mgr Marcin A.

Sulkowski
Politechnika Biaostocka

KOMPENSACJA MOCY BIERNEJ CEL ORAZ SKUTKI

NIEPRAWIDOWEGO DOBORU URZDZE
Problem prawidowej kompensacji mocy biernej, jest jednym z podstawowych
zagadnie z jakim musz si boryka suby eksploatacji sieci, zarwno w
energetyce zawodowej jak i w zakadach przemysowych. Brak prawidowego
doboru urzdze kompensujcych moc biern w sieci elektroenergetycznej, cignie
za sob powane straty zwizane ze zmianami parametrw pracy ukady
zasilajco- rozdzielczego.
W referacie przedstawiono podstawowe zagadnienia zwizane z kompensacj
mocy biernej, scharakteryzowano odbiorniki mocy biernej wystpujce w zakadach
przemysowych oraz przedstawiono wpyw wspczynnika mocy na warunki pracy
sieci zasilajco- rozdzielczej.

1.

Wprowadzenie

Wszystkie

stosowane

zakadach

przemysowych

odbiorniki

prdu

przemiennego pobieraj moc i energi czynn, przetwarzan na prac uyteczn i

ciepo strat. Oprcz mocy czynnej zdecydowana wikszo tych odbiornikw pobiera
z sieci elektroenergetycznej take moc biern indukcyjn nie wykonujc adnej
pracy, lecz warunkujc poprawn prac tych urzdze. Konieczno dostarczania
tej mocy do odbiornikw powoduje zwikszenie wartoci prdw roboczych, co
skutkuje m.in.:
koniecznoci

instalowania

systemie

elektroenergetycznym

urzdze

wytwrczych oraz przetwrczych o wikszych mocach oraz prdach znamionowych,

zwikszonymi

stratami

energii

czynnej

transformatorach,

liniach

elektroenergetycznych, instalacjach elektrycznych oraz obwodach odbiorczych,

zwikszonymi spadkami napi w liniach zasilajcych oraz transformatorach.

Wszystkie te skutki przepywu mocy biernej w sieciach elektroenergetycznych

powoduj

generowanie dodatkowych kosztw,

ktrymi obciani s

odbiorcy

energii elektrycznej.
2. Bilans mocy biernej w systemie elektroenergetycznym

Waciwa gospodarka moc biern w sieci elektroenergetycznej wymaga nie

tylko zbilansowania mocy biernej w systemie elektroenergetycznym, ale rwnie w
poszczeglnych obszarach oraz wzach sieci. Analiza bilansu mocy biernej w
polskim systemie elektroenergetycznym nie wykazuje jednak zadawalajcej struktury
wytwarzania mocy biernej, co przedstawia orientacyjny bilans mocy w systemie w
szczycie obcienia:
1. Wytwarzanie
generatory

65%,

generacja w liniach

25%,

urzdzenia do kompensacji

10%.

2. Zapotrzebowanie
potrzeby wasne elektrowni

10%,

straty mocy w transformatorach blokowych

15%,

straty w sieci

25%,

odbiorcy

50% .

Na
biernej

rys. 1. przedstawiono rozmieszczenie rde i odbiornikw mocy

oraz

urzdze

do

regulacji

napicia

(generatory, transformatory,

autotransformatory ) w krajowym systemie elektroenergetycznym.

Obecna struktura
powoduje, e

zapotrzebowania oraz wytwarzania mocy biernej w systemie

istnieje konieczno

generowania

mocy biernej w wzach

wytwrczych. Aczkolwiek koszty wytwarzania mocy biernej w generatorach s

znacznie mniejsze ni w lokalnych rdach (kondensatory oraz kompensatory), to
jednak koszt przesyu mocy biernej w sieciach jest bardzo wysoki (150% - 300%
kosztw wytwarzania), co powoduje, e z ekonomicznego punktu widzenia
wytwarzanie mocy biernej oraz jej przesy do odbiorcw nie jest opacalny. Znacznie

taszym rozwizanie jest stosowanie lokalnych rde mocy biernej, najlepiej jak
najbliej duych odbiorw mocy biernej.

750 kV
Autotransformatory
z regulacj napicia
pod obcieniem

Dawiki

400 kV

Transformatory
bez regulacji napicia

Autotransformatory
z regulacj napicia
pod obcieniem

Generatory pracujce na 220 kV

cos = 0,85

Generatory pracujce na 400 kV

cos = 0,85

Transformatory
bez regulacji napicia

Transformatory
z regulacj napicia
Autotransformatory
z regulacj napicia
pod obcieniem

220 kV

Generatory pracujce na 110 kV

cos = 0,85
ODBIORCY
PRZEMYSOWI

Kondensatory
w stacjach
NN 110 kV

110 kV

Kondensatory
w stacjach
110 kV/SN
I w sieciach SN

Transformatory
z regulacj napicia
pod obcieniem

ODBIORCY
PRZEMYSOWI
ZASILANI
Z SIECI SN

Transformatory
z regulacj napicia
pod obcieniem

SN

Kondensatory
w sieci nn

ODBIORCY
ZASILANI
Z SIECI nn

Transformatory
z regulacj napicia
bez obcienia

ann

Rys 1. Rozmieszczenie rde i odbiornikw mocy biernej oraz urzdze do regulacji

napicia w krajowym systemie elektroenergetycznym

3. Odbiorniki mocy biernej w instalacjach odbiorczych

Gwnymi odbiornikami mocy biernej indukcyjnej w instalacjach odbiorczych

(zarwno u odbiorcw indywidualnych jak i u odbiorcw przemysowych) s

urzdzenia, ktre do prawidowej pracy musz wytwarza pole elektromagnetyczne.

S to przede wszystkim transformatory, dawiki, silniki asynchroniczne oraz lampy
wyadowcze.

Znaczc

grup odbiornikw mocy biernej staj si tyrystorowe

ukady przeksztatnikowe, w ktrych pobierana moc bierna zwizana jest nie tylko z
poborem mocy biernej przez transformatory prostownikowe, ale take z poborem
mocy biernej zwizanej z procesami komutacji.
Najwiksz grup urzdze, dla ktrej prawidowa eksploatacja pozwala na znaczc
popraw wspczynnika mocy s silniki asynchroniczne. Pobierana przez nie moc
bierna w duym stopniu zaley od warunkw eksploatacji, co pozwala na popraw
wspczynnika mocy poprzez dziaania organizacyjne.
Moc bierna pobierana przez silniki asynchroniczne dzielimy ze wzgldu na przyczyny
powstawiania na dwie czci:
Q1 moc biern strumienia gwnego, nie zalen od obcienia silnika i bdc
jedynie funkcj napicia zasilajcego oraz czstotliwoci, przy czym wartoci zmian
wspczynnika mocy cos w zalenoci od wartoci napicia zasilania oraz stopnia
obcienia silnika przedstawiono na rys 2.
Q2 moc biern strumienia rozproszenia, zalen od stopnia obcienia silnika,
przy czym zmiany wartoci wspczynnika mocy przy rnym stopniu obcienia
silnika oraz rnych wartociach znamionowego wspczynnika mocy przedstawia
rys 3.
Sumaryczn moc biern Q

pobieran

przez silnik asynchroniczny okrelamy

zalenoci (1):
P
Q = Q1 + Q2 N
PN

gdzie: Q1 moc bierna strumienia gwnego,

Q2N moc bierna strumienia rozproszenia przy znamionowym obcieniu,
PN moc znamionowa silnika,
P moc obcienia silnika.

(1)

cos / cos N
110

100

90

80

70

60

50

U/UN
60

70

80

P/Pn=1

P/Pn=0,8

90

100

P/Pn=0,65

110

P/Pn=0,4

120

P/Pn=0,25

Rys 2. Wspczynnik mocy cos silnika asynchronicznego w zalenoci od napicia

zasilajcego przy rnym obcieniu
cos
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0

P/PN
0

0,2

0,4
cos = 0,95
cos = 0,80

0,6

0,8

cos = 0,90
cos = 0,75

1,2

1,4

1,6

1,8

cos = 0,85
cos = 0,70

Rys 3. Wspczynnik mocy cos w funkcji obcienia silnika asynchronicznego

dla rnych wartoci cos N

Drug grup urzdze w ktrej mamy do czynienia z podziaem pobieranej mocy

biernej na moc biern Q1 , potrzebn na wytworzenie strumienia gwnego oraz
moc biern Q2 , wymagan do wytwarzania

strumienia rozproszenia s

transformatory. Podobnie jak w przypadku silnikw asynchronicznych moc bierna

potrzebna do wytworzenia

strumienia gwnego jest cile zwizana z budow

transformatora i jest w przyblieniu rwna mocy biernej pobieranej przez

transformator w stanie biegu jaowego.
Q = Q 2j PFe2 Q j

(2)

gdzie: Qj moc biegu jaowego,

PFe znamionowe straty w elazie.
Natomiast moc bierna Q2 (potrzebna do wytworzenia strumienia rozproszenia)
zwizana jest z reaktancj uzwoje transformatora i jej warto jest cile zwizana z
stopniem obcienia transformatora (3)., co przedstawiono na rys 4.
U Z % S 2
Q2 =

100 S N

(3)

cos 1
0,9
0,85
0,8
0,75
0,7
0,65
0,6
0,55
0,5
0,45
0,4
0,2

0,3

0,4

0,5
cos = 0,9

0,6
cos = 0,8

0,7

0,8

0,9

S/SN

cos = 0,7

Rys 4. Zmiany wspczynnika mocy po stronie pierwotnej transformatora cos 1 w

zalenoci od jego obcienia przy danym wspczynniku mocy obcienia cos

Kolejn grup odbiornikw mocy biernej stanowi rda wiata, w postaci

wietlwek, lamp rtciowych oraz coraz powszechniej stosowanych rde sodowych.
Pobierana przez nie moc bierna zwizana jest z koniecznoci stosowania ukadw
stabilizacyjnych oraz wyadowczym charakterem ich pracy. W przypadku ukadw
stabilizacyjnych pobierana moc bierna wynika ze stosowania dawikw oraz
transformatorw o duej reaktancji rozproszenia., natomiast wyadowczy charakter
pracy tych lamp powoduje, e wystpuj

zjawisko generowania wyszych

harmonicznych, ktre powoduj kolejne pogorszenie wspczynnika mocy. Jednak

praca rde wiata charakteryzuje si
pozwala

na

niezmiennoci obcienia w czasie, co

stosowanie kompensacji

indywidualnej w postaci

baterii

kondensatorw, co pozwala na osignicie wspczynnika mocy w granicach

cos=0,9.

4. Wpyw wspczynnika mocy na warunki pracy sieci zasilajcej

Moc

bierna

znaczcy sposb

wpywa

na

warunki pracy sieci

elektroenergetycznej. Wynika to z ogranicze wynikajcych z wartoci

znamionowego, powodujcego nagrzewanie si urzdze

prdu

elektroenergetycznych.

Warto prdu znamionowego oraz wynikajce z tego zjawisko nagrzewania si

urzdze, powoduje ograniczenia w przepustowoci tych urzdze. Przy zaoeniu
staoci napicia w sieci, stosunek przesyanej mocy czynnej P do wartoci
wspczynnika mocy cos w sieci elektroenergetycznej jest wartoci sta, co
okrela na m zaleno (4) Zaleno ta dotyczy przede wszystkim

linii oraz

transformatorw .
P
cos

= const.

(4)

U = const

Warunek ten powoduje, e w przypadku zmniejszenia si wartoci wspczynnika

mocy w sieci, w takim samym stopniu maleje
elektroenergetycznych.

Zaleno

mocy

elektroenergetycznej przedstawiono na rys. 5.

przepustowo tych

pozornej

prdu

urzdze
w

linii

I,S
300

%
250

200

150

100

50

0
1

0,9

0,8

0,7

0,6

0,5

Skadowa czynna prdu pyncego lini Icz

Skadowa bierna prdu pyncego lini Ib

Prd pyncy lini I

Moc pozorna przesyana lini S

0,4

Rys 5. Moc pozorna i prd przesyany lini w zalenoci od wspczynnika

mocy cos
W przypadku analizy moliwoci wytwrczych generatorw elektroenergetycznych
wpyw wspczynnika mocy jest znacznie wikszy ni
elektroenergetycznych

transformatorw.

wynikajcym z warunkw termicznych

Generator

w przypadku linii

oprcz

ograniczeniom

pracy podlega jeszcze dodatkowo

ograniczeniom wynikajcych z dopuszczalnych prdw stojana i wirnika, moliwoci

technicznych

kota i turbiny oraz warunkw granicy rwnowagi wsppracy

generatora z systemem elektroenergetycznym.

Ograniczenia te przedstawia

szczegowo wykres koowy generatora przedstawiony na rys. 6.

cos

Rys 6. Wykres koowy dopuszczalnego obszaru pracy generatora synchronicznego

paszczynie mocy czynnej P i biernej Q w zalenoci od napicia
na zaciskach generatora.

Na rys. 6. obszar pracy dopuszczalnej okrelony zosta konturem

na

a-b-c-

d-e-f-a ( dla napicia znamionowego generatora). Przy czym moliwoci poprawy

wspczynnika mocy biernej

w systemie elektroenergetycznym w najwikszym

stopniu ogranicza nam fragment a-b konturu dopuszczalnej pracy generatora, ktry
oznacza granic maksymalnego prdu wzbudzenia generatora.
Oprcz

ograniczenia

mocy

wytwrczych

generatorw

oraz

zmniejszenia

przepustowoci sieci elektroenergetycznej zbyt niski wspczynnik mocy powoduje

zwikszone spadki napi w sieci. Problem ten staje si o tyle wany, e coraz wiksze
znaczenie ma jako dostarczanej do odbiorcw energii elektrycznej. Dotyczy to
gwnie duych odbiorcw przemysowych, ktrzy pobieraj energi elektryczn od
energetyki zawodowej na poziomie sieci WN. Sie ta charakteryzuje si stosunkiem
reaktancji X do rezystancji R znacznie wyszym od jednoci ( np. dla linii 110 kV
X/R = (1,72,4)), co zgodnie z zalenoci (5) umoliwiajc wyznaczenie spadkw
napi , oznacza zwikszone spadki napicia w sieci elektroenergetycznej.
U f = I R cos + I X sin

gdzie: Uf fazowy spadek napieci,

R, X rezystancja i reaktancja sieci,
I prd pobierany z sieci.

(5)

Zwikszone przepywy mocy biernej w sieci elektroenergetycznej powoduj

take dodatkowe straty mocy czynnej. Oglnie straty mocy w danym odcinku sieci
moemy wyznaczy z zalenoci (6).
P =

P2
Q
R+ 2 R
U
U

(6)

gdzie: P straty mocy czynnej,

R- rezystancja danego odcinka sieci elektroenergetycznej,
P,Q - moc czynna i bierna na kocu odcinka.
Pierwszy fragment rwnania (6) dotyczy strat mocy czynnej Pp zwizanych z
przepywem mocy czynnej przez sie, natomiast drugi czon rwnania charakteryzuje
straty mocy czynnej Pq wywoane przez moc biern. Jednak zaleno ta nie w peni
pozwala na ocen
dodatkow

skutkw przepywu mocy biernej. Dlatego te wprowadzono

wielko

okrelajc

wzrost

start

mocy

czynnej,

wywoanych

zwikszonym przepywem mocy biernej (drugi czon zalenoci (6)), tzw.

energetyczny rwnowanik mocy biernej.
ken =

d (Pq )
dQ

2Q
R
U2

(7)

Wielko ta pozwala obliczy zmian strat mocy czynnej spowodowan zmian

pobieranej mocy biernej w danym punkcie, a warto tego wspczynnika zaley od
wartoci przesyanej mocy biernej oraz od odlegoci elementu (dla ktrego jest
wyznaczany) od rde (generatorw), ktrej miar jest rezystancja R.
W obliczeniach przyblionych mona przyjmowa (dla obcienia szczytowego ken maz
i dla obcienia minimalnego ken

min)

nastpujce wartoci energetycznego

rwnowanika mocy biernej.

Tabela 1. Wartoci energetycznego rwnowanika mocy biernej dla rnych
fragmentw sieci elektroenergetycznej
ken maz
ken min
Rodzaj sieci
elektroenergetycznej
kW/kvar
kW/kvar
Sieci 220 kV, 400 kV

0,08

0,04

Sieci 110 kV

0,10

0,06

Sieci redniego napicia SN

0,120,15

0,080,10

Sieci niskiego napicia nn

0,180,22

0,120,14

5. Podsumowanie
W Krajowym Systemie Elektroenergetycznym
zbyt maa liczba

dodatkowych rde

obecnie jest zainstalowana

mocy biernej (baterie kondensatorw,

dawiki ), co powoduje zbyt due przepywy mocy biernej, a co si z tym

wie zwikszone straty mocy czynnej w systemie oraz zwikszone spadki napi.
Naley wic, prowadzi dalsze dziaania majce na celu ograniczanie kosztw strat
powodowanych nieracjonaln gospodark moc biern w systemie. Cele te mona
osign midzy innymi poprzez znacznie szersze stosowanie lokalnych rde mocy
biernej w postaci

baterii kondensatorw, pooonych jak najbliej

odbiorcw.

Dziaania te oprcz poprawy bilansu mocy biernej pozwol na popraw

jakoci

dostarczanej odbiorcom energii elektrycznej, poprzez ograniczanie udziau wyszych

harmonicznych

sieci,

co

przy

coraz

szerszym

stosowaniu

ukadw

przeksztatnikowych staje si powanym problemem, wymagajcym zdecydowanych

dziaa.

Literatura:
[1]

Bedowski T., Markiewicz H. : Stacje i urzdzenia elektroenergetyczne, WNT, Warszawa 1995

[2]

Niebrzydowski J. : Sieci elektroenergetyczne,

Wydawnictwo Politechniki

Biaostockiej,

Biaystok 1997
[3]

Strojny J. : Kondensatory w sieci zakadu przemysowego, WNT, Warszawa 1976

[4] Sulkowski M. : Regulacja napicia i mocy biernej w polskiej sieci 220kV i 400 kV i nowoczesne
rodki stosowane do tego celu, Praca dyplomowa zrealizowana na Katedrze Elektroenergetyki
Politechniki Biaostockiej pod kierunkiem dr hab. in. L. Twardego prof. PB. Biaystok 1999
[4]

Elektroenergetyczne ukady przesyowe, Praca zbiorowa, WNT, Warszawa 1997

[5]

Poradnik Inyniera elektryka , Praca zbiorowa, WNT, Warszawa 1997

[6] Strona internetowa: www.pse.pl