Fitoterapia chorb wtroby i pcherzyka ciowego

Dr Henryk Raski
Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego
Zakad Historii Nauk Medycznych
Kierownik Zakadu: prof. dr hab. med. Roman Meissner
Orodek Badawczo-Rozwojowy LNB Poland
Sowa kluczowe: zioa, ciopdne, ciotwrcze, rozkurczowe, hepatoprotekcyjne, skadniki czynne rolin,
fitoterapia, wtroba, ukad ciowy, pcherzyk ciowy, .
Streszczenie
Publikacja omawia najwaniejsze surowce zielarskie majce znaczenie w fitoterapii wtroby i
pcherzyka ciowego. W pracy przedstawiono podzia terapeutyczny zi oraz skadniki czynne i pochodzenie
poszczeglnych surowcw. Zioa i wyodrbnione frakcje substancji rolinnych stosowane w fitoterapii wtroby i
ukadu ciowego podzielono na 5 grup terapeutycznych.
Fitoterapia jest szczeglnie przydatna w leczeniu i zapobieganiu chorb wtroby i pcherzyka
ciowego. O istotnej wartoci i przydatnoci leczniczej surowcw rolinnych decyduje ilo i jako substancji
czynnych w nich zawartych.
Przy doborze preparatw zioowych dla danej jednostki chorobowej naley kierowa si skadem
chemicznym i waciwociami farmakologicznymi poszczeglnych zi. Bezcenne s przy tym rwnie wasne
spostrzeenia zdobyte w praktyce lekarskiej jak i doniesienia fitoterapeutw praktykw.

Wstp
Fitoterapia, czyli zioolecznictwo w szerokim i nowoczesnym pojciu jest metod
leczenia chorb za pomoc rolin leczniczych w rnym stopniu przetworzonych, prostych
preparatw galenowych pochodzenia rolinnego (np. napar, odwar, macerat, nalewka, intrakt,
ma) oraz substancji czynnych lub frakcji zwizkw aktywnych wyodrbnionych z rolin
(nowoczesne formy: kapsuki, tabletki, roztwory do wstrzykni).
O istotnej wartoci i przydatnoci leczniczej surowcw rolinnych decyduje ilo i
jako substancji czynnych w nich zawartych. Rolinne leki galenowe typu wycigw,
zioomiodw, proszkw i mieszanek zawieraj oprcz najsilniej dziaajcej substancji
leczniczej (gwnej), take ciaa balastowe, do ktrych najczciej zaliczamy: fitosterole,
tuszcze, biakowce, cukrowce, sole mineralne, kwasy organiczne i nieorganiczne, aktywne
enzymy, barwniki, prowitaminy, witaminy, ywice, luzy, dekstryny, a niekiedy take
pektyny, saponiny, niektre garbniki i lektyny. Wymienione substancje chemiczne wystpuj
w tkankach rolinnych w naturalnych zespoach, a przy tym cechuje je bardzo dobra
biodostpno (przyswajalno). Te pozornie mao wane ciaa wywieraj rwnie wpyw
leczniczy (czsto prebiotyczny, odywczy, oglnie tonizujcy lub poprawiajcy
samopoczucie), a niekiedy s wprost niezbdne i niewaciw rzecz jest ich usuwanie
podczas procesu technologicznego. Zdaniem wikszoci konserwatywnych fitoterapeutw
jedne ciaa czynne rolin uzupeniaj, wzmacniaj, ochraniaj lub przeduaj dziaanie
innych (synergizm farmakologiczny). Klasycznym przykadem takiego zjawiska jest dziaanie
witaminy C znajdujcej si we wszystkich rolinach w obecnoci flawonoidw. Flawonoidy
przeduaj i wzmacniaj dziaanie kwasu askorbinowego, a przy tym s dla niego
czynnikiem ochronnym (hamuj nadmiern aktywno oksydazy askorbinianowej). Witamina
C znajdujca si w rolinach, dziki flawonoidom dziaa 5-6 razy silniej od witaminy C
syntetycznej.
Innym przykadem moe by wsplne dziaanie glikozydw, saponin i flawonoidw
zawartych w konwalii - Convallaria, kokoryczce - Polygonatum lub naparstnicy - Digitalis:

saponiny uatwiaj wchanianie glikozydw z jelit do krwi; flawonoidy, sole mineralne i

saponiny zwikszaj tolerancj organizmu na glikozydy, sprawiaj, e dziaaj one bardziej
efektywniej i korzystniej na misie sercowy w porwnaniu z dziaaniem czystych
glikozydw wyosobnionych z rolin, spord wielu substancji lub glikozydw syntetycznych.
Obecnie jednak, zioolecznictwo galenowe ma bardzo mae znaczenie w medycynie
oficjalnej i niewielu lekarzy go stosuje, a to z tego wzgldu, e wykorzystywane w nim leki
galenowe s kopotliwe w sporzdzaniu i uywaniu oraz bardzo zmienne w efektywnoci
dziaania. Wykorzystuje si w nim czsto zioa pozafarmakopealne, o nie udowodnionym lub
nie potwierdzonym nowoczesnymi metodami badawczymi dziaaniu, i wreszcie zioa, ktre
trzeba czsto samemu zebra ze stanu naturalnego, bo nie prowadzi si oficjalnej ich
sprzeday w aptekach i w sklepach zielarskich.
Ogromnym problemem stay si rwnie zanieczyszczenia surowcw zielarskich
bakteriami, pleniami, wglowodorami i metalami cikimi. Ostatnio przeprowadzone
(2005/2006) pod moim kierunkiem badania mikrobiologiczne surowcw zielarskich
najwikszych dostawcw zi na rynek europejski detaliczny wykazay w wikszoci
przypadkw przekroczone normy mikrobiologiczne. Nie lepiej jest z zawartoci skadnikw
czynnych w surowcach zielarskich. Stanowczo zbyt czsto wykrywamy zanion zawarto
substancji aktywnych, ktrych poziom okrelaj poszczeglne farmakopee narodowe oraz
Farmakopea Europejska. Fakty te potwierdzaj suszno stosowania suplementw i lekw
zioowych w nowoczesnej formie oraz co waniejsze - wystandaryzowanych na skadniki
czynne.
Fitoterapia jest szczeglnie przydatna w leczeniu i zapobieganiu chorb wtroby i
pcherzyka ciowego. Lekarze od dawna mieli do dyspozycji dwie due grupy substancji
rolinnych, ktre wchodz w skad preparatw:
1. Preparaty rolinne wolno, ale dugotrwale dziaajce, zalecane w przewlekych
schorzeniach ukadu ciowego i samej wtroby. Stosowane s przez duszy czas (kilka
miesicy, a nawet lat), np. cynaryna, sylimaryna, Herba Fumariae (ziele dymnicy), Radix
Raphani (korze czarnej rzepy), Radix et Herba Taraxaci (korze i ziele mniszka), Rhizoma
Curcumae (kcze kurkumy), Radix Cichorei (korze cykorii), Flos Helichrysi (kwiat
kocanki), Herba Agrimoniae (ziele rzepiku), Herba Origani (ziele lebiodki), Herba Marrubi
(ziele szanty)
2. Preparaty rolinne szybko i radykalnie dziaajce, stosowane doranie lub krtkotrwale (od
jednego do kilkunastu dni), np. Herba Chelidonii (ziele glistnika jaskczego ziela), Folium
Stramonii (li bielunia dzidzierzawy), Folium Hyoscyami (li lulka czarnego), Folium
Belladonnae (li pokrzyku wilczej jagody), Opium.
Zioa i wyodrbnione frakcje substancji rolinnych stosowane w fitoterapii wtroby i
ukadu ciowego mona podzieli na 5 grup terapeutycznych:
1. Zioa i substancje rolinne ciopdne i ciotwrcze.
2. Zioa i substancje rolinne rozkurczowe.
3. Zioa i substancje rolinne ochraniajce misz wtroby (hepatoprotekcyjne), w tym
przeciwzapalne i regenerujce misz wtroby.
4. Zioa i substancje rolinne przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe stosowane w
infekcjach wtroby i drg ciowych.
5. Zioa i substancje rolinne przeciwpasoytnicze, w tym pierwotniakobjcze stosowane
w parazytozach ukadu ciowego.
Fitoterapi mona zastosowa w praktyce lekarskiej wobec wszystkich chorb
wtroby i pcherzyka ciowego. Przy doborze preparatw zioowych dla danej jednostki
chorobowej naley kierowa si skadem chemicznym i waciwociami farmakologicznymi
poszczeglnych zi. Nie naley te zapomina o uwzgldnieniu wasnej praktyki i

spostrzee bardziej dowiadczonych fitoterapeutw, bowiem publikowane doniesienia

teoretyczne (oparte czsto na badaniach in vitro) s czsto przedstawione nieobiektywnie,
jednostronnie i zbyt komercyjnie, przez co waciwoci niektrych zi s potem przeceniane.
Niewaciwie zastosowane lub zbyt sabo dziaajce zioa mog w duym stopniu pogorszy
przebieg choroby u pacjenta, co niepotrzebnie zdyskontuje lekarza prowadzcego oraz
zniechci pacjenta do zioolecznictwa.

Zioa w wybranych jednostkach chorobowych wtroby i ukadu ciowego

1. Dyskinezy drg ciowych (Dyskineses biliares) zioa uspokajajce
(przeciwnerwicowe), spazmolityczne, ciopdne: Herba Chelidonii, Radix
Chelidonii, Radix Sanguinariae, Sylimarinum, Fructus Sylibi, Herba Fumariae,
Folium Boldo, Herba Abrotani, Herba Absinthi, Rhizoma Curcumae, Radix
Harpagophyti, Herba Scutellariae.
2. Hiperbilirubinemia (Hyperbilirubinemia) zioa regulujce gospodark
bilirubinow: Rhizoma Curcumae, Herba (Radix) Chelidonii, Cortex Berberidis,
Herba Fumariae, Radix Sanguinariae, Herba (Radix) Taraxaci, Flos Helichrysi,
Herba Marrubi, Flos Tanaceti, Folium Boldo.
3. Kamica ciowa (Cholelithiasis) zioa ciopdne, wspomagajce rozpad lub
rozpuszczanie zogw (kamieni) ciowych, spazmolityczne, przeciwzapalne: Folium
Hyoscyami, Folium Belladonnae, Folium Stramonii, Herba (Radix) Chelidonii, Herba
Fumariae, Radix (Herba) Sanguinariae, Sylimarinum, Fructus Sylibi, Folium Boldo,
Cortex Berberidis, Rhizoma Curcumae, Olivarum Oleum, Radix Inulae, Herba
Cynarae, Herba Abrotani.
4. Lamblioza (giardioza) Lambliosis (Giardiosis) i fascjoloza (Fasciolosis) ukadu
ciowego zioa przeciwpasoytnicze i zwikszajce przepyw ci przez ukad
ciowy, odkaajce: Cortex Granati, Cortex Berberidis, Herba (Flos) Tanaceti,
Anthodium Cinae, Herba Chenopodii anthelminthici, Oleum Saturejae, Oleum Origani,

Oleum Thymi, Oleum Inulae, Radix Inulae, Herba Absinthi, Herba (Radix) Chelidonii,
Radix Sanguinariae, Folium Boldo, Cortex Hollarrhenae.
5. Marsko i stuszczenie wtroby (Cirrhosis hepatis) zioa hepatoprotekcyjne,
regenerujce, odtruwajce, przeciwzapalne: Sylimarinum, Fructus Sylibi, Herba
Cynarae, Radix Harpagophyti, Herba Scutellariae, Herba (Radix) Taraxaci, Herba
Hyperici, Rhizoma Curcumae.
6. Ostre zapalenie wtroby (Hepatitis acuta) i przewleke zapalenie wtroby
(Hepatitis chronica) - zioa ochraniajce misz wtroby, przeciwzapalne i
przeciwwirusowe: Radix Harpagophyti, Sylimarinum, Fructus Sylibi, Radix
Glicyrrhizae, Herba Scutellariae, Rhizoma Curcumae, Herba Cynarae, Herba (Radix)
Taraxaci, Herba (Flos) Helichrysi, Herba (Flos) Hyperici, Flos Tanaceti, Radix
Chelidonii, Radix Sanguinariae, Cortex Berberidis, Herba Marrubi.
7. Rak wtroby (Cancer hepatis) zioa przeciwnowotworowe, cytotoksyczne,
przeciwzapalne, regenerujce: Herba Chelidonii, Radix Chelidonii, Radix
Sanguinariae, Herba Visci (pozajelitowo, frakcje lektyn i wiskotoksyn), Flos (Herba)
Tanaceti, Sylimarinum, Fructus Sylibi, Herba Fumariae, Radix Harpagophyti, Radix
Taraxaci, Herba Taraxaci, Cortex Berberidis, Herba Hyperici.
8. Zanik wtroby (Icterus gravis = Distrophia hepatis) zioa regenerujce i
hepatoprotekcyjne: Sylimarinum, Fructus Sylibi, Herba Cinarae, Rhizoma
Curcumae, Radix Harpagophyti, Herba (Radix) Taraxaci, Radix Cichorii, Herba
Agrimoniae, Herba Hyperici, Flos Helichrysi.

9. Zapalenie przewodw ciowych (Cholangitis angiocholitis) - zioa

przeciwzapalne, agodnie rozkurczowe i antyseptyczne: Sylimarinum, Fructus
Sylibum, Radix Harpagophyti, Herba Agrimoniae, Rhizoma Curcumae, Herba
Hyperici, Herba Origani, Herba Saturejae, Herba Thymi, Herba Millefolii, Herba
Marrubi, Herba Taraxaci, Radix Taraxaci, Herba Cynarae, Herba Cnici Benedicti,
Herba Agrimoniae.
10. Zapalenie pcherzyka ciowego (Cholecystitis acuta et chronica) zioa
rozkurczowe, agodnie ciopdne, odkaajce, przeciwzapalne: Flos Helichrysi,
Cortex Berberidis, Rhizoma Curcumae, Radix Taraxaci, Herba Taraxaci, Herba
Millefolii, Herba Marrubi, sylimarinum, Fructus Sylibi, Radix Harpagophyti.

Opis szczegowy wybranych rolin leczniczych stosowanych w fitoterapii

chorb wtroby i ukadu ciowego
1. Ziele bylicy boe drzewko Herba Abrotani jest pozyskiwane z gatunku
Artemisia abrotanum L. (syn. Artemisia paniculata Lam., Artemisia procera Willd.) z rodziny
zoonych - Compositae.
Skadnikami czynnymi s: hydroksykumaryny (izofraksydyna, skopoletyna,
umbeliferon), flawonoidy zwizane glikozydowo (kwercetyna, rutyna), wolne flawonole,
garbniki pirokatechinowe (4-6%), olejek eteryczny (2-2,5%; bogaty w tujon, 1,8-cyneol,
linalol i kamfer), sole mineralne (8-9%), kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy), gorycze
(gorzkie laktony seskwiterpenowe: polistachina, wulgaryna), poliiny (poliacetyleny).
Wymienione skadniki zwikszaj ilo wytwarzanej ci, stymuluj przepyw i
uwalnianie ci do dwunastnicy. Dziaanie ciotwrcze kumaryn z laktonami bylicy boe
drzewko jest 2-4 razy silniejsze od dziaania kwasu dehydrocholowego. Garbniki i
flawonoidy dziaaj przeciwzapalnie i lekko cigajco na bon luzow przewodu
pokarmowego. Skadniki olejku eterycznego oraz laktony posiadaj waciwoci
przeciwbakteryjne (zwaszcza w stosunku do Streptococcus mutans serotyp C i D) i
przeciwpasoytnicze (pierwotniaki, pazice i oblece). Etanolowe i octowe wycigi z boego
drzewka s skutecznymi insektycydami (np. zwalczaj pchy, wszy, mszyce).
Bylica boe drzewko jest wykorzystywane w leczeniu i profilaktyce objaww
zwizanych z kamic ciow, niedostatecznym wydzielaniem ci, dyskinezami drg
ciowych, niestrawnoci tuszczw, ponadto w leczeniu stanw skurczowych baki
wtrobowo-trzustkowej i niedokwanoci soku odkowego.
Ekstrakty z bylicy boe drzewko s skadnikiem krajowych i zagranicznych lekw
ciopdnych i ciotwrczych, wytwarzanych w formie pynw, rzadziej mieszanek
zioowych. Napary dziaaj mniej efektywnie od ekstraktw. Do waniejszych preparatw
galenowych nale:
- Nalewka z bylicy boe drzewko Tinctura Abrotani 1:5: doustnie 5 ml 2-3 razy dziennie po
rozmieszaniu z wod.
- Intrakt z bylicy boe drzewko Intractum Abrotani 1:5: doustnie 5 ml 2-3 razy dziennie po
rozmieszaniu z wod.
2. Ziele bylicy pioun Herba Absinthii (syn. Absinthium vulgare Lam., Artemisia
indica Willd.) jest pozyskiwane jest z gatunku Artemisia absinthium L. z rodziny zoonych Compositae.
Do najwaniejszych skadnikw aktywnych piounu zaliczamy: laktony
seskwiterpenowe gwajanowe 0,3% (artabsyna, matrycyna, absyntyna, anabsyntyna), laktony
seskwiterpenowe pelenolidowe (artabina, arabsyna), olejek eteryczny (1-1,5%), a w nim 50-

70% tujolu (= absyntol = tanacetol = salviol), 10% tujonu i izotujonu, chamazulen i bisabolen,
felandren; metoksyflawony (artemetyna, artemisytyna), kwasy organiczne (bursztynowy,
izowalerianowy, octowy), garbniki (3-4%). Ziele piounu naley do zi aromatycznogorzkich.
Wodne i alkoholowe wycigi z piounu zwikszaj wydzielanie soku odkowego
bogatego w kwas solny i pepsyn, soku jelitowego, trzustkowego oraz ci. Wzmagaj
wytwarzanie i uwalnianie ci. Pobudzaj apetyt, wydatnie poprawiaj trawienie treci
pokarmowej. Substancje laktonowe zapobiegaj atonii przewodu pokarmowego i drg
ciowych. Dziaanie rozkurczowe preparatw piounowych nie jest pewne i obecnie nie
zaleca si ich polecania jako efektywne spasmolyticum.
Preparaty piounowe zalecane s do terapii dyspepsji, dyskinez drg ciowych,
przewlekego nieytu jelit, niestrawnoci wskutek niedoboru sokw trawiennych i
niedokwanoci soku odkowego. Ponadto jako rodek zwikszajcy aknienie.
Alkoholowe i octowe ekstrakty z piounu w medycynie ludowej s stosowane zewntrznie do
zwalczania wierzbu, wszawicy i szkodnikw (jako naturalne insektycydy i Antiparasitica).
Etanolowe wycigi z piounu nadmiernie i przewlekle zaywane powoduj zatrucie, a
nawet objawy uzalenienia. Zatrucia objawiaj si zawrotami gowy, zaburzeniami widzenia,
halucynacjami, blem gowy, drgawkami, a nawet padaczk. Przewleke zatrucie piounem
okrela si mianem absyntyzmu (Absinthismus).
Wg Farmakopei Polskiej VI wskanik goryczy dla ziela piounu nie powinien by
niszy ni 10.000.
Preparaty i dawkowanie:
- Napar, odwar - Infusum et Decoctum Absinthii 10 g/200 ml wody; sporzdzony wodny
wycig zaywa doustnie 3-5 razy dziennie po 15 ml; ponadto do lewatyw w
przypadku owsikw.
- Nalewka piounowa Tinctura Absinthii 1:5: doustnie 30-60 kropli 2-3 razy dziennie,
po rozmieszaniu z wod; ponadto do wcierania w skr i wosy przy parazytozach
zewntrznych.
- Extractum Absinthii: 200-1000 mg pro dosi 2-3 razy dziennie.
3. Ziele rzepiku Herba Agrimoniae pozyskiwane jest z gatunku Agrimonia
eupatoria L. z rodziny rowatych - Rosaceae.
Ziele rzepiku zawiera olejek eteryczny (0,2%), garbniki katechinowe (3-5%), gorycze,
flawonoidy (kwercetyna, kemferol, luteolina, apigenina), glikozyd eupatoryn, trjterpeny
(kwas ursolowy), cholin, kwas nikotynowy, fitochinon, fitosterole, sporo krzemionki.
Flawonoidy i olejek eteryczny zwikszaj produkcj i przepyw ci z wtroby do
pcherzyka ciowego i dwunastnicy. Garbniki i flawonoidy hamuj stany zapalne i wysiki
w bonie luzowej przewodu pokarmowego. Garbniki dziaaj lekko cigajco i
antyseptycznie. cznie wszystkie skadniki maj potwierdzone dowiadczalnie waciwoci
antybakteryjne i przeciwdrodakowe, dziki czemu hamuj nadmiern fermentacj i procesy
gnilne w jelitach. Dawniej zalecano przetwory z ziela rzepiku w leczeniu kamicy ciowej i
zastojw ci rnego pochodzenia (atonia, infekcje). Rzepik zalecany by nawet w
taczce. Z uwagi na spor zawarto garbnikw, ziele rzepiku stosowane jest do leczenia
biegunki oraz do pukania jamy ustnej i garda przy stanach zapalnych. Ponadto mocne
odwary jako antisepticum i antiphlogisticum na skr i do pukania narzdw pciowych.
Wycigi z ziela rzepiku wchodz w skad wspczesnych preparatw pynnych i
staych przeznaczonych do leczenia stanw zapalnych ukadu moczowo-pciowego i
przewodu pokarmowego.
Preparaty i dawkowanie.
- Napar Infusum Agrimoniae: 5-10 g/200 ml wrzcej wody wypi w cigu dnia.

Odwar Decoctum Agrimoniae: 10 g/200-220 ml wody; do okadw, pukania i

przemywania przy zapaleniu skry i bon luzowych, ponadto do lewatyw przy
stanach zapalnych i hemoroidach odbytu.
Nalewka rzepikowa Tinctura Agrimoniae 1:5: 5 ml 3 razy dziennie w niewielkiej
iloci wody.

4. Li orcza boldo, czyli boldowca Folium Boldo jest pozyskiwany z gatunku

Peumus boldus Molina (Boldoa fragrans Gay, Boldon fragrans)z rodziny polecowatych
Monimiaceae.
Surowiec Folium Boldo zawiera okoo 0,5% alkaloidw izochinolinowych, a wrd
nich 0,1-02% boldyny i izoboldyny, izokordyn, laurotetanin i laurolityzyn, 2-3% olejku
eterycznego (bogaty w limonen, cyneol, cymen, pinen i askarydol), flawonoidy (kempferol,
ramnetyna, izoramnetyna), garbniki.
Boldyna (odkryta w 1872 roku przez E. Bourgoin i C. Verne) jest skadnikiem
preparatw (kapsuki, tabletki), ktre zaywa si przy chorobach drg ciowych,
wzdciach, zaburzeniach trawiennych, skurczach jelit i zaparciach. Czsto jest czona z
wycigiem z dymnicy oraz aloesu. Jest bardzo wartociowym lekiem w przewlekych
schorzeniach wtroby i pcherzyka ciowego (kamica ciowa, zastoje i niedobr ci
Boldyna wzmaga wydzielanie i przepyw ci, dziaa rozkurczowo, pobudza wydzielanie
soku trzustkowego i jelitowego, uatwia wydalenie piasku ciowego, zapobiega odkadaniu
zogw ciowych, reguluje wyprnienia. Skadniki olejku i niektre alkaloidy maj
waciwoci rozkurczowe i antyseptyczne. Alkaloidy i askarydol dziaaj take niszczco na
pierwotniaki oraz drobne oblece i pazice pasoytnicze. Waciwo ta jest
wykorzystywana w fitoterapii ludowej krajw Ameryki Poudniowej. Dowiadczalnie in vitro
wykazano waciwoci hepatoprotekcyjne (ochronne) wycigu wodno-alkoholowego z lici
boldowca. Boldyna wzmaga wydzielanie moczu i kwasu moczowego, dziaajc odtruwajco.
Boldyny nie wolno podawa w czasie ciy i w czynnej chorobie wrzodowej.
Przedawkowana wywouje wymioty i biegunk.
W Ameryce Poudniowej stosuje si take napar 5% z lici boldoa, ktry dawkuje si
po 15 ml 3-5 razy dz. Nalewk z boldowca 1:5 - Tinctura Boldo mona zaywa 3 razy
dziennie po 1-3 ml. Oglnie dostpne preparaty zawieraj na og 1 mg boldyny w tabletce
lub kapsuce. Zalecana w praktyce dawka boldyny wynosi 1-2 mg 3-4 razy dziennie. Dawka
sproszkowanych lici: 20-40 mg/kg masy ciaa/dob.
5. Ziele i korze glistnika Herba et Radix Chelidonii pozyskiwane s z gatunku
Chelidonium majus L., z rodziny makowatych Papaveraceae.
Wycigi z ziela glistnika s silne i pewne w dziaaniu pod warunkiem, ze surowiec
zostanie pozyskany i przetworzony w prawidowy sposb, a preparat podany w odpowiedniej
dawce. Od dawna skadniki glistnika s porwnywane do papaweryny, morfiny i kodeiny.
Wszechstronne i niezawodne waciwoci glistnika, sprawiy, e nazwano go Darem
Niebios (coeli donum, std nazwa chelidonium). Glistnik jaskcze ziele zosta opisany na
Papirusie Ebersa (ok. 1550 r. p.n.e.), ponadto przez Dioskuridesa, Pliniusza Starszego,
Alberta Wielkiego, w. Hildegard, Mathiolusa i Paracelsusa, co wiadczy o wielkim
znaczeniu tej roliny w dawnej medycynie.
Glistnik zawiera alkaloidy 0,5-4%, przy czym w zielu jest 0,5-1,5% alkaloidw, a w
korzeniach i niedojrzaych owocach zawarto alkaloidw moe wynosi 3-4%. W owocach i
nasionach wystpuje chelidonina, chelerytryna i berberyna. Alkaloidy s zlokalizowane
gwnie w przewodach mlecznych w postaci soli z kwasami: jabkowym, cytrynowym,
chelidonowym, bursztynowym.

Pomaraczowy sok wydostajcy si z uszkodzonej roliny zawiera 18 alkaloidw.

Alkaloidy glistnika jaskczego ziela mona podzieli na 4 grupy chemiczne:
1.Alkaloidy
pochodne
benzofenantrydyny:
chelidonina,
homochelidonina,
metoksychelidonina, chelitrydyna (cheletrydyna), sangwinaryna, chelerytryna
2.Alkaloidy pochodne protopiny: protopina, alfa- i beta-allokryptopina
3.Alkaloidy pochodne protoberberyny: berberyna, koptyzyna, stylopina
4.Alkaloidy chinolizydynowe: sparteina.
Glistnika zawiera rwnie aminy biogenne, karoten (15 mg%), witamin C (170 mg%), luzy,
olejek eteryczny (0,01%), ywice, flawonoidy, fenolokwasy (kwas kawowy, kwas
cynamonowy, kwas gentyzynowy, kwas ferulowy, kwas kumarynowy), cholin, enzymy
proteolityczne, lektyny, glikogen. Materiaem zapasowym glistnika jest glikogen (typowy dla
tkanek zwierzcych), a nie skrobia. Tumaczy to waciwoci mrozoodporne glistnika
(jaskcze ziele w okresie zimowym zachowuje zielon barw i nie zamiera pod niegiem).
Alkaloid sangwinaryna obecna midzy innymi w glistniku jaskczym zielu obecnie
zyskaa rozgos w nauce. Wspczesne badania potwierdziy waciwoci lecznicze
Sanguinaria canadensis, Chelidonium majus, Macleaya cordata i Macleaya microcarpa
opisywane w dawnych pracach. Wszystkie te gatunki maj podobne alkaloidy. Okazao si, e
sangwinaryna jest promotorem apoptozy komrek nowotworowych (programowanej mierci
komrki), posiada waciwoci antyproliferacyjne (antypodziaowe) w stosunku do komrek
nowotworowych, jest inhibitorem przerostu komrek epidermalnych i reakcji autoagresji.
Potwierdzio to przeciwnowotworowe waciwoci glistnika. Dziaa on antymitotycznie w
stosunku do guzw nowotworowych, hamuje angiogenez (unaczynianie tkanki
nowotworowej). W zwizku z tym pozajelitowe preparaty glistnikowe stosowane s w
leczeniu raka trzustki, jelita grubego, piersi, odbytu, pcherza moczowego, gruczou
krokowego, biaaczek i in.
Od dawna wiedziano rwnie, e alkaloidy glistnika hamuj wzrost i rozwj grzybw,
bakterii, wirusw i pierwotniakw. Wprowadzono nawet do lecznictwa preparaty tego typu
zawierajce wycig z glistnika. Obecnie s stosowane rwnie w medycynie nowoczesne leki
przeciwwirusowe zawierajce roztwr berberyny, chelidoniny, nitydyny, chelituliny,
koptyzyny, sangwilutyny, sangwinaryny. Potwierdzono rwnie klinicznie, e niektre z nich
hamuj rozwj wirusw HIV.
Preparaty glistnikowe przyjte doustnie dziaaj uspokajajco, spazmolitycznie
(rozkurczowo) na minie gadkie i poprzecznie prkowane, rozluniajco, przeciwlkowo,
przeciwblowo, przeciwdrgawkowo, przeciwstresowo i nasennie (10 ml nalewki lub intraktu,
100 ml naparu).
Glistnik jest silnym rodkiem ciopdnym, ciotwrczym i hepatoprotekcyjnym
(ochraniajcym misz wtroby, antyhepatotoksycznym zapobiegajcym uszkodzeniu
wtroby). Szybko znosi kolk ciow, odkow i jelitow. Nalewka i intrakt glistnikowy
znosz rwnie kolk nerkow. Alkaloidy glistnika rozszerzaj drogi oddechowe i naczynia
wiecowe, uatwiaj oddychanie.
Sparteina i inne alkaloidy maj wpyw przeciwarytmiczny, zapobiegaj migotaniu
przedsionkw i komr, znosz czstoskurcz napadowy.
Chelidonina, sangwinaryna, berberyna i chelerytryna hamuja wzrost i rozwj
chorobotwrczych pierwotniakw, grzybw, bakterii i wirusw. Ponadto maj waciwoci
cytotoksyczne i antymitotyczne, przez co nale do substancji przeciwnowotworowych.
Berberyna i chelidonina dodatkowo daj efekt przeciwbiegunkowy. Rwnoczenie jednak
alkaloidy te wywouj skurcze macicy, dlatego nie wolno podawa preparatw glistnika
kobietom ciarnym.
Kwas kawowy i ferulowy zawarte w glistniku maj waciwoci przeciwzapalne,
ochronne na misz wtroby, immunostymulujce, przeciwmiadycowe, antyagregacyjne

(zapobiegajce zlepianiu si krwinek), fungistatyczne (hamujce wzrost grzybw) i

bakteriostatyczne.
Wycigi wodne i wodno-alkoholowe zastosowane zewntrznie (wcieranie, okady)
dziaaj przeciwzapalnie i znieczulajco, co moe by wykorzystane w zwalczaniu blu
reumatycznego i artretycznego.
Preparaty glistnika s zalecane w leczeniu kamicy ciowej i moczowej, stanw
blowych pooperacyjnych po usuniciu pcherzyka ciowego, taczki, wirusowego
zapalenia wtroby, stanw zapalnych ukadu moczowo-pciowego, puchliny wodnej, schorze
ledziony i trzustki. Glistnik likwiduje bolesne miesiczki, rwnoczenie jednak pobudza
miesiczkowanie, co objawia si bardziej obfitymi krwawieniami menstruacyjnymi.
Zewntrznie intrakt wiey sok z glistnika moe by wykorzystany do leczenia
opryszki, grulicy skry, kykcin, brodawek, trudno gojcych si ran, hemoroidw, wierzbu,
nuycy oraz do usuwania piegw lub plam na skrze.
Glistnik przeciwdziaa zastojom ci i wytrcaniu si zogw w ukadzie ciowym.
Wodno-alkoholowe wycigi z glistnika znakomicie radz sobie z infekcjami drg pciowych.
Istniej doniesienia o przeciwalergicznym i przeciwwidowym dziaaniu glistnika po
zastosowaniu zewntrznym i wewntrznym.
Napar z glistnika podnosi stenie hemoglobiny we krwi, poprawia krenie
wiecowe, mzgowe i obwodowe (w koczynach), zwaszcza przy stanach skurczowych
naczy i skokach cinienia krwi.
Glistnika nie wolno jednak stosowa przy jaskrze.
Warto tutaj wspomnie o dowiadczeniach prof. A. Aminiewa, ktry wykorzystywa
glistnik do leczenia polipowatoci jelita grubego i odka. W tym celu sporzdza macerat ze
wieego, roztartego ziela (50 g na 500 ml wody o temp. 37o C). Po 3-5 godzinach macerat
naley przefiltrowa i poda doodbytniczo po uprzednim zastosowaniu lewatywy
oczyszczajcej jelito. Lewatyw z maceratu glistnikowego naley podawa co 2 dni, 3-4krotnie. W przypadku polipowatoci odka podawa pacjentom doustnie 30-50 g wieego
roztartego ziela po uprzednim rozprowadzeniu w niewielkiej iloci lekko zalkalizowanej
wody.
Intrakt glistnikowy Intractum Chelidonii: 1 cz wieego zmielonego ziela lub
korzeni zala 5 czciami 40-50% gorcego alkoholu, odstawi na 7 dni; przefiltrowa.
Stosowa 2-3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody. Zewntrznie do pdzlowania
schorzaych miejsc (bolesne naderki w jamie ustnej, polipy, opryszczka, liszaje, liszajce,
czyraki, kykciny, brodawki, owrzodzenia, wypryski, zmiany toczniowe i uszczycowe) w
stanie nierozcieczonym; do okadw, pukanek i przemywania skry po rozcieczeniu: 1
yka na 200-220 ml wody przegotowanej.
Nalewka glistnikowa Tinctura Chelidonii: 1 cz suchego zmielonego ziela lub
korzeni zala 5 czciami 40-50% zimnego alkoholu, odstawi na 7 dni; przefiltrowa.
Stosowa 2-3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody. Zewntrznie do pdzlowania
schorzaych miejsc (bolesne naderki w jamie ustnej, polipy, opryszczka, liszaje, liszajce,
czyraki, kykciny, brodawki, owrzodzenia, wypryski, zmiany toczniowe i uszczycowe) w
stanie nierozcieczonym; do okadw, pukanek i przemywania skry po rozcieczeniu: 1
yka na 200-220 ml wody przegotowanej.
Napar glistnikowy Infusum Chelidonii: 1 pask yk zmielonego ziela lub 1
yeczk zmielonych korzeni zala 1 szklank wrzcej wody, odstawi pod przykryciem na
30 minut; przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 50 ml.
Macerat glistnikowy Maceratio Chelidonii: 1 cz wieego ziela lub wieych
mielonych korzeni zala 3 czciami ciepej wody, odstawi na 5 godzin, przecedzi.
Przechowywa w lodwce, nie duej jednak jak 3 dni. Pi 2-3 razy dziennie po 30 ml.
Stosowa rwnie jako pukanka, do lewatyw i przemywania skry. Okady z maceratu

wykazuj dziaanie przeciwblowe i znieczulajce. Macerat mona zakonserwowa

alkoholem 40% (proporcja 1:1).
Chemotaksonomicznie pokrewnym gatunkiem, o podobnych waciwociach
farmakologicznych jest krwiowiec (krwica) kanadyjski - Sanguinaria canadensis L.
wystpujcy w Ameryce Pnocnej i nazywany tam krwawym korzeniem (niem.
Kanadische Blutwurzel kanadyjski krwawy korze), bowiem skaleczony wydziela sok o
ciemnopomaraczowej barwie, podobnie jak krajowy glistnik jaskcze ziele Chelidonium
majus L. Krwiowiec kanadyjski zyskuje coraz wiksze znaczenie w medycynie oficjalnej,
dlatego warto powici mu nieco uwagi.
W 1891 roku G. Knig wyizolowa z kczy krwiowca alkaloid chelerytryn
(C21H17NO4), sangwinaryn (C20H15NO4), gamma-homochelidonin (C22H21NO4) i protopine
(C20H17NO5). Sanguinaria zawiera alkaloidy w iloci 0,5-4%, rednio 1-2%, zalenie od fazy
rozwoju i terminu zbioru: alkaloidy izochinolinowe (sangwinaryna, chelerytryna), alkaloidy
opiaidowe (protopina, chelidonina) i kwas chelidonowy.
Do celw leczniczych zbierane jst kcze krwiowca - Rhizoma Sanguinariae,
sporadycznie ziele - Herba Sanguinariae. Preparaty galenowe sporzdzane s z suchego lub
wieego surowca: Intrakt (alkoholatura stabilizowana) - Intractum Sanguinariae (1 cz
surowca na 5 czci gorcego alkoholu), nalewka - Tinctura Sanguinariae (1:5 alkohol do
ekstrakcji zimny), ekstrakt - Extractum Sanguinariae (1:3), ocet - Acetum Sanguinariae (1:5,
ocet 5%), napar - Infusum Sanguinariae (5%), odwar - Decoctum Sangunariae (5%), ma
20% - Unguentum Sanguinariae 20%. Kcze mona rwnie sproszkowa i zaywa
doustnie - Pulvis Sanguinariae.
Sanguinaria jest stosowana w medycynie ludowej i oficjalnej jako rodek ciopdny,
rozkurczowy, uspokajajcy, przeciwblowy nasenny, nasercowy i przy nieytach oraz
infekcjach ukadu pokarmowego. Wykorzystywana rwnie w leczeniu infekcji bon
luzowych narzdw pciowych i jamy ustnej. Jest to typowy cholagoga, antiseptica i
antibacterica. Posiada rwnie waciwoci przeciwnowotworowe i pierwotniakobjcze. W
homeopatii stosowana w leczeniu migreny i alergicznej astmy. Pobudza wydzielanie sokw
trawiennych, kwasu solnego i poszczeglnych enzymw, wydatnie poprawiajc trawienie i
przyswajanie skadnikw pokarmowych. Znosi palpitacje serca.
W duych dawkach dziaa wymiotnie, w mniejszych wykrztunie. Indianie
amerykascy stosowali krwiowca do malowania skry oraz leczenia reumatyzmu, zapalenia
oskrzeli, suchego kaszlu, astmy, dyzenterii i chorb gorczkowych.
Obecnie preparaty sporzdzone z krwiowca s stosowane w laryngologii (stany
zapalne garda), stomatologii (profilaktyka i leczenie zapalenia dzise, zapobieganie
rozwojowi pytki nazbnej), onkologii (dziaanie onkostatyczne), dermatologii ( w leczeniu
infekcji i zapalenia skry, wypryski Eczema, opryszczka Herpes simplex) oraz do leczenia
chorb wirusowych (np. AIDS, leukoplakia).
Alkaloidy zawarte w krwiowcu, czy w glistniku jaskczym zielu poprawiaj
samopoczucie i pobudzaj psychicznie, znosz przykurcze miniowe i ble rnego
pochodzenia. W wikszych dawkach wpywaj halucynogennie. Jak wykazay badania
mojego zespou wycigi z krwiowca - Sanguinaria oraz glistnika wybitnie potguj dziaanie
narkotycznych lekw przeciwblowych na OUN i opioidowe receptory oraz dziaanie
przeciwblowe i przeciwzapalne salicylanw, aminofenazonu, propyfenazonu oraz
ibuprofenu. Niestety nasilaj rwnie dziaania neurologiczne nie wchaniajcych si
zwizkw pochodnych petydyny (np. loperamidum), przez co mog wywoa ciki wstrzs i
zgon.
Sangwinaryna naley do inhibitorw acetylocholinoesterazy. Hamuje rwnie 5lipooksygenaz. Berberyna hamuje monoaminoksydaz (jest inhibitorem MAO).

Sangwinaryna, chelerytryna, chelidonina, berberyna oraz pokrewne alkaloidy znalazy

szerokie zastosowanie we wspczesnej medycynie. Wchodz w skad preparatw
stosowanych w leczeniu AIDS, nowotworw, schorze wtroby i ukadu ciowego,
zapalenia dzise, infekcji wirusowych skry i bon luzowych oraz jako silne spazmolityki.
6. Korze cykorii Radix Cichorii pozyskiwany jest z gatunku cykoria podrnik
Cichorium intybus L., z rodziny zoonych Compositae.
Korze cykorii zawiera laktony seskwiterpenowe germakranolidowe (laktucyna,
laktukopikryna, 8-dezoksylaktucyna), gwajanolidowe (cykoriozyd B i C, sonchuzyd C),
taraksasterol,
kwasy
fenolowe
(cykoriowy,
chlorogenowy,
izochlorogenowy),
hydroksykumaryny (umbeliferon, cykoryna), flawonoidy (hiperozyd), polisacharydy
prebiotyczne (inulina 40-60%), cholina (0,1-0,2 g). Grabe i Bohn potwierdzili dziaanie
ciopdne i ciotwrcze wycigw z korzenia cykorii. Dlatego preparaty cykoriowe
zalecane s w profilaktyce i leczeniu obrzku wtroby, zastojw ci, kamicy ciowej,
braku apetytu i niestrawnoci tuszczw. Od redniowiecza cykoria jest zalecana w leczeniu
taczki. Inulina zawarta w cykorii sprzyja rozwojowi symbiotycznej mikroflory ukadu
pokarmowego. Dziaanie ciopdne odwaru i soku z cykorii jest agodne i krtkotrwae,
dlatego zaleca si jej przyjmowanie w maych dawkach, a w krtkich odstpach czasu (odwar
4-5 razy dziennie po 30-50 ml odwaru, wiey sok z korzenia cykorii 4 razy dziennie po 1520 ml). Z suchego lub wieego surowca sporzdza si odwar 5%, ze wieego korzenia sok,
ktry mona stabilizowa etanolem. Napar z korzenia jest mao wartociowy. Wg FP VI
korze cykorii jest stosowany jako preparat wzmagajcy apetyt, poprawiajcy trawienie i
hipoglikemiczny w dawce doustnej jednorazowej 1 g, dobowo 3 g. Z praktyki wnioskuj
jednak, e jest to rodek bezpieczny, ktry mona stosowa w znacznie wikszych dawkach
bez ryzyka przedawkowania (3-5 g 3-4 razy dziennie).
7. Kora i korze berberysu - Cortex et Radix Berberidis pozyskiwane s z gatunku
berberys zwyczajny (kwanica) Berberis vulgaris L. z rodziny berberysowatych
Berberidaceae.
Kora i korze berberysu s obecnie surowcem deficytowym, stosowanym w
wyszukanych preparatach zagranicznych, przeznaczonych do leczenia kamicy ciowej,
parazytoz ukadu ciowego, zastojw ci, niedostatecznego wydzielania ci i
skpomoczu poczonego z obrzkami. W medycynie jest wykorzystywana berberyna jako
lek przeciwpierwotniakowy (np. na Leishmania dziaa ju w steniu 1/8000), rozkurczowy i
silnie ciopdny. Rolina zawiera alkaloidy protoberberynowe (berberyna, protoberberyna),
izochinolinowe (berbamina, oksykantyna) oraz aporfinowe (magnofloryna). Zawarto
alkaloidw w surowcach wynosi 1-1,5%. Do istotnymi skadnikami pobocznymi s rwnie
garbniki i kwasy fenolowe.
Odwar (5%), nalewka (1:5) dziaaj wyranie rozkurczowo i silnie ciopdnie oraz
ciotwrczo. Alkaloidy maj silne waciwoci pierwotniakobjcze, przeciwwirusowe i
antybakteryjne, co moe zosta wykorzystane w leczeniu wspomagajcym wirusowego
zapalenia wtroby, lambliozy ukadu ciowego, a nawet fasciolozy. Berberyna obnia
cinienie krwi, zmniejsza czsto oddechw, pobudza wydzielanie moczu. Dziaa poronnie,
zatem preparatw zioowych z berberyn nie wolno podawa kobietom w ciy.
Dawki preparatw berberysowych s nastpujce: Decoctum Cort. Berberidis 5% - 3
razy dziennie po 50-100 ml; Tinctura (Intractum) Berberidis 1:5 3 razy dziennie po 2-3 ml;
Extractum Berberidis fluidum 3-5 razy dziennie po 30 kropli.

8. Kcze ostryu (kurkumy) - Rhizoma Curcumae pozyskiwane jest z dwch

gatunkw ostrzy barwierski Curcuma longa L. i ostry jawajski - Curcuma xantorrhiza
Roxb., z rodziny imbirowatych Zingiberaceae.
Kurkuma jest popularn przypraw, w Polsce mao jednak rozpowszechnion.
Surowiec zawiera kurkuminoidy ok. 2% (w wrd nich kurkumina,
monodemetoksykurkumina, didemetoksykurkumina), kwas ferulowy i olejek eteryczny 3-5%
(bisabolen, gwajan, zingiberen, ksantorizal, kurkumen, turmeron).
Kurkumina - curcumin jest to dimer kwasu ferulowego o tej barwie i duej
aktywnoci biologicznej. Kurkumina przenika z jelit do krwi w 65% po podaniu doustnym.
Jest wydalana z ustroju w poczeniu z kwasem glukuronowym.
Kurkumina wykazuje silne dziaanie ciopdne i ciotwrcze, rozkurczowe i
przeciwzapalnie. Wycigi z kurkumy przywracaj prawidow kurczliwo pcherzyka
ciowego, pobudzaj wydzielanie liny, soku odkowego, jelitowego i trzustkowego.
Wydatnie poprawiaj proces trawienia i wchaniania skadnikw pokarmowych. Uatwia
rozpuszczenie i usunicie zogw ciowych z ukadu ciowego. Skadniki terpenowe i
ferulowe kurkumy odkaaj drogi ciowe. Liczne badania udowodniy rwnie waciwoci
przeciwbakteryjne, hepatoprotekcyjne (ochraniajce misz wtroby), przeciwmiadycowe,
antywirusowe i antynowotworowe. Kurkumina zmniejsza ryzyko wystpienia raka skry i
jelit. Hamuje syntez prostaglandyn i jest inhibitorem lipooksygenazy. Stanowi naturalny
czynnik hipolipolidyczny. Powstrzymuje rozwj nastpujcych mikroorganizmw (bakterie i
grzyby): Corynebacterium diphtheriae, beta-hemolytic streptococci, Microoccus pyogenous
var aureus, Staphylococcus aureus, Mycobacterium tuberculosis, Vibrio cholerae, Salmonella
typhi, Clostridium perfringens (w steniu 0,05%), Klebsiella aerogenes, Sclerotium solfsii,
Fusarium moniliforme, Helminthosporium sacchari, Physalospora tucumanesis, Aspergillus
niger. Curcuminum i inne kurkuminoidy hamuj wzrost bakterii i grzybw S. aureus, S.
paratyphi, Trichophyton gypseum i Mycobacterium tuberculosis, w koncentracji 1 do 20,000.
Preparaty kurkumowe s stosowane w leczeniu niewydolnoci wtroby, kamicy
ciowej, wirusowego zapalenia wtroby, stanw zapalnych i zatru wtroby, taczki i
zaburze wydzielania sokw trawiennych. Dawki przetworw z kurkuminy s nastpujce:
Decoctum Rhiz. Curcumae 25:500 w cigu dnia wypi ca porcj; Pulvis Rhiz. Curcumae
3 razy dz. po 1 g; Tinctura Curcumae 1:5 doustnie 5 ml 3 razy dziennie po rozmieszaniu z
wod.
9. Owoc ostropestu - Fructus Silybi mariani jest pozyskiwany z gatunku ostropest
plamisty - Silybum marianum Gaertn. (Cardus marianus L.), z rodziny zoonych
Compositate.
Rolina wystpuje w Europie Poudniowej. Jest znana zioolecznictwu od
staroytnoci. Stosowa j Dioscorides i Jocobus Theodorus.
Surowiec zawiera flawonolignany (frakcja sylimaryny do 4%, a w niej sylibina =
silibinin, silychristina = silichristin, silidianina = silymonin (silydianin) , apigenina,
silyhermina, neosilyhermin, siliandrina, deoxysildianin, dehydrosilybina, deoxysilycristina,
silybonol), olejek eteryczny, aminy biogenne (histamina, tyramina), kwas stearynowy, kwas
pamitynowy, betaina.
Preparaty zawierajce wycig z Silybum s silnymi antyutleniaczami, wymiataj
wolne rodniki, neutralizuj nadtlenki, stabilizuj struktur bon komrkowych, zwaszcza
rdbonkw. Hamuj wic procesy starzenia tkanek, zapobiegaj nowotworom. Dziaaj
silnie lipotropowo, reguluj gospodark tuszczow, zapobiegaj marskoci i stuszczeniu
wtroby oraz nerek, ochraniaj wtrob i nerki przed szkodliwym wpywem wirusw,
bakterii, mikotoksyn i fitotoksyn (chroni przed toksycznym uszkodzeniem wtroby i nerek).
Sylimaryna wykazuje waciwoci ochronne w stosunku do DNA komrkowego. Nasila

procesy translacji. Obnia stenie cholesterolu we krwi. Szczeglny synergizm w dziaaniu

hipocholesterolemicznym i hepatoprotekcyjnym wykazuje w poczeniu z fitosterolami (betasitosterol, stigmosterol). W takim powizaniu daje te dobre efekty lecznicze w przerocie
gruczou krokowego i zapaleniu jajnikw. Sylimaryna jest immunomodulatorem. Dziaa
przeciwcukrzycowo i ochronnie na trzustk. Podnosi poziom glutationu w wtrobie. Jest
inhibitorem uwalniania histaminy 5-LOX i cykooksygenazy prostaglandynowej. Zapobiega
zastojom ci, zapobiega kamicy ciowej. Oddziauje przeciwzapalnie, rozkurczowo na
miocyty gadkie przewodu pokarmowego oraz ciotwrczo. Obnia stenie cholesterolu
we krwi, wywiera wpyw przeciwmiadycowy. Sylimaryna znosi kolki ciowe w cigu 15
minut (140-280 mg jednorazowo). Wycigi z ostropestu efektywnie usuwaj objawy
niestrawnoci oraz podnosz tolerancj przewodu pokarmowego na potrawy tuste oraz
wysokobiakowe. Dobre rezultaty odniosem take w leczeniu opornych trdzikw (w tym
rwnie trdziku rowatego), uszczycy i chorb alergicznych przy uyciu rednich dawek
sylimaryny (140-150 mg/dob), jednake podawanych przez kilka miesicy. Wiele moich
obserwacji praktycznych potwierdza tez, i sylimaryna moe w znaczcy sposb wspomaga
leczenie chorb autoimmunologicznych. Sylimaryna chroni wtrob przed szkodliwym
wpywem mikotoksyn, etanolu, metanolu, czterochlorku wgla, disiarczku wgla,
wglowodorw ropopochodnych, wielu lekw i toksyn rolinnych.
Zalecane dawki doustne surowca rolinnego wynosz 5 g 3 razy dziennie, sylimaryny
140-400 mg/dziennie.
11. Ziele dymnicy Herba Fumariae jest pozyskiwane z gatunku dymnica lekarska
Fumaria officinalis L., z rodziny dymnicowatych Fumariaceae.
Surowiec zawiera okoo 1% alkaloidw izochinolinowych (protopina = fumaryna,
fumarycynafumarofina,
protoberberyna),
ponadto
alkaloidy
indenobenzazepinowe
(fumarytryna, fumarofina), kwasy organiczne (kawowy, ferulowy, chlorogenowy, fumarowy),
flawonoidy (rytozyd), cholina, garbniki, ywice, sole potasu (ok. 8%). Fumaryna zostaa
wykryta w rolinie w 1829 roku (Peschier), natomiast kwas fumarowy w 1833 roku
(Winckler). Skadniki czynne ziela dymnicy dziaaj przede wszystkim rozkurczowo i
ciopdnie. Zapobiegaj kolkom ciowym, obrzkom wtroby na tle dyskinez drg
ciowych. Alkaloidy dziaaj rwnie antyarytmicznie i antybakteryjnie. Dziaanie
spazmolityczne dotyczy miniwki gadkiej ukadu ciowego, przewodu pokarmowego i
ukadu moczowego. Zalecane dawki sproszkowanego ziela: 2 g 3 razy dziennie, napar 5% wypi w cigu dnia maymi porcjami, nalewka dymnicowa Tinctura Fumariae 1:5
doustnie 3 razy dziennie po 5 ml w niewielkiej iloci wody. Dymnica naley do surowcw
pewnych w dziaaniu jako amphocholereticum, spasmolyticum et cholagogum. Wycig
alkoholowy i wodny z ziela dymnicy dziaa skuteczniej ni sproszkowane ziele.
12. Korze czarnej rzepy (rzodkwi) Radix Raphani pozyskiwany jest z gatunku
czarna rzodkiew - Raphanus sativus L. var. niger, z rodziny krzyowych Cruciferae.
Surowiec bogaty jest w fitoncydy z grupy glukozynolatw (do 1%). Rzodkiew
zawiera: glukobrassycyn, 4-metoksybrassycyn, synigryn i glukorafinin (zwizki
siarkowe), olejek eteryczny, cukier (do 7%), biako (5-9%), witamin C (40-80 mg), potas
(ok. 1000-1200 mg), merkaptan metylu, antocyjany, fitosterole (brassikasterol, betasitosterol).
Wycigi z czarnej rzodkwi posiadaj silne waciwoci moczopdne, odtruwajce,
ciopdne i ciotwrcze, odkaajce przewd pokarmowy i ukad ciowy, rozkurczowe,
wiatropdne, pobudzajce krenie krwi i przeciwreumatyczne.
Preparaty zawierajce wycig z rzodkwi s wykorzystywane w leczeniu chorb
wtroby i pcherzyka ciowego (niedostateczne wydzielanie ci), atonii jelit,

bezsocznoci odka i jelit, skpomoczu, blednicy, oglnego osabienia, zapar i zaburze

trawienia.
Stosowanie: wiey sok (2-3 yki 2-3 razy dziennie), tarta rzodkiew wiea - w
formie saatek, nalewka (sok z rzodkwi wiey + alkohol 40-70% w proporcji 1:1 lub zalanie
tartej rzodkwi alkoholem 40-70% w proporcji 1 cze rzodkwi na 5 czci alkoholu,
macerowa 14 dni, przefiltrowa). Nalewk z czarnej rzepy mona zaywa w dawce 10 ml
2-3 razy dziennie w kieliszku wody. Spirytus z rzodkwi moe suy do wcierania we wosy
przy wypadaniu, do wcierania w skr, w obolae miejsca (ble mini, staww, nerwoble,
stany zapalane, po kontuzjach). Ekstrakt suchy z czarnej rzodkwi wchodzi w skad niektrych
preparatw krajowych i zagranicznych ciopdnych i ciotwrczych.
13. Kwiatostan kocanki Inflorescentia Helichrysi (Flos Stoechados) pozyskiwany
jest z gatunku kocanki piaskowe Helichrysum arenarium (L.) Moench., z rodziny zoonych Compositae.
Surowiec zawiera flawonoidy (0,8-4%; wg FP VI nie mniej ni 0,5% w przeliczeniu
na kwercetyn):chalkon - izosalipurozyd (do 2%), naryngenin, kemferol, apigenin, luteolin
i kwercetyn; kwasy fenolowe (kawowy, syryngowy, protokatechowy, kumarowy), garbniki,
fitosterole (kampesterol, beta-sitosterol), hydroksykumaryny (umbeliferon, eskuletyna,
skopoletyna), olejek eteryczny (0,05%), barwniki (arenol, homoarenol), ftalidy (5,7dwuhydroksyftalid), trjterpeny (kwas ursolowy).
Kocanki maja zastosowanie w fitoterapii chorb wtroby od redniowiecza. Skadniki
czynne kwiatostanw i ziela kocanki dziaaj antyseptycznie, przeciwzapalnie, rozkurczowo,
ciopdnie, ciotwrczo i ochronnie na misz wtroby.
Preparaty zawierajce kocank stosowane s w niewydolnoci wtroby, zastojach
ci, kamicy ciowej, taczce, uszkodzeniu miszu wtroby, w stanach zapalnych
ukadu ciowego, w zaburzeniach trawienia po usuniciu pcherzyka ciowego. Wycigi
z kocanki wywieraj do silne dziaanie moczopdne, przeciwartretyczne i odtruwajce,
dlatego s zalecane w terapii dny, zatru i obrzkw. Jak spasmolticum jest rodkiem
agodnym o dziaaniu powolnym i dugotrwaym i dlatego nie powinien by zalecany do
doranego usuwania kolki ciowej, a raczej jej zapobiegania.
Napar z ziela kocanki dziaa sabiej ni odwar, nalewka, czy ekstrakt. Z praktyki mog
poleci odwar 5-10% - 30-50 ml co 2-3 godziny, w razie silnych dolegliwoci ze strony
wtroby i ukadu ciowego przez tydzie, potem 50-100 ml 2-3 razy dziennie (przez
miesic). Leczenie podtrzymujce: 100 ml odwaru 2 razy dziennie codziennie lub co dwa dni
przez kilka miesicy. Extractum Helichrysi fluidum 2-3 razy dziennie po 5 ml. Tinctura
Helichrysi 1:5 doustnie 5 ml 3 razy dziennie, w niewielkiej iloci wody.
Dawkowanie wg FP VI: 3 razy dziennie po 1 g w odwarach.
14. Ziele szanty - Herba Marrubi pozyskiwane jest z gatunku szanta zwyczajna Marrubium vulgare L. z rodziny wargowych Labiatae.
Skadnikami czynnymi szanty s: diterpeny furanolabdanowe (marrubina 1%,
peregrinol, wulgarol), alkaloidy pirolidynowe (betonicyna 0,3%, stachydryna), flawonoidy
(apigenina, luteolina, kwercetyna), garbniki (7-8%), olejek eteryczny 0,05% (kamfen,
bisabolol, p-cymen, limonen, alfa-pinen), cholina, saponiny, fitosterole (beta-sitosterol),
krzemionk, triterpeny (kwas ursolowy).
Wycigi z surowca pobudzaj wydzielanie liny, ci, soku odkowego, jelitowego
i trzustkowego. Wzmagaj przepyw ci z pcherzyka do dwunastnicy. Garbniki i
flawonoidy dziaaj cigajco i przeciwzapalnie. Na produkcj ci wpywaj gwnie
diterpeny oraz metabolity z nich powstae.

Preparaty z szanty s polecane w leczeniu i profilaktyce kamicy ciowej, w stanach

zapalnych wtroby, w wirusowym zapaleniu wtroby, nieytach przewodu pokarmowego
oraz bolesnych skurczach baki wtrobowo-trzustkowej. W medycynie ludowej ziele szanty
jest take wykorzystywane w leczeniu grulicy, dychawicy oskrzelowej, kaszlu rnego
pochodzenia, zapaleniu garda i krtani, stanach zapalnych oskrzeli, chorb przezibieniowych,
taczki, w zaburzeniach miesiczkowania i laktacji. Wycigi alkoholowe z ziela szanty
dziaaj dodatkowo uspokajajco na misie sercowy.
Infusum Marrubii 5% - co 2-4 godziny 30 ml lub 3-4 razy dziennie po 100 ml. Pulvis
Marrubi 3 razy dziennie po 1-2 g. Intractum Marrubi 1:5 doustnie 3 razy dziennie po 5
ml, po uprzednim rozmieszaniu z niewielka iloci wody.
15. Ziele (li) karczocha Herba (Folium) Cynarae jest pozyskiwane z gatunku
Cynara scolymus L. (Cynara Cardunculus, var. sativa Moris)z rodziny zoonych
Compositae.
Karczoch jest znan rolin, gwnie pod wzgldem walorw spoywczych
(smakowych), ktra jednak od niedawna przeywa swj renesans take w fitoterapii.
Surowiec zawiera cynaryn, czyli kwas 1,5-dikawoilochinowy (ok. 0,03%), kwasy fenolowe
ok. 1,5-2% (kawow, chlorogenowy, chinowy), inne kwasy organiczne (jabkowy 0,8%,
fumarowy, bursztynowy), flawonoidy (7-O-glukozyd luteoliny = cynarozyd, 7-O-rutynozyd
luteoliny = scolimozyd), laktony seskwiterpenowe gwajanowe (cynaropikryna, grosheimina),
triterpeny (taraksasterol), fitosterole (beta-sitosterol), garbniki. cznie wszystkie skadniki
karczocha wywieraj silny wpyw ciopdny, ciotwrczy i hepatoprotekcyjny. Preparaty
zawierajce frakcj cynarynow regularnie zaywane obniaj stenie lipidw, cholesterolu i
cukru we krwi oraz pobudzaj procesy regeneracji hepatocytw. Flawonoidy i kwasy
fenolowe oraz cynaryna maj waciwoci odtruwajce i antyoksydacyjne. Pobudzaj
wydzielanie sokw trawiennych trzustki i jelita cienkiego, przez co poprawiaj trawienie i
wchanianie skadnikw pokarmowych. Reguluj rwnie perystaltyk przewodu
pokarmowego, zapobiegaj zaparciom i bolesnym skurczom pcherzyka ciowego oraz
baki wtrobowo-trzustkowej. Silny wpyw przeciwzapalny wycigw z karczocha nie
ogranicza si tylko do ukadu pokarmowego, ale rwnie do skry i ukadu moczowego.
Dugotrwae zaywanie cynaryny zapobiega zmianom miadycowym i chroni misz
wtroby przed uszkodzeniami toksycznymi. Cynaryna wykazuje duy synergizm z
sylimaryn oraz fitosterolami, zwaszcza w zakresie wpywu hepatoprotekcyjnego,
hipocholesterolemicznego, hipolipidemicznego, hipoglikemicznego i przeciwzapalnego.
Dwuletnie badania prowadzone w OBR LNB Poland na zwierztach (drb, trzoda chlewna)
dowiody, e wycigi z karczocha w poczeniu z sylimaryn i fitosterolami efektywnie
zapobiegaj stuszczeniu i marskoci wtroby, nerek i serca oraz podnosz odporno
organizmu na infekcje (wpyw immunostymulujcy).
Preparaty oparte na wycigach z karczochu mona stosowa w leczeniu przewlekych
chorb wtroby i pcherzyka ciowego (stany zapalne, zatrucia, kamica ciowa,
niedostateczne wydzielanie ci, infekcje wirusowe i bakteryjne), w profilaktyce miadycy,
wspomagajco w cukrzycy i otyoci, ponadto w przebiegu chorb skrnych, zatru, zaburze
trawienia. Tinctura Cynarae 1:5 2-3 razy dziennie po 5 ml; Cynarae herba extractum
siccum 500 mg 2-3 razy dziennie; Cynarae herba extractum fluidum 5 ml 3 razy dziennie.
16. Ziele i korze mniszka Herba et Radix Taraxaci pozyskiwane s z gatunku
mniszek lekarski Taraxacum officinale Weber nazwa gatunkowa zbiorcza (syn. Leontodon
taraxacum L., Taraxacum vulgare Lam., Taraxacum Dens-leonis Desfontaines), z rodziny
zoonych Compositae. Surowce zawieraj kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy,
cykoriowy; wg FP VI w zielu nie mniej ni 0,5% w przeliczeniu na kwas kawowy), 24-40%

inuliny (korze), trjterpeny (taraksasterol, beta-amyryna, taraksakozyd), glikozyd kwasu

taraksynowego i taraksadiolu, fitosterole, flawonoidy (luteolina, apigenina, chryzoeriol,
kwercetyna, izoramnetyna), sole potasu (w zielu 4,5%), inozytol (ziele 5-7%). Zawarto
inuliny w korzeniu jest zmienna i zaley od fazy wegetacyjnej; najwiksza jest w jesieni.
Dawniej (od 1839 roku) gorzki skadnik (mieszanina laktonw i glikozydu) mniszka
okrelano mianem taraksacyny, natomiast ywicowat substancj z mniszka nazw
taraksaceryny (Kromayer 1861 r.).
Mniszek jest stosowany w medycynie oficjalnej od XIII wieku jako rodek typowo
wtrobowy. Opisywany i polecany przez najwikszych fitoterpaeutw, m.in. Mathhiolusa,
Gesnera, Lonicerusa, Fuchsa, Zwingera, Deliusa, Bocka, Bussemakera, Chabrola.
Wycigi wodne i alkoholowe, jak i sam sok z mniszka posiadaj silne waciwoci
ciopdne, ciotwrcze, odtruwajce, przeciwzapalne i rozkurczowe. Przetwory te
pobudzaj wydzielanie soku odkowego bogatego w kwas solny i pepsyn, ponadto soku
trzustkowego i enzymw jelitowych. Skadniki czynne mniszka wywieraj wpyw
hepatoprotekcyjny, zapobiegaj stuszczeniu i marskoci wtroby oraz powstawaniu kamicy
ciowej. Dowiadczenia na zwierztach wykazay, e ekstrakt wodno-etanolowy z mniszka
zapobiega niestrawnoci pasz o wysokiej koncentracji tuszczw i biaka oraz stymuluje ukad
odpornociowy, gwnie humoralny. Mniszek to cenny rodek lipotropowy i wspomagajcy
usuwanie szkodliwych lub zbdnych produktw przemiany materii. Wzmaga diurez oraz
usuwanie kwasu moczowego. Obnia poziom cholesterolu i cukru we krwi.
Dawkowanie preparatw z mniszka: Succus Taraxaci recens 20-30 ml 2-3 razy
dziennie; sok z mniszka stabilizowany alkoholem 5-10 ml 2-3 razy dziennie; Intractum
Taraxaci 1:5 doustnie 5 ml 3-4 razy dziennie po rozmieszaniu z wod, Decoctum Taraxaci
5-10% - w cigu dnia wypi 1-2 szklanki wodnego wycigu.
Dawkowanie wg FP VI do 12 g surowca dziennie w przetworach.
17. Ziele dziurawca Herba Hyperici pozyskiwane jest z gatunku dziurawiec
zwyczajny - Hypericum perforatum L., z rodziny dziurawcowatych (okrtnicowatych)
Hypericaceae (Clusiaceae).
Skadnikami czynnymi dziurawca s: naftodiantrony (hiperycyna, pseudohiperycyna,
nie mniej ni 0,08-015%), floroglucyny (hiperforyna 2-4,5%, adhyperforyna,
hydroperoksykadiforyna), ksantony gamma-pironowe, olejek eteryczny (do 1%),
seskwiterpeny (gurjunen), flawonoidy (wg FP nie mniej ni 1,8% w przeliczeniu na
hiperozyd; kwercetyna, izokwercytryna, rutozyd, apigenina), kwasy fenolowe (kawowy,
chlorogenowy), garbniki (8-16%), kwas gamma-aminomasowy, karotenoidy (0,015 mg%),
fitosterole.
Skadniki czynne dziurawca dziaaj rozkurczowo na minie gadkie ukadu
pokarmowego, ciopdnie, ciotwrczo, lekko ciagajco, antyseptycznie i
przeciwdepresyjnie. Hiperycyna wykazuje wpyw antywirusowy, dlatego wycigi olejowe i
spirytusowe zalecane s w terapii wirusowego zapalenia wtroby. Naftodiantrony,
floroglucyny i ksantony s inhibitorami monoaminoksydazy MAO. Frakcja bogata w te
zwizki jest skadnikiem preparatw przeciwdepresyjnych. Hiperycyna zwiksza wraliwoc
skry na promienie UV, co w umiejtny sposb moe by wykorzystane w leczeniu
uszczycy, trdziku i bielactwa. Alkoholowe i olejowe ekstrakty z kwiatw dziurawca
pobudzaj hemopoez. F. Eckstein i S. Flamm (1933 r.) opisali wpyw preparatw
dziurawcowych na gospodark hormonw pciowych u kobiet i zalecali stosowanie ich w
leczeniu zaburze miesiczkowania. Bohn opisa waciwoci przeciwnerwicowe i
uspokajajce dziurawca.
Wskazaniami do stosowania wycigw z dziurawca s: schorzenia odka, nieyt
jelit, dolegliwoci ze strony wtroby po usuniciu pcherzyka ciowego, kamica ciowa,

dyskinezy ukadu ciowego. Zewntrznie do leczenia ran (nalewka, sok), owrzodze i

oparze (wycig olejowy). Alkoholowe i olejowe wycigi z dziurawca pobudzaj regeneracj
tkanki cznej i nabonkowej, co opisa znany fitoterapeuta H. Leclerc (1935 r.).
Infusum Hyperici 20,0:200,0 3-4 razy dziennie 30-50 ml; Tinctura Hyperici et
Intractum Hyperici 1:5 doustnie 5-10 ml 2-3 razy dziennie w niewielkiej iloci wody;
ponadto do przemywania skry i pdzlowania bon luzowych. Oleum Hyperici 1:5, najlepiej
na ciepym (45-50o C) oleju winogronowym, makowym, lnianym, sonecznikowym, sojowym
lub oliwie z oliwek 15 ml (1 yka) 2-3 razy dziennie po jedzeniu (surowiec macerowa 7
dni w ciemny miejscu, po czym przefiltrowa); zewntrznie do okadw i smarowania.
Wycig olejowy ze wieego lub suchego ziela lub najlepiej kwiatw dziurawca na oliwie
czy w sobie waciwoci ciotwrcze i ciopdne obu skadnikw, co przynosi
widoczne rezultaty terapeutyczne.
18. Surowce zielarskie olejkowe bogate w karwakrol i tymol. Tymol 1 metylohydroksy-4-izopropylobenzen jest to zwizek fenolowy wystpujcy w wielu olejkach
eterycznych, najczciej obok swojego izomeru karwakrolu. W obecnoci seskwiterpenw,
kwasw fenolowych i flawonoidw wywiera silne i pewne dziaanie ciopdne,
ciotwrcze i odkaajce ukad pokarmowy, w tym przewody ciowe (metabolit
tymolosiarczan sodowy). Wzmaga rwnie wydzielanie moczu. Olejki eteryczne zasobne w
tymol i karwakrol pobudzaj wydzielanie soku odkowego, trzustkowego i enzymw
jelitowych. Pobudzaj ukrwienie i krenie limfy, przez co usprawniaj wchanianie mleczka
pokarmowego z jelit do krwi i chonki. Ponadto pobudzaj system odpornociowy ukadu
pokarmowego GALT. Na misnie gadkie dziaaj poraajco, powodujc rozkurcz. Czysty
tymol w dawnej medycynie by stosowany doustnie jako antyseptyk dla przewodu
pokarmowego oraz rodek przeciwrobaczy (dziaa na tgoryjce, owsiki, glisty, wosogwki) i
pierwotniakobjczy (lamblioza). W tym celu podawano w cigu dnia doustnie 2-5 g tymolu w
patkach lub proszkach. Duo tymolu zawiera Thymus (tymianek) i Trachyspermum copticum
(L.) Link, czyli Carum copticum Benth. et Hook. = Trachyspermum ammi (L.), ktry
dostarcza surowiec - Fructus Ajowan. Ajowan zwany rwnie kminkiem koptyjskim (rodzina
Apiaceae = Umbelliferae) zawiera w owocach od 2 do 5% olejku eterycznego (Oleum
Ajowan), a w nim tymol (45-60%), ponadto p-cymen, gamma-terpinen i limonen. Tymianek
Thymus zawiera do 2,6% olejku eterycznego (Oleum Thymi), a w nim tymol (do 45%),
karwakrol (25-60%).
Ziele lebiodki Herba Origani pozyskiwane jest z gatunku Origanum vulgare L., z
rodziny wargowych Labiatae. Surowiec ten jest bogaty w olejek eteryczny (2-3%, rzadko
4%), w ktrym dominuj: tymol (28-30%), karwakrol (19,5-25%), limonen, fenol, terpinen,
ocymen, beta-bisabolen (12-13%), p-cymen, linalol, 4-terpineol, germakren D (2-3%).
Spord innych skadnikw ziela lebiodki warto wymieni fenolokwasy (rozmarynowy,
kawowy, chlorogenowy, cynamonowy), flawonoidy (luteolina, apigenina, diosmetyna),
fitosterole i garbniki (5-8%). Skad olejku lebiodkowego Oleum Origani jest zmienny i zaley
od udziau poszczeglnych czci surowca, terminu zbioru, procesu suszenia, odmiany, kraju
pochodzenia. Udzia karwakrolu moe wzrasta wic do 35-51%, a udzia tymolu spada do
9%. Istniej rwnie olejki lebiodkowe bogate w p-cymen (15-16%). Rolin bogat w tymol,
cymen, karwakrol jest take czber Satureja (np. gatunek Satureja hortensis L.). Olejek
czbrowy Oleum Saturejae zawiera ok. 50-62% tymolu, 9-10% p-cymenu, spatulenol (4-6%),
karwakrol (6-8%), metyl-tymol (5-6%), beta-kariofilen (4-5%), gamma-terpinen (3-4%).
Niektre odmiany i gatunki czbru (np. Satureja laxiflora Koch) s bardzo bogate w tymol
(63-64%) i terpinen (11-12%), mniej w karwakrol (4-5%), geraniol (3-4%) i octan geranylu
(3%). Satureja boissieri wytwarza olejek eteryczny zawierajcy 44-45% karwakrolu i 35% pcymenu. Olejek eteryczny Satureja icarica zawiera 59-60% karwakrolu, 15-16% p-cymenu i

2% metyl-karwakrolu. Wszystkie wymienione surowce s stosowane w leczeniu zaburze

wydzielania ci, infekcji bakteryjnych i wirusowych ukadu ciowego, wtroby i
przewodu pokarmowego, a take nieytu jelit na tle niestrawnoci tuszczw. Stosowane w
przetworach: Infusum 5% - w cigu dnia wypi 1-2 szklanki naparu; Oleum Saturejae, Thymi
seu Origani 1:5 2-3 razy dziennie 15 ml po jedzeniu. W celu wywoania silnego strumienia
ci, np. w celu usuwania zalegej ci, zapobiegania powstawania zogw ciowych,
podczas kuracji oczyszczajcych wtrob wycigi olejowe (na oliwie z oliwek) zaleca si
przyjmowa na czczo. Tinctura 1:5 doustnie 5 ml 3 razy dziennie w niewielkiej iloci wody.

19. Ziele i kwiat wrotyczu Herba et Flos (Inflorescentia) Tanaceti pozyskiwane s

z gatunku wrotycz pospolity - Tanacetum vulgare Linne (Chrysanthemum vulgare (L.)
Bernhardi), z rodziny zoonych Compositae.
S to surowce zazwyczaj pomijane jako rodki ciopdne i ciotwrcze,
tymczasem nale do grupy najpewniejszych i najsilniejszych rodkw tego typu, co
potwierdziy badania prowadzone na zwierztach (Raski i Barzyk, 2004 r.). Si dziaania
ciopdnego dorwnuj glistnikowi, bylicy boe drzewko i bylicy pioun, przewyszaj
natomiast ziele karczochu, korze rzodkwi czarnej, korze mniszka i ziele dziurawca.
Kwitnce ziele i li worotyczu zawieraj olejek eteryczny (1,5-2%), lakton
seskwiterpenowy - tanacetyn (tanacetin) C11H16O4 (wyodrbnion w 1845 r. przez
Leroya), lakton seskwiterpenowy arbosculin, lakton epi-ludowicyna, kwas jabkowy,
winowy, walerianowy,
flawonoidy (jaceidyna - jaceidine, jaceozydyna - jaceosidin,
kwercetyna, apigenina, diosmetyna, diosmina maj waciwoci przeciwalergiczne, hamuj
dziaanie histaminy, wykazuj wpyw przeciwwysikowy, przeciwzapalny, hamuj
odtwarzanie noradrenaliny, tonizuj naczynia krwionone), kwas chlorogenowy, kwas
taninowy, lakton - artemoryna (artemorin), elemen (elemene) o dziaaniu przeciwrakowym
(anticancer, antitumor; wzbudza apoptoz dziaa cytotoksycznie), kwas kawowy, eupatylin
(eupatiline - flawon = 5,7-dihydroxy-3,4,6-trimethoxyflavon wzbudzajcy apoptoz; hamuje
rozwj nowotworw; stosowany w fitoterapii do leczenia niektrych biaaczek); seskwiterpen
- germakren = germacrene, partenolid (parthenolide) - seskwiterpen o silnym wpywie
przeciwzapalnym, inhibitor lipooksygenazy i syntetazy prostaglandynowej, wywiera dziaanie
przeciwnowotoworowe, rozkurczowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze; fitosterole,
piperyton C10H16O (piperitone, 3-methyl-6-(1-methylethyl)-2-cyclohexen-1-one, p-menth-1en-3-one), lakton seskwiterpenowy rejnozyna (reynosin) o dziaaniu przeciwzapalnym;
santamaryn = santamarine (dziaa rozkurczowo, przeciwzapalnie i przeciwrakowo).
Gwnym skadnikiem olejku eterycznego - Oleum Tanaceti jest tujon (thujon) - do
70%, nazywany take tanacetonem (tanaceton), ponadto: chamazulen, tymol, kamfora (w tym
kamfolenol), borneol, octan borneolu, tujolowy alkohol, 1,8-cyneol, wulgaron A i B
(vulgarone-A, vulgarone-B), lyratrol, octan lyratrylu, bergamoten, alfa-pinen, alfa-terpinen,
kariofilen, chryzantenol, octan chrazantenylu, seskwiterpen - dawanon (davanone) o dziaaniu
przeciwnowotworowym, stymulujcym ukad dokrewny i przeciwzakanym oraz
immunostymulujcym; wreszcie kadinen i sabinen.
Wrotycz zawiera bardzo duo substancji przeciwzapalnych, silnie odkaajcych
(przeciwroztoczowych, przeciwrobaczych, przeciwbakteryjnych, przeciwwirusowych,
przeciwgrzybiczych), przeciwalergicznych (przeciwwysikowych, przeciwhistaminowych),
przeciwblowych (inhibitory syntetaz prostaglandyn), uspokajajcych, przeciwdepresyjnych,
rozkurczowych, ciopdnych, ciotwrczych, regulujcych przemian materii,
odtruwajcych.
Specjalici fitochemicy weryfikujc skad chemiczny Tanacetum szybko dochodz do
wniosku, e sporo skadnikw wrotyczu jest stosowanych w lecznictwie w formie

nowoczesnych preparatw, przy czym wiele z nich jest uzyskiwanych z egzotycznych rolin,
przez co leki te s bardzo drogie.
Preparaty wrotyczowe pobudzaj akcje serca, zwikszaj si skurczu minia
sercowego, pobudzaj oddychanie, wzmagaj wydzielanie hormonw. Reguluj
miesiczkowanie. Zwikszaj ukrwienie narzdw pciowych i nasilaj odczuwanie wrae
seksualnych. Przeduaj efekt dozna pciowych. Znosz ble gowy, ble miesiczkowe,
kolki.
Stosowane doustnie i na skr dziaaj hamujco na procesy autoagresji
immunologicznej, dziki czemu mog by z powodzeniem stosowane w fitoterapii chorb
autoimmunologicznych typu uszczyca, reumatyzm, tocze.
Od dawna wiadomo, e wrotycz zwiksza odporno organizmu na zakaenia za
spraw wielu laktonw i terpenw. Wodny wycig z ziela przypiesza te wyleczenie z
chorb zakanych, np. odry, grypy, przezibienia, anginy, ponicy.
Wrotycz niszczy wikszo pierwotniakw, oblecw, pazicw, owadw i roztoczy
pasoytniczych. Wyniki moich bada potwierdzaj, e wycigi z wrotyczu niszcz szybko i
skutecznie nueca (demodex), wierzba, kleszcza, swdzika i in. Od dawna ocet
wrotyczowy jest stosowany do zwalczania wszawicy.
Wrotycz dziaa napotnie i przeciwgorczkowo. Nie zaobserwowaem objaww
zatrucia przy przyjmowaniu dawki 200-220 ml naparu i odwaru 4 razy dziennie (2-3 yki
suszonego ziela na 2 szklanki wrzcej wody).
Tujon zawarty we wrotyczu i bylicach posiada struktur zblion do kanabinoli
zawartych w konopiach, jednak dawki wodnych i alkoholowych wycigw wrotyczowych
stosowane w zioolecznictwie nie maj narkotycznego wpywu. Istniej doniesienia, e tujon
przycza si do tych samych receptorw w ukadzie nerowym, co kanabinole.
Wrotycz jest alternatyw dla sterydowych i niesterydowych lekw przeciwzapalnych.
Hamuje odczyny zapalne, bowiem jest inhibitorem dla histaminy, tromboksanu, leukotrienw
i prostaglandyn. Dziaa antyagregacyjnie. Zapobiega zastojom krwi, odkadaniu blaszek
miadycowych w ttnicach i powstawaniu zakrzepw.
Wycigi z wrotyczu hamuj dziaanie nastpujcych substancji endogennych w
organizmie: acetylocholiny, norepinefryny (noradrenaliny), serotoniny, bradykinyny.
Oddziauj moczopdnie i przeciwobrzkowo. Tonizuj minie szkieletowe.
Wycigi alkoholowe i macie wrotyczowe oraz ekstrakty octowe z wrotyczu hamuj
objawy uszczycy, zmniejszajc proliferacj komrek naskrkowych oraz odczyny autoagresji
w skrze.
Wycigi alkoholowe i octowe lecz zmiany trdzikowe i ojotokowe na skrze.
Niekiedy nastpuje poprawa w cigu 48 h po zastosowaniu. Regularnie stosowane daj dobre
efekty lecznicze porwnywalne do skutecznoci siarczku selenu, erytromycyny, czy betuliny.
Preparaty z wrotyczu mog by stosowane z duym powodzeniem w leczeniu
niedostatecznego wydzielania ci, bolesnych skurczw baki wtrobowo-trzustkowej i
samego pcherzyka ciowego, do zwalczania objaww ze strony wtroby i odka
wystpujcych po usuniciu pcherzyka ciowego, chorb pasoytniczych ukadu
ciowego, kamicy ciowej, zaburze przemiany materii i przewlekych stanw zapalnych
wtroby i pcherzyka ciowego. Ponadto wspomagajco w leczeniu wirusowego zapalenia
wtroby.
Przedawkowanie przetworw wrotyczowych objawia si nudnociami, wymiotami,
odbijaniem, biegunk, zaczerwieniem twarzy, kichaniem, zawrotami gowy, wzdciami,
poceniem si (lejcy si pot), czstomoczem i charakterystycznym biciem serca. Po godzinie
od spoycia nadmiernej dawki wodnego wycigu i po 20 minutach od spoycia alkoholowego
wycigu rozwijaj si halucynacje (omamy). W moczu pojawia si biako i krew. Objawem

jest te czstomocz. Osoby wraliwe zapadaj w piczk z objawami drgawek. Zaburzenia

akcji serca mog by niebezpieczne.
Nalewka wrotyczowa moe spowodowa uzalenienie. Mleko, potrawy tuste i olej
rycynowy przypieszaj wchanianie skadnikw terpenowych wrotyczu.
Nie podawa kobietom ciarnym i kobietom karmicym (laktacja). Wrotycz
powoduje poronienie. Skadniki czynne wrotyczu przechodz do mleka.
Preparaty i dawkowanie:
1. Napar wrotyczowy - Infusum Tanaceti: 2-3 yki wieego lub suchego
rozdrobnionego ziela, albo kwiatw zala 2 szklankami wrzcej wody. Odstawi na 30 minut
pod przykryciem. Przecedzi. Pi 2-4 razy dziennie po 100-150 ml. Przy zakaeniu
pasoytami wypi na czczo 200 ml; warto wwczas skojarzy z lewatyw.
2. Odwar wrotyczowy - Decoctum Tanaceti: sporzdzi jak napar, lecz gotowa 5
minut; odstawi na 30 minut pod przykryciem, przecedzi. Pi po 200 ml 2-3 razy dziennie.
Stosowa rwnie do lewatyw (100-200 ml doodbytniczo), okadw na skr, pukanek,
przemywania, okadw na oczy (przy stanach zapalnych).
3. Nalewka wrotyczowa - Tinctura Tanaceti: 1 cz wieego lub suchego i
zmielonego ziela zala 5 czciami alkoholu 60-70%; macerowa 7 dni w szczelnie
zamknitym soju i w ciemnym miejscu. Przefiltrowa. Zaywa 2-3 razy dziennie po 5 ml w
100 ml wody. Ponadto do pukania (1 yka nalewki na p szklanki wody), okadw,
przemywania skry i pdzlowania skrnych zmian chorobowych (nierozcieczona). Nalewka
sporzdzona na 70% alkoholu dziaa rozgrzewajco, przeciwblowo i przeciwreumatycznie.
Nierozcieczon nalewk mona wciera w miejsca obolae.
20. Korze hakoroli (czarci pazur) - Radix Harpagophyti pozyskiwany jest z
gatunku hakorol rozesana - Harpagophytum procumbens DC, z rodziny poapkowatych
Pedaliaceae.
Z korzeni sporzdza si proszek: Pulves Harpagophyti, ekstrakt pynny i suchy
Extractum Harpagophyti, ktre nastpnie su do wyrobu tabletek, nalewki, kapsuek i
maci. Surowiec jest opisany w Farmakopei Szwajcarskiej: Swiss Pharmacopoeia = Ph. Helv.
VII.
W korzeniu hakoroli wystpuj glikozydy irydoidowe (do 3%, przecitnie 1,5-2%):
harpagozyd, harpagid (C15H24O10), prokumbid, werbaskozyd, izoakteozyd, ponadto
trjterpeny (kwas oleanolowy), flawonoidy (kwercetyna, kemferol, luteolina), fitosterole (w
tym beta-sitosterol), woski, tuszcze, fenolokwasy. Wycigi z korzenia hakoroli wywieraj
dziaanie silnie przeciwzapalne, przeciwblowe, pobudzajce wydzielanie sokw
trawiennych, poprawiajce trawienie, przeciwartretyczne, ciotwrcze i ciopdne. Od
dawna s wykorzystywane nie tylko w leczeniu chorb reumatycznych, ale rwnie stanw
zapalnych wtroby i pcherzyka ciowego oraz zaburze przepywu ci.
- Pulves Harpagophyti 3-5 g dziennie, np. 1 g co 6 godzin; w przypadku chorb
artretycznych i reumatycznych oraz przewlekych stanw zapalnych wtroby i pcherzyka
ciowego - przez wiele miesicy.
- Ekstractum Harpagophyti 2:1 (2 czci rozdrobnionego korzenia na 1 cz alkoholu)
1200-2500 mg dziennie.
- Tinctura Harpagophyti 1:3 (1 cz rozdrobnionego korzenia na 3 czci alkoholu 4060%): 5 ml 3 razy dziennie.
- Infusum Harpagophyti (napar) 3-4%: wypi w 3 porcjach (3-4 g rozdrobnionego korzenia
na 100 g wrzcej wody, przykry, odstawi na 30 minut, przecedzi, dopeni brakujc ilo
wody do 100 g, najlepiej przepukujc odcedzony korze gorc wod powtrnie). Mona
stosowa do okadw, pukania i przemywania skry i bon luzowych, przy stanach
zapalnych.

21. Ziele tarczycy Herba Scutellariae pozyskiwane jest z kilku gatunkw tarczycy:
tarczyca bajkalska Scutellaria baicalensis Georgi (Scutellaria lanceolaria Miq.), tarczyca
bocznokwiatowa - Scutellaria lateriflora L. i oraz krajowego gatunku: tarczyca pospolitaScutellaria galericulata L., z rodziny wargowych - Labiatae. Wszystkie gatunki zawieraj
flawonoidy (gorzka skutelaryna scutellarinum - C10H8O3, apigenina, hispidulina, luteolina,
skutellareina), garbniki, kwasy fenolowe (taninowy, cynamonowy), irydoidy (katalpol), olejek
eteryczny (limonene, terpineol (monoterpeny); d-kadinen, kariofilen, trans--farnesen, humulen (seskwiterpeny). Tarczyca bajkalska i tarczyca pospolita zawieraj bajkalin
(baicaline), bajkalein (baicaleine) i glikozyd apigeniny. Tarczyca pospolita zawiera
dodatkowo galerozyd (baicalein--L-rhamnofuranoside).
Skadniki czynne tarczycy wywieraj wpyw rozkurczowy, przeciwzapalny,
przeciwwirusowy, ciopdny i uspokajajcy. Wycigi z tarczycy bajkalskiej hamuj in vitro
rozwj wielu bakterii, np. Bacillus subtilis, Escherichia coli, Sarcina lutea i Staphylococcus
aureus. Wielu fitoterapeutw stosuje wycigi z tarczyc w leczeniu wirusowego zapalenia
wtroby i przewlekych stanw zapalnych wtroby oraz pcherzyka ciowego. W
medycynie ludowej preparaty s stosowane w terapii nerwic wegetatywnych, stanw histerii,
padaczki i przewlekych chorb skry. Obecnie najbardziej popularnym gatunkiem w
medycynie jest tarczyca bajkalska, do czego przyczyniy si gwnie koncerny
farmaceutyczne produkujce preparaty (w tym take suplementy) oparte na wycigach z tego
gatunku, jak i autorzy prac na temat zi stosowanych w medycynie wschodniej. Zalecane
dawki: Infusum Scutellariae 2,0: 200 ml 3 razy dziennie; Tinctura Scutellariae 1:5 na
alkoholu 40-45% doustnie 3 razy dziennie po 5 ml w niewielkiej iloci wody.
Pimiennictwo u autora.
Z uwagi na moje zobowizania jak i wdziczno prosz o zamieszczenie noty w
dowolnym miejscu:
W pracy wykorzystano wybrane
finansowanych przez Fundacj Bchnera.

wyniki

bada

autora

(1993-2000),