawao stanowisko Wielkiej Brytanii, ktrej brakowao
wyczucia narastajcej tendencji do zmiany ukadu si na kontynencie europejskim.
Zapewne nie yczya sobie zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus,
jednak wystarczyo spojrze na map, by widzie, e Austria wci bya znacznie
wikszym krajem; do tego dochodzia, datujca si od wojen napoleoskich, poli
tyka przeciwstawiania si Francji. Bismarck wiedzia, e Wielka Brytania nie bdzie
zadowolona z wybuchu wojny prusko-austriackiej, m im o to prawdopodobiestwo
jej ostrego sprzeciwu uwaa za znikome. Dziki jego dziaaniom do lata 1864 roku
Prusy miay wicej przyjaci i mniej wrogwTni Austria.
Tym, co spdzao Bismarckowi sen z powiek, by problem pienidzy. Konflikt
z Dani powanie uszczupli pruski skarbiec, w ogniu walki spaliy si na popi
gromadzone przez wiele lat nadwyki. By to typowy przykad zdumiewajcej zdol
noci wojny do poerania majtku. W istocie, decyduj o niej pienidze i ziarno!
W latach 1864-1866 Bismarck wytrwale pracowa nad wykorzystaniem do
m aksim um wszystkich dostpnych pienidzy i przekierowywaniem ich na przy
gotowania wojenne, starajc si jednoczenie uniemoliwi Austrii zebranie na
rynkach europejskich jakichkolwiek rodkw finansowych na ten sam cel. Przyjta
przez niego strategia polegaa na tym, by postawi przeciwnika w beznadziejnym
pooeniu ekonomicznym i, stwarzajc zagroenie, pokona go. Rzeczywicie, stan
kasy w Austrii by znacznie gorszy ni w Prusach - cige tumienie nacjonalistycz
nych powsta i niepokojw ju dawno doprowadzio do wyczerpania zasobw
finansowych. Kraj znajdowa si na krawdzi bankructwa. }ednak adna ze stron
nie miaa zam iaru pozwoli na publicznie przedstawienie swej trudnej sytuacji.
Obie po cichu zbieray rodki i szykoway si do wojny.
Do wciekoci doprowadzao Bismarcka postpowanie parlamentu, ktry,
podobnie jak poprzednio, bez koca odrzuca przygotowywane przez niego p ro
jekty budetu, ogaszajc zarazem, e rzd nie m a prawa samodzielnie wykorzy
stywa rezerw finansowych ze skarbu pastwa, i e gdyby jednak do tego doszo,
akt ten byby zamaniem zasad konstytucji, za ktry ministrowie ponieliby pen
odpowiedzialno. W odpowiedzi na to premier okreli opozycj, blokujc p o
lityk zagraniczn krla - co przynosio skutki podobne do zamierze wrogw
- m ianem zdrajcw i sprzedawczykw. Tak naprawd doskonale wiedzia, e liczni
posowie partii liberalnej z wielk radoci i entuzjazmem przywitali zwycistwo

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

39

Prus w wojnie z Dani, jednak, rzucajc oskarenia o zdradzie pastwa, zamierza


zrani ich godno i honor, by przyspieszy tym samym proces ich ideologicznego
nawrcenia. Najbardziej radykalni opozycjonici nie pozostawali m u duni - nie
ktrzy oskaryli go o okamywanie parlamentu oraz wadcy. Bismarck, bdc osob
porywcz, wpad w gniew i wyzwa jednego z oponentw na pojedynek. Wywoao
to wielkie poruszenie w berliskich krgach politycznych. Trzeba zdawa sobie
spraw, e starcie takie to tyle akt odwagi, co lekkomylno i brawura; nie daje
szans na odwrt czy mediacje, a jego najbardziej prawdopodobnym skutkiem s
rany albo mier. W przypadku, gdyby premier Prus zgin w ten sposb, sytuacja
polityczna w Europie ulegaby nagej zmianie. Naley jednak pamita, e czo
wiek ten, majc gwatown natur, w czasach uniwersyteckich pojedynkowa si
a dwadziecia siedem razy - jego skonno do ryzyka musiaa wic zdumiewa.
Bleichrder pospieszy z wizyt, by wyperswadowa Bismarckowi ten pomys.
Nawet mieszkajcy w Paryu Rothschildowie z uwag przygldali si tej sprawie.
Do walki ostatecznie nie doszo, tym bardziej wic wzrasta niepokj i gniew
przyszego elaznego Kanclerza na parlam ent i jego niekoczce si odrzucanie
rzdowych projektw budetu.
Bismarck ponad wszystko potrzebowa pienidzy. Ich brak zamienia jego
cel w marzenie, ono za tracio kolory, stajc si halucynacj.

Prywatyzacja Unii kolejowej Kolonia-Minden:


rdo finansowania wojny prusko-austriackiej
W 1865 roku kwestia wojny i pokoju zaleaa jedynie od moliwoci uzy
skania kredytw. W lipcu, cierpliwie znoszc przeciwnoci losu i poszukujc
rda pienidzy na kampani, Bismarck ujrza wreszcie wiato w tunelu. Bya
nim prywatyzacja drogi elaznej Kolonia-Minden.
Linia ta bya jedn z pierwszych, jakie zbudowano w Prusach. Projektowanie
jej rozpoczto w 1833 roku, by w dwadziecia sze lat pniej zakoczy monta.
Staa si ona centraln magistral pruskiej sieci kolejowej. Pierwotnym powodem
jej powstania bya potrzeba taniego transportu wgla z Zagbia Ruhry do rejonw
produkcji przemysowej. Bleichrder, ktry odegra kluczow rol w zbieraniu ka
pitaw na budow, zosta nastpnie czonkiem rady nadzorczej spki kolejowej,
a jednoczenie firmowym bankierem, dziaajcym na zlecenie zarzdu. W tym
czasie rozpoczto debaty dotyczce osignicia moliwie wysokiej efektywnoci
transportu ludzi, sprztu i materiaw podczas wojen. Nacjonalizacja kolei wyda
waa si najkorzystniejszym rozwizaniem. W istocie, od samego pocztku linia
Kolonia-Minden naleaa do gwnych publicznych projektw konstrukcyjnych
pruskiego rzdu, ktry zakupi nastpnie bezporednio 1/7 udziaw w spce,
a ponadto porczy (na 14 milionw talarw) emisj papierw wartociowych

40

W OJNA O P IE N I D Z 2

o nom inalnej stopie odsetek w wysokoci 3,5 procent. W zamian za to mg


dokonywa okresowych zakupw znajdujcych si w obiegu akcji spki, zy
skujc moliwo zostania ostatecznie jej jedynym udziaowcem i zakoczenia
w ten sposb procesu nacjonalizacji. Jednak w 1854 roku rzd, pod wpywem
przetaczajcej si przez europejskie rynki fali liberalizmu, wstrzyma ten proces,
postanawiajc przyjrze si rozwojowi wypadkw i poczeka z ostateczn decyzj
o upastwowieniu a do 1870 roku. M imo tego porczenie pozostawao wci
wane i 14 milionw talarw zablokowano na specjalnym rachunku bankowym.
Bismarck wyliczy, e na potrzeby wojny z Austri powinno wystarczy
okoo 60 m ilionw talarw. Odpowiedzialno za zbirk tej astronomicznej
sumy spocza na barkach Bleichrdera. W rzeczywistoci ju w grudniu 1862
roku rozwaa on i szacowa ten problem, i wanie dlatego zaproponowa kon
trowersyjny plan. Pierwotne zaoenia rzdu byy takie, e w 1870 roku wydana
zostanie wielka suma na cakowity wykup wszystkich udziaw w spce kolejowej.
Rodzio to ogrom n presj na publiczne finanse. Lepsze rozwizanie stanowioby,
wedug Bleichrdera, natychmiastowe uzyskanie rekompensaty, przy jednocze
snej rezygnacji z dalszego porczenia papierw wartociowych. W ten sposb,
w jednej chwili, mona by, za cen porzucenia zamiarw upastwowienia kolei,
oywi przynajmniej cz z odoonej kwoty. Gdy plan zosta przedstawiony
pod dyskusj, spotka si z duym sprzeciwem. Wiele osb uwaao, e niesie on
w perspektywie straty dla rzdu, a zarazem due profity dla Bleichrdera, bdcego
jednym z udziaowcw spki. Wedug oblicze, odstpienie od licznych praw do
zyskw z eksploatacji kolei oznaczao rezygnacj z 30 milionw talarw. W zamian
rzd otrzyma m ia rekompensat w wysokoci 10 milionw oraz moliwo
wykorzystania 14-milionowego porczenia. Droga elazna Kolonia-M inden bya
jedn z najbardziej dochodowych spord rzdowych inwestycji. Jej prywatyzacja
pozwalaa na uzyskanie pilnie potrzebnych rodkw finansowych, wizaa si jed
nak z tani sprzeda (50 procent upustu) wysokiej jakoci aktyww oraz utrat
przyszych, dugoterminowych dochodw. Niewtpliwie nie byo to najbardziej
korzystne rozwizanie.
W 1865 roku sytuacja zmienia si. Pragnienie Bismarcka zjednoczenia Niemiec
przesonio wszelkie obawy. Porzucono burzliwe debaty nad wielkoci i zasadnoci
ceny, jak trzeba zapaci za przygotowania do wielkiej potyczki z Austri. To wanie
jest powd, dla ktrego midzynarodowi bankierzy kochaj wojn: dochodzi do
sytuacji, w ktrej rzd, nie majc innego wyjcia, sprzedaje aktywa o duej wartoci
po bardzo niskich cenach - wietna okazja do zarobienia wielkich pienidzy. Kiedy
finansjera staje si dostatecznie silna, zaczyna podsyca nastroje nacjonalistyczne,
prowokowa konflikty midzypastwowe, popycha rzdy w kierunku wielkich
programw inwestycji w sektor militarny, oywia ukryte sprzecznoci, pozostajce
dotychczas w upieniu, jednym sowem: pobudza ca t machin, aby nastpnie
narzuci swoje usugi w organizacji patnoci oraz zbirki wszelkich kontrybucji i re
paracji. Wystarczy, by duy kapita mia zmieni waciciela, porednicy tej operacji,
nie szczdzc wysikw w celu wykorzystania tego, na czym ju wczeniej pooyli

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

41

rk, zawsze osign wielki dochd tytuem opat z usug. Tam, gdzie s kredyty
i przepyw pienidzy, tam zawsze mona dostrzec cienie bankierw.
Ten wielki biznes nie mg by wprawiony w ruch wycznie przez Blei
chrdera, zatem wprowadzi on do interesu rodzin Oppenheimw z Kolonii. Rzecz
jasna, wci te pozostawali w grze jego mocodawcy Rothschildowie. Wszyscy
oni zamierzali wsplnie, w wielkim zamknitym krgu, pokn ten gigantyczny
kawaek tortu. 18 lipca 1865 roku pastwo pruskie oraz spka kolejowa Kolo
nia-M inden oficjalnie zawary porozumienie. Jego ostatecznym rezultatem byo
porzucenie przez rzd planw nacjonalizacji i uzyskanie w zamian rekompensaty
w wysokoci 13 milionw talarw, z czego pierwsza transza, 3 miliony, miaa by
wypacona gotwk 1 padziernika 1865 roku; druga, w wysokoci 2,75 miliona,
rwnie gotwk, 2 stycznia 1866. Pozosta cz tej kwoty planowano przekaza
w formie nowych akcji spki. By wynagrodzi Bleichrdera za jego prac, Bismarck
da m u zlecenie na wszystkie usugi zwizane z rozliczeniami finansowymi, co do
ktrych zakadano, e bd stanowi integraln cz traktatu koczcego przysz
wojn Prus z Austri. Do rozlicze tych mia nalee midzy innymi transfer 2,5
miliona talarw, przeprowadzany wsplnie z Rothschildami, dziaajcymi - jakeby
inaczej - w imieniu strony austriackiej. Usug Bleichrdera wyceniono w tym
przypadku na 1 procent od tej kwoty.
W czasie, gdy nie byo jeszcze pewnoci co do rda finansowania woj
ny, Bismarck poszukiwa alternatywnych, dyplomatycznych rozwiza sytuacji
i przeprowadza ca seri midzynarodowych negocjacji i rozmw. Kiedy jednak
podpisana zostaa um owa pom idzy rzdem a spk kolejow, natychm iast
usztywni swoje stanowisko wobec Austrii. Jeszcze tego samego dnia wysa do
nastpcy pruskiego tronu telegram: Konferencja w Regensburgu. Stop. Decyzja
Waszej Wysokoci o penych przygotowaniach wojennych w toku. Stop. Finanso
wanie caego roku wojny ustalone. Stop. Caa suma to 60 milionw talarw. Stop.
Po upywie tygodnia minister wojny w rzdzie Bismarcka, Albrecht von Roon,
w licie do przyjaciela pisa: Posiadamy wystarczajce pienidze, aby da dyplo
macji wiksze pole manewru. Jeli zajdzie taka konieczno, bdziemy w stanie
przeprowadzi pen mobilizacj armii i znale si w stanie wojny. To um acnia
pozycj i stanowisko Prus. Moemy zmusi Austri do uznania naszych susznych
da, w ten sposb obie strony unikn wybuchu niepotrzebnej wojny. Skd
pochodz pienidze? Dziaajc zgodnie z konstytucj, uzyskalimy finansowanie
dziki zawarciu ponownego ukadu w sprawie linii Kolonia-M inden16.
Strona austriacka bardzo szybko zdaa sobie spraw z tego, e umowa finan
sowa zawarta ze spk kolejow stanowia cz gorliwych przygotowa do wojny.
Tymczasem ich wasne starania przynosiy efekty wci dalekie od ideau - dlatego
w trakcie negocjacji dyplomatycznych Wiede nie broni swego stanowiska z prze
sadn stanowczoci. Z drugiej jednak strony, zaraz po opadniciu entuzjazmu,
Bismarck zacz chodno kalkulowa. By wiadomy, e napyw odpowiedniej
iloci kapitau z transakcji kolejowej wymaga czasu. Ponadto radosny nastrj psuy
16 W. Roon, Denkwiirdigkeiten Aus Dem Leben Des General-Feldmarschalls. .., s. 354-355.

42

W OJNA O P IE N I D Z 2

w znacznym stopniu spory pom idzy Rothschildami a spk - istotna rnica


zda dotyczya transferu, wynoszcej 9 milionw talarw, wierzytelnoci. Zdobycie
pienidzy potrzebnych na prowadzenie wojny wci byo zatem spraw niepewn.
Bismarck traci cierpliwo; potrzebne mu byy konkretne daty. Bez nich (i bez
kapitau) po raz kolejny zmuszony by powanie rozwaa moliwo rozwizania
kryzysu na drodze dyplomatycznej. 10 sierpnia 1865 roku pisa: Wci potrze
bujemy czasu na zbirk rodkw oraz na to, by Francja pozostawaa neutralna.
[...] Obecnie moemy chroni nasz reputacj i jednoczenie traktowa wojn
jako moliwy wybr. Taka ocena sytuacji wpywaa take na prywatn strategi
inwestycyjn Bismarcka, dlatego mwi Bleichrderowi: Jeli posiadam papiery
wartociowe [kolei Kolonia-Minden], to wydaje mi si, e pom imo obaw o wybuch
przedwczesnej wojny, nie naley ich sprzedawa17. (Patrzc na to z dzisiejszego
punktu widzenia, m ona uzna, e jego dziaania byy wykorzystywaniem pouf
nych informacji pastwowych do osignicia osobistych korzyci, skd ju blisko
do podejrzenia o czerpanie nielegalnych zyskw).
W tej sytuacji Prusy i Austria osigny w Gastein ugod. Pierwsi nadal
administrowali Szlezwikiem, drudzy Holsztynem, m imo to wszyscy zdawali sobie
spraw, to porozumienie stanowi jedynie strategi opniajc i jest czekaniem
na m oment, kiedy nastpi przeom w kwestii finansowania wydatkw wojennych.

Przyczyny gwatownego zakoczenia


wojny prusko-austriackiej
W lutym 1866 roku wysiki Bleichrdera zmierzajce do zgromadzenie
rodkw finansowych poprzez sprzeda akcji spki kolejowej Kolonia-Minden na
rynkach europejskich napotkay na cakowity bojkot ze strony midzynarodowych
bankierw, na czele z rodzin Rothschildw. Wszyscy uznawali, e zgromadzone
w ten sposb przez Prusy kapitay zostan wykorzystane do prowadzenia dziaa
wojennych, a w tym czasie pokj by wsplnym ideaem. W poowie lutego
Bleichrder, w tajnym pimie do Rothschildw, uczyni zawoalowan wzmiank
o rozwaanej przez pruski rzd sprzeday kopalni z Zagbia Saary. Rynek obiegy
wtedy plotki, e to Rothschildowie i Oppenheimowie s prawdopodobnymi kupca
mi. Bardzo widoczne blokowanie sprzeday akcji spki kolejowej oraz oczekiwanie
na zmian waciciela firm grniczych oznaczay, e m idzynarodowi bankierzy
odkryli potencjalne wielkie zyski ukryte w eksploatacji z wgla. Pozwolenie
Bismarckowi na atwe pozyskanie wystarczajcych kapitaw wizaoby si z tym,
e rzd Prus nie musiaby pozbywa si kopalni.
Problem pienidzy nie znalaz konkretnego rozwizania, jednak w m ar
cu 1866 roku zintensyfikowano przygotowania wojenne. Poniewa nie istniaa
17 J. Rhl, Kriegsgefahr und Gasteiner Konvention, Dusseldorf 1973, s. 102.

I. NIEMCY: KRAJ POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

43

nadzieja na znalezienie prywatnych kupcw, rzd pruski rozpocz publiczn


sprzeda udziaw Kolonia-Minden. Na rynek pad jednak cie zbliajcej si
wojny, zapanowa nastrj depresji i to wyzbywanie si na wielk skal aktyww
prowadzio do znacznego spadku ich wartoci.
8 kwietnia Prusy ogosiy zawarcie sojuszu z Wochami. Na giedzie nastpi
krach. Rothschildowie wydali Bleichrderowi instrukcje, by, z powodu bliskiego
wybuch wojny, natychmiast wyprzedawa wszystkie nalece do nich, a znajdujce
si na berliskiej giedzie, papiery wartociowe. Tyle e do tego czasu bankier
zdy ju upynni wielk ich ilo. Rothschildowie wpadli w gniew. Bleichrder
popeni powany bd, wiadczcy, e utraci kontrol nad przebiegiem wypadkw.
W swym licie pisali: Nie istnieje aden dowd wskazujcy, e chronisz interesy
naszej rodziny. Chcemy usysze wyjanienie, dlaczego spieniye nasze papiery.
W telegramie, ktry wysalimy ci rankiem, poinstruowalimy, e nie akceptujemy
twojej ostatniej akcji wyprzeday. 18 kwietnia Bleichrder w popiechu przesa
odpowied, tumaczc jednoczenie, e z powodu chwilowego ocieplenia w sto
sunkach z Austri, wyzbywanie si aktyww zostao wstrzymane.
W maju 1866 roku Prusy rozpoczy mobilizacj. czny koszt postawienia
dziewiciu armii w stan penej gotowoci bojowej wynosi 24 miliony talarw, przy
czym z upywem kadego kolejnego miesica zwiksza si o dalsze 6 m ilionw18.
18 maja, z powodu kopotw finansowych (czyli w tym przypadku cakowitego
braku rodkw), rzd zosta zmuszony do tego, by ogosi zamwienie na kredyt
publiczny - niezabezpieczon [bez zastawu - przyp. tum.] poyczk w wysokoci
25 milionw talarw. Jednoczenie nastpia kasacja wszystkich regulacji ogra
niczajcych wysoko odsetek. Celem tych dziaa byo przycignicie pienidzy
obywateli, jednak podjte kroki nie przyniosy poprawy sytuacji. Minister wojny
lamentowa, e brak jest wystarczajcych rodkw na prowadzenie wojny, a zebrane
dotychczas fundusze ulegyby wyczerpaniu w cigu dwch miesicy19.
W ostatnim m omencie przed wybuchem wojny kluczow rol odegra plan
Bleichrdera dotyczcy kolei Kolonia-Minden. Gdy wszystkie prby zbirki kapi
taw zakoczyy si porak, ministerstwo finansw, nie bez oporw, zdecydowao
si powierzy Bleichrderowi i [Adolfowi] Hansemannowi powoanie grupy, ktra
zakupi udziay spki. Cen nabycia ustalono na 110 talarw (przy giedowej wyno
szcej 117 talarw). Pozostali bankierzy, wykorzystujc cikie pooenie finansowe
pastwa, zbili j do poziom u 105 talarw. Rzd nie zaakceptowa takiej obniki
i podj decyzj o sprzeday akcji w transzach. W przypadku, gdyby wydarzenia
na polu bitwy potoczyy si pomylnie, cena z pewnoci poszybowaaby w gr.
By to ryzykowny ruch, gdyby bowiem sytuacja na froncie przybraa niekorzystny
obrt, rzd musiaby stawi czoa dwm problemom: wyczerpaniu pienidzy na
dalsz kampani oraz leccej w d wartoci papierw. Mimo to Bismarck posta
nowi postawi wszystko na jedna kart!
18 M. Sturmer, G. Teichmann, W. Treue, Striking the Balance..., op. cit., s. 171.
19 Ibid.

44

W OJNA O P IE N I D Z 2

Poniewa wadze zrezygnoway z planw nacjonalizacji kolei oraz z porcze


nia, zdobyy 14 milionw talarw uprzednio zablokowanych. Nie wliczajc w to
sum ze sprzeday udziaw w linii Kolonia-Minden, zakadano, e pienidze te
powinny wystarczy na wsparcie siedmiotygodniowej kampanii. Kiedy Bismarck
stan pod m uram i Wiednia, z owych pienidzy pozostay tylko 3 miliony, a wrg
wci posiada w okolicach miasta sto osiemdziesit tysicy onierzy. Gdyby wic
nie udao si w cigu dwch tygodni zmusi Austriakw do kapitulacji, przyszy
kanclerz przeszedby do historii jako jeden z najbardziej pechowych politykw.
Dlatego wanie, z uwagi na Niemcy i na swoje przysze losy, gwatownie
zatrzyma t kampani.

Wojna francusko-pruska: jeden strza z armaty


i wielki strumie zota
W rd przegranych w wojnie prusko-austriackiej miejsce najbardziej
bezuytecznej osoby przypada cesarzowi Francji Napoleonowi III. Przyglda
si i pozostawa niewzruszony, podczas gdy tu obok byskawicznie rosa potga
Prus. Francja, zwiedziona strategicznymi trikam i Bismarcka, nie uzyskaa adnej
znaczcej rekompensaty za neutralno, wicej nawet, doczekaa si przycinkw
i szyderstw z powodu Luksemburga. Napoleon III, zaniedbujc problem austriacki,
popeni bd podobny do tego, jaki by udziaem krla Chu, gdy ten, oszukany
przez Zhang Yi Yonga, zerwa relacje z krlestwem Qi, w zamian za obietnice
korzyci terytorialnych*.
Napoleon III, tak jak krl Chu, nalea do ludzi kochajcych bogactwo,
takich, ktrzy maj wielkie ambicje i plany, lecz, niestety, pozbawieni s wystar
czajcych zdolnoci, by je zrealizowa.
Wielka Brytania, ktra od zawsze z duym wyczuciem uprawiaa polityk
zmierzajc do zachowania w Europie rwnowagi si, tym razem - wobec Prus i ich
zamiaru zjednoczenia Niemiec, a w konsekwencji przemiany w wielkie mocarstwo
i jej gwnego rywala - nie reagowaa. Wci dawaa si zwodzi prnem u i m a
nifestujcemu sw si Napoleonowi III, przeceniajc Drugie Cesarstwo. Francja
w 1859 roku rozpocza budow Kanau Sueskiego, w dziesi lat pniej oddano
go do uytku. Wielka Brytania uwaaa t inwestycj za bezporednie zagroenie
*

Okoo 313 roku p.n.e. minister Zhang Yi z krlestwa Qin zaproponowa krlowi Chu 300
kilometrw kw. ziemi wydzielonej z terytorium krlestwa Qi w zamian za zerwanie rela
cji z tym pastwem. Wadca da si zwie. Po zwyciskiej kampanii krlestwo Qin nie
wywizywao si jednak z umowy. Po dugim oczekiwaniu krl Chu ostatecznie straci
cierpliwo i najecha na Qin. Akcja ta zakoczya si jego porak, co wicej, wkrtce
musia walczy w wojnie obronnej, ktra przyniosa Chu straty terytorialne. Pastwo we
szo w okres upadku. W wyniku kolejnej wojny z Qin, w 299 roku p.n.e., oddao osiem
miast. Zwabiony podstpnie na rokowania, krl Chu zosta pojmany. Dwa lata pniej
udao mu si uciec. Umar na wygnaniu - przyp. tum.

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

45

dla swoich kolonii na Bliskim W schodzie oraz w Indiach. Przerwanie szlakw


komunikacyjnych oznaczaoby przetrcenie krgosupa Zjednoczonemu Krle
stwu, a na to angielscy imperialici zgodzi si nie mogli. Z tego powodu widzieli
w Prusach przede wszystkim si zdoln do powstrzymywania Francji, przystajc
na ich ambicje zjednoczeniowe i nie doszukujc si w nich niebezpieczestwa.
Rzd brytyjski duo bardziej ni Niemiec obawia si Napoleona III.
Carska Rosja od czasu poraki w wojnie krymskiej utrzymywaa bardzo
chodne, pene obojtnoci relacje z Londynem i Paryem. Oficjalnie neutralna,
w rzeczywistoci wspieraa pruskie plany wojny z Francj, majc nadziej na
czerpanie z tego korzyci i rewan za poniesion klsk. Powolny i ograniczony
car skupi ca swoj uwag na Bakanach, na podsycaniu ognia konfliktw i a
paniu much, czyli drobnych profitw. Nie dostrzega siy Prus i kilkudziesiciu
rozproszonych niemieckich pastewek, kadc w ten sposb podwaliny swojej
przyszej klski.
Austria po wojennej porace znalaza si na krawdzi bankructwa, i mimo
e wspieraa Francj, marzc o porednim odpaceniu si za klsk, to nie miaa
do rodkw, wic za deklaracjami nie szy czyny.
Bismarcka trafniej mona okreli jako ryzykanta, obdarzonego niesam o
witym szczciem, ni wielkiego stratega. Na jego powodzenie zoyy si midzy
innymi zaniedbania strategiczne przeciwnikw oraz byskawiczny, nieprzewidziany
nawet przez niego samego, wzrost potgi kraju. Po zakoczeniu wojny z Austri
jedynie on zdawa sobie spraw, e aby pomylnie sfinalizowa wielki projekt
zjednoczenia Niemiec, wczeniej trzeba koniecznie pokona Francj.
Iskr, ktra wzniecia poar, bya sprawa tak zwanego telegramu z Ems. Na
pocztku lipca 1870 roku jeden z ksit z dom u Hohenzollernw zosta wybrany na
spadkobierc hiszpaskiego tronu. Napoleon III zareagowa na to stwierdzeniem, e
Francja nie moe sobie pozwoli na to, by by zagroona od wschodu i od zachodu,
i wyda ambasadorowi w Berlinie dyspozycj, by ten wyrazi sprzeciw w imieniu
cesarstwa. W tym czasie krl Wilhelm I przebywa na kuracji w Ems, odpoczywajc
i korzystajc z tamtejszych ciepych rde. Owiadczy on francuskiemu dyplomacie,
e Hohenzollernowie mog rozway zrzeczenie si praw do hiszpaskiego tronu.
Mimo to Napoleon III nie ustawa w wysikach. Ponownie nakaza swojemu czowie
kowi spotka si z Wilhelmem I i uzyska gwarancje na pimie. Krl pruski obieca,
e negocjacje odbd si po jego powrocie do Berlina i wysa w tej sprawie telegram
do Bismarcka. Po otrzymaniu depeszy Bismarck usun z niej niektre wyraenia,
zmieniajc tekst tak, i wygldao na to, e krl odmwi negocjacji z francuskim
ambasadorem; i tak przerobion - opublikowa w prasie. Napoleon III uzna to za
zniewag i 19 lipca 1870 roku wypowiedzia Prusom wojn.
W tym czasie Francja nie miaa choby jednego sojusznika.
W Prusach tymczasem bardzo wzrosa pozycja Bleichrdera, bdcego
jednym z gwnych architektw sukcesu odniesionego w wojnie z Austriakami.
Z modszego brata Rothschildw sta si ich rwnorzdnym partnerem . Zaufa
nie, jakie mia do niego Bismarck, byo wiksze ni jego lk przed najsilniejszym

46

W OJNA O P IE N I D Z 2

z bankierskich rodw. Dlatego zaraz po zakoczeniu konfliktu zbrojnego przenis


on wszystkie swoje prywatne aktywa z frankfurckiego banku Rothschildw do
berliskiego banku Bleichrdera.
Na dziesi dni przed wybuchem nowej wojny zaradny bankier, w tajnym
licie, zapytywa Bismarcka o prawdopodobiestwo jej rozpoczcia (przy okazji
wspominajc dyskretnie o sytuacji na jego rachunku).
Osobicie nie sdz, by stosunki polityczne radykalnie zaostrzyy si, zatem nie
wydaem dyspozycji dotyczcych sprzeday aktyww z konta. Jeli jednak moja
ocena jest nieprawidowa i sdzi Pan, e wkrtce nastpi wiele smutnych wydarze,
prosz o wystarczajco wczesne ostrzeenie.

Rzecz jasna, poniewa sprawa dotyczya prywatnego majtku Bismarcka, ten


nie zwleka. Nastpnego dnia, podpisujc si imieniem swojej maonki, odpisa
Bleichrderowi:
Mj m sdzi, e nie jest moliwe, by nagle kto nas zaatakowa, gdy wynik
wyborw w Hiszpanii tak naprawd nikom u nie odpowiada. M imo to uwaa on, e
praw dopodobnie w jakim mom encie denie do wojny stanie si znacznie silniej
sze ni dzi, tak wic sprzeda akcji spki kolejowej jest chyba dobrym rozwiza
niem. Tak czy inaczej, mj m potrzebuje pienidzy.

Po otrzym aniu depeszy bankier byskawicznie poj, e wybuch wojny jest


bliski. Nazajutrz przekaza t bezcenn informacj Rothschildom: Wszystkie ceny
prawdopodobnie szybko pjd w d. Jednoczenie wyda dyspozycje swoim agen
tom na europejskich rynkach finansowych, by natychmiast dokonali cakowitej
wyprzeday nalecych do niego aktyww, niektrych nawet bez wzgldu na straty.
Koniec kryzysu konstytucyjnego by pierwszym efektem wojny prusko- austriackiej. Od tego czasu rzd Bismarcka zdoby wzgldn wolno finansow.
21 lipca 1870 roku przewodzony przez Prusy Zwizek Pnocnoniemiecki zaapro
bowa kredyt w wysokoci 120 milionw talarw.
W pocztkowym okresie konfliktu z Francj sytuacja na giedzie w Berlinie bya
bliska paniki. Nawet tak wietne akcje jak udziay w spce kolejowej Kolonia-Min
den odnotoway spadek o ponad 30 procent. Rzd Prus bez chwili wahania wystawi
na sprzeda pierwsz transz obligacji wojennych, wart blisko 100 milionw talarw.
Prbowa tym samym, poprzez bezporedni handel papierami wartociowymi na
giedzie, zama m onopol bankierw na zbirk kapitaw. W arunkiem zakupu
byo 12 procent upustu oraz 5 procent zysku. Bankierzy zasugerowali upust w wy
sokoci 15 procent, jednak pomys ten nie zyska oficjalnej akceptacji. Oppenheim
pisa do Bleichrdera: [...] spogldajc na stan dzisiejszego rynku, uwaam, e
s to mieszne warunki. W rezultacie akcja zakoczya si wielk porak, sprze
dano papiery za czn kwot zaledwie 60 milionw talarw. Istot tego problemu
stanowi fakt, e przy bezporedniej sprzeday, dokonywanej przez rzd, bankierzy

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

47

nie otrzymywali zlece, zatem omijaa ich prowizja. Dlatego zastosowali zbiorowy
bojkot. Ta sytuacja to kolejny przykad potgi rynku finansowego i rzeczywistych
drg przepywu pienidzy20.
1
wrzenia 1870 roku odbya si wielka bitwa pod Sedanem. Francuzi p o
nieli w niej srom otn klsk. Nazajutrz Napoleon III podda si, razem z ponad
stutysiczn armi. Na wie o tym 4 wrzenia paryscy robotnicy wszczli zbrojne
powstanie i doprowadzili do obalenia cesarza.
Po zakoczeniu walk w niewoli pruskiej znalazo si blisko 300 tysicy fran
cuskich jecw. Bleichrder sprytnie wyczu, e jest to okazja do zarobienia wiel
kich pienidzy. Zobowiza si do wyoenia ze swojej wasnej kieszeni rodkw
na ich utrzymanie, wpacajc co miesic okrelone sumy do kasy pruskiej armii.
Dla niego by to pewny, stabilny, nie obarczony ryzykiem interes. W przyszoci,
bez wzgldu na to, kto przejmie rzdy we Francji, bdzie zmuszony do zwrotu
tej gigantycznej poyczki, wraz z odsetkami, jako cz reparacji. Bleichrder
nie obawia si odmowy spaty dugu, gdy do m om entu otrzymania wszystkich
odszkodowa wojsko pruskie miao stacjonowa na zajtym terytorium. Siy fran
cuskie zostay cakowicie rozbite, zatem w najbliszym czasie nie byo moliwe,
by zmobilizoway si i przystpiy do kontrofensywy.
Jeszcze przed wybuchem tej wojny wymiana depesz handlowych pomidzy
Bleichrderem a Rothschildami z Parya stawaa si coraz trudniejsza. W jaki
czas pniej bezporednia komunikacja na linii Berlin - Pary musiaa zosta
przeniesiona na szlak Bruksela - Amsterdam, gdzie przekazywane byy inform a
cje o ruchach na berliskim rynku. Przed bitw pod Sedanem Bleichrder pilnie
donosi Rothschildom o koniecznoci jak najszybszej sprzeday nalecych do
nich papierw wartociowych kolei Kolonia-Minden. Zby tych akcji 1250, liczc
po 128 talarw za sztuk. W lipcu ich cena jednostkowa zesza do poziomu 95,2
talara. Po 15 wrzenia czno przerwano (pomijajc sporadyczne prby przeka
zywania informacji za pom oc balonw), by wznowi kontakty dopiero w lutym
1871 roku. Tymczasem 20 wrzenia Pary zosta okrony, a mieszkajcy tam
Rothschildowie znaleli si bardzo trudnej sytuacji. 5 padziernika pruska armia
zaja nalece do nich Chateau de Ferrieres, ktre zamieniono w kwater gwn
dla krla Wilhelma I, Bismarcka oraz generaa von Moltke. Synne spotkanie,
podczas ktrego francuski minister spraw zagranicznych bezskutecznie prbowa
przekona Bismarcka do podpisania traktatu pokojowego, odbyo si wanie tam.
Pod koniec padziernika 1870 roku rzd pruski, wycignwszy lekcje z poprzed
niej wojny, wyznaczy Hansemannowi zadanie sformowania grupy zleceniobiorcw
i sprzedania na rynkach Londynu i Berlina drugiej transzy obligacji, wartej 20
milionw talarw. Wraz z napywaniem raportw o sukcesach odnoszonych przez
prusk armi cena kontraktowa poyczek posza w gr, niczym statek wyniesio
ny przez fale. Rzd bardzo szybko dosta szans likwidacji czci z zastawionego
limitu kredytowego. Ostatecznie odsetki od obligacji wojennych zostay okrelone
na poziomie 5 procent, a czas oczekiwania na wykup - 5 lat. Ogromne rodki
20 M. Sturmer, G. Teichmann, W. Treue, Striking the Balance..., op. cit., s. 176.

48

W OJNA O P IE N I D Z 2

nieprzerwanym strumieniem pyny w kierunku znajdujcego si we Francji frontu


i wojska. 30 listopada, dziki wytrwaym wysikom bankierw, sukcesem finansowym
zakoczya si w Wielkiej Brytanii emisja poyczki wartej 34 miliony talarw, przy
rabacie ustalonym na 8 procent. Istniaa te moliwo kolejnej emisji, na sum 17
milionw. W tym czasie, mimo e Anglicy zaczli odczuwa sympati wobec nie
szczsnej Francji, jej papiery wartociowe byy u nich praktycznie niesprzedawalne.
Na niewidzialnej finansowej linii frontu Francja take poniosa klsk.
18 stycznia 1871 roku w Wersalu odbya si koronacja krla Prus Wilhel
ma I na cesarza zjednoczonych Niemiec. Ogoszono powstanie Drugiej Rzeszy.
W dziesi dni pniej walczce strony podpisay ukad o zawieszeniu broni, za
26 lutego wstpny tekst traktatu pokojowego. W ten sposb zakoczya si wojna
prusko-francuska. Zwycizcy zapacili za ni 22 miliony talarw.

Kontrybucja w wysokoci 5 miliardw frankw:


duy tort dla bankierw
Arm ia Bismarcka zakoczya swe dziaania, natom iast m idzynarodowi
bankierzy wprost przeciwnie - dla nich nadszed czas jeszcze bardziej wytonej
pracy. Zlecenie nadzoru nad spat ogromnej kwoty kontrybucji, wynoszcej
5 miliardw frankw, stanowio bez wtpienia wietny, wielce podany biznes.
Opaty manipulacyjne, ustalone na 1 procent, oznaczay w tym przypadku zysk
w wysokoci 50 milionw frankw.
Kiedy jeszcze trwaa wojna, w listopadzie 1870 roku, austriaccy Rothschil
dowie z wasnej inicjatywy zgosili sw kandydatur na zarzdzajcych zbirk
przyszych francuskich obcie. Rzecz jasna Oppenheim , a take inni tworzcy
konkurencj bankierzy, rwnie zaoferowali swoje usugi. Bismarck postanowi
pozna w tej sprawie opini Bleichrdera. Poniewa kademu zaleao na tym
wielkim zleceniu, wic i jego prywatny finansista zgosi swj akces. 7 lutego 1871
roku, bez tracenia czasu, przyby do Wersalu. Udao m u si zdoby wanie te dwa
zamwienia, ktrych najbardziej pragn: zebranie 200 milionw frankw reparacji
oraz nadzr we Francji nad caym tym procesem.
Ustalanie wysokoci odszkodowa przebiegao burzliwie. Rzd Louisa Thiersa nie spodziewa si obcienia jego kraju kwot 5 miliardw frankw, a tymcza
sem Bismarck dopisa do niej jeszcze jeden miliard. Thiers zareagowa gwatownie,
uwaajc, i tak ogrom na suma jest niesprawiedliwa i nierealistyczna, i e jego kraj
nie bdzie w stanie jej spaci. Obaj rozpoczli ostr dyskusj. Bismarck nie potrafi
stumi gniewu i oburzenia. Sytuacj zaognio jeszcze wczenie si do negocjacji
Wielkiej Brytanii, ktra domagaa si, by zwycizcy ograniczyli swe dania. Ci za
nie zamierzali ustpi. Ostatecznie strona francuska zaproponowaa zaproszenie
Rothschildw i zapoznanie si z ich opini. Kiedy jeden z nich przyby, Bismarck

I. NIEMCY: KRAI POCHODZENIA MIDZYNARODOWYCH BANKIERW

49

skupi na nim ca swoj wcieko. Bankier nie da si jednak sprowokowa.


Suma 5 miliardw frankw zostaa uznana za moliw do zbirki. Jaki czas
pniej Bleichrder, w licie do cesarza Wilhelma I, wspomnia o tej sprawie. Krl
by bardzo niezadowolony z tego zaplanowanego pokazu grubiastwa Bismarcka.
Gniew wywouje gniew. Pozycja Rothschildw na midzynarodowym rynku
finansowym bya bardzo silna, wydawao si, e nic nie moe jej zagrozi, dlatego
odrzucenie ich propozycji oznaczaoby fiasko akcji zbierania kapitaw w Europie,
co z kolei zmusioby prusk armi do niekoczcego si pozostawania na wrogiej
francuskiej ziemi. Wydatki wojenne rosy z kadym dniem, lawinowo, kumulowao
si te niezadowolenie ssiadw Prus oraz wewntrznej opozycji. Po rozwaeniu
wszystkich argumentw za i przeciw Bismarck zdecydowa, e nie pozostaje mu
nic innego, jak tylko zgoda na zaproponowan przez Rothschilda kwot. Francuski
rzd Thiersa nie mia siy przebicia, natom iast pojawienie si potnego bankiera
natychmiast rozwizao problematyczn sytuacj.
10 maja 1871 roku oficjalnie podpisany zosta we Frankfurcie traktat p o
kojowy. Zgodnie z jego postanowieniam i Francja miaa zapaci kontrybucj
w uzgodnionej ju wysokoci 5 miliardw frankw, a take zrzec si na rzecz
Niemiec Alzacji i Lotaryngii.
Strona francuska natychmiast przystpia do zbirki pierwszych 2 miliardw
poprzez emisj papierw wartociowych; stop odsetek ustalono na 5 procent.
Pod kierownictwem Bleichrdera powoano niemieck finansow grup zlece
niobiorcw. Przystpili do niej midzy innymi Oppenheimowie i Warburgowie.
Operacja zakoczya si wielkim sukcesem: nadsubskrypcja bya czternastokrotna.
Sum zebrano przed czasem i przelano bezporednio z banku Rothschildw do
placwek Bleichrdera i Hansemanna. Podobnie w przypadku drugiej czci: trzy
nastokrotna nadsubskrypcja (w 1872 roku) na papiery warte 3 miliardy frankw.
Rodzina Oppeheim w samodzielnie zrealizowaa zlecon zbirk 490 milionw
frankw, z czego do wasnego portfela zakupia papiery warte 74 miliony. Cay
proces przebiega nadzwyczaj sprawnie i latem 1873 roku ostatecznie zakoczono
gromadzenie 5 miliardw. Armia niemiecka zacza opuszcza terytorium Francji.
Moliwoci zbirki kapitaw na wspczesnych rynkach finansowych s
ogromne, zupenie nie do wyobraenia w przeszoci. Pozyskiwanie pienidzy
na odszkodowania wojenne przez dynasti Qing odbywao si zawsze drog
zwikszania podatkw i uderzao przede wszystkim w najbiedniejsz cz spo
eczestwa. Na Zachodzie natomiast sposobem tym byy oferowane bogaczom
inwestycje, z wykorzystaniem emisji papierw wartociowych. Odm ienny sposb
mylenia - odm ienne rezultaty.
W caym tym procesie m idzynarodow i bankierzy odegrali podw jn
rol: rozwizali problem, ktry sami wczeniej stworzyli. W obydwu walczcych
z sob krajach umoliwili spkom zbrjeniowym wejcie na gied oraz emisj
wojennych obligacji. Po zakoczeniu walk przystpili do zbirki rodkw na
spat kontrybucji. Dokonywali te podziaw i transferw zebranych sum, brali
udzia w odbudowie pastw i grom adzeniu potrzebnych kapitaw, za kadym

50

W OJNA O P IE N I D Z 2

razem dostarczajc pakiet konkretnych rozwiza wojennych czy powojennych


problemw. W czasie konfliktw zbrojnych rzdy nie negocjuj cen i jest to zna
komita okazja dla bankierw do zakupu pastwowych aktyww po bardzo niskich
cenach. Istnieje chiskie powiedzenie: Kady strza z armaty to wielki napyw
zota. Bez wzgldu na wynik wojny, znajdujcy si po obu stronach bankierzy
zarabiaj na niej.
Napoleon Bonaparte mwi: Pienidz duny nie ma ojczyzny, finansjera
jest wyzbyta patriotyzm u i przyzwoitoci, jedyne co ich obchodzi to zysk.

ROZDZIA II

Wielka Brytania:
finansowe centrum dowodzenia
Kto trzyma w rku rwnowag wiata?
Kto rzdzi Kongresem: rojalici czy liberaowie?
Kto prowokuje patriotycznych sankiulotw Hiszpanii?
(Z powodu ktrych stare dzienniki europejskie piszcz i dygoc).
Kto utrzymuje wiat - stary i nowy - w cierpieniach lub rozkoszach?
Kto wszystkich politykw wwodzi na liskie tory?
Czy cie szlachetnej odwagi Bonapartego?
Nie. yd Rotszyld i jego chrzecijaski kumpel - Baring?1.
Byron, Don Juan

21 Byron, Don Juan, prze. E. Porbowicz, Warszawa 1953, s. 692

52

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Poczwszy od XVI wieku Wielka Brytania, dziki sprzyjajcemu pooeniu
geograficznemu, strukturze spoecznej, rozwijajcej si gospodarce kapitalistycznej
(w tym bezprecedensowej, rozpocztej w XVIII wieku rewolucji przemysowej,
z maszyn parow Watta jako jej symbolem), wykorzystujc warunki do prowa
dzenia zamorskiego handlu i rozszerzajc kolonie doprowadzia do skumulowania
ogromnego kapitau. W 1694 roku miao miejsce bardzo istotne, w historii gospo
darczej, zdarzenie: zaoono Bank Anglii - instytucj powoan do gromadzenia
i zarzdzania funduszami pastwa. Brytyjscy bankierzy odkryli, e udzielanie
kredytw z jednoczesnym zachowaniem poufnoci oraz przewidywanie i prowo
kowanie zdarze finansowych stanowi istotne elementy w procesie ksztatowania
pienidza. Zwielokrotnienie si produkcyjnych przeoyo si na zwielokrotnienie
krajowego majtku. Kredyty, poyczki, przemys i handel: wszystkie te zjawiska
poczyy si, by wsptworzy jeden organizm - wielkie imperium brytyjskie,
nad ktrym nigdy nie zachodzi soce.
W XIX wieku nastpi wyrany wzrost znaczenia midzynarodowych
bankierw. Jednak proces ten w poszczeglnych krajach (w Wielkiej Brytanii,
Francji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych) przebiega wedug rnych wzorcw.
W Londynie sytuacja bya szczeglna, decydowaa o tym ogromna sia prywatnego
kapitau. Pomimo reagowania na generowany przez rozwijajcy si przemys popyt
na pienidze, wci pozostawaa ich nadwyka. Zainteresowaniem cieszyy si
brytyjskie i zagraniczne obligacje skarbowe, nie przejawiano natomiast wielkiego
zapotrzebowania na midzynarodowe rodki finansowe. Brytyjskie prawo gospo
darcze byo do liberalne, jednak naddatek kapitau wpywa na relatywnie wolny
rozwj bankw inwestycyjnych. Banki prywatne wci pozostaway gwnymi
instytucjami brytyjskiej brany finansowej. Charakterystyczne dla nich byo due
utajnienie prowadzonych operacji, co stao si tradycj tego systemu.
Kilkanacie brytyjskich rodzin bankierskich stopniowo, bez rzucania si
w oczy, niejawnie, wykorzystujc sprzyjajce okolicznoci, przejo kontrol
nad operacjami Banku Anglii. Sytuacja ta nie zmienia si nawet po jego nacjo
nalizacji w 1946 roku. Najpotniejszymi spord tych rodw byli: Baringowie,
Rothschildowie i Schrderowie. Przechwycili oni kontrol nad emisjami obli
gacji skarbowych w Wielkiej Brytanii oraz w poszczeglnych krajach Europy
i Ameryki, monopolizujc przepyw wiatowych kredytw i kapitaw. Po
zdobyciu ogromnych korzyci majtkowych, rozpoczli wywieranie wpywu
na polityk zagraniczn i wewntrzn rzdu. Dla swych prywatnych celw
prowokowali konflikty midzypastwowe i z wielk energi wspierali sektor
militarny. Odgrywali przy tym po kilka rnych rl: zawizywali ligi podega
jce do wojny, by nastpnie zaj si uporzdkowywaniem oraz rozliczaniem
reparacji i kontrybucji. Dochodzio midzy nimi do konfliktu interesw, kady
posiada i wykorzystywa wasnego reprezentanta politycznego. Rywalizoway

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

53

midzy sob o wielkie projekty, a w skrajnych sytuacjach zdolni byli do ostrych


star na rynkach finansowych.
Tam, gdzie s pienidze, toczy si gra o korzyci; tam gdzie pienidzy jest
wiele, dochodzi do sporu o wadz; posiadanie wadzy zapewnia przypyw kolej
nych pienidzy.

Francis Baring: zaoyciel dynastii Baringw


Kwalifikacje i osignicia rodziny Baringw miay znacznie dusz histori
ni te, ktre byy udziaem Rothschildw. Kiedy londyski Barings Bank przepro
wadza zbirk kapitaw dla Europy, Rothschildowie zajmowali si we Frankfurcie
mao istotnym handlem monetami. Ci pierwsi, bdc chrzecijanami, naleeli
do mniejszoci wrd midzynarodowych bankierw, a pomimo tego mieli na t
grup wielki wpyw. Jako pierwsi stworzyli model sieci bankowej przekraczajcej
granice pastw, ktry pniej sta si dla Rothschildw wzorem do naladowania.
Baringowie pochodzili z pnocy Niemiec. Zapisy w archiwach mwi, e
przodkowie rodziny mieszkali w miejscowoci Groningen. Wielki wpyw wywary
na nich nauki Marcina Lutra. Wielu z nich wybierao pniej zawd luteraskiego
pastora, inni zajmowali miejsca w administracji rzdowej. Z czasem, w kolejnych
pokoleniach, niektrzy podjli dziaalno handlow. W 1717 roku John Baring
wyemigrowa do Exeter w Anglii, gdzie polubi crk miejscowego bogacza. Od
tego momentu rozpocza si historia rodzinnego sukcesu. Jednak czowiekiem,
ktry rzeczywicie przenis Baringw na wyszy poziom, by Francis Baring.
Nasilajca si w XVIII wieku ekspansja Europejczykw na Indie pocigaa
za sob zwikszon eksploracj caej poudniowej i wschodniej czci Azji. Do
tego doczy szybki rozwj rynkw w Ameryce Pnocnej. Wykorzystujc te
zjawiska i procesy, udao si zbudowa efektywny system midzynarodowego
handlu, w ktrym Europa zaja centraln pozycj. W jego obrbie, obok prnego
rozwoju zdolnoci wytwrczych, pojawio si wielkie zapotrzebowanie na kapitay,
jednoczenie w gotowoci staa dalekomorska brana transportowa. Jednak rynek
finansowy pozostawa w tyle. Dlatego te Francis Baring podj decyzj o zmianie
profilu prowadzonych przez rodzin interesw: z tradycyjnych, takich jak wytwrstwo czy handel, na obrt pienidzmi. W Exeter i w Londynie zaoy dwie
instytucje, wzajemnie si wspomagajce. Ich dziaalno polegaa na wystawianiu
weksli dla jednostek handlowych i przemysowych - stanowio to niewtpliwie
innowacj. Dopiero po dwudziestu piciu latach funkcjonowania tego systemu
Rothschildowie skopiowali go i zastosowali w innych krajach.
Odwane i pionierskie dziaania Francisa Baringa, podejmowane w brany
finansowej, nie przebiegay bez problemw. Jego zamiary i polityka napotkay na
zdecydowany sprzeciw ze strony czonkw rodziny z Exeter. W wyniku rnicy
pogldw na temat prowadzenia interesw oraz walki o podzia zyskw, w 1777

54

WOJNA O PIENIDZ 2

roku doszo do podpisania (wymuszonej) ugody, pomidzy mskimi przedstawi


cielami rodu, w sprawie podziau majtku. Francis uzyska kontrol nad londy
skim bankiem. On i podajcy za nim czonkowie rodziny Baringw rozpoczli
wspinaczk po sukces.
W tym czasie Londyn szybko wyrasta na centrum wiata finansw, zast
pujc w tej roli Amsterdam. Jednak sytuacja midzynarodowa stopniowo zmie
niaa si, i to w taki sposb, e mogo to pokrzyowa ambitne rodzinne plany.
Zwycistwo Ameryki w wojnie o niepodlego nie tylko osabio potn armi
brytyjskiego imperium, ale te powanie zagrozio jego gospodarce. Znacznie
ograniczono handel. Bank Baringw w Exeter ponis tak due straty, e okoo
1790 roku praktycznie przesta funkcjonowa. Londyska ga rodziny zdoaa si
jednak wybroni - szczliwie ona Francisa [Harriet Herring - przyp. red.] bya
spadkobierczyni biskupa Canterbury, a dodatkowo sama posiadaa wielki talent
do robienia interesw. Zmiana struktury firmy pomoga przetrwa najtrudniejszy
moment. Maestwo Baringw, darzce si szczerym uczuciem, utrzymywao
roczny koszt dziaalnoci gospodarczej na poziomie 800 funtw. Po mierci pani
Baring, Francis wzdycha: Gdyby w tamtych trudnych czasach zabrako mojej
maonki i jej autentycznego oddania, koszt dziaalnoci z pewnoci osignby
tysic dwiecie funtw rocznie i los naszej rodziny byby przesdzony
Kiedy kryzys min, interesy zaczy powoli wraca na waciwe tory. W 1781
roku Baringowie osignli 10,3 tysica funtw zysku, w roku nastpnym rekordowe
12 tysicy, a dla porwnania: rok 1777 zamknito kwot 3,4 tysica funtw. Kapita
firmy w Stanach Zjednoczonych, w 1776 roku - w pocztkowym okresie wojny
o niepodlego - wynosi tylko 19 452 funty, gdy za walki zakoczono (1783)
wzrs do 43 591 funtw22. W 1780 roku dziaay ju gwne oddziay rodzinnego
biznesu, poza tymi na Wyspach Brytyjskich, take w Amsterdamie, Petersburgu,
hiszpaskiej Kartagenie, woskim Livorno. Pokrywajca ca Europ sie wymiany
kapitaw, towarw oraz informacji dziaaa coraz prniej. Baringowie, przysza
dynastia pienidza, roli w si i rozpocierali skrzyda.

22

P. Ziegler The Sixth Great Power, New York 1988.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

55

Holandia: serce kapitalizmu handlowego


Wczeniej, zanim jeszcze Londyn zyska taki status, to wanie Amsterdam
stanowi finansowe centrum Europy Holandia zbudowaa fortun na handlu
z Dalekim Wschodem. Zdobya sw dominujc pozycj, wykorzystujc mo
liwoci prnie dziaajcego przemysu okrtowego i pokonujc konkurencyjn
Portugali. W latach 1605-1665 w peni robiono uytek z maszyn produkcyjnych,
a tempo budowy nowych statkw byo bardzo szybkie: praktycznie kadego dnia
oddawano jaki do uytku. Holandia posiadaa wtedy cznie nieco ponad 10
tysicy okrtw, biorc za pod uwag ich tona, stanowiy one 3/4 poczonej
floty pastw europejskich. Handel i transport na wielu ziemiach by realizowany
wanie przez holenderskich zleceniobiorcw. Wspczeni okrelali ten kraj
mianem wonicy mrz i oceanw. czna liczba marynarzy pywajcych pod
jego bander sigaa 250 tysicy. Dla porwnania: do Portugalii naleao wtedy
zaledwie 300 okrtw, za marynarzy byo 4 tysice. Po szedziesiciu latach
rywalizacji handlowej oraz konfliktw zbrojnych, w drugiej poowie XVII wieku
Holandia ostatecznie pokonaa Portugali, zdobywajc kontrol nad Przyldkiem
Dobrej Nadziei, ktry w ten sposb sta si centrum dalekowschodniej wymiany
towarowej. W szczytowej fazie rozwoju Holenderska Kompania Wschodnioindyjska posiadaa 15 tysicy oddziaw i poredniczya w ponad poowie wia
towego handlu. Przeszo 10 tysicy okrtw z powiewajc trjkolorow flag
eglowao po wszystkich morzach i ocenach. Kraj sta si sercem wiatowego
kapitalizmu handlowego. To z kolei zrodzio wielki popyt na usugi finansowe.
W 1609 roku, w Amsterdamie, powsta pierwszy na wiecie nowoytny bank
pastwowy.
Jednym z najwaniejszych powodw jego zaoenia byo uregulowanie,
znajdujcej si wwczas w stanie chaosu, brany finansowej. Tworzyy j dwa due
krgi: przybyli z Antwerpii bankierzy ydowscy oraz miejscowi - o chrzecija
skich korzeniach. Ci pierwsi zaangaowani byli w tradycyjn dziaalno: wymian
walut, spacanie weksli, pobieranie depozytw i udzielanie poyczek. Trapi ich
jeden istotny problem: znaczne rnice pomidzy rozmaitego typu odsetkami,
powodujce trudnoci w zarzdzaniu.
Gwnym powodem, dla ktrego powoano Bank Amsterdamski, byo nie
tyle zapotrzebowanie na kredyty, ile przede wszystkim ch ukrcenia prowadzo
nego bez skrupuw i bardzo rozpowszechnionego spekulowania przy wymianie
walutowej oraz dyskontowaniu weksli, i zapewnienie stabilnych, wysokiej jakoci
usug. Instytucja ta naleaa do pastwa i przez nie bya zarzdzana23.
W cigu stu lat od jego powstania, Bank Amsterdamski w znacznym stopniu
przyczyni si do rozwoju holenderskiego handlu, potwierdzenia pozycji oraz niezwy
kej prosperity i wzrostu zamonoci kraju. Wraz z ni rozpocza si budowa kilku
rodzinnych fortun. Hopeowie s tego najbardziej charakterystycznym przykadem.
23 S. Zarlenga The Lost Science of Money, American Monetary Institute, 2002.

56

WOJNA O PIENIDZ 2

Przodkami ich byli szkoccy kupcy, ktrzy osiedlili si w Amsterdamie i Rot


terdamie, zajmujc si transportem morskim, magazynowaniem, wystawianiem
ubezpiecze oraz udzielaniem poyczek. Jednak gwnym przedmiotem ich
dziaa byo organizowanie grup wspwyznawcw i pomoc w emigrowaniu na
nowy kontynent, a take zarzdzanie amsterdamskim handlem niewolnikami. Za
kadego czowieka, ktry wyjecha do Ameryki, stowarzyszenie religijne musiao
zapaci 60 guldenw. Druga cz biznesu bya nieco mniej dochodowa, gdy
z powodu zych warunkw transportu morskiego przecitna miertelno wrd
niewolnikw wynosia 16 procent. Prowadzc ten interes, przez cay okres wojny
siedmioletniej (1756-1763) rodzina Hopeow zarobia znaczne pienidze. Nastpnie
wkroczyli oni na teren midzynarodowych finansw, organizujc poyczki rz
dowe dla innych krajw, midzy innymi Szwecji, Rosji, Portugalii i Bawarii. Byli
awangard formujcej si brytyjsko-holenderskiej grupy, realizujcej zlecenia na
emisj obligacji skarbowych tych wanie pastw. Za te usugi Hopeowie pobierali
prowizj w wysokoci od 5 do 9 procent. Jednoczenie udzielali te poyczek plan
tatorom z Indii Zachodnich, jako spat dugu otrzymujc od nich cukier, kaw,
tyto, ktre nastpnie sprzedawali. W zamian za liczne kredyty dla portugalskiej
rodziny krlewskiej przyznano im koncesj na handel brazylijskimi diamentami.
W ten sposb Amsterdam sta si europejskim centrum obrotu tymi kamieniami24.
Jednym z najwaniejszych klientw Hopeow bya caryca Katarzyna. Podob
nie jak w przypadku Portugalii, w dowd wdzicznoci za liczne zbirki pienidzy
i poyczki ten zaradny przedsibiorca otrzyma monopol na import cukru do jej
kraju. Jednoczenie mianowaa go przedstawicielem Rosji w sprzeday drewna
oraz zboa na rynkach Europy. Dziki swej dziaalnoci handlowej oraz finanso
wej Hopeowie zyskali status jednej z najbogatszych i najbardziej prominentnych
rodzin na Starym Kontynencie. Nie tylko kontrolowali holenderskie kompanie
(wschodnio- i zachodnioindyjsk), lecz take, wraz z wanymi brytyjskimi sojusz
nikami, stanowili rodzaj konsorcjum, ktre, wykorzystujc posiadane przez siebie
ogromne rodki, wpywao na polityk zagraniczn i wewntrzn poszczeglnych
krajw Europy i Ameryki.
W 1779 roku za sterami firmy Hope & Co. stan Henry Hope. Siedem lat
pniej Adam Smith zadedykowa mu czwarte wydanie swojej ksiki The Wealth
o f Nations.
Przygotowujc czwart edycj ksiki nie planowaem dokonywania adnych
zmian. Uwiadomiem sobie jednak, e w zwizku z tak wan i interesujc kwesti,
jak jest Bank Amsterdamski, musz podzikowa H enryem u Hopeowi. To dziki
pom ocy tego dentelmena uzyskaem dostp do wanych, oryginalnych i szczego
wych danych. Zanim otrzymaem Jego wsparcie, posiadane przeze mnie informacje
dotyczce kont w tym banku byy bardzo pobiene, rozczarowujce i wrcz ciko
byo mi je zrozumie. Sawa i szlachetne imi owego dentelmena s znane w caej
24 S. Schama, Patriots and Liberators: Revolution in the Netherlands 1780-1913, New York
1977.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

57

Europie, tak bardzo, e kady, kto zyska Jego zaufanie, uwaa to za wielki zaszczyt
i honor. Moja prno skania mnie zatem do wyraenia Panu H enryem u Hopeowi szczerych podzikowa. W ten sposb mog, odczuwajc wdziczno, umieci
Jego imi w tej edycji, co stanowi dla niej z pewnoci najlepsz reklam25.

Moliwo budowania powiza handlowych z rodzin Hopeow oznaczaa


dla wczesnych krgw bankierskich Europy zdobycie przepustki do wadzy
i bogactwa. Francis Baring by jednym z owych szczliwcw.

Sojusz z rodzin Hopeow:


Baring najbogatszym czowiekiem
na Starym Kontynencie
Francis Baring uchodzi za czowieka opanowanego i spokojnego; budzi
zaufanie i stopniowo zdobywa coraz wysz pozycj w wiecie finansw. Jego
interesy rozwiny si w czasach wojen napoleoskich. W 1771 roku zosta czon
kiem rady nadzorczej firmy Royal Exchange Assurance, ktra utrzymywaa bliskie
i poufne relacje z rodzin Hopeow. Wanie to stanowisko i ta wsppraca day
mu szans na sukces.
W tym czasie Hopeowie czynili starania na rzecz otwarcia brytyjskiego rynku
i emitowania na nim papierw wartociowych. Baring byskawicznie uchwyci t
nadarzajc si wietn okazj, dokonujc pomylnej, wzorcowej wrcz emisji
ich papierw, wartych 15 tysicy funtw. Od tego czasu obie rodziny, doceniajc
wzajemnie swoje moliwoci, zawary sojusz. Francuski bankier John Mallet tak to
opisa: Hopw przekona nie tylko okazany przez Baringa entuzjazm czy energia
do wprowadzania pomysw w ycie, ale te jego nadzwyczajna reputacja oraz do
stp do obfitych zasobw. Od tego momentu rodzina Baringw zaja miejsce u ich
boku, stajc si bliskimi przyjacimi. W 1790 roku William Hope, niesychanie
zajty prac, przepraszajc Francisa za cige opnienia w wysyaniu listw, pisa:
Drogi Panie, korespondencja pomidzy nami przypomina, jeli chodzi o zayo,
t, ktra ma miejsce wewntrz rodziny. Zayo ta opiera si na fundamencie,
ktrym jest Twoje, Panie, traktowanie nas dokadnie w ten sam sposb26.
W pniejszym czasie, za kadym razem, gdy kto z czonkw rodziny
Hopeow odwiedza Londyn, zawsze zatrzymywa si w domu Baringw. W 1796
roku jeden z partnerw Hopeow polubi crk Francisa Baringa. Maestwo to
byo ostatecznym potwierdzeniem sojuszu.
W styczniu 1794 roku, w licie do Francisa Baringa, Henry Hope pisa: Sdz,
e relacje pomidzy Wielk Brytani a Holandi zawsze byy dobre i wzmacniay
25 A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, wyd. 4.
26 P. Ziegler, The Sixth..., op. cit.

WOJNA O PIENIDZ 2

58

wzajemnie oba te kraje. Kiedy przebywaem w Anglii [u Baringw], miaem


wraenie, e jestem w domu27. Mimo tych optymistycznych ocen bliski rozwj
wypadkw kaza zweryfikowa t opini.
W 1795 roku francuska armia rewolucyjna wkroczya do Holandii, a Hopeowie
w wielkiej panice uciekli, poszukujc azylu w Londynie. Brytyjska Royal Navy
[krlewska marynarka wojenna] wysaa okrty wojenne do ochrony morskich
szlakw komunikacyjnych. Syn Francisa, Alexander Baring, przebywa w amster
damskim biurze Hopeow a do momentu, gdy odgos butw francuskich onierzy
wypeni ulice miasta. Dopiero wtedy wycofa si do Londynu.
W marcu 1802 roku podpisano traktat w Amiens - ten etap europejskiej
wojny zosta zakoczony. Rodzina Hopeow rozpocza przygotowania do powro
tu do Holandii, by wznowi dziaalno. Ponowne otwarcie rodzinnego banku
nastpio szybko, jednak zdecydowana wikszo kapitaw wci pozostawaa
pod kontrol Baringw. W tym czasie Aleksander przebywa w Ameryce i plano
wa rozwija tam swoj karier wbrew woli ojca. Nowe otoczenie zachwycao go
i nie zamierza wraca do Holandii po to, by kontynuowa wspprac z rodzin
Hopeow. Dalszy rozwj sytuacji potwierdzi jego dar przewidywania. Nie mino
duo czasu, a w Europie ponownie wybucha wojna. Armia francuska wkroczya
do Holandii. Majtek Hopeow bardzo ucierpia. W 1813 roku zostao im ju tylko
znane nazwisko. Nowy szef Baringw, Aleksander, za sum 250 tysicy funtw
przej wikszo z ich interesw. Wycznie przez wzgld na bliskie relacje po
midzy obydwiema rodzinami nie przechwyci wszystkiego, co do nich naleao.
Dlatego pod skrzydami Baringw Hopeowie wci funkcjonowali jako ich wani
partnerzy handlowi. Jednak nie mieli ju szans na to, by ponownie zdoby status
niezalenej siy finansowej i w istocie biznesy obu rodw stopiy si w jedno.

Red top merchants: polityka udziaw


Kiedy Hopeowie i Baringowie zawarli sojusz, ich interesy rozwijay si nad
zwyczaj pomylnie. Siy i potencja rosy. Rodziny zaczy kierowa swj wzrok
na wiat polityki. W 1786 roku Francis Baring, w licie do barona Lansdowna,
pisa: Przykadamy wielk wag do trzech rzeczy: do interesw ekonomicznych
naszej rodziny, do spraw publicznych oraz do Kompanii Wschodnioindyjskiej.
Zainteresowanie jego budziy wtedy wschodnie kolonie imperium brytyjskiego
- szybko dostrzeg ich warto i zwizane z nimi nieograniczone moliwoci
wymiany towarowej.
W 1787 roku zwraca si z kolei do sekretarza marynarki w rzdzie premie
ra Williama Pitta, zarysowujc korzyci pynce z zawarcia ukadu handlowego
z Holandi: Podstaw dziaa gospodarczych Holandii jest handel, z tego po
wodu moe ona sta si bardzo pomocna w otwarciu kanaw sprzeday naszych
27

Ibid.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

59

produktw na rynku indyjskim. Byoby to dla nas nadzwyczaj korzystne, take


dlatego, e dawaoby naszemu krajowi silne wsparcie w obszarze polityki. Mamy
z Holandi zbiene cele i uzupeniajce si interesy. Nasz pierwsz i najwaniej
sz spraw jest zachowanie trwaoci i spokoju imperium, na drugim miejscu
znajduj si korzyci handlowe; w przypadku Holandii priorytet stanowi pozycja
monopolisty w Indonezji, a nastpnie zyskowno obrotu towarowego. Zatem,
jeli chodzi o to drugie zamierzenie, nie ma midzy nami sprzecznoci, co wicej,
warto, by dziaania nasze uzupeniay si, std te powinnimy utrzymywa re
lacje partnerskie28. Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e list ten napisany
zosta w trosce o dobro pastwa. W rzeczywistoci jednak chodzi w nim przede
wszystkim o sojusz Hopeow z Baringami i wynikajce z niego specjalne interesy.
Czowiekiem, ktry wprowadzi Francisa Baringa w wiat polityki, by John
Dunning. Sprawowa on midzy innymi urzd radcy generalnego w hrabstwie Lan
caster; blisko przyjani si z pukownikiem Isaakiem Barre (razem z Lansdownem
tworzyli sojusz trzech, zabierajc gos w publicznych debatach).
Gwnym powodem, dla ktrego zaj si Francisem Baringiem, byo
to, e przerosy go jego osobiste dugi. W ten sposb, poczwszy od 1783 roku,
Baring, w imieniu Dunninga, spaca jego gigantyczne zobowizania na czn
sum 5 tysicy funtw. Sytuacja ta trwaa sze dugich lat.
Dziki korzystnej opinii sojuszu trzech premier Pitt wysoko ocenia
kompetencje i wiedz Baringa. Niezalenie od tego, czy dotyczyy kwestii handlu
niewolnikami w Senegalu, stosunkw dyplomatycznych z Turcj, zaoenia baz
wojskowych na Gibraltarze czy problemu reformy celnej - cakowicie zgadza si
z jego punktem widzenia. On za z kolei, dbajc o dobro pastwa brytyjskiego,
jednoczenie i niejako automatycznie pilnowa interesw handlowych swojej
rodziny W ten sposb dziaalnoci politycznej Baringa nie mona byo niczego
zarzuci, a jego sia nieustannie rosa. I roso tym samym znaczenie caej rodziny.
Ich bliskie, pene zaufania relacje z urzdnikami byy gwarancj ochrony i umoli
wiay otrzymywanie odpowiednich porcji z wielkiego tortu kontraktw rzdowych.
Podczas wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonych sytuacja walczcych
tam wojsk brytyjskich zrobia si w pewnym momencie bardzo trudna, na froncie
zabrako rodkw i materiaw. Baring otrzyma zlecenie na aprowizacj, i wywi
za si z niego nadzwyczaj dobrze: nie tylko udao mu si zaoszczdzi 70 tysicy
funtw nalecych do podatnikw, ale i sam zyska z prowizji 11 tysicy.
W 1780 roku rzd brytyjski rozpocz poszukiwania rodziny bankierskiej,
ktra mogaby przeprowadzi zbirk rodkw finansowych na wojn w Ame
ryce. Uwaano przy tym, e najlepiej byoby, gdyby owa rodzina sama posiadaa
wystarczajc sum pienidzy albo te jej klienci i inwestorzy zewntrzni byli
w stanie udwign zakup obligacji skarbowych. By to interes z wysokim stopniem
ryzyka i z wysok stop zwrotu. Francis Baring wycign rce po to zlecenie.
Dziki niemu w latach 1780-1784 na emisji obligacji wojennych zarobi 19 tysicy
funtw. Suma ta nie bya moe przeogromna, jednak wykonanie zadania bardzo
Ibid.

60

WOJNA O PIENIDZ 2

korzystnie wpyno na jego opini i wizerunek. Rzd ufa Baringowi, okazywa


mu sympati, a jednoczenie respekt dla jego zdolnoci; dodatkowo, urzdnicy
wci mieli wraenie, e s mu co winni, co skutkowao kolejnymi kontraktami.
Na przeomie XVIII i XIX wieku Wielka Brytania czsto prowokowaa
i prowadzia wojny. Pocigao to za sob, rzecz jasna, ogromne wydatki, dlatego
tempo emisji obligacji skarbowych byo icie zawrotne. Bank Baringw, realizujc
zamwienia rzdowe, wypracowywa przy tym dla siebie wielkie zyski. W latach
1799-1815, dwunastokrotnie bdc gwnym zleceniobiorc, zarobi ogromn
sum 190 tysicy funtw i zaj szczytow pozycj na rynku finansowym. Poszcze
glne pastwa, jedno za drugim, przysyay swoich przedstawicieli z propozycjami
kontraktw na emisj papierw29.
W marcu 1797 roku, gdy prowadzone byy zdecydowane dziaania wrojenne
przeciwko Francji, portugalski krl Brazylii przyby z wizyt do Londynu. Potrze
bowa 120 tysicy funtw i zamierza poyczy je pod zastaw zyskw pyncych
z handlu brazylijskimi diamentami oraz tabak. W przypadku, gdyby okazao si,
e zabezpieczenie jest za mae, skonny by dooy jeszcze bogat i zaludnion
wysp Mozambik. Francis Baring niezmiernie si zainteresowa ca spraw,
jednak najpierw uda si na konsultacje z premierem Pittem, pragnc pozna
jego opini. Ten wspomnia midzy innymi o powanych trudnociach Portu
galii z finansowaniem krajowego transportu i doda, e jeli Baring skonny jest
w imieniu swojej firmy przyj zlecenie na zbirk rodkw, to on nie bdzie si
przeciwstawia, ale rzd nie udzieli temu przedsiwziciu adnego wsparcia. Roz
waywszy odpowied Pitta, Baring zrozumia, e na pewien czas naley porzuci
zamys realizacji tego interesu.
Czas jednak mija szybko i nasta 1801 rok. Portugalczykom brakowao
pienidzy na wielkie wydatki wojenne, dlatego ponownie wypyna sprawa po
yczki. W tym czasie Pitt nie sprawowa urzdu premiera i Francis podj decyzj
0 oderwaniu si od rzdu. Powiedzia swojemu ziciowi, Pierreowi Labouchereowi,
partnerowi Hopeow: Podczas tej bogatej w wydarzenia jesieni nie powinnimy
ponownie dyskutowa z urzdnikami na temat poyczki dla Portugalii. Wiem
rwnie, e ministrowie nie w peni rozumiej rzeczy dziejce si na midzyna
rodowym rynku finansowym.
Kierujc si wskazwkami Francisa, Labouchere oraz George Baring wy
ruszyli do Lizbony w celu przedyskutowania kwestii partnerskiej wsppracy
1szczegw dotyczcych udzielenia poyczki. Dwaj przyjaciele, siedzc w karecie,
pokonali trudn i wyboist drog, by na miejscu przekona si, e wyniki negocjacji
prezentuj si rwnie katastrofalnie, jak sama podr. Zdenerwowany Labouchere
wini i oskara Portugalczykw o to, e podmieniali dokumenty negocjacyjne,
ktre na dodatek sporzdzone zostay w zupenie niezrozumiaym dla niego jzyku.
W 1802 roku kilku bankierw, tym razem ydowskich, przybyo do Lizbony, by,
niczym grupa bojowa, wczy si do walki o kontrakt. George Baring pisa w swym
29 N. Baker, Government and Contractors: The British Treasury and War Supplies 1775-1783,
London 1971.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

61

raporcie: ydzi wygldaj na silnych przeciwnikw, mimo to nie potrzebujemy


zwraca na nich nadmiernej uwagi. Ich sia finansowa jest niewystarczajca, nie
s w stanie zaoferowa takiej ceny jak nasza. Ostatecznie zamwienie na zbirk
5 milionw guldenw znalazo si w rkach grupy finansowej Hope-Baring.
Po zarobieniu pienidzy stary Baring uzna, e konieczna jest poprawa wize
runku i uzyskanie statusu red top merchant. Bankierzy nie cieszyli si bowiem dobr
opini i wedug powszechnej oceny byli gorsi ni kupcy. Jedynie dziki zostaniu
politykiem i przyczeniu si do klasy rzdzcej moliwe byo przydanie szacunku
rodzinnemu interesowi. Kiedy decyzja ju zapada, Francis Baring, wydawszy trzy
tysice funtw, wybrany zosta na czonka Izby Gmin. W cigu nastpnych stu
pidziesiciu lat jego rodzina zdoaa zachowa miejsce w brytyjskim parlamencie.

Powizania przekraczajce Atlantyk


Francis Baring bardzo szybko nabra przekonania, e amerykaski rynek
peni bdzie w przyszoci niezwykle wan rol. W 1774 roku, wraz z Thomasem
Willingiem i Robertem Morrisem z Filadelfii, zaoy partnerstwo handlowe. W p
niejszych latach Willing zosta szefem rady nadzorczej pierwszego amerykaskiego
(prywatnego) banku centralnego - The First Bank of the United States, za Robert
Morris by sawnym bankierem, a take jednym z gwnych projektantw modej
pastwowoci Stanw Zjednoczonych. Te nadzwyczaj wane i cenne znajomoci
odegray pniej kluczow rol w budowaniu lokalnej fortuny Baringw.
Pod koniec XVIII wieku chaos zapocztkowany przez rewolucj francusk
zmusi ich do tymczasowego przeniesienia dziaalnoci biznesowej na terytorium
Ameryki Pnocnej. W 1795 roku urzdujcy w Lizbonie amerykaski ambasador
David Humphrey negocjowa z przywdcami politycznymi Berberw z Afryki
Pnocnej problem swobodnej eglugi przybrzenej dla statkw handlowych.
Jednoczenie pilnie potrzebowa pienidzy. Rzd Stanw Zjednoczonych zapropo
nowa, by Baring, jako jego reprezentant, przygotowa emisj obligacji skarbowych
wartych 800 tysicy dolarw, oprocentowanych na 6 procent. Po miesicu udao
si zebra 200 tysicy dolarw, co stanowio rozwizanie palcego problemu. Pe
nicy z kolei funkcj amerykaskiego ambasadora w Wielkiej Brytanii Rufus King
wanie w tej sprawie wysa specjalny list do Baringa, gratulujc mu, e odwanie,
zdecydowanie i ze znajomoci rzeczy pomg Humphreyowi w wykonaniu tak
trudnego zadania. Doda take: Wysaem do sekretarza skarbu list informujcy
o Twych dziaaniach, proszc, by tak jak ja to czyni teraz, zapewni Ci, e rzdy
obu krajw pamitaj i doceniaj Tw wan rol30.
W tym czasie wiele wskazywao na to, e bliski jest wybuch konfliktu
amerykasko-francuskiego. Baringowie, wykadajc 45 tysicy dolarw, zakupili
dla Stanw Zjednoczonych 10 tysicy muszkietw oraz 330 dzia artyleryjskich.
30

Ibid.

62

WOJNA O PIENIDZ 2

Wystarczao to na pene wyposaenie armii. Pod koniec XVIII wieku, mimo e


wci nie byli oficjalnie wyznaczeni przez wadze USA do reprezentowania ich
interesw w Europie, to jednak za kadym razem, gdy Amerykanie potrzebowali
zebra tam kapitay, zlecali to Baringom.
Rodzina ta uwaaa, e w sytuacji braku stabilnoci politycznej, spowodowa
nej przez wybuch rewolucji francuskiej, amerykaska gieda stanowi bezpieczny
azyl dla europejskich inwestorw. Zorganizowali wic akcj wsplnego wejcia
na ni brytyjskich przedsibiorcw. W 1803 roku warto aktyww w portfelach
cudzoziemcw na amerykaskiej giedzie stanowia poow wartoci wszystkich
znajdujcych si tam zasobw. Brytyjczycy inwestowali w USA, a dywidendy wra
cay do Wielkiej Brytanii; gsta sie rozpostara si nad Atlantykiem, za centralne
miejsce w niej naleao do Baringw.
Od 1790 roku Willing pozostawa szczerym sprzymierzecem Baringa i re
prezentantem jego interesw w Ameryce. Ten z kolei zosta w kocu, w 1803 roku,
mianowany oficjalnym przedstawicielem rzdu USA w sprawach finansowych
na rynku brytyjskim. Ambasador King poinformowa go, e bdc zaufanym
bankierem, posiadajcym tytu i cieszcym si dobr opini, wybrany zosta
przez wadze do przeprowadzania, w staych odstpach czasu, zbirek kapitau
na Starym Kontynencie oraz do udzielania pomocy, rozmieszczonym w stolicach
poszczeglnych krajw, amerykaskim ambasadorom. To zlecenie byo w sumie
do kopotliwe, a pobierane prowizje bardzo mao znaczce, jednak zapewniao
rzeczy bezcenne: wysok pozycj, uznanie i presti.

Luizjana: najbardziej zadziwiajca w dziejach


zbirka kapitaw
adne inne dziaania nie przyczyniy si bardziej do zajcia przez Baringw
miejsca na szczycie wiatowej piramidy ni pomoc finansowa udzielona amery
kaskiemu rzdowi w zadziwiajcej transakcji zakupu Luizjany.
Stan ten, pooony na poudniu USA, nad Zatok Meksykask, w delcie
Missisipi, zajmowa kiedy obszar duo wikszy od obecnego. Od koca XVII
wieku bya to kolonia francuska, nastpnie, po zakoczeniu wojny siedmiolet
niej, ziemie te przeszy pod zarzd Hiszpanii, by w 1800 roku ponownie znale
si w rkach Francuzw - rzd amerykaski z obaw oczekiwa przybycia ich
armii. Wielka Brytania zaproponowaa, e moe zaj to terytorium, a potem,
po zakoczeniu wojny i uspokojeniu si sytuacji w Europie, zwrci go Stanom
Zjednoczonym. Jednak ta propozycja przeraaa Amerykanw jeszcze bardziej
ni perspektywa pojawienia si francuskich wojsk. Prezydent Jefferson wysa
wic do Parya posw, by ci zorientowali si, czy istnieje moliwo kupienia
Luizjany. Delegacj niezmiernie uradowaa informacja, e Napoleon Bonaparte

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

63

ju wczeniej zadecydowa o sprzeday tych ziem Amerykanom; do negocjacji


pozostaa tylko cena. Francja obstawaa pocztkowo przy 15 milionach dolarw,
ostatecznie zgodzia si na 11,25 miliona.
W rzeczywistoci Napoleon mia due problemy i brakowao mu pienidzy
Wysana przez niego za ocean dwudziestotysiczna armia zostaa niemal cakowicie
unicestwiona i dlatego pilnie potrzebowa rodkw na przegrupowanie. Poza tym
kalkulowa, e w przypadku zawizania si sojuszu amerykasko-brytyjskiego
i wybuchu wojny francusko-brytyjskiej zajcie Luizjany przez wrogie siy byoby
nieuniknione - zatem sprzedanie jej stanowi duo lepsze rozwizanie. Co wicej,
transakcja ta uwolni Francj od przyszych prawdopodobnych problemw wyni
kajcych z posiadania tej ziemi i pozwoli skupi si lepiej na sprawach europej
skich. W kwietniu 1803 roku Francja i USA podpisay umow. Stany Zjednoczone
w niezwykle atwy sposb zyskay okoo 2,6 miliona kilometrw kwadratowych
powierzchni (obszar 3,85 razy wikszy od Francji), a cena za kilometr kwadratowy
wyniosa mniej ni 5 dolarw.
W tym momencie pojawi si problem, skd wzi pienidze? Jednak od
powied nasuna si sama. Ju wczeniej, podczas negocjacji w Paryu, uczest
niczcy w rozmowach Aleksander Baring podejmowa wysiki w celu znalezienia
kompromisu. To dziki niemu Francja zgodzia si na obnienie ceny. Po ostatecz
nym zawarciu umowy grupa Baring-Hope bez wahania przyja zlecenie zbirki
kapitaw poprzez emisj (oprocentowanych na 5 procent) obligacji skarbowych
amerykaskiego rzdu na rynkach europejskich. Rodzina Hopeow odpowiadaa
za 40 procent tych papierw, Baringowie za 60 procent. Projekt ten oznacza
w istocie, e najpierw wacicielami Luizjany stan si bankierzy, ktrzy nastpnie
odsprzedadz j rzdowi USA.
W czerwcu 1803 roku Wielka Brytania rozpocza dziaania wojenne
przeciwko Francji. Premier Henry Addington nie mg pogodzi si z faktem,
e jeden z angielskich finansistw co miesic wypaca wrogiemu krajowi miliony
frankw i w ten sposb porednio pomaga mu w prowadzeniu walk, dlatego za
kaza Baringom przekazywania Francuzom pienidzy. W tej sytuacji przenieli oni
odpowiedzialno za realizacj patnoci na swoich amsterdamskich wsplnikw,
unikajc w ten sposb politycznego ryzyka. Listy, ktre rodziny te wysyay do
siebie, byy czytane. W jednym z nich Hope, odpowiadajc Baringowi, owiadczy:
Nie sprzeciwiamy si wstrzymaniu realizacji tego zobowizania, a tym samym
nie jestemy w stanie zastosowa si do Twego dania [przejcia funkcji agenta
realizujcego wypat]. Wydawaoby si, e tak odmienne stanowiska oznaczaj
konflikt. W rzeczywistoci Baring wiedzia, e Hope bdzie paci nalenoci stronie
francuskiej i e jego sprzeciw jest udawany. Wszystko to byo gierk majc zmyli
brytyjski rzd. W ostatecznym rozrachunku Hope i Baring na transakcji zakupu
Luizjany zarobili cznie 3 miliony dolarw.

64

WOJNA O PIENIDZ 2

Wojna amerykasko-brytyjska: zyski Baringw


W 1806 roku byy wiceprezydent USA, Aaron Burr, zosta oskarony o spi
sek, ktrego celem mia by podzia kraju. Niektrzy wierzyli, e zamierza on
przywrci w Ameryce brytyjskie rzdy. W tym czasie wrogie nastroje wrd
obydwu narodw dramatycznie wzrosy; zanosio si na konflikt. Poza tym, pod
czas wojny z Francj, Wielka Brytania prowadzia blokad morsk, co znacznie
zakcao handel francusko-amerykaski. Okrty angielskie czsto wpyway na
wody terytorialne Stanw Zjednoczonych. Strona amerykaska saa protesty
dyplomatyczne, a Wielka Brytania, tak jak zawsze, odpowiadaa z pozycji siy.
Zagroenie starciem roso.
Inn przyczyn wojny byo ustanowienie The First Bank of the United
States. Instytucja ta zaoona zostaa w 1791 roku jako prywatny bank centralny.
Rzecz jasna, Baringowie naleeli do jego gwnych udziaowcw. Stanowisko
przewodniczcego rady nadzorczej przypado Willingowi, bdcemu wtedy od
blisko trzydziestu lat partnerem handlowym rodziny.
Kiedy rzd USA zaaprobowa ten bank, wyznaczy mu dwudziestoletni
okres dziaalnoci, ktry zakoczy si w 1811 roku. Od momentu powstania
placwka ta wywoywaa gorc dyskusje i ostre spory w wiecie amerykaskiej
polityki. Ostatecznie przeciwnicy banku zdobyli przewag i 3 marca 1811 roku
wadze odmwiy przeduenia mu licencji, a kraj obiega radosna wie o jego
zamkniciu - do szokujca dla brytyjskich bankierw (take Rothschildw),
ktrzy mieli w nim 70 procent udziaw; uznali to wic za wyzwanie.
Dla Baringw bya to szansa, ktrej nie mogli zmarnowa. Tam, gdzie
toczy si wojna, tam zdarzaj si te wietne okazje, szczeglnie jeli prowadzi
si rwnolegle interesy z obiema walczcymi stronami, majc znajomych w poli
tycznych krgach. Konflikt zbrojny musia pocign za sob gwatowny wzrost
liczby obligacji skarbowych w Wielkiej Brytanii i USA, a w tym czasie to wanie
Baring zajmowa w tych krajach dominujc pozycj na rynku zlece na emisj
papierw wartociowych. Uzyskane w ten sposb ogromne profity pozwoliyby
jego rodzinie na dalsze bogacenie si. Jednoczenie wojna stanowiaby z pewno
ci wielkie obcienie dla sabej gospodarki amerykaskiej, a to oznaczaoby
z kolei uzalenienie od finansw Baringa. Jak walczy, gdy brakuje pienidzy?
Zakadano, e w kocowej fazie konfliktu rzd USA bdzie zmuszony do ustpstw
i do wyraenia zgody na dziaalno prywatnego banku centralnego, kontrolo
wanego przez brytyjskich udziaowcw. Byaby to znakomita okazja dla Baringa,
ktry mgby wystpi w roli dobrego czowieka, mediowa pomidzy stronami
i zdobywa ich sympati.
W 1812 roku wojna brytyjsko-amerykaska w kocu wybucha. Rozwj
wypadkw by zgodny z przewidywaniami. Dziaania wojenne prowadzone byy
a do 1814 roku, kiedy to U SA znalazy si w stanie wielkiego zaduenia. W lipcu,
podczas sprzeday obligacji wojennych o wartoci nominalnej 6 milionw' dola

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

65

rw, ich cena rynkowa wynosia zaledwie 20 procent tej kwoty! Dowdca floty
USA William Jings alarmowa: Musimy podj jakie kroki, i to szybko, inaczej
znajdziemy si w beznadziejnej sytuacji polegajcej na tym, e trzeba bdzie, nie
majc pienidzy, utrzyma armi i marynark, i wytrwa w cikiej wojnie. Ten
nieszczsny dowdca przypomina biedaka obchodzcego wszystkie kty w pa
stwowym skarbcu, prbujcego znale choby minimalne rodki na podtrzymanie
najbardziej podstawowych si obronnych. Rekrutacj do si morskich wstrzymano,
poniewa marynarze bez pienidzy nigdy na statek nie wejd.
Sytuacja w ministerstwie wojny wcale nie wygldaa lepiej. Fabryka zbroje
niowa w Springfield z powodu braku kapitaw cakowicie wstrzymaa produkcj.
W Wirginii wybuch bunt onierzy spowodowany brakiem zapasw. W New
Hampshire, z braku pienidzy, rozpoczto wypacanie odu emerytowanym
onierzom obligacjami skarbowymi, co wywoywao ich wielkie niezadowolenie.
Oddziay wojskowe z innych regionw zagroziy, e w przypadku, gdy wypaty nie
bd odbywa si na czas, zajm oni bazy militarne, a nastpnie zaczn sprzedawa
po niskich cenach rzdowe aktywa. Opnienia w paceniu wynagrodze dla armii
wynosiy od 6 do 12 miesicy, na niektrych terenach sytuacja wygldaa jeszcze
gorzej - onierze nie mieli tam szans na otrzymanie nawet marnych 30 dolarw
na rok. Powszechna staa si dezercja, a oficerowie nie tylko nie posiadali pienidzy
na wyapywanie uciekinierw, ale nie byli nawet w stanie pokry kosztw akcji
propagandowej majcej zachca obywateli do przekazywania informacji o zbie
gych onierzach. Z powodu braku rodkw na dziaalno zamknito wizienie
wojskowe w Nowej Anglii, w szpitalach nowojorskich koczyy si lekarstwa i ma
teriay opatrunkowe. Urzdnicy rzdowi oraz oficerowie byli czasami przymuszani
do pobierania prywatnych poyczek na rzecz spaty najpilniejszych wydatkw31.
Kada wojna poera majtek. Przeciganie jej, przy braku pienidzy, wiadczy
0 cakowitym szalestwie. Jeli jednak spojrze na to z innej strony, wtedy wida,
e to wanie pienidze s generatorem konfliktw: nie tylko staj si ich celem,
ale rwnie gwnym narzdziem kontroli. Midzynarodowi bankierzy bardzo
dobrze poznali ten mechanizm, dlatego wojn gorco pokochali - nie tylko za
otrzymywan od niej szans na wielkie zyski, ale te za moliwo wpywania na
rzdy i ingerowania w polityk. A to wszystko oczywicie po to, by zagwarantowa
sobie kolejny zarobek.
Baring, jako obywatel Wielkiej Brytanii, nie mg naturalnie prowadzi
oficjalnej akcji pomocy finansowej Stanom Zjednoczonym na londyskiej gie
dzie, jednak na rynkach innych pastw europejskich, dziaajc poprzez swoich
agentw, realizowa zlecenia na emisj amerykaskich papierw wartociowych
1 nikt nie mg mu tego zabroni. Rodzina jego nie tylko planowaa powrt na
parkiet w USA po zakoczeniu wojny, ale te, w czasie jej trwania, wypacaa
dywidendy dla posiadaczy amerykaskich akcji. Rzd Stanw Zjednoczonych
postanowi wysa do Europy specjalnego przedstawiciela z zadaniem przeprowa
dzenia rokowa pokojowych z Wielk Brytani. A poniewa Amerykanie uznali,
D. Hickey The War of 1812: A Forgotten Conflict, University of Illinois Press, 1990.

66

WOJNA O PIENIDZ 2

e Brytyjczycy przyjm z zadowoleniem uczestnictwo Rosji w tych negocjacjach,


tak wic najpierw zawitali do Petersburga.
Aleksander Baring, syn Francisa, wszed na scen, rozpoczynajc od sprze
day informacji rzdom USA i Wielkiej Brytanii. W rokowaniach pokojowych
dziaa jako porednik i negocjator pomidzy reprezentujcym Anglikw Robertem
Castlereaghem a wystpujcym z ramienia Amerykanw Albertem Gallantinem.
Temu drugiemu, swojemu przyjacielowi, powiedzia, e Brytyjczycy s zdecy
dowanie wrogo nastawieni do Rosji jako partnera w negocjacjach. W jednym
z listw pisa: Podczas konfliktu w rodzinie interwencja osb z zewntrz moe
mie wycznie negatywny wpyw. Ostatecznie w marcu 1814 roku Gallantin
przyby do Londynu, a jego syn James skary si: Zdaem sobie spraw, e
w porwnaniu z Paryem czy Petersburgiem, Londyn jawi si jako nudne i puste
miejsce. Znajdujemy si w otoczeniu, ktre nie okazuje nam sympatii. Wprawdzie
otrzymujemy zaproszenia od wielu ludzi, ale zawsze odnosz wraenie, e istniej
pewne powizania, bariery [...]; jedyne miejsce, gdzie jestemy naprawd szczerze
witani, to dom pana Baringa.
W pewien sposb take dziki charyzmie Baringw i ich zamiowaniu do
pokoju Wielka Brytania i USA w 1815 roku ostatecznie zaprzestay prowadzenia
dziaa wojennych. Bankierzy pomnoyli swe majtki, a amerykaski rzd ugi si
pod ich naciskami i w grudniu 1815 roku zgodzi si na zaoenie The Second Bank
of the United States (drugiego prywatnego banku centralnego). Baring zrealizowa
swoje zamierzenia. Przez dziesi nastpnych lat (od klski Napoleona I) udao
mu si utrzyma w swych rkach kontrol nad atlantyckim handlem pomidzy
USA i Wielk Brytani.

Kontrybucja po wojnie z Francj:


Baringowie szst si w Europie
W dzisiejszej Europie jest sze mocarstw: Wielka Brytania, Fran
cja, Rosja, Austria, Prusy oraz Baringowie.
Armand-Emmanuel du Plessis, ksi Richelieu
W roku 1815 Francja zostaa pokonana, a Napoleon I uda si na wygnanie.
Kongres wiedeski zobowiza ten kraj do zapacenia kontrybucji w wysokoci 700
milionw frankw, a ponadto do utrzymywania przez pi lat stacjonujcych w nim
stu pidziesiciu tysicy onierzy koalicji antyfrancuskiej. Gdy dach przecieka,
nawet noc pada deszcz. W 1816 roku zbiory byy sabe i skarbiec pastwa sta
pusty. Dynastia Burbonw, ktrej restauracja nastpia po zakoczeniu wojny, nie
bya w stanie zdoby zaufania i wsparcia krajowych grup finansowych. Znajdujc
si w pooeniu bez wyjcia, zwrcia si do Baringw - najpotniejszej w w

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

67

czesnej Europie angielskiej rodziny - o pomoc, ktra umoliwiaby szybk spat


zobowiza i wycofanie si wojsk okupacyjnych.
Majc wsparcie udzielone przez ksicia Wellingtona, ambasadora Wielkiej
Brytanii we Francji oraz francuskiego premiera, ksicia Richelieu (jednego z po
tomkw sawnego kardynaa, ministra krla Ludwika XIII), Gabriel Julien Ouvrard
jako reprezentant Ludwika XVIII wyruszy do Londynu na spotkanie z bankiera
mi. W przeszoci czowiek ten peni funkcj doradcy finansowego Napoleona I,
wielokrotnie wtrcano go do wizienia za naduycia ksigowe, by te ekspertem
w dziedzinie zmian politycznych - niezmiernie elokwentny, utrzymywa bardzo
bliskie relacje z ksiciem Richelieu oraz z krlem. Jednak gdyby posuy si dzi
siejszymi standardami, naleaoby go niewtpliwie uzna za oszusta.
Ouvrard poinformowa Baringw, e otrzyma upowanienie od premiera
oraz od ministra finansw na negocjowanie poyczki z brytyjskimi i holenderskimi
grupami finansowymi. Bankierzy nie potraktowali jednak tej sprawy zbyt powa
nie, gdy ten niepewny porednik, przybywajcy bez rekomendacji, nie wydawa
im si godny zaufania. W rezultacie nie udzielili jasnej odpowiedzi.
Tymczasem Ouvrard, po powrocie do Francji, powiedzia francuskiemu
ministrowi finansw, koloryzujc jeszcze, e Baringowie i Hopeowie s bardzo
zainteresowani jego propozycj i w zasadzie godz si na transakcj. Wiadomo
ta niesychanie uradowaa urzdnikw. Dziki kolejnym wysikom Ouvrarda, to, co
wydawao si pocztkowo fars, stao si rzeczywistoci - obie strony, ostatecznie
przechodzc do porzdku dziennego nad uchybieniami, rozpoczy szczegowe
negocjacje. Rozmowy toczyy si w Paryu, w paacu Tuileries. Hopeowie i Barin
gowie znaleli si tam w towarzystwie przeciwnikw poyczki, przy czym pierwsi
z bankierskiej spki z uwag suchali ich opinii, drudzy natomiast, nie ogldajc
si na protestujcych, realizowali swj plan. Jeli chodzi o stron francusk - mi
nister spraw zagranicznych Talleyrand [Charles-Maurice de Talleyrand-Perigord]
nie chcia porozumienia w negocjacjach, w przeciwiestwie do Ludwika XVIII,
ktry wyrazi yczenie powitania Baringa w Paryu.
Ostatecznie, w grudniu 1816 roku, ksi Wellington w oficjalnym licie
poinformowa brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Castlereagha, e czna
warto emisji francuskich obligacji skarbowych wyniesie okoo 300 milionw fran
kw (okoo 12 milionw dolarw), z czego ekwiwalent 2 milionw funtw zostanie
sprzedany na londyskiej giedzie. Rodzina Baringw uzyskaa wsparcie od premiera
Austrii Klemensa Lothara von Metternicha i gwnych europejskich politykw,
ktrzy prywatnie zakupili cz z tych papierw. Bankierzy, wraz z ich paryskim
partnerem Jacquesem Laffitteem, bez wikszych trudnoci zrealizowali zlecenie.
W efekcie trzykrotnej emisji zebrali dla francuskiego rzdu 315 milionw frankw.
Dziaania te znalazy take uznanie w oczach przedstawicieli francuskich
grup finansowych, ktrzy pod wpywem Baringw zrezygnowali z pocztkowej
rezerwy wobec krlewskiego dworu. W rezultacie, w czasie dwch pierwszych
akcji wprowadzania na rynek obligacji skarbowych, zakupili oni cznie czwart
ich cz, natomiast w trzeciej akcji - ponad poow. Brytyjska rodzina bardzo

68

WOJNA O PIENIDZ 2

szybko zaja wrd nich pozycj lidera. Wellington, w komentarzu dla swojego
przyjaciela, uj to nastpujco: Baring chwyci w swoje rce francusk polityk
skarbow - francuskie obligacje przemieszczaj si teraz na brytyjskiej giedzie
byskawicznie, niczym ryby w wodzie. W pewien sposb zdoby on kontrol nad
caym wiatowym rynkiem. A poniewa zdaje sobie spraw ze swej (finansowej)
siy i prestiu, moe doj do wniosku, e kada skierowana przeciw niemu akcja
ma mae szanse powodzenia. Wellington, dowiadczony wojskowy, zawar w tych
sowach nie tylko pochwa i szacunek, ale rwnie ostrzeenie.
Ostatecznie sytuacja przedstawiaa si tak, e antyfrancuskie przymierze
otrzymao pienidze z kontrybucji, Francja uwolnia si od ciaru obcej okupa
cji, a Baringowie zarobili na czysto 720 tysicy funtw i bardzo wzmocnili swoj
pozycj polityczn. Wszystkie strony byy zadowolone. Zyski bankierskiej rodziny
nie pochodziy przy tym wycznie z wielkiej prowizji za zlecenie, a jej reputacja
znacznie przekroczya poziom zarezerwowany dla przedstawicieli tej profesji.
Premier Francji Richelieu powiedzia: W dzisiejszej Europie jest sze mocarstw:
Wielka Brytania, Francja, Rosja, Austria, Prusy oraz Baringowie.
Biznes rodzinny znalaz si na szczycie.
I tak jak w przypadku wielu innych, ktrzy go osignli, moment najwik
szego blasku i chway okaza si jednoczenie pocztkiem drogi w d. Zgodnie
z przewidywaniami ksicia Wellingtona, inne bankierskie rodziny byy ju
przygotowane do tego, by przeciwstawi si hegemonii Baringw na rynkach
finansowych. Wrd nich najsilniejsi i najbardziej groni byli Rothschildowie,
ktrzy zbudowali sw potg w czasach wojen napoleoskich. I to wanie oni,
w cigu nastpnych dziesiciu lat od chwili, gdy kariera Brytyjczykw osigna
maksimum, przejli tron.

Kontrakt na francuskie obligacje:


dwie potgi staj si nieprzyjacimi
W 1815 roku Rothschildowie, dowiadczeni w prowadzeniu interesw
podczas wojny, wykorzystujc sw sie przekazywania informacji, poznali rezultat
bitwy pod Waterloo jeszcze przed tym, zanim wie ta obiega rynki finansowe.
Przeprowadzili zatem wielk wyprzeda brytyjskich obligacji skarbowych, by
zaraz po tym, gdy cena runa w d, zakupi ogromn ich ilo i spokojnie ocze
kiwa na to, a urzdowa nota o klsce Francuzw dotrze do Londynu. Dziki
tej jednej zwyciskiej akcji zapewnili sobie prawo kontrolowania wartoci tych
papierw. W czasie wojen napoleoskich rodzina Rothschildw lawirowaa pomi
dzy licznymi grupami politycznymi, szybko budujc sw potg na europejskich
rynkach. A gdy walki zakoczyy si, mieli oni wystarczajco wielkie aspiracje,
ambicje i si potrzebn do signicia po tytu jedynowadcy w wiecie pienidza.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

69

Podczas ich rywalizacji z Baringami o zdobycie kontraktu na emisj francuskich


obligacji odsoniy si kulisy tej i podobnych kampanii.
W czasie gdy Baring i rzd Francji negocjowali spraw wypuszczenia na
rynek papierw wartociowych, wschodzca gwiazda - Rothschildowie - rwnie
prowadzili zwizane z tym intensywne dziaania, wykorzystujc funkcjonujc
ju potn i skuteczn sie handlow tworzon przez ydowskich bankierw we
Frankfurcie, Wiedniu, Paryu i Londynie. Pocztkowo okolicznoci bardzo im
sprzyjay. W okresie restauracji Burbounw udzielili dynastii wielkich poyczek,
a stary przyjaciel Rothschildw, minister spraw zagranicznych Talleyrand, mia na
dworze krlewskim decydujcy gos. Dawao to rodzinie duy wpyw na polityk
dynastii i rzdu. Jednak ta korzystna sytuacja nie trwaa dugo - wraz z dymisj
Tallyeranda powoany zosta nowy gabinet, na czele z ksiciem Richelieu, ktry
zacz dy do osabienia pozycji Rothschildw we Francji. Rezydujcy w Paryu
pity z braci, James, ze wszystkich si prbowa zbliy si do sekretarza premiera,
i udao mu si w kocu sprawi, e czowiek ten czsto przekazywa bankierom
bardzo cenne informacje o rzdowych planach. Mimo tego jesieni i zim 1816*
roku wadze Francji powierzyy zlecenie emisji obligacji skarbowych grupie
finansowej Baring-Hope. Jeszcze bardziej za wprawi Rothschildw w przygn
bienie fakt, e gwni zleceniobiorcy niespodziewanie cakowicie pominli ich
w realizacji tego zadania. James czyni co prawrda prby przystpienia do spki
i wspuczestniczenia w trzeciej emisji, jednak pod koniec 1817 roku negocjacje
zostay zerwane i pozosta on z niczym. Wcieky z powodu poraki i rozgoryczony,
zarzuca Baringowi dwulicowo.
Stary Salomon Rothschild po powrocie do Londynu z Parya nie mg
powstrzyma si od nieustannego okazywania podziwu i zazdroci wobec metod
stosowanych przez zwycisk rodzin: Baring to najprawdziwszy diabe. Dzi
wraz z Laffitteem przychodz by zje z nami obiad. [...] Musimy bardzo uwanie
obserwowa kady jego ruch. Tak jak my, posiada umiejtno zdobycia kontroli
i wykorzystywania swych wpyww. Kady polityk z Parya, bez wyjtku, utrzy
muje z Baringiem bliskie stosunki [...]. Rosyjski ambasador Pozzo di Borgo sprzyja
Francji i dziaa pod jego naciskami. Wraz z francuskim ministrem finansw czerpi
korzyci z tego samego rda, obaj s wsplnikami w przestpstwie [...]. Ten mini
ster to jedna z najbardziej skorumpowanych i pazernych osb w obecnym rzdzie.
W licie do Salomona Rothschilda z marca 1817 roku James zmuszony by
przyzna: Kiedy przekonywaem samego siebie, e nie naley zbytnio martwi
si o Baringa, poniewa nie istnieje czowiek, ktry zdolny jest sam rk przeso
ni niebo. Jednak nie zdajesz sobie sprawy, jake sprytni s ci ludzie. Kilka dni
pniej spotka si on z ziciem Hopeow, Pierreem Labouchereem. W tym czasie
Labouchere sta si faktycznym zarzdc rodzinnego interesu. James uzna go za
mdrego i dobrego czowieka, i stwierdzi: Nigdy dotd nie spotkaem osoby tego
typu. Pragn Ci zapewni, e oni wszyscy s ekspertami w biznesie, wszyscy s
nadzwyczaj utalentowanymi i rozumnymi wsplnikami. Niestety, maj zbyt du
si, co odbiera innym szans na przetrwanie.

70

WOJNA O PIENIDZ 2

W kocu, dziki nieustajcym wysikom, w 1817 roku rodzina Rothschildw


otrzymaa swj skromny udzia, wart 50 tysicy funtw, w emisji francuskich obligacji
skarbowych. Baring owiadczy, e jest to wszystko, co moe ofiarowa. W tym czasie
gwnym jego partnerem biznesowym w Paryu bya rodzina Jacquesa Laffittea.
W licie do Salomona James zdawa relacj: [Laffitte] obieca mi, e podczas kolej
nej emisji obligacji skarbowych nie zostaniemy pozostawieni poza nawiasem [...],
mimo to nie ufam adnemu sowu, ktra pada z ust tego starego Francuza. W cigu
nastpnych miesicy Aleksander Baring zoy Rothschildom wizyt, badajc grunt.
Wspomnia o powierzeniu im oraz grupie, ktr on sam tworzy z Hopeami, podob
nego wielkociowo udziau w najbliszym zleceniu. Jednak pomimo tych deklaracji,
pod koniec roku, uywajc podobnych sw jak poprzednio, uczyni wybieg, by
grzecznie im odmwi: Jeli mj partner Labouchere wyraziby zgod, moemy po
rwno podzieli si t transz francuskich obligacji, jednak on uwaa si za osob
waniejsz i potniejsz ni sam Zbawiciel i chce samodzielnie przeprowadzi
emisj. Te perfidne dziaania Baringw doprowadzay Rothschildw do wciekoci
Kiedy jednak Baring po raz kolejny zmieni zadanie - najpierw wyraajc
zgod na wspprac handlow pomidzy nimi i Laffitteem, by nastpnie j cof
n - i posuy si tym razem argumentem antysemickim, miarka si przebraa.
Usyszawszy od niego, e nie wolno mu prowadzi interesw z ydami, Rothschild
poczu si bardzo uraony i podj decyzj o zorganizowaniu sojuszu majcego na
celu rzucenie wyzwania finansowej hegemonii Baringw oraz zwalczanie spki,
ktr tworz oni z Hopeami.
W zachowanych listach, pisanych przez te rodziny, wyczyta mona pretensje
i wrogo. Rothschildowie zarzucali swym gwnym rywalom dwulicowo oraz
dzik arogancj i pych, z kolei Baring wypomina im oszustwa i toksyczno.
Trzeba przyzna, e przynajmniej cz tych oskare nie bya bezpodstawna.
Tymczasem 30 maja 1818 roku Baring i Hope otrzymali zlecenie na emisj
papierw wartociowych o wartoci 265 milionw frankw. Z tej puli podarowali
Laffitteowi udzia w wysokoci 20 milionw frankw, a Rothschildom - 10 milionw.
W tym samym roku grupa ta dostaa te zadanie wypuszczenia na rynek austriackich
obligacji skarbowych wartych 3 miliony funtw. Rothschildowie zostali zaproszeni
do udzielenia finansowego wsparcia, jednak nie otrzymali adnych uprawnie. James
z wielk uraz skary si: Ci ludzie s niewyobraalnie aroganccy. Wczoraj, podczas
posiedzenia gabinetu, gdy rozmawiaem z Bessmanem, Labouchere zderzy si ze
mn ramieniem i przeszed, nawet nie powiedziawszy dobry wieczr [...]. W ten
sposb obraz dobrego czowieka zosta wymazany z gowy Jamesa Rothschilda.
Jednak mieszkajcy w Berlinie czwarty z braci, Carl, ocenia t sytuacj inaczej: Po
pierwsze, jestemy ydami; po drugie, nie urodzilimy si w rodzinach bogaczy; i po
trzecie, prowadzimy zacit rywalizacj z Baringami. Skoro tak, to czemu domagamy
si, by ci ludzie stali si naszymi dobrymi przyjacimi?
Bez wzgldu na to, kto mia racj, rodzina Rothschildw znajdowaa si
w stanie wielkiego wzburzenia - Baring stworzy sobie silnego i przeraajcego
przeciwnika, ktry postanowi si zemci.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

71

Pomyl dwa razy, nim zaczniesz dziaa:


Rothschildowie zdobywaj przywdztwo
W 1818 roku najwaniejsz rzecz dla Rothschildw byo wymierzenie
Baringom moliwie najsilniejszego ciosu. Nie mogo si to odby, rzecz jasna,
kosztem ich wasnych interesw; przeciwnie - miao im sprzyja.
Przede wszystkim wic zaczli od wchaniania wielkich iloci francuskich
obligacji skarbowych, sprzedawanych na giedach przez Baringw (jako agentw
handlowych), by mc nimi spekulowa. Nastpnie, czc to z odbywajcym si
w Akwizgranie [Aachen] kongresem witego Przymierza, dokonali wielkiej
wyprzeday tych papierw, co byskawicznie zbio ich cen do poziomu bliskiego
krachu giedowego, wywoujc na rynku stan paniki. Baringowie, zaskoczeni i zu
penie do tego nieprzygotowani, zmuszeni zostali do hurtowego odkupu obligacji,
tak by ustabilizowa ich cen. Byo to jednak dziaanie zupenie nieskuteczne i nie
przynioso oczekiwanych rezultatw. A poniewa znacznie zmniejszya si ilo
gotwki w obiegu, rodzinie tej zagrozi upadek. Szczliwie dla nich, uczestniczcy
w szczycie przywdcy polityczni z poszczeglnych pastw nie yczyli sobie zaa
mania na rynku francuskich obligacji skarbowych i konsekwencji, jakie wynikyby
z tego dla caej Europy Dlatego car Rosji, Metternich, premierzy, jeden za drugim,
przyjmujc i prywatny punkt widzenia (ich wasny rodzinny majtek take zosta
zainwestowany w zagroone papiery skarbowe), i publiczny, zaczli wspomaga
rodzin Baringw - nie mieli adnego innego, alternatywnego wyjcia. Bank Fran
cji take zdecydowanie interweniowa, wzmacniajc rynek finansowy i blokujc
spekulacje na giedzie; dopiero wtedy udao si ustabilizowa sytuacj. Gdy cena
francuskich obligacji skarbowych ponownie posza w gr, Baringowie odetchnli,
gdy opucio ich widmo bliskiej katastrofy. Nie wiadomo, czy dzisiejszy upadek
Lehman Brothers nie nastpi w wyniku ukrytych zamierze.
Te wszystkie dziaania byy jednak dla Rothschildw jedynie sprawdzianem
moliwoci, prbnym atakiem. Ich waciwe, gwne zamierzenie byo inne:
skoro grupa finansowa Baring-Hope zmonopolizowaa zlecenia we Francji (na
obligacje i na spat kontrybucji), oni powinni szuka sposobu na to, by zosta
finansowym przedstawicielem Rosji, Prus i Austrii - trzech mocarstw' budujcych
wite Przymierze. Gdyby bowiem, kalkulowali, udao si wczy te kraje w ju
dziaajc sie przekazywania informacji, a jednoczenie powiza to z przejtym
brytyjskim rynkiem obligacji skarbowych, to moliwy bdzie zmasowany atak,
z przeciwnych kierunkw: ze wschodu i z zachodu, na zbudowan przez Baringw
struktur - i ostateczne wyeliminowanie ich z rozgrywek.
Na skutek wieloletniej wojny przeciwko Francji prowadzce j pastwa
Europy, bez wyjtku, wyczerpay swoje bogactwa i wpdziy ludno w bied.
Wszdzie rozpocieray si ruiny i istniaa palca potrzeba pozyskania duych
rodkw finansowych na odbudow krajowych gospodarek. Dla stanowicych
gwn koalicyjn si Prus, Austrii i Rosji koniecznoci byo zebranie pienidzy
na rozwinitym francuskim i brytyjskim rynku.

72

WOJNA O PIENIDZ 2

Sprawujcy [wiatach 1868 i 1874-1880] funkcj premiera Wielkiej Brytanii


Benjamin Disraeli powiedzia: Po dwudziestu piciu latach krwawej wojny Europa
wymaga kapitaw, ktre umoliwi utrzymanie pokoju. [...] Francja potrzebuje
bardzo duo pienidzy, Austria jeszcze wicej, potrzeby Prus s troch mniejsze,
ale Rosji brak wielu milionw. Natomiast szste mocarstwo europejskie, Barin
gowie, ca sw uwag oraz moliwoci finansowe skupili na emisji francuskich
obligacji skarbowych oraz nadzorowaniu spaty kontrybucji, nie dysponowali
wic ani rodkami, ani czasem na zajcie si innymi sprawami. Rothschildowie
wykorzystali zatem t nadzwyczajn okazj i zdecydowanie weszli do gry. Najpierw
z Prusami (1818), nastpnie z Austri (1820) i w kocu z Rosj (1822) zawarli
umowy i zdobyli kontrakty na reprezentowanie tych pastw w operacjach wypusz
czania na rynek ogromnych iloci obligacji skarbowych. W ten sposb udao si im
wprowadzi do zbudowanego i kontrolowanego przez siebie finansowego ukadu
czonkw witego Przymierza. Nadzorowanie interesw tych trzech pastw na
londyskiej giedzie bardzo zawayo na pozycji rodziny: Rothschildowie zyskali
niezwyky, wrcz trudny do wyobraenia wpyw na brytyjski rynek kapitaowy.
Wedug powszechnej opinii to oni wanie sprawuj cakowity nadzr nad od
setkami od patnoci i transferw w londyskim City. S bankierami i posiadana
przez nich wadza dociera praktycznie wszdzie.
Bliskie i poufne relacje, jakie czstokro czyy Rothschildw z politykami
pastw witego Przymierza, a take sia ich pienidzy, daway im moliwo rze
czywistego ingerowania i wywierania naciskw na poszczeglne decyzje i sytuacje.
Prowadzio to czsto do oskare. Zarzucano na przykad Nathanowi, e bierze
udzia w utrwalaniu wadzy i w gaszeniu politycznego ognia (fali liberalizmu)
w Europie. W 1821 roku otrzyma on list, w ktrym groono mu mierci za
[...] kontakty z zagranicznymi mocarstwami, szczeglnie wsparcie dla Austrii
[Metternicha], umoliwiajce jej rzdowi planowanie i duszenie europejskich
aspiracji wolnociowych.
Sia Rothschildw wielokrotnie wzrosa, natomiast Baringowie - szste
mocarstwo - znaleli si na krawdzi przepaci. W tym kluczowym momencie
ich wyczucie i talent do prowadzenia biznesu oraz zwizane z tym ambicje zaczy
degenerowa si. Gwni czonkowie rodziny przestali skupia si na ekonomii,
ich uwaga przesuna si do wiata sztuki i literatury, polowa, wycigw kon
nych oraz wszelkich innych rozrywek. Gowa rodziny, Aleksander Baring, coraz
rzadziej zajmowa si prowadzeniem interesw, przez wikszo czasu oddajc si
poszukiwaniom artystycznym, podziwianiu krajobrazu oraz walk ideologiczn
w izbie niszej parlamentu. Poniewa Baringowie nie byli ydami, nie dotyczyy
ich antysemickie uprzedzenia i dlatego mieli realne szanse na zrobienie kariery
w' europejskiej polityce. Ta rywalizacja zainteresowaa ich, ograniczyli natomiast
swe wysiki i zaangaowanie w wiat finansw. Tymczasem dobry gracz nie moe
pozwoli sobie na rozkojarzenie w czasie rundy. Dlatego moe popenili powane
bdy w wyborze przedsiwzi. Najpierw zainwestowali w nieruchomoci, a po
niewa skala tych dziaa okazaa si zbyt dua, zostali zmuszeni do wycignicia

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

73

z kont wielkich sum. W rezultacie znajdujcy si w banku inwestycyjnym Baringw


wolny kapita, przeznaczony na dziaalno biznesow, w cigu dwch lat zredu
kowany zosta z 622 tysicy funtw (w 1821 roku) do jednej trzeciej tej kwoty.
Rothschildowie dysponowali w tym czasie znacznie wikszymi rodkami i znacznie
rozleglejsz sieci dystrybucyjn dla wsparcia swoich bankw inwestycyjnych.
Lokaty czynione przez Baringw w Ameryce aciskiej raz za razem koczyy
si fiaskiem, a wynikajce z tego straty byy ogromne i pomniejszay ich wpywy.
Warto teraz przyjrze si dokadniej pewnej sytuacji. Ot w latach 18091939 na caym wiecie dziaao trzydzieci jeden bankw inwestycyjnych, dys
ponujcych wolnym kapitaem w wysokoci ponad miliona funtw. Wrd tych
placwek dwadziecia cztery (czyli prawie 78 procent) naleay do ydowskich
wacicieli, podczas gdy brytyjscy protestanci - jednym z nich by Baring - mieli
w swych rkach cztery (okoo 13 procent). Przez cay XIX wiek ydowscy ban
kierzy, wywodzcy si gwnie z Niemiec, budowali swoje fortuny i przenikali
na inne ziemie. Powstaa w ten sposb sie wzajemnych relacji, z Rothschildami
w centrum. Oprcz nich tworzyli j: rodzina Langerw z Wielkiej Brytanii, Oppenheimowie, Mendelssohnowie, Bleichrderowie, Warburgowie, Erlanderowie
z Niemiec, rodziny Fouldw, Heineow, Pereireow, Wormsw, Sternw z Francji
oraz Seligmanowie, Schiffowie, Warburgowie, Lehmanowie, Kuhnowie, Loebowie i Goldmanowie z Ameryki. Wszyscy oni sformowali co na ksztat potnej
grupy bojowej, udzielajc sobie wzajemnego wsparcia, czc si poprzez zwizki
maeskie, uzaleniajc od siebie wzajemnie osigane zyski - trudno byo prze
nikn do tego ukadu komu z zewntrz. W efekcie, w obszarze dziaa bankw
inwestycyjnych, dla Baringw pozostawao coraz mniej okazji handlowych.
Upadek jednego oznacza jednoczesny wzrost kogo innego: recesja dotyka
jca Baringw stanowia dla szybko rosncej w si rodziny Rothschildw nadzwy
czajn szans. I oni rzeczywicie j wykorzystali. Najpierw w 1822 roku, jednym
ruchem, zdobyli zlecenie na emisj rosyjskich obligacji skarbowych wartych 650
tysicy funtw, mimo e w przeszoci biznes ten by zmonopolizowany przez grup
Baring-Hope. Ci, w obliczu poraki, oskaryli Rothschildw o skorumpowanie
rezydujcego w Londynie ambasadora Rosji, ksicia Lievena, co miao przesdzi
o zdobyciu kontraktu.
W 1824 roku rzd Francji przygotowywa kolejn emisj obligacji, wtedy jed
nak Rothschildowie stali si ju z goci gospodarzami, za Baringowie, dotychczasowi
decydenci, zajli ich poprzednie miejsce. Rezydujcy w Paryu James Rothschild
zwoa spotkanie, na ktre zaprosi swoich kuzynw^ z Londynu, premiera Francji,
Baringw i Laffittea. Przedstawi na nim spraw reorganizacji planu dotyczcego
emisji. Poniewa i on, i Laffitte okazywali wielki brak zaufania do intencji Baringw,
zatem w aneksie do umowy umiecili nastpujca klauzul: W przypadku, gdy
Baringowie si wycofaj, nasze dwie rodziny samodzielnie zrealizuj zadanie emisji
francuskich obligacji skarbowych, ich za usun z krgu ludzi, ktrzy zajmuj si
t spraw. Partner Baringa napisa w licie do swego zaskoczonego zawirowania
mi politycznymi wsplnika: Podsumowujc: plany Rothschildw s kompletne

74

WOJNA O PIENIDZ 2

i nadzwyczaj mdre, a metody klasyczne. Jednak, podobnie jak w przypadku Napo


leona Bonaparte, gdy toczy wojny - oni te mog popa w rutyn i straci czujno.
Mam nadziej, e jestemy w stanie przeciwstawi si ich naciskom i kontroli.
W 1825 roku sytuacja stawaa si coraz bardziej klarowna. Rothschildowie,
w sposb niepodlegajcy dyskusji, stali si nowymi panujcymi w midzynarodo
wej brany finansowej. Kapita zgromadzony w tym czasie w londyskim oddziale
ich banku liczy 1,14 miliona funtw, podczas gdy u Baringw wynosi on zaledwie
490 tysicy, nie stanowi wic nawet poowy tamtej kwoty. czna suma funduszy
kapitaowych w instytucjach nalecych do Rothschildw przekroczya 5 milionw
funtw. W lipcu 1825 roku, po wypacie dywidend, Barings Bank posiada 120
tysicy funtw, po roku jego straty wynosiy 56 tysicy. Utrzymanie przez nich
nawet drugiej pozycji znalazo si pod znakiem zapytania, mimo e ksigowa war
to funduszy wci znacznie przewyszaa warto tych w banku Rothschildw
czy w pozostaych placwkach. Zdumiewajce jednak byo na przykad tempo
budowy potgi spki Brown Brothers & Company w amerykaskim Baltimore,
Nowym Jorku i Bostonie - bardzo szybko jej kapitay wyniosy ponad 350 tysicy
funtw i rosy, duo dynamiczniej ni w banku Baringw. Mimo to udao si tym
ostatnim utrzyma tytu wicemistrza: w dziedzinie midzynarodowych kredytw,
kapitalizacji oraz relacji biznesowych wci zajmowali kluczow pozycj. Jednak
na wielkiej scenie w roli gwnej wystpowali teraz Rothschildowie.

Finansici i politycy
Bez cienia wtpliwoci, polityka ifinanse od zawsze chodziy z sob
pod rk32.
Rothschild
W drugiej poowie XIX wieku Rothschildowie potwierdzili swj status
hegemona wiatowych finansw i rozpoczli wspinanie si na szczyty wadzy.
Ich wpywy oraz przydatno na arenie politycznej staway si coraz bardziej
widoczne. Nawizali nieoficjalne relacje z liderami organizacji w poszczeglnych
pastwach, uzyskujc w ten sposb moliwo ingerowania w ich sprawy i decyzje.
Z zakulisowych doradcw przemienili si stopniowo w now si politycznych
partii i grup nacisku, ktrej nie mona lekceway; i postanowili sta si gwnym
uczestnikiem rywalizacji o wadz.
Przywdca brytyjskiej partii wigw, lord Granville, okazujc wielki szacunek,
przedstawi krlowej swoje stanowisko: Poniewa Rothschildowie reprezentuj
szczegln warstw spoeczn, wraz z ich gigantycznym majtkiem, wybijajcym
si ponad przecitno intelektem, kontaktami i relacjami oraz niemoliw do
zignorowania si wpywu na wielu posw z Izby Gmin - najlepszym rozwiza
32

N. Ferguson, The House o f Rothschild, Vol. 2, The Worlds Banker 1849-1999, s. 369.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

75

niem bdzie jak najszybsze wprowadzenie ich do krgw arystokratycznych, tak


by zapobiec ich przystpieniu do obozu konserwatywnego.
Rothschildowie pozostawali w szczeglnym osobistym ukadzie z premierem
Wielkiej Brytanii Benjaminem Disraelim. Jego wybr na to stanowisko by w znacz
nej mierze rezultatem udzielonego mu przez nich jawnego wsparcia finansowego.
Disraeli wielokrotnie wyraa si z uznaniem i chwali lojalno Rothschildw oraz
innych ydowskich bogaczy. W czasie jego rzdw Wielka Brytania, realizujc
polityk ekspansjonizmu, w wielkim stopniu, bezprecedensowym w historii kraju,
wspieraa ruch, ktrego celem bya odbudowa ydowskiego pastwa. Rothschildo
wie i Disraeli mwili o sobie nawzajem: mj najbliszy przyjaciel lub najlepszy
i najbardziej wiarygodny przyjaciel rodziny.
Premier take by ydem. Jego kariera polityczna trwaa prawie trzydzieci
lat. Od 1838 roku zbliy si z rodzin bankierw i zawizaa si midzy nimi dua
zayo. Lionel Rothschild pomg Disraelemu przeprowadzi spekulacje akcjami
francuskich linii kolejowych. Szef rzdu by szacownym politykiem, jednoczenie
uznanym pisarzem, natomiast zupenie brak mu byo talentu do zarzdzania m a
jtkiem - przez cay czas musia mierzy si z problemem dugw. Jednak dziki
wsparciu otrzymanemu od Rothschilda, tylko w 1846 roku udao mu si zwrci
swym wierzycielom ponad 5 tysicy funtw.
Opakana sytuacja majtkowa Disraelego trwaa przez dugi czas, jego zobo
wizania kumuloway si. Jednak kiesa monych przyjaci bya otwarta, ratowaa
z opresji. Oficjalnie Rothschildowie zaprzeczali takiemu stanowi rzeczy, co wicej,
opublikowali zestawienie dochodw premiera, podkrelajc te, ktre uzyskiwa
z publikowania swoich ksiek i artykuw. Wykazywali, e w zupenoci wystar
czaj one do spaty jego dugw. Istotnie, rodzina kredytodawcw bya najlepiej
zorientowana w sytuacji majtkowej premiera.
Disraeli i jego ona Mary Anne nie mieli dzieci. Pitk maych Rothschildw
traktowali prawie jak swoje wasne, spdzajc w domu ich rodzicw wszystkie
wolne dni. Latem 1845 roku pani Mary publicznie ogosia zamiar uznania sze
cioletniej Eveliny za jedyn spadkobierczyni ich majtku. ona Rothschilda,
Charlotta, zdumiona tym nadzwyczajnym gestem, bardzo skromnie i grzecznie
odmwia. Jednak ofiarodawcy ju wczeniej sporzdzili odpowiedni testament,
argumentujc: od dawna jestemy jedna rodzin. Dodatkowo zapisali Evelinie
swoje ukochane akcesoria w ksztacie motyli.
Sytuacja ta wiadczy o niezwyczajnych relacjach i uczuciach czcych tych ludzi.
Disraeli by pobonym, praktykujcym ydem i uznawa Lionela za przy;aciela i wspwyznawc. Obaj niezliczon ilo razy wymieniali pogldy i idee,
prowadzc dugie rozmowy o polityce i sprawach pastwa.
W najbardziej znanej z jego powieci: Coningsby, or the New Generation
posta gwnego bohatera wzorowana bya w duej mierze wanie na osobie
bankiera; otoczenie, kariera zawodowa, wyznanie, osobowo, a nawet wygld
zewntrzny byy niemal dokadn kopi tego czowieka33.
Por. B. Disraeli Coningsby or the New Generation, 1844. Dostp na http://www.gutenberg.
org/ebooks/7412

76

WOJNA O PIENIDZ 2

Inny pniejszy brytyjski premier, lord Rosebery, oeni si (1878) z Hann


Rothschild i w ten sposb wszed do rodziny. W 1886 roku, gdy sprawowa urzd
ministra spraw zagranicznych, londyski bank Rothschildw przeznaczy na jego
uytek 50 tysicy funtw (przelewajc pienidze na rachunek jego ony) - uzy
skane z dopiero co udzielonej Egiptowi poyczki. Rodzina bankierw coraz lepiej
radzia sobie i rozumiaa otaczajcy j wiat, osigajc zoone cele za pomoc
pojedynczych posuni.
Dziki przemylanym i umiejtnie budowanym relacjom z waciwymi
osobami oraz krgami politycznymi w latach 1865-1914 Rothschildowie byli
odpowiedzialni za jedn czwart wszystkich wyemitowanych na terenie Wielkiej
Brytanii obligacji skarbowych poszczeglnych pastw, wartych 4 miliardy funtw
brytyjskich. Ich poprzednik Barings Bank i nastpca, bank Morgana, czy dziaa
jcy w tym samym czasie amerykascy Seligmanowie pozostawali daleko w tyle.
Pozycja Rothschildw na wiatowym rynku finansowym bya w tym czasie mocna,
wrcz nie do zachwiania.
Dla politykw konflikty zbrojne s niewtpliwie rzecz cenn. Pod koniec
XIX wieku jeden z finansistw oszacowa, e dzienne wydatki wojenne pastw eu
ropejskich wynosz w przyblieniu 4 miliony funtw. W 1902 roku znany brytyjski
ekonomista John Hobson powiedzia, e tak dugo, jak Rothschildowie oraz ich
kluczowi klienci wyraaj sprzeciw, aden europejski kraj nie jest w stanie walczy34.

Kana Sueski:
byskawiczna wojna finansowa Rothschildw
Dla Wielkiej Brytanii optymalna droga do Indii przebiegaa przez Gibraltar,
Malt i Egipt. Stanowia ona lini ycia imperium, do ktrej zagroenia nie m o
go ono dopuci. Kraj ten opiera swoj potg na flocie wojennej. Wiek XIX by
zoty dla krlujcej na morzach i oceanach brytyjskiej marynarki. A krlowanie
to zaleao z kolei od dobrze dziaajcego systemu baz morskich. Na zachodnim
Atlantyku by to kanadyjski Halifax oraz Bermudy; na Oceanie Indyjskim Mumbai
oraz Cejlon [Sri Lanka]; na Pacyfiku Hong Kong oraz Esquimalt, pooony na
zachodnim brzegu Kanady; na Morzu Arabskim Aden. Te punkty strategiczne
umoliwiay sprawowanie kontroli nad wodnymi szlakami. Suez w Egipcie by
kluczowym miejscem na drodze prowadzcej do Indii - najwikszej brytyjskiej
kolonii. Stopniowo jednak stawa si na tej trasie najsabszym ogniwem.
Napoleon Bonaparte zosta wypdzony z Egiptu w 1801 roku. Cztery lata
pniej rzdy w kraju obj Mohammed Ali, budujc jego potg. W 1841 roku
Egipt zosta zmuszony do akceptacji postanowie traktatu londyskiego, przez
co bliski by uzyskania statusu pkolonii. W czasie panowania (1849-1854) Abbasa I z dynastii Alego zachodni kolonizatorzy zaczli stopniowo wykorzystywa
34 L. Feuer, Imperialism and the Anti-Imperialist Mind, Transaction Publishers, 1989.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZDZANIA

77

istniejce szanse i wkracza na jego terytorium. W 1851 roku Wielka Brytania


otrzymaa koncesj na remont linii kolejowej Aleksandria - Suez; nastpnie
Francja: kontrakt na budow i wykorzystanie Kanau Sueskiego. W 1869 roku
przedsibiorca Ferdinand de Lesseps zakoczy jego budow. Wykopana droga,
czca Morze rdziemne z Morzem Czerwonym, pozwolia bardzo skrci od
lego od Atlantyku do Oceanu Indyjskiego - bya przez to bezcenna. To wanie
tdy odbywaa si ponad poowa handlu pomidzy Wielk Brytani a Indiami.
70 procent wszystkich statkw przepywajcych przez Kana Sueski naleao do
imperium. Nie dziwi zatem, e Bismarck nazwa go jego krgosupem.
Jednak ten krgosup mg zosta zamany przez najwikszego rywala
Wielkiej Brytanii: Francj. Wywoywao to na Wyspach cigy niepokj. Po obj
ciu urzdu premiera Benjamin Disraeli powierzy swemu staremu przyjacielowi
Lionelowi Rothschildowi zadanie rozpoznania zamiarw przeciwnika oraz zo
rientowania si w moliwoci zakupu kanau. Rzd Francji zablokowa te wysiki.
14 listopada 1875 roku (tak si doskonale zoyo, e to bya niedziela) pre
mier odwiedzi dom bankierw. Kiedy gocie i gospodarz prowadzili przyjemn
pogawdk, posaniec przynis poufny list z paryskiej fili banku. Po jego lekturze
Lionel oznajmi Disraelemu, e obcienia z tytuu administrowania Egiptem
rosn i istnieje pilna potrzeba sprzeday stu siedemdziesiciu siedmiu tysicy
udziaw w spce-wacicielce Kanau Sueskiego. Rothschildowie ju wczeniej
przekazali francuskiemu rzdowi pisemn ofert zakupu, jednak cena i tempo
dziaania drugiej strony wywoay ich wielkie niezadowolenie. Waciciele chcieli
jednak jak najszybciej pozby si trzymanych tak dugo aktyww. Disraeli i jego
przyjaciel jednoczenie uwiadomili sobie, e jest to wielka, niepowtarzalna szansa.
Lionel natychmiast wysa do Francji telegram z zapytaniem o cen. W nerwowym
oczekiwaniu premier nie mia nastroju na delektowanie si, uznan za najlepsz
w Londynie, kuchni w domu Rothschildw. Gdy podano brandy, nadesza de
pesza: cena wynosia 4 miliony funtw.
Disraeli bez chwili wahania uzna, e musz zdoby Kana Sueski. Lionel nie
okaza adnych emocji i potrzebowa ponownego potwierdzenia prawdziwoci
otrzymanej informacji. Rankiem w poniedziaek informacja zostaa powiadczona;
wszystko si zgadzao. Teraz gwnym zadaniem byo byskawicznie upora si
z zakupem, wykorzystujc niewiadomo i brak reakcji ze strony innych pastw.
Naleao podj szybkie kroki, gdy utrzymanie caej sprawy w tajemnicy miao
wielkie znaczenie. Niestety, parlament mia przerw, brakowao czasu na zwoanie
posiedzenia i przeprowadzenie debaty. Premier nie bra pod uwag udania si
do Banku Anglii, gdy reakcja tej starej damy byaby zbyt opieszaa, ponadto
instytucja ta nie posiadaa tak duej iloci gotwki, a wreszcie istnia przepis
zabraniajcy udzielania poyczek stronie rzdowej w czasie, gdy nie toczyy si
obrady. Wariant wykorzystania bankw inwestycyjnych rwnie musia zosta
odrzucony, gdy wiza si z koniecznym zwoaniem posiedze rad nadzorczych,
podczas ktrych brytyjscy gentlemani wolno i bez cienia popiechu prowadziliby
dyskusje. Natomiast prba przeprowadzenia zbirki na rynku finansowym bya

WOJNA O PIENIDZ 2

78

wykluczona, po pierwsze, z powodu zbyt dugiego czasu, jaki by to zajo, po dru


gie za dlatego, e trudno jest tak akcj utrzyma w tajemnicy. Zatem wycznie
bank Rothschildw by w stanie podj si tego zadania.
Disraeli natychmiast zwoa posiedzenie gabinetu. Przedmiotem debaty
byo uzyskanie upowanienia do wzicia poyczki. Premier pozostawi swojego
najbardziej zaufanego osobistego sekretarza pod sal obrad. Gdy osignito porozu
mienie, byskawicznie wysun gow zza drzwi, krzyczc yes. Syszc to, sekretarz
bez tracenia chwili ruszy biegiem w kierunku stojcej ju przy bramie karety i po
pdzi na spotkanie z Lionelem Rothschildem. Przekaza mu informacj, e Disraeli
pilnie potrzebuje na nastpny dzie 4 miliony funtw. Bankier, zajty niespiesznym
jedzeniem winogron, zapyta o porczenie. Odpowied brzmiaa: rzd Wielkiej
Brytanii, na co Rothschild, nie okazujc wikszych emocji, zgodzi si.
Relacjonujc krlowej przebieg wypadkw, Disraeli z trudem ukrywa rado
i podniecenie; mwi, e tym razem Francja wypada z gry, bo nie ma ju adnych
kart przetargowych i e tylko jedna rodzina jest w stanie zdoby w tak krtkim
czasie 4 miliony funtw35.
Jest oczywiste, e Rothschildowie udzielili wsparcia w takim tempie i z takim
rozmachem nie dlatego, e sprawa wydaa si im suszna i sprawiedliwa, lecz dla
zysku. Gdyby odsetki od tej inwestycji nie osigny zaakceptowanego przez nich
poziomu, to ani porczenie rzdu brytyjskiego, ani nawet postawienie w zastaw
samej krlowej nie skonioby tych ludzi do dziaania. Jednak stopa zwrotu wyno
sia w tym przypadku 15 procent, a naliczone po trzech miesicach odsetki day
150 tysicy funtw. Byy to szybko zarobione i nie obarczone adnym ryzykiem
pienidze. Ponadto, poprzez wyoenie pienidzy na zakup Kanau Sueskiego,
Rothschildowie robili kolejny krok w stron gwnej grupy pastwowych decy
dentw, nadajc relacjom z nimi konkretny wymiar. Dziki temu przemylanemu
finansowemu posuniciu zyskali doskonae usprawiedliwienie dla wypowiadania
si i uczestnictwa w brytyjskiej polityce zagranicznej i dziaaniach w Egipcie. Te
wydarzenia stay si zreszt punktem zwrotnym i odtd obecno Rothschildw
w yciu publicznym i w dziaaniach rzdowych bya duo bardziej oczywista
i widoczna ni ich nauczycieli z Barings Banku.
Wielkie zainteresowanie oraz angaowanie si Wielkiej Brytanii w spraw
Kanau Sueskiego miay na celu zdobycie penej kontroli politycznej i ekonomicz
nej nad Egiptem. Wraz z postpujc eksploracj tego kraju przez siy imperium,
take Rothschildowie, korzystajc z pomylnego wiatru, znaleli tam dla siebie
miejsce, proponujc usugi zwizane ze zbirk kapitaw. W latach 1885-1893,
wsppracujc z Bleichrderem i sprawujc nadzr z Londynu, Parya i Frankfurtu,
wzili na siebie cztery najwiksze zlecenia emisji obligacji skarbowych, ktrych
czna warto signa 50 milionw funtw.
Rothschildowie, podobnie jak i inni ydowscy bankierzy, opowiadajc si
politycznie, wybrali parti liberaln i z wielk energi wspierali jej program eks
pansjonizmu na zamorskich terenach. Pod koniec XIX wieku Wielka Brytania
35

N. Ferguson The H ouse..., Vol. 2, op. cit.

U. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

79

niezwykle wzmocnia swe zagraniczne wpywy, opierajc si przy tym na hojnych


zastrzykach kapitaowych otrzymywanych od potentatw Dziki kolonizacji klan
Rothschildw oraz inne bogate ydowskie rodziny nie tylko osigali wielkie zyski,
ale co waniejsze, pooyli swoje zote rce na finansowej arterii caego wiata.

Na ratunek staremu wrogowi,


bankowi Baringw
W latach osiemdziesitych XIX wieku nastpi nagy wzrost siy i wejcie
na wiatow scen pastw Ameryki Poudniowej. Dziki bogatym zoom wgla
oraz innym zasobom naturalnym (kawa i kauczuk z Brazylii, kopalnie fosforu
i miedzi w Chile, kopalnie elaza w Argentynie) stanowicym ich fundament
i tarcz, gospodarki tych krajw rozwijay si bardzo szybko. Czoowe miejsce
wrd nich zajmowaa Argentyna. Kraje Ameryki Poudniowej w zawrotnym
:empie rozbudowyway baz przemysow, zwikszay zdolnoci produkcyjne,
a wskaniki gospodarcze nieustannie biy historyczne rekordy. Brytyjskie banki,
na czele z tym nalecym do Baringw, posiaday w swoich portfelach ogromne
iloci poudniowoamerykaskich papierw wartociowych, przy czym Barings
Bank mia najwicej argentyskich, natomiast Rothschildowie wizali swoje
nadzieje z Brazyli.
W 1888 roku Nathan Mayer Rothschild, bdcy gow londyskiego banku,
wypowiedzia publicznie cay szereg opinii wyraajcych obawy o argentysk
gospodark, w rodzaju: Gospodarka Argentyny jest w fazie przegrzania, Rzeczy
wisty wzrost gospodarczy w Argentynie nie jest ju w stanie wytrzyma zwizanego
z nim poziomu obcie. I prognozowa: Na rynku kapitaowym Argentyny
nastpi krach, a wywoany nim kryzys szybko rozprzestrzeni si na inne kraje.
Dwa lata pniej rzeczywicie pka baka spekulacyjna argentyskiej
gospodarki, powodujc zapa ekonomiczn. Papiery wartociowe tego kraju
zdewaluoway si, ich cena runa w d niczym niena lawina. Najwiksz ofiar
rych wydarze by Barings Bank. Do tego dosza jeszcze kolejna strata - rzd Rosji
podj nag decyzj o wycofaniu z niego wielkiej iloci wkadw. W konsekwen
cji tych i innych nieszcz firma utracia pynno finansow i znalaza si na
krawdzi bankructwa.
Bank Anglii byskawicznie pospieszy z pomoc, nawoujc te pozostae
placwki do wsplnej akcji ratowania Baringw. Nathan Rothschild zgodzi si
szybko, argumentujc: Jeli upadnie bank Baringw, zdecydowana wikszo
londyskich instytucji finansowych pody za nim, rozpadajc si na kawaki.
[...] Bdziemy stara si z caych si, by nie dopuci do tego nieszczcia. Kiedy
kryzys stawa si coraz ostrzejszy, londyski bank Rothschildw, by pomc Ban
kowi Anglii w pokryciu deficytu, w cigu miesica wykona dwa transfery ze swej

80

WOJNA O PIENIDZ 2

paryskiej fili: pierwszy w wysokoci 2 milionw funtw oraz drugi - zoto warte
milion. Czas nagli. W tej akcji udzielania wsparcia liczya si kada godzina. Bank
Anglii zebra i nadzorowa grup, w skad ktrej wesza wikszo z liczcych si
wczenie instytucji kredytowych. Los Baringw zalea jednak przede wszystkim od
Rothschildw. A Nathan waha si i podczas nadzwyczajnych posiedze wielokrotnie
oznajmia, e musi pozna opini pozostaych braci. Gdy na przystpienie do planu
zdecydowa si wielki Corey Bank, kierownictwo akcji ratunkowej niecierpliwie
i nieustannie wywierao na Rothschilda presj, mwic, e dziaa bd take bez
niego. Ostatecznie Nathan niechtnie wyrazi zgod. W cigu dwudziestu czterech
godzin, tu przed upywajcym nieprzekraczalnym terminem, warto funduszy
pomocowych signa 10 milionw funtw, by nastpnie wzrosn do 17 milionw36.
Bank Baringw zosta uratowany dosownie w ostatniej chwili.
W zwizku z rol, jak w czasie tego kryzysu odegrali Rothschildowie, hi
storycy zgodnie zadaj trzy pytania: po pierwsze, na czym polega ich rzeczywisty
udzia w tych zdarzeniach? Wszyscy wiedzieli przecie, e Baringowie to gwni
konkurenci, uznani nawet za wrogw', a Nathan ju dwa lata wczeniej przewidzia
zapa nalecej do nich firmy. Czy to jednak on osobicie nacisn spust pistoletu
wymierzonego w Baringw? Po drugie, co tak naprawrd skonio go do tego, e
ostatecznie wzi na siebie kierowanie akcj ratunkow? Po trzecie za, czemu zy
los, ktry dowiadczy Barnigs Bank, oszczdzi instytucj Rothschildw?
Jeli chodzi o dwie pierwsze kwestie, to szef banku w Paryu, Alfons Roth
schild, powiedzia, e bank Baringw stanowi rzeczywisty fundament zaufania do
brytyjskich krgw handlowych i caej gospodarki. Gdyby nastpi jego upadek,
reputacja imperium w wiecie bardzo by ucierpiaa. Zatem, patrzc z punktu
widzenia ochrony wasnych interesw, jego rodzina podja ostatecznie decyzj
0 udzieleniu Baringom wszelkiej moliwej pomocy. W zwizku za z trzeci wt
pliwoci Rothschild stwierdzi, e wikszo z posiadanych przez nich papierw
wartociowych stanowiy brazylijskie lub innych krajw, lecz nie argentyskie.
1 mimo e kryzys rozprzestrzeni si na wszystkie pastwa Ameryki Poudniowej,
to jeszcze przed jego wybuchem bank Rothschildw sprzeda wikszo z posiada
nych, a zwizanych z nimi, udziaw. W 1886 roku brazylijskie papiery wartociowe
stanowiy 2,4 procent wartoci wszystkich aktyww ich londyskiej placwki. Poza
tym zobowizania banku Rothschildw byy znacznie mniejsze ni firmy Baringw.
Naw'et w czasie najwikszej prosperity gospodarki poudniowoamerykaskiej
zachowywali oni trzewo i spokj, nie pozwalajc na ich nadmierny wzrost,
podczas gdy niecierpliwi i popdliwi Baringowie wzili na siebie zbyt due ryzyko.
Bez wzgldu na to, gdzie ley prawda, zagroony bank zosta uratowany, jednak
przechodzi potem musia dug rekonwalescencj i ju nigdy nie odzyska po tej
katastrofie peni si. Uraza, ywiona przez Rothschildw przez cae stulecie, zamilka.
W 1995 roku Barings Bank zosta cakowicie i ostatecznie pogrony przez
modego dwudziestoomioletniego brokera Nicka Leesona. Ale o tym pniej.
36 P. Ziegler The Sixth..., op. cit.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

81

Zoty krzy
Prowadzony na wielk skal eksport kapitaw z Wielkiej Brytanii - pod
koniec XIX i na pocztku XX wieku - w bardzo duym stopniu przyczyni si do
uksztatowania i rozwoju globalnego systemu walutowego. W latach siedemdzie
sitych XIX wieku nastpio przejcie od systemu dwch parytetw: srebra i zota
do parytetu zota. Ze zotem powizany by funt brytyjski stanowicy w tamtym
czasie jednostk wiatowych rezerw. Udzia Rothschildw w tym wielkim procesie
transformacji wci pozostaje wyranie niedoceniony.
W cigu ostatnich dwudziestu lat XIX wieku rodzina ta z wielkim powodze
niem zaangaowaa si w eksploracj i otwieranie nowych z zota. Wikszo
z obligacji skarbowych, ktrymi wtedy zarzdzali, pochodzia z pastw stosujcych
system waluty zotej. Po zakoczeniu wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych
Rothschildowie, wraz z ich amerykaskim przedstawicielem Augustem Belmontem
oraz rodzin Seligmanw, odegrali kluczow rol w akcji pozbycia si zielonych
dolarw Lincolna i ponownego wykorzystania zota w rozliczeniach patnoci.
Jesieni 1874 roku londyski bank Rothschildw nawiza wspprac z y
dowskim bankierem z Nowego Jorku, Josephem Seligmanem, w celu wypuszczenia
na rynek wartych 55 milionw dolarw papierw wartociowych. W jaki czas
pniej doczya do nich grupa finansowa Morgana oraz First National Bank
z Nowego Jorku, emitujc amerykaskie papiery wycenione na 25 milionw dola
rw. Udziay Rothschildw w tej operacji wynosiy 55 procent. W sumie, w latach
1873-1877, wraz z bankierami z Wall Street, dokonali emisji papierw wartocio
wszych USA o cznej wartoci 267 milionw dolarw. Poyczki te odegray wielk
rol w ustabilizowaniu finansw Stanw Zjednoczonych oraz stanowiy baz do
zaadaptowania w Ameryce standardu zota37.
W padzierniku 1877 roku podczas sesji czterdziestego pitego Kongresu
Stanw Zjednoczonych zostaa przegosowana ustawa, na mocy ktrej srebrny
pienidz ponownie zosta wyznaczony na legaln walut w obiegu. Ustawa ta
zostaa ochrzczona przez wciekego i oburzonego Belmonta mianem publicznej
kradziey oraz lepego, gupiego szalestwa. Pod wpywem presji wywieranej
przez Rothschildw rzd USA zosta zmuszony do wprowadzenia w ycie regula
cji mwicych, e srebrny pienidz moe by wprowadzany do obiegu w bardzo
ograniczonym zakresie, a ponadto zabronione jest wykorzystywanie go do spaty
odsetek od poyczek udzielonych przez ich bank. Amerykaski sekretarz skarbu
~ohn Sherman w 1899 roku ponownie podpisa z Belmontem i Rothschildami
umow o przyznaniu kredytu w wysokoci 50 milionw dolarw, rozliczanej
w zotej walucie. Transakcja ta stanowia punkt zwrotny w trwajcych od 1879
roku wysikach podejmowanych przez gwn bankiersk rodzin na rzecz usta
nowienia w USA standardu zota.
W marcu 1893 roku, aby zachowa wymienialno waluty w sytuacji dra
matycznego kurczenia si amerykaskich rezerw, prezydent Grover Cleveland
N. Ferguson The H ouse..., Vol. 2, op. cit.

WOJNA O PIENIDZ 2

82

dokona prby emisji poyczki wartej 50-60 milionw dolarw w zocie. Mimo e
grupa Morgana bardzo chciaa przystpi do tego interesu, Rothschildowie oka
zali niespodziewanie postaw pen wahania i rozterek. Nawet po zoeniu przez
prezydenta obietnicy zniesienia, i tak ju niesamowicie ograniczonej, roli srebra
w obiegu pieninym, (Sherman Silver Purchase Act) Alfred Rothschild wci by
nieusatysfakcjonowany. Jednak umiejtnoci negocjacyjne czonkw jego rodziny
przyniosy wymierne efekty: podpisali oni umow dopiero po zapewnieniu sobie
warunkw do uzyskania wyjtkowych korzyci. Podjli si emisji amerykaskich
obligacji skarbowych wartych 62,3 miliona dolarw, po cenie 104,5 dolara za sztu
k, by nastpnie przej je i odsprzeda po 112,25 dolara (pniej cena wzrosa
do 119) niezwykle zainteresowanym nimi inwestorom. To posunicie zbudowao
legend o zarobieniu 6 milionw dolarw w cigu dwudziestu dwch minut38.
Transakcja ta wywoaa w Stanach Zjednoczonych zo, doprowadzajc do tego,
e kandydatem demokratw w wyborach prezydenckich w 1896 roku, na miejsce
Clevelanda, wybrany zosta adwokat srebrnej waluty William J. Bryan.
W 1868 roku jedynie Wielka Brytania i kilka pastw, ktrych gospodarki
byy od niej uzalenione (Portugalia, Egipt, Kanada, Chile oraz Australia) stoso
way standard zota. W Rosji, Francji, Persji i niektrych krajach Ameryki aci
skiej obowizywa system podwjnego parytetu. Inne kraje, w tym take Europy
rodkowej, wykorzystyway standard srebra. Po czterdziestu latach utrzymay go
tylko Chiny, Iran (Persja) oraz kilka pastw Ameryki rodkowej. Zoto stao si
rzeczywistym standardem dla wiatowego systemu walutowego.
Jeli chodzi o zwizan z tym w gwnych pastwach Europy transforma
cj (Niemcy w latach 1871-1873, Francja 1878, Rosja 1897, Wochy 1881-1882)
Rothschildowie odegrali w niej decydujc rol. Ich banki: londyski i paryski
stay si wtedy w tych krajach drugimi bankami centralnymi. Nalece do nich
instytucje finansowe udzielay gigantycznych kredytw i dokonyway wymian wa
lutowych. Jedynie te pastwa, ktre funkcjonoway w obrbie zarzdzanego przez
Rothschildw systemu standardu zota mogy unikn ryzyka gwatownych zmian
stp procentowych. A jeli chodzi o gwn dziaalno biznesow - transakcje
obligacjami skarbowymi - tu rwnie istniaa konieczno utrzymania wolnej
wymiany pomidzy pienidzmi poszczeglnych krajw, dlatego zjednoczenie
ich wszystkich w granicach jednego ukadu sprzyjao interesom Rothschildw.
Poniewa zajli oni na rynku zota pozycj monopolisty, w poredni sposb kon
trolowali banki centralne poszczeglnych pastw. I to wanie by gwny powd,
dla ktrego pod koniec XIX wieku z takim uporem promowali i wymuszali na
rzdach rnych krajw przyjcie tego parytetu.

38

Ibid.

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

83

Wkroczenie do Chin
Rothschildowie s ludmi wyjtkowymi, kc si ze sob bez przer
wy, jednak solidarnie, jak jeden m, stawiaj czoa caemu wiatu.
Charles W. Dilke39
Od 1874 roku, kiedy rzd dynastii Qing w Chinach podpisa umow o wzi
ciu pierwszej poyczki zagranicznej, w sprawie zamorskiej zbirki kapitau opar
si on na dwch brytyjskich instytucjach: HSBC oraz banku Jardine, Matheson
& Co. Jednoczenie, poprzez nominacj sir Roberta Harta na stanowisko gwnego
komisarza ce, rzd Wielkiej Brytanii uzyska kontrol nad t bran w rzdzie
Qing. W marcu 1885 roku mieszkajcy w Paryu Alfons Rothschild usysza
wieci o tym, e w sprawy chiskie zaangaowa si Bismarck. Sie wywiadowcza
bankierskiej rodziny szybko potwierdzia fakt, e niemiecki minister finansw
Hansemann zaproponowa, by Rothschildowie oraz bank HSBC, reprezentujc
odpowiednio Niemcy i Wielk Brytani, dokonali rwnego podziau biznesu
w obszarze zbirki kapitaw dla rzdu chiskiego i dla tamtejszych projektw
konstrukcyjnych. Bankier zgodzi si, twierdzc przy tym, e Niemcy ju dawno
winny wanie w ten sposb rozwija swoj si na Dalekim Wschodzie i jest to
waciwy kierunek dziaa. Jedynym problemem byo zrealizowanie zamiaru
ministra, czyli zdobycie w ramach tego sojuszu co najmniej poowy uprawnie.
Dotrzymujc towarzystwa chiskiemu ambasadorowi w Londynie, w czasie
iego podry do Niemiec, Nathan Rothschild ponagla z kolei brytyjskiego ministra
spraw zagranicznych: W kwestii przyszych transakcji i kontraktw z chiskim
rzdem konieczne jest zapewnienie brytyjskim inwestorom racjonalnego udziau.
Kiedy Hansemann poprzez osob Wilhelma Carla Rothschilda zainicjowa
ustanowienie Deutsch-Asiatische Bank, w lutym 1889 roku, do realizacji projektu
przystpio trzynacie niemieckich rodzin bankierskich. Oppenheimowie zostali
wyznaczeni na reprezentantw, ktrzy mieli uda si do Chin w celu sprawdzenia
sytuacji ekonomicznej. Londyskie instytucje Rothschildw byy odpowiedzialne
za udzielenie finansowej pomocy.
W prowadzeniu interesw dalekowschodnich rola przewodnia przypadaa
Wielkiej Brytanii. Gwnymi jej rywalami byy Francja i Rosja. Szczeglnie ta
ostatnia zdobywaa stopniowo coraz wikszy wpyw na Dalekim Wschodzie.
W 1894 roku wybucha wojna japosko-chiska. Japonia odniosa w niej zwyci
stwo. Dawao to du szans na partnerstwo Londynu z Berlinem. Rothschildowie
i Hansemann, dziaajc troch za kulisami, byli gwnymi architektami tej stra
tegii. Ich celem byo doprowadzenie do wsppracy pomidzy HSBC i DeutschAsiatische Bank, reprezentujcych rzdy Wielkiej Brytanii i Niemiec, a nastpnie
powstrzymanie ekspansji Rosji na terenie Chin. Mimo to powstay bardzo due
S. Gwynn, The Life of the Rt. Hon. Sir Charles W. Dilke, t . 1, London 1917. Dostp na: http://
www.gutenberg.org/ebooks/7382

84

WOJNA O PIENIDZ 2

rnice pomidzy zamierzeniami bankierw a planami dyplomatw i politykw


Niektrzy z urzdnikw woleli, by Niemcy stany po stronie Rosji i Francji, a nie
Wielkiej Brytanii, i sprzeciwiali si przejciu przez Japoni w kwietniu 1895 roku
pwyspu Liaodong. Inni czonkowie rzdu powtpiewali w intencje Rothschildw,
podejrzewajc, e zamierzaj oni wyrzuci niemieckie instytucje poza chiski
rynek. Rzecz jasna bank HSBC nie yczy sobie utraty monopolu na chiskie ka
pitalizacje. Plany i kalkulacje Hansemanna i Rothschildw nie mogy si speni.
W maju 1895 roku rzd Qing ogosi zacignicie od Rosji poyczki na sum 15
milionw funtw w celu zapacenia Japonii nalenych reparacji, odrzucajc tym
samym sugestie ministra i bankiera, by uzyska te pienidze od kilku pastw.
Alfons Rothschild uzna, e dla rzdw Niemiec i Wielkiej Brytanii byo to jak
wypicie gorzkiego lekarstwa.
W rzeczywistoci Rosja nie posiadaa wystarczajcych rodkw na udziele
nie poyczki i sama uginaa si pod ciarem nagromadzonych dugw. Dlatego
ostatecznie kredyt ten pochodzi z Francji: Banque de Paris oraz trzy inne insty
tucje signy do swoich zasobw. Korzyci z tej operacji zostay rwno rozoone
pomidzy te dwa kraje - Francja zdobya prawo do konstruowania w Chinach
linii kolejowych, Rosja za moliwo kontynuowania budowy' drogi elaznej
z zachodniej Syberii do Mandurii. Wykorzystujc te sprzyjajce okolicznoci,
rosyjski bankier Rothstein, w 1896 roku, przy uyciu francuskich kapitaw zaoy
bank rosyjsko-chiski, potwierdzenie sojuszu.
Wydawao si, e Rosja przechwyci wkrtce w caoci ten tort. Hansemann
straci apetyt, wpad w gniew i zacz si spieszy, natomiast Rothschildowie po
prostu przystpili do dziaa z jeszcze wiksz determinacj. Udao im si w kocu
(wlipcu 1896 roku) doprowadzi do oficjalnego podpisania kontraktu o partner
stwie pomidzy HSBC i Deutsch-Asiatische Bank. A w 1898 roku Chiny potrze
boway drugiej poyczki, tym razem 16 milionw funtw. Znw jednak pojawiy
si trudnoci: rzd Wielkiej Brytanii nie zamierza da jej oficjalnego porczenia,
a zatem bardzo skomplikowane stao si dokadne wyliczenie jego udziau w kwocie
kredytu. Ponadto angielskie i niemieckie wadze nie ufay sobie nawzajem, kada
ze stron podejrzewaa t drug o nadmierne ambicje i ch zdobycia kontroli nad
wiksz czci chiskiego terytorium. Ponadto HSBC i Hansemann pozostawali
w tym czasie w ostrym konflikcie z powodu rywalizacji o koncesj na budow linii
kolejowych w prowincji Shandong. Zaistniaa sytuacja bardzo zdenerwowaa Al
fonsa i Nathana Rothschildw - obaj, indywidualnie, zaczli mediowa pomidzy
HSBC i Hansemannem. Ostatecznie, w sierpniu, spr zosta zaegnany.
Alfons Rothschild osobicie wkroczy na scen, na pocztek zapraszajc na
kolacj do swojego londyskiego domu wane polityczne figury z Wielkiej Brytanii
i Niemiec, by w przyjacielskich, prywatnych, poufnych oraz nieurzdowych wa
runkach umoliwi stronie niemieckiej przedstawienie jej skarg i uraz oraz krzywd
doznanych w sprawie chiskiej. Przedstawiciele banku HSBC wpadli w tym czasie
w furi, oskarajc Deutsch-Asiatische Bank o wyrachowanie. Nathan Rothschild
ponownie wczy si w rozmowy. Po spotkaniu i po dugich pertraktacjach, na

II. WIELKA BRYTANIA: FINANSOWE CENTRUM ZARZD ZANIA

85

pocztku wrzenia 1898 roku bankierzy i politycy zasiedli do stou konferencyjnego


w Londynie. Sprawa rozdzielenia praw do budowy kolei w Chinach doczekaa si
rozwizania: Brytyjczycy uzyskali kontrol nad lini rzeki Jangcy, za niemieccy
kredytodawcy zarzd kolei w prowincji Shandong; udziay w drodze elaznej Tian
jin - Qinhuangdao zostay rozdzielone po rwno. Nathan Rothschild powiedzia
wtedy: Jeli chodzi o interesy w Chinach, to kanclerz Niemiec szczerze pragnie
wsppracy z Wielk Brytani oraz Stanami Zjednoczonymi i Japoni40.
Porozumienie osignito, jednak konflikty, obawy i sprzecznoci nie zostay
do koca zaegnane. W 1900 roku, gdy w Chinach trwao tak zwane powstanie
Bokserw, Niemcy wysay tam kontyngent wojskowy, natomiast Rosja przystpia
do okupacji Mandurii. Po obu stronach panowao napicie. W tej sytuacji Ro
thschildowie zaczli poredniczy w wymianie informacji: przekazywali rzdowi
Wielkiej Brytanii wieci o tym, e Rosja zapewnia o braku zamiaru rozpoczcia
dziaa wojennych, jednoczenie starali si umoliwi Anglikom i Niemcom
podpisanie nowych porozumie, by utrzyma rzd Qing nienaruszony oraz pro
mowa otwarcie wrt kraju, czyli rozwj relacji handlowych Chin z zagranic.
Dziki ich zrcznym dziaaniom dotyczcym podziau interesw Londyn i Berlin
wspiy si na nieosigalny dotd poziom wsppracy politycznej. W 1902 roku
Nathan Rothschild wraz z Hansemannem ponownie zorganizowali spotkanie
bankierw (w Niemczech), na ktrym utworzono syndykat pekiski (czyli jedn
z form organizacji monopolistycznej). Jego zadaniem byo rozwizywanie pro
blemw wsppracy handlowej w Chinach. Wobec pojawiajcych si nieustannie
rozbienoci polityczno-gospodarczych pomidzy Wielka Brytani, Niemcami
oraz Rosj, pastwa te postrzegay Rothschildw jako najbezpieczniejszy i naj
skuteczniejszy kana komunikacji dyplomatycznej.
Zdobywszy dominujc pozycj na wiatowej arenie finansowej, pod koniec
XIX wieku Rothschildowie rozpoczli wykraczanie do Chin, wywierajc gboki
wpyw na polityk, gospodark i przebieg wojen w tym kraju. W 1979 roku pojawili
si tam ponownie, tym razem jednak przybyli tak cicho, jak to tylko byo moliwe.

Niall Ferguson The H ouse..., Vol. 2, op. cit.

ROZDZIA III

Francja: reim pienidza

88

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Rewolucja przemysowa we Francji bya spniona o dwie generacje w sto
sunku do brytyjskiej. Wydarzenia polityczne, jakie miay miejsce pod koniec XVIII
wieku, a zaraz po nich wojny napoleoskie poczyniy wielkie szkody we francuskiej
gospodarce. Mimo to kraj ten, wyprzedzajc Niemcy i Stany Zjednoczone, wszed
na drog intensywnego rozwoju. Poza tym Francja dysponowaa wielkimi zasoba
mi surowcw naturalnych, znajdujcych si w jej licznych zamorskich koloniach
w Ameryce Pnocnej, Afryce i Indochinach. Nadzwyczaj rozwinity by rwnie
midzykontynentalny handel. Podstaw finansowania stanowiy due rezerwy. Mo
del rozwoju francuskiego kapitalizmu sytuowa si gdzie pomidzy holenderskim
i brytyjskim, bardzo wyranie rnic si od niemieckiego czy amerykaskiego.
W XIX wieku prywatny sektor bankowy wci pozostawa gwn si finansow
Francji, banki inwestycyjne rozpoczy swj marsz dopiero pod koniec stulecia,
stajc si dla tych pierwszych coraz wiksz konkurencj.
Wrd gwnych bankierskich rodzin we Francji wyodrbni mona dwie
gwne grupy. Pierwsz byli purytanie. Wikszo z nich pochodzia ze Szwaj
carii. Rodziny te rozpoczy proces budowania swych fortun pod koniec XVIII
wieku. Stanowiy pozakulisowy motor rewolucji francuskiej, a kiedy rewolucja ta
wymkna si spod ich kontroli, udzieliy poparcia Napoleonowi Bonaparte, by
uatwi powrt porzdku spoecznego. Ten zgodzi si na ustanowienie Banku
Francji, uznajc to za cen dojcia do wadzy, i patrzy przez palce na sprawowan
przez nich pen kontrol nad francuskim systemem finansowym. W 1811 roku,
kiedy prowojenny i despotyczny styl rzdw cesarza naruszyy interesy bankierw,
rozpoczli oni, w tajemnicy, udzielanie pomocy potomkom dynastii Burbonw',
w celu przeprowadzenia jej restauracji. Do rodzin tych naleeli midzy innymi:
Mirabaud, Malletowie, Hottinguerowie i inni.
Sia bankierw we Francji i Szwajcarii jest odczuwalna do dzi. W 2009 roku
rzdy USA i Szw^ajcari weszy w ostry spr dotyczcy problemu niejawnych kont.
Sprawa ta dotyczy na przykad rodziny Mirabaud.
Drug si finansow byy, budujce fortuny w XIX wieku, rodziny ydowskie.
Czoowe miejsca wrd nich zajmowali Rothschildowie, Fouldowie, Sternowie
oraz Wormsowie. Na obrzeu tej grupy funkcjonowali wyznawcy chrzecijastwa:
Pereireowie i Heineowie. Wewntrz zbiorowoci ydowskich bankierw trwaa
zaarta rywalizacja, za najwaniejszy spr dotyczy modeli prowadzenia biznesu:
jeden reprezentowali Rothschildowie - serce prywatnych bankw, drugi Pereireowie i Fouldowie oraz aukcyjny Credit Mobilier.
Konflikt w rodowisku bankierw przebiega w kontekcie kolejnych zmian
wadz na francuskiej scenie politycznej, wojny, nowych prdw umysowych oraz
narastania nastrojw rewolucyjnych. W XIX wieku Francja dowiadczya znacz
nie wicej wstrzsw ni Wielka Brytania, bya znacznie bardziej podzielona ni
Niemcy oraz znacznie bardziej dystyngowana ni Stany Zjednoczone. Dowiad

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

89

czajc chway i marze, klsk i wstydu, wadza pienidza rozbijaa blokujce j


siy, stopniowo stajc si panem losu francuskiego imperium.

Rodziny szwajcarskich bankierw:


za kulisami Wielkiej Rewolucji Francuskiej
Mimo e mam zaraz umrze, to zdecydowanie zaprzeczam, bym po
peni cho jedn ze zbrodni wymienionych w oskareniu. Wybaczam
sprawcom mojej mierci i wznosz modlitw do Boga, by po przelaniu
mojej krwi ju nigdy wicej nie zdarzyo si to na francuskiej ziemi41.
Ludwik XVI, krl Francji (ostatnie sowa przed ciciem)
Kiedy na pocztku XVII wieku Wielka Brytania rozpocza budow kolonii na
kontynencie amerykaskim, dynastia Burbonw wci powicaa ca sw uwag
sprawom Europy. Gdy Francja obudzia si z letargu, rozpoczynajc zamorsk ekspan
sj, bya, w porwnaniu z imperium brytyjskim, spniona o kilkadziesit lat. Mimo
to tempo, z jakim gonia rywali, byo due. Przez wikszo XVIII wieku wzrastajcy
: rozwijajcy si francuski handel atlantycki wyprzedza wrcz prowadzone w tym
obszarze dziaania Anglikw. Std wanie wzio si nagromadzenie kapitaw,
szczeglnie istotne dla pniejszej rewolucji przemysowej. Szacuje si, e w latach
1716-1787 czna warto handlu Francji z koloniami wzrosa dziesiciokrotnie.
W Wielkiej Brytanii wynaleziony zosta silnik parowy, maszyna wkienni
cza, skonstruowano urzdzenia usprawniajce eksploatacj z wgla i produkcj
stali. Stopniowo te i inne rozwizania zaczy przenika do Francji, dajc pocz
tek przemianom gospodarczym. I z czasem take ten kraj (mimo e rola lidera
uprzemysowienia w Europie naleaa bezsprzecznie do Brytyjczykw) mg si
poszczyci istotnymi dokonaniami na tym polu - na przykad opatentowan przez
Louisa-Nicolasa Roberta maszyn do produkcji papieru. Jeli chodzi o reform
finansow, dla ktrej warunki stworzy rozwj handlu i przemysu, zostaa on
zakcona, wrcz przerwana, przez dziaania Johna Lawa (1671-1729). Banki,
pienidze papierowe, akcje, wszystkie te nazwy przez ponad p wieku wzbudzay
we Francuzach obrzydzenie. Przez dugi czas operacje kapitaowe byy w tym kraju
utosamiane z oszustwem, jego obywatele w zdecydowanej wikszoci porzucali
zamiar angaowania si w t bran. W efekcie - deficyt narzdzi finansowych
i brak wsparcia ze strony silnego rynku pienidza sprawiy, e niekoczca si,
wyczerpujca pastwowe zasoby budowa siy militarnej Ludwika XIV opieraa si
przede wszystkim na ostrej i bezwzgldnej zbirce podatkw oraz bardzo drogich
poyczkach zagranicznych, oprocentowanych od 8,5 do 10 procent (co stanowio
dwukrotno brytyjskich odsetek).
A. Dalya What the King said to the executioner..., The Times 2006, 8 kwietnia.

90

WOJNA O PIENIDZ 2

W latach osiemdziesitych XVIII wieku zaduenie pastwa wynosio ponad


poow wpyww uzyskiwanych ze zbirki podatkw. Kiedy nieszczsny Ludwik
XVI obj tron w 1774 roku, musia stawi czoa pozostawionemu przez Krla
Soce rozpadajcemu si magazynowi, jakim bya wtedy Francja. Nastpca nie
by nierozumnym, skorym wycznie do zaspokajania wasnych przyjemnoci
czowiekiem, w rzeczywistoci charakteryzoway go: agodno, dobro i umiarko
wanie. Jednak w czasie poprzedzajcym wybuch wstrzsw i chaosu spoecznego
wykaza si saboci i brakiem zdecydowania. Jego trudne pooenie w duym
stopniu przypominao to, jakie byo udziaem ostatniego z wadcw dynastii Ming,
cesarza Chongzhen (1611-1644)*. Na pogarszajc si z dnia na dzie sytuacj
skaday si: coraz bardziej opakany stan skarbu pastwa, niesprawiedliwy system
podatkowy i narastajce niezadowolenie obywateli. Trzy wielkie siy francuskiego
spoeczestwa: arystokracja i duchowiestwo jako tradycyjny rdze wadzy, nowo
powstaa, lecz coraz silniejsza buruazja oraz lud, dziaajc w gniewie i poczuciu
niesprawiedliwoci, kieroway sw furi przeciwko rzdowi Francji. Ludwik XVI
znalaz si na szczycie wulkanu, ktry wanie mia wybuchn.
Francuzi nie przyznawali operacjom w brany finansowej zbyt duej war
toci, dlatego pogbiajce si zaduenie zagraniczne pastwa dawao szans
szwajcarskim, holenderskim, woskim i niemieckim bankierom na wypenie
nie tej pustki i wprowadzanie swoich rzdw. Najbardziej zaradni okazali si
przedstawiciele purytanw z Genewy, ktrzy przybywszy do Parya oferowali
rnorodne plany zaradcze na trapice dwr krlewski zaduenie. Poniewa
szwajcarscy bankierzy dziaali z rozmachem i ostentacj, wielokrotnie umoliwia
jc wadcy rozwizanie najbardziej pilnych problemw, to dziki jego poparciu
uzyskali pene prawo do wypowiadania si na temat finansw kraju oraz prawo
do przygotowania reformy skarbowej.
Ludwik XVI, ktry wrcz ugrzz w tej trudnej sytuacji, nie majc innego
wyboru, zatrudni cudzoziemskiego geniusza Jacquesa Neckera na stanowisko
ministra finansw. Czowiek ten take pochodzi ze szwajcarskiej purytaskiej
rodziny. Dziki wpywom i znajomociom w krgu bankierw udao mu si
zebra kwoty na zaspokojenie najpilniejszych potrzeb. Poyczki, ktre otrzyma,
przypominay te dzisiejsze, udzielane sobie wzajemnie przez biznesmenw - krt
koterminowe ekspresowe inwestycje, wysoko oprocentowane, korzystne dla tych,
ktrzy ich dostarczali. Jednak wydatki krlewskiego dworu byy wtedy zbyt due,
skarb pastwa nie mia szans na wydobycie si ze stanu permanentnego deficytu.
Sytuacja ta wprawiaa bankierw w wielkie zmartwienie i zdenerwowanie, na ich
oczach szybkie pienidze zmieniay si w wolne pienidze, co wicej, istniao
prawdopodobiestwo, e te wolne pienidze stan si martwe. Bankierzy poyli
na szali los wasnych rodzin, nie mogli przysta na opnienia. Necker, nie majc
pola manewru, zdecydowa si na przeprowadzenie reformy szokowej. Najpierw
*

Jego panowanie przypado na czas wewntrznego zamtu oraz obcej inwazji. W 1644 roku
Mandurowie zdobyli stolic. Widzc zbliajcy si koniec dynastii, Chongzhen powiesi
si na stokach wzgrza Jingshan - przyp. tum.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

91

uniewani cz uprawnie posiadanych przez czonkw dworu oraz zmniejszy


:zh uposaenia, nastpnie, z wielk determinacj i zdecydowaniem, przeprowadzi
caociow reform systemu podatkowego - obcienia podatku pogwnego
zostay przekwalifikowane na podatek od ziemi, w ten sposb posiadajcy wielkie
dobra arystokraci musieli odprowadza do pastwowej kasy znaczne pienidze.
Uznali, e godzi to w ich interesy jako warstwy uprzywilejowanej i przypucili
itak na reformy Neckera. Ten za, widzc, e rozwj wypadkw jest niepomyl
ny, znalazszy si pod wielk presj, w 1781 roku upubliczni list ich wydatkw.
Wybuch tej potnej bomby zatrzs francuskim spoeczestwem. Pod wpywem
poucze i myli wolnociowych Woltera i Rousseau opinia publiczna momentalnie
skierowaa si przeciw centrum wadzy, oburzenie na arystokracj przemienio
si w jawn wrogo wobec domu krlewskiego42.
Odpowiedzialnoci za ca t sytuacj obarczono Neckera i zmuszono go
do ustpienia ze stanowiska. Nastpnie Francja przeya rzdy czterech kolejnych
ministrw finansw. Stan skarbu pastwa pogarsza si coraz szybciej. Ludwik XVI,
nie majc innej moliwoci, w 1788 roku ponownie powoa Neckera. W kraju
panowaa ju jednak wtedy sytuacja przed burz - nieubaganie zbliay si wiel.de wstrzsy spoeczne. Konflikt pomidzy ludem Parya i buruazj a rzdzc
dotychczas szlacht stawa si z dnia na dzie coraz ostrzejszy. Grupa bankierw
udzielajcych kredytw postanowia optowa za zwoaniem konferencji trzech
stanw, majc nadziej na zdobycie kontroli nad polityk finansow pastwa,
poborem podatkw, tworzeniem rzdowego budetu; liczya te na odzyskanie
ogromnych poyczek. W rkach buruazji ukryty by majtek, z dnia na dzie coraz
wikszy, a jej marzenie o wspuczestnictwie w sprawowaniu wadzy stawao si
koniecznoci. Tymczasem szlachta feudalna i duchowiestwo wci zajmoway
pozycje na szczycie albo cakowicie ignorujc, albo spogldajc z wrogoci na
zachodzce przemiany. Jeli doda do tego dugookresowe nadmierne obcienia
podatkowe, ktre wpyway na sytuacj i mylenie ludu, Francja w 1789 roku
przypominaa such som, ktrej wystarczy iskra...
W czerwcu 1789 roku Stany Generalne zostay przez uczestnikw prze
mianowane na Zgromadzenie Narodowe, ktre przyznao sobie wyczne prawo
do poboru podatkw. W lipcu ponownie zmieniono nazw - na Konstytuant.
Przeraony Ludwik XVI wyda rozkaz zebrania i rozmieszczenia armii w Paryu
i Wersalu, czynic prb przejcia kontroli nad wydarzeniami. 14 lipca wzburzony
lud Parya zaj Bastyli i rozpocz rewolucj. Wraz z tym wydarzeniem w caej
rrancji wybuch bunt chopski. W sierpniu Konstytuanta ogosia, wan w skali
wiatowej, Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela43. W padzierniku Ludwik XVI
zosta uwiziony.
Pod wpywem usilnych zabiegw i presji szwajcarskich bankierw w pa
dzierniku 1789 roku dwr papieski w Rzymie zlikwidowa prawo zakazujce
42 R. Harris, Necker: Reform Statesman o f Ancien Regime, 1979. Rec. G. Taylor, Journal of
Economic History 1980, nr 4, s. 877-878.
43 Mallet Freres et Cie: 250 ans de banue, 1713-1963, Paris 1963.

92

WOJNA O PIENIDZ 2

poboru wysokich odsetek, uznajc je tym samym za legalne. W listopadzie Kon


stytuanta uchwalia akt konfiskaty dbr kocielnych na terenie caego kraju, za
miesic pniej ogosia, e ziemia ta, dotd naleca do duchowiestwa, zostaje
uznana jako zastaw pod emisj papierowych pienidzy (asygnat). Sytuacja skarbu
Francji ulega wyranej poprawie, a poyczki udzielane przez bankierw zyskay
potwierdzone rdo.
21 stycznia 1793 roku spada gowa Ludwika XVI, mia wtedy trzydzieci
dziewi lat. Przypisuje mu si nastpujce sowa, ktre mia wypowiedzie zaraz
przed mierci: Mimo e mam zaraz umrze, to zdecydowanie zaprzeczam, bym
popeni cho jedn ze zbrodni wymienionych w oskareniu. Wybaczam sprawcom
mojej mierci i wznosz modlitw do Boga, by po przelaniu mojej krwi ju nigdy
wicej nie zdarzyo si to na francuskiej ziemi.
Od wybuchu rewolucji w 1789 roku a do klski Napoleona I w 1815, z wy
jtkiem krtkiego okresu zawieszenia broni, Francja dowiadczya dwudziestu
piciu lat cigych wojen. Pochono to ogromn ilo zasobw, zgino ponad
pi milionw ludzi, sparaliowany zosta handel i przemys, wystpia ostra
inflacja, a francuska rewolucja przemysowa zostaa opniona, w stosunku do
angielskiej, o blisko trzydzieci lat. Wielka Brytania zdobya nad Francj zdecy
dowan przewag ekonomiczn. Polityczna i gospodarcza cena rewolucji okazaa
si bardzo wysoka.

Bank Francji:
zwrot z inwestycji - zamachu 18 brumairea
Mimo e wojna z zagranic oraz rozwj wypadkw rewolucyjnych wpro
wadziy francusk polityk i gospodark w czas zamtu, to Pary, pera Europy,
nieustannie, niczym magnes, przyciga bogaczy z okolicznych pastw oraz
tych, ktrzy do grupy tej dopiero aspirowali. Francja jako kolebka emancypacji
umysowej, kraj, gdzie stopniowo koczyy si przeladowania innych ni kato
licka religii (a ich wyznawcy mogli uzyska peni praw obywatelskich) staa si
miejscem niezwykle atrakcyjnym dla wszystkich innowiercw, w tym take dla
purytaskich oraz ydowskich bankierw. Dwr oraz generowany przez niego
wielki popyt na pienidze, potrzebne midzy innymi na prowadzenie wojen,
tworzyy dla finansistw niespotykane dotd warunki. Realizacja zlece na emi
sj krlewskich papierw wartociowych, zaopatrywanie armii, handel kocieln
ziemi, spekulacje francusk walut, spienianie weksli krajowych oraz obrt
wekslami brytyjskim - wszystko to przynosio due profity i pozwolio bankie
rom na budowanie elitarnej grupy la haute banque. Tworzyli j przede wszystkim
Szwajcarzy, ktrzy w 1799 roku, w tajemnicy, udzielili wsparcia Napoleonowi
Bonaparte przygotowujcemu zamach 18 brumairea. Po zdobyciu przez niego

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

93

wadzy ludzie ci otrzymali hojn gratyfikacj: Napoleon powierzy im utworzenie


Banku Francji - banku centralnego z kapitaem prywatnym - uznajc, e to za
pata za szans rzdzenia. W ten sposb francuskie finanse znalazy si w rkach
szwajcarskich rodzin bankierskich. W pierwszej poowie XIX wieku czonkowie
la haute banque praktycznie zmonopolizowali rad nadzorcz Banku Francji.
Odegrali te kluczow rol w rozwoju gospodarczym kraju: korzystajc z wadzy
w sferze finansw, przejli praktycznie kontrol nad przemysem wydobywczym,
metalowym, wkienniczym, transportowym i innych bran.
Zgodnie z aktem zaoycielskim francuskiego banku centralnego wycznie
dwustu (spord trzydziestu tysicy) najwikszych udziaowcw dysponowao
prawem gosu, tylu te miao wybiera dwunastoosobow rad nadzorcz. czna
iczba akcji wynosia 182 500, z cen nominaln ustalon na tysic frankw za
sztuk. Wrd tych dwustu wyrnionych siedemdziesit osiem miejsc zajmoway
nrmy i instytucje, a reszt - osoby prywatne. Gdyby jednak przeprowadzi do
kadniejsz analiz, mona by odkry, e wikszo decydentw naleaa do tych
samych grup (Bank Francji kontrolowany by przez czterdzieci cztery familie),
i zajmowane przez nich stanowiska mogy by dziedziczone. Rothschildowie,
Malletowie oraz czonkowie rodziny Mirabaud nieprzerwanie, przez ponad sto
-at, utrzymywali miejsca w radzie nadzorczej banku centralnego. Dwa ostatnie
nazwiska to Szwajcarzy. Oprcz nich karier finansow robi te inny ich krajan
- Hottinguer.
W 1557 roku rodzina Malletw, podajc za reformatorem religijnym Ja
nem Kalwinem, dotara do Genewy, gdzie osiada i wzbogacia si na dziaalnoci
nandlowej oraz bankowej. Na pocztku XVIII wieku dwudziestopicioletni Isaac
Mallet przyby ze Szwajcarii do Parya. Reprezentant genewskich bankierw zjawi
si we Francji, pilnie wypatrujc szans na rozwj kariery w brany finansowej.
W cigu kolejnych siedemdziesiciu lat wypenionych cik prac jego rodzina
osigna status bankowych potentatw. Nawet w czasie rewolucji francuskiej
placwka naleca do Malletw bya otwarta i dziaaa bez zmian. W 1799 roku
syn Isaaca, Guillaume Mallet, poczy wysiki wraz z innymi szwajcarskimi
oankierami na rzecz wsparcia zamachu 18 brumairea. Po zdobyciu wadzy przez
Napoleona Bonaparte otrzyma za to tytu barona oraz fotel w radzie nadzorczej
Banku Francji, ktry zajmowa a do momentu swej mierci w 1826 roku. Po nim
przej t funkcj jego syn, nastpnie wnuk, prawnuk i kolejni potomkowie - a
c.0 1936 roku, kiedy rozpoczto nacjonalizacj tej instytucji. Rodzina Malletw,
;ako jedyna, utrzymaa si w radzie nadzorczej od pocztku do koca jej funkcjo
nowania, przez dugie sto trzydzieci sze lat!
Inni znaczcy szwajcarscy bankierzy purytanie to Hottinguerowie. Z ich
szacownego krgu wywodzio si kilku ministrw szwajcarskiego rzdu. W 1784
roku Jean-Conrad Hottinguer przyby do Parya. Najpierw odby nauki w jednym
z bankw, by nastpnie otworzy swoj wasn placwk. Jednoczenie zosta te
paryskim reprezentantem rodzin bankierskich z Zurychu. By zaangaowany
w dostarczenie dworowi planw rozwizania problemu zaduenia oraz w usugi

94

WOJNA O PIENIDZ 2

zwizane ze zbirk rodkw finansowych. Utrzymywa bliskie kontakty z pierw


szymi przywdcami rewolucji, midzy innymi z Talleyrandem, ktry pniej tak
czsto dziery tek ministra w kolejnych rzdach. W czasie panowania terroru
jakobinw emigrowa wraz z nim do Ameryki Pnocnej. Hottinguer powrci
do Parya w 1798 roku i ponownie zaangaowa si w biznes bankowy. Pniej,
dziki swojemu udziaowi w zdobyciu wadzy przez Napoleona, otrzyma od niego
tytu barona oraz miejsce w radzie nadzorczej banku centralnego. Wielki wpyw
Hottinguerw na francuski wiat finansw, handlu i przemysu trwa a do dzi44.
Pniej do grupy la haute banque zaczy wchodzi take inne szwajcarskie
rodziny: Mirabaud, Andis, Odier, Weiss. Wikszo z nich znalaza si w radzie
nadzorczej Banku Francji. Prywatny bank centralny mg bez problemu wyda
wa przyjcia dla zarzdu. A ludzie ci, dziedziczc, zachowywali swe stanowiska
pomimo nieustannych radykalnych zmian politycznych. Przetrzymali rzdy
Napoleona I, Ludwika XVIII, Karola X, Ludwika Filipa I, Napoleona III, Restau
racj Burbonw, monarchi lipcow, rewolucj lutow, zamach stanu Napoleona
III i utworzenie Trzeciej Republiki. Finansowi potentaci okazali si zadziwiajco
odporni na zmiany. Daje to wiele do mylenia. Szczeglnie w przypadku rodziny
Mirabaud, ktrej szwajcarski oddzia zachowa wpywy a do dzi, wci repre
zentujc purytaskich bankierw.
Na pocztku XIX wieku udao im si zbudowa wielk sie finansow - utrzy
mujc bliskie i poufne kontakty biznesowe z dziaajcymi w Szwajcarii bankierami,
zmonopolizowali francuski rynek kapitaw i kredytw.
Zajcie aktyww nalecych do ydowskich bankierw w czasie drugiej woj
ny wiatowej i stanowcze dania Stanw Zjednoczonych dotyczce upublicznienia
przez szwajcarskie banki tajnych rachunkw maj zwizek z trwajc blisko sto
lat wojn domow w tym midzynarodowym krgu.

44 Haso: baron Jean Conrad Hottinguer, Wikipedia. Dostp na: http://en.wikipedia.org/


wiki/Baron_Jean-Conrad_Hottinguer

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

95

Przeamanie monopolu:
rosnca sia ydowskich rodzin bankierskich
Inn wan grup w towarzystwie skupionym wok la haute banque
Dyli, stopniowo napywajcy do Francji, bankierzy ydowscy. W porwnaniu ze
szwajcarskimi, rozpoczli sw dziaalno w tym kraju stosunkowo pno, jednak
impet, z jakim rozwijali interesy, wprawia w zdumienie. Po uzyskaniu, w czasie
rewolucji francuskiej, rwnych praw obywatelskich, zwikszyli tempo budowania
pozycji spoecznej i majtkowej. Stopniowo stali si znaczc si i konkurencj
ala Szwajcarw. Fouldowie, Pereireowie, Rothschildowie - tworzyli centrum
ydowskich rodzin bankierskich we Francji.
Ci pierwsi przybyli do Parya w 1784 roku. Byli porednikami ydw fi
nansistw z innych krajw. Budowanie wielkiego majtku rozpoczli, jak wielu
innych, w czasie wielkiej rewolucji. Najpierw, w 1790 roku, gdy rzd zleci emisj
papierowych pienidzy (asygnat) pod zastaw ziemi, intensywnie wczyli si
'v spekulacje, by nastpnie przystpi do handlowania kocielnymi gruntami.
.V ten sposb zarobili swoj pierwsz sztab zota.
Fouldowie posiadali dar zawierania i utrzymywania znajomoci. Udao im
si zbudowa stabilne i przyjacielskie relacje z wieloma ydowskimi ludmi inte
resu i z bankierami z Niemiec. Czsto nawet zostawali ich francuskimi agentami.
Syn starego Foulda, Achille, bardzo szybko wyrs na now si w krgach poli
tycznych i finansowych, co sprzyjao dalszemu wzmacnianiu pozycji rodziny. Po
rakowitym przejciu sterw familijnego biznesu w 1842 roku zosta czonkiem
okalnego parlamentu. Gdy w lutym 1848 roku wybuchy walki spoeczne, udzie
li ostronego wsparcia partii rewolucyjnej oraz, wykorzystujc swoje wpywy,
pomaga materialnie nowo powstaemu rzdowi. Niedugo potem Achille Fould
jpublikowa dwa teksty, w ktrych bardzo krytykowa papierowe pienidze. Osta
tecznie przystpi do obozu Napoleona III - popiera zamach stanu i utworzenie
Drugiego Cesarstwa. W okresie rzdw tego cesarza czterokrotnie zajmowa sta
nowisko ministra finansw, do niego te naleaa kierownicza rola we francuskiej
reformie gospodarczej. By konserwatyst i przeciwnikiem idei wolnego handlu.
Mimo tych przekona sprzeciwia si zbyt silnym atakom Napoleona III na jego
oponentw z linii orleaskiej. Kiedy wic sd cesarski zadecydowa o przejciu
przez pastwo ich majtku, Fould zoy dymisj ze stanowiska ministra finan
sw (aczkolwiek zaraz potem zosta senatorem, a nastpnie, po niedugim czasie,
powrci na swoje miejsce w rzdzie). W czasie penienia tych obowizkw by
gwnym organizatorem paryskiego Expo [Exposition Universelle] w 1855 roku.
Pi lat pniej ponownie zrezygnowa z urzdu, by po upywie roku znw podj
wyzwanie. Tym razem pozosta na stanowisku do 1867 roku, kiedy to podj de
cyzj o przejciu na emerytur i powrocie w rodzinne strony. Na ostatnim etapie
pracy w administracji pastwowej, dziki negocjacjom, doprowadzi do redukcji
krtkoterminowych wierzytelnoci, powstaych z powodu zacignicia poyczki

96

WOJNA O PIENIDZ 2

w wysokoci 300 milionw frankw w czasie francuskiej inwazji na Meksyk. Po


kaza wtedy swoje nadzwyczajne umiejtnoci w dziedzinie finansw i polityki45.
Rodzina Fouldw nawizaa partnerskie relacje z rodzin Pereireow i wspl
nie zbudowali struktur zwan Credit Mobilier, ktra staa si siln konkurencj
i wywieraa presj na biznes Rothschildw. By to klasyczny przykad wewntrznego
konfliktu w krgu ydowskich bankierw.
Pereireowie to jedna ze synnych XIX-wiecznych francuskich rodzin ban
kierskich, ktra zdobya pozycj wsplnie z Rothschildami. Pocztkowo dziaali
jako partnerzy (uznajc jednak w tym ukadzie przywdztwo Rothschildw), po
pewnym czasie postanowili jednak rozwin swj wasny sztandar. Rnili si
od siebie znacznie: Rothschildowie to ydzi pochodzcy z Niemiec, Pereireowie
natomiast wywodzili si z przybyych z Portugalii i Hiszpanii Sefardyjczykw,
zajmujcych si przede wszystkim dyskontowaniem weksli. Grupa ta uwaaa si
za lepsz i bardziej wartociow ni ta cz spoecznoci ydowskiej, ktra udaa
si na emigracj do Europy Wschodniej46.
Przez cay XIX wiek gwny filar rodziny stanowili bracia Emile i Isaac. Ich
dziadek, Jacob Pereire, by jednym z wynalazcw jzyka migowego i peni obo
wizki tumacza na dworze Ludwika XV. Istot utworzonego przez nich koncernu
Credit Mobilier bya jego nowoczesna forma - banku inwestycyjnego - ktry nie
tylko kontrolowa najwaniejsz cz z krajowej sieci kolejowej, ale rwnie spra
wowa nadzr nad szecioma paryskimi firmami gazowymi i jedn tramwajow,
dokona restrukturyzacji w brany solnej, powoa dwie spki ubezpieczeniowe
oraz tak, ktra zajmowaa si porzdkowaniem projektw wadz stolicy zwiza
nych z nieruchomociami, a wreszcie kompani handlow, zaangaowan w han
del atlantycki. Poza tym Credit Mobilier szeroko inwestowa w przedsibiorstwa
kolejowe w Austrii, Rosji, Szwajcarii, Hiszpanii oraz w innych krajach. Ponadto
w Hiszpanii, Holandii i we Woszech zaoono jego filie. Poprzez fuzje i przejcia
lub kontrol finansow, uformowaa si wielka grupa finansowa, o niespotykanym
dotd zakresie dziaalnoci, z instytucj braci Pereireow w centrum, stajc si po
tnym i niebezpiecznym rywalem Rothschildw w Europie. Poczwszy od 1852
roku warto corocznych emisji akcji nalecych do firm i bankw kontrolowa
nych przez t grup przekraczaa 1,5 miliarda frankw, ogromnie wpywajc na
sytuacj ekonomiczn we Francji i w innych pastwach. Nie mona powstrzyma
si od porwnywania jej roli do tej, ktr odgrywa synod Kocioa katolickiego
w redniowieczu.
Rzecz jasna w XIX wieku najpotniejsz rodzin bankierw we Francji
niewtpliwie wci byli Rothschildowie. To wanie oni, dziaajc na polu finanso
wym i udzielajc wsparcia restauracji monarchii Burbonw, przyczynili si, w 1814
roku, do upadku Napoleona I. W 1830 roku przenieli swoje zainteresowanie
na Ludwika Filipa, ksicia Orleanu i na objcie przez niego francuskiego tronu.
45 Zob. Haso: Achille Fould, Wikipedia. Dostp na: http://pl.wikipedia.org/wiki/Achille_Fould
46 Zob. Haso: Pereire brothers, Wikipedia. Dostp na: http://en.wikipedia.org/wiki/
P%C3%A9reire_brothers

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

97

W ten sposb rozpocza si monarchia lipcowa, czyli okres niezwykej i bezpre


cedensowej prosperity tej bankierskiej rodziny. Warto rodkw kontrolowanych
przez Rothschildw w ich paryskim banku wzrosa z 6 milionw funtw w 1815
roku do 14,9 miliona dziesi lat pniej; stanowio to trzeci cz cznej liczby
aktyww nalecych do rodw z francuskiej brany bankowej (wczeniej bya to
jedna szsta).
W 1836 roku zmar Nathan Rothschild. Jego nastpc zosta, mieszkajcy we
Francji James, ktrego osobisty majtek liczono na okoo 40 milionw frankw,
co dawao mu pozycj najbogatszego czowieka w kraju (posiada dziesi razy
wicej pienidzy ni Hottinguerowie i dwadziecia razy wicej ni Malletowie).
W tym czasie sia ydowskich bankierw znacznie wyprzedzia moliwoci obozu
ich purytaskich konkurentw.

Innowacje w brany finansowej


W poowie XIX wieku Bank Francji funkcjonowa jako bank centralny, mimo
to jego pozycja we francuskiej brany finansowej wcale nie bya nadrzdna. Duo
wiksze znaczenie miay czsto banki prywatne, z instytucj Rothschildw na
czele. Dopiero okoo 1848 roku sytuacja ta zacza si zmienia. Wraz z wybuchem
rewolucji tradycyjny system podziau i sprawowania wadzy w spoeczestwie
zosta rozbity, zamiast niego szybko ksztatowa si nowy. W sferze handlu oraz
finansw sytuacja wygldaa podobnie.
Po wydarzeniach Wiosny Ludw prawo do emisji papierowych pienidzy,
posiadane dotychczas przez Bank Francji, przenikno poza grancie Parya
i dotaro na prowincj, do znajdujcych si tam wanych centrw przemysowoftnansowych. Kryzys pooy kres prowadzonej dotd konserwatywnej polityce
dyskontowania weksli, doprowadzajc do rozszerzenia tej usugi na: warranty
subskrypcyjne, rzdowe papiery wartociowe oraz papiery komercyjne przedsi
biorstw. W tym czasie Bank Francji przygotowywa emisj banknotw stufrankowych, dziki czemu wpyw tej instytucji mia by odczuwany w caym kraju.
W powizaniu z powyszymi decyzjami w marcu 1848 roku zaoony zosta le
Comptoir National dEscompte de Paris (Paryski Pastwowy Kantor Dyskonto
wy), ktry mia dostarcza przedsibiorcom niezbdnych rodkw do utrzymania
pynnoci finansowej i w ten sposb powstrzyma wielk fal bankructw w brany
przemysowo-handlowej. W 1854 roku instytucja ta, decyzj rzdu, zmienia swj
status i staa si zwyczajn spk akcyjn, zajmujc si wiadczeniem usug
finansowych dla handlu zagranicznego. Poza tym paryskim kantorem, w caej
rrancji zaoono siedemdziesit sze lokalnych bankw dyskontowych, ktrych
dziaalno polegaa przede wszystkim na dostarczaniu sprzedawcom z innych
prowincji rnorodnych ofert zwizanych z dyskontowaniem papierw komer
cyjnych przedsibiorstw.

98

WOJNA O PIENIDZ 2

Na pocztku XIX wieku niezwyk popularnoci cieszyy si idee filozofa


reprezentujcego nurt socjalizmu utopijnego, Henri de Saint-Simona. Bardzo
wielu Francuzw znajdowao si pod ich duym wpywem. Sformuowa on
model przyszego systemu spoecznego jako rodzaju przedsibiorstwa: wadza
polityczna, gospodarka, kultura miay znajdowa si w rkach przemysowcw
i ludzi nauki; jedynym realnym celem funkcjonowania tego ukadu miao by
optymalne wykorzystanie wiedzy i sztuki do zaspokojenia spoecznych potrzeb,
a w konsekwencji - zlikwidowanie ubstwa. Kady musia pracowa; rozwj go
spodarczy przebiegaby wedug planu; dochd jednostki stanowi mia wypadkow
jej talentu oraz wysiku woonego w pomnaanie wsplnego dobra. System nie
przewidywa adnych koncesji czy przywilejw. W idealnym spoeczestwie nauki
przeoyyby si na wiedz praktyczn, a polityka zostaaby podporzdkowana
gospodarce. Nadzr nad produkcj zastpiby rzdzenie ludmi. Saint-Simon
postrzega zaangaowanych w dziaalno gospodarcz posiadaczy aktyww
(przemysowcw) jako w zasadzie niewiele rnicych si od chopw, co wicej,
ufa w rozsdek i dobr wol klasy rzdzcej, fantazjujc, e krl oraz waciciele
kapitaw skonni bd do udzielania pomocy proletariatowi w celu zbudowania
jak najlepiej funkcjonujcego systemu. Prezentowa te swoje pogldy dotyczce
roli brany finansowej w rozwoju nowego typu gospodarki oraz w ulepszaniu
zarzdzania rolnictwem.
Dla zwolennikw teorii Saint-Simona oraz dla innych, ktrym zaleao na
dugoterminowym rozwoju Francji, moliwym midzy innymi dziki dokony
wanym na wielk skal przeksztaceniom w kolejnictwie, egludze, transporcie
rzecznym oraz w przemyle cikim, konieczne wydawao si powszechne zaka
danie spek z ograniczon odpowiedzialnoci oraz przeprowadzenie efektywnej
mobilizacji i organizacji majtku klasy redniej, tak, by z jednej strony zbiera
potrzebne kapitay, z drugiej za mc zwrci spoeczestwu odsetki i dywidendy
uzyskiwane dziki wzrostowi gospodarczemu, i w ten sposb budowa si pastwa
i bogactwo obywateli.
W ramach industrializmu Saint-Simona innowacj w dziedzinie finansw
byy wanie banki inwestycyjne, zastpujce tradycyjne banki prywatne. Chodzio
0 sposobno do przeprowadzania ogromnych zbirek kapitau poprzez emisj
publiczn papierw wartociowych, co przekraczao moliwoci dotychczas dziaa
jcych placwek. Dziki temu moliwe byoby, po pierwsze, zniesienie finansowej
zalenoci rzdu od prywatnych bankw, po drugie za - jeszcze silniejsze wsparcie
rozwoju przemysowego. Idee goszone przez rzecznika utopijnego socjalizmu stay
si wiodcym sposobem mylenia o gospodarce w okresie Drugiego Cesarstwa
1wywary bardzo duy wpyw na rozwj Francji47.
Wzrost i ekspansja Banku Francji oraz pojawienie si bankw inwestycyjnych
doprowadzio do powstania bardzo niekorzystnej sytuacji dla tych prywatnych.
W obliczu rosncego zagroenia Rothschildowie przystpili do obrony swych
,7 R. Cameron, France and the Economic Development of Europe: Evolution o f International
Business 1800-1945, London 2000.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

99

interesw oraz uprawnie i zgosili zdecydowany sprzeciw wobec innowacji


finansowych, wykorzystujc wszystkie dostpne metody w celu zahamowania
ich rozwoju. Jednak po doprowadzeniu do ostatecznego upadku braci Pereireow,
reprezentujcych zwolennikw unowoczenie, rodzina Rothschildw rozwaya
wszystkie argumenty i postanowia take wczy si w proces, tworzc wasny
model tych instytucji. Przykadem tego jest, zaoony na przeomie wiekw, bank
Paribas, ktry istotnie wpyn na francuskie ycie gospodarcze.

Credit Mobilier: wyzwanie rzucone


Rothschildom przez Emile i Isaaca Pereireow
Dowiadczenie historyczne uczy, e wiele teorii, pomimo tego, e brzmi
doskonale i trudno si z nimi nie zgodzi, nie znajduje potwierdzenia w praktyce.
Ta bowiem rzdzi si innymi prawami, przede wszystkim dlatego, e ludzie, kt
rzy podejmuj dziaania, maj na uwadze gwnie osignicie korzyci. Tak wic
jedynie idee pozwalajce na generowanie zyskw maj szans na realizacj. lepa
wiara Napoleona III w Credit Mobilier jest tego przykadem.
Cesarz nalea do gorcych wyznawcw saintsimonizmu - chtnie patrzy
na siebie jako na wielkiego inyniera spoecznego, zdobywajcego wiatow saw,
fu w latach trzydziestych XIX wieku, jeszcze przed zdobyciem wadzy, dyskutowa
ze swoimi bliskimi przyjacimi, rodzinami Pereireow i Fouldw, o moliwoci
wprowadzenia w ycie goszonej przez filozofa idei industrializmu oraz zbudowania
czworoktnej struktury finansowej, ktr tworzyy:
Paryski Pastwowy Kantor Dyskontowy (banki handlowe)
Credit Mobilier (banki przemysowe)
bank poyczek ziemskich (banki hipoteczne)
bank wsplnych kapitaw dla maych przedsibiorstw (banki wspzalene)
Centraln pozycj wrd nich zajmowa mia inwestycyjny Credit Mobilier48.
Do promowania jego przewodniej roli bracia Pereireowie wykorzystywali dz
sawy i prno Napoleona III, jako oficjalny powd podajc jednak realizacj
zwizanej z saintsimonizmem idei: Wszystkie sprzecznoci klasowe musz
w nieunikniony sposb znikn, gdy zostan skonfrontowane z nowym sposobem
planowania poyczek spoecznych i powstaym dziki temu dobrem powszechnym.
Zgodnie z tym modelem kapitay bankowe miay by zebrane poprzez publiczn
sprzeda papierw wartociowych, by nastpnie wykorzysta je na zakup dobrze
rokujcych akcji nowo powstaych spek przemysowych. Bracia Pereireowie
zwodzili i kusili, chtnie rozprawiajc o szansach realizacji pomysw Saint-Si
mona. Opracowany przez nich nowy system udzielania kredytw zyska gorce
poparcie cesarza. Marks okreli go ironicznie mianem napoleoskiego socjalizmu;
Ibid.

100

WOJNA O PIENIDZ 2

powiedzia: >>[...] poczwszy od Johna Lawa a do Isaaca Pereirea, [wszyscy oni]


posiadaj jedn interesujc cech - s nie tylko oszustami, ale i wieszczami49.
W istocie, wprowadzenie tego systemu doprowadzio do dzikich spekulacji na fran
cuskich giedach, do powodzi korupcji i defraudacji jako powszechnie przyjtych
praktyk. Mimo to bya to wielka strategiczna innowacja w dziedzinie finansw,
ktra pozwalaa szybko i skutecznie dostarcza rodki potrzebne do inwestowania
w przemys. Usugi wiadczone przez Credit Mobilier mona podzieli na dwie
gwne kategorie: pierwsz z nich byy tradycyjne operacje bankowe, wrd nich
przyjmowanie wkadw od klientw, dyskontowanie papierw komercyjnych
przedsibiorstw, udzielanie poyczek oraz ubezpieczenia; na drug natomiast
skaday si nalece do zada bankw inwestycyjnych realizacje emisji obligacji
skarbowych rzdu oraz papierw wartociowych spek.
W swoich poczynaniach bracia Pereireowie i wspdziaajca z nimi rodzina
Fouldw wykorzystywali przerne metody: eksploatowali atrakcyjne hasa utopij
nego socjalizmu, wywierali naciski na cesarza, by ten jak najszybciej podejmowa
decyzje, prowokowali konflikty. Podobnie jak wysokie drzewo przyciga wiatr, tak
bogactwo i potga Rothschildw nie tylko sprowadzay na nich wrogie spojrzenia
purytaskich bankierw, lecz take zazdro ydowskich, a wrd nich Pereireow
i Fouldow. Wprawdzie niegdy, na samym pocztku kariery, Pereire by ich part
nerem w interesach, mona nawet powiedzie, e uwaa Rothschildw za swoich
mistrzw w dziedzinie finansw. Pniej jednak, kiedy ju zadecydowa o pracy
na wasny rachunek, jego postawa wobec nich, z dnia na dzie, stawaa si coraz
mniej przyjacielska. Rothschildowie czuli wielk odraz, gdy nienawidzili walki
wewntrz rodziny.
Pereireowie i Fouldowie udzielajc Napoleonowi III pomocy pieninej,
przyczynili si do powodzenia przeprowadzonego przez niego zamachu stanu.
Mieli przy tym wsplny cel: rzucenie wyzwania rzdzcym dotd Rothschildom.
Achille Fould, w czasie gdy piastowa stanowisko ministra finansw, zachowu
jc naleny cesarzowi szacunek, powiedzia: Uwolnienie pastwa od kontroli
Rothschilda jest absolutnie konieczne, w rzeczywistoci bowiem to wanie on
zastpuje Twoje rzdy50.
Jednak wielcy konkurenci nie naleeli do ludzi atwych i pokornych. James
Rothschild w licie do Napoleona III ostrzega, e kiedy Credit Mobilier zacznie
dobrze i w peni funkcjonowa, prawdopodobnie zdobdzie kontrol nad wik
szoci majtku publicznego i ostatecznie przeistoczy si w struktur posiadajca
wicej wadzy ni rzd. Bankier prbowa odwie francuskie wadze od popierania
planu zaoenia tej instytucji.
Napoleon III zdoby tron i ogosi si cesarzem jedynie dziki wsparciu
otrzymanemu od Pereireow i Fouldw, dlatego ufa ich sowom i w oparciu
o nie tworzy polityczne plany. Jednoczenie sam by zagorzaym, pozbawionym
wtpliwoci zwolennikiem koncepcji, ktra wyznaczaa bankowi Credit Mobi49 K. Marks Kapita, t. 3 [wydanie chiskie], s. 499.
50 N. Ferguson, The House. .., op. cit.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

101

-ier gwn rol w systemie finansowym. Natomiast relacje pomidzy cesarzem


a Rothschildami nie naleay do najlepszych, James nie ufa wadcy i nie lubi go.
W tej sytuacji rzd bardzo wyranie stan po stronie braci Pereireow. Poczwszy
od rewolucji 1848 roku, wykorzystujc swoje zasugi po to, by uzyska protekcj,
oni i Fould cieszyli si wielkim powodzeniem na dworze, podczas gdy ich rywale
byli spychani na margines. Mimo e Rothschildowie take udzielili wsparcia
Napoleonowi III w przejciu wadzy, to jednak kojarzeni byli przede wszystkim
z Restauracj Burbonw i z monarchi lipcow; i jeli doda do tego nieustajce
komentarze wrogw, czynione wprost do ucha Napoleona III, trzeba uzna, e
ich ycie nie toczyo si gadko.
Oparciem dla nich na dworze francuskim by, niegdy potny, genera Ni
colas Changarnier, ktry jednak stopniowo traci znaczenie w otoczeniu wadcy.
Przez cay rok 1850 James Rothschild z wielkim zapaem poredniczy w budowa
niu relacji pomidzy nim a Napoleonem III (wtedy jeszcze Karolem Ludwikiem
Bonaparte, prezydentem Francji) przy okazji samemu prbujc zdoby kilka
punktw: Prezydent uwaa, e le go rozumiem; wydaje si, e musz w jego
obecnoci zwraca szczegln uwag na ton gosu; ten Fould znw wypowiada
si na mj temat bez yczliwoci.
Napoleon III chtnie sucha Foulda, natomiast sugestiami i propozycjami
Changarniera i Rothschilda, zwizanymi z polityk zagraniczn, interesowa si
coraz mniej - zamierza bowiem pozby si generaa. Widzc tak niepomylny
rozwj sytuacji, bankier pospiesznie przetransferowa posiadane przez siebie
zoto do Wielkiej Brytanii. Mwi, nie bez obaw: Ju wol cae zoto umieci
w Londynie i pobiera mieszne 3 procent, ni pozostawi je we Francji. Napo
leon III prawdopodobnie sprbuje je skonfiskowa z powodu mojej przyjani
z Changarnierem. Nie obawiam si go, lecz musz by przygotowany. Ten kraj
jest peen brudu w polityce.
W grudniu 1850 roku genera zosta aresztowany, a partia republikaska
poniosa cakowit klsk. James Rothschild okaza si przenikliwy i mdry poniewa nigdy nie miesza swoich inklinacji politycznych z interesami handlo
wymi, natychmiast zmieni kurs, porzuci parti republikask i udzieli wsparcia
cesarstwu. Mimo to jego postawa nie bya tak zdecydowana i przejrzysta jak
w przypadku Pereireow czy Foulda, Napoleon III postrzega go jako osob nie
zdecydowan i chwiejn.
W 1852 roku oficjalnie zaoono bank Credit Mobilier. Jego pomysodawcy,
majc silne poparcie wadzy, stali si gronymi rywalami rodziny Rothschildw51.

51

Ibid.

WOJNA O PIENIDZ 2

102

Nie tylko oszust ale i wieszcz5


System kredytowy od zawsze mona opisa na dwa sposoby: po pierwsze jako
si pobudzajc produkcj kapitalistyczn za pomoc eksploatacji ludzkiej pracy,
co prowadzi do wielkiego wzbogacania si - rozwj staje si narzdziem oszustwa,
a liczba tych, ktrzy wykorzystuj majtek spoeczny, podlega stopniowej redukcji;
po drugie za, zblia si on do stanu przejciowego nowego sposobu produkcji. Ta
jego dwojaka natura sprawia, e gwni propagatorzy kredytu, poczwszy od Johna
Lawa a do Isaaca Pereirea, posiadaj jedn interesujc cech - s nie tylko oszu
stami, ale i wieszczami52.
Powysza ocena jest interesujca. Marks nie tylko rozumia, e kredyt stanowi
si pobudzajc produkcj, ale dostrzega te, e ci, ktrzy go udzielaj, kieruj
si wycznie wasnym interesem - mona wic uzna ich za oszustw. Daoby si
zreszt potraktowa te sowa jako komentarz do wszystkich innowacji finansowych.
Teoria potrzebuje ludzi, ktrzy j zastosuj, a ludzie ci oczekuj korzyci. Politycy
tym rni si od mylicieli, e kalkuluj, jak to wszystko poczy.
Rothschildowie i Pereireowie to przedstawiciele dwch postaw wrd
ydowskich bankierw. Pierwsi - z Pnocy - spokojni i racjonalni, dyli do
bogactwa i innych zyskw, szukajc przy tym wysokiej efektywnoci i zadowalajc
si niewygrowanym poziomem konsumpcji. Drudzy natomiast - z centrum wykorzystywali liberalizacj francuskiej polityki wobec swojej nacji, std zarwno
w administracji, jak i w biznesie znacznie czciej brali pod uwag interes publicz
ny. To z kolei prowadzio do strat energii i czsto nieskutecznoci. W wczesnym
spoeczestwie Rothschildowie byli uosobieniem finansw feudalnych, natomiast
Pereireowie reprezentowali finanse demokratyczne.
Bracia Pereireowie szybko zakoczyli proces organizacji swojej instytucji.
Benoit Fould obj stanowisko pierwszego prezesa rady nadzorczej i peni je a do
chwili przejcia na emerytur w 1854 roku. Typowe operacje bankowe odbyway
si pod nadzorem jego zastpcy, Isaaca Pereirea. Wrd innych czonkw rady
nadzorczej znajdowali si zarwno czonkowie dworu cesarskiego, jak i obywatele
bez szlacheckiego pochodzenia, midzy innymi ksi Mouchy, baron F.A. Seilliere,
nalecy do purytaskiej rodziny bankierskiej Charles Mallet oraz Charles de
Morny - wsporganizator zamachu stanu i brat przyrodni cesarza-13.
Dziki poparciu otrzymanemu od tak potnych i bogatych si bank Credit
Mobilier, od samego pocztku swojego istnienia, zaskakiwa moliwociami.
Jego warte 500 frankw za sztuk akcje ju podczas pierwszej sesji giedowej
poszyboway w gr do poziomu 1100 frankw, by czwartego dnia od pierwszej
emisji osign cen 1600 frankw W marcu 1856 roku cena jednostkowa akcji
52

K. Marks, F. Engels, Dziea Zebrane [wydanie chiskie], s. 499.

53

R. Cameron, France a n d. .., op. cit.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

103

banku dosza do 1982 frankw. W 1853 roku wypacano dywidendy stanowice


13 procent zysku, w 1855 roku byo to 40 procent. Inwestorzy Credit Mobilier
bez wyjtku niezmiernie radowali si t sytuacj, traktujc jako art komentarze
Tamesa Rothschilda, ktry okrela t instytucj jako finansow katastrof.
Mimo e by to bank inwestycyjny, wysoko jego kapitaw od pocztku
znacznie ustpowaa tym w banku Rothschildw, wynoszc na pocztku 20 mi
lionw frankw (Pereire mia 29 procent udziaw). Aktywa paryskiego banku
rywali w 1852 roku przekroczyy 88 milionw7frankw, a czna ich warto we
wszystkich filiach wynosia ponad 230 milionw^. Mimo tego, od pierwszych chwil
istnienia Credit Mobilier prezentowa wielk energi oraz ambicje, by modny
i cieszy si popularnoci, stanowic kontrast dla tradycyjnych i rygorystycznie
prowadzonych placwek Rothschildw. W nowo powstaej instytucji bankierzy
zawsze znajdowali si w otoczeniu przyjaci, kady uwanie przysuchiwa si
wieciom i wskazwrkom dotyczcym okazji biznesowych (na przykad temu, czy
gwni klienci planuj zakup czy wyprzeda). Pracownicy, stojc przy schodach,
witali klientw, a ci z kolei pilnie wypytywali o sytuacj na rynkach. Kady pragn
bardzo szybko si wzbogaci, cel uwica rodki i nikt tego zreszt nie ukrywa.
Lata te stanowiy szczytowy okres w procesie budowy francuskich linii
kolejowych. Od 1851 do 1856 roku inwestycje w bran niespodziewanie zostay
zwikszone piciokrotnie. Oglna dugo linii wybudowanych w latach pi
dziesitych ponad dwa razy przekraczaa t z lat czterdziestych. Wraz z szybkim
rozwojem Credit Mobilier jego rywalizacja prowadzona na tym polu z bankiem
Rothschildw nabraa ksztatu i temperatury. Nowa instytucja bardzo szybko
zdobya kontrol nad trzema gwnymi liniami kolejowymi Francji, Rothschil
dowie mocno dzieryli dwie, zdobyte ju wczeniej. Ci pierwsi zajli osiem miejsc
w radach nadzorczych spek tej brany, tym drugim przypado ich czternacie.
Dwa obozy zwary si w walce o moliwo zbirki kapitaw dla kolei.
Sympatia Napoleona III bya po stronie Credit Mobilier, dlatego, linia za lini,
zatwierdza Pereireom zlecenia. W tym czasie przyrodni brat cesarza dostrzeg
szans, ktr oferoway te inwestycje i zapragn szybkiego wzbogacenia si. By to
osign, zgosi wniosek o fuzj maych spek. James Rothschild byskawicznie
wykorzysta okazj, przystajc do jego obozu. Nalecy do niego francuski bank
posiada wwczas akcje kolejowa wrarte ponad 20 milionw frankw Stanowiy one
15 procent wszystkich aktyww tej placwki, a pod wpywem zacht Mornyego
udzia ten szybko rs. W cigu jednego tygodnia, w kwietniu 1852 roku, James
Rothschild, nie wykadajc nawet jednego franka, zarobi na czysto 1,5 miliona.
Sta si w ten sposb czoowym zleceniobiorc w tym biznesie. W odpowiedzi
na to waciciele Credit Mobilier, nie okazujc saboci ani zdenerwowania, za
prezentowali now ofert: chodzio o co w rodzaju opakowania i standaryzacji
papierw wartociowych wielu spek kolejowych, posiadajcych rone limity
czasowa i warunki - mona powiedzie, e bya to wczesna posta strukturyzowanych produktw finansowych. Bankierzy zaproponowali w ten sposb now
form inwestycji, wypeniajc istniejc na rynku luk, i byskawicznie przycignli

104

WOJNA O PIENIDZ 2

cae rzesze drobnych przedsibiorcw. Aktywa Credit Mobilier szybko wzrosy


do 60 milionw frankw, co stanowio wyzwanie dla Rothschildw, zajmujcych
dotychczas wiodc pozycj na rynku kapitaowym dotyczcym brany kolejowej.
Jeszcze bardziej niepokoi ich fakt, e Pereire wyciga swe rce poza Francj,
okazujc si wystarczajco silny, by przenika do innych krajw europejskich.
2 kwietnia 1853 roku bankier z Kolonii, Oppenheim, otrzyma licencj na otwarcie
nowego banku w znajdujcym si okoo czterdziestu kilometrw od Frankfurtu
Darmstadt. Wszystko wskazywao, e bya to niemiecka kopia Credit Mobilier,
ktrej celem by frankfurcki bank Rothschildw - gdy kontrolowali j ludzie
zarzdzajcy parysk instytucj54.
Jeszcze w tym samym roku Pereire zaoy bliniacz placwk w Hiszpanii,
planujc te nastpn, tym razem w Belgii. W 1854 roku zwrci si w stron Au
strii. To jednak mu nie wystarczyo i postanowi zainwestowa te w Rosji. Po klsce
w wojnie krymskiej, ktra bolenie uwiadomia wadzom tego kraju strategiczn
rol drg elaznych, podjto decyzj o koniecznoci budowy oglnokrajowej sieci
kolejowej, z gwn lini Moskwa - Petersburg, zamierzajc poczy europejsk
cz Rosji od granicy z Polsk do Pwyspu Krymskiego. Cay projekt mia liczy
cztery tysice mil angielskich, a warto tej inwestycji szacowano na miliard fran
kw. By pooy fundamenty pod przysz sie powoano Wielk Rosyjsk Kom
pani Kolejow z kapitaem pocztkowym w wysokoci 300 milionw frankw.
Do jej udziaowcw naleeli: prywatny bankier rodziny carskiej - Ludwig Stieglitz
z Petersburga, Antoni Fraenkel z Warszawy, bracia Baringowie z Londynu, Hope
z Amsterdamu, Mendelssohn z Berlina oraz francuscy rywale Rothschildw, czyli
Pereire, Mallet, Fould i Hottinguer. W radzie nadzorczej kompanii znajdowaa si
grupa dziesiciu Rosjan, ktr tworzyli dowdcy armii ldowej i czonkowie rzdu
(wrd nich mianowany przez cara przewodniczcy) oraz omiu zagranicznych
bankierw. Poniewa Credit Mobilier reprezentujcy francuski wiat finansw,
wszed na rosyjsk scen polityczno-gospodarcz z takim rozmachem, sta si si
wspierajc przyszy sojusz tych krajw55.
W 1856 roku magazyn LTndustrie zamieci nastpujcy komentarz:
Przeznaczeniem Credit Mobilier jest rozszerzenie swojego wpywu na ca kul
ziemsk. Dotychczasowe czteroletnie funkcjonowanie i rozwj paryskiej firmymatki stay si wzorem dla krgw biznesowych. Spka otworzya swoje filie
w Austrii, Hiszpanii, Piemoncie. Po zawarciu traktatu pokojowego [pomidzy
Francj, Wielk Brytani a Rosj po zakoczeniu wojny krymskiej] Credit Mobilier
jest skazany na otwieranie kolejnych filii w Konstantynopolu i Petersburgu. [...]
Poszczeglne pastwa Europy przyznaj, e rozwj produkcji i materialny postp
s najwikszymi korzyciami politycznymi wspczesnego wiata [...] dlatego nie
moe zabrakn w nim tej instytucji56.
54

Zob. W.O. H enderson, The Industrial Revolution on the Continent: Germany, France, and
Russia, 1800-1914, London 1961.

55

R. Cameron, France and. .., op. cit.

56

Ibid.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

105

Natomiast na amach nalecego do Rothschildw czasopisma Koleje


prognozowano, e plany rozszerzenia banku Credit Mobilier na ca Europ mog
pochon a miliard frankw, co oznaczaoby wycignicie i przetransferowanie
za granic kapitau tak potrzebnego do rozwoju francuskiego przemysu.
Mimo sprzeciwu ze strony Rothschildowskich mediw rzeczona spka
pozostaa niewzruszona i, zgodnie z przyjtym planem, rozprzestrzeniaa swoje
wpywy na poszczeglne kraje, wykonujc zlecenia emisji obligacji skarbowych
dla Austrii, Rosji, Turcji, Stanw Zjednoczonych; inwestujc w sektor kolejowy
w Belgii, Austrii, Woszech i Rumunii; emitujc obligacje hipoteczne (mortgage
bonds) w Holandii, Austrii i Belgii; otwierajc w rafineri trzciny cukrowej w Ho
landii, hut w Pradze, zakadajc plantacj kawy na Cejlonie. Jednak najwikszymi
sukcesami Credit Mobilier byy ustanowienie holendersko-indonezyjskiego banku
nandlowego oraz holendersko-indonezyjskiej kompanii kolejowej, za najwaniej
szym wydarzeniem otwarcie banku Nederlandsch-Indische Handelsbank z filiami
w Singapurze i Hongkongu, ktry sta si czci systemu tworzonego przez banki
inwestycyjne, banki hipoteczne oraz w usugi dla handlu. W powszechnej opinii
by to bank-crka Credit Mobilier.

Bank Francji: rozbicie centrum dowodzenia


braci Pereireow
Ten, kto kontroluje bank centralny, zyskuje moliwo zajcia korzystnej
pozycji, dajcej znaczn przewag w rywalizacji. Tak byo w przeszoci, tak jest
i dzi. Lehmans Bank upad dlatego, e nie wycign z historii waciwej lekcji.
Waciciele Credit Mobilier twierdzili, e ich firma reprezentuje finansowe
centrum interesu publicznego, w rzeczywistoci jednak rzucali wyzwanie bizne
sowi prowadzonemu przez Bank Francji, ktry do 1852 roku nie prowadzi emisji
udziaw kolejowych jako zastawu pod poyczki, a co wicej, pobiera bardzo
wysokie, bo wynoszce 6 procent, odsetki (pniej, pod wpywem presji wywie
ranej przez Credit Mobilier, zredukowa je do 3,6 procent). Papiery wartociowe
banku centralnego, znajdujce si w posiadaniu paryskiej placwki Rothschildw,
ulegy wtedy wielkiej dewaluacji - zyskali oni zatem kolejny powd, by serdecz
nie nie znosi agresywnych konkurentw. I dlatego postanowili zawrze sojusz
z Bankiem Francji.
Na samym pocztku dziaalnoci Credit Mobilier Rothschildowie zakupili
pi tysicy jego udziaw, planujc przyjrze si rozwojowi sytuacji. W tym samym
czasie Pereire, w tajemnicy, wyprzedawa swoje udziay, zdawa sobie bowiem spra
wy - jak wszyscy inni, ktrzy wiadomie wypowiadaj puste i faszywe sowa - e
wiele z jego innowacji finansowych prdzej czy pniej dowiadczy powanych
problemw. Rothschildowie take to wiedzieli.

WOJNA O PIENIDZ 2

106

15 listopada 1852 roku, w prywatnym licie do Napoleona III, James


Rothschild ostro krytykowa Credit Mobilier, okrelajc go mianem katastrofy
gospodarczej. Wskazywa na utajnianie nazwisk udziaowcw, co umoliwiao
im unikanie odpowiedzialnoci, i w ten sposb dawao okazj do naduywania
uprawnie w posugiwaniu si majtkiem narodowym. Ostrzega, e nowy model
bankowoci moe [...] wykorzystujc gigantyczne inwestycje, zdominowa handel
i przemys, okrela reguy i prawa dla rynkw, a owe dziaania, stanowice element
rywalizacji, pozostan poza kontrol. [...] Wikszo krajowego majtku zostanie
zebrana w ich [udziaowcw'] rkach. W ostatecznej fazie bank bdzie dysponowa
duo wiksz si ni rzd57. James Rothschild informowa wadc o niestabil
nych fundamentach Credit Mobilier, ktry - wedug niego - zbudowany zosta
na piasku, gdy wypaca inwestorom (nabywcom jego papierw wartociowych)
stae odsetki, a jednoczenie, obracajc wkadami, przeprowadza niezliczon ilo
niepewnych i niczym niezabezpieczonych zmian i operacji. Jeli z tego powodu
dojdzie do kryzysu, to upadajc, spka ta pocignie za sob w d ca gospodark.
Rothschild przewidywa, e w tym modelu banku obowizkowe rezerwy z pewno
ci nie s wystarczajce, zatem gdy tylko dojdzie do zapaci, rzdowi pozostanie
jedynie wybr pomidzy cakowitym bankructwem a zatrzymaniem wymiany
zota i srebra na walut. Sowa te nie suyy wycznie straszeniu Napoleona III,
za pniejsze wydarzenia miay potwierdzi zasadno obaw. A ocena wystawiana
przez Rothschilda bankowi Credit Mobilier, gdyby tylko zmieni nazwy i daty,
mogaby zosta w caoci wykorzystana do opisu ryzyka zwizanego z finansowymi
instrumentami pochodnymi i opublikowana, w czasie wspczesnego kryzysu, na
pierwszej stronie Financial Times. Odporno tej rodziny na efekty dzisiejszej
zapaci na rynku pieninym nie jest wic jedynie efektownym hasem.
W 1855 roku, gdy banki i brana kolejowa weszy w okres prosperity, wojna
krymska doprowadzia do ogromnego deficytu kapitaw. Ponadto wiele krajw7
dotkn nieurodzaj. Przez krtk chwil Bank Francji nie by w stanie podoa zaist
niaej sytuacji. W sierpniu 1855 roku, by zrwnoway jako brak rezerw, zmuszony
zosta do zakupienia od Rothschildw zota o wartoci 30 milionw frankw i srebra
o wartoci 25 milionw frankw Jednak rok pniej sytuacja jeszcze si pogorszy
a, bank centralny by bezradny i zoy wniosek o zatrzymanie wymiany zota na
banknoty. Wikszo z czonkw rady nadzorczej zgadzaa si z tym rozwizaniem,
jedynie Alfons Rothschild wyraa swj sprzeciw. Ostatecznie uzyska on wsparcie
francuskiego ministerstwa finansw, by poprzez wzrost stopy redyskontowej (stopy
odsetek w banku centralnym) oraz przeprowadzony na wielk skal zakup wartego
83 miliony frankw zota i srebra, zatamowa fal szturmujc banki. Pojawienie si
Rothschildw umoliwio Bankowi Francji zachowanie pynnoci finansowej. W la
tach 1855-1857 dostarczyli mu oni zoto o wartoci 751 milionw frankw, uzyskujc
z tego czny dochd w wysokoci 11 procent. Efektywna wsppraca i wsplny
sukces obu tych instytucji bardzo je zbliyy. Frakcja wspierajca Pereireow bya
natomiast niespjna - sprzyjajcych im wysokich urzdnikw' banku centralnego,
3/

N. Ferguson, The House. .., op. cit.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

107

wskutek interwencji Rothschildw, przenoszono za granic, by penili tam funkcj


ambasadorw. W 1855 roku Alfons Rothschild wybrany zosta na prezesa rady
nadzorczej Banku Francji, za paryska firma jego rodziny miaa w nim najwiksze
udziay. Zdolno wpywania na ministerstwo finansw oraz na polityk monetarn
zadecydoway ostatecznie o tym, kto okaza si zwycizc, a kto przegranym w tym
konflikcie pomidzy bankierami. Jednak ekspansja Pereireow trwaa, a jej gwnym
:elem stao si zaoenie Credit Mobilier w Austrii.
Isaac Pereire osobicie wyruszy do Wiednia, by przedstawi tam swoje pro
pozycje dotyczce rozwoju austriackich finansw i przemysu, lobbowa w parla
mencie i na dworze na rzecz podenia za przykadem Francji i doprowadzi w ten
sposb do uruchomienia kolejnej placwki Credit Mobilier. Zaleao mu take na
rozpoczciu prac konstrukcyjnych dotyczcych linii kolejowej Wiede - Triest.
Grupa arystokracji i bankierw ze stolicy bardzo sprzyjaa temu przedsiwziciu,
domagajc si od dworu wydania koncesji na zaoenie Credit Mobilier. Premier
Austrii Aleksander von Bach wraz z ministrem finansw byli zdania, e propozycje
Pereirea s niezwyk szans dla rozwoju gospodarczego ich kraju.
Wanie w tym czasie umar stary Salomon Rothschild, gowa rodu w Wied
niu - na dworze Habsburgw zabrako ich przedstawiciela. James Rothschild nie
mg dopuci do tego, eby w nowej instytucji finansowej w Austrii nie byo nikogo
z rodziny, dlatego wyznaczy syna Salomona, Anzelma, do kontrolowania sytuacji.
Ten za, zaraz po objciu sterw, nawiza kontakty ze wszystkimi grupami przeciwnvmi Credit Mobilier, zmuszajc wadze austriackie do uwiadomienia sobie faktu
'.stnienia, a zarazem siy finansowej oponentw tej instytucji. Dziki tym zabiegom
ministrowie zaczli propagowa ide poczenia obu firm w celu stworzenia nowego
:'anku, jako najlepszej metody wsplnego suenia interesom dynastii.
W tej sytuacji Anzelm Rothschild mdrze zaproponowa, by dwr wyranie
ograniczy zasig usug nowej instytucji do terenw nalecych do Habsburgw,
tak by przeciwdziaa ucieczce kapitaw i promowa rozwj gospodarczy Austrii.
Dla jego posiadajcej liczne filie i sie partnerw w caej Europie rodziny unik
nicie owych ogranicze byo nadzwyczaj atwe, natomiast dcy do ekspansji
midzynarodowej i dlatego pilnie potrzebujcy transferu zasobw pomidzy
poszczeglnymi terytoriami Credit Mobilier postrzega to jako spowalniajce
: ograniczajce pto. Jednak chcc przystpi do nowej struktury finansowej, Isaac
Pereire musia zgodzi si na znaczne zredukowanie, zaplanowanego pocztko
wo na 230 milionw frankw, kapitau. Tyle e w tym czasie, z powodu deficytu
rodkw, sytuacja jego inwestycji pogorszya si.
Po przejciu wielu z uprawnie banku centralnego Rothschildowie zdecy
dowali si na przeprowadzenie kontrofensywy i wykonali bolesny - dla zmagacych si z przeciwnociami losu Pereireow - atak na Credit Mobilier w Austrii.
Pocztkowo wykorzystali jego nadmiernie rozcignit lini frontu trudne po
woenie spowodowane niedoborem kapitaw, przerwy w otrzymywaniu wsparcia
gotwkowego. We wrzeniu 1855 roku bracia Pereireowie ogosili potrzeb emisji
dugoterminowych papierw wartociowych. Rothschildowie, wykorzystujc swoje

108

WOJNA O PIENIDZ 2

wpywy we francuskim banku centralnym, dziaajc pod hasem redukcji presji na


rynku kapitaowym, opnili, a nastpnie zamrozili emisj wartych 120 milionw
frankw papierw Credit Mobilier, o kolejny stopie redukujc jego pynno fi
nansow. Po utracie tej szansy na popraw swej sytuacji spka ta z wielkim trudem
kontynuowaa dostarczanie rodkw inwestycyjnych na projekty rozrzucone na
tak duym obszarze. Ofensywa braci Pereireow zostaa ostatecznie zablokowana58.
Jednoczenie, na spotkaniach francuskiego gabinetu, Rothschildowie, rzu
cajc podejrzenia, agitowali przeciwko wchodzeniu kapitaw Credit Mobilier
na zagraniczne rynki. W kocu zmusili oni Isaaca Pereirea do poinformowania
Austriakw, e w wyniku postawy wadz Francji ich spka nie jest w stanie uczest
niczy w zaoeniu partnerskiego banku kredytowego w ich kraju. W sprawie tej
inwestycji ponieli cakowit klsk. (W przyszoci to ten wanie bank, przecho
dzc szybki rozwj, stanie si liderem wrd austriackich bankw inwestycyjnych
oraz jedn z najwikszych struktur finansowych w Europie).
W 1857 roku, wraz z pogbiajcym si kryzysem gospodarczym, budowa
linii kolejowych zostaa znacznie spowolniona, przy czym wszystkie znajdujce si
rkach Pereirea inwestycje zaczy generowa straty, natomiast te, ktre naleay do
Rothschildw, niespodziewanie przetrway czas zastoju. Bank Francji, analizujc
sytuacj, uwiadomi sobie, e nowa instytucja ma dyskwalifikujce j wady, gdy
tymczasem ta tradycyjna, naleca do rywali, jest od nich wolna.
Poniewa inwestycje zwizane z liniami kolejowymi coraz czciej przekra
czay granice pastw, obejmujc coraz wiksz ich liczb, przewaga midzynaro
dowego banku Rothschildw staa si wyrana. Bolesna klska poniesiona przez
Credit Mobilier ukazaa jego niezdolno do rywalizacji z rozprzestrzenionymi na
terenie caej Europy i wzajemnie wspierajcymi si strukturami bankowymi opo
nentw, zawsze gotowymi do pospiesznego niesienia sobie pomocy. Pereireowie
musieli przyzna si do poniesienia na tym polu cakowitej poraki.
Po wybuchu kryzysu finansowego w 1857 roku Credit Mobilier zacz od
czuwa coraz wikszy deficyt kapitaw. Wyscho rdo gotwki potrzebnej na
dywidendy z tytuu znajdujcych si w jego portfelu wielkich iloci udziaw w sp
kach giedowych, ponadto spki te same potrzeboway dofinansowania. Wobec
wielkiego spadku wartoci aktyww Pereire nie by w stanie zatrzyma wyprzeday
posiadanych akcji i wynikajcych z tego wielkich strat. Majtek firmy szybko topnia.
Jednym z powodw''jej ostatecznej klski stay si prowadzone przez waci
cieli ryzykowne inwestycje. W 1854 roku Francja otrzymaa kontrakt na budow
i dzieraw Kanau Sueskiego. Pereireowie uznali, e po zakoczeniu prac port
w Marsylii stanie si wietnie prosperujcym orodkiem handlu pomidzy Fran
cj a krajami Wschodu, tote woyli wielkie pienidze w znajdujce si w jego
pobliu nieruchomoci (52 miliony frankw z 55 milionw przeznaczonych na
inwestycje zagraniczne). Jednak kana oddano do uytku dopiero w 1869 roku,
co spowodowao, e ogromne rodki zostay na dugi czas zablokowane. W ten
sposb Credit Mobilier sta si niemobilny.
58

Ibid.

111. FRANCJA: REIM PIENIDZA

109

W 1863 roku bracia Pereireowie zaproponowali podniesienie kapitau zao


ycielskiego banku o 100 procent. Jednak rzd pocztkowo odrzuci ten projekt,
kiedy za pniej zmieni zdanie, byo ju za pno - cena akcji Credit Mobilier
runa w d, zbliajc si do granicy bankructwa. Inne instytucje finansowe,
widzc, e sytuacja tej spki nie wyglda dobrze, odmwiy udziau w akcji ratun
kowej. W 1868 roku, nie majc innego wyjcia, jej waciciele, bezradni, zwrcili
si o pomoc do ostatniego poyczkodawcy, czyli do Banku Francji.
Ten krok ostatecznie wystawi ich przed luf pistoletu Rothschildw. Jako
warunek udzielenia wsparcia bank centralny zada dymisji braci Pereireow
oraz wyznaczenia na fotel przewodniczcego rady nadzorczej Credit Mobilier
poprzedniego prezesa Banku Francji, tak by to wianie on kierowa reorganizacj
placwki. Jednak klska tej instytucji finansowej bya ju przesdzona - firma nigdy
ju si z niej nie podniosa, a w czasie Wielkiej Depresji jej ywot zosta ostatecznie
zakoczony. Okres prosperity Credit Mobilier trwa tylko pi lat (1852-1857), do
wybuchu kryzysu gospodarczego.
Syn Isaaca Pereirea, Eugene, sta si w kolejnym pokoleniu gwn osob
w rodzinie. W 1881 roku zaoy Banque Transatlantique (Bank Transatlantycki),
ktry naley obecnie do najstarszych prywatnych instytucji tego typu we Francji.
A w 1909 roku jego wnuczka wysza za m za jednego z Rothschildw, i w ten
sposb wrogowie stali si rodzin59.

Wojna krymska
Przez ponad dwiecie lat Rothschildowie uwaali, e tym, co moe wpy
n na ich finansowe imperium, s wojny i rewolucje. Bez wzgldu na rodzaj
konfliktu, by mc stosowa zorganizowan przemoc, walczce strony potrzebuj
przeprowadzania wielkich zbirek kapitaw. Poza tym tego typu zdarzenia
naruszaj porzdek spoeczny, wrogo czsto wymierzona jest w grupy dotych
czas sprawujce wadz (arystokracj i koci), co stwarza doskonae okazje do
wzrostu wpyww politycznych finansistw. I wreszcie: na odbudow i usuwanie
zniszcze po walce take konieczne s pienidze. W ten sposb na jednej akcji
mona zyska trzykrotnie.
W marcu 1854 roku wybucha wojna, ktra rozprzestrzenia si na gwne
kraje Europy.
Pocztkowo Rothschildowie nie zwracali uwagi na jej zwiastuny. Iskr, ktra
wywoaa konflikt, staa si kwestia Ziemi witej, a dokadniej spr o kontrol
administracyjn nad kocioami w Jerozolimie i Betlejem pomidzy wspieranym
przez Francj Kocioem katolickim a znajdujcym oparcie w Rosji, prawosaw
nym. Konflikt zrodzi si w poowie XVIII wieku, kiedy to w wielkim tempie roso
"

Haso: Pereire brothers, W ikipedia. Dostp na: http://en.wikipedia.org/wiki/P%C3%A9reire_brothers

110

WOJNA O PIENIDZ 2

znaczenie Rosji na Bliskim Wschodzie. Kraj ten nosi si z zamiarem podboju bd


podziau sabncego z dnia na dzie Imperium Osmaskiego. Kontrola cienin
Morza Czarnego dawaaby mu dostp do Morza rdziemnego, a to z kolei wywo
ywao sprzeciw Francji i Wielkiej Brytanii, prowadzcych tam wane gospodarcze
i polityczne interesy.
Kada wojna to dla midzynarodowego rynku finansowego trzsienie ziemi,
ktre byskawicznie zmienia sytuacj skarbow poszczeglnych pastw oraz kae
korygowa mapy czerpania korzyci. Dlatego wanie zarzewie walki pomidzy
katolicyzmem a prawosawiem podoyli midzynarodowi bankierzy.
W pocztkowym etapie wojny Rothschildowie zachowywali biern postaw,
gdy zbyt zawierzyli informacjom uzyskanym na drodze dyplomatycznej - tym
razem jednak Rosjanie nie byli szczerzy i a do czerwca 1853 roku wielokrotnie
zapewniali pisemnie rodzin bankierw, e wybuch konfliktu zbrojnego jest mao
prawdopodobny. I nawet kiedy w styczniu 1854 roku poczone armie pastw za
chodnich znalazy si na Morzu Czarnym, James Rothschild wci nie przykada
do tego wikszego znaczenia. Dlatego kiedy Bismarck otrzyma w lutym potwier
dzone wieci od pilnie odwoanego z Parya rosyjskiego ambasadora, natychmiast
zda sobie spraw, kogo przede wszystkim mog one przerazi: Mj wzrok pad
na Rothschilda. Tak jak si spodziewaem, kiedy daem mu do przeczytania in
formacje, jego twarz staa si biaa niczym kreda. Pierwsz reakcj byy sowa:
gdybym dzi rano pozna t wiadomo, nie byoby problemu. Pniej zapyta,
czy moemy porozmawia o interesach.
Londysk gow rodziny, Lionela, rwnie zaskoczyy rosyjskie akcje pro
wokujce wojn. W marcu 1854 roku trzewo ocenia sytuacj, mwic, e kraj,
ktry jest ju zaduony na 800 milionw funtw, powinien naprawd ostronie
i dokadnie wszystko rozway, zanim wda si w kolejny zbrojny konflikt.
Trwajca trzy lata wojna krymska ponownie wywindowaa na szczyt banki
Rothschildw i przysuya si ich interesom zwizanym z wypuszczaniem na
rynek obligacji skarbowych. Kada z walczcych stron poniosa koszty znacznie
przekraczajce wpywy z podatkw i dlatego poszczeglne kraje, jeden za drugim,
zmuszone byy emitowa papiery wartociowe.
Sytuacja Rothschildw, wci troch poirytowanych mao rozwanymi dziaa
niami Pereireow, byskawicznie si zmienia. Nikt nie by w stanie zagrozi ich pozycji
na wiatowym rynku obligacji skarbowych, ktry skutecznie kontrolowali, prowadzc
przez blisko sto lat cierpliw, przemylan dziaalno. Dlatego i tym razem wszyscy
kontrkandydaci, wrd nich take Credit Mobilier, przegrali w rywalizacji o zlecenia
na zbirk funduszy niezbdnych do prowadzenia wojny. Pokonany w dawrnej po
tyczce Barings Bank stan po stronie - ostatecznie przegranej - Rosji, odnotowujc
kolejne straty. Rothschildowie praktycznie samodzielnie radowali si caym tortem.
Rzd Wielkiej Brytanii pocztkowa planowra zacignicie poyczki u Baringw, ci jednak byli bezradni z powodu uwizienia ich pienidzy w Rosji. W efekcie,
cae 16 milionw funtw wyoya, oczywicie czerpic z tego zyski, coraz bardziej
zwyciska rodzina Rothschildw'.

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

111

Poniewa w czasie tej wojny Francja wpada w kopoty gospodarcze, Na


poleon III, aby pobudzi gospodark, pospiesznie wprowadza w ycie ca seri
korekt stp procentowych. Francuski bank Rothschildw zawar sojusz z bankiem
Hottinguerw, podejmujc wielk akcj majc na celu wsparcie finansowych
planw cesarza, uratowanie rzdu przed kryzysem ekonomicznym oraz wyeli
minowanie Pereireow z gwnego rynku. Z tego powodu w latach 1854-1855,
kiedy ministerstwo finansw potrzebowao kolejnych wielkich emisji obligacji
skarbowych, brano pod uwag praktycznie jedn tylko kandydatur - wczesnego
potentata. Pereire podj walk o wzgldy Napoleona III, jednak urzdnicy poin
formowali wadc, e francuski rynek by ju niemal cakowicie nasycony wojen
nymi papierami wartociowymi, dlatego zdecydowana wikszo z nich zostaa
'vyemitowana w Londynie. Tamtejszy bank Rothschildw nadstawi otworzon
sakw, do ktrej z hukiem wpad ten biznes. Wysiki Pereirea na nic si nie zday
vobec tak precyzyjnie zaplanowanych dziaa potnych konkurentw. Uznajc
wic, e we Francji nie ma szans, pospiesznie wycign swe rce w stron Turcji,
by powalczy w tym kraju o podobne zlecenia. Kt mg przypuszcza, e i na
tym terenie Rothschildowie zyskaj przewag, wczeniej ju wysyajc na dwr
w Istambule ca grup agentw. W konsekwencji, wanie im przypady te obliga
cje. W 1857 roku The Times napisa, e turecki bank pastwowy bardzo szybko
stanie si czci sieci bankw Rothschildw.
Austria powstrzymywaa si od bezporedniego zaangaowania si w wojn
krymsk, jednak nie oznaczao to, e pozostawaa przez cay ten czas bezczynna;
przeciwnie - wielkie zasoby ludzkie i finansowe skierowano do rozbudowy armii
i przygotowa do walki. I ostatecznie zmusio to Rosj do odwrotu z Dardaneli.
ednak w Wiedniu nie rozpoczto jeszcze przygotowa do witowania, gdy oka
zao si, e skarb pastwa przeywa ostry kryzys, a waluta z kadym dniem coraz
bardziej traci warto. Minister finansw Austrii prosi listownie Jamesa Rothschilda o natychmiastow pomoc: Zanim nasz pienidz przemieni si w kawaek
papieru, tylko ty jeste zdolny nas uratowa60. Bankier obieca dziaa, jednak
postawi warunek: przekazanie jego rodzinie poyczki, ktrej pierwotnie udzieli
mia Fould. Austriacy zgodzili si, i w ten sposb tusta gska Foulda odleciaa.
Natomiast jeli chodzi o Prusy, ich wydatki w czasie wojny wzrosy o 45
procent; ju dawno by to zbyt duy do podwignicia ciar. Emisja pruskich
obligacji wojennych, pod kierownictwem Bismarcka, zostaa w caoci przeka
zana do frankfurckiego banku Rothschildw. Mayer Carl Rothschild za zasugi
dla pastwa otrzyma wysokie pruskie odznaczenie - Order Czerwonego Ora.
Wojna trwaa do 1856 roku. W krajach europejskich praktycznie jednocze
nie wybuch kryzys gospodarczy. Wiele bankw upado. W latach 1852-1855 rzdy
tych pastw odnotoway nastpujcy wzrost wydatkw publicznych: Austria 42
procent, Wielka Brytania 68 procent, Francja 53 procent, Rosja 88 procent. Dewa.uacja obligacji skarbowych wygldaa nastpujco: Wielka Brytania 15 procent,
Francja 15 procent, Austria 24 procent, Prusy 11 procent. rodki na prowadzenie
N. Ferguson The House..., op. cit.

112

WOJNA O PIENIDZ 2

wojny pyny coraz wolniej, a do chwili, gdy ruch ten usta cakowicie, i nie byo
ju moliwe dalsze prowadzenie walk. Wojna krymska zakoczya si.
W rzeczywistoci Rothschildowie nie dbali o to, kto zostanie zwycizc,
a kto przegranym. Do koca lat pidziesitych XIX wieku rzdy Wielkiej Bry
tanii, Francji, Turcji, Austrii oraz Prus korzystay gwnie z pomocy finansowej
udzielanej przez t rodzin za porednictwem jednego bd kilku nalecych
do nich bankw Ci potentaci na rynku kapitaowym wykorzystywali wojn do
porzdkowania sytuacji w szeregach starych i nowych konkurentw, pozbywajc
si niektrych z nich, gdy zachodzia taka potrzeba. Ich pozycja gwnego zlece
niobiorcy na emitowanie obligacji skarbowych pozostawaa niezachwiana, nikt
nie by w stanie jej zagrozi.
Nawet w 1857 roku, kiedy wikszo bankw z trudem unikna losu ban
kruta, adna z placwek Rothschildw nie odnotowaa szczeglnych strat, co
najwyej trzeba byo pogodzi si z mniejszym zyskiem.

Bankierzy katoliccy: trzecia sia


Upraszczajc, przed rokiem 1870 we Francji rodowisko bankierw dzielio
si na dwie gwne grupy: ydowsk i purytask. Wrd tych pierwszych liderem
byli Rothschildowie, natomiast w drugim obozie przywdztwo naleao do rodziny
Mirabaud. Finansici katoliccy, w przeciwiestwie do swoich innowierczych kon
kurentw, nie cierpieli przeladowa religijnych i by to jeden z powodw braku
zwartoci i solidarnoci pomidzy nimi.
Od czasu wojny prusko-francuskiej w 1870 roku zaczo rosn znaczenie
i wpywy tej grupy. Naleay do niej rodziny: Davillierow, Lubersacw, Demachy.
Goudchaux, Lehideux i inne. Jednak ta trzecia sia nie bya zbyt stabilna, bardzo
szybko podzielia si na dwie frakcje. Jedna z nich stopniowo zbliaa si do
Rothschildw i wspieraa ustanowienie Trzeciej Republiki, druga sprzymierzaa
si gwnie z rosnc potg inwestorw przemysu cikiego (wrd ktrych
przewaali katolicy), z krlem stali Schneiderem na czele. Lecz take tutaj Roth
schildowie zajmowali miejsce dajce im wyran przewag.

Ewolucja rzdw pienidza


Przez cay okres prowadzenia swej dziaalnoci zarwno Rothschildowie,
jak i Pereireowie pozostawali w bardzo bliskich i cisych relacjach z rzdem;
duo luniejsze natomiast byo ich powizanie z francusk gospodark. Wyj
tek stanowiy inwestycje w bran kolejow. O tyrm stanie rzeczy zadecydoway
gwnie dwie sprawy: przed rewolucj przemysow rezerwy finansowe posiadane

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

113

przez pastwo w wystarczajcym stopniu zaspokajay popyt na kapita - midzy


narodowi bankierzy nie mogli zatem liczy na wysokie zyski, std brakowao im
wystarczajcej motywacji. Tymczasem zapotrzebowania rzdowe (wynikajce
z prowadzenia wojen) na emisj obligacji skarbowych byy ogromne, a uzyskiwane
z tego przez finansistw profity wysokie i pewne; zrozumiae wic, e zwracali si
w stron tych stabilnych przedsiwzi, gwarantujcych due korzyci. Poza tym
szukali te szczcia poza granicami Francji, w krajach majcych deficyt rodkw
pieninych - tam bowiem zwroty z inwestycji byy wzgldnie wysokie, a lokalne
rzdy chtne do porczania, co zmniejszao ryzyko.
Biorc zatem pod uwag operacje bankowe, w pocztkowym okresie budo
wy francuskiego kapitalizmu wkiennictwo, przemys metalowy, transport oraz
przemys maszynowy wykazyway ograniczony popyt na kapitay, wic system
prywatnych bankw dostatecznie sobie z nimi radzi. A jeli chodzi o rodzaj inwe
stycji, to, w tym raczej zachowawczym ekonomicznie spoeczestwie, najwiksz
popularnoci cieszyy si zakup i sprzeda stabilnych, pewnych papierw warto
ciowych rzdu czy przedsibiorstw, w przeciwiestwie do obcionego wysokim
ryzykiem lokowania w rnego typu akcje. Biznesmeni kierowali si przewanie
w stron prywatnych, bd rodzinnych przedsibiorstw, nie wykazujc nadmier
nego zainteresowania wielkimi spkami i strukturami handlowymi, w efekcie
proces rozwoju wielkich bankw inwestycyjnych we Francji przebiega niesychanie
wolno, przypominajc zreszt pod tym wzgldem sytuacj w Wielkiej Brytanii.
Jednak wrraz z zakrojonymi na szerok skal planami budowy kolei stan ten
zacz ulega gbokim przeobraeniom. Szczyt tego przedsiwzicia przypada
we Francji na lata 1830-1870. Poniewa realizacja projektu wymagaa wielkich
iloci kapitaw, prywatne banki przestay wystarcza, funkcjonoway bowiem
przede wszystkim w oparciu o wasne rezerwy. By sprosta rosncemu popytowi
na pienidze, pojawia si potrzeba zakadania nowych form instytucji finanso
wych; bankw inwestycyjnych, depozytowych, rezerw, a take licznych spek
ubezpieczeniowych i innych. Firmy te gromadziy oszczdnoci i wkady od roz
proszonych klientw, a nastpnie lokoway je oraz organizoway emisj papierw
wartociowych. Uzyskane w ten sposb rodki kierowane byy w stron duych
przedsibiorstw, ktrych dziaalno gwarantowaa zwrot z inwestycji. W ramach
:ego nowego modelu ewoluowaa rola bankierw: od ludzi wykorzystujcych
wolny kapita w celu udzielenia kredytu do zarzdzajcych transferem rodkw
publicznych. Jednak o ile kontrola sprawowana przez tradycyjne prywatne banki
nad poszczeglnymi sektorami gospodarki bya jawna i brak w niej byo poufnoci,
o tyle przy nadzorowaniu nowego typu aktyww (majtku spoecznego) nastpi
paradoksalnie wzrost niejawnoci i prywatnoci przeprowadzanych operacji.
W tym systemie zarzdzania finansici nie ogaszali publiczne swych danych,
'ecz dziaali bez rozgosu. Tyle e zarwno za kulisami nowego typu instytucji,
jak i w ich radach nadzorczych, niezmiennie obecni byli czonkowie znanych
bankierskich rodzin. Paribas jest tego klasycznym przykadem.
Od 1870 roku do czasw drugiej wojny wiatowej Francja bya Trzeci Republik. Rothschildowie, stojc na czele ydowskich rodzin bankierskich, stanowili

114

WOJNA O PIENIDZ 2

gwn si finansow wspierajc jej istnienie, natomiast bankierzy purytascy


oraz katoliccy starali si j zwalczy. Pierwsza z tych grup zdobya wielkie pienidze
dziki uzyskaniu kontroli nad Paribas (la Banque de Paris et des Pays-Bas), czyli
najwikszym i najwaniejszym bankiem inwestycyjnym, ktry na pocztku XX
wieku mia decydujcy wpyw na ycie gospodarcze i polityczne Francji.
Rothschildowie nadzorowali go a do 1931 roku, posiadajc w swym port
felu akcje cznie 357 francuskich spek giedowych. Czonkowie rodziny oraz
zajmujcy wysokie stanowiska pracownicy ich bankw posiadali 180 miejsc w ra
dach nadzorczych 120 spek. Ten rozdzia foteli zosta precyzyjnie zaplanowany
- dotyczyo to na przykad przywilejw wynikajcych z posiadania akcji, braku
prawa gosu, prawa wielokrotnego gosu, wyboru nowych czonkw zarzdu przez
tych, ktrzy ustpowali etc. Zawsze dochodzio do sytuacji, w ktrej zdecydowana
mniejszo tak zwanych wyjtkowych udziaowcw moga skutecznie kontrolowa
majtek wikszoci udziaowcw. Na przykad ci ze szczeglnymi uprawnienia
mi mieli przyznany jeden gos za kad akcj, natomiast zwyczajni uczestnicy
publicznej sprzeday - tylko 1/10 gosu. Dziki takiej operacji niewielka grupa
uprzywilejowana bya w stanie czuwa nad nominacjami w radzie nadzorczej oraz
nad dziaalnoci spki.
Aby stworzy przeciwwag dla wpyww Paribas, purytanie w 1904 roku za
oyli wasny bank inwestycyjny - la Banque de 1Union parisienne. W latach 19041919 poczyli oni swoje finansowe siy, kontynuujc rywalizacj z grup ydowsk.
W rzeczywistoci chodzio im wszystkim o moliwo kontrolowania francuskiego
rynku i polityki, co jednak prowadzio do paraliu tyche. Szczeglnie w latach 1934-1938 konflikt pomidzy tymi dwoma obozami sta si bardzo ostry, powodujc
zwolnienie tempa wychodzenia gospodarki z Wielkiej Depresji. Jeszcze dotkliwsza
konsekwencj tego sporu bya szybka klska Francji w 1940 roku.
W 1936 roku na paryskiej giedzie zarejestrowanych byo 1506 firm; olcoc
600 odgrywao fundamentaln rol we francuskiej gospodarce, wpywajc na
poziom ycia oby^wateli; poza gied znajdowao si jeszcze 200 wanych przed
sibiorstw. Spord tych wszystkich, ktre byy szczeglnie istotne (800), poow
nadzorowali bankierzy ydowscy; ich konkurenci trzymali w swych rkach 300.
niewielka reszta (czyli zaledwie 100 firm) znajdowaa si poza czyjkolwiek
kontrol lub naleaa do innej grupy interesu. W czasie drugiej wojny wiatowei
Francja przez cztery lata znajdowaa si pod niemieck okupacj. Aktywa nalece
do ydowskich rodzin bankierskich, w tym prawa kontroli spek giedowych,
zrabowano. Rzecz jasna, po zakoczeniu wojny udao si je wszystkie odzyska,
a pokonane Niemcy musiay wypaci odszkodowania wraz z odsetkami.
Zatem, jeli trzyma si statystyk, wczesn Francj zarzdzay sto osiemdzie
sit trzy zespoy (stanowic poprzednikw synnej listy dwustu rodzin). Zwikszao
si ich przenikanie do wiata polityki i mediw. Inwestowanie w ju istniejce
jednostki bd zakadanie wasnych stao si powszechn praktyrk. Wszystko to
wywierao gboki wypyw na polityk, gospodark i ycie spoeczne kraju. Poza
przyciganiem do siebie elit wadzy potentaci finansowi take sami podejmowali

III. FRANCJA: REIM PIENIDZA

115

wyzwanie, wykraczajc na scen polityczn. Sprawujcy funkcj ministra finansw


w rzdzie Napoleona III Achille Fould jest tego dobrym przykadem. Wstpowanie
do armii przedstawicieli rodzin bankierskich rwnie nie naleao do rzadkoci.
Georges Pompidou, mianowany w 1962 roku przez Charles a de Gaullea na
stanowisko premiera, by dyrektorem banku Rothschildw W latach 1962-1968 spra
wowa urzd szefa rzdu, przez nastpne pi lat peni obowizki prezydenta Francji.
Po dwustu latach ewoluowania rzdy pienidza zapuciy gbokie korzenie,
niczym potne drzewo,we francuskiej glebie. Zdobyy pozycj, ktr trudno byo
zachwia.

ROZDZIA IV

Stany Zjednoczone:
wewntrzny krg wadzy pienidza

118

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Najbardziej niezwyk cech amerykaskiej historii jest to, e praktycznie
wszystko tam powstao z niczego, jakby z biaej, niezapisanej kartki papieru.
Uciekajcy przed przeladowaniami religijnymi mieszkacy Europy i innych
stron wiata przypynli na ten rozlegy nowy kontynent, bogaty w zasoby natu
ralne, zasiedlony przez niewielk liczb ludzi, by, zaczynajc praktycznie od zera,
wypracowa gigantyczny majtek. Ameryka nie przesza - w przeciwiestwie do
Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii i innych krajw europejskich - zakoczonej
w epoce kapitalizmu handlowego akumulacji pierwotnej, nie posiadaa te, bu
dowanej w cigu dugich lat, sieci drg, mostw, wsi, portw oraz miast ani te
bazy dla wielkiej wasnoci rodzinnej. Bya rynkiem, ktry wykazywa ogromny,
praktycznie nieograniczony popyt na kapitay i ludzk prac.
Obfito zasobw naturalnych, duy brak siy roboczej i niedobr rod
kw pieninych - te trzy czynniki naoyy si na siebie, prowadzc ostatecznie
do powstania rynku finansowego cakowicie odmiennego od tego w Europie.
W Ameryce nie wystpowa duszcy ludzi system feudalny, nie istnia te ob
kaczy ucisk religijny. Bya to ziemia pena radoci i entuzjazmu, dar niebios dla
midzynarodowych bankierw. To wanie tam wadza pienidza rosa na potg
i rozprzestrzeniaa si z dzikim impetem, by pewnego dnia przesoni sob wszyst
ko inne. Jej bliski zwizek z polityk przechodzi fazy od opresji do kontroli, od
oporu do oszustwa, od wyczenia do sojuszu, od wsppracy do posuszestwa.
Rzdy pienidza nios z sob duo dobrych rozwiza: kuszenie zamiast
przymusu, pobudzanie pragnie w miejsce naciskw, wsppraca i liczenie zyskw,
nie za tworzenie sztucznych podziaw i szukanie wrogw.
W XIX wieku w Ameryce pojawia si caa grupa ydowskich rodzin ban
kierskich, wrd ktrych najbardziej wyrniali si Seligmanowie, Belmontowie,
Schiffowie, Kuhnowie, Loebowie, Warburgowie, Speyerowie, Lehmanowie, Gold
manowie, Sachsowie. Wszyscy oni pochodzili z Niemiec. Jeli twierdzi si obecnie,
e 90 procent wadzy na Wall Street znajduje si w rkach ydowskich finansistw,
to trzeba te wiedzie, e wanie te rody stanowi jej fundament. Dopiero gdy
poznamy ich histori oraz ujrzymy czce ich relacje i zalenoci, moemy pokusi
si o ocen dzisiejszych wydarze, takich na przykad, jak finansowe tsunami czy
kierunek dziaa podejmowanych w wiecie pienidza.
Kade spoeczestwo zbudowane jest z wielu rnych krgw i grup, po
czonych rozmaitymi wizami. Ten krg, o ktrym mowa, uksztatowali ludzie
nieprzecitni, obdarzeni wielkimi zdolnociami.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

119

Joseph Seligman: od drobnego kupca


do wielkiego bankiera
W latach dwudziestych XIX wieku rodzina Seligmanw zajmowaa si wy
mian walut na terenie niemieckiej Bawarii. By to biznes prowadzony powszechnie
wanie przez ydowskich bankierw. W tym czasie Niemcy nie byy zjednoczonym
pastwem, skaday si z ponad trzydziestu maych krajw federalnych, z ktrych
kady mia odrbny system pienidza. Konieczno posiadania i wykorzystywania
wielu rnych walut sprawiaa due trudnoci podrujcym kupcom.
Joseph Seligman by cudownym dzieckiem: ju w wieku omiu lat pomaga
dorosym w zaatwianiu spraw bankowych. Zajmujc si przyjmowaniem nale
noci pieninych, bardzo szybko zauway, e ceny pienidza z poszczeglnych
regionw rni si. Jego umiejtnoci rosy szybciej ni on sam. W wieku dwuna
stu lat zaj si handlem, wykazujc w tych dziaaniach coraz wiksz inteligencj
i spryt. Przyjezdnym klientom oferowa pomoc w wymianie przywiezionych przez
nich srebrnych i zotych pienidzy na lokalne, sprzedawa zagraniczn walut
rym, ktrzy przygotowywali si do wyjazdu w inne rejony Niemiec - zarabia na
rnicy cen, a jednoczenie zyskiwa wiedz dotyczc i zalenoci gospodarczych,
i geografii.
W latach trzydziestych XIX wieku w Niemczech rozpocza si rewolucja
przemysowa; tradycyjny sektor rzemielniczy w Bawarii traci wraz z ni swe
szanse na funkcjonowanie i rozwj, jego sytuacja stawaa si z dnia na dzie coraz
gorsza. W tej sytuacji wielu miejscowych ydw podejmowao decyzje o podry
za ocean i rozpoczciu nowego ycia w Ameryce.
W lipcu 1837 roku siedemnastoletni Joseph wraz z matk (ktrej majtek
stanowio zaszyte w bielinie 100 dolarw) po penej trudw podry przybyli do
Nowego Jorku - trafiajc akurat na amerykask recesj. Krach na nowojorskiej
giedzie oraz zapa gospodarcza bardzo mu pocztkowo utrudniay znalezienie
stabilnego zajcia, zmuszajc go w kocu do przeprowadzenia si a do Pensyl
wanii. Dopiero tam, zaczynajc od pracy na stanowisku kasjera, rozpocz, pene
.wyrzecze i znoju, budowanie rodzinnej fortuny. Jego roczne zarobki wynosiy
w tym czasie mniej ni 400 dolarw.
Seligman by niezwykle uwanym obserwatorem. Gdy pracowa jako kasjer,
;ego uwag zwrcili waciciele farm, ktrzy konno, znoszc niewygody podry,
poszukiwali okazji handlowych i przybywali do miasteczek, by nabywa towary na
lokalnym rynku. Mody czowiek skrupulatnie notowa rodzaj, ilo i cen kupowa
nych przez nich rzeczy. Po roku tych praktyk mia ju plan prowadzenia wasnego
biznesu. Kalkulowa, e jeli zgromadzi wszystkie potrzebne towary i rozpocznie
ich sprzeda jako domokrca - od gospodarstwa do gospodarstwa - umoliwi
w ten sposb farmerom zaoszczdzenie czasu, a wtedy oni z pewnoci skonni
bd zapaci nieco wysz cen za to, co im zaoferuje. Jak postanowi, tak zrobi.
Zakupi lustra, piercionki, ostrza, drobn biuteri, zegarki i inne drogie, ale

120

WOJNA O PIENIDZ 2

lekkie przedmioty, umieci je w swym plecaku i rozpocz wdrwk - od domu


do domu, od wsi do miasteczek, poprzez dzikie i rozlege tereny Pensylwanii. Ten
sposb handlowania przynis mu wielki sukces: nie mino p roku, a Seligman
zarobi swoj pierwsz sztab zota wart 500 dolarw Wezwa wtedy pospiesznie
swoich braci, by wsplnie z nimi rozwija interes. Czonkowie rodziny zawarli part
nerstwo i otworzyli wasny sklep wielobranowy. Kariera domokrcw wyrobia
w nich elastyczno i sprawny jzyk. Kierowali si dewiz: Sprzeda klientom
towarw, ktrych oni potrzebuj, nie stanowi dobrego biznesu - za dobry mona
uwaa dopiero sprzedanie im tego, czego wcale nie potrzebowali.
Dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci Seligman, jeszcze jako mody
czowiek, pozna, sucego w Czwartej Dywizji Piechoty, Ulyssesa S. Granta.
W tym czasie Grant mieszka w pobliu jego sklepu i bardzo czsto przychodzi
tam, by kupowa adne przedmioty i biuteri dla swojej kochanki. Obaj mczy
ni szybko si zaprzyjanili. Kt mg przypuszcza, e ten onierz to przyszy
synny dowdca wojsk Pnocy w czasie wojny secesyjnej, a nastpnie osiemnasty
prezydent Stanw Zjednoczonych61.
Po wielu latach dziaalnoci handlowej firma Seligmana zacza wiadczy
proste usugi bankowe, na przykad sprzeda na kredyt, obracanie kilkoma typami
kwitw dunych, przyjmowanie depozytw od niektrych klientw, otwieranie
rachunkw oraz realizacje patnoci za ich pomoc.
Zarzdzajc sklepem, Seligman uwiadomi sobie w ktrym momencie,
czym rni si sprzeda towarw od sprzeday zotych pienidzy. W pierwszym
przypadku zysk powstaje wtedy, gdy przedmiot znajdzie nabywc, natomiast gdy
zalega w magazynie albo handel nie odbywa si, pociga to za sob zablokowanie,
a nawet obcienie kapitau. Drugi przypadek jest inny - zoty pienidz nie traci
wartoci bez wzgldu na to, czy gieda lub sklep dziaaj; generuje odsetki przez
dwadziecia cztery godziny na dob, siedem dni w tygodniu, trzysta szedziesit
pi dni w roku; bez wakacji, przerwy, zmczenia; nieustannie aktywny. Seligman
doszed wic do wniosku, e to wanie pienidz pomoe mu jeszcze szybciei
wytworzy jeszcze wicej majtku i atrakcyjnych towarw.
Po pitnastu latach prowadzenia interesw rodzina jego zgromadzia pewien
kapita, natomiast kierunek przyszej dziaalnoci sta si gorcym punktem wspl
nej debaty. Uwiadomiwszy sobie logik pienidza Joseph Seligman optowa
za przystpieniem do brany bankowej. Ostatecznie wsplnicy uporzdkowali
sprawy, zamknli sklep i wyruszyli do Nowego Jorku, by, jak wielu innych ydw,
wkroczy do wiata finansw. Ci waciciele sklepw nie wiedzieli wtedy jeszcze, e
w cigu najbliszych kilkunastu lat stan si wielkimi bankierami, silnie wpywajc
na polityk skarbowr i zagraniczn Stanw Zjednoczonych.

61

S. Birm ingham , Our Crowd: The Great Jewish Families o f N ew York, New York 1996, s. 56.

IV. STANY ZJEDNOCZONE:WEWNTRZNY KRG WADZY...

121

Rezerwa FederalnaAugusta Belmonta


Razem z Seligmanami przyby do Nowego Jorku jeszcze inny czowiek, ktry
zapisa si pniej na kartach historii - August Belmont. On take by ydem,
starszym od Josepha o trzy lata.
Wczeniej, jako trzynastoletni chopak, przyjecha do Frankfurtu i tam, za
darmo, terminowa w banku Rothschildw. Mia gwatowny temperament, ze
maniery, prowadzi szybkie, rozwize ycie, by jednak finansowym geniuszem.
Niedugo po rozpoczciu nauki ujawni swj wielki talent, udzielajc wielu cennych
: trafnych porad ekonomicznych - w ten sposb z zamiatacza podg awansowa na
uczestnika wanych spotka, do czego posiadali prawo wycznie partnerzy firmy.
Niestety, ujawniajcy si czsto (take w oficjalnych sytuacjach) jego dziki charakter
oraz cakowity brak dobrych manier czsto wywoyway w Rothschildach wstyd
i zakopotanie. Poniewa jednak zdawali sobie oni spraw z tego, e posiadaj per
i wyjtkowy talent, wysali wic modego Belmonta do Neapolu, by tam uczy si
zarzdzania. W wieku dwudziestu jeden lat znalaz si on z kolei na Kubie, w Hawa
nie, by nastpnie, po krtkim czasie, pojawi si w Nowym Jorku i tam kontynuowa
rozwj swojej kariery jako przedstawiciel interesw rodziny Rothschildw62.
Wraz z szybkim rozwojem gospodarczym oraz skokowym wzrostem hannlu atlantyckiego Nowy Jork bardzo szybko sta si najwikszym amerykaskim
centrum handlowym. Przywoono tu wielkie iloci pszenicy, mki i baweny, by
nastpnie eksportowa je do Europy. Jednoczenie wyroby pochodzce ze Starego
Kontynentu wanie przez to miasto wkraczay na amerykaski rynek. Handel
: inny biznes weszy w okres prosperity, generujc wielkie zapotrzebowanie na
kredyty, kapitalizacje, dyskontowanie, rozliczenia, ubezpieczenia, przelewy zagra
niczne i inne usugi finansowe. Dostarczane z obu brzegw Atlantyku weksle byy
w Nowym Jorku akumulowane i wymieniane na gotwk, spitrzay si tutaj limity
xredytow handlowych, czsto te napyway gigantyczne kapitay. Silne i solidne
europejskie pienidze poprzez papiery wartociowe emitowane na lokalnym rynku
talami wpyway do ciaa amerykaskiej gospodarki, zasilajc jej gwne projekty.
Nowojorsk Gied Papierw Wartociowych zaoono wczeniej (1792) ni jej
.ondysk odpowiedniczk. T wanie drog wchodziy do gry najwiksze firmy,
a warte setki milionw dolarw udziay w spkach atwo zmieniay wacicieli.
'Wszystko to stanowio bodziec do gwatownego rozwoju usug finansowych.
Nowy Jork sta si trzecim gwnym miastem USA, za Bostonem i Filadelfi.
~ednak sytuacja tego orodka bya wyjtkowa, nie mia on bowiem, w przeciwie
stwie do dwch wyej wymienionych oraz innych jeszcze miast Nowej Anglii,
skostniaoci i sztywnoci, powodowanej przez zwizki tradycyjnych wpywowych
rodzin i elit. Miasto byo mode i pene ycia. W Bostonie i Filadelfii interesy zostay
praktycznie zmonopolizowane przez kilka starych znanych familii - zamknitych na
zewntrz i mao elastycznych. Naleeli do nich na przykad Carolowie, Lowellowie
'

I. Katz, August Belmont: A Political Biography, New York 1968.

122

WOJNA O PIENIDZ 2

i Lawrenceowie kontrolujcy bran wkiennicz, a obok nich rodziny Lee,


Higginsonw, Jacksonw, sprawujce nadzr nad rynkiem walutowym. Te dwa
potne obozy miay w swym posiadaniu waciwie ca gospodark w rejonie Bo
stonu. W Filadelfii znajdoway si liczne oglnokrajowe wielkie banki komercyjne,
nad ktrymi wadz rozpostar zwizek Hamiltonw, Morrisw i Wellingw. Ich
wpywy w tej brany trwaj po dzi dzie.
Natomiast w penym energii modym Nowym Jorku tradycyjne elity nie
zdobyy widocznej przewagi. A poniewa sektor finansowy oferowa tu najrniej
sze okazje, dlatego wielu ydowskich bankierw w tym wanie miejscu zeszo na
ld, decydujc si na osiedlenie. Stanowili podwaliny wielkiej siy, ktra z czasem
odegraa rol nie do przecenienia w amerykaskim wiecie pienidza.
Kiedy Belmont przyby do Nowego Jorku, podobnie jak Seligman trafi na
recesj gospodarcz (1837). Mimo to ich sytuacja rnia si: za plecami tego
pierwszego znajdowali si Rothschildowie, wraz ze swymi ogromnymi europejski
mi zasobami kapitaowymi. Gdy tylko nasz bohater pojawi si w miecie, kady
jego ruch, wprawia w zdumienie wiat lokalnej finansjery. Dwudziestoczteroletni
Belmont miao i odwanie poczyna sobie na penej chaosu nowojorskiej giedzie,
z brawur skupujc wyprzedawane po niskich cenach akcje i papiery wartocio
we. Kiedy wiele z lokalnych bankw, z powodu braku kapitaw potrzebnych do
niwelowania obcie, zsuwao si ku krawdzi przepaci-bankructwa, wtedy on,
z wielkim gestem, dostarcza im potrzebnych rodkw i przywraca do ycia63.
Po zamkniciu przez prezydenta Andrew Jacksona w 1836 roku The Second
Bank of the United States ponownie zaprzepaszczone zostay wysiki Rothschildw
majce na celu zdobycie kontroli nad prywatnym bankiem centralnym. W czasie
trwajcego kryzysu finansowego USA nie miay ju poyczkodawcy, ktry mgby
uruchomi akcj ratunkow dla zmierzajcego do ostatecznej klski systemu banko
wego. Dopiero pojawienie si i dziaalno Belmonta zadziaay w podobny sposb
- dwudziestoczteroletni finansista odegra rol przypominajc t, jaka przypada
dzi Rezerwie Federalnej. W rzeczywistoci jednak caa ta operacja naleaa do
znajdujcego si za jego plecami imperium finansowego Rothschildw, ktre okazao
si prawdziwym nadzorc amerykaskich kredytw oraz pynnoci finansowej.

63

S. Birmingham, Our Crowd..., op. cit., s. 37.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

123

Klasa wysza Nowego Jorku


W cigu praktycznie jednej nocy August Belmont sta si nowojorsk oso
bistoci. Wielko kapitaw, ktre by w stanie przetransferowa, budzia nie
~~ko zdumienie miejscowej finansjery, ale rwnie przeraenie amerykaskiego
rzdu. Na pewien czas zyska status gwiazdy i czsto bra udzia w rnorodnych
imprezach towarzyskich.
W Nowym Jorku nie obowizyway wtedy szczeglnie wysokie standardy wy
chowania, nie oczekiwano arystokratycznych manier ani nadmiernej poprawnoci
zykowej, jednak stopniowo sytuacja ta miaa si zmienia. Spoeczestwo zaczo
si dzieli, a tworzcy grn warstw nowo wzbogaceni obywatele przystpili do
poszukiwania i wypracowywania odpowiedniego, wyrniajcego ich modelu za
chowania. Zaczto zwraca uwag na formy towarzyskie, stroje i obycie. W miecie
powstay liczne szkoy uczce dobrych manier, na przykad tego, jak cicho je, uy
wa chusteczki do nosa, nie przypatrywa si nachalnie obcym ludziom i nie plu
w miejscach publicznych. (Wbrew pozorom ta ostatnia kwestia stanowia powany
problem, bardzo utrudniajc chociaby bywanie w teatrach). Zmiany te byy koniecz
ne, poniewa istniejcy dotychczas stan rzeczy wywoywa niekamane przeraenie
'rd przybywajcych do Nowego Jorku europejskich podrnych, ktrym zdawao
si, e trafili do dzikiej krainy. Wysza klasa spoeczestwa zacza si tego wstydzi.
I wanie wtedy, w tych warunkach, nastpio pene blasku wejcie Augusta
Belmonta - pochodzcego ze Starego Kontymentu, wychowanego przez Roth
schildw i zachowujcego si w sposb nadzwyczajny, wyjtkowy, niczym artysta.
Ci, ktrzy aspirowali do dobrego wychowania, natychmiast zaczli bra z niego
przykad, bezkrytycznie naladujc jego sposb mwienia, zachowania i zaatwia
nia spraw, a nawet akcent. (Belmont mwi pynnie po hiszpasku, poprawnie po
wosku i specyficznie po francusku).
Bankier-gwiazda wypromowa, prezentowan podczas towarzyskich spo
tka, postaw niedbaoci i luzu, ktra take zdobya uznanie i powszechn
aprobat. Gdy zaproszony by na kolacj na godzin sidm, rzadko kiedy poja
wia si przed dziewit, utrzymywa bowiem, e punktualno jest przejawem
jzecznoci zarezerwowanym wycznie dla ludzi prostych. Szczeglnie za to ceni
pojedynki, ktre daway mu poczucie przynalenoci klasowej (i popularno).
Dlatego wielk wag przykada do wyboru przeciwnika. Pewnego razu rzuci
wyzwanie modemu czowiekowi z rodziny Haywardw z Charlestonu. Powo
dem mia by rysunek wykonany przez niego podczas spotkania z przyjacik
przy restauracyjnym stoliku, a dotyczcy ydowskiego pochodzenia Belmonta.
Eankier zareagowa wciekoci, jednak cho potem, podczas pojedynku, zosta
postrzelony w udo (nikt nie zgin), warto byo mu znosi ten bl, gdy walczy
; nastpc gowy znanego rodu. Jego lnicy wizerunek utrwali si w wyszych
warstwach amerykaskiego spoeczestwa. Dokadajc do tego szum wytwarzany
przez media i ciekawo opinii publicznej, Belmont jawi si powszechnie jako
niezwyky, ekscentryczny arystokrata.

124

WOJNA O PIENIDZ 2

Na dodatek jego interesy prowadzone w Nowym Jorku rozwijay si nadzwyczaj


pomylnie. Wielkie europejskie kapitay Rothschildw nieprzerwanym strumieniem
przepyway przez jego rce, by nastpnie znale si na amerykaskim rynku
obligacji skarbowych. W 1844 roku, po zaledwie siedmioletnim pobycie w USA,
Belmont zosta wybrany przez rzd federalny do penienia funkcji ambasadora
w Austrii. Wadze dostrzegy bowiem jego bliskie zwizki ze synn rodzin ban
kierw, i postanowiy w ten sposb zbliy si o kolejny krok do rda kapitaw.
Zrozumiae jest, e osoba Belmonta, ktry pomimo modego wieku dys
ponowa takimi wielkimi wpywami i moliwociami, budzia ciekawo. A po
niewa on sam odmawia prowadzenia rozmw na temat swojego pochodzenia,
std te, szczeglnie wrd klasy wyszej, zaczo kry wiele rnych plotek.
Podejrzewano wic, e opieka, ktr otaczaj go Rothschildowie, wynika z tego
prawdopodobnie, e jest jednym z ich synw
Jednak w oczach prawdziwej arystokracji, do ktrej nie zaliczay si popu
larne krgi towarzyskie, Belmont by jedynie nowobogackim. Prawdziw ame
rykask arystokracj stanowili wielcy kolonialni waciciele ziemscy. W latach
1629-1640, Holenderska Kompania Zachodnioindyjska rozpocza realizacj
pierwszego projektu zasiedlania kontynentu, dzielc tereny lece po obu stro
nach rzeki Hudson, w okolicach Nowego Jorku, pomidzy bogate rodziny. Przy
pominao to w znacznym stopniu system feudalny, w ktrym wielcy waciciele
dysponowali nieprzemijajcym prawem do ziemi, mogli ustanawia wasne sdy
oraz struktury administracyjne penice funkcje rzdu, a dzierawcy zobowizani
byli do pacenia im podatkw oraz wiadczenia na ich rzecz pracy. W czasach
kolonialnych w Ameryce nie byo cesarza ani krla. System wielkich wacicieli
ziemskich pozwoli na wyksztacenie si pierwszej tamtejszej warstwy arystokracji.
Wrd nich najwaniejsi byli, znani zreszt do dzi, van Rensselaerowie, Astorowie,
Goeletowie oraz, przybyli pniej, Chesterowie i Morrisowie64.
Mimo e Belmont mia poparcie Rothschildw, to wobec arystokracji czu si
on niepewnie i odczuwa respekt. Rodziny te co roku organizoway wielkie przyj
cie na ponad kilkaset osb w jednym z najlepszych hoteli. Otrzymanie zaproszenia
nobilitowao. Jednak synny bankier nigdy go nie dosta i fakt ten wywoywa w nim
wielki gniew. Raz nawet wtargn na spotkanie komitetu organizacyjnego, mwic:
Sprawdziem wasze rachunki i mog z penym przekonaniem poinformowa was,
e albo otrzymam dzi wasze zaproszenie, albo przyjcie zostanie zakoczone.
Sprawi ponadto, e stracicie i fortuny, i honor. W ktrym momencie wydawao
mu si nawet, e, grobami i szantaem, osign upragniony cel - kart wstpu.
Gdy jednak przyby, elegancko ubrany, na spodziewany bal, nikogo nie zasta. By
jedynym zaproszonym gociem.
Bankierzy z Wall Street dysponowali ju do znacznymi wpywami, a jednak
wci nie udawao im si przenikn i wtopi w krg najwyszej amerykaskiej
elity towarzyskiej. Belmont wymyli wic, e pomoe mu w tym odpowiednie
maestwo. Kandydatk na narzeczon wybiera bardzo staranie (podobnie jak
64

Zob. Ibid, s. 74.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY...

125

akcje, wino i przeciwnikw do pojedynkowania si), przeprowadzajc ostr selek


cj, biorc pod uwag si rodziny i jej religijne otoczenie. Ostatecznie zdecydowa
si na Caroline Slidell Perry.
Wprawdzie rd Perry nie nalea do najbogatszych, jednak zdecydowanie
stanowi cz elity. Ludzie ci byli wic w stanie dostarczy Belmontowi wszystko
to, czego nie mg kupi, czyli wysok pozycj spoeczn. Ojciec Caroline by
synnym generaem - bohaterem wojny w Meksyku oraz tym czowiekiem, ktry
zmusi pniej Japoni do podpisania niekorzystnego dla niej traktatu i otworze
nia wrt. Jej stryj take by synnym generaem, ktry wsawi si podczas wojny
amerykasko-brytyjskiej w 1812 roku. Zawarcie tego maestwa bardzo pomogo
Belmontowi, przesta by w oczach nowojorskiej arystokracji jedynie prostakiem
z pienidzmi.

Seligman: krl obligacji skarbowych


W sprzeday obligacji skarbowych Seligman dziaa podobnie jak
armia Pnocy blokujca ataki armii Poudnia dowodzonej przez ge
neraa Lee pod Gettysburgiem65.
William E. Dodd, historyk oraz amerykaski ambasador
w nazistowskich Niemczech
Stojcy u sterw rodzinnego biznesu Joseph Seligman by perfekcjoni
st - way dokadnie kady swj ruch i kade sowo. Nie mia cierpliwoci ani
pobaania dla jakiegokolwiek marnotrawstwa czasu czy energii, cae jego ycie
wypeniaa praca i namys nad skutecznym prowadzeniem biznesu. Planujc
kade dziaanie, dokadnie okrela kolejno poszczeglnych etapw, ich stopie
Trudnoci i moliwe powizania. By w stanie powiza wiele rnorodnych inrormacji, radzi sobie z odmiennymi sposobami mylenia, potrafi konstruowa
w swej gowie skomplikowane projekty. Posiada umiejtno skutecznego jedno
czesnego rozwizywania jednostkowych problemw, w taki sposb, by nie miesza
ich z sob, a jednoczenie nie traci z oczu caoci. (Zdolno do przetwarzania
naraz licznych informacji poprzez budowanie pomidzy nimi pocze jest cech
powszechnie wystpujc u ludzi sukcesu).
By zatem Seligman draliwym, utalentowanym, silnym niczym byk, nie
znajcym zmczenia czowiekiem. Mia dobre maniery, a jego postawa znamiono
waa presti, autorytet i samokontrol, czsto wzbudzajc w innych ludziach lk.
W czasie, gdy Seligmanowie przygotowywali si do wejcia w wiat amery
kaskich finansw, w kraju tym panowaa wanie tak zwana era wolnej banko
woci. W latach 1837-1862, wraz z likwidacj prywatnego banku centralnego (The
r5

B. Korn, American Jewry and Civil War, Jewish Publications Society, 2001, page 161.

126

WOJNA O PIENIDZ 2

Second Bank of the United States) nasta w tej brany okres anarchii i zupenego
chaosu. Ludzie uzyskali prawo do swobodnego otwierania placwek, emitowania
pienidzy, udzielania kredytw. Czasem wydawao si wrcz, e wystarczy jedynie
odpowiedni strj, by zosta finansist.
W 1852 roku Seligman rozpocz sw dziaalno. Pocztkowo skupi si na
tradycyjnych usugach i operacjach bankowych. Wanie wtedy nasta w Stanach
Zjednoczonych czas wielkiej pomylnoci dla brany kolejowej, z czym cile zwi
zane byo kolonizowanie zachodniej czci kraju. Ceny akcji spek kolejowych oraz
tych zwizanych z ide osadnictwa szyboway w gr. Spekulanci, wykorzystujc je
jako zabezpieczenie, skadali podania o nowe poyczki, by przeznaczy je nastpnie
na ponowny zakup papierw. Dziaania te prowadziy do nieustannych wzrostw cen
na nowojorskiej giedzie. W tym samym okresie Wielka Brytania bardzo zliberalizo
waa swoj polityk pienin, a banki komercyjne z Ameryki zaczy to naladowa.
Dziki czstym i swobodnym wahaniom stp procentowych pienidze stay si
atwe do zdobycia i konsumenci wydawali je bez ogranicze. Rynek przeywa czas
prosperity, a inwestorzy z entuzjazmem angaowali si w ryzykowne inwestycje.
Nowy Jork peen by nuworyszw chtnie obnoszcych si z wanie zdoby
tym bogactwem - kobiety mierzyy si pomidzy sob pod wzgldem najbardziej
luksusowych strojw, prywatne przyjcia konkuroway wystawnoci, bogate
rezydencje wyrastay rzd za rzdem, ycie caego spoeczestwa wypeniy eks
trawaganckie wydatki, ostentacja i nieustajce porwnywanie si. Wytworzona na
giedzie fatamorgana zasobnoci doprowadzia do tego, e zupenie zapomniano
o czym takim, jak ryzyko. Ceny akcji spek kolejowych wzrastay wielokrot
nie, tak e nawet w przypadku linii pozostajcych wycznie na mapie, warto
udziaw w cigu jednego tylko tygodnia potrafia skoczy od 25 centw do 4
tysicy dolarw za sztuk. Rzecz jasna, tak jak w przypadku kadej innej hossy
wytworzonej przez bak spekulacyjn i towarzyszcego jej nastroju szalestwa,
musiao nadej pknicie i krach. Zanim to jednak nastpio, Seligman, dziki
swojemu instynktowi oraz rozumieniu zasad rzdzcych rynkiem, zdy sprzeda
niemal wszystkie posiadane akcje, pozostawiajc sobie w portfelu tylko niewielk
ich cz. Kiedy zatem w 1857 roku, niczym grom z jasnego nieba, nastpi nagy
giedowy krach, w krtkim czasie zbankrutowao bardzo wiele nowojorskich
bankw komercyjnych, a jedynym, ktry nie ponis zbyt duych strat, by ten
nalecy do Seligmana.
Jednak recesja tamta jak szybko si pojawia, tak i szybko odesza. Stao
si to na skutek odkrycia zota w Kalifornii - wrart blisko 8 milionw dolarw
kruszec zosta przetransportowany do Nowego Jorku. Ilo jego odpowiadaa tej,
jak cznie posiaday banki przed zapaci. Po dwch miesicach wrarto zota
zgromadzonego w miecie wzrosa do 28 milionwr dolarw. Przed wybuchem
kryzysu Rothschildowie, za porednictwem Belmonta, udzielili na amerykaskim
rynku poyczek na sum 10 milionw dolarw. Kiedy zacisnli ptl kredytow,
doprowadzili do finansowego krachu. Tymczasem, po upywie zaledwie roku,
dziki napywowi wielkich iloci zota, w cigu jednego tylko dnia, caa ta dziesi-

IV STANY ZJEDNOCZONE: W EWNTRZNY KRG WADZY...

127

riomilionowa kwota kredytw od europejskich bankierw zostaa bez problemu


zwrcona i rozliczona66.
Po wybuchu wojny secesyjnej rodzina Seligmanw zacza nawizywa
-iczne kontakty i relacje z wadzami federalnymi, majc swj udzia w kontraktach
na szycie mundurw dla rzdowej armii. Patno dokonywana bya za pomoc
zielonych dolarw. Byy to pienidze-papiery wartociowe o stopie odsetek w wy
sokoci 5 procent, samodzielnie emitowane przez amerykaski rzd. Mogy by
nezporednio wprowadzane do obiegu. Poniewa zielony dolar nie by wsparty na
zocie, a w pocztkowym okresie walk Pnoc poniosa seri poraek, bardzo wielu
ludzi nie chciao go uzna. Dopiero wraz ze wzrostem skali dziaa wojennych
przepyw tego pienidza zacz rosn i Seligman przyjmowa coraz wiksze jego
iloci. Mimo to przy regulowaniu zielonymi dolarami rnorodnych nalenoci
wynikajcych z procesu produkcji stale dochodzio do nieporozumie. Starajc
si rozwiza ten problem, bankier wpad na pomys sprzedawania ich na rynkach
europejskich jako papierw wartociowych, by w ten sposb wycign z nich zoto.
Stopa zysku z lincolnowskiego dolara wynosia wtedy a 7,3 procent. Jej
wysoko utwierdzaa rynki w przekonaniu, e sytuacja rzdu Pnocy jest bar
dzo niestabilna, a przewidywania dotyczce rozwoju wypadkw wojennych mao
optymistyczne. Seligman zmobilizowa wszystkie swoje zasoby oraz powizania
biznesowe w Europie w celu uzyskania pomocy w sprzeday zielonych pieni
dzy. Pocztkowo efekty tych dziaa nie byy zbyt imponujce, pniej jednak,
wraz ze stopniowym stabilizowaniem si kondycji militarnej Pnocy, handel
przebiega coraz sprawniej. Seligman zrobi wtedy kolejny krok: wszed na giedy
we Frankfurcie, Monachium, Berlinie, Amsterdamie, Paryu, Londynie i innych
miastach Europy. Gdy wojna koczya si, ilo sprzedawanych zielonych dolarw
bya wprost zdumiewajca. Wraz ze wzrostem liczby ludzi posiadajcych papie
ry7'wartociowe Pnocy oraz pomylnym dla niej rozwojem sytuacji wojennej
wsparcie i przychylno europejskich rynkw znacznie wzrosy. W ostatecznym
rozrachunku nikt nie chcia, by te papiery zamieniy si w mieci. Niewiadomie
i mimo woli Seligman sta si najaktywniejszym i najsilniejszym propagatorem
polityki zagranicznej rzdu Pnocy na terenie Europy.
Od lutego 1862 roku do czerwca 1864 roku Stany Zjednoczone emitoway
:cznie 510 milionw zielonych dolarw Lincolna oraz obligacji skarbowych,
z czego 25 milionw sprzedano za granic. Seligman uzyska wyczne prawo
do ponad poowy tych transakcji, a ponadto w sposb istotny przyczyni si do
sukcesu w handlowaniu pozosta ich czci. Amerykascy historycy uwaaj,
e rola, jak odegra on w tym zdarzeniu ekonomicznym, odpowiada swoj
wag odpieraniu przez armi Pnocy atakw armii Poudnia, dowodzonej przez
generaa Roberta E. Lee, w bitwie pod Gettysburgiem. Niezalenie od tego, czy
dotyczy to Europy, czy Ameryki, zdolno mobilizacj i rodkw finansowych w cza
sie licznych konfliktw zbrojnych ma takie samo znaczenie, jak zaopatrywanie
w zboe w czasach staroytnych, i w wielkim stopniu przesdza o moliwociach
06 N. Ferguson, The H ouse..., op. cit.

128

WOJNA O PIENIDZ 2

militarnych walczcych stron. Wojn zawsze prowadzi si wykorzystujc ziarno


i pienidze, trudno temu zaprzeczy.
Przebycie drogi od waciciela sklepu z drobiazgami do skutecznego bankiera
zajo Seligmanowi zaledwie dwanacie lat! Mona powiedzie, e to cud w wiecie
pienidza. Czowiek ten mia wielkie ambicje, a obserwujc Rothschildw oraz
innych ydowskich finansistw i ledzc jednoczenie zdarzenia na midzynarodo
wej arenie politycznej, dostrzeg, istniejce take dla niego, ogromne moliwoci.
I postanowi je wykorzysta. W ten sposb, snujc, wydawaoby si, nierealne
plany, budowa wasne imperium.
W 1865 roku rzd amerykaski przygotowywa emisj kolejnej transzy
wartych 400 milionw dolarw obligacji skarbowych. W tym czasie Seligman by
ju jednym z wybijajcych si bankierw z Wall Street. Wraz z innymi, przybyymi
w pniejszym czasie z Niemiec i rozpoczynajcymi wielk karier ydowskimi
finansistami zorganizowa grup zleceniobiorcw, ktrzy zamierzali zrealizowa
1/8 planowanej przez wadze operacji (50 milionw dolarw). W tamtym czasie
bya to na Wall Street warto astronomiczna. Kiedy jednak z rnych powodw7
nie doszo do zawarcia porozumienia pomidzy amerykaskim rzdem a grup,
Seligman samodzielnie podj si emisji. W efekcie zdoa on sprzeda obligacje
warte 60 milionw dolarw, ustanawiajc w ten sposb absolutny rekord. Na krtki
czas sta si gwiazd i cieszy si wielkim uznaniem w Waszyngtonie.
Wojna, ktra znaczco przyczynia si do jego chway, jednoczenie bardzo
powanie podkopaa pozycj Belmonta. Prezydent Lincoln pocztkowo planowa
wanie jemu powierzy cae zlecenie, ale Rothschildom bardziej odpowiadao
utrzymanie podziau Ameryki, bo sprzyjao to czerpaniu korzyci, dlatego do
magali si od wadz potnego upustu za zgod na realizacj emisji. Zmusio to
Lincolna do zwrcenia si w stron midzynarodowego rynku finansowego oraz
mao jeszcze wtedy znanego Seligmana. W ten sposb wpywy Belmonta w Wa
szyngtonie bardzo si zmniejszyy.
Tymczasem aspirujcy do wielkoci Seligman przygotowywa si do wpro
wadzenia wr ycie kolejnego punktu yciowego planu. W czasie, gdy genera Lee
i dowodzona przez niego armia Poudnia kapitulowaa, zebra swoich krewnych
i wsplnie zaczli uruchamia proces budowy midzynarodowej rodzinnej sieci
bankowej. Jego projekt w gwnych zaoeniach by kopi dziaa Rothschildw
sprzed szedziesiciu lat. Seligman zamierza stworzy struktur finansowy obecn
w caej Europie, z centrum w Ameryce. Kady z braci uda si do innego miasta
Starego Kontynentu. William gustowa w dobrym alkoholu, tak wic celem jego
podry sta si Pary; Henry najduej przebywa wr Niemczech, zatem wysany
zosta do Frankfurtu; Isaac - pierwszy z rodziny, ktry spotka si z prezyden
tem Lincolnem - pody do Londynu. Tu przed wyruszeniem w drog Joseph
poucza braci, e musz zrobi wszystko, co moliwe, by spotka si z baronem
Rothschildem, gdy to moe im uatwi budowlanie bezporednich powiza
handlowych. W tyrm czasie bowiem, mimo swych wielkich ambicji i planw oraz
niewtpliwych sukcesw finansowych, wci pozostawa on poza krgiem euro
pejskich midzynarodowych bankierw.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

129

Seligman: naruszenie wadzy sekretarza skarbu


Po zakoczeniu wojny secesyjnej amerykaska gospodarka wesza w faz
gwatownego rozwoju, rodziny bogaczy szybko budoway swoje majtki, a jednak
stan majtku pastwowego pozostawia wiele do yczenia. W 1866 roku w kasie
USA pozostao zaledwie 100 milionw dolarw, natomiast dug publiczny powstay
w czasie wojny byskawicznie wzrs do 3 miliardw dolarw. Amerykaski rzd
przygotowywa, jako cz procesu odbudowy ekonomicznej, emisj obligacji
skarbowych (od dziesicio- do czterdziestoletnich), by za ich pomoc spaci dug
krtkoterminowy. Seligman, bdc gwiazd w dziedzinie takich operacji, otrzyma
kontrakt na realizacj duej ich czci.
W czasach Lincolna bankier ten pozostawa w dobrych ukadach z trzema
.colejnymi sekretarzami skarbu. Tymczasem w 1869 roku na urzd prezydenta
USA powoany zosta Ulisses S. Grant, stary przyjaciel Seligmana z czasw, gdy ten
prowadzi sklep z drobiazgami w Pensylwanii. Szef pastwa sam zaprosi swego
znajomego na spotkanie, na ktrymi zaproponowa mu stanowisko sekretarza skarbu
w rzdzie federalnym. Seligman, mimo e jego zdolnoci i umiejtnoci nie budziy
adnych zastrzee, grzecznie odmwi, gdy nie chcia wchodzi na scen i stawa
?i osob publiczn. Wybrany na ten urzd, jaki czas pniej, George S. Boutwell
niespodziewanie sta si jego wrogiem. To znaczy pocztkowo ich relacje byy cakiem
dobre, wsplnie przygotowywali projekty, analizowali polityk departamentu skarbu,
szczeglnie kwestie papierw wartociowych, stabilizowania waluty, zacigania przez
amerykaski rzd zagranicznych kredytw; i z reguy zgadzali si co do wikszoci
*ych spraw. Dwie z nich byy szczeglnie istotne: po pierwsze, powrt zota jako
pienidza do systemu walutowego i zatrzymanie emisji zielonego dolara Lincolna,
po drugie, zbyt wysoka - biorc pod uwag, e wojna si skoczya - stopa odsetek
ud obligacji skarbowych amerykaskiego rzdu, wynoszca wtedy 6 procent
Trzeba zauway, w tym czasie Seligman nie piastowa adnej funkcji w ad
ministracji pastwowej, a pomimo to mg z sekretarzem skarbu dyskutowa
polityk pienin. Jego wpyw na dziaania rzdu by bardzo widoczny. Bankier
uczestniczy w ustalaniu regu, a jednoczenie sam by uznanym graczem w tym
systemie - na przykad stopa odsetek od obligacji skarbowych przekadaa si
bezporednio na zmiany cen na gigantycznym, wartym ponad 3 miliardy dolarw,
rynku papierw wartociowych. Konflikt interesw rzuca si w oczy, ale trwa
niczym niezakcony. Podobna sytuacja trwa zreszt a do dzi.
Rodzina Seligmanw znajdowaa posuch, poniewa kady ruch stp ba
zowych, przy tak wielkiej skali przedsiwzi, oznacza dla biznesu sukces lub
porak. W tym przypadku bankier i sekretarz skarbu take osignli porozumienie
I stopa odsetek od amerykaskich obligacji skarbowych zostaa ustalona na pozio
mie 5 procent67. Kiedy jednak Boutwell skada przed Kongresem sprawozdanie
w tej sprawie, skorygowa j na 4,5 procent. Seligman wpad w wielki gniew. By
S. Birmingham, Our Crowd..., op. cit., s. 119.

130

WOJNA O PIENIDZ 2

bardzo zaskoczony tym, e sekretarz nie poinformowa go o dokonanych zmianach


i samodzielnie obniy stop procentow. Rnica wynosia 50 punktw bazowych.
Nie mogcy powstrzyma swojej wciekoci, wtargn do biura Boutwella. By
przekonany, e odsetki s zbyt niskie, a obnienie ich nastpio zbyt szybko. Udo
wadnia, e taka niska stopa procentowa moe uniemoliwi sprzeda obligacji
na europejskich rynkach finansowych. Jako zleceniobiorca Seligman wiedzia, e
im wysze s odsetki, tym atwiej i efektywniej handluje si papierami wartocio
wymi, i atwiej tym samym czerpa profity z dobrze wykonanego zadania. Stopa
4,5-procentowa oznaczaa zatem dla Seligmanw'- mniejsze zyski. Nic dziwnego, e
by on bardzo oburzony. Mimo to Boutwell sta na stanowisku ochrony interesw^
amerykaskiego pastwa. Redukcja stopy odsetek o 50 punktw bazowych bardzo
zmniejszaa rzdowe wypaty skarbowe, porednio redukujc obcienia podatko
we, tak wic by to krok korzystny i dla kraju, i dla jego obywateli. Boutwell jako
sekretarz skarbu absolutnie nie mia obowizku prosi bankierw z Wall Street
0 instrukcje, tyle e sprzeniewierzy si stworzonej przez midzynarodowych
bankierw niepisanej regule.
Nie wolno przy tym zapomina, e dopiero ten, kto w obrbie wiatowego
rynku finansowego nadzoruje kana, ktrym przepywaj kredyty i kapitay, jest
prawdziwym twrc regu gry; i pewnie dziery wadz. Jest to przesiknita krwi
prawda rynkw finansowych. Fakt, e Seligman, jako broker zajmujcy si emisja
papierw wartociowych, odway si wtargn do gabinetu sekretarza skarbu
1wywoa gon ktni, jest dla Chiczykw niewyobraalny, ale na Zachodzie,
gdzie najwysz wadz sprawuje elita pienidza, wydaje si to do oczywiste.
Wall Street formuuje zaoenia, Waszyngton wprowadza je w ycie - tak bye
w przeszoci, tak jest i dzi.
Joseph Seligman z uporem utrzymywa, e tak niska stopa odsetek o
obligacji nie tylko uniemoliwi ich sprzeda w Europie, ale rwnie w kadym
innym miejscu na wiecie. Boutwell by jednak niewzruszony, gdy 3 miliard;,
dolarw w obligacjach w poczeniu z obnieniem oprocentowania o 50 punktw
bazowych oznaczao dla rzdu moliwo zaoszczdzenia 15 milionw dolarw.
Naley pamita, e skarb pastwa dysponowa wtedy kwot zaledwie 100 milio
nw. Sekretarz odpowiedzia wic, e 4,5 procent jest jak najbardziej uzasadnione.
W reakcji na to bankier wpad we wcieko i zacz obrzuca go obelgami.
W poszukiwaniu poparcia Seligman bezzwocznie napisa list do przebywaj
cego we Frankfurcie brata, Henry ego, proszc go o zorientowanie si, czy niemiecc.'
bankierzy skonni byliby zaakceptowa ofert Boutwella. Jednoczenie wyda
dyspozycje, rezydujcemu w tym czasie w Paryu, Williamowi, by ten zapozna
si z reakcj tamtejszego rynku finansowego. Okazao si, e francuscy bankierzy,
a wrd nich Mallet, Mirabaud, Hottinguer, uwaaj, podobnie jak Joseph, e
emitowanie w Europie obligacji o tak niskich odsetkach nie moe zakoczy si
sukcesem, i e 5 procent to konieczne minimum.
Mimo to Boutwell upar si i odmawia ustpstw wobec midzynarodo
wych bankierw. Tyle e Seligman, uzyskawszy potwierdzenie susznoci swegc

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

131

stanowiska, take nie mia zamiaru zmienia zdania, a co wicej, rozpocz lobbowanie w Kongresie, prbujc skoni niektrych politykw, by wczyli si do
gry i zasugerowali sekretarzowi skarbu porzucenie jego absurdalnej - zdaniem
bankiera - decyzji. W efekcie tym razem to Boutwell wpad w gniew. Stawiajc
opr podkreli, e Seligman nie ma adnych upowanie do ingerowania w sprawy
pastwowe, a ju tym bardziej nie powinien wtrca si do podejmowania decy
zji w Kongresie. Bardzo szybko panujca midzy nimi wrogo staa si spraw
publiczn. Po raz kolejny potwierdzenie znajdowaa teza, e ten, kto dysponuje
kredytami i zarzdza rynkiem finansowym, moe wywiera presj na rzd, a nawet
wchodzi w bezporedni konflikt z ministrami.
W sytuacji, gdy obie strony odmwiy ustpstw, to wanie Kongres posta
nowi pj na nieznaczny kompromis. W okresie od 14 lipca 1870 roku do 12
stycznia 1871 roku autoryzowa dwie emisje obligacji skarbowych na czn sum
1,5 miliarda dolarw, przy czym stopa odsetek w wikszym stopniu uwzgldniaa
plan Boutwella; z caej zaoonej kwoty tylko 200 milionw miao by opro
centowanych na 5 procent. Wygldao to troch na prb ratowania reputacji
Seligmana. Stopa odsetek od pozostaej czci bya natomiast nisza od tej, ktr
proponowa sekretarz skarbu, i wynosia zaledwie 3,5 procent. Dla bankiera by
to potny cios. Dotaro do niego, e zosta wykorzystany. W istocie, nie myli si
- gwnym powodem, dla ktrego Boutwell podj z nim wspprac, bya ch
posuenia si jego finansowymi talentami i stworzenia dobrego, kompletnego
projektu. Korekta, ktr zrobi w ostatniej chwili, dotyczya wycznie jednego
elementu - stopy odsetek, natomiast pozostaa cz planu wci opieraa si na
rozwizaniach przedstawionych przez Seligmana. Minister uzna, e zlecenie na
emisj wartych 200 milionw dolarw papierw wartociowych, ze stop odsetek
wynoszc 5 procent, stanowi bdzie dla niego -wystarczajc rekompensat.
Podobnie uwaay zreszt rne osobistoci z brany. Zleceniobiorcy z Wall
Street gromadnie napynli, liczc na wspudzia w tym kontrakcie.Kt mg
przypuszcza, e limit zamwienia powierzonego przez amerykaski departa
ment skarbu rodzinie Seligmanw wynis tylko 100 milionw 5-procentowych
obligacji. Bya to dokadnie poowa tego, czego oczekiwali. W marcu 1871 roku,
w licie do przyjaciela, William (piszc z Parya) da wyraz swojemu oburzeniu:
Wczoraj wieczorem wstrzsna mn tre otrzymanego telegramu. Boutwell
wybra zleceniobiorcw emisji amerykaskich papierw wartociowych w Euro
pie i pomin przy tym nazwisko Seligmanw. Jest dokadnie odwrotnie, ni si
spodziewalimy. Rzd nas ogra. Nie wiem, co spowodowao ten fakt, e obecnie
Jestemy praktycznie ignorowani. Czy niesprawiedliwe traktowanie nas wynika
z tego, e Boutwrell chowa w sercu prywatn uraz, czy dlatego, e nie w peni nam
ufa. A moe jest to rezultat spisku naszego rywala?68
Z powodu tego, e sekretarz skarbu take nalea do ludzi, ktrzy wa
wszystkie za i przeciw, po przemyleniu caej sprawy zdecydowa si jednak wpro
wadzi rozczarowan rodzin bankierw na list zleceniobiorcw, aczkolwiek tylko
Ibid., s. 120.

132

WOJNA O PIENIDZ 2

w roli zwykego czonka, nie przydzielajc im adnych specjalnych uprawnie.


Uraeni Seligmanowie prognozowali, e zbyt obligacji skarbowych z pewnoci
zakoczy si porak, a poniewa dysponowali rozlegymi i bliskimi kontaktami
w brany finansowej, prognoza ta, jak mona si byo spodziewa, staa si rzeczy
wistoci - handel przebiega nadzwyczaj le. Na ostatnim etapie tej akcji Boutwell
by wrcz zmuszony do podejmowania prb bezporedniej sprzeday zalegajcych
papierw wartociowych. Bya to metoda pozwalajca omija porednictwo nie
aujcych trudu bankierw, nic wic dziwnego, e wywoaa ich zbiorowy opr.
Wiksza cz obligacji okazaa si niesprzedawalna. W tej sytuacji sekretarz skar
bu nie mia innego wyjcia, ni zaprosi Seligmanw do przystpienia do dwch
grup zleceniobiorcw: w Londynie i w Nowym Jorku. Dopiero wtedy handel ruszy
i zacz przynosi efekty. Na koniec uradowany prezydent Grant ogosi, e emisja
ta potwierdzia zdobycie przez Ameryk znaczcej pozycji kredytowej za granic.

Seligman: amerykaski Rothschild


W czasie, gdy trwaa wojna secesyjna, rezydujcy we Francji William Seligman
podj prb nawizania kontaktw z paryskim bankiem Rothschildw. Joseph,
podczas jednej ze swych wizyt w Londynie, take stara zbliy si do tej rodziny, ta
jednak niezmiennie okazywaa chd i obojtno. W 1874 roku zoy wic wniosek
do nowego sekretarza skarbu w administracji Granta, Benjamina H. Bristowa, o przy
znanie zlecenia na emisj nowej transzy obligacji skarbowych, wartej 25 milionw
dolarw. Bristow, biorc pod uwag minion sytuacj z Boutwellem i zwizane z tym
kopoty, mia nadziej na powstanie silnej grupy finansowej zdolnej do sprawnego
przeprowadzenia tej operacji. Pertraktujc z Seligmanem w sposb zawoalowany
wyrazi oczekiwanie, e patronat nad tym zespoem obejm Rothschildowie. Tyle
e Seligman widzia w tej roli siebie, grzecznie wic zapyta, tumic na zewntrz
emocje, o sens takiego rozwizania. Pamita o ich odmowie wsparcia sprzeday
obligacji skarbowych Pnocy w czasie wojny secesyjnej. Jednak od tego zdarzenia
upyno ju dziesi lat, wina Rothschildw zostaa niemal zapomniana, dlatego
Bristow obstawa przy pomyle zaproszenia ich do grupy zleceniobiorcw.
W tej sytuacji Joseph mg jedynie wysa list do brata, w ktrym napisa:
Obecnie prezydent oraz pan Bristow bardzo pragn i, peni niepokoju, ywi
nadziej, e bdziemy mogli wsplnie z Rothschildami zrealizowa to zlecenie.
Uwaaj, e jeli poczymy wysiki, nikt nie bdzie w stanie konkurowa z nami.
Martwi si jednak, e ta dumna i arogancka rodzina nie bdzie skonna traktowa
nas jak rwnoprawnych partnerw'. Jego obawy byy cakiem uzasadnione i dlate
go, mimo e Ameryka szybko si rozwijaa, a on sam sta si jednym z najbardzie;
energicznych i popularnych bankierw inwestycyjnych z Wall Street, w przypadku
spotkania twarz w twarz z bossami wiata finansw - Rothschildami - wci tra
ci pewno siebie i mia poczucie niszoci. Niekoronowani krlowie tej branv

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY...

133

kierowali si bowiem jedn niepisan zasad: tak dugo, jak nie istniaa w danym
przedsiwziciu moliwo objcia jego kierownictwa, nie przystpowali do niego.
Kiedy zatem sekretarz skarbu zoy im propozycj, odpowiedzieli mu, e wezm
udzia w emisji, pod warunkiem e przypadnie im 5/8 zlecenia, natomiast Seligman
oraz inne banki, uznane za godne zaufania, mog zrealizowa reszt.
Joseph nie mg w to uwierzy - interes, o ktry tak usilnie zabiega, mia
teraz w wikszej czci przypa tym, ktrzy nic w tej sprawie wczeniej nie uczy
nili! Nie miao to sensu! Dlatego bez chwili zwoki uda si do Rothschildw, by
negocjowa ceny. Tym razem to on postawi warunek, powiedzia mianowicie,
e o ile nazwisko Seligman znajdzie si w reklamie pakietu emisyjnego na licie
wsplnie z ich nazwiskiem, bdzie skonny przysta na postawione pod jego
adresem postulaty. W rzeczywistoci chodzio o to, e pojawienie si w publicz
nie prezentowanym zestawieniu tu obok Rothschildw oznaczaoby dla niego
oficjalne przyjcie do midzynarodowego krgu bankierw - zarobienie w tym
przypadku mniejszych pienidzy nie miaoby wtedy szczeglnego znaczenia.
Odpowied Rothschildw bya prosta i ostateczna: nie ma takiej moliwoci.
Oni w ogle nie rozwaali sprawy reklamy, ale skoro Seligman podj ten wtek,
to mu wyjanili. Sfrustrowany bankier pisa w licie do Isaaca (do Londynu) Jeli
w przyszym tygodniu wci bd odmawia nam zgody na umieszczenie naszego
nazwiska wraz z ich wasnym w prospekcie reklamowym, bdziemy musieli pod
nie temperatur tego problemu i wywrze na nich presj. Ufam, e Bristow nie
moe sobie pozwoli na zignorowanie nas i przekazanie tych wielkich pienidzy
wycznie Rothschildom. Wprawdzie w przetargu ich sia przewysza nasz, jednak
to my jestemy uyteczni dla amerykaskiego rzdu, nie oni.
Rothschildowie,odpowiadajc listownie sekretarzowi skarbu, stwierdzili
ostatecznie, e s gotowi przysta na umieszczenie nazwiska Seligman w reklamie,
ale warunkiem wstpnym bdzie to, e zgodzi si on na zmniejszenie swojego
udziau w zleceniu do 2/8. Joseph rozwaa wszystkie za i przeciw, i waha si.
Z jednej strony, podbudowanie swojej pozycji i dobra marka miay ogromn
warto komercyjn - dlatego wydawao si, e warto przysta na propozycj;
z drugiej jednak, w sercu mia niech, a poza tym liczy tak naprawd na nieco
wiksze uczestnictwo w emisji. Wystpi wic jeszcze raz, proszc Rothschildw
o nieznaczne powikszenie przysugujcego mu udziau, ktry mia mieci si
w przedziale od 2/8 do 3/8, a okrelajc to precyzyjniej: stanowi 31,25 procent
caoci zlecenia. Cige obawy i wtpliwoci (niczym u starej kobiety) wywoyway
w nim nieustanne podenerwowanie. W kocu krlowie rynku odpowiedzieli, e
Seligman moe otrzyma 28 procent, a take umieci swoje nazwisko w reklamie,
rzecz jasna dopiero za ich nazwiskiem. Po intensywnych rozwaaniach Joseph
ustpi. W licie do brata pisa: Dzi przynajmniej moemy wsplnie z Rothschil
dami przystpi do przetargu, mimo e nasz 28-procentowy udzia jest za may,
to podejmuj decyzj - wyraamy zgod.
Tak wic Isaac Seligman, zdenerwowany i peen obaw, przyby, jako przed
stawiciel rodziny, zoy wizyt wspaniaym bankierom. Nie by to jego pierwszy

134

WOJNA O PIENIDZ 2

w yciu kontakt z wielkimi osobistociami, gdy dziesi lat wczeniej, w 1864 roku,
by on gociem honorowym prezydenta Lincolna. Jednak spotkanie z Rothschil
dami wywoywao w nim duo wiksze poruszenie i niepokj ni tamto, z szefem
rzdu. Rodzin reprezentowa Lionel (baron), czonek brytyjskiego parlamentu,
ktry jednak przez dugi czas odmawia w nim zoenia przysigi, poniewa nie
mg zgodzi si ani na wykorzystanie Nowego Testamentu, ani na wypowiedze
nie formuy dotyczcej wiary chrzecijaskiej. Isaac przyszed w sobot. Zgodnie
z ydowskimi reguami w dniu tym zakazane jest wykonywanie wszelkiej pracy,
Rothschild powiedzia wic: Jestem lepszym ydem od ciebie, gdy ty nawet
w sobot zajmujesz si interesami. Seligman, rozgldajc si po pokoju i widzc
biurko pene dokumentw odpowiedzia na to: Sdz panie baronie, e w sobot
robisz znacznie wicej interesw ni ja przez cay tydzie.
Tego wieczoru w licie do brata pisa, e postaw Rothschildw mona uzna
za do przyjacielsk, tak wic jeli Joseph sobie tego yczy, zwizki pomidzy
stronami mona by zacieni. Udao si zatem Isaacowi rozbi ten twardy ld
i przenikn do centralnego krgu midzynarodowych bankierw. Po otrzyma
niu tej wiadomoci Joseph napisa liczcy a trzy strony list, w ktrym, uywajc
najbardziej wyszukanych sw, chwali Rothschildw i dzikowa im. Nakaza
przy tym bratu zrobi tak, by Lionel na pewno to przeczyta. Stara si wybada,
czy rodzina nie potrzebuje do dziaa w Nowym Jorku partnera silniejszego od
Augusta Belmonta; i rekomendowa sw wasn kandydatur.
Po nawizaniu kontaktw z Rothschildami rodzina Seligmanw, poza inny
mi oczywistymi korzyciami, zyskaa jeszcze jedn, z reguy mao bran w takich
przypadkach pod uwag - wielk satysfakcj. Joseph w licie do Isaaca pisa: Teraz
J.P. [John Pierpont] Morgan i Anthony Joseph Drexel czuj zazdro. Wida wy
ranie, e zdobycie przez nas tego zlecenia oraz wsppraca, ktr nawizalimy
z Rothschildami, sprawiy im ciki zawd.
Jesieni 1874 roku Lionel Rothschild zaprosi Isaaca Seligmana do swojego
biura, gdzie poinformowa go o majcej si wkrtce rozpocz sprzeday amery
kaskich obligacji skarbowych, wartych 55 milionw dolarw. Zasugerowa przy
tym, by w skad grupy zleceniobiorcw weszli Rothschildowie, Morganowie oraz
Seligmanowie. To pierwszy raz, kiedy August Belmont mia zosta przedstawicie
lem take tych ostatnich. Isaac zgodzi si bez wahania - od tej chwili jego rodzina
miaa zaj miejsce w najwaniejszym krgu finansowym.
W ten wanie sposb uksztatowa si alians nowojorsko-europejski. Sojusz
ten by silny i skuteczny, przed 1880 rokiem caa Wall Street wyraaa niezadowo
lenie z faktu, e londyscy i niemieccy bankierzy praktycznie zmonopolizowali
sprzeda amerykaskich papierw wartociowych w Europie. W opiniach tych
nie byo przesady, gdy tak wanie wygldaa wtedy sytuacja. Seligmana zaczto
okrela mianem amerykaskiego Rothschilda.
Od czasu emisji zielonego dolara reforma wralutowa Lincolna bya dla przed
stawicieli brany finansowej niczym cier w oku, zamierzali wic jak najszybciej
doprowadzi do cofnicia jej ustale. W 1877 roku bankierzy z Wall Street przy

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY...

135

byli do Waszyngtonu na spotkanie z sekretarzem skarbu Johnem Shermanem, by


przedyskutowa najskuteczniejszy sposb likwidacji zielonego dolara. Gwn si
w tej grupie stanowili Seligman i Belmont. Sekretarz ju wczeniej poprosi ich
o przygotowanie pisemnego planu dotyczcego udzielenia rzdowi pomocy w zbi
lansowaniu budetu oraz uwolnienia go od ciaru zaduenia. Dwaj wpywowi
panowie osobno przedstawili swoje propozycje. Nie uzgadniajc tego, kady ze swej
strony optowa za wycofaniem lincolnowskich pienidzy. Po tygodniu, w licie do
Seligmana, Sherman chwali jego nadzwyczajny projekt za precyzj i wykonalno.
Poinformowa te, e spotka si on z aprobat rzdu. Gwnym punktem tego
planu byo ustanowienie 40-procentowej rezerwy zota dla zielonego dolara oraz
wykorzystanie go do wypaty odsetek. Oznaczao to realne ograniczenie nakadane
na uprawnienia rzdu do emisji pienidza, fakt ten mia jednak pozosta nieupubliczniony. Bya to bardzo przemylana inicjatywa: pienidze wizaa ze zotem,
ono za znajdowao si pod kontrol Rothschildw. We wszystkich pastwach
stosujcych parytet zota bank centralny nie sprawowa ostatecznej wadzy, lecz
stanowi jedynie rodzaj tarczy ochronnej dla tych, ktrzy kontrolowali kopalnie
tego kruszcu, drogi transakcji oraz kierunki przepywu kapitaw. Rothschildowie
mieli dziki temu w sposb bezdyskusyjny zagwarantowan przewag i najwik
szym zagroeniem bya dla nich groba rozbicia monopolu.
2
lipca 1881 roku, rozpoczynajcy dopiero swoj kadencj, dwudziesty pre
zydent USA James A. Garfield pad w Nowym Jorku ofiar zamachu. Natychmiast
przetransportowano go do szpitala w Biaym Domu. Stan szefa rzdu ustabilizowa
si. 6 wrzenia przewieziony on zosta do wilii Seligmana w New Jersey, gdzie mia
szans swobodnie oddycha. Tam jednak raptownie poczu si gorzej, a 19 wrze
nia, o godzinie 10.35, zmar. Przebywa w domu Seligmana przez trzynacie dni69.
Historia ta jest niezwyka i pena zagadek: prezydent USA, ktry pad ofiar
zamachu, umar nie w szpitalu, nie w Biaym Domu, lecz w posiadoci bankiera.
Trudno zrozumie fakt, e gowa pastwa udaje si do domu osoby prywatnej, by
tam odbywa leczenie. Wydaje si, e oczywistym wyborem powinien by w tym
przypadku (szczeglnie, e chodzio o zamach) szpital albo rezydencja w Waszyng
tonie. Zdecydowano si jednak na bardzo niekonwencjonalne rozwizanie, cho
przecie kwestii bezpieczestwa nie mona bagatelizowa. Prezydent Garfield,
podobnie jak niegdy Jackson, by zdecydowanym przeciwnikiem prywatnego
banku centralnego, podczas gdy Seligman oraz reszta midzynarodowych ban
kierw naleeli do najbardziej zagorzaych rzecznikw tego systemu.

69

K. Ackerman, Dark Horse: The Surprise Election and Political Murder o f James A. Garfield,
New York 2004.

136

WOJNA O PIENIDZ 2

Jesse Seligman: prawdziwy ojciec Panamy


Po mierci Josepha Seligmana stery rodzinnego biznesu przej jego m od
szy brat Jesse. Wraz z otwarciem Kanau Sueskiego w 1869 roku pojawi si nowy
pomys o wielkiej strategicznej sile - wykonanie przekopu na trenie pooonej
w regionie Morza Karaibskiego Panamie, tak by poczy z sob Atlantyk i Pacyfik,
i w ten sposb ogromnie skrci odlego pomidzy nimi, a tym samym take czas
i koszty transportu. Jesse Seligman by gwnym inicjatorem projektu i rzeczywicie
zamierza doprowadzi do jego realizacji. Na pocztku pomg w zaoeniu spki
francusko-panamskiej. Wacicielom tej spki bardzo zaleao na moliwoci
posugiwania si nazwiskiem-mark Seligman, dlatego bez wahania zapacili za
to 300 tysicy dolarw. W Stanach Zjednoczonych sprawnie sformowano grup
odpowiedzialn za emisj jej udziaw na tamtejszym rynku. Seligman, Morgan
i Drexel poczyli siy. Na terenie Francji za sprzeda akcji spki odpowiedzialna
bya paryska filia banku Seligmana.
Wedug pocztkowych wylicze koszt inwestycji mia wynie 114 m i
lionw dolarw, natomiast czna warto przygotowywanych do sprzeday
udziaw to 600 milionw. Wygldao na to, e kapitaw jest a w nadmiarze. Po
zakoczeniu budowy kanau zarzd nad nim zamierzano przekaza francuskie
mu rzdowi. Rzecz jasna, caa sprawa wywoaa wielkie reperkusje w Ameryce:
wielu ludzi krytykowao zaproszenie europejskiego mocarstwa i powierzenie
mu prawa do kontroli tak wanej drogi wodnej. Oskarano Seligmana o zdrad
interesw USA, tym bardziej, e Stany Zjednoczone ju od wielu lat rozwaay
moliwo podobnej konstrukcji na terenie Nikaragui. Z geograficznego (i in
ynierskiego) punktu widzenia kraj ten znajdowa si bliej, tak wic umiejsco
wienie projektu wanie tam wydawao si bardziej korzystne. Zreszt przed
wybuchem kryzysu gospodarczego w 1873 roku amerykaskie firmy nieustannie
prowadziy w Nikaragui prace eksploracyjne, jednak zapa na rynku sprawia,
e przerwano je. W ten sposb dwa projekty budowlane stay si powanym
problemem politycznym.
Rodziny Seligmanw i Morganw popieray plan panamski. Cz ame
rykaskich mediw stawiaa wobec nich cikie zarzuty sprzeniewierzenia si
dobru kraju i sprzyjania Francji, niektrzy ludzie twierdzili take, i jest to element
ydowskiego spisku. Seligman odpiera zarzuty na amach nowojorskich gazet,
wyjaniajc, e chodzi przecie o prywatny biznes, w aden sposb niezwizany ze
sprawami kraju, a co wicej, operacje firmy bd raportowane. Naley te doda,
e wszystkie maszyny potrzebne do realizacji miay zosta zakupione w Ameryce,
co cakowicie wystarczao do zapewnienia nienaruszalnoci interesw tego kraju.
Funkcj szefa projektu uroczycie powierzono francuskiemu przedsibiorcy Ferdinandowi de Lessepsowi (nadzorujcemu wczeniej prace przy Kanale Sueskim).
Poniewa jego osoba, jako kierownika, wzbudzaa zaufanie, akcje spki majcej
budowa kana sprzeday si wr Paryu bez adnych trudnoci. Na rynku ame

IV. STANY ZJEDNOCZONE: W EWNTRZNY KRG WADZY..

137

rykaskim ich emisja rwnie przebiega rwnie bezproblemowo, na pocztku


doszo nawet do nadsubskrypcji.
Tu przed rozpoczciem prac wykopaliskowych Lesseps zadecydowa,
e kana bdzie mia dokadnie tak sam wysoko jak poziom morza, dziki
czemu nie bdzie konieczne budowanie luz, a budowa nie potrwa duej ni 7
lat. Wraz z inynierami przeanalizowa topografi terenu, dokadnie przyjrza si
Tamtejszym grom, dolinom i wodospadom. (Tymczasem w 1884 roku Nikaragua
: Stany Zjednoczone podpisay umow dotyczc kanau, tak wic, gdyby projekt
zrealizowano, w Ameryce aciskiej pojawiyby si dwie podobne konstrukcje).
Zaraz po rozpoczciu robt kierownik napotka jednak wiele problemw, o ktrych
istnieniu wczeniej nawet nie pomyla. Doszed zatem do wniosku, e nie ma innej
moliwoci i musi zmieni pocztkowe zaoenia: z powodu prawdopodobnych
rnic pomidzy poziomami wd luzy trzeba jednak zbudowa. Trudzi si nad
l spraw prawie dwa lata. Ostatecznie, po upywie dziewiciu lat i wydaniu 400
milionw dolarw (co stanowio prawie czterokrotn warto pocztkowego
budetu), 1/3 kanau wci pozostawaa nieukoczona, a caa budowa znalaza
si w niezwykle trudnej sytuacji. Francuski bohater Lesseps zosta zwolniony
i powrci do kraju. Kongres USA powoa komisj i przystpi do ledztwa, ktre
miao pomc odpowiedzie na pytanie, czemu amerykascy inwestorzy woyli tak
duo pienidzy i ponieli tak ogromne straty, natomiast bankierom, na przykad
Seligmanowi czy Morganowi, udao si w tym czasie sporo zarobi na realizacji
zlece emisji udziaw spek zaangaowanych w projekt. W czasie przesucha
-omisja odkrya, e Jesse Seligman planowa mianowanie swojego znajomego,
byego prezydenta USA, Granta, na stanowisko przewodniczcego komitetu do
spraw Kanau, oferujc mu roczne uposaenie w wysokoci 24 tysicy dolarw.
Poniewa jednak eks-szef pastwa odmwi, Jesse zwrci si z t propozycj do
Richarda Thompsona, szefa departamentu marynarki w administracji prezydenta
Rutherforda B. Hayesa - ten za zgodzi si, rezygnujc jednoczenie z rzdowej
posady.W wyniku ledztwa dowiedziano si te, e Seligman zawar rnorodne
porozumienia i kontrakty z wieloma dystrybutorami sprztu maszynowego. Wiele
danych wskazywao na wystpienie w tej sprawie konfliktu interesw. W czasie
przesuchania przed Kongresem jeden z parlamentarzystw zapyta bankiera,
czemu czowiek taki jak Thompson zosta wybrany na przewodniczcego ko
mitetu Kanau Panamskiego, skoro wiadomo, e nie jest on adnym wielkim
finansist. Jesse odpowiedzia, e jest za to wybitnym politykiem i prawnikiem.
Kongresmeni nie przestawali docieka: Uprzednio oferowa pan to stanowisko
generaowi Grantowi, znakomitemu onierzowi i dla wielu ludzi bohaterowi, nie
bdcemu jednak ani nieprzecitnym finansist, ani dobrym prawnikiem, ani
nawet politykiem, na co Seligman odrzek, e w tym przypadku chodzio o jego
bardzo dobrego przyjaciela, a on zawsze troszczy si o przyjaci. Thompson, jako
szef departamentu marynarki, kilka dni po mierci Josepha napisa do Jessego
ist, ten za ywi obecnie nadziej, e pismo to zostanie doczone do materiaw
dochodzeniowych.

138

WOJNA O PIENIDZ 2

W czasie gdy sprawowaem urzd, miaem wielkie szczcie pozna oso


bowo Josepha. Pierwszy mj kontakt z bankiem Waszej rodziny mia miejsce
latem 1877 roku, za jego porednictwem, w czasie gdy zarzdzaem departamentem
marynarki. Sytuacja finansowa naszego wydziau bya bardzo niedobra, szczeglnie
z powodu zaduenia na sum kilkuset tysicy dolarw wobec Waszej placwki; co
gorsza, kwota ta nieustannie rosa. Nie bylimy wtedy w stanie odda wszystkich
tych pienidzy, nawet zwrot wikszej ich czci zdecydowanie przekracza nasze
moliwoci. Caa ta sprawa stanowia wielki kopot, wywoywaa zaenowanie
i utrudniaa prac departamentu. Joseph Seligman, po zapoznaniu si z sytuacj,
natychmiast zasugerowa, aby spat caego zaduenia przesun na nastpny rok
finansowy, a ponadto zgodzi si na dalsze poyczki. Jego propozycja bya bardzo
patriotyczna, a ja odczuwaem wobec niego wielk wdziczno, gdy dziki tej
decyzji wydzia nasz zdoa przetrwa ten trudny czas.
Upubliczniony list Thompsona okaza si koem ratunkowym dla bardzo
zachwianej reputacji Seligmana. Ostatecznie dochodzenie Kongresu nie wyka
zao, by popeni on, wraz z innymi finansistami, jakie istotne bdy przy tej
nieudanej inwestycji. Mimo to caa ta sprawa bardzo negatywnie wpyna na
autorytet i wizerunek Seligmanw i Wall Street. Dlatego Kongres podj decyzj
0 jak najszybszym rozpoczciu budowy kanau w Nikaragui70.
W czasie, gdy zainteresowane strony wday si w spr o to, gdzie dokadnie
powinno si go wytyczy, Jesse znalaz w senacie przyjaci. Nalea do nich senator
Willis Machen - gwna posta komisji decydujcej o wyborze najkorzystniejszego
miejsca na wykonanie przekopu. Bankier poprosi go, by zaproponowa Izbom
tymczasowe wstrzymanie si od ostatecznych rozstrzygni, a do czasu, gdy opu
blikowany zostanie raport z prowadzonego przez Kongres dochodzenia. Machen
zgodzi si, podobnie zreszt jak i inni parlamentarzyci. Mimo to Seligmana
spotkao rozczarowanie: komisja dochodzeniowa w swoim raporcie zdecydowa
nie skaniaa si do wyboru Nikaragui. Straciwszy niemal nadziej, zwrci si do
Philippea Bunau-Varilli w Paryu, by ten pomg mu w lobbowaniu71.
Ten francuski inynier ju jako dziesicioletni chopiec marzy o przekopaniu
kanau w Panamie, gdy za usysza o sukcesie Lessepsa i wybudowaniu Kanau
Sueskiego, jego pragnienia nabray jeszcze mocy. Dlatego bez wahania przyj
propozycj Seligmana. Przyby do Ameryki, gdzie przeprowadzi ca seri rozmw
1prelekcji. Niestety, kilka miesicy jego intensywnej pracy nie przynioso wymier
nych rezultatw - Kongres wci, jednomylnie, wspiera program nikaraguaski.
Bunau-Varilla, majc wsparcie Seligmana, przystpi do ostatniego, kluczowego
etapu wywierania nacisku na parlamentarzystw, czynic to jednak w sposb wrcz
fanatyczny. Wygasza wiele odczytw, na ktre przychodziy cae rzesze suchaczy.
Tyle e przekroczy miar, skala tej dziaalnoci staa si zbyt dua. Doprowadzio
to do tego, e rezydujcy w USA francuski ambasador uzna go za szaleca i skon70

G. Mellander, The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years.
Danville 1971.

71

Ibid.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY...

139

:aktowa si z jego mieszkajcymi w Paryu brami, ktrzy w popiechu przybyli,


by stwierdzi, e Philippe cakowicie utraci rwnowag psychiczn. Bdc pod
presj ogromnych pienidzy, czowiek ten wpad w stan paranoi.
Niespodziewanie jednak sytuacja odmienia si, a spowodowane to zostao
erupcj wulkanu La Soufriere na karaibskiej wyspie Saint Vincent (Mae Antyle),
_<try doprowadzi do mierci kilku tysicy ludzi. Dwa dni przed tym zdarzeniem
'wybuch rwnie inny wulkan (uznany za martwy) - Mont Pelee na Martynice zabijajc trzy tysice osb. W Nikaragui s wulkany, w Panamie nie. Bunau-Varilla
ujrza nagle wiato w tunelu i pdem ruszy na poczt. Odnalaz tam nikaraguaski
znaczek pocztowy za pi peso, przedstawiajcy gr, ktra wyrzucaa z siebie
gste oboki kurzu i pyu. Ucieszony, jakby natrafi na skarb, inynier natychmiast
zakupi takich dziewidziesit, naklei je na koperty i wysa do amerykaskich
senatorw. W licie, ktry doczy, wykazywa, e obrazek ten stanowi dowd
wystpowania erupcji lawy na terenie Nikaragui. Akcja ta odbya si trzy dni przed
ostatecznym gosowaniem w Senacie. Czas oczekiwania na decyzj duy si Seugmanowi i Bunau-Varilli niemiosiernie. Ostatecznie, przewrag omiu gosw,
zadecydowano o wyborze Panamy. Philippe natychmiast zakupi jeszcze wiksz
ilo takich samych znaczkw', by wysa je pozostaym czonkom Kongresu. Take
oni zaczli zmienia swoje pierwotne stanowisko.
Nim sprawca zostaa ostatecznie rozwizana, bankier i inynier musieli sta
wi czoa nowym, powanym problemom. W tamtym czasie Panama bya jedn
z prowincji wchodzcych w skad Kolumbii, ktrej rzd rozmyli si i odmwi
udostpnienia pasa ziemi potrzebnego pod budow kanau. Bunau-Varillia, wy
korzystujc due pienidze, natychmiast zacz naciska na urzdnikw, mimo
:ego tamtejszy parlament zawetowa umow dotyczc wykonania przekopu.
Gdyby Kolumbia nie zgodzia si na budow, Seligman pozostaby z niczym i cay
woony wysiek, cznie ze znaczkami, poszedby na marne.
Traccy ju nadziej Philippe mwi mu: Przegralimy, nie pozostao ju
nic z wyjtkiem pozwolenia Panamie na opuszczenie Kolumbii, ale to oznacza
rewolucj. Bankier zapyta przyjaciela, ile zatem pienidzy potrzeba na wywoanie
przewrotu, ten za zrozumia intencje i pospiesznie zorganizowa spotkanie z sepa
ratystami, w celu przedyskutowania warunkw i kosztwr. Panamczycy twierdzili, e
potrzebuj przynajmniej 6 milionw^ dolarw na opacenie miejscowej partyzantki.
Seligman uzna, e suma ta jest nieracjonalnie wysoka, i zaproponowa znacznie
nisz: 100 tysicy dolarw, dodajc, i jest absolutnie konieczne, by rewolucja
bya cakowita. Separatyci zgodzili si bez wikszych oporw.
Po tych ustaleniach dwaj przyjaciele, siedzc przy bankowym biurku, spo
rzdzili szkice panamskiej deklaracji niepodlegoci oraz przyszej konstytucji.
Nastpnie Philippe uda si pocigiem do Waszyngtonu, na spotkanie z prezy
dentem Theodorem Rooseveltem. Tak opisa to wydarzenie w swoich wspomnie
niach: Powiedziaem prezydentowi Rooseveltowi, e potrzebuj jego zgody na
:edn rzecz: pojawienie si okrtw wojennych USA u brzegw Panamy, kiedy
wybuchnie rewolucja, by zamanifestowa w ten sposb gotowo obrony ycia

140

WOJNA O PIENIDZ 2

i interesw amerykaskich obywateli. Zysk Seligmana ukryty by pomidzy tymi


dziaaniami. Prezydent jedynie spojrza na mnie w milczeniu. Rzecz jasna, nie
mg si do tego zobowiza, tym bardziej wobec mnie, cudzoziemca. Mimo to,
gdy spojrza na mnie, wiedziaem, e to cakowicie wystarczy. Czyli prezydent
milczco zgodzi si zrobi to, o co prosi go francuski inynier.
W 1903 roku wybucha rewolucja, amerykaski okrt wojenny USS Nashville
pojawi si u brzegw Panamy, oficjalnie - w celu obserwacji rozwoju zdarze. Jego
obecno mona byo uzna za oznak moralnego poparcia USA dla walczcych
separatystw oraz, w pewnym stopniu, za nakaz, by rzd Kolumbii zoy bro
i uzna ich dania. By to moment wielkiego tryumfu Seligmana, ktry z kolei,
doceniajc wkad i niezwyke dokonania swego przyjaciela, pomg mu zdoby
nadzwyczaj interesujc posad - Bunau-Varilla, jako obywatel Francji, mianowany
zosta ambasadorem Republiki Panamy w Stanach Zjednoczonych72.
By to przykad tego, e wielcy bankierzy byli w stanie wywoa wojn, re
wolucj czy podzia pastwa, by w ten sposb zrealizowa wasne interesy. W ten
wanie cudowny sposb Panama zdobya niepodlego, a Seligman zasuy sobie
na miano prawdziwego jej ojca.

ydowska rodzina Jacoba Schiffa take pochodzia z Frankfurtu, jednak


jej status znacznie rni si od statusu Seligmanw. Ci pierwsi byli znaczcym
rodem. Zgodnie z zapisami w Encyclopedia Judaica pocztki ich dziejw zbiegaj
si z pocztkiem narodu. Jacob Schiff utrzymywa, e jego przodkowie pochodz
z okoo X wieku p.n.e., a wic z czasw krla Salomona. Natomiast dziaalno
bankow we Frankfurcie rozpoczli w XIV wieku. Byli przy tym bardzo blisko po
wizani z Rothschildami, utrzymujc z nimi przez cay ten dugi czas przyjacielskie
relacje. Pod koniec XVIII wieku mieszkali nawet w bardzo bliskim ssiedztwie,
w tym samym budynku. Jacob czsto mawia: Przyznaj, e nasza rodzina nie
posiada tyle pienidzy co Rothschildowie, ale my za to jestemy bardziej szlachetni
i ortodoksyjni. Mieli duo dusz histori, i cho nie mogli zapewne konkurowa
z tamtymi pod wzgldem zdolnoci do zarabiania wielkich pienidzy, to rwnie
spord Schiffw wywodzio si wielu sprawnych bankierw, a ponadto liczna
grupa profesorw oraz przywdcw religijnych73.
Jacob Schiff by nadzwyczajnym czowiekiem. Nalea do nowej generacji
finansistw, posiadajcych wielkie ambicje, nieprzecitne talenty, dowiadczenie,
przenikliwo oraz czujno. Ju od najmodszych lat wiadomy by swoich celw
i robi wszystko, by je osign. W wieku osiemnastu lat, informujc rodzicw, e
72

S. Kinzer, Overthrow: Americas Century o f Regime Change fro m Hawaii to Iraq, New York
2006.

73

C. Adler, Jacob Henry Schiff: A Biographical Sketch, New York 1921.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

141

;edzie do Londynu, uda si w rzeczywistoci, sam, do Nowego Jorku. Majc przy


sobie na pocztku zaedwie 500 dolarw, bardzo szybko znalaz kilku wsplnikw
0 podobnych aspiracjach, wsplnie z nimi zakadajc firm brokersk, oferujc
usugi w zakresie zakupu akcji. Dopiero kiedy przyszo do oficjalnego podpisania
umowy, okazao si, e, wedug prawa, Schiff jest na to jeszcze zbyt mody. Jaki
czas pniej jego silna osobowo i potrzeba sprawowania kontroli sprawiy, e
dalsza wsppraca z kimkolwiek okazaa si niemoliwa. Postanowi wic wrci
do Niemiec, by tam poszuka nowej szansy. W czasie podry spotka braci Paula
1Felixa Warburgw, ktrzy zrobili na nim ogromne wraenie74. To spotkanie dao
pocztek zwizkowi o wielkiej sile, ktra miaa w przyszoci oddziaywa na
Wall Street i na bran finansow. W Niemczech z kolei Schiff pozna Abraha
ma Kuhna, ktry wraz z Solomonem Loebem zaoy w USA bank, a nastpnie,
tsknic za rodzinnymi stronami, zdecydowa si (podobnie jak wsplnik) na
powrt do Niemiec. Jednak gdy pozna Schiffa, poczu, e ten mody czowiek
ma nadzwyczajne zdolnoci, zaproponowa mu wic ponowny wyjazd do Nowego
iorku i przyczenie si do spki. Jacob zgodzi si. W 1875 roku zosta oficjalnym
partnerem w Kuhn, Loeb & Co.
W Ameryce zafascynoway go liczne moliwoci oraz widoczny rozwj
gospodarczy, sytuacja finansowa kraju bya wtedy dobra. Po zakoczeniu wojny
domowej, wraz z rozwojem sieci kolejowej oraz przemysu, Stany Zjednoczone
wkroczyy w okres fuzji, bankructw i restrukturyzacji, ktre daway bankierom
z Wall Street liczne okazje do wzbogacenia si. Po 1870 roku akcje i papiery
wartociowe spek kolejowych tworzyy jeden z najwikszych, za obligacjami
skarbowymi, rynek inwestycyjny. Handel nimi stanowi 85 procent caoci obrotw
na amerykaskiej giedzie; dobrze sprzedaway si te we Frankfurcie, Londynie,
Paryu czy Amsterdamie. By to rodzaj spektaklu z szybk akcj, ktra koczya
si osigniciem zyskw.
W tym czasie najbardziej rozpoznawaln postaci wrd nowojorskich ban
kierw by Joseph Seligman, ale akurat jego inwestycje w t bran nie udaway si.
Schiff bardzo dokadnie, krok po kroku, przeanalizowa dziaania, ktre tamten
podejmowa i szybko odkry, gdzie lea problem. Chodzio o to, e Seligman nie
przejawia adnego zainteresowania ani budow linii kolejowych, ani ich dziaa
niem, ani zarzdzaniem. Stanowiy dla niego wycznie rodek do generowania
zyskw. Schiff podszed do sprawy inaczej: zanim zdecydowa si na inwestycj,
postanowi zosta ekspertem w dziedzinie kolei. Jego pierwszym posuniciem
byo objcie stanowisk w radach nadzorczych kilku spek powizanych z tym
rodzajem transportu oraz dogbne poznanie poszczeglnych problemw wyni
kajcych z zawiadywania nim. Interesowa go proces produkowania i ukadania
torw, magazynowania materiaw, przewoenia ich. W czasie przeprowadzania
inspekcji bardzo lubi rozmawia i wypytywa o szczegy wszystkich pracowni
kw, od mechanikw, operatorw, maszynistw dorzucajcych wgiel do kota
:

R. Chernow, The Warburgs: The Twentieth-Century Odyssey o f a Remarkable Jewish Family,


New York 1993.

142

WOJNA O PIENIDZ 2

w parowozach, nawet zwykych hamulcowych, a do warstwy kierowniczej; nikogo


nie pomija. Zadawa drobiazgowe pytania i pilnie notowa uzyskane odpowie
dzi, zamierza zrozumie cay proces zwizany z transportem kolejowym. I do
szybko udao mu si zosta na tym polu prawdziwym autorytetem. Ta pragma
tyczna postawa Schiffa. oraz jego zrozumienie szczegw zarzdzania drogami
elaznymi umoliwiy mu prawidow ocen kadej zwizanej z nimi sytuacji
i dobr najbardziej odpowiednich instrumentw oraz usug finansowych. Potrafi
precyzyjnie i skutecznie przeoy potrzeby zgaszane przez kierownictwo spek
na to, co w dziedzinie produktw inwestycyjnych oferowaa Wall Street. Dodawszy
jeszcze do tego pewno firmowanych przez niego przedsiwzi i szybkie tempo
realizacji - uzyska przewag nad innymi graczami.
W latach 1873-1900, czyli przez prawie trzydzieci lat, brana kolejowa
wioda prym na amerykaskim rynku kapitaowym. Schiff w istotny sposb
przyczyni si do tego, e Kuhn, Loeb & Co. z maego banku inwestycyjnego sta
si wielk si. Nawet konkurencyjna firma Morgana zmuszona bya uzna jego
potencja i zdolnoci, a szczeglnie imponujc wiedz Schiffa czc w sobie
wiadomoci z zakresu kolejnictwa i ekonomii. Inn przyczyn tego, e czowiekowi
temu udao si odnie sukces, bya jego umiejtno skutecznego i bezpored
niego komunikowania si z europejskimi bankierami. To wanie pochodzce ze
Starego Kontynentu gigantyczne kapitay oraz wsparcie pozwoliy mu pracowa,
nie napotykajc na powaniejsze przeszkody.
W tym czasie znacznie ju wyprzedzi, pod wzgldem si i zdolnoci finan
sowych, nalecego do poprzedniego pokolenia Seligmana. Ten, mimo e wci
inwestowa w koleje, przejawia niezmienny brak zrozumienia specyfiki tej brany.
Finansici z Wall Street uwaali bowiem, e przede wszystkim stwarza ona okazje
rynkowi nieruchomoci. Ujmujc rzecz inaczej - mniej dbali o drogi elazne, duo
bardziej o towarzyszce im spekulacje ziemi. Zgodnie z odpowiednimi regula
cjami prawnymi, tereny przylegajce do torw, po obu stronach i w okrelonej
odlegoci, naleay do spek kolejowych. Wykorzystywano je w rnych formach
do zbirki rodkw finansowych, przeznaczanych nastpnie midzy innymi na
kolejne inwestycje, std te na Wall Street na wielk skal handlowano zwizanymi
z nimi akcjami i papierami wartociowymi. Mona nawet powiedzie, e na rynku
tym panowaa gorczka, ktra dotkna rwnie Seligmana.
Natomiast Schiff patrzy na ten problem zupenie inaczej - uwaa, e linia
kolejowa to rodzaj korytarza przelotowego wybudowanego nad ziemi, a sprzeda
tej ziemi deweloperom przernych bran nigdy nie doprowadzi do tego, e wydu
torw skoncentruje si produkcja, przetwrstwo czy handel. Tymczasem to wanie
ta dziaalno prowadzia do powitania popytu na transport kolejowy i dopiero
wtedy wypracowywane zostaway' rodki na budowl i utrzyrmywanie elaznych
drg. Zanim zatem przystpi do projektu budowy linii Atlantyk - Pacyfik, przez
cztery lata dokadnie bada t spraw. W tym czasie jednak odpowiedzialna za ten
biznes spka Union Pacific Railroad wpada w wielkie zaduenie; samemu tylko
amerykaskiemu rzdowi winna bya 45 milionw dolarw, do czego dochodziy

IV. STANY ZJEDNOCZONE: W EWNTRZNY KRG WADZY.

143

eszcze 6-procentowe odsetki. Planowana pocztkowo na osiem tysicy mil dugo


:orw zostaa zredukowana do czterech tysicy czterystu. Cae to przedsiwzicie
stano praktycznie pod wielkim znakiem zapytania i szanse na jego realizacj byy
naprawd niewielkie, a jeli chodzi o Wall Street - to uznano tam, e adne. Wtedy
wanie Schiff zwrci si w tej sprawie do Morgana, zajmujcego po Seligmanie po
zycj lidera, ten za owiadczy, e straci ju nadziej na powodzenie tej inwestycji,
moe wic od niej odstpi i pozwoli zainteresowanemu na wyprbowanie jego si.
Pniejszy rozwj sytuacji pokaza, e Morgan, rezygnujc z tego biznesu,
popeni wielki bd. Tymczasem Schiff, otrzymawszy pozwolenie, rozpocz m o
bilizacj oraz cichy skup akcji i papierw wartociowych Union Pacific Railroad.
Po krtkim czasie odkry jednak istnienie niewidzialnej rki, ktra za kadym
razem blokowaa pomyln realizacj jego planw: w Kongresie nagminnie wy
suway si na plan pierwszy dziwne i mao wane sprawy, ktre opniay rozwj
projektu; media zaczynay nagle spoglda na niego z wrogoci; posiadacze
papierw wartociowych z Europy wykonywali tak powolne ruchy, e trudno mu
byo podj jakiekolwiek dziaania. Po dugich rozwaaniach doszed do wniosku,
:e to Morgan jest tym czowiekiem, ktry dysponowa wystarczajc si, by nie
ustannie przeszkadza mu w realizacji planu. On jednak odpowiedzia, e skoro
si zgodzi, to znaczy, e z pewnoci odpuci sobie ten biznes i pozwoli Schiffowi
dziaa, moe jednak pomc mu dowiedzie si, kto zatrzymuje postp tej sprawy.
A kilka dni pniej wskaza ukrytego za kulisami sprawc: Edwarda Harrimana.
Harriman by geniuszem w zarzdzaniu spkami kolejowymi. Po przeprowadzonej
wymianie ciosw obie strony zgodziy si na wspprac75. Jednak projekt Union
Pacific Railroad by ogromny i Schiff bardzo szybko zda sobie spraw, e tylko
poyczenie rodkw w Europie umoliwi jego realizacj. Zwrci si wtedy do
przyjaciela z czasw dziecistwa - (sir) Ernesta Cassela. By to wielki finansista,
barwna posta, czowiek utrzymujcy bardzo bliskie i zaye relacje z londysk
lini Rothschildw. Do jego gwnych obowizkw naleao czenie i transfer
runduszy pomidzy nimi a innymi bankierami dziaajcymi w tym miecie.
Joseph Seligman wznis swoj fortun praktycznie od zera, budujc przy
rym pozycj ydowskich bankierw na Wall Street. Schiff z kolei, tworzc kolejny
etap, zaoy potn grup kierujc wiatem amerykaskich finansw. Poczy
siy z Casselem, dziki czemu dysponowa na czas szczegowymi i pewnymi
informacjami o wszystkich wanych ruchach wykonywanych na poszczeglnych
europejskich rynkach pienidza, w tym take tymi, ktre dotyczyy drogi transferu
kapitaw nalecych do wielkich rodzin bankowych. To wanie pomoc przyja
ciela sprawia, e Schiff i Harriman w cigu trzech dni otrzymali pochodzce ze
Starego Kontynentu, warte 40 milionw dolarw, subskrypcje i porczenia. Dziki
:emu zawieszony na tak dugi czas i wygldajcy na niemoliwy do zrealizowania
projekt zosta wskrzeszony.
2
listopada 1897 roku grupa Schiff-Harriman oficjalnie zakupia udziay
Vnion Pacific Railroad. Pod ich kierownictwem firma ta odniosa ogromny sukces
S. Birm ingham , Our Crowd..., op. cit., s. 222.

WOJNA O PIENIDZ 2

144

- nie tylko spacia cae zaduenie, ale rwnie wygenerowaa zysk w wysokoci
210 milionw dolarw; poza tym wytworzya aktywa, ktrych warto bya nie
mniejsza ni 2 miliardy. Morgan musia zapewne bardzo aowa swej decyzji,
uwiadamiajc sobie, e porzucenie tego projektu rwnao si zaprzepaszczeniu
szansy na posiadanie kury znoszcej zote jajka.
W 1895 roku, na zaproszenie Schiffa, przybyli do Nowego Jorku Paul i Felix
Warburgowie, by doczy do spki Kuhn, Loeb & Co. W ten sposb zawiza si
bardzo silny i bliski sojusz. Moda Schiffwna wysza za m za Felixa; crka Loeba
za Paula; crka innego partnera firmy - Samuela Wolffa - zawara zwizek ma
eski z Ottonem Kahnem, ktry w pniejszym czasie take sta si wsplnikiem
w interesach; wreszcie syn Loeba polubi crk Kuhnw. Poprzez te cztery luby
Kuhn Loeb & Co. poczyo wizami rodzinnymi Warburgw, Schiffw, Loebw.
Kahnw, Kuhnw oraz Wolffw, tworzc najbardziej powizan, imponujc si
i wpywami w7Europie i Ameryce, rzdzc w blasku chway grup ydowskich
bankierw7.
Czonkw tej zbiorowoci cechoway nadzwyczajne kompetencje i talenty
praktycznie kady z nich mia wystarczajcy potencja, by sta si rekinem finansjery. Najstarszy z braci Warburgw, Max, by doradc cesarza Wilhelma II oraz
reprezentantem Niemiec na konferencji w Wersalu, nastpnie za, w czasach po
pierwszej wojnie wiatowej, gwnym architektem niemieckiej polityki skarbowej.
Jednoczenie zasiada wr radzie nadzorczej Reichsbanku [banku centralnego Rze
szy - przyp. red.], majc za szefa Hjalmara Schachta, synnego ekonomist, ktry
uczestniczy w dojciu do wadzy Adolfa Hitlera. Max Warburg wywar ogromny
wpyw na polityk, ekonomi i finanse Niemiec od koca XIX wieku a do poowy
lat czterdziestych XX wieku. Drugi z braci, Paul, by potnym bankierem, gw
nym projektantem Rezerwy Federalnej w USA i jednym z czoowych decydentw
w wiecie amerykaskich finansw. Trzeci - Feliks zosta starszym partnerem
w Kuhn Loeb & Co. i jednym z najwaniejszych bossw na Wall Street. Natomiast
najmodszy z Warburgw, Fritz, by prezesem giedy metali w Hamburgu, a po
koniec pierwszej wojny uczestnikiem tajnych negocjacji pokojowych pomidzy
rzdami Niemiec i Rosji76.
Otto Kahn, w epoce po Jacobie Schiffie jeden z czoowych ydowskich
bankierw w Nowym Jorku, w 1919 roku zleci wybudowanie na Long Island
luksusowej willi o powierzchni mieszkalnej wynoszcej 10 tysicy metrw kwadra
towych (127 pokoi). Bya to wtedy jedna z najbardziej ekskluzywnych posiado
w Stanach Zjednoczonych.
Wczeniej jednak, jeszcze pod przywdztwem Jacoba Schiffa, spka Kuhn.
Loeb & Co. wesza w zoty okres swej dziaalnoci.

76

R. Chernow, The Warburgs. .., op. cit.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

145

Schiffa wojna rosyjsko-japoska


W 1904 roku wybucha wojna rosyjsko-japoska. Japonia, majc wielkie
ambicje, planowaa pocztkowo szybkie rozprawienie si z rosyjsk armi, bardzo
szybko jednak zdaa sobie spraw z potnej siy bojowej przeciwnika. Jej wydatki
zwizane z konfliktem zbrojnym rosy z dnia na dzie, zobowizania regulowano
z coraz wikszym trudem. W celu zebrania funduszy przyby do Londynu, na
spotkanie z midzynarodowymi bankierami, wiceprezes banku Japonii hrabia
Takahashi Korekiyo. Pocztkowo zamierza zwrci si do Rothschildw, proszc
ich o pomoc w emisji japoskich wojennych papierw wartociowych. Poda kwot
5 milionw funtw, a dla rodziny tej byo to zbyt mao nawet do tego, by poruszy
powiekami. Naley wzi pod uwag, e trzydzieci lat wczeniej, podczas realizacji
zlecenia zbirki kapitaw na spat francuskich reparacji, Rothschildowie, tylko
w cigu dwudziestu czterech miesicy zebrali gigantyczn kwot 5 miliardw
frankw (okoo 200 milionw funtw). Mimo e w czasie, gdy wybucha wojna
z Rosj, Wielka Brytania bya najwikszym politycznym i handlowym partnerem
'aponii, londyscy bankierzy uwaali, e nie ma adnych szans na zwycistwo,
dlatego nie wykazywali zainteresowania planami pozyskania przez ten kraj pie
nidzy. Takahashi Korekiyo, przybity i w zym nastroju, spotka przypadkiem,
podczas jednego z bankietw, przebywajcego tam w celach biznesowych Schiffa.
Opowiedzia mu o swoich problemach, ten za sucha, a jednoczenie oblicza.
Wraz z prnym wzrostem gospodarczym w USA sia finansowa tego kraju szybko
rosa, mimo e wspwaciciel Kuhn, Loeb & Co. by na Wall Street znan osobi
stoci, w Londynie wci znaczy niewiele. Nawet tak potna figura jak Morgan,
dziaajc w Europie, zmuszony by postpowa bardzo ostronie i czujnie przy
glda si, przed wypowiedzeniem jakichkolwiek sw, wyrazowi twarzy bossw
z londyskiego City. Schiff doskonale zdawa sobie spraw z tych dysproporcji,
uzna jednak, e Japonia bya nowym rynkiem, a skoro wielcy finansici zlekce
wayli jej potencja, powinni zainteresowa si ni nowi nowojorscy arystokraci
wiata pienidza. W przeciwiestwie do miejscowych bankierw, ktrzy mieli ju
' wyrobiony pogld na wynik wojny, on sam uwaa, e poniewa konflikt ten toczy
si na terenie bardzo odlegym od rosyjskiego centrum gospodarczego, natomiast
blisko granic drugiej z walczcych stron, dodajc do tego skorumpowanie i stop
niowy rozpad carskiego rzdu i systemu, to szybko rozwijajca si Japonia ma
wielkie szanse na zwycistwo. Dlatego wanie obieca Takaheshiemu Korekiyo
pomoc, czyli przeprowadzenie na Wall Street zbirki rodkw finansowych. By
zreszt jeszcze jeden powd tej decyzji - majce miejsce w Rosji przeladowania
ydw, ktre czyniy to pastwo, w oczach Schiffa, wrogiem ludzkoci. Bankier
ten postulowa wrcz i nawoywa do obalenia caratu przez zbrojn rewolucj,
i zawsze skonny by pomc w zorganizowaniu uderzenia.
Gromadzenie rodkw finansowych dla Japonii rozpocz praktycznie
sam, po pewnym czasie jednak nie mia innego wyjcia, ni zawarcie sojuszu
i utworzenie konsorcjum z dawnymi konkurentami: Morganem oraz Georgeem

146

WOJNA O PIENIDZ 2

F. Bakerem. Po serii rozmw doczya do nich jeszcze grupa Rockefellera. W ten


sposb po raz pierwszy w swojej historii Japonia miaa uzyska rodki finansowe
ze zbirki dokonanej na innym, ni londyski, rynku finansowym. Ostatecznie,
w czasie wojny z Rosj, otrzymaa trzy wielkie poyczki za ktrymi sta Schiff i jego
perfekcyjne dziaania77. Te zastrzyki kapitaw doprowadziy do istotnego wzrostu
jej zdolnoci militarnych, stajc si jedn z przyczyn zwycistwa.
Przed wybuchem wojny mocarstwa europejskie uwaay, e Japonia jest
wprawdzie pewn potg w Azji, jednak jej zdolnoci i potencja absolutnie nie
mog rwna si z si Wielkiej Brytanii, USA, Niemiec, Francji czy Rosji. Dopiero
wygrana tego kraju w konflikcie zbrojnym kazaa zweryfikowa te pogldy, a po
nadto bardzo przyczynia si do wzrostu znaczenia Schiffa na wiatowych rynkach
finansowych. Jego dalekowzroczno oraz umiejtno trafnej oceny sytuacji
zmusia midzynarodowych bankierw do tego, by uwaniej mu si przyjrzeli.
Brytyjski krl Edward VII zaprosi go na obiad do paacu Buckingham, a cesarz
Japonii do paacu cesarskiego w Tokio - bya to ze strony wadcy tego kraju naj
wysza forma okazania szacunku. aden z cudzoziemcw przed nim nie dostpi
nigdy tak wyjtkowego zaszczytu. Schiff by bogaczem wywodzcym si z nowej
klasy spoecznej, podczas posiku, nagle, ku zgrozie odpowiedzialnych za etykiet
japoskich urzdnikw, zaproponowa wadcy wsplne wypicie toastu. Przeraeni
czonkowie dworu, lkajc si, e ich pan moe wpa w gniew, prbowali odwie
bankiera od tego pomysu, ktry nie mia precedensu. Schiff pozosta jednak nie
wzruszony, wsta wic i rzek: Najpierw wypij toast za zdrowie cesarza. ycz Jego
Cesarskiej Moci, by w sercach swych poddanych, zarwno w czasie, gdy unosi
si dym wojny, jak i w latach pokoju, zawsze pozostawa najwyszym przywdca
Japonii. Usyszawszy te sowa monarcha wpad w cakiem dobry nastrj i widzc
to, wszyscy obecni gocie odetchnli z ulg
Jako go honorowy bankier z Wall Street zosta te zaproszony do domu
Takahashiego Korekiyo. Przebywajc tam, rzek niezobowizujco do jego pit
nastoletniej crki: Powinna przyjecha do Ameryki, eby obejrze kraj i troch
si pouczy. Trzeba doda, e Schiff by zazwyczaj bardzo surowy wobec ludzi
i nawet jego swobodne wypowiedzi brzmiay niczym polecenia. Nazajutrz ranc
gospodarz zjawi si pod jego drzwiami i, skadajc gboki ukon, powiedzia.
Mimo e dla japoskiej dziewczyny opuszczenie ojczyzny w bardzo modym
wieku i wyruszenie na tak trudn wypraw do odlegego kraju jest w zasadzie
czym nieprawdopodobnym, to poniewa ju udowodnie, e jeste przyjacielem
Japoczykw, zgadzam si, by moja crka udaa si z tob do Nowego Jorku. Doda
jeszcze, e ma nadziej, i Schiff zrozumie jego pragnienie, by nie przebywaa ona
w Ameryce duej ni trzy lata. Swobodna towarzyska wypowied potraktowana
zostaa jak rozkaz. Poniewa jednak go nalea do ludzi, ktrzy zmieniaj so
wa w czyny, zabra wic dziewczyn do Nowego Jorku, a po upywie trzech lat.
zgodnie z ustaleniami, zorganizowa jej powrt do domu. W ten sposb bogacz
z Wall Street nawiza bliskie relacje z Japoczykami.
77

D ictionary o f American Biography, Vol. 16, New York 1999, s. 431-432.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY.

147

Nowy krg i stary krg


W Ameryce przed 1840 rokiem byo zaledwie dwadziecia kilka rodzin,
ktre posiaday aktywa o wartoci przekraczajcej milion dolarw, a spord
nich tylko pi zaliczao si do grupy najbogatszych, z majtkiem wynoszcym
ponad 5 milionw dolarw. Wszystkie te familie naleay do wielkich wacicieli
ziemskich, potomkw osadnikw z epoki kolonialnej. Tymczasem fortuny, ktre
zaczy dopiero powstawa, opieray si przewanie na handlu. Po zakoczeniu
wojny secesyjnej amerykaska gospodarka wkroczya w etap szybkiego rozwoju,
co pocigno za sob powstanie licznej grupy nowobogackich. W samym No
wym Jorku stan posiadania ponad stu rodzin przekroczy prg miliona dolarw.
Dostarczone przez rewolucj przemysow urzdzenia, w tym silnik parowy,
telegraf i telefon, oraz napdzane przez ni brane, na przykad wkiennicza,
maszynowa, stalowa, zbrojeniowa czy naftowa, rozwijay si w ogromnym tempie,
prowadzc do tego, e wytworzony i nagromadzony w Ameryce majtek osign
nienotowany dotd poziom.
W tej sytuacji, wobec wzrastajcej siy nowej arystokracji, bardzo wiele
tradycyjnych rodzin wacicieli ziemskich stano przed wielkim wyzwaniem.
Mimo e wci dysponowali oni znacznymi wpywami, a ich wysoka pozycja oraz
poczucie wasnej wartoci nie chwiay si, to jednak przyrost ich stanu posiada
nia nie mg konkurowa z tym, jaki by udziaem nowej grupy. Coraz pilniejsze
stawao si ponowne zdefiniowanie pojcia: wysza warstwa spoeczna i ustale
nie wzajemnych relacji pomidzy starymi i modymi. Inicjatyw wykazali
McAlisterowie, proponujc poczenie krgu dawnej nowojorskiej arystokracji
z krgiem tej obecnej. Gdyby przyj, e rodzina Morrisw to reprezentanci tych
pierwszych, to centrum drugiej grupy stanowia rodzina Vanderbiltow. Jako gw
ny powd de do osignicia porozumienia podawano konieczno takiego
wytyczenia granic, by poza nimi pozostawi rzesze spekulantw, nuworyszw,
gupich dorobkiewiczw i inne niewiele znaczce warstwy, i unikn w ten
sposb zanieczyszczenia elity spoeczestwa. W ten sposb Ward McAllister wraz
z Caroline Webster Schermerhorn, pniejsz pani Astor, utworzyli krg tak
zwanych Czterystu (The Four Hundred). Wrd jego czonkw zabrako przed
stawicieli narodu ydowskiego. Bankierzy z Wall Street zaprotestowali. Nawet
amerykaska klasa wysza uznawaa i doceniaa ich si finansow, potniejsz
wrcz od siy pastwa, oraz to, e bezdyskusyjnie krlowali w wiecie pienidza,
jednak z powodu konserwatywnych i religijnych uprzedze wci brakowao
wobec nich otwartej i tolerancyjnej postawy. Nawet dzi moemy dostrzec lady
antyydowskich niechci wrd obywateli USA.
Jednak w grupie tamtejszych ydw take istniay podziay spoeczne. Ci
lepsi wywodzili si z Sefardyjczykw, niegdy zamieszkujcych tereny Hisz
panii i Portugalii. Do Ameryki zaczli przybywa w latach pidziesitych XVII
wieku, czyli znacznie wczeniej ni wielkie rodziny wacicieli ziemskich. Ich
tradycje i kultura bardzo rniy si od tych, ktre posiadali napywajcy w XIX

148

WOJNA O PIENIDZ 2

wieku ydzi pochodzcy z Niemiec. Sefardyjczycy zachowali wiele zwyczajw


wywodzcych si jeszcze ze redniowiecza i bardzo dbali o dalsze przekazywanie
ich oraz o trwao grupy78. Mieli poczucie, e wrd tych przedstawicieli sw^ojej
nacji, ktrzy zamieszkuj Ameryk, s najlepsi, i waciciele ziemscy skonni byli
ostatecznie uzna ich pozycj.
Drug grup ydw reprezentowali Seligman, Belmont, Schiff, bracia Warburgowie, Speyer, Lehman, Goldman, Sachs, Kuhna, Loeb i inni, wywodzcy si
z Niemiec, arystokraci pienidza. Wszyscy oni w latach trzydziestych XIX wieku
przybyli do USA i, z wyjtkiem Schiffa i Warburgw, nie pozostawili w ojczynie
zbyt wielu krewnych. Na og rozpoczynali swoje kariery jako drobni sprzedawcy,
by nastpnie, krok po kroku, przenika do wiata bankowoci (zajmowao im to
rednio pidziesit lat). Dziki rozwojowi amerykaskiej gospodarki i zwizanej
z tym akumulacji kapitau udao si im, dwradziecia-trzydzieci lat po zakocze
niu wojny secesyjnej, zbudowa potne biznesy w brany finansowej. Zrobili to
wielokrotnie szybciej ni ydowskie rodziny w Europie.
System bankowy Stanw Zjednoczonych stopniowo dzieli si, tworzc dwie
grupy. Na pierwsz skaday si banki komercyjne - wierne ideom ekonomicznym
Alexandra Hamiltona - nalece przede wszystkim do rodzin z Nowej Anglii.
Ich przewaga nad duymi amerykaskimi bankami operacyjnymi trwa do dzi.
Drug grup budoway banki inwestycyjne. Ich wacicielami byli gwnie ydzi
pochodzcy z Niemiec, w Nowym Jorku rezydujcy na Wall Street79. Handlowanie
skryptami dunymi, wprowadzanie akcji na gied, emisja papierw wartocio
wych stanowiy gwny przedmiot ich dziaalnoci.
Jeli przyj, e banki komercyjne stanowiy rdo kredytw (odpowiada
to roli serca i szpiku w ciele czowieka), to inwestycyjne byy kanaem, ktrym
kredyty te i kapitay przepyway (niczym krew przez yy). Gdy zakadano bank
centralny, przejmowa on zadanie rozdzielania pienidzy (toczenia krwi) dc
instytucji znajdujcych si pod kontrol zarwno starych rodw, jak i ydow
skich bankierw, tworzc system wzajemnej rwmowagi. W czasie sprzyjajcekoniunktury czonkowie obu tych grup, nie przeszkadzajc sobie, angaowa:
si w swoje przedsiwzicia, gdy natomiast przychodzi kryzys, stawali do walk:
i czynili wszystko, co moliwe, by chroni wasne interesy. Czasem zawierali so
jusze, by wymusi na wadzy udzielenie im pomocy. Bank centralny nadzorowa
ich koegzystencj, a pastwo byo - w razie potrzeby - kocowym patnikiem.
Trzeci grup wrd ydw yjcych w Ameryce stanowili, przybyli poc
koniec XIX i na pocztku XX wieku, imigranci z Europy Wschodniej i Rosji.
Ogem, w 1870 roku, yo w Nowym Jorku okoo osiemdziesit tysicy osb tej
narodowoci, co stanowio 9 procent caej ludnoci miasta. Poczynajc od 190~
roku, w cigu kadych nastpnych dwunastu miesicy napywao tam blisko dzie
widziesit tysicy ydw, pochodzcych przede wszystkim z ziem wschodnioeu
78

Y. Kaplan, A n Alternative Path to Modernity: The Sephardi Diaspora in Western Europe,


Boston 2000.

79 W. Lord, The Good Years: fro m 1900 to the First World War, New York 1960.

IV. STANY ZJEDNOCZONE: WEWNTRZNY KRG WADZY..

149

ropejskich i rosyjskich. Liczebno tej spoecznoci w Nowym Jorku zbliya si do


miliona, co oznaczao 1/4 wszystkich mieszkacw50. Wraz z napywem tej grupy,
zbiorowo zacza ulega kolejnym podziaom.Gdy w poowie XIX wieku w USA
pojawili si ydzi z Niemiec, musieli zmierzy si z pen uprzedze i pogardy
postaw wczeniej ju przybyych Sefardyjczykw. Jednak po wejciu w amery
kaski wiat finansw i zarobieniu wielkich pienidzy, zaczli oni tworzy wasny
krg elity spoecznej. I okazywa z kolei gbok niech kolejnym rzeszom byych
obywateli Europy Wschodniej. ydzi niemieccy mieszkali w dobrych i bogatych
dzielnicach Nowego Jorku, byli dobrze wyedukowani (nawet starali si mwi
w sposb staranny i wielkowiatowy), ubierali si z elegancj, a ich rodziny miay
pienidze. Natomiast ydzi wschodni skupieni byli w dzielnicach dla biedoty, mieli
proste maniery, a ubir niechlujny, mwili z rnymi akcentami, kultywowali od
mienne tradycje, prowadzili niekoczce si spory; i stanowili wielkie utrapienie
dla swych wspplemiecw z lepszych czci miasta. Wzbudzali w nich odraz
swym gonym i niestosownym, czsto agresywnym, zachowaniem, pluciem,
mieceniem, zbijaniem si w tum przy kadej najmniejszej okazji. Dzielnice, ktre
zamieszkiwali, pene byy godu, przestpczoci i innych plag.
W rzeczywistoci uprzedzenia i wielka niech do nowo przybyych, mani
festowana przez niemieckich ydw, bya taka sama jak ta, z ktr sami musieli
zmierzy si kilkadziesit lat wczeniej. Jednak ich pniejsz postaw mona byo
uzna, paradoksalnie, za antysemityzm. Uwaali, e ich kolebk jest niemiecka
kultura - pena wolnoci, pokoju, postpu; dziedziczona. Twierdzili czsto, e to
oni stanowi najwysz warstw wrd wszystkich ydw. Gdy w rozmowach
wspominali o nowych imigrantach, mona byo odnie wraenie, e mwi
0 ludziach nalecych do zupenie innej rasy.
Tymczasem wschodnioeuropejscy i rosyjscy ydzi szybko odkryli, e ci
niemieccy s jedynie kolejnym pokoleniem dawnych handlarzy i drobnych rze
mielnikw, ktrym udao si jednak stworzy wielkie fortuny. Uznali wic, e
skoro tamtym si tak powiodo, to im rwnie. W rezultacie, jeden za drugim,
zaczy powstawa mae sklepiki i niewielkie firmy, na ulicach Nowego Jorku
rzdziy promocje i sprzeda rnego rodzaju drobnych towarw. Bardzo wielu
ydw wschodnich amerykanizowao swe imiona, by atwiej si asymilowa.
Liczni starali si rwnie naladowa tych z Niemiec, byle tylko zasuy na ich
uznanie - jednak efekt by najczciej odwrotny do zamierzonego, a niech
1odraza bogatych pogbiay si.
Nikt nie przewidzia wtedy, e przybysze z Europy Wschodniej odnajd
w kocu swoj wasn drog. Noszc w sercu pami o tragediach i cierpieniach
doznanych na Starym Kontynencie oraz magiczny, cho niekoniecznie prawdziwy,
obraz kraju, w ktrym si osiedlili, stworzyli, z niczego, amerykaski przemys
filmowy - Hollywood, tak by ich sen mg by odgrywany jak najpikniej, w spo
sb ywy i barwny. Sze najwikszych wytwrni: Universal, Paramount Pictures,
i0

H. Diner, The Jews o f The United States 1654-2000, University of California Press, 2006.

150

WOJNA O PIENIDZ 2

Fox (pniej 20th Century Fox), Metro Goldwyn Mayer, Warner Bros., Columbia
Pictures zaoyli wschodnioeuropejscy lub rosyjscy imigranci.
Sztuka filmowa rozwijaa si od pocztku XX wieku. Nowojorscy ydzi
otwierali kina i w ten sposb wkroczyli do tego wiata, stopniowo angaujc
si w proces produkcji ruchomych obrazw. W wyniku bojkotu, jaki urzdzi
trust filmowy ze Wschodniego Wybrzea, na czele z firm Thomasa A. Edisona,
ydowscy twrcy zaczli przenosi si do Kalifornii. Jeden z nich: Carl Laemmle
[pochodzi z Niemiec - przyp. red.], otworzy pierwsze w wiecie wielkie miastecz
ko filmowe - studio Universal - dajc pocztek hollywoodzkiemu przemysowi.
Do 1920 roku zaoono pi kolejnych (ydowskich) fabryk filmowych. W latach
dwudziestych i trzydziestych XX wieku miasteczko Hollywood stao si witym
miejscem kultury rozrywkowej w USA. Wiksza cz (3/4) amerykaskiego
spoeczestwa deklaruje, e raz w tygodniu chodzi do kina.
ydowscy imigranci wspierali wolno, demokracj, american dream, wal
czc o realizacj wasnych celw. Poprzez rodek masowego przekazu, jakim jest
film, rozpowszechniali i utrwalali wzorce kulturowe, i zdobyli uznanie ameryka
skiej biaej klasy redniej. W nastpnym etapie Hollywood rozpocz pokazywanie
amerykaskiego snu caemu wiatu.

ROZDZIA V

Niespokojna Europa

152

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
W sercach Niemcw mieszaj si z sob gboka duma oraz poczucie fru
stracji i klski. Poprzez cik prac, dokadno, lojalno, zdyscyplinowanie
i inne nadzwyczajne cechy nard ten sprawi, e ojczyzna jego zajmuje wrd
innych pastw wyjtkow pozycj. W wiecie nauki, techniki, literatury, muzyki,
poezji, a take w wojskowoci, polityce, finansach i innych dziedzinach zawsze
pojawiali si jacy utalentowani niemieccy przedstawiciele. Ale jednoczenie kraj
ten jest, w stopniu rzadko spotykanym w historii ludzkoci, przepeniony duchem
tragedii. Nie istnieje aden inny, ktry uczyniby tak duo dla rozwoju cywilizacji,
a zarazem spowodowa tyle blu i nieszczcia.
Najwiksz niedol Niemiec byo pooenie w kleszczach wielkich mocarstw:
Francji i Rosji, a od strony morza - w mocnym ucisku Wielkiej Brytanii. Peen
wigoru i obdarzony wielkim potencjaem kraj od zawsze schwytany by w mocn,
niewidzialn sie. Im wikszy stawia opr, im bardziej walka przybieraa na sile,
tym bardziej cile sie ta przylegaa. W XVII wieku francuski kardyna Richelieu
sprowokowa trwajcy trzydzieci lat krwawy konflikt wewntrzny narodu ger
maskiego (wojna trzydziestoletnia 1618-1648), ktrego celem byo zablokowanie
szansy budowy silnych Niemiec - co udao si na dugi czas uczyni. W czasie
pierwszej wojny wiatowej Wielka Brytania, Francja, Rosja oraz Stany Zjednoczone
wsplnie unicestwiy ambicje tego pastwa, by sta si globaln potg. Walczc
nastpnie w drugiej wojnie, cztery sprzymierzone mocarstwa rozbiy nazistowski
plan zdobycia hegemonii. Po trzykrotnym zniszczeniu przez ogie piekielny
Niemcy odradzay si z zadziwiajc wprost si.
Kady, kto zaczyna rozwija si gospodarczo, wychodzc od poziomu zacofa
nia, odczuwa silne pragnienie przyspieszenia i przecignicia tych, ktrzy osignli
ju wczeniej wysok pozycj. W poowie XIX wieku uprzemysowienie Niemiec oraz
ich ekspansja kolonialna sytuoway ten kraj daleko w tyle za Wielk Brytani i Fran
cj. Biznesmeni i handlowcy, rywalizujc z mocarstwowymi konkurentami, liczyli na
protekcyjn polityk swego pastwa, realizowan poprzez wysokie podatki oraz tanie
kredyty. Ciko i wytrwale pracujc, zmniejszali stopniowo dystans pomidzy sob
a czoowymi brytyjskimi graczami gospodarczymi. W 1871 roku elazny Kanclerz
zakoczy wielkie dzieo jednoczenia Niemiec. Byo to wane wydarzenie dzielce
epoki, oznaczao bowiem, e zakceniu ulega rwnowaga si panujca w Europie
przez ponad dwiecie lat. Sabe i znajdujce si w stanie rozproszenia kraje pooone
w centrum kontynentu zostay nagle uporzdkowane. Rzucono wyzwanie interesom
Wielkiej Brytanii, ktra w odpowiedzi rozpocza koordynowanie dziaa z Francj
i Rosj, by powstrzyma dalszy wzrost niemieckiej potgi.
Midzynarodowi bankierzy w peni wykorzystywali te antagonizmy i wro
go, czsto wrcz podegajc strony do konfliktw. Z jednej strony uzyskiwali
dziki temu wielkie korzyci ekonomiczne, z drugiej za umoliwiali sobie dziaanie
na znacznie wiksz skal.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

Wieczne denie: Ziemia Obiecana


W Starym Testamencie Syjon to nazwa nadana przez samego Boga ludziom
wiernym, sprawiedliwym, praworzdnym, cieszcym si pokojem; take kraina
zamieszkiwana w czasach staroytnych przez lud wybrany, do ktrej pewnego dnia
uda mu si powrci. Ziemia Obiecana; wzgrze w Jerozolimie; biblijne okrelenie
Izraela; cz ziemi Kanaan. W hymnie izraelskim (Hatikvah) padaj zdania: [...]
spogldajce na wschd oczy wpatruj si we wzgrze Syjon, [...] by narodem
wolnym w swojej krainie, w kraju Syjonu i Jerozolimy. Podczas budowy wityni
Jerozolimskiej drewno uyte do konstrukcji pochodzio z tamtego miejsca, pojmani
przez ydw jecy wojenni tam wanie musieli pracowa.
Syjonizm to ruch dcy niegdy do zbudowania na terenie Palestyny
ydowskiego pastwa, wspczenie za do utrzymania jednoci ydowskiego
narodu. Jego zwolennicy wierzyli i wierz wci, e to sam Bg ofiarowa im t
ziemi i nakaza, by na niej wanie zamieszkali. Pragnienie to nigdy nie gaso,
pomimo tysicy lat ndzy, tuaczki oraz wielkich nieszcz, ktre dotkny nard
wybrany. Dlatego cae bogactwo i wpywy, osignite przez jego przedstawicieli,
nie mogy suy prnej chwale, lecz sawieniu Pana i realizacji gwnego celu.
Gdy wiara czca ludzi zaamuje si, prowadzi to do rozpadu ich duchowego
wiata, w kocowej za fazie do rozpynicia si w anonimowym tumie. Tym
czasem widzimy dzi u ydw si, jak rzadko spotka mona u kogo innego.
Z narodu tego wywodzi si rzesza geniuszy i trzeba chyba uzna, e ma to zwizek
z ich zdolnoci do koncentracji oraz niemoliw do zakwestionowania wiernoci
wasnym przekonaniom. Dla syjonistw bezdyskusyjny jest fakt, e pastwo Izrael
musiao powsta wanie tam, gdzie powstao. Religijni ydzi wierz, e Bg prze
kaza im, e droga powrotna pena bdzie trudw i zakrtw, i czsto doprowadzi
do utraty nadziei, jednak On moe im pomc w tej wdrwce.

Niemieckie rodziny bankierskie: powrt nadziei


Odbudowa Izraela bya wielkim, skomplikowanym, wrcz niemoliwym do
zakoczenia przedsiwziciem. Zreszt jak mgby nard, dowiadczony dugimi
latami tuaczki, zakada, e powrt do Ziemi Obiecanej bdzie atwy. Do XIX wieku
europejscy ydzi znajdowali si w podwjnej opresji - ze strony redniowiecznego
Kocioa oraz penych uprzedze i pogardy wieckich si feudalnych - i czsto musieli
po prostu walczy o ycie. W tej sytuacji jakiekolwiek dyskusje na temat odbudowy
ich pastwa wydaway si wrcz oszustwem i zwodzeniem ludzi, a przynajmniej
mrzonk. Poczynajc od XVI wieku i reformacji, poprzez pniejsze Owiecenie,
powstawa zaczy pknicia i szczeliny pomidzy konserwatywnym Kocioem
katolickim a zwartym feudalnym systemem wadzy. Dla ydowskiego marzenia

154

WOJNA O PIENIDZ 2

zamigotao bardzo blade wiateko. Pod koniec XVIII wieku Europ ogarn ogie
Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Tradycyjny system spoeczny zacz si rozpada. Za
tym szy narodziny kapitalizmu, w sposb bezprecedensowy roso znaczenie i wadza
pienidza. Od poowy XIX wieku idea odbudowy izraelskiego pastwa stawaa si
realnym ruchem. Syjonici zaczli gromadzi si przede wszystkim w Niemczech,
w ktrych panowa w miar swobodny klimat, zarwno religijny, jak i polityczny.
Jeli chodzi o szanse na przetrwanie oraz zajmowan w spoeczestwie po
zycj, ydw podzieli mona na trzy grupy. Pierwsz stanowili ci, ktrzy miesz
kali w slumsach bd w specjalnie dla nich wyznaczonych dzielnicach (gettach),
dowiadczajc ucisku spoecznego i religijnego wykluczenia. Nalecy do drugiej
grupy znajdowali si pod ochron; prawdopodobnie pacili troch mniejsze podat
ki i cieszyli si prawem do swobodnego przemieszczania i osiedlania. Z powodu
posiadanych umiejtnoci zawodowych mieli pewn warto dla lokalnych wadz.
Trzeci grup, najmniej liczn, tworzyli ydzi zajmujcy do wysok pozycj
spoeczn, zajmowan dziki wiadczeniu przez nich specjalistycznych usug - na
przykad bankierzy poyczajcy pienidze wadcom. Mwiono o nich, e s dwor
scy. Byli to przodkowie pniejszych gwiazd finansjery, chociaby Rothschildw.
Jednak wiksza cz przedstawicieli tego narodu naleaa do wykluczo
nych - yli na marginesie spoeczestwa, w gettach, porozumiewali si wasnym
jzykiem i nosili wyrniajce ich stroje; posuszni nakazom religijnym, zacho
wywali okrelone zwyczaje i reguy, na przykad w kwestii spoywania posikw.
Uprzedzenia, jakie ywili do nich ludzie wieccy i duchowni, sprawiay, e skrpo
wani byli wieloma ograniczeniami, dotyczcymi midzy innymi wykonywanego
zawodu, podrowania, osiedlania si. ydom nie wolno byo uprawia ziemi,
handlowa nieruchomociami, wykonywa szeregu prac rzemielniczych - zmu
sio ich to do zaangaowania si w wymian pienidzy, co uznawano wwczas
za bardzo marn profesj. Ich klientami byli podrnicy i kupcy przybywajcy
z rnych stron wiata, potrzebujcy miejscowej waluty. Prowadzcy t dziaalno
ydowscy handlarze wykazywali si sprawnoci i elastycznoci, wyczuleniem
na napywajce informacje, szybkoci przekazywania wanych wiadomoci
i umiejtnoci dokadnego liczenia. Coraz lepiej rozumiejc rnice w kursach
walut na poszczeglnych rynkach, powoli gromadzc wiedz ekonomiczn
i dowiadczenie, budujc rozlege relacje biznesowe, wr pocie czoa zajmujc si
zasobami klientw doprowadzili w kocu do tego, e brana finansowa staa si
ich znakiem rozpoznawczym. ydzi zajli si takim biznesem, bez ktrego ludzie
spoza ich spoecznoci w aden sposb nie mogli si ju obej.
Mona powiedzie, e rozwrj rynku pienidza przebiega mniej wicej rw
nolegle do czterech etapw rozwoju kapitalizmu: handlowego, przemysowego,
finansowego oraz monopolistycznego. Jeli chodzi o handel, ktry jest rodzajem
pomostu pomidzy producentami a klientami, na jego ewolucj zoyy si mi
dzy innymi: wymiana rdziemnomorska, wyprawy krzyowcw, odkrycia, ktre
zainicjoway Renesans, poszukiwania nowych ldw, rewolucja przemysowa
i wzrost liczby przetartych morskich szlakw.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

155

Kupcy dziaaj niczym przewonicy czy nosiciele, ktrzy taszcz swj


towar z jednego koca mostu na drugi. Duy wzrost obrotu doprowadzi do
tego, e nastpi wrd nich podzia pracy, przy czym cz z tych ludzi zaja
si zapewnieniem kademu z ogniw - zakupom, transportowi, magazynowaniu,
sprzeday - odpowiednich usug finansowych, takich jak: dostarczanie kredytu,
ubezpieczenia, wydawanie weksli patniczych, dyskontowanie weksli i transakcji.
Ta specjalizacja zwikszya z kolei efektywno i skal podejmowanych dziaa.
Zaoono organizacj Merchant Bankers, ktra stanowia wczesn form banku
inwestycyjnego. W tym czasie liczne grupy ydw napyny do Woch, tworzc
du grup bankierw komercyjnych. Od XIII wieku, wraz z kolejnymi wypra
wami krzyowcw na Wschd oraz rozwojem drg morskich, w basenie Morza
rdziemnego zrodzi si wielki popyt na zagraniczne towary. Wochy zyskiway
stopniowo rang gwnego orodka na szlakach handlowych, punktu, przez ktry
przepyway przedmioty, ludzie i informacje, a w lad za nimi - wielki majtek.
Zapotrzebowanie na wymian towarow, kredyty komercyjne oraz obrt wekslami
zoy)7si na to, e kraj ten stawa si pierwszym centrum rynku finansowego
i usug bankowych. Na przykad, kiedy eksporter z Egiptu oraz importer z Francji
zawierali transakcj dotyczc zakupu skr, Egipcjanin najpierw wymaga do
starczenia kapitaw, by dopiero po ich otrzymaniu rozpocz przygotowywanie
wysyki towaru. W przypadku, gdy francuskiemu kupcowi brakowrao funduszy,
musia je od kogo poyczy. Wtedy pojawia si na scenie, jako porednik, woski
bankier. Udzielajc Francuzowi poyczki, pobiera od niej odsetki. W ten sposb
narodzi si kredyt komercyjny. Gdy Egipcjanin wysya transport skr, pragn
natychmiast otrzyma zapat za swj towar, natomiast znajdujcy si po drugiej
stronie morza Francuz obawia si pacenia w ciemno. W konsekwencji obie strony
byy niespecjalnie zadowolone. Dlatego korzystne wydawao si ponowne przyby
cie Wocha, ktry wyda weksel - nowy instrument finansowy. Znajdoway si na
nim informacje, kiedy i w jakiej walucie Francuz wypaci naleno wskazanemu
przez Egipcjanina woskiemu agentowi. Niezmiernie uradowany sprzedawca skr
akceptowa t metod patnoci. Kiedy potrzebowa pienidzy, a jednoczenie nie
chcia czeka na nadejcie okrelonego w umowie terminu, mg zgodzi si, by
jego woski agent sprzeda weksel, z odpowiednim rabatem, temu, kto skonny
by cierpliwie dotrwa do waciwego dnia pobrania gotwki. Kto jednak chcia
go kupi? Gwnie mdrzy ydzi. Czynili tak z dwch wanych powodw: po
pierwsze bya to inwestycja przynoszca zyski, po drugie za ucieczka przed
ograniczeniami narzuconymi na lichw przez wiadze kocielne - rabat na weksel
umoliwia ukrycie dziaania, ktrego celem byo pobranie wysokich odsetek.
Kolejnym czynnikiem, ktry przyspieszy rozwj handlu i wytwrstwa,
by renesans sztuki i literatury. ydzi rozwijali swe umiejtnoci. Pod koniec
XVIII wieku, wraz z rewolucj francusk, nastpowaa stopniowa likwidacja gett.
Dwadziecia pi lat wojny, ktra ogarna ca Europ oraz rozwj brytyjskiego
przemysu pobudziy bezprecedensowe zapotrzebowanie na zbirki kapitaw. y
dowscy finansici wykorzystali t szans, szybko rozszerzajc zakres oferowanych

156

WOJNA O PIENIDZ 2

usug od wymiany monet do gromadzenia rodkw na zlecenie dworu lub na


potrzeby wojny. Czerpali z tego wielkie zyski. Wraz z bogaceniem si rosa ich
pozycja spoeczna. I budowali rdze ruchu syjonistycznego. Najsynniejszymi
wrd nich stali si Rothschildowie i Warburgowie.
W cigu dugich lat ucisku i wykluczenia wyksztaci si u ydw zupenie
wyjtkowy i szczeglny finansowy instynkt. Cikie warunki ycia zmusiy ich
do odnalezienia wasnego sposobu przetrwania, ktrym stao si nieustanne za
angaowanie w rnego rodzaju biznesy, walutowe i towarowe, niczego nie wy
czajc. W dziaaniach tych liczy si zakup po niskiej cenie, sprzeda po wysokiej
i zarobienie na powstaej rnicy - to nic innego, jak dzisiejszy arbitra. Ten, kto
kontroluje drogi transakcji, ma wielk przewag. Poprzez setki lat wytrwaej i pil
nej pracy ydom udao si chwyci nadzr nad kanaami przepywu wiatowych
kredytw i kapitaw. Ich due wyczulenie na informacje handlowe, rozbudowana
baza klientw, rozumno oraz poczucie wsplnoty religijnej umoliwiy zajcie
w brany finansowej naprawd wysokiej pozycji. Z czasem ich przewaga na tym
polu dalej rosa, i przekazywana bya z pokolenia na pokolenie.
Rynek pienidza szybko si rozwija, stajc si jednoczenie coraz bardziej
skomplikowany. Kapitay, kredyty, weksle przeksztacay si stopniowo w rnego
rodzaju papiery wartociowe, osigajc znan wspczenie posta akcji, obligacji
i instrumentw pochodnych, podlegajcych niekoczcym si zmianom i ulep
szeniom. Jedynym elementem, ktry pozosta stay, jest nalece do ydowskich
finansistw prawo ustalania regu gry. Ich bankierskie rodziny stworzyy co
na ksztat ukadu krwiononego dzisiejszego systemu. Ta perfekcyjna, rozlega,
efektywna, silna, trwaa, a zarazem misterna sie przenika kady fragment ciaa
wiatowej gospodarki, gboko, z gry na d, docierajc do wszystkich warstw
spoeczestwa. Cay majtek kry niczym krew, tyle e od przepywajcych ka
naami transakcyjnymi pienidzy trzeba pobra opaty manipulacyjne.
Jeli przyj, e zdobycie nadzoru nad drogami sprzeday towarw daje
wadz, kontrola szlakw finansowych zapewnia moc wielokrotnie wiksz! Dys
ponujcy ni ydzi, wci gromadzc rodki i wpywy, zaczli z coraz wikszym
przekonaniem realizowa plan zbudowania swego pastwa.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

157

Trudne pooenie Palestyny


Od 1516 roku Palestyna bya czci Imperium Osmaskiego i pozostawaa
pod tym panowaniem a do czasw tu przed kocem pierwszej wojny wiatowej.
Prba odbudowy pastwa ydowskiego na jej terytorium wymagaa zgody Turkw.
eby skoni ich do wyraenia zgody, syjonici mieli do wyboru dwie metody:
groenie konfliktem zbrojnym i pienidze. W Niemczech, gdzie sia wpywu
ydowskich finansistw rosa z dnia na dzie, toczyy si na ten temat powane
dyskusje. Decyzje zapady w czasie sprawowania przez Bismarcka urzdu kanclerza.
W latach przed i po zjednoczeniu niemieckiego pastwa ruch syjonistyczny dziaa
tam bardzo prnie. W XIX wieku ydom yo si w tym kraju, z powodu otwar
cia i tolerancji, wyjtkowo dobrze, szczeglnie w porwnaniu z ich biedujcymi
i dyskryminowanymi rodakami z Europy rodkowej i Wschodniej. Wrd nich
z kolei silny by duch oporu, dlatego podchodzili do idei budowy swego pastwa
z duo wikszym radykalizmem. Obywatele Niemiec bardziej jednak skaniali si
do postaw liberalnych. Gwna myl bya jednak wsplna.
Bismarck i rzdzcy Rzesz Wilhelm II du wag przykadali do rozwoju
kraju w kierunku wschodnim, z tej przyczyny Imperium Osmaskie stao si
dla nich niezbdnym partnerem w polityce zagranicznej - tym samym syjonici
zyskali sprzymierzecw. Lobbyci przekonywali niemiecki rzd, e zbudowanie
w Palestynie przyjaznego mu orodka przyniesie wiele korzyci i stanowi bdzie
rodzaj trampoliny dla jego planw bliskowschodnich. Z kolei pokus dla strony
tureckiej stanowi miaa moliwo napywu ogromnego ydowskiego kapitau,
ktry bardzo wzmocniby lokalny rozwj gospodarczy i przynis Imperium
Osmaskiemu wielkie profity. Co wicej, osadnicy staliby si najwikszym nabyw
c ich obligacji skarbowych. Wydawao si to bardzo atrakcyjn propozycj dla
znajdujcego si na krawdzi bankructwa tureckiego pastwa. Dalej, posiadanie
silnego sprzymierzeca na Wschodzie powodowaoby wzrost znaczenia Niemiec
w Europie. Trudno byo oprze si tej argumentacji. Nawet sam Zhang Yi [strateg
i dyplomata krlestwa Qin, dziaajcy przeciw unii pozostaych chiskich krlestw
na przeomie IV i III wieku p.n.e.] oraz Su Qing [pracowa na rzecz sformowania
sojuszu przeciw krlestwu Qin] z czasw Walczcych Pastw, z uznaniem wypo
wiedzieliby si o takim sposobie forsowania swoich projektw.
Take niemiecka elita miaa swoje powody, by popiera to stanowisko, gdy
w wyniku zwikszonego napywu na ich ziemie ydw z Europy Wschodniej,
stopniowo zaczo rosn, wrd wszystkich warstw spoecznych, niezadowole
nie i ch odrzucenia nowo przybyych. Wilhelm II musia stawia czoa coraz to
wikszej politycznej presji, problem wymaga rozwizania. Umoliwienie ydom
emigracji i osiedlania si w Palestynie stanowioby nie tylko realizacj zamierze
ruch syjonistycznego, ale te byoby sposobem na uniknicie konfliktw wewntrz
nych. Mona powiedzie, e w tym przypadku cele syjonistw byy zbiene z tymi,
jakie miaa antysemicko nastawiona cz spoeczestwa, a take rzd.

158

WOJNA O PIENIDZ 2

W 1893 roku Niemcy, jako jedyne europejskie mocarstwo amic uwicony


tradycj zakaz, zasugeroway Turcji zniesienie przepisw zabraniajcych ydom
zakupu ziemi w Palestynie. Wilhelm II, skadajc w imperium wizyt, jesieni 1898
roku, odwiedzi midzy innymi te tereny, na ktrych miaoby si odby dyskutowane
wci osiedlenie. Zaplanowano te spotkanie z lokalnym przywdc ruchu syjoni
stycznego Teodorem Herzlem. W czasie rozmw^ z sutanem cesarz optymistycznie
spoglda na spraw tej migracji, powtarzajc argumenty o bodcu stymulujcym
rozwj tureckiej gospodarki. Jednak wadca Imperium Osmaskiego nie zgodzi si
na zaoenie ydowskiego pastwa; i miaa ta decyzja swoje polityczne uzasadnienie.
Gdyby bowiem udao si osadnikom przeprowadzi tak operacj w obrbie pot
nego (tyle e rozpadajcego si) wieloetnicznego pastwa, w lad za nimi poszyby
zapewne inne narody, caa sytuacja mogaby wymkn si spod kontroli. Wilhelm
II uzna t argumentacj. By nie twrorzy niepotrzebnych trudnoci w relacjach
z Turkami, Berlin porzuci, na paszczynie dyplomatycznej, wsparcie dla syjonizmu.
Poniewa misja Niemiec nie powioda si, syjonici zwrcili si wic w kie
runku ich gwnego konkurenta - Wielkiej Brytanii, oczekujc, e pomidzy
tymi krajami wybuchnie konflikt zbrojny, w wyniku ktrego dojdzie do podziau
Turcji, co ostatecznie umoliwi im zdobycie ziem palestyskich. Ten scenariusz
nis jednoczenie korzyci dla bankierw, gdy dawra im moliwo wielkiego
wzbogacenia si na kapitalizacjach wojennych, odszkodowaniach oraz zbirce
rodkw finansowych na odbudowy ze zniszcze. Tyle zyskw osignitych za
jednym posuniciem. W czasie pierwszej wojny wiatowej czonkowie ruchu
syjonistycznego przekonali Wielk Brytani i Stany Zjednoczone do poparcia
ydowskiego osadnictwa w Palestynie, dlatego te porzucili oni Niemcw, nama
wiajc nowych sprzymierzecw (USA) do wystpienia przeciwko nim.

Powstrzymywanie i rozwj:
brytyjsko-niemiecka rywalizacja
Jednym z filarw potgi Wielkiej Brytanii by wrolny handel. Pojcie to
zostao po raz pierwszy uyte przez szkockiego ekonomist Adama Smitha81.
Zgodnie z jego teori dotyczc wymiany midzynarodowej - w przypadku, gdy
koszt produkcji danego towaru jest znacznie niszy w innym pastwie, nie istnieje
konieczno, by wytwarza go dalej we wasnym zakresie, gdy wydanie pienidzy
na jego zakup tam, gdzie taniej, przynosi wicej korzyci. Wielka Brytania posia
daa ogromne obszary zamorskich kolonii (1/6 wszystkich ldw) i uzyskaa te
prawo kontroli mrz i oceanw. Pod sztandarem wolnoci handlu wymuszaa na
pastwach nieuprzemysowionych otwarcie wrt, poykajc, niczym rekin mniej81

A. Smith, A n Inquiry. .., op. cit.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

159

sz ryb, ich zasoby naturalne i rynki, osigajc w ten sposb gigantyczne zyski.
Agresywno Anglikw wobec rzdu dynastii Qing w czasie wojen opiumowych
jest tego dobr ilustracj. W poowie XIX wieku Niemcy znajdoway si daleko
w tyle za imperium brytyjskim i za Francj w dziedzinie uprzemysowienia oraz
stawania si potg kolonialn. W gwnym nurcie niemieckiej myli ekonomicznej
dominowao wtedy naladowanie ich, uznanego za udany, modelu gospodarczego.
Jednak recesja, ktra nastpia w latach siedemdziesitych, pokazaa powane
wady wolnego handlu, Berlin zwrci si wic w kierunku propagowanej przez
niemieckiego ekonomist Friedricha Lista teorii ochrony niedojrzaego przemysu
(infant industry protection).
List by krytykiem Smitha. W ksice The National System of Political Eco
nomy pisa: Opisany przez Adama Smitha wiatowy system ekonomii politycznej
uczyni z wolnego handlu idea, ktry w rzeczywistoci suy przede wszystkim
brytyjskim interesom. Niemcy musz stworzy swoj teori oraz, w oparciu
o protekcjonizm handlowy, chroni wasne przedsiwzicia82. Ekonomista ten
uwaa, e w przypadku wolnej konkurencji z potgami przemysowymi nie jest
moliwe, by zacofany gospodarczo kraj, ktry nie stosuje protekcjonizmu, nagle
si rozwin. Przeciwnie, w wikszoci przypadkw^ pastwa zacofane zostan
podporzdkowane mocarstwom dysponujcym przewag ekonomiczn, rzdz
cym na morzach. danie, by mao rozwinite Niemcy rywalizoway z rozwinit
Wielk Brytani nie oznacza nic innego jak pozwolenie, by dziecko sprbowao
zapasw z dorosym. Uwzgldniajc realia, kraje startujce z opnieniem, jeli
pragn sta si silne, musz chroni wasny niewystarczajco dojrzay przemys.
Centralne miejsce w tej teorii zajmowao dziaanie systemu celnego - podnoszenie
taryf miao zapewni szybki wzrost zdolnoci produkcyjnych.
Niemieckie wadze zadecydoway o wspieraniu rozwoju transportu morskie
go oraz kolei, stosujc wobec krajowych przedsibiorstw zwizanych z tymi bran
ami polityk ochrony celnej, a take ksztacc kadry naukowe i inynierskie. Pod
opiek rzdu, dziki cikiej i wytrwaej pracy, udawao si stopniowo zmniejsza
rnic w rozwoju gospodarczym pomidzy nimi a Wielk Brytani. W 1871 roku
elazny Kanclerz zakoczy wielkie dzieo jednoczenia Niemiec. Byo to wane
wydarzenie dzielce epoki, oznaczao bowiem, e zakceniu ulega rwnowaga
si panujca w Europie przez ponad dwiecie lat. Sabe i znajdujce si w stanie
rozproszenia kraje pooone w centrum kontynentu zostay nagle uporzdkowane.
W ten sposb zbudowany zosta nowy model rozwoju gospodarczego stanowicy
wielkie wyzwanie dla brytyjskiej polityki i jej strategicznych interesw.

F. List, The National System of Political Economy, 1841.

160

WOJNA O PIENIDZ 2

Linia Hamburg Ameryka:


walka o panowanie na morzach
-

Cesarz Wilhelm II zdawa sobie spraw, e bez silnej floty handlowej oraz
chronicej j marynarki wojennej interesy ekonomiczne Niemiec cigle zalee
bd od rzdzcych na wodach Brytyjczykw. Pochodzcy z ydowskiej rodziny
potentat niemieckiego transportu morskiego Albert Ballin, wraz ze spk Ham
burg America Line (Hamburg Amerikanische Packetfahrt Actien Gesellschaft,
HAPAG) odegrali kluczow rol w realizacji zamierze Rzeszy w tej dziedzinie.
W 1899 roku Ballin zosta prezesem rady nadzorczej HAPAG-u. Pod jego przy
wdztwem spka eksploatowaa sto siedemdziesit pi statkw o duym tonau,
ktrych czna wyporno bya wiksza ni u kadego konkurenta z Europy83.
Po pewnym czasie sam cesarz, uznajc renom firmy, czsto wizytowa j i bra
udzia w rnego rodzaju ceremoniach. Do 1910 roku spka zatrudniaa cznie
20 tysicy ludzi, a Hamburg sta si drugim co do wielkoci, po Nowym Jorku,
portem przeadunkowym wiata.
Jeli spojrze na to od strony warunkw geograficznych, taki rozwj nie
mieckiego potencjau morskiego wydawa si problematyczny, gdy pooenie
linii brzegowej tego kraju tworzyo dla bardzo niekorzystny ukad. Na pnocy
i zachodzie rozciga si Morze Pnocne. Gdyby Wielka Brytania zastosowaa
blokad, pozostawa jeszcze, od strony pnocno-wschodniej, Batyk, z ktrego
wyjciem jest bardzo wski przesmyk prowadzcy jednak ponownie na Morze
Pnocne - zatem droga wci pozostawaaby zamknita. Wraz z budow Kana
u Kiloskiego nastpio poczenie tych dwch akwenw, jednak problem i tak
pozostawa nierozwizany.
Inaczej wygldaa sytuacja Wielkiej Brytanii: na jej zachodnim brzegu nie
byo adnej przeszkody, nic nie ograniczao moliwoci wpynicia na Atlantyk,
i to dawao jej przewag.
Realizowany w tym czasie przez Niemcy plan budowy wielkich okrtw
oraz rozwoju floty dalekomorskiej zosta, podczas pierwszej i drugiej wojny wia
towej zweryfikowany - i okaza si wielk porak. Dwudziestoletnia praca oraz
olbrzymie rodki zainwestowane w marynark wojenn poszy na marne, gdy
w latach 1914-1918 zostaa ona niemal cakowicie rozgromiona. Podczas kolejnej
konfrontacji zbudowane na polecenie Hitlera cikie okrty (z wyjtkiem odzi
podwodnych, ktre miay jakie znaczenie), wczajc w to dwa nieukoczone
lotniskowce, nie odegray praktycznie adnej wanej roli. Gwnym powodem
tego stanu rzeczy by problem z wyjciem na Morze Pnocne.
To pooenie Niemiec niesychanie przypomina dzisiejsz sytuacj Chin.
Mimo e linia brzegowa tego kraju jest bardzo duga (wynosi osiemnacie tysicy
kilometrw), to, patrzc na map, widzimy, e jego morza s blokowane s przez
acuchy wysp: na pnocy Korea, Wyspy Japoskie i Okinawa, porodku Tajwan,
83

R. Chernow, The Warburgs..., op. cit.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

161

na poudniu Archipelag Filipiski a w kierunku Malezji, Indonezji i cieniny


Malakka. Cay ten szereg zamyka Chiny w ich wewntrznym akwenie, a w pewnej
odlegoci pooony jest kolejny.
Wracajc do XIX-wiecznych Niemiec: Ballin zosta przyjacielem Wilhelma II.
Pewnego razu cesarz powiedzia: Nigdy nie postrzegaem go jako dworskiego
yda, a w 1891 roku, zachcany przez niego, wygaszajc mow, wspomnia: Po
winno si wszystkich naszych Prusakw zabra nad morski brzeg i pozwoli im
tam na eksploracje. Przyniosoby to krajowi oraz wraszym firmom wielkie korzyci
i znakomite rezultaty; byoby dla wszystkich satysfakcjonujce84. Poza budow
okrtw, w czerwcu 1896 roku Niemcy zakoczyy budow Kanau Kiloskiego,
ktry poczy Morze Batyckie i Morze Pnocne. To jeszcze bardziej pobudzio
ambicje Wilhelma II. W jego planach wielka flota handlowa oraz potna ma
rynarka wojenna byy ze sob cile zwizane. W przypadku wybuchu konfliktu
zbrojnego wielkie statki firmy HAPAG mogy zosta bardzo szybko przerobione
na okrty bojowe.
W 1898 roku Ballin publicznie popar niemiecki program budowy floty
wojennej. W tym czasie najbardziej wpywowym adwokatem i propagatorem tej
idei by admira Alfred von Tirpitz. W 1900 roku parlament Rzeszy zaaprobowa
budow dwch wielkich okrtw785. Bya to dla Ballina niezwyka okazja handlo
wa. Nie zapomnia przy tym wczy do biznesu swojego modszego przyjaciela,
ydowskiego bankiera Maxa Warburga.

Max Warburg: przyszy car ekonomii


Niemcy, budujc wielk flot, musieli w nieunikniony sposb zmierzy si ze
zwizanymi z tym ogromnymi wydatkami. Grupa bankierw zyskaa dziki temu
szans na due zyski. Jednoczenie plany te mocno podraniy brytyjskie nerwy,
gdy rodziy obaw, i Rzesza moe w przyszoci zagrozi bezpieczestwu oraz
interesom imperium. Dlatego automatyczn wTrcz reakcj londyskiego rzdu bya
rozbudowa marynarki wojennej ich kraju na jeszcze wiksz skal. Rozpoczyna
si, niezwykle smakowity dla wiata finansjery, wycig zbroje, ktry jest rodzajem
zorganizowanej ukrytej przemocy i musi by wsparty wielkimi zbirkami pieni
dzy. Wielka Brytania, Niemcy oraz ich europejscy sojusznicy uruchomili proces
rozbudowy armii i przygotowa wojennych, a wszyscy bez wyjtku bankierzy
w wielkim podnieceniu i niepokoju oczekiwali emisji obligacji skarbowych!
Warburg i Ballin znali si od prawie dwudziestu lat. Dziki wsparciu szefa
HAPAG-u przyjaciel zosta czonkiem rady nadzorczej w jego spce, a take w fir
mach dostawcw, wliczajc w to najwikszych niemieckich producentw statkw, na
przykad Blohn & Voss AG - nie mieli jak odmwi swojemu gwnemu klientowi.
84 Ibid.
85 L. Sondhaus, Naval Warfare 1815-1914, London 2001.

WOJNA O PIENIDZ 2

162

Dziki temu Warburg bardzo szybko sta si centraln postaci krajowego przemy
su stoczniowego oraz handlu. Do 1920 roku on oraz partnerzy z rodzinnej firmy
zajmowali stanowiska w radach nadzorczych osiemdziesiciu, dziewidziesiciu
duych przedsibiorstw. Pod wpywem sugestii i naciskw Warburga i Ballina
cesarz przejawia wielki zapa do zrealizowania swych morskich ambicji.
Modszy z przyjaci przej zarzd nad rodzinnym bankiem w 1893 roku.
W cigu kolejnych dziesiciu lat sta si potentatem finansowym. By to czas, kiedy
niemiecki kanclerz ksi Bernhard von Biilow uwaa, e Wilhelm II potrzebuje
wiedzy z dziedziny ekonomii, gdy dziki temu uda si moe przyspieszy w przy
szoci reformy finansowe. Wybierajc nauczyciela, zasugerowa kandydatur
Warburga. Ballin przekaza bankierowi, e cesarz Wilhelm II pragnie si z nim
spotka, jednak moe da mu tylko dziesi minut na zwize wyjanienie kwestii
dotyczcych pienidza. Warburg odmwi, utrzymujc, e to zbyt mao. Jego upr
sprawi, e wyduono czas planowanego spotkania do trzydziestu dwch minut.
By odpowiednio go wykorzysta, finansista rozpocz intensywne przygotowania.
Ostatecznie skrci wykad do dwudziestu piciu minut, pozostae siedem prze
znaczajc na dyskusje z cesarzem.
Prby szy dobrze, lecz wystpienie publiczne zderzyo si z realiami. Wilhelm
II mia bardzo wybuchowy temperament i by niesychanie kapryny. Gdy tylko
Waraburg zacz mwi, przerwa mu, oznajmiajc, e: Carska Rosja bardzo szybko
bdzie skoczona. Wykadowca odpar, z nalenym szacunkiem, e to niemoliwe.
Zgodnie z jego wyjanieniami, nie byo to moliwe, gdy Rosja wanie
dokonaa emisji nowej poyczki, dziki czemu spacia wszystkie swoje dawme
zobowizania, a jednoczenie nie doprowadzia do zwikszenia cznej kwoty
obcie finansowych kraju. Tyle e niemiecki cesarz, syszc te sowa, uzna je za
nonsensowne i bardzo szybko wpad w gniew; zakrzykn: Rosja jest skoczona,
bez wzgldu na wszystko!, po czym po prostu wyszed. W sali pozosta bezradny
Warburg. Pniej artobliwie wspomina to wydarzenie, mwic, e jego sucha
cze ofiarowali mu trzydzieci dwie minuty, a on wykorzysta z nich zaledwie trzy.
Mimo tej nauczycielskiej poraki, bankier ten, z powodu swej wysokiej pozy
cji, wzbudza coraz wiksze zainteresowanie Wilhelma II. Po jakim czasie wadca
ponownie go wrezwa, zaproponowa mu toast i oznajmi, e jest ju gotowy na
wysuchanie, odwlekanej tak dugo, serii wykadw na temat reformy finansowej.
Cesarz by dumnym i zarozumiaym czowiekiem, nieskonnym do ustpstw.
Jednak w trakcie wykadu musia w ktrym momencie przyzna, e carska Rosja
rzeczywicie tak szybko nie zbankrutuje. Mimo to Warburg nie poczuwa si do
adnej wdzicznoci za to ustpstwo i pozwoli sobie nawet na uwag, e mwi
ju o tym duo wczeniej. Zirytowany Wilhelm II zapyta: Czyby zawsze mia
racj?. Widzc zbliajcy si wybuch gniewni bankier szybko przeprosi i dopiero
wtedy sytuacja staa si odpowiednia do wygoszenia precyzyjnie przygotowanej
prelekcji na temat reformy finansowej86.
86

R. Chernow, The Warburgs..., op. cit.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

163

Po tym wydarzeniu Warburg do czsto spotyka si z cesarzem. Ich relacje


rniy si od tych, ktre istnia)7kiedy pomidzy Bleichrderem a Bismarckiem.
Kanclerz, mimo e mia wyrobiony wasny pogld na wiele spraw, czsto jednak
sucha swojego bankiera i postpowa zgodnie z jego sugestiami. Natomiast
Wilhelm II z jednej strony uparcie trwa przy swoim zdaniu, z drugiej za mi
ko mu ucho i bardzo atwo dawa si przekonywa lub przyjmowa opinie tych
ludzi, ktrzy stali blisko niego. Za kadym razem, gdy Warburg sdzi, e osign
sukces i przekona cesarza, ten niespodziewanie zmienia zdanie pod wpywem
zasyszanej u innych odmiennej opinii.
W wczesnych Niemczech, wrd arystokratycznej grupy junkrw oraz pru
skiej kadry oficerskiej, bardzo narastaa wrogo do ydw. Gwnym jej powodem
bya sprzeczno interesw. Ci waciciele ziemscy reprezentowali do konserwa
tywny wiatopogld, zaleao im na chronieniu przez rzd cen produktw rolnych,
na podwyszaniu ce oraz niedopuszczaniu zagranicznej konkurencji na lokalny
rynek. Natomiast firmy transportowe oraz wspierajce handel zamorski ydow
skie rodziny bankierw zdecydowanie sprzeciwiay si polityce protekcjonizmu.
Powd by prosty - gdy zaczynaa ona dominowa w gospodarce, jednoczenie
przestawa opaca si midzynarodowy handel, a tym samym kurczy si rynek
dla zwizanych z nim rnorodnych usug finansowych. Dlatego wanie narasta
konflikt pomidzy junkrami a ydowskimi bankierami. Przypomina on zreszt
dzisiejsze spory dotyczce tych wanie kwestii. Si, ktra popiera zazwyczaj wolny
handel, obnik ce, globalizacj s ponadnarodowe korporacje i grupy finansowe,
natomiast krajowe i regionalne organizacje sprzeciwiaj si im, dla nich bowiem
korzystny jest protekcjonizm.
Globalizacja nie stanowi czego zego, tak jak i wolny handel - nie jest to
problem susznoci zasad i teorii, lecz wycznie przeciwstawnych interesw.
Pozostajc pod wielkim wpywem Warburga i Ballina, kierujc si przy tym
dum i wielkimi ambicjami, Wilhelm II przygotowywa si do realizacji swych
planw. Kiedy Niemcy zajte byy wznoszeniem rusztowa przy budowie wielkiej
floty, Wielka Brytania take konstruowaa w tym czasie swoje potne okrty. Na
pocztku XX wieku kraje te, jako gwne siy Europy, przystpiy do rywalizacji.
Rozpocza si walka na mier i ycie, ekspansja i jej powstrzymywanie, duszenie
i wzrost - konsekwencj tego sta si jeden z najbardziej krwawych konfliktw
wspczesnego wiata.

164

WOJNA O PIENIDZ 2

Linia kolejowa Berlin - Bagdad:


prba przeamania blokady Niemiec
W 1883 roku niemiecki inynier Gottlieb Daimler [razem z Wilhelmem
Maybachem - przyp. red.] skonstruowa silnik benzynowy, znacznie bardziej
precyzyjny i efektywny ni wczesne rozbudowane systemy wglowych silnikw7
parowych. Opracowan przez niego technologi mona byo zastosowa, oczy
wicie po ulepszeniach i modyfikacjach, w statkach transportowych, okrtach
wojennych, a nawet w budowanych pniej samolotach. W ten sposb ropa naf
towa staa si bardzo podanym towarem, a poniewa w tym czasie na terenie
Wielkiej Brytanii oraz jej kolonii nie odkryto adnych jej z, wzrok caego wiata
skierowa si na kraje arabskie i ich zasoby.
Wobec tego, e potg brytyjskiej marynarki wojennej trudno byo przea
ma, Niemcy zaczli na ldzie poszukiwa okazji do zdobycia i pokazania swojej
przewagi. Dlatego wanie, poczynajc od koca XIX wieku, inwestowali i zakadali
banki w Anatolii [czyli w Azji Mniejszej - przyp. red]. Na pnoc od niej znajduje
si Morze Czarne, na zachd Morze Egejskie, na poudnie Morze rdziemne,
stanowi wic gwn drog komunikacyjn pomidzy Europ a Bliskim Wscho
dem. Cel tych dziaa by jasny: zbudowanie wielkiej linii kolejowej z Berlina do
Bagdadu (od 1883 roku na trasie Pary - Stambu kursowa luksusowy pocig
pasaerski Orient Express), ktra pozwoliaby powiza siy wytwrcze niemiec
kiego przemysu ze rdem bogactw7 naturalnych (np. ropy naftowej), zboa,
ywnoci oraz potencjalnymi rynkami zbytu. Patrzc na to z punktu widzenia
strategii gospodarczej, wszystkie siy wytwrcze i materiay z Europy rodkowej,
Bakanw i Bliskiego Wschodu zostayby zintegrowane, co przeoyoby si na
ukad si na Starym Kontynencie. W dalszych planach znajdowao si otwarcie
szlaku komunikacyjnego z Zatoki Perskiej do Oceanu Indyjskiego. Omijaby on
obszar znajdujcy si pod kontrol potnej Royal Navy, w7tym, zarzdzany przez
Wielk Brytani i Francj, Kana Sueski; chroniaby go natomiast dominujca
niemiecka armia ldowra.
By zrealizowa te szeroko zakrojone, ambitne projekty, bank Warburgw
z Hamburga oraz Reichsbank zawary w 1900 roku porozumienie, rozpoczynajc
zbieranie rodkw na budow linii kolejowej.
Wydaje si oczywiste, e wszystkie te dziaania doprowadziy do dalszego
pogorszenia si relacji brytyjsko-niemieckich. W 1907 roku byy premier Wiel
kiej Brytanii Arthur Balfour w rozmowie z amerykaskim dyplomat Henrym
Whiteem wyrazi swe obawy: Jeli nie zdymy wypowiedzie Niemcom wojny,
zanim zbuduj oni jeszcze wicej pocze transportowych, odbierajc nam han
del, oznacza to bdzie, e jestemy naiwni i popenilimy gupi bd87. White,
niezdziwiony t opini stwierdzi: Jeli macie nadziej na rywalizacj handlow
87 Reassessing the Presidency: The Rise of the Executive State and the Decline of Freedom, ed.
J. Denson, Ludwig von Mises Institute, 2001.

V: NIESPOKOJNA EUROPA

165

z Niemcami, powinnicie pracowa wytrwaej, na co Balfour rzek: To oznacza


moe spadek naszego poziomu ycia. Z tej perspektywy rozpoczcie wojny wydaje
si troch atwiejsze. To przecie prosty problem: kto ma racj, a kto jej nie ma,
czy nie? Ten problem zwizany jest z dominacj Wielkiej Brytanii.
Francja i Rosja rwnie gwatownie sprzeciwia)7si budowie linii kolejowej
Berlin - Bagdad i ze wszystkich si prboway przeszkadza w realizacji tego pro
jektu. Anglicy zwrcili si do wadcy Imperium Osmaskiego, prbujc przekona
go, e przedsiwzicie to ma na celu zdobycie kontroli na Turcj i zniszczenie
jej. Rzd Francji, mimo e kraj zainwestowa na tamtejszym rynku 2,5 miliarda
frankw, wyda rozporzdzenie zakazujce transakcji papierami wartociowymi
bagdadzkich linii kolejowych na paryskiej giedzie.
Trzeba powiedzie, e blokowanie Niemiec oraz konflikt wok tej budowy
pokaza, e adna ze stron nie jest skonna do pjcia na kompromis. Bya to jedna
z przyczyn, ktre doprowadziy do wybuchu pierwszej wojny wiatowej.

Incydent w Agadirze
Po zakoczeniu wojen napoleoskich w 1815 roku, Wielka Brytania, b
dc niekwestionowan potg na morzach i oceanach, kontrolowaa du cz
wodnych szlakw.
Ojciec Winstona Churchilla, Randolph, by bliskim przyjacielem Rothschildw (w zasadzie brytyjska polityka zagraniczna bya polityk zagraniczn tej
rodziny). Bankierzy ci bardzo wspierali Royal Navy i wiele uczynili dla jej rozwoju.
Wraz z pojawieniem si silnika na benzyn gwatownie wzrs popyt na
rop naftow ze strony marynarki oraz wszystkich bran przemysu. Francuski
bank Rothschildw szybko sprzymierzy si z amerykask rodzin Rockefel
lerw, dokonujc podziau wiatowych z tego surowca. Ponadto pierwszym
udao si przekona Churchilla, e w przyszej wojnie morskiej konieczne bdzie
uycie duej liczby statkw napdzanych tym wanie paliwem. A zatem naleao
zwikszy i przyspieszy rozbudow floty.
W 1888 roku brytyjski bank Rothschildw wypuci na rynek warte 225
tysicy funtw udziay w firmie Naval Construction and Armaments Company88.
Mimo osignicia wielkich zyskw finansici wci byli niezadowoleni, dlatego
zaraz potem znaczco wsparli projekt konstrukcji wielkich okrtw bojowych,
hojnie go finansujc, by mc przeciwstawi si byskawicznie rosncemu zagro
eniu ze strony wci rozbudowywanej niemieckiej marynarki wojennej. O tym,
e zagroenie to jest rzeczywicie due, zawiadczy incydent w Agadirze, zwany
rwnie drugim kryzysem marokaskim.
1
lipca 1911 roku cesarz Wilhelm II, tym razem niezdecydowany i dziaajcy
bez jasnego celu, wysa okrt wojenny Panther w rejon kontrolowanego przez
88 J. Ayer, A Century of Finance 1804-1904: The London House of Rothschild , London 1905.

166

WOJNA O PIENIDZ 2

Royal Navy wybrzea marokaskiego, w celu udzielenia pomocy znajdujcym si


tam w niebezpieczestwie niemieckim obywatelom. Sprawa ta staa si ostatecznie
otwartym wyzwaniem rzuconym panowaniu krlewskiej marynarki wojennej
i bardzo wstrzsna brytyjskim spoeczestwem. Zdarzenie to mona nazwa
samobjczym. Nad Europ zaczy gromadzi si wojenne chmury.
Oto przyczyny wypadkw. W 1909 roku Warburg pozna bardzo tajemnicze
go modego czowieka - doktora Wilhelma Charlesa Regendanza. Ten z kolei by
wielkim wielbicielem Cecila Rhodesa. (Rhodes to do skomplikowana osobowo,
ktra jeszcze si pojawi na kartach tej ksiki). Regendanz, ktry by zwolenni
kiem niemieckiej ekspansji, owiadczy, e przygotowa kompletny i perfekcyjny
plan, dziki ktremu Rzesza bdzie moga zdoby kolonie w Afryce. W tym
czasie bowiem to nowe mocarstwo imperialistyczne pozostawao daleko w tyle
za Portugali, Hiszpani, Wielk Brytani, Francj i innymi pastwami Europy
posiadajcymi kolonie. Owo zacofanie byo dla Niemiec frustrujce. Wilhelm
II i Bismarck nie mogli pogodzi si z tym, e tak prny kraj, z rozwinitym
przemysem, nie ma praktycznie adnej siy oddziaywania i adnego znaczenia
na terytoriach zamorskich. Z tego powodu kady plan ekspansji kolonialnej bar
dzo atwo wzbudza wielkie zainteresowanie i arliwy zapa domu cesarskiego.
Regendanz, ktry wyglda na modego czowieka z wielk wizj, pisa w swym
pamitniku w 1909 roku: Musz stan przed map i zastanowi si, gdzie to
mog wykroi dla siebie posiadoci.
Warburg, zafascynowany Regendanzem, zaproponowa mu objcie funkcji
konsultanta prawnego w banku nalecym do jego rodziny. W rzeczywistoci
gwnym zadaniem nowego pracownika byo opracowanie planu zdobycia
afrykaskich terytoriw. 16 czerwca 1911 roku bankier zaatwi mu audiencj
u cesarza, podczas ktrej Regendanz przekonywa wadc do zaoenia kolonii na
poudniowym wybrzeu Maroka. Opisywa to miejsce jako dzik i bezludn krain
0 yznych polach, bogat w surowce mineralne, tumaczc, e posiadanie tego
terytorium odpowiada najywotniejszym interesom Niemiec. Tyle e opisywany
przez niego region to nic innego jak pustynia. Pierwsz reakcj Wilhelma II by
ostry sprzeciw, gdy obawia si on, e cae to przedsiwzicie mogoby wywoa
konflikt dyplomatyczny z Francj i Wielk Brytani. Warburg nie uczestniczy
w tym spotkaniu; sprawa wydawaa si przesdzona. Jednak na pomoc przyby
cieszcy si zaufaniem cesarza Ballin. Przedstawiajc t spraw w sposb niezo
bowizujcy, a zarazem sugestywny, zdoa go ostatecznie przekona. Wilhelm II,
cho niechtnie, wyrazi zgod na wysanie okrtw wojennych na zachwalane
terytorium. Regendanz i jego stronnicy wpadli wr szalon rado.
Problem wr tym, e w tamtym czasie nawet jeden Niemiec nie mieszka na
wybrzeu poudniowego Maroka. W tej sytuacji trudno byo twierdzi, e bez
pieczestwu osadnikw zagrozi)7tubylcze plemiona, czyli byaby to interwencja
bez uzasadnionej przyczyny. By znale rozwizanie, wysano tam niemieckiego
inyniera, poszukiwacza z w7gla. To wianie jego ycie trzeba byo chroni.
1 lipca 1911 roku czowiek ten osign wyznaczony punkt geograficzny, by zaraz

V. NIESPOKOJNA EUROPA

167

potem, by moe z powodu swojego zaawansowanego wieku, zgubi si i bdzi


wrd urwistych gr. Jednak, pomimo tych okolicznoci, Niemcy wszczy alarm,
obwieszczajc, e ich obywatel sta si ofiar ataku. Berlin poinformowa rzdy
Wielkiej Brytanii i Francji o wysaniu okrtu wojennego w celu przeprowadzenia
akcji ratunkowej. Jednostka stana przycumowana do brzegu, jednak oczekiwa
nego inyniera nigdzie nie byo wida. Wyczerpany, pojawi si dopiero po kilku
dniach. Najwidoczniej jednak zaoga statku wci nie moga go dostrzec. Czowiek
ten, przeraony ca t sytuacj, skaka i wrzeszcza. Kiedy wic w kocu wypatrzo
no go, uznano, e to jaki miejscowy szaleniec. Dopiero 5 lipca wieczorem, Niemiec,
ktrego ycie znalazo si w niebezpieczestwie, zosta zabrany na pokad89.
Zaraz po tych wydarzeniach Churchill zosta mianowany ministrem mary
narki wojennej. Obejmujc stanowisko, przysiga, e przyspieszy jej rozbudow,
by skutecznie bronia potgi imperium, nad ktrym soce nigdy nie zachodzi
przed niemieckimi uzurpacjami. Wielka Brytania i Francja uznay incydent
w Agadirze za prowokacj majcego ze zamiary Wilhelma II. Konflikt pomidzy
stronami szybko narasta. Brytyjczycy zagrozili wypowiedzeniem wojny, Francja
rozpocza wycofywanie z Niemiec swoich kapitaw; niebezpieczestwo, niczym
choroba, zarazio ca Europ.
W rzeczywistoci cesarz zosta podpuszczony i wprowadzony w bd. Re
gendanz - mody czowiek o niewiadomym pochodzeniu - wraz z Warburgami,
Rothschildami z Francji i Wielkiej Brytanii oraz krlem okrtw, Ballinem, po
rozumieli si z urzdowym establishmentem w sprawie zadrczania i zwodzenia
Wilhelma II. Chodzio o to, by przyspieszy konfrontacj Niemiec z Wielk Bry
tani i Francj, i skoni obie strony do rozbudowy floty wojennej, co zwikszao
popyt na rop naftow, a ponadto prowadzio do wzmoonej zbirki rodkw
finansowych poprzez emisj akcji oraz obligacji skarbowych, na czym midzyna
rodowi bankierzy zarabiali wielkie pienidze. Oczywicie poza tymi doranymi
dziaaniami finansici i ich sojusznicy potrzebowali te bardziej dalekosinego
planu. 17 czerwca 1914 roku Churchill postawi wniosek, by rzd zainwestowa
w spk The Anglo-Persian Oil Company (APOC). Firma ta bya jedn z tych figur,
ktrymi grali Rothschildowie. Teraz oczekiwali, e pastwo wykupi j, duo przy
tym pacc. I stao si tak, jak przewidywali, co po raz kolejny przynioso im zysk.
W jaki czas pniej spka ta zmienia nazw na British Petroleum Company (BP).

89

R. Chernow, The Warburgs..., op. cit.

168

WOJNA O PIENIDZ 2

Deklaracja Balfoura a aspiracje bankierw


Nie yczc sobie konfliktw z imperium osmaskim, cesarz Wilhelm II
porzuci wsparcie dla idei budowy pastwa ydowskiego w Palestynie. Bankierzy
postanowili wic zwrci si o pomoc do Wielkiej Brytanii, przeciwniczki Niemiec.
Na pocztku XX wieku rzd brytyjski, poprzez spk APOC, uzyska koncesj na
eksploatacj z ropy naftowej w Iranie - w tym czasie jedynego rda tego surowca
dla marynarki wojennej. Std konieczne byo utrzymywanie na Bliskim Wschodzie
cisej kontroli. Rothschildowie przekonali wic Anglikw, e przysze pastwo y
dowskie stanie si ich lojalnym sojusznikiem na tych terenach, co pozwoli im lepiej
monitorowa sytuacj, a poza tym stworzy szans na poczenie wadzy nad tymi
ziemiami oraz bogatymi w surowce mineralne koloniami w Afryce. Odpowiadao
to wczesnemu marzeniu brytyjskiej elity rzdzcej, wczajc w to premiera Davida
Lloyda Georgea oraz Arthura Jamesa Balfoura, o wielkim pastwie federalnym.
W 1914 roku wybucha pierwsza wojna wiatowa. Wielka Brytania, by zada
Niemcom cios, postanowia doprowadzi do podziau Imperium Osmaskiego,
ogosi na Bliskim Wschodzie swoje panowanie, a nastpnie, w celu uzyskania
arabskiego poparcia, uzna utworzenie, ju po zakoczeniu walk, suwerennych
pastw. Dlatego wanie podpisaa z Francj tajn Umow Sykes-Picot dotyczc
podziau stref wpyww na tym obszarze. Zgodnie z ustaleniami Palestyna po
zostawa miaa pod kontrol midzynarodow. W listopadzie 1917 roku wydane
zostao owiadczenie - deklaracja Balfoura - dotyczce oficjalnej zgody Wielkiej
Brytanii na utworzenie w Palestynie ydowskiej siedziby narodowej. Interesujce
byo to, e jej tre zawarta zostaa w licie napisanym przez ministra spraw zagra
nicznych do barona Lionela Waltera Rothschilda, z prob, by on z kolei przekaza
j zwizkowi syjonistycznemu. (Adresat listu by stryjem Wiktora Rothschilda,
ktry przedstawiony zostanie dokadniej w sidmym rozdziale tej ksiki).
A oto tre tego pisma:
Ministerstwo Spraw Zagranicznych
2 listopada 1917 roku
Szanowny Lordzie Rothschildzie!
Z wielkim honorem, w imieniu Rzdu Jej Krlewskiej Moci, pragn przekaza
Panu deklaracj bdc przejawem sympatii dla dziaa ydowskiego ruchu syjoni
stycznego. Tre jej zostaa ju przedyskutowana przez gabinet i uzyskaa jego poparcie.
Rzd Jej Krlewskiej Moci popiera spraw utworzenia w Palestynie ydow
skiej siedziby narodowej i uczyni wszystko, co moliwe, by cel ten zrealizowa.
Naley jednak dokadnie wyjani, e nie moe si to odby poprzez naruszenie
interesw i praw religijnych zamieszkujcej Palestyn ludnoci nie-ydowskiej, ani
te statusowi politycznemu i wolnoci, jak ciesz si ydzi w innych krajach
Bd wdziczny, jeli przekae Pan t deklaracj Zwizkowi Syjonistycznemu.
Z wyrazami szacunku
A rtur James Balfour90
90 R. Sanders, The High Walls of Jerusalem: A History o f the Balfour Declaration and the Birth
o f the British Mandate for Palestine, New York 1984.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

169

Owiadczenie to byo w istocie integraln czci genialnego planu, za


pomoc ktrego zamierzano osign wiele celw. Dziaania wojenne w Europie
znalazy si w impasie i tylko przyczenie si Stanw Zjednoczonych dawao
szans na zwycistwo, a do tego niezbdne byo uzyskanie poparcia ydowskich
bankierw. Gdyby to si udao, finansjera z caego wiata trzyma bdzie stron
Wielkiej Brytanii, co umoliwi dalsze prowadzenie walk, gdy konflikt pochon
ju ogromne iloci pienidzy. Ponadto wstrzymane zostanie wsparcie udzielane
Niemcom przez pochodzcych z tego kraju ydowskich bankierw dziaajcych
w Ameryce; dotyczyo to szczeglnie reprezentujcej Wall Street i ywicej wobec
dawnej ojczyzny bardzo ciepe i gbokie uczucia rodziny SchifFw. I w kocu
chodzio o to, by powstrzyma liderw, skadajcego si w 3/4 z ydw, ruchu
bolszewickiego przed deniem do zawarcia rozejmu z Niemcami.
Czyli stanowisko byo takie, e kto mia poparcie ydowskich finansistw, ten
mia zapewnione zwycistwo, niezawodnym za sposobem na osignicie tego celu
byo wspieranie Izraela. Mimo e Ameryka przystpia do wojny w kwietniu 1917
roku, jej armia wci przebywaa na wasnej ziemi, przeduajc etap przygotowa
i nie spieszc si z przybyciem na europejski front. Dopiero po ogoszeniu deklaracji
Balfoura (wr listopadzie) zacza powoli (na pocztku 1918 roku) przybywa na
Stary Kontynent. Mona powiedzie: nie widzc zajca, nie wypuszcza si sokoa.
6
listopada 1917 roku, majc wsparcie w powstaniu arabskim, brytyjska armia
zaatakowaa Palestyn, do wrzenia 1918 roku zajmujc cae jej terytorium. Od 1920
roku ziemie te stay si brytyjskim mandatem [ostatecznie ratyfikowanym przez Lig
Narodw w 1922 roku - przyp. red]. Wprowadzajc w ycie deklaracj Balfoura
rzdzcy postpowali zgodnie z zasad dziel i rzd: uznajc rzek Jordan za lini
graniczn i tworzc dwie czci: wschodni i zachodni. Ta pierwsza zostaa pniej
przemianowana na Jordani, druga na Palestyn. Wielka Brytania sprawowaa nad
nimi bezporedni zarzd administracyjny. W tym czasie rozpocz si szybki wzrost
liczby ydowskich imigrantw. Zgodnie ze statystykami, w kwietniu 1917 roku
czna liczba osadnikw tej narodowoci w Palestynie nie przekraczaa 50 tysicy,
natomiast ju w 1939 roku gwatownie wzrosa do 445 tysicy, stanowic 1/3 caej
zamieszkujcej tam ludnoci. Przybysze, wykorzystujc swoje umiejtnoci, wielkie
wsparcie finansowe oraz pomoc Brytyjczykw, zaoyli na tych ziemiach wiele miast
i zakadw przemysowych. Byo to wielk porak dla Arabw prowadzcych tam
dziaalno gospodarcz. ydzi utworzyli Hagan, Irgun, grup Sterna oraz inne
tajne organizacje zbrojne. Antagonizmy staway si coraz ostrzejsze.
Od samego pocztku bankierzy z Wall Street wspomagali program odbu
dowy pastwa ydowskiego i nieustannie wywierali w tej sprawie presj na ame
rykaski rzd. Ju w padzierniku 1917 roku prezydent USA Thomas W. Wilson
poinformowa Brytyjczykw o swym poparciu dla wstpnego projektu deklaracji
Balfoura, a w czerwcu 1922 roku zostaa ona oficjalnie uznana przez Kongres. Od
tego czasu wpywy gospodarcze Ameryki na palestyskiej ziemi staway si coraz
wyraniejsze. Ruch syjonistyczny, wspierany przez ydowskich bankierw, zrobi
wielki krok w przd.

170

WOJNA O PIENI D Z 2

Przebiegy plan: konflikt brytyjskiej


elity rzdzcej z syjonistami
Po ogoszeniu deklaracji Balfoura w 1917 roku ruch syjonistyczny, na czele
z baronem Rothschildem, z caego serca yczy wojskom alianckim zwycistwa,
sdzc, e oznacza ono bdzie otwarcie wrt do Palestyny, ziemi obiecanej przez
Boga, i moliwo odbudowy wasnego pastwa. Niestety, dalszy rozwj wypadkw
bardzo rozmin si z ich oczekiwaniami.
Brytyjskie interesy na Bliskim Wschodzie opieray si na trzech filarach:
pierwszym bya kontrola nad wielkimi zoami ropy naftowej; drugim, nadzoro
wanie wza komunikacyjnego czcego Europ, Azj i Afryk, zapewniajcego
czno pomidzy Londynem, Indiami i innymi zamorskimi koloniami; trzecim
za, uniemoliwianie kadej innej sile zdobycia panowania nad tym obszarem. Elity
rzdzce imperium uznay za konieczne mocne trzymanie tego terytorium we
wasnych rkach, zmonopolizowanie jego polityki, ekonomii, siy militarnej oraz
zdecydowany sprzeciw wobec pojawienia si jakiegokolwiek trudnego do kontroli,
suwerennego pastwa, bez wzgldu na to, czy byoby ono ydowskie czy arabskie.
Po zwyciskim zakoczeniu wojny Brytyjczycy porzucili sojusznikw, ktrzy
pomogli im rozbi Imperium Osmaskie. Skadali Arabom obietnice utworzenia
niepodlegego kraju, a jednoczenie brali sporne ziemie pod wasne panowanie.
Z tej perspektywy zbyt gorliwe realizowanie deklaracji Balfoura rwnie nie wy
dawao si korzystne - przeciwko przemawia i sprzeciwludnoci muzumaskiej,
i wasny plan rozwoju. Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, admini
stracja kolonialna oraz zarzdzajcy Palestyn prowadzili polityk kompromisu:
zachcali wprawdzie ydw do osiedlania si, rwnolegle jednak powstrzymywali
ich aspiracje do budowy wasnego pastwa. Skutek tych dziaa by taki, e wszyscy
byli wciekli: Arabowie pytajcy, czemu maj ustpowa miejsca, skoro miesz
kaj tu od pokole, i ydzi, ktrzy czuli si oszukani. Brytyjczycy zadeklarowali
si, przeszli przez rzek i zburzyli most. Jednak konflikty pomidzy ludnoci
a administracj narastay w takim tempie, e rzd brytyjski zosta zmuszony do
przeprowadzenia korekty swojej palestyskiej polityki.
W czerwcu 1922 roku wczesny minister kolonii, Churchill, w imieniu rzdu
brytyjskiego wygosi owiadczenie nazwane pniej Bia Ksig. Wskazywano
w nim, e siedziba narodu ydowskiego ma zajmowa nie ca Palestyn, tylko jej
cz, za liczba imigrantw nie moe przekroczy okrelonego progu, zwizanego
z moliwociami lokalnej gospodarki91.
W padzierniku 1930 roku lord Passfield, kolejny minister kolonii, przed
stawi tre drugiej Biaej Ksigi. Mwia ona, e ochrona interesw ludnoci
arabskiej ma pierwszestwo przed pomoc ydom w ich wysikach na rzecz bu
dowy wasnej pastwowoci. Dopowiadaa, e w przypadku, gdy liczba imigrantw
91 M. Gilbert Churchill and the Jews: A Lifelong Friendship, New York 2008.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

171

wpynie na sytuacj zatrudnienia wrd Arabw, przyjmowanie osadnikw musi


zosta ograniczone bd wstrzymane.
I wreszcie trzecia Biaa Ksiga - Malcolma MacDonalda - z maja 1939
roku. Rzd brytyjski owiadcza, e uznanie Palestyny za pastwo ydowskie by
oby niezgodne z jego polityk zagraniczn i stanowioby naruszenie obowizkw
(a take zamanie obietnic) wobec ludnoci arabskiej wynikajcych z zarzdzania
mandatem. Celem wadz Wielkiej Brytanii, jak deklarowali autorzy dokumentu,
jest ustanowienie, w cigu dziesiciu lat, niepodlegego pastwa palestyskiego,
rzdzonego wsplnie przez Arabw i ydw. Przez kolejnych pi lat zgod na
emigracj do Palestyny otrzyma miao cznie siedemdziesit pi tysicy ydw,
natomiast po upywie tego czasu napyw7 nowych osadnikw, bez pozwolenia
Arabw, nie mg ju si odbywa. W okresie przejciowym do brytyjskiej admi
nistracji nalee miay wszelkie uprawnienia do tego, by ogranicza i zabrania
handlowania ziemi92. Owiadczenie to oznaczao cakowit rewizj deklaracji
Balfoura oraz wielki zwrot w brytyjskiej polityce palestyskiej. W rzeczywistoci
wiadczyo o zaprzestaniu wspierania ydowskiego ruchu syjonistycznego. Zmiany
te byy ju zreszt widoczne od chwili ogoszenia pierwszej Ksigi.
Wielka Brytania, po zakoczeniu pierwszej wojny, janiaa blaskiem zwy
cistwa. Bliski by jednak zachd soca nad imperium, nad ktrym miao ono
nigdy nie zachodzi.
Dziaacze ruchu syjonistycznego cel mieli wyranie okrelony. By odbudowa
Izrael i pozwoli speni si obietnicy Starego Testamentu, obalili, wykorzystujc
siy z zewntrz, panowanie osmaskie na Bliskim Wschodzie. Teraz nadszed czas,
wedug nich, zachwiania mocn pozycj Brytyjczykw, z wykorzystaniem tego
samego co poprzednio schematu. Gdy si to uda, blisko ju bdzie wasne pastwo
i Trzecia witynia.Kog jednak naleao wybra jako zewntrzn si? Do rozbi
cia Wielkiej Brytanii zdolne byy tylko trzy pastwa: Stany Zjednoczone, Niemcy,
Zwizek Radziecki. Podeganie USA do takiego konfliktu zbrojnego nie wchodzio
w rachub, a pastwo Jzefa Stalina mogo by wprawdzie wykorzystane, lecz nie
dawao si kontrolowa. Dlatego jedynym waciwym kandydatem wydaway si
Niemcy - pooone do blisko Wysp Brytyjskich, uwaajce traktat wersalski za
krzywdzcy, atw7e do namwienia na rewan, podatne na wypywy ydowskiego
kapitau i potrzebujce rodkw do odbudowy swej gospodarki. Tyle e nie dyspono
way w tym czasie wystarczajc si militarn, by wymusza jakiekolwiek ustpstwa
w kwestii podziau wadzy na Bliskim Wschodzie. Kraj ten, zwany wtedy Republik
Weimarsk, kroczy drog liberalnej zachodniej demokracji, co w peni odpowiadao
brytyjskim interesom.Obalenie sabej republiki i ustanowienie potnych Niemiec
stworzyoby na powrt gronego przeciwnika, w konsekwencji prowadzc Brytyj
czykw do koniecznoci korzystania z pomocy ydowskich finansistw.
By to zatem plan, ktry nie tylko gwarantowa osignicie gwmego celu,
jakim byo wskrzeszenie Izraela, ale pozwala rwnie na wypracowanie, w trakcie
12 The Jew in the Modern World: A Documentary History, ed. P. Mendes-Flohr, J. Reinharz,
Oxford 1995.

172

WOJNA O PIENIDZ 2

jego realizacji, wielkich zyskw. Tyle e ludzkie kalkulacje bywaj bardzo uomne.
Autorzy projektu nie mogli przewidzie, w najczarniejszych snach, e ich wielo
etapowe, pene mozou i zakrtw dziaania doprowadz do tego, e ostatecznie
udziel wsparcia osobie, ktrej mona byo ufa mniej jeszcze ni Stalinowi.
W efekcie Niemcy stay si znw potne i zrzuciy z siebie obc kontrol. Ale
0 tym pniej.
W 1922 roku piln potrzeb byo znalezienie sposobu na obalenie Republiki
Weimarskiej. Bankierzy nie dysponuj siami zbrojnymi, a poza tym trudno byo,
niedugo po zakoczeniu wielkiej wojny, przeprowadza mobilizacj i spenia inne
warunki konieczne do rozptania kolejnego konfliktu. Dlatego jedynym sposobem
na osignicie zamierzonego celu wydawaa si wojna walutowa.
Gdy midzynarodowi bankierzy wsplnie przystpili do tej operacji, bardzo
szybko odkryli istnienie innej siy, ktra pragna poda dokadnie w tym samym
kierunku. Bya ni nowo powstaa amerykaska grupa finansowa, tworzona przez
Morgana i Rockefellera. Pod koniec XIX i na pocztku XX wieku Stany Zjedno
czone przecigny, pod wzgldem zdolnoci produkcyjnych, zajmujc dotych
czas czoow pozycj Wielk Brytani. Rwnolegle do rozwoju przemysowego
wzrastaa finansjera tego kraju. Przez dugi czas traktowana niczym wysyany po
sprawunki modszy brat europejskich bankierw, stopniowo zacza kierowa si
wasnymi ambicjami. Dziaajc zgodnie z powiedzeniem: Cesarze sprawuj wadz
po kolei, dzi przysza kolej na mj dom, amerykaska elita ju przed wybuchem
pierwszej wojny podejmowaa kroki zmierzajce do tego, by sta si hegemonem
wiatowej gospodarki.
Dlatego wanie, gdy doszo do spotkania tych dwch si, zawary one pakt.
Miay zbiene cele i mg)7 uzgadnia pomidzy sob kolejne etapy wojennej
strategii. Zarwno ydowskim, jak i amerykaskim bankierom chodzio przede
wszystkim o obalenie dominacji imperium brytyjskiego, cho chcieli tego z rnych
powodw - pierwsi, by zrealizowa marzenie o wskrzeszonym Izraelu, drudzy,
by samemu panowa. Brutalny kraj Niemcy odpowiada interesom obu stron
1 wydawa si idealny do tego, by si nim posuy. Oczywicie istniaa obawa,
e zbuntuje si i zwrci przeciwko autorom projektu. Dlatego wanie caa jego
gospodarka, poczynajc od systemu finansowego i banku centralnego poprzez
grupy przemysowe a do z surowcw i baz materiaowych, musiaa znale si
pod ich cisym nadzorem. W dalszym etapie planowano zastpienie sabej formy
wadzy, reprezentowanej przez Republik Weimarsk, now i siln, ktra bdzie
w stanie zrealizowa stawiany przed ni cel.
Lecz co naleao zrobi, by zdoby pen kontrol nad niemieck gospodark?
Posuono si wojn walutow, zakadajc, e doprowadzi ona do tego, e ceny
krajowych aktyww spadn do bardzo niskiego poziomu, a wtedy atwo bdzie
je wykupi i jeszcze na tym zarobi.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

173

Bro gospodarcza i traktat wersalski


Sir Alfred Zimmern z Wielkiej Brytanii napisa w 1918 roku tekst 7he
Economic Weapon Against Germany. Byo to pierwsze opracowanie, w ktrym
wspomniano o wojnie gospodarczej93. Amerykaski historyk Caroll Quigley uzna
Zimmerna za wanego czonka brytyjskiej elity.
Autor udowadnia, e pastwa centralne: Niemcy, Austro-Wgry i wspie
rajca ich Turcja znajduj si w okreniu, ktrego nie s w stanie przeama
wasnymi siami, zastosowano bowiem wobec nich blokad gospodarcz na wielk
skal. Niemcy nie bray wtedy pod uwag takiej moliwoci.W grudniu 1915
roku brytyjski premier mia zapyta: Czy kto mgby pomyle, e z powodu
braku tamy klejcej mona przegra t wojn? Poniewa kraje alianckie miay
wystarczajce moliwoci, by kontrolowa wiatowe rda surowcw naturalnych,
w trakcie dziaa wojennych Rzesza nie otrzymywaa dostaw. Pierwsza wojna
wiatowa trwaa cztery lata, tymczasem poczynione przez ten kraj przygotowania
i plany opieray si na zaoeniu, e konflikt, w najgorszym przypadku, potrwa
rok. Oczywiste jest wic, e zgromadzone rodki byy niewystarczajce. Niemcy
nie przewidzieli te, i w wyniku utraty wadzy na wodach zostan otoczeni przez
siy brytyjskie, co uniemoliwi im uzupenienie ogromnych strat. Po raz pierwszy
musieli rywalizowa, jako kontynentalne mocarstwo, z potga morsk. Stopniowo
tracili moc bojow - a do ostatecznej klski.
Tekst Zimmerna wspomnia te o prognozach i planach powojennych,
wskazujc, co moe si wydarzy po podpisaniu traktatu pokojowego. Zniesie
nie blokady niemieckich portw nie byo tym, co rzdy Wielkiej Brytanii i USA
pragny uczyni, jednak bez surowcw7nie daoby si odbudowa w pokonanym
kraju przemysu i rynku pracy, wtedy za istniaaby uzasadniona obawa, e powra
cajcy do domu onierze utworz potn grup bezrobotnych, ktra zagrozi
moe porzdkowi spoecznemu. Kontrola nad dostawami oznaczaa kontrol nad
funkcjonowaniem gospodarki. Autor przewidywa, e Niemcy bd musiay stawi
czoa wielkiemu deficytowi materiaw i towarw; prawdopodobny bdzie gd,
a chaos gospodarczy moe potrwa trzy lata.
Kontynuacja blokady prowadzonej przez Wielk Brytani i Stany Zjednoczo
ne ju w okresie powojennym rzeczywicie doprowadzia do ostrego niedoboru.
Stan ten nie by rezultatem zwyczajnego bojkotu handlowego, ale dziaaniem
dokadnie przez te pastwa zaplanowanym i zorganizowanym. W wietle teorii
przedstawionych przez Zimmerna traktat wersalski z 1919 roku stanowi kontynu
acj wojny. Tak zreszt przedstawia go w pniejszym czasie jeden z jego autorw,
amerykaski sekretarz stanu Robert Lansing: Traktat wersalski wywoa wielkie
rozczarowanie, poczucie alu oraz depresj. Ustalono nadzwyczaj ostre i zniewaa
jce warunki pokojowe; natomiast jeli chodzi o powsta z inicjatywy prezydenta
USA Lig Narodw - staa si ona, wedug tego czowieka, drapienikiem. Jako
A. Zimmern, The Economic Weapon In the War Against Germany, London 1918.

174

WOJNA O PIENIDZ 2

przedstawiciel amerykaskiego rzdu nie zdoa on odegra podczas rokowa


zbyt wielkiej roli, gdy bankierzy z poszczeglnych pastw, penic w delegacjach
funkcj konsultantw, w rzeczywistoci sprawowali kontrol nad przebiegiem
i kierunkiem caego tego spotkania. 5 maja otrzymaem od pana Bleya list z jego
dymisj, nastpnie za jeszcze pi pism o podobnej treci od naszych ekspertw.
Wszyscy ci ludzie sprzeciwiali si warunkom traktatu pokojowego, uwaajc je
za zbyt cikie i niesprawiedliwe. Natomiast woski premier Vittorio Orlando
powiedzia kiedy: W historii wspczesnej traktat wersalski stanowi spraw bez
precedensu. Pogwaci on wszelkie tradycje. Niemcy nigdy nie usyszay tak nie
sprawiedliwych warunkw. W sytuacji, gdy kraj ten musia stawi czoa godowi,
deficytowi towarw i surowcw, zagroeniu rewolucyjnemu, nie pozostawao mu
adne inne wyjcie ni podpisanie dokumentu. Wedug prawa kady ma prawo
do apelacji, nawet sam diabe moe je wykorzysta, tak wic i li ludzie powinni
posiada tak moliwo. To jest wita zasada w naszym nowym spoeczestwie,
ktre nie poda za ciemnymi wiekami redniowiecza.
W czasie pierwszej wojny wiatowej czne wydatki uczestniczcych w niej
pastw odpowiaday trzykrotnoci wszystkich niemieckich aktyww. Rzesza mu
siaa paci rocznie 1,7 miliarda marek tytuem ogromnej kontrybucji, a proces
ten mia by kontynuowany a do 1988 roku. Wedug Schachta by to projekt,
ktry mia na celu gospodarcze unicestwienie kraju. Wyranie odpowiadao to
zamiarom elity rzdzcej imperium brytyjskim.
W czasie wojny Wielka Brytania pozyskiwaa z podatkw 20 procent rodkw
potrzebnych na jej prowadzenie, w Niemczech byo to 6 procent. Poda niemiec
kiej waluty w latach 1914-1918 wzrosa z 7,2 miliarda marek na 28,4 miliarda
(liczc na gow kadego obywatela oznaczao to ze 110 marek na 430). W tamtym
okresie, jeeli przyj poziom cen z 1913 roku za warto bazow, wynoszc 100,
po zakoczeniu wojny w 1918 roku wynosiy one 234. Ta inflacja bardzo zreszt
przypominaa brytyjsk. Rzd stara si przeciwdziaa obnianiu poziomu ycia
ludnoci: rednia pensja z poziomu bazowego 100 podwyszona zostaa do 248.
Gospodarka ucierpiaa, jednak niemiecki system walutowy wci jeszcze si trzy
ma. Tyle e kraj nie mia moliwoci na prawdziw odbudow i rozwj. Interesom
brytyjskim odpowiaday Niemcy ze sabym przemysem, rozproszone politycznie,
pozbawione armii, lecz w miar stabilne. Dlatego wanie w latach 1918-1922
finanse Republiki Weimarskiej nie chwiay si zbyt mocno.
Jednak w czerwcu 1922 roku, gdy ogoszona zostaa Biaa Ksiga Chur
chilla, w ktrej paday sowa o tym, e [...] nie istnieje zamiar przeksztacenia
caej Palestyny w pastwo ydowskie, stanowic zapowied jeszcze wyraniejszego
wycofywania si z obietnic zawartych w deklaracji Balfoura - w tym momencie
niemiecki system walutowy przeszed nag zmian. Bez adnych znakw7ostrze
gawczych pojawia si hiperinflacja.

V NIESPOKOJNA EUROPA

175

Usamodzielnienie banku centralnego


Niemiec: oko hiperinflacyjnego huraganu
Niemiecka hiperinflacja z lat 1922-1923 jest powszechnie opisywana w zachod
nich podrcznikach jako klasyczny przykad katastrofy pieninej wywoanej przez
rzd sprawujcy kontrol nad systemem walutowym. Prezentacjom tym towarzyszy
wniosek, e tylko wtedy, gdy nadzr nad emisj pienidza naley do prywatnych
odpowiedzialnych bankierw, mona mwi o bezpieczestwie. W rzeczywistoci
jednak to wanie bankierzy oraz kontrolowane przez nich prywatne banki centralne
byy, dziaajcym za kulisami, prawdziwym sprawc tej katastrofy.
W 1876 roku zaoony zosta Reichsbank, ktry peni mia funkcj central
nego banku Rzeszy. Czciowo stanowi wprawdzie wasno prywatn, jednak
dua jego cz kontrolowana bya przez cesarza i rzd. Prezes tej instytucji, po
dobnie jak i pozostali czonkowie rady nadzorczej, byli jednoczenie urzdnikami
pastwowymi mianowanymi bezporednio przez wadc, i sprawujcymi swe funk
cje doywotnio. Cay zysk wypracowany przez bank centralny dzielono pomidzy
rzd i prywatnych udziaowcw, mimo to ci drudzy nie posiadali wystarczajcych
uprawnie, by na pewnym poziomie decydowa o jego polityce. Bya to cecha
odrniajca Reichsbank od Banku Anglii, Banku Francji czy Rezerwy Federalnej.
Bardzo istotn spraw stanowio take to, e to do cesarza nalea nadzr nad
emisj pienidza. Od momentu utworzenia Reichsbanku zota niemiecka marka
bya niezwykle stabilna, odgrywajc wielk rol w budowie potgi gospodarczej
kraju. Mona uzna ten przypadek za znakomity przykad tego, jak zacofane gospo
darczo pastwo zdoao dogoni i przecign te rozwinite. Nawet w pierwszych
latach (1918-1922) po przegranej wojnie sia nabywcza niemieckiego pienidza
wci bya dua, a inflacja niczym nie rnia si od tej, ktra dotykaa Wielk
Brytani, USA czy Francj. Biorc pod uwag, jak wielk klsk Rzesza poniosa,
uzna trzeba, e tak efektywne dziaania Reichsbanku byy czym szczeglnym.
Stopniowo jednak zwyciskie pastwa podejmoway dziaania zmierzajce do
odebrania rzdowi prawa do kierowania bankiem centralnym i nadzorowania jego
polityki walutowej. Ostatecznie 26 maja 1922 roku ogoszono jego niezaleno.
Od tej chwili kontrola nad emisj pienidza naleaa wycznie do prywatnych
bankierw, midzy innymi do Warburga. I to bya najwaniejsza przyczyna naj
ostrzejszej inflacji we wspczesnej historii.
Wersja powszechnie przyjta na Zachodzie jest taka, e to sprawujcy ww
czas urzd kanclerza Wilhelm Cuno, by przeciwstawi si francusko-belgijskiej
okupacji Zagbia Ruhry, wymusi na rzdzie decyzj o drukowaniu pienidzy.
Tednak tumaczenie to nie brzmi przekonywajco. Czy bowiem sprawa ta leaa
'Atedy w gestii rzdu? Nie. Prywatyzacja niemieckiego banku centralnego nastpia
w maju 1922 roku, problem za Zagbia Ruhry pojawi si w styczniu 1923 roku.
Nadmierny dodruk banknotw by akcj prowadzon przez Reichsbank znajducy si pod kontrol midzynarodowych bankierw. Poza tym, czy niemiecki

176

WOJNA O PIENIDZ 2

bank centralny drukowa banknoty w celu uratowania kraju przed kryzysem


skarbowymi? Nie. Okupacja Zagbia Ruhry faktycznie wpdzia skarb pastwa
w powane tarapaty, jednak zgoda na samobjstwo pienine, ktre miaoby
gra rol metody antykryzysowej, nie rozwizujc w rzeczywistoci adnych
problemw, bya mao prawdopodobna. Cuno mia do wyboru wiele moliwoci.
Przed tym, zanim zosta kanclerzem, zajmowa stanowisko gwnego dyrektora
w hamburskim HAPAG-u Ballina. Warburg rwnie by czonkiem zarzdu tej
firmy, a take Reichsbanku. W tym czasie bank jego rodziny utrzymywa bardzo
dobre relacje ze spk Kuhn, Loeb & Co. z Wall Street (dwaj bracia Warburgowie
naleeli do jej najwaniejszych partnerw), ponadto Paul Warburg by faktycznym
kierownikiem dziaa Rezerwy Federalnej. Biorc pod uwag te powizania, rzd
niemiecki mg zwrci si do midzynarodowych bankierw z prob o emisj
specjalnych obligacji skarbowych o wysokiej stopie zwrotu albo Maks Warburg,
w imieniu Reichsbanku, poprosi swego brata Paula, reprezentujcego Rezerw
Federaln, o konsultacje w sprawie jakiej akcji ratunkowej. Stawienie czoa kry
zysowi spowodowanemu przez trwajcy ponad rok problem Zagbia Ruhry nie
byo niemoliwe. I w kocu, czy Reichsbank poprzez dodrukowanie pienidzy
zamierza spaci kontrybucj wojenn? Nie. Traktat wersalski wyranie okrela, e
odszkodowanie ma by regulowane zotem, funtami lub dolarami amerykaskimi.
Nadmierna ilo banknotw w obiegu powodowaa znaczny spadek ich wartoci
i problemy z wymian na obc walut, nie pomagao to wic w redukcji zaduenia.
Podobnie rzecz wygldaa w Tajlandii podczas azjatyckiego kryzysu finansowego.
W jaki czas pniej (1927) prezes Reichsbanku Hjalmar Schacht opubli
kowa prac Stabilizacja niemieckiej marki, wskazujc na tego typu sprzeczne
wyjanienia. Jako liberalny ekonomista uwaa on, e win za hiperinflacj ponosi
rzd. Bank centralny powinien, co prawda, kontrolowa sytuacj w granicach
swoich uprawnie, jednak wtedy byo to niemoliwe. Zarzd tej instytucji uwaa
bowiem, e tak dugo, jak Zagbie Ruhry znajduje si pod francusk okupacj,
czna suma zaduenia zagranicznego wynikajcego z przegranej wojny wci
pozostaje nieustalona, jednoczenie pastwu brakowao wystarczajcych rde
dochodu - w tej sytuacji podejmowanie jakichkolwiek prb ustabilizowania wa
luty naleao uzna za bezcelowe. Prowadzona przez Reichsbank szalona emisja
banknotw miaa na celu uratowanie niemieckiego rzdu. W tym czasie kraj
walczy o przetrwanie, tak wic bank centralny nie mia moliwoci prowadzenia
niezalenej polityki monetarnej94.
Pogld Schachta bardzo trudno przyj, jest mao wiarygodny.

94 H. Schacht, The Magic of Money, London 1967.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

177

Wojna o pienidz: denie do obalenia


Republiki Weimarskiej
Jak wic doszo do zniszczenia niemieckiej marki? Najprostszym sposobem
na destrukcj pienidza jest jego nadmierna emisja, ktr dokona mona trzema
drogami: po pierwsze, odpowiedzialny za to jest sam bank centralny; po drugie,
banki prywatne wytwarzaj za duo kredytu; po trzecie, spekulanci rynkowi
doprowadzaj do spadku kursu danej waluty, niszczc jej warto. W maju 1922
roku, po tym jak Reichsbank przeszed w rce midzynarodowych bankierw7,
wszystkie te czynniki wystpiy cznie.
Reichsbank drukowa wielkie iloci banknotw, nie czyni tego jednak po
to, by zdj z rzdu ciar zaduenia zagranicznego oraz rozwiza problemy
dotyczce pastwrowej kasy.
Jeli chodzi o poda pienidza z prywatnych bankw i jej wpyw na hiperinflacj trzeba zacz od krtkiego zestawienia:
listopad 1921, kurs marki do dolara amerykaskiego wynosi 330:1;
stycze-maj 1922, stabilny kurs marki do dolara 320:1;
26 maja 1922, prywatyzacja Reichsbanku;
grudzie 1922, kurs marki do dolara 9 000:1;
stycze 1923, okupacja Zagbia Ruhry, wielki spadek kursu marki do dolara
49 000:1;
lipiec 1923, kurs marki do dolara 1 100 000:1;
listopad 1923, kurs marki do dolara 2 500 000 000 000:1;
grudzie 1923, kurs marki do dolara 4 200 000 000 000:1.
Pod koniec tego okresu niemieckie pienidze byy ju cakowicie zniszczone;
doszo do hiperinflacji. Bardzo wiele prywatnych bankw zaczo wypuszcza na
rynek wasne banknoty, majce prawdopodobnie wsparcie w zocie lub w walucie
zagranicznej. Reichsbank te drukowa w ogromnym tempie, jednak, wedug obli
cze Schachta, okoo poowa pienidzy znajdujcych si wwczas w obiegu zostaa
wyemitowana przez banki prywatne, nie bya wic urzdow walut pochodzc
z banku centralnego. Mona wic powiedzie, e instytucje prywatne ponosiy
odpowiedzialno za du cz hiperinflacji.
Trzeci czynnik nie rzuca si moe szczeglnie w oczy, lecz okaza si naj
bardziej zabjczy. Pewni ludzie, systematycznie, na wielk skal, dziaali tak, by
osabia niemieck mark, doprowadzajc ostatecznie do jej dramatycznej dewalu
acji. Rezultat tej akcji by taki sam, jak dodrukowywania wielkich iloci pienidzy.
Proces osabiania waluty danego kraju jest wieloetapowy, warunek wstpny
iego zaistnienia stanowi problemy finansowe. Niemcy miay ich wtedy a w nad
miarze. Po zakoczeniu wojny potrzeboway pienidzy z zagranicy na to, by spaci
zaduenie, czyli kontrybucj. Marka zostaa wic obciona widocznym bdem.

178

WOJNA O PIENIDZ 2

Sytuacja bardzo przypominaa pooenie azjatyckich tygrysw w czasie burzy finan


sowej - zbyt duy dug zagraniczny oraz konieczno zdobywania dolarw w celu
jego uregulowania. Na og ten problem udaje si rozwiza poprzez stopniowe
regularne korekty gospodarcze, na przykad wzrost podatkw lub tymczasowe
obnienie poziomu ycia, zdobywajc w ten sposb rodki na spat obcie. Gdy
jednak dochodzi w takiej sytuacji do nasilonego spekulowania dan walut, bardzo
niekorzystnie wpywa to na jej warto, cho dziaania takie wci uznawane s za
legalne. Wystarczy wtedy tylko uruchomi wielk wyprzeda danej waluty, obci
onej wewntrznymi problemami, by osign dziki temu na koniec wielki zysk.
Czym jest mechanizm obniania kursw? Kiedy spekulanci rozpoczynaj
sw akcj, nie wykorzystuj prawdziwej waluty, cho ogaszaj publicznie, e
wanie tak czyni. Wyprzedajc t nieistniejc, na okrelony czas w istocie
uzyskuj prawdo do jej wytwarzania. Po jakim czasie, gdy znacznie spada war
to, oni rozpoczynaj skup. Dziki temu maj szans na zarobienie ogromnych
pienidzy. W sytuacji, gdy spekulanci dziaaj synchronicznie, d do obnienia
kursw w tym samym czasie, akcja ma wystarczajco duy zakres i zasig, a wa
luta danego pastwa jest odpowiednio saba - wtedy dochodzi ostatecznie do
wielkiego spadku jej wartoci, i trudno si zorientowa, e zosta on wywoany
z zewntrz. W najostrzejszych przypadkach moe wystpi panika, ktra z kolei
wywouje czsto reakcj acuchow, prowadzc do masowego wyprzedawania
przez obywateli waluty lokalnej i zakupu zagranicznej, a to oczywicie pogarsza
jeszcze sytuacj krajowego pienidza.
Na zyski osigane przez spekulantw7w wyniku takiej akcji skada si majtek
danego pastwa zgromadzony dziki wytwrcom i depozytariuszom. Produkcja
i aktywno gospodarcza spoeczestwa otrzymuj cios. Wtedy jednak liberalni
ekonomici ca odpowiedzialno zrzucaj na rzd, czynic go winnym bdnej
polityki monetarnej, i nie chcc dostrzec spekulacji.
Mona wskaza podobiestwo sytuacji, ktra zaistniaa w Niemczech
w 1923 roku z burz finansow w Azji w 1997 roku - zoyy si na nie powane
defekty w systemach lokalnych wralut i narastanie zagranicznego dugu. Spekulanci
zlatywali si niczym rj os i prowadzili swoje zakrojone na szerok skal akcje.
Systemy pienine znalazy si na krawdzi przepaci, waluty poszczeglnych
krajw dramatycznie traciy warto, inflacja przeoraa majtek spoeczestwa
i powanie naruszya fundamenty gospodarki. W przypadku Niemiec rnic
byo to, e Reichsbank nie tylko nie podj adnej akcji w7celu zatrzymania tych
dziaa, ale wrcz dostarczy spekulantom potrzebnej amunicji: bank prywatny
nalecy do midzynarodowych bankierw w czasie hiperinflacji wypuci na
rynek poow tych wszystkich pienidzy, ktre znajdoway si w obiegu. W ten
sposb dola oliwy do ognia.
Zdumiewajce podobiestwa i powtarzalno pewnych zdarze w historii
tumaczy trzeba tym, e odpowiedzialni za nie ludzie wywodz si jednej grupy.
George Soros i stojcy za jego plecami midzynarodowi bankierzy wyszli z tej
samej szk)7co spekulanci niszczcy niemieck mark w 1923 roku.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

179

W cigu roku majtek spoeczestwa Republiki Weimarskiej zosta cakowi


cie zrabowany, a niemiecka klasa rednia staa si klas biedakw. Wstyd z powodu
przegranej wojny i gniew wywoany utrat caego dorobku doprowadziy do tego,
e ludzie ci zapaali pragnieniem zemsty. Spoeczestwo Rzeszy przypominao
such traw i oczekiwao na kogo, kto j (ich) podpali.

Rentenmark Hjalmara Schachta:


wojna obronna
Po osiemnastu miesicach terroru niemiecka marka utracia wszelk warto
i nie wzbudzaa najmniejszego nawet zaufania. Potrzebna bya zmiana waluty,
take z powodw psychologicznych. Ten nowy pienidz nosi nazw Rentenmark
i wypuszczony zosta pod zastaw caej pastwowej ziemi oraz produktw przemy
sowych. czna kwota emisji wyniosa 3,2 miliarda. Kurs rentenmarki do dolara
amerykaskiego wynosi 4,2; jedna nowa warta bya bilion marek inflacyjnych (1:
1 0000 0000 0000 0000). Zaoono te instytucj - Rentenbank - ktra dostarczaa
Reichsbankowi nowych pienidzy w formie poyczek, ten za wprowadza je na
rynek jako kredyt. W rzeczywistoci jednak Rentenbank nie stanowi jednostki
niezalenej od banku centralnego, jego zaoenie byo przede wszystkim zabiegiem
socjotechnicznym, majcym sugerowa postawienie zapory pomidzy nowym
a starym. Rentenmarka znalaza si w obiegu 15 listopada 1923 roku, nie bya
jednak prawnym rodkiem patniczym, nie moga te by wykorzystywana do
spaty zobowiza rzdowych ani zaduenia zagranicznego95.
Arcywane zadanie ustabilizowania wartoci pienidza powierzono Schachtowi, ktry mia ponaddwudziestotrzyletnie dowiadczenie dziaalnoci w sektorze
bankowym. W czasie gdy pracowa nad now mark, musia jednoczenie ogra
niczy dalsze dewaluowanie si starej, a to okazao si bardzo trudne. Dopiero
rozbicie wielkiej fali spekulacyjnej okazao si punktem zwrotnym w procesie
stabilizacyjnym. Bitwa trwaa przeszo rok. Zaraz potem, w nastpstwie caej serii
posuni ograniczajcych kredyt, udao si osign ostateczny cel, jakim bya
nowa, zrwnowaona waluta.
Schacht, prowadzc sw now polityk, zacz od natychmiastowego
wstrzymania bankom prywatnym uprawnie do emisji banknotw oraz nakaza
nia im jak najszybszej wypaty wszystkich starych marek.Kolejnym krokiem byo
wydanie administracyjnego zakazu udzielania poyczek w rentenmarkach cudzo
ziemcom. Reformator zdawa sobie spraw, e zagraniczni spekulanci s gwn
si stojc za obnieniem wartoci niemieckiej waluty. Jego decyzja oznaczaa, e
gracze ci, po obnieniu wartoci renetnmarki, mieliby wielkie trudnoci z naby
ciem jej na rynku, co oznaczaoby oczywicie niema przeszkod do prowadzenia
95

R. Chernow, The Warburgs.... op. cit.

180

WOJNA O PIENIDZ 2

dziaalnoci spekulacyjnej. Ludzie ci zaczli zdawa sobie spraw z tego, e w przy


padku, gdy bank centralny podejmie zdecydowane kroki, ich biznes na tym rynku
przestanie by dochodowy. Schacht od samego pocztku wiedzia, w jaki sposb
naleao przeciwstawi si akcjom spekulacji walutowej, mimo to, w cigu kilku
wczeniejszych miesicy, gdy wybucha hiperinflacja, Reichsbank sta z boku
i bezczynnie si przyglda, pozwalajc na zniszczenie marki.
Jednak zagraniczni spekulanci nie chcieli tak atwo ustpi i wci atako
wali. Schacht wpad we wcieko. Pod koniec listopada 1923 roku powiedzia:
Spekulowanie rentenmark jest nie tylko wyrazem zej woli wobec krajowej
gospodarki, ale take nadzwyczaj niemdrym i naiwnym dziaaniem. W cigu
kilku poprzednich miesicy caa ta dziaalno opieraa si na udanej wymianie
na pienidze z banku centralnego tego wszystkiego, co udao si poyczy (take
w Reichsbanku) lub pospiesznie dodrukowa w bankach prywatnych. [...] Obec
nie jednak sytuacja zmienia si: szybki pienidz utraci sw warto; wymian
dodrukowanych banknotw na marki z banku centralnego wstrzymano; Reichs
bank nie udziela ju swych wspaniaomylnych poyczek; rentenmarka nie moe
by wykorzystywana za granic. Te posunicia doprowadziy do sytuacji, w ktrej
spekulanci walutowi nie maj ju moliwoci zdobycia na rynkach walutowych
wystarczajcych iloci marek potrzebnych do spaty zobowiza. Ich biznesy
zaczy przynosi wielkie straty96.
Wypowied Schachta zawiera kluczowe informacje dotyczce upadku
niemieckiej waluty. Po pierwsze, wielka akcja majca na celu obnienie kursu
marki uzyskaa wspaniaomyln pomoc finansow ze strony Reichsbanku,
polegajc na tym, e spekulanci mogli wtedy bardzo atwo otrzymywa w nim
tanie poyczki, a zdobyte w ten sposb rodki wykorzystywali do swoich dziaa.
Mwic inaczej: bank centralny, znajdujcy si pod kontrol midzynarodowych
bankierw, dostarcza zasadniczej czci amunicji do zbicia wartoci marki. Po
drugie, zagraniczni spekulanci walutowi poyczali wielkie sumy (w markach)
w niemieckich bankach prywatnych, ktre nastpnie dodrukowyway wasne
banknoty, i po wymianie ich w Reichsbanku, uzyskiway kolejne marki, by dalej
mc oferowa je tym klientom, wyranie bdc ich wsplnikami. Kim jednak
byli ci ludzie? Schacht bez podawania konkretnych nazwisk wskazywa na grup
znanych niemieckich rodzin bankierw, ktrzy wci prbowali gra walut, nawet
wtedy, gdy ju udao mu si j ustabilizowa. Mwi: Niektre znane instytucje
finansowe take uczestnicz w spekulacyjnej grze. W tym kraju wci jest dua
liczba ludzi, ktrzy ponad wszystko pragn zyskw. Dla nich zdolni s cakowi
cie zapomnie o zaufaniu i reputacji, ktre posiadaj ich rodzinne firmy. Kar,
ktr na nich naoy, byo tymczasowe wstrzymanie w Reichsbanku wymiany
i dyskontowania weksli pochodzcych z tych bankw. Po trzecie, kady lokalny
bank, ktry narusza rozporzdzenie i udziela zagranicznym spekulantom krt
koterminowych poyczek w rentenmarkach z dziennym oprocentowaniem, tak
jak wszyscy inni podlega karze.
96

H. Schacht, The Magie. .., op. cit.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

181

7
kwietnia 1924 roku Schacht wyda bankowi centralnemu instrukcj, by
przez kolejne dwa miesice nie udziela nowych kredytw. By to krok zmierza
jcy do ustabilizowania marki. W tym samym czasie podnis stop procentow
krtkoterminowych poyczek z dzienn kapitalizacj z 30 na 45 procent, a stop
karnych odsetek od debetu z 40 na 80 procent. Ten ruch spowodowa, e wszyscy
spekulujcych mark zagraniczni gracze znaleli si w trudnym pooeniu i zmu
szeni zostali do tego, by jak najszybciej spaci swe zobowizania wynikajce ze
strat powstaych podczas prowadzonych przez nich akcji. Dziki temu Reichsbank
znacznie powikszy posiadane rezerwy wralutowe - w kwietniu 1924 roku wynosiy
one okoo 600 milionw marek, po zaledwie czterech miesicach od wprowadzenia
zmian zwikszyy si ponad dwoikrotnie97.
rodki zastosowane przez Schachta oraz te wyprowadzone przez administracj
finansowy Hongkongu podczas zawirowa na rynku pieninym w 1997 roku,
mimo e miay rne punkty wyjcia, doprowadziy do tego samego rozwiza
nia, czyli podniesienia kosztw krtkoterminowych poyczek dla spekulantw
walutowych do takiego poziomu, ktrego nie byli oni ju w stanie akceptowa;
musieli wic ustpi.
Prezes Reichsbanku konsekwentnie prowadzi swoj polityk i po niedugim
czasie udao mu si pooy kres zorganizowanemu obnianiu wartoci marki.
W lipcu 1924 roku, wraz z jej stabilizacj, odsetki od krtkoterminowych poy
czek z dziennym oprocentowaniem zaczy i w d. W tym czasie, w wyniku
ograniczenia kredytu, wiele nalecych do niemieckiego rzdu instytucji, takich
jak poczta czy linie kolejowe, zaczo zakada wasne banki. Byy to wielkie firmy
o naprawd duych moliwociach finansowych, dlatego w krtkim okresie - duo
szybciej ni banki prywatne - udao si im zgromadzi olbrzymie kapitay.
Pod koniec 1924 roku zarwno przecitni obywatele, jak i biznesmeni,
uznawali rwnowarto rentenmarki i marki oficjalnej, uywajc ich zamiennie.
Schacht przeksztaci t pierwsz w reichsmark emitowan przez bank centralny.
Czowiek ten przez cae ycie obraca si w krgu midzynarodowych
bankierw i w istocie nie musia upublicznia adnych szczegw, nie mg
jednak pogodzi si z myl, e przysze pokolenia bd komentowa i zarzuca
Reichsbankowi bezczynno i brak strategii podczas hiperinflacji w 1923 roku.
Jako jeden z uczestnikw tych wydarze odczuwa potrzeb usprawiedliwienia
swych dziaa, oczyszczenia imienia, a take zaprezentowania umiejtnoci. Poza
tym, bdc nacjonalist, uwaa, e ustabilizowanie marki jest jego obowizkiem,
kiedy bowiem widzia wczeniej, jak ginie, odczuwa oburzenie i zo. W opubli
kowanej w 1927 roku ksice Stabilizacja niemieckiej marki wci usprawiedliwia
biern postaw Reichsbanku, ale w 1967 roku, wraz z publikacj Magii pienidza,
postanowi rzecz t wyjani. Po czterdziestu czterech latach milczenia w sprawie
prawdziwych przyczyn hiperinflacji zama niepisane reguy narzucone przez
anglosaskie krgi finansowe.
97

R. C hernow The Warburgs. .., op. cit.

182

WOJNA O PIENIDZ 2

Plan Dawesa: wsparcie odbudowy Niemiec


Midzynarodowym bankierom udao si, dziki hiperinflacji, nie tylko
przetrzebi niemieck gospodark i nagromadzony wczeniej majtek, lecz take
zdoby kotrol nad przemysem i finansami kraju. Obywatele kierowali swj gniew
przeciwko Republice Weimarskiej, obarczajc t form wadzy odpowiedzialnoci
za zaistnia sytuacj. Wraz z oburzeniem rosa te wola wprowadzenia zmian.
Tymczasem kolejnym etapem planu obalenia dominacji imperium brytyjskiego byo
wzmocnienie potencjau Niemiec, akumulacja si i rodkw potrzebnych do walki.
Finansici rozpoczli rozdawanie kart ju na konferencji w Paryu: jeden
z gwnych uczestnikw negocjacji, prawnik z Wall Street, John F. Dulles, by
odpowiedzialny za przygotowanie 231 artykuu traktatu, w ktrym znajdowa si
fragment mwicy o niemieckiej zbrodni wywoania wojny, bdcy zarzewiem
rewanyzmu. Inny prawnik, zatrudniony niegdy w Standard Oil Rockefellera,
pniejszy sekretarz stanu USA, Charles Hughes, przekona prezydenta Johna
C. Coolidgea do nominacji Charlesa Dawesa, blisko zwizanego z finansow
grup Morgana, na przewodniczcego komisji zajmujcej si kwesti reparacji.
Opracowany przez niego plan wdraany by w latach 1924-1931. Niemcy zapaciy
w tym czasie 10,5 miliarda marek tytuem odszkodowa wojennych, a jednocze
nie otrzymay zagraniczne kredyty w wysokoci 18,6 miliarda marek98. Proces
odzyskiwania dawnych mocy gospodarczych przez ten kraj by w caoci zasilany
i kontrolowany kapitaami z Wall Street, ktre pozyskiwano poprzez sprzeda na
amerykaskim rynku niemieckich papierw wartociowych. Bez wzgldu na to,
czy chodzio o IG Farben, UnionStahl czy firmy energetyczne, stay za nimi cienie
ydowskich bankierw: Rockefellerw, Morganw, Warburgw. Do ich kieszeni
pyny kolejne pienidze.
Realizacja planu Dawesa rozpocza si w 1924 roku. Gwnym jego zao
eniem bya redukcja niemieckich odszkodowa wojennych z 132 miliardw na
37 miliardw marek. Ponadto Stany Zjednoczone udzieli)7 Republice Weimar
skiej poyczki, potrzebnej przede wszystkim na spat zaduenia wobec Francji
i Wielkiej Brytanii. Kraje te z kolei zwracay otrzymane pienidze Amerykanom,
ktrzy byli ich wierzycielami. W ten sposb kapita zatacza wielki krg, ostatecz
nie powracajc do punktu wyjcia. Koszty tej operacji ponosili podatnicy w USA.
Podczas gdy ceny ich akcji spaday do minimalnego poziomu, kontrolowane przez
Wall Street niemieckie firmy przemysowe redukoway swoje zaduenie, zwik
szajc moc generowania zyskw. Jednoczenie wszyscy bankierzy zaangaowani
w te transakcje duo na nich zarabiali. Plan Dawesa od samego pocztku zyska
wielkie uznanie i wsparcie midzynarodowych bankierw, gdy w tej zabawie
w poyczki i zwroty wszyscy rwno dzielili si zyskami. W 1925 roku Dawes, wraz
z Austenem Chamberlainem, otrzymali pokojow nagrod Nobla. Pierwszy z nich
zosta pniej wybrany wiceprezydentem USA.
98 C. Quigley, Tragedy and Hope: A History of the World in Our Time, New York 1966.

V. NIESPOKOJNA EUROPA

183

Schacht i finansjera zaproponowali nowe rozwizanie dotyczce spaty


odszkodowa, czny zysk wygenerowany przez niemiecki bank centralny mia
zosta podzielony: 45 procent dla prywatnych udziaowcw i 55 procent dla rzdu.
Po pertraktacjach wszyscy zainteresowani doszli do porozumienia - z pierwszej
czci zysku, wynoszcej 50 milionw marek, prywatni akcjonariusze zabrali po
ow, z drugiej czci, w tej samej wysokoci, przypado im 25 procent; w kadym
nastpnym roku 10 procent".
W lad za ogromnymi amerykaskimi poyczkami napywajcymi do
Niemiec przyszy kolejne, z innych krajw. Midzynarodowi bankierzy mieli
do Schachta zaufanie. Tymczasem on wprowadzi ostre ograniczenia dotyczce
wykorzystania zagranicznych kapitaw. Zarzdzi, e pienidze te maj by
przeznaczone wycznie dla przemysu, zakazujc wydatkowania ich na kredyty
konsumpcyjne (szczeglnie na zakup artykuw luksusowych). Dziki takiej
polityce, znajdujcy si pod kontrol kapitaw7z Wall Street, niemiecki przemys
ciki sta si w latach 1924-1929 najbardziej rozwinity w Europie. Wspieranie
tej gazi gospodarki przy jednoczesnym znacznym ograniczeniu iloci rodkw
kierowanych na giedy, rynek nieruchomoci czy towarw luksusowych przynioso
bardzo dobre rezultaty. Odbudowa niemieckiego przemysu zwikszaa szanse na
rzucenie wyzwania Wielkiej Brytanii.
Kolejnym krokiem byo znalezienie i wsparcie takiego lidera politycznego
i ugrupowania, ktre byyby w stanie prowadzi wojn z imperium brytyjskim.
W zasigu wzroku midzynarodowych bankierw pojawi si Adolf Hitler oraz
partia narodowosocjalistyczna. Od pocztku swej dziaalnoci bya ona przedmio
tem zainteresowania ludzi z Departamentu Stanu USA oraz z Wall Street, ktrzy
gromadzili napywajce rnymi drogami informacje. Amerykaski urzdnik
Robert Murphy, dziki pomocy generaa Ericha Ludendorffa, jeszcze przed puczem
monachijskim w 1923 roku mia okazj osobicie spotka si Hitlerem. (Murphy
w pniejszym czasie sta si jedn z kluczowych osobistoci klubu Bilderberg).
Nie umkno to uwadze finansistw. Ju w 1926 roku prezes Reichsbanku rozpo
cz, niejawnie, udzielanie partii nazistowskiej wsparcia pieninego. Bankierzy
nadzorujcy Rezerw Federaln zwoali spotkanie, w czerwcu 1929 roku, podczas
ktrego powierzyli Sidneyowi Warburgowi zadanie udania si w ich imieniu do
Niemiec w celu dokadniejszego przyjrzenia si sytuacji oraz przeprowadzenia
z Hitlerem rozmowy kwalifikacyjnej i ewentualnych negocjacji dotyczcych
moliwej wsppracy. Oczekiwali od niego na pocztek propagowania ofensywnej
polityki zagranicznej i podjudzania antyfrancuskich nastrojw rewizjonistycznych.
Cena Hitlera nie bya niska, za porzdne wykonanie zadania zada 100 milionw
marek (24 miliony dolarw). Ostatecznie, po rozmowach, obie strony zgodziy
si na 10 milionw dolarw7. Natomiast teorie i postulaty nazistw, przekazane
99 S. Zarlenga, Germanys 1923 Hyperinflation: A PrivateAffair, The Barnes Review 1999,
lipiec-sierpie. [The Barnes Review, na ktre powouje si autor jest zaoonym przez
Willisa Carto czasopismem zajmujcym si rewizjonizmem historycznym, w ktrym pu
blikowane s m.in. teksty kwestionujce Holocaust - przyp. red].

184

WOJNA O PIENIDZ 2

Rockefellerowi przez Sidneya Warburga po jego powrocie do kraju, wywoay


w USA tak gbokie poruszenie, e The New York Times rozpocz drukowanie
specjalnej kolumny powiconej Hitlerowi, a na uniwersytetach prowadzono
seminaria badawcze dotyczce tej ideologii100.
Midzynarodowi bankierzy nie przewidzieli, e ten uliczny obuz Hitler
ma wasny wielki plan, i po przyjciu od nich pienidzy zajmie si jego realizacj.

100 A. Sutton Wall Street and the Rise of Hitler, CSG & Associates, 1976. Dostp na: http://
reformed-theology.org/html/books/wall_street/index.html

ROZDZIA VI

Nowy ad Hitlera

186

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Potga machiny wojennej nazistowskich Niemiec jest faktem wielokrotnie
ju opisanym, Hitler i jego idee odgrywaj rol demona spoecznej wiadomoci,
natomiast niewiele osb, poza wskim krgiem specjalistw, zna zasady wedug
ktrych dziaa wczesny system monetarny i gospodarczy Rzeszy. Na przeomie
lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, gdy kryzys ogarn cay wiat, Niem
cy otrzymay potny cios, finanse pastwa zaamay si, bezrobocie osigno
nienotowany dotd poziom. Zdobycie przez parti nazistowsk wadzy w drodze
demokratycznych wyborw miao cisy zwizek z zapaci na rynku. W tym
czasie niemieckim spoeczestwem targay wstrzsy i niepokoje, idee i pogldy
zmieniay si. Narodowi socjalici, prowadzc agresywn kampani wyborcz
i posugujc si hasem nowej polityki, obiecywali wycignicie kraju z kryzysu.
W przypadku gdyby byy to wycznie puste hasa, utraciliby poparcie rwnie
szybko, jak dotychczasowe wadze Republiki Weimarskiej.
Obejmujc wiadz w7 1933 roku, Adolf Hitler musia zmierzy si z bardzo
z sytuacj niemieckiej gospodarki: w latach 1929-1932 caa niemal produkcja
przemysowa spada o 40 procent, a stoczniowa nawet o 80 procent, handel zagra
niczny o 60 procent, wydobycie elaza o 70 procent; stopa bezrobocia osigna
30 procent; na porzdku dziennym byy protesty i strajki, w cigu trzech lat wy
bucho ich ponad tysic. Naley powiedzie, e kryzys w Niemczech przebiega
duo ostrzej ni w USA, Wielkiej Brytanii czy innych pastwach kapitalistycznych.
Nazici, przejwszy wadz, podjli dziaania naprawcze, wprowadzajc tak zwany
nowy ad Hitlera, w wyniku czego stan gospodarki Rzeszy znacznie si poprawi.
W latach 1933-1938 wydobycie rud elaza wzroso z 3,9 miliona ton do 18,6 mi
liona; produkcja stali z 5,6 miliona do 23,2 miliona; przemys ciki i zbrojeniowy
ponad dwukrotnie zwikszy swe moce; wyprzedzono Stany Zjednoczone pod
wzgldem iloci wytwarzanego magnezu i aluminium; znacznie przybyo arty
kuw konsumpcyjnych; PKB wzrs o przeszo 100 procent; poziom bezrobocia
za (w 1938 roku) wynosi zaledwie 1,3 procent. Jednoczenie zrealizowany zosta
projekt budowy sieci autostrad; wyekwipowano te nowoczesn armi.
W 1933 roku USA rwnie rozpoczy wprowadzanie programu naprawcze
go, czyli Nowego adu (New Deal) Roosevelta, ktry jednak zaledwie tymczasowo
zagodzi kryzys gospodarczy. Po pocztkowym oywieniu, w latach 1937-1938 po
raz kolejny doszo do zaamania, cho ju nie tak ostrego, jak poprzednio. Dopiero
w 1941 roku, po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do drugiej wojny wiatowej,
nastpio rzeczywiste wyjcie z Wielkiej Depresji, a poziom PKB wrci do stanu
sprzed giedowego krachu. Przez cay czas realizacji Nowego adu bezrobocie
wynosio rednio 18 procent i moliwe jest, e gdyby nie pobr do armii ponad
dziesiciu milionw modych Amerykanw, stan taki utrzymywaby si duej.
Niemcy byy tym krajem, ktry w latach trzydziestych najbardziej odczu
zaamanie gospodarcze, ale jednoczenie najszybciej upora si z jego skutkami.

VI. N O W Y AD HITLERA

187

Moe warto, w sytuacji dzisiejszego kryzysu, uwaniej przyjrze si zastosowanym


wtedy rodkom zaradczym. Nazici popenili niezliczone zbrodnie wojenne, hi
storia ocenia ich i nie jest to przedmiotem jakiejkolwiek analizy w tym rozdziale.
Jednak polityka monetarna i ekonomiczna Rzeszy s dziedzinami mao znanymi
szerszej opinii publicznej, dlatego wanie przyjrzyjmy im si dokadniej.

Mody gniewny Hitler


Pewnego listopadowego dnia 1918 roku kapral Hitler lea w wojskowym
szpitalu, cierpic z powodu czasowej utraty wzroku, bdcej efektem dziaania
gazu bojowego zastosowanego przez siy ententy. Jednoczenie cieszy si z po
wodu otrzymania Krzya elaznego. Nagle dotara do niego wiadomo, ktra
wstrzsna nim niezmiernie, 'wywoujc gniew i rozczarowanie: Niemcy ogosiy
kapitulacj! Jaki wic by sens tej walki, pyta. Nie mino duo czasu i kraj obiega
wiadomo o uznaniu przez rzd Republiki Weimarskiej postanowie traktatu
wersalskiego. Kraj utraci 1/10 swojego terytorium i 1/8 ludnoci oraz wszystkie
posiadoci kolonialne; Nadrenia zostaa zdemilitaryzowana, pozwolono Francji
na zajcie Zagbia Saary* oraz zaakceptowano astronomiczn kwot kontrybucji
wojennych (miay by spacane przez kolejne siedemdziesit lat, a do 1988 roku).
Ponadto Rzesza obarczona zostaa cakowit odpowiedzialnoci za wywoanie
wojny101 - ta kwestia wywoywaa szczeglne oburzenie spoeczestwa, i Hitlera.
Przed wybuchem rewolucji w listopadzie 1918 roku sytuacja Niemiec nie
wygldaa wprawdzie dobrze, jednak nic jeszcze nie wskazywao na moliwo
poniesienia totalnej klski: na froncie zachodnim pastwa ententy nie okupowa
y nawet skrawka ich ziemi, przeciwnie, to armia niemiecka znajdowaa si na
terytorium pnocnej Francji. Od marca do lipca 1918 roku przeprowadzia pi
kolejnych atakw. W wyniku trzeciego, pod koniec maja, francuskie linie obrony
zostay przerwane i front przesun si na odlego trzydziestu siedmiu kilometrw
od Parya. Pita niemiecka ofensywa, z 15 lipca, nie przyniosa spodziewanych
sukcesw, a przybycie amerykaskiej armii ldowej do Europy znacznie wzmocnio
siy pastw ententy. Armia niemiecka we Francji przesza do obrony. Jeli chodzi
o front wschodni, to po wybuchu rewolucji padziernikowej sytuacja wewntrzna
w Rosji bya tragiczna, zmieniono rzd, wojsko nie chciao walczy. Wodzimierz
Lenin zdecydowany by zawrze pokj z pastwami centralnymi. W marcu 1918
roku wadze bolszewickie podpisay traktat brzeski. Zgodnie z jego postanowie
niami Niemcy zdobyway od Rosji blisko milion kilometrw kwadratowych ziemi
z niemal pidziesicioma milionami mieszkacw. Na terenach tych znajdowao
si 90 procent rosyjskich kopalni wgla, 73 procent z elaza, 54 procent zakadw
*

Przez pitnacie lat zarzd nad Zagbiem Saary sprawowa miaa Liga Narodw - przyp.
red.
:0 L. Hunt, B. Rosenwein, T. Martin, The Making of the West: Peoples and Cultures, Vol. C,
Boston 2009, s. 817.

188

WOJNA O PIENIDZ 2

przemysowych i 33 procent linii kolejowych. Poza tym rzd sowiecki zgodzi si


na demobilizacj armii, w tym take niedawno utworzonych jednostek Armii
Czerwonej102. 27 marca podpisano w Berlinie dodatkowy ukad, nakazujcy Rosji
zapat kontrybucji w wysokoci 6 miliardw marek.
Poniewa dziaania wojenne na wschodzie zakoczyy si, Niemcy mieli due
szanse na to, by skoncentrowa wszystkie swe siy na froncie we Francji. Sprzyjay
temu jeszcze, zdobyte dziki traktatowi brzeskiemu, rozlege ziemie i obfite zoa
surowcw, a take wynegocjowane pniej odszkodowania, umoliwiajce wzrost
ich potencjau militarnego. Rzecz jasna Rzeszy trudno byoby odnie cakowite
zwycistwo, jednak pastwa Ententy, stajc przed koniecznoci zaangaowania
wielkich zasobw ludzkich i materiaowych, w sytuacji wewntrznych rozbienoci,
mogyby nie yczy sobie kontynuacji konfliktu. Gdyby zatem Niemcom udaa
si gra na zwok w oczekiwaniu na zmiany polityczne u wrogw, mieliby due
szanse na cakowite zakoczenie dziaa wojennych.
Wikszo obywateli tego kraju gboko wierzya, e ich armia zdolna jest
przezwyciy wszelkich trudnoci, a jej poraka jest wykluczona. Mwic inaczej:
tak dugo, jak przedstawiciele rzdu nie zdradz dla wasnych korzyci, a kraj nie
rozpadnie si w wyniku rewolucji, Niemcy stoj przed moliwoci wygrania wojny.
Niektrzy przyjmowali, e nawet jeli trzeba bdzie poprosi aliantw o pokj, ci
potraktuj ich wspaniaomylnie, zgodnie z wytycznymi USA i obietnic prezy
denta Wilsona dotyczc samostanowienia narodu103. Miao to oznacza, e Niemcy
bd mogy poczy si z niemieckojzyczn czci Austro-Wgier, tworzc jed
no pastwo, wielk Rzesz. Stao si jednak inaczej, a poczucie poraki i goryczy
kazao szuka odpowiedzi na pytanie, czy poza pastwami ententy istniay inne
wrogie siy, wewntrzne, ktre dopuciy si zdrady. Nard by niemal jednomylny,
koza ofiarnego znaleziono bez trudu: stali si nim akceptujcy traktat wersalski
sabi socjaldemokratyczni politycy oraz internacjonalistyczni ydzi. Ludzi tych
okrelono mianem zbrodniarzy listopadowych.
ywic wobec nich gbok nienawi, mody i gniewny Hitler opuci armi.
Bardzo szybko znalaz nowe zajcie - zosta agentem na usugach niemieckiego
wywiadu wojskowego i otrzyma zadanie zbadania, liczcej wwczas zaledwie
pidziesiciu piciu czonkw, Niemieckiej Partii Robotnikw (Deutsche Arbeiterpartei, DAP). Czowiek ten nie mia adnego przygotowania teoretycznego,
wykazywa si jednak w swej pracy du intuicj, a przy tym chon pogldy,
z ktrymi si styka, i budowa wasny system. Pewnego wrzeniowego dnia 1919
roku po raz kolejny przyby na spotkanie DAP w celu prowadzenia dziaalno
ci agenturalnej. Tre przemwienia jednego z jej czonkw wzbudzia w nim
ogromne zainteresowanie. Mwc, ktrego pogldy wywary na Hitlerze takie
wielkie wraenie, by Gottfried Feder. W Mein Kampf napisa: Gdy pierwszy raz
usyszaem wykad Gottfrieda Federa, w moim umyle natychmiast zrodzia si
102 [Historia stosunkw midzynarodowych], red. Liu De Bin, Pekin 2003, s. 203-204.
103 Ibid., s. 206-207.

VI. N O W Y AD HITLERA

189

idea, odkryem podstaw naszej [nazistowskiej] partii. Bdc pod jego wpywem,
sam wstpi do Niemieckiej Partii Robotniczej104.
Jakie jednak teorie wygasza ten charyzmatyczny czowiek, e udao mu si
tak poruszy Hitlerem?

Gottfried Feder: nauczyciel ekonomii


Po przystpieniu Hitlera do Niemieckiej Partii Robotniczej Feder zacz
uczy go ekonomii i finansw. Dziki niemu przyszy szef nazistw bardzo zain
teresowa si problemami waluty, zatrudnienia, handlu i kryzysw gospodarczych.
Nauczyciel nie ukoczy jednak adnych specjalistycznych kursw z tej
dziedziny. By samoukiem. Zgbiajc interesujce go tematy opuci gwny
nurt mylenia dominujcy na wyszych uczelniach i w instytutach naukowych,
co doprowadzio go do sformuowania kilku zaskakujcych wnioskw. Uwaa, e
pastwo musi mie prawo do regulowania poday pienidza, zatem konieczna jest
nacjonalizacja banku centralnego. Odrzuca przy tym moliwo kontrolowania
go przez osoby prywatne, gdy udziaowcy tacy przejmuj wypracowany zysk na
swoje potrzeby, przez co nie mona wykorzysta go do tworzenia pastwowego
majtku i wzbogacania spoeczestwa105.
Kapral Hitler pocztkowo nie mia wyrobionych na ten temat adnych
szczeglnych pogldw. Uwaa po prostu, e klska Niemiec w pierwszej wojnie
wiatowej oraz pniejsza hiperinflacja to problemy czysto polityczne. Jednak dziki
wskazwkom i naukom Federa szybko poj, e to wanie finanse stanowi centrum
wszystkich problemw. Dostrzeg te rnic pomidzy kapitaem kreatywnym
a kapitaem zaborczym. Po uwiadomieniu sobie, e pienidze oraz kontrolujca
je grupa interesw s prawdziwym wadc niemieckiego losu, Hitler przystpi do
konstruowania nowych zasad, wedug ktrych powinno w przyszoci funkcjonowa
pastwo oraz partia nazistowska. W 1920 roku, po wielu burzliwych dyskusjach z Federem, przedstawi podstawowe zaoenia ruchu narodowosocjalistycznego. System
ten ujty zosta w formie 25 punktw. Na konferencji delegatw partii nazistowskiej
w Norymberdze, w 1932 roku, jego pozycja polityczna zostaa ponownie potwierdzo
na106. Jeli chodzi o idee gospodarcze, program stanowi odbicie pogldw Federa.
Punkt 11: danie nieuznawania dochodu, ktry nie pochodzi z pracy. Od
powiadao to wspomnianemu ju podziaowi na kreatywny kapita przemysowy
oraz taki, ktry jest chciwy i zaborczy. Nauczyciel Hitlera uwaa, e pienidz
tylko wtedy bierze udzia w wytwarzaniu wartoci, gdy przenika do gospodarki
i zasila cykl produkcyjny, natomiast obracanie odsetkami i konsumowanie ich
w rzeczywistoci odbiera ludziom rezultaty ich pracy.
104 J. Dornberg, Munich 1923, New York 1982, s. 344.
105 I. Kershaw, Hitler, London 1991, chap. 1.
106 J. Toland, Adolf Hitler: The Definitive Biography, New York 1976, s. 94-98.

190

WOJNA O PIENIDZ 2

Punkt 12: danie konfiskaty caego majtku zdobytego dziki wojnie. Hitler
by przekonany, e niemiecka armia nie poniosa klski z rk pastw ententy, lecz
e walczcy na froncie towarzysze zostali zdradzeni przez szukajc osobistych
korzyci klas bogatej buruazji oraz ydowskich finansistw, ktrzy wbili im
n w plecy. Jeeli ci ludzie kontynuuj swoje nieuczciwe wzbogacanie si, musz
ponie kar.
Punkt 13: danie nacjonalizacji kompanii (trustw). Feder sugerowa zbu
dowanie czego w rodzaju platformy firm pastwowych, by zrealizowa program
ochrony gwnych zasobw spoecznych. Miao to pomc w unikaniu sytuacji, gdy
nadmierna pogo za zyskiem prowadzi do wybuchu zej, nikczemnej rywalizacji
oraz dzielenia ludzi na biednych i bogatych. Twierdzi przy tym, e nacjonaliza
cja trustw pozwoli stworzy pewnego rodzaju rwnowag pomidzy deniem
kapitalistw do pomnaania korzyci a stabilnym zatrudnieniem robotnikw.
Punkt 14: danie uczestnictwa w podziale zyskw wielkich firm handlo
wych. Feder utrzymywa, e potne korporacje powinny ywi spoeczestwo
i umoliwi w ten sposb wszystkim klasom wsplne czerpanie korzyci w okresie
prosperity.
Punkt 16: danie stworzenia i ochrony silnej klasy redniej, a take natych
miastowego uspoecznienia nieruchomoci nalecych do wielkich firm handlo
wych i wynajcia ich, za niewielk opat, drobnym sprzedawcom; postulat, by
szczegln opiek otacza dostawcw dla pastwa, wadz okrgowych i maych
miejscowoci. Ten punkt by reakcj na apel handlarzy oraz zwykych obywateli
domagajcych si partycypacji w podziale korzyci ekonomicznych, nie stanowi
jednak trwaej zasady, lecz by doranym roszczeniem politycznym.
Punkt 17: danie przeprowadzenia odpowiadajcej interesom narodu re
formy rolnej, przygotowania i wprowadzenia w ycie nakazu administracyjnego
o nieodpatnej konfiskacie ziemi na cele spoeczne, zniesienia odsetek od poyczek
rolniczych, zatrzymania wszystkich spekulacji ziemi. Wedug Federera w aden
sposb nie mona byo tolerowa dwch rzeczy: czerpania zyskw bez pracy oraz
praktyk spekulacyjnych. Gdyby tylko mg, dokonaby alokacji kadego spoecz
nego zasobu w celu wykorzystania go w konkretnym przedsiwziciu. Cakowicie
ignorowa przy tym charakter ludzkiej natury. Istnieje stare chiskie powiedzenie:
Czowiek wielki jest jak woda, czowiek may jest jak olej. Oczywicie, e dobrze
jest by tym wielkim, ale to may prowokuje czsto w yciu wiele zmian nap
dzajcych rozwj. Bez wytwarzania ludzie nie mieliby co je, spekulowanie za,
pozornie bezuyteczne, wprowadza ruch i przyspieszenie. Problemem Federa bya
jego ch rozdzielenia tarczy i wiczni, i wybrania jednej z nich.
Punkt 18: Kara mierci dla zdrajcw, lichwiarzy i spekulantw.
Poza tym Feder nawoywa do powoania, w oparciu o autorytet pastwa,
banku, ktry byby odpowiedzialny za emisj krajowych papierw wartociowych
oraz zbirk kapitaw na inwestycje publiczne. Wobec tego, e midzynarodowi
bankierzy ju od dawna posiadali monopol na zoto, zaproponowa likwidacj
standardu zota i przekazanie rzdowi uprawnie do decydowania o iloci pie

VI. N O W Y AD HITLERA

191

nidza w obiegu. Realna moc wytwrcza pastwa stanowi miaa zabezpieczenie


waluty, natomiast wymiana towarowa z innymi pastwami mogaby umoliwi
uniknicie kontroli zagranicznego kapitau nad niemieck mark107.
Hitler wspiera wiele pomysw Federa, mimo e sam by politykiem i teoria
interesowaa go o tyle, o ile mona byo posuy si ni w danej sytuacji jako
narzdziem. Bezuyteczne idee odrzuca na bok. By mc samemu rzdzi, musia
wsppracowa z ludmi, ktrzy dysponowali realn wadz. Suy wczeniej
w wojsku i realna wadza oznaczaa dla niego przemoc plus majtek - te dwa ele
menty wzajemnie si wspieray, adnego nie mogo zabrakn. Na wielk pomoc
finansow nie mg w tym czasie liczy, natomiast na przemoc tak.

Pucz w piwiarni: coraz wysza pozycja Hitlera


Jeli przyj, e Feder dostarczy Hitlerowi wiedzy finansowo-gospodarczej,
to Ernst Rohm podzieli si z nim dowiadczeniem w stosowaniu przemocy.
Majc dziewitnacie lat wstpi on do armii cesarskiej. W czasie pierwszej
wojny trzykrotnie odnis rany i zosta awansowany do stopnia majora. Po ka
pitulacji Niemiec wstpi do paramilitarnej grupy zwanej freikorpsem [Freikorps
(niem.) korpus ochotniczy], penic na terenie Bawarii funkcj zastpcy dowd
cy - Franza Rittera von Eppa - i stajc si czowiekiem posiadajcym potne
wpywy i realn wadz.
Po zakoczeniu dziaa wojennych cae rzesze niemieckich oficerw po
wrciy w rodzinne strony. W chwili gdy Wielka Brytania zastosowaa sw bro
gospodarcz, co doprowadzio do ostrego deficytu towarw i braku szans na zatrud
nienie, ci peni wigoru i energii niedawni onierze zaczli czy si w grupy. Pod
przywdztwem niektrych oficerw uformowali ochotnicze oddziay - freikorpsy.
Otrzymay one od niemieckiej armii wyposaenie oraz sekretne wsparcie finanso
we. Pocztkowo byy odpowiedzialne za pilnowanie dugiej granicy wschodniej,
udzielajc pomocy reichswerze. W Republice Weimarskiej wojsko naleao do
pastwa i miao zakaz uczestniczenia w polityce partyjnej. Tymczasem po zako
czeniu wojny dochodzio w kraju do licznych wstrzsw i konfliktw wewntrz
nych, wrd robotnikw narastay nastroje rewolucyjne, dlatego freikorpsy stay
si gwn si wykorzystywan do tumienia wystpie i protestw.
We wrzeniu 1919 roku Hitler po raz pierwszy wygosi mow na spotkaniu
Niemieckiej Partii Robotniczej. Mia wtedy szans zaprezentowa swj wielki talent
oratorski. Bez wzgldu na to, jak absurdalne byy jego pogldy, porzdkowa je
w swym szaleczym umyle, a nastpnie z wielk energi i przekonaniem wyrzuca
na zewntrz, za kadym razem wstrzsajc suchaczami i wywoujc piorunujcy
efekt. Podczas takich seansw nie tylko przekazywa swe myli, lecz take powoywa
do ycia si, ktrej ciko si byo oprze. Dziao si tak prawdopodobnie dlatego,
:o7 Ibid.

192

WOJNA O PIENIDZ 2

e Niemcy czuli si bardzo zdradzeni i ograbieni, i nosili w sercu wstyd z powodu


przegranej wojny. Gdy za doczay do tego jeszcze ambicje, duma, radykalizm,
ch odwetu, tworzya si prawdziwa mieszanka wybuchowa. Gorce mowy Hitlera
trafiay na podatny grunt - eksplozja bya blisko.
Wrd wyzbywajcych si rozsdku suchaczy znajdowa si Rohm. Czowiek
ten podziwia wrzeszczcego oratora, utosamia si z jego pogldami i doszed
do wniosku, e to wanie jest przywdca radykalnego ruchu nacjonalistycznego.
Sam wstpi do DAP, nawiza z Hitlerem znajomo i zachca go do poszerzenia
jego politycznych aspiracji. Wiosn 1920 roku przedstawi go swoim towarzyszom
z krgu militarnego. Hitler, majc odtd poparcie ludzi stosujcych przemoc, roz
pocz intensywne tworzenie planw przyszego bogatego pastwa i silnej armii
(czego elementem byo, midzy innymi, wspomniane ju 25 punktw skonstru
owanych przy pomocy Federa).
Niemiecka Partia Robotnikw zmienia w tym czasie nazw na Narodowosocjalistyczn Niemieck Parti Robotnikw (Nationalsozialistische Deutsche
Arbeiterpartei, NSDAP). Agitowany przez Rohma dowdca freikorpsu na terenie
Bawarii, von Epp, udzieli jej - bdcej jeszcze wtedy ma i sab organizacj - bar
dzo duego wsparcia, nie tylko finansowego, lecz take zapraszajc Hitlera na wizyty
w koszarach, gdzie mia on moliwo werbowania nowych czonkw i budowania
wasnej armii, z czego by niezmiernie uradowany. Mwi: Czonkowie korpusu,
modzi ludzie peni energii i wigoru, natchnieni duchem postpu, zdyscyplinowani,
tworzyli organizacj, dla ktrej nie byo na tym wiecie rzeczy niemoliwych do do
konania. Z Rhomem w roli organizatora, partia nazistowska sformowaa wasn si
zbrojn: SA, czyli Oddziay Szturmowe NSDAP (Die Sturmabteilungen der NSDAP).
Hitler, majc uznanie i wsparcie wszystkich czonkw partii nazistowskiej,
sta si od 1921 roku jej liderem. Ranga i sia tej organizacji rosy. Stopniowo przy
czay si do niej poszczeglne radykalne grupy prawicowe Republiki Weimarskiej.
W 1923 roku liczba czonkw NSDAP raptownie zwikszya si do pidziesiciu
piciu tysicy.
W tym czasie panowaa w Niemczech, misternie zaprojektowana, hiperinflacja - marka runa w d, wiat finansowy7znalaz si w stanie chaosu, majtek
nalecy do klasy redniej zacz by systematycznie rabowany. Francja i Belgia
ponownie wykorzystay swoje armie, zajmujc Zagbie Ruhry. Wszystkie te
czynniki wywoyway w obywatelach oburzenie, gniew i sprzeciw wobec wadz
Republiki Weimarskiej; rs nastrj bojowy. Hitler doszed do wniosku, e nad
szed czas, by sign po wadz. Zawar sojusz z byym szefem sztabu niemieckiej
armii, Erichem Ludendorffem, i wzorujc si na marszu na Rzym Mussoliniego,
postanowi przeprowadzi zamach stanu. 8 listopada 1923 roku bojwki SA, wy
korzystujc obecno szefw bawarskiej administracji rzdowej i wojskowej, po
zgromadzeniu si w jednej z piwiarni, rozpoczy przewrt zbrojny. Przeszed on
do historii pod nazw puczu monachijskiego108.
108 W. Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich: A History o f Nazi Germany, New York 1981,
s. 312.

VI. N O W Y AD HITLERA

193

Mimo e zakoczy si on fiaskiem, to poruszy opini publiczn oraz da


partii nazistowskiej trudn do przecenienia okazj zaprezentowania jej ideologii
i propagandy szerokiemu audytorium. Podczas toczcej si rozprawy Hitler pre
zentowa zdumiewajc elokwencj. Jego gniewne przemwienia wywoyway
wielki odzew narodu. Wielu ludzi udawao si do budynku sdu, by wyrazi swoje
poparcie dla nazistw. Na czowkach gazet caego wiata pojawio si jego zdjcie,
i tak, w cigu jednej nocy, czowiek ten z wywrotowca przemieni si w bohatera
ratujcego Niemcy.
Jednak mimo e proces sdowy zosta zdominowany przez nazistowski
lobbing, Hitler zosta skazany na pi lat wizienia. Odsiadujc wyrok, napisa
ksik Mein Kampf, w ktrej przedstawi projekt przyszego pastwa. Uwiadomi
te sobie, e Republika Weimarska nie jest taka saba, i dlatego zbrojna rewolucja
nie moe si uda. Jedyne realne rozwizanie stanowi zatem legalne zdobycie
wadzy. Po wyjciu na wolno skorygowa zasady dziaania partii nazistowskiej,
przygotowujc si do wykorzystania do swoich celw demokratycznego systemu
parlamentarnego. Pucz monachijski doprowadzi do tego, e mao komu znany uliczny
awanturnik sta si, w cigu jednej nocy, midzynarodow osobistoci. Liczne
grupy interesu zaczy od razu przybywa z rnych stron i ustawia si pod jego
drzwiami, by porozmawia o wsppracy. Hitler negocjowa z nimi, lecz do
szybko zacz zdawa sobie sprawc z tego, e jest wrd nich wielu oszustw.
Prawdziwi potentaci jeszcze si nie pojawili. Nie wiedzia jednak, e grupa ta
ledzi kady jego ruch.

Hitler dotknity przez boga bogactwa


Midzynarodowi bankierzy ju okoo 1920 roku rozpoczli poszukiwanie
w Niemczech politycznego reprezentanta, zdolnego do udwignicia historycznej
misji. Bardzo uwanie przygldali si rnorodnym partiom politycznym, ktre
wyrastay po klsce wojennej niczym bambusy po wiosennych deszczach. Pr
bowali odnale wrd nich ruch mogcy przynie zdumiewajcy zysk z pier
wotnego udziau o nadzwyczajnej wartoci. Hitler i jego kilkudziesicioosobowa
grupa rwnie znaleli si na ekranie ich radaru.
Skuteczno sieci informacyjnej nalecej do finansjery zdumiewa. Ju
w lutym 1920 roku Morgan wysa do Europy swojego pracownika, Williama J.
Donovana, by odby on ca seri tajnych spotka. Pokry wynoszce 200 tysicy
dolarw koszty podry chcc w ten sposb jak najdokadniej zapozna si z sytu
acj panujc na Starym Kontynencie po zakoczeniu wojny. To wanie podczas tej
wyprawy Donovan spotka Hitlera, w bawarskim Berchtesgaden, i przeprowadzi
z nim, trwajc niemal ca noc, dyskusj. Uzna nastpnie, e trafi na bardzo in
teresujcego rozmwc. Trzeba doda, e ten obywatel USA zosta w pniejszych

194

WOJNA O PIENIDZ 2

latach szefem Biura Sub Strategicznych (OSS). Rzecz jasna wczesne spotkania
stanowiy jedynie rodzaj eliminacji wstpnych, byy prb zorientowania si co do
wzajemnych intencji i motyww. W tym czasie w Niemczech dziaaa niezliczona
ilo partii politycznych, dlatego ludzie z Wall Street, planujc sw ryzykown
inwestycj, musieli wybra spord ogromnej grupy kandydatw tego waciwego,
o wielkim potencjale.
W 1924 roku ukrcone zostao spekulowanie niemieck mark, huragan
hiperinflacji przesta pustoszy kraj. Po przeprowadzonej z zewntrz cakowitej
destrukcji niemieckiej gospodarki zaczto wprowadza w ycie amerykaski
plan Dawesa; dopyw wielkich kapitaw zagranicznych spowodowa ponowne
oywienie na rynku i w przemyle. Towarzyszy mu spadek znaczenia ruchu
nazistowskiego. Nard niemiecki przypomina bowiem kady inny: wikszo
ludzi chce y w spokoju, dc do zaspokojenia swych potrzeb, pragnc, by byo
przyjemnie. Chaos, walka, wstrzsy i gwatowne zmiany nie s ani ich marzeniem,
ani celem. Obywatele Republiki Weimarskiej szybko zapomnieli o przeszym
cierpieniu i nieszczciach. W latach 1924-1928 aktywno NSDAP spada niemal
do zera. Hitler mg jedynie, nie naruszajc adnych granic, para si polityk
parlamentarn, w ktrej nie by ekspertem. Sytuacja ekonomiczna poprawiaa
si, spoeczestwo zmierzao do stabilizacji i nie wykazywao wielkiej chci, by
popiera agresywne i radykalne ugrupowanie.
W maju 1928 roku, podczas wyborw do Reichstagu, nazici zdobyli zaledwie
2,6 procent poparcia. W tym samym czasie partia socjalistyczna oraz komunistycz
na, tworzce lewicowy sojusz, otrzymay 40,4 procent gosw, centrowa partia
katolicka 15 procent, natomiast grupy prawicowe podzieliy si pozostaymi 42
procentami gosw niemieckich wyborcw.
Hitler by bohaterem podczas chaosu, gdy panowa spokj - zamiera.
W 1929 roku cay wiat zosta dotknity kryzysem gospodarczym. Niemiecka
gospodarka ponownie runa. W 1930 roku w kraju tym byo prawie dwa miliony
bezrobotnych, natomiast dwa lata pniej ich liczba dosza do szeciu milionw.
NSDAP dojrzaa w tym szans dla siebie. Win za zapa obarczya traktat wer
salski i zwizany z nim przymus pacenia reparacji wojennych. Atakowaa rzd
za sabo i nieudolno, i za doprowadzenie narodu do skrajnej ndzy. Depresja
gospodarcza oraz wstrzsy spoeczne spowodoway, e Niemcy cakowicie przestali
ufa Republice Weimarskiej. Odyy bolesne wspomnienia sprzed kilku lat, tyle
e tym razem kryzys by jeszcze wikszy. Poparcie dla nazistw roso. Podczas
wyborw we wrzeniu 1930 roku zdobyli oni 18,3 procent gosw, po raz pierwszy
wyprzedzajc parti komunistyczn, stajc si drugim, po socjaldemokratach, naj
liczniej reprezentowanym w parlamencie ugrupowaniem. W kolejnych wyborach,
w 1932 roku, na NSDAP oddano 37,4 procent gosw, a na socjaldemokratw 36,2
procent, co oznaczao, e ci pierwsi stali si najwiksz si. W tym momencie
wiatowi bankierzy podjli ostateczn decyzj o wsparciu Hitlera.
W listopadzie 1933 roku w Holandii pojawia si niewielka objtociowo
ksika, bdca zapisem jego rozmw z Warburgiem. Wynikao z niej, e naj

VI. N O W Y AD HITLERA

195

znakomitsi amerykascy przedsibiorcy i finansici, wrd nich Rockefeller oraz


Henry Ford, wspierali Hitlera w drodze do wadzy. Za porednictwem bankw J.R
Morgana i Manhattan Company udzielili mu pomocy finansowej w wysokoci 32
milionw dolarw. Rok pniej zakazano rozpowszechnia tej publikacji. Czonko
wie rady nadzorczej IG Farben, bracia Warburgowie, na ktrych reputacj ksika
ta rzucaa cie, stanowczo zaprzeczyli zawartym w niej informacjom, jednak po
dobne dane - szczegowe i dokadne - znalazy si take w innych materiaach.
Powszechne stao si przekonanie o wsppracy pomidzy inwestorami z Wall
Street a parti nazistowsk.
Innym finansist, o ktrym wiadomo, e dostarcza Hitlerowi pienidzy,
by baron Kurt von Schroder. Jego rodzina, posiadajca banki w Nowym Jorku
i w Londynie, naley do grupy siedemnastu najbardziej wpywowych familii na
wiecie. Schroder, wraz z Rockefellerem, zaoyli wspln firm w 1936 roku109.
Bankier ten ukoczy uniwersytet w Bonn. W czasie pierwszej wojny wiato
wej zacign si do cesarskiej armii, a po jej zakoczeniu zosta partnerem w jednej
z instytucji finansowych w Kolonii. Mia prawicowe pogldy i cakowicie popiera
program nazistw, wspierajc ich materialnie. Wsporganizowa tajne spotkania
Hitlera z Franzem von Papenem z Niemieckiej Partii Centrum, w wyniku ktrych
ten pierwszy mianowany zosta, w 1933 roku, na stanowisko kanclerza [Papen
take przez krtki czas by kanclerzem, w 1932 roku - przyp. red.]
Schroder by jedn z gwnych postaci dziaajcej (od 1931 roku) pod au
spicjami NSDAP grupy biznesmenw, zwanej krgiem Kepplera. Jej zaoyciel
- Wilhem Keppler, wzorowy handlowiec - mia rozlege kontakty i wyjtkowy
instynkt polityczny. Pewnego razu odby bardzo powan rozmow z Hitlerem,
podczas ktrej dowiedzia si, e nazistowskiej wadzy potrzebni s wiarygodni
przedsibiorcy, by wspierali j i suyli rad. Usysza: Szukamy liderw wiata
gospodarczego. Nie jest konieczne, by stawali si oni czonkami partii narodowosocjalistycznej, ale gdy zdobdziemy wadz, bd nam oferowa usugi110.
Jak mona si domyla, Keppler nie potraktowa sw Hitlera jako zniewagi,
lecz przeciwnie - zorganizowa sie osb, ktre wspfinansoway nazistowsk
parti; naleeli do nich:
Fritz Kranefuss, kuzyn Kepplera, asystent Heinricha Himmlera
Carl Vincent Krogmann, burmistrz Hamburga
August Rosterg, dyrektor Wintershall AG
Emil Meyer, czonek zarzdu niemieckiego oddziau ITT Corporation oraz AEG
Otto Steinbrinck, wieceprezes Vereinigte Stahlwerke AG
Hjalmar Schacht, prezes Reichsbanku
Emil Helffrich, prezes rady nadzorczej German-American Petroleum Company,
kontrolowanej przez Mobil
Friedrich Reinhart, prezes rady nadzorczej Commerzbanku
109 R. Roberts, Schroders: Merchants and Bankers, Macmillan 1992.
110 The International Military Tribunal, Nuremberg, Vol. 6, s. 285.

WOJNA O PIENIDZ 2

196

Ewald Hecker, prezes rady nadzorczej Ilseder Hutte


Gottfried Grafvon Bismarck-Schnhausen, przewodniczcy rady miasta Szczecina111.
W 1933 roku Keppler zosta wybrany na posa do Reichstagu i sta si na
pewien czas konsultantem Hitlera w sprawach ekonomicznych. W cigu zaled
wie kilku lat przekona do wsppracy grube ryby z wielkich firm, wrd nich
prezesw rad nadzorczych grupy IG Farben. Bliskie relacje czyy IG Farben
z Mobile Petroleum Inc. Ci pierwsi uzyskali od nich technologi produkcji paliw
syntetycznych, natomiast po wybuchu wojny w Europie sprzedali im w zamian
ponad dwa tysice zagranicznych patentw.
Amerykask firm ITT (International Telephone & Telegraph) zaoyli
w 1920 roku dwaj bracia: Sosthenes i Hernand Behnowie. Kontrol finansow
nad ni sprawowaa rodzina Morganw. Sosthenes Behn po raz pierwszy spotka
Hitlera w sierpniu 1933 roku w Berchtesgaden112. Jaki czas pniej, biorc udzia
w spotkaniach krgu biznesmenw sprzyjajcych nazistom, pozna Kepplera
i Schrodera. Dostrzegszy bardzo bliskie zwizki pomidzy Schroderem a Hitle
rem, zaproponowa bankierowi nadzorowanie interesw ITT na terenie Niemiec.
Ten zgodzi si i pomg im inwestowa w przynoszcy wielkie zyski przemys
zbrojeniowy, midzy innymi w firm produkujc myliwce Focke-Wulf, a take
zaj stanowisko w jej radzie nadzorczej. W rezultacie, podczas drugiej wojny
wiatowej wojska hitlerowskie walczyy z aliantami, wykorzystujc samoloty bo
jowe, w ktrych produkcji uczestniczyli wczeniej Amerykanie.
Pienidze z ITT przechodziy przez rce Schrodera i zasilay konto Geheime
Staatspolizei - tajnej policji pastwowej. W sumie pochodzia od nich czwarta
cz wszystkich dotacji, jakimi wspary gestapo amerykaskie firmy podczas
drugiej wojny wiatowej.
Protok z przesuchania Schrodera przez aliantw, 19 listopada 1945
roku, pokazuje bliskie zwizki pomidzy Schroderem, ITT oraz parti narodowosocjalistyczn:
Pytanie: W tekcie poprzedniego protokou wspomniae o kontaktach pom i
dzy ITT, Standard Electric i kilkoma niemieckimi firmami, tak wic czy ITT oraz
Standard Electric utrzymyway kontakty z innym i niemieckimi firmami?
Odpowied: Tak, firma Lorenz Co. przed wybuchem wojny posiadaa 25 p ro
cent udziaw w spce Focke-Wulf z Bremy produkujcej myliwce na potrzeby
niemieckiego lotnictwa wojskowego. Sdz, e po pewnym czasie, wraz z rozsze
rzaniem dziaalnoci, firma pochaniaa coraz wicej kapitaw, tak wic udziay
Lorenz Co. spady poniej dwudziestu piciu procent.
Pytanie: Czy to miao miejsce po przejciu przez pukownika Behna, poprzez
firm ITT, blisko 100 procent udziaw Lorenz Co.?
Odpowied: Tak
111 Ibid., s. 287.
112 A. Sutton, Wall Street..., op. cit.

VI. N O W Y AD HITLERA

197

Pytanie: Czy pukow nik Behn zatwierdzi zakup udziaw w spce Focke-wulf
przez Lorenz Co.?
Odpowied: Jestem przekonany, e pukow nik Behn wyrazi zgod zanim za
kup zosta oficjalnie zatwierdzony przez rezydujcego w Niemczech jego przedsta
wiciela.
Pytanie: Kiedy firma Lorenz Co. zakupia 25 procent udziaw spki Focke-Wulf?
Odpowied: pam itam, e miao to miejsce przed wybuchem wojny, to znaczy
przed inwazj na Polsk.
Pytanie: Czy Westerlink wiedzia o szczegach zakupu przez Lorenz Co. 25
procent udziaw Focke-Wulf? (Westerlink w czasie pierwszej i drugiej wojny
wiatowej dziaa jako niemiecki szpieg).
Odpowied: Tak, wiedzia wicej ode mnie.
Pytanie: Jak due pienidze zainwestowaa firma Lorenz Co?
Odpowied: Na pocztku 250 tysicy marek, pniej zwikszono sum, ale nie
znacznie, ile dokadnie, nie potrafi powiedzie.
Pytanie: Czy przed wybuchem wojny pukownik Behn mia okazj, by zorgani
zowa transfer zarobionych w Niemczech pienidzy do Ameryki?
Odpowied: Tak, cho przesyany zysk mgby si nieco zmniejszy w wyniku
kursu wymiany walut, jednak zdecydowana wikszo powrciaby do Ameryki.
Behn nie uczyni tego, nie zleca te takich dziaa. Mona powiedzie, e yczy
sobie, aby pienidze pozostay w Niemczech i byy reinwestowane w hale fabrycz
ne, sprzt produkcyjny i inne firmy zbrojeniowe. Berliski H & Z by jedn z nich.
Produkowa bezprzewodowe kom unikatory oraz czci do radarw. Pamitam, e
firma Lorenz Co. posiadaa 50 procent udziaw w H & Z.
Pytanie: O d 1935 roku zasiadae w radzie nadzorczej w Lorenz Co. W tym
czasie firma ta, wsplnie z Focke-Wulf, bya zaangaowana w budowanie instalacji
militarnych. Czy wiesz lub usyszae, by pukow nik Behn lub jego przedstawiciel
kiedykolwiek wyrazili swj sprzeciw wobec niemieckich firm przygotowujcych
si do wojny?
Odpowied: N ie113.

Krg Kepplera z czasem okrelany by te mianem krgu Himmlera. 25 lutego


1936 roku, w licie napisanym do Emila Meyera, Schroder przedstawia cele i zada
nia tej grupy oraz wyjania sens zaoenia w koloskim J.H. Stein Bank konta S.

113 Ibid.

198

WOJNA O PIENIDZ 2

Krg przyjaci Najwyszego Wodza


Poniewa wizyta w Monachium na zaproszenie Fiihrera dobiega
koca, zdecydowalimy si zaoy w Stein Banku w Kolonii, pozo
stawiony do Jego dyspozycji, specjalny rachunek S. Bd na nim
gromadzone rodki pozabudetowe. W ten sposb Najwyszy Wdz
znajdzie oparcie u swoich przyjaci. W czasie spotkania w M o
nachium uznalimy, e ci, ktrzy zoyli swj podpis, wykonaj
wszystkie czynnoci zwizane z funkcjonowaniem tego konta. Jed
noczenie chcemy zakomunikowa, e kady, kto w imieniu repre
zentowanej firm y czy grupy, chce przekaza pienidze na realizacj
obowizkw Wodza Trzeciej Rzeszy, powinien deponowa je, za
zgod naszego krgu, na rachunku S w Stein Banku. (Rachunek
rozliczeniowy Rzeszy, numer J...J1392).
Heil Hitler!
Kurt von Schroder114
Tre listu pozwala zrozumie, dlaczego po zakoczeniu wojny jeden z pu
kownikw si zbrojnych USA, bdcy w przeszoci nadzorc w nowojorskim
banku Schrodera, tak usilnie pragn skierowa prowadzone ledztwo z koloskiej
instytucji do wielkich bankw z czasw Trzeciej Rzeszy. W archiwach J.H. Stein
Banku ukryte byy tajne dokumenty dotyczce zwizkw pomidzy amerykaskimi
korporacjami a nazistami w czasie drugiej wojny wiatowej.
Za poparcie dla partii nazistowskiej i jej denia do wadzy Schroder zosta
hojnie wynagrodzony i piastowa liczne wane stanowiska. By przedstawicielem
Niemiec w Banku Rozrachunkw Midzynarodowych (BIS), pierwszym prywatnym
konsultantem w Reichsbanku, wysokim oficerem gestapo, udekorowanym Krzyem
elaznym I i II klasy, prezesem rady nadzorczej Deutsche Verkehrs-Kredit-Bank
(instytucji kontrolowanej przez Reichsbank) oraz konsulem generalnym w Szwecji.
Po zakoczeniu wojny sd niemiecki uzna go winnym zbrodni przeciwko
ludzkoci i skaza tego midzynarodowego bankiera na trzy miesice wizienia.
Zbrodnie przeciwko ludzkoci nie nale do drobnych przestpstw7.Schroede
ra, ktry dostarcza Hitlerowi bezporedniej pomocy finansowej i udostpnia mu
konta, uwiziono symbolicznie na trzy miesice, natomiast bg bogactwa, Hjalmar
Schacht, nazistowski minister finansw oraz prezes banku centralnego, nadzorujcy
przez ca wojn zbirk kapitaw na potrzeby niemieckiej armii, zosta podczas
procesu norymberskiego uniewinniony. Wyglda na to, e Schroeder mia dosta
teczny powd by zaprotestowa przeciwko niesprawiedliwemu wyrokowi.
Obok tego nalecego do grupy siedemnastu najwikszych bankierskich
rodzin wiata finansisty, rcnvnie mocno zaangaowany w pomoc Hitlerowi by
Max Warburg.
114 The International Military Tribunal, Nuremberg, Vol. 7, s. 238.

VI. N O W Y AD HITLERA

199

Porozumienie haavara
Podczas swych niekoczcych si przemwie i wystpie Hitler wrzeszcza
o dwch wTogach i o jednej zemcie. Pierwszym nieprzyjacielem byli dla niego
bolszewicy Wierzy, e gdyby nie wzniecali rewolt i buntw7na tyach niemieckiej
armii, kraj nie zostayby pokonany - to by wianie w cios w plecy. Za drug zo
wrog si uwaa ydowsk elit finansow. Dziki naukom Federa Hitler nauczy
si dostrzega potg pienidza, a jednoczenie gboko nienawidzi bankierw,
ktrzy w czasie pierwszej wojny wiatowej wspierali pastwa ententy, doprowa
dzajc do klski Niemiec. By przekonany, e tacy ludzie jak Max Warburg i inni
jemu podobni finansici, podpisujc traktat wersalski, zdradzili interesy swrego
pastwa. Dodawszy do tego zniszczenia spowodowane szalejc hiperinflacj,
Hitler obciy ydw za wszystkie krzywdy i poraki. A zemci chcia si na
Francji, ktra zmusia Niemcw do podpisania poniajcego ukadu.
Krtko po zdobyciu wadzy nazici nie dysponowali jeszcze wystarczajcymi
siami, by podj dziaania przeciwko Moskwie i Paryowi, natomiast akcje antyse
mickie i wykluczanie ydw leay cakowicie w zasigu ich moliwoci. Postanowili
zatem pozby si ich cakowicie, realizujc tak zwane porozumienie haavara.
Haavara w jzyku hebrajskim oznacza migracj, przesunicie. Porozu
mienie zostao zawarte w sierpniu 1933 roku pomidzy rzdem hitlerowskim
a syjonistami. Miao na celu zachcenie ydw do emigracji do Palestyny. Na
zici zdawali sobie sprawc, e musz dziaa tak, by nie naraa si przesadnie
na gniew kontrolujcych kanay finansowe midzynarodowych bankierw, gdy
zdecydowan wikszo z nich stanowili ydzi, z ktrych bardzo wielu miao nie
mieckie korzenie. Antysemityzm Hitlera ju od dawana cieszy si bardzo z saw.
W Europie i Ameryce organizowane byy wielkie akcje protestacyjne poczone
z nawoywaniem do bojkotu niemieckich towarw, co przynosio gospodarce
kraju due straty. Nie leao w interesie rzdu nazistowskiego, ktry dopiero co
zdoby panowanie i nie czu si jeszcze zbyt pewnie, nadmierne prowokowanie
si ydowskich i ich akcji odwetowych. Polityka wypdzania i wykluczenia zostaa
wic przemianowana na zacht do emigracji.
Po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej ogromna niemiecka kontrybucja
rozliczana bya w dolarach i funtach, dlatego wadze prowadziy cisy nadzr nad
zagraniczn walut i napywem zagranicznego zota. W 1931 roku przetransfe
rowanie pienidzy z Niemiec wizao si z koniecznoci zapacenia 25-procentowego podatku. Przejwszy rzdy, partia nazistowska jeszcze bardziej zaostrzya
kontrol nad odpywem kapitaw z kraju. To z kolei rodzio wielkie trudnoci
dla tych ydw, ktrzy chcieli wyemigrowa i zamierzali przela posiadane rodki
na zagraniczne konta.
W tym czasie Max Warburg by jednym z najwaniejszych niemieckich
potentatw finansowych, dysponujcym rozbudowan sieci kontaktw na ryn
kach w Londynie, Paryu i Nowym Jorku. Zbirka pienidzy w celu uatwienia
sprawnej i pomylnej realizacji porozumienia haavara staa si jego obowizkiem.

200

WOJNA O PIENIDZ 2

Po wielu rozmowach pomidzy Warburgem, nazistami i ydami z Palestyny


stronom udao si osign kompromis. Ustalono, e emigranci bd oddawali rz
dowi niemieckiemu wszystkie posiadane marki oraz nieruchomoci, by nastpnie,
gdy ju znajd si w Palestynie, otrzyma rwnowarto w funtach brytyjskich.
Pojawia si jednak dodatkowy warunek: pienidze te miay zosta przeznaczone
na zakup niemieckich artykuw przemysowych, na przykad maszyn, rur, na
wozw sztucznych i innych. Po zakoczeniu sprzeday cay zgromadzony w ten
sposb kapita mia by ponownie zwrcony osadnikom. W rzeczywistoci rzd
nazistowski nie zamierza wzmacnia brytyjskiej waluty. Wszystkie te pienidze
byy przelewane z kont Warburgw i innych bankierskich rodzin, a eksport towa
rw pozwala gromadzi funty w kraju.
Przedstawiciele ruchu syjonistycznego wydawali si zadowoleni z porozu
mienia, oznaczao ono bowiem, e liczne grupy emigrantw, posiadajce zabez
pieczenie finansowe, bd miay szans odegra istotn rol w rozwoju lokalnej
spoecznoci ydowskiej, tworzc fundamenty przyszego pastwa. Jeli chodzi
o interesy nazistw, rozwizanie to z jednej strony prowadzio do wzrostu eksportu
niemieckich towarw, tworzc nowe miejsca pracy w przemyle oraz umoliwiajc
zarabianie cennych funtw, z drugiej za pozwalao, bez koniecznoci wydania
choby jednego feniga, zrealizowa gwny cel, czyli pozbycie si wszystkich ydw,
przy jednoczesnym korzystnym zaprezentowaniu si przed midzynarodowymi
bankierami i grupami, ktre mogyby wszczyna bojkoty i protesty. Z kolei dla
finansistw bya to kolejna okazja do osignicia ogromnych zyskw - by nadzo
rowa realizacj projektu, ydzi z Niemiec zaoyli trust. 3/4 wszystkich rodkw
potrzebnych na wykonanie porozumienia haavara, wraz z kredytem na zakup
niemieckich towarw, przechodzio przez kanay finansowe Warburgw i innych
bankierskich rodzin, pync nastpnie nieprzerwanym strumieniem w7kierunku
Palestyny, gdzie dziaa ju specjalny bank (angielsko-palestyski) odpowiedzialny
za ich przyjmowanie. W latach 1933-1939 wyemigrowao tam 52 tysice ydw
(gwnie bogatych), a kapita o cznej wartoci 140 milionw7 marek, poprzez
wspomniane kanay, powrci do Niemiec, natomiast do kasy Warburgw, bd
cych porednikami, spyny zyski pochodzce z opat manipulacyjnych115.
Plan ten umoliwia zatem nazistom, dziki pienidzom za artykuy przemy
sowe, pokrywa koszty osiedlania si ydw w7Palestynie oraz pozostawienia przez
nich w Niemczech nieruchomoci, co wicej, pozwala zdobywa brytyjskie funty.
Mimo e jego realizacja staa chwilami w7sprzecznoci z gwnymi politycznymi
zasadami partii, bya jednak zgodna z zamysami Hitlera.
Midzynarodowi bankierzy uzyskali dostp do niemieckiego systemu fi
nansowego, a ponadto wytrenowali swojego wanego przedstawiciela - Hjalmara
Schachta.

115 R. Chernow, The Warburgs..., op. cit.

VI. N O W Y AD HITLERA

201

Schacht:
porednik midzynarodowych bankierw
Hjalmar Horace Greeley Schacht urodzi si w styczniu 1877 roku, w, znaj
dujcej si obecnie na terytorium Danii, miejscowoci Tinglev (Szlezwik), jako
syn Williama Schachta, amerykaskiego obywatela o niemieckich korzeniach
oraz baronowej Constanze von Eggers - Dunki. Ojciec jego, yjc pocztkowo
w trudnych warunkach materialnych, pracowa jako nauczyciel, pniej dzienni
karz, by w kocu zatrudni si w jednej z amerykaskich firm ubezpieczeniowych.
Poniewa odpowiada mu tamtejszy model demokracji i politycznej wolnoci,
i podziwia liberaw z Nowego Jorku zaangaowanych w likwidacj niewolnictwa,
nada swojemu dziecku imiona Horace Greeley, na cze jednego z takich dziaaczy.
Zwizki rodziny Schachtw z Ameryk byy widoczne116.
Mody Hjalmar, inteligentny i pracowity, odby liczne studia, najpierw zaj
mujc si filologi i naukami spoecznymi, pniej za ekonomi (zdoby stopie
doktora). Po zakoczeniu nauki podj prac w Dresdner Bank, wykazujc si
w niej, poza wiedz, take intuicj i zdolnoci przewidywania zjawisk finanso
wych. Jego talenty i umiejtnoci, wyrniajce go spord reszty pracownikw,
zwrciy na uwag elity tej brany117. W 1923 roku, jako prezes Reichsbanku,
podj si misji ratowania znajdujcej si w katastrofalnej sytuacji niemieckiej
marki118. Stanowisko to przesta peni [na pewien czas] w 1930 roku, co miao
zwizek z koniecznoci dokonania korekt w planie Younga119.
Na pocztku 1931 roku Schacht rozpocz wspprac z parti nazistow
sk. W marcu 1933 roku, po objciu wadzy, Hitler przywrci go na fotel szefa
Reichsbanku. Akt nominacji podpisa Fiihrer, prezydent Hindenburg oraz omiu
czonkw rady nadzorczej banku centralnego, wrd nich trzech pochodzenia
ydowskiego: Mendelssohn, Wasserman oraz Warburg.
Schacht oraz Warburg stali si kluczowymi postaciami poredniczcymi
w komunikacji pomidzy centrum partii nazistowskiej a grup finansow z Wall
Street. W lipcu 1933 roku Hitler powoa specjaln rad, ktra miaa za zadanie
stworzy projekt oywienia niemieckiej gospodarki. Kady spord siedemnastu
jej czonkw by wielkim kapitalist bd bankierem. Naleeli do niej midzy
innymi: Krupp, Siemens, Bosch, Thyssen, Schroder i inni. Kierownikiem rady
zosta, z rekomendacji grup kapitaowych, Schacht.
W sierpniu 1933 roku, jako reprezentant nazistowskiego rzdu, prowadzi
negocjacje ze stowarzyszeniem bankierw z USA dotyczce poyczek. Niemcom
udao si uzyska przeduenie terminu spaty oraz obietnic, e od tamtego
116 J. Weitz, Hitlers Banker: Hjalmar Horace Greeley Schacht, Little Brown & Co, 1997. [wyd.
polskie J. Weitz, Schacht - Bankier Hitlera, Warszawa 2006 - przyp. red].
117 Ibid.
118 Ibid.
1,9 Ibid.

202

WOJNA O PIENIDZ 2

momentu cakowity dochd amerykaskich firm dziaajcych w ich kraju, uzyska


ny z produkcji lub jako procent od kapitau, bdzie wykorzystywany na miejscu,
suc budowie lub rozwijaniu ju istniejcych firm zbrojeniowych.
W lipcu 1934 roku, podczas jednego ze spotka, Hitler zapyta Schachta,
czy ten ma obiekcje przed objciem funkcji ministra gospodarki Rzeszy. Po chwili
wahania prezes Reichsbanku powiedzia, w sposb wywaony i ostrony, e
wczeniej chciaby wiedzie, w jaki sposb Fiihrer zamierza rozwiza problem
ydowski. Ten odrzek, e z punktu widzenia interesw gospodarki, ludzie ci mog
wykonywa wszystkie dotychczasowe prace, ktre do tej pory wykonywali120.
Schacht rzecz jasna nie pyta o wszystkich ydw, jego zamiarem byo poznanie
nazistowskich planw dotyczcych Warburga i innych bogaczy. A poniewa Hitler
nie mg w tym czasie specjalnie im zagrozi, udzieli wymijajcej odpowiedzi.
Ludzie z Wall Street wyznaczyli Warburga do wykonania konkretnego zadania:
mia by okiem nadzorujcym polityk finansow Fiihrera.
2
sierpnia 1934 roku zmar prezydent Hindenburg. Hitler zdoby peni
wadzy, a Schacht zosta ministrem gospodarki121.
Ten ostatni utrzymywa z Warburgiem wyjtkowe relacje. Mona powiedzie,
e wsplnie dzielili si i honorami, i zniewagami. Prezes Reichsbanku w okrny
sposb broni ydowskiego bankiera przed wodzem Rzeszy, z drugiej jednak strony
to ten wanie bankier patrzy Hitlerowi na rce. Gdyby dostrzeg jego nielojalno,
oznaczaoby to przerwanie amerykaskiej pomocy finansowej, a to z kolei, rodzc
moliwo kryzysu gospodarczego, stanowioby zagroenie dla nowej wadzy. Poza
tym, bez pienidzy z Wall Street, trudno byoby Niemcom finansowa rozbudow
armii i prowadzi przygotowania wojenne.
Mwi si Brak przymykania oka [na drobne uchybienia] i tolerowania
maych spraw zakca i utrudnia realizacj wielkich planw. Hitler doskonale to
rozumia: wykorzystywa Schachta i jego ekonomiczny talent, znosi Warburga,
reprezentanta USA. W latach 1933-1939, zbrojc si, nazici otrzymali pomoc
pienin od grupy DuPont and Chemical, grupy Rockefellera, Mobil Petroleum,
Forda, grupy Morgana oraz kontrolowanej przez ni ITT; udawao im si zwabi
chciwy kapita cigncy do lukratywnych inwestycji wojennych.
Marks powiedzia, e kapitalici, by osign zysk, sami ukrc sznur, na
ktrym powiesi ich proletariat - to nadzwyczaj trafne spostrzeenie! Krl amery
kaskiego przemysu samochodowego, Henry Ford, za zasugi dla nazistw zosta
nagrodzony Krzyem elaznym. Wrd ludzi otrzymujcych od nich specjalne
zaszczyty znalaz si take dyrektor IBM oraz prezes amerykaskiej izby handlo
wej, Tomas J. Watson122.
Jeli chodzi tylko o przemys lotniczy, to w poowie sierpnia 1934 roku
eksport z USA do Niemiec, w porwnaniu z rokiem poprzednim, wzrs ponad
piciokrotnie: w obrbie nazistowskiego systemu zbrojeniowego funkcjonowao
120 H. Schacht, 76 Jahre meines Lebens, Bad Wrishofen 1953, s. 404.
121 J. Weitz, Hitlers Banker. .., op. cit.
122 Ibid.

VI. N O W Y AD HITLERA

203

ponad szedziesit amerykaskich firm. Poza sprzeda produktw militar


nych, Stany Zjednoczone nadzwyczaj wspaniaomylnie udostpniay Niemcom
rnorodne zaawansowane technologie: DuPont, poprzez IG Farben, gumy
neoprenowej [neoprene rubber] oraz antydetonatorw (chemicznych dodatkw
do paliw); Mobile Petroleum - smarw do czogw; naleca do nich fabryka
dostarczaa te paliwa do samolotw; dziaajce pod flag Morgana ITT uczest
niczyo w konstrukcji nowych niemieckich myliwcw. Amerykaski dowdca
marynarki wojennej przyzna pniej, e to wanie USA przekazay Hitlerowi
najbardziej zaawansowany technicznie silnik lotniczy.
Gdyby Schacht z Warburgiem nie czynili tak wielu wysikw wspomagaj
cych Fuhrera w jego planach zbroje, cay ten proces z pewnoci nie przebieg
by tak gadko. Tymczasem dziki tym dziaaniom rodzinny bank Warburgw
w Hamburgu cigle przynosi wielkie zyski, prowadzc wci te same operacje,
pacc odsetki i dywidendy posiadaczom papierw wartociowych i akcji, nie
niepokojony jakimikolwiek dziaaniami nazistw. Nawet w 1938 roku biznes ten
wci przynosi dochody.
Schacht wykorzystywa bliskie relacje pomidzy Warburgiem a spk Kuhn,
Loeb & Co. z Wall Street, a ponadto, nauczony dowiadczeniem, utrzymywa
take osobiste kontakty z brytyjsko-amerykaskim wiatem finansowym. Ju
w 1905 roku, wraz z delegacj rady nadzorczej Dresden Bank, odwiedzi Stany
Zjednoczone i spotka samego J.P. Morgana123, natomiast pierwsz rzecz, ktr
uczyni po objciu stanowiska prezesa Reichsbanku, bya podr do Londynu
w celu zoenia wizyty szefowi banku Anglii, Montagu Normanowi (z ktrym si
zreszt zaprzyjani, i jaki czas pniej Norman zosta ojcem chrzestnym jego
wnuka124). Schacht pynnie mwi po angielsku, do tego stopnia, e kilkanacie
lat pniej, podczas swojego procesu, na sali sdowej posugiwa si nim rwnie
czsto jak niemieckim. W Norymberdze uniewinniono tylko trzech oskaronych.
Czowiek piastujcy wczeniej stanowisko ministra gospodarki Trzeciej Rzeszy,
a take szefa jej banku centralnego, uczestniczcy w gromadzeniu kapitaw po
trzebnych na prowadzenie caej wojny by jednym z nich. Radziecki przedstawiciel
ostro oskara: Kapitalici nigdy nie podlegaj karze.
Wraz z wprowadzaniem nowej polityki Hitlera stan niemieckiej gospodarki
wyranie si poprawia: bezrobocie zaczo spada, sia militarna szybko rosa.
Zaprezentowane to zostao szczeglnie wyranie podczas ceremonii otwarcia
igrzysk olimpijskich w Berlinie, w 1936 roku, prezentujcej si i jedno narodu
niemieckiego. Wadza Fuhrera stawaa si coraz potniejsza.
Po zakoczeniu igrzysk Schacht zacz odczuwa trudny do okrelenia
niepokj, nie tylko z powodu nadmiernego skoncentrowania si ekonomicznych
kraju na brany zbrojeniowej, co zaczo burzy rwnowag, ale o wiele bardziej
z powodu podejrze, e ostateczny cel Hitlera nie jest jasny i prosty. W tym czasie
Wdz podzieli uprawnienia. Jesieni 1936 roku wyznaczy Hermanna Goeringa
123 Ibid.
124 Ibid.

204

WOJNA O PIENIDZ 2

na gwnego wykonawc planu czteroletniego majcego na celu pen odbudow


niemieckiej gospodarki, tworzc jednoczenie now struktur administracyjn,
bezporednio odpowiedzialn ze jego realizacj. Ukad i zakres dziaania tej
nowej struktury w sposb widoczny krzyoway si z kompetencjami minister
stwa gospodarki kierowanego przez Schachta, co doprowadzio ostatecznie do
nieuniknionego sporu o wadz.
Bdc liberaem, prezes Reichsbanku bardzo nieyczliwie spoglda na
gospodark planow, a ponadto dostrzega, jak ten konkretny projekt ogranicza
pole jego dziaania, darzy go wic szczegln niechci. Byskawicznie rozpocz
akcj zmierzajc do jego bojkotu i zahamowania. Pocztkowo Hitler nieustannie
agodzi napicia pomidzy Goeringem a Schachtem, wkrtce jednak pojawiy si
ogromne iloci zamwie dla przemysu zbrojeniowego, przechodzce przez rce
nowego administratora, w zwizku z czym zacz on stopniowo zamyka drzwi
przed swoim ministrem gospodarki. Ten za zda sobie spraw, e zosta przez
wodza wykorzystany. Dlatego wanie w sierpniu 1937 roku wrczy mu swoje
wymwienie. Po trzech miesicach nieskutecznych perswazji i przekonywania do
zmiany decyzji, Fiihrer odwoa go ostatecznie ze stanowiska. Tyle e Schacht nie
zamierza godzi si z porak. Bdc wci prezesem banku centralnego, zamierza
wykorzysta prawo emisji pienidza do tego, by stawi opr. Poczynajc od 1938
roku odmawia ponownego dyskontowania weksli tworzcych miejsca pracy.
Stopniowo jego konflikt z Hitlerem zaostrza si. Tymczasem wdz zakoczy ju
wtedy wszystkie formalne przygotowania do nacjonalizacji Reichsbanku. W stycz
niu 1939 roku Schacht zosta zwolniony z funkcji prezesa tej instytucji, i mimo
e zatrzyma mao znaczce stanowisko czonka gabinetu, to w istocie znalaz si
poza orodkiem wadzy. Informacj o tej dymisji ukrywano przez ponad pi
miesicy, a do momentu tu przed wybuchem wojny. Sztuka rzdzenia Hitlera
oraz strategia finansowa byego ministra gospodarki stoczyy ze sob pojedynek
na najwyszym szczeblu; ostatecznie zwyciya polityka
W 1944 roku Schacht zaangaowa si w (nieudan) prb zamachu na Fiihrera zaplanowan przez pukownika Clausa von Stauffenberga. Za udzia w niej
zosta wysany do obozu koncentracyjnego w Dachau125. Czowiek ten nie tylko
nie poradzi sobie z nadzorowaniem poczyna Hitlera, ale te zosta przez niego
rozegrany, std nie dziwi wcale jego ch zemsty.

125 Ibid.

VI. N O W Y AD HITLERA

205

Sytuacja na szachownicy
Hitler, wspierany przez midzynarodowych bankierw, w 1933 roku zreali
zowa swe denia i zosta kanclerzem Rzeszy. Tymczasem gwne wiatowe siy
dalej przesuway figury na szachownicy i rozgryway kolejne partie.
Elita rzdzca imperium brytyjskim trwaa w gbokim przekonaniu, e
reprezentowana przez ni forma organizacji spoecznej jest najlepsza z moliwych,
dlatego powinno si j promowa i zaszczepia na caym wiecie, we wszystkich
innych pastwach. Chodzio oczywicie o utrzymanie niezachwianej dominacji.
W tym czasie mocarstwo to znajdowao si w bardzo korzystnej sytuacji, pod
wzgldem siy i zasigu terytorialnego. Jego najwikszy europejski rywal, Niemcy,
zosta cakowicie rozbity. System wersalski zdusi jego potencja gospodarczy i mili
tarny. Z kolei pooona na zachodzie Niemiec, wroga ssiadowi Francja, z powodu
swych strat wojennych i w celu unikania zagroe musiaa zawrze z Brytyjczykami
sojusz. W Afryce imperium kontrolowao wiksz cz terytorium, miao do
dyspozycji ogromne iloci materiaw i surowcw, jego zwierzchnictwo uznao
przeszo dwadziecia tamtejszych pastw. Na Bliskim Wschodzie panowanie bry
tyjskie rozcigao si na Palestyn, Iran, Arabi Saudyjsk i Irak. Zarzdcy mocno
trzymali w swych rkach rda wydobycia ropy naftowej. Poza tym nadzorowali
te Indie, Malezj, Birm i Hongkong, wykorzystujc tamtejszych ludzi i bogactwa
naturalne. Do majtku posiadanego przez Brytyjczykw wliczay si te gwne
azjatyckie szlaki komunikacyjne; Australia i Nowa Zelandia oraz inne czci skado
we wsplnoty pooone na Pacyfiku tworzyy tarcz chronic jej przemys i zoa
surowcw; Kanada, Gujana, Jamajka, Bahamy oraz pozostae miejsca przynosiy
imperium niezliczone korzyci, od baz dla Royal Navy do bogactw.
Dodatkowo Wielka Brytania posiadaa najsilniejsz na wiecie marynark
wojenn, kontrolujc wszystkie w^ane wiatowe drogi wodne. Na pocztku lat
trzydziestych XX wieku bya zatem prawdziw potg.
Rzecz jasna to wielkie mocarstwo nie byo wolne od obaw, na przykad przed
zdumiewajcym potencjaem amerykaskiego przemysu. Mimo to wadze brytyj
skie uwaay USA za swoj by koloni, pozbawion oglniejszej strategii - kraj
z nieustabilizowanym centrum finansowym, gdzie spekulowano i brak byo dosta
tecznego nadzoru. Wedug Brytyjczykw siy wytwrcze w tym kraju produkoway
due nadwyki, ktrych lokalny rynek nie by w stanie wchon, amerykaska
gospodarka uzaleniona bya zatem od rynkw wiatowych, rzdzonych przez
wadze imperium. Armia Stanw Zjednoczonych nie dysponowaa w tym czasie
adnymi zagranicznymi bazami wojskowymi.
Wadza Wielkiej Brytanii nad USA sprawowana bya w nastpujcy sposb:
mocarstwo decydowao o kosztach kapitau, zmonopolizowao ceny surowcw,
kontrolowao kierunek wiatowych zamwie, dzielio globalny popyt, chronio
morskie szlaki handlowe. Dziki tym dziaaniom mocno chwycio Amerykanw
za gardo, zakadajc, e ich kraj na zawsze pozostanie wycznie czym w rodzaju
hali fabrycznej. Stany Zjednoczone miay by producentem, natomiast Wielka

206

WOJNA O PIENIDZ 2

Brytania organizatorem wiatowego rynku. Wydawao si, e nic, z wyjtkiem


wielkiej wojny, nie moe zmieni tego ukadu.
Jedyn rzecz, ktrej naprawd obawiali si Brytyjczycy, by potencja
Zwizku Radzieckiego. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku kraj ten
wyszed z chaosu wojny i caa jego gospodarka, znajdujca si w ruinie, oczekiwaa
na szans rozwoju. Pomimo tego jednak, e nie bya wtedy znaczc si, budzia
niepokj. Gdyby bowiem socjalistyczny model zarzdzania, przy braku kolonii,
doprowadzi do efektywnego uprzemysowienia, przy jednoczesnym wzrocie
siy militarnej, stanowioby to nie tylko zagroenie zbrojne, ale przede wszystkim
ideologiczne. Zbudowanie wasnymi siami bogatego pastwa z potn armi,
bez korzystania z zewntrznych rde, ustawioby brytyjski system kolonialny
w nadzwyczaj niekorzystnym wietle, odbierajc mu racjonalne uzasadnienie,
kac widzie w nim naduycie. Dlatego wanie Brytyjczycy uznali Zwizek
Radziecki za najniebezpieczniejszego wroga.
Natomiast jeli chodzi o rosnc potg partii nazistowskiej, to miaa ona dla
nich i wady, i zalety. Do wad zaliczaa si odbudowa niemieckiej armii, co tworzyo
zagroenie, zalet byo posiadanie silnego partnera, ktry mg by wykorzystany
do starcia z miertelnym wrogiem. W sumie jednak Wielka Brytania nie przywi
zywaa do nazistw zbyt duej uwagi; po pierwsze, z powodu przekonania o swoim
wasnym znaczeniu i przewadze, po drugie za dlatego, e niemiecka gospodarka,
funkcjonujc w ramach systemu wersalskiego, znajdowaa si w stanie zapaci midzynarodowi bankierzy przejli kontrol nad Reichsbankiem i nad finansami
kraju, w konsekwencji wpywajc te na stan przemysu - Hitler wydawa si by
wycznie marionetk. Gdyby udao si przywrci potg Niemiec, a nastpnie
doprowadzi do ich konfliktu ze Zwizkiem Sowieckim, sytuacja ta byaby, wedug
czci Brytyjczykw, niezwykle korzystna. Stanowisko takie reprezentowaa cz
ekipy rzdzcej imperium (midzy innymi ksi Windsoru, pniejszy Edward
VIII). Pozostali reprezentanci brytyjskiej wadzy ywili do nazistw obawy i brak
zaufania, zdecydowanie odrzucajc ustpstwa i wspomaganie odbudowy ich pa
stwa. Reprezentantem tej frakcji by, pniejszy premier, Churchill.
Tymczasem nowo powstaa amerykaska elita finansowa miaa na temat
swej roli i znaczenia w wiecie odmienny, wasny pogld. Ju przed wybuchem
pierwszej w'-ojny wiatowej, wraz z byskawicznym rozwojem przemysu, rozpocza
tworzenie strategii, ktra umoliwiaby USA zastpienie Wielkiej Brytanii i wci
cie na siebie roli nowego, wiatowego mocarstwa. Sia decyduje o usposobieniu,
usposobienie decyduje o ambicjach, ambicje za o planach dziaania! Patrzc z tej
perspektywy, to, co stanowio najmocniejsz stron imperium brytyjskiego, byo
zarazem jego gwn saboci. Chodzio o to, e rda surowcw, produkcja prze
mysowa oraz rynki byy podzielone i rozmieszczone w poszczeglnych regionach
i koloniach, podczas gdy same Wyspy podlegay stopniowej dezindustrializacji.
Gdyby zatem zadowolone z siebie brytyjskie centrum finansowe odczyo si od
realnego ciaa gospodarki, mogoby sta si wycznie zlepkiem rozproszonych
interesw. Istotna zmiana sytuacji na mapie wiata sprawiaby, e realny staby si

VI. N O W Y AD HITLERA

207

scenariusz jego upadku. Oznaczao to wic, e wybuch wielkiej wojny stworzyby


Stanom Zjednoczonym nie tylko okazj do zarobienia wielkich pienidzy, ale take
do osabienia dominacji Wielkiej Brytanii i zastpienia jej w roli hegemona. Takie
rozwizanie wr peni odpowiadao interesom modej amerykaskiej finansjery.
Z kolei grupa ydowskich bankierw^, dziki upadkowi istniejcego syste
mu kolonialnego, zdobyaby Palestyn, a wrraz z ni moliwo zbudowania na
jej terenie pastwa Izrael. Dwie wielkie siy z Wall Street, majc zbiene plany,
zawary pakt, udzielajc sobie wzajemnej pomocy, kalkulujc przysze posunicia
i dziaajc wr penej zgodzie.
Zatem wczesna sytuacja wygldaa tak, e gwmym adwersarzem Wielkiej
Brytanii sta si Zwizek Radziecki, celem nowej amerykaskiej elity finansowej
byo zastpienie Brytyjczykw^ w roli wiatowego hegemona, ydowscy bogacze
chcieli odbudowa Izrael, a wsplnym zamiarem tych trzech si byo, w celu reali
zacji postawionych sobie zada, zdobycie i utrzymanie kontroli nad dysponujcymi
potencjaem militarnym Niemcami.
Hitler zdawa sobie spraw z tego, e kada z grup interesw zamierza wy
korzysta go do osignicia wasnych partykularnych zamierze, tyle e on mia
swoje odrbne kalkulacje i wizje, i nie zamierza godzi si na adne zwierzch
nictwo. Przygotowywa si zatem do tego, by, pozornie sprzyjajc ich zamiarom,
w tej skomplikowanej ukadance stosunkw midzynarodowych sta si liderem
i kreatorem.

Orodki wadzy spoecznej


w nazistowskich Niemczech
Wielu ludzi sdzi, e nazistowska wadza polityczna bya autorytarna, dykta
torska, dysponujca wszelkimi uprawnienia do tego, by sterowa spoeczestwem
i organizowa je wedle uznania. Wydaje si im, e wystarczy sam zamiar, i Hitler
mg decydowa o losie kadego czowieka. W rzeczywistoci jednak, bdc
politykiem, Hitler zmuszony by wsppracowa z czterema orodkami wadzy dopiero wtedy mg skutecznie kierowa pracami rzdu.
Przed wybuchem pierwszej w^ojny nadrzdne miejsce wrd decydentw
w niemieckim spoeczestwie zajmowaa armia, dalej sytuowali si junkrzy, czyli
posiadacze ziemscy, nastpnie administracja, a jako ostatni wystpowali prze
mysowcy. W czasach cesarstwa wadca sprawowra rzdy w ich imieniu. Wraz
z nastaniem Republiki Weimarskiej oraz wtedy, gdy do gosu dochodzili nazici,
sytuacja ta zasadniczo nie zmienia si, spoeczne orodki wadzy pozostay te
same, tyle e tworzyy odtd inn hierarchi: najwaniejsi stali si przedsibior
cy, wojskowi spadli na drug pozycj, urzdnicy wci utrzymywali si na trze
ciej, natomiast najbardziej stracili junkrzy. Mona powiedzie, e grupa ta bya

208

WOJNA O PIENIDZ 2

najwikszym przegranym, jeli chodzi o system wadzy w Niemczech po zako


czeniu pierwszej wojny wiatowej.
Warstwa posiadaczy ziemskich zacza traci swe znaczenie ju koo roku
1880. Wskutek rozwoju przemysu, przemieszczania si siy roboczej ze wsi do
miast, klsk naturalnych oraz zmian w polityce ochronnych taryf celnych (1895)
niemieckie rolnictwo zaczo si kurczy. W tym czasie wielu junkrw znalazo
si na krawdzi bankructwa, a ten ekonomiczny regres w nieunikniony sposb
redukowa ich znaczenie na scenie politycznej.
Po objciu wadzy przez nazistw nadzr nad gospodark roln znalaz si
w rkach rzdu i partii nazistowskiej. Gwnym jego elementem byo prawo do
ustalania cen, stanowice w kadej sytuacji cenne narzdzie do wywierania nacisku.
Wpywy wacicieli ziemskich zostay w ten sposb bardzo ograniczone. Jednak
trzeba pamita, e stanowili oni jednoczenie gwn si tworzc pruski korpus
oficerski - centrum niemieckiej armii. Dlatego wanie Hitler zosta zmuszony do
tego, by zapewni im odpowiedni ekonomiczn rekompensat, gwarancj zyskw.
W Rzeszy realizowano wtedy kilka planw rozwoju rolnictwa. Ich gwnym zada
niem byo utrzymanie wzgldnie stabilnego rynku. Produktom pochodzcym od
junkrw gwarantowano specjaln ochron. W tym samym czasie nazici wykorzenia
li w spoeczestwie wszelkie przejawy liberalizmu, prowadzce, midzy innymi, do
rnorodnych buntw i wstrzsw spoecznych, ktre w konsekwencji wywoyway
niestabilno i fluktuacje cen. Rzd prowadzi tward polityk cen, ustalajc je na
umiarkowanym poziomie, wystarczajcym jednak do tego, by posiadacze mogli za
robi. W 1937 roku produkty rolne kosztoway rednio o 3 procent wicej ni cztery
lata wczeniej. Poza tym wadza oferowaa junkrom wyjtkowe okazje, przywileje,
porczenia oraz inne formy preferencyjnego traktowania, na przykad zakaz zaka
dania zwizkw zawodowych w rolnictwie, zakaz strajku dla robotnikw rolnych
czy domagania si przez nich podwyek pac, chronic w ten sposb zyski wielkich
wacicieli. Dodatkowo nazici redukowali obcienia podatkowe oraz stopy pro
centowe od udzielanych im poyczek. W latach 1933-1936 suma odsetek, ktre mieli
spaci junkrzy, spada z 950 milionw do 630 milionw marek, natomiast kwota
pobranego od nich podatku z 740 milionw do 460 milionw. Ponadto zostali oni
cakowicie zwolnieni z obowizku wpacania do skarbu pastwa ubezpieczenia od
bezrobocia. Wprowadzone w tym czasie w Niemczech takie wanie ubezpieczenia
stanowiy pierwszy na wiecie systemem opieki spoecznej. Dziki wyczeniu z niego
wacicieli ziemskich, ich zobowizania finansowe, w latach 1932-1933, byy mniejsze
cznie o 19 milionw marek. Sprzyjajca tej grupie polityka nazistowskiego rzdu
oddalia od jej przedstawicieli, realn wczeniej, grob bankructwa - bez wzgldu
na to, czy dotyczyo to pastwowych czy prywatnych poyczek, wierzyciel nie mia
moliwoci egzekucji dugu.
Im wiksze byo gospodarstwo, tym bardziej wymierne uzyskiwao ono
korzyci i tym silniejsze byo poparcie jego waciciela dla istniejcego porzdku.
Poprzez seri takich dziaa umacniano i stabilizowano wradz oraz zyskiwano
aprobowanie jej przez junkrw. Hitler wciga ich do wsppracy, gdy zaleao mu

VI. N O W Y AD HITLERA

209

na armii, ktrej rdze stanowili wanie oni. Niemieccy generaowie, uywajcy


przyimka von pomidzy imieniem a nazwiskiem, tworzyli z armi jedno ciao.
Pruski korpus oficerski duo bardziej ulega wpywom nazistw ni wczeniej
wadzom Republiki Weimarskiej. Wtedy bowiem nie angaowa si na przykad
w morderstwa niektrych wysokich rang wojskowych, natomiast w epoce Hitlera
tego typu zdarzenia nie naleay do rzadkoci. wiadczyo to o malejcej sile armii,
aczkolwiek osabienie to nie byo wycznie konsekwencj jej bliskich zwizkw
z parti. W rzeczywistoci bowiem partia nazistowska nie zdobya penej kontroli
nad siami zbrojnymi, ktre podlegay rzdowi. NSDAP organizowaa zatem wasne
oddzia)'' zbrojne, wrd nich SS. Pomidzy nimi a jednostkami regularnego wojska
zawsze istniay tarcia. Mwic inaczej, Hitler nie mia nad armi penej wadzy.
wczesne prawo Rzeszy wyranie zreszt mwio, e czonkowie niemiec
kich si zbrojnych maj zakaz czonkostwa w partii nazistowskiej. Poniewa jednak
onierzy obowizywao bezwzgldne posuszestwo wobec najwyszego dowdcy,
a funkcj t peni wtedy Hitler, bardzo zrcznie wykorzystywa on sytuacj,
dajc od armii przysigi lojalnoci. Stao si to moliwe dlatego, e tak naprawd
polityka Fuhrera i jego grupy spotykaa si z akceptacj. W latach 1938-39 wrd
niemieckiej generalicji nie byo nikogo, kto by si jej sprzeciwi, gdy po prostu
nie dostrzegano ku temu adnych istotnych powodw. Efekty dziaa nazistw
pokryway si z nadziejami oficerw. Sytuacja ta zmienia si po roku 1939, kiedy
to cz wyszych rang wojskowych zacza patrze podejrzliwie na niektre po
czynania wodza, wtpic przy tym w jego zdolno realnej oceny sytuacji. Mimo
to nie byli oni w stanie stworzy wsplnego antyhitlerowskiego frontu ani adnej
grupy dysponujcej dostateczn si, by stawi opr.
Jeli chodzi o urzdnikw, ich uprawnienia zostay ograniczone. Bardzo wielu
ydw oraz czonkw administracji pastwowej o antynazistowskich pogldach
zoyo wczeniejsz dymisj. Star kadr tworzyli ludzie lepiej i gorzej wyksztace
ni. Ci, ktrzy mieli dyplomy, zajmowali wysze stanowiska i nie przejmowali si tak
bardzo now wadz, w przeciwiestwie do przedstawicieli urzdnikw niszego
szczebla, czsto wymienianych na czonkw NSDAP. W 1939 roku w niemieckiej
administracji pracowao 1,5 miliona osb, wrd ktrych 282 tysice naleao do
partii. W 1933 roku nazici sformuowali zasady wykluczajce poza sfer polityki
osoby o niearyjskim pochodzeniu i wichrzycieli spoecznych. Przepisy te do
tyczyy zaledwie 1 procenta wyszych urzdnikw, natomiast w szeregach tych
niszych, wikszo, szczeglnie nowo rekrutowanych, naleaa do ugrupowania
narodowosocjalistycznego. Obowizujce w tym czasie prawo administracyjne nie
zawierao przepisu wymagajcego przynalenoci do nazistw, jednak caa nowa
kadra musiaa by wobec nich lojalna. Mimo to ludzie ci, w swej codziennej pracy,
przestrzegali ustaw, nie za regulacji partyjnych. Prawo wci miao pierwszestwo.
Podsumowujc, urzdnicy niszego szczebla odczuli na swej skrze wpyw NSDAP,
podczas gdy wysza warstwa, praktycznie w caoci, zachowaa swj dawny status.
Zdecydowana wikszo niemieckich przemysowcw i handlowcw nie
napotykaa na szczeglne trudnoci ze strony partii nazistowskiej, co wicej,

210

WOJNA O PIENIDZ 2

przedsibiorcy ci otrzymali nawet od nowej wadzy szereg uprawnie. W swojej


dziaalnoci kierowali si wasnymi zasadami i przepisami. Poza tym, poniewa
nie tworzyli zwartej grupy i nie mieli lidera, nie mia ich kto ogranicza ani ocze
kiwa lojalnoci. Rzd hitlerowski na podstawowym poziomie nie wytrca si do
ich przedsiwzi i interesw, a partia, poza nadzwyczajn sytuacj wojenn, nie
posiadaa zbyt duej moliwoci kontroli.
Zgodnie z tradycyjnym pogldem nazistowskie Niemcy wprowadzay
w ycie rodzaj kapitalizmu poczonego z dyktatur [by moe autorowi chodzi
o totalitaryzm - przyp. tum.], jest to jednak okrelenie niedokadne, system ten
naleaoby bowiem nazwa autorytarnym, nie dyktatorskim. Charakteryzowa
si efektywn organizacj spoeczestwa i takim podziaem dbr, ktry zapewni
mia jak najwikszy finansowy zysk.

Niemiecki system gospodarczy


Jeli przyj, e tradycyjny kapitalizm to system gospodarczy, w ktrym
centralne miejsce zajmuje zysk, to, chcc go osign, naley wanie na tym ele
mencie skupi si najbardziej, nie za na produkcji, konsumpcji, zatrudnieniu czy
opiece spoecznej. Oczywicie naley bra te pod uwag, e taki sposb dziaania
wywouje wrogo w poszczeglnych orodkach wiadzy spoecznej, ktrej przed
stawiciele mog si zjednoczy i protestowa przeciwko niemu.
Nazici, wdraajc swj projekt gospodarczy, zmuszeni byli uwzgldni
cztery platformy spoecznych rzdw, po to, by utrzyma rwmowag pomidzy
systemem (z zyskiem w roli gwnej) a jego przeciwmikami. Stali wic przed
koniecznoci wypracowania takiej strategii, ktra z jednej strony zapobiegaaby
niepokojom i buntom, z drugiej za tumia je, by umoliwi niczym nieskrpowa
ne pomnaanie dbr. Chronili wic zysk na kilka rnych sposobw: redukowali
bezporednie zagroenie ze strony samego rzdu, blokowali zwizki zawodowe,
uniemoliwiali konkurencj cenow, dziaali na rzecz uniknicia depresji na rynku
i klski handlowej, a wreszcie eliminowali inne modele gospodarcze.
Poniewa dziaania rzdu nie maj bezporednio na celu osignicia zysku,
stanowi one dla niego pewne zagroenie. Jednak w wczesnych Niemczech uda
wao si temu przeciwdziaa, gdy nazici, ktrzy stanowili trzon wiadzy, mieli
poparcie kapitalistw i realizowali w zasadzie ich projekty.
Zorganizowane grupy robotnikw7 nie przeszkadzaj osiganiu korzyci
finansowych, wrcz przeciwnie, wypracowuj je. Jednak gdy ludzie ci maj wasne
pogldy polityczne, mog sta si dla systemu niebezpieczni. Dlatego NSDAP,
chcc temu zapobiec, musiaa zdoby nad nimi pen kontrol, midzy innymi nad
ich wolnym czasem i sposobem spdzania go. Wiadomo przecie, e brak zaj
stwarza okazj do rozmyla. Nazici nie likwidowali zwizkw7zawodowych, lecz
prowadzili nad wszystkimi organizacjami nadzr. Pensje robotnikw oraz stan

VI. N O W Y AD HITLERA

211

dard ich ycia stopniowo pogarszay si. Rwnolege jednak partia gwarantowaa
wyzyskiwanym pewne rekompensaty. Wrd nich gwne miejsce zajmowa zakaz
zwalniania ich. Chodzio o zagwarantowanie robotnikom miejsc pracy. W 1929
roku w Niemczech byo 17,8 miliona bezrobotnych; trzy lata pniej, podczas
pogarszajcego si kryzysu gospodarczego, na rok przed zdobyciem wadzy przez
nazistw, liczba ich wynosia 12,8 miliona; natomiast po szeciu latach rzdw
partii narodowosocjalistycznej spada do 2 milionw. W tym czasie odsetek lu
dzi pozostajcych bez pracy w innych krajach europejskich oraz w Ameryce by
znacznie wyszy.
Tumienie rywalizacji w handlu polegao na uniemoliwianiu konkuro
wania cenami. Konkurencja dotyczca kapitau, materiaw, maszyn, patentw,
siy roboczej oraz rynku stanowi istotny, cho negatywny, element dziaalnoci
firmy: zaburza stabilno, utrudnia precyzyjne planowanie, zagraa zyskom. By
temu przeciwdziaa, przedsibiorcy zawieraj czsto ukad i ustalaj wspln
cen okrelonych produktw, koszt tej operacji przerzucajc na konsumentw.
Nazici, poprzez przerne przepisy i zarzdzenia, doprowadzali do tworzenia
stowarzysze branowych, handlowych oraz pracodawcw, koordynujc w ten
sposb osiganie profitw przez poszczeglnych konkurentw. Monopolistyczne
stowarzyszenie branowe, wkraczajc na scen, ustalao ceny, regulowao pro
dukcj oraz dzielio rynek; stowarzyszenie handlowe dziaao gwnie jako organ
polityczny, skutecznie organizujc dziaalno rolnicz oraz wymian towarow;
stowarzyszenie pracodawcw sprawowao kontrol nad si robocz. W efekcie
cakowitego nadzoru spoecznego, dramatycznej zmiany kosztu kapitau, wielkich
wzrostw i spadkw cen surowcw, tumienia strajkw i protestw konkurencja
cenowa nie zagraaa nikomu. W takich warunkach bardzo rzadko zdarzao si, by
jaka firma poniosa ekonomiczn klsk. Alternatywne modele gospodarowania
nie miay szans na realizacj.
Po wyeliminowaniu tych wszystkich puapek Niemcom udao si opuci ob
szar depresji gospodarczej. Jednak ten system spoecznej dziaalnoci produkcyjnej
tworzy jeszcze wiksze niebezpieczestwo, poniewa, nie ogniskujc si wycznie
wok zysku, mg ulec deformacji. Tyle e nazici nie mieli wyjcia i zmuszeni
byli oprze si na czterech orodkach wadzy, i na tym gruncie prbowa wdraa
regulacje, ktre pozwalayby w sposb zrwnowaony i pokojowy nadzorowa
cay ten ukad. Bez wzgldu na to, czy dziaania te miay szans powodzenia, nie
podejmujc ich, nowa wadza nie przetrwaaby.

WOJNA O PIENIDZ 2

212

Nowy ad Hitlera
Obejmujc wadz w 1933 roku, Adolf Hitler musia zmierzy si z bardzo
z sytuacj niemieckiej gospodarki: w latach 1929-1932 caa niemal produkcja
przemysowa spada o 40 procent (maszyny nie byy wykorzystywane nawet
w poowie), a stoczniowa nawet o 80 procent, handel zagraniczny o 60 procent,
wydobycie elaza o 70 procent. Kryzys w przemyle odbi si na brany finanso
wej. W lipcu 1931 roku zbankrutowa Bank Darmstadt, co pocigno za sob
masowe wycofywanie depozytw z innych placwek. Niemieckie rezerwy zota
spady z 2,39 miliarda marek do 1,36 miliarda. Z dziewiciu wielkich berliskich
bankw przetrway tylko cztery. Stopa bezrobocia dramatycznie rosa, osigajc
w 1932 roku 30 procent. Jeli doda do tego jeszcze pracownikw dorywczych,
bez staego zatrudnienia pozostawaa wwczas niemal poowa ludzi zdolnych do
pracy. Wszystko to powodowao zaostrzenie konfliktw spoecznych: w cigu
trzech lat wybucho w kraju ponad tysic strajkw.
Naley powiedzie, e kryzys w Niemczech przebiega duo ostrzej ni
w USA, Wielkiej Brytanii czy innych pastwach kapitalistycznych. Nazici, przejwszy wadz, podjli dziaania naprawcze, wprowadzajc tak zwany nowy ad
Hitlera, w wyniku czego stan gospodarki Rzeszy znacznie si poprawi. W latach
1933-1938 wydobycie rud elaza wzroso z 3,9 miliona ton do 18,6 miliona; pro
dukcja stali z 5,6 miliona do 23,2 miliona; przemys ciki i zbrojeniowy ponad
dwukrotnie zwikszy swe moce; wyprzedzono Stany Zjednoczone pod wzgldem
iloci wytwarzanego magnezu i aluminium; znacznie przybyo artykuw kon
sumpcyjnych; PKB wzrs o przeszo 100 procent; poziom bezrobocia za (w 1938
roku) wynosi zaledwie 1,3 procent. Jednoczenie zrealizowany zosta projekt
budowy sieci autostrad; wyekwipowano te nowoczesn armi.
Ogldajc synne filmy Leni Riefenstahl Olimpiada i Tryumf woli, jest si pod
wielkim wraeniem siy pastwa niemieckiego i ducha jego obywateli. Donone,
poruszajce niebo okrzyki, las wycignitych do gry rk, budowle symbolizujce
moc i ambicj, idealni, podobni do bogw modzi sportowcy, pragncy, bez wyjt
ku, zamanifestowa sw si i energi. Popularno Hitlera bya wtedy ogromna,
cho nie wygasza on ju wtedy swych wstrzsajcych przemwie. Wystarczao
samo jego pojawienie si wr miejscu publicznym, by nieprzeliczone rzesze ludzi,
automatycznie, niczym zahipnotyzowane, traciy trzewro i rozsdek. Nazici
nie uzyskali poparcia wycznie dziki indoktrynacji i praniu mzgu. Ratujc
gospodark, pokazali si z wyjtkowo dobrej strony, a przecitni Niemcy uzyskali
dziki nim realne korzyci gospodarcze - dziki temu narodowosocjalistyczna
propaganda staa si jeszcze bardziej przekonywajca.
W 1933 roku USA rwnie rozpoczy wprowadzanie programu naprawcze
go, czyli Nowego adu (New Deal) Roosevelta, ktry jednak zaledwie tymczasowo
zagodzi kryzys gospodarczy. Po pocztkowym oywieniu, wiatach 1937-1938 po
raz kolejny doszo do zaamania, cho ju nie tak ostrego, jak poprzednio. Dopiero

VI. N O W Y AD HITLERA

213

w 1941 roku, po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do drugiej wojny wiatowej,


nastpio rzeczywiste wyjcie z Wielkiej Depresji, a poziom PKB wrci do stanu
sprzed giedowego krachu. Przez cay czas realizacji Nowego adu bezrobocie
wynosio rednio 18 procent.
Polityka Hitlera spowodowaa cud gospodarczy i, mimo e miaa liczne
ukryte wady, okazaa si skuteczna w wyciganiu kraju z zapaci. Dzi, kiedy
wiat stawia czoa, podobnie jak w 1933 roku, ostrej recesji, uczciwe i rzetelne
przeanalizowanie tamtego projektu naprawczego, jego sabych i mocnych stron,
wydaje si przejawem rozsdku.

Nacjonalizacja Reichsbanku
Ju we wrzeniu 1919 roku, gdy Hitler po raz pierwszy trafi na wykad Federa
dotyczcy finansw, to, co usysza, gboko go poruszyo. To wanie ta prelekcja
skonia go do wstpienia w szeregi czonkw Niemieckiej Partii Robotnikw.
Przyszy Fiihrer nie mia adnego wczeniejszego przygotowania do zgbia
nia tej wiedzy, mona by go nawet okreli mianem finansowego lepca, jednak
wykazywa si nadzwyczajn spostrzegawczoci i zdolnoci rozumienia. Pomimo
braku systematycznej wiedzy potrafi uchwyci bezporednio istot problemu.
Ludzie tacy jak on ucz si, prowadzc dialog, zadajc pytania - rozwaaj po
szczeglne kwestie, w czasie debaty wskazuj sedno. Hitler, podobnie jaki wszyscy
inni przywdcy, nie musia dysponowa gbok wiedz ekonomiczn, konieczne
byo natomiast, by mia intuicj, potrafi dyskutowa oraz selekcjonowa opinie
i pogldy, a take wysuchiwa waciwych ludzi w trakcie skomplikowanej, wie
logosowej debaty.
Pod wpywem Federa uwiadomi sobie, e prywatny bank centralny, poprzez
kontrolowanie emisji pienidza, generuje ogromne zyski i w ten sposb pomaga
grupie bankierw wykorzystywa i nadzorowa cae spoeczestwo. Ten pogld,
z punktu widzenia ortodoksyjnych krgw naukowych, by niewybaczalnym
nonsensem, gdy przedstawia dziaanie instytucji jako gr interesw, tymczasem
teoretycy, po wypreparowaniu ludzkiej natury z siedmiu afektw i szeciu poda,
zajmowali si obiektywnymi faktami. Pogldy Schachta i Federa rozbiegay si
w przeciwnych kierunkach, szczeglnie w przypadku tak wanego zagadnienia,
jak system banku centralnego. W rzeczywistoci jednak stanowisko tego pierw
szego miao za to jego bliskie kontakty z Wall Street. Do wyjanienia pozostawa
problem korzyci.
Wsuchujc si w arliwe dyskusje pomidzy stronami, Hitler w gbi serca
gboko akceptowa pogldy Federa, pragnc wprowadzi je w ycie, natomiast na
zewntrz, oficjalnie, polega na Schachcie, i odtrca swego partyjnego nauczyciela.
Twrca podstaw ekonomicznej myli nazistw w pocztkowym etapie ich partyjnej
dziaalnoci, po objciu przez nich wadzy, zosta zesany na uniwersytet w celu

214

WOJNA O PIENIDZ 2

prowadzenia pracy naukowej i dydaktycznej. Powd by bardzo prosty: wielcy ban


kierzy i przemysowcy nie lubili teorii Federa, wspierali za Schachta, a akceptacja
tej grupy nacisku bya warunkiem przetrwania narodowych socjalistw. Hitler,
mimo e tak naprawd nienawidzi zbrodniarzy listopadowych, dziaa jednak
koniunkturalnie i wsppracowa z nimi. By politykiem i mg jedynie przyj
reguy gry, nie mia natomiast moliwoci, by stawia ponad nimi wasne zasady.
Aczkolwiek w kwestii nacjonalizacji banku centralnego nie uczyni wobec
Schachta adnych ustpstw. Zaraz po objciu wadzy hitlerowski rzd doprowadzi
do korekty prawa bankowego, nakazujc likwidacj niezalenoci rady nadzorczej
Reichsbanku, przekazanie przywdcy pastwa uprawnie do nominowania prezesa
banku centralnego oraz czonkw rady nadzorczej, zagwarantowanie Reichsbankowi moliwoci prowadzenia otwartej polityki rynkowej, zagwarantowanie prawa
dyskontowania weksli zatrudnieniowych - co uatwi miao dopyw pienidzy
do funduszu rzdowego. Owe weksle zatrudnieniowe, ju od dawna proponowane
przez Federa, byy wanie jego walut, ktra pniej bardzo przyczynia si do
sukcesu nowego hitlerowskiego adu.
Zrozumiae jest, e te decyzje nazistw spotkay si ze sprzeciwem ze strony
rady nadzorczej Reichsbanku, ktra jednak nie miaa szans na powstrzymanie
ich. Hitler kontynuowa dziaania, a niezaleno banku centralnego stopniowo
malaa. W lutym 1937 roku opublikowano nowe prawo administracyjne doty
czce tej instytucji, ktre mwio midzy innymi, e bezporednie mianowanie
czonkw rady ley w gestii przywdcy pastwa, natomiast dwa lata pniej organ
ten ostatecznie rozwizano. W tym samym roku rzd nazistowski wyda kolejne
regulacje, zakazujc wymiany zota na banknoty. Te, ktre przygotowano ju do
emisji, oparte w 40 procentach na zocie i na walutach zagranicznych, mogy by
zastpowane przez weksle zatrudnieniowe, czeki, krtkoterminowe rzdowe papie
ry wartociowe, papiery skarbowe Reichsbanku oraz innego typu. Do przywdcy
Trzeciej Rzeszy nalee miao okrelanie wysokoci kredytu dostarczanego pastwu
przez bank centralny. Oznaczao to, e w kwestii polityki monetarnej Niemcy ca
kowicie uwolnili si od Rothschildowskiego zotego krzya. W ten sposb rzd
nazistowski przeprowadzi prawn i polityczn nacjonalizacj banku centralnego.
W celu zapobieenia ewentualnym szkodom, ktre moga przynie reakcja
midzynarodowych bankierw, Hitler musia dziaa powoli. Zgodnie z planem,
wykorzysta sze dugich lat, by ostatecznie chwyci w swoje rce wiadz nad
Reichsbankiem.

VI. N O W Y AD HITLERA

215

Waluta Federa: niemiecki greenback


Koncepcj, ktr Feder wspiera przez cae swoje ycie bya ta dotyczca
pienidza fiducjarnego, pozbawionego wewntrznej wartoci, autorstwa Georga
F. Knappa, zawarta w pracy The State Theory of Money. Ekonomista ten twierdzi,
e pienidz jest dobrem prawnym, tak wic badanie go musi odbywa si poprzez
poznawanie i analizowanie historii aktw prawnych. Kamieniem milowym rozwoju
spoecznego byo, wedug niego, uwierzytelnienie metod patnoci. Uznanie, co
jest walut, a co ni nie jest, to wycznie kwestia przyjtej konwencji. Zgodnie
z t teori rzd posiada prawo do definiowania pienidza i nie musi opiera si na
zocie, ktre znajduje si w rkach i pod kontrol midzynarodowych bankierw.
Wystarczy odpowiednia decyzja, by wyznaczy nawet kamie lub desk do bycia
legalnym rodkiem patniczym, wykorzystywanym na przykad do regulowania
nalenoci podatkowych. Mwic inaczej, pienidz jest wycznie symbolem
uywanym przy transakcjach, nie dotyczy go zjawisko niedoboru, ma warto
umown i nie twrorzy majtku.
W 1932 roku NSDAP przeksztacia powysz teori w swoje zaoenia
programowe, zdecydowanie odrzucajc popularn wwczas koncepcj braku
kapitau. Nazici przyjli, e jeli pienidz jest tylko symbolem, to nie mona
mwi o jego niedostatku, gosili zatem: Problemem naszej gospodarki nie jest
brak surowcw produkcyjnych, ale to, e posiadanych obecnie i zmagazynowa
nych materiaw nie wykorzystuje si w peni. Musimy zredukowa bezrobocie,
zatem najpilniejszym zadaniem jest wykorzystanie lecych odogiem rodkw
oraz, poprzez prowadzenie na szerok skal robt publicznych, zagospodarowanie
nieuytkw, przeksztacenie ich w ziemi uprawn, naprawa autostrad i kanaw,
budowla dzielnic robotniczych itd., co przynie musi oywienie wewntrznego
rynku. Do sfinansowania tego planu potrzebne s poyczki inwestycyjne. 20-30
procent kwoty mona zebra, pozostaa cz powinna pochodzi z funduszu na
bezrobocie i z podniesionych podatkw.
Skd zatem miayby si wzi pienidze na kredyty inwestycyjne? Feder
w swych rozwaaniach cakowicie omija ograniczenia wynikajce z klasycznej
teorii pienidza, odrzucajc konieczno rezerwy zota i rezerw walutowych.
Twierdzi, e rzd mgby stworzy wasn now walut: weksle zatrudnieniowe
(Mefo bills) i za ich pomoc finansowa produkcj. Wedug niego niezrozumiae
jest, e z jednej strony znajduj si ogromne, lece odogiem zasoby surowcw,
materiaw oraz siy roboczej, z drugiej za brak kapitaw, ktry, zgodnie
z tradycyjnymi koncepcjami ekonomicznymi, uniemoliwia ich wykorzystanie.
Ortodoksyjni autorzy mwili o koniecznoci dostarczania rodkw przez odpo
wiedzialnych bankierw, tyle e bankierzy ci nie mieli na to ochoty, wic kryzys
gospodarczy wci trwa. Feder uwaa taki sposb mylenia za absurdalny. Gosi,
e skoro finansici nie chc udziela kredytw, rzd powinien sam wytworzy
pienidze, wanie w postaci weksli zatrudnieniowych. Kiedy ju znajd si one

216

WOJNA O PIENIDZ 2

w obiegu, natychmiast oywi gospodark, umoliwiajc wykorzystanie zasobw


ludzkich i materiaowych, i prowadzc w konsekwencji do wytwarzania wasnoci
i powstawania nowych miejsc pracy.
Schacht, reprezentujcy interesy bankierw oraz klasyczn myl ekonomicz
n, podj z Federem polemik. Ostro sprzeciwia si rzdowym pienidzom oraz
planom omijania finansjery; uwaa, e [...] s to najbardziej szalone i radykalne
postulaty pewnej grupy interesu, ktrej celem jest cakowite unicestwienie naszej
waluty i systemu bankowego. Przekonywa Hitlera, by ten pod adnym pozorem
nie wprowadza w ycie tej teorii, ktr nazywa najgupsz, najbardziej nonsen
sown i najniebezpieczniejsz. Argumentowa, e to naiwne mylenie pochodzi
z wewntrznych krgw partii narodowosocjalistycznej, wykazujcych si prymi
tywnym rozumieniem zagadnie finansowych.
Tworzc polityczne plany i kalkulujc, Hitler rozumia teori Federa, poj
mowa rwnie stanowisko Schachta. Temu drugiemu, i stojcym za jego plecami
siom finansowym, zaraz po objciu wadzy nie zamierza si naraa. Poprosi
wic twrc nazistowskiej teorii gospodarczej i jednego z zaoycieli caego ru
chu o objcie kilku mao wanych posad, natomiast Schachta mianowa swoim
ministrem gospodarki, by zamanifestowa ludziom z jego otoczenia szczer ch
wsuchiwania si w ich gos i wykonywania ich planw. Mimo to zadecydowa
0 wprowadzeniu weksli zatrudnieniowych i wyda prezesowi Reichsbanku dys
pozycje jak najszybszego przygotowania odpowiedniego projektu.
Schacht nie mg przeciwstawi si uporowi Hitlera, przystpi zatem do
realizacji zadania. Zaproponowa zaoenie firmy-cienia: MEFO (Metallurgische
Forschungsgesellschaft), z kapitaem zaoycielskim w wysokoci miliona marek.
Miaa by reprezentantem niemieckiego rzdu i w jego imieniu nabywa towary
1 usugi od przedsibiorstw tworzcych miejsca pracy, pacc za nie za pomoc
Mefo bills. W rzeczywistoci byy to krtkoterminowe, trzymiesiczne weksle,
oprocentowane na 4,5 procent, ktrych termin spaty mg ulec wydueniu, nie
przekraczajc jednak piciu lat. Firmy miay moliwo zdyskontowania ich w kt
rym z oddziaw Reichsbanku i pobrania wypaty w reichsmarkach, aby nastpnie
wykorzysta uzyskane w ten sposb rodki na zwikszenie zatrudnienia, zakup
materiaw czy organizacj produkcji. Natomiast placwka, ktra zakupia Mefo
bills, mga trzyma je we wasnym portfelu bd wysa do banku centralnego
w celu zamiany na reichsmarki126.
Weksle zatrudnieniowe naleay do pierwszych innowacji finansowych partii
narodowosocjalistycznej, a efekt ich dziaania by bardzo widoczny. Suy miay
rozwizaniu szeregu problemw. Po pierwsze, pastwa ententy, gwnie Francja,
ustaliy limit kredytu, ktry niemiecki bank centralny mg udzieli bezporednio
niemieckiemu rzdowi, na 100 milionw marek. Oficjalnie ograniczenie to miao
zapobiec ponownemu wybuchowi hiperinflacji, w rzeczywistoci jednak bardzo
ograniczao zdolnoci patnicze pastwa i pod wzgldem finansowym zapobie
126 Ibid.

VI. N O W Y AD HITLERA

217

gao jego ponownej militaryzacji. Weksle zatrudnieniowe omijay t przeszkod,


pomagajc niemieckiemu rzdowi w uzyskaniu wikszych kredytw z Reichs
banku. Po drugie, poniewa byy bezporednio wypacane firmom tworzcym
miejsca pracy, funkcjonoway niczym realna waluta. Peniy podobn funkcj jak
greenback Lincolna emitowane przez rzd Pnocy w czasach wojny secesyjnej,
tyle e Mefo bills by}7wykorzystywane do tworzenia miejsc pracy, podczas gdy
zielone dolary suy do prowadzenia wojny. W ten sposb rzd odzyska prawo
do emisji pienidza.
Po trzecie, weksle zatrudnieniowe pacone byy bezporednio firmom
zdolnym do zatrudniania ludzi, i dziki temu rzd mg realizowa swj plan,
w ktrym centralne miejsce zajmowaa kwestia bezrobocia. Poza tym pozwalay
take unika kierunku na zysk determinujcego polityk kredytow bankw
komercyjnych, ktre w czasie recesji niechtnie udzielay poyczek. Zapewniay
te dopyw nowych pienidzy do ciaa gospodarki, prowadzc do uruchomienia
niewykorzystywanych dotd materiaw i siy roboczej, co prowadzi miao do
wytwarzania jeszcze wikszego majtku, by stawi czoa rosncemu kredytowi.
Po czwarte, w wyniku ostrego deficytu zota i rezerw walutowych w niemiec
kim banku centralnym (w latach 1929-1933 spady one dramatycznie z poziomu
2,6 miliarda marek do 409 milionw, za w roku 1934 pozostay tylko 83 miliony)
poda pienidza bya niewystarczajca. W tej sytuacji, zgodnie z akademickimi
doktrynami ekonomicznymi, kraj sta na krawdzi bankructwa, moce wytwrcze
zamraa deficyt kapitaw. Innowacja finansowa, jak byy weksle zatrudnieniowe,
zrzucia ograniczenia zota i walut zagranicznych. Niemcy praktycznie wykazali,
e klasyczna teoria pienidza nie jest jedyn suszn i wart wykorzystywania
koncepcj.
Po pite, Mefo bills umoliwiy sekretn rozbudow armii, w ukryciu przed
oczami wiata. Po szste, oprocentowanie tych weksli (4,5 procent) dostarczao
firmom wygodnej moliwoci zbirki rodkw finansowych.
Mimo e za zaprojektowanie ich oraz realizacj odpowiedzialny by Schacht,
dajce im pocztek mylenie i inspiracja pochodziy od Federa.

218

WOJNA O PIENIDZ 2

Innowacje finansowe:
ratowanie gospodarki Niemiec
31 maja 1933 roku niemiecki rzd ogosi emisj wartych miliard marek wek
sli zatrudnieniowych. Gwny jej cel stanowio sfinansowanie projektw konstruk
cyjnych i technologicznych o specjalnym znaczeniu. Podlegajce prolongacie Mefo
bills wypacano pracodawcom, ktrzy biorc na siebie realizacj tych przedsiwzi,
zatrudniali rzesze nowych robotnikw. W ten sposb wszyscy, od wacicieli firm do
zwykych rodzin, korzystali na tym. Po wprowadzeniu weksli do obiegu mona byo
wymieni je na reichsmarki, co oznaczao, e podobnie jak zoto, waluty zagraniczne
i obligacje skarbowe tworzyy w Niemczech poda pienidza.
Pocztkowo jednak zdecydowanej wikszoci Mefo bills nie wymieniano,
gwnie z powodu ich bardzo atrakcyjnego oprocentowania - firmy i banki po
zostawiy je w swoich portfelach. Wedug statystyk, w latach 1933-1938 liczba
wypuszczanych na rynek weksli zatrudnieniowych rosa z roku na rok, osigajc
pod koniec tego okresu warto 12 miliardw marek, co stanowio 85 procent
wszystkich wydatkw rzdu tworzcych deficyt budetowy. Ponad poowa z nich
zostaa wykorzystana bezporednio do stworzenia nowych miejsc pracy, pozostaa
za cz - w tajnym programie rozbudowy niemieckiej armii.
Wielk zalet weksli zatrudnieniowych byo to, e ich sia nabywcza zostaa
przekazana w rce nowo zatrudnianych robotnikw. Wraz ze wzrostem liczby
tych rodkw w obiegu, znacznie zwikszao si wykorzystanie zasobw i malao
bezrobocie.

Lata

warto weksli
zatrudnieniowych
(w mld. marek)

liczba bezrobotnych
(w milionach)

1933

1,0

6,0

1934

2,1

2,7

1935

4,8

2,2

1936

9,3

1,6

1937

12,0

0,9

1938

12,0

0,4

1939

12,0

0,2

Weksle zatrudnieniowe odegray te du rol w projektach publicznych,


szczeglnie w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego dla nowej klasy redniej.
W 1932 roku w Niemczech znajdowao si sto czterdzieci jeden tysicy budynkw
mieszkalnych, a dwa lata pniej byo ich ju dwiecie osiemdziesit cztery tysice,
rnego typu. Mefo bills miay te duy udzia w powstawaniu systemu autostrad,

VI. N O W Y AD HITLERA

219

zbudowane dziki nim drogi liczyy kilka tysicy kilometrw, tworzc pokrywa
jc cae Niemcy i rozgazion we wszystkich kierunkach sie komunikacyjn.
Prowadzona przez Hitlera polityka gospodarcza w znacznym stopniu chro
nia interesy klasy redniej oraz biedoty, wywoujc jednoczenie niezadowolenie
midzynarodowych bankierw, ktrzy postanowili uwanie obserwowa rozwj
sytuacji. Emitowanie przez rzd weksli zatrudnieniowych jako formy pienidza
w znacznym stopniu omijao kontrol finansjery nad niemieck gospodark. Nie
ktrzy ekonomici uznaj, e to uwolnienie si od nadzoru Wielkiej Brytanii i USA
byo gwn przyczyn wybuchu drugiej wojny wiatowej. Wczeniej prawdopo
dobne byo, e majc duy deficyt zota i walut zagranicznych, Niemcy zwrc si
do tych pastw z prob o poyczk, a dug spowoduje, e ich polityka, przemys,
planowanie i inne wane dziedziny i interesy znajd si w strefie bankierskich
wpyww. Przeskakujc ten problem, Hitler mg sam decydowa o losach kraju.
Wielkie spoeczne poparcie i uznanie, jakie uzyska w pocztkowym etapie
sprawowania wadzy, byy wynikiem jego skutecznych dziaa na rzecz odbudo
wy i rozwoju niemieckiej gospodarki, i zrzucenia ogranicze nakadanych przez
Brytyjczykw i Amerykanw. Mona powiedzie, e midzynarodowi bankierzy
cakowicie pomylili si w swych kalkulacjach dotyczcych Hitlera, ktry nigdy nie
zgodziby si by marionetk w obcych rkach.
Stosunek Schachta do weksli zatrudnieniowych by peen sprzecznoci. Pole
mizujc z Federem, twierdzi, e jest to naiwna i wywoujca katastrof koncepcja,
natomiast jaki czas pniej musia cofn swe sowa. Po latach czsto pytano go,
czy plan emisji Mefo bills zakoczy si sukcesem. Wobec moliwego przez cay
czas deficytu rezerw jak dugo mogo potrwa wykorzystywanie kredytw z banku
centralnego? Schacht przyzna, e weksle zatrudnieniowe byy skuteczne, jednak
wskaza ca list warunkw ograniczajcych ich stosowanie. Chodzio o to, e tylko
w nadzwyczajnej sytuacji rodek ten moe przynie pozytywne skutki. W tamtym
czasie fabryki w Niemczech stay puste, nieuywane maszyny rdzewiay, ponad
sze milionw ludzi pozostawao bez pracy - kredyty udzielone wacicielom
firm pozwoliy robotnikom znale zatrudnienie, wykorzysta materiay i surow
ce, i urzdzenia w procesie produkcji. Dopiero w takich warunkach lekarstwo to
ratowao wytwrcz si kapitau.
Jednak w gbi serca Schacht nie by zadowolony z tego dziaania. Jego re
zygnacja i odejcie z rzdu byy bezporednio zwizane z odmow dalszego dys
kontowania weksli zatrudnieniowych. Zgodnie z informacjami, ktre sam ujawni
wlipcu 1939 roku, niemiecki bank centralny przedstawi Hitlerowi memorandum
w sprawie odrzucenia moliwoci kolejnych kredytw127. Konsekwencje tego
zdarzenia byy bardzo powane: 19 stycznia 1939 roku Schacht zosta zdymisjo
nowany128. Nazajutrz Hitler rozkaza, by Reichsbank zagwarantowa rzdowi tyle
poyczek, ile ten potrzebuje, gdy jest to obowizkiem tej instytucji.
127 Ibid.
128 H. S ch ach t, 76 Jahre. .., op. cit., s. 495.

220

WOJNA O PIENIDZ 2

Wadze utrzymyway dymisj Schachta w tajemnicy przed opini publiczn


przez pi miesicy, a do lipca 1939 roku, niemal do wybuchu wojny. Fakt, e
czowiek ten odmwi rzdowi niemieckiemu udzielenia kolejnych kredytw,
stanowi, by moe, gwny powd jego uniewinnienia podczas pniejszego
procesu w Norymberdze.
Po zakoczeniu wojny, w 1948 roku grupa amerykaskich profesorw po
nownie zaprojektowaa dla Niemiec cay zestaw reform monetarnych. Zmieniono
walut. Na pocztek wszyscy obywatele otrzymali 40 nowych marek, a kady
pracownik firmy 60 marek; pienidzmi tymi pacono urzdnicze pensje. Warto
wszelkich rodzajw pienidzy Rzeszy, bez wzgldu na to, czy zgromadzonych na
rachunkach oszczdnociowych czy stanowicych form zaduenia, zostaa zre
dukowana do 10 procent wartoci nominalnej, natomiast akcje i aktywa zachoway
swoj warto. Byo to jednorazowe, niespotykane dotd w historii strzyenie
owiec, gdy na bankowych kontach przechowywali swe oszczdnoci przede
wszystkim ludzie niezamoni, natomiast majtek bogaczy mia przede wszyst
kim posta aktyww. Ta dewaluacja pienidza za pomoc kierowanej eksplozji
doprowadzia do wielkich zmian wasnoci i struktury spoecznej - jej poziom,
znaczenie oraz skala przypominay w zasadzie hiperinflacj z 1923 roku.

Rothschildowie i Hitler
12
marca 1938 roku wojska Hitlera wkroczyy do Austrii. Wdz sporzdzi
list z nazwiskami poszukiwanych wanych obywateli zajtego kraju. Na jej czele
znajdowao si nazwisko Luisa Rothschilda, gowy austriackiej gazi rodu. Viktor
Rothschild, przyszy lider brytyjskich wacicieli banku, najbardziej podziwia
wanie tego krewnego.
Trzy godziny po wejciu armii nazistowscy oficerowie zatrzymali samochody
przed rezydencj Rothschildw, przygotowujc si do akcji aresztowania. Zadzwonili
do drzwi wejciowych i po chwili pojawi si sucy, ktry bez popiechu wpuci ich
do rodka. Nieproszeni gocie zadali spotkania z baronem. Sucy poprosi ich,
by zaczekali, a sam uda si na gr przekaza wiadomo. Powrciwszy po dugim
czasie, poinformowa ich, e baron Rothschild wanie je kolacj, zatem nie wolno
mu przeszkadza. Nastpnie uprzejmie doda: Jeli panowie ycz sobie spotkania,
bardzo prosz najpierw si umwi. Oficerom nie pozostao nic innego, jak tylko
opuci rezydencj.Wida wic, e w 1938 roku przeladowania ydowskich bankie
rw jeszcze si nie rozpoczy. Wprawdzie nazici przypuszczali ataki sowne, jedno
czenie jednak planowali ich nie wykorzysta, kady bowiem zdawa sobie spraw,
e pienidze byy tym, czego najbardziej brakowao Hitlerowi, by prowadzi wojn.
Dlatego wanie Rothschildowie nie przywizywali wikszej wagi do jego dziaa.
Gdyby Fiihrer zwrci si w tym czasie przeciwko midzynarodowym
bankierom, nie pozyskaby nawet jednego feniga z rynkw finansowych. Nie

VI. N O W Y AD HITLERA

221

mia jeszcze wtedy takiego zamiaru i nie by gotowy do przeprowadzania osta


tecznego rozamu.
Nazajutrz po opisanym zdarzeniu Viktor Rothschild zatelefonowa z Wiel
kiej Brytanii, proszc krewnego, by jak najszybciej opuci terytorium Austrii.
Ten obieca, e tak wanie zrobi, i niespiesznie zacz si pakowa. Okazao si
jednak, e przygotowania do podry trway zbyt dugo - niemieccy oficerowie,
poprzedniego dnia upokorzeni, przybyli ponownie i, bez umwienia si na spo
tkanie, aresztowali Luisa Rothschilda.
Viktor i inni czonkowie rodziny zaczli wywiera presj na nazistowskie
wadze, domagajc si natychmiastowego wypuszczenia go. Rzd Trzeciej Rzeszy
zgodzi si pod warunkiem konfiskaty caego austriackiego majtku swojego wi
nia. Agresorzy szczeglnie apczywie spogldali na posiadane przez Rothschildw
liczne kopalnie wgla i elaza znajdujce si na terenie Czechosowacji oraz innych
.-crajw Europy rodkowej. Nazici prowadzili szeroko zakrojone przygotowania
s'ojenne i potrzebowali surowcw niezbdnych do funkcjonowania przemysu
zbrojeniowego. Dziaajcy w Wiedniu agenci bankierskiej rodziny bardzo szybko
przekazali te informacje uwizionemu baronowi. Zorientowawszy si w sytuacji,
Luis Rothschild przystpi do dziaania: przetransferowa aktywa czeskich i au
striackich kopalni do brytyjskiej filii banku. Pomimo aresztowania, czowiek ten,
:ak jak zazwyczaj, bez przeszkd otrzymywa wiadomoci i wydawa dyspozycje.
Przekazanie majtku rwnie odbyo si bez adnych opnie, trzeba byo tylko
w tajemnicy przygotowa odpowiednie dokumenty prawne, by kontrola nad akty
wami przesza w rce United Insurance Company, czyli brytyjskich Rothschildw.
Odpowiednie papiery, potwierdzone przez wiedeskich i portugalskich urzdni
kw, zostay podpisane. Wtedy o caej sprawie dowiedzieli si nazici.
Na wie o tym, e wymkny si im tak wielkie dobra, Hitler wpad w wielki
gniew. Nakaza rzdowi zastraszenie Rothschilda i zagroenie mu dugotrwaym
uwizieniem, jeli nie odda im aktyww. Baron jednak odpowiedzia, e majtek
ten nie naley ju do niego, wic jeli Trzecia Rzesza chce go zakupi, powinna
skontaktowa sie z Londynem. Rzd nazistowski nie mia adnego planu dziaa
nia, mimo to postawi winiowi warunek, e jeli pragnie on odzyska wolno,
musi wykona dla nich pewn prac. Rothschild, bez wdawania si w rozwaania,
z pogard odrzuci to danie. Odpowiedzia Hitlerowi, e jeli Niemcy zainte
resowani s aktywami, to nie ma innego sposobu zdobycia ich, ni rozmowy
handlowe z brytyjsk lini rodziny. Jednak Fiihrer wola unikn w tym czasie
bezporedniego konfliktu z Wielk Brytani, obniy wic stawk: zaproponowa
Luisowi uwolnienie w zamian za 2 miliony funtw. danie to zostao natychmiast
spenione i baron mg opuci cel. Tyle e wtedy wanie odpoczywa po kolacji.
Poinformowa zatem oficera, e jest ju bardzo pno, dlatego postanowi spdzi
w wizieniu jeszcze jedn noc, i wyjdzie dopiero nazajutrz. Po tych sowach prze
wrci si na drugi bok i zasn. Niemiecki oficer mg jedynie poczeka.

222

WOJNA O PIENIDZ 2

Polityczne wybiegi wodza Trzeciej Rzeszy


Jeli wzi pod uwag fakt zdobycia przez Hitlera wadzy oraz jego metody
ratowania niemieckiej gospodarki, widzimy, e nie by on, jak uwaa wielu ludzi,
wariatem pozbawionym rozsdku; przeciwnie, uzna go trzeba za polityka ob
darzonego nadzwyczajnymi umiejtnociami, jeli chodzi o walk o panowanie.
Hitler wspiera si na ideach Federa i zgadza si z nimi cakowicie, mimo to
ostatecznie wybra Schachta na swojego ministra gospodarki i zdecydowa si na
rozwizania, ktre ten proponowa. Stao si tak, gdy rozumia, e ekonomista ten
jest czowiekiem majcym poparcie. W pocztkowym okresie sprawowania wadzy
Hitler zarzdza musia gospodark znajdujc si na skraju rozpadu, nkan
ogromnym bezrobociem, niestabilnoci, wstrzsami spoecznymi. W tym czasie
niezbdne byo dla niego zyskanie przychylnoci midzynarodowych bankierw.
By unikn klski i mierci politycznej, nim jeszcze mia szans zwyciy, nie
mg pozwoli sobie na przedwczesne ujawnienie prawdziwego oblicza, gdy ozna
czaoby to konieczno zejcia ze sceny. Dlatego wykorzystywa talent finansowy
Schachta, cho jednoczenie przez cay czas obawia si go.
Po przejciu wadzy, pomimo umieszczenia antysemityzmu na swoim
sztandarze, w dziaalnoci politycznej Fiihrer kierowa si przede wszystkim
zasad wymiany korzyci. Tak byo w przypadku porozumienia haavara, sprawy
austriackich Rothschildw czy te, opisanych w kolejnym rozdziale, tajnych kon
taktw z ruchem syjonistycznym.
Wydaje si, e Warburgowie, bdc ydami, powinni by przeladowani
przez nazistw, tymczasem ich rodzinny bank w Niemczech, w 1938 roku, czyli
pi lat po przejciu rzdw przez NSDAP, dziaa bez adnych zmian, a nawet
osiga due zyski. Max Warburg peni ponadto funkcj czonka rady nadzorczej
banku centralnego oraz najwikszego niemieckiego trustu przemysowego, grupy
IG Farben - a do czasu emigracji do USA w 1938 roku. Hitler nie zamierza
dziaa pochopnie i zaalarmowa przeciwnikw przedwczesnym ujawnieniem
prawdziwych zamiarw, gdy wzmocnioby to czujno midzynarodowych
bankierw i ich gotowo do walki, dlatego przez cay czas pozostawia tego fi
nansist w spokoju. Dopiero wtedy, gdy udao mu si zapanowa nad kryzysem
gospodarczym i skrzyda partii narodowosocjalistycznej stay si mocne, tu przed
rozpoczciem wojny w Europie, zacz rozlicza rachunki. Najpierw wypdzi
Warburga do Ameryki, a nastpnie, w 1939 roku, zdymisjonowa Schachta oraz
rozwiza rad nadzorcz Reichsbanku.
Hitler przez cay czas zdawa sobie spraw z tego, e jest wykorzystywany
przez midzynarodowych bankierw, i tworzy plany zmiany tej sytuacji. Spra
wiajc wraenie bycia posusznym, po cichu realizowa swe cele, by wreszcie,
w odpowiednim czasie i w sprzyjajcych okolicznociach, stan do walki. Podczas
budowania potnej machiny wojennej, chcc zmyli Brytyjczykw, gono krzy
cza o swoim konflikcie ze Zwizkiem Radzieckim, i std wygra od Chamberlaina

VI. N O W Y AD HITLERA

223

jego polityk uspokojenia. Nawet gdy we wrzeniu 1939 roku zaatakowa Polsk,
znajdujce si na froncie zachodnim armie brytyjska i francuska spokojnie czekay,
przekonane, e nastpny bdzie wanie ZSRR. Tymczasem, ku zaskoczeniu wszyst
kich, Niemcy zawary z tym krajem porozumienie [pakt o nieagresji, RibbentropMootow, podpisany zosta ju 23.08.1939 - przyp. red.], podzieliy terytorium
Polski, a nastpnie byskawicznie przerzuciy sw armi na zachd i uderzyy,
chwytajc w elazne kleszcze, trzysta trzydzieci tysicy onierzy brytyjskich
i francuskich, na brzegu morza w Dunkierce. Gdy sprzymierzone wojska spogl
day w niebo, nie widzc drogi wyjcia, niespodziewanie, tu przed ostatecznym
pokonaniem ich, Hitler wyda rozkaz zatrzymujcy finalny atak, co umoliwio
aliantom ewakuacj. Decyzja ta jest jedn z najwikszych zagadek drugiej wojny
wiatowej, bardzo wielu historykw wojskowoci sdzi, e przywdca Niemcw
popeni wtedy powany bd militarny, w rzeczywistoci jednak posunicie to
wiadczyo przede wszystkim o jego niedojrzaoci politycznej.
Czowiek ten by zagorzaym nacjonalist, uderzajc na Francj, bra od
wet za traktat wersalski. Nie mia jednak zamiaru ani moliwoci cakowitego
zerwania z midzynarodowymi bankierami, dlatego nie zamkn trzystu trzy
dziestu tysicom onierzy drogi ucieczki, a poza tym wyznaczy, na poudniu
kraju, obszar zarzdzany przez rzd Vichy. Kalkulowa: zemsta zostaa dokonana,
pole manewru pozostawione, nastpnym krokiem winno by skierowanie si na
wschd w celu unicestwienia Zwizku Radzieckiego oraz zdobycia kontroli nad
bogatymi i rozlegymi terenami, i zasobami, jego zachodniej czci, by nastpnie
ponownie zwrci si w stron Wielkiej Brytanii i USA, tym razem walczc jak
rwny z rwnym. Bombardowanie Brytyjczykw byo tylko rutynow chuligask
metod zastraszania, prb zyskania karty przetargowej w negocjacjach ze starym
imperium kolonialnym. Przed rozpoczciem ataku na ZSRR Hitler wysa swoje
go zaufanego zastpc, Rudolfa Hessa, z misj przeprowadzenia rozmw. Strona
niemiecka braa pod uwag podpisanie z Wielk Brytani traktatu pokojowego
w zamian za zwrot wszystkich podbitych przez siebie zachodnich terytoriw oraz
wypacenie rekompensaty za zniszczenia. Na ziemiach tych pozosta miay tylko
ich siy policyjne. Kolejn kwesti by atak na Zwizek Radziecki: Hitler oczekiwa
od Brytyjczykw duego wsparcia.
Hess pilotowa najnowoczeniejszy myliwiec i wyskoczy ze spadochro
nem nad Szkocj, gdzie ujy go lokalne siy samoobrony. Sprawa wysza na jaw
i brytyjska opinia publiczna zawrzaa.
Plany Hitlera nie byy gupie, popeni on jednak bd - z punktu widzenia
midzynarodowych bankierw cakowicie wymkn si spod kontroli, potga
militarna w poczeniu z jego nieprzewidywalnym sposobem dziaania stay si
miertelnym zagroeniem, groniejszym nawet ni ZSRR, tak wic wszystkie siy
powinny by skupione w celu zniszczenia go.
Hessa uznano w Wielkiej Brytanii za szaleca. Churchill okreli przed
stawione przez niego warunki rozejmu jako temat do bada psychiatrycznych.
w chory umysowo pacjent znalaz si pod ostrym nadzorem brytyjskiego

224

WOJNA O PIENIDZ 2

wywiadu, dostp do niego by surowo wzbroniony. Po zakoczeniu wojny, w trakcie


procesu norymberskiego, skazano go za zbrodni przeciwko pokojowi (nie za
zbrodnie wojenne czy zbrodnie przeciwko ludzkoci) na doywocie. Nawet
w latach siedemdziesitych, gdy wielu nazistowskich zbrodniarzy wojennych,
jeden po drugim, byo przedterminowo wypuszczanych z wizie, Hess wci
pozostawa w zamkniciu, pod szczeglnym nadzorem. A do roku 1987, kiedy
majc dziewidziesit trzy lata, niespodziewanie wspi si na podwyszenie,
owin sobie wok szyi przewd elektryczny i w ten sposb popeni samobjstwo
wymagajce duej zrcznoci. W ten sposb, podajcy za Hitlerem od chwili,
gdy ten pisa w wizieniu Mein Kampf, przez ca drog nazistowskiej partii do
zdobycia wadzy, a do czasu rzdzenia Niemcami, najbardziej zaufany sekretarz
Fuhrera zamkn oczy na zawsze.

ROZDZIA VII

Bankierzy i sie informacyjna

226

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Od samego pocztku funkcjonowania rynku finansowego jego istoty nie
stanowi jaowe dyskusje teoretyczne, lecz przemylane i drobiazgowe gromadzenie
informacji. Cel tego jest taki, by wyszuka i wykorzysta te, ktre dotycz okazji
arbitraowych. W trakcie tych dziaa dochodzi czsto do wiadomego wprowa
dzania wbd konkurencji, utrudniania jej oceny sytuacji, wprowadzania zakce.
Dla finansistw najwiksz sztuk nie jest utrzymanie rwnego dostpu
do informacji, ale kontrolowanie ich i jak najlepsze spoytkowanie. Jeli rynek
tworz ludzie, a ludzk natur jest egoizm, to rwna dystrybucja nigdy nie miaa
miejsca, bdc niemoliw do zrealizowania utopi, aczkolwiek wszystkie systemy
teoretyczne zbudowane na myleniu utopijnym stanowi dla najwikszych graczy
finansowych wietny sposb tworzenia niesymetrycznego ukadu.
Otrzymujcy wiadomoci identyfikuje ich rdo, czy i wie te, ktre po
chodz z rnych miejsc, kategoryzuje nieuporzdkowane, tworzy zwizki pomidzy
poszczeglnymi kategoriami, eliminuje znieksztacenia - w ten sposb otrzymuje
produkt finalny dziaalnoci wywiadowczej. Dziaalno kontrwywiadowcza opiera
si na tym, e opisany wczeniej proces jest odwracalny. Na rynku pieninym toczy
si nieustanna rozgrywka pomidzy wywiadem i kontrwywiadem.
Z tego wanie powodu szpiedzy i finansici nale do jednej rodziny.
Dziaanie wiatowego systemu agenturalnego w bardzo wielkim stopniu
zbiene jest z ambicjami i zamiarami midzynarodowych bankierw. Tworzy rodz;
sieci: wychodzc od gwnych problemw7, stopniowo rozprzestrzenia si w rne
strony, by ostatecznie powrci do punktu wyjcia. Poznanie intencji i zamysw
fmansjery, zorientowanie si w7jej interesach ma wielkie znaczenie dla naszego
zrozumienia wspczesnych struktur wywiadowczych.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

227

Pitka z Cambridge i KGB


Dla tych, ktrzy znaj histori i dziaanie wiatowych organizacji szpiegow
skich, nazwisko Kima Philby ego z pewnoci nie brzmi obco. By to wysoki rang
radziecki szpieg, zakonspirowany przez prawie dwadziecia lat w wywiadzie bry
tyjskim penicy rwnie funkcj cznika pomidzy t struktur a CIA. Do jego
obowizkw naleao harmonizowanie wysikw anglo-amerykaskich agentw
prowadzcych dziaalno antysowieck. Poniewa by w tym ukadzie bardzo wan
postaci, i dziaa przez dugi czas, pocigno to za sob ogromne straty i zniszcze
nia, mona nawet zaryzykowa twierdzenie, e najwiksze w czasie zimnej wojny.
Liderem antyradzieckiej dziaalnoci brytyjskiego i amerykaskiego wywia
du niespodziewanie okaza si sowiecki szpieg - prawdopodobnie nie ma w historii
wiata drugiego tak komicznego i penego ironii przypadku. W 1963 roku, poprzez
Bejrut, Philby uciek do ZSRR. Dwa lata pniej otrzyma Order Czerwonego
Sztandaru, a w roku 1968 opublikowa swoje pamitniki zatytuowane Moja cicha
wojna (My silent war) [wyd. polskie 1994 - przyp. red]. Ksika ta bardzo szybko
?taa si wiatowym bestsellerem, jego sprawa jest prawdopodobnie najwikszym
skandalem w historii brytyjskiego i amerykaskiego wywiadu.
W rzeczywistoci Philby nie walczy samotnie. W strukturach, tu obok
niego, dziaa synny zesp, Pitka z Cambridge (Cambridge Five). Tworzcy go
Koledzy, zwerbowani na uniwersytecie, stali si pniej sercem KGB w anglo-ame
rykaskich krgach wywiadowczych. Spord nich najwczeniej zidentyfikowano
Donalda Macleana i Guy Burgessa.
Pierwszy z nich pracowa pocztkowo dla bryjskiego kontrwywiadu MI5
oraz wywiadu MI6, pniej za kontynuowa sw dziaalno w ambasadzie
w Waszyngtonie. Przez jego rce przechodzia wielka ilo kluczowych materiaw
dotyczcych postpu w budowie bomby atomowej oraz ustale pomidzy Chur
chillem, Rooseveltem, a pniej Trumanem - nieprzerwanym strumieniem prze
kazywana nastpnie KGB. Szczeglnie warte podkrelenia jest wczesne ujawnienie
przez Macleana Zwizkowi Radzieckiemu prawdziwych celw planu Marshalla.
W przedsiwziciu tym chodzio o zrealizowanie wielu zada za pomoc
jednego posunicia. Jego centrum stanowio zastpienie Niemiec w spacie re
paracji wojennych, odbudowa Europy pod przywdztwem amerykaskich grup
finansowych i blokowanie rekonstrukcji gospodarki ZSRR. Umowa z Jaty oraz
deklaracja poczdamska wyranie stanowiy, e Zwizek Radziecki mia otrzyma
od Niemiec odszkodowania, z tego tytuu mg wykorzystywa ich maszyny,
przedsibiorstwa, samochody, statki, materiay. Straty wojenne poniesione przez
ten kraj byy olbrzymie, Rosjanie utracili praktycznie moliwo eksportowania
czegokolwiek i pozyskiwania w ten sposb zagranicznej wraluty, dlatego wanie
reparacje stanowiy gwne zewntrzne rdo rodkw na odbudow. Plan Mar
shalla zakada jednak rezygnacj z tych wypat, wrzmian za co USA udzieli miay
Europie pomocy finansowej. Mimo e oficjalnie wsparcie to dotyczy miao take
ZSRR i pastw7Europy Wschodniej, jednak jego warunki, mwice o liberalizacji,

228

WOJNA O PIENIDZ 2

stay w cakowitej sprzecznoci z radzieckim systemem gospodarki planowej, std


te pastwo Stalina znalazo si poza obszarem, do ktrego skierowano pomoc.
Innym celem tego byskotliwego planu byo wykorzystanie pienidzy
wpacanych przez amerykaskich podatnikw na zrekompensowanie strat po
niesionych w czasie wojny przez midzynarodowych bankierw. Projekt ten by
w istocie kopi planw Dawesa oraz Younga. Poyczona w trakcie jego realizacji
kwota 13 miliardw dolarw nigdy nie zostaa, z wyjtkiem Niemiec, zwrcona.
W rzeczywistoci dla midzynarodowych bankierw nie miaa znaczenia kwestia
zwycistwa i przegranej, ich obchodzio ich tylko to, kto bdzie paci. Okazao
si wic, cho moe to dziwi, e ostatecznym patnikiem rachunkw wojennych
zostao amerykaskie spoeczestwo.
Wanie dziki precyzyjnym informacjom otrzymywanym od Macleana
wadze ZSRR szybko zorientoway si co do zamierze autorw planu i nie tylko
odmwiy uczestnictwa w nim, ale powstrzymay take przed tym inne wschod
nioeuropejskie kraje. Jednoczenie przyspieszy)7tempo rozmontowywania i wy
woenia niemieckich maszyn.
25 maja 1951 roku, w swoje trzydzieste sme urodziny, Maclean, ju podej
rzewany przez brytyjski kontrwywiad, wraz z innym czonkiem grupy, Burgessem,
uciekli do ZSRR, gdzie otrzymali stopnie pukownikw KGB.
Podczas drugiej wojny wiatowej, pracujcy w brytyjskim Foreign Office
(Biurze Spraw Zagranicznych) Burgess, wraz z Anthonym Bluntem (take nale
cym do Pitki z Cambridge), przekazali w rce Rosjan wiele alianckich planw
strategicznych i zaoe polityki zagranicznej. Pierwszy z nich zosta pniej
wysany na placwk dyplomatyczn do Waszyngtonu, gdzie mieszka razem
z Philbym. Po swojej ucieczce do ZSRR umar w wyniku alkoholizmu.
Blunt by czwartym zidentyfikowanym czonkiem grupy wywiadowczej, zaan
gaowanym w prac kontrwywiadowcz w7MI5. Przekaza ZSRR wielkie iloci odkodowanych niemieckich informacji wojskowych. Przed zakoczeniem wojny brytyjski
sekretariat krlewski wysa go do Niemiec z misj odnalezienia tajnych dokumentw
i listw7dotyczcych zwizkw pomidzy rodzin Windsorw a Hitlerem, w tym
korespondencji krlowej Wiktorii z jej niemieckimi krewnymi. Krlowa Wiktoria
bya babci (od strony matki) cesarza Wilhelma II. W 1956 roku Blunt otrzyma
tytu barona, pniej wykada histori sztuki na uniwersytecie w7Cambridge. Po
ujawnieniu jego dziaalnoci szpiegowskiej Elbieta II odebraa mu szlachectwo,
zaraz potem premier Margaret Thatcher podaa informacje o wsppracy Blunta ze
Zwizkiem Radzieckim do publicznej wiadomoci. Spoeczestwo byo tym bardzo
poruszone. Czowiek ten umar w7swym londyskim domu w 1983 roku.
Spraw wci niewyjanion pozostaje tosamo pitego czonka grupy
z Cambridge, spory w7 tej sprawie nie ustaj. Synny pisarz, historyk wywiadu,
Roland Perry, opierajc si na wielkim materiale dowodowym, wskazuje, e to
Viktor Rothschild by t osob129.
129 R. Perry, The Fifth M an, London 1994.

VII. BAN KIERZY I SIE INFORMACYJNA

229

Pity czowiek
Rothschildowie uwaani s za ojcw zaoycieli midzynarodowej sieci
wywiadowczej. Ju w czasach wojen napoleoskich rodzina ta otrzymaa infor
macje o wyniku bitwy pod Waterloo z dwudziestoczterogodzinnym wyprzedze
niem, dziki czemu osigna na londyskim rynku finansowym zdumiewajcy
zysk. Jeli chodzi o dziaania arbitraowe, dokadno i szybko przekazywania
wiadomoci s podstawowym warunkiem odniesienia sukcesu finansowego.
Wynalazki technologiczne w znacznym stopniu decyduj o rozwoju systemw
wywiadowczych. W epoce bez telefonu i telegrafu dom Rothschildw osign
mistrzostwo w wykorzystywaniu gobi pocztowych do przenoszenia na due
odlegoci danych z rynkw oraz z przernych instrukcji. W celu ochrony tych
informacji opracowali oni cay zestaw technik kodowania. Wiedza wywiadowcza
bya w tej rodzinie przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Baron Viktor Rothschild wyrs wanie w takim rodowisku. Jako spadko
bierca brytyjskiej linii rodu musia sprosta wielkim oczekiwaniom i utrzyma
presti budowany od czasw jego przodka, starego Meyera Rothschilda, po
przez prapradziadka Nathana rzdzcego w epoce Napoleona londyskim City,
pradziadka Lionela, ktry zdoby Kana Sueski, dziadka Natty ego [Nathana],
umoliwiajcego im wkroczenie do Afryki Poudniowej i zmonopolizowanie
wiatowego handlu diamentami. Rodzina wspieraa swymi rodkami stypendium
Rhodesa, majc udzia w ksztatowaniu pogldw brytyjskiej i amerykaskiej elity,
i odnosia inne niezliczone sukcesy. Jedynie ojciec Viktora, Charles, wydawa si
sabym ogniwem tym acuchu, czego przyczyn bya ostra depresja, na ktr
cierpia. Ostatecznie popeni samobjstwo, nie mogc dalej znosi wieloletniej
bezsennoci. Jego syn mia wtedy dwanacie lat. Spadkobierca radzi sobie ze sw
rol i odpowiedzialnoci jak nikt inny przed nim.
Przede wszystkim musia zmierzy si z uprzedzeniami rasowymi. Bdc
ydem, mia zwizane z tym pewne kompleksy, z drugiej jednak strony zdawa
sobie spraw ze swej wyjtkowej pozycji. Mimo e cierpia z powodu wyklucze
nia i niechci, to, podobnie jak wielu innych ydw, mocno wierzy, i naley
do wyjtkowego narodu, wybranego przez Boga do rzdzenia caym wiatem.
Wielokrotnie wielka duma tych ludzi przeplataa si ze smutkiem i poczuciem
bycia w opresji. Te skrajne odczucia stanowiy czsto rdo siy, wytrwaoci
i motywacji do dziaania.
Od pewmego momentu Viktor Rothschild dwiga na swych barkach odpo
wiedzialno za presti i znaczenie rodziny, ktra ju od ponad stu lat dziaaa na
rynkach finansowych wiata, odgrywajc wane role w historii. W dziecistwie
uczy si w szkole dla arystokracji, przewaajca wikszo jego kolegw rwnie
naleaa do osb wysoko urodzonych, jednak gdy on wypowiada swe nazwisko,
na twarzach pozostaych pojawia si wyraz respektu i lku. Tak widoczna sawa
i pozycja spoeczna stanowiy duy ciar dla modego czowieka, nie pozwalajc
mu ani na chwil traci kontroli czy by gorszym od innych.

230

WOJNA O PIENIDZ 2

Baron Rothschild - czowiek inteligentny i bystry - mia bardzo wysoki iloraz


inteligencji (184). Zmierzy to nazistowski ekspert, analizujcy jego zachowania
i decyzje. Posiada wiele talentw i umiejtnoci artystycznych. By nie tylko
bankierem odnoszcym sukcesy finansowe, ale take oficerem kontrwywiadu
oraz biologiem; zdoby du wiedz dotyczc fizyki nuklearnej; zna si na ma
larstwie, sztuce i muzyce. Nieustannie si uczy. Mona powiedzie, e nigdy nie
marnowa czasu.
Kiedy rozpoczyna studia w Trinity College, mia duo energii i zamiowanie
do ryzyka. Interesowa si fizyk, biologi, psychologi, a oprcz nauk przyrodni
czych, take jzykiem francuskim. Wanie w czasie tych zaj pozna o trzy lata
starszego koleg, ktry zacz udziela mu korepetycji. Koleg tym by, synny
w pniejszym czasie, Blunt, czwarty zidentyfikowany czonek Cambridge Five.
Obaj spdzali razem wiele czasu, wiczc wymow, i bardzo si zaprzyjanili.
W maju 1928 roku, bdc studentem drugiego roku, Blunt przystpi do syn
nego tajnego stowarzyszenia z Trinity College, zwanego Apostoowie Cambridge
(Cambridge Apostels). Grup t zaoyo w tajemnicy, w 1820 roku, dwunastu
niezwykle inteligentnych studentw, tu przed otrzymaniem stopni akademic
kich. Oprcz ponadprzecitnej bystroci warunkiem uczestnictwa byo te dobre
pochodzenie. Te dwa wymagania sprawiy, e apostoowie stawali si pniej
czci brytyjskiej elity rzdzcej. Po jakim czasie Blunt wprowadzi Rothschilda
do stowarzyszenia130. Oprcz niego przycign jeszcze Burgessa. Obaj zostali ofi
cjalnie przyjci 12 listopada 1932 roku, tworzc wraz z Bluntem rdze maej grupy.

Stowarzyszenie apostow
Apostoowie mieli sprecyzowany system wartoci, mechanizm selekcji
kandydatw, pogldy na temat zada ich grupy oraz form jej dziaalnoci. Pod
czas spotka nie zajmowali si bynajmniej samymi rozrywkami, lecz, majc na
uwadze swre pochodzenie i moliwoci, prowadzili swoisty trening intelektualny,
ktrego celem byo wypracowanie narzdzi do lepszego, ich zdaniem, zarzdzania
spoeczestwem. Byli przekonani, e naley to spoeczestwo zreformowa. Biorc
zatem pod uwag ich wielkie ambicje polityczne, stwierdzi trzeba, e nie byo to
zwyczajne stowarzyszenie studenckie ani aden klub dyskusyjny. Ludzie ci uwa
ali, e z powodu swych wietnych rodowodw^, majtku, inteligencji i zdolnoci,
maj wrcz obowizek kierowania innymi. Formujc grup, stali si wiernymi
sojusznikami i przyjacimi na cae ycie. Doradzali sobie wzajemnie i wspierali
swe dziaania, dodawali sobie otuchy, stworzyli gbokie, nierozerwalne wizi,
wykraczajce poza wsplne interesy i przekonania.
Dziki rekomendacji jednego z przyjaci ze stowarzyszenia Rothschild
pozna, bardzo popularnego wwczas na uniwersytecie, radzieckiego naukowca
130 Ibid., s. 36-37.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

231

Petera Kapitz. By to synny fizyk, laureat nagrody Nobla, pracujcy w tym czasie,
na zaproszenie brytyjskiego towarzystwa naukowego (Royal Society), w laborato
rium badawczym Ernesta Rutherforda. Zaraz po przybyciu do Cambridge zaoy
on klub naukowy, ktry w krtkim czasie zdoby due uznanie. Zapraszano do
najzdolniejszych fizykw z uczelni na dyskusje dotyczce najnowszych osigni
w ich dziedzinie. artowano sobie, e Kapitza organizuje te spotkania po to, by
mie stay dostp do najbardziej aktualnych i wiarygodnych informacji pochodz
cych od wybijajcych si naukowcw, bez koniecznoci przebijania si przez tomy
nudnych artykuw. W rzeczywistoci jednak mia on do zrealizowania okrelone
zadanie, chodzio mianowicie o zbieranie najnowszych danych o postpach fizyki
w Cambridge, porzdkowanie ich tak, by umoliwiay dalsze badania, i wysyanie,
w regularnych odstpach czasu, do Moskwy131.
Mody Rothschild zafascynowa si ideami Kapitzy oraz samym Zwizkiem
Radzieckim, pierwszym pastwem na wiecie budujcym socjalizm. Podstaw
tego systemu, okrelanego mianem socjalizmu naukowego, bya teoria obejmujca
caoksztat stosunkw spoecznych i gospodarczych. Viktora najbardziej intere
soway nauki przyrodnicze, gdy usysza zatem, e mona zorganizowa pastwo,
wykorzystujc precyzyjne metody badawcze, wyregulowa, niczym inynier jaki
mechanizm, cay system polityczny, natychmiast da si porwa. Zreszt nie tylko
on, lecz take wielu innych apostow.
Ich stowarzyszenie czsto organizowao rnego rodzaju dyskusje, a kady
z czonkw zobowizany by do przedstawiania wasnych tez i omawiania proble
mw zwizanych z funkcjonowaniem spoeczestwa. Ponad poowa prezentowa
nych prac badawczych przyjmowaa za punkt wyjcia model przypominajcy ten
radziecki oraz zwizane z nim dowiadczenia. Apostoowie wierzyli, e stanowi
on skuteczne remedium na wiele wiatowych problemw i kryzysw.
Teksty pisane przez Rothschilda dotyczyy, przede wszystkim, bankw7- ich
dziaania i funkcji, jak peni w gospodarce.Tytu jednego z jego waniejszych
artykuw brzmia: Przyszo komunizmu i sektora bankowego132. Mimo e zawiera
on wiele byskotliwych uwag, cennych sugestii i mdrych spostrzee, przyjaciele
z grupy nie docenili go, wikszo z nich bowiem nie dysponowaa odpowiedni
wiedz z dziedziny finansw i nie miaa zbyt duego pojcia o szczegach dziaania
tego typu instytucji. Ci modzi ludzie skaniali si przede wszystkim ku akade
mickim dyskusjom, najbardziej zajmowa ich system spoeczny, jego struktura,
funkcjonowanie i zmiany.
W tym czasie Blunt sta si ju szczerym zwolennikiem naukowego socja
lizmu i prbowa przekona Rothschilda do podenia t sam drog. W trakcie
dugich dyskusji czsto wypytywa go, niesychanie zrcznie, o to, co sdzi na
temat swej rodziny. Kwestie te zawsze wprawiay Viktora w zakopotanie. Z jednej
strony uwaa, e cay biznes bankowy jest pozbawionym wikszego znaczenia
przenoszeniem pienidzy z jednego miejsca na drugie, po to tylko, by czerpa
131 Ibid., s. 37-38.
132 Ibid., s. 45.

232

WOJNA O PIENIDZ 2

z tego zyski. Sdzi, e zbudowany przez midzynarodowych finansistw system nie


przynosi spoeczestwu wikszych korzyci. Z drugiej jednak strony nie zamierza
zajmowa pozycji przeciwnej do swojego rodu i reprezentowanej przez niego grupy
bankierw. Z tego powodu przeywa nieustanny konflikt wewntrzny. Dodatkowo
Blunt perswadowa mu, e ten monopol bankowy wcale nie jest bezuyteczny,
gdy w przypadku wybuchu rewolucji cay system zostanie znacjonalizowany
i znajdzie si pod nadzorem pastwa, na czym spoeczestwo moe wiele zyska.
Agitujcy przyjaciel ze stowarzyszenia oraz Kapitza uwaali Rothschilda za
czowieka prostolinijnego. Jednak mylili si. Jego charakter uksztatowa si bar
dzo wczenie, mia on siln wol i ogromne ambicje, gbok wiar oraz rodzinne
znami, myla ywo i w sposb skomplikowany, trwa przy wasnych przekona
niach i nie byo moliwoci, by zmieni je pod wpywem perswazji czy naciskw;
planowa z wyprzedzeniem, nie przecenia swych umiejtnoci, jeli wyznaczy
sobie cel, dy do niego. Na jego sposb mylenia w duej mierze skadao si to,
co otrzyma od swych przodkw, przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Uznajc pogldy stykajcych si z nim ludzi, powoli tworzy plan wykorzy
stania ich, tak by posuyli mu w realizacji jego wasnych de. Mia geny kupca,
co oznaczao, e ostatecznie bardziej interesowa go zysk ni teorie.
W krgu apostow znajdowaa si jeszcze jedna wielka osobowo, by ni
synny brytyjski ekonomista John Maynard Keynes. On i Rothschild niezwykle si
do siebie zbliyli. Keynes ju od dawna nalea do stowarzyszenia, w latach dwudzie
stych i trzydziestych wykada w Cambridge, mia swoje prywatne biuro w siedzibie
brytyjskiego towarzystwa naukowego. Nie wierzy w komunizm, mimo to by bardzo
zainteresowany kwesti ingerowania rzdu w funkcjonowanie gospodarki. Przez cay
czas uwanie ledzi radzieckie reformy ekonomiczne i dynamik rozwoju pastwa.
Wielka Depresja, ktra rozpocza si w 1929 roku, postawia pod znakiem zapyta
nia wiele idei systemu kapitalistycznego. Przedstawiciele rnych dziedzin wiedzy
poszukiwali sposobu wyjcia z zapaci i kierunku, w ktrym powinno poda spo
eczestwo; ekonomici nie byli tu wyjtkiem. Mona powiedzie, e w tym czasie
Keynes rwnie skania si do uznania radzieckiego modelu gospodarki planowej.
Rothschild bardzo czsto przychodzi do jego biura, by toczy z nim dugie
pogawdki. Za kadym razem zastawa go siedzcego na tym samym bujanym
krzele, pogronego w lekturze prac Lockea lub Humea, natomiast praktycznie
nigdy nie widzia, by studiowa on teksty z zakresu ekonomii. Podczas tych spo
tka przyjaciele prowadzili swobodne rozmowy, wiele z nich dotyczyo wsplnego
hobby, jakim byo kolekcjonowanie ksiek. Mimo to Viktor wci zadawa sobie
pytanie, kiedy Keynes wykonuje swoje obowizki133.
By on starszy od Rothschilda o ponad dwadziecia lat, jednak ta rnica
wieku i dowiadcze nie stanowia przeszkd dla ich midzypokoleniowej przyja
ni. Viktor nigdy nie musia umawia si na spotkanie, drzwi gabinetu ekonomisty
zawsze pozostaway dla otwrarte. Nie brakowao im tematw do rozmw: dysku
towali o filozofii, literaturze, reformach spoecznych, do czsto omawiali problem
133 Ibid., s. 43.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

233

stosunku Wielkiej Brytanii do parytetu zota. Ta ostatnia kwestia bya szczeglnie


istotna z uwagi na pozycj, jak zajmowali Rothschildowie na wiatowym rynku
tego kruszcu, co oczywicie przekadao si na pogldy, jakie mia ich reprezentant,
dotyczce brytyjskiej bankowoci oraz globalnego systemu monetarnego.
Na spotkaniach krgu apostow wykady Keynesa cieszyy si najwiksz
popularnoci. Naukowiec ten zblia si wtedy do pidziesitki, jego dowiadcze
nie oraz szczegowa wiedza dotyczca gospodarki i polityki budziy wielki podziw
wrd dwudziestoletnich studentw, majcych ju za chwil otrzyma dyplomy.
Jedna z takich prelekcji dotyczya interwencyjnej polityki rzdu, i niezwykle
poruszya Rothschilda oraz wikszo innych czonkw grupy. Tyle e, w przeci
wiestwie do kolegw, jego niespecjalnie interesoway kwestie czysto teoretyczne
i abstrakcyjne, duo bardziej zajmoway go szczegy i konkretne rozwizania,
dajce si zastosowa w praktyce. W licie do przyjaciela Viktor wspomnia w
wykad i skary si: Apostoowie bez wytchnienia dyskutuj o tym, jak powinno
wyglda komunistyczne spoeczestwo, jednak temat ten jest do nudny. Bur
gess, Watson i Davies zawsze zapalaj si podczas omawiania tego problemu, s
nim niebywale podekscytowani, jednak to, co mwi, w przewaajcej czci jest
niespjne i pozbawione wewntrznej logiki; przynajmniej dla mnie134.
Wrd artykuw, ktre Rothschild napisa, by te taki, ktry nosi tytu
Nadzieja dla nauki i komunizmu, i za ten akurat otrzyma od kolegw wiele po
chwa i dobrych ocen135.
W tym czasie do tej maej grupy przystpia kolejna osoba: by ni student
wydziau socjologii, w latach pniejszych trzeci z Pitki zidentyfikowany szpieg
KGB, Kim Philby.

Ojciec Philby ego


Ojciec Kima, John Philby, by postaci legendarn - absolwent Trinity College,
ssiad z akademika i dobry przyjaciel Jawaharlala Nehru, pniejszego premiera
Indii - nie zyska jednak takiej sawy jak jego syn. Bdc ydem, bardzo interesowa
si sytuacj w Palestynie i na Bliskim Wschodzie, i osobicie si w ni angaowa.
Jako oficer brytyjskiego wywiadu uczestniczy w planowaniu arabskiego powstania,
w dziaaniach skierowanych przeciw rzdom Imperium Osmaskiego oraz w ochro
nie pl naftowych w okolicach Basry, w tym czasie jedynego rda ropy naftowej
dla Royal Navy. Philby obieca Arabom pomoc i poparcie programu utworzenia
jednoczcej ich federacji. Obok niego, w rebeli wczy si te Thomas E. Lawrence,
synny Lawrence z Arabii, jednak kady z nich sprzyja innemu arabskiemu przy
wdcy. Philby uznawa Ibn Sauda [Abd al-Aziza Ibn Sauda], natomiast Lawrence
popiera haszymidzkiego krla Husajna [Saida Husajna Ibn Alego].
134 Victor Rothschild, list do Johna Keynesa, w: The Keynes papers, Cambridge 1993.
135 R. Perry The Fifth..., op. cit., s. 43.

234

WOJNA O PIENIDZ 2

Haszymidzi (Haszemici) wywodzcy si w prostej linii od proroka Maho


meta, przez setki lat sprawowali prawn opiek nad witym miastem Mekk.
Husajn by najwyszym wodzem plemion arabskich, cieszcym si wrd swych
poddanych powszechnym szacunkiem. W padzierniku 1915 roku reprezentujcy
Wielk Brytani lord Henry McMahon zawar z nim porozumienie, obiecujc, e
w przypadku wzniecenia przez Arabw antytureckiego powstania i przyczenia
si do wojny, ziemie, ktrymi zarzdza, uzyskaj status niepodlegego pastwa.
Jednak ani krl Hussein, ani Ibn Saud nie zdawali sobie sprawy z tego, e
w tym samym czasie Brytyjczycy i Francuzi prowadzili rokowania, ktre zakoczyy
si zawarciem tajnego ukadu Sykes-Picot (w maju 1916 roku) dzielcego pomidzy
nich bliskowschodnie ziemie. Francja otrzymywaa Syri i Liban, natomiast drugiej
stronie przypa miaa Jordania, Palestyna i Irak136. W listopadzie 1917 roku Wielka
Brytania ogosia deklaracj Balfoura, w ktrej wyznaczaa tereny palestyskie na
przysz siedzib narodu ydowskiego137, do czego przyczynio si udostpnienie
przez Chaima Weizmanna, chemika i przyszego pierwszego prezydenta Izraela,
patentu na produkcj acetonu [wykorzystywanego w czasie wojny do produkcji
bezdymnego prochu - przyp. red]. Obietnica utworzenia federacji arabskiej okazaa
si zwykym oszustwem, ktre na dugie lata zaciyo nad relacjami pomidzy
Wschodem a Zachodem. Philby i Lawrnece byli jednak tylko i wycznie onie
rzami w subie Wielkiej Brytanii na pierwszej linii frontu. Ostatecznie, popierany
przez tego pierwszego Ibn Saud zosta krlem Arabii Saudyjskiej, natomiast Fajsal,
syn Husajna, wadc Iraku.
W 1921 roku brytyjski rzd mianowa Philby ego szefem struktur wywia
dowczych na Wschodzie. Nadzorowa on ziemie dzisiejszego Izraela, Palestyny
oraz Jordanii. To wanie podczas wykonywania tych obowizkw nawiza bli
sk wspprac z pniejszym dyrektorem CLA Allenem Dullesem. By to jeden
z powodw, dla ktrych jego synowi udaa si pniej, niewzbudzajca podejrze,
gboka konspiracja w tej organizacji.
W 1922 roku Philby powrci do Londynu, by wzi udzia w konferencji
dotyczcej polityki palestyskiej. Wrd jej uczestnikw byli: krl Wielkiej Bry
tanii Jerzy V, Churchill, Rothschildowie oraz przywdca ruchu syjonistycznego
Weizmann. Nastpnie peni funkcj doradcy krla Ibn Sauda, pomagajc mu
w rozszerzaniu i umacnianiu kontroli nad arabskimi terytoriami. Sta si jedn
z najbardziej wpywowych osobistoci na jego dworze. W 1933 roku uczestniczy
w podpisaniu umowy z amerykaskim Standard Oil, dotyczcej wycznych (na
szedziesit lat) praw do eksploatcaji z naftowych w regionie Al-Hasa w Za
toce Perskiej, wprowadzajc ten potny koncern na Bliski Wschd. Philby by
najwaniejszym porednikiem w relacjach pomidzy USA a Saudami. W 1936
roku doszo do fuzji pomidzy kalifornijskim oddziaem Standard Oil oraz East
Suez Corporation dajcej pocztek Arabian-American Oil Company (ARAMCO)
- firmie zarzdzajcej najwikszymi na wiecie zoami ropy.
136 [Historia stosunkw midzynarodowych], op. cit., s. 275.
137 Ibid., s. 277.

VII. BAN K IERZY I SIEC INFORMACYJNA

235

W 1937 roku Philby rozpocz opracowywanie planu wielkiej emigracji


ydw do Palestyny (odbywao si to pod sekretn protekcj Arabii Saudyjskiej).
Rwnoczenie prowadzi rozmowy z nazistowskimi Niemcami i faszystowsk Hisz
pani. W przypadku wybuchu wojny neutralna Arabia Saudyjska miaa sprzedawa
rop neutralnej Hiszpanii, nastpnie surowiec ten byby przetransportowywany
do Niemiec. Grupa dochodzeniowa amerykaskiego wymiaru sprawiedliwoci
ustalia, e Philby spotyka si, w latach dwudziestych i trzydziestych na Bliskim
Wschodzie, z Adolfem Eichmannem, jednym z szefw gestapo. W 1935 roku
Eichmann zosta gwnym projektantem i wykonawc polityki wypdzania y
dw. Po anektowaniu Austrii przez Niemcy, w 1938 roku, nadzorowa akcj ich
przymusowych wyjazdw, wsppracujc z nielegalnym [naruszajcym midzy
narodowe ustalenia - przyp. red.] biurem imigracyjnym Aliyah Bet, tak by jak
najbardziej to przyspieszy.
W lutym 1939 roku Philby rozmawia w Londynie z Davidem Ben-Gurionem (pniejszym pierwszym premierem Izraela) oraz Weizmannem o emigracji
ydw do Palestyny. Zaproponowa wtedy ruchowi syjonistycznemu wpacenie
Arabii Saudyjskiej 20 milionw funtw, ktre zostayby wykorzystane jako wsparcie
dla przesiedlanej ludnoci palestyskiej. Weizmann odpar, e musi ca spraw
przedyskutowa z prezydentem Rooseveltem. W padzierniku ydzi zgodzili
si na realizacj tego planu, wtedy jednak zdecydowanie sprzeciwili si temu
Arabowie. W zwizku z draliw sytuacj religijn panujc na tamtych terenach
postanowiono odoy projekt na trzy lata.
3
sierpnia 1940 roku Anglicy aresztowali Philby ego w Bombaju, zarzucajc
mu sympati do nazistw (regulacja obronna 18B). Zaraz po zatrzymaniu przewie
ziono go do Wielkiej Brytanii, gdzie trafi do wizienia. Dziki pomocy Keynesa
i innych przyjaci po siedmiu miesicach wyszed na wolno.
W sierpniu 1943 roku specjalny wysannik Roosevelta, Harry L. Hopkins,
przyby do Arabii Saudyjskiej i ponownie przedstawi kwesti planu Philby ego.
Kwota 20 milionw dolarw bya tym razem osobicie porczona przez amery
kaskiego prezydenta. Propozycja bya kuszca, tyle e informacje przecieky ju
na zewntrz. Uznanie tych pienidzy, pocigajce za sob akcj opuszczania Pa
lestyny przez Arabw, zostaoby bez wtpienia uznane przez cay tamtejszy wiat
za przyjcie apwki. Ostatecznie, po dugich rozwaaniach, krl nie przysta na
t propozycj.

236

WOJNA O PIENIDZ 2

Kim Philby i Viktor Rothschild


W czerwcu 1933 roku Kim Philby ukoczy studia na Uniwersytecie Cam
bridge z jedn z najlepszych ocen, dziki czemu zdoby stypendium Trinity College.
Cz pienidzy przeznaczy na zakup wszystkich dzie Marksa, pozostae za
na uywany motocykl. Planowa objecha na nim ca Europ, by wszak synem
Johna Philby ego, po ktrym odziedziczy skonno do ryzykownych akcji i ch
przeycia wielkiej przygody138.
Dla modego Rothschilda z pewnoci stanowio to silny bodziec. Jego po
chodzenie, wyjtkowa pozycja, bogactwo oraz presti tworzyy niewidzialne wizy,
krpujc go tak, e nigdy nie mia moliwoci cieszy si, jak Philby, swobodnym
przemieszczaniem si. Pokusa wyrwania si staa si jednak bardzo silna, dlatego
nie mg powstrzyma si od zapytania kolegi, czy mgby uda si w t podr
razem z nim. Zapewne z tego powodu, e marzenie to nie miao szans na realizacj,
odjedajcy Philby sta si w jego oczach bohaterem.
Bohater ten za powrci z wyprawy w maju 1934 roku, z przyjacik.
Bya ni Litzi Friedman, ydwka i czonkini austriackiej partii komunistycznej.
Philby wzi udzia w duej czci jej konspiracyjnych dziaa, midzy innymi
w ratowaniu ydw przeladowanych przez nazistw, ochronie tajnych partyjnych
akcji, zbirce funduszy, wystpieniach antyfaszystowskich, pomocy robotnikom,
przekazywaniu informacji, czy nawet prbie odkrycia nazistowskich tajemnic
(jako rzekomy dziennikarz). Te dowiadczenia, w oczach modego Rothschilda
nadzwyczajne i ekscytujce, zafascynoway go139. Potomek bankierskiego rodu
zatskni za prowadzeniem rwnie niebezpiecznego ycia.
Pewnego dnia, po wsplnym posiku, Philby zacz sondowa koleg, chcc
zorientowa si, czy oprcz udzielania pomocy finansowej zamierza on jeszcze
jako inaczej zaangaowa si w spraw ydowskiej emigracji. Rothschild wiedzia,
e wielka cz dowiadcze jego rozmwcy zwizana jest ze Zwizkiem Radziec
kim, doskonale wic rozumia, e w przypadku zgodzenia si na wspprac, on
sam take bdzie popiera ten kraj.
By to dla niego wielki yciowy wybr. Ostatecznie zdecydowa si na ZSRR
nie tyle z powodu rozstrzygni etycznych, co dla wasnego, gboko ukrytego
planu. Pochodzi z rodziny, ktrej nieobce byy sprawy wywiadu, zdawa wic
sobie spraw z tego, jak wielk warto miay informacje. W obliczu zagroenia
wojennym chaosem utrata dostpu do aktualnych, wiarygodnych danych mogaby
oznacza wielki kryzys rodzinnego biznesu, natomiast dostarczanie informacji
Zwizkowi Radzieckiemu pozwalaoby gromadzi karty przetargowe - do wyko
rzystania w transakcjach z przyszym wiatowym mocarstwem. Przez wszystkie
dotychczasowe lata fundamentaln zasad Rothschildw byo dokadne przygl
danie si stronom sporu i ustawianie si obok zwycizcy.
138 R. Perry The Fifth.... op. cit., s. 47.
139 Ibid., s. 49.

VII. BAN K IERZY I SIEC INFORMACYJNA

237

Po przemyleniu tego ich mody przedstawiciel postanowi zagra z ZSRR


jak rwny z rwnym, by ostatecznie zatryumfowa.

Przyjaciele z Cambridge:
w strukturach brytyjskiego wywiadu
Poniewa Rothschildowie ju od dawna dysponowali na terenie Wielkiej
Brytanii rozbudowan sieci kontaktw, to w czasie, gdy koledzy ze stowarzyszenia
apostow koczyli uczelnie i rozpoczynali poszukiwanie pracy, Viktor ener
gicznie im w tym pomaga, znajdujc posady oraz przedstawiajc odpowiednim
ludziom. Swojego dobrego przyjaciela Burgessa zapozna z wanym wtedy polity
kiem z brytyjskiej partii konserwatywnej Georgeem Ballem. By on jednym z gw
nych oficerw brytyjskiego MI5, a take budowniczym struktur wywiadowczych
w swojej partii. Pniej, dziki jego i Rothschilda rekomendacji, Burgessa przyjto
do wydziau D w MI6, a jego pierwszym zadaniem bya analiza problemu ydw
w Palestynie. Przeoeni polecili mu sformowanie wr obrbie ruchu syjonistycznego
grupy opozycyjnej do jej lidera Weizmanna, by w ten sposb rozproszy ydowski
lobbing w brytyjskim parlamencie, co miao uatw osignicie kompromisu po
midzy rzdem a Arabami. Przedstawiciele gabinetu zaproponowali, by gwnym
czowiekiem we frakcji przeciwnikw zosta Rothschild. W rzeczywistoci by on
zdecydowanym zwolennikiem ruchu syjonistycznego, poniewa jednak jego ro
dzina nie angaowaa si jako specjalnie w t dziaalno, powszechnie sdzono,
e reprezentuj oni co najwyej stanowisko umiarkowane.
Dziki swej doskonaej pracy Burgess wprowadzi Kima Philby ego do
wydziau D w MI6, a Guy Liddellowi, wiceszefowi wydziau B w MI5, zareko
mendowa Rothschilda, czynic w ten sposb odpowiedni wstp do tego, by
w pniejszym czasie go zatrudni.
Rothschildowie utrzymywali wyjtkowe relacje z Churchillami. Poczynajc
od czasw Natty ego, rodzina przyszego premiera czsto gocia w domu bankie
rw. Winston Churchill, przyjanic si ze stryjem Viktora, Walterem, obserwowa
dorastanie jego bratanka. Bywa u nich, przy rnych okazjach, w latach 1890-1930. Sprzyja deniom ruchu syjonistycznego do osiedlenia si w Palestynie.
Ci bogaci ydzi cenili go.
W 1939 roku Viktor Rothschild wrczy Churchillowi raport analityczny
dotyczcy niemieckiej bankowoci. Piszc go, wykaza si przenikliwoci i g
bok wiedz. Jego rodzina, bdca wacicielem licznych instytucji obracajcych
pienidzmi, zgromadzia zapisy dotyczce rnorodnych transakcji, midzy innymi
dokadne dane o niemieckich zakupach surowcw i materiaw. Wystarczyo, by
inwestycje rzdu nazistowskiego przeszy przez system bankowy, tym samym
trafiay do strefy kontrolowanej przez Rothschildw. Viktor dokadnie przeanali
zowa posiadane informacje i opracowa prognoz przyszego zaopatrywania si

238

WOJNA O PIENIDZ 2

Niemiec w materiay i sprzt wojskowy. Doszed do wniosku, e kraj ten wanie


zbroi si i rozbudowuje swoj armi. Biuro wojenne Churchilla byo pod wrae
niem rezolutnoci i bystroci tego modego czowieka. Raport otworzy mu drzwi
wydziau B brytyjskiej MI5 - przyjto go, bez adnych problemw, w 1940 roku.
Gwnym obszarem jego dziaania by kontrwywiad gospodarczy140.
Znakomita suba i wyniki pracy pomogy mu z kolei atwro wprowadzi
Blunta do wydziau D oraz zarekomendowa Macleana do pracy w MI6.
W ten sposb czonkowie Cambridge Five przeniknli do brytyjskich struk
tur wywiadowczych oraz departamentw zwizanych z polityk zagraniczn,
odgrywajc znaczc rol w rozwoju wydarze wojennych. Centraln postaci
tej grupy by Victor Rothschild: wszystkie relacje midzyludzkie zaczynay si od
niego i do niego wracay.

Pomidzy Zwizkiem Radzieckim a USA:


zyski z obu stron
W 1937 roku umar baron Walter Rothschild. Poniewa nie mia on m
skiego potomka, tytu odziedziczy jego dwudziestoszecioletni bratanek, Viktor,
stajc si tym samym przedstawicielem trzeciego szlacheckiego pokolenia w tej
rodzinie. Poniewa automatycznie przyjty zosta do Izby Lordw w brytyjskim
parlamencie, jego moliwoci wpywania na spoeczestwo zwielokrotniy si.
W tym czasie Kapitza powrci do Moskwy. Rothschild przez cay czas
utrzymywa z nim bliskie kontakty, regularnie wysyajc raporty dotyczce roz
woju prac naukowych, wrd nich najnowsze informacje o postpie bada nad
wykorzystaniem energii atomowej, a take wane wewntrzne publikacje z innych
dziedzin. Wszystkie te dane byy istotne oraz tajne, i nie mogy by uzyskane
w standardowy sposb z ktregokolwiek midzynarodowego orodka badawczego.
Dotyczyo to na przykad przekazanych przez Rothschilda raportw na temat prac
nad toksynami, majcych bezporednie zastosowanie w programie budowy broni
biologicznej. Wszystkie te bezcenne dane pyny nieprzerwanym strumieniem
do Moskwy, trafiajc w rce radzieckich naukowcw141.
Viktor by niezmiernie inteligentnym i pracowitym czowiekiem. Poza ban
kowoci, co wynikao oczywicie z tradycji rodzinnych, z upodobaniem zajmowa
si nauk, z uwag zgbiajc poszczeglne problemy. Stara si czyta wikszo
ukazujcych si artykuw dotyczcych fizyki jdrowej, osigajc w tej dziedzinie
do zaawansowany poziom. Interesowa)7go te kwestie dotyczce innych nauk
przyrodniczych, na przykad problem przekazywania ycia, dziedziczenia.
Pierwszym zadaniem, jakie otrzyma w7 MI5, byo przyjrzenie si wszyst
kim dziaajcym na terenie Wielkiej Brytanii niemieckim firmom handlowym
140 Ibid., s. 89-90.
141 Ibid., s. 77.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

239

i przemysowym, i sprawdzenie, czy prowadzona przez nie dziaalno nie tworzy


zagroenia dla interesw7Wielkiej Brytanii. W ten sposb na pocztku 1940 roku
Rothschild odkry wiele zakamuflowanych agend nazistowskiego rzdu, ukrytych
za przernymi biznesami. W swoich sprawozdaniach podkrela, e firmy te mogy
by zaangaowane w dziaalno szpiegowsk, tworzc rozleg, nie rzucajc si
w oczy sie. Rozpracowanie tak zaawansowanych struktur wywiadu gospodarczego
nie naleao do atwych zada.
W tym czasie w niektre sektory brytyjskiego przemysu byy do mocno
uzalenione od niemieckich dostawcw. Rothschild zaproponowa, by przerzuci
si na firmy amerykaskie. Wzbudzio to oczywisty entuzjazm amerykaskich
urzdnikw, ktrzy zaprosili go do ambasady w celu odbycia rozmw i ustalenia
szczegw. Dziki tej akcji mody baron wszed w dobre ukady z rzdem USA.
W uznaniu dla jego znakomitej pracy kontrwywiadowczej poproszono go,
by prowadzi w Office of Strategie Services (Biurze Sub Strategicznych, OSS poprzedniku CIA) treningi dla przyszych amerykaskich oficerw wywiadu.
Opracowane przez niego dokumenty stay si oficjalnymi materiaami szkolenio
wymi w tej instytucji. Od Amerykanw7otrzyma Medal Honoru, od Brytyjczykw
Krzy Jerzego. Prezydent Truman osobicie dzikowa mu i podkrela jego zasugi
dla armii USA.
Rothschildowie bardzo wczenie nawizali bliskie stosunki z organizacj
Hagana. Bya to zakonspirowana syjonistyczna grupa wywiadowcza, poprzednicz
ka Mossadu. Gwn jej misj byo doprowadzenie do powstania Izraela. Dziki
potnemu wsparciu finansowemu otrzymanemu od rodziny bankierw Hagana
zbudowaa na terenie Europy sie, ktra umoliwiaa jej monitorowanie ruchw
antyydowskich w wikszych miastach142.
Konsekwentnie podnoszc sw warto polityczn i wywiadowcz, Vik
tor stara si zgromadzi jeszcze wicej kart przetargowych, by wykorzysta je
nastpnie przy realizacji swych ambitnych planw. Poprzez kontrwywiad go
spodarczy oraz wybranie amerykaskich producentw z sukcesem dziaa na
rzecz interesw USA. Rwnoczenie z jeszcze wiksz uwag ledzi najbardziej
zaawansowane technicznie programy militarne, przygotowujc si do zowienia
na haczyk Zwizku Radzieckiego, ktry bardzo si nimi interesowa. Znajdujc
si w centrum brytyjskich sub specjalnych, kontrolujc zmieniajce si relacje
pomidzy wywiadem amerykaskim i radzieckim, utrzymujc bliskie zwizki
z Hagan, baron Rothschild, uznawszy to za swj obowizek, sta si, w czasie
drugiej wojny wiatowej, gwnym elementem tej struktury.

142 Ibid., s 79-80.

240

WOJNA O PIENIDZ 2

Najwiksza tajemnica
Wykorzystujc swoje kontakty z Cambridge, Rothschild trafi do niezwy
kle wanego dla brytyjskiego ministerstwa obrony laboratorium Porton Down.
Wszystkie prowadzone tam badania uznawane byy za cile tajne, gwn ich
cz stanowiy prace nad broni biologiczn i chemiczn. Celem byo dopro
wadzenie w cigu trzech lat do ich masowej produkcji. Zaoono, e stanowi to
ma ostateczny sposb przeciwstawienia si Niemcom, wykorzystany bez wahania
w sytuacji, gdyby Hitlerowi udao si zbudowa potg militarn zdoln zagrozi
Wyspom Brytyjskim.
Rzecz jasna, laboratorium produkowao zarwno toksyny, jak i odtrutki,
prace nad broni bakteriologiczn byy zsynchronizowane z badaniami nad
wytwarzaniem szczepionek. Rothschild z wielk uwag ledzi te wszystkie po
czynania, jednoczenie po ciuchu, nie rzucajc si w oczy, gromadzi podobne
dane z Unwiersytetu Maryland oraz wyniki praktycznych testw wykonywanych
w stanie Missisipi. Wszystkie prace badawcze wykonane w laboratorium Porton
Down w czasie drugiej wojny wiatowej objte byy cis tajemnic. Przebywajc
tam cztery miesice, Rothschild przekaza KGB wielk ilo cennych materiaw,
dziki czemu rozwj radzieckiej broni biologicznej i chemicznej znacznie przyspie
szy, w zasadzie podajc krok w krok za brytyjskim i amerykaskim. Znaczenie
barona Viktora dla ZSRR byskawicznie poszybowao w gr143.
W trakcie wojny jego zainteresowanie koncentrowao si gwnie wok pro
gramw budowy broni masowego raenia. Z punktu widzenia szpiega, im wiksza
bya tej broni efektywno i im bardziej skomplikowanych dziaa wymagaa jei
produkcja, tym bardziej zaleao na niej poszczeglnym krajom i tym wiksz
cen oferoway za ni. Tyle e Rothschildowi nigdy nie brakowao pienidzy, zatem
korzyci finansowe nie byy tym, czego pragn. Zamierza natomiast, zgodnie ze
swym dugofalowym planem, udostpni to, co wie, w zamian za przesunicia na
mapie: chodzio mu o zbudowanie w Palestynie ydowskiego pastwa.
Biorc pod uwag te ambitne zamiary, duo wiksz warto, w porwnaniu
z broni biologiczn i chemiczn, miaa bro nuklearna. Rothschild nie mg tego
zignorowa. Ju na pocztku drugiej wojny zda sobie spraw z tego, jak wielk
rol moe ona odegra w przyszych konfliktach zbrojnych. Usilnie namawia
Churchilla do zintensyfikowania bada nad jej rozwojem. Premier, tworzc list
zada dla brytyjskich laboratoriw naukowych na pierwszym miejscu umieci
rozwj technologii radarowej (by rozwiza palcy problem wczesnego ostrzegania
przed niemieckimi atakami lotniczymi), na drugim za budow bomby atomowej.
Baron Rothschild by jednym z wanych uczestnikw prowadzonych nad ni prac.
Nad caoci tego zadania czuwa mia lord John Anderson.
Prace badawcze prowadzone byy w budynkach koncernu Imperial Chemical
Industries (ICI) podkrypotonimem Tube Alloys (stopy do rur)144. W padzierniku
143 Ibid., s. 95.
144 Ibid., s. 113.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

241

1941 roku Rothschild wszed w skad gwnego komitetu nadzorujcego realizacj


projektu - wykorzystywa wtedy swoje liczne znajomoci i wpywy, aby uzyska
potrzebne na ten cel ronorodne fundusze rzdowe. Przez caa wojn, dziki
znajomoci zagadnienia, rozlegej wiedzy i rozumieniu sytuacji by, jeli chodzi
0 budow bomby atomowej, najbardziej kompetentnym czowiekiem w angloamerykaskim wywiadzie.
Pod koniec 1941 roku, po ataku na Pearl Harbour, do Wielkiej Brytanii przy
byo dwch amerykaskich naukowcw z Uniwersytetu Columbia. Zaproponowali
poczenie si i zasobw badawczych we wsplnym programie konstruowania broni
nukleranej. Panowao powszechne przekonanie, e trzeba zdy z zakoczeniem
prac przed nazistami. Premier Churchill praktycznie codziennie domaga si od
Rothschilda raportw dotyczcych rozwoju sytuacji.
Baron znalaz si w nadzwyczaj korzystnym dla siebie ukadzie: otrzyma
przepustk umoliwiajc mu wgld do wszystkich tajnych artykuw oraz danych
laboratoryjnych. W latach studenckich powici on wiele czasu i uwagi zagadnie
niom fizyki jdrowej. Obecnie, czytajc teksty z tej dziedziny, nieustannie prosi
najlepszych naukowcw7o wyjanienie wszelkich wtpliwoci, by mie pewno,
e w peni rozumie omawiane problemy. W ten sposb bardzo szybko sta si
prawdziwym ekspertem. Z czasem zacz nawet przedstawia wasne propozycje
1sugestie dotyczce zmian i poprawek w wielu punktach prac laboratoryjnych.
Rothschild nie tylko perfekcyjnie opanowa kwestie szczegowe dotyczce
budowy bomby, lecz posiada take pen wiedz o caym zwizanym z ni brytyjsko-amerykaskim programie. Wykorzystujc dodatkowo wiele innych powiza
nych z tym informacji, by w stanie przygotowa na ten temat drobiazgowy i kom
pletny raport. Oznaczao to, e mg wywrze istotny wpyw na przebieg wojny.
W 1940 roku [pochodzcy z Niemiec] ydowski fizyk Rudolf Peierls, osiady
w Wielkiej Brytanii, udowodni moliwo wystpienia reakcji acuchowej, dziki
czemu wykonalna staa si budowa reaktora atomowego. Jako pierwszy wyliczy,
e do wyprodukowania jednej bomby wystarczy kilogram rozszczepialnego ura
nu 235. A do tego czasu wszyscy naukowcy sdzili, e ilo potrzebnego na to
pierwiastka mierzy si w tonach. Peierls wraz z Markiem Oliphantem z Uniwer
sytetu w Birmingham opracowali zwizan z tym technologi i zaproponowali
konkretny plan konstrukcyjny. Rothschild natychmiast przystpi do dokadnego
analizowania go.
Plan ten bardzo szybko znalaz si w radzieckich rkach. ZSRR by nadzwy
czaj zainteresowany tempem, wynikami i caym przebiegiem programu atomo
wego. W tym czasie ogromnie wzroso zagroenie i presja Hitlera na ten kraj. Po
kampanii stalingradzkiej front wschodni znalaz si w impasie. Badania Kapitzy
i innych radzieckich fizykw zostay wstrzymane. Informacje uzyskane od Roth
schilda zadziaay niczym deszcz po dugiej suszy: wznowiono prace, w krtkim
czasie osigajc obiecujce rezultaty.
Jeli chodzi o stron amerykask, to w 1942 roku Enrico Fermi, pra
cujc w laboratorium w Chicago, rozwin teori reakcji acuchowej Peierlsa

242

WOJNA O PIENIDZ 2

i zaproponowa wykorzystanie plutonu do budowy bomby atomowej; zbudowa


te pierwszy na wiecie reaktor jdrowy.
Rozwizania Fermiego budziy liczne wtpliwoci, mia je take sam Rudolf
Peierls. W tej sytuacji Rothschild, chcc ostatecznie wyjani, czy moliwe jest takie
zastosowanie plutonu, zacz odwiedza liczne laboratoria badawcze i wszystkie
praktycznie orodki naukowe powizane z ministerstwami obrony pastw zaan
gaowanych w program. Spotyka si i rozmawia z wieloma uczonymi rnych
dziedzin i bran. Czyni to a do czasu, gdy zrozumia to zagadnienie.
Jednak jego zachowanie zaczo zwraca uwag. Zadawano sobie pytanie:
kim jest baron Viktor Rothschild.
W tym czasie on, szybko, cho jednoczenie spokojnie, opracowywa zna
komity plan oddalenia od siebie podejrze. Najpierw napisa raport do Liddella,
zastpcy szefa wydziau B w MI5, w ktrym wskaza na uchybienia w przestrze
ganiu zasad bezpieczestwa i tajnoci w pastwowych laboratoriach badawczych
i wsppracujcych z nimi firmach handlowych, uniemoliwiajce infiltrowanie
ich przez niemieckich szpiegw. Ostrzega przed niebezpieczestwem i sugerowa
wzmocnienie zabezpiecze. Liddell stwierdzi, e uwagi Rothschilda sa nadzwyczaj
sensowne, dlatego wanie jemu powierzy zorganizowanie systemu ochronnego
wszystkich zaawansowanych bada naukowych prowadzonych dla ministerstwa
obrony. Bya to dla niego sytuacja idealna - mg w ten sposb cakowicie legal
nie, bez wzbudzania jakichkolwiek podejrze, przeprowadza inspekcje poziomu
bezpieczestwa wszystkich wanych projektw badawczych, ktrych rozwj lea
mu na sercu.
W 1942 roku Rothschild odwiedzi Uniwersytet w Birmingham, gdzie przy
okazji skontrolowa laboratorium Peierlsa i Klausa Fuchsa, by nastpnie sprawdzi
jeszcze warunki w pracowni Oliphanta. W tym czasie Oliphant zaangaowany by
w prace dotyczce techniki radarowej. W swych wspomnieniach z 1994 roku pisa:
To byo moje jedyne spotkanie z nim. Rothschild pragn pozna wiele szczeg
w dotyczcych rozwoju prac nad moim projektem, obszed cae laboratorium
i przeczyta kady raport, przyswajajc sobie wszystkie zawarte w nim szczegowe
dane. Nie by ekspertem, jednak przejawia dobr orientacj we wszystkich spra
wach, co wicej, nieustannie zadawa pytania i notowa odpowiedzi, by nastpnie
przeprowadzi jeszcze ze mn dug dyskusj. Obracaa si ona wok problemw,
z ktrymi musiay mierzy si laboratoria naukowe. By to nadzwyczaj bystry
i mdry czowiek, bardzo go polubiem145.
W rzeczywistoci przeprowadzana w taki sposb kontrola stanu bezpie
czestwa znacznie wykraczaa poza standardow procedur przyjt przez M15.
Rothschild zapoznawa si z postpem prac nad poszczeglnymi projektami gw
nie od strony szczegw technicznych. Korzystajc z nieuwagi Oliphanta zdoa
wynie z jego biura magnetyczn tub prniow o rednicy trzech cali. Tub
tak, wytwarzajc fale krtkie, wykorzystywano w najbardziej zaawansowanych
instalacjach radarowych. Tego wieczoru, w swoim mieszkaniu w Cambridge, Roth145 Ibid., s. 116-117.

VII. BAN KIERZY I SIE INFORMACYJNA

243

schild sporzdzi dokadny rysunek techniczny tego urzdzenia (duo atwiejszy do


analizy szczegw ni zdjcia zrobione apartem fotograficznym), ktry nastpnie
bardzo szybko znalaz si na biurku w centrali KGB.
Nazajutrz rano, przez posaca, zwrci Oliphantowi elektromagnetyczn
tub prniow, doczajc do przesyki notk: Prawdopodobnie powiniene
wzmocni rodki bezpieczestwa. Byo mi niezmiernie przyjemnie z Tob roz
mawia, Twj lojalny przyjaciel, Viktor Rothschild146.
Zimny pot obla adresata po odebraniu paczki, gdy nawet nie zdawa on
sobie sprawy z zaginicia urzdzenia. Wobec Rothschilda Oliphant nie nabra
adnych podejrze, w gruncie rzeczy by mu nawet wdziczny, biorc bowiem pod
uwag stanowisko tego pierwszego, mia on pene prawo zoy raport pitnujcy
brak dostatecznych zabezpiecze w laboratorium, co niewtpliwie pocignoby za
sob powane kopoty. Przesanie notatki byo wietnym posuniciem wytrawnego
gracza. Naukowiec natychmiast zapewni go o wzmocnieniu ochrony, by adna
wicej cz nie opucia pracowni w podobny sposb.
Na pocztku 1943 roku Rothschild odwiedzi w Londynie laboratorium
profesora George a Thomsona, oczywicie, jak i w pozostaych przypadkach, w celu
skontrolowania systemu zabezpiecze. Badacz wyjani mu, przy okazji, zasad wy
korzystania plutonu przy produkcji bomby. Jednak, pomimo gruntownych bada,
eksperyment przeprowadzony przez jego zesp zakoczy si porak z powodu
nieprawidowego uycia cikiej wody w reaktorze jako modulatora czsteczek.
Rothschild, wykorzystujc to, czego dowiedzia si od Thomsona, po raz
kolejny sporzdzi dokadny, trjwymiarowy rysunek, nastpnie przekaza go
w rce Blunta, ten za KGB. Jaki czas pniej radzieccy fizycy odpowiedzieli,
e informacje te okazay si niezwykle przydatne, znacznie skracajc czas prac
badawczych.
Po wielu latach ZSRR przyzna, e pierwsza radziecka bomba atomowa oraz
jej udana prbna eksplozja byy wycznie kopi amerykaskiego projektu.
W tamtym czasie, w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (wczajc
w to gabinet Churchilla, jego najwyszych urzdnikw oraz reprezentantw7wiata
nauki), nikt nie dysponowa tak pen i wszechstronn wiedz na temat bomby
atomowej jak Viktor Rothschild147. Czowiek ten sta si dla ZSRR niezastpionym
i niezbdnym rdem informacji. Nadesza zatem pora, by poda on sw cen.

146 Ibid., s. 117.


147 Ibid., s. 118.

244

WOJNA O PIENIDZ 2

Cena Rothschilda: projekt bomby atomowej


w zamian za niepodlegy Izrael
Na pocztku 1947 roku ZSRR niespodziewanie zmieni, sta dotd, lini po
lityczn sprawie budowy Izraela na ziemiach palestyskich, udzielajc jej poparcia.
Wrd historykw panuje jednak w tej sprawie brak zgodnoci. Naley przypo
mnie, e od samego pocztku Marks by zdecydowanym przeciwnikiem ruchu
syjonistycznego i jego idei. Uwaa, e izraelskie pastwo to czysta fantazja. Stalin
rwnie nastawiony by do tych de krytycznie. Po powstaniu ZSRR sytuacja
ta nie zmienia si. Stanowisko rzdu radzieckiego byo jasne: ruch syjonistyczny
uznany zosta za form reakcyjnej wiadomoci ydowskich kapitalistw wyzysku
jcych ydowskich robotnikw, natomiast ide odbudowy ydowskiego pastwa
w Palestynie postrzegano jako wstecznictwo historyczne, cakowicie przeciwne
internacjonalistycznemu proletariackiemu ruchowi rewolucyjnemu. W maju 1939
roku Brytyjczycy opublikowali trzeci Bia Ksig, take wystpujc przeciwko
deniom syjonistw148. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, w 1941 roku,
niech ZSRR do tej idei nieco zelaa, mimo to zasadnicza postawa polityczna
pozostaa niezmieniona.
Kt mg zatem przewidzie, e w kwietniu 1947 roku, gdy ONZ rozpocz
nie nadzwyczajne obrady w sprawie problemu palestyskiego, stanowisko Rosjan
radykalnie si zmieni i popr oni powstanie Izraela i podzia Palestyny149. Andriej
Gromyko, radziecki przedstawiciel w ONZ, wygosi dugie przemwienie, przywo
ujc w nim wielkie nieszczcia, jakie spotkay ydw w czasie wojny. Stwierdzi,
e wanie dlatego niemoliwe jest dalsze ignorowanie ich de. W imieniu rzdu
swego kraju postulowa zbudowanie w Palestynie niepodlegego demokratycznego
pastwa arabsko-ydowskiego; w przypadku za, gdyby to rozwizanie okazao
si niemoliwe do realizacji, uwaa, e naley rozway podzia tamtych ziem na
dwa niezalene regiony administracyjne. Gromyko powiedzia, e odmwienie
ydom prawa do wasnego pastwa byoby bardzo niesprawiedliwe. Kiedy 14
maja 1948 roku ogoszone zostao powstanie niepodlegego Izraela, Zwizek Ra
dziecki natychmiast uzna t decyzj i ju 26 maja uruchomi tam swoj ambasad,
wspierajc nowy kraj na wiele sposobw. 11 maja 1949 roku USA i ZSRR wsplnie
popary oficjalne przyjcie Izraela do ONZ. Istnieniu tego pastwa sprzyjay, co
rzadko spotykane, dwa supermocarstwa.
Przekazywanie przez Rothschilda Rosjanom duej iloci szczeglnie istot
nych informacji dotyczcych budowy bomby atomowej zbiego si w czasie ze
zmian ich nastawienia do ruchu syjonistycznego i niepodlegego ydowskiego
pastwa. Pierwsza radziecka bomba atomowa wybucha 29 sierpnia 1949 roku.
Mwic inaczej, naga korekta stanowiska Moskw)7w kwestii izraelskiej pokrywaa
si z przygotowaniami do prbnej eksplozji.
148 The few in the Modern World. .., op. cit.
149 R. Perry, The Fifth..., s. 176.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

245

Bro jdrowa miaa dla Zwizku Radzieckiego ogromne znaczenie strategicz


ne. Amerykanie posiadali j ju od 1945 roku, co stanowio to dla wadz Kremla
wielkie ograniczenie. Bez odpowiedniego potencjau nuklearnego niemoliwe
byo zajmowanie pozycji supermocarstwa. Poparcie Izraela w zamian za dane
dotyczce produkcji bomby mona uzna za rozwizanie logiczne i do przyjcia.
Analiza czasu tych zdarze pokazuje ich wewntrzny zwizek.
Wedug specjalistycznej amerykaskiej publikacji Atomie Scientists New
sletter, w archiwach KGB znajduj si dowody wskazujce na to, e pierwsza
informacja w sprawie broni atomowej dotara do Moskwy w padzierniku 1941
roku. Bya to kopia memorandum brytyjskich fizykw, skierowanego do Chur
chilla, a dotyczcego produkcji bomby. Wiadomo ta wprawia wadze ZSRR
w zdumienie i popoch. Stalin sdzi wrcz, i bya ona faszywa. Tak si zoyo, e
Rothschild bra w padzierniku 1941 roku udzia w spotkaniach centralnej komisji
do spraw stopw rurowych, zajmujcej si programem atomowym, odpowie
dzialnej za nadzr nad wszystkimi fazami rozwoju i produkcji broni nuklearnej.
Atomie Scientists Newsletter informowa take, e na pocztku 1943
roku Stalin wyznaczy oddanego pastwu fizyka Igora Kurczatowa na stanowisko
osoby odpowiedzialnej za radziecki program atomowy. Od Amerykanw two
rzcych wszystko od podstaw odrniao go to, e posiada wycigi z zachodnich
bada naukowych dostarczone mu przez awrientija Beri i jego szpiegw. Tajni
agenci przekazywali dane do Moskwy, skd trafiay one nastpnie do odlegego
o czterysta kilometrw Sarowa, gdzie miecio si centrum bada nad broni
nuklearn. Tam, w cakowitym sekrecie, radzieccy uczeni rozpoczli kopiowanie
czci skadowych bomby.
Na pocztku 1943 roku Rothschild odwiedzi w Londynie profesora Thomso
na, ktry dokadnie opisa mu wszystkie etapy wykorzystania plutonu w reakcjach
jdrowych. Przedstawiciel bankierskiego rodu wietnie orientowa si w cao
ksztacie prac badawczych nie tylko brytyjskich, ale i amerykaskich. By bliskim
przyjacielem Lewisa Straussa, szefa United States Atomie Energy Commission
(Komisji Energii Atomowej, AEC), a jednoczenie partnera w spce Kuhn, Loeb
& Co, obracajcego si w krgach midzynarodowej finansjery.
Podsumowujc, na du warto handlow Rothschilda dla Zwizku Ra
dzieckiego skadaa si jego pozycja wrd bankierw, informacje zdobyte podczas
suby w M15, dotyczce broni biologicznej, chemicznej oraz programu atomowego,
a take jego kontakty i wpywy w rodowisku brytyjskiej elity rzdzcej. Cen za
to, co oferowa, byo rozlunienie przez wadze radzieckie kontroli emigracji rosyj
skich ydw do Palestyny oraz wsparcie ich wysikw na rzecz powstania Izraela.
Po zakoczeniu wojny Rothschild coraz bardziej otwarcie nawoywa wy
znawcw judaizmu do wyjazdu i wczenie si w proces budowy ydowskiego
pastwa. Wygosi take w tym czasie seri przemwie w Izbie Lordw, chcc
zainteresowa t spraw brytyjsk opini publiczn.
Tymczasem doszo do ostrego konfliktu interesw pomidzy ydami i Ara
bami. Wszystkie pastwa arabskie stanowczo sprzeciwiy si powstaniu Izraela

246

WOJNA O PIENIDZ 2

w jakimkolwiek ksztacie. Z punktu widzenia ludzi, ktrzy przez pokolenia za


puszczali tam korzenie, nie byo moliwoci, by imigranci zbudowali na ich ziemi
swoje pastwo.
Rothschild rozgrywa sw parti w sposb bardzo przemylany, uprawiajc
dziaalno polityczn na naprawd wysokim poziomie. Wykorzystujc wpywy
rodziny w mediach, budowa swj wizerunek statecznego ydowskiego racjonalisty,
przyjaznego Arabom; w taki sposb przedstawiaa go prasa.
31 lipca 1947 roku, podczas konferencji powiconej problemowi palesty
skiemu, wielokrotnie pojawia si przy mwnicy. Bezporedni przyczyn tej deba
ty bya seria aktw terrorystycznych, midzy innymi ydowski zamach bombowy
przeprowadzony na Hotel Krla Dawida w Jerozolimie, w wyniku ktrego ycie
stracio wielu brytyjskich onierzy. W trakcie obrad Rothschild po raz pierwszy
jasno wypowiedzia si w sprawie sugerowanego przez USA podziau Palestyny150. Na
pocztku wystpienia zaprzeczy, iby mia by czonkiem ruchu syjonistycznego
lub by utrzymywa z jego przedstawicielami jakiekolwiek relacje, nastpnie za,
wypracowanym gosem penym emocji, przywoa minione kilkaset lat i doznane
w tym czasie przez europejskich ydw przeladowania i ucisk. Zaraz potem po
ruszy kwesti synnej Biaej Ksigi opublikowanej przez brytyjskie ministerstwo
spraw zagranicznych w 1939 roku, ktra wyranie przeciwstawiaa si osiedlaniu
ydw na terenie Palestyny, co uznali oni za zdrad, zamanie obietnicy zawartej
w Deklaracji Balfoura z 1917 roku. Rothschild przytoczy opini Churchilla, e
bya to [...] jawna zdrada uprzednio poczynionego zobowizania, inny ukad
monachijski. Co do amerykaskiej propozycji, to odpowiedzia, e pierwszym
warunkiem jej realizacji jest powstrzymanie na ziemiach palestyskich wszelkich
akcji terrorystycznych. Dziaajce tam organizacje paramilitarne, bez wyjtku,
musz zoy bro. Dopiero wtedy mona by mwi o wznowieniu emigracji.
Rothschild uwaa, e wczesna sytuacja w Palestynie bya dla ydw bardzo
niekorzystna, gdy otacza ich krg wrogw, liczne pastwa arabskie, patrzc zym
okiem, szykoway si do ataku. Czyli, wedug niego, istnienie i rozwj ydowskich
grup bojowych byo uzasadnione.
W bardzo emocjonalny i poruszajcy sposb tumaczy, e nard, majcy
za sob tyle lat tuaczki, stan w kocu przed szans powrotu na wasn ziemi
i odtworzenia pastwa, bdcego niegdy jego ojczyzn. Potpi nazistowskie
przeladowania, podkreli, z jak ekstremalnym traktowaniem spotkali si ydzi
w czasie drugiej wojny. To dowiadczenie potwierdzio, zdaniem Rothschilda,
konieczno jak najszybszego zbudowania dla nich schronienia, by nigdy wicej
nie powtrzya si ju podobna sytuacja. Jego wystpienie zwrcio na siebie uwag
caego wiata. Dla synnej rodziny bankierw wojna jeszcze si nie zakoczya, nic
nie mogo zmieni determinacji, z jak dyli do powstania niepodlegego Izraela.
Dla rzdu ZSRR sytuacja stawaa si coraz bardziej jasna. Jeli chcia konty
nuowa wspprac w sprawie bomby z Rothschildem oraz innymi ydowskimi
naukowcami, musia poprze denia syjonistw. Okres sprzyjania trwa od 1947
150 Ibid., s. 152-155.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

247

do 1967 roku, czyli dwadziecia lat. Po tym czasie polityka radziecka wobec Izraela
powrcia na stare tory.
I
wanie wtedy doszo do ujawnienia tosamoci czonkw Cambridge Five.
Na pocztku lat szedziesitych baron Rothschild przerwa swoj wspprac
z KGB. Poniewa w tym czasie w rodkach masowego przekazu pojawio si
wiele doniesie i informacji sugerujcych, e tak wanie dziaalno prowadzi,
w grudniu 1986 roku opublikowa w brytyjskiej prasie list otwarty, w ktrym
owiadczy: Nie jestem i nigdy nie byem radzieckim szpiegiem151.

Cel: Patton
Pod koniec 2008 roku w Stanach Zjednoczonych ukazaa si prawdziwie
wybuchowa ksika, zatytuowana Cel: Patton (Target: Patton). Jej autor Robert
K. Wilcox dowodzi, e synny amerykaski genera z czasw drugiej wojny wia
towej, George S. Patton, w nie zgin w wyniku wypadku samochodowego, lecz
zosta zamordowany.
Ju wczeniej w krgach amerykaskich wojskowych i historykw pojawiay
si rnorodne hipotezy i teorie dotyczce mierci generaa. Cz z nich wska
zywaa na Niemcw, jako na sprawcw zamachu. Tyle e w tym czasie [grudzie
1945 - przyp. red.] wojna ju si skoczya, siy nazistw zostay cakowicie roz
bite, zabjstwo Pattona w aden sposb nie wpywao wic na sytuacj militarn,
dlatego wersja ta jest mao prawdopodobna.
Inna wersja zdarze mwia, e to ZSRR - z powodu bardzo wrogiego na
stawienia generaa do tego kraju. Pod koniec wojny Patton domaga si wrcz, by
Stany Zjednoczone uwalniay czonkw SS, w celu zaangaowania ich do wsplne
go, z amerykaskim wojskiem, ataku na siy radzieckie. W tym przypadku istnia
wic konkretny motyw zabjstwa.
Kolejna hipoteza wskazywaa na wrogw wewntrznych. Wielka rola, jak
odegra Patton w -wyzwalaniu Europy, wzbudzaa zazdro wrd wyszego do
wdztwa armii USA, szczeglnie dotyczyo to generaw: Dwighta D. Eisenhowera
i Omara N. Bradleya. Teoria ta wykorzystywaa fakt, e w czasie wojny wanie
ci dwaj wojskowi opniali bd wtrcali si do wielu akcji prowadzonych przez
oddziay Pattona, i czsto pomijali je przy rozdziale paliwa oraz sprztu wojsko
wego, przekazujc gwn ich cz marszakowi Bernardowi L. Montgomery emu.
Powodem zamachu miaaby by zawi lub obawy przeoonych Pattona, e ujawni
on ich niekompetencj i brak umiejtnoci.
Ksika Cel: Patton przedstawia natomiast odmienn, zdumiewajc wersj
wydarze. Wilcox sugeruje w niej, e to OSS (Biuro Sub Strategicznych, poprzed
nik CIA) zorganizowao zamach na Pattona, a operacj t kierowa sam Donovan,
151 Ibid., s. 365.

248

WOJNA O PIENIDZ 2

szef tej organizacji, znany w wiecie wywiadu jako szalony Bill152. Bezporednim
wykonawc mia by Douglas Bazata, znakomity strzelec, ktry w czasie II wojny
wiatowej dziaa jako szpieg na usugach aliantw. W pniejszym czasie sam
potwierdza swj udzia w opisywanych wydarzeniach. Pewnego kwietniowego
dnia 1945 roku, gdy wojna w Europie zbliaa si ku kocowi, Donovan spotka
si z Bazat, informujc go o nowym zadaniu, zwizanym, wedug jego sw, ze
skomplikowanymi interesami USA, ktre wymagao odwagi i stanowi miao, jak
utrzymywa, potwierdzenie patriotyzmu. Tym zadaniem byo zabjstwo Pattona.
Donovan poinstruowa Bazata, e sam musi znale sobie pomocnikw, gdy
akcja ta odbywa si poza jakkolwiek struktur i nie ma na ni urzdowej zgody.
Zleceniobiorca zaoy, e jeli odmwi wykonania tej misji, z pewnoci sam
zostanie zlikwidowany, dlatego jesieni 1945 roku podpisa umow. Za zabjstwo
otrzyma mia 10 tysicy dolarw. Stwierdzi potem: Otrzymaem rozkaz z gry,
bardzo wielu ludzi miao nadziej na pomylne wykonanie tego zadania153.
9 grudnia 1945 roku, przed poudniem, Patton, wraz z adiutantem, jechali
dwupasmwk subowym cadillakiem. Bya to niedziela i na drodze panowa
niewielki ruch, droga prosta, widoczno na prawie p mili; genera obserwowa
krajobraz za oknem. Nagle z naprzeciwka nadjechaa wojskowa ciarwka, gdy
znajdowaa si w odlegoci szeciu metrw od samochodu Pattona, niespodzie
wanie wykonaa skrt o 90 stopni, przecinajc cadillacowi drog. Jego kierowca
zdy tylko wcisn hamulec, rwnoczenie prbujc odbi w lewo, niestety,
zabrako czasu - uderzy przodem w ciarwk. Patton dozna powanego ura
zu gowy, z otwartej rany sczya si krew, mwi, e czuje duy bl w szyi, mia
problemy z oddychaniem i z poruszaniem palcami. O 12.30 wezwany na pomoc
ambulans ruszy z rannym generaem w kierunku Heidelbergu, gdzie znajdowa
si najbliszy szpital154.
Mimo e przez dugi czas Patton by w stanie krytycznym i personel me
dyczny wielokrotnie podejmowa akcje ratunkowe, udao mu si jednak w kocu
wyj z tego obronn rk i zacz wraca do zdrowia. Lekarze mwili o cudzie,
rodzina przestaa si zamartwia, podwadni odetchnli z ulg. 18 grudnia, czyli
dziesitego dnia od wypadku, jego samopoczucie polepszyo si do tego stopnia,
e zacz on przygotowywa si do powrotu do USA na wita. Nazajutrz jednak,
w przededniu planowanej podry, wystpia zakrzepica. W cigu krtkiego czasu
stan Pattona radykalnie si pogorszy, a 21 grudnia genera zmar. Sekcji zwok
nie wykonano.
Ksika ujawnia, e nie planowano zabi Pattona w wypadku samocho
dowym, lecz za pomoc farmaceutyku. Wykorzystano do tego, prowadzcy do
powstawania skrzepw krwi, czysty cyjanek, stosowany przy leczeniu zaniku
pracy serca. rodek uyty do zabjstwa wyprodukowany zosta w Czechoso
152 R. Wilcox, Target: Patton: The Plot To Assassinate General George S. Patton, W ashington
2008, s. 25. [wyd. polskie R. Wilcox, Cel: Patton, Wrocaw 2010- przyp. red].
153 Ibid., s. 92-99.
154 Ibid., s. 20,167-170.

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

249

wacji. Wystarczaa naprawd niewielka ilo, by w cigu 18-48 godzin doszo


do mierci155.
Wszystkie dokumenty i zapiski zwizane z wypadkiem, na przykad raporty
urzdowe, zaznania wiadkw itd., zaginy. Nie przeprowadzono adnych ogl
dzin rozbitego cadillaca, nie wykonano ani jednej dotyczcej go notatki - zosta
po prostu pospiesznie odholowany. Przyjmujc hipotez, e to agenci ZSRR otruli
lecego w szpitalu Pattona, trzeba wzi pod uwag, e tylko amerykaski rzd
mia moliwo takiego dokadnego pozbycia si wszystkich zwizanych z tym
dowodw.
Pewnego razu jaki czowiek uprzedzi generaa, e swoi zamierzaj zrobi
mu krzywd. Ten odpowiedzia: Niech przyjd. Jeli potrafi szybko biega, to
zdoaj mnie dogoni. By moe przeczuwa istnienie spisku na swe ycie, tuma
czyby on bowiem trzy wypadki samochodowe, jakie przytrafiy mu si w cigu
jednego miesica.
Jeli jednak gwnym uczestnikiem zmowy rzeczywicie by Donovan,
wsptwrca CIA, czyli gwnej organizacji wywiadowczej USA, sprawa wydaje
si doprawdy niewytumaczalna. Nie mia on z Pattonem adnych rachunkw do
wyrwnania, ponadto prezydent Truman ceni go, uwaajc za czowieka, ktry
wiele uczyni dla Ameryki. Czemu wic miaby zleci zamordowanie generaa?
Ksika nie daje konkretnej i wiarygodnej odpowiedzi.
Kim by zatem Donovan? I jakie kieroway nim motywy?

rodowisko Williama Donovana156


Donovan urodzi si 1 stycznia 1883 roku w Buffalo, w stanie Nowy Jork.
Ukoczy prawo na Uniwersytecie Columbia. Jego przyjacielem i koleg z wydziau
by pniejszy amerykaski prezydent Roosevelt. W czasie studiw (1903-1908)
zaskarbi sobie sympati jednego z wykadowcw, Harlana F. Stonea, ktry wiele
lat pniej zosta prezesem Sdu Najwyszego (zajmowa to stanowisko w latach
1941-1946). Profesor ten bardzo ceni utalentowanych studentw: poza Donovanem, zainteresowa si te Johnem E. Hooverem [Hoover ukoczy prawo na
Uniwersytecie Waszyngtona - przyp. red], mianujc go szefem FBI, podczas gdy
sam by wtedy prokuratorem generalnym. Hoover sprawowa t funkcj przez
czterdzieci osiem lat, do swojej mierci w 1972 roku, stajc si jednym z najpo
tniejszych ludzi w historii USA.
Podczas studiw na uniwersytecie Donovan spotka jeszcze jednego wa
nego czowieka: Jacksona Reynoldsa, pniejszego CEO [dyrektora generalnego]
jednego z nowojorskich bankw i jednego z waniejszych pracownikw grupy
Morgana - to wanie dziki jego silnemu poparciu zaj on fotel szefa OSS.
155 Ibid., s. 16-17,202-204.
156 A. Brown, Wild Bill Donovan: The Last Hero, New York 1982.

250

WOJNA O PIENIDZ 2

Na licie kontaktw towarzyskich gwnego wywiadowcy znajdowao si


wiele wybitnych osobistoci, pomidzy nimi znana amerykaska aktorka Eleanor
Robson, synowa Belmonta, przedstawiciela Rothschildw.
Donovan otworzy w Buffalo kancelari adwokack i zwiza si z Ruth
Ramsey. Pochodzia ona ze znanego i bogatego rodu. Jej ojciec Dexter oraz stryj
Bronson posiadali olbrzymie nieruchomoci. Warto aktyww rodziny przekro
czya w 1890 roku 10 milionw dolarw. Z kolei pradziadkowie ze strony matki byli
niegdy wacicielami najwikszej prawdopodobnie liczby niewolnikw w historii
USA. Po wielu perypetiach i wahaniach Ramsey zawara z Donovanem zwizek
maeski.
Dziki pomocy przyjaci z uniwersytetu oraz z Wall Street w 1915 roku
zosta on wysany przez fundacj Rockefellera do Europy jako uczestnik korpu
su wojennej pomocy finansowej. Wraz z nim uda si na t wypraw pniejszy
trzydziesty pierwszy prezydent Stanw Zjednoczonych, Herbert C. Hoover.
Po przystpieniu USA do I wojny wiatowej Donovan bra bezporedni
udzia w walkach, okazujc mstwo na polu bitwy i odnoszc rany. Za wzicie do
niewoli (15 padziernika 1918 roku) zaogi niemieckiego karabinu maszynowego
odznaczono go Medalem Honoru. Jego odwaga bya sawiona przez amerykaskie
media, zyskujc wielkie uznanie bankierw z Wall Street. W latach 1919-1920
przebywa w Chinach i na Syberii, wykonujc zlecone przez nich tajne misje.
Po zakoczeniu dziaa wojennych J.P. Morgan ustanowi zamorskie kompa
nie handlowe i przygotowywa si do emisji wartych 2 miliardy dolarw papierw
wartociowych w celu zbirki kapitaw dla zniszczonej Europy. W lutym 1920 roku
zaoferowa Donovanowi 200 tysicy dolarw za zdobycie na Starym Kontynencie
poufnych informacji z tamtejszych rynkw. Tak due zaufanie oraz wynagrodzenie
byy rezultatem docenienia jego walecznoci, a take bardzo licznych kontaktw,
nawizanych i utrzymywanych w ramach zbudowanej przez niego wasnej sieci
wywiadowczej. To wanie podczas tej podry Donovan spotka w niemieckim
Berchtesgaden Hitlera i odby z nim caonocn, interesujc, jak uzna, rozmow.
W 1922 roku obj posad prawnika w Nowym Jorku. Dwa lata pniej
przyby do Waszyngtonu na zaproszenie swojego dawnego profesora z uniwersy
tetu, Stonea. Zaleao mu na usuniciu Hoovera ze stanowiska szefa FBI. Stone
by protektorem Donovana, ale rwnie podpor dla Hoovera, dlatego yczenie
to nie zostao spenione. Na podstawie tego wydarzenia mona uzna, e mia
on z Hooverem nieuregulowane rachunki; prawdopodobnie by to te powd
pniejszych nieustannych tar i zgrzytw pomidzy FBI a CIA.
W latach 1924-1928 Donovan sta si zaufanym doradc przyszego prezydenta
Hoovera, ktry zasugerowa stojcemu w tym czasie na czele rzdu Johnowi C. Coolidgeowi uczynienie go osob odpowiedzialn za organizacj pracy przy budowie
wielkiej tamy (nazwanej nastpnie Zapor Hoovera). Podczas gdy kandydat na
kolejnego rezydenta Biaego Domu spokojnie i bez wikszych przeszkd pokonywa
szczeble kariery politycznej, pnc si na sam szczyt, Donovan przez cztery lata lojalnie
mu suy. W okresie wyborw prezydenckich Hoover chcia wrcz zaproponowa

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

251

mu start u swego boku, poniewa jednak wsppracownik jego by katolikiem,


obawia si zatem, e mogoby to kosztowa go utrat znacznej czci niekatolickich
gosw. Po dugich rozwaaniach zrezygnowa wic z tego pomysu. Po zwycistwie
wyborczym i objciu wadzy Hoover wynagrodzi swych wiernych i kompetentnych
ludzi. Jednak, pomimo e by jedn z gwnych postaci w tej druynie, Donovan,
niespodziewanie, nie otrzyma adnego stanowiska w prezydenckim gabinecie.
Rozczarowany, przygotowywa si do opuszczenia Waszyngtonu i wiata polityki.
W latach 1936-1937, na zaproszenie przyjaci z niemieckiego nazistowskie
go rzdu, obserwowa przebieg wojny domowej w Hiszpanii. Tam natkn si na
jednego z czonkw Cambridge Five, Philbyego.
Aneksja Czech przez Niemcy w 1939 roku bardzo le wpyna na spraw
poyczki udzielonej przez Rothschildw zajtemu krajowi. Ich bank w Wiedniu
znalaz si w trudnej sytuacji. Szczliwie Donovan mia wiele kontaktw w we
wntrznych krgach NSDAP, rodzina bankierw poprosia go wic o pomoc
w uzyskaniu poufnych informacji. Poniewa zgodzi si, ich wzajemne relacje
pogbiy si i umocniy.

OSS: Oh So Social157
29 maja 1940 roku przyby do Nowego Jorku dawny towarzysz Donovana
z korpusu wojennej pomocy finansowej z 1915 roku, William Stephenson. Mia
przy sobie list od starego przyjaciela z Europy, oficera brytyjskich sub specjalnych,
Williama Halla Blinkera, w ktrym sugerowa on Amerykanom jak najszybsze
utworzenie strategicznej agencji wywiadowczej.
Z listem tym w rku Donovan uda si do znajomego z Wall Street oraz
z czasw wsplnych studiw na wydziale prawa Uniwersytetu Columbia, wtedy
za bdcego ju gow pastwa, Franklina Roosesvelta, zamierzajc przekona
go do postpienia zgodnie z brytyjsk sugesti. Prezydent zgodzi si, wyda odpo
wiednie dyspozycje i wysa Donovana do Londynu, by sformowa tam podstawy
amerykaskiej organizacji. Mimo e bya to tajna misja, to w wielu mediach trafnie
odgadnito rzeczywisty cel tej podry. Wysannik bez wikszych problemw dotar
do poudniowo-wschodniej czci Europy, chcc na miejscu zapozna si z sytuacj
okupowanych przez hitlerowcw terenw. Niemcy wiedzieli o jego zadaniu budowy
amerykaskiej struktury szpiegowskiej, jednak nie robili mu adnych trudnoci,
przede wszystkim z powodu niechci do zaogniania stosunkw z USA.
Po powrocie ze Starego Kontynentu Donovan przekaza Rooseveltowi
wszystkie informacje, ten za, 13 czerwca 1942 roku, oficjalnie wyznaczy go na
szefa nowo powstaego OSS. Od tego momentu prezydent mwi o nim artobliwie:
moja tajna noga - pomagajca mu w realizacji sekretnych zada.
157 R. Smith, OSS: The Secret History of Americas First Central Intelligence Agency, University
of California Press, 1972.

252

WOJNA O PIENIDZ 2

W czasie gdy Donovan kierowa Biurem Sub Strategicznych, za dzia finan


sw)'' odpowiada tam Junius Morgan, syn J.P. Morgana. W strukturach organizacji
dziaa te Paul Mellon, ze znanej rodziny Mellonw, ktrego wuj, David Bruce,
kierowa jej londysk fili (pniej zosta ambasadorem USA w Wielkiej Bryta
nii) [wczeniej jeszcze we Francji i w Niemczech Zachodnich - przyp. red]. James
Warburg, syn Paula Warburga, architekta Rezerwy Federalnej, by osobistym
asystentem Donovana. Rodziny Vanderbiltow, Pontw, Ryanwnie mogy pozosta
z tyu, ich czonkowie jeden za drugim zajmowali w OSS wane stanowiska. Nic
zatem dziwnego, e organizacj t okrelano sarkastycznie mianem Oh So Social
[social:,spotkanie towarzyskie]. Patrzc z punktu widzenia zwizkw midzyludz
kich, by to przede wszystkim krg midzynarodowych bankierw, oferujcy swoje
usugi gwnie Rockefellerom, Morganom, Rothschildom, Warburgom, Vanderbiltom, Mellonom, Du Pontom, Ryanom i innym znanym rodzinom z tej grupy.
Wywiadowcy i finansici od zawsze stanowi jedn rodzin.

Motywy zabjstwa generaa Georgea Pattona


Poznawszy histori Donovana oraz relacje w OSS, powrmy do ksiki Cel:
Patton. Gdyby szef biura wywiadowczego nie ywi do generaa urazy i osobistej
chci zemsty, to kogo miaby na myli, mwic: Otrzymaem to zadanie z gry,
wielu ludzi ma nadziej na pomylne zaatwienie tej sprawy? Kto tworzy t
gr - jego formalny zwierzchnik, prezydent Stanw Zjednoczonych, czy moe
realna wadza, czyli midzynarodowi bankierzy? Patton by wielkim wrogiem
ZSRR, nieustannie doprowadza do spi i konfliktw z Armi Czerwon. Jego
dalsze poczynania mogyby stanowi zarzewie starcia zbrojnego pomidzy USA
a Zwizkiem Radzieckim, a nawet zakoczy si regularn wojn. Tymczasem
taki scenariusz zupenie nie odpowiada wtedy interesom finansjery, szczeglnie
w latach 1945-1948, kiedy trway intensywne przygotowania do odbudowy Izraela
i ruch syjonistyczny szykowa si do sfinalizowania tego wielkiego, realizowanego
od lat, projektu.
W wyniku pierwszej wojny wiatowej upado Imperium Osmaskie i ponow
nie wyizolowane zostao terytorium Palestyny. W efekcie drugiej wojny przybyy na
te ziemie rzesze ydowskich emigrantw. Gdy nazistowskie Niemcy zostay starte
na proch, a Wielka Brytania i Francja z trudem apay oddech na powojennym
pobojowisku, Ameryka wykorzystywaa si posiadanych funduszy, natomiast
ZSRR ponad wszystko pragn bomby atomowej. Dziao si zatem tak, e dwa
mocarstwa, wychodzc od odmiennych przesanek, doszy, po raz pierwszy od
bardzo dugiego czasu, do wsplnego wniosku, jakim byo zaoenie Izraela. Gdyby
zatem pozwoli Pattonowi na decydowanie o potnej, okrytej chwa i bardzo
lojalnej wobec niego armii, doprowadzioby to, zapewne, do wrogich zachowa
i konfliktw, z wojn wcznie. W ten sposb sytuacja polityczna bardzo by si

VII. BAN K IERZY I SIE INFORMACYJNA

253

skomplikowaa, a marzenie ydw o wasnym pastwie staoby si, na powrt,


mao realne; by moe nawet unicestwione. Nie zamierzano paci takiej ceny.
Nie byo moliwoci dalszego tolerowania czowieka, ktry omiela si zagraa
realizacji, wdraanego od tak dawna, planu. Nie miao znaczenia, czy chodzio
o jednego, czy o dziesiciu Pattonw.
Decydenci spogldali uwanie i srogo, dc do wsplnego celu. Wszystkie
przeszkody, ktre stany w poprzek ich drogi, szybko i bez wahania usuwali.

ROZDZIA VIII

Elita rzdzca
niewidzialni oligarchowie

WOJNA O PIENIDZ 2

256

Klucz do rozdziau
Posiadanie majtku nie gasi w plutokratach dzy i chciwoci. Wrcz
przeciwnie, wielu z nich wykorzystuje swe pienidze do zdobycia jeszcze wikszej
wadzy, tak potnej, e dawni tyrani i despoci nie mieli nawet o takiej marzy.
Chodzi o kontrol nad caym wiatem, nie tylko nad globaln wasnoci, lecz
rwnie nad wszystkimi yjcymi ludmi158.
Powysze sowa bardzo dobrze opisuj ostateczny cel midzynarodowych
bankierw, konsekwentnie realizowany przez kolejne pokolenia - zaprowadzenie
rzdw anglo-amerykaskiej elity. Bynajmniej nie s to jedynie szalone hipotezy.
Poczynajc od dziaa brytyjskiego stowarzyszenia Rhodesa do Council on
Foreign Relations, ludzie pragncy wadzy nad wiatem wprowadzaj w ycie swj
zamiar, tworzc teorie oraz wdraajc konkretne rozwizania. Tego wielkiego planu
nie da si zrealizowa bez wsparcia finansowego. Pochodzi ono z trzech rde
znajdujcych si poza scen.
Dzisiejszy Zachd wydaje si by demokratyczny, pluralistyczny, wolny.
wity system demokratyczny wypdzi dawnych finansowych magnatw z paacu
wadzy, dysponujcy si plutokraci zniknli bez ladu, wyparowali wrcz.
Czy wiat zmienia si? Czy kapitalizm przesta suy wycznie mniejszo
ci posiadajcej wadz? Czy midzynarodowi bankierzy naprawd oddali rzdy
i odeszli w cie, by wie zwyczajne ycie?
W rzeczywistoci natura ludzka jest wci taka sama: chciwo i ch kontro
lowania innych nie zmieniy si od chwili narodzin spoeczestwa a do dzi, i nie
zmieni si w przyszoci. Ewoluuje tylko ich forma. Od panowania kapitalizmu
handlowego, poprzez przemysowy, finansowy, monopolistyczny, wczajc w to
dzisiejsz demokracj, niewielka grupa rzdzi wikszoci spoeczestwa. Istota
systemu pozostaje nienaruszona, przeksztaceniu ulegaj jedynie metody. Oligar
chowie finansowi, wczeniej dobrze widoczni, dziaajcy bezporednio, obecnie
ukryci s za kulisami, reprezentowani przez nowo powstay gigantyczny system
fundacji, ktry sta si ju w krajach Zachodu integraln czci wadzy. Systemem
tym wci steruj ci sami ludzie.

158 G. Allen, The Rockefeller File, Seal Beach 1976.

VIII. ELITA RZD ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

257

Tajemnicza katastrofa lotu KAL 007


koreaskich linii lotniczych
1 wrzenia 1983 roku, wczesnym rankiem, na ekranie radaru wojskowego na
Sachalinie pojawi si duy niezidentyfikowany samolot, ktry wtargn w chro
nion radzieck przestrze powietrzn znajdujc si nad baz rakiet dalekiego
zasigu. W kierunku intruza ruszyy dwa myliwce przechwytujce Su-15. Po
kilku minutach jeden z pilotw poprosi baz o instrukcje, i otrzyma polecenie
zniszczenia obcego samolotu. Tego dnia wszystkie agencje informacyjne na wiecie poday wiadomo o zestrzeleniu nad Sachalinem Boeinga 747 koreaskich
linii lotniczych. Zgino 269 osb znajdujcych si na pokadzie. To wstrzsajce
zdarzenie byo jednym z najbardziej tragicznych incydentw zimnej wojny.
Strona amerykaska wydaa owiadczenie, e 1 wrzenia, we wczesnych
godzinach porannych, nalecy do Koreaczykw i leccy z Anchorage na Alasce
Boeing 747, lot 007, przez pomyk wlecia w radzieck przestrze powietrzn
nad Kamczatk i Sachalinem. Stao si tak wskutek awarii sprztu pokadowego,
nie za celowych dziaa. Nikt nie by w stanie przewidzie i powstrzyma roz
woju wypadkw. W rezultacie KAL 007 zosta przez Rosjan zestrzelony, adna
z leccych wtedy 269 osb nie ocalaa. wczesny prezydent USA Ronald Reagan
potpi to zdarzenie, uznajc je za haniebny przejaw przemocy wobec niewinnych
ludzi, brutalny atak, ktry powinien pocign za sob midzynarodowe sankcje.
Tymczasem strona radziecka owiadczya, e Boeing 747 wtargn w jej przestrze
powietrzn, realizujc misj szpiegowsk i chcc rozpozna instalacje militarne na
Kamczatce i na Wyspach Kurylskich, dlatego ich lotnictwo nie miao innego wyjcia
ni zestrzelenie intruza, by chroni bezpieczestwo kraju. By to wymuszony akt
samoobrony, tak wic powinno si zrozumie jego konieczno i nie potpia go.
Od tragedii tej mino ju ponad dwadziecia lat, jednak dyskusje wok niej
wci trwaj. Do najbardziej wstrzsajcych wersji zdarze naley ta, ktr ofice
rowie izraelskiego Mossadu zdobyli, jako supertajn informacj, w ZSRR w 1992
roku: po trafieniu rakietami powietrze-powietrze KAL 007 wcale nie wybuch,
lecz kontynuowa swj lot przez kolejne dwanacie minut, i ostatecznie pomylnie
wyldowa przymusowo na Sachalinie lub na innej z okolicznych wysp. Wadze
radzieckie dokonay selekcji pasaerw, wysyajc ich na ubiank w Moskwie
oraz do aresztu na Wyspie Wrangla. 15 stycznia 1996 roku poudniowokoreaska
telewizja wyemitowaa program podajcy podobne wytumaczenie. Tego samego
dnia KBS [Korean Broadcasting System] opublikowa poufny trzydziestoomiostronicowy dokument CLA, stwierdzajcy, e zaodze Boeinga 747, po trafieniu go
przez radzieckie myliwce, udao si wyldowa i wikszo z pasaerw przeya,
jednak lad po nich zagin159.
159 B. Schlossberg, Rescue 007: The Untold Story of Kai 007 and Its Survivors, Xlibris Corpora
tion 2001.

258

WOJNA O PIENIDZ 2

Wrd leccych KAL 007 znajdowa si wyjtkowy czowiek - kongresmen


Lawrence Patton McDonald, kuzyn generaa Pattona. Ci dwaj krewni mieli wspln
cech, by ni zdecydowany sprzeciw wobec idei Nowego Porzdku wiata (New
World Order), niezgoda na, dokonywane pod szyldem internacjonalizmu czy
globalizacji, niszczenie suwerennoci pastw. Zarwno jeden, jak i drugi mieli
wielk charyzm i cieszyli si w USA uznaniem. McDonald przygotowywa si do
startu w wyborach prezydenckich w 1988 roku z ramienia Partii Demokratycznej.
By zajadym krytykiem zbyt silnego gosu amerykaskiej CFR oraz Komisji
Trjstronnej (Trilateral Commission), posiadajc przy tym due zdolnoci sku
tecznego sabotowania ich dziaa.
Po katastrofie KAL 007 nikt nie widzia go ani ywego, ani jego ciaa. Pastor
Jerry Falwell, jedna z gwnych postaci majcej wielki wpyw na amerykaskie
spoeczestwo protestanckiej grupy wyznaniowej, w swych zasadniczych po
gldach jednomylny z kongresmanem McDonladem, powiedzia: Najbardziej
poruszyo mnie to, e zestrzelenie przez ZSRR KAL 007 doprowadzio do mierci
dwustu szedziesiciu dziewiciu ludzi, podczas gdy ich gwnym celem by
wanie McDonald160.
Czyli podobnie jak w przypadku mierci generaa Pattona - bezsprzecznie
winni wydaj si Rosjanie. Prawdopodobnie istnieje te jednak inne wytuma
czenie.
Sia polityczna, ktr reprezentowa McDonald, zaliczaa si do tradycyjnej
amerykaskiej prawicy. Jej gwnymi zaoeniami byy obrona amerykaskiej kon
stytucji oraz ducha, ktry towarzyszy powstaniu pastwa, wsparcie dla Karty Praw
(Bill of Rights), niezachwiana wiara w wolno osobist i system demokratyczny,
sprzeciw wobec nadmiernej ingerencji rzdu w sprawy obywateli, poparcie idei
cakowitego urynkowienia gospodarki oraz niezgoda na naruszajce narodow
suwerenno dziaania midzynarodowych si. Pogldy takie cieszyy si wrd
obywateli Stanw Zjednoczonych wielkim uznaniem i poparciem. Tradycja oporu
wobec Brytyjczykw w czasie wojny o niepodlego skaniaa prawic do przyzna
wania obywatelom prawa do posiadania broni oraz do buntowania si przeciwko
dyktatorskim dziaaniom administracji. Przedstawiciele tej opcji uwaali, e may
rzd suy narodowi, natomiast duy samemu sobie. Wadze federalne naley, we
dug nich, powstrzymywa i ogranicza na wszystkie moliwe sposoby, natomiast
nie do pomylenia jest pozostawienie kontroli nad amerykaskim spoeczestwem
w rkach, naruszajcego jego suwerenno, rzdu wiatowego.
Powysze przekonania stanowi cakowite przeciwiestwo wszelkich pro
gramw globalizacji, odpowiadajcych interesom midzynarodowych bankierw.
W listopadzie 1975 roku kongresman McDonlad rzuci wiatowej finansjerze
otwarte wyzwanie; jego sowa znalazy si w ksice The Rockefeller File Gary ego
Allena:

160 T. Fahey, Who Killed Congressman Lawrence Patton McDonald? Dostp na http://old.dismfo.com/archive/pages/article/idll97/pgl/index.html

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

259

Posiadanie m ajtku nie gasi w plutokratach dzy i chciwoci. Wrcz przeciw


nie, wielu z nich wykorzystuje swe pienidze do zdobycia jeszcze wikszej wadzy,
tak potnej, e dawni tyrani i despoci nie mieli nawet o takiej marzy. Chodzi
o kontrol nad caym wiatem, nie tylko nad globaln wasnoci, lecz rwnie nad
wszystkimi yjcymi ludmi.
Przez ponad sto lat, od czasu gdy John D. Rockefeller, naduywajc wadzy, za
pomoc nieetycznych metod ustanowi monopol im perium Standard Oil, o jego ro
dzinie napisano tyle ksiek, e mona by zapeni nimi ca bibliotek. Przeczytaem
wiele z nich, adna nie omielia si ujawni najwaniejszej czci tej historii. Rocke
fellerowie, wraz z sojusznikami, bardzo ostronie realizuj swj plan wykorzystania
siy ekonomicznej w celu zdobycia peni wadzy politycznej. Najpierw zamierzaj
przej kontrol nad Ameryk, by pniej sprawowa j nad caym wiatem.
Czy to, co mwi, stanowi teori spiskow? Tak, jak najbardziej. M am pewno,
e taki spisek istnieje. Jest to zy, wystpny, ponadnarodow y plan, przygotowywany
w przeszoci i realizowany od pokole.
Lawrence Patton McDonald, Kongres USA, listopad 1975161

wczesne amerykaskie media gwnego nurtu pozostay obojtne. Kongresman, prbujc zainteresowa tym problemem opini publiczn, stawa wrcz
na ulicy i, trzymawszy w rkach dotyczce sprawy materiay, rozmawia z prze
chodniami. Jego upr znacznie przekroczy niepisan granic wyznaczon przez
politykw i naleao si spodziewa, e midzynarodowa elita nie bdzie miaa
zamiaru duej tego tolerowa.
Problem sta si zreszt jeszcze bardziej palcy, gdy McDonald niespodzie
wanie rozpocz przygotowania do startu w wyborach prezydenckich. W jednym
ze swoich wystpie specjalnie skupi si na planach zdobycia przez bankierw
kontroli nad wiatem. Miliony ludzi usyszao owe kujce uszy sowa. Pod
wzgldem zapau kongresmen w aden sposb nie ustpowa, nigdy niegodzcemu
si na porak, starszemu kuzynowi, generaowi Pattonowi. Amerykanie uwaali
ich obu za porzdnych i odwanych ludzi. Gdyby McDonald rzeczywicie wystar
towa w wyborach prezydenckich, by moe nastpiby jaki dramatyczny zwrot
akcji i sytuacja wymknaby si spod kontroli. Bardzo jaskrawy przykad takiej
utraty nadzoru stanowia prezydentura Johna F. Kennedyego. W rzeczywistoci
McDonlad stanowi jeszcze wiksze zagroenie - obdarzony charyzm, waleczny,
w wiadomoci ludzi bdcy spadkobierc cech generaa, popierany przez wielu
wyszych oficerw armii, ktrzy przysigali zawsze lojalnie suy interesom USA.
Ta grupa, z powodu swych przekona, nigdy nie kupiaby idei rzdu wiatowego
przekraczajcego suwerenno pastwa. McDonlad i jego sprzymierzecy posunli
si nawet do zaoenia wasnej tajnej siatki informacyjnej w celu przeciwstawienia
si dziaaniom CIA i FBI. Gdyby solidarno z nim okazali obywatele uznajcy,
e sprawiedliwe jest posiadanie broni, Stany Zjednoczone miay realn szans na
zmian barw.
161 G. Allen The Rockefeller..., op. cit.

WOJNA O PIENIDZ 2

260

Kogo mia na myli kongresman mwic o sojusznikach Rockefellerw od


dawna przygotowujcych swj plan? I w jaki sposb realizuj go od pokole? Aby
to zrozumie, musimy zacz od samego pocztku.

Imperium diamentw
John Ruskin powiedzia studentom uniwersytetu oksfordzkiego, e z racji
przynalenoci do wyszej warstwy spoecznej korzystaj oni z wielkiej i wietnej
tradycji obejmujcej edukacj, sztuk, reguy prawa, wrolno, szlachetno oraz
umiejtnoci kontrolowania si. Uwaa, e dorobek ten trzeba popularyzowa
w Anglii oraz poza jej granicami, naley stara si, by dociera do niszych warstw,
gdy to jedyny sposb, by je przeksztaca. Jeli natomiast brytyjska elita nie za
szczepi w nikim tego bogactwa i wartoci, to bardzo szybko por j ci, ktrzy
maj liczebn przewag.
Jeden ze studentw Ruskina - Cecil Rhodes - zanotowa ten poruszajcy
wykad i przez nastpne trzydzieci lat nigdy nie rozstawia si z tymi zapiskami162.
Diamenty s wieczne. Za tym chwytliwym, cieszcym si wielk popu
larnoci hasem reklamowym stoi wiatowy potentat, grupa De Beers. Obecnie
firma ta trzyma w swoich rkach 40 procent wiatowego rynku diamentw, kiedy
byo to 90 procent.
Jej zaoyciel, Rhodes, urodzi si w 1853 roku. By synnym brytyjskim
politykiem, kupcem oraz kolonizatorem Rodezji, nazwanej tak na jego cze (dzi
Zimbabwe). Dziki rabunkowi zasobw naturalnych Afryki Poudniowej zdoby
wielki majtek. Po jego mierci ustanowiono stypendium Rhodesa.
Jako syn pastora z przedmiecia moe by uznany za bohatera samotnie
dziaajcego na rzecz brytyjskiej ekspansji kolonialnej. Eksploatujc poudniowo
afrykaskie zoa diamentw niezmiernie si wzbogaci, udao mu si zbudowa
prawdziwe imperium: spk De Beers, kontrolujc w pewnym okresie niemal cay
handel tymi mineraami. Jego ambicje wci jednak byy niezaspokojone. Nawet
sami Anglicy przyznaj, e Rhodes pragn nie tylko, by caa kula ziemska nale
aa do Wielkiej Brytanii, lecz myla wTrcz o brytyjskim panowaniu na Ksiycu.
Ju w 1882 roku podj prb zblienia si do Rothschildw. Chcia to uczyni
poprzez przedstawiciela rodziny, ktry przenis si z nalecej do nich kopalni
zota w San Francisco do afrykaskiej kopalni diamentwr. W owym czasie w brany
tej pojawio si mnstwo konkurentw7. Rhodes niezwykle trafnie przewidzia, e
komu uda si uzyska finansowe wsparcie z Londynu, ten zwyciy i zostanie na
rynku. Decyzja o nawizaniu kontaktw z potnym bankierskim rodem bya
bardzo przemylana. W kocu, w 1885 roku, na pokadzie statku pyncego do
Wielkiej Brytanii przypadkowo spotka pracujcego dla nich amerykaskiego
inyniera, nadzorujcego wydobycie diamentw. Rhodes natychmiast obieca
162 C. Quigley, Tragedy an d. .., op. cit.

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

261

mu posad dyrektora w spce De Beers. Dziki temu, po dwch miesicach,


pozna gow londyskiej gazi Rothschildw, Natty ego163. Finansista ten z duym
optymizmem spoglda na przyszo spki De Beers, szybko stajc si jej gw
nym udziaowcem. Uzyskane wsparcie sprawio, e firma Rhodesa, niczym ryba,
ktra poera inne, ks za ksem poykaa liczne, take wiksze i silniejsze, spki
diamentowe, ostatecznie stajc si potentatem.
Czowiek ten obdarzy rodzin bankierw wielkim zaufaniem. Podczas
spotkania w 1888 roku w przypywie szczeroci wyzna Nattyemu Rothschildowi:
Majc pana pomoc wierz, e wszystko, co zobowi si wykona, wykonam.
Taka postawa zaowocowaa zawizaniem przez nich bardzo bliskiego sojuszu
handlowego. W 1889 roku firma De Beers wypucia papiery wartociowe warte
1,75 miliona funtw, z czego londyski bank Rothschildw zakupi 17,8 procent.
Pi lat pniej ta instytucja finansowa samodzielnie emitowaa papiery spki
o wartoci 3,5 miliona funtw. Rhodes, zachcany przez nich i popierany, zwiksza
tempo swej ekspansji. Dziki caej serii pomylnych fuzji jego biznes szybko sta
si potg. W latach 1896-1901 roczna kwota dywidend, ktre wypacono posia
daczom udziaw, wynosia 1,6 miliona funtw (40 procent od kadego udziau),
by w latach 1902-1904 sign 2 milionw.
Nathan Rothschild ocenia Rhodesa bardzo wysoko. W 1900 roku mwi:
Udao si uczyni z De Beers legend. Zdobye monopol na wydobycie dia
mentw, a jednoczenie, drug rk, chwycie rynek ich sprzeday; dodatkowo
z wielkim sukcesem zbudowae cay mechanizm, ktry przedua funkcjonowanie
tego modelu handlowego.
Pogldy polityczne Rhodesa i Rothschilda dotyczce kolonializmu i rozsze
rzania granic imperium byy zbiene, obaj podali t sam drog. Gdy pierwszy
z nich budowa firm, drugi udziela mu kapitaowego wsparcia. W 1889 roku Rho
des zaoy British South Africa Company, bankier za, jako inicjujcy udziaowiec,
uczyni zastrzyk kapitaw, a take, z racji przyjani, za darmo, obj funkcj doradcy
inwestycyjnego spki. Rok wczeniej waciciel De Beers poprawi swj testament,
zapisujc wszystkie udziay w firmie Rothschildowi, cho wczeniej przeznaczy je
dla swych braci i sistr. Jednoczenie poinstruowa go, by ten wykorzysta pienidze
na interesy imperium oraz na stowarzyszenie. Uzna, e to jedyny szlachetny, wedug
niego, czowiek posiadajcy wystarczajc moc, by wesprze realizacj jego marze164.
W oczach Rothschilda niezmiennie odbijaa si gigantyczna wartoci han
dlowa spki diamentowej, natomiast wzrok Rhodesa wykracza ju poza osob
Natty ego, kierujc si na rozlege, bezgraniczne, yzne obszary Afryki, i na cay
wiat. Twarde mineray, na ktre spoglda, byy dla niego symbolem penych
determinacji poszukiwa i wysikw na rzecz wzmacniania politycznych wpy
ww. W licie do bankiera przypomina mu o koniecznoci uczynienia z De Beers
kolejnej Kompanii Wschodnioindyjskiej oraz budowania idealnego wiata,
zaczynajc od Afryki.
163 N. Ferguson, The House..., op. cit.
164 C. Quigley, Tragedy and. .., op. cit.

262

WOJNA O PIENIDZ 2

Stowarzyszenie Cecila Rhodesa:


akademia wojskowa Huangpu
brytyjskiej elity rzdzcej
Nie istnieje dbajcy o swoje bezpieczestwo kraj, ktry mgby po
zwoli grupie Milnera na realizacj jej aspiracji, czyli zebranie grupki
ludzi zdolnych do zdobycia wielkiej wadzy, ponad rzdem i ponad
polityk, mogcej, dziki tworzeniu kanaw informowania opinii pu
blicznej, wywiera swj wielki wpyw, a nastpnie cakowicie zmono
polizowa zwizane z danym krajem prace historyczne oraz przekazy
wa t wiedz.
Carrol Quigley165
Dziejopisarstwo jest prawdopodobnie najwysz form politycznych rzdw.
Kolejne pokolenia nie maj adnej moliwoci dowiadczenia i bezporedniego
poznania ycia wczeniejszych generacji, wiedz dotyczc przeszoci czerpi
przede wszystkim ze rde pisanych. Kto jest w posiadaniu materiaw archiwal
nych, moe je skraca, redagowa, komentowa, i wpywa w ten sposb na wiedz
i pogldy innych. Piszc prace historyczne, tworzy si obraz dziejw, cenzuruje go,
nadaje mu ostateczny ksztat. W ten sposb brzydota moe okaza si piknem,
demony za anioami. Przeszo ksztatuje nasz wiadomo, odnoszc si do
niej, oceniamy teraniejszo.
Carroll Quigley, wykadowca i nauczyciel midzy innymi Billa Clintona,
w swej ksice The Anglo-American Establishment, wydanej pomiertnie w 1981
roku, napisa o zaoeniu przez Rhodesa (1891) tajnej organizacji, ktra poprzez
dziaania propagandowe rozwijaa plan zdobycia rzdw nad wiatem. Stowarzy
szenie to, mao znane, miao wielki wpyw na XX-wieczn histori.
W 1877 roku, podczas studiw na uniwersytecie oksfordzkim, dwudziestocz
teroletni Rhodes sporzdzi swj testament. Zawiera on projekt penej chway
organizacji i jej celw. Chodzio o: rozszerzenie rzdw7imperium brytyjskiego na
cay wiat, przyspiesznie tej ekspansji, kolonizacj wszystkich ziem posiadajcych
jakiekolwiek zasoby, ponowne przyczenie Stanw7Zjednoczonych do imperium
brytyjskiego i utworzenie w parlamencie systemu reprezentacji kolonii166. Celem
tych dziaa miao by zebranie wszystkich rozproszonych czonkw imperium
i osignicie stanu wiecznego pokoju, czyli zbudowanie szczliwego wiata.
Rhodes uwaa, e do realizacji powyszych zada najbardziej nadawao si
tajne stowarzyszenie, zaoone przez grup lojalnych ludzi, uczciwych wobec siebie
*

Akademia wojskowa w pobliu Kantonu, zaoona w 1924 roku z pomoc Konintemu,


w ktrej oprcz militarnych, odbyway si te szkolenia ideologiczne - przyp. tum.

165 C. Quigley, The Anglo-Americari Establishment, CSG and Associates, 1981.


166 Ibid.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

263

i skonnych do powice w imi wsplnego dobra. Mieli oni dziaa zakulisowo,


wpywajc na gospodark i polityk, a jednoczenie sterowa przepywem infor
macji, edukacj i mediami. Autor testamentu przeznaczy wszystkie swoje aktywa
na potrzeby tej grupy - sucej budowie wiatowego imperium brytyjskiego,
przypominajcej nieco sobr chrzecijaski, utworzonej przez propagujcych
ide wyznawcw.
Stowarzyszenie Rhodesa skadao si z trzech koncentrycznych krgw.
Krgiem centralnym zawiadywa on sam, wszyscy jego czonkowie wywodzili si
z bogatej arystokratycznej warstwy spoeczestwa. Wykorzystujc swe wielkie
majtki, wsplnie pracowali na rzecz budowy i utrzymania potgi imperium
brytyjskiego. Sformowali tajne stowarzyszenie Rhodesa (Rhodes Secret Society),
od 1901 roku nazywane te grup Milnera (Milner Group). Drugim krgiem by
tak zwany Cecil Bloc, kierowany przez Roberta Cecila, lorda Salisbury, a tworzony
przez wane osoby ze wiata polityki. Zewntrznemu krgowi przewodniczyli
historycy: Arnold J. Toynbee, jego stryj Arnold Toynbee, a take administrator
kolonialny i polityk, lord Alfred Milner. Wszyscy czonkowie tej grupy byli inte
lektualistami, ochrzczono ich mianem grupy Toynbee167.
Gremium numer dwa, odpowiedzialne za edukacj i dziaalno informa
cyjn, przez prawie pidziesit lat kontrolowao The Times oraz system sty
pendiw do Eton College oraz All Souls College w Oksfordzie. Wszystkie zespoy
wchodzce w skad stowarzyszenia wspomagay si wzajemnie: intelektualnie
(Toynbee), politycznie (Salisbury) i finansowo (Milner), tworzc jedn sekretn
organizacj wpywajc na losy imperium i wiata, najsilniejsz grup interesu
w Wielkiej Brytanii.
Do 1938 roku stowarzyszenie Rhodesa przyjo w swoje szeregi wiele wybit
nych osobistoci z wyszych warstw spoecznych. Kluczowe postacie wybierane
byy zawsze w podobny sposb: najlepsi studenci Oksfordu zostawali nastpnie
czonkami All Souls College, gdzie przechodzili rozmaite testy i eliminacje; na
stpnie te sadzonki trafiay na praktyki do Royal Institute of International Affairs
(Krlewskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych), The Times, magazynu The
Round Table, Ministerstwa Spraw Zagranicznych lub sekretariatu do spraw kolonii.
Rzecz jasna ludzie ci nie mogli wej gbiej ni do drugiego krgu, zajmowali za to
mocn pozycj w wiatowych rodowiskach naukowych, poprzez media wpywali
na opini publiczn. Wrd nich wymieni mona, na przykad Isaiaha Berlina.
Take badacz historii, Arnold J. Toynbee, ju od modych lat nalea do do Royal
Institute of International Affairs. Strategi stowarzyszenia Rhodesa byo kszta
towanie i wpywanie na grup rzdzc, by poprzez ni kierowa i manipulowa
rzeszami obywateli. Ambitne plany zakaday dotarcie do wszystkich czonkw
spoecznej elity.
Spogldajc na ponisze zestawienie moemy zrozumie, w jaki sposb,
zarzdzajc informacjami, edukacj i propagand, organizacja ta oddziaywaa
na wspczesne dzieje:
167 Ibid.

264

WOJNA O PIENIDZ 2

podeganie do tak zwanego rajdu Jamesona (1895);


doprowadzenie do wojny burskiej (1899-1902);
ustanowienie Zwizku Poudniowej Afryki (1910)
zaoenie magazynu The Round Table (1910) (tuby stowarzyszenia Rhodesa)
dugotrwae wpywanie na trzy kolegia uniwersytetu oksfordzkiego: All Souls
College, Balliol College, New College;
kontrolowanie przez ponad p wieku The Times
nadzorowanie brytyjskiej delegacji udajcej si na rokowania pokojowe do Parya
(1919);
uczestniczenie w tworzeniu Ligii Narodw (1920) i zarzdzaniu ni;
zaoenie i kontrolowanie Royal Institute of International Affairs (1919);
decydowanie o brytyjskiej polityce zagranicznej wobec Irlandii, Palestyny, Indii
w latach 1917-1945;
kierowanie polityk ustpstw (appeasement) wobec Niemiec w latach 1920-1940;
kontrolowanie rde i opracowa historycznych dotyczcych brytyjskiej polityki
wewntrznej i zagranicznej, poczynajc od czasw wojny burskiej a do dzi;
propagowanie i urzeczywistnianie idei (Commonwealth of Nations).
Stowarzyszenie Rhodesa ma swoje siedziby w USA, Kanadzie, Indiach,
Australii, Nowej Zelandii, Afryce Poudniowej oraz wszystkich brytyjskich
dominiach, terytoriach zamorskich i byych koloniach. Cieszca si prestiem
i promieniujca na cay wiat organizacja Council on Foreign Relations (Rada
Stosunkw Midzynarodowych, CFR) jest wanie jego amerykask gazi.
Stowarzyszenie organizuje dorane tajne konferencje, podczas ktrych uzgadnia
stanowisko i realizowany program, zakulisowo wpywa na formowanie planw
politycznych oraz wdraanie ich, steruje mediami, edukacj i propagand. Jego
podstawowym celem jest zjednoczenie w ramach federacji, pod brytyjskim przy
wdztwem, wszystkich pastw anglojzycznych, by ostatecznie urzeczywistni,
w pewnej formie, utworzenie rzdu wiatowego i panowanie wielkiej harmonii
spoecznej. Midzynarodowa administracja, wsplna waluta, ponadnarodowy
podatek i inne globalne pomysy w nim wanie maj swe rdo.
Gwna posta Cecil Bloc, lord Salisbury, trzykrotnie piastowa stanowisko
premiera Wielkiej Brytanii - przez czternacie lat, duej ni jakakolwiek inna
osoba. Sprawujc wadz, wykorzystywa nastpujce metody: przenikanie do
wiata polityki, edukacji i mediw, poszukiwanie talentw chtnych do wsppracy
(gwnie z All Souls College), wykorzystanie zwizkw maeskich, towarzyskich,
pozycji spoecznej i opinii w celu wczania poszczeglnych osb w dziaalno
stowarzyszenia, umieszczanie wanych ludzi z Cecil Bloc w strukturach wadzy,
tak by mogli skutecznie ksztatowa przestrze publiczn168.
Do kluczowych osobistoci z tego krgu naleeli: Minister Balfour; Charles
Lyttelton, wicehrabia Cobham; Henry Wyndham, baron Leconfield; Hugh Grosvenor, ksi Westminsteru; William Palmer, hrabia Selborne; Spencer Cavendish,
ksi Devonshire; Gathrone-Hardy, hrabia Cranbrook.
168 Ibid.

VIII. ELITA RZD ZC A I NIEW IDZIALNI" OLIGARCHOWIE

265

Grupa Milnera
Po mierci swojego lidera lorda Salisbury, w 1903 roku, grupa Cecil Bloc
wci dziaaa, jednak brak ambicji i woli u jej nowego przywdcy, lorda Balfoura,
doprowadzi j do powolnego rozpadu i stopniowego oddawania pola grupie Mil
nera. Jemu akurat woli i ambicji nie brakowao. W celu osignicia politycznych
celw nie waha si powici swojego ycia osobistego, i szczcia, czego kochajcy
zabaw Balfour nie byby w stanie uczyni. Salisbury szuka przyjaci i krewnych,
by wsplnie z nimi tworzy zesp, wykorzystywa polityk do ochrony, tak przez
nich ubianej, starej Anglii. Milner uzna, e budowanie zwizkw rodzinnych
przeszkadza umacnianiu grupy, postawi na rozwj wiadomoci i wsplnot
pogldw. Nie by konserwatyst, mia wasne, odrbne przekonania. Zaleao
mu na ekspansji brytyjskiego systemu, stylu bycia i zwizanego z nimi dobrobytu,
uwaa, e ten model powinien obj cay glob. Wraz z upywem czasu i w miar
rozwoju zdarze kad coraz wikszy nacisk na akcje propagandowe.
Arnold Toyenbee wpyn na program grupy Milnera w trzech gwnych
punktach: uwaa po pierwsze, e dzieje Wielkiej Brytanii s realizacj wolnoci
mylenia i zawiadczaj o posiadanym przez ten kraj spjnym systemie etycznym;
po drugie, kady obywatel, wedug niego, powinien poczuwa si do obowizku
suenia swojemu pastwu; po trzecie natomiast, konieczna jest pomoc socjalna
oraz dziaalno edukacyjna wrd anglojzycznych robotnikw.
The Times w rkach tej grupy by wanym elementem oddziaywania na
osobistoci z brytyjskiej elity. Gazeta koncentrowaa si na nich, nie za na szero
kich krgach spoecznych. Manipulowaa czytelnikami, umacniajc wspprac
i si wpywu pozostaych krgw stowarzyszenia. Na przykad gdy jeden z posw
(czonek grupy) ogasza na jej amach jaki program polityczny, dokadnie w tym
samym czasie Royal Institute of International Affairs publikowa raport badawczy
dotyczcy tego samego problemu, a profesorowie z All Souls College (czonkowie
grupy) wydawali podobn tematycznie ksik (w zwizanej z grup oficynie).
Pniej The Times krytycznie analizowa poselski projekt w swej kolumnie po
wiconej debacie spoecznej, dochodzc ostatecznie do wniosku o potrzebie jego
realizacji. Jednoczenie ogoszone drukiem prace staway si przedmiotem dyskusji
i oceny w dodatku literackim gazety (najbardziej opiniotwrczym w Wielkiej Bry
tanii w kwestii pimiennictwa). Autorami tekstw do kolumny debaty spoecznej
oraz dodatku literackiego byli anonimowi czonkowie grupy Milnera. Na koniec
artyku w The Round Table zdecydowanie popiera i promowa wprowadzenie
w ycie proponowanych rozwiza. Mimo e kady taki projekt oraz poszczeglne
etapy jego realizacji oddziayway na okrelon tylko cz ludzi, skumulowany
efekt tych dziaa by bardzo widoczny. Gdy istniaa taka konieczno, zaufany se
kretarz Rhodesa mg uda si do Stanw Zjednoczonych i przeprowadzi tam ca
seri nieoficjalnych rozmw z dawnymi beneficjentami jego stypendium. W tym
samym czasie inni aktywni czonkowie stowarzyszenia przekonywali wybitnego

266

WOJNA O PIENIDZ 2

emerytowanego polityka (na przykad byego komisarza Indii) do wygoszenia


mowy podczas uroczystoci upamitniajcych poprzedniego, nieyjcego ju,
dziekana, czy to All Souls College, czy innego kolegium. Wzbudza zaintereso
wanie ten zbieg okolicznoci, e w wywiadach ukazujcych si w Ameryce oraz
w wygaszanej na Oksfordzie mowie nacisk pooony by na ten sam temat.
Pierwszy numer magazynu The Round Table ukaza si 15 listopada
1910 roku. Zabrako w nim nazwy wydawnictwa oraz nazwisk autorw piciu
opublikowanych artykuw. Praktyka ta staa si tradycj. Wydawca twierdzi, e
anonimowo piszcych suy ich wikszej niezalenoci oraz wolnoci. W rze
czywistoci powd takiego postpowania by inny. Podanie nazwisk tworzcych
numer szeregowych redaktorw prawdopodobnie spotkaoby si z lekcewaeniem
ze strony czytelnikw. Kiedy jednak autorami byy wane osobistoci, pojawiaa
si konieczno ochrony ich politycznej reputacji, dlatego zasad stao si utrzy
mywanie ich tosamoci w tajemnicy. Nawet kiedy umierali, nie podawano do
publicznej wiadomoci informacji o napisanych przez nich tekstach.
Magazyn The Round Table by gwnym narzdziem propagandowym
stowarzyszenia Rhodesa. Jego zesp redakcyjny nazywano grup okrgego stou.
Ludzi tych czyo przekonanie, e wolno, kultura i szacunek dla innych maj
szans rozwoju wycznie w imperium brytyjskim.
Pogldy poszczeglnych czonkw grupy byy zazwyczaj bardzo zbiene. Jeli
pojawiay si rnice, dotyczyy one przede wszystkim problemw gospodarczych.
Poruszali je najrzadziej i podchodzili do nich najbardziej konserwatywnie. A do
1931 roku wiodc w stowarzyszeniu koncepcj bya ta, ktr reprezentowa baron
Robert Brand, partner handlowy w spce braci Lazardw. Bracia Lazardowie
naleeli do grupy siedemnastu wielkich rodzin midzynarodowych bankierw
i uosabiali waciwy dla koca XIX wieku pogld, zgodnie z ktrym kluczem do
osignicia sukcesu gospodarczego byy banki i dziaalno w brany finansowej.
Wedug nich silny i stabilny pienidz, rwnowaga budetowa, a take midzy
narodowy parytet zota przynosz zamono i podnosz poziom ycia. Byo to
stanowisko sprzeczne z przekonaniami Milnera, ktry przyjmowa, e finanse
winny suy gospodarce, natomiast gospodarka - polityce. W przypadku, gdy
podyktowana wzgldami ekonomicznymi twarda polityka monetarna przynosi
negatywne skutki spoeczne, powinno si, gosi, porzuci j. Uwaa, e polityka
finansowa, ktrej adwokatem by Brand, a ktr realizowano na terenie imperium
ju od kilkunastu lat, bya katastrof, gdy wyniky z niej bezrobocie, recesja
i zapa eksportu. Milner opowiada si za tym, by poprzez ca i taryfy oraz inne
rodki ochronne odgrodzi si od wiata, a nastpnie wspiera rozwj gospodarczy
za pomoc patnoci rzdowych, korekt kapitau oraz programw pomocowych.
W rzeczywistoci pogldy Milnera dotyczce roli zota i waluty zgodne byy
z tymi, jakie zaczy dominowa wr tym czasie wrd midzynarodowych bankie
rw. Ograniczenia wydatkw rzdowych oraz zbirki rodkw na prowadzenie
wojen wynikajce z parytetu zota wywoyway rosnce niezadowolenie tej grupy.
Niska poda nie zaspokajaa ich popytu. Idea wprowadzenia do obiegu duej iloci
taniego pienidza stawaa si coraz bardziej popularna.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

267

Milner popiera kapitalizm monopolistyczny czy wrcz kapitalizm


midzynarodowy nie za propagowany przez Branda kapitalizm finansowy.
W 1931 roku jego stanowisko zdobyo przewag wrd czonkw grupy. Wtedy te
zlikwidowany zosta parytet zota, co oznaczao cakowite odejcie od Brandowskiej
polityki finansowej z 1919 roku. Uznano istotn rol rzdu w propagowaniu kapita
lizmu monopolistycznego. W rzeczywistoci Milner i Toynbee nie mieli zaufania do
indywidualizmu w sferze gospodarki. Jednak rnice pogldw goszonych przez
poszczeglnych ludzi ze stowarzyszenia nie byy wane, istotne byo natomiast
to, e w latach 1919-1931 dominowaa wizja Branda, pniej za pierwszestwo
zdobyy idee Milnera. To pokazuje cisy zwizek pomidzy realizowan w latach
1919-1945 polityk finansow Wielkiej Brytanii i stowarzyszeniem.
Po zakoczeniu pierwszej wojny grupa Milnera uzyskaa decydujcy gos
w partii konserwatywnej, wpywajc w istotny sposb na wewntrzn sytuacj
wkraju. Od roku 1919 do 1939 liczba stanowisk w rzdzie zajmowanych przez jej
czonkw wzrosa z 1/5 do 1/3. To rwnie tumaczy, dlaczego wadze brytyjskie
prowadziy wobec Niemiec, propagowan przez grup Milnera, polityk ustpstw.

Dwa filary niemieckiej polityki grupy Milnera169


Czonkowie grupy Milnera wierzyli, e rozwj dziejowy jest efektem walki
dobra ze zem. Niemcw dzielili na pruskich dyktatorw i dobrych ludzi. Uwa
ali, e gdy ci pierwsi utrac wadz i wpywy, a ich nastpcy zostan potraktowani
wspaniaomylnie, ich kraj dostanie szans na to, by na zawsze zrzuci z siebie
azjatycki despotyzm i powrci do zachodniej cywilizacji. Rozumowanie to
byo zapewne suszne, jednak pocigao za sob wiele trudnoci. Nie byo moli
woci podzielenia ludzi wedug obiektywnych kryteriw, poza tym niepokoi fakt,
e wikszo Niemcw dobrowolnie uczestniczya w I wojnie. Jednak piszc o tych
koncepcjach, w grudniu 1918 roku, magazyn The Round Table take zdawa si
t rzecz pomija (podobnie jak grupa Milnera) i lansowa pogld, e li Niemcy
odeszli wraz z cesarzem.
Tyle e cesarz by jedynie przedstawicielem czterech wpywowych grup:
kadry oficerskiej, junkrw, biurokracji rzdowej oraz potentatw przemysowych.
By chroni swe interesy, zbiorowoci te porzuciy go, mimo to ich wpywy i wadza
wci istniay; byy wrcz wiksze. Czoowym oficerom armii byo znacznie atwiej
wydawa bezporednie polecenia rzdowi ni wadcy. Ujmujc rzecz inaczej:
w 1918 roku w Niemczech nie wybucha rewolucja, a grupa Milnera nie chciaa
tego dostrzec. Du odpowiedzialno za takie nastawienie ponosi Brand, ktry
uwaa, e do uniknicia chaosu oraz niepokojw spoecznych wystarczy, by go
spodarka tego kraju odzyskaa siy. Reprezentujc punkt widzenia tradycyjnych
finansistw, uzalenia pomylno ekonomiczn od zaangaowania si w sytuacj
169 Ibid.

268

WOJNA O PIENIDZ 2

kapitalistw przemysowych oraz bankierw. Mocno przy tym wierzy, e redukcja


obcie wojennych oraz dostarczenie Niemcom kredytw bardzo szybko przy
wrc gospodarce energi.
Jeden z czonkw grupy, Philip Kerr, markiz Lothian by rzecznikiem pro
wadzonej przez Wielk Brytani, niezmiennie od XVI wieku, polityki zachowania
rwnowagi w Europie poprzez wspieranie krajw sabszych przeciw mocarstwom.
Uwzgldniajc swoje dowiadczenia z konferencji pokojowej w Paryu w 1919
roku, grupa Milnera odkrya, e transfer wolnych demokratycznych rzdw
opartych na systemie parlamentarnym do innych pastw kontynentu jest nie
moliwy. Wielkie zaufanie Francji do siy militarnej stanowio podstaw jej ycia
spoeczno-politycznego, co znalazo odzwierciedlenie w szczeglnie nieustpli
wych daniach utrzymywania na terenie Niemiec kontyngentu wojskowego
oraz utworzenia policji, bezporednio zarzdzanej przez Lig Narodw. Z kolei
czonkowie stowarzyszenia byli przekonani, e prawdziwy fundament ycia kra
ju tworz zwyczaje i tradycja. Kierujc si chrzecijaskim systemem wartoci,
uwaali siy zbrojne za bezuyteczne w rozwizywaniu problemu niemieckiego,
pozostawiajc wykorzystywanie ich wycznie ludziom skorumpowanym. Drogi
Francji i grupy Milnera rozeszy si. Zgodnie z zamysami tych ostatnich utrzy
manie rwnowagi w Europie suy miao dwm celom: po pierwsze, zrobieniu
z Niemiec grzesznika, ktry moe zosta zbawiony, tak by nastpnie, odrodzony
i czysty, przeciwstawi si zemu Zwizkowi Radzieckiemu, i po drugie, osabieniu
francuskich nastrojw nacjonalistycznych.
Hitler, dc do wadzy i potgi, wykorzystywa bdy w ocenie sytuacji
popeniane przez brytyjsk elit rzdzc. Poza tym przejrza zamiary nowo po
wstaego amerykaskiego establishmentu zamierzajcego zastpi Wielk Brytani
na pozycji wiatowego hegemona. Zorientowa si, e denia te maj poparcie
ydowskich midzynarodowych bankierw, usilnie pragncych rozbicia systemu
kolonialnego w celu odzyskania palestyskich ziem i zrealizowania marzenia
o budowie Izraela. Hitler poczy te dwie siy - polityczn i finansow - sprzy
jajce niemieckiemu agresywnemu ekspansjonizmowi, przyspieszajc odbudow
gospodarki oraz wzmacniajc potencja militarny kraju. Mona powiedzie, e
w latach 1933-1938 w peni wykorzysta on sie intryg pomidzy USA, Wielk
Brytani a ydowskimi finansistami i osign wasny cel. Bijc brawo rozgrywa
nym mocarstwom, okaza najwyszej klasy polityczny talent.

VIII. ELITA RZ D ZC A I NIEW IDZIALNI OLIGARCHOWIE

269

Anglo-amerykaski establishment170
Od lat dwudziestych XX wieku stowarzyszenie Rhodesa podejmowao dziaa
nia na rzecz budowy szczeglnego rodzaju relacji pomidzy USA a Wielk Brytani,
tak by w kocowej fazie moliwe byo ich zjednoczenie. W ksice Tragedy and
Hope Quigley twierdzi, e w celu realizacji tego zadania powsta most w postaci
anglo-amerykaskiego establishmentu. W jego rkach znalazo si pi najbardziej
opiniotwrczych amerykaskich gazet:, The Christian Science Monitor, The New
York Times, The Boston Herald New York Herald Tribune i The Washington
Times. Szefowie tych mediw nie robili zreszt z tego pokrewiestwa tajemnicy,
na przykad redaktor naczelny The Christian Science Monitor by wczeniej
korespondentem The Round Table w Ameryce, z kolei kierujcy poprzednio
tym magazynem Kerr, ambasador Wielkiej Brytanii w USA, pisywa artykuy dla
Christian Science Monitor, penic te funkcj sekretarza w fundacji Rhodesa.
Wielu synnych finansistw z Wall Street trafio do amerykaskich placwek
dyplomatycznych na Wyspach Brytyjskich.
Quigley pokazuje, e towarzystwo to stanowio rwnie, przynajmniej od
pocztku XX wieku, gwny orodek decyzyjny amerykaskich szk wyszych.
A do lat trzydziestych grupa Morgana kontrolowaa uniwersytet Harwarda oraz
uniwersytet Columbia, Yale dziaa pod flag Standard Oil Rockefellera, uczelnia
w Princeton naleaa do spki Prudential Insurance. Jednak pomimo potnych
wpyww posiadanych przez anglo-amerykask grup interesu nie udao si jej
zdoby penej kontroli nad rzdem USA, ktry, na pocztku XX wieku, bdc
pod presj ruchw postpowych, wprowadzi kilka niekorzystnych dla niej praw
podatkowych, szczeglne jeli chodzi o spadki. Establishment, kierowany przez
Wall Street, zacz wic stopniowo przesya ogromne prywatne aktywa do zwol
nionych z wielu obcie fundacji, cudownie ukrywajc w ten sposb majtek.
Jednym z czonkw stowarzyszenia Rhodesa by amerykaski komentator
polityczny i konsultant rzdowy Walter Lippmann, ktry wywar wielki wypyw na
spoeczestwo oraz polityk zagraniczn USA w XX wieku. Opracowa szkic planu
Marshala (prowadzcego do odbudowy Europy), przewodniczy sformuowaniu
strategii wojny psychologicznej towarzyszcej wiatowym konfliktom. Wpywowy
doradca kolejnych administracji, od Wilsona do Nixona, po zakoczeniu I wojny
wiatowej towarzyszy prezydentowi Wilsonowi na konferencji w Paryu. By
wspzaoycielem CFR.
Bez wzgldu na pochodzenie czy misj czonkw tej organizacji, z uwagi
na jej wypyw na opini publiczn oraz na amerykask polityk wewntrzn i za
graniczn, mona uzna j za rzd cieni oraz kopi brytyjskiego stowarzyszenia
Rhodesa. Jest wydawc magazynu Foreign Affairs - na jego amach publikowali
praktycznie wszyscy wani doradcy do spraw polityki zagranicznej USA, oprcz
Lippmanna, take George Kennan, Zbigniew Brzeziski, Henry Kissinger. To
170 C. Quigley, Tragedy..., op. cit.

270

WOJNA O PIENIDZ 2

wanie w tym miejscu Samuel Huntington po raz pierwszy przedstawi sw


koncepcj dotyczc zderzenia cywilizacji.
Rozpoczynajc parysk konferencj pokojow w 1919 roku USA i Wielka
Brytania, jako pastwa zwyciskie, zamierzay zbudowa midzynarodow struk
tur z sob w roli kierownikw W czasie, gdy konferencja koczya si, Lippman
oraz inni jej amerykascy uczestnicy w wikszoci naleeli ju do stowarzyszenia
Rhodesa. Podczas spotkania w jednej z restauracji powoali Royal Institute of
International Affairs.
Jako jedna z gazi stowarzyszenia Rhodesa, CFR dziaa pocztkowo jako
amerykaski oddzia Royal Institute. W 1921 roku poczy si on z grup (o ta
kiej samej nazwie) zaoon trzy lata wczeniej przez nowojorskich bankierw
i prawnikw w celu prowadzenia debaty nad handlowymi i bankowymi proble
mami powojennego wiata. Organizacja ta istnieje ju blisko dziewidziesit lat.
Odesza niewtpliwie od pierwotnej idei przywiecajcej stowarzyszeniu Rhodesa,
czyli utworzeniu rzdzonej przez Brytyjczykw unii anglo-amerykaskiej, mimo
to wci podejmuje dziaania cile powizane z tym marzeniem. W czasie kie
dy Chiny ciesz si z globalizacji, trudno powiedzie, czy istnieje osoba zdolna
ujrze zimn twarz i umiech zadowolenia ludzi, ktrzy zza kurtyny zawiaduj
midzynarodow sytuacj.
Twierdzenie, e sekretne organizacje kontroluj wiat, nie jest niczym no
wym, dziwnym ani rzadko spotykanym. Jeden z brytyjskich badaczy stwierdzi:
Ju bardzo dawno powinnimy o tym pomyle: ludzie wadzy oraz bogacze
dziaaj zgodnie ze swoimi interesami, i to jest kapitalizm.
Dzisiejszy Zachd wydaje si by demokratyczny, pluralistyczny, wolny.
wity system demokratyczny wypdzi dawnych finansowych magnatw z paacu
wadzy, dysponujcy si plutokraci zniknli bez ladu, wyparowali wrcz.
Czy wiat si zmienia? Czy kapitalizm przesta suy wycznie mniejszo
ci posiadajcej wadz? Czy midzynarodowi bankierzy naprawd oddali rzdy
i odeszli w cie, by wie zwyczajne ycie?
W rzeczywistoci natura ludzka jest wci taka sama: chciwo i ch kontro
lowania innych nie zmieniy si od chwili narodzin spoeczestwa a do dzi, i nie
zmieni si w przyszoci. Ewoluuje tylko ich forma. Od panowania kapitalizmu
handlowego, poprzez przemysowy, finansowy, monopolistyczny, wczajc w to
dzisiejsz demokracj, niewielka grupa rzdzi wikszoci spoeczestwa. Istota
systemu pozostaje nienaruszona, przeksztaceniu ulegaj jedynie metody. Oligar
chowie finansowi, wczeniej dobrze widoczni, dziaajcy bezporednio, obecnie
ukryci s za kulisami, reprezentowani przez nowo powstay gigantyczny system
fundacji, ktry sta si ju w krajach Zachodu integraln czci wadzy. Systemem
tym wci steruj ci sami ludzie.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

271

Fundacje: ukryte prawo bogactwa


Najwaniejsza przyczyna nie ma staego ksztatu, W wielkim ukryciu
przed dworem - Chiczycy ju dawno wejrzeli w sekrety ludzkiej natury. Gwna
zasada rzeczy jest niewidoczna, lecz zawsze obecna. Wadcy nadaj form swym
adwersarzom, by samemu j porzuci. Ten komu powiedzie si ta sztuka, moe
pozosta niezwyciony przez wieki.
Na pocztku XX wieku, w szczytowym okresie kapitalizmu finansowego,
kiedy midzynarodowi bankierzy budowali fortuny potniejsze ni pastwa,
zdobywajc tym samym wpyw na rzdy i na opini publiczn, jednoczenie
zaczy uwidacznia si bardzo powane skutki uboczne tej sytuacji. Im wiksza
stawaa si sia magnatw finansowych, tym bardziej rs wobec nich opr. Nie
zadowolenie, a nawet nienawi staway si coraz powszechniejsze. Najbardziej
przeraaa finansjer moliwo zawizania sojuszu przez wrogie im siy - mogoby
to oznacza dla nich katastrof.
Postanowili zatem zmieni taktyk. Praktycznie wszystkie wielkie rodziny
bankierw porozumiay si i w tym samym czasie, gdy koczya si pierwsza wojna,
wsplnie znikny z pola widzenia. Postpowanie swoje tumaczyy tym, e kolejne
pokolenia nie przejawiay ju tak wielkiego zainteresowania nadzorowaniem m a
jtku, kady zaj si poszukiwaniem wasnych cieek rozwoju w zmieniajcym
si wiecie, za pienidze powierzono firmom inwestycyjnym. Bogacze mwili te,
e wraz z byskawicznym rozwojem nowych bran i zaawansowanej technologii
nagromadzone przez nich rodki skurczyy si. Sytuacja radykalnie zmienia si
- przekonywali - zmienili si te ludzie, stare rodziny upady i na zawsze odeszy
w przeszo, dawni plutokraci zeszli ze sceny, przekazujc paeczk byskotliwym
i obiecujcym modym ludziom.
Czy rzeczywicie?
W istocie majtek wielkich bankierskich rodw nie skurczy si, lecz zosta
ukryty; zupenie legalnie. Wszystkie te osoby przeszy na oczach opinii publicznej
cudown przemian, i stay si niewidzialne. Tak naprawd rodzinne centrum
nigdy nie zrzeko si kontroli nad wasnoci. Nie tylko zreszt nie zrzeko si,
ale jeszcze j zwikszyo. W przeszoci inskrypcja nad majtkiem bya dobrze
widoczna, pniejsi plutokraci usunli j. Odeszli, nie pozostawiajc ladu, zginli
bez wieci, rozpynli si, utracili wszelkie waciwoci, osignli bezksztatno
- co byo moliwe przede wszystkim dziki znakomitej grze wystawionych na
pierwszy plan przedstawicieli - ukryli si za kulisami, nie wypuszczajc ze swych
rk wadzy nad spoeczestwem.
Now form rzdw finansjery w krajach Europy i Ameryki Pnocnej
stanowi niezwykle rozbudowany system fundacji.
W poowie XX wieku kapitalizm finansowy ostatecznie ustpi miejsca
monopolistycznemu. Siy kontrolujce przemys wycofay si z pierwszej linii na
dalsze pozycje, dziaajc odtd przez porednikw. W nowych spkach doszo
do rozdziau prawa wasnoci i prawa nadzoru. Wprowadzone zostay, zakrojone

272

WOJNA O PIENIDZ 2

na wielk skal, publiczne zbirki kapitau majce na celu przejcie kontroli nad
ogromnym majtkiem spoecznym - przy minimalnych funduszach, wykorzystuj
ce efekt dwigni. Chodzio o uchwycenie kontroli nad rnorodnymi dziedzinami
gospodarki i stworzenie podstawy piramidy kapitalizmu monopolistycznego, nie
ujawniajc tosamoci rzeczywistego nadzorcy.
Na pierwszy rzut oka firm zarzdzaj menaderowie, jednak gwna sia
zawiadujca udziaami skoncentrowana jest w rkach nielicznej grupki finansistw.
Prowadzenie tej gry moliwe jest dziki istnieniu wielkiego ukadu fundacji oraz
innych grup inwestycyjnych. Dziki nominalnemu kierownictwu dokonuje si
rozproszenie formy przy jednoczesnej koncentracji ducha. Nominalni kierownicy
to znane instytucje finansowe i firmy zarzdzajce aktywami. Ich zadaniem jest
budowanie firewalla, czyli przesunicie wzroku opinii publicznej poza realny krg
posiadaczy udziaw. Wraz z wejciem w faz kapitalizmu zdywersyfikowanego
zjawisko to staje si coraz bardziej powszechne.
Jednak, by przystpi do tej nowej gry, bogacze musz najpierw co powici.
Kady, kto chce osign sukces, rozumie to. Rezygnujc z imienia, otrzymujesz
substancj. Sposobem zakamuflowania majtku jest darowizna polegajca na
zrzeczeniu si prawa wasnoci przy jednoczesnym rozszerzeniu kontroli; legalne
ukrycie aktyww. Plutokraci trac jedynie miejsce w rankingu najbogatszych oraz
nadmierne zainteresowanie mediw, zyskuj za to swobod dziaania, zakulisowy
spokj oraz wielokrotne zwikszenie nadzoru nad wasnoci.
Fundacje pozwalaj na uniknicie pacenia dotkliwego 50-procentowego
podatku spadkowego, podatku dochodowego, podatku od darowizny, i co najbar
dziej spektakularne - pomimo wzrostu wartoci inwestycji - podatku od zyskw
kapitaowych. Dziki cakowitemu zwolnieniu z obcie na rzecz skarbu pastwa,
ich aktywa rosn niczym toczca si niegowa kula. Raport amerykaskiego Kon
gresu stwierdza, e w wyniku istnienia tych form prawnych fiskusowi wymyka si
ponad 2/3 uzyskiwanych w USA dochodw. Jednoczenie towarzyszy temu rosnca
presja podatkowa wywierana na klas redni. Majtek superbogaczy namnaa si
niczym komrki rakowe, czerpic skadniki odywcze i energi od pozostaych
grup spoecznych. Podzia wasnoci staje si jeszcze bardziej niesprawiedliwy.
Zgodnie ze statystykami, w 1969 roku zysk netto piciuset dziewidziesiciu
szeciu amerykaskich fundacji by dwukrotnie wikszy od zysku pidziesiciu
najwikszych dziaajcych w Stanach Zjednoczonych bankw. Od czasu ustano
wienia pierwszej, w 1790 roku, ich liczba w USA stale ronie:
1900, osiemnacie fundacji;
1910-1919, siedemdziesit sze;
1920-1929, sto siedemdziesit trzy;
1930-1939, dwiecie osiemdziesit osiem;
1940-1949, tysic szeset trzydzieci osiem;
1950-1959, dwa tysice osiemset trzydzieci dziewi;
do 2002 roku szedziesit dwa tysice!171
171 D. Rivera, Final Warning: A History o f the New World Order. Illuminism and the master
plan for world domination, 1994.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

273

Fundacje maj jedynie obowizek przeznacza rocznie 5-procentow da


nin na rzecz projektw charytatywnych. Czy midzynarodowi bankierzy nie
s w stanie zarobi wicej ni te skromne kilka procent? Co wicej, pienidze
te mog by wykorzystane na przerne akcje spoeczne, kontrolowanie wiata
nauki i sztuki, urabianie opinii publicznej i wszelakie manipulacje, co ostatecznie
wielokrotnie przekada si na osignicie kolejnych zyskw.
Bogacze wietnie opanowali te reguy. Dlaczego jednak niektrzy z nich
pragn znale si w rankingach, i podpisuj majtek wasnym imieniem, nie za
imieniem wydelegowanych do tego osb?
Gwnym celem gromadzenia wasnoci nie jest wycznie zaspokojenie
ambicji, lecz take zdobycie kontroli, ktra ma szans nigdy si nie koczy. Fak
tyczni nadzorcy wchodzcych na giedy spek bardzo czsto staraj si unika
rozgosu. Rnica pomidzy Chinami a Europ oraz Ameryk Pnocn polega
na braku prawnych reprezentacji - legalnych, mogcych trwa wiecznie,
wolnych od podatkw, dziedziczonych, prowadzcych niejawn ksigowo,
wspzalenych - ktrych zadaniem jest pomaganie superbogaczom w ukryciu
ich majtku i przejciu od bezporedniego zarzdzania do zarzdzania zaporedniczonego, od widocznego do ukrytego, bdcego rozszerzeniem, swoistym
upgradeem strategii kontroli.

Chicken soup for the soul:


im wicej oddajesz, tym wicej masz
Ksika Chicken soup for the soul opowiedziaa wiatu histori starego
Rockefellera: czowiek ten cae swoje ycie powici pienidzom, wszystkie swoje
zdolnoci i siy skupi na tym, by gromadzi majtek. A gdy mia pidziesit trzy
lata, zdiagnozowano u niego nieuleczaln chorob. Lekarstwa okazay si bez
uyteczne. Gdy jego dochd netto wynosi ponad milion dolarw tygodniowo,
on mg spoywa jedynie warte kilka dolarw krakersy i jogurt, zmuszajc si
do ycia. Oprzytomniawszy, rozpocz rozdawnictwo. Zaoy centra naukowobadawcze oraz organizacje charytatywne; zmieni si, dostrzeg sens; w radoci
doy dziewidziesiciu omiu lat.
Chicken soupfor the soul mwi ludziom: im wicej oddajesz, tym wicej masz.
To prawdziwe stwierdzenie - Rockefeller oddajc pienidze rzeczywicie
wykorzysta ich jeszcze wicej. Narzdziem, ktre umoliwio mu to, byy wanie
fundacje.
Budujc potg i rodzinne bogactwo stosowa brutalne, brudne i bezlitosne
metody, zyskujc reputacj wilka. Niegdy by najbardziej znienawidzonym przez
amerykask opini publiczn czowiekiem. By zmieni ten obraz, posucha rad
swojego doradcy i zaj si, na wielk skal, pomoc charytatywn. Ostateczne

274

WOJNA O PIENIDZ 2

znaczenie i skutki tych dziaa signy zdecydowanie dalej, ni tylko poprawa


wizerunku.
Ofiarowa innym wiele swych aktyww, aczkolwiek ofiarowane, nie od
dalay si spod jego kontroli. Dziao si tak dziki fundacjom oraz caej serii
przernych posuni. Im wiksza donacja, tym wikszy nad ni nadzr.
Pierwsz fundacj Rockefellerowie zaoyli w 1910 roku1'2. Wtedy te
wikszo z amerykaskich stanw przyja w gosowaniu szesnast poprawk
do konstytucji, wprowadzajc w ycie progresywny podatek dochodowy. Po
sunicie bogaczy mona zatem uzna za wietny plan skutecznego, legalnego
i uzasadnionego uniknicia pacenia tego podatku. W tym samym czasie sdzia
Kenesaw Landis wyda wyrok nakazujcy podzia Standard Oil. Grupa finansowa
Rockefellera natychmiast ustanowia, w ramach kontrofensywy, cztery zwolnione
z obcie na rzecz pastwa fundacje, by nastpnie obdarowa je zdecydowan
wikszoci swych udziaw. Sytuacja przypominaa przeoenie pienidzy z le
wej kieszeni do prawej, wane jednak byo to, e gdy tylko pienidze znalazy
si w nowym miejscu, zmienia si nazwa ich waciciela. Std te Standard Oil,
po podziale, mg nie tylko pozyskiwa odpowiednie fundusze, lecz rwnie,
w obszarze generowanych zyskw7 i aktyww, unika pacenia podatkw. Wy
starczyo jedynie umieci w statucie fundacji kolejne pokolenia rodziny, ktre
bd jej suy, i da im prawo w7eta, by czerpa z tego niekoczce si korzyci.
Rockefellerowie, poprzez wymian prawa wasnoci na prawo kontroli, umknli
fiskusowi, a ponadto powikszyli jeszcze sw wasno. Fundacje mog kupowa
i sprzedawa rnego rodzaju aktywa, wyczajc w to nieruchomoci oraz papiery
wartociowe; nie s przy tym zobowizane do publikowania raportw7ksigowych,
co jeszcze bardziej uatwia im wypywanie na sytuacj na rynku. Otrzymawszy
pienidze jako darowizn, inwestuj je w rnorodne brane i korporacje. Gdy
inwestycja jest wystarczajco dua, fundacja musi wskaza lub uzna czonkw
rady nadzorczej tej instytucji, do ktrej jest skierowana. Dlatego, mimo e rodki
finansowe formalnie nie nale ju do okrelonej rodziny, to wanie w jej rkach
pozostaje rzeczywiste zarzdzanie nimi i wykorzystywanie ich. Zmienia si zatem
tylko nazwa waciciela, nie za on sam. Dziki tej metodzie wszystkie pienidze
Rockefellerw, ktre pocztkowa miay zosta opodatkowane, zwyczajnie znikn
y. Przy tym, gdyby najstarszy czonek rodu chcia przekaza te rodki kolejnym
pokoleniom, uniknby pacenia zwizanych z tym obcie. Najwysza stawka
podatku spadkowego w USA wynosi 50 procent. Poniewa jednak dobra te nie s
ju zapisane na nazwisko Rockefellerw, dziedziczenie ich przez czonkw rodziny
zwolnione jest od opat. Potomkowie oficjalnie pozostaj z niczyrm.
Ludzie ci rozpoczli zatem transferowanie do fundacji poowy swoich do
chodw, czynic w ten sposb wielkie oszczdnoci. Najstarsze pokolenie uchylio
si od podatku dochodowego, modsze od spadkowego i od darowizn. Ponadto,
co jeszcze przyjemniejsze, inwestycje fundacji generoway zyski - take zwolnio
ne z opat. Aktywa rosy byskawicznie. Trzeba przyj, e non profit oznacza
172 R. Chernow, Titan: The Life of John D. Rockefeller, Sr., New York 2004, s. 563-566.

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID Z IA L N I OLIGARCHOWIE

275

w istocie non taxation. W tym czasie stary Rockefeller ofiarowa kilka milionw
udziaw w Titatnic Oil Corporation fundacji Do Good, kontrolowanej przez
jego rodzin. Zmieni zatem nazw posiadacza akcji i uwznioli je przy okazji.
Na rynku istnieje bardzo wiele organizacji charytatywnych i innych form
prawnych przypominajcych Do Good. Ich status i struktura s skomplikowane.
Niezaprzeczalnie pomagaj one najuboszym, wspieraj centra naukowo-badaw
cze, przerne programy medyczne i su innym poytecznym celom, jedno
czenie jednak, jeli porwna rodki przeznaczane na t dziaalno z sumami
aktyww zwyczajnie w ten sposb ukrywanych, wida wtedy, e dobroczynno
stanowi zaledwie marginaln cz tego biznesu. Jeli doda do tego fakt, e
wszystkie dochody z inwestycji darczycw pynce do fundacji s rwnie zwol
nione z podatkw, mona zrozumie, jak bardzo struktury te przyczyniaj si do
pomnaania ich majtku.
The Washington Post opublikowa niegdy raport pokazujcy, w jaki
sposb, dziki precyzyjnym posuniciom dwch pokole rodziny, zdecydowana
wikszo aktyww grupy finansowej nalecej do Rockefellerw przesana zostaa
do dziaajcych na rnych poziomach i posiadajcych rne znaczenie fundacji.
W wyniku tych operacji powstay kolejne, pochodne organizacje, siostrzane spki,
porednio i bezporednio kontrolowane, tworzc razem ogromny system. Nie
przeprowadza si audytu raportw ksigowych poszczeglnych jego jednostek,
nie ma obowizku podawania ich do publicznej wiadomoci, wszelkie roszczenia
w tej sprawie s uprzejmie i jak najbardziej zgodnie z prawem odrzucane, dlatego
instytucje te znikaj bez ladu z systemu ksigowego oraz z radaru finansowego
nadzoru. W rzeczywistoci jest to wynaleziona przez Rockefellerw supermetoda
ukrywania wasnoci, ktr wykorzystuj dzi, z wielkim powodzeniem, wszystkie,
bez wyjtku, rodziny bogaczy. Dziaania Billa Gatesa czy Warrena Buffetta, ich gry
donacjami i darami, s tego dobrym przykadem.
Po szedziesiciu, siedemdziesiciu latach dziaalnoci kontrolowane przez
Rockefellerw setki czy wrcz tysice fundacji oraz ich form pochodnych tworz
sie, ktrej ogarn w caoci nikt ju nie jest w stanie. Warto aktyww ujaw
nionych przez rodzin opinii publicznej wynosi od 1 do 2 miliardw dolarw.
Pokazanie czubka gry lodowej nie dziwi. W istocie majtku tego nie mona ju
zmierzy, zweryfikowa i odnale. Na tym wanie polega prawidowo, e im
wicej si oddaje, tym wicej si ma.

276

WOJNA O PIENIDZ 2

Traccafortun rodzina Rockefellerw


Zdecydowana wikszo mediw ju od wielu lat przekazuje opinii pu
blicznej informacje o tym, e Rockefellerowie utracili sw fortun i dzi nale
ju w zasadzie do klasy redniej. Opisujc utrat pozycji lidera finansowego przez
europejskich Rothschildw, jako powd poda mona kolejne wielkie wojny, ktre
spustoszyy Europ. Jak jednak racjonalnie wyjani zniknicie majtku Rocke
fellerw? Rodzina ta przez dugi czas kontrolowaa amerykask rop naftow,
przemys chemiczny i farmaceutyczny, zarzdzaa najwikszymi bankami. Obecnie
czna warto aktyww Rockefellerw to skromne 2 miliardy dolarw. Rozwoju
gospodarki USA nie zakciy adne liczne konflikty zbrojne.
Spjrzmy jednak, czy midzynarodowi bankierzy naprawd utracili fortuny.
W latach szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku, kiedy Nelson
Rockefeller startowa w wyborach prezydenckich, senat prowadzi rutynowe
przesuchania dotyczce jego sytuacji majtkowej. Kandydat poda pocztkowo,
e nalece do niego aktywa warte s 33 miliony dolarw. Pniej jednak, po
bardziej zaawansowanym dochodzeniu i konsultacjach, zmieni t kwot na 218
milionw, a wic ponad sze razy wicej ni w pierwszej wersji. W tym czasie
amerykaski dolar wci powizany by ze zotem, odpowiada 0,88 gramom,
czyli warto jego aktyww stanowia ekwiwalent 191 ton tego kruszcu. Suma 218
milionw dolarw moga zdumiewa, przekraczaa bowiem czny stan posiadania
wszystkich trzydziestu siedmiu prezydentw.
Trzeba przy tym pamita, e w tamtym czasie zdecydowana wikszo
rodkw nalecych do rodziny Rockefellerw zostaa ju przekazana fundacjom,
pozosta za cz podzielono pomidzy jej osiemdziesiciu czterech czonkw,
tak wic majtek ujawniony przez Nelsona stanowi zwyczajnie jego dol.
Podczas prowadzonego przez senat dochodzenia czowiek ten zmuszony by
wyjani, jak to moliwe, e w latach siedemdziesitych przez dugi czas nie paci
ani centa podatku dochodowego. Powd by prosty: wtedy wanie jego doradca
finansowy'- oraz druyna prawnikw^ przeprowadzili uporzdkowanie i transfer
nalecych do aktyww. Bezporednim nastpstwem tej akcji byo wanie
kilkuletnie zwolnienie z regulowania tego zobowizania. Mona podejrzewa, e
przesuchujcy Rockefellera senatorowie najchtniej uzyskaliby od niego numery
telefonu do firmy ksigowej, z ktrej usug korzysta, by zadzwoni tam w czasie
skadania zezna podatkowych.
Przepytywany kandydat na prezydenta szczerze zapewnia, e jego rodzina
nie steruje adn wielk struktur gospodarcz, cho komisja mogaby odnie
takie wraenie. Rockefellerowie prowadz inwestycje, a nie kontrol aktyww.
Mwi, e i kadra zarzdzajca, i czonkowie rodu zainteresowani s wyczne
uzyskaniem racjonalnych zwrotw.
W grupie finansowej Rockefellerw zarzdzajcym by J. Richardson Dilworth. Do firmy przystpi w 1958 roku, obejmujc w niej stanowisko gwnego
menadera. Wczeniej dziaa jako partner w Kuhn, Loeb & Co. Na pocztku XX

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID Z IA L N I OLIGARCHOWIE

277

wieku spka ta zajmowaa podobn pozycj do tej, jak ma dzisiaj Goldman Sachs,
czyli najbardziej znany bank inwestycyjny z Wall Street, odgrywajcy wan rol
w systemie finansowym. Wsptworzyy j wielkie rodziny ydowskich bankierw:
Loebw, Kuhnw, Warburgw, SchifFw, cile wsppracujc z Rockefellerami
oraz z grup }.R Morgana.
Dilworth zarzdza gigantycznymi aktywami, na ktre skada si majtek
wszystkich osiemdziesiciu czterech czonkw rodziny, wartymi okoo 1,033
miliarda dolarw. Umieszcza je gwnie w zaprojektowanych i zaoonych przez
Johna D. Rockefellera dwch skomplikowanych strukturach trustowych. Jedna
zostaa ustanowiona w 1932 roku dla jego syna, druga, w 1952 roku, dla wnukw.
Liczba fundacji widniejcych przy nazwisku Rockefeller przekroczya dwiecie.
Dodatkowo, poprzez posiadanie i kontrol udziaw, tworzc wielowarstwowy
ukad, bezporednio lub porednio, rodzina nadzorowaa wiele kolejnych. Ostrone
szacunki mwi o ponad tysicu instytucji.
Cay ten ukad fundacji i trustw ma charakter midzynarodowy, ich usugi
oraz operacje przebiegaj bez wikszych ogranicze, rzadko kontrolowane z ze
wntrz, dlatego poznanie i ogarnicie rzeczywistego kierunku przepywu kapitaw,
ich cznej kwoty oraz celw nie jest moliwe. Jeszcze bardziej uderza to, e grupa
Rockefellera, podobnie jak i inne grupy finansowe znajdujce si w rkach bogatych
rodzin, tworzc ogromne morze inwestycji i projektw, nigdy nie ujawnia swego
imienia; wykorzystuje za to nazwy reprezentujcych j struktur. Moemy zatem
dostrzec jedynie Merrill Lynch czy Goldman Sachs173.
Fundacje i trusty, posiadajc wiele przedstawicielstw handlowych oraz
innych form organizacyjnych, zwielokrotniaj jeszcze sw rol i tworz przy
tym tak zawiy ukad, e moe to wywoywa wielkie zdziwienie. Poszczeglne
jednostki unikaj wynajmowania wietnych i znanych gwiazd-menaderw
oraz kancelarii prawniczych, a w wrd ich pracownikw najprawdopodobniej
tylko malutka grupka postawionych najwyej w hierarchii specjalistw rozumie
faktyczn sytuacj i zna prawdziw warto aktyww. Pod pretekstem ochrony
wasnoci prywatnej i poufnoci informacji dziaalno ksigowa tych struktur
jest zupenie nieprzejrzysta i nigdy nie podaje si jej do wiadomoci publicznej.
Nie ma te adnych przeszkd, z uwagi na ich niejawno, by jeszcze bardziej
rozbudowywa je wszerz albo w gb.
W opublikowanych raportach z dochodze senatu nie ma ani jednej wzmian
ki dotyczcej konkretnej wartoci majtku ktregokolwiek z Rockefellerw, jest
tylko jedna oglna liczba - wanie z powodu prawa do prywatnoci. Wszystkie
zapisy ze spotka powiconych sprawom ksigowym i zwizanym z nimi do
kumentom oboono klauzul poufnoci. Poufny charakter prywatnych danych
podniesiony do takiego wysokiego poziomu stoi w sprzecznoci z prawem opinii
publicznej do poznania rzeczywistej sytuacji. Obecnie, bazujc na skpej iloci
ujawnionych informacji, opinia ta wie, e sama tylko warto ziemi, na ktrej
stay nieruchomoci Rockefellerw w Nowym Jorku, w 1930 roku przekraczaa
173 G. Allen, The Rockefeller..., op. cit., s. 11.

278

WOJNA O PIENIDZ 2

50 milionw dolarw174. Syn Nelsona Rockefellera, Steven, by wacicielem dwo


ru z majtkiem ziemskim; powierzchnia posiadoci to ponad 4 tysice akrw
(wczeniejsze materiay podaway, e 7,5 tysica). W 1929 roku znajdowao si
tam siedemdziesit pi budynkw zamieszkanych przez ponad sto rodzin. (Nale
ce do nich poufne dokumenty warte s okoo 4,5 miliona dolarw). Jeli chodzi
o wyposaenie posesji, stary Rockefeller zapaci amerykaskiej kolei 700 tysicy
dolarw za usunicie z jej terenu szyn, a take 1,5 miliona dolarw^ tytuem opaty
za przeprowadzk znajdujcego si tam instytutu.
Bya to tylko jedna z nalecych do rodziny posiadoci. Oprcz tego posia
daa ona rezydencj w Nowym Jorku - dom z trzydziestoma dwoma pokojami,
zamek w Waszyngtonie, wielkie majtki ziemskie w stanie Maine, liczne plantacje
w Wenezueli oraz farmy w Brazylii...
W 1975 roku Nelson Rockefeller zakupi 18 tysicy akrw ziemi wycznie
w celu zorganizowania na niej centrum aktywnoci na wieym powietrzu
W rodzinnej wilii na wzgrzach Pocantico oczekiwaa, w kadej chwili go
towa spenia polecenia, liczna suba domowa - sprztaczki, ochrona, kucharze,
ogrodnicy - cznie ponad piset osb; w letniej rezydencji w Seal Harbour Roc
kefellerowie zatrudniali czterdzieci pi osb; w prywatnej posiadoci Nelsona,
pitnacie. Wedug przyblionych danych rodzin obsugiwao ponad dwa i p
tysica ludzi. Rockefellerowie lubili podrowa, w kadej chwili mogli zawita
do jakiego miejsca, dlatego wszystkie nalece do nich nieruchomoci utrzy
mywane byy w perfekcyjnym stanie, zawsze gotowe na przyjcie goci. Kadego
z gospodarzy witano gorco.
Oprcz posiadoci, w przepastnej kieszeni bogaczy mieciy si te akcje,
na przykad Exxon Mobile, czyli jednej z firm powstaych z podzielonego Stan
dard Oil. Udziay te w 1974 roku warte byy 156 milionw dolarw. Suma ta nie
uwzgldniaa tych aktyww, ktre za pomoc fundacji i trustw kontrolowane
byy przez rodzin porednio.
Podana do publicznej wiadomoci warto synnego Rockefeller Center
to 98 milionw dolarw, trzeba to jednak uzna za informacj do zabawn. 30
wrzenia 1974 roku Los Angeles Times opublikowa artyku dokadnie anali
zujcy t spraw, cytujc opinie wielu ekspertw o braku moliwoci precyzyjnej
wyceny tego kompleksu. Jego przybliona warto rynkowa z 1974 roku to mniej
wicej miliard dolarw175.
Wedug niepenych danych, w 1975 roku grupa Rockefellera zarzdzaa
wartymi 85 milionw dolarw udziaami w California Standard Company oraz
wartymi 72 miliony dolarw udziaami w IBM. Do innych firm, w ktrych udziay
rodziny przekraczay 10 milionw dolarw naleay midzy innymi: Manhattan,
General Motors, Texas Equipment i Minnesota Mining. W sumie lista obejmowaa
ponad pidziesit najwikszych amerykaskich spek. Niezw'eryfikowane dane
pokazuj, e zarzdzaniem tymi aktywami zajmowao si ponad stu pidziesiciu
174 Ibid., s. 13.
175 Ibid., s. 15.

VIII. ELITA RZ D ZC A I NIEW IDZIALNI OLIGARCHOWIE

279

etatowych pracownikw1:Gwrny menader majtku Rockefellerw, Dilworth, mia


korzysta z pomocy pitnastu najwyszej klasy ekspertw ksigowych. Wszyscy
ci ludzie, bdc dyrektorami lub czonkami rad nadzorczych, sprawowali cznie
piecz nad 70 miliardami dolarw. Chodzi o 70 miliardw dolarw w 1974 roku!
Skoro tak dziaaa rodzina Rockefellerw, to czy mona sdzi, e Rothschildowie lub inni wielcy midzynarodowi bankierzy postpowali inaczej?
Poza gromadzeniem majtku, dziki rozgazionemu systemowi zwizkw
maeskich ludziom tym udawao si tworzy sojusze, ktre zwielokrotniay
jeszcze ich wypyw na spoeczestwo. Zgodnie z niekompletnymi informacjami,
Rockefellerowie weszli w relacje rodzinne z poow spord szedziesiciu naj
bogatszych rodzin w Stanach Zjednoczonych; wrd nich byy takie nazwiska jak:
Stillman, Dodge, McAlpin, McCormick, Carnegie, Aldrich.

Efekt dwigni i kontrola majtku


W 1974 roku magazyn Fortune ogosi, e wrd najwikszych amery
kaskich spek akcyjnych Exxon Mobile wyprzedzi General Motors, zajmujc
pierwsze miejsce na rynku. Nalece do Rockefellerw akcje przedsibiorstw
naftowych warte byy 324 miliony dolarw, co oznaczao, e w kadym z czterech
najwikszych maj oni 2-procentowy udzia. W 1966 roku, podczas dochodzenia
prowadzonego w Kongresie przez komisj Wrighta Patmana ujawniono, e funda
cje dziewiciu czonkw rodziny Rockefellerw posiaday wsplnie okoo 3 pro
cent udziaw w spkach powstaych po podziale Standard Oil. Po zsumowaniu
dawao to zatem 5-procentowe uczestnictwo w wielkich koncernach naftowych.
Jeli doda do tego jeszcze zwizane z nimi trusty, banki, firmy ubezpieczeniowe
i fundusze uniwersyteckie, widoczne stawao si, e Rockefellerowie kontrolowali
w USA t bran.
W sektorze finansowym sprawowali z kolei nadzr nad First National City
Bank oraz Chase Manhattan Bank. Ten ostatni by jednym z trzech najwikszych
bankw na wiecie, powsta dziki fuzji Chase National Bank oraz synnego, kon
trolowanego przez ydowskich finansistw Bank of the Manhattan Co. Poczenie
tych instytucji zapewnio obu stronom ogromne sukcesy handlowe i niezliczone
korzyci. Jaki czas pniej firma ta, po kolejnej fuzji, staa si dzisiejszym JP
Morgan Chase & Co.
To nie wszystko.
Dziennikarze The New York Times przypuszczali, e wielka liczba operacji
prowadzonych przez Chase Manhattan Bank odbywaa si poprzez zamorskie
instytucje, ktrych nie umieszczano jednak w oficjalnych raportach. W 1975 roku
magazyn Time ujawni, e bank ten posiada dwadziecia osiem takich odng
i pidziesit tysicy oddziaw na caym wiecie. Zakadajc, e aktywna kadego
z nich warte byy 10 milionw dolarw, oznaczao to, e Chase Manhattan Bank
sprawowa pen kontrol nad 500 miliardami. Tak ogromny potencja umoliwia

280

WOJNA O PIENIDZ 2

prowokowanie w krtkim czasie wstrzsw w kursach wiatowych walut, transferach


pieninych czy na rynku zota, by nastpnie, korzystajc z wywoanej w ten sposb
paniki, czerpa niezmierzone zyski. Jest to klasyczny przykad strzyenia owiec.
Wybrany na urzd wiceprezydenta Nelson Rockefeller podczas przesuchania
obwieci, e osobicie nie posiada adnych udziaw w Chase Manhattan Bank.
Owiadczenie to trudno by zakwestionowa, rzeczywicie bowiem na jego
nazwisko nie wystawiono ani jednej akcji tej instytucji. Mimo to jego rodzina miaa
w niej 623 tysice udziaw (ekwiwalent 2,54 procent), fundacja braci Rockefelle
rw 148 tysicy, Uniwersytet Rockefellera 81 tysicy - co dawao w sumie okoo
4 procent uczestnictwa i kontroli nad Chase Manhattan Bank.
W zeznaniu podatkowym w 1974 roku bank ten ujawni, e czna warto
jego aktyww to 4,2 miliarda dolarw, w tym samym czasie zysk netto Rockefel
lerw wynis 170 milionw dolarw.
Plutokraci, w przypadku kontroli lub ustalania wysokoci majtku okrelo
nych firm, szczeglnie chtnie zasaniaj si potrzeb ochrony danych. Jeli jednak
uda si przymusi ich do opublikowania odpowiednich materiaw i informacji,
przedstawiaj wtedy zazwyczaj list reprezentujcych ich instytucji, przy czym
dane dotyczce wacicieli tych struktur s nadzwyczaj nieczytelne i zupenie
rne od stanu faktycznego. Dodatkowo utrudnia sytuacj to, e niektre z nich
s cakowit fikcj. W ten sposb personalia posiadaczy i beneficjentw wci
pozostaj tajemnic.
Poza bankiem Chase Manhattan grupa finansowa Rockefellera kontrolowaa
te nowojorski First National City Bank [znany dzi jako Citibank - przyp. tum],
ktrego prezes, James Stillman, by partnerem biznesowym rodziny, a take jednym
z czonkw kierownictwa Standrad Oil. Jego dwie crki wyszy za m za synw
Williama Rockefellera. On sam oeniony by z przedstawicielk posiadajcej
niezmierzone bogactwo rodziny Carnegie.
Wpywy Rockefellerw rozcigay si na inn jeszcze instytucj finansow:
Chemical Bank. Jego gwnym nadzorc byli Harknessowie. Edward Harkness
[chodzi raczej o jego ojca Stephena Harknessa przyp. tum.] - cichy partner biz
nesowy starego Johna D. Rockefellera, take nalea do kierownictwa Standard
Oil. W roku 1939 rodzina ta bya drugim udziaowcem naftowego konsorcjum.
Grupa finansowa Rockefellerw kontrolowaa amerykaskie przedsibior
stwa nie tylko poprzez system bankowy, ale i ubezpieczeniowy. Powszechnie
wiadomo, e banki komercyjne s gwnym dostarczycielem poyczek krtko
terminowych, natomiast dugoterminowych udzielaj wanie ubezpieczyciele.
Jednoczesny nadzr nad tymi rdami oznacza zebranie w swych rkach dwch
linii kapitaowych niezbdnych do funkcjonowania przedsibiorstw. Rockefelle
rowie weszli w relacje i zbudowali system powiza z radami nadzorczymi trzech
najwikszych amerykaskich firm ubezpieczeniowych: MetLife, Metropolitan Life
Insurance, New York Life Insurance. Wedug danych szacunkowych kontrolowali
ponad 30 procent aktyww^ pidziesiciu najwikszych instytucji dziaajcych
w tej brany oraz 25 procent aktyww pidziesiciu bankw handlowych w USA.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

281

Dziki dziaaniu efektu dwigni wpyw Rockefellerw na spoeczestwo i na


kapita zwiksza si, niemal niezauwaalnie, do bezprecedensowego poziomu.
Zgodnie z raportem senackiej komisji do spraw bankw z 1974 roku, naleca
do tej rodziny grupa finansowa posiadaa 5-procentowe pakiety kontrolne udziaw
w wielkiej iloci firm notowanych na giedzie papierw wartociowych. W rze
czywistoci, poprzez inne instytucje z brany (banki, ubezpieczycieli) faktyczne
uczestnictwo w tych przedsibiorstwach zwikszao si jeszcze o 2 procent, a gdy
uzupeni ten obraz take o udziay nalece do zarzdu, byo ono jeszcze wiksze.
Wrd tych firm wymieni mona midzy innymi: Exxon Mobile, Standard Oil
of California, Standard Oil of Indiana.
Wan rol w umacnianiu wadzy i potgi Rockefellerw, oprcz trzech
wielkich bankw i trzech wielkich ubezpieczycieli, odegray bankowe departa
menty trustowe. Zdecydowana wikszo inwestorw powierza im swoje udziay,
przekazujc jednoczenie wynikajce z nich prawo gosu, co jest rwnoznaczne
z upowanieniem do reprezentowania ich i do decydowania o ich przyszoci.
Mwi si czasem, e firmy bardzo obawiaj si bankowych departamentw
trustowych, one bowiem podejmuj znaczn cz kluczowych decyzji gospo
darczych. W 1967 roku Rockefellerowie posiadali aktywa bankowo-trustowe
0 wartoci 35 miliardw dolarw, co stanowio 14 procent wszystkich dostpnych
na amerykaskim rynku.
Dziki podejmowaniu wszystkich tych opisanych wyej dziaa rodzinie
superbogaczy udao si uchwyci kontrol, bezporedni lub poredni, siln
1niezwykle efektywn, nad przedsibiorstwami z wielu rnych bran.
Chase Investment Management Trust by (1976) najwikszym udziaowcem
w dwudziestu jeden najwaniejszych amerykaskich spkach. Grupa finansowa
Rockefellera nadzoruje United Airlines, Northwest Airlines, Long Island Power, U.S.
Steel, NASA oraz szesnacie innych wielkich firm. W granice swego krlestwa wczya
take IBM, AT&T, Central Railway Company, Delta Air Lines, Motorol, Safeway,
Hewlett-Packard itd. Poprzez bankowe departamenty trustowe, tworzc powizania
z radami nadzorczymi, udao si jej take uzyska wpywy w DuPont i w Shellu.
Gromadzc wszystkie dostpne lady i dowody z wielkim zdumieniem od
krywamy, e Rockefellerowie zdobyli realn kontrol nad trzydziestoma siedmioma
amerykaskimi przedsibiorstwami przemysowymi (spord stu najwikszych),
dziewicioma firmami transportowymi (z dwudziestu najbardziej liczcych si),
wszystkimi energetycznymi, wodocigowymi i gazowymi, trzema (z czterech)
ubezpieczeniowymi oraz nad niezliczon rzesz maych i rednich firm inwesty
cyjnych, kredytowych czy prowadzcych sprzeda detaliczn.
Tak potna sia gospodarcza zawsze przeksztaca si w si polityczn.
W efekcie bardzo trudno wskaza, w czyich rkach: grup finansowych czy rzdu,
znajduje si gwny orodek decyzyjny. Oba rodowiska przenikaj si wzajemnie
tak dokadnie, e staj si w kocu jednym ciaem.
Oceniajc urzdowanie Nelsona Rockefellera, The Washington Post napisa,
e jako wiceprezydent, we wszystkich swoich dziaaniach i decyzjach dotyczcych

WOJNA O PIENIDZ 2

282

problemw gospodarczych zawsze wybiera on rozwizania przynoszce korzy


ci grupie finansowej nalecej do jego rodziny. Oznaczao to oczywicie jawny
konflikt interesw.
Trzeba jeszcze wspomnie o tym, e najwaniejsze fundacje tworz ukad
i powizane s chociaby poprzez swe warstw)'- kierownicze. Wszystkie dziaaj
na podobnych zasadach. Na przykad fundacja Carnegie jest istotn czci ska
dow fundacji Rockefellera. Zarzdzaj ni, kontrolujcy i t drug, czonkowie
CFR. Wrd szeciu najwaniejszych osb z jej komisji ksigowej dwie zasiadaj
w radach nadzorczych instytucji finansowych nalecych do grupy Rockefellera.
CEO Fundacji Forda w latach 1953-1965 by prezesem rady nadzorczej Manhattan
Banku, podobnie jego nastpca, w swoim czasie szef Banku wiatowego. Wikszo
kierownikw i sternikw fundacji Forda rekrutuje si spord czonkw CFR.

Dochodzenie prowadzone przez Kongres


Zrozumiae jest, e potny system kontroli zbudowany przez Rockefellerw
oraz ich wpywy polityczne szybko zwrciy na siebie uwag amerykaskich wadz.
W 1950 roku kongresman Patman zainicjowa dochodzenie majce wyjani,
czy fundacje, dziaajc w zakamuflowany sposb, nie steruj zmianami na rynku
poprzez wykorzystywanie rnorodnych aktyww. Cz wniosku kocowego
brzmiaa nastpujco: ycie gospodarcze caego kraju sploto si z wielk iloci
komercyjnych dziaa fundacji. Musimy podj szybkie kroki, w przeciwnym razie
wiele dziedzin i bran znajdzie si pod ich kontrol176.
Tyle tylko, e poza oficjalnym raportem, sprawa ta nie miaa adnych konse
kwencji i nie spowodowaa adnych dziaa. W kocu umara mierci naturaln.
Drug prb zmierzenia si z problemem zainicjowa, w 1952 roku, kon
gresman Eugene E. Cox, chcc wyjani kwesti unikania przez fundacje pacenia
podatkw. Zamierza znale jasn odpowied na pytanie, czy faktycznie nie wy
korzystuj one swoich zasobw do osigania korzyci naruszajcych interesy Ame
ryki, i jej tradycje. Od dnia, w ktrym komisja rozpocza prace, grupa finansowa
Rockefellera, robic uytek ze swej kierowniczej pozycji w partii demokratycznej,
robia wszystko, co moliwe, by zakci i wstrzyma jej dziaania. Pocztkowo,
uznajc, e czas to pienidz, daa jej tylko sze miesicy na zebranie i opracowanie
materiau, podczas gdy rzetelna realizacja tego zadania wymagaa tak naprawd
kilku lat. Poza tym dochodziy do tego wielokrotne opnienia w przekazywaniu
komisji funduszy na jej dziaalno, mnoenie trudnoci i przeszkd oraz wyko
rzystywanie szczegw proceduralnych w celu nieustannego przeduania debat177.
Kongresman Cox, po kilku miesicach jaowych dyskusji i walki z nawar
stwiajcymi si problemami, w kocu podda si. Na nic zday si poczynione
postpy, komisja musiaa ostatecznie uzna sw porak.
176 Ibid., s. 40.
177 D. Rivera, Final Warning.... op. cit.

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

283

Jaki czas pniej kongresman Carroll Reece podj trzeci prb. Zamierza
popchn ledztwo i poprowadzi je przez duszy czas. Decyzja ta spotkaa si
z natychmiastow ostr reakcj Rockefellerw Wszyscy doskonale zdawali sobie
spraw z tego, e ujawnienie prawdziwej natury fundacji rzucioby podejrzenie
na cay ten system i zrodzioby wobec niego ostry sprzeciw, co mogoby, w kon
sekwencji, doprowadzi do jego likwidacji.
Blisko powizany z Rockefellerami The Washington Post byskawicznie
wszed do gry. Uywajc wyjtkowo ostrych sw przedstawi prowadzone ledz
two jako gupot, bezuyteczno oraz marnotrawstwo publicznych pienidzy178.
Pozostae media gwnego nurtu nie zamierzay pozostawa w tyle, zaatakoway
wic Reecea, wymiewajc go i nazywajc mccarthyst, a jego dziaalno uto
samiay z tworzeniem teorii spiskowej.
Jednak dochodzenie trwao, pomimo usilnych prb zakoczenia go.
Okazao si, e poza Reeceem, pozostali czterej czonkowie komisji byli
przedstawicielami Rockefellerw. Z nich wszystkich najwicej problemw stwarza
kongresman Wayne Hays, ktry zgasza sprzeciw, mnoy przeszkody oraz stawia
opr. W kady weekend udawa si do Waszyngtonu, gdzie w pewnej restauracji
zwyk jada obiad. Kilkakrotnie widywano go tam w towarzystwie przedstawicieli
fundacji, gdy razem, w tajemnicy, opracowywali plan dziaania.
Podczas przesucha wiadkw Hays prezentowa nadzwyczajn umiejtno
przerywania im: podczas jednego z posiedze, trwajcego sto osiemdziesit pi
minut, udao mu si to zrobi a dwiecie szedziesit cztery razy. Odmawia
rwnie przestrzegania porzdku przesucha, atakowa wiadkw, ponia ich,
kwestionowa warto ich zezna i przeszkadza bez wytchnienia; ostatecznie
doprowadzi do przerwania prac komisji.
Hays ujawni pniej, e sam Biay Dom kontaktowa si z nim, by omwi
moliwo zakoczenia dochodzenia.
Reece, znalazszy si w sytuacji bez wyjcia, mg wycznie zmniejsza zakres
dziaa, koncentrujc si na trzech najwikszych fundacjach. Mimo to, z powodu
wywieranej na niego presji, przeszkd, upywajcego czasu, braku kadry i funduszy,
w kocu zmuszony zosta cakowicie zrezygnowa z prowadzenia dalszych prac.
19 sierpnia 1954 roku przedstawi wnioski z tego, co udao si komisji usta
li: Fundacje to druga wadza po rzdzie federalnym. Prawdopodobnie Kongres
zgodzi si z tym, e na niektrych polach dysponuj one wikszymi moliwociami
ni organy ustawodawcze179.
Od tego czasu nie podjto ju adnej kolejnej prby, ani ze strony rzdu, ani
Kongresu, zorganizowanego oporu wobec dziaa fundacji.

178 G. Allen The Rockefeller. .., op. cit.


179 D. Rivera, Final Warning..., op. cit.

284

WOJNA O PIENIDZ 2

Fundacje, elity i rzd


Efektywnie realizowany kapitalizm monopolistyczny prowadzi do zduszenia
przeciwnika i eliminacji konkurencji. By udao si osign ten cel, konieczna
staje si wsppraca z rzdem. Aktualne wadze musz zatem wspuczestniczy
w zdobywaniu coraz wikszej kontroli nad przemysem, handlem, kapitaem,
technologi, zasobami ludzkimi i naturalnymi - wszystko to a do momentu
ustanowienia rzdu wiatowego.
Midzynarodowi bankierzy wpywaj na polityk oraz rzdy przede wszyst
kim poprzez finansowe wspieranie CFR. Organizacja ta, od momentu powstania
po dzie dzisiejszy, dziaa pod nadzorem rodziny Rockefellerw.
Kada wpywowa posta amerykaskiego ycia publicznego, bdc praw
nikiem, bankierem, profesorem, oficerem armii, dziennikarzem, redaktorem czy
urzdnikiem, dysponuje pewn si nacisku na rzd, szczeglnie na jego polityk
zagraniczn, i kada, bez wyjtku, przesza rekrutacj do CFR.
Od czasw Franklina D. Roosevelta, urzdujcy prezydenci s, lub byli,
jej czonkami. Upywaj kadencje poszczeglnych gw pastwa, zmieniaj si
pracownicy administracji, natomiast stojcy za plecami wadzy gospodarz - dys
ponujce pienidzmi wielkie rody - trwa tam niezmiennie.
Wpyw Rockefellerw na Biay Dom ujawni si wyranie po raz pierwszy
w czasie wyboru na urzd prezydenta USA Williama McKinleya i trwa a do zdoby
cia wadzy przez Franklina Roosevelta. Rodzina superbogaczy odgrywaa w polityce
stopniowo coraz wiksz rol. Nowy ad Roosevelta by tak naprawd ich wasnym
nowym adem. Wikszo krokw podjtych w czasie realizacji tego programu po
dyktowana zostaa korzyciami i handlowymi interesami Rockefellerw180.
Wanym ich przedstawicielem przy prezydencie Roosevelcie by Harry L. Hop
kins. Przez dziesi lat wspomagali go finansowo, sam zreszt przyzna, e odczuwa
dla nich wielk wdziczno. Czowiek ten mia z szefem amerykaskiego rzdu
bardzo dobre ukady, ich relacje przypominay te pomidzy prezydentem Wilsonem
a pukownikiem Housem. W czasie II wojny wiatowej Hopkins by, pod wzgldem
realnej wadzy, jedn z najwaniejszych osb w Waszyngtonie, tu za Rooseveltem.
Zaye byy te relacje pomidzy gow pastwa a Nelsonem Rockefelle
rem. W czasie, gdy realizowano Nowy ad, zajmowa on stanowisko sekretarza
handlu181. 20 maja 1960 roku The Newr York Times opublikowa artyku, w kt
rym wspomniano o ich bliskiej przyjani. Wielokrotnie razem spdzali wakacje
w orodku Camp David (zwanym Shangri-La)
Sekretarz stanu z czasw pierwszej kadencji Eisenhowera, John F. Dulles by
modszym kuzynem Rockefellera; sekretarz stanu z czasw jego drugiej kaden
cji, Christian Herter [stanowisko zajmowa w latach 1959-1961 - przyp. tum.],
przynalea do CFR, a ponadto peni wane funkcje menaderskie w Standard
180 A. Sutton, Wall Street and FDR, New York 1975. Dostp na http://www.reformation.org/
wall-st-fdr.html
181 Ibid.

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

285

Oil. Czonkiem wyej wymienionej organizacji by take wczesny prokurator


generalny (w przeszoci pracownik Rockefellerw), podobnie jak wybrani przez
Eisenhowera prawnicy tworzcy skady sdw federalnych i lokalnych, siedem
nastu najwaniejszych ludzi z jego administracji, wysocy urzdnicy.
Prezydent John F. Kennedy rwrnie. Na stanowisko sekretarza stanu w jego
rzdzie Rockefeller wyznaczy swrego przedstawiciela Deana Ruska. Przed objciem
urzdu Kennedy nigdy wczeniej si z nim nie spotka. Nie byo w tym nic szczegl
nego - James E. Carter i Ronald W. Regan take, do nominacji, nie znali osobicie
ani sekretarza, ani szefa Rezerwy Federalnej. Penic swe obowizki w administracji
pastwowej Rusk wci by zatrudniony jednoczenie w7 fundacji Rockefellera,
otrzyma tam tylko urlop. Asystent Kennedyego do spraw handlowych, Alexander
Trowbridge by czonkiem CFR oraz menaderem w Standard Oil. Kennedy awanso
wa go na stanowisko sekretarza handlu [Towbridge by sekretarzem handlu w latach
1967-1968, w gabinecie Lyndona B. Johnsona - przyp. red.], spord czonkw
organizacji wywodzi si te wczesny zastpca sekretarza obrony.
Prokurator generalny z okresu kadencji Richarda M. Nixona by prawnikiem
na usugach Rockefellera oraz koordynatorem szkole i rekrutacji jego doradcw
w czasie kampanii prezydenckiej182. Inny prawnik, Spiro Agnew^, podczas wyborw
w 1968 roku przewodniczcy komitetu wyborczego Rockefellera, zosta pniej
doradc politycznym Nixona [wiceprezydentem - przyp. red]. Jedn z najwa
niejszych osb w otoczeniu gowy pastwa by Henry Kissinger, przez wiele lat
penicy jednoczenie funkcj osobistego konsultanta Nelsona Rockefellera do
spraw polityki zagranicznej.
W 1938 roku przyby on z Niemiec do USA. Z mao znanego profesora
Harvardu sta si w cigu kilkudziesiciu lat dusz amerykaskiej polityki. Rzeczy
wistym tego powodem byo wielkie wsparcie, ktre otrzyma od stojcego za jego
plecami Rockefellera. Kissinger i Nixon nie darzyli si szczegln sympati, a ich
pogldy wielokrotnie bardzo si rniy. Mimo to ten pierwszy zosta osobicie
wskazany przez Rockefellera, szefowi rzdu nie pozostawao wic nic innego, jak
zgodzi si i mianowa go sekretarzem stanu [w latach 1969-1975 Kissinger by
take prezydenckim doradc ds. bezpieczestwa pastwa - przyp. red].
Stu pitnastu urzdnikw ronych szczebli gabinetu Nixona rekrutowao
si z CFR, a wikszo z nich utrzymaa stanowiska take w czasie prezydentury
Forda. Podczas rzdw partii republikaskiej Nelson Rockefeller wskaza wielu
kandydatw na wane stanowiska w Kongresie i w rzdzie.
Oceniajc wpyw rodziny bogaczy na Biay Dom, kto w 1975 roku obliczy,
e ponad pi tysicy urzdnikw administracji wybranych zostao bezporednio
z otoczenia grupy Rockefellera. Szczeglnie istotna, ze wzgldu na prowadzone
interesy, bya dla nich polityka zagraniczna. W czasie kolejnych prezydentur
kontrolowali obsad dwch najwaniejszych stanowisk: sekretarza stanu oraz
szefa CIA. Pierwszym szefem agencji wywiadowczej by kuzyn Rockefellera,
Allan Dulles, ktry wprowadza do niej swoich ludzi. Przewaajca wikszo
182 G. Allen, The Rockefeller..., op. cit., s. 156.

286

WOJNA O PIENIDZ 2

z nich pochodzia ze Standard Oil. Jego brat, John F. Dulles piastowa stanowisko
sekretarza stanu w administracji Eisenhowera183.
Establishment Rockefellerw oraz kolejne administracje Biaego Domu two
rzyy jedn rodzin, ktrej czonkw trudno byoby rozdzieli. Rzd USA suy
interesom grupy oraz realizowa jej plany i strategie. The Washington Post napisa,
e formuowanie zaoe politycznych oraz podejmowanie decyzji przez depar
tament stanu w pewnym zakresie uwarunkowane byy interesami Standard Oil.
Sam Rockefeller mia stwierdzi, e administracja w Waszyngtonie jest jego
najlepszym pomocnikiem, a wikszo ambasadorw oraz szefw wydziaw
pomaga mu otwiera rynki w najbardziej odlegych zaktkach wiata. Kiedy
Standard Oil nie radzi sobie z zaatwieniem konkretnych spraw, do akcji wkracza
amerykaski departament stanu.
W wielu pastwach dziaania ambasadorw przypominaj realizacj zada
zagranicznych biur koncernu naftowego. Nad departamentem stanu zawsze wisi
cie siedmiu wielkich spek.
Przez dugi czas grupa Rockefellera kontrolowaa take obsadzanie stano
wiska sekretarza skarbu, co stanowio gwarancj, e wydzia bdzie pracowa na
rzecz banku Morgan Chase.
* Sekretarz skarbu w administacji Eisenhowera, Robert Anderson, by czonkiem CFR.
* Sekretarz skarbu w7 administracji Kennedyego [oraz Johnsona - przyp. red.],
Douglass Dillon, by czonkiem CFR oraz zaufan osob w fundacji braci Roc
kefellerw.
* Sekretarz skarbu w administracji Johnsona, Henry Fowler, by czonkiem CFR.
* Sekretarz skarbu w administracji Forda, William Simmon, by czonkiem CFR.
Jednak w cigu ostatnich lat nadzr nad tym urzdem przejy banki inwe
stycyjne z Wall Street.

Fundacje i system edukacyjny


W 1889 roku na rynku ukazaa si ksika The Gospel of Wealth stanowica
zbir jedenastu artykuw pira Andrew7Carnegiego. Autor przewidywa niedaleki
zmierzch systemu wolnorynkowego spowodowany presj przemysu oraz finan
sw. Zdobycie kontroli nad administracj pastwa przez posiadaczy olbrzymich
majtkw budzio, wedug niego, uzasadnione obawy, e nastpne pokolenie
zbuntuje si przeciwko tej sytuacji, w7rzeczywistoci korzystnej. By temu zapobiec,
postulowa objcie nadzorem systemu edukacyjnego.
Plutokraci zdawali sobie spraw z duego rozproszenia amerykaskiego
szkolnictwa, szybka i efektywna zmiana tego stanu rzeczy wydawaa si niemo
liwa, dlatego te przyjli strategi wzmacniania kanaw, chtnie inwestujc
w stowarzyszenia i pisma edukacyjne. Istotne byo te kontrolowanie kadry
183 Ibid., s. 159.

VIII. ELITA RZ D Z C A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

287

profesorskiej oraz przekazywanych przez ni treci. Rockefellerowie przeznaczyli


due pienidze na gwn amerykask organizacj edukacyjn - The General
Education Board184. Jeden z nich powiedzia: Dysponujemy nieograniczonymi
zasobami, dziki ktrym ludzie s nam posuszni. Obecny model szkolnictwa ju
od bardzo dawna jest przestarzay.
Fundacje Rockefellera oraz Carnegiego bardzo wspieray finansowo publi
kacj podrcznikw oraz innych materiaw wykorzystywanych w nauczaniu,
majc oczywicie wpyw na przekazywane przez nie treci. Stanowio to dla nich
doskona metod poredniej kontroli. Kiedy kolejne pokolenia stykaj si z okre
lonymi przekonaniami, dany sposb mylenia ulega stopniowej koncentracji,
a dziaania wszystkich ukierunkowuj si na jeden cel. Wymienione wyej fundacje
zaczy wspomaga amerykaskie szkolnictwo, na wszystkich poziomach, od lat
dwudziestych, trzydziestych XX wieku. Dziaalno ta nigdy nie zostaa przerwana.
Poza kanaami, innym wanym przedmiotem kontroli by najwyszy
szczebel edukacji. Organizacje Rockefellera i Carnegiego przeznaczay na 2/3
swoich funduszy pomocowych, co stanowio wtedy (w latach dwudziestych
i trzydziestych) 20 procent wszystkich rodkw otrzymywanych przez instytuty
i uczelnie wysze w USA. Mona powiedzie, e bogacze przejli zadania amery
kaskiego ministerstwa edukacji. Ich dziaania, jeli chodzi o wywierany wypyw,
byy bardzo skuteczne.
W pieczy swej mieli take The National Education Association, najwiksze
w Stanach Zjednoczonych stowarzyszenie nauczycieli, ktre w swoim raporcie opu
blikowanym w 1934 roku stwierdzio, e zamierajcy system wolnorynkowy musi
zupenie znikn, a wszyscy ludzie powinni podporzdkowa si spoecznej kontroli.
Twierdzenie to w peni odpowiadao pogldom Rockefellerw, ktrzy utrzy
mywali, e konkurencja jest czym zym i powinno si j zlikwidowa. Przekonania
tego typu otwieraj oczywicie drog rnorodnym tendencjom monopolistycz
nym, co przekada si na denie do sprawowania jeszcze wikszego nadzoru nad
wszystkimi ludmi.

Modelowanie opinii publicznej


Wpywanie na polityk oraz spoeczestwo nie moe oby si bez efektywnej
kontroli mediw.
Podobnie jak w przypadku edukacji, take i tutaj Rockefellerowie uznali,
e najwaniejsze s cieki dostpu. Najpierw7wic zdobyli kontrol nad trzema
wielkimi agencjami prasowymi, czyli nad rdami informacji dla wszystkich
pozostaych rodkw masowego przekazu. Te due centra naladowane s, jeli
chodzi o tre wiadomoci, opracowanie i udostpnianie danych, przez oddziay
regionalne i lokalne. Orodki nadzorowane przez rodzin bogaczy zaczy wpywa
na zawarto ksiek, czasopism, magazynw i innych przekazw pisemnych.
184 Ibid., s. 44.

288

WOJNA O PIENIDZ 2

Kierujc si zasad mwic, e jeli chce si zapa zabjcw, trzeba najpierw


chwyci ich lidera, Rockefellerowie signli po co w rodzaju medialnej latarni
morskiej, czyli po The New York Times. Komentarze zawarte w tej gazecie za
wsze stanowiy punkt odniesienia dla innych publikacji gwnego nurtu, dcych
wielokrotnie do uzgodnienia i ujednolicenia stanowisk i opinii.
Drugim wanym tytuem przycigajcym uwag rodziny by The Washing
ton Post - ukazujca si w stolicy obowizkowa poranna lektura politykw. Jego
wydawca i szef, Katharine Graham, bya czonkiem CFR. Podobnie Franklin
Murphy, naczelny najwikszej gazety z zachodniego wybrzea The Los Angeles
Times. Rockefellerowie, poprzez inicjowanie dziaa zrzeszajcej tych ludzi or
ganizacji oraz wspieranie jej finansowo harmonizowali swe interesy z mediami185.
Jeli chodzi o telewizj, do CFR nalea William S. Paley, szef posiadajcej
ponad 200 stacji oraz 255 kanaw CBS (Columbia Broadcasting System), a take
David SarnofF, kierujcy sieci NBC, przez dugi czas nalec do RCA (Radio
Corporation of America).
Bank Chase Manhattan mia 6,7 procent udziaw w telewizji ABC (153
stacje, w wikszoci rozrywkowe). Poprzez trusty bankowe Rockefellerowie nabyli
14 procent udziaw w CBS oraz 4,5 procent udziaw w RCA.
Kto kiedy zaartowa, e bez wzgldu na to, czy chodzi o ABC, CBS czy
NBC, wszystkie te telewizje to RBC, czyli Rockefeller Broadcasting Company.
Integralnym elementem wiata mediw jest reklama. Wpywy z niej stanowi
od 2/3 do 3/4 cznych dochodw w tej brany, zrozumiae zatem, e uwaana jest
ona za kur znoszc zote jajka. Gwnymi klientami zamawiajcymi j s sieci
oraz centra handlowe, redaktorzy z mediw nie mog wic pozwoli, by pojawiao
si zbyt wiele gosw nieprzychylnych ich dobroczycom.
Najwiksze amerykaskie sieci handlowe, jak Sears, JCPenney, Macys,
wrd czonkw swych rad nadzorczych maj przynajmniej jedn osob z CFR,
a ponadto powizane s wsplnymi interesami z firmami i bankami, ktrych rady
nadzorcze znajduj si pod kontrol tej organizacji.
Wanymi zleceniodawcami reklam s te Standard Oil oraz instytucje
finansowe, jake zatem rodki masowego przekazu mogyby wypowiedzie im
posuszestwo?
W podobnym stopniu, jak dystrybutorami informacji, fundacje interesuj
si wsplnotami religijnymi. Stany Zjednoczone to kraj, w ktrym religia stano
wi istotny element ycia spoecznego, nie da si zbagatelizowa jej wpywu na
obywateli. Organizacje Rockefellera i Carnegiego wspieray finansowo federaln
rad Kociow (Federal Council of Churches) oraz nowojorskie centrum teolo
gii. Stopniowo coraz wyraniej daje si sysze wrd tamtejszych przedstawicieli
gwnych nurtw religijnych gosy na rzecz planowania spoecznego oraz kon
trolowanego rozwoju, wnioskujce o zwikszenie kontroli nad pienidzem i nad
formami dziaalnoci gospodarczej. Federalna Rada Kociow w USA liczy ponad
cztery tysice czonkw. Dysponuj oni si, ktr trudno przeceni.
185 Ibid., s. 68.

VIII. ELITA RZ D ZC A I N IE W ID Z IA L N I OLIGARCHOWIE

289

Rzd wiatowy:
cel anglo-amerykaskiej grupy wadzy
Niektrzy uwaaj, e jestemy czci jakie tajemnej grupy, pr
bujcej szkodzi ywotnym interesom Stanw Zjednoczonych. Ludzie
ci opisuj moj rodzin i mnie, uywajc okrelenia internacjonali
ci, twierdzc, e spiskujemy i wsppracujemy z rnymi osobami
z innych krajw (majcymi podobne pogldy) w celu ustanowienia po
nadnarodowej struktury polityczno-gospodarczej (rzdu wiatowego).
Jeli jest to oskarenie, to przyznaj si do winy, tyle e uwaam je za
powd do chway.
David Rockefeller186
Rhodes za kocowy etap realizacji swych idei uznawa powrt USA w ob
jcia imperium brytyjskiego, by nastpnie, w oparciu o to centrum, zbudowa
najlepszy porzdek spoeczny i rozpropagowa go w kadym zaktku Ziemi.
W swych marzeniach widzia wzniesiony na tym fundamencie wiatowy rzd,
jeden dla wszystkich. Rzecz jasna na szczycie piramidy wadzy znale si miaa,
bez okazywania faszywej skromnoci, wykorzystujc wielkie tradycje oraz
modego ducha, anglo-amerykaska warstwa wysza, i sprawowa rzdy nad
ca globaln spoecznoci.
By zrealizowa t ide, Rhodes zaoy fundusz, ktry mia wspiera modych
mieszkacw USA zamierzajcych uda si na nauk do Europy. Zachca ich, by
wytrwale i pilnie pracowali na rzecz stopniowego budowania wiatowej wadzy. Po
kilkudziesiciu latach znaczna cz amerykaskiej elity sprzyjaa jego projektom.
Byy prezydent USA Bill Clinton by stypendyst fundacji Rhodesa.
Tyle e po zakoczeniu II wojny wiatowej nastpia diametralna zmiana
rozkadu si i Wielka Brytania utracia moliwo wcignicia Stanw Zjednoczo
nych w orbit swoich wpyww. Jednoczenie jednak oba pastwa musiay stawi
czoa zagroeniu znacznie powaniejszemu ni to ze strony nazistowskich Niemiec;
duo bardziej obawiay si bowiem ZSRR. Angielski i amerykaski establishment
porozumiay si zatem, by sprosta wyzwaniom rzucanym przez inne siy, a take
zaprowadza powszechny ad.
Jeli chodzi o wiatowy rzd, elita pracujca nad tym programem podzielia
si na dwie frakcje: zwolennikw dziaa stopniowych oraz radykaw.
Grupa ewolucyjna bya rzecznikiem czenia regionw, budowania koali
cji, stopniowego rozszerzania ich, tworzenia kolejnych zwizkw, by ostatecznie
sformowa jeden orodek wadzy dla wszystkich187. Sojusz Atlantycki stanowi tego
186 D. Rockefeller, Memoirs, Random House, 2003, s. 405.
187 C. Streit, Union Now: A Proposalfor a Federal Union o f the Democracies of the North Atlan
tic, New York 1939.

290

WOJNA O PIENIDZ 2

klasyczny przykad. W rzeczywistoci jego istnienie pozostaje w sprzecznoci


z duchem amerykaskiej konstytucji, tworzy odstpstwo od zasady samostano
wienia niepodlegego i suwerennego pastwa, mimo to plutokraci zaakceptowali
t organizacj i promowane przez ni idee. Wrd czonkw wadz Sojuszu jest
omiuset siedemdziesiciu jeden superbogaczy, z czego stu siedmiu naley do
CFR. W poowie lat siedemdziesitych byo ich jeszcze wicej. Kluczow rezolucj
powzit przez t grup jest Deklaracja Atlantycka, ktrej tre uzna mona za za
przeczenie Deklaracji Niepodlegoci i ustanowienie, wykraczajcego poza granice
wyznaczone przez konstytucj USA, nowego pastwa anglo-amerykaskiej elity.
Deklaracja Atlantycka wesza do programu gosowania w Kongresie w 1949
roku, i rzecz jasna, zostaa odrzucona. Bya zbyt szokujca i nie do zaakceptowania
dla zdecydowanej wikszo kongresmanw. Od tego czasu co roku kto stawia
kolejny wniosek o debat nad ni, otrzymujc dodatkowo wielkie poparcie ze strony
osobistoci najwikszego kalibru, jak Rockefeller, Nixon, Eisenhower, bracia Dullesowie, Kissinger, McCarthy. W 1974 roku powysz rezolucj ponownie przekazano
do Kongresu, gdzie uzyskaa niespodziewanie poparcie stu jedenastu gosujcych.
Od wielu ju lat Sojusz Atlantycki otrzymuje od Rockefellerw sekretne
wsparcie. Nelson Rockefeller przekaza mu na przykad - za darmo, na dziaal
no administracyjn - nalecy do siebie budynek numer dziesi pooony przy
Czterdziestej Ulicy w Nowym Jorku188.
Do reprezentantw radykalnej frakcji zwolennikw rzdu wiatowego nale
a, wywodzcy si spord najwikszych rodzin bankierskich, syn Paula Warburga,
James. Jego ojciec by gwnym architektem Rezerwy Federalnej oraz partnerem
w synnej spce inwestycyjnej z Wall Street, Kuhn, Loeb & Co. James Warburg
peni z kolei funkcj doradcy do spraw skarbu przy prezydencie Roosevelcie.
W 1947 roku, otrzymawszy wielk pomoc materialn od Rockefellera, zaoy ruch
pod nazw United World Federation (Federacja Zjednoczonego wiata, UWF).
Kiedy powiedzia: Albo jeden wiat, albo aden (One world or none). Dziaajcy
w tej grupie Milton Mayer, w 1949 roku, w jednym ze swych artykuw, postulowa
zdjcie amerykaskiej flagi, eby atwiej byo na ni naplu.
Jednym ze rde ambicji i siy frakcji radykalnej by fakt, e to USA dokonay
pierwszej w historii ludzkoci detonacji bomby atomowej. Kiedy w 1947 roku James
Warburg zakada UWF, aden inny kraj nie posiada broni nuklearnej. Dawao
to czonkom tego ruchu du przewag psychologiczn. Gosili, e posusznym
bdzie si wie, podczas gdy oporni zostan unicestwieni. Zapowiadali wyma
zanie z mapy wiata pastw przeciwstawiajcych si budowie globalnego rzdu.
To wanie James Wrarburg w 1954 roku powiedzia: Bdziemy mie wiatowy
rzd niezalenie od tego, czy to si nam podoba. Jedyne pytanie jest takie, czy
powstanie on w wyniku porozumienia czy podboju.
Czonkowie UWF przekonywali, e plan zbudowania jednej globalnej
struktury stanowi sposb na osignicie tnvaego pokoju. Bardzo wielu modych
Amerykanw znalazo si pod gbokim wypywem tej idei, wierzc, e wanie
188 G. Allen The Rockefeller. .., op. cit.

VIII. ELITA R Z D ZC A I N IE W ID ZIA LN I OLIGARCHOWIE

291

taki system bdzie gwarancj wolnoci osobistej, swobd religijnych oraz braku
wojen. Ruch ten przez kilkadziesit lat wytrwale i z energi podejmowa dziaania
na rzecz wsplnego dla wszystkich rzdu, mimo to nie udao mu si doprowadzi
w tej sprawie do adnych istotnych zmian czy decyzji.
Rockefellerowie udzielali obu frakcjom rnego rodzaju pomocy finansowej,
jednak przekonanie amerykaskiego spoeczestwa do porzucenia dotychczaso
wych sposobw istnienia oraz idei niepodlegoci na rzecz jednej globalnej struk
tury nie jest przedsiwziciem, ktre mona by szybko zrealizowa. Zwolennicy
tego pomysu nie szczdzili wysikw i rodkw, mimo to wci s bardzo daleko
od realizacji swoich ostatecznych celw.
Dlatego wanie zaoono jeszcze jedn organizacj: Trilateral Commission
(Komisj Trjstronn), o nieco odmiennej optyce i postawie, dalej jednak wytrwale
realizujc gwne zadanie. Jednym z koordynatorw dziaa Komisji jest Zbigniew
Brzeziski. Jego osobiste przekonania rni si od idei przywiecajcej Sojuszowi
Atlantyckiemu oraz UWF, uwaa on bowiem, e oczekiwanie, by Amerykanie
cakowicie porzucili uksztatowan przez dwiecie lat tradycj samostanowienia
i niezalenoci jest bardzo trudne do zaakceptowania. Budowa i promocja wiato
wego rzdu powinna odbywa si, wedug niego, w sposb poredni, ewolucyjny,
dyplomatyczny i nieoczywisty. Koncepcje przedstawiane i realizowane przez Sojusz
Atlantycki s zbyt wskie, niewystarczajce dla wiata, od lat siedemdziesitych
coraz bardziej zrnicowanego, wczajc w to zimn wojn oraz, przede wszyst
kim, skomplikowan gr stosunkw i rywalizacji midzynarodowych. Dlatego
te, zdaniem Brzeziskiego, bdem jest oficjalne i bezporednie goszenie prostej
idei wsplnego rzdu, naley natomiast umiejtnie przesuwa uwag wiatowej
opinii publicznej w stron problemw, ktrym wiat musi wsplnie stawia czoa
i rozwizywa zespoowo. Moe to by na przykad kryzys gospodarczy, pogar
szanie si stanu rodowiska naturalnego czy wyczerpywanie si zasobw energii.
Gdyby wadze poszczeglnych pastw oraz ich obywatele zwracali uwag
wycznie na lokalne i wewntrzne sprawy, przedstawiony powyej program nie
miaby raczej szans na powodzenie. Jeli jednak zmuszeni s oni mierzy si z po
dobnymi jak inne kraje problemami, zaczynaj wtedy szuka z nimi porozumienia
i podejmuj wspprac, a to oznacza, e robi krok w kierunku ustanowienia
globalnego rzdu.
Zwolennicy jednej wadzy dla wszystkich rozwijaj swj plan w czterech
kierunkach. Skadaj si na nastpujce zagadnienia: ustanowienie nowego
wsplnego systemu walutowego, zagroenie rodowiska naturalnego i jego zaso
bw7, goszenie potrzeby stopnienia i homogenizacji wiatowego handlu, niedobr
zasobw energetycznych. Gwnym zamiarem jest prowokowanie i powikszenie
kryzysu, a w czasie jego trwania promowanie wsplnych akcji naprawczych.
W przypadku, gdy jaki kraj nie poda t drog i jest skoncentrowany wy
cznie na wiasnych problemach wewntrznych, musi w konsekwencji zmierzy
si z trzema wielkimi wyzwaniami, czyli z zapaci ywnociow, energetyczn
i finansow. Ich skal i si porwna mona z Wielk Depresj. Liderzy pastw

292

WOJNA O PIENIDZ 2

zobligowani s zatem do wsplnych obrad, dyskutowania na temat palcych po


trzeb oraz do wzajemnych ustpstw i kompromisw. W tej zawiej i skomplikowa
nej midzynarodowej grze politycznej kady kraj oddaje cz swej suwerennoci
gospodarczej i walutowej; w ten sposb tworzy si wzajemne porozumienie. To
warzyszy temu zapewne zadowolenie i lekki umiech na twarzach pewnych osb.
Niektrzy mog dziwi si, e skoro midzynarodowi bankierzy dysponuj
w Stanach Zjednoczonych tak wielkimi wpywami, czemu wic z takim uporem
dziaaj na rzecz zniszczenia amerykaskiej suwerennoci i powstania powszech
nego rzdu? Odpowied brzmi: dlatego, e jest to idea, ktr popiera ponad 95
procent czonkw CFR. Zniszczenie amerykaskiej niepodlegoci oznaczaoby dla
nich poszerzenie i pogbienie kontroli nad wiatem. Ten wielki cel i program jego
realizacji, przechodzc kolejne etapy, zmiany metod, przyspieszenia i zwolnienia,
pozostaje niezmienny.
W czasie gdy najwikszy od kilkudziesiciu lat kryzys gospodarczy ogarnia
wiat, odlegy i niedostpny idea przyblia si. By moe finansowe tsunami z 2008
roku jest tak dugo wyczekiwan wietn okazj do tego, by wypeni t misj!

ROZDZIA IX

Po finansowym tsunami
Roosevelt powiedzia kiedy: adne wielkie wydarzenie historyczne nie
byo przypadkowe i nie rozwijao si swobodnie; wszystkie, bez wyjtku, stanowiy
rezultat precyzyjnie przygotowanych planw. Mia racj: za kulisami kadego
zajcia zawsze stoj ludzie, ktrzy steruj nim. W przypadku, gdy dana sytuacja
nie ley w interesie wszystkich uczestnikw gry, nie ma szans, by przeobrazia si
ona w powany problem. Im bardziej jednak skomplikowane s okolicznoci, tym
wyraniej uwidacznia si potrzeba istnienia siy, ktra zdoa je zharmonizowa
i doprowadzi do przezwycienia nawarstwionych trudnoci. Gdyby nie wice
si z tym korzyci materialne, trudno wyobrazi sobie, by kto chcia dobrowolnie
podj si tak trudnej, mudnej i nie przynoszcej zaszczytw pracy.
Zasada ta rzdzi wydarzeniami historycznymi, i nie inaczej jest w przypadku
finansowych.
Rynek pienidza take jest obszarem, na ktrym toczy si gra o zysk, a jej
uczestnicy musz przestrzega zasad, rwnie tych niepisanych. Rnica dotyczy
jedynie wyceny towaru oraz jego standaryzacji - dobre wykonanie tego zadania
uatwia sprzeda, obnia koszty, przyspiesza transakcj. Powane interesy finanso
we stanowi odbicie dotychczasowego ukadu si. Tsunami, jakie nawiedzio rynek
w 2008 roku, jest tylko kolejn prezentacj tych samych regu oraz przejawem
uomnoci ludzkiej natury. Ktry ju raz w historii objawiy si chciwo i strach,
wykorzystane nastpnie przez gwnych zwycizcw.
Tak dugo, jak dugo obowizuje prawo wasnoci, dane aktywa, materialne
czy niematerialne, mog mie w okrelonym czasie tylko jednego waciciela.
Transakcje na giedach stanowi usystematyzowan metod czerpania z tego
prawa korzyci.

294

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Najbardziej charakterystycznymi elementami kryzysu z 2008 roku s finan
sowe instrumenty pochodne. Opierajc si na pojedynczych aktywach, tworzyy
one iluzoryczne wielorakie korzyci. Kiedy jednak wyczerpay si moliwoci
bazy zaspokajania rosncych oczekiwa odbiorcw, wynikajce ze zudnego
w tym przypadku prawa do posiadania, ci uczestnicy tego przedsiwzicia, ktrzy
zorientowali si co do rzeczywistej sytuacji, przypucili szturm na gied. Na przy
kad instrumenty CDO (collateralised debt obligations) [oparte na dugu - przyp.
red.] tworz wielokrotnie powielane prawo do dywidend i wpyww z aktyww. Te
papierowe operacje mnoce korzyci stanowi oszustwo ponzi scheme [faszyw
inwestycj, w ktrej zwroty pochodz z pienidzy danego inwestora, bd nowych
inwestorw, nie za z zarobionych zyskw - przyp. tum].
Pojawia si pytanie, czy midzynarodowi bankierzy naprawd nie wiedzieli,
e to klasyczne naduycie musi doprowadzi do katastrofy? Wszak podobny sche
mat powtrzy si ju w historii kilkakrotnie, co wicej, nie zawiera tym razem
adnych nowych elementw, niemoliwych do przewidzenia.
W rzeczywistoci nadejcie kryzysu zaplanowano i przypiecztowano ju
duo wczeniej. W 2005 roku Buffet gono owiadczy, e finansowe instrumenty
pochodne s broni masowego raenia. Rok pniej, w Camp David, Henry Paul
son jasno poinformowa prezydenta George a W. Busha o nieuniknionym kryzysie.
W tym samym czasie Fannie Mae oraz inne instytucje rozpoczy przeprowadzanie
znacznej redukcji zatrudnienia. Brytyjski The Economist na okadce stycznio
wego numeru w 2006 roku umieci rysunek przedstawiajcy Alana Greenspana
trzymajcego w rku blisk eksplozji lask dynamitu podpisan amerykaska
gospodarka i zamierzajcego przekaza j swemu nastpcy Benowi Bernanke189.
Szefowie najwikszych funduszy hedgingowych zastanawiali si na blogach, w jaki
sposb sprzeda trujce aktywa CDO naiwnym azjatyckim inwestorom. Pierwsza
cz Wojny o pienidz, ktrej tekst ukoczony zosta w drugiej poowie 2006
roku, rwnie wyranie wskazywaa na nieuniknion ostr zapa na rynku in
strumentw pochodnych oraz w agencjach Freddie Mac i Fannie Mae, na wielkie
zagroenie amerykaskiego dolara i obligacji skarbowych, i przepowiedziaa, e
kryzys na rynku sub-prime przemieni si w globalne finansowe tsunami prowa
dzce ostatecznie do recesji gospodarczej.
Czy gwny sternik amerykaskiej polityki monetarnej Greenspan naprawd
nie przeczuwa w 2006 roku zbliajcego si kryzysu? Jego pobaliwe traktowanie
finansowych instrumentw pochodnych byo dziaaniem z premedytacj czy prze
ciwnie, zupenie nieprzemylanym? Czy taki wielki wiatowy impas gospodarczy
mona uzna za przypadkowy7i niemoliwy do przewidzenia?
By to wszystko zrozumie, musimy najpierw7przyjrze si Greenspanowi,
czowiekowi, ktry w duej mierze ponosi odpowiedzialno za zaistnia sytu
acj. By moe umoliwi to poznanie prawdziwych zamiarw, prawdopodobnie
189 The Economist 2006, stycze.

IX. PO FIN AN SO W YM TSUNAM I

295

reprezentowanej przez niego, elity rzdzcej i ustalenie, w jakim kierunku pody


wiat i co stanowi bdzie kolejn odson kryzysu.
Chinom nie brakuje ekspertw w poszczeglnych dziedzinach, maj jednak
niedostatek mylicieli bdcych w stanie przekroczy branowe ograniczenia i po
czy dane. W systemie edukacyjnym nastawionym na przyswojenie maksymal
nej liczby zasad i regu wikszo specjalistw stao si ksikowymi badaczami,
ktrzy analizuj i przetwarzaj nagromadzone w swych gowach wiadomoci,
wykorzystujc do tego sztywne schematy. Waciwie sformuowane pytanie stanowi
jednoczenie poow dobrej odpowiedzi. Na czym polega kreatywno? Przede
wszystkim na umiejtnoci zadania pytania innego ni konwencjonalne, ono
bowiem zadecyduje o dalszej drodze myli. Prba rozwizania wadliwie opisane
go problemu przypomina martwe ciao, bez duszy. Wiemy to, co wiemy; wiemy
rwnie, czego nie wiemy; rwnoczenie jednak nie wiemy tego, czego nie wiemy.

Alan Greenspan:
inynier gospodarczej maszynerii
Przyszed czas na najwybitniejszych matematykw XX wieku. Wprawdzie
nazwisko Greenspana nie figuruje na ich oficjalnej licie, mimo to jego nadzwy
czajne, wrd ekonomistw, wyczucie liczb i modeli zdecydowanie nadaje mu
status geniusza.
Studiujc ekonomi na Uniwersytecie Nowojorskim, jako specjalizacj wy
bra finanse i ksigowo. W swojej autobiografii wspomnia o latach spdzonych
na uczelni oraz o odbywanych w tym czasie praktykach i stau w amerykaskiej
instytucji handlowej. Chodzio o synny Brown Brothers Harriman & Co.
Pierwszym zajciem Greenspana w spce braci Brown byo cotygodnio
we porzdkowanie i obrbka danych publikowanych przez Rezerw Federaln,
szczeglnie tych dotyczcych sieci supermarketw. Na pierwszy rzut oka prac t
mona byo uzna za atw i nieskomplikowan, w istocie jednak okazaa si ona
bardzo mudna, wymagajca analizowania wielkiej iloci szczegw, zwaszcza
e nie uywano jeszcze wwczas komputerw. Poprawione dokumenty zawieray
szerego oblicze oraz wykonanych rczne wykresw, Greenspan niezwykle si
w to zaangaowa. Praktycznie od dziecistwa interesowa si liczbami. Patrzc
na dugie ich cigi, odkrywa w nich co, czego inni nie potrafili dojrze. Dziki
zajciu wykonywanemu w ramach praktyk studenckich pozna zasady rozlicze
i operowania danymi. Ponadto, zgbiwszy zwizane z tym metody naukowe,
doszed do granicy, za ktr liczby same opowiadaj swoj histori.
Po ukoczeniu uczelni podj prac w jednym z nowojorskich think tan
kw, filii The Conference Board190. Klientem tej instytucji by oddzia Rezerwy
190 J. Martin, Greenspan: The Man behind Money, Cambridge 2000.

296

WOJNA O PIENIDZ 2

Federalnej. Korzystajc z zasobw ogromnej biblioteki mieszczcej si w jego


firmie, przegldajc ksiki oraz raporty liczbowe, Greenspan zacz rozumie
mechanizm dziaania amerykaskiej gospodarki191. Poj, na jakiej zasadzie dziaaj
rne brane przemysowe i nieprzemysowe, i jak s z sob powizane, tworzc
jeden system. W jego umyle powsta obraz zmian, jakie przesza gospodarka od
czasu wynalezienia silnika parowego, poprzez maszyny wkiennicze, metalur
giczne, linie kolejowe, transport morski, przemys stoczniowy, uzbrojenie armii,
telegrafy, telefony, samochody, samoloty... Niezliczone rubki w jego gowie skr
cay si i czyy w jeden wielki system.
Biblioteka umoliwia mu take zapoznanie si z ogromn iloci wszelkie
go rodzaju danych statystycznych. Wiele z nich pochodzio jeszcze sprzed wojny
secesyjnej (1861-1865). Firma The Conference Board kompletowaa informacje
dotyczce praktycznie kadej wanej dla USA brany. Greenspan, niczym mysz
wrzucona do wanny z ryem, oszoomiony by tym bogactwem. Gdy zaczyna
analizowa na przykad przemys baweniany, caymi dniami pilnie poznawa po
szczeglne rodzaje wkna, rnice, typy, zastosowanie, przetwarzanie, potrzebne
do tego maszyny, cay proces produkcyjny, rynek. Wszystkie te dane tworzyy
w jego w oczach ywy, barwny wiat. Niezwykle poruszay go dane dotyczce
brany kolejowej, brany gumowej, take powszechny spis ludnoci z 1890 roku192.
Owe niekoczce si cigi liczb kadego innego czowieka wprawiyby prawdo
podobnie w zmieszanie, Greenspan natomiast nie mg powstrzyma si od ich
studiowania, i coraz lepiej je rozumia. Po kilku latach dysponowa bardzo szcze
gow i precyzyjn wiedz dotyczc funkcjonowania amerykaskiej gospodarki.
Poznajc jej mechanizm, sta si technikiem - potrafi wskaza gwn zasad
dziaania poszczeglnych czci tego ukadu, ich stan, parametry, wzajemne zwiz
ki, przepyw informacji, dzieje. Analizowa sytuacj i wskazywa, w oparciu o dane
statystyczne, tendencje rozwojowe; wyczuwa puls; zbudowa model. Na podstawie
liczb dotyczcych aktualnej sytuacji potrafi wygenerowa raport prognozujcy
cykl makroekonomiczny, doczajc do tego wykresy i histogramy.
Podobnie jak wielu innych inynierw, Greenspan niespecjalnie intereso
wa si teoriami ekonomicznymi. Duo bardziej ni analiza abstrakcyjnych poj
zajmowao go rozwizywanie konkretnych, doranych problemw. W swoich
pamitnikach wspomnia o swej obojtnoci wobec prac badawczych Keynesa.
Pochaniao go zgbianie dziaania rzeczywistego mechanizmu gospodarczego,
nie za hipotezy. Wyjtek stanowio seminarium powicone zintegrowanym
teoriom ekonomicznym i danym statystycznym prowadzone przez profesora
Jacoba Wolfowitza193, ojca Paula Wolfowitza, bdcego zastpc sekretarza obrony
w rzdzie Busha i jednym z gwnych strategw wojny w Iraku. Po odejciu z tego
stanowiska sta si gwnym dziaaczem ruchu neokonserwatywnego, by nastpnie
zaj fotel prezesa Banku wiatowego.
191 A. Greenspan The Age o f Turbulence: Adventures in a New World, Penguin Press, 2007.
192 Ibid.
193 Ibid.

IX. PO FIN AN SO W YM TSUNAM I

297

Podczas zaj prowadzonych przez profesora Wolfowitza Greenspan po raz


pierwszy wykorzysta metody statystycznej analizy danych, zyskujc cakowicie
nowy pogld na temat rekonfiguracji zmiennych gospodarczych. Przed zapozna
niem si z zasadami ekonometrii mia ju zbudowan, na podstawie wasnych
bada, pierwotn wersj modelu Greenspana, umoliwiajcego interpretacj
caoksztatu sytuacji ekonomicznej i jej dynamicznych tendencji; brakowao mu
tylko narzdzi umoliwiajcych precyzyjne opracowanie materiau. Gdy zatem
po raz pierwszy wysucha wykadu Wolfowitza, natychmiast poczu, e otwieraj
si przed nim nowe perspektywy. Dziki swoim wczeniejszym studiom dyspo
nowa ogromn iloci danych, penych i wiarygodnych, dotyczcych wikszoci
bran przemysu lekkiego i cikiego, i innych sektorw gospodarki. Obrbka ich
z wykorzystaniem metod proponowanych przez ekonometri umoliwi moga
prognozowanie przyszych tendencji. Poznawszy odpowiednie metody badania
i posiadszy wielki zbir informacji statystycznych oraz efektywny model, Green
span mia szans dysponowa wiedz duo bardziej precyzyjn i zgodn ze stanem
faktycznym ni to, co oferoway teorie ekonomiczne. Dodatkowo jego przewag
tworzya dziejowo. W dugim procesie historycznym caa gospodarka, wszyst
kie jej brane przechodziy, i wci przechodz, nieustanne przemiany, zmieniaj
si take drogi przepywu danych. Ramy teoretyczne i ksztat modelu Greenspa
na nie byy statyczne i wyizolowane, lecz niosy w sobie moliwo modyfikacji
i samorozwoju. Po uzyskaniu wsparcia ze strony narzdzi matematycznych jego
moliwoci poznawcze wzrosy jeszcze wielokrotnie.
W umyle Greenspana pojawi si wyrany obraz makroekonomiczny (przy
pominao to dostrzeganie przez Newtona zasad ruchu cia na Ziemi i na niebie).
Uzna, e o ile tylko dysponuje si danymi dotyczcymi wystarczajco dugiego
czasu oraz waciwie skonstruowanym modelem, to jak najbardziej moliwe jest
przewidywanie przyszych zjawisk i trendw gospodarczych. Wprowadzenie wa
ciwych zmiennych pozwalao, wedug niego, wykona obliczenia, ktrych wynik,
z wielkim prawdopodobiestwem, zgodny by ze stanem faktycznym.
Tak wyposaony, Greenspan odwanie rozpocz wspinaczk na Mount Eve
rest ekonomii. Podj prb zrozumienia zasad rzdzcych wiatow gospodark
oraz prognozowania kierunkw jej przemian i rozwoju.

298

WOJNA O PIENIDZ 2

Wojna koreaska: sawa Greenspana


Wiara Greenspana w dane statystyczne i modele matematyczne staa si
szczeglnie gboka po wybuchu wojny koreaskiej.
W czasie prowadzonych na wielk skal przez amerykaski departament
obrony przygotowa do konfliktu militarnego informacje zwizane z przemysem
zbrojeniowym, na przykad dane dotyczce produkcji myliwcw, bombowcw
i innego typu samolotw, uznane zostay za tajemnic pastwow. W systemie
gospodarczym wszystkie ogniwa s z sob w jaki sposb powizane. W budowanie
samolotw zaangaowani zostali zatem, midzy innymi, producenci aluminium,
miedzi, stali, wykwalifikowani pracownicy i inynierowie; kady z nich musia
uzna ograniczenia zwizane z tym zadaniem. Wydatki przeznaczone w 1950 roku
na sfer militarn stanowiy 14 procent caego PKB, osigny zatem zadziwiajco
wysoki poziom. Z powodu braku informacji dotyczcych przemysu zbrojeniowego
przed oczami ludzi z Wall Street oraz rzeszy analitykw bankowych rozpostara
si czarna dziura, nie mieli oni szans na zrozumienie wpywu dziaa zwizanych
z wojn na przyszy rozwj gospodarczy.
I
wanie wtedy pojawi si Greenspan. Uzna on, e dalsze trwanie w tej
finansowej niewiedzy przynie moe krajowi bardzo opakane skutki, dlatego
te, na ochotnika, zobowiza si odgadn brakujce liczby dotyczce produkcji
militarnej, zamknite przez armi niczym din w butelce. Postanowi zrobi to,
oczywicie, w oparciu o zgromadzone dane statystyczne dotyczce rnych sek
torw amerykaskiej gospodarki i wykorzystujc dostarczone przez ekonometri
narzdzia matematyczne oraz swj model.
Pierwszym jego krokiem byo przeszukiwanie oglnie dostpnych publicznych
kanaw przekazywania informacji. Szybko wtedy odkry, e wszystkie wiadomoci
dotyczce produkcji lotniczej: specyfikacja samolotw, ich numery, materia)7,plany,
zostay przez wojsko dobrze ukryte. W tej sytuacji Greenspan postanowi zmieni
kierunek i zaj si danymi z czasw II wojny wiatowej, poniewa w71940 roku armia
USA nie utajnia ich. Sign zatem do materiaw7Kongresu, wycigajc stamtd
raporty opublikowane przez administracj rzdow7bd pochodzce z przesucha
przedstawicieli zwizanych ze zbrojeniami przedsibiorstw i bran. Informacje
uzyskane na podstawie analizy zapisw z 1940 roku posuyy mu do zbudowania
bazy, nastpnie zacz gromadzi te dane, ktre byy dostpne, dotyczce dziedzin
zwizanych z lotnictwem. W niedugim czasie na jego biurku pitrzyy si instrukcje
dla inynierw, sprawozdania zarzdw7, raporty produkcyjne, wielkie iloci zesta
wie statystycznych oraz opublikowane przez departament obrony i moliwe do
sprawdzenia liczby zwizane z zamwieniami w przylegych branach.
Model Greenspana zacz funkcjonowa.
Na podstawie danych z okresu II wojny oraz ograniczonych informacji jaw
nych, na przykad w7agi pew7nych typw7samolotw7, oblicza stopniowo: proporcjo
nalny udzia materiaw7wykorzystywanych do produkcji, takich jak aluminium,

IX. PO FIN AN SO W YM TSUNAM I

299

mied czy stal, dokadn ich ilo potrzebn do zbudowania kadego pojedynczego
egzemplarza, podzia surowcw pomidzy poszczeglnych przedsibiorcw, liczb
zatrudnionych; nastpnie, uporzdkowawszy otrzymane sumy, odwraca ten proces
obliczeniowy i stara si okreli wpyw amerykaskiego przemysu zbrojeniowego
na poszczeglne elementy gospodarki, na przykad na bran miedziow, stalow,
metalurgiczn, energetyczn, kolej i transport, i wiele innych.
Efekty swej pracy Greenspan upubliczni w 1952 roku. Gdy tylko ukaza
si jego artyku zatytuowany Ekonomia amerykaskiego lotnictwa, w Pentagonie
rozpoczo si trzsienie ziemi. Ujawnione wyniki oblicze w zdumiewajcy spo
sb zgadzay si z tymi danymi, ktre wojsko utajnio. Pierwsz naturaln reakcj
byo uznanie Greenspana za wysoko postawionego szpiega pracujcego dla obcego
mocarstwa. Przedstawiciele armii orzekli, e w adnym innym przypadku taka
zbieno nie byaby moliwa.
Podejrzany owiadczy oczywicie, e posiadane przez niego informacje nie
s rezultatem dziaalnoci wywiadowczej, lecz naukowej. Wywoao to, co zrozu
miae, powszechne zdumienie. W tym momencie pozycja Greenspana poszybowaa
hen wysoko. W wiecie amerykaskiej ekonomii sta si gwiazd.
W latach pidziesitych mia duo powodw, by wierzy, e w swojej
dziedzinie ma takie samo znaczenie jak Newton wrd fizykw, uchwyci wszak
podstawowe i powszechne zasady funkcjonowania wiatowych gospodarek. Tak
dugo, jak dugo palec Boy delikatnie go popycha, Greenspan by w stanie pre
cyzyjnie przewidywa ekonomiczn przyszo.
A gdy tak byszcza, na jego spotkanie podaa inna gwiazda. Jej wiato
dotrze miao do najgbszych zakamarkw jego duszy, i nigdy ju nie zbledn.

Ayn Rand: duchowa przewodniczka


Mistrzowie myli, ktrych tak bardzo podziwiasz i naladujesz,
nauczali niegdy, e ziemia jest paska, a najmniejsz czci materii
jest atom. Caa historia nauki to proces nieustannego prezentowania
nonsensownych teorii, nie za osiganie czegokolwiek. Jedynie zupeni
ignoranci wci ufaj przestarzaym wyjanieniom dotyczcym po
strzeganych przez nich rzeczy. We wszystko, co widzisz, najpierw mu
sisz zwtpi.
Ayn Rand194
Jeli kto nie zna imienia Ayn Rand, z pewnoci nie moe by uznany za
znawc Ameryki. Jej prace od lat pidziesitych wywieraj wielki wpyw na ten
kraj i na pogldy caej zachodniej elity.
194 A. Rand, Atlas Shrugged (50th Anniversary Edition), Signet Book 1996. [wyd. polskie
A. Rand, Atlas zbuntowany, Pozna 2004 - przyp. red].

300

WOJNA O PIENIDZ 2

Urodzia si w ZSRR, w rodzinie o ydowskich korzeniach. W modoci


wyemigrowaa do USA. Utrzymywaa bardzo bliskie i szczeglne kontakty z eu
ropejskimi i amerykaskimi bankierami. Najbardziej znana ksika Rand, zaty
tuowana Atlas zbuntowany (Atlas Shrugged) (liczca 1168 stron), opublikowana
zostaa w 1957 roku i od tego czasu jej wznowienia osigny czny nakad prawie
osiemdziesiciu milionw egzemplarzy, zajmujc pod tym wzgldem w wiecie
Zachodu drug pozycj, tu za Bibli. Kto powiedzia, e gdyby pooy t ksik
na torach, przejedajcy pocig z pewnoci wykoleiby si. Przed jej wydaniem
redaktor z Random House zasugerowa autorce wykrelenie czci tekstu, na co
ona zapytaa Czy omieliby si skraca Pismo wite?. W rezultacie powie
ukazaa si bez przerbek195.
Wrd amerykaskich intelektualistw wywoaa duchow burz. Przez po
nad pidziesit lat recenzowano j niezliczon ilo razy, wyraajc skrajne opinie.
W 1952 roku do krgu Ayn Rand wstpi, zarekomendowany przez przy
jaci, niesamowicie utalentowany, zaledwie dwudziestoszecioletni, lecz znany
ju w caym kraju, Greenspan196. Ten niezwykle powany czowiek, jeli chodzi
0 sposb bycia nieco nawet nudny, ju od pierwszej chwili okazywa czarujcej,
urodziwej pisarce swj podziw i uwielbienie. W cigu nastpnych omiu lat
praktycznie w kady weekend odwiedza Rand w jej mieszkaniu, by prowadzi
z ni oywione dyskusje. Postronnym obserwatorom trudno byo to zrozumie.
Skupione wok tej autorki towarzystwo interesowao si i rozmawiao przede
wszystkim o problemach filozoficznych, o ideach, tymczasem Greenspan, zna
komity ekspert w dziedzinie modeli matematycznych i danych statystycznych,
sam przyznawa, e nie mia w zwyczaju rozmyla zbyt duo o abstrakcjach i nie
zajmowa si zgbianiem teorii, pochaniao go bowiem przede wszystkim prak
tyczne wykorzystanie wiedzy i rozwizywanie konkretnych problemw. Czemu
wic przejawia tak wielkie zainteresowanie maym salonem Rand?
Rzecz jasna wszdzie znajd si ludzie kochajcy pikno, lecz on akurat nie
by czowiekiem, ktrego przycignaby sama uroda; zreszt kochankiem pisarki
zosta ostatecznie dawny przyjaciel Greensapana, ten, ktry go jej przedstawi.
Nietrudno sobie wyobrazi, e uczestniczenie przez osiem lat w cotygodnio
wych kilkugodzinnych dyskusjach stanowio dla tego bardzo zajtego czowieka
rzecz nieatw. Dla zdecydowanej wikszoci ludzi, nawet mniej zapracowanych
1mieszkajcych w tej samej miejscowoci, byoby to niewykonalne. Greenspan nie
zajmowa si dziaalnoci literack, ani tym bardziej filozoficzn, nie pocigay
go te teorie. Jego regularne odwiedziny wiadczyy o tym, e Rand posiadaa
niezwyky magnetyzm, ktry go przyciga.
W rzeczywistoci jednak tym, co naprawd go urzeko, byy jej idee i pogldy
na wiat - szczeglne, niespotykane, naruszajce granice jego dotychczasowego
wiata, rzucajce nowe wiato na mechanizm funkcjonowania wiatowej gospodarki!
195 J. Martin, Greenspan..., op. cit.
196 Ibid.

IX. PO F IN AN SO W YM TSU NAM I

301

Szczyt popularnoci Rand przypad na czas publikacji Atlasa zbuntowane


go. Ksika ta nie tylko wywoaa w umyle Grennspana gwatown burz, lecz
take uczynia z pisarki jego doywotni nauczycielk i duchow przewodniczk.
Tytuowy Atlas to mityczny tytan dwigajcy na swych barkach sklepienie
nieba; chroni ycie i dobrobyt yjcych, mimo to ludzie korzystajcy z jego po
mocy nie okazuj mu naleytej wdzicznoci i nie szanuj go197. Centralne miejsce
w ksice Rand zajmuje teza, e tym podtrzymujcym nieboskon boskim siaczem,
motorem wszelkiego rozwoju i postpu jest stanowica mniejszo elita. I podobnie
jak Atlas, grupa ta spotyka si z niesprawiedliwym traktowaniem ze strony spoe
czestwa, ktre nie chce powierzy jej peni wadzy. Skoro jednak zdecydowana
wikszo zwykych ludzi, pozbawionych - zdaniem autorki - przemyle i duszy,
moe w kadym momencie odmwi wykonywania pracy, to rodzi si pytanie,
jak zmieni si wiat, gdy pewnego dnia zastrajkuj ci najlepsi.
Rand postawia zagadnienie: kto jest gwn si sprawcz w dziejach.
W toczcej si na ten temat od wiekw dbacie raz przewaa pogld, e og spo
eczestwa, drugi raz, e nieliczni wybracy.
W ksice Atlas zbuntowany wyranie wyartykuowana zostaa myl, e
zasadniczy motyw i cel wszystkich przemian oraz procesw spoecznych stanowi
pienidze. Wok nich obraca si caa polityka, gospodarka, sprawy militarne,
nauka, kultura. Wedug autorki, aden system etyczny nie ma wikszego znacze
nia, jedynym rzeczywistym miernikiem moralnoci jest umiejtno osigania
zyskw. Zdolno wytwarzania majtku wyrnia tytanw spord reszty ludzi.
Rand uwaaa, e jeli spoeczestwo pragnie osign postp, musi zachca
siaczy i nie moe wspczu sabym.
Powyszy pogld odpowiada deniom tych, ktrym zaley na wprowa
dzeniu wadzy pienidza. Gdyby plan ten uda si, midzynarodowi bankierzy
zostaliby gospodarzami wiata, a take wzorem i wcieleniem moralnoci.
Ksika Rand zyskaa wielkie uznanie wrd przedstawicieli wyszej war
stwy amerykaskiego spoeczestwa, gdy zgodna bya z ich ukrytymi na dnie
serca przekonaniami. Jej wielka popularno i szybka sprzeda stanowiy rezultat
wsplnych dziaa i wysikw wiatowej elity, ktra zamierzaa wykorzysta j
do przeprowadzenia totalnej moralnej indoktrynacji (prania mzgu) caych
spoeczestw.
W Chinach wydano Atlasa zbuntowanego w 2007 roku, jednak wielu czy
telnikw w tym kraju wci nie za bardzo rozumie duchow zawarto tej ksiki.
Wikszo uwaa j za rozpraw filozoficzn, niektrzy za powie, pewna cz
odbiorcw przyjmuje, e przedstawia ona ide rewolucji, i e tak naley j czyta.
W rzeczywistoci gwnym jej zadaniem jest ukazanie, w sposb ywy i wiary
godny, wiata duchowego grupy sprawujcej rzdy. Dziki tej lekturze czytelnik
moe zetkn si z zadziwiajc sw energi, mod dusz anglo-amerykaskiego
establishmentu.
197 A. Rand, Atlas..., op. cit.
ji

WOJNA O PIENIDZ 2

302

Kto jest rk Boga?


Na wiecie yje bardzo wielu ludzi, jednak ostatecznie wszystkich
podzieli mona na zaledwie dwie grupy: pierwsi kieruj prac innych,
drudzy t prac wykonuj. Sens jest prosty: albo jeste gospodarzem,
albo dajesz si wykorzystywa.
powiedzenie ludowe
Mody Greenspan by przekonany, e opracowany przez niego model ekono
miczny obejmuje wszystkie reguy rzdzce wiatow dziaalnoci gospodarcz
i moe mie tak szerokie zastosowanie jak klasyczna mechanika Newtona. Uwaa,
e aby otrzyma wiarygodny, zgodny z rzeczywistoci wynik, wystarczy przyj
waciwe zmienne pocztkowe. Problemem byo tylko, kto ma te zmienne ustali.
Greenspan nigdy za bardzo nad tym nie rozmyla. Newton mwi, e to Bg poru
sza wiat, natomiast jego [Newtona] wzory suy mog jedynie do wyliczenia tego
ruchu. Komu jednak przypada boska rola w globalnej gospodarce? Czyja rka jest
w stanie zdynamizowa system ekonomiczny? Kto dziery kluczyk do tej maszynerii?
Po spotkaniu z Rand Greenspan po raz pierwszy zada sobie te pytania
i jednoczenie poczu si zmuszony do poszukania na nie odpowiedzi. Pniej
napisa w swych pamitnikach, e przed poznaniem jej nie uwiadamia sobie, jak
due znaczenie maj ludzie w procesach rynkowych. Kiedy jego relacje z pisark
staway si coraz blisze i gbsze, nagle doszed do wniosku, e najwaniejszym
przedmiotem bada z dziedziny ekonomii s osoby utalentowane198. Rzecz ja
sna, nie mia na myli starszej pani sprzedajcej lody na patyku ani na przykad
mczyzn wiczcych na ulicy taijiquan; chodzio mu o docenion przez Rand
warstw elity rzdzcej. To wanie ta grupa decydowaa o kierunku aktywnoci
gospodarczej i to ona poruszaa ekonomiczny mechanizm. Wczeniej Greenspan
dostrzega jedynie efekty tej dziaalnoci, i dobrze je opisywa. Nie interesowa
si decydentami.
Jednak zrodzone nagle w jego gowie pytania zmusiy go do skadania uro
dziwej pisarce cotygodniowych wizyt oraz do podania jej drog, nieprzerwanie
przez osiem lat. Nie chodzio o filozofi czy pisanie powieci. Greenspan coraz
bardziej chcia dowiedzie si, w jaki sposb przejawia si boska moc.
Rand staa si dla niego rzucajc wiato latarni, skonia go do zmiany
postawy yciowej i wyboru innej drogi, umoliwiajc mu wyzwolenie si z ogra
nicze matematycznych modeli i danych statystycznych. W tym kierunku rozwija
dalej sw karier.

198 A. Greenspan, The Age..., op. cit.

IX. PO F IN A N SO W YM TSUNAM I

303

Atlas zbuntowany:
pozorna propozycja
Rand zawzicie krytykowaa wszelkie polityczne programy rwnociowe
oraz ingerowanie rzdu w gospodark, nazywajc to rabowaniem bogatych w imi
biednych. Pogardzaa i sprzeciwiaa si teoriom odwoujcym si do idei spra
wiedliwoci spoecznej i twierdzia, e o iloci posiadanych pienidzy decyduj
osobiste zdolnoci. Wedug niej tylko silni ludzie potrafi pomnaa majtek, a ta
ich umiejtno ma wielk warto dla innych, dlatego nie powinni oni podlega
adnej karze. Tymczasem, uwaaa Rand, we wspczesnym wiecie obwinia si
ich i przymusza do niesienia pomocy bezuytecznym, ndznym czonkom spo
eczestwa, co przypomina okadanie szybkiego byka. Wedug niej by to grzech.
Bez wzgldu na to, czy to rzd, wykorzystujc przemoc albo autorytet, rabuje
wytworzone przez silnych bogactwo, czy te sabi, lejc zy i bagajc, ebrz o ja
mun, czy opinia publiczna, odwoujc si do zasad moralnych, wywiera na posia
daczy presj, zmuszajc ich do pacenia daniny, czy w kocu okradani s oni przez
przernych zodziei - wszystkie te zachowania, zdaniem Rand, stanowi wielki bd.
We wspczesnym chiskim spoeczestwie jej idee spotkayby si praw
dopodobnie z poparciem i uznaniem pyncym z gbi serc tych ludzi, ktrzy
posiadaj wielkie majtki i zwizan z tym przewag.
Trudno uzna pogldy pisarki za bd, cho mona si z nimi zupenie nie
zgadza. Ocena zaley, midzy innymi, od miejsca, jakie zajmuje si w spoe
czestwie. Wrd czonkw elity idee te zyskay, naturalnie, wielk popularno
i szczery, niekamany podziw. Na tej samej zasadzie rzesze sabych ludzi, biedakw,
odrzucay ksik, ktra przedstawiaa ich jako pozbawione wszelkich zdolnoci
i umiejtnoci pasoyty.
Pogldy Rand w tej kwestii byy szczeglne. Tradycyjny pogld gosi, e to
kapitalici oraz klasy posiadajce s wyzyskiwaczami, ona natomiast postawia ca
seri pyta: skoro to elita wytwarza majtek, czemu oskara si j o nierbstwo?
Dlaczego nazywa si jej przedstawicieli wyzyskiwaczami, jeli to oni wanie two
rz miejsca pracy? Tylko najlepsi konstruuj przerne wynalazki, na jakiej wic
podstawie spoeczestwo uwaa, e czerpi zyski, nie wykonujc adnej roboty?
Elita wie, jak zarzdza gospodark, dlatego zajmuje w niej centralne miejsce, kt
wic moe zarzuci jej posiadanie zbyt duej wadzy i pobieranie zbyt wysokich
wynagrodze? Grupa wybracw wykorzystuje pienidze, by sprawowa kontrol
i zarzdza wszelk wasnoci. Jest to cakowicie uzasadnione, gdy ci wanie
ludzie pracuj w pocie czoa. Masy natomiast s nakarmione i prowadz leniwe
ycie, nie posiadaj motywacji, ich wygld zewntrzny jest odpychajcy i ndzny,
ich moralno prawie adna, wzrok maj krtki, wszystkie winy zrzucaj na innych,
pozbawieni zdolnoci, zazdroszcz silnym. Wynika z tego, e wycznie najszla
chetniejsza mniejszo stanowi si napdow historii, a masy szarych obywateli
wykorzystuj to i niczego od siebie nie wnosz.

304

WOJNA O PIENIDZ 2

Mona potraktowa koncepcje te jako prowokacj.


W rzeczywistoci nie istnieje kraj, ktry mgby otwarcie uzna podobne
idee; nawet Stany Zjednoczone - tak wyranie zdominowane przez elity. Wobec
otwarcie goszonej przez Rand dominacji pienidza nad pogldami etycznymi,
rzd USA, zmuszony do utrzymywania spokoju i porzdku publicznego, mg
jedynie zachowa milczenie. W kadym spoeczestwie mdrzy i szczeglnie
uzdolnieni zawsze ostatecznie staj si mniejszoci zajmujc miejsce na szczycie
piramidy, podczas gdy przewaajca cz ludzi posiadajcych proste umiejtnoci
i przecitn inteligencj tworzy baz. Rzdy zdaj sobie spraw, e wyrane opo
wiedzenie si i stanicie po stronie elity, przeciwko wikszoci, w nieunikniony
sposb prowadzi do konfliktw i wstrzsw. Z tego wanie powodu amerykaska
administracja oraz media gwnego nurtu nie wyraziy poparcia dla wyartykuo
wanych przez Rand idei.
Jeli natomiast chodzi o intelektualistw, wielu z nich odrzucio je. Pisarka
nie szczdzia im sw krytyki, uwaajc, e s oni faszywi i bezuyteczni. Tym
czasem wydaje si, e gwne zarzuty oponentw dotyczyy przede wszystkim
zbytniego radykalizmu Atlasa zbuntowanego oraz tak bezdyskusyjnie przepro
wadzonego w powieci podziau na biae i czarne. By moe nieakceptowanie
przez niektrych polemistw gwnych myli tej ksiki wynikao po prostu z ich
wewntrznego zakamania, jednak w duo wikszym stopniu byo reakcj na
zakwestionowanie przez Rand uznanych teorii dotyczcych wartoci etycznych
i natury czowieka, a take na popieranie przez ni panowania bogaczy. Ponie
wa intelektualici uwaaj, e maj obowizek wypowiada si na temat spraw
tego wiata - zareagowali. Take wielu innych czytelnikw nie mogo zgodzi
si z pogldem, jakoby pienidze stanowiy o moralnoci. W przypadku uczy
nienia z nich jedynego kryterium decydujcego o sukcesie lub porace jednostki
albo gwnego miernika pozwalajcego okreli czyje znaczenie, za najbardziej
wartociowych czonkw spoeczestwa trzeba by uzna midzynarodowych
bankierw, gdy to oni wanie najlepiej opanowali sztuk pomnaania kapita
u, kontrolowania jego.rde i dystrybucji. Gdyby zatem rzdy finansjery byy
najlepszym rozwizaniem dla wiata, c w tej sytuacji mieliby pocz pozostali
ludzie? Czy prawd jest, e ju w chwili urodzenia przypiecztowany zostaje
los niewolnikw? Goszenie tych idei nioso z sob wielkie niebezpieczestwo,
zagraajc stabilnoci caej struktury spoecznej.
W rzeczywistoci jednak gwn kwesti nie jest to, czy pienidze reprezen
tuj moralno czy te jej brak. Duo wiksze znaczenie maj zasady ich rozdzia
u, rozstrzygnicie, czy s sprawiedliwe i zasadne. Majtek i bogactwo stanowi
efekt wsplnych dziaa elit i mas, tymczasem system dystrybucji dbr wyranie
faworyzuje pierwsz z tych grup, drug za traktuje nieuczciwie - i dopiero to
stanowi rdo za.
Dlatego rozwizanie przedstawione przez Rand byo pozorne. Debatowanie
o naturze pienidzy nie nioso z sob adnych konkretnych wskazwek. Pisarka
nie zmierzya si z problemem niesprawiedliwego dzielenia kapitau. Sprbowaa

IX. PO F IN AN SO W YM TSU NAM I

305

natomiast by rzecznikiem elity, lansowa jej system moralny i pogldy oraz na


kania zwykych ludzi do uznania wadzy tych najlepszych.
Ksika Atlas zbuntowany jest obowizkow lektur w amerykaskich
szkoach. Kt o tym zadecydowa? Rzecz jasna rzdzcy - poprzez nadzr nad
systemem edukacyjnym i zwizkami nauczycielskimi, wczajc w to wybr ma
teriaw dydaktycznych. Kolejne roczniki uczniw zapoznaj si z t powieci.
Osiemdziesit milionw sprzedanych egzemplarzy nie tworzy sukcesu wydawcy
i ksigarzy, lecz wadzy, ktra przeprowadzia wrd obywateli z rozmachem za
planowan akcj promocyjn w postaci prania mzgw. To jest prawdziwy powd
tak wielkiej popularnoci tej pozycji, nie za nazwisko autorki.
Przekonanie Rand, e przedstawia gospodarzy tego wiata, naznaczonych
i wybranych przez Boga, od pocztku przeznaczonych do rzdzenia, niezalenie
od tego, gdzie zostawao zaprezentowane, zawsze wzbudzao wrd wikszoci
odbiorcw wielkie niezadowolenie. Naturalne jest, e ludzie oczekuj rwnego
traktowania, nikt nie chce by niewolnikiem, tymczasem ksika Atlas zbuntowa
ny rzucia wyzwanie uznanemu systemowi wartoci i przesuna granice moralne.
Pisarka eksponowaa wyjtkow rol pienidza oraz udowadniaa nieprzydatno
i faszywo etyki spoecznej.

A jeli tytani rozpoczn strajk...


W swej ksice Rand opisaa tak niebezpieczne, wedug niej, dla ogu spo
eczestwa zdarzenie, jak powszechny strajk tytanw, zaplanowany i przeprowa
dzony przez nich w celu zdobycia jeszcze wikszej wadzy199. Polega on na tym, e
wszyscy czonkowie elity, wrd nich prezesi bankw, szefowie spek kolejowych,
waciciele firm naftowych, potentaci finansowi, przedstawiciele starych rodw
zarzdzajcych zoami surowcw, take znani politycy, naukowcy, artyci oraz
wynalazcy, czyli ludzie kontrolujcy dziaanie gwnych dziaw gospodarki, nagle,
bez adnego ostrzeenia, zniknli. Wszyscy oni jednoczenie opucili zajmowane
dotd miejsca i ukryli si w odlegych stronach, uznajc to za rodzaj wakacji. Jakie
konsekwencje miao to dla porzuconych mas?
By zwikszy groz sytuacji, pisarka kazaa wycofujcemu si establishmento
wi niszczy jego wasne dobra, tak wic waciciel kopalni miedzi wasnymi rkami
unicestwi prawie stuletni rodzinny biznes, i od tej chwili nikt nie nie mg wykopa
z rumowiska nawet kilograma rudy; spka kolejowa porzucia budowane w pocie
czoa od pokole drogi elazne; bankierzy, opuszczajc scen, doprowadzili do
cakowitego paraliu systemu finansowego. Wskutek tych dziaa amerykaska
gospodarka rozpada si, a spoeczestwo zaczo stopniowo pogra si w za
mcie i zapomina o osigniciach cywilizacji. Kiedy nad wiatem zapanoway ju
zupene ciemnoci i chaos, masy nagle przebudziy si, zrozumiawszy, e nie s
199 A. Rand, Atlas..., op. cit.

306

WOJNA O PIENIDZ 2

w stanie poradzi sobie bez elit. Jedynym wyjciem pozostao wic baganie tyta
nw, by powrcili i ponownie uratowali wiat. Ci wprawdzie zgodzili si, jednak
postawili warunek w postaci przyznania im jeszcze wikszej liczby uprawnie
i kontroli nad spoeczestwem, ktre powinno funkcjonowa odtd cakowicie
zgodnie z ich przekonaniami. Jednym sowem zadali monopolu na wszystko200.
Gdyby porwna przedstawiony przez Rand wiat dotknity chaosem
i kryzysem z tym dzisiejszym, mona by dostrzec naprawd wiele podobiestw.
Czy obecny rozpad systemu finansowego i struktur gospodarczych to rzeczywi
cie naturalne i nieuniknione zjawiska? Istnieje w ogle jakakolwiek moliwo,
e jest to strajk elity? Mieci si w granicach prawdopodobiestwa pomys, e
anglo-amerykaski establishment zamierza zdoby jeszcze wiksz kontrol nad
spoeczestwami i jeszcze wicej wadzy nad wiatem?
Zgodnie z pogldami Roosevelta, nie ma w dziejach przykadu takiego
wydarzenia spoecznego, ktre by wystpio i rozwijao si spontanicznie, bez
dokadnego planu. Dotyczy to zarwno polityki, jak i ekonomii. Czy zatem wielka
przemiana systemu finansowego odbya si zupenie bez nadzoru? Jeli nie, to caa
ta sytuacja stanowi wynik precyzyjnych kalkulacji.
Elita, wraz z Rand jako jej przedstawicielk, jest przekonana, e obdarzona
zostaa inteligencj i zdolnociami daleko wykraczajcymi poza to, czym dysponuj
zwykli ludzie. Ufa przy tym, e przypad jej mandat niebios, naznaczy j sam
Bg, stanowi odrbn jako. Pozostali maj podobny status, jak przywoywani
w Biblii goje: ich los jest z gry przesdzony i powinni zaakceptowa rzdy ludu
wybranego. Sami nigdy nie stan si nim. [Zgodnie z tekstem Biblii kady goj ma
prawo przej na judaizm, poza tym take nie-ydzi, wypeniajc odpowiednie
prawa, maj szans trafi do raju - przyp. red].
Kto uzna t argumentacj, nie pozostaje mu w zasadzie nic innego, jak
pogodzi si ze swym losem niewolnika, akceptujc reguy narzucone przez anglo-amerykask grup wadzy. Dziaania podejmowane pod szyldem z napisem
demokracja nie niweluj adnych rnic. Elita moe wprawdzie zezwoli masom
na uczestnictwo, nie ma to jednak nic wsplnego z rwnouprawnieniem.
Po lekturze Atlasa zbuntowanego, patrzc na spraw trzewo, poczujesz
najprawdopodobniej, czytelniku, wielki al i utrat nadziei co do rzeczywistoci
spoecznej. By moe atwiej te bdzie Ci zrozumie, na jakiej podstawie opisana
grupa ludzi uznaa siebie za klas rzdzc i jaki przywieca jej cel. Gdy zajrzysz
za kurtyn, wszystkie wspczesne konflikty zbrojne, zamachy stanu, wstrzsy
spoeczne uka si Twym oczom w zupenie innym wietle.
Czy musimy jednak to widzie? Konieczna jest taka zmiana perspektywy?
A moe wystarczy, bymy, pozbawieni wtpliwoci, przyjmowali bezkrytycznie
i akceptowali wiadomoci przekazywane przez zachodnie media gwnego nur
tu? Trzeba tylko zapyta, do kogo one nale. I odpowiedzie sobie, e wci s
w rkach midzynarodowych bankierw.
200 Ibid.

IX. PO FIN AN SO W YM TSUNAM I

307

Zakadajc, e ludzie ci wykorzystuj w wiecie rodkw masowego przekazu


metody walki na rozum i odwag stosowane przez struktury wywiadowcze KGB
i CIA, nie wiemy, jak duo z docierajcych do nas informacji jest znieksztaconych
i ktre z nich nale do arsenau magikw.
Na kadym mylcym czowieku, czonku spoeczestwa, ciy obowizek
denia do prawdy, pytania, rzetelnego rozwaania poszczeglnych kwestii, by
w ten sposb prbowa zrozumie rzeczywisty mechanizm wprawiajcy w ruch
wspczesny wiat.

Zoto: upragniona waluta elit


W historii opowiedzianej przez Rand wszyscy czonkowie elity, po opusz
czeniu swych dotychczasowych stanowisk, ukryli si w dziewiczych grskich
rejonach Kolorado, uroczycie przygotowujc si do budowy raju201. Najbardziej
interesujce jest, e uywan przez nich walut nie byy dolary ani adne inne
papierowe pienidze, tylko zoto.
W rzeczywistoci, bez wzgldu czy to, czy chodzi o Greenspana opisujcego
rol tego kruszcu w swym artykule Gold and Economic Freedom, o Rothschildw
utrzymujcych ponad stuletni dominacj w ustalaniu jego ceny, czy te o steru
jce nim potajemnie najpotniejsze banki centralne oraz komercyjne - zawsze
rozkazy w tej sprawie wydaj midzynarodowi bankierzy. Bardzo im na zocie
zaley i mocno trzymaj je w swych rkach, cho jednoczenie usilnie staraj si
przekona innych (wykorzystujc przerne metody), e nie jest a tak wane.
Trzeba zatem rzuci troch wiata na t zagmatwan sytuacj.
Gdy jeden z gwnych bohaterw Atlasa zbuntowanego, Francisco dAnconia, wyjania, czym jest pienidz, wielokrotnie podkrela, e musi on by oparty
o co rzeczywistego, co stanowi jego zabezpieczenie, gdy dopiero spenienie tego
warunku pozwala mu by obiektywnym miernikiem aktywnoci gospodarczej.
Baz t moe by wanie podzielne na jednostki zoto - pozwalajce magazy
nowa majtek, a jednoczenie precyzyjnie wskaza uznan przez ludzi warto
przernych towarw i usug.
Wedug prezentujcego swe pogldy bohatera powieci zastpowanie zota
banknotami prowadzi do dewaluacji pienidza. Zagroeniem jest take inflacja,
ktra podwaa jego warto. W ksice wyraone zostao przekonanie, e to z kolei
skutkuje upadkiem etyki spoecznej202. Dlatego wanie dla sprawujcej rzdy elity
oraz midzynarodowych bankierw prawdziwym pienidzem jest zoto, pozwala
ono bowiem prowadzi obiektywne, sprawiedliwe transakcje, bez oszustw, stano
wi gwarancj dla kadej ze stron, i zapewnienie, e ca biec wasno bdzie
mona jutro, za rok, w odlegej przyszoci, zawsze, wymieni na, rwnowane
obecnym, towary i usugi.
201 Ibid.
202 A. Rand, Atlas. .., op. cit.

308

WOJNA O PIENIDZ 2

Dystrybucja majtku w spoeczestwie odbywa si poprzez system pieniny.


Od tego, czy jest on przemylany i sprawiedliwy, zaley poziom ponadindywidualnej moralnoci. Przemylany i sprawiedliwy to taki, ktry sprzyja oszczdzajcym,
pobudza i wspiera pracowito i wytrwao w tworzeniu wasnoci, kontroluje
spekulantw oraz powstrzymuje oszustw. Dokadnie odwrotnie dziaa system
niesprawiedliwy - tam, gdzie obowizuje, dochodzi ostatecznie do naruszenia
zasad etycznych oraz zerwania spoecznych wizi. Dla Francisco dAnconii, re
prezentujcego w powieci Atlas zbuntowany midzynarodowych bankierw,
jego wprowadzenie stanowi element spisku majcego na celu rabunek wasnoci.
W roku 1966 Greenspan w swej pracy Gold and Economic Freedom zapre
zentowa podobny sposb mylenia, wyraajc gbok niech do zjawisk inflacji
oraz dewaluacji pienidza. atwo zauway, e caa ta grupa wsplnie przeciwsta
wiaa si tak zwanej lunej polityce monetarnej oraz systemowi legalnego rodka
patniczego, i przekonana bya, e amerykaska administracja, a take Rezerwa
Federalna nie powinny ingerowa w dziaanie gospodarki. Ludzie ci agitowali za
swobodnym i wolnym rynkiem kapitalistycznym.
Nie mona jednak pomin w tym miejscu nasuwajcych si wtpliwoci.
Gdy Greenspan opublikowa powyszy artyku, mia ju czterdzieci lat. Jego pod
gldy, system wartoci oraz spojrzenie na wiat dawno ju okrzepy. Jednak kiedy
zaj fotel prezesa Rezerwy Federalnej, umoliwi nieograniczone wrcz zalanie
rynku dolarami, bez adnych restrykcji, przyczyniajc si do prowadzenia przez
USA dugotrwaej lunej polityki monetarnej i ostatecznie do przetaczajcego
si dzi przez glob finansowego tsunami. Jakie wic byy jego rzeczywiste zamia
ry? Wydawa by si mogo, e Greenspan nie mg porozumie si sam z sob
i uzgodni wasnych pogldw z podejmowanymi dziaaniami.
W czasie gdy decydowa o amerykaskiej polityce monetarnej, jego prze
konania gwatownie zmieniy si w porwnaniu z wczeniejszym, przez wiele
lat wyznawanym systemem wartoci, co tym bardziej rodzi wtpliwoci co do
przyczyn bezprecedensowego kryzysu finansowego. Czy naprawd Greenspan nie
by w stanie dostrzec jego rychego nadejcia? Wczeniej, w 1958 roku, potrafi,
wykorzystujc swe zdolnoci, nadzwyczajn intuicj, rozumienie istoty danych
statystycznych, modele matematyczne oraz umiejtno prognozowania sytuacji
makroekonomicznej, z szeciomiesicznym wyprzedzeniem przewidzie zapa
gospodarcz. Bdc konsultantem amerykaskiego przemysu stalowego precy
zyjnie okreli pojawienie si kryzysu. Natomiast w 2002 roku, prowadzc lun
polityk monetarn, dostarczajc rynkowi potnych zastrzykw pieninych,
wpuszczajc wod w celu hodowli ryb nie zdoa dostrzec wzrostu baki na rynku
nieruchomoci. Naprawd nie docieray do niego symptomy nadchodzcej burzy,
ktra doprowadzia ostatecznie do wielkiej katastrofy finansowej?
Do pocztkw 2007 roku czowiek ten publicznie twierdzi, e kryzys na
rynku subprime nie stanowi powaniejszego problemu203. Gdyby mia rzeczywicie
tak bdnie ocenia t sytuacj, nie nazywaby si Greenspan.
203 W. Fleckenstein, Greenspans Bubbles: The Age o f Ignorance at the Federal Reserve, New York
2008 .

IX. PO F IN AN SO W YM TSUNAM I

309

Czy moliwe jest, e wiadomie niszczy on warto dolara, podwaa


zaufanie do tej waluty i dziaa na jej szkod? Prosz zwrci uwag, e krach
tego pienidza zdecydowanie nie oznacza krachu Stanw Zjednoczonych, wrcz
przeciwnie, po zrzuceniu i wyparciu si wszystkich dolarowych dugw USA
mog przystpi do dalszych dziaa. Wykorzystujc sw potg militarn, inno
wacyjno oraz potencja technologiczny, a take zoa zasobw naturalnych, maj
szans, ogosiwszy upado, przesta martwi si obcieniami i przystpi do
zmieniania regu globalnej gry walut. W ostatecznej fazie wycign, cinite na
dnie swego skarbca, osiem tysicy sto ton rezerw zota oraz trzy tysice czterysta
ton zota z Midzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary
Fund, IMF), i, w imi ratowania wiatowego kredytu i zyskania zaufania pozo
staych pastw, zwi sw now walut z tym kruszcem. Rzecz jasna gospodarki
nieposiadajce jego zapasw stan si najwikszymi przegranymi. Dolar nie tylko
zerwie si z acucha dugu, lecz rwnie rozpocznie nowe podboje.
Czy powtrzymy scenariusz niemieckiej hiperinflacji z 1923 roku? Jeli
takie prawdopodobiestwo istnieje, to grupka ludzi dcych do obnienie kursu
amerykaskiej waluty jest rac poprzedzajc nadejcie kryzysu.

Manipulowanie dolarem
i sztuczny zbiornik dugu
Dolar nie rozwie problemw, gdy sam jest problemem.
powiedzenie ludowe
Jeli spojrzymy na okrelony kraj jak na du firm, to zrozumiae jest, e
musi on sporzdza bilans. Wykazane w tym bilansie aktywa stanowi majtek
kraju wytworzony poprzez produkcj towarw i wiadczenie usug, po stronie
pasyww znajduj si pienidze. Nie s one majtkiem, lecz tylko prawem do jego
dystrybucji i daniem.
Prac wykonywan przez znaczn cz spoeczestwa przedstawi mona
obrazowo jako przyrzdzanie ciasta. W tej sytuacji gwnym zadaniem systemu
pieninego jest krojenie go na czci, czyli decydowanie o rozdziale wsplnego
majtku, oraz tworzenie systemu nagrd i kar dla twrcw i uytkownikw wasnoci.
Racjonalny system pieniny nagradza pracowitych i karze leniwych, chroni tych,
ktrzy trudz si i gromadz owoce swej pracy, gwarantujc im sprawiedliwy udzia
w zyskach i zachcajc ich do podejmowania jeszcze wikszego wysiku. Nieracjo
nalny system przeciwnie - wynagradza lenistwo i nie docenia pracowitoci, stwarza
warunki do spekulacji i hazardu, decyduje o krzywdzcej dla uczciwych wytwrcw
dysrybucji majtku, wykorzystujc ich. Czy warto trudzi si i para mudn robot,

310

WOJNA O PIENIDZ 2

jeli mona zdoby ogromne pienidze spekulujc akcjami? W przypadku, gdy tyle
osb atwo i przyjemnie osiga wielkie zyski na rynku finansowym, kt podejmie
cik, nuc i nieatrakcyjn prac w realnej gazi gospodarki? Zamiowanie do
odpoczynku, pogarda dla wysiku, zdobywanie zyskw za pomoc siy lub sztuczek
staj si coraz powszechniejsze, z dnia na dzie zanika atmosfera sprzyjajca gospo
darnoci, opada entuzjazm dla wytwarzania rzeczywistego majtku. W kocowej
fazie kraj wchodzi na drog upadku. Znany ekonomista Francis Pike powiedzia:
Los pienidza w ostatecznym rozrachunku staje si losem pastwa.
System pieniny jest w istocie fundamentem kultury, moralnoci i etyki.
Greenspan zrozumia to bardzo szybko. Oznacza to, e zarwno on, jak i pozostali
architekci amerykaskiej polityki monetarnej bd zmuszeni, w kocowej fazie
realizacji planu, odrzuci nagromadzone obecnie w sferze gospodarczej obcienia
oraz te elementy, ktre doprowadziy do takiej nieszczsnej sytuacji dolara.
Obecny, ogarniajcy cay glob, kryzys finansowy nie jest rezultatem serii
przypadkowych i zbienych w czasie zdarze, lecz konsekwencj trwajcego od
duszego czasu zachwiania stanu rwnowagi wiatowej struktury gospodarczej.
Gwnym czynnikiem, ktry do tego doprowadzi, bya nadmierna emisja dolara
zapocztkowana rozpadem systemu z Bretton Woods w 1971 roku. Strumie pie
nidzy, z roku na rok coraz wikszy, prowadzi do stopniowego nagromadzania
si niebezpieczestw. Trwajca przez ponad trzydzieci lat powolna destrukcja
przekroczya punkt krytyczny i doszo do wybuchu kryzysu.
Charakteryzuje si on, przede wszystkim, zaamaniem si systemu do
lara, i rni si cakowicie od wielkiej recesji gospodarczej z lat dwudziestych
i trzydziestych. Bez wzgldu na to, jak wyglda towarzyszca tej zapaci polityka
informacyjna, wiat nie powrci ju do poprzedniego ksztatu, gdy przeoraa go
sia w niczym nie ustpujca powszechnej wojnie, uderzajc w handel midzy
narodowy, systemy walutowe, rynki finansowe, wpywajc na relacje pomidzy
poszczeglnymi krajami, wymuszajc poszukiwanie nowych rde energii oraz
zmian narzdzi prognozowania sytuacji makroekonomicznej.
W 1971 roku Stany Zjednoczone jednostronnie porzuciy system z Bretton
Woods. Od tego momentu emisj amerykaskiego dolara przesta ogranicza
parytet zota oraz mikki nadzr instytucji midzynarodowych. USA wykorzy
styway szczeglnie wysok pozycj swojego pienidza i jego nadzwyczajne prawa
jako waluty wiatowych rezerw' oraz rozlicze midzynarodowych, cieszc si
zdumiewajcymi zyskami z podatku od emisji.
Ju od 1959 roku ilo wypuszczanych na rynek dolarw' nieprzerwanie
przekraczaa szybko realnego wrzrostu amerykaskiego PKB. Dalsze, gwatowane
zaostrzenie si tej sytuacji nastpio po 1997 roku204(co wizao si z uzyskiwaniem
jeszcze wikszego podatku od emisji). W 1971 roku USA jednostronnie wypowie
dziay system z Bretton Woods, co stanowio istotne naruszenie midzynarodo
wego porzdku. System ten by umow podpisan przez gwne pastwa wiata.
204 R. Batra, Greenspans Fraud: How Two Decades o f His Policies Have Undermined the Global
Economy, Basingstoke 2005.

IX. PO FIN AN SO W YM TSU NAM I

311

30

25

20

15

10

0
o i o c M ^ c D N c n T - n - f f l c o o T - n i n N c o o w ^ i n N C D - r - w ^ c o c a

i n ( f l <D( D( D( D( ONNNNNOOCOOOa 3( CO0 ) 0 ) 0 5 0 ) 0 ) 0 0 0 0 0


0) 0) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 050) 0
50) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0)00000

Amerykaski rzd, bez przeprowadzenia jakichkolwiek wczeniejszych konsultacji,


niespodziewanie odstpi od zasady wymienialnoci dolara na zoto. By to krok
w kierunku moliwego zakwestionowania dolarowego dugu. Skoro waluta USA
ju raz popenia przestpstwo i posiada na swoim koncie zamanie umowy, to
nietrudno wyobrazi sobie podobne postpowanie w przyszoci.
Jeli przyj, e w przewaajcej wikszoci przypadkw wadza absolutna
prowadzi do absolutnej korupcji, to regua ta dotyczy take amerykaskiego
pienidza. Jego szczeglna pozycja oraz dostarczanie USA wielkich profitw
wizay si z rosncymi efektami ubocznymi tej sytuacji. Nieograniczony dodruk
banknotw umoliwi korzystanie z owocw pracy innych. To czerpanie zyskw
bez koniecznoci podejmowania jakiegokolwiek wysiku stopniowo zmienio
si w rodzaj uzalenienia i zniszczyo, obowizujcy w tym kraju od chwili jego
powstania, etos protestancki oraz system etyki spoecznej uznajcy szczegln
warto wytrwaej roboty i oszczdzania. Sprzeniewierzono si amerykaskiemu
marzeniu. Miejsce utraconych wartoci zajo namawianie do spekulacji i niczym
nieograniczonej konsumpcji, denie za wszelk cen do luksusu, przejadanie
zasobw, ktre powinny sta si zabezpieczeniem na przyszo, egocentryzm.
Wypaczono ch wytwarzania majtku przez nowe pokolenie, beztrosko prze
puszczajc nagromadzony przez ponad dwiecie lat majtek.

312

WOJNA O PIENIDZ 2

Dodruk banknotw ma jednak i inne konsekwencje. Podczas wymiany to


warowej prowadzonej z innymi krajami dochodzi wtedy do akumulacji deficytu
budetowego i obcie, zwiksza si zaduenie oraz koszt wypacanych odsetek,
sabnie potencja i sia pastwa. By pokry straty, pozostaje wycznie... dodruk
banknotw, co powoduje pogbiajc si kadego dnia nierwnomierno dys
trybucji majtku. Zobowizania finansowe klasy redniej rosn z kadym upywa
jcym rokiem, podczas gdy poziom jej dochodw pozostaje za nimi daleko w tyle;
stan rodzinnych kont pogarsza si i brakuje pienidzy - w taki midzy innymi
sposb przejawia si kryzys.
Cakowity amerykaski dug a dochd narodowy
60 000
55 000
^

50 000

45 000

OJ

;> 40 000
O

35 000

-|

30 000

CO

-8 25 000
>N

|is

20 000
15 000
10 000

5 000
N T - i r ) Q C O N T - L O O ) C O N T - i O C O

l O C D ( D ( D N N C O C O C O O ) 0 ) 0 0 0
0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 0
) 050( 7)000

rdo: Federal Reserve


Wanie w wyniku dugoterminowej nadmiernej emisji dolara doszo do
wyranego znieksztacenia globalnej struktury gospodarczej. Jednak gdyby nie
wsparcie nieracjonalnego systemu pieninego, ju dawno zakoczyaby si
moliwo kontynuowania sytuacji braku rwnowagi pomidzy nadmiernymi
obcieniami i konsumpcj w USA a nadprodukcj i zbyt du iloci rezerw
w gospodarkach pastw rosncych. Nie byo dotd w historii drugiego pastwa,
ktre tak jak Stany Zjednoczone przez ponad trzydzieci lat funkcjonowaoby
w stanie cigego deficytu handlowego i budetowego. Przed cakowitym krachem
i rozpadem toncej w dugach gospodarki USA uratowao ten kraj tylko to, e po
oddzieleniu dolara od zota nie musia ju zwraca a tak bacznej uwagi na wyso

IX. PO FIN AN SO W YM TSU NAM I

313

ko swoich zobowiza. By zmniejszy amerykaski dug wystarczao uruchomi


drukarki, natomiast konsekwencj takiego postpowania, czyli inflacj, obdzielono
po rwno cay wiat. Absurdalno, stopie degeneracji i niesprawiedliwo tego
ukadu nie maj precedensu w dziejach.
Powysze fakty wskazuj, e system dolarowy nie ma szans, by trwa wiecznie.
Do 2008 roku amerykaski dug krajowy, zaduenie rzdw lokalnych,
przedsibiorstw, instytucji finansowych oraz osb prywatnych wynioso cznie
blisko 57 bilionw dolarw i dalej ronie, o 7-8 procent rocznie, zgodnie z pra
wem procentu skadanego. Jednoczenie, od duszego ju czasu, USA s w stanie
utrzymywa wzrost gospodarczy i wzrost dochodw ludnoci na poziomie okoo
3 procent. Sytuacja finansowa tego kraju spowodowaa powstanie bardzo niebez
piecznego sztucznego zbiornika.
Od chwili rozejcia si drg dolara i zota w 1971 roku amerykaskie za
duenie roso o 6 procent rocznie, po czym od 2000 roku przyspieszyo i jest
z kadym rokiem wiksze o 7-8 procent. Jeli przyjmiemy do naszych oblicze
tempo 6-procentowe, to okae si, e po upywie najbliszych czterdziestu jeden
lat cakowity dug wyniesie 621,5 biliona dolarw, a same tylko odsetki od niego
37,3 biliona. W tym czasie czny dochd Amerykanw z obecnych 11 bilionw
dolarw wzronie do 37 bilionw. Ujmujc rzecz inaczej, rok 2051 naley uzna
za kluczowy, gdy zobowizania z tytuu odsetek bd wtedy wiksze ni dochd
wszystkich obywateli USA, czyli kraj ten zbankrutuje.
W obliczeniach tych pominite zostay, warte obecnie ponad 100 bilionw
dolarw, ukryte dugi w obszarze ubezpiecze zdrowotnych oraz spoecznych.
Amerykanie wykorzystuj dziaanie dwigni ekonomicznej. W kocowej
fazie gospodarka krajowa nie bdzie ju w stanie znie presji pacenia odsetek
i dojdzie do ostatecznego krachu. Kryzysu dolara nie da si unikn, jest on wy
cznie kwesti czasu. Moliwe te, e zaamanie nastpi wczeniej, jeszcze przed
rokiem 2051. Finansowe tsunami z 2008 roku uzna chyba naley za wstpny akt
dezintegracji amerykaskiej waluty.

314

WOJNA O PIENIDZ 2

Dzie jutrzejszy wiatowej gospodarki:


czternastoletnia depresja konsumpcyjna
Musimy zainteresowa si nie tyle wydarzeniami majcymi miejsce podczas
finansowego tsunami, co tymi, ktre nastpi w wiecie ju po nim.
Biorc pod uwag obecne tendencje na rynkach, mona by uzna, e pa
nika wywoana kryzysem finansowym skoczya si i zdaje si nawet powraca
nadzieja na wzrost gospodarczy. Od 2009 roku na wiatowych giedach nastpio
nieprzewidziane przez nikogo odbicie. Jest to pocztek hossy czy element bessy?
wiatowa gospodarka naprawd wesza na ciek odbudowy?
Krach na amerykaskiej giedzie w 1929 roku stanowi tylko pierwszy akt
Wielkiej Depresji. Rok pniej rynek obrotu papierami wartociowymi zanotowa
tendencje zwykowe, ktre kazay ludziom oczekiwa poprawy sytuacji. Kolejna
wielka finansowa burza (1931) pogrzebaa, niestety, te nadzieje i zapocztkowaa
trwajc dziesi lat zapa gospodarcz.
Greenspanowi zdarzyo si okreli obecny kryzys finansowy mianem zjawi
ska zdarzajcego si raz na sto lat. Nie powinien on jednak tak raptownie zmienia
pogldw i przechodzi od zupenego bagatelizowania ryzyka do stwierdze, e
dzisiejsze zaamanie jest ostrzejsze ni to z 1929 roku.
W rzeczywistoci ju bardzo wiele osb powinno dostrzec, e prognozy dla
wiatowej gospodarki nie wygldaj zbyt optymistycznie, a depresja z lat dwudzie
stych i trzydziestych nie rni si szczeglnie od tej aktualnej. Znaczna cz ludzi
jest jednak gboko przekonana, e wspczesny wiat zdecydowane rni si od
tego z przeszoci, i e towarzyszy mu bdzie niekoczca si pomylno, zatem,
wedug nich, adna recesja nie moe trwa zbyt dugo - uzdrowienie gospodarcze
jest czym pewnym i nadchodzi szybko. Wyglda na to, e finansici z bankw
centralnych odnaleli nadzwyczaj skuteczny rodek zapobiegawczy na uniknicie
zapaci: umiejtnie prowadzon polityk monetarn, ktra potrafi tworzy majtek
z niczego i zatrzymywa rozprzestrzeniajcy si kryzys. Wadza wierzy gboko,
e mona w ten sposb uchroni si przed niebezpieczestwem i bez koca prze
dua stan prosperity. Jeli uzna si istnienie w gospodarce wewntrznych regu,
to trzeba te uzgadnia z nimi wszelkie zachowania i dziaania spoeczne, ledzi
fluktuacje, gdy tylko wtedy moliwy jest sukces.
Ludzie, przeraeni zetkniciem si z rwcym prdem rzeki, dotarli nastpnie
do miejsca, gdzie wody byy spokojne i gdzie panowaa kojca cisza i spokj. Za
czli zatem z radoci taczy i piewa. I tylko nieliczni, stojcy na podwyszeniu,
dostrzec mogli znajdujcy si nieopodal ogromny wrodospad - nowe nadchodzce
pokolenie, siedemdziesiciosiedmiomilionowe, czasu konsumpcyjnej depresji.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej, w latach 1946-1964, liczba urodze
w USA signa siedemdziesiciu siedmiu milionw, co stanowio 1/4 populacji
kraju. wczesne dzieci stanowi dzi gwn si amerykaskiego spoeczestwa.
Wraz z ich dorastaniem zapanowa zudny dobrobyt. W latach szedziesitych

IX. PO F IN AN SO W YM TSU NAM I

315

i siedemdziesitych gwatownie zwikszya si produkcja zabawek, kreskwek


i muzyki rozrywkowej; zawieranie przez tych ludzi maestw w latach siedemdzie
sitych i osiemdziesitych stao si bodcem do rozwoju brany motoryzacyjnej
oraz rynku nieruchomoci; nastpnie, do lat dziewidziesitych wcznie, okres
zotej konsumpcji oznacza wielki sukces rynku komputerw i internetu. W tym
te czasie przedstawiciele Baby Boomers wygenerowali najwikszy w historii wzrost
notowa na giedzie, zwielokrotnienie cen nieruchomoci, popyt na usugi linii
lotniczych oraz sprzt sportowy.
Wskanik urodzin skorygowany imigracj

rdo: H.S. Dent


Patrzc na wykres, moemy zauway, e punktem szczytowym by rok
1962 (prosz zapamita zwizan z nim liczb). Biorc pod uwag fakt, e USA
s ogromnych krajem imigrantw, linia wzrostu populacji zostaa uaktualniona
zgodnie z dotyczcymi ich statystykami.
Zgodnie z danymi pochodzcymi z departamentu pracy przecitny Ame
rykanin konsumuje najwicej dbr majc czterdzieci siedem lat, w tym czasie
te do grnej granicy dochodzi osigany przez niego dochd i zwizana z tym
sia nabywcza. Po przekroczeniu tego wieku zaczyna on rozwaa kwesti eme
rytury oraz innych zabezpiecze finansowych, starzeje si, odwiedza lekarza oraz
przyjmuje stopniowo coraz wicej lekw. Jego dochd obnia si, malej potrzeby,
wzrasta natomiast oszczdno.
Pokolenie Baby Boomers nigdy nie rozwino w sobie nawyku oszczdzania
i magazynowania. Przez pierwsz cze swego ycia ludzie ci korzystali z dominuj
cej pozycji USA jako wiatowego imperium. Przekadao si to na ich optymizm co
do przyszoci. Wydawali zatem pienidze lekkomylnie i bez umiaru, wyrniajc
si ekstrawagancj i pobaaniem sobie. Nie mieli w pamici, w przeciwiestwie
do swoich rodzicw, mrocznego dowiadczenia Wielkiej Depresji, nie przeszli
okrutnego chrztu II wojny wiatowej. Wszystko, czego zapragnli, osigali bez

WOJNA O PIENIDZ 2

316

Kluczowe wydatki konsumpcyjne / inwestycje

wiek (lata)
rdo H.S. Dent

wikszych trudnoci. Obecnie przewaajca wikszo z nich ma ju za sob


czterdziesty sidmy rok swojego luksusowego ycia.
Tymczasem rok 2009 stanowi punkt zwrotny w losach USA. Obraz raptow
nie pociemnia, czas prosperity zakoczy si, fale finansowego tsunami uderzyy
o brzeg, niezwykle wzroso bezrobocie. Przedstawiciele zotego pokolenia zorien
towali si nagle, e blisko poowa ich oszczdnoci emerytalnych zainwestowanych
na giedzie staa si ju strat, a rodki zgromadzone na rachunkach bankowych,
z pow^odu konsumpcji przechodzcej w marnotrawstwo, od zawsze byy cienkie
jak skrzyda cykady, co wicej, doprowadziy do powstania licznych zobowiza.
W tej sytuacji ludzie ci musz ogranicza si i oszczdza znacznie bardziej, ni
wskazywaaby krzywa spadku siy nabywczej starzejcego si pokolenia. Zaci
skanie przez nich pasa jest jedynym sposobem na stawienie czoa wielkiej fali
gospodarczego zimna.
Rok 2009 stanowi take moment przeomowy dla gospodarki wiatowej. Pa
trzc na powyszy wykres moemy dostrzec, e zmiany indeksu Dow Jones [wany
indeks akcji spek notowanych na giedzie papierw wartociowych w Nowym
Jorku - przyp. red.] w zdumiewajcy sposb zbiene s z krzyw konsumpcji
uwzgldniajc wiek nabywcw'. Nietrudno to zrozumie: gieda jest odbiciem
prognoz wynikw finansowych znajdujcych si na niej firm, natomiast wyniki te
w duej mierze uzalenione s od sprzeday detalicznej. W Stanach Zjednoczonych
poziom konsumpcji wpywa na 72 procent PKB.

IX. PO F IN AN SO W YM TSU NAM I

317

Fala wydatkw
Opnione narodziny a szczyt wydatkw rodziny

rdo H.S. Dent


W latach 1966-1982 na amerykaskim rynku papierw wartociowych
nieprzerwanie trwaa bessa (dane uwzgldniaj inflacj), do chwili, gdy w latach
osiemdziesitych na rynek pracy wkroczyli, po ukoczeniu studiw, przedstawi
ciele wyu demograficznego z lat szedziesitych. Ta liczna grupa modych ludzi,
obdarzonych energi, nie obawiajcych si ryzyka, kreatywnych oraz skorych do
wydawania pienidzy, zacza pobudza i napdza gospodark, dziki czemu Stany
Zjednoczone weszy w okres prosperity. Na amerykaskiej giedzie zapanowaa
hossa i trwaa nieprzerwanie przez nastpne dwadziecia lat.
W roku 2009 krzywa konsumpcji zaamaa si - jeszcze jeden krok w przd
i porwie j wodospad. Jedni z ostatnich przedstawicieli Baby Boomers ukoczyli
czterdzieci siedem lat i przekroczyli granic swych moliwoci nabywczych.
Kolejnym etapem bdzie gwatowny spadek konsumpcji, ktry potrwa a do 2024
roku. Jeli doda do tego jeszcze wielkie zaduenie, oznacza to, e amerykaski
rynek wszed w okres, porwnywalnego z latami dwudziestymi i trzydziestymi,
dugotrwaego zlodowacenia!
Prosz zwrci uwag, e ani polityka pienina, ani fiskalna nie s w stanie
zaradzi starzeniu si spoeczestwa. Trudno jest zachci ludzi w wieku emery
talnym do odwanego poyczania pienidzy. Stopniowe ograniczanie przez nich
wydatkw doprowadzi do tego, e wiee i zielone pdy gospodarczego odrodzenia
utrac yzn gleb kredytw. Ostatecznie a 72 procent PKB Stanw Zjednoczo
nych generuje konsumpcja.
W Japonii szczeglnie dobra koniunktura rynkowa wystpowaa w 1994
roku, zaraz potem nastpi jednak kilkunastoletni okres stagnacji i braku perspek
tyw. Rzd zdecydowa si obniy stopy procentowe do zera, polityka skarbowa

318

WOJNA O PIENIDZ 2

polegajca na stosowaniu przernych bodcw i stymulacji doprowadzia do


wzrostu dugu publicznego, ktry wynosi obecnie 160 procent japoskiego PKB.
Gospodarka tego kraju wci nie moe ruszy z miejsca. Ma to bezporedni zwi
zek z tym, e wadze nie s w stanie zmusi starszych ludzi do zacigania wielkich
kredytw i nieograniczonego nabywania za nie towarw i innych dbr. Prowa
dzeniem wielkiej akcji konsumpcyjnej zainteresowani s wycznie ludzie modzi.
Dla gospodarki wiatowej wielkie znaczenie ma to, e cykl populacyjny
w Europie jest bardzo zbliony do amerykaskiego. Oznacza to, e oba rynki jed
noczenie wejd w okres konsumpcyjnego zamroenia i w konsekwencji pogorszy
si los eksporterw z pastw rozwijajcych si; Dotknie ich zjawisko nadprodukcji.
Kraje, ktre nie bd w stanie przystosowa si, zostan wyeliminowane. Przy
szo jest niepewna.
Ca t sytuacj pragnie wykorzysta - by osign swe wielkie cele - rzdz
ca elita. Oczekiwaa na tak okazj bardzo dugo. Ponownie przypominam czytel
nikom, e rok 2024 bdzie mia kluczowe znaczenie dla wiata, gdy wtedy wanie
midzynarodowi bankierzy bd mieli szans urzeczywistni swe marzenie!

ROZDZIA X

Powrt do przyszoci

320

WOJNA O PIENIDZ 2

Klucz do rozdziau
Powrt do Przyszoci to jeden z amerykaskich filmw nalecy do ga
tunku science fiction. Opisuje on histori modego Marty ego McFly, ktry, ratujc
swoje ycie, uruchamia wehiku czasu skonstruowany przez swojego przyjaciela,
profesora Browna i z roku 1985 przenosi si trzydzieci lat wstecz. W ten sposb
rozpoczyna si pena kolejnych gwatownych zwrotw akcji historia.
W niniejszym rozdziale my wsidziemy w wehiku czasu i przeniesiemy si
nim a do roku 2024, czyli czasu, gdy zaoony zostanie wiatowy bank centralny
oraz funkcjonowa zacznie wsplna wiatowa waluta.
Poczucie suwerennoci pastwowej oraz rne formy nacjonalizmu stanowi
y zawsze zasadnicz przeszkod w realizacji idei globalnego rzdu. Projekt jednej
wsplnej waluty zakada likwidacj walut poszczeglnych krajw. Problem emisji
pienidza nie jest czysto teoretyczny, lecz dotyczy bardzo konkretnych interesw.
Jeli prawo do niej stanowi formy wadzy, trudno jest mi wyobrazi sobie, by
istniay jakie inne zwizane z pienidzem sprawy warte dyskusji.
Jeli zaoymy, e biegu wsplnej wiatowej waluty nie mona ju odwrci, to
wtedy pozostanie nam tylko zidentyfikowanie tego, kto bdzie ni rzdzi. Nadzr
nad systemem pieninym oznacza prawo do dystrybuowania spoecznej wasnoci
i majtku, jest to gwna cz struktury wadzy w kadym kraju. Dziaanie na
rzecz wprowadzenia globalnego pienidza oznacza jednoczenie oczekiwanie, by
suwerenne pastwa posusznie zrezygnoway z moliwoci decydowania o roz
dziale wasnego majtku.
Poniewa Chiny nie maj szans na zajcie korzystnej i dajcej im przewag
pozycji w grze o korzyci prowadzonej przez wiatowy' establishment, przystpie
nie do tego ukadu oznacza dla nich jednoczenie uznanie obcego przywdztwa.
Decyzja ta przesdza o losie kraju na najbliszych pidziesit lat i dotyczy majtku
nalecego do 1,3 miliarda obywateli. Jest to kluczowy', lecz wci mao zauwaany
punkt wszystkich chiskich strategicznych planw.
Kontrolowa czy by kontrolowanym, oto jest pytanie!

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

321

1 stycznia 2024 rok: start wiatowej waluty


Kontrola nad emisj i dystrybucj pienidza jest jednoczenie kon
trol nad wasnoci, zasobami i caym rodzajem ludzkim205.
Jack Weatherford, amerykaski antropolog
Wczesnym rankiem 1 stycznia 2024 roku wszystkie agencje prasowe poinfor
moway o oficjalnym wprowadzeniu na rynek, przez powszechny bank centralny
w Bazylei, wsplnej wiatowej waluty. Od tej chwili kady portal internetowy, kana
telewizyjny, tytu prasowy prowadzi nieprzerwane, dwudziestoczterogodzinne
dywanowe bombardowanie wiadomociami. W noworocznym komentarzu bry
tyjski Financial Times oznajmi, e nadszed czas wiecznej pomylnoci, i z en
tuzjazmem ogasza: Narody wiata ostatecznie zrozumiay, jak wielkie korzyci
pyn z wprowadzenia wsplnej waluty. Dziki ich naciskom rzdy poszczeglnych
pastw porzuciy stosowan przez setki lat polityk suwerennoci monetarnej. Jest
to wielki moment w historii ludzkoci, oznacza on wejcie spoeczestw w epok
wiecznej prosperity.
The Economist autorytarnie stwierdzi: Korzystanie z jednego powszech
nego pienidza sprawia, e rynki nie musz ju prowadzi i uwzgldnia licznych
transakcji walutowych, nie potrzebuj te wicej tworzy strategii hedgingowych
zabezpieczajcych przed skutkami waha kursw. Znikaj spekulacje walutowe,
ryzyko zwizanych z tym klsk oraz utraty rwnowagi pomidzy przychodami
i rozchodami.
Amerykaski The Wall Street Journal zaprezentowa, w imieniu USA, ca
kowit gotowo uznania tej sytuacji: Stany Zjednoczone nie mog sta na prze
szkodzie koniecznemu rozwojowi. W istocie porzucenie dolara i wsparcie wsplnej
wiatowej waluty wcale nie oznacza dziaania wbrew wasnym interesom, wrcz
przeciwnie, pokazuje kierownicz rol USA oraz wadz pync z uczestnictwa.
Szczeglnie istotny i przynoszcy korzyci jest, cile zwizany z wyrzeczeniem
si praw do emisji wraluty, powrt do uczciwej konkurencji. Dziki temu moliwe
staje si rozwizanie dylematu Triffina, ktry sugeruje tonicie amerykaskiego
dolara. Stany Zjednoczone, wykorzystujc sw naturaln i wyjtkow przewag,
ponownie pobudz moce realnej gospodarki i nadal bd mocarstwem zapew
niajcym trwao globalnego porzdku politycznego oraz gospodarczego, stojc
na czele postpowych si.
Chiski portal internetowy Xin Lang zamieci podobnej treci radosny
komunikat, w peni zgodny z pogldami wygaszanymi przez ekonomistw gw
nego nurtu: Dziki wsplnym wysikom wszystkich krajw wreszcie powitali
my wiosn globalizacji. Chiny bd jednym z najwikszych beneficjentw tego
nowego, jeszcze sprawiedliwszego porzdku. Mimo e nasze rezerwy walutowe,
205 }. Weatherford, The History of Money: From Sandstone to Cyberspace, New York 1997.

322

WOJNA O PIENIDZ 2

wraz z wycofaniem dolara z obiegu, poniosy pewne straty i ulegy przernym


wpywom, to, patrzc przyszociowo, uzna trzeba, e bya to nieunikniona cena
za gadkie wtopienie si Chin w midzynarodow spoeczno. Kraj nasz wci
jest zwycizc procesu globalizacji.
Tworzc kontrast z entuzjastyczn i stronnicz postaw mediw, w Stanach
Zjednoczonych odbya si najwiksza w XXI wieku demonstracja antyglobalistyczna. Wskutek dugotrwaego zastoju gospodarczego stopa bezrobocia w USA
wynosi 15 procent. Wrd ogromnej liczby Amerykanw, ktrzy utracili cay
majtek oraz prawo do opieki medycznej i wiadcze emerytalnych, narasta
oburzenie i gniew. Niezadowolenie z dziaa rzdu osigno taki poziom, e
istnieje groba zamieszek. W Nowym Jorku oraz Filadelfii odbyy si wielkie
manifestacje zorganizowane przez przeciwnikw' wycofania dolara. Ludzie
ubrani w stroje symbolizujce amerykask walut zgromadzili si, by wyrazi
swe poparcie dla niepodlegociowej rewolucji. Setki tysicy ludzi, piewajc
wsplnie The Star-Spangled Banner, wyrazio przekonanie, e decydenci
powinni jeszcze raz przeczyta tekst Deklaracji Niepodlegoci oraz konsty
tucji. Protestujcy przysigli broni dolara i sprzeciwia si obowizujcym
amerykaski Kongres dyrektywom wiatowego banku centralnego. W stolicy,
na trawniku wok pomnika Waszyngtona, ponad piset tysicy oburzonych
manifestantw przybyych ze Wschodniego Wybrzea skandowao: Biay Dom
sprzeda Ameryk, zatrzyma zdrad, powiesi sprzedawczykw niech
wiatowa waluta idzie do diaba, broni konstytucji. Wielkie transparenty
z tymi hasami pokryy ca Pennsylvania Avenue wraz z ulicami Sidm
i Czternast. Na wzgrzu kapitoliskim ostry jzyk kongresmenw podnis
temperatur sporw, coraz bardziej narastay nastroje w'ojenne; w mauzoleum
Lincolna policja stara si z demonstrantami, doszo do przelewru krwi, ruch
drogowy na autostradzie 495 [Capital Beltway] zosta cakowicie sparaliowany,
omiopasmwka przemienia si w gigantyczny obz protestujcych. Siedzibom
Banku wiatowego oraz Midzynarodowego Funduszu Walutowego grozi atak
bombowy. Organizacja National Rifle Association porozumiaa si w tajemnicy
z prawicowymi aktywistami, planujc wywoanie zbrojnego powstania i obale
nie rzdu zdrajcw. Atmosfera w Pentagonie staa si duszna i zrobio si tam
niebezpiecznie. Oficerowie lojalni w'obec Unii Amerykaskiej zaczli zbiera si
na tajnych spotkaniach, zamylajc przeprowadzenie zamachu stanu.
W Paryu zapanowaa pena anarchia: codziennoci stay si napady na
banki, rabowanie sklepw, podpalanie samochodw. Przerwano ruch uliczny,
powszechny strajk doprowadzi do koniecznoci ogoszenia w tym miecie stanu
wyjtkowego. Manifestacje w Londynie stopniow'o przeksztaciy si w akty prze
mocy, londyskie City zamienio si w miasto umarych, wikszo z instytucji
finansowych, jedna za drug, zaczy wysya pracownikw' na przymusowa urlopy
i wstrzymywa wypacanie im pensji. Do miasta, w celu przywrcenia porzdku,
wkroczyo wojsko. Berlin, Frankfurt, Rzym, Wiede, Moskwa, Tokio, Seul w r
nym stopniu dowiadczyy zamieszek i niepokojw.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

323

Internacjonalici, co stao si bardzo widoczne, nie docenili siy i determi


nacji nacjonalistw. Wzrost potgi sieci internetowych rozbi monopol mediw
gwnego nurtu na przekazywanie informacji. Coraz wiksza cz ludzi zacza
sobie uwiadamia, e utrata przez pastwo prawa do emisji pienidza oznacza
uzyskanie przez nie statusu niewolnika.
W ramach systemu demokratycznego wybory stanowi najskuteczniejsz
metod wywierania presji przez obywateli na liderach politycznych. Prawo wpro
wadzania pienidzy do obiegu - obowizujce w granicach pastwa - pozostawao
w cisym zwizku z powszechnym gosowaniem. Kiedy natomiast uprawnienia
te przej wiatowy bank centralny, sta si on gigantyczn finansow besti,
dziaajc ponad i niezalenie od wszystkich demokratycznie wybieranych rzdw.
Znalaz si cakowicie poza kontrol. Emisja wsplnej wiatowej waluty oznacza
historyczny moment dla wadzy pienidza, szczytowe jej osignicie. Doszo do
tego nie w sposb przypadkowy i swobodny, lecz zgodnie z precyzyjnym planem
opracowanym przez organizacj zwan stowarzyszeniem na rzecz globalnego pie
nidza. Harmonogram przewidywa stopniow realizacj zamierze, a do 2024
roku. Profesor Richard Cooper w roku 1984 postawi wniosek o wprowadzenie
wsplnej waluty w krajach uprzemysowionych, tworzc plan dwudziestopicio
letni - prowadzi on nas z powrotem do roku 2009206.
2009

Wsplna strefa monetarna w Afryce Zachodniej, tworzona przez Ghan,


Nigeri, Senegal, Gambi, Gwine

2010

Plan wprowadzenia wsplnej waluty przez kraje Rady Wsppracy w Za


toce Perskiej (GCC): Bahrajn, Kuwejt, Oman, Katar, Arabi Saudyjsk
i Zjednoczone Emiraty Arabskie

2011

Publikacja artykuu Roberta Mundella A Theory of Optimum Currency


Areas (Optymalne Obszary Walutowe), w pidziesit rocznic jego
powstania, na amach American Economic Review

2012

Nowy czonek strefy euro: Estonia

2012

Wprowadzenia wsplnej waluty przez pi krajw Afryki Wschodniej:


Burundi, Keni, Ugand, Tanzani, Rwand

2012

Midzynarodowa konferencja dotyczca ustanowienia sojuszu na rzecz


globalnej waluty

2013

Nowi czonkowie strefy euro: otwa, Bugaria, Litwa

2013

Nowi czonkowie strefy euro: Polska, Czechy

2014

Nowy czonek strefy euro: Wgry

2015

Nowy czonek strefy euro: Rumunia

206 R. Cooper, Is There A Need For Reform? [przemwienie wygoszone na konferencji Banku
Rezerwy Federalnej w Bostonie w maju 1984 roku].

324

WOJNA O PIENIDZ 2

2016

Powstanie unii walutowej krajw nalecych do Wsplnoty Rozwoju


Afryki Poudniowej (SADC): Angoli, Botswany, Demokratycznej Repu
bliki Konga, Lesotho, Malawi, Mauritiusa, Mozambiku, Suazi, Tanzanii,
Zambii, Zimbabwe, Namibii, Seszeli i RPA

2017

Znalezienie nazwy dla przyszej wiatowej waluty (nazw euro wybrano


w 1995 roku, cztery lata przed wprowadzeniem jej do obiegu)

2018

Zapowiedzi ekonomistw dotyczce wprowadzenia wsplnej wiatowej


waluty, przynajmniej w pastwach uprzemysowionych; w 1988 roku
prognozowano pojawienie si jej za trzydzieci lat

2020

1 czerwca, ustanowienie wiatowego banku centralnego, w czci lub cao


ci przejmujcego model funkcjonowania Midzynarodowego Funduszu
Walutowego oraz Banku wiatowego

2021

1 stycznia, przygotowanie nowej wiatowej waluty do transakcji elektro


nicznych

2021

Zainicjowanie projektu wsplnej waluty dla caej Afryki realizowanego


przez Uni Afrykask

2024

1 stycznia, rozliczanie wszystkich transakcji na wiecie w nowej wsplnej


walucie;
1 maja, koniec wanoci starej waluty; moliwo wymiany jej na now
w wyznaczonych bankach; stay wzrost ceny aktyww; likwidacja ryzyka
walutowego

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

325

Wsplny pienidz: terminarz


Oczekujemy momentu kryzysu, takiego jak obecny, ktry daje nam
moliwo promowania wiatowej waluty Dzisiejsza zapafinansowa
stanowi wyjtkow okazj, gdy tylko w takich warunkach mona po
dejmowa dziaania niezbdne do ustanowienia nowego porzdku207.
Robert A. Mundell, ojciec euro
Globalna gospodarka wymaga globalnego pienidza208.
Paul Volcker, byy szef Rezerwy Federalnej
Kontrola nad pienidzem oraz kredytem moe zagrozi suweren
noci pastw.
Alden Clausen, CEO Bank of America, szef Baku wiatowego
Gdy tylko waluta i kredyt danego kraju znajd si pod kontrol, nie
jest ju istotne, kto nadzoruje w nim system prawny.
William L. Mackenzie King, byy premier Kanady
Na wiecie zawsze znajdzie si grupka mdrych ludzi, rozumiejcych zasady
walutowej gry. Robert Kiyosaki, autor ksiki Bogaty ojciec, biedny ojciec, jest
jednym z nich. Wkrtce po nadejciu finansowego tsunami w jednym ze swych
artykuw (24 listopada 2008 roku) napisa:
W 1910 roku, na znajdujcej si u wybrzey Georgii wyspie Jekyll, siedem
osb odbyo tajn narad. Istniej dane wskazujce, e byli to waciciele 1/6 cae
go wiatowego majtku. Szecioro z nich to Amerykanie: reprezentowali interesy
Morgana, Rockefellera oraz rzdu USA. Przybysz z Europy wystpowa w im ieniu
Rothschildw i Warburgw. Ustanowienie Rezerwy Federalnej w 1913 roku sta
nowio bezporedni rezultat tej konferencji. Bardzo interesujce wydaje si to, e
instytucja ta nie tylko nie jest federalna, lecz take nie posiada rezerw i nie jest
nawet bankiem... Uchwycia jednak kontrol nad amerykaskim systemem banko
wym oraz poda pienidza. Na m ocy postanowie konferencji w Bretton Woods
(1944) zaoone zostay Midzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank wiatowy.
Ich cel stanowi przejcie nadzoru nad globalnym systemem bankowym oraz glo
baln poda pienidza, dokadnie tak samo, jak w przypadku Rezerwy Federal
nej. W 1971 roku prezydent Nixon ogosi odejcie od zasady cisego powizania
dolara ze zotem. Oznaczao to zrealizowanie pierwszej czci planu zdobycia
207 R. Mundell, Realizacja programu ustanowienia wsplnej wiatowej waluty moliwa jest tyl
ko w warunkach kryzysu, Gazeta Finansowa 2008, 13 listopada.
208 Single Global Currency Association. Dostp na http://www.singleglobalcurrency.org/.

326

WOJNA O PIENIDZ 2
wadzy. W 2008 roku wiatow gospodark dotkn kryzys, w efekcie ktrego b o
gatsi stali si jeszcze bogatsi, a zdecydowana wikszo biednych jeszcze bardziej
zbiedniaa. Ta sytuacja w duej mierze jest nastpstwem tajnej konferencji na wy
spie Jekyll. Mwic inaczej, gwne punkty scenariusza obecnej finansowej zapaci
zostay wymylone i napisane ju duo wczeniej209.

Czy wiat naprawd potrzebuje jednego banku centralnego? Budowanie po


wszechnego systemu walutowego wymaga szczeglnej polityki monetarnej i uzbro
jenia systemu finansowego. Istot jest to, e wsplny pienidz umoliwi wadzom
banku przekroczenie uprawnie oraz granic pastw, ras i jzykw. Kanadyjski
polityk, Paul Hellyer, oceniajc te zamierzenia, powiedzia: W takim wiatowym
systemie bankowym jednej waluty interesy obywateli oraz interesy poszczeglnych
pastw podporzdkowane zostan interesom midzynarodowego systemu finanso
wego. [... ] Kraje utrac moliwo prowadzenia jakiejkolwiek niezalenej polityki210.
Ta potna struktura omija wadz suwerennych pastw, pozostajc pod kontrol
wiatowego establishmentu, ktry nie jest przez nikogo rozliczany
Realizacja tak ogromnego projektu wymaga duo czasu, poszukiwa teoretycz
nych, dugich przygotowa, planowania, gromadzenia, co wicej, musi oczekiwa
na sprzyjajcy moment. Potrzebne jest pod tym wzgldem dobre wyczucie sytuacji,
gdy zbyt wczesna lub, przeciwnie, spniona prba urzeczywistnienia zamiarw
moe poczyni wielkie szkody. Badania i dyskusje dotyczce wsplnego pienidza
ju w latach szedziesitych XX wieku osigny do zaawansowany poziom. Nie
ktre wypowiedzi i opinie na ten temat miay naprawd due znaczenie dla sprawy:
1969: Pozwlcie mi[...} rozpocz dyskusj z punktu widzenia najlepszego i naj
gorszego midzynarodowego systemu walutowego. Zgodnie z moj ocen najlepszy
system walutowy powinien wykorzysta pienidz posiadajcy najwikszy autorytet
finansowy21!.

Charles Kindleberger, profesor MIT, podczas wykadu na konferencji


zorganizowanej przez oddzia Rezerwy Federalnej w Bostonie.
1984: Zaproponowaem radykalne rozwizanie dla przyszego stulecia: wszystkie
zindustrializowane demokratyczne kraje ustanowi [...] jeden pienidz oraz jeden
bank posiadajcy prawo do jego emisji i decydujcy o wsplnej polityce monetarnej.
Z bliskiej perspektywy ten plan wydaje si zbyt ekstremistyczny, jednak okrela on
potrzebny cel, porzdkuje poszczeglne etapy i kieruje nim i212.

Richard Cooper, profesor Uniwersytetu Harvarda, podczas wykadu na


konferencji zorganizowanej przez oddzia Rezerwy Federalnej w Bostonie.
209 R. Kiyosaki, How The Financial Crisis Was Built Into The System, 2008. Dostp na: http://
finance.yahoo.com/expert/article/richricher/124339.
210 R Hellyer, Funny Money: A Common Sense Alternative to Mainline Economics, Chimo Me
dia, 1994.
211 Ch. Kindleberger [przemwienie wygoszone na konferencji Banku Rezerwy Federalnej
w Bostonie w 1969 roku],
212 R. Cooper, Is There A Need. .., op. cit.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

327

1998: Z byt szybkie podanie w stron wsplnego pienidza moe wywoa na


wiecie zdumienie i szok. W cigu najbliszych dziesiciu lat dojdzie prawdopodobnie
do przejcia od dwustu rnych walut do jednej. A za dwadziecia pi lat historycy
bd pyta, czemu tak dugo to trwao21*.

Bryan Taylor, gwny ekonomista w Global Finance and Data Corpora


tion. Powysze sowa, wypowiedziane przez niego w imieniu firmy dziesi lat
temu, ka uwaa go bardziej za planist ni za wieszcza.
2001: Dwadziecia pi lat temu powstaa VISA. lej twrcy postrzegali wiat jako
system wym iany pieninej, ktry potrzebowa jednej waluty. Wszystko to, co uczy
nilimy, opiera si na idei globalizacji, krok po kroku realizujemy nasze pragnienie
wsplnego wiata214.

Sarah Perry, szef departamentu planowania inwestycji strategicznych


VISA Inc.
2004: W przypadku, gdy przez najblisze dziesi lat gospodarka wiatowa bdzie
si pomylnie rozwija, ja k najbardziej logiczne wydaje si wprowadzenie wsplnego
pienidza215.

Martin Wolf, komentator Financial Times, fragment wykadu


wygoszonego podczas konferencji z udziaem wybitnych ekonomistw
z okazji rocznicy zaoenia Banku wiatowego.
5 stycznia 2007 roku Benn Steil, sekretarz wydziau gospodarczego w CFR
opublikowa na amach Financial Times artyku pod tytuem Digital gold and
flawed global order, w ktrym przedstawia zalety, wady i rnice pomidzy
zmiennym i sztywnym kursem wymiany walut. Autor wielokrotnie podkrela, e
wspczesny system monetarny jest najsabszym ogniwem procesu globalizacji,
i proponowa powrt do zota. Wedug Steila, dziki wspczesnej technologii
moliwe jest wykorzystanie tego kruszcu w patnociach elektronicznych. Pisa:
System pieniny elektronicznego zota: pomys ten wydaje si zapewne zbyt
rewolucyjny i bardzo trudny do wprowadzenia w ycie, jednak digitalizacja
rodka patniczego, ktrym ludzko posuguje si ju dwa i p tysica lat,
pozwoli zbudowa ukad znacznie trwalszy ni testowane od trzydziestu piciu
lat suwerenne waluty216.
9 maja 2007 roku na amach magazynu Foreign Affairs, bdcego tub
CFR, ukaza si inny jeszcze tekst Steila, zatytuowany The end of national currency,
w ktrym udowadnia on, e jeli proces globalizacji przebiega ma bez zakce,
wszystkie pastwa powinny porzuci monetarny nacjonalizm i zlikwidowa nie
potrzebne waluty, gdy s one gwnym rdem wielu wstrzsw i niepokojw.
213 Single Global Currency Association. Dostp na http://www.singleglobalcurrency.org/.
214 Ibid.
215 Financial Times 2004, 3 sierpnia.
216 B. Steil, Digital gold and a flawed global order, Financial Times 2007, 5 stycznia.

328

WOJNA O PIENIDZ 2

Wedug autora, wanie te suwerenne waluty stanowi zasadnicz przyczyn


wspczesnych finansowych tpni. Steil pisa:
Z jakiego powodu pojawiajce si w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat kryzysy
m onetarne zaostrzaj si? O d 1971 roku, gdy Nixon oficjalnie przeci wze cz
cy dotd zoto z dolarem, w kadym zaktku wiata pynna warto pienidza nie
daje ju trwaego prawa do dania jakiegokolwiek materialnego obiektu. wia
towe waluty s przejawem autonomicznej polityki rzdw, prowadzonej na zasa
dzie sztuczek magicznych. {...] Wielka jest cena legendy o zwizku suwerennoci
z walut, czasem wrcz grozi ona niebezpieczestwem. Nacjonalizm monetarny
nie przystaje do globalizacji, tak jak ogie nie przystaje do wody. Czynic kolejny
krok, nasz autor stwierdzi: W cigu minionych kilkudziesiciu lat amerykaski
dolar sta si niewtpliwie pienidzem wiatowym, poszczeglne pastwa wanie
nim posuguj si w rynkowych transakcjach, szczeglnie dotyczy to ropy nafto
wej. Nadzwyczajna pozycja dolara nie jest jednak darem z nieba. Pocztkowo by
on wspierany przez inn form uczciwego pienidza - zoto. Ludzie uznali dolary,
gdy uwierzyli, e nabyte za nie niegdy towary, w przyszoci, jeli tylko zechc,
wymieni na kolejne, rwnowartociowe. Rzd USA czu si zobowizany, by to
faktycznie zagwarantowa, jednak, niestety, zadanie to okazao si ostatecznie p o
nad jego siy. Lekkomylna polityka finansowa am erykaskich wadz osabia zna
czenie dolara jako globalnej waluty217.

Jakie zatem rozwizanie proponuje Steil? Ponown monetaryzacj zota


oraz wspln walut. Twierdzi on: Prywatne banki zota wci istniej, dlatego
posiadacze rachunkw mog uywa zotych paskw jako formy udziaw i za ich
pomoc regulowa midzynarodowe patnoci. Mimo e biznes ten wci jest do
niewielki, to wraz z obumieraniem i sabniciem dolara odnotowa on w cigu
ostatnich lat wielki wzrost. Wydawa by si mogo, e koncepcja midzynarodo
wego systemu walutowego opartego o zoto znacznie rozmija si z rozsdkiem,
zwrmy jednak uwag, e system walutowy bez niego w 1900 roku uznawany by
za podobn niedorzeczno. Wspczesna technologia, poprzez prywatne banki
zota, umoliwia temu kruszcowi odzyskanie pozycji waluty, nawet w przypadku
braku wsparcia ze strony rzdw218.
Powyszy fragment zawiera bardzo istotn informacj: nawet bez akceptacji
i pomocy wadz trzeba zlikwidowa suwerenne waluty i wprowadzi na ich miejsce
jeden wsplny pienidz cile powizany ze zotem!
atwo zauway, e przekonania Steila pochodz w prostej linii od teorii go
szonych przez Rand i Greenspana, a pierwotnym ich rdem s rodziny dawnych
europejskich bankierw, przede wszystkim Rothschildw. Natomiast pozostaj one
w wyranej sprzecznoci z pogldami na system monetarny wyznawanymi przez
nowo powsta amerykask socjet. Przez prawie dwiecie lat Rothschildowie
217 B. Steil, The end of national currency, Foreign Affairs 2007, maj-czerwiec.
218 Ibid.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

329

radzili sobie z przeciwnikami przede wszystkim w ten sposb, e nie podejmowali


dziaa dopty, dopki nie nadszed waciwy moment.
Gdybymy chcieli wyrni wrd wspczesnych finansistw gwne grupy
interesu, to pierwsz stanowiliby skupieni wok Rothschildw zwolennicy zota
i rodowiska, drug za dziaajca pod sztandarem Rockefellera frakcja ropy
i wojny, ktrej szczeglnie zaley na emisji dolara. Oba krgi zgodnie d do
kontrolowania przyszej wiatowej waluty, maj jednak zasadniczo rne pogldy
na temat systemu pieninego oraz osiganych korzyci. Ci skupieni na zocie
przywizuj te du wag do kwestii etycznych. Wi z pienidzem takie wartoci
jak uczciwo, sprawiedliwo i racjonalno. Gosz, e przysza wsplna waluta
musi wspuczestniczy w ochronie rodowiska. Natomiast towarzystwo zainte
resowane przede wszystkim wojn i rop naftow wierzy w rozwizania siowe.
Czonkowie tej grupy sdz, e wystarczy kontrola nad poda bliskowschodniego
czarnego zota, by nie obawia si zagroe. A jeli doda do tego potg militarn
i umiejtno odstraszania, nikt na wiecie nie omieli si tak po prostu odrzuci
amerykaskiego dolara. A nawet jeli to sam dolar zostanie odrzucony, wraz
z towarzyszcym mu dugiem, nowa wiatowa waluta rwnie stanie si rodzajem
kredytu, ktrym, pod grob bagnetu, bdzie mona swobodnie manipulowa.
Gdy te dwie siy wchodz w zwarcie, oznacza to - na arenie midzynarodo
wej - zderzenie pomidzy USA a Europ albo midzy dolarem a euro, natomiast
w sferze amerykaskiej polityki wewntrznej rywalizacj pomidzy wspierajc
ochron rodowiska parti demokratyczn i rzecznikiem wojny o rop, parti
republikask.
Znalezienie pomysu na to, w jaki sposb wykorzysta te siy do maksy
malizowania zyskw stanowi najwaniejszy test wiedzy i umiejtnoci chiskiej
dyplomacji.
7 stycznia 2008 roku Financial Times opublikowa artyku zatytuowany
Gold is the new global currency, bdcy najbardziej otwartym wezwaniem, w cigu
ostatnich kilku lat, w mediach gwnego nurtu, do ponownej jego monetaryzacji.
Zdaniem autora tekstu, gwatownie szybujca w gr cena tego kruszcu stanowi
odbicie nerwowych reakcji inwestorw na ksztat wspczesnych finansw mi
dzynarodowych. Jeli zoto stanie si ostatecznie pienidzem, jego cena wzronie
nie tylko w stosunku do dolara, ale rwnie do euro i funta. Artyku zawiera
nastpujc konkluzj: eby waciwie mwi o zocie, wydaje si, e najlepiej
byoby skorzysta z wiedzy posiadanej na jego temat przez banki centralne po
szczeglnych pastw przed dokonaniem przez USA likwidacji parytetu. Chodzi
o to, e nie jest ono towarem, ale form pienidza.
Jeli zdajemy sobie spraw z metod dziaalnoci stowarzyszenia Rhodesa
oraz z wyrafinowanego i przemylanego sterowania mediami i opini publiczn
przez anglo-amerykaski establishment, to nie moemy lekceway i ignorowa
takich sztandarowych rzecznikw wiatowej elity rzdzcej jak na przykad Fo
reign Affairs, The Economist, Financial Times czy prezentujcych osobiste
pogldy wanych osobistoci, jak Benn Steil. Zdecydowanie nie s to gosiciele

330

WOJNA O PIENIDZ 2

jednostkowych przekona, lecz wyraziciele woli grup interesu, a jednoczenie


elementy precyzyjnie zaplanowanej kampanii propagandowej. O ile wszystko
potoczy si zgodnie z oczekiwaniami, to wraz z pogbianiem si kryzysu coraz
wicej zachodnich mediw oraz prominentw rynkw finansowych zacznie prze
jawia, bez uprzedniej konsultacji, zainteresowanie zotem. W kocowej fazie
gwatowny wzrost jego ceny stanie si manewrem zabijajcym system dolarowy.
Po zakoczeniu spotkania klubu Bilderberg, 17 maja 2009 roku, James Ro
gers, George Soros i inni zaczli czsto ostrzega, e przysza zapa gospodarcza
bdzie dotyczy systemu monetarnego. Mona przyj, e to wcale nie art. Potny
kryzys pieniny zrealizowany pod szyldem kryzysu dolara zrealizuje dwa podsta
wowe cele: po pierwsze umoliwi USA cakowite wypowiedzenie zaduenia, po
drugie wstrznie obecnym wiatowym systemem finansowym, popularyzujc ide
wsplnej waluty. W zasadzie mona porwna t sytuacj z zaamaniem w 1907
roku, ktre doprowadzio do ustanowienia Rezerwy Federalnej (1913). Ludzie
dostrzeg, e bez powszechnego banku centralnego oraz jednego pienidza dla
wszystkich gospodarka globalna zawsze bdzie saba i wraliwa.

Nadejcie rzeczywistego kryzysu


Midzynarodowa reforma monetarna bardzo czsto musi zmierzy si
z globalnym kryzysem oraz przernymi zagroeniami, i dopiero wtedy staje si
realn moliwoci.
Wedug sw Mundella - laureata nagrody w dziedzinie ekonomii przyzna
wanej przez komitet noblowski - wypowiedzianych w maju 2007 roku, powszechna
zapa gospodarcza bdzie miaa zwizek z amerykaskim dolarem, natomiast
wsplna wiatowa waluta uznana zostanie za przypadkowy efekt tej katastrofy219.
W cigu caej mojej kariery zawodowej nigdy nie spotkaem banku central
nego, ktry by w cigu ostatnich szeciu, siedmiu lat tak [jak Rezerwa Federalna]
znieksztaca i wika dyskusje i prace nad teori pienidza. O d koca lat dziewi
dziesitych i ballad o nowej gospodarce, a do wspczesnej koncepcji korekty
rachunkw biecych, am erykaski bank centralny podejmuje prby przepisa
nia i poprawienia tradycyjnej makroekonomii, czynic jednoczenie starania, by
uczestnicy gry rynkowej uwierzyli i zaufali efektom jego prac. Osobicie nigdy
nie wierzyem w teorie spiskowe, jednak obserwujc wszystkie dziaania Rezerwy
Federalnej od koca lat dziewidziesitych, zmuszony jestem zrewidowa swoje
wczeniejsze przekonania220.

Stephen Roach, gwny ekonomista w banku Morgan Stanley


219 R. Mundell, A decade later: Asias new responsibilities in international monetary system
[prezentacja w Seulu, 2-3 maja 2007 roku].
220 S. Roach, Original Sin [wiatowe forum ekonomiczne w Tokio, 25 kwietnia 2005 roku].

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

331

Prosz zwrci uwag, e Mundell wygosi swj wykad w maju 2007 roku,
trzy miesice przed wybuchem kryzysu na amerykaskim rynku subprime,
natomiast Roach, w swym artykule napisanym na dwa lata przed t zapaci,
zatytuowanym Original Sin, przedstawi jej przyczyny oraz dokadny scenariusz
przyszych zdarze. Twierdzenie, e nie wystpiy znaki zapowiadajce nadejcie
finansowego krachu lub e wiat nie mia moliwoci, by przygotowa si do
niego jest bezpodstawne. W swym seraju Rezerwa Federalna ywi i utrzymuje
trzy tysice piknoci, czyli ekonomistw wykorzystujcych w pracy najbardziej
rozbudowany system gromadzenia i analizy danych statystycznych, a ich mentor
- Greenspan - to geniusz wykorzystywania modeli. Naprawd trudno uwierzy,
e w 2006 roku zupenie nie przeczuwa on zbliajcej si katastrofy.
Dowiadczenie historyczne pokazuje, e kryzys to wietna okazja do prze
prowadzenia koniecznych i wielkich reform. Magnat finansowy Alden Clausen
stwierdzi: Nowy caociowy system polityczno-gospodarczy, przekraczajcy
podziay na rasy i narody powstaje zawsze w wyniku podboju lub towarzyszcego
mu zaamania Reprezentujcy podobne pogldy na t spraw Steil zapropono
wa porzucenie suwerennych walut jako dziaanie, ktre uprzedzioby kryzys
i pozwolio unikn zwizanych z nim niebezpieczestw. Rzdy musz poprze
starania, by niepodlege narody mogy emitowa na swym terytorium i kontro
lowa wsplny wiatowy pienidz. Waluty poszczeglnych pastw oraz globalny
rynek nie mog zwyczajnie si wymiesza i stopi w jedn cao, gdy stwarza
to warunki do wystpienia miertelnego kryzysu monetarnego oraz prowadzi do
midzynarodowych napi, a ponadto stanowi wymwk do stosowania niszczy
cielskiego protekcjonizmu gospodarczego. Spjrzmy, proroctwa Steila maj moc
samospeniajcej si przepowiedni.
W jaki jednak sposb zlikwidowa suwerenne waluty? Reformator szczerze
odpowiada, e wiat powinien zosta podzielony na trzy czci: region amery
kaskiego dolara, euro oraz nowej azjatyckiej waluty. Ta propozycja przypomina
pogldy goszone przez Mundella, ktry podczas wszystkich swoich wizyt i wy
kadw w licznych krajach wystpuje jako rzecznik midzynarodowej jednostki
pieninej, opartej o amerykaskiego dolara, euro oraz japoskiego jena. Zgodnie
z jego planem nosiaby ona nazw DEY i podlegaa Midzynarodowemu Funduszo
wi Walutowemu221. Problemem dzisiaj nie jest to, czy wiat bdzie mg uywa
wsplnej waluty, lecz kiedy to nastpi, a take jak wprowadzi j w sposb pynny,
bez koniecznoci pacenia za to wysokiej ceny oraz bez przemocy i chaosu. Dla
internacjonalistw suwerenno pastwowa jest wielk przeszkod. Musz zosta
podjte odpowiednie kroki polityczne, by umoliwi powstanie wiatowego banku
centralnego oraz wsplnego pienidza.
W 2003 roku Mundell przygotowa dotyczce tego zagadnienia case study.
Gdy omawia mia przeszkody polityczne, jego reakcja bya nadzwyczaj szczera:
Bez rzdu wiatowego wsplny pienidz nie zaistnieje. Wprowadzanie go pod
presj pocignie za sob wielkie organizacyjne problemy.
221 R. Mundell, A decade later. .., op. cit.

332

WOJNA O PIENIDZ 2

W maju 1999 roku ekonomistka Judy Shelton oficjalnie zaproponowaa ko


misji Kongresu do spraw bankw i finansw wprowadzenie do obiegu w Ameryce
Pnocnej wsplnej waluty pod nazw Amero. Obecnie w wielu rnych orodkach
opracowywane s projekty dotyczce kontynentalnego pienidza. Gwnym celem
tych dziaa jest ustanowienie nowego regionu systemu walutowego, ogranicza
jcego rosnce siy Kanady, USA, Meksyku.
W jaki sposb ten regionalny pienidz moe przemieni si w powszechny?
Morrison Bonpasse, dyrektor naczelny stowarzyszenia Single Global Currency
Association, zrzeszajcego ekonomistw pracujcych nad wspln walut, mwi:
Unie walutowe XXI wrieku oraz te wczeniejsze stanowi kamienie milowe na
drodze do ustanowienia przyszej, powszechnie obowizujcej jednostki m onetar
nej. Dziki strefie euro i innym podobnym projektom wiemy obecnie, jak zbudo
wa i zapewni funkcjonowanie sojuszu trzeciej generacji, z bankiem centralnym
i jednym pienidzem dla wszystkich. wiat rozpoczyna przygotowania do realizacji
tego planu - podobnie wyglda to w strefie euro czy wrd pastw arabskich. Po
wprowadzeniu wsplnej waluty przez kraje, ktrych PKB stanowi wiksz cz
dochodu globalnego, cay projekt moe, tak jak w przypadku unii regionalnych,
poda do przodu. [...] Tyle tylko, e m amy teraz do czynienia z rosnc fal
nacjonalizmw. Jak przeksztaci sto czterdzieci siedem walut w jedn? Siy poli
tyczne s w tym przypadku gwnym adwersarzem222.

W latach 2009-2024 gospodarka wiatowa dowiadczy prawdopodobnie


wielkich historycznych wstrzsw. Ta epoka kryzysw doprowadzi do radykalnej
zmiany wielu dotychczasowych regu i ukadw. Moe si przy tym tak nieszcz
liwie zdarzy, e cakowicie zabraknie -wtedy zota, i pozostan jedynie zielone
banknoty, z dnia na dzie coraz mniej warte. Chiny przypuszczalnie utrac w tym
czasie szans uczestnictwa w ustalaniu nowych zasad walutowej gry. Brak zapasw
zota bdzie jednoznaczny z brakiem prawa do decydowania o przyszym wia
towym systemie monetarnym. Jeli chodzi o chiskie rezerwy walutowe, to zoto
kontroluje ludzi, ludzie kontroluj dolary.
Haso: rok 2024 nie jest jedynie zacht do przemyle. Kilkusetletnie
dowiadczenie pokazuje, e midzynarodowi bankierzy, nawet jeli myl si nie
kiedy w prognozach dotyczcych terminu okrelonych zdarze, to i tak potrafi
dobrze myle i planowa, co przekada si na ich sukcesy. W rozdziale dziewi
tym wspomnielimy, i, poczynajc od koca 2009 roku, kraje Europy i Ameryka
wejd w okres dugiej, czternastoletniej zapaci konsumpcyjnej. Sytuacja dotyczy
bdzie najwikszych wiatowych gospodarek, ktrych pomylno (osigana dziki
konsumpcji) pobudzaa globalny rozwj, dlatego odbudowa i uzdrowienie stan
si bardzo dugim i bolesnym procesem. Lecz w tym wanie czasie powstanie
zagroenie kolejnymi kryzysami monetarnymi. atwo przewidzie, e USA i Eu
ropa wprowadz wtedy protekcjonizm gospodarczy, co zapewne doprowadzi do
222 Single Global Currency Association. Dostp na http://www.singleglobalcurrency.org/.

X. P O W R T DO PRZYSZOCI

333

dalszego obniania wartoci walut rywalizujcych z sob pastw, w celu wspie


rania eksportu. Nieuniknion konsekwencj tego bdzie powszechna inflacja.
Pocztkowo gwatownie wzrosn ceny przernych towarw, szczeglnie ropy
naftowej, a w lad za tym koszty dziaalnoci gospodarczej. Powszechne podwyki
zaowocuj nastpnie spenieniem si przewidywa inflacyjnych. Pienidz, ktrego
ilo w obiegu bya wczeniej przez rzd ograniczana, spokojny jak tafla jeziora
w bezwietrzny dzie, nagle, niczym po otwarciu luzy, zacznie pyn szerokim
strumieniem, i bank centralny nie zdy tego powstrzyma. Walka z inflacj zajmie
przynajmniej rok, podobnie jak w Niemczech (1923-1924).
Utrata poczucia bezpieczestwa wywoana kryzysem trwa bdzie nawet
po jego zakoczeniu. Znani wiatowi ekonomici oraz think tanki, jeden za dru
gim, bd proponowa rodki zaradcze, przekonujc, e gwn przyczyn tych
nieszcz jest, po pierwsze, nadmierne zaufanie do suwerennych walut, z amery
kaskim dolarem na czele, po drugie za to, e kady poszczeglny bank centralny
prowadzi wasn polityk pienin i niemoliwa jest skuteczna ponadpastwowa
koordynacja tych dziaa. Wniosek bdzie taki, e powszechny kryzys wymaga po
wszechnej wsppracy. Indywidualne poczynania autonomicznych krajw nie wy
starcz, by wyj z zapaci, natomiast, zdaniem tych ekspertw, cudownym lekiem
jest wsplna jednostka monetarna. Dalej, wiatowy bank centralny uprawniony
do jej emisji musi mie zagwarantowan niezaleno - wadze poszczeglnych
pastw nie mog interweniowa i czyni mu adnych przeszkd. Rzecz jasna aden
rzd nie wyrzeknie si dobrowolnie kontroli i redystrybucji wasnoci w swoim
kraju, nie uniknie si zatem targw i negocjacji. Spowoduje to, e cay ten proces
trwa bdzie wiele lat. Idealnym rozwizaniem byoby osignicie kompromisu
i dojcie do porozumienia okoo roku 2020, wtedy bowiem dojdzie do cakowitej
implozji amerykaskiego systemu ubezpiecze spoecznych oraz zdrowotnych,
ukrywajcego w sobie straty w wysokoci okoo 100 bilionw dolarw. USA bd
zmuszone przeprowadzi procedur upadoci, ktra uatwi im uwolnienie si
od zagroenia biorcego si std, e tkwi w zbiorniku dugu.
Na rok 2024 przypadnie szczyt konsumpcyjny nastpnego pokolenia w Euro
pie i Ameryce, bdzie to zatem dobry pocztek nowej epoki (poprzedzony przer
nymi operacjami podejmowanymi w latach 2020-2023). Wraz z wkroczeniem na
scen wsplnej wiatowej waluty, rozpocznie si, co zupenie zrozumiae, trwajcy
nastpne kilkadziesit lat okres prosperity. wiatowy bank centralny przypomina
bdzie spk akcyjn, z poszczeglnymi krajami jako udziaowcami, jednak tylko
Wielka Brytania i USA otrzymaj specjalne przywileje kontrolne, na przykad
prawo weta. Od tego momentu redystrybucja wytwarzanego przez ca ludzko
majtku znajdzie si w rkach maej grupki ludzi. Trudno wyobrazi sobie bardziej
znaczce i przynoszce wiksze korzyci uprawnienie. Odebranie zdecydowanej
wikszoci osb moliwoci osobistego decydowania o owocach pracy stanie si
punktem zwrotnym w dziejach wiata.

334

WOJNA O PIENIDZ 2

Przysze losy waluty i pastwa


Przyjmujc, e nie uniknie si wprowadzenia wsplnej wiatowej waluty,
trzeba zapyta, jakiego rodzaju pienidz bdzie w stanie zapewni uczciwy podzia
wasnoci? Wasno to towar wytworzony przez pracujcych ludzi, natomiast pie
nidz jest prawem dania wasnoci. Kady z czonkw spoeczestwa powinien,
sprzedajc owoce swojej pracy, uzyskiwa to prawo, by mc nastpnie wykorzysta
je do nabycia tego, co wytworzya inna jednostka. Zbywanie prawa dania czyni
z niego metod patnicz. Kiedy jest ono powszechnie akceptowane, staje si
porednikiem transakcyjnym. W przypadku, gdy posiadacz prawa dania nie
wymieni go od razu na gotwk, wtedy staje si ono zmagazynowan wasnoci.
Na ostatnim etapie - wymiany - gwarantuje ono otrzymanie, bez jakichkolwiek
strat, czyich wytworw. Prawo dania jest zatem dobrym miernikiem wartoci.
W ten wanie sposb funkcjonuje wzorowy system wspzalenoci pomidzy
pienidzem a wasnoci.
Wrd czterech gwnych funkcji pienidza centralne miejsce zajmuje ma
gazynowanie wasnoci. Im wiksz ma on zdolno do kompletnego i niezagroo
nego adnym uszczerbkiem odraczania wymiany majtku na gotwk, tym lepiej
moe mierzy warto, i tym wyej ceni si go na rynkach, a to z kolei oznacza
atwiejsz jego cyrkulacj oraz wiarygodne porednictwo transakcyjne i patnoci.
Podstaw magazynowania wasnoci jest przekonanie, e dzisiejsze prawo
dania zapewni w przyszoci dostp, sprawiedliwy i bez strat, do wytworw
czyjej pracy, przy czym sprawiedliwo nie oznacza w tym przypadku ekwi
walentnoci. W rzeczywistoci, dokonujc realnej wymiany, bardzo trudno jest
obiektywnie oceni warto, dlatego strony, wziwszy pod uwag midzy innymi
popyt i poda oraz to, e rne s definicje rzeczy niezbdnych, same uznaj, czy
dana transakcja spenia wymg wzajemnego wynagradzania si.
Jeli chodzi o magazynowanie wasnoci, to, poniewa wymiana jest w tym
przypadku rozcignita w czasie i istnieje rnica pomidzy obecnymi i przyszymi
owocami pracy, wany skadnik pienidza stanowi oczekiwania. Wczesne jego
formy tworzyy prawo dania bez oczekiwa, wszystkie transakcje przepro
wadzano bowiem bezporednio, na bieco, poza tym asortyment dostpnych
towarw i usug nie by zbyt szeroki - magazynowanie wasnoci nie miao zatem
tak wielkiego znaczenia. Jednak wraz z rozwojem si produkcyjnych w spoecze
stwie pojawiy si nadwyki, ktre mogy by wykorzystane w przyszoci. W ten
sposb zaistniay odsetki od pienidza. Stay si one nadziej na jeszcze wiksz
nadprodukcj. Poda pienidza ksztatuj zatem realia oraz oczekiwania.
Ten drugi czynnik rs dalej wsplnie z rozwojem zamorskiego handlu i po
jawieniem si weksli. Przyjmujc, e w przypadku naturalnej samowystarczalnej
gospodarki odsetki reprezentoway racjonalne oczekiwania co do zbiorw produk
tw rolnych, to weksle rozcigny je take na handel. Z kolei rozszerzenie ich na
produkcj odbyo si za porednictwem bankowego systemu rezerw czciowych,
wprowadzonego po wybuchu rewolucji przemysowej.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

335

Nadejcie epoki odsetek stao si katalizatorem powstania i napywu


ogromnych iloci finansowych instrumentw pochodnych. Ten proces przemieni
teoretyczn i wirtualn wiatow wasno w poda rzeczywistego pienidza. Gwa
towny, nieograniczony niczym wzrost oczekiwa w ostatecznej fazie doprowadzi
do wybuchu kryzysu. Stao si tak, poniewa przekroczyy one racjonalny poziom,
w efekcie czego niemoliwe okazao si spenienie da.
Jeli przyj, e gwnymi elementami magazynowania wasnoci s rze
czywiste owoce pracy plus oczekiwane owoce pracy, to trzeba dookreli, e te
pierwsze reprezentuj towarowy wymiar pienidza, natomiast te drugie - wymiar
kredytowy. Cakowite odejcie od powizania z towarem doprowadzi magazynowa
nie wasnoci do nieporzdku i utraty rwnowagi. Kady pienidz na przestrzeni
dziejw, co do ktrego zamano t elazn zasad, mia naprawd niewielkie szanse
na uniknicie postpujcej dewaluacji i pozostanie na scenie.
Magazynowanie wasnoci decyduje nie tylko o trwaoci pienidza, lecz
take o akceptowaniu go, a co za tym idzie, o zasigu jego cyrkulacji.
Historia uczy, e degeneracja, obumieranie i zanikanie danej cywilizacji sta
nowi zawrze konsekwencj tego, w jaki sposb wykorzystywaa ona i kontrolowaa
swe zasoby naturalne i potencja spoeczny. O tym te zawiadcza trwao albo
sabo pienidza. Dlatego wanie, w wikszoci przypadkw, potdze i rozwo
jowi wielkich wsplnot towarzyszy silna moneta oraz nieustannie rozszerzajce
si terytorium jej obiegu. Trway i wiarygodny pienidz wsptworzy zdrowe
spoeczestwa, stanowi gwarancj interesw, pomaga budowa wzajemne zaufanie,
pozwala dziaa w obrbie legalnego systemu. Zupenie odwrotnie dzieje si, gdy
dana cywilizacja osiga swj szczytowy moment rozwoju bdcy jednoczenie
punktem zwrotnym i pocztkiem jej degeneracji. Gwnym przejawem tego
procesu jest zbyt maa ilo wytwarzanej wasnoci w stosunku do ogromnych
i rosncych z dnia na dzie wydatkw. Deficyt ten pow'oduje obnianie si wartoci
pienidza oraz inflacj, stopniowo zaostrzajc si. Niekoczca si dewaluacja dusi
moce wytwrcze, przez co kurczy si obieg pienidza oraz stopie wykorzystania
zasobw naturalnych; pogarsza si stanu skarbu; sabn take wizy spoeczne
opierajce si wczeniej, w duej mierze, na wspuczestnictwie w zyskach. Legalny
system finansowy zostaje zastpiony rzdami czowieka nad pienidzem. W dal
szej konsekwencji degradowa zaczyna si system moralny i kultura, i ostatecznie
cywilizacja upada.
Przebieg tego procesu mona przeledzi na przykadzie dziejw staroytnego
Rzymu, stanowicych przykad tego, jak pienidz umacnia si, a nastpnie upada.
W czasie swojego panowania Juliusz Cezar zbudowa mocny system mone
tarny oparty na zocie i srebrze. Pienidz poda za rzymsk armi, docierajc
do wszystkich zaktkw Morza rdziemnego. Umoliwiao to zdobywcom
wczanie podbitych ziem w ich granice oraz pozyskiwanie zasobw natural
nych z ssiednich terenw'. Sia imperium rosa. W trwajcym blisko sto lat
okresie prosperity ceny pozostaway stabilne, obcienia podatkowe agodne,
handel zaawansowany. Odsetki od kredytw na dziaalno handlow mieciy

336

WOJNA O PIENIDZ 2

si w przedziale od 4 do 6 procent, co stanowio najniszy poziom w caej sta


roytnej historii tego pastwa.
Poczynjc od 54 roku n.e. i epoki Nerona, w wyniku odczuwanych przez
skarb cesarstwa rosncych trudnoci w poborze podatkw oraz rosncych obci
e, wadca rozpocz dewaluacj pienidza w celu pokrycia deficytu. W latach
54-68 zawarto srebra w rzymskiej srebrnej monecie zredukowana zostaa ze 100
do 90 procent, by okoo roku 117 spa do 85 procent. Na tym nie koniec: w roku
180 byo to 75 procent. Po okresie panowania kilku kolejnych cesarzy, okoo roku
211 z penej zawartoci kruszcu pozostaa jedynie poowa. Ten proces obniania
wartoci, zapocztkowany w czasach Nerona, trwa ponad sto pidziesit lat. Na
ten okres przypada szczyt potgi cesarstwa, a zarazem punkt zwrotny, pocztek
jego sabnicia i dezintegracji. Gdy przyspieszya inflacja, prowadzc, midzy in
nymi, do byskawicznego pogarszania si sytuacji monetarnej w latach 260-268,
zawarto srebra w rzymskiej walucie gwatownie spada do poziomu 4 procent.
W tym czasie pastwo weszo ju w epok trudnoci gospodarczych, niekoczcych
si buntw, rebelii i niepokojw wewntrznych oraz cigego wykorzystywania
armii poza granicami kraju. Na skutek wysokiej wartoci nominalnej pienidza
przy jednoczesnym bardzo niskim udziale w nim srebra szybko rosy ceny oraz
obcienia podatkowe, co w ostatecznej fazie przynioso bunt onierzy i zabjstwo
cesarza Aureliana w 275 roku.
Dioklecjan mia zamiar kontynuowa polityk Cezara oraz Augusta i zwal
czy inflacj, wprowadzi wic nowy pienidz. Popeni jednak bd, wymagajc,
by stanowi on ekwiwalent zdewaluowanej monety. W rezultacie waluta ta nie
spenia swej roli i szybko wypada z obiegu. W tej sytuacji pozosta tylko nadzr
administracyjny - w 301 roku wydane zostao rozporzdzenie Edictum de pretiis
rerum venalium, okrelajce najwysze moliwe ceny tysicy wymienionych w nim
towarw i usug. Cesarz nakaza te, by odsetki mieciy si w przedziale od 6 do
12 procent, wysza lub nisza stopa zaleaa od stopnia ryzyka danego przedsi
wzicia. Deficyt niektrych towarw doprowadzi do zakazu ich eksportu, doty
czyo to przede wszystkim produktw kluczowych dla pastwa, takich jak zboe,
elazo, brz czy bro. Kontrola sigaa zreszt naprawd wielu dziedzin ycia.
Konstantyn na przykad nakaza, by syn kadego onierza, o ile tylko nadawa si
do suby w armii, kontynuowa karier ojca. Na tej samej zasadzie pracujcy na
roli musieli bez koca, z pokolenia na pokolenie, pozostawa chopami. Tendencja
ta, wraz z upywem czasu, nasilaa si. Panowao wrcz przekonanie, e jest to
warunek niezbdny do funkcjonowania spoeczestwa, gdy istnieje prawdopo
dobiestwo, e w przyszoci zabraknie przedstawicieli poszczeglnych zawodw.
cisa regulacja cen uniemoliwiaa wytwrcom wypracowywanie zyskw, co
sprawio, e wielka ilo towarw skierowana zostaa na czarny rynek. By temu
przeciwdziaa, cesarz nakaza surowo kara takie praktyki. Restrykcje okazay
si skuteczne, jednak cen za to by niemal cakowity zastj wszelkiej produkcji
i aktywnoci przedsibiorcw. Rzymska gospodarka zacza rozpada si. W tym
czasie nastpia take cakowita ruina systemu monetarnego. Rzd zacz pobiera

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

337

podatki nie, jak dotd, w formie pieninej, lecz w postaci przernych artykuw
i usug. Niegdy potna i rozwinita cywilizacja spada do poziomu wymiany
bezporedniej, czyli towaru na towar.
Okoo 350 roku warto rzymskiej srebrnej monety stanowia jedn trzydziestomilionow swej wartoci z czasw Augusta. Wielkimi krokami zblia si
kres imperium.
Inaczej dziao si w Cesarstwie Wschodnim. Konstantyn wprowadzi now
zot monet o nazwie solid [pienidz ten by bity od pierwszych lat IV wieku n.e.
- przyp. red.] opart o czyste zoto, tworzc w ten sposb podstaw silnego syste
mu pieninego, a take rodzaj zabezpieczenia wielowiekowej egzystencji pastwa.
Zaufanie, jakim cieszya si, byo tak due, e jako rodek patniczy wykorzystywali
j rwnie wrodzy Bizancjum ssiedzi oraz inne kraje, bardziej oddalone, z Europy
Zachodniej i Afryki. Niektrzy historycy uwaaj, e Cesarstwo Wschodnie zdoao
przetrwa przez ponad tysic lat w tak niesprzyjajcych warunkach, otoczone z czte
rech stron przez potnych wrogw, przede wszystkim dziki temu, e za podstaw
swej gospodarki i systemu finansowego przyjo zoty pienidz. Jego wartoci nie
naruszano a do 1034 roku, pniej jednak zacz si on dewaluowa, szczeglnie po
roku 1081. W lad za tym sza utrata przez Bizancjum pozycji wiatowego centrum
wymiany handlowej, a take, w dalszej kolejnoci, chwiejno zasad moralnych.
Zastpienie mocnego pienidza sabym nie jest zjawiskiem charakterystycz
nym wycznie dla wiata Zachodu, gdy zdarzao si take w Chinach. W czasach
Pnocnej Dynastii Song, w wyniku powszechnego niedoboru miedzi w Syczuanie,
w bardzo wielu transakcjach handlowych posugiwano si monetami elaznymi.
Aby zakupi wtedy bel ptna, trzeba byo mie takich monet 20 tysicy - wayy
one razem okoo 250 kilogramw, a do ich transportu konieczny by wz z komi.
Wysokie koszty transakcji bardzo ograniczyy rozwj gospodarczy. W celu roz
wizania tych problemw niektrzy lokalni kupcy, dziaajcy w regionie Chengdu,
doprowadzili do powstania pierwszej na wiecie instytucji emitujcej papierowy
pienidz. Banknot ten, wypuszczany na rynek pod zastaw elaza, nosi nazw
jiaozi [jiao oznacza przekaza, wrczy, zi syn albo, jak w przypadku tongzier,
miedziana moneta - przyp. tum]. Pniej, okoo roku 1024, rzd Song wprowa
dzi go oficjalnie do obiegu. 30-procentowe zabezpieczenie (sum zastawn) tego
pienidza stanowia elazna moneta - by to zatem model rezerwy czciowej.
W pierwszych stu latach emisja papierowych banknotw bya do ograniczona,
a gospodarka odnotowaa faktyczny, dugookresowy wzrost, jednak ju okoo
roku 1160 stosunek sumy zastawnej do jiaozi wynosi 1 do 60, by jaki czas p
niej po prostu spa do zera. Od tego czasu rzd swobodnie drukowa papierowe
pienidze, co przynioso skutek w postaci dugotrwaej inflacji. W rzeczywistoci
system pieniny rozpad si przed inwazj wielkiej armii mongolskiej, w wyniku
czego rzd utraci zdolno pobierania podatkw oraz wystarczajcego uzbrojenia
wojska. mier dynastii Song bya konsekwencj tego stanu rzeczy.
Jej los bardzo przypomina sposb i przyczyny opuszczenia sceny przez dyna
sti Jin: saby pienidz wywoa hiperinflacj, ktra w kocowej fazie doprowadzia

338

WOJNA O PIENIDZ 2

dom panujcy do upadku. Rzd emitowa papierowe banknoty przez blisko siedem
dziesit lat, w tym czasie szedziesit milionw razy wzrosy ceny, prowadzc do
buntw spoecznych i powsta. Proces wytwarzania wasnoci znalaz si w lepej
uliczce. Rozpad systemu monetarnego poprzedzi upadek imperium.
W czasach dynastii Yuan [rzdy mongolskie - przyp. tum.], mimo e wadze
bardzo staray si wycign lekcj z klsk poprzednikw i zreformoway polityk
skarbow, doprowadzajc do powstania pierwszego na wiecie systemu monetarne
go przypominajcego parytet srebra, to nie zdoay poradzi sobie z obcieniami,
ktre powstaway w wyniku kolejnych wojen, godu oraz nieograniczonych wydat
kw na hulaszcze i wystawne ycie. Po dwudziestu latach emitowania banknotw
warto ich stanowia 1/10 stanu pocztkowego. Pod koniec panowania dynastii
Yuan za ry trzeba byo zapaci szedziesit tysicy razy wicej ni w pierwszych
latach jej rzdw. System finansowy rozpada si i ludzie odmawiali przyjmowania
banknotw. Zakcenie obiegu pienidza, podobnie jak we wczeniej opisanych
przypadkach, uniemoliwiao prowadzenie polityki skarbowej i pobr podatkw.
Potga pastwa saba.
Z kolei eksperymenty dynastii Ming z systemem monetarnym trway po
nad sto pidziesit lat. Doprowadziy do tego, e w 1522 roku pienidz by ju
cakowicie zdewaluowany: jego wczesna warto wynosia 2 procent wartoci
pocztkowej, a gospodark niszczya inflacja. W kocu rzd Ming zrezygnowa
z banknotw i powrci do systemu zotej monety. Prowadzone ponad piset
lat dowiadczenia (od czasw' dynastii Song do Ming) pokazay ostatecznie, e
system sabego i niczym nieograniczonego pienidza nie ma szans, by osign
dugotrwa stabilno i przetrwa. Niezalenie od tego, czy chodzi o opisane wyej
banknoty, czy o amerykaskie kwity kolonialne z czasw wojny o niepodlego,
zielone dolary Lincolna z okresu wojny secesyjnej lub walut Federa wykorzysty
wan w Trzeciej Rzeszy, wszystkie te formy pienidza prbowano oddzieli od
rzeczy, i mimo e w wielu przypadkach speniy doranie swe zadanie pobudzenia
gospodarki, to uzna je trzeba wycznie za metod rozwizywania najbardziej
palcych problemw, nie za sposb na stabilizacj i rozwj. Kady banknot, ktry
traci powizanie z towarem, upadnie.
Od czasw rozpadu systemu z Bretton Woods w 1971 roku i przecicia
wizw pomidzy dolarem amerykaskim a zotem ludzko wykroczya w epok,
w ktrej pienidz ma charakter czystego kredytu, nie posiadajc adnego wsparcia
w rzeczach. Gwoi przyczyn wybuchu kryzysu finansowego w USA stanowio to,
e poyczkobiorcy przestali wywizywa si ze swych obowizkw, przez co dolar,
czyli w' tym przypadku pochodna dugu, zacz gwatownie traci sw warto.
Chroniczn chorob pienidza kredytowego jest nieustanne ryzyko naruszenia
warunkw umowy, zamania obietnicy, co powoduje, e nie moe on prawdziwie
magazynowa wasnoci. Tymczasem dowiadczenie historyczne pokazuje, e
cztery najwaniejsze funkcje pienidza, czyli magazynowanie wasnoci, pored
nictwo w wymianie, stanowienie metody patnoci oraz miernika wrartoci musz
by speniane rwnoczenie, dopiero wtedy bowiem cay ten mechanizm dziaa

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

339

sprawnie. Gdy natomiast pierwsze z tych zada nie jest wystarczajco dobrze
realizowane, odbija si to take na ostatnim
Jeli porwna czysty pienidz kredytowy do stou dwigajcego (od trzydzie
stu omiu lat) wiatow gospodark, to obecnie dwie z jego czterech ng zostay
zamane, zatem bardzo si chwieje i w kadym momencie moe si przewrci.
Zaduenie Stanw Zjednoczonych wynosi aktualnie 57 bilionw dolarw i jeli
dalej bdzie si zwikszao w tempie 6 procent rocznie, to w roku 2020 osignie
zatrwaajcy poziom 102 bilionw dolarw, podczas gdy warto PKB, obliczana
z uwzgldnieniem 3-procentowego wzrostu w skali roku - tylko 18,8 biliona.
Pacenie samych tylko odsetek od tego dugu zacznie pochania 1/3 caego
amerykaskiego PKB, i prawdopodobne jest, e presja z tym zwizana zacznie
wywoywa spoeczn frustracj. O ile tylko Stany Zjednoczone maj zamiar
gra w gr walutow, przestrzegajc zasad fair play, to w ktrym momencie nie
pozostanie im nic innego, ni ogoszenie upadoci.
W 2020 roku dooy si do tego strata ukryta w ubezpieczeniach emerytal
nych oraz zdrowotnych, czyli kolejne 100 bilionw. Reakcj rzdu USA bdzie
zapewne ogromny dodruk banknotw.
Liczne pastwa, ktre straciy zaufanie do amerykaskiej waluty, przygoto
wuj si do pozbycia si dolarowych aktyww, gdy tylko nadarzy si okazja. W 2020
roku bd musiay one zmierzy si z wielk dewaluacj tego pienidza. Czy
zdoaj wtedy znie jego ndz? Jeli dolar zacznie upada, wiat nie bdzie mia
niczego, czym mgby go zastpi. System kredytowego pienidza nie pozostawi
takiej moliwoci. Ponowna monetaryzacja zota stanie si wtedy nieunikniona
- umoliwi magazynowanie wasnoci, dziki czemu st (dwigajcy wiatow
gospodark) ponownie stanie na czterech nogach.
Jednak zoto jako gwny filar nowoczesnego systemu monetarnego take
posiada liczne braki. Najwikszym z nich jest to, e nie da si zwikszy jego poday
(wydobycia) tak, by nadaa za tempem wzrostu gospodarczego. Dlatego wyko
rzystanie tego kruszcu, dobrze sucego magazynowaniu wasnoci, w dziedzinie
mierzenia wasnoci napotyka na ograniczenia. Zatem rwnowaga systemu wci
bdzie niecakowita. By temu zaradzi, trzeba by wzmocni zoto penice funkcj
wiatowej jednostki monetarnej dodatkowymi elementami.

340

WOJNA O PIENIDZ 2

Doskonay, cho niebezpieczny zwizek:


zoto i dwutlenek wgla
Drugi skadnik nowego pienidza musi by elastyczny, gdy dziki temu
zrwnoway twardo i sztywno zota, stanowic remedium na jego niedosto
sowanie do rozwoju gospodarczego. Dopiero taki zwizek umoliwi realizacj
wszystkich czterech stojcych przed pienidzem zada.
To wanie jest powodem byskotliwej kariery dwutlenku wgla.
Sporadyczno jakiej rzeczy przesdza o jej wysokiej cenie. Dla grupy
midzynarodowych bankierw zamierzajcej wykorzysta dwutlenek wgla nie
zbdne jest, by przemieni si on w dobro poszukiwane i rzadkie. W jaki jednak
sposb to sprawi, skoro swobodnie wydzielany jest do atmosfery? Odpowied
brzmi: dziki ochronie rodowiska. Rozumowanie przebiega nastpujco: od
troski o przyrod zaley, czy, jako ludzie, przetrwamy; emisja dwutlenku wgla
jest jednym z gwnych, zwizanych z tym troszczeniem si, problemw; od niej
zatem zaley nasz los. A skoro tak, to trzeba j kontrolowa. Naley ustali jej
najwyszy limit, gdy umoliwi to wywoanie sztucznego niedostatku. Dlatego
wanie podpisano protok z Kioto.
W dokumencie tym okrelona zostaa grna granica iloci dwutlenku w
gla, ktr poszczeglne kraje mog emitowa. Jeli ktremu z nich nie udaje si
przeprowadzanie skutecznej redukcji, ma moliwo zakupienia od innych ich
niewykorzystanych limitw. Pierwszy raz zdarzyo si, by za pomoc traktatu
midzynarodowego przypisano warto finansow wypuszczanym do atmosfery
gazom. W przyszoci limity emisji dwutlenku wgla przemieni si w podlegajce
wymianie instrumenty finansowe, ktre, podobnie jak akcje i obligacje skarbowe,
bdzie mona wprowadza na rynek i sprzedawa, a take traktowa jako zastaw
pod poyczk bankow. W kocowej fazie stan si dla bankw centralnych ele
mentem skadowym pienidza.
czna ilo emisji podlega kontroli i regulacji, co stwarza sposobno do
wystpienia jej niedostatku. Poza tym wok dwutlenku wgla moe koncen
trowa si dziaalno gospodarcza. Stanowi on rwnie podstaw (jego ilo
w atmosferze), podobnie jak elektryczno, do oszacowania poziomu wzrostu
gospodarczego i dlatego pozwala uwzgldni w poday pienidza przewidywania
co do dalszego rozwoju sytuacji.
Rzecz jasna, dwutlenek wgla nie jest jedynym moliwym elastycznym
skadnikiem pienidza, jednak wydaje si, na podstawie obserwacji wspczesnego
rynku, e to wanie on stanie si jednym z czynnikw ksztatujcych wspln
wiatow walut. Przesdzaj o tym nie tylko jego cechy wewntrzne, lecz przede
wszystkim to, e umoliwia osiganie zyskw rzdzcej elicie. Kraje rozwinite
Ameryki oraz Europy, decydujce o reguach wiatowej gry walutowej, musz
wybra najbardziej korzystne dla siebie skadniki pienidza. Ich spoeczestwa
i gospodarki, dziki zdobyczom technologicznym, ju dawno przeszy z fazy

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

341

industrialnej do informatyczno-usugowej. Tradycyjne sektory przemysowe prze


niesione zostay (bd s w trakcie przeprowadzki) do pastw rozwijajcych si,
co oznacza, e ilo dwutlenku wgla wydzielana do atmosfery w pastwach roz
winitych, biorc pod uwag obecne tendencje, stopniowo zmniejsza si, podczas
gdy te pierwsze, o duo niszym PKB, emituj go i emitowa bd coraz wicej.
Kontrolowanie systemu pieninego stanowi najwysz form spoecznej
wadzy, niezmienny cel dziaa i rozgrywek prowadzonych przez przerne gru
py interesw. Jeli uda si perfekcyjnie poczy w pienidzu zoto i dwutlenek
wgla, to kraje Zachodu stan si wielkimi tryumfatorami, Chiny natomiast i inne
pastwa rozwijajce si ponios porak. Pierwsze posiadaj w zapasie ponad
trzydzieci tysicy ton zota, Chiny za zaledwie tysic - zdecydowan wikszo
rezerw walutowych tego kraju stanowi aktywa dolarowe. W przypadku ponownej
monetyzacji zota i jednoczesnego upadku amerykaskiej waluty USA odegnaj
si od przewaajcej czci swego zaduenia. Wykorzystujc ponad osiem tysicy
ton zgromadzonego przez siebie kruszcu oraz trzy tysice ton nadzorowane przez
Midzynarodowy Fundusz Walutowy, odrzuciwszy te olbrzymi ciar zobowiza,
lekko i swobodnie rusz do przodu, a ich gospodarka szybko odzyska energi.
Wikszo wypracowanych w cigu ostatnich trzydziestu lat zyskw, stanowicych
owoce polityki otwarcia, zostanie skonsumowana przez amerykaskich obywateli,
natomiast nadwyki handlowe ponownie wypoyczy ich rzd, oferujc w zamian
kwity IOU [nieformalne potwierdzenie uznania dugu - przyp. red]. Ponowna
monetaryzacja zota pochonie cay liczcy dwa biliony majtek nagromadzony
przez trzydzieci lat chiskich reform, co bdzie oznacza, e przez ten czas 1,3
miliarda obywateli Pastwa rodka pracowao za darmo dla Zachodu.
Jeli skadnikiem pienidza stanie si emisja dwutlenku wgla, Chiny zostan
obcione kar finansow do uregulowania w cigu nastpnych trzydziestu lat, czyli
zmuszone do kontynuowania pracy bez zapaty. Wprowadzenie zatem wsplnej
wiatowej waluty zoonej ze zota i dwutlenku wgla wymusi na spoeczestwie
rozwijajcego si pastwa szedziesicioletni paszczyzn.
Chinom nie brakuje ekspertw, zbyt mao jest tam natomiast strategw!
Stare powiedzenie mwi, eby nie czyni czegokolwiek bez wanego powodu.
Zachd przygotowuje plan wczenia ochrony rodowiska w system pieniny ju
od blisko czterdziestu lat. Jeli nie wi si z tym ogromne korzyci, kt spdziby
tak duo czasu i wyda tak wiele pienidzy na promowanie idei redukcji emisji
dwutlenku wgla? Jest mnstwo innych obszarw i problemw wymagajcych
natychmiastowej interwencji i zaangaowania. Na przykad bieda i gd w krajach
Trzeciego wiata, z powodu ktrych kadego dnia umieraj tysice dzieci. Dlaczego
owa lamentujca nad stanem wiata i wspczujca czowieczej doli elita rzdzca
nie ruszy z pomoc? Jeli tego typu akcja nie interesuje ich, to na jakiej podstawie
ludzie mieliby zaufa rozpowszechnianym w caym zachodnim wiecie pomysom
dotyczcym pienidza powizanego z dwutlenkiem wgla, podatku od jego emi
sji, sprzeday niewykorzystanych limitw i innych. Czy nie s one przypadkiem
podyktowane zakulisowymi interesami?

342

WOJNA O PIENIDZ 2

Obserwujc t akcj trzeba przyzna, e prowadz j osoby nadzwyczaj in


teligentne. W wyniku ich zakrojonych na szerok skal dziaa, dugookresowych
planw i propagandy problem dwutlenku wgla zosta ju przedstawiony jako
najpilniejszy i absolutnie priorytetowy projekt publiczny. Wydaje si, e od niego
wanie zaley kwestia ycia i mierci naszej planety. Ten, kto przeciwstawia si re
dukcji iloci gazw emitowanych do atmosfery, otrzyma atk wroga ludzkoci czy
wrcz caej Ziemi. Kraje niezgadzajce si z narzuconymi limitami zostan uznane
za nieprzyjacielskie i spotkaj si z ostrym potpieniem we wszystkich zaktkach
wiata. Rzdy poszczeglnych pastw oraz organizacje spoeczne wsplnie przy
stpi do ataku, domagajc si na przykad naliczania zdumiewajcego podatku
od emisji dwutlenku wgla w handlu midzynarodowym. Ten krok bdzie mia na
celu usunicie wrogw ze wiatowych rynkw. Karna opata na rzecz ochrony ro
dowiska dopisana zostanie do wszystkich nabywanych przez nich i sprzedawanych
surowcw naturalnych i artykuw niezbdnych do funkcjonowania gospodarki.
W efekcie doprowadzi to do inflacji spowodowanej wielkim wzrostem kosztw,
co bardzo osabi potencja rozwojowy tych pastw.
Sytuacja taka zdarzy si moe nie za dwa, trzy, lecz prawdopodobnie za dziesi
lat. Chiny bd musiay zmierzy si z ni, lecz nie poradz sobie z takim obcie
niem. Jednak nie mog ustawa w poszukiwaniu rodkw zaradczych oraz stawianiu
oporu w niewidzialnej, prowadzonej bez dymu i wystrzaw, wojnie walutowej.

Koniec dolara
W chwili obecnej Ameryka posiada gigantyczny zbiornik z 57 bilionami
dugu, ktry kadego dnia i o kadej godzinie ronie zgodnie z prawem procentu
skadanego, dokadajc olbrzymie ukryte obcienie do ubezpiecze zdrowotnych
i emerytalnych, ktre stanie si w peni odczuwalne mniej wicej za dziesi lat.
Te dwa elementy ju od dawna stanowi wielk przeszkod dla wzrostu gospo
darczego. W rzeczywistoci USA nigdy nie bd w stanie zwrci tak wielkich
pienidzy, dlatego mog jedynie coraz bardziej si pogra. Zaufanie wobec dolara
zostao potnie zachwiane i cakowite odrzucenie go przez mieszkacw globu
to tylko kwestia czasu. Ludzie uprawiajcy powizan z nim polityk doskonale
zdaj sobie z tego spraw.
Ich gwnym zadaniem jest teraz kontrolowane redukowanie do zera wartoci
amerykaskiej waluty, co pozwoli Stanom Zjednoczonym nadzwyczaj zrcznie
odci si od kilkudziesiciobilionowego dugu i ponownie wystartowa. Staraj
si oni bardzo, by, tu przed cakowitym upadkiem dotychczasowego pienidza,
uczyni wszystko, co moliwe i oszukaczo wykorzysta prac obywateli innych
pastw, w tym take Chin.
Istnieje jednak obawa, e ani opinia publiczna w USA, ani liczne rzesze
wiatowych inwestorw nie zaakceptuj planu porzucenia dolara. Dlatego uza
sadnieniem tak wielkiej reformy moe sta si wycznie wielki kryzys.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

343

W warunkach prawidowo funkcjonujcej gospodarki pienidz ma prawo


dewaluowa si tylko nieznacznie. Obnienie jego wartoci do zera wymaga wiele
czasu. Tyle tylko, e wci rosnce zaduenie Stanw Zjednoczonych odbiera im
szanse na jakikolwiek rozwj i skania moe inne kraje do rezygnacji z amery
kaskiej waluty. Dlatego, o ile plan ma si powie, dewaluacja dolara musi ulec
przyspieszeniu. Jednoczenie naley uspokaja nastroje, rozwiewa wtpliwoci
i podejrzenia inwestorw, a nawet wspiera nadmiern emisj pienidza realizo
wan przez Rezerw Federaln. To tumaczy zniesienie regulacji ograniczajcych
szalone dziaania spekulacyjne midzynarodowych bankierw, brak reakcji na
wybuchy wywoywane przez instrumenty pochodne bdce czym w rodzaju
finansowej broni masowego raenia, wspieranie rynku subprime i uzyskiwanie
przez szefw wielkich midzynarodowych korporacji gigantycznych premii. Kie
dy niespotykany od blisko stu lat kryzys finansowy wybuch nagle z wielk si,
legalne stao si przestpstwo tamowego drukowania pienidzy przez Rezerw
Federaln, a zagraniczni inwestorzy okazali zrozumienie i wyrazili swe poparcie,
nadal pacc rachunki. By nie naduywa ich zaufania i upi wtpliwoci, w pew
nym momencie dolar w dziwny i niewyjaniony sposb zatrzyma si na drodze
spadkowej i... ruszy w gr.
Wiele jest niejasnych zachowa oraz zdarze, lecz da si je wszystkie przejrze!
Grupa interesu amerykaskiego dolara, wykorzystujc metod gotowania
aby w ciepej wodzie, paraliuje nerwy mieszkacw globu. W przeciwiestwie
do bezporedniego pionowego wzrostu wartoci RMB [renminbi, chiska wa
luta - przyp. red.] dewaluacja dolara odbywa si na zasadzie duych spadkw
i maych podwyek. Raz w gr, raz w d. Najpierw rozpowszechniane s in
formacje o sprzyjajcej i korzystnej sytuacji, stymulujce wzrost cen papierw
wartociowych. Gdy nastpnie gwatownie przybywa danych wiadczcych o tym,
e warunki zmieniy si i nastpi obnika kursw, wielu graczy nie nada albo
nie decyduje si na dziaanie, postanawiajc nie podejmowa pochopnych decyzji.
W ten sposb pozwala si wszystkim posiadaczom dolarw oraz amerykaskich
obligacji skarbowych y iluzjami oraz rozmyla o przyszych zyskach i stratach,
i traci szans na szybkie uwolnienia si. Amerykaski pienidz wci mocno trzy
ma inwestorw w swych sidach, i wiele wskazuje na to, e uda si kontrolowane
sprowadzenie jego wartoci do zera - zgodne z harmonogramem i sprzyjajce
interesom dolarowej grupy.
Moemy przyj za rzecz pewn, e ani Europa, ani USA nie pozwol Chi
nom wyj z obecnego kryzysu obronn rk, a nawet wicej, w peni wykorzystaj
nadarzajc si okazj. Amerykaski dolar, niczym Titanic, przyjmie komplet
pasaerw. Chiscy podrni, nabywszy bilety po obnionej cenie, w doskona
ych nastrojach pod tym turystycznym liniowcem do tych rde [kraina,
w ktrej przebywaj zmarli - przyp. tum].
Warto jeszcze wspomnie o niezwykych scenkach teatralnych odgrywanych
przez amerykaski rzd, przedstawiajcych ratowanie giedy papierw wartocio
wych. W zasadzie trudno je odrni od prawdziwego ycia. W ramach jednej

344

WOJNA O PIENIDZ 2

z nich Paulson baga w Kongresie o przegosowanie bezprecedensowej ustawy


0 pakiecie pomocowym w wysokoci 700 miliardw dolarw. Byo to rzeczywicie
poruszajce. I stanowio jasny komunikat dla caego wiata: Spjrzcie, jak ze
wszystkich si staramy si zapobiec katastrofie: trzy dni - 100 miliardw dolarw,
pi dni - bilion. Jeli mimo wszystko nie uda si, nie moecie nas wini.
A gdy wszystko zostanie ju odpowiednio przygotowane, nagle, pewnego
dnia, Wielka Brytania, Niemcy i Francja przestan uznawa amerykask walu
t. Gieda runie i nikt ani nic ju jej nie uratuje. Raptowny spadek kursu dolara
nie wzbudzi niczyjego zainteresowania. W cigu jednej nocy cay dug Stanw
Zjednoczonych zniknie, a razem z nim znikn take oszczdnoci Chiczykw
oraz chiskie rezerwy walutowe. Fundusze emerytalne Amerykanw rozpyn si
w zupie, po ubezpieczeniach zdrowotnych nie pozostanie lad, obligacje skarbowe
przemieni si w wod, a rezerwy dolarowe w papier. Rzd bdzie si uchyla od
odpowiedzialnoci, twierdzc, e nie przeciw niemu powinno kierowa si zo
1 gniew, on bowiem zrobi wszystko, co moliwe i nie ma sobie w tej sprawie nic
do zarzucenia. wiat zachodnich teoretykw skieruje ostrze swej krytyki przeciw
demonom suwerennych walut, a gwnym jej celem bdzie nieszczliwy dolar.
W kocowej fazie tego procesu wiatowa elita wyrazi swj smutek i najszczersze
wspczucie dla wszystkich ofiar dolara, wczajc w to ciko pracujcy i dobry
nard chiski. Ich mowa pogrzebowa zakoczy si wezwaniem: Wszyscy yjcy!
Powstamy z rumowiska autonomicznych walut i rozpocznijmy now podr ze
wsplnym, wiarygodnym, wiatowym pienidzem. Amen.

Tytani: wiat widziany z gry


W filmie Powrt do przyszoci [re. Robert Zemeckis] jego gwny bohater,
Marty McFly, wskutek skomplikowanego splotu wypadkw i okolicznoci, przenosi
si w czasie trzydzieci lat wstecz. Odkrywa, e jego przyszli rodzice wcale nie
darz si uczuciem i z przeraeniem zauwaa, ogldajc zrobione wiele lat pniej
zdjcie, e jego brat, siostra i on sam powoli z niego znikaj! Wystraszony, podej
muje dziaania, by sprawy przybray inny (waciwy) bieg i gdy w kocu ojciec
i matka przypiecztowan swj los pocaunkiem, na fotografii ponownie pojawia
si caa szczliwa rodzina. Marty zdaje sobie spraw, e wszystko, co robi, bdc
w przeszoci, wpywa na to, co si dopiero zdarzy. Wsiada do wehikuu doktora
Browna i, nie bez przeszkd, wraca do czasu, z ktrego wyruszy. Udaje mu si
ostrzec przyjaciela wynalazc o czekajcym go zamachu, dziki czemu doktor
unika mierci.
W tym momencie widownia przebudza si i zaczyna rozumie, dlaczego
historia opowiada o wyprawie w przeszo, mimo e tytu filmu brzmi Powrt do
przyszoci. Okazuje si, e cofnicie si w czasie skutkuje zmian tego, co bdzie.
Do przyszoci mona powTrci, to znaczy: da si zapisa j na nowro.

X. PO W R T DO PRZYSZOCI

345

W kocowej czci ksiki Atlas zbuntowany jej bohaterowie - najprzed


niejsze jednostki, wiatowa elita - po przeprowadzeniu skutecznego strajku,
tryumfalnie powracaj do opuszczonych wczeniej miejsc swoimi prywatnymi
samolotami. Spogldaj z gry na stoczone rzesze ludzi pograjce si w chaosie,
degeneracji i zniszczeniu. Widz, e skceni z nimi urzdnicy pastwowi, chciwi,
bezwstydni i gupi, popadli we frustracj i utracili siy do dalszej walki. To, co
w yciu najlepsze: majtek, mdro, wiedza, skoncentrowao si w szybujcych
w grze postaciach. Elita, umiechajc si i dumnie spogldajc na znajdujcy si
u jej stp wiat, poda jedyn waciw drog. Wystpujcy na kartach powieci
Rand czonkowie rzdw, ktrzy prbowali narzuca wybracom jakiekolwiek
ograniczenia, s, bez wyjtku, postaciami negatywnymi, ktre charakteryzuje
prno i gupota, bezwstydna chciwo, bezmylna brawura oraz, rozpadajca
si przy pierwszym uderzeniu, paskudna twarz. Mali, zwykli ludzie natomiast,
zbici w mas, tworz taki element, jaki w zasadzie mona cakowicie zignorowa.
Brak im osobowoci, nie maj wartoci ani znaczenia, cechuje ich barbarzystwo
i brak samowiadomoci, sabo i niemoc, le poskrcani na zniszczonych
torach kolejowych, trzs si w okolicach porzuconych kopalni, stoj bez celu
przed upadymi bankami, nie wiedz, co zrobi w ogarnitych chaosem miastach
i dotknitych godem wsiach. Wprawdzie, przeamujc sw niech, autorka
nadaje im jakie imiona i nazwiska, jednak i tak tworz oni zaledwie niewyrane
to, kontrast z bohaterami; peni rol pionkw oczekujcych na nowe ustawienie.
Tymczasem nieziemscy siacze ju obalili krpujce ich regulacje i przeszkody.
Wykorzystujc teraz najbardziej precyzyjne myli, najgbsz wiedz, najwysze
formy talentu i najlepsze projekty, ponownie formuj spoeczestwo. Przygoto
wywali si do tego wiele lat. Pozwolili, by cay dotychczasowy system powoli, krok
po kroku, niczym Yokomichi Keiji z japoskiego filmu Gorce polowanie, poda
w kierunku niebieskiego nieba. Tak, jake pikny nieboskon - wanie krocz
ku niemu niewiadome, niepewne tumy...
Czy tytani bd si mia ostatni, a zaplanowany przez nich los naprawd
nie moe ulec zmianie? Dzi pewnie dzier w doniach zoty klucz (jakim jest sia
pienidza) do przyszoci, ju przygotowali projekt, plan fazy kocowej, przypiecztowujcy los zwykych ludzi. Jednak zignorowali jeden wany element, zapo
mnieli mianowicie, e podstawow si, ktra napdza rozwj i zmienia histori,
s narody, ludzkie rzesze! Woda moe nosi odzie, moe te je zatopi. Zawsze tak
byo. Na dzieje wiata skada si zarwno stao pewnych zjawisk, jak i przemiany.
Gdyby wiedza o tym, e przyszo zostaa ju zaplanowana przez rzdzce
elity, staa si powszechnie dostpna, czy szerokie masy wci pozostawayby
bierne i obojtne?
By moe nieziemscy siacze maj zbyt wysok samoocen i pochopnie lek
cewa innych ludzi. Co mogliby bowiem dostrzec, gdyby si uwaniej rozejrzeli?
Prawdopodobnie Rosj, a take Brazyli, ktre wanie realizuj swoje wasne
strategie, zdecydowanie odrzucajc ogromne iloci amerykaskich papierw
wartociowych; pastwa Bliskiego Wschodu, z uporem reformujce rzdzcy

346

WOJNA O PIENIDZ 2

wiatem system rozliczeniowy petrodolara; Chiny, ktre reprezentuj pastwa


rozwijajce si i nie zamierzaj podporzdkowa si napisanemu dla nich scena
riuszowi kryzysu finansowego, pragnc gra swoj wasn rol. Ujrz, jak kraje te
przygotowuj plany i projektuj przysze systemy walutowe, buntujc si przeciwko
wsplnej walucie tytanw.
Kiedy wic ludzie dostan wiedz i narzdzia, odmieni przyszo!
Pozostaje nam czeka.

Podzikowania i refleksje
Rok po powrocie do kraju ukoczyem Wojn o pienidz 2. wiat wadzy
pienidza. Przez ten czas dowiadczyem te wielu zmian w mym yciu osobi
stym i staem si przez to innym czowiekiem. Gdy pisaem sowo wstpne do tej
ksiki, przenikao mnie tak wiele wspomnie i emocji, e praktycznie same one
przelay si na papier.
W 2009 roku zrodziy si we mnie bl i al, ktre nigdy nie wygasn - moja
mama, pani Ren Yun Qing, w wyniku choroby odesza z tego wiata. Pracowaem
wtedy nad ksik i, z powodu wielu obowizkw i napitego harmonogramu, nie
mogem przebywa u jej boku - gdy cierpiaa - by z caych si okaza moje synowskie
uczucia. Mimo e umierajc, wci szeptaa: Mj najmodszy, trzeci syn* jest zajty,
nie zmuszajcie go do powrotu, to czy nie zdawaem sobie sprawy, jak bardzo za
mn tskni? W jej sercu byem flag, znakiem; zawsze wierzya, e zdoam szybowa
wysoko w grze. Prawdopodobnie teraz, w raju, moe czu si wynagrodzona i dum
na. Kochana mamo, twj xiaosaner bdzie ciko i pilnie pracowa, i y szczliwie.
Jestem przekonany, e Twoja dusza w niebiosach, o kadej godzinie, w kadym
momencie, wpatruje si we mnie, modli si za mnie, daje mi si!
Z powodu odejcia mamy jeszcze silniej odczuwam warto rodziny. Moi dwaj
starsi bracia troskliwie i z oddaniem opiekowali si ni podczas cikiej choroby;
czuem, e posiadaj kwalifikacje wysze od moich. Sdz, e mimo i mamy ju nie
ma, my, jej trzej synowie, bdziemy jeszcze bardziej solidarni. Rozpoczynamy dzi
nowy etap ycia i bdziemy wspiera si nawzajem a do pnej staroci.
Gdy wspominam mam, nie mog powstrzyma si, by nie myle te
0 drugim brzegu oceanu i o znajdujcej si tam maej dziewczynce. Kochana,
czy bardzo urosa? Jeste grubiutka? Twroje oceny s coraz lepsze? Jeste maa
1prawdopodobnie nie moesz zrozumie, dlaczego tata opuci ci i powrci do
pracy w Ojczynie. Jednak prosz, zaufaj mi. Zawsze bdziesz dla mnie maym
aniokiem, a Twoje szczcie i rado s moimi najwikszymi pragnieniami!
Creczko, musisz sucha mamy - tak niestrudzenie i z oddaniem troszczy si
o Ciebie i o Twoj edukacj, gdy nie ma mnie przy Was. Prosz, dbajcie o siebie.
Uczucia, jakie mam wobec Was s gboko wyryte w mym sercu.
Na 2009 rok przypady moje czterdzieste urodziny i pocztek nowego okresu
w yciu. Dla osoby takiej jak ja, ktra odczuwa gbokie emocje, a jednoczenie
przez wiele lat pozostawaa w oddaleniu od Ojczyzny, kariera zawodowa stanowi
trudny i mudny proces. Szczliwie spotkaem w tym czasie pani Ren Wen, wy
dawc magazynu Global Finance, gwnego ekonomist, pana Xiang Song Zhe,
oraz zastpc redaktora - pana Peng Xiao Guang. Poniewa poczyy nas wsplne
idee i przekonania, zaoylimy instytut badawczy Global Finance. Uwaam, e
Xiaosaner - may, trzeci syn; chodzi o trzeciego w kolejnoci. W rodzinach, w ktrych jest
wicej dzieci, okrela si je za pomoc liczebnikw, zupenie jednak nie musi to oznacza
braku uczu i wizi - przyp. tum.

348

WOJNA O PIENIDZ 2

bogate dowiadczenie biznesowe pani Ren Wen, jej umysowo, rozumienie spraw
handlu, wielka energia i nadzwyczajna elegancja umoliwiy tej placwce zdobycie,
w stosunkowo krtkim czasie, wanej pozycji i otrzymanie statusu chiskiego
think tanku. Natomiast Song Zhe oraz Xiao Guang, wykorzystujc swe rozbudo
wane kontakty w dziedzinie krajowych i zagranicznych finansw oraz ogromn
wiedz, oczekujc na to, by ujrze wiato dzienne, zbudowali most, ktry czy
nasz instytut ze wiatem. Wsppraca z nimi pozwolia mi poczu duchow si
nowej chiskiej elity. Gdyby zabrako Waszego mocnego wsparcia, nie miabym
szans, by moje ideay w tak krtkim czasie stay si rzeczywistoci. I nie byoby
dzi przy mnie takiej silnej druyny, zoonej z pracownikw magazynu Global
Finance, instytutu Global Finance oraz Beijing Money Investment Company.
Drodzy bracia i siostry, ktrzy dzielicie ze mn profesj i karier - okazujecie
mi zaufanie, gdy przeywam rozterki, ofiarujecie mi ciepo, gdy jestem samotny wytrwale, bez wzgldu na napotykane trudnoci. Jestemy nadzwyczajnym zespo
em oddanych sobie ludzi. Poniewa kochamy moment sukcesu, kade wyzwanie
i walka przenikaj nas radoci.
Wielu twierdzi, e zwycistwo naley do tych, ktrzy si do niego przygoto
wuj, jednak mimo to nie wszyscy przygotowujcy si maj szans wygra. 4 lipca
2009 roku, gdy byem wsporganizatorem wiatowego szczytu think tankw, moda
druyna Global Finance, po wykonaniu licznych prac, w kocu stana na starcie no
wego przedsiwzicia. Codzienne zmczenie i trudy przesta)'by wane, poniewa
wyznaczylimy sobie odlegy cel. W tym miejscu pragn szczeglnie podzikowa
kilku osobistociom: panu Zeng Pei Yan, szefowi rady; panu Zheng Xin Li, zastpcy
rady; panu Wei Jian Guo, sekretarzowi; oraz panu Chen Yan Bing - zastpcy sekre
tarza gwnego organizatora szczytu think tankw China Center for International
Educational Exchange. Wasze zaufanie, wsparcie i kierownictwo okazywane w cza
sie gorczkowych przygotowa do konferencji obudziy w modszym pokoleniu
nieprzemijajcej wdzicznoci. A poniewa w Waszym wiecie nie ma potrzeby
dyskutowania o prbach rewanu, zatem wykorzystam posiadan i nieustannie
poszerzan wiedz, suc Ojczynie. Wiem, e dopiero wtedy nie zawiod Was.
Poza tym chciabym podzikowa panu Tang Shi, prezesowi Hong Yuan
Securities, za pomoc i motywacj ofiarowan mi zaraz po moim powrocie do
kraju. Przekaza mi Pan wiele cennych i niezwykle wanych rad oraz sugestii doty
czcych pochodzenia i funkcji kredytu, zwizkw midzy pienidzem a kredytem
oraz podstawowych przyczyn kryzysu finansowego. Dziki Pana podpowiedziom
i wskazwkom przeczytaem cz prac Marksa i Engelsa dotyczcych relacji
pomidzy pienidzem a kredytem na rynkach Europy w XIX wieku - okazao si
to niezwykle inspirujce i wiele si dowiedziaem.
Poza tym chc podzikowa pani L.H., gwnej asystentce badawczej i redak
cyjnej, pracujcej przy tworzeniu obu tomw Wojny o pienidz. Jej cika praca oraz
gboka wiedza s skoncentrowane i widoczne w kadym fragmencie tych ksiek.
W cigu tego roku dowiadczyem tak wielu zaurocze i inspiracji, jakich
nie znaem przez cae dotychczasowe czterdzieci lat mojego ycia. Tylu ludziom

PODZIKOWANIA I REFLEKSJE

349

winien jestem podzikowania! - Uprzejmemu i otwartemu Robertowi Mundellowi;


w skrytoci wspierajcemu mnie szefowi instytutu Chen Jianowi; gwnemu dyrek
torowi Li Jun, z ktrym tak atwo nawizaem przyja; surowemu i dokadnemu
inspektorowi Liu Cong Xin; szczeremu i wielce pomocnemu staremu przyjacielowi
Shi Wei Dong; przyjacielowi Yang Wei, ktry razem ze mn porzuci wygodne
ycie w USA i powrci, by pilnie pracowa w Ojczynie; wspdziaajcemu ze
mn przez krtki czas asystentowi, panu Meng Jie; wszystkim czonkom Instytu
tu Global Finance, ktrzy okazali mi ogromne wsparcie w pocztkowym etapie
jego dziaalnoci; nieustannie walczcym o doskonao ekspertom z komitetu
redakcyjnego magazynu Global Finance; wszystkim czytelnikom wytrwale ocze
kujcym na publikacj Wojny o pienidz 2; panu Niu i pani Zhang - okazujcemu
mi tak wiele yczliwoci i wsparcia maestwu nauczycieli.
Prosz te o wybaczenie wszystkich, ktrym powinienem podzikowa,
a ktrych nie wymieniem. Te sowa wdzicznoci wypadaj blado wobec Waszej
wielkiej pomocy i ogromnego wkadu w m prac, ktra stanowi dzi dla mnie
najwikszy majtek.
Pozwlcie mi ofiarowa t ksik wszystkim tym, ktrych kocham, i tym,
ktrzy mnie kochaj. ycz Wam wiecznego szczcia i zdrowia!

350

WOJNA O PIENIDZ 2

Postscriptum
Ksika ta nie zostaa napisana po to, by uczy inwestowania, dystrybucji
aktyww czy innego klasycznego zestawu strategii postpowania z pienidzem.
Jej autor postawi sobie za cel znalezienie odpowiedzi na drczce nas od dawna
pytanie: czemu pomidzy walutami dochodzi do konfliktw.
Pan Song jest niezwykle utalentowanym badaczem dziejw wiatowej gospo
darki. Powici wiele czasu na poznawanie przeszoci, analiz obecnej sytuacji
oraz prby przewidzenia przyszych zdarze. Przygotowujc si do pisania Wojny
o pienidz 2 przeczyta ponad sto pozycji i cofn si mylowo w czasie o blisko
trzysta lat; wszystko po to, by dotrze do rde systemu finansowego. W swej
ksice otworzy puszk Pandory: opisa, w jaki sposb czonkowie siedemnastu
rodzin, od pocztkw XIX wieku a do dzi, rzdz wiatowym pienidzem oraz
sprawuj kontrol - za pomoc wytwarzania narzdzi finansowych i prowokowania
zdarze - nad systemem bankowym, rop naftow, a take przemysem wytwr
czym i obronnym; pokaza, jak zrcznie i skutecznie kieruj losami wiata. Opisani
przez autora ludzie zasiadaj na samym szczycie piramidy, a wszystkie tajemnice
chowaj pod tronem. Pan Song prbuje zachci i ponagli swoich rodakw, by
starali si zrozumie tendencje i procesy zachodzce w globalnej gospodarce
Czytelniku, jeli ta ksika zainteresuje Ci, odczujesz wyranie, jak szybko
upywa czas i jak zmienne s dzieje. Korzyci z przeczytania jej s dziesiciokrotnie
wiksze ni te, ktre daje nam lektura pierwszej czci Wojny o pienidz. Teraz
z niecierpliwoci wyczekuj na moment, kiedy bd mg wzi do rki cz
trzeci, wanie przygotowywan przez autora. Bardzo dzikuj panu Songowi, e
ofiarowa nam tak cenne przemylenia i pogldy oraz e podzieli si z czytelnikami
swym entuzjazmem i pasj.
Mohammed Abdullah Haq
CEO grupy G6, prezes grupy Cai Fu Chao
28.06.2009 r.

You might also like