Przemysaw Bryk

FUNKCJE DOWIADCZENIA ODMIENNYCH STANW WIADOMOCI W

WYBRANYCH SPOECZNOCIACH TRADYCYJNYCH

WSTP
Odmienne stany wiadomoci1 s czci duo szerszego problemu tak zwanych
dowiadcze religijnych 2, nad ktrymi badania zainicjowa William James w 1902 roku
szeregiem wykadw opublikowanych w ksice Odmiany dowiadczenia religijnego. Dzieo
Jamesa byo odpowiedzi na szufladkowanie przez wczesn psychologi dowiadcze
opisywanych przez witych i mistykw jako wynikajce z chorb, zaburze umysowych i
oglnej degeneracji (Czapla 2011: 27). Ostatecznie, dowiadczenie religijne uznaje si za
jeden z piciu podstawowych wymiarw religijnoci (Doktr 2007: 6) stanowicy rdo
wszelkiej mistyki. Samo dowiadczenie religijne we wspczesnych badaniach religii jest
terminem szerokim, o wielu rnych aspektach zarwno indywidualnym i psychicznym, jak
i zbiorowym oraz spoecznym (Franczak 2007: 6166). Zdaniem Charlesa Glocka i Rodneya
Starka zawiera ono wszystkie uczucia, postrzegania i przeycia dowiadczane przez osob
lub definiowane przez grup religijn jako zawierajce element cznoci, chociaby ulotnej,
z istot bosk, tj. Bogiem, ostateczn rzeczywistoci, transcendentnym autorytetem (Glock,
Stark 1965: 43). Istotnym dla niniejszej pracy jest jedynie pewien fragment caego spektrum
dowiadcze religijnych, w ktrym jednostka dowiadcza, intencjonalnie bd nie, fenomenu
odmiennych stanw wiadomoci.
Celem artykuu jest ukazanie funkcji odmiennych stanw wiadomoci w
spoecznociach tradycyjnych. W oparciu o analiz dwch takich spoecznoci Indian
Huiczol z pnocnego Meksyku oraz Jakutw ze rodkowej Syberii chc wykaza, i w
niektrych kulturach OS odgrywaj istotn rol, poniewa powizane s z rytuaami,
mitologi czy mityczn kosmologi. Posiada rwnie wpyw zarwno na jednostki, jak i ca
spoeczno. Wybr tych konkretnych kultur wynika z faktu, e wiele je czy a rwnoczenie
take dzieli. Co oczywiste, dzieli przede wszystkim geografia. czy za wsplny koncept
1

W literaturze anglojzycznej okrela si je jako altered states of consciousness, w polskich przekadach termin
ten tumaczy si rnie (np. zmienione stany wiadomoci, niezwyke stany wiadomoci etc.), na potrzeby tego
artykuu przyjmuj tumaczenie odmienne stany wiadomoci oznaczane take skrtem OS.
2
Dowiadczenia religijne ukrywaj si pod rnymi terminami ukutymi przez poszczeglnych badaczy, dlatego
w literaturze mona spotka okrelanie ich choby jako dowiadczenia mistyczne (Czapla 2011), stany
ekstatyczne (Wulff 1999) czy dowiadczenie ekstatyczne (Walczak 2007). Kryj si take w nieco szerszych
pojciach, takich jak przeycie szczytowe (Maslow 1970). Niezalenie od nomenklatury, s ze sob tosame.

religijny okrelany mianem szamanizmu (cho szamanizm azjatycki i amerykaski nie s

zupenie tosame), ktry w tych kulturach posiada wsplne rdo (Eliade 2011: 257259).
Jednake rozwj obu form szamanizmu przebiega ju w separacji, std pomimo wielu cech
wsplnych pojawiy si take cechy charakterystyczne tylko dla danego rodzaju (rne s, dla
przykadu, metody inicjacji czy same sposoby osigania OS).
Artyku skada si z piciu czci w pierwszej na podstawie definicji Arnolda
Ludwiga przedstawiam, czym s odmienne stany wiadomoci, ich cechy charakterystyczne
oraz w jaki sposb mona je osign. Przedstawiam take problemy badawcze dotyczce
zagadnienia OS. W drugiej czci koncentruj si na pojciu i cechach spoeczestwa
tradycyjnego. Przedmiotem trzeciej czci jest analiza zwizanego z OS istotnego elementu
religii Indian Huiczol jakim s pejotlowe owy corocznego rytuau poszukiwania i
konsumpcji pejotlu. owy owe s jednym z najwaniejszych elementw ich kultury, ktrego
trzon stanowi kompleks: jele-kukurydza-pejotl (Myerhoff 1997: 128). Uwag powicam
take samemu pejotlowi, jako rdle odmiennych stanw wiadomoci. Kolejno przechodz
do analizy rytuaw i wierze syberyjskiego ludu Jakutw, dla ktrych OS s istot
szamaskiej ekstazy, pojawiajcej si przy rnych okazjach (midzy innymi inicjacjach
szamaskich). Stanowi ona take wany fundament, na ktrym powstaa caa tamtejsza
kosmologia szamaska (Walczak 2007: 283287). W kocowej czci podsumowuj cao
analizy, wskazujc na funkcje OS, a take podobiestwa oraz rnice w podejciu do nich
obu spoecznoci.

ODMIENNE STANY WIADOMOCI

Charakterystyka odmiennych stanw wiadomoci
Definicje opisujce fenomen OS rni si w zalenoci od osoby badacza i
reprezentowanej przez niego dziedziny nauki. Najbardziej ogln definicj przedstawi
amerykaski psychiatra Arnold Ludwig (1969), wedug ktrego OS to:
kady stan umysu, wywoany rnorakimi fizjologicznymi, psychologicznymi bd
farmakologicznymi rodkami lub czynnociami, ktry moe zosta subiektywnie rozpoznany
przez sam jednostk dowiadczajc (lub przez obiektywnego obserwatora teje jednostki)
jako reprezentujcy wystarczajce odchylenie subiektywnego dowiadczania lub
psychologicznego funkcjonowania w stosunku do oglnych norm dla tej jednostki w stanie
czuwania. To wystarczajce odchylenie moe objawia si wikszym ni zazwyczaj
zaabsorbowaniem doznaniami wewntrznymi lub procesami umysowymi, zmianami w
formalnej charakterystyce myli oraz upoledzeniem, do pewnego stopnia, procesw
rozpoznawania rzeczywistoci.

Jednak w przypadku badania odmiennych stanw wiadomoci w kontekcie

szamaskiej ekstazy i rytuaw pejotlowych, zdecydowanie bardziej obrazowe s sowa
Andrzeja Szyjewskiego, ktry stwierdza, i terminem [OS] okrela si w psychologii religii
takie zjawiska, jak stany prorockiego natchnienia, wizje wieszczek i mistykw, optanie i
mediumizm (Szyjewski 2005a: 16). Jednostka bdca w stanie odmiennej wiadomoci
moe dowiadczy zjawisk zwizanych z wieloma tradycjami mistycznymi lub szamaskimi
z caego wiata, np. przezwycienia dychotomii midzy istnieniem a nieistnieniem (Grof
1999: 91), spotkania z duchami przodkw (Dbrowski 2006: 5153) czy bstwami (Grof
2012: 204205), rozpadnicia ego (Grof 1999: 92) i identyfikacji ze wiadomoci absolutu
(Grof 2012: 207) czy przeycia wasnej mierci i ponownych narodzin (Grof 1999: 9699).
To, czego dowiadczy jednostka bdca pod wpywem odmiennych stanw
wiadomoci

zalene

jest

od

niezliczonej

iloci

czynnikw:

psychiki

jednostki

dowiadczajcej, stanu fizycznego, wczeniejszych przey, wspomnie, wychowania czy

rodzimej kultury (Grof 2012: 223225); a take od czynnikw bardziej prozaicznych:
humoru, najbliszego otoczenia, pory dnia, pogody czy towarzystwa osb trzecich. Istotne s
take oczekiwania i nastawienie jednostki do dowiadczenia, jeeli jest ono wywoywane
intencjonalnie (Leary, Metzner, Alpert 2011: 117126). Mnogo istotnych czynnikw
wpywa na ogromn rnorodno jakociow dowiadcze OS. Jak zauway Stanislav
Grof podczas swoich eksperymentw nad waciwociami LSD-253, uycie tej substancji
powodowao zaskakujco rnorodne spektrum reakcji indywidualnych (Grof 2012: 33).
Ciko dlatego jednoznacznie ustali, co musi znale si w modelowym dowiadczeniu
OS. Wymienia on, i elementami zwizanymi z OS mog by symptomy fizyczne, zmiany
percepcyjne i emocjonalne, zmiany mylenia, intelektualne i pamiciowe, zmiany
psychomotoryczne, wzrost lub spadek zainteresowania seksualnoci oraz dowiadczenia
artystyczne i religijne. Wystpienie wszystkich tych elementw nie jest obligatoryjne dla
kadego stanu odmiennej wiadomoci, wystpowa one mog w rnych kombinacjach i z
rn intensywnoci (Grof 2012: 2732).
Dla uproszczenia posikowa si mona skonstruowan przez Arnolda Ludwiga 4
krtk list dozna, ktre mog wystpi w stanie odmiennej wiadomoci. S to5:
3

Dietyloamid kwasu D-lizergowego, psychodeliczna substancja pierwszy raz zsyntezowana w 1938 roku przez
Alberta Hofmanna w laboratoriach firmy Sandoz. W latach 60 XX wieku Stanislav Grof, psychiatra czeskiego
pochodzenia, z powodzeniem eksperymentowa nad wykorzystaniem LSD-25 w terapii leczenia zaburze
psychicznych np. schizofrenii. Ponadto take w latach szedziesitych prbowano wykorzysta stany
odmiennej wiadomoci wywoywane zayciem LSD-25 do leczenia uzalenie, np. od alkoholu.
4
Lista w oparciu o opracowanie Tomasza Sikory (Sikora 1999: 280281).
5
Jako e lista cech OS nigdy nie bdzie cakowicie kompletna, warto porwna te przedstawione tutaj z
cechami opisywanymi przez innych autorw, np. Andrzeja Szyjewskiego (2005a: 130132).

a) Zmiana sposobu mylenia, subiektywne zakcenia koncentracji oraz osabienie

zdolnoci odrniania przyczyny od skutku. Pojawia si wiksza tolerancja na logiczne
sprzecznoci.
b) Zudzenie przyspieszenia, spowolnienia lub zatrzymania czasu; moe pojawi si
doznanie nieskoczonoci czasu.
c) Poczucie utraty samokontroli odczuwane jako pozytywne bd negatywne.
d) Bardzo silne emocje mogce oscylowa pomidzy doskonaym szczciem i
ekstaz a lkiem i gbok depresj (por. mysterium tremendum i misterium fascinans
Rudolfa Otto)
e) Zaburzenie w percepcji ciaa, odczucie zmiany jego ciaru i wielkoci.
Subiektywne doznanie bezcielesnoci, wystpowanie silnych stanw depersonalizacji i
odrealnienia (np. odczucie zaniku granic midzy przedmiotami, zlania w jedno z innymi
ludmi, wiatem czy obiektami).
f) Halucynacje, synestezje, zmiany w percepcji oraz wizualizacje. Cao dowiadcze
wzrokowych mona podzieli na wizualizacje przy zamknitych oczach, tzw. closed-eye
visualizations (wizje geometryczne, pejzae, mitologiczne scenerie i postaci) oraz
wizualizacje przy otwartych oczach, tzw. open-eye visualizations (rnica w postrzeganiu
rozmiarw przedmiotw, odlegoci, jaskrawoci kolorw).
g) Poczucie, i rzeczy, ktre normalnie nie maj adnego znaczenia nabieraj
wyjtkowego sensu.
h) Wystpowanie momentw wgldu w istot rzeczy, olnienia (por. satori).
i) Zwikszenie podatnoci na sugestie.
j) Moliwo poczucia ostatecznego zjednoczenia, odrodzenia lub odnowienia.
Cao takiego dowiadczenia ma charakter niewyraalny.
Naley zaznaczy, e zjawiska odmiennych stanw wiadomoci i oglnie mistyki w
badaniach naukowych byway porwnywane do chorb psychicznych (Torrey 1981: 8590),
np. schizofrenii (Czapla 2011: 99117) czy padaczki pata skroniowego, a szamanw
przedstawiano jako jednostki patologiczne (Szyjewski 2005a: 3746). Jednak zarzuty te byy
ju wielokrotnie odpierane i s w peni nieuzasadnione.

Metody osigania odmiennych stanw wiadomoci

Jest kilka gwnych drg osigania OS, ktre przybli. Niektre z niech s
elementami ascetycznego ycia witych, mnichw czy szamanw. Dugotrwae posty i
4

godwki pojawiaj si w wielu tradycjach religijnych przykadem moe by hinduski

tapas6, ywoty niektrych witych chrzecijaskich7 (Wulff 1999: 7879) czy kompleksy
inicjacji szamaskich (Szyjewski 2005a: 60). Godwki prowadz do niedoboru glukozy w
organizmie (Jdrzejczak 2010: 40), ubytku skadnikw mineralnych, witamin i w
konsekwencji zakwaszenia organizmu. To prowadzi do zaburze w funkcjonowaniu mzgu i
zmian psychicznych (Wulff 1999: 7879). Podobnie wykorzystywane jest dugotrwae
pozbawienie snu, ktre zaburza prawidowe funkcjonowanie mzgu, co moe prowadzi do
symptomw psychotycznych (np. poczucie przeladowania), zudze i halucynacji
wizualnych lub dotykowych. (Wulff 1999: 8081).
Powysze praktyki wi si czsto z kontrol i wiczeniami oddechowymi, wraz z
wypowiadaniem mantr, modlitw i piewaniem pieni. Prowadzi to do zmiany proporcji tlenu i
dwutlenku wgla we krwi. Zwikszona ilo dwutlenku wgla w organizmie powodowa
moe irytacj, eufori, depresj, zawroty gowy a take poczucie kosmicznej wielkoci,
ekstaz i halucynacje (Wulff 1999: 83). Ponadto, zachowanie odpowiedniego rytmu np.
odtwarzania rytuay czy bbnienia nastraja mzg na czstotliwo pokrewn odmiennym
stanom wiadomoci. Zjawisko to wykorzystuj np. szamani (Szyjewski 2005a: 128).
Inn metod jest poddawanie si skrajnym wysikom fizycznym i przebodcowaniu.
Wysiek wie si z zadawaniem sobie blu, wystawieniem na ekstremalne czynniki
zewntrzne (np. wyzibienie) lub ekstatycznym tacem (Szyjewski 2005a: 2021), czsto w
stroju wacym kilkadziesit kilogramw (Trzciski 1996: 40). Taniec taki jest np. istotnym
elementem szamaskiego transu, obrzdw inicjacji Buszmenw Kung (Szyjewski 2005b:
7980) czy aktywnej medytacji sufickich derwiszw (Wulff 1999: 85). Przebodcowanie
powoduje wzbudzenie orodkw emocjonalnych, zwaszcza ukadu limbicznego i
hipokampu8. Dochodzi do zdominowania kory mzgowej oraz pata czoowego przez impulsy
pynce wanie z ukadu limbicznego. Efekty tego procesu s podobne do np. hipnozy czy
skutkw zaycia substancji psychodelicznych.
Procesem odwrotnym do przebodcowania jest deprywacja sensoryczna. Polega na
odciciu moliwie jak najwikszej iloci bodcw zewntrznych (np. brak ruchu,
przebywanie w ciemnoci i ciszy). Skutki dugotrwaej deprywacji prowadz do
depersonalizacji, zaburze obrazu ciaa, halucynacji suchowych i wzrokowych oraz silnych i
6

Rodzaj praktyki ascetycznej czcej post, kontrol oddychania i recytacj wedyjskich hymnw.
Nieprzypadkowo ukuty zosta przez Rudolpha Bella termin wita anoreksja w jego ksice Holy Anorexia
(Bell 1985).
8
Eksperymentowano rwnie z prbami stymulacji hipokampu za pomoc fal elektromagnetycznych
(Jdrzejczak 2010).
7

zmiennych emocji. Deprywacja sensoryczna skutkuje zmianami w funkcjonowaniu kory

mzgowej i zaburzeniem rwnowagi midzy ni a ukadem siatkowym pnia mzgu 9 (Wulff
1999: 8182).
Powszechnie stosuje si take substancje psychoaktywne (Szyjewski 2005a: 19). S to
substancje chemiczne zmieniajce sposb funkcjonowania mzgu poprzez oddziaywanie na
mechanizmy jego wewntrznej komunikacji (Martin 2010: 61). Istnieje wiele ich rodzajw 10,
ale spord nich najbardziej istotn rol w indukowaniu OS maj psychodeliki 11. Wywouj
OS szybko i w miar kontrolowany sposb przy zastosowaniu relatywnie niskich dawek 12.
Substancje psychodeliczne powoduj OS wraz z caym spektrum charakterystycznych dla
nich zjawisk opisanych wczeniej. W mzgu pod ich wpywem uaktywnione zostaj
nieczynne normalnie poczenia i szlaki kojarzeniowe. Zayta substancja wchodzi w miejsce
neuroprzekanikw13 i sprawia, e normalnie nieprzewodzce bony zakocze nerwowych
przewodz impulsy bioelektryczne i uruchamiane s nowe poczenia wiodce do pamici
niewiadomej oraz starszych14 czci mzgu (Szyjewski 2005a: 2123).
Psychodeliki moemy podzieli na te pochodzenia farmakologicznego oraz
naturalnego. Farmakologiczne, te zsyntetyzowane sztucznie, to np. LSD-25 (por. Grof 2012),
DMT (por. Strassman 2011), meskalina, psylocybina, ketamina czy szereg psychodelicznych
tryptamin (por. Shulgin 1997) i fenyloetyloamin (por. Shulgin 1991). O naturalnych moemy
mwi wtedy, gdy dana substancja wystpuje w przyrodzie naturalnie i jest stosowana w
tradycjach religijnych np. ibogaina u lud Fangw (McKenna 2007: 8688), grzyby
psylocybinowe np. grzyby teonancatl (por. Metzner 2013), rytualny napj ayahuasca (liana
duszy) z Ameryki Poudniowej (por. Metzner 2010), muchomor czerwony (Palusiski 1994:
710) oraz pejotl, o ktrym bdzie mowa dalej.

CHARAKTERYSTYKA SPOECZNOCI
TRADYCYJNYCH
Spoecznoci, ktre opisuj w dalszej czci artykuu zaliczam do kategorii tzw.
spoecznoci tradycyjnych. Kategoria ta zostaa utworzona w celu ukazania odmiennoci tych
9

Sprawuje on kontrol nad stanami pobudzenia organizmu.

Zaliczamy do nich midzy innymi: kofein, tein, alkohol, tyto, kannabinoidy, opiaty (pochodne opium np.
morfina, heroina), barbiturany, rnego rodzaju stymulanty (np. amfetamina) oraz psychodeliki.
11
Okrela si je take niekiedy jako substancje halucynogenne czy te halucynogeny.
12
Np. optymalne dawkowanie LSD-25 to 200 do 500 mikrogramw, psylocybiny 40 do 60 miligramw a
meskaliny 600 do 800 miligramw (Leary, Metzner, Alpert 2011: 116).
13
Np. meskalina zastpuje dopamin, a LSD-25 serotonin.
14
Paul MacLean podzieli mzg na trzy czci: najstarszy mzg gadzi (odpowiedzialny za najnisze instynkty),
mzg starych ssakw (odpowiedzialny za emocje) oraz najmodszy mzg wyszych ssakw (dziki ktremu
mylimy).
10

spoeczestw od spoeczestw szeroko pojtej nowoczesnej kultury zachodniej. W oparciu o

syntez dokonan przez Andrzeja Szyjewskiego (Szyjewski 2001: 4763), moemy wyrni
nastpujce cechy charakterystyczne modelowej spoecznoci tradycyjnej15:
a)

Prosta i przejrzysta organizacja.

b)

Penia wiedzy o wasnej kulturze.

c)

Jedno obrazu idealnego i rzeczywistego.

d)

Anonimowo wytwrcy kultury nie s z zasady upamitniani (nie liczc

pierwotnych bohaterw upamitnionych w mitach).

e)

Aliteracko spoeczno jest niepimienna, przekazuje zwyczaje ustnie.

f)

Ahistoryczno brak historii rozumianej jako szereg uporzdkowanych

chronologicznie zdarze. Wydarzenia mityczne dziejce si w Eliadowskim illud tempus.

g)

Maa dynamika rozwoju zmiany s powolne, a zarazem niemile widziane

jako zaburzenie rwnowagi.

h)

Wielofunkcyjno ludzkich dziaa brak cisej specjalizacji, wszystkie

wytwory powizane s z odrbnymi dziedzinami: religi, magi, sztuk, rozrywk i etyk.

i)

Podmiotowy stosunek do rzeczywistoci czowiek nie jest oddzielony od

natury, jest z ni cile i stale powizany. Wszechwiat posiada te same cechy co czowiek.
j)

Specyficzne pojcie wasnoci, system prawny i system ekonomiczny

bogactwem naley si dzieli, praca to obowizek wynikajcy z powinnoci, nie z zysku, etc.
W kontekcie tematu niniejszego artykuu, naley doda jeszcze jeden wyznacznik,
ktrym jest istnienie w spoecznociach tradycyjnych kontekstu kulturowego zaywania
substancji psychoaktywnych lub stosowania innych technik w celu osigania odmiennych
stanw wiadomoci. Kontekstu takiego brak w kulturze zachodniej (nie liczc alkoholu), co
jest clou pracy na temat rytuaw przejcia autorstwa Grzegorza Dbrowskiego (2006).

INDIANIE HUICZOL16
Rys historyczny
Indianie Huiczol zamieszkiwali wschodnie tereny rodkowego Meksyku (Sierra
Madre Zachodnia). Przez Europejczykw odkryci zostali wzgldnie pno. Geograf
kulturowy Carl Sauer podaje, i pierwsze wzmianki o tym ludzie pojawiaj si w zapiskach
15

Co istotne, nie naley si cile trzyma wymienionych cech przy analizowaniu danych kultur, gdy zawsze
znajdzie si spoeczno ze spektrum tradycyjnych, ktra nie bdzie spenia wszystkich podanych
wyznacznikw.
16
Badania wierze Huiczoli pochodz w wikszoci z lat siedemdziesitych XX wieku (zarwno praca Barbary
Myerhoff, jak i Mirosawy Posern-Zieliskiej, na ktrych gwnie si opieram), dlatego w artykule odnosz si
do nich w czasie przeszym.

hiszpaskich misjonarzy z XVI i XVII wieku (Myerhoff 1997: 43), kiedy to konkwistadorzy
zaczli penetrowa Sierr. Huiczole sami siebie okrelali jako Wixrika17. Zamieszkiwali
gwnie trudno dostpne rejony grskie, cho znaczna ich liczba rozproszona bya wrd
mieszanego huiczolsko-metyskiego osadnictwa na ranczach, poza samym obszarem Sierry
oraz w miastach (Myerhoff 1997: 47).
Gwnym zajciem Indian Huiczol byo rolnictwo uprawa kukurydzy stanowicej
bardzo wany symbol ich kultury oraz owiectwo, ktre od chwili przejcia na osiady tryb
ycia odgrywao marginaln rol. Ich kultur sprowadzi mona do trzech podstawowych
trzonw, ktre tworz kompleks jele-kukurydza-pejotl (Myerhoff 1997: 128). Z owym
kompleksem czyo si jedno z najwaniejszych wydarze dla spoecznoci Huiczoli
pejotlowe owy.

Zarys religii
Jak pisze Barbara Myerhoff, wedug Huiczoli dobre ycie to ycie religijne, dobrze
wykonana praca jest wita, a by Huiczolem oznacza y we waciwy sposb. Wierzenia
Indian, ich kosmologia i symbolika bya bogata i rozwinita, a przy tym jednoczenie
zawikana i trudna (Myerhoff 1997: 5859). Objawiao si to choby w tym, i nie sposb jest
ostatecznie ustali, ile i jakie bstwa zasiaday w huiczolskim panteonie. Carl Lumholtz 18,
norweski etnograf, wyliczy, i posiadali oni czterdzieci siedem bstw o rnych imionach,
lecz stwierdza przy tym jakoby: Liczba ta jest w zasadzie nieograniczona, gdy kade
wzgrze i kada skaa szczeglnego ksztatu jest uznawana za bstwo (za Myerhoff 1997:
59). Barbara Myerhoff w swoich Pejotlowych owach zredukowaa panteon do trzech
podstawowych bstw:
Tatewar, Nasz Dziadek (Ogie) nazywany Starym Bstwem, objawia
Huiczolom przesania i yczenia wszystkich bogw zarwno w snach, jak i w wizjach, by
opiekunem czowieka. Tatewar w odlegych czasach poprowadzi bogw na pierwsze
pejotlowe owy zapocztkowujc tym samym ca ceremoni.
Tayaup, Nasz Ojciec (Soce) potne bstwo solarne, dajce ludziom ciepo,
ochron oraz umoliwiajce ycie (bstwo by moe zapoyczone od Aztekw).
Tamatsi Maxa Kwax-Kauyumari, Nasz Starszy Brat Jeleni Ogon posta t czy
si z Kauyumari, herosem kulturowym i tricksterem Huiczoli. Bg ten odegra jedn z
gwnych rl w pierwszych, pradawnych pejotlowych owach. Ponadto ofiarowa Huiczolom
17
18

Termin niejasnego znaczenia i pochodzenia.

Opisa on symbole Huiczoli w swojej pracy Symbolism of the Huichol Indians z 1900 roku.

wiele darw, broni przed wrogami oraz pomaga w zdobywaniu pejotlu i jeleni (Myerhoff
1997: 5767).
Ostatnia posta jest o tyle istotna, i oddzielnie mona j identyfikowa wanie z
Kauyumarim Czowiekiem-witym Jeleniem, ktry by najwaniejsz figur w caej
ceremonii pejotlowych oww.
W spoecznoci Indian Huiczol kluczow postaci by tak zwany maraakame, ktry
peni funkcj szamana, kapana, uzdrawiacza oraz przywdcy. Jak twierdzi Myerhoff, jego
rola wykraczaa poza normalne funkcje szamana prymitywnych spoecznoci. By postaci
zdecydowanie bardziej publiczn, ktra stosowaa formalne dziaania. Dlatego zdecydowanie
bliej mu do funkcji kapana (Myerhoff 1997: 71). Maraakame czyy z bogami specjalne
relacje. Posiada on take wachlarz standardowych technik szamaskich. Z pomoc
Kauyumari maraakame zajmowa si chorymi, posiada dar podrowania do innych
wiatw, transformacji w rne zwierzta, moc odbywania magicznych lotw do krainy
bogw oraz odprowadzania dusz zmarych do podziemi. Maraakame by wanie t osob,
ktra inicjowaa i prowadzia kadego roku centralne wydarzenie religijnego kalendarza
Huiczoli pejotlowe owy.

Pejotlowe owy
Pejotlowe owy byy, oglnie rzecz ujmujc, rytualn wypraw do Krainy Pejotlu
Wirikuta19. Co ciekawe, sam pejotl ronie w wielu innych rejonach caego Meksyku, jednak
Huiczole wdrowali do tego szczeglnego miejsca z kilku powodw. Wirikuta bya miejscem,
ktre Indianie Huiczol uwaali za tradycyjn ojczyzn, z ktrej musieli w pewnym momencie
emigrowa. Okrelali je miejscem na wschodzie, gdzie narodzio si Soce (Krupp 2001:
91). Wirikuta jest miejscem kreacji, gdzie powstali Pierwsi Ludzie (Huiczole), w zachodnim
pojciu mona je okreli jako Raj. Jest swoistym axis mundi, witym centrum wiata.
Dlatego te rok rocznie Huiczole pokonywali odlego okoo czterystu osiemdziesiciu
kilometrw20 od swoich siedzib (Myerhoff 1997: 91).
Celem caej wdrwki byo odtworzenie pierwotnych, mitycznych pejotlowych
oww, ktre wydarzyy si u pocztkw czasu. Wyprawa ta przywraca miaa ludziom
rwnowag oraz dostarcza pejotl, ktry spoywany podczas obrzdw mia na celu
podtrzymanie cigoci ycia Huiczoli (Krupp 2001: 86). Z pejotlowymi owami wiza si
cay szereg kolejnych mniejszych bd wikszych rytuaw, jednak istotnie sama pielgrzymka
19

Nazwa ta okrela wyynne pustynie w stanie San Luis Potosi.

Niegdy pieszo, w XX wieku dozwolone byo take korzystanie z komunikacji publicznej czy prywatnych
samochodw.
20

rozpoczynaa si od zebrania tak zwanych hikuritmete (towarzysze pejotlowi). Wyruszy

oni mogli dopiero po wczeniejszym dokonaniu rytualnego oczyszczenia, ktre polegao na
powstrzymaniu si od stosunkw pciowych, ograniczeniu spoywania pokarmw, obmyciu
si wod, a take wyznaniu przed reszt grupy swych nieprawych uczynkw, aby podrujcy
byli jednego serca (Dbrowski 2006: 35). Potem nastpowao przyjcie przez uczestnikw
oww imion bstw. Ma to istotne znaczenie, poniewa osoby biorce udzia w rytuale
pejotlowych oww w tym czasie stawali si postaciami z pierwotnych, pradawnych oww,
ktre poprowadzi Tatewar, Dziadek Ogie. Tak te maraakame, bdcy przywdc
wyprawy stawa si samym Pierwszym Szamanem, Dziadkiem Ogniem, a pozostali
czonkowie wyprawy otrzymywali imiona innych bstw zalenie od statusu spoecznego czy
cech fizycznych (Myerhoff 1997: 93).
Ciekaw cech charakterystyczn w pejotlowych owach by element odwrcenia.
Przed samym wejciem do Wirikuta przyjmowao si zasad odwrotnoci. I w ten sposb
starzec traktowany by jak dziecko, dziecko za jak osoba stara. Zasada odwrcenia
przeniesiona take bya na inne paszczyzny, niekoniecznie intuicyjnie odpowiadajcych
sobie odwrotnoci np. samochd by osem czy wosy czowieka wknem kaktusa.
Odwrcenie dotyczyo zarwno osb, jak i przedmiotw oraz zachowania (Myerhoff 1997:
105).
Jak tumaczy Edwin Krupp, caa wyprawa do witej krainy Huiczoli bya powrotem
do punktu, skd czas rozpocz swj bieg. Aby tam dotrze, naleao przekroczy granic
pomidzy naszym wiatem, a tym znajdujcym si poza nim. Dla peyoteros (polujcy na
pejotl) nastpowao to w chwili wkroczenia do Wirikuty, czyli ziemi kaktusa. Aby osign
t krain Huiczole musieli przej przez bram zwan Pochw 21 oraz przecisn si przez
Przejcie Trzaskajcych Chmur (Krupp 2001: 84). Dopiero wtedy Huiczole mogli stwierdzi,
i dotarli do Wirikuty, gdzie przystpowali do zbioru witych kaktusw. Tylko takie kaktusy
mogy by pniej spoywane w celu osignicia wizji, poniewa pejotl zebrany
gdziekolwiek indziej, bd przez kogokolwiek innego (a pejotl by atwo dostpny na
meksykaskich targowiskach; Myerhoff 1997: 146) mg okaza si tak zwanym zym
pejotlem tsuwiri. Tylko dobry pejotl hkuri mg by stosowany przez Huiczoli.
Przede wszystkim dlatego, i spoycie tsuwiri (ariocaprus retusus, z wygldu bardzo
podobny do pejotlu) wywouje halucynacje oraz inne efekty przypisywane bieluniowi
sprowadzajc na zaywajcego szalestwo22. Ponadto, pejotl musia by zebrany w
21

Nazwa powstaa ze wzgldu na podobiestwo do kobiecego ona.

Powszechnie przytaczana jest opowie o mczynie, ktry zaywszy zy pejotl napotyka du agaw,
ktr bierze za kobiet, odbywa z ni stosunek i umiera.
22

10

odpowiedni sposb (Myerhoff 1997: 147) poprzez symboliczne upolowanie go (PosernZieliska 1972: 170171).
Pierwsze spoywanie pejotli miao miejsce jeszcze podczas przebywania w Wirikuta,
jednak zaywano go w ilociach niewywoujcych wizji, jedynie w celu swoistej komunii
(Myerhoff 1997: 112). Dopiero na noc przed opuszczeniem Wirikuta peyoteros mogli zje
caego kaktusa. Co warto zaznaczy, spoywanie pejotlu w celu wywoania wizji byo tylko
jedn z nielicznych zastosowa kaktusa w spoecznoci Huiczoli. Znacznie czciej
stosowano go w celu uzdrawiania z wielu rnych dolegliwoci, a take jako uniwersalny
rodek magiczny oraz narzdzie do przepowiadania przyszoci (Posern-Zieliska 1972: 72
82). Poza pejotlowymi owami mg by spoywany kiedykolwiek w cigu roku przez
kadego z Huiczoli (mczyzn, kobiety i dzieci) z wielu rnych powodw, ale zawsze z
pozytywnymi skutkami (Myerhoff 1997: 148).

Pejotl
Kaktus ten, zwany te inaczej jazgrz Williamsa (lophophora williamsii), jest
niewielki, ciemnozielony, bulwiasty i cierpki w smaku (Myerhof 1997: 112). Spoywany
moe by zarwno w takiej formie, w jakiej zostaje znaleziony, bd jako wywar sporzdzony
z wikszej iloci wczeniej ususzonych kaktusw. Najwaniejsz substancj zawart w
pejotlu jest meskalina23. Jest ona alkaloidem z szeregu fenyloetyloamin o silnych
waciwociach halucynogennych, ktrego czas dziaania moe siga nawet dwunastu
godzin. Powodowa moe szereg skutkw opisanych wczeniej w Charakterystyce
odmiennych stanw wiadomoci z naciskiem na wizualn stron dowiadczenia. Pojawiaj
si synestezje, wizualizacje, zmiany w postrzeganiu kolorw, halucynacje wzrokowe, ale
take suchowe, czuciowe i wchowe (Posern-Zieliska 1972: 43) Pojawi si te moe silne
poczucie empatii wobec otaczajcej rzeczywistoci (Shulgin 1991: 684688) czy gboka
introspekcja minionych wydarze z ycia (Posern-Zieliska 1972: 43). Co istotne, osoba
doznajca pejotlowych wizji cay czas zdaje sobie spraw z tego, e to czego dowiadcza jest
nierzeczywist halucynacj (Posern-Zieliska 1972: 49).
Dla zwykych Huiczoli wizje pejotlowe miay gwnie funkcje rekreacyjne. Bdc
pod wpywem dziaania pejotlu zwykli ludzie zazwyczaj syszeli muzyk i widzieli mae
zwierzta, dostrzegali du zmian w percepcji kolorw, a niekiedy take ogldali rne
mitologiczne postaci. W wiadomoci Huiczoli jednak wszystkie te wizje nie miay gbszego
znaczenia, suyy jedynie rozrywce, przez wzgld na estetyk owych dozna (Myerhoff
23

W 1919 roku Ernst Spth syntetycznie uzyska j w laboratorium.

11

1997: 113). Pejotlowe wizje byy rzecz bardzo osobist i zdaniem Indian Huiczol nie
powinno si o nich mwi innym. Byy swego rodzaju sekretem (Myerhoff 1997: 150). Wizje
zwykego czonka plemienia Huiczol mogy wyglda nastpujco:
A potem, kiedy kto zay do, patrzy w gr i co widzi? Widzi ciemno. [] I wtedy czuje
si pijany pejotlem. [] Pojawia si tam ty blask. I czowiek patrzy w ogie. Siedzi tam,
patrzc w ogie, ktry jest Tatewar. Widzi ogie kolorowy, bardzo kolorowy, piciobarwny, w
rnych kolorach. Pomienie rozdzielaj si, strzelaj w gr, kady jzyk ognia rozdziela si
na te barwy i kady kolor jest wielobarwny niebieski, zielony, ty, wszystkie barwy. [] A
potem kto widzi ogie, bardzo jasny, widzi zoone mu ofiary, wiele pierzastych strza, ktre
s pene kolorw, lnicych, lnicych. To wanie widzi. (Myerhoff 1997: 149)

Jednak kiedy zaywajcym by maraakame, dowiadczenie przekraczao poziom

estetyczny i szaman dowiadcza wizji, w ktrej:
Widzi Tatewar, jeli jest wodzem tych, ktrzy poluj na pejotl. I widzi Soce. Widzi
maraakame czczcego ogie i syszy modlitwy tamtego jak muzyk. Syszy mody i piew.
Wszystko to jest konieczne do zrozumienia, do pojcia swojego ycia. Musimy tak robi, gdy
w ten sposb moemy wiedzie, co Tatewar wyprowadza dla nas ze swego serca. W ten
sposb rozumie si wszystko, co Tatewar daje. Tak poznajemy to wszystko, kiedy znajdujemy
wasne ycie, ale wielu nie zwraca na to uwagi. Dlatego nic nie wiedz. Dlatego nic nie
rozumiej. Trzeba by uwanym, aby zrozumie to, co jest Ogniem i Socem. Dlatego siedzi
si w ten sposb, by sucha i widzie, by rozumie. (Myerhoff 1997: 149)

W przypadku, kiedy huiczolski szaman zaywa pejotl, zyskuje bezporedni kontakt z

bogami i ich wiatem, co pozwala mu na skorzystanie z szeregu narzdzi potrzebnych np.
do uzdrowienia czonka plemienia.

SYBERYJSCY JAKUCI24
Rys historyczny
Jakuci s ludem tureckim, ktrzy midzy X a XIII wiekiem zostali wypchnici z
okolic Jeziora Bajka na pnoc, na tereny rodkowej Syberii (dolina rzeki Leny), gdzie
zamieszkuj obecnie (Conolly 1967: 82). Pocztkowo, skpe informacje o ludach Syberii do
Europy docieray za porednictwem Mongow. Tereny te zaczto eksplorowa dopiero w
obliczu rosyjskiej ekspansji na wschd25 (Koko 1990: 1718). Mona uzna, i w
wiadomoci europejskiej (a na pewno Carskiej Rosji) Jakuci zaistnieli okoo 1632 roku,
kiedy to kozacka wyprawa dotara do Jakucji (tak nazwano krain zamieszkan przez
Jakutw) i zbudowaa fort w miejscu dzisiejszego Jakucka (Conolly 1967: 83).
24

Podobnie, jak w przypadku Indian Huiczoli, najlepsze opracowania o wierzeniach i rytuaach Jakutw
pochodz z pierwszej poowy XX wieku, dlatego do nich take odnosz si w czasie przeszym.
25
Duy wkad w badanie Jakutw (jak i wielu innych ludw Syberii) mieli zesacy polityczni, w tym i Polacy,
np. W. Sieroszewski, autor Dwanastu lat w kraju Jakutw z 1900 roku.

12

Sami siebie okrelali jako Sakha, a przyjta oglnie nazwa Jakuci to okrelenie
pochodzce z jzyka ich ssiadw Tunguzw (Conolly 1967: 82). Ich gwnym zajciem
bya hodowla koni i byda, dlatego, jak wiele innych ludw rodkowej i wschodniej Syberii,
prowadzili na wp koczowniczy tryb ycia (Koko 1990: 714).

Zarys religii
Jakuckie wierzenia stanowiy jedn z wielu form szamanizmu Azji rodkowej i
Pnocnej, ktre doskonale opisa Mircea Eliade w swojej pracy Szamanizm i archaiczne
techniki ekstazy (Eliade 2011). Struktury wierze wielu ludw Syberii (np. organizacja
kosmosu czy panteon bstw) nie rniy si w znaczny sposb od siebie, nie liczc innych
nazw, zalenych od jzyka danych ludw, oraz niektrych elementw najistotniejszych mitw
(Koko 1990). Istotnie mona doszukiwa si wsplnego rda, z ktrego cay szamanizm
syberyjski, a w tym jakucki, wzi swj pocztek.
Jakuci dzielili kosmos na grny wiat (niebo), ziemi i wiat podziemny. Niebo
Tangara

zamieszkiway

ajyy

(bstwa),

ktrym

przewodzi

rng-Ajyy

Tojon

(Mlecznobiay Pan Stwrca) rzadko jednak ingerujcy w ycie ludzkie. Jakuci wierzyli
take w ambiwalentnego boga o imieniu Uuun Tojon (Grony Pan), ktrego ciko
jednoznacznie przyporzdkowa do kategorii ajyy lub abaasy (ze duchy), ale to wanie on
przekaza ludziom ogie i umiejtnoci szamaskie. Ponadto wierzono te w bstwa
podnoci, opiekunki byda i koni (Koko 1990: 4852). Personifikowano take ciaa
niebieskie (Koko 1990: 6266). Na drugim kracu kosmosu lea wiat podziemny, gdzie
mieszkay abaasy i wdroway dusze ludzkie po mierci, a ktrego wadc by Arsan Duoaj
(Koko 1990: 8182).
Podobnie jak maraakame dla Huiczoli, jakucki szaman by bardzo wan osob w
caej spoecznoci, gdy dziki swoim umiejtnociom wchodzenia w trans potrafi
odszukiwa zaginionych, przegania ze duchy, odprowadza dusze do wiata zmarych,
leczy chorych i niepodnych, dokonywa magicznych lotw oraz podrowa zarwno po
wiecie grnym, jak i dolnym/podziemnym (Eliade 2011: 186191). Oglnie zadaniem
szamana byo utrzymanie porzdku wiata i dokonywanie ewentualnych zabiegw, kiedy
harmonia zostanie zachwiana. A take rozadowanie istniejcych konfliktw wewntrz
spoecznoci (Szyjewski 2001: 381). Jego podstawowym narzdziem bya umiejtno
osigania stanw ekstatycznych (odmiennych stanw wiadomoci), ktr zyskiwa w
momencie zakoczenia swojej inicjacji.
13

Inicjacja szamaska
Charakterystyk modelowej postaci szamana, jego inicjacji i ycia przedstawi w
bardzo przystpny sposb Andrzej Wierciski. Nakreli on oglny, zwizy opis tego, jak
typowy szaman si musi urodzi, zosta powoany, przej inicjacj, y i wreszcie umrze
(Wierciski 2010: 153185), dlatego skupi si jedynie na jakuckiej wersji szamanizmu.
Najbardziej interesujce w kontekcie problematyki odmiennych stanw wiadomoci s
inicjacja jakuckiego szamana oraz nastpujca po niej umiejtno osigania szamaskiego
transu.
Dar szamanizmu u Jakutw nie by dziedziczny (jak u niektrych ludw, np.
Samojedw), ale jego duch opiekuczy wraz z szamask moc mgt stara si wcieli
w czonka tego samego rodu (Eliade 2011: 38). Ide reinkarnacji szamaskiej mocy Jakuci
ujli w sowach szamanem nie mona zosta trzeba si nim urodzi (Szyjewski 2005a:
46). Przyszego szamana w pewnym momencie ycia zaczynay odwiedza abaasy i ajyy
(Eliade 2011: 80) i ostatecznie ogarniao go szalestwo (Eliade 2011: 38), ktre objawiao si
cierpieniami psychicznymi, widzeniami i wieszczymi snami. W tym wanie momencie
rozpoczyna si proces szamaskiej inicjacji. U najlepszych szamanw taka inicjacja
zaczyna si moga midzy 3 a 5 rokiem ycia, rednich 5 a 9, a najsabszych midzy 12 a 18.
Przejawy tej choroby szamaskiej oznaczay, e trzy dusze przyszego szamana zostay
porwane (kada z dusz odpowiadaa kolejnym poziomom rzeczywistoci niebiaskiej,
ziemskiej i wiata podziemnego). W tym czasie owe dusze dostpoway odpowiedniej
edukacji na odpowiednich poziomach wiata. Ponadto adept musia uczy si u szamana
nauczyciela odpowiednich technik (Wasilewski 1985: 55).
Po takim przygotowaniu adept udawa si na odludzie, gdzie w specjalnie
zbudowanym szaasie spdza wyznaczony czas 3, 5, 7 albo 9 dni nie przyjmujc
pokarmw ani pynw. Celem tego rytuau inicjacyjnego byo dowiadczenie mierci.
Wasilewski opisuje, i inicjowany w swoim szaasie ley bowiem w zamroczeniu z pian na
ustach, na caym ciele widoczne s wylew podskrne, za na stawach utworzyy si wrcz
krwawe wybroczyny. Jakie s pozafizjologiczne przyczyny tego stanu? Oto przyszy szaman
uyjmy tu paradoksalnego sformuowania przeywa wasn mier (Wasilewski 1985:
57). Samo dowiadczenie mierci jest do drastyczne, co widzimy w opisie przytaczanym
przez Eliadego:
Szaman jakucki Sofron Zatiejew twierdzi, e przyszy szaman zazwyczaj umiera i przez trzy
dni ley w jurcie bez jedzenia i picia. Niegdy trzykrotnie przechodzono ceremoni rozcinania
na kawaki. Inny szaman Piotr Iwanow szczegowiej informuje nas o tej ceremonii: czonki

14

kandydata s odrywane i rozdzierane elaznym hakiem; koci s oczyszczane, ciao

zeskrobywane, pyny wypuszczane z ciaa, a oczy wyrwane z orbit. Po tym zabiegu wszystkie
koci zbiera si i spaja elazem. Wedug innego szamana Timofieja Romanowa ceremonia
kawakowania trwa od 3 do 7 dni; w tym czasie kandydat, jak umary, prawie nie oddycha,
pozostajc w odosobnionym miejscu (Eliade 2011: 53).

W trakcie swoich wizji, adept trafia do podziemnego wiata, gdzie doznawa

zudzenia rozczonkowania swojego ciaa przez duchy, przeywa wasn mier i odradza
si, kiedy zostawa zoony na nowo, jako zupenie nowa osoba szaman. Wlewano w niego
now krew, oczy zastpowano nowymi, by mg widzie duchy, a uszy przebijano, by mg
sysze i rozumie mow ptakw i rolin (Wasilewski 1985: 5758). Cay ten proces ciekawie
koresponduje z opisywanymi przez Stanislava Grofa dowiadczeniami jego pacjentw, ktrzy
pod wpywem LSD-25 przeywali wasn mier i ponowne odrodzenie 26 (Grof 2012: 135
158).
Gdy nowy szaman by ju zoony w cao, szaman-nauczyciel sprowadza dusz
adepta ze wiata podziemnego i przekazywa mu informacje o demonach i chorobach, ktre
musia potrafi zwalcza (Wasilewski 1985: 58). Zyskawszy w ten sposb szamask moc,
ducha-opiekuna, odpowiedni wiedz oraz techniki kamania27 i osigania ekstazy, nowemu
szamanowi potrzeba byo jeszcze tylko specjalnego stroju (Eliade 2011: 131) oraz bbna
(Eliade 2011: 145), bdcego bardzo wanym narzdziem jego pracy, suc np. za rumaka,
na ktrym wzlatywa ku grnym wiatom28.
Stany transowe w szamaskich rytuaach
Jakucki szaman dostarcza szerokiego wachlarza usug czonkom swojej spoecznoci,
gdzie obecny by przy wszystkich wanych wydarzeniach (Sieroszewski 1961: 323).
Najwaniejszym zadaniem byo jednak leczenie chorb. Przebieg typowego jakuckiego
seansu szamaskiego mona podzieli na cztery fazy: przywoanie duchw pomocniczych;
odkrycie przyczyny choroby, a by ni najczciej by zy duch, ktry porwa dusz chorego
lub wszed w jego ciao; wypdzenie zego ducha; wniebowstpienie szamana (Eliade 2011:
186)29.
W trakcie caego procesu kamania szaman musia osign stan transowy za pomoc
odpowiednich technik. Jakuccy szamani stosowali rytmiczne bbnienie, ktre pomocne byo
26

U Grofa niewyobraalne cierpienia i dowiadczenie wasnej mierci oraz ponownego narodzenia zwizane
jest z przechodzeniem przez kolejne matryce okooporodowe (dokadnie z II, i III do IV) i zwizane s z
przypominaniem sobie procesu ycia podowego czowieka. Matryca II to pocztek porodu i skurcze macicy,
matryca III to przeciskanie si przez kana porodowy, a IV to narodziny i koniec cierpie zwizanych z
narodzinami (Grof 2012: 109162).
27
Kamanie to oglna nazwa na czynnoci syberyjskich szamanw wykonywane podczas ceremonii i rytuaw.
28
O symbolice bbna i stroju por. Eliade 2011: 129152.
29
Opis przebiegu przykadowych rytuaw leczniczych por. Szyjewski 2005a: 133137, Koko 1990: 141160.

15

w wywoywaniu u nich odmiennych stanw wiadomoci (Wasilewski 1985: 167) oraz taniec
w specjalnym stroju (Eliade 2011: 188). Wykorzystywali w ten sposb efekty
przebodcowania sensorycznego (Szyjewski 2005a: 128). Sieroszewski opisa, i szaman w
trakcie kamania:
Taczy, gra i piewa nieustannie, skacze jak optany [] Gowa szamana wci opuszczona w
d, trzsie si chorobliwie, wosy bezadnie rozrzucone przylepiaj si do spotniaej twarzy,
powieki przymknite i spod nich wieci si spojrzenie mtne, a u niektrych z ust pynie piana
i byskaj mocno cinite zby. Szaman ryczy, ochrypy, prawie bezprzytomny (Sieroszewski
1961: 374).

W jeszcze dawniejszych czasach, korzystano take ze skutkw spoycia muchomora

czerwonego (Amanita muscaria), ktry posiada waciwoci halucynogenne i by bardzo
popularnym rodkiem30 stosowanym przez szamanw pord wielu ludw (Wasilewski 1985:
172173). W XX wieku muchomor nie by ju stosowany przez Jakutw, jego miejsce zaja
wdka (Eliade 2011: 188).
W trakcie rytuau leczenia szaman musia czsto odby walk z duchami choroby,
ktra niekiedy wioda do omdlenia i podry do wiata duchw (Szyjewski 2005a: 137). Cae
to dowiadczenie szamani okrelali magicznym lotem, ktry mia zwizek z ca uznawan
przez Jakutw kosmologi i organizacj wszechwiata 31. Z owych magicznych lotw
szamani przynosz informacje o pozostaych wiatach, poczonych Drzewem Kosmicznym,
po ktrym wspinaj si do nieba, a take o wiecie podziemnym, gdzie wszystko jest
odwrcone w stosunku do wiata ziemskiego32.
Kwesti sporn pozostaje, czy trans, w ktry rzekomo wchodzi szaman, by
rzeczywisty, a nie jedynie symulowany przed oczyma zainteresowanych. Moliwe jest, e
faktycznie osiga on OS jedynie przy naprawd istotnych rytuaach a udawa tylko przy
powszednich przypadkw kamania. Si rzeczy, w chwili obecnej ciko to obiektywnie
ustali.

30

Eliade w swojej pracy Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy twierdzi, i sztuczne wywoywanie transw za
pomoc np. substancji psychodelicznych wiadczy o tym, i mamy do czynienia z szamanizmem
zdegradowanym, ktry daleki jest od pierwotnej, czystej formy. Stanowisko Eliadego jest odrzucane przez
wielu badaczy ludw Syberii (Szyjewski 2005a: 2425).
31
Dokadny opis kosmologii opartej na rnych przejawach szamanizmu mona przeczyta w VIII rozdziale
Szamanizmu i archaicznych technik ekstazy (Eliade 2011: 207226).
32
Ciekawa paralela do odwrconych znacze podczas huiczolskich pejotlowych oww.

16

FUNKCJE ODMIENNYCH STANW WIADOMOCI

OS i szaman
W

obu

powyszych

przykadach

wierze

szamaskich

mamy

przykady

intencjonalnego wywoywania odmiennych stanw wiadomoci. W przypadku Huiczoli

stosowana do tego bya psychodeliczna substancja zawarta w pejotlu witym dla nich
kaktusie.

Jakuci

za,

analizowanym

okresie,

wykorzystywali

gwnie

efekty

przebodcowania (np. przy kamaniu leczniczym), cho w przypadku szamaskiej inicjacji

pojawiao si spontaniczne wchodzenie w OS, co oznaczao naznaczenie przez duchy, a
sama inicjacja z kolei skupiaa si na sensorycznej deprywacji adepta.
Bezsprzecznie najwaniejsz funkcj OS w obu przypadkach byo nadanie
szamanowi umiejtnoci do zgbienia nadnaturalnego wiata. Jakucki szaman na drodze
inicjacji przeywajc wasn mier, otrzymujc nowe oczy i uszy, zyskiwa zdolno
wchodzenia w trans, odwiedzania wiatw podziemnego i niebiaskiego oraz moliwo
kontroli nad rnego rodzaju duchami (opiekuczymi albo chorobowymi w celu ich
odesania). Huiczolski maraakame, dziki pejotlowi potrafi nawiza bezporedni kontakt z
bstwami, nieraz prowadzc z nimi swoisty dialog. W obu przypadkach, nabyte umiejtnoci
czyniy z szamana jedn z najwaniejszych postaci w spoecznoci. Szaman zazwyczaj by
osob bardziej wyedukowan ni zwyky czonek plemienia (kiedy dla zwykej osoby
wystarczaa znajomo ok. 4 tysicy sw do normalnego funkcjonowania, tak szaman
posugiwa si zasobem ok. 10 razy wikszym; Szyjewski 2005a: 151). Wizaa si z tym
take znajomo wielu mitw (Szyjewski 2001: 381), pieni i skutecznoci odpowiednich
zi. Wszystko to, oraz zdolno leczenia chorb czynia z maraakame i jakuckiego szamana
swego rodzaju plemiennych terapeutw33.
Wrd Jakutw OS pozwalay na wybr i inicjacj kolejnego szamana. I cho tylko
on sam wchodzi potem w trans osigajc OS, to dziki podwiadomym skojarzeniom, czy
siganiu do swej niewiadomoci mg rozwizywa problemy jednostkowe lub caej
wsplnoty, co bez wyranej przesady mona nazwa grupow terapi (Koko 1990: 160).
Jego pomoc potrzebna bya, gdy zachwiana zostaa harmonia wiata lub pojedynczego
czowieka (poprzez np. chorob). Zadaniem szamana byo przywrcenie jej, zasigajc
pomocy w nadnaturalnym wiecie. Jeeli chodzi o leczenie wspplemiecw, to istotnie,

33

O podobiestwach pomidzy wspczesn psychologi a rytualnym uzdrawianiem wrd spoecznoci

tradycyjnych szerzej pisze Erving Fulley Torrey w swojej ksice Czarownicy i psychiatrzy (1981).

17

pomoc szamana pomagaa pozby si chorb psychicznych, ale take i fizycznych (Szyjewski
2005a: 147), co mogo by skutkiem efektu placebo.
Huiczolski maraakame mia waciwie takie samo zadanie w swojej spoecznoci, z
tym, e gdy dochodzio do zabiegw leczniczych w niektrych przypadkach sam pacjent
zaywa pejotl, jednak caa sia lecznicza i pochodzia od szamana. To nie wszystko, bowiem
maraakame mia nieco szerszy zakres powinnoci ni zwyky szaman. Dziki
bezporedniemu kontaktowi z bogami (a w szczeglnoci Tatewari) odgrywa istotn rol w
podejmowaniu decyzji w sprawie losw wsplnoty (Myerhoff 1997: 7172).

OS i spoeczno
Wrd Jakutw szaman posiada monopol na osiganie stanw transowych i OS
(pomijajc problem prawdziwoci i udawania transw). Std te spoeczno korzystaa
wycznie z dowiadcze szamanw w leczeniu jednostek i wsplnoty. Jednak opisywana
przez szamanw geografia zawiatw poznawana podczas magicznych lotw uznawana
bya przez wszystkich Jakutw.
Z kolei wrd Huiczoli pejotlowe owy stanowiy rytua odnowy wszechwiata,
powtrzenie pierwotnej wyprawy dokonanej przez bogw u pocztkw czasu. Dlatego te
wszyscy uczestnicy oww partycypowali w spoywaniu kaktusw, a take dostarczali je do
wioski.
Podstawowa rnica pomidzy Huiczolami a Jakutami polega na tym, e wrd
Huiczoli wszyscy mieli moliwo osignicia OS. W ich przypadku jednak dowiadczenie
to speniao jedynie funkcj rekreacyjn i rozrywkow, a same wizje byy marginalizowane.
To tylko maraakame dostpowa prawdziwego kontaktu ze wiatem nadprzyrodzonym i
bogami. Zupenie inn wan funkcj caej wyprawy zwieczonej konsumpcj pejotlu bya
integracja peyoteros i w konsekwencji caej spoecznoci. Ju pocztkowe wyznanie
grzechw zbliao do siebie jednostki, ktre w ten sposb mogy bliej si pozna. Kluczowe
zadanie miao tu jednak dziaanie meskaliny zawartej w pejotlu, ktra moe wywoywa
uczucie wzmoonej empatii do otaczajcych ludzi, a nawet (jak w przypadku wielu innych
psychodelikw, np. LSD-25) pen identyfikacj z innymi osobami, grupami osb czy
narodami (Grof 2012: 186187). Dowiadczenie takie mogo wzmacnia integracj spoeczn
caego plemienia (przypomnie naley, e poza pejotlowymi owami, kaktus mg by
spoywany przez kadego bez specjalnej okazji).
A zatem OS w przypadku Jakutw ograniczay si do jednostkowych dowiadcze
szamana, ktrych wynik promieniowa na ca spoeczno, natomiast pord Huiczoli
18

dowiadczanie OS miao charakter znacznie bardziej wsplnotowy. OS pozostaych

czonkw plemienia waciwie nie wykluczay wystpowania zjawiska objawie
prywatnych (e pozwol sobie zapoyczy nazewnictwo z tradycji chrzecijaskiej), ale
istniaa tendencja do utrzymywania wasnych wizji w sekrecie, by moe dlatego, e to
maraakame posiada mia wyczno na kontakt z bogami.

ZAKOCZENIE
Co, mam nadziej, udao mi si jasno wykaza, odmienne stany wiadomoci
odgrywaj integraln rol nie tylko w wierzeniach religijnych omawianych wyej
spoecznoci tradycyjnych, ale take waciwie w caej ich kulturze. Zarwno u Huiczoli jak i
Jakutw, gwnym uytkownikiem OS by szaman, na ktrego barkach spoczywao szereg
obowizkw i funkcji do spenienia (od terapeutycznych uzdrowie po utrzymywanie
rwnowagi wiata). Szamani czsto wypeniali je korzystajc wanie z tego niecodziennego
narzdzia jakim s odmienne stany wiadomoci. U Jakutw samo przygotowanie do
szamaskiej roli wymagao przejcie przez inicjacj opart na OS. Z drugiej strony
psychodeliczny pejotl by oglnie dostpny wszystkim czonkom plemienia Huiczoli,
stanowic jeden z gwnych filarw ich kultury. Z osiganiem OS w tych spoecznociach
zwizana bya te mitologia (np. huiczolska wyprawa po pejotl jako odtworzenie mitu
pocztkw czasu) i kosmologia (np. jakucka wizja kosmosu podzielona na wiat czowieka,
wiat podziemny i niebiaski). Ponadto, dowiadczanie OS byo siganiem do gbi nie tyle
psychiki jakuckiego czy huiczolskiego szamana, ale do gbi samej istoty ludzkiej i jej wci
zagadkowej wiadomoci. Praktyki takie byy nie tylko wan czci kultury tych
spoeczestw tradycyjnych, ale take swego rodzaju studiami nad ludzk jani, sposobem
integracji w ni i jej wykorzystania. Istotnie, Jakuci i Huiczole z powodzeniem korzystali z
tych bada w celu utrzymania harmonii w swoich spoecznociach. W przeciwiestwie do
nich, dla zachodniej nauki OS to wci teren zbadany tylko czciowo i nadal skrywa wiele
tajemnic. Lecz aby przeprowadzi kompleksowe badania nad tym fenomenem potrzeba
poczy wysiki kilku dziedzin nauki (midzy innymi religioznawstwa, etnologii,
psychologii, farmakologii i neurobiologii), co samo w sobie atwym nie bdzie.

19

BIBLIOGRAFIA

1. Conolly Violet, 1967, The Yakuts, Problems of Communism, nr 4, s. 8191.

2. Czapla Pawe, 2011, Fenomen dowiadczenia mistycznego. Analiza

filozoficzno-

psychologiczna, Krakw: NOMOS.

3. Dbrowski Grzegorz, 2006, Rytuay przejcia a uycie substancji psychoaktywnych,
Wrocaw: Wydawnictwo Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
Wrocawskiego.
4. Doktr Tomasz, 2007, Dowiadczenie religijne, pluralizm i fundamentalizm [w:]
Doktr Tomasz (red.), Dowiadczenie religijne, Warszawa: Verbinum, s. 618.
5. Eliade Mircea, 2001, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
6. Franczak Kazimierz, 2007, Koncepcje interpretacyjne i badania dowiadczenia
religijnego we woskiej psychologii religii [w:] Doktr Tomasz (red.), Dowiadczenie
religijne, Warszawa: Verbinum, 6077.
7. Glock Charles, Stark Rodney, 1965, Religion and socjety in tension, Chicago: Randy
McNally.
8. Grof Stanislav, 1999, Poza mzg. Narodziny, mier i transcendencja w psychoterapii,
Krakw: Wydawnictwo A.
9. Grof Stanislav, 2012, Obszary niewiadomoci. Raport z bada nad LSD, Krakw:
Wydawnictwo A.
10. James William, 2011, Odmiany dowiadczenia religijnego, Warszawa: Aletheia.
11. Jdrzejczak ukasz, 2010, O powstawaniu dozna mistycznych. Podejcie
neurokognitywne, Olsztyn: Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w
Olsztynie.
12. Koko Magdalena Maria, 1990, Mitologia ludw Syberii, Warszawa: Wydawnictwa
Artystyczne i Filmowe.
13. Krupp Edwin, 2001, Obserwatorzy nieba, szamani i krlowie. Astronomia i
archeologia mocy, Warszawa: Prszyski i S-ka.
14. Leary Timothy, Metzner Ralph, Alpert Richard, 2011, Dowiadczenie psychodeliczne,
Warszawa: Okultura.
15. Ludwig Arnold, 1966, Altered states of consciousness, Archieves of General
Psychiatry, nr 15, 225234.
16. Martin Paul, 2010, Seks, narkotyki i czekolada, Warszawa: MUZA SA.
20

17. Maslow Abraham, 1970, Religious aspects of peak-experiences [w:] Sadler William
Alan (red.), Personality and Religion. The role of religion in personality development,
New York: Harper & Row, s. 168179.
18. McKenna Terrence, 2007, Pokarm Bogw, Warszawa: Okultura.
19. Metzner Ralph, 2010, Ayahuasca. wite pncze duchw, Warszawa: Okultura.
20. Metzner Ralph, 2013, Teonancatl. wite Grzyby, Warszawa: Okultura.
21. Myerhoff Barbara, 1997, Pejotlowe owy. Sakralna podr Indian Huiczoli, Krakw:
Znak.
22. Palusiski Robert, 1995, Narkotyki przewodnik, Krakw: Total Trade & Publishers.
23. Posern-Zieliska Mirosawa, 1972, Peyotyzm. Religia Indian Ameryki Pnocnej,
Wrocaw: Zakad Narodowy Im. Ossoliskich.
24. Shulgin Alexander, 1991, PiHKAL, Berkeley: Transform Press.
25. Shulgin Alexander, 1997, TiHKAL, Berkeley: Transform Press.
26. Sieroszewski Wacaw, 1961, Dwanacie lat w kraju Jakutw, t. III, Krakw:
Wydawnictwo Literackie.
27. Sikora Tomasz, 1999, Uycie substancji halucynogennych a religia. Perspektywy
badawcze na przykadzie zagadnie rytuau i symbolizacji, Krakw: NOMOS.
28. Strassman Rick, 2012, DMT. Molekua duszy, Warszawa: Illuminatio.
29. Szyjewski Andrzej, 2001, Etnologia religii, Krakw: NOMOS.
30. Szyjewski Andrzej, 2005a, Szamanizm, Krakw: Wydawnictwo WAM.
31. Szyjewski Andrzej, 2005b, Religie czarnej Afryki, Krakw: Wydawnictwo WAM.
32. Torrey Erving Fuller, 1981, Czarownicy i psychiatrzy, Warszawa: Pastwowy Instytut
Wydawniczy.
33. Trzciski ukasz, 1996, Czowiek pierwotny i jego wierzenia, Krakw: Wydawnictwo
Oddziau Polskiej Akademii Nauk.
34. Walczak Bartomiej, 2007, Dowiadczenie numinotyczne a analiza tekstu: Model
magicznego lotu [w:] Doktr Tomasz (red.), Dowiadczenie religijne, Warszawa:
Verbinum, 271301.
35. Wasilewski Jerzy Sawomir, 1985, Podre do piekie. Rzecz o szamaskich
misteriach, Warszawa: Ludowa Spdzielnia Wydawnicza.
36. Wierciski Andrzej, 2010, Magia i religia, Szkice z antropologii religii, Krakw:
NOMOS.
37. Wulff David, 1999, Psychologia religii. Klasyczna i wspczesna, Warszawa:
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
21