You are on page 1of 12

KULTURA I WARTOCI

ISSN 2299-7806
NR 3 (7) /2013
ARTYKUY
s. 6374

CECHY SWOISTE SZTUKI W PISMACH


DOSTOJEWSKIEGO I TOSTOJA.
KILKA UWAG
Ewa Cichocka
W artykule pokazuj, w jaki sposb sztuk definiuje Fiodor Dostojewski oraz Lew Tostoj.
Wedug pierwszego, sztuk charakteryzuje to, e wytwarza pikno. Pikno naley jednak
nie tylko do estetyki, lecz take do etyki. Zdaniem drugiego, nie powinnimy zadowala si
okreleniem sztuki odwoujcym si do pikna, lecz poszukiwa innego, oglnego, takiego,
ktre pozwoli jednoznacznie rozstrzyga, co jest, a co nie jest sztuk. Tostoj dochodzi
ostatecznie do wniosku, e sztuka jest swego rodzaju medium, a tym, co j odrnia od
innych form obcowania midzyludzkiego, jest jej zdolno do zaraania uczuciami. Obaj
Rosjanie zgadzaj si co do tego, e sztuka ma wielk moc oddziaywania na czowieka i e
to wanie ona uratuje wiat.
Sowa kluczowe: sztuka, pikno, dobro, chrzecijastwo.

Jak przypomina w Dziejach szeciu poj Wadysaw Tatarkiewicz, przy definiowaniu poj wygodnie jest korzysta z tradycyjnego przepisu: ustali rodzaj, do
ktrego naley definiowane pojcie, a potem jego cechy swoiste. Ot nie ma na
og wtpliwoci co do tego pisa co jest rodzajem, do ktrego naley sztuka:
jest nim wiadoma czynno ludzka lub (w innym odcieniu pojcia) wytwr tej
czynnoci. Caa trudno ley w tym, by odnale t cech czy te cechy swoiste,
ktre oddzielaj sztuk od innych czynnoci i wytworw czowieka1.
W artykule chciaabym si przyjrze, jak t trudno rozwizywali dwaj
rosyjscy pisarze: Lew Tostoj i Fiodor Dostojewski. Wedug ugruntowanego ju
przekonania, Tostoj i Dostojewski zasuguj na miano filozofw. O obu tych pisarzach mwi si w podrcznikach historii filozofii rosyjskiej 2. Dua cz ich myli
dotyczy rozwaa na temat estetyki. Tostoj jest autorem stricte estetycznej rozprawy Co to jest sztuka imponujcego przegldu teorii estetycznych poczonego
z propozycjami wasnych rozwiza, w ktrym nie brakuje odwanych sdw
1

W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, PWN, Warszawa 2008, s. 40.


Por. na przykad: F. Copleston, Historia filozofii. Filozofia rosyjska, t. 10, tum. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2009.
2

63

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

i zoliwoci, w stylu: Kiedy Francuzi naczytaj si Niemcw i naladuj ich,


wwczas nawet gruj nad nimi mglistoci, czc w jedno rnorodne pojcia
i niedbale podstawiajc jedno za drugie3. Pracowa nad nim pitnacie lat. By zreferowa siedemdziesit okrele pikna, przestudiowa przeszo szedziesit ksiek. Pod tym wzgldem praca wykonana przez Dostojewskiego nie bya tak imponujca. Koncentrowa si raczej na artykuach, udzielajc komentarzy do biecych
wydarze oraz stanowisk w literackich i ideowych sporach, ktre przetaczay si
przez amy dziewitnastowiecznych periodykw. Jego przemylenia znajdziemy
w takich midzy innymi tekstach, jak: Dobrolubow i problem sztuki, Puszkin czy
Kilka sw o George Sand, a take w notatkach i listach. Popatrzmy, jaka z tych
tekstw wyania si differentia specifica pojcia sztuki. Zadanie to nieatwe. Trudne jest bowiem to znw Tatarkiewicz oddzielenie sztuki od innych czynnoci
ludzkich, trudno jest ustali, jakie cechy przysuguj tylko sztuce, a nie przysuguj
innym postaciom kultury []w definicji sztuki genus nie podlega wtpliwoci,
natomiast jest trudno ustali, jaka jest differentia specifica sztuki4.
DOSTOJEWSKI: TWRCZO W SUBIE PIKNA

Wedug Dostojewskiego, cech charakterystyczn sztuki jest to, e wytwarza pikno. Sztuka to rodzaj dziaalnoci ludzkiej, ktry zmierza ku piknu i je
osiga. W P. Dobrolubow i problem sztuki Dostojewski pisa: Wierzymy, e sztuka ma wasne jednolite, organiczne ycie, a co za tym idzie podstawowe, niezmienne prawa tym yciem rzdzce. Sztuka jest dla czowieka tak sam potrzeb, jak jedzenie i picie. Potrzeba pikna i twrczoci, ktra wciela je w ycie, jest
nieodczna od czowieka, bez niej czowiek moe w ogle nie chciaby y na
wiecie. Czowiek pragnie pikna, znajduje je i przyjmuje bez adnych zastrzee,
po prostu dlatego, e jest piknem i wielbi je kornie, nie pytajc, do czego jest potrzebne i co mona za nie kupi. Moe najgbsza tajemnica twrczoci artystycznej tkwi wanie w tym, e stworzony przez ni wzr pikna staje si od razu boyszczem bez adnych zastrzee5.
Jak dalej w tym samym artykule zauwaa Dostojewski, potrzeba pikna
rodzi si w czowieku najbardziej wtedy, gdy czowiek jest w niezgodzie z rzeczywistoci, gdy tkwi w dysharmonii, w walce. Czowiek szuka pikna, by si uspokoi. Albowiem pikno przynalene jest wszystkiemu, co zdrowe, to znaczy najbardziej ywotne, i jest nieodczn potrzeb organizacji ludzkiej. Jest harmoni,
3
L. Tostoj, Co to jest sztuka, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo Literackie, Krakw
1980, s. 65.
4
W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, wyd. cyt., s. 50.
5
F. Dostojewski, P. [Dobrolu]bow i problem sztuki, [w:] F. Dostojewski, O literaturze i
sztuce, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1976, s. 75.

64

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

zawiera gwarancj uspokojenia, jest dla czowieka i ludzkoci ucielenieniem ideaw6. Sztuka jest wic zaspokojeniem najbardziej intymnej potrzeby czowieka,
a jednoczenie ma warto kompensacyjn, dzi powiedzielibymy dzi
terapeutyczn, porzdkuje wiat, a dokonuje tego dziki piknu. Zadaniem sztuki
jest pikno. Nawet jeli u samego Dostojewskiego nie pojawia si bezporednio
takie zdanie, to za tym, co pisze, kryje si wanie takie zaoenie. Definicje sztuki
oparte na piknie zawsze budziy spory i prowokoway kolejne pytania, a to
wszystko przez to, e pikno nie jest pojciem jednoznacznym.
Co pikno oznaczao dla autora Zbrodni i kary? Na pewno midzy innymi harmoni. Pikno to harmonia, to zdrowie. Pikno jest poyteczne, bo jest
piknem, bo ludzko ma wieczn potrzeb pikna i jego szczytnego ideau. Jeeli
nard zachowa idea pikna i jego potrzeb, to znaczy, e w narodzie istnieje take
potrzeba zdrowia, normy, a wic tym samym gwarancja wyszego rozwoju tego
narodu7. Nie bez znaczenia jest to, e przytoczona wypowied jest zarazem podsumowaniem artykuu autora.
Kilka akapitw o piknie pojawia si w tekcie Dostojewskiego o Puszkinie. Podkrela w nim, e autor Eugeniusza Oniegina jako pierwszy z rosyjskich
pisarzy przedstawi cay szereg piknych dodatnich typw rosyjskich. Jego zdaniem, gwne pikno tych typw polega na ich prawdzie, prawdzie bezspornej
i konkretnej, piknie duchowym8. W innym miejscu w licie do Zofii Aleksandrowny Iwanowej pisarz zwierza si ze swoich twrczych przedsiwzi zwizanych z Idiot: Gwna myl powieci to ukazanie prawdziwie dobrego czowieka. Jest to rzecz najtrudniejsza na wiecie, szczeglnie teraz. Wszyscy pisarze, nie
tylko nasi, lecz nawet wszyscy europejscy, ktrzy si w ogle zabierali do ukazania
pozytywnego pikna zawsze kapitulowali. Jest to bowiem bezkresne zadanie.
Dobro, absolutne dobro jest ideaem, a idea ani nasz, ani cywilizowanej Europy
nie jest jeszcze bynajmniej ustalony. Jest na wiecie tylko jedna absolutnie pozytywna, pikna posta Chrystus, tak e samo pojawienie si tej bezkrenie, nieskoczenie piknej postaci jest niewtpliwym cudem (caa Ewangelia Jana ma ten
wanie sens: on cay cud widzi w samym ucielenieniu, w samym zjawieniu si
pikna)9.
Dostojewski stawia obok siebie pikno, prawd i dobro, nierzadko uywa
ich wrcz jako synonimw. Wynikaoby z tego, e jego rozumienie pikna zblia
si do najszerszego greckiego rozumienia tego pojcia, o ktrym w nastpujcy
sposb pisa Tatarkiewicz: Grecy rozumieli pikno szerzej: obejmowali t nazw
6

Tame, s. 76.
Tame, s. 87.
8
Tene, Puszkin, [w:] tene, O literaturze i sztuce, wyd. cyt., s. 309.
9
Tene, List do Z. A. Iwanowej z 13 stycznia 1868 r., [w:] tene, O literaturze i sztuce, wyd.
cyt., s. 326.
7

65

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

nie tylko pikne rzeczy, ksztaty, barwy, dwiki, ale rwnie pikne myli i pikne obyczaje. Platon w Hippiaszu wikszym jako przykady przytacza pikne
charaktery i pikne prawa. To, co w synnym ustpie Uczty (210E211D) nazywa ide pikna, mg by rwnie nazwa ide dobra, nie chodzio bowiem o
pikno widzialne i syszalne. Filozofowie klasycznej Grecji za najprawdziwsze
pikno mieli wanie duchowe, moralne pikno charakteru, umysowe pikno myli10.
Pikno, o ktrym pisze Dostojewski, jest pojciem obejmujcym nie tylko
dziedzin estetyki, lecz take etyki. Wcieleniem tego ideau by za dla Dostojewskiego Chrystus. On te pozostawi ludziom wskazwki, jak do tego pikna dy.
W licie do solisty Teatru Maryjskiego w Petersburgu, W. A. Aleksiejewa, Dostojewski pisze: Chrystus wiedzia, e nie samym chlebem czowiek yje. Jeeli nie
bdzie przy tym ycia duchowego, ideau Pikna czowiek zatskni, umrze, zwariuje, zabije si albo zapuci w pogaskie fantazjowanie. A poniewa Chrystus w
Sobie i w Sowie Swoim mia idea Pikna, wic doszed do wniosku: lepiej
wszczepi w dusze idea Pikna; majc go w duszy, wszyscy bd sobie brami
[]11.
Pikno i dobro s pojciami zblionymi do siebie take w tradycji biblijnej.
Jak pisa Paul Evdokimov w Teologii ikony, Stwrca, tworzc wiat z nicoci, jako
Boski Poeta, ukada swoj Symfoni szeciu dni Hexametron i po dokonaniu
kadego ze swych dzie widzia, e byo pikne. Evdokimov podkrela, e grecki
tekst narracji biblijnej mwi pikny, a nie dobry, za sowo hebrajskie oznacza
oba te pojcia jednoczenie12.
Dla Dostojewskiego sztuka jest rdem pikna, nonikiem piknych typw, wprowadzajcym harmoni i zdrowie do rzeczywistoci. Ciekawym wtkiem
w rozwaaniach Dostojewskiego jest wic kwestia uytecznoci sztuki. Stoi on na
stanowisku, e sztuka jest zawsze uyteczna, ale nie mona jej narzuca obowizku
uytecznoci w wskim rozumieniu tego sowa, poniewa narzucanie, nakazywanie, despotyzm s niedopuszczalne. Poza tym, jego zdaniem, nie mona przykada do sztuki kryterium uytecznoci, bo nie da si w aden sposb zmierzy, czy
jakie dzieo sztuki jest uyteczne, czy nie. Dostojewski zastanawia si: Wic jak
10

W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, wyd. cyt., s. 138.


F. Dostojewski, List do W. A. Aleksiejewa z 7 czerwca 1876 r., [w:] tene, O literaturze i
sztuce, wyd. cyt., s. 332.
12
P. Evdokimov, Sztuka ikony. Teologia pikna, tum. M. urowska, Wydawnictwo Ksiy
Marianw MIC, Warszawa 2006, s. 10. Evdokimov zaczyna zreszt swoje rozwaania o piknie od
przypomnienia koncepcji Platona. Pikno jest blaskiem prawdy mwi Platon: geniusz jzyka
greckiego uzupeni to stwierdzenie, tworzc jedyne w swoim rodzaju pojcie kalokagathia, ktre z
dobra i pikna czyni dwa zbocza tego samego szczytu. W ostatecznym stadium syntezy, biblijnej
syntezy, prawda i dobro staj si przedmiotem kontemplacji, ich ywa symbioza naznacza integralno bytu i rodzi pikno (P. Evdokimov, Sztuka ikony. Teologia pikna, wyd. cyt., s. 9).
11

66

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

pan na przykad okreli, wymierzy i zway, jaki poytek przyniosa caej ludzkoci
Iliada? Gdzie, kiedy, w jakich wypadkach bya poyteczna i czym, wreszcie jaki
wpyw wywara na te czy inne narody w tym czy innym momencie ich rozwoju
i ile byo tego wpywu (ot, choby funtw, pudw, okci, kilometrw, stopni itp.)?
A skoro tego nie potrafimy okreli, w takim razie moemy si pomyli rwnie
i teraz, przydzielajc ludziom zajcia i wskazujc sztuce normalne drogi uytecznoci i istotnego przeznaczenia13.
Dlatego te sztuka nie moe suy ideologii, jej wpyw na ycie odbywa
si w sposb zoony i niewymierny, i zaley od samej jednostki. Warto jednak
w tym miejscu zauway, e sztuka w rozumieniu Dostojewskiego nigdy nie bya
dla sztuki.
Niemae znaczenie w ksztatowaniu si pogldw autora Idioty w tej materii miay rda, jakie go inspiroway. Znaczny wpyw wywara na niego romantyczna filozofia i estetyka. Jak pisze Jzef Smaga: Od samego pocztku wida to
w gbokim przekonaniu o jednoci pikna i moralnej doskonaoci, jednoci treci
i formy, o charyzmatycznej naturze wytworw sztuki, ich dobroczynnym wpywie
na odbiorc []. Jednym z mistrzw pisarskiej modoci Dostojewskiego by Fryderyk Schiller, [] od ktrego przej postulat doskonalenia czowieka przez pikno14. Jak zauwaa Andrzej De Lazari w pracy W krgu Dostojewskiego. Poczwiennictwo, Dostojewski czy estetyk z etyk, dla niego estetyka to odkrywanie piknych stanw duszy ludzkiej w celu doskonalenia si15. De Lazari rozwaa
inspiracje Dostojewskiego i dochodzi do wniosku: U Hegla i Schellinga spotykamy si z ide absolutn i z piknem absolutnym, ktre wystpuj niezalenie
od Ja, czyli niezalenie od tego, czy nasze poznanie jest poznaniem racjonalnym,
czy intuicyjnym. Podobnie u Dostojewskiego, cho wystpuje tu jedna istotna rnica Dostojewski ukonkretnia absolut w obrazie Chrystusa. To, co dla Schellinga
i Hegla jest piknem w ogle, dla autora Idioty jest piknem Chrystusa16.

13

F. Dostojewski, P. [Dobrolu]bow i problem sztuki, [w:] tene, O literaturze i sztuce, wyd.

cyt., s. 77.
14

J. Smaga, Fiodora Dostojewskiego rozwaania o sztuce, [w:] F. Dostojewski,


O literaturze i sztuce, wyd. cyt., s. 14. O wpywie Schillera pisze Dostojewski w licie do M. M. Dostojewskiego z 1 stycznia 1840 r.: Pisae mi, bracie, e nie czytaam Schillera. Mylisz si, bracie!
Wykuem Schillera, mwiem go z pamici, majaczyem nim; i myl, e nic tak odpowiedniego nie
uczyni los w moim yciu, jak pozwalajc mi pozna wielkiego poet w takim okresie mego ycia:
nigdy bym nie mg go pozna jak wtedy (F. Dostojewski, O literaturze i sztuce, wyd. cyt., s. 319).
15
A. De Lazari, W krgu Fiodora Dostojewskiego. Poczwiennictwo, Wydawnictwo Ibidem,
d 2000, s. 133.
16
Tame, s. 142.

67

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...


TOSTOJ: SZTUKA JAKO MEDIUM

Z definicj sztuki opart na piknie nie zgadza si Tostoj. W rozprawie


Co to jest sztuka? pisa: Z jednej strony pikno jest rozumiane jako co mistycznego i bardzo wzniosego, lecz niestety bardzo nieokrelonego, a wic czcego w
sobie i filozofi, i religi, i samo ycie, jak to si dzieje u Schellinga i Hegla i ich
francuskich i niemieckich zwolennikw; lub te z drugiej strony tak jak powinno
by rozumiane zgodnie z okreleniem Kanta i jego zwolennikw, pikno jest naszym doznawaniem swoistej bezinteresownej przyjemnoci. A wtedy pojcie pikna, cho wydaje si cakiem jasne, niestety staje si rwnie niecise, gdy rozciga si w drug stron, a mianowicie obejmuje take przyjemno jedzenia i picia,
dotykania delikatnej skry itp.17.
Dalej pisze: Piknem w sensie subiektywnym nazywamy to, co nam daje
szczeglnego rodzaju przyjemno. W obiektywnym sensie natomiast piknem
nazywamy co absolutnie doskonaego, istniejcego poza nami. Ale skoro poznajemy t istniejc poza nami absolutn doskonao i uznajemy j za tak tylko
dlatego, e jej przejawy daj nam swoist przyjemno wobec tego obiektywne
okrelenie nie jest niczym innym jak tylko innym wyrazem okrelenia subiektywnego. W gruncie rzeczy jedno i drugie rozumienie pikna sprowadza si do doznawanej przez nas swoistej przyjemnoci, czyli e uznajemy za pikno to, co nam si
podoba nie budzc w nas podania18.
Dla Tostoja nauka o sztuce nie powinna si zadowala okreleniem sztuki
opartej na piknie, lecz powinna poszukiwa okrelenia oglnego, takiego, ktre
pozwalaoby sdzi, co jest, a co nie jest sztuk. Czym jest zatem sztuka, jeli odrzucimy pojcie pikna? Aby dobrze odpowiedzie na to pytanie, naley zdaniem
Tostoja przede wszystkim zacz rozpatrywa sztuk jako jeden z warunkw
ycia ludzkiego. Wtedy dostrzeemy, e jest ona jednym ze sposobw obcowania
ludzi. Czym rni si od innych form midzyludzkiej komunikacji?
Tostoj odpowiada na to pytanie nastpujco: Wywoa w sobie raz doznane uczucie, a wywoawszy odda je tak, za pomoc ruchw, linii, barw, dwikw, obrazw wyraonych sowami, eby inni doznali takiego samego uczucia
na tym polega dziaanie sztuki. Sztuka jest dziaalnoci ludzk polegajc na tym,
e jeden czowiek wiadomie za pomoc pewnych znakw zewntrznych przekazuje innym przeywane przez siebie uczucia, a inni ludzie zaraaj si tymi uczuciami i sami je przeywaj19. Rozwija t myl w nastpujcy sposb: Sztuka nie
jest, jak twierdz metafizycy, przejawem jakiej tajemniczej idei, pikna, Boga; nie
17

L. Tostoj, Co to jest sztuka?, wyd. cyt., s. 75.


Tame, s. 7677.
19
Tame, s. 91.
18

68

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

jest, jak twierdz estetycy-fizjologowie, zabaw, w ktrej czowiek wyadowuje


nadmiar nagromadzonej energii; nie jest przejawianiem emocyj za pomoc znakw
zewntrznych, nie jest wytwarzaniem przyjemnych przedmiotw, a przede wszystkim nie jest rozkosz, lecz jest rodkiem obcowania ludzi, niezbdnym dla ycia
i zbliania si poszczeglnych jednostek i ludzkoci do szczcia, jednoczcych ich
w takich samych uczuciach20. Jest wic sztuka pewnego rodzaju medium, a tym,
co j odrnia od innych form obcowania midzyludzkiego, jest jej zaraliwo.
Zjawisko to autor Wojny i pokoju przyblia w nastpujcy sposb: Kiedy czowiek doznaje tego uczucia, kiedy zaraa si stanem ducha, w ktrym znajdowa si
autor, kiedy czuje swoje zespolenie z innymi ludmi wwczas dzieo wywoujce
ten stan naley do sztuki; kiedy nie ma tego zaraenia, nie ma zespolenia z autorem
i innymi odbiorcami dziea nie ma sztuki21. Dwa s kryteria oceny jej wartoci:
formalne i treciowe. Formalnym jest stopie zaraliwoci sztuki, to, z jak si
oddziauje ona na czowieka z ni obcujcego, na ile pozwala mu zjednoczy si
z twrc i z innymi odbiorcami22. Kryterium treciowe to uczucia, jakie sztuka
wywouje, a to, czy s one dobre, czy ze, okrela wiadomo religijna epoki. Tostoj pisze: Ocena wartoci sztuki, to jest uczu, ktre ona wyraa, zaley od tego,
jak ludzie rozumiej sens ycia, od tego, w czym widz szczcie ycia i w czym
jego zo. A szczcie ycia i jego zo jest okrelane przez to, co nazywamy religiami. [] Religie s wskanikami owego wyszego, dostpnego w danym czasie
i danym spoeczestwie najlepszym, przodujcym ludziom pojmowania ycia, do
ktrego nieodparcie i niezmiennie zblia si og spoeczestwa. I dlatego tylko
20

Tame, s. 92.
Tame, s. 250.
22
Z tym, e oddziaywanie sztuki polega na zaraaniu uczuciami, polemizowao wielu pniejszych artystw i estetykw, m.in. psycholog Lew Wygotski. Jego zdaniem, bdno tej koncepcji
odsoni sam Tostoj, gdy stara si konsekwentnie utrzyma wasne konkluzje. Wygotski pisa: Jako
ilustracj swej teorii zestawia on [Tostoj E.C.] dwa wraenia artystyczne: jedno jakie wywar na
nim piew wielkiego korowodu bab sawicych wychodzc za m jego crk, i drugie jakie
wzbudzia w nim gra znakomitego muzyka wykonujcego sonat Beethovena opus 101. W piewie
bab wyraao si tak zdecydowane uczucie radoci, dziarskoci i energii, e mimo woli zarazio samego pisarza, tak e powrci do domu rzeki i wesoy. Z tego te powodu pie bab uzna za prawdziw sztuk, ktra przekazuje okrelone i silne uczucie, a poniewa drugie wraenie byo zupenie
pozbawione tego charakteru, gotw by uzna, e sonata Beethovena stanowi jedynie nieudana prb
twrcz, nie zawierajc adnego okrelonego uczucia i dlatego niczym si nie wyrniajc. Ju
choby ten przykad uwidacznia, do jak absurdalnych wnioskw musi doj badacz oceniajcy sztuk
zgodnie z kryterium zaraania(L. Wygotski, Psychologia sztuki, tum. M. Zagrska, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1980, s. 332). Zdaniem Edwarda Abramowskiego, bd, ktry popeni Tostoj, nie opierajc si na piknie w definiowaniu sztuki, narazi jego tezy na fataln nieciso. Jeli
przyjrzymy si okreleniu Tostoja, e sztuka jest tym, co celowo zespala ludzi uczuciem, zrozumiemy, e pojcie sztuki rozpywa si na wiele zjawisk, ktre ze sztuk nie maj nic wsplnego. I nie
wiadomo ju, o czym mowa, gdy uywane jest pojcie sztuki (E. Abramowski, Co to jest sztuka?
(Z powodu rozprawy L. Tostoja: Czto takoje iskusstwo?, [w:] L. Tostoj, Co to jest sztuka?, wyd.
cyt., s. 355423).
21

69

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

religie zawsze suyy i su za podstaw oceny uczu ludzkich. Jeeli uczucia


zbliaj ludzi do ideau, na ktry wskazuje religia, s z nim zgodne, nie pozostaj
w sprzecznoci wwczas s dobre; jeeli si od niego oddalaj, s z nim sprzeczne wwczas s ze23. I dalej: Zawsze, w kadej epoce i w kadym spoeczestwie ludzkim, istnieje wsplna wszystkim ludziom w danym spoeczestwie religijna wiadomo tego, co dobre i co ze, i ona wanie okrela warto uczu wyraonych w sztuce24.
Zatrzymajmy si chwil przy tym pojciu, gdy jest ono kluczowe dla zrozumienia tekstu Tostoja. Czym jest dla Tostoja religia? Co znaczy przymiotnik
religijny? Jeli odpowiemy na te pytania, zrozumiemy pojcie religioznoje soznanije.
W latach 18781879 w wiatopogldzie Tostoja zaszo co, co badacze
jego twrczoci i biografii nazywaj przeomem. By on jednak poprzedzony
ogromnym zwtpieniem w filozofi i teologi, ktre nie umiay odpowiedzie na
pytania o sens i cel ludzkiego ycia. Poszukujc odpowiedzi, Tostoj doszed do
wniosku, e nie sposb y bez wiary. T wiar jednak chcia podda sdowi rozumu. Jak pisze w Spowiedzi: Gotw byem teraz przyj wszelk wiar, byleby
tylko nie wizao si to z koniecznoci bezporedniego przeczenia rozumowi, ktre to przeczenie byoby faszem. Studiowaem wic i buddyzm, i mahometanizm w
oparciu o ksiki, przede wszystkim za studiowaem chrzecijastwo zarwno na
podstawie ksiek jak na podstawie kontaktw z ywymi ludmi, ktrzy mnie otaczali25.
Tostoj poszukiwa prawdziwej wiary wrd ludzi wierzcych swojej klasy. Jednak doszed do wniosku, e oni tak naprawd nie wierz. Prawdziw wiar
znalaz dopiero w prostym ludzie. Wyznaje w swojej spowiedzi: Cae ycie wierzcych mego krgu byo zaprzeczeniem ich wiary, cae ycie wierzcych z ludu
byo potwierdzeniem owego sensu ycia, ktry dawaa im wiara. Jem wic
uwaniej przypatrywa si yciu i wierze tych ludzi i im duej to robiem, tym
bardziej upewniaem si, e maj oni prawdziw wiar, e ta wiara jest dla nich
niezbdna i tylko ona daje im sens i mono ycia. [] Pokochaem tych ludzi.
Im lepiej poznawaem ich ycie tych yjcych i tych, co pomarli, o ktrych czytaem i syszaem tym bardziej ich kochaam i tym atwiej zaczynao mi si y
samemu. Tak miny dwa lata i oto dokona si we mnie przeom []26.
Najwaniejsz zasad chrzecijastwa jest wedug Tostoja obowizek
niesprzeciwiania si zu. Tylko w ten sposb bowiem mona zo pokona nie
23

L. Tostoj, Co to jest sztuka?, wyd. cyt., s. 97.


Tame, s. 98.
25
Tene, Spowied, [w:] W. F. Asmus, Lew Tostoj, tum. J. Walicka, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1964, s. 159.
26
Tame, 162163.
24

70

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

przemoc, lecz dobrem. Goszcy t ide Chrystus by przede wszystkim wielkim


nauczycielem, a jego nauka to system etyczny, ktry pokazuje nam, jak y, by y
dobrze. W podobny sposb Tostoj rozumie inne religie, ktre s dla niego zbiorem
pewnych norm i uczu wyraajcych okrelone rozumienie sensu ycia. W jego
pojciu religii nie ma miejsca na metafizyk. Dlatego kiedy mwi o wiadomoci
religijnej, ma na myli wiadomo etyczn, ktra jest zawarta w religiach i przez
nie wcielana w ycie. wiadomo religijna jest obecna w kadych czasach, tylko
niektrzy ludzie nie chc jej zauwaa, bo wybrali ycie z ni niezgodne.
W czasach wspczesnych zdaniem Tostoja wiadomo religijna take odgrywa istotn rol, nie jest to jednak dowolna wiadomo, ale wiadomo chrzecijaska.
Tak o tym pisze: Istot wiadomoci chrzecijaskiej jest uznanie w kadym czowieku synostwa Boego i wypywajcego std zjednoczenia ludzi z Bogiem i ze sob, jak gosi Ewangelia, i dlatego treci sztuki chrzecijaskiej s
uczucia, ktre si przyczyniaj do zjednoczenia ludzi z Bogiem i ze sob27.
Zadaniem sztuki jest wyraa t wiadomo, jednak sztuka wspczesna
Tostojowi nie podejmuje tego zadania. Dlatego ma o niej nie najlepsze zdanie
jest bezlitosny nie tylko dla francuskich poetw, takich jak Baudelaire czy Verlaine, ktrym zarzuca mtno. Zarzut ten syszeli oni nie tylko od Tostoja. Ten jednak nisko ocenia take wikszo utworw Beethovena (najniej IX Symfoni),
Wagnera (nawet streszcza Piercie Nibelungw, by kady czytelnik, ktry nie
mia okazji zobaczy opery na scenie, mg waciwie osdzi jej warto), Huysmansa, Liszta i Straussa. Jego zdaniem, sztuka tych autorw jest niejasna, dziwaczna i niezrozumiaa dla wikszoci ludzi. Zrozumie j moe jedynie zdegenerowana i oderwana od wiadomoci religijnej klasa wysza. Sztuka za powinna
by sztuk caego narodu, a nie tylko jednej klasy. Elitarno jest bowiem przyczyn jej degeneracji. Tostoj podaje te przykady z drugiego bieguna, utwory takich
twrcw, ktrzy, jego zdaniem, doskonale wyczuwali wiadomo religijn epoki.
S to: Zbjcy Schillera, Ndznicy Hugo, powieci i opowiadania Dickensa, powieci Dostojewskiego zwaszcza Wspomnienia z domu umarych, George Elliot;
a take pieni ludowe, Aria na strunie G Bacha, Nokturn Es-dur Szopena, wybrane
utwory Haydna, Mozarta, Schuberta, Beethovena i Szopena.
Tostoj uoglnia: [] s tylko dwa rodzaje dobrej sztuki chrzecijaskiej,
ca za reszt, nie mieszczc si w tych dwch rodzajach, powinno si uwaa za
sztuk z, ktra nie tylko nie powinna by popierana, ale powinna by usuwana,
odrzucana i pogardzana, jako sztuka nie jednoczca ludzi, lecz dzielca. Nale tu
w dziedzinie sztuki literackiej wszystkie dramaty, powieci i poematy wyraajce
uczucia klerykalne, patriotyczne, a prcz tego uczucia wyosobnione, waciwe tyl27

Tene, Co to jest sztuka?, wyd. cyt., s. 265.

71

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

ko prniaczej warstwie ludzi bogatych uczucia arystokratycznej dumy, honoru,


przesytu, nudy, pesymizmu oraz wyrafinowane i rozwize uczucia wypywajce
z mioci pciowej, cakowicie niezrozumiae dla wikszoci ludzi28.
Przyczyn choroby sztuki wspczesnej jest nieprzyjcie nauki Chrystusa
w jej podstawowym znaczeniu, czyli wsplnoty midzy wszystkimi ludmi. To
dlatego sztuka staa si jedynie rozrywk wskiej warstwy ludzi. Aby j uzdrowi,
naley pozwoli wiadomoci chrzecijaskiej ksztatowa sztuk, czego wynikiem
bdzie natychmiastowe zniesienie podziau na sztuk klas niszych i wyszych.
Gdy ju si to dokona, dzieami sztuki bd nazywane tylko te utwory, w ktrych
znajd wyraz uczucia skaniajce ludzi do braterskiej jednoci, albo uczucia jednoczce wszystkich ludzi. I co najistotniejsze artystami bd nie tylko nieliczni
i wybrani, ale wszyscy ludzie utalentowani spord caego narodu.
WSPLNY MIANOWNIK: RANGA SZTUKI

Jak powiedzielimy, Tostoj wymienia powieci Dostojewskiego jako reprezentatywne dla prawdziwej sztuki. Dostojewski o Tostoju rwnie wypowiada
si w sposb raczej przychylny. Moe nie stawia go tak wysoko jak Puszkina, ale
dostrzega i docenia jego talent prozatorski. W licie do K. D. Aczewskiej Dostojewski pisa: [] doszedem do wniosku, e pisarz prozaik [] musi arcydokadnie zna odtwarzan rzeczywisto. U nas, moim zdaniem, tylko jeden pisarz moe
si tym poszczyci hrabia Lew Tostoj29. Rnili si jednak znaczco w kwestii
tego, czym jest sztuka i jak naley j uprawia, ale naley pamita, e Tostoj piszcy rozpraw Co to jest sztuka to ju jak podkrelaj badacze jego twrczoci
pny Tostoj, prorok, aposto, religijny anarchista, ktry swojej wizji wiata chce
podporzdkowa take sztuk. To dlatego odrzuca definicj sztuki opart na piknie, a na jego miejscu stawia zaraliwo. Chce, by zaraaa przede wszystkim ideami Chrystusowymi, obowizkiem niesprzeciwiania si zu, chce z niej uczyni
narzdzie swojej duchowej walki. Dostojewski, przeciwnie, rozumie, e relacja
sztuki i rzeczywistoci, pikna i czowieka, ktry go dowiadcza, jest bardziej
skomplikowana, e nie mona tego zmierzy, ani nawet dokadnie opisa. Jest jednak przekonany, e pikno to warunek konieczny naszego ycia, bez niego nikt nie
chciaby duej y. Dlatego nie mona stawia przed sztuk wymogu uytecznoci
sztuka jest uyteczna, ba, jest konieczna do ycia, ale nie da si jej zaprzc do
usugiwania jakiej idei, nie mona jej tak uywa, bo przestanie wtedy by sztuk.

28

Tame, s. 281.
F. Dostojewski, List do K. D. Aczewskiej z 9 kwietnia 1876 r., [w:] tene, O literaturze i
sztuce, wyd. cyt., s. 331.
29

72

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

Tostoj koczy swj traktat przypomnieniem najwaniejszego zadania


sztuki, ktra ma wyraa wiadomo chrzecijask: Sztuka nie jest przyjemnoci, pociech ani rozrywk; sztuka jest wielk spraw. [] Zadanie sztuki jest
ogromne: sztuka, prawdziwa sztuka, z pomoc nauki kierowana religi, powinna
sprawi, eby pokojowe wspycie ludzi, osigane teraz rodkami zewntrznymi
sdem, policj, instytucjami filantropijnymi, nadzorem nad robotami itp. osigane byo swobodn, radosn dziaalnoci ludzi. Sztuka powinna usuwa przemoc. I tylko sztuka moe tego dokona30.
Dostojewski by zdania, e pikno zbawi wiat. Zarwno on, jak i Tostoj,
ywili gbokie przekonanie, e sztuka odgrywa istotn rol zarwno w yciu jednostki, jak i caych spoeczestw. Byli zgodni co do rangi nalenej sztuce. Nawet
jeli nie zgadzali si co do jej definicji.
BIBLIOGRAFIA:

1) Abramowski E., Co to jest sztuka? (Z powodu rozprawy L. Tostoja: Czto


takoje iskusstwo?), [w:] Tostoj L., Co to jest sztuka?, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1980.
2) Asmus W. F., Lew Tostoj, tum. J. Walicka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
3) Copleston F., Historia filozofii. Filozofia rosyjska, t. 10, tum. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2009.
4) De Lazari A., W krgu Fiodora Dostojewskiego. Poczwiennictwo, Wydawnictwo Ibidem, d 2000.
5) Dostojewski F., Dziennik pisarza, t. 1., tum. M. Leniewska, PIW, Warszawa 1982.
6) Dostojewski F., O literaturze i sztuce, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo
Literackie, Krakw 1976.
7) Estreicher K., Historia sztuki w zarysie, PWN, WarszawaKrakw 1990.
8) Evdokimov P., Sztuka ikony. Teologia pikna, tum. M. urowska, Wydawnictwo Ksiy Marianw MIC, Warszawa 2006.
9) Goaszewska M., Zarys estetyki, PWN, Warszawa 1986.
10) Laskowski P., Szkice z dziejw anarchizmu, Muza, Warszawa 2006.
11) Smaga J., Fiodora Dostojewskiego rozwaania o sztuce, [w:] F. Dostojewski, O literaturze i sztuce, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo Literackie,
Krakw 1976.
12) Tatarkiewicz W., Dzieje szeciu poj, PWN, Warszawa 1976.

30

L. Tostoj, Co to jest sztuka?, wyd. cyt., s. 335.

73

E. CICHOCKA CECHY SWOISTE SZTUKI ...

13) Tostoj L., Co to jest sztuka?, tum. M. Leniewska, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1980.
14) Wygotski L., Psychologia sztuki, tum. M. Zagrska, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1980.

SUMMARY

Remarks on the Specificity of Art


in the Writings of Dostoyevsky and Tolstoy
The article discusses Fyodor Dostoyevskys and Lev Tolstoys definitions of art. The
former believes arts defining feature to be the creation of beauty. This beauty, though, does
not belong solely to the sphere of aesthetics, but also to that of ethics. According to
Tolstoy, we should not contend ourselves with a definition based on beauty, but rather look
for another, general perspective, which would allow us to unequivocally decide what is and
what is not art. Eventually, Tolstoy reaches the conclusion that art is a kind of a medium
distinguished from other forms of interpersonal communication by its ability to transmit
feelings. Both Russians agree as to arts enormous powers of affecting man and believe it
capable of saving the world.
Keywords: art, beauty, good, Christianity.

74

You might also like