Purhased

for the

niRARY of the

ONIVERSrrY OF TORONTO
from the

KMIII

MADILL BEQUEST

.'

HISTORYA POLITYCZNA POLSKI

CZ

WIEKI

I.

REDNIE

ENCVKLOPEDVA POLSKA
TOM V. CZE DZIA VI (CZ
I.

I).

HISTORYA POLITYCZNA POLSKI

CZ

WIEKI REDNIE.

OPRACOWALI

STANISAW ZAKRZEWSKI, STANISAW ZACHOROWSKI, OSKAR HALECKI.

JAN DBROWSKI, STANISAW SMOLKA, FRYDERYK PAPEE.

NAKADEM POLSKIEJ AKADEMII UMIEJTNO<

SKAD GWNY W KSIGARNIACH: GEBETHNER 1 WOLFF
I.

WARSZAWA, LUBI. IN, D. - G. GEBETHNER 1 SP. KRAK'

POLISH BOOK MPORTING Co, INC.: NKW YORK.

>\\

kll
l

KRAKOWIE

1320

CZCIONKAMI DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO

POD ZAliZDEM JZEFA FILIFOWSKILU).

Spis rzeczy.
Tom

Cz

V.

I.

Sr.

Zakrzewski Stanisaw: Okres do schyku

XII

pracowania, str. 4.
Rozdzia I. Polska pogaska, str. 6. Rozdzia II. Zaprowadzenie
chrzecijastwa. Stosunek kocioa do dynastyi. Koronacye. Czasy
Mieszka I, Bolesawa Chrohrego
Mieszka II, sir. 29. Rozdzia III.
Katastrofa
rstauraeya pastwa. Statui pastwowy, str. (Sfi.
Rozdzia IV. Walka o zasady statutu Krzywoustego Czas} Wadysawa II Kazimierza Sprawiedliwego 1138- 11!) Rtr. 98.

Wstp,

rda

str. 1.

literatura.

str. 3.

<

i-.

Zachorowski Stanisaw: Wiek XIII panowanie Wadysawa okietka

Rozdzia I. Pokolenie epigonw (Leszek Biay Wadysaw Laskonogi), str. 136. Rozdzia II. Henryk Brodaty
Konrad mazowiecki,
str. 163. Rozdzia III. Rozbioie dzielnicowe, str. 179
Rozdzia IV.
Odbudowywanie jednoci pastwowej, str. 231
Rozdzia V Utwierdzenie obrona jednoci pastwowej Wadysaw okietek str. 269^
Wskazwki bibliograficzne, sir. 302

134

Halecki Oskar: Kazimierz Wielki (1333

310

Wskazwki
str.

315.

bibliograficzne,

320.

str.

Ukad

3.

zewntrzna

Polityka

I.

Czasy kongresu wyszehradzkiego,

1.

przeciw Krzyakom,
pierwsze walki o

str.

rilf>.

sukcesyjny

Pr

2.
/.

Wgrami

i.
Ru, sir. 325
Pokj kaliski, sir. 330.
Od wojny z Czechami do przymierza namysowskiego, sir. 3'Ab
Opanowanie Rusi halickiej, sir 34<>.
7 ^hodowanie Mazowsza

5.
6.
i

1370)
310.

str.

10.

Nad Noteci

tyczne,

str.

polskie

377.

oheckiego

363. --

str.
4.

B92.

8.

mierz Wielki

sir

kongresu

373.

str.

3.

Zblienie do
str.

354.

Ostatnie plany pol

II

str

HtiS.

1.

Krlestwo

Bpo
2. Koci wobec pastwa
369.
Ustawodawstwo Kazimierza Wielki'
i

Reformy ustrojowe,
rycerskich,

348.

krakowskiego,

na Woyniu, str. 360,

II. Stosunki wewntrzne,

jego przywilejw,

wobec rodw
str.

Czasy

9.

jego dzielnice,

eczestwa,
str.

348.

str.

wgierskiej,

sukcesyi

zatwierdzenie

Litwy,

str.

str.

str.

381.

386

388.

Polityka

6
7.

Oeneza stanu

6.

str.

399

Kasimiei

Oposycya wielkopolska,

Rozwj mieszczastwa polskiego,

.krlem ohopwc,

sala

lu.

str.

396

Polska

9,

murowana

h
HI8TOIlVA POLITYCZNA

VI

Str.
i

uniwersytet krakowski,

kiego, Btr

11. Testament Kazimierza Wiel-

401.

str.

104

Dbrowski Jan: Czasy andegaweskie

Wskazwki
ki,

bibliograficzne,

412.

str.

rzdw

fbjcie

<

410

1386)

(1370

- Rozdzia

410.

Btr.

Ludwik we-

I.

przez Ludwika,

412.

str.

Koronacja Ludwika,

Kazimierza W.,
Krlowa regentka, Btr. 413. 5. Stan kraju, str. 414.
6. Panowie krakowscy, str. 415. - 7. Charakterystyka Zawiszy z Ku8. Polityka Maopolan, str. 417. 9. Legitymici,
rozwk, str. 416
J17.
10, Opozycya wielkopolska, sir. 418. 11. Pierwsze wy12. Sprawa Janka z Czarnstpienie Wadysawa Biaego, str. 418.
pacyfikacyj Wielkopolski, str. 420.
13. Prby
kowa, sir. -19
14. Sprawa sukcesy! po Ludwiku, str. 420. 15. Akcya sukcesyjna
w Polsce, str. 421.
16. Polityka miejska, str. 422 17. Pierwszy
zjazd w Koszycach, str. 423. - 18. Zamach Wadysawa Biaego,
2.

Testament
413,

Btr

412.

str.

3.

4.

424

str.

Paki

19.

koszycki,

rzdy starostw,
Elbiety
tawa Biaego, -Ir -27.
i

Ru

23.

Czerwona do

opolskiego

na

Rusi,

20. Wyjazd krlowej

Ponowny zamach Wa-

22.

Powrt krlowej Elbiety,

21.

429.

str.

429.

str.

426.

1372.

r.

424.

str.

str.

Napad Litwinw

25.

str.

428

Rzdy Wadysawa

24.

r.

1376,

Wyprawa polsko-wgierska na Ru" w r. 1377,

Ponowne zoenie rzdw przez Elbiet, str. 431.
28 Nowa sytuacya w Wielkopolsce, sir. 432. 29. Rzdy Wadysawa opolskiego w Polsce, sir. 433. 30. Stanowisko Mazowsza
wobec Polski, sli'. 433.
akcya
31
Zamiana Rusi na Dobrzy
26

430.

str.

7.

mazowiecka Opolczyka,
morsko-brandenburskini.
krlewskich,

435.

str.

schizmy, str. 43S.

Maryi na tron, sir. 437.
37.

Rzdy

38.

Ugoda

nowa,

str.

Zawiszy

439.

Polska wobec pocztkw wielw Koszycach wyznaczenie

Trzeci zjazd

36.

Btr.

39.

440

str.

438.

Bartoszem

Wpyw

- 43.

Rozdzia

Po mierci Ludwika,

437.

str.

Obrad
sir

Walka

str.

Odolastolic biskupich, str. 439.

41. Przymier Ludwika, sir. 440. 42. Cha-

438.

Polski

rakterystyka Ludwika,
rozwj Polski, str. 441

Ludwik

35.

iu

Zygmunta do

bycie

32.

Kwestya wadzy w Polsce,

Kurozwk czterech wielkorzdcw,

klerem.

Zamieszki na pograniczu po435. - 33. Ukady o maestwa crek

sir.

34.

kiej

434.

str.

142.

45.

rzdw Ludwika

Bezkrlewie,

II.

Zabiegi

na

442.

str.

Zygmunta luksem-

Wilicy, str. 443.

444.
48. Pierwszy zjazd
w Sieradzu pacy fi kacy a Wielkopolski, str. 445. 49. Drugi zjazd
w Sieradzu, sir. +4
50
3iowany zamach Ziemowita
ugoda
koszycka, sti
i.
Wojna z Ziemowitem, str. 447. 52. Zaiar^
krlow Elbiet, str. tO,
&3. Drugi zjazd w Radomsku, str. 450.
."jL Rokowania z Zygmuntem,
str. 451. 55. Przybycie Jadwigi do
burskiego,

,a

sir.

L43

46.

domowa w

Zjazdy

w Radomsku

Wielkopolsce,

str.

/.

Polski,

Btr.

56. Poselstwo Jagiey ukad w Krewi, str.

Wilhelma austryackiego do Krakowa, str. 453.

152.

wokowyski, bi

Jadwig
Smolka Stanisaw:
>!ul>

/.

Wskazwki

164
i

B9.

koronacya,

452.
58.

Akt

Przybycie Jagiey do Polski. Chrzest,

Btr.

>

Wadysaw Jagieo
bibliograficzne,

str.

(1386

456.

1.

156

1434)
(jjeneza

mm,

sir. 4.V7.

SPIS

RZKCZY

VII
Str.

Unia r. 1386, str. 464. - 4. Za468. 5. Przed Grunwaldem, str. 472.

sowem, str. 476. 7. Unia horodelska, str. 482.
6. Obrona mieczem
Czechy, str. 487. 9. Przeciw Zygmuntowi, str. 491. 8.
10. Reakcya katolicka, str. 497. 11. Nastpstwo tronu, str. 500.
12. Korona litewska, str. 504. 13. W. ks. widrygielo. Oderwanie
Litwy, str. 508. 14. W. ks. Zygmunt. Zabezpieczenie unii, str. 510.
Litwa przed uni, str. 460.
chwianie unii odnowienie, str.
2.

3.

Ku

15.

Pape

Jagielloskie czasy,

Wadysaw

Fryderyk:

Wskazwki
str. 521.
i

str.

2.

III

515.

(1434-1444)

bibliograliczne,

str. 521.

521

Pokonanie widrygiey, str.

str. 531. 4. Walki

wgiersk koron,

Uegencya

1.

526.
z

3.

opozycya.

Zabiegi o

pksiycem,

Papce Fryderyk: Kazimierz IV Jagielloczyk (14441492)

Wskazwki bibliograficzne, str. 546. 1. Zmiana stosunku

czesk

str.

538.

546
z

Litw,

Przeobraenie w ustroju polskim, str. 553. H. Re562. 4. Sukcesya czeska, str. 571. 5. Obrona
Litwy od wschodu, str. 580.
6. Plany czarnomorskie, str. 587.
7. Zmiany w ustroju spoecznym, str. 594.
str.

647

kuperacye,

2.

str.

Pape

Fryderyk: Jan Olbracht (1492-1501)

Wskazwki bibliograliczne, sir. 605. 1.

skiej wyprawy, str. 605. 2. Wojna turecka,
wanie si Krzyakw, str. 621.

605

przededniu

sir.

612.

3.

wooOder-

Pape

Fryderyk: Aleksander (1492-1506)

Wskazwki bibliograficzne, str. 628. 1. Lilwa wobec czarnomorskiej wyprawy, str. 628. 2. Moskiewska wojna, str. 634.
3. Sprawa pruska, str. 641. 4. Sukcesya, str. 646.

628

Okres do schyku

XII w.

Napisa

Stanisaw Zakrzewski.

Wstp.
Opracowaem niniejszy ustp dziejw Polski na podstawie wasnych bada rdowych. Wyniki ich, zwaszcza w pierwszych dwch

rni si zasadniczo od panujcych zapatrywa. Nie

zatem zestawia, mniej lub wicej mechanicznie, wynikw
literatury, gdy wwczas naleaoby regestrowa ogromny poczet
luk
rozmaitych sprzecznoci. Wynikaj one std,
waciwie po
czasach Rpella, badanie pierwszych wiekw dziejw Polski posiada wybitnie monograficzny charakter. Przytem ilo monografii
na wiksz skal, powiconych oglniejszym tematom, jest bardzo
rozdziaach,

mogem

mnstwo za
wic powstaa

kwestyi jest nietknitych.

prba ujcia caoci wydarze, oparta czsto na przypuszczeniach, ktre niejeden uczony uzna za miae. Stanieznaczna,

Tak

raem

monoci, uzasadni

w samym

tekcie
mogem
Z zasady te nie
podaj cytatw, poniewa nie wystarczyyby na to ramy, zakrelone
pracy przez komitet Redakcyjny. Znawca przedmiotu pozna z atwoci, na ktrem rdle na jakiej interpretacyi polega dany pogld,
to

si,

ile

zreszt uczyni

sposb

je

bardzo ograniczony.

te zwizek wydarze. Oglnie jednak pragn wskaza na waniejsze kwestye, ktre przedstawiem na wasn odpowiedzialno.
Dotyczy to przedewszystkiem samej daty pocztkw polityoznych
dziejw Polski, a opiera si na zuytkowaniu danych w oAnnales Pra*

czy

Annales Fuldenses w zwizku z wasnym pogldem na

istot poda polskich. Sam podzia plemion polskich wypad inaczej

corum

ni w

literaturze, z

powodu odrbnych mych zapatrywa

na najda-

ludno

terytoryum grodw czerwieskich. Nie mogem

dotd opracowa monograficznie wszystkich tych kwestyi. Jednak
pracuj.
pracowaem nad niemi
wynikw odnonych prac

wniejsz

Kncyklopedya polska.

Tom V

cz.

I.

Cz

H1STOKYA POLITYCZNA

przedstawiem: 1) w Sprawozdaniu p.
polskiemie, Sprawozdania Akademii.

da

tyniecko wilickich.

Studya nad Staroytnociami

t.

R.

1910.

Lipiec.

Kwartalnik Historyczny,

t.

rda

2)

XXVIII.

3)

po-

Opis

terytoryw i grodw z pnocnej strony Dunaju (t. zw. Geograf Bawarski w IX t. Archiwum Naukowego, wydaw. przez Tow. dla po-

Lww.
rozdziale drugim

pierania nauki polskiej.

uwag. Pierwszy

cztery punkty

to stwierdzenie,

mog

Krakw

zwrci gwnie
dobrze nalea
uzasadniem w roz-

Pozna. Pogld ten

do Mieszka, jak Gniezno
prawie p. t. Czeski charakter Krakowa w X w.
i

tak

wietle krytyki

XXX.
rde. Kwartalnik Historyczny
Punkt drugi zamyka si w twierdzeniu o jednolitoci dynastyi
W Polsce na Pomorzu nadodrzaskiem. Jak dotd, pogldu tego
broniem w referacie na posiedzeniu Towarzystwa Historycznego
we Lwowie. Punkt trzeci stanowi okolicznoci, towarzyszce wprozawarciu ukadu pomidzy
wadzeniu chrzecijastwa w Polsce
t.

Ottonem. Odnone zapatrywanie wypowiadam po raz

pierwszy, jakkolwiek porednie potwierdzenie jego widz w rozprawie Wachowskiego Jomsborg (Warszawa 1914), i w niedocenianym
dotd wpywie walk Duczykw z Polakami na nawizanie stosunkw przez Polakw z Niemcami.
Czwarta wreszcie kwestya, to projekt rozszerzenia organizacyi
kocielnej jeszcze za Mieszka I. Sprawa ta si
z pogldem na
dokument Dagome iudex<, jako na bull papiea Jana XV, dla biBkupstwa czy te areybiskupstwa w Gnienie. Jak dotd, referowaem jedynie o tern na posiedzeniu Towarzystwa Historycznego we

Mieszkiem

wie

Lwowie.
Z kwesty waniejszych wymieniam jeszcze: zapatrywanie,
margrabia Hodo w r. 972 najecha nie na Mieszka paccego
trybut
do Warty, lecz ciga
do Warty Mieszka pa-

trybut cesarzowi.

Kwesty

ni

zdobycia przez Mieszka

w zwizku
Morawy

ze

sprawami ruskiemi,

lsk

Moraw
a

r.

981,

uzasadniem

przedstaw

i-

rozprawie

Kwart. Historyczny, t, XXXI.

gnienieski wskazuj na niewyrane stanowisko Sylwestra
wobec Chrobrego.
rozdziale trze< m, w przedstawieniu wygnania Bolesawa
na Btanowisku, e naley pogodzi tradycy, zawarta w
/w. Gallu, z tradycy mistrza Wincentego. Zajcia Krakowa przez Czechw po wygnaniu Szczodrego nie uznaj. Sdz
p.

t.

Omawiajc

za Mieszka

I.

zjazd

11

t.

Henrycyaski,

Wadysawa Hermana

to

znaczy antygregoryaski charakter polityki

jest

mocno

przeceniony.

st.

Zakrzewski: okres do schyku

xii

w.

atrybucye wadzy zwierzchniej seniora

woale na
Krzywoustego przedstawiem w komunikacie drukowanym
w Sprawozdaniach Akademii w r. 1905 p. t. Wadysaw II ze szczeglnem uwzgldnieniem t. zw. Testamentu Krz"ywoustego.
Rozdzia czwarty podaje w nowem owietleniu rozwj
sprawy pomorskiej zwizek kwestyi braniborskiej z dziejami Polski,
czy w r. 1146, czy w zwizku z wypraw Fryderyka Rudobrodego;
inne nieco owietlenie synodu czyckiego
wasne, cho naturalnie

Pogld na

statut

krtkie, charakterystyki Mieszka Starego

Przytaczam oglne dane

tury jedynie

Kazimierza Sprawiedliwego.

zakresu Bibliografii

rde

Litera-

Staraem si poda rzeczy najwaniejnaturalnie wykaz zupeny rde

prac, z kt-

dla informacyi.

sze; nie jest to

rych

wic

sam korzystaem.

rda

literatura.

Dokadn charakterystyk ocen rde literatury przedmiotu znajdzie

w rozdziaach Encyklopedyi, powiconych historyografiii.
Ludwik Fink w ^Bibliografii Historyi Polskiej* (w 3 toinach, dotd
i

czytelnik

1.

zeszyt dodatkowy.

Nakadem Akademii

Umiej.

Lww

Krakw ^95. 1906

zarwno pod wzgldem chro1891,

literatury,
1910) podaje zupeny wykaz rde
nologicznym, jak rzeczowym. Nadto naley uwzgldni Bibliografi
w Kwartalniku Historycznym*.
i

drukowan

rda naszego okresu omwione przez Zcissberga H.: )ie polnische

Geschichtsschreibung d. Mittelalters. Lipsk 187H
po polsku: Dziejopisarstwo
wiekw rednich przekad pod kierunkiem A. Pawiskiego. Warpolskie
i

szawa

1877.

Podstawowe znaczenie posiada: Semkowicz Aleksander: Krytyozny

rozbir Dugosza do r. 1">S(>, Krakw 1887. Nadto naley uwzgldni: w
chowski Tadeusz: O rocznikach polskich (Pamitnik Ak. Um. Wydz. Hist.
Fil.
IV); Ktrzyski Wojciech: O Rocznikach polskich (Rozpr. Ak. Um.
Hi
Semkowicz Wadysaw: Rocznik witokrzyski dawny.
W. H. F.
(Rozpr. Ak. Um. W. II. Fil. l. 58).
Wykaz rde lacisko-niemieckich innycfa podaje W attenbach: Deutt.

i;

t.

sche Geschichtsuellen im Mittelalter, 2 u

wydanie.

Stuttgart

wydawnictw rdowych, dla najdawniejszych czasw,

ptores Rerum Germanioarum in U8um 8cholarum (w
Z

Berlin

di

weszy do polskich publikacyi, lub tylko czciowo Anna

oorum, ed. Kurze. 189*6; Annaiea Fuldenses ed id.Ibidem
nie

Ohronioon, ed. Kehr, 1895;

Hammaburgensis Ecleslai

hiel

ma

r i-(

ihronicon, ed. Ku;

Innal

1876

Fra-

1891,
\

&ltahenss; Lambert!

Reginonis

'

Friderioi
Annales Ottonis Frisingensis Chronicon tene: Ree
Waitz-Simson 1912; Helmoldi Chronicon. Glwnj
Vf.
elowskieg<
Mo nu men ta Poloniae Eli stor ca, wydane pn
trzy sk iego Lww Krakw 1864
1898, tomw 6. Najw
bcb tomy i szsty. Toml: Obcj pisarze o Sowianach Polakach; Zyu
sis

ed.

Ik

HisniKYA POLITYCZNA

i;

kronika

Galla (wydana nadto w Fontes Rerum Polonicarum

BW.

larum

akia

pi

St Ktrzyskiego.
wyjtki

kiem tlmaczeniem

bok lioznych Listw

ski

v.

zw. Lato-

t.
i

Dytmara.

Ihstoni

K rak w 1873 -78

lir a

niemieckim,

Izie

1899>;

Widukinda

najdawniejsze Roczniki Polskie.

Dugosza przez Prze-

wnictwo
I

dokumentw ywoty w. Ottona bam-

mistrza Wincentego,

kronika

Lww

hi ni a

Zapiski

t.

Ihn .lakba wydal

Imperat. Ak.

najlepiej

Nauk.

Peters-

Zakrzew-

po rosyjsku: Petersburg 1903; polski przekad dal St.

charakter Krakowa* (Kw. Histor. XXX).

erdeJ krajw ociennych: Fontes Rerum BohemicaII: w tym ostatnim Kronika Kosmasa. Wane dutom)
sagi skandynawskie
Grammaticufl ed. Holder w r. 1886i
Latopisy ruskie: Polnoje sobranje rus(Soriptorea Rer. Oerm. Pertz t. Ji
osobne wydania: Powiest' wremiennych liet po
skicb lietopisiei. Petersburg

Wydawnictwa

rum.

skomu

'

spisku. Petersburg 1910; Lietopi po

Ko

ipatskomu

spisku.

miss Petersburg 1871.

Niema dotd oglnego wydawnictwa dokumentw, to znaczy listw dydawniejszych dziejw Polski. Naley wic ich szuka w dyplo-koj

111

w obcych zbiorach. Najwaniejsze atwo odnale

0 Franciszka: Kodeks dyplomatyczny maopolski t. I II

lokalnych

ich
1

katedry

Kodeks dyplomatycznj

krakowskiej,

t.

Zakrzewskiego Igna-

I;

lyplomatyczn) wielkopolski; Pozna. Grunhagen Regesten zur

Kodeks dyplomaschlesischen Geschichte; Rzy szcze wsk i-M uczk owski
krlestwa polskiego; Ulanowski B. Dokumenty kujawsko mazowieckie
(Archiwum Komisyi Historyoznej Ak. Um. t. IV); Kodeks mazowiecki;
Klempin: Pommersches Jrkundenbuch t. I; Perlbach M. l'ommerellisches
Urkundcrinuh wreszcie Krzyanowski Stanisaw: Monumenta paleogra-

cego

Ak. Umiej,

Jaffe: Regesta Romanorum pontificum, t. I.

Germaniae llistorica: Dzia Diplomata Imperiu; a take
Imperiit; .laffe: Bibliotheca Rerum Germanicarum, gdzie wydane

obce

iorj

Monumenta

VII.

/praw krytycznych powiconych dokumentom, wymieniam: Modelski

ilim<

Dagom,

w
idya nad

Xl w.

Arch. N.

lja.

];-

Krakw

iudez.

1911.

Um. Wydz.

(Rozpr. Ak.

dokumentami
:

t.

A.

Lww

Najda

akt

Hist. Fil.

t.

Um. Wydz.

XII w. .Rozpr. Ak.

5

I.

1910).

Lodyski: Dokument Dagome

54);

Ptanik

iudex

Ktrzyski

Hist. Fil.

plomatyki polskiej Kwart. Hist.

ksicy

(tame

polski

t.

.1

a kwe-

t.

Serya
V);

II,

j-

X).

Opracowania.
Dzida oglne
I

Inia

Bogusawski Wilhelm: Dzieje Sowiaszczyzny pl>n

18*7
1900.
Wachowski Kazimierz: SowiaWar-zau

hte Polens.

Hamburg
Krakw

.w.
lo

wstanie organi-

u.

polowy w.
i;

U si.

Lipsk 1840.

1895;
\'III.

Lww

Abraham Wadysaw;
Lww 1893, Tene: Po-

1904; pierwsze trzy rozdziay.

st.

Bujak

Fr.

Filoz.

47.

t.

schyku

xii

w.

Studya nad osadnictwem Maopolski (Rozprawy Ak. Wydz. Hist.

Denar w. Piotra obroc jednoci Polski. (Rozpr. Ak.
J.

Ptanik

Um. Wydz.
stami

Zakrzewski: okres do

Hist.

51).

t.

Kwestye specyalne.
(Rozpr. AU. Um.

Rozdzia
Wydz.

czeniu: Rocznik krakowski,

I,

t.

Pot kaski Karol: Krakw

I.

Hist. Fil.

35)

t.

Krakw

pod

przed Pia-

tyme tytuem w

stresz-

1898.

St. rda poda tyniecko-wilickich. (Kwartalnik HistoTene: Opis grodw terytoryw z pnocnej strony DuGeograf Bawarski (Archiwum Naukowe,
IX. Lww 1917* Dum-

Zakrzewski
ryczny,

t.

XXVIII).

t.
naju t. zw.
Reiches. Lipsk 188788; Pastrnek:
d. ostfrankischen
na ler E. Geschichte
Dejiny sIovanskych apostolu Cyrilla a Methodaa. Praga 1902; Bruckner Al.
Slawische Apostel. Berlin 1913; Sadowski N. Drogi handlowe greckie
rzymskie do morza batyckiego. (Pam. Ak. Um. Wydz. Filo!. Hist. t. III.
Rozdzia II. Zeissberg: Miseco I, der erste christliche Beherrscher der
;

d. hist. phil. Classe. Wien 1867, tom. 54. Dummler E.

deutschen Reiches unter Otto I. Lipsk 1876; Zakrzewski StCzeski charakter Krakowa w X w. w wielle krytyki rde (Kwartalnik HistoAleksego
ryczny, t. XXX); tene: Opactwo
Bonifacego na Awentynie.

Polen, Silzungsberichte

Jahrbiicher

d.

1898.

lin

Wachowski

Voigt H. Adalbert von Prag. BerJomsborg. Warszawa 1914. Zeissberg H. Ueber die

(Rozprawy Ak. Um. Wydz.

Hist. Fil

K.

t.

43);

Zussammenkunft Kaiser Otto III mit Herzog Bolesaw v. Polen (Zeitschrift fur
oesterreichische Gymnasien 1868); Rawer K. Polityczne znaczenie zjazdu gnienieskiego w r. 1000. Spraw. Giinn. Franc. J. we Lwowie. Lww, 1882.
Wojciechowski Tadeusz: Szkice Historyczne XI w. Krakw 1904.
Jahrbucher d. deutschen Reiches unter Kaiser Heinrich II, przez S. Ilirscha
i

innych.

Lipsk 1H62 1876.

Zeissberg

H.

Die Kriege Kaiser

Herzog Bolesaw
v. Polen. Sitzungsberichte hist.
Bnin von Querfurt. Stuttgart 1907.
t. 57. Voigt:
1

Lewicki Anatol:

Rozdzia
W.

Hist. Fil.

Fil.

t.

Ak. Um.

t.

Mieszek

II

phil. Classe.

(Rozpr. Akad.

Wydz.

Heinrich II mit
Acad. Wien, 1868,

Hist. Fil.

t.

5.

Smolka St. Tradycja o Kazimierzu Mnichu (Rozpr. Akad.

Wojciechowski T. O Kazimierzu Mnichu (Pamitnik Hist.

III.

6);
6).

Ktrzyski

Kazimierz Odnowiciel (Rozpr. Ak. Wydz. Hist. Fil. t. 38).

Bolesaw Szczodry. Prba portretu. Lww 1911 w Ksidze Pamitkowej Uniw. Lwowskiego!. Stef ozy k: Upadek Bolesawa
Warszawa 1885. Jahrbucher d. deutschen Reiches unter Heinrich IV u. Heinrich V
przez Meyer 'a v. K non a u Lipsk 1890): GumplowiczM. Zur Geschichte Polens. Innsbruck 1898; Krotoski Kazimierz: w. Stanisaw biskup
jego zatarg z krlem Bolesawem miaym (Przew. N.
Lit,, os. odbicie
Lww 1905).

Zakrzewski

St.

St.

m.
i

Uwzgldni naley polemik

Przegldzie Powszechnym

powodu

Szkic\v XI w.

Woj oi echo wskii

lalach 190910.

Lewicki Anatol: Wratyslaw czeski krlem

mnazjum w Przemyla. 1876). Potkaski Karol:

polskim (Sprawozdanie Gi-

Przywilej z r. 1086. (Kwar(Zbigniew Grossftirsl v. Polem

(w cyt. dzieku Zur Geschichte Polensa
Jahrbucher des deutschen Reiches unter Kaiser Lothar; Juritsoh G.: Geschichte des Bischofs Olto. Gotha 1889; Wie
sener: Geschichte Her christlichen Kirclie in Pommern. Kanleeki M La< Testament des Bolesaw Schiefmund, Seniorat u. Primogenitur in Polen. Po/na
1880; Smolka St.: Testament Bolesawa Krzywoustego
Rozpr. Ak. \N
talnik

historycznj XVII);
-

Gumplowicz
;

Hist, Fil.

t.

13).

M.

H1STORYA POLITYCZNA

Bero bard W. Jahrbttcher dee deutscheo Reichea unter Kaiser Konrad III;
eglnem uwzgldnieniem Statutu BoleZakrzewski St Wadysaw
sawa Krzj
Sprawozdania Akademii r. 1904). Mosbach A. Piotr syn
i

II

mkowicz Wadysaw. Rd Palukw

Rozdzia
Za

Sk

Naukowj

IV.

Smolka Stanisaw: Mieszko Stary wiek jego. WarXII w. (wiat Sowiaski z r.

ski Si. Nad Lab w .\I
i

z. '\\

Stosunki

Literaoki

III

t.

Wadysaw:

Lodyski: O

ksit

udziale

lskich

wy-

Kwartalnik Historyczny XXII).

1177

r.

Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi: (Przewodnik

Zjazd czycki 1180
Abraham

L875);

r.

Historyczny,

dnik
toh z

(Rozpr. Akad.

ROZDZIA
Polska pogaska.
I.

nie
,<iej.

,i

na

dynastyi

dobie

piastowskiej.

lad\ historyczne Piastw

plemiona

jedno

Charakter

rde w

pocztku IX

w.

dobie

Piastowie

za Piastw. Podzia
przed Piastami
Lutycy, Mazowszanie, Pomorzanie, Lubu-

dynastyi

Polanie.

od

Polski

rodowy; jego zwizek z osadnictwem. Charakteryszczepowy

Organizacya wojskowa Polan. Druyna. Inne warstwy
Rozwj
upaludzi h
b. Podbj ziem polskich przez ksit polaskich.
dek Wielkich Moraw Stosunek Czechw Wgrw do Polski. System Henryka I.
Bizancjum dla Polski w polowie X w.
Znaczenie Rzymu
Ustrj

szanie.

styka

kultu religijnego.

Znaczenie dynastyi

dobie piastowskiej.

(a do mierci Kazimierza Wielkiego)

przedewszystkiem dookoa dynastyi piastowskiej. Znazasady sabnie ku kocowi epoki; natomiast wzmaga si,
w miar rozwaania coraz to wczeniejszych okresw.
Dzieje Polski zaczynaj si zatem od pocztkw dynastyi, pierwDzieje Polski piastowskiej

obracaj Bi

ladw wybitniejszych postaci, i ladw tych czynnikw, ktre

dynasty a Bkupia,
za pomoc nich dziaa

szych

Rozumie

Bi, dzieje Polski,

dynastycznych, jak wojny,

i

zni

ib.

nie kronika

to

maestwa,

wydarze

urodziny,

Dzieje Polski Piastowskiej

nie

lamilijno-

wypadki mierci
si, co wicej,

dadz

lo dziaalnoci dynastyi
obrazu jej rozwoju.
Znaczenie dynastyi piastowskiej
do r. 1370 polega na lem,
ona decydujca czynnik pastwowy, a zarazem najprzedi

warstw spoeczn \\ spoeczena dugo przed wytworzejeszcze suebnego rycerstwa Kocioa.

materyalnie
in.

niom

Bya jednem

Bzlachty, starszego
ii

n>/u oju w

gwn

drugiem

rol twrcz

izanych czynnikw.

okresie

powstania

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

w.

Dynastya piastowska bya ogniskiem wiadomoci celw politycznych, okrelania wasnych interesw i dnoci; jednem sowem
rdem twrczej woli. Zasoby rezultatw pracy dawniejszych pokole dynastyi byy starannie przechowywane przekazywane spadogniu tej cigej twrczoci przeksztacay si przekobiercom.
rne elementy etniczne, terytoryalne i spoeczne, a take naleciaoci zewntrzne, na poytek i potg dynastyi. Jedno dynastyi ksztacia samo pojcie jednoci Polski. Jednem sowem miecz rozum Piastw zakreliy nie tylko rnice pomidzy Polakami a Niemcami,
grami i Prusakami, ale oznaczyy granice politycznej myli kultury,
Powoli z bieoddzielajce Polsk od reszty wiata sowiaskiego.
tradycyi dynastycznej przenosi si na
giem czasu zasb polityki
do r. 1370 pozostali uosobieinne warstwy, Piastowie jednak
niem pastwa polskiego i polskoci.
i

W-

Charakter

rde w

dobie pogaskiej.

Zasb naszej wiedzy o Polsce pogaskiej jest bardzo skromny;

Wynika to z natury rde.
jej jest peen wtpliwoci.

charakter

rda

historyczno-geograbezporednie, a wic historyograficzne

nastpnym
okresie.
cudzoziemskie, podobnie jak w
ficzne,
teprzytem fragmentaryczne. O Polsce, jako takiej, o jej nazwie
rytoryum ze stanowiska pastwowego, zgoa nie mwi. Polski moi

na

si

tylko

szczepach,

cho

domyla, gdy mowa

lub

kiedy

o polskich rzekach,

o polskich

same imiona osb zdradzaj lady polskoci,

podane za obce postaci historyczna.

rda

porednie, ju z natury przedmiotu, nie daj decydujcych odpowiedzi. Dzielimy je: 1) na podania zapisane co najwczeniej na pocztku XI w., przewanie jednak pochodzce dopiero z XII
i XIII
w., 2) na zasb wiadomoci o osadnictwie, oparty na rozbiorze nazw miejscowych, b) na dane, dostarczane przez prehistory.
Analiza rde bezporednich opiera si na metodzie t. /.w. progresywnej, stwierdzajcej pragmatyczny rozwj wydarze, ich nastpstwo
od czasw wczeniejszych do pniejszych. Analiza rde p"dnich

znanych

la

si metod retrospektywn, t. j. musi <><1 faktw

stara si okrepniejszych czasach, cofa si wstecz

posikuje

poprzednie,

ju

wydarzenia,

nic

lecz

rozwoju. Rezultaty metody retrospektywnej

che,

grupy

musz

zjawisk
byc"

stadya

zawsze kru-

chociaby charakter syntez by najbardziej olniewajcy. Nauka

powicona pocztkom Polski, w ostatnich czterdziestu

przewanie operowaa metod retrospektywn, przenoszc

nasza,

latach
j.i

na-

wet w dziedzin hi story politycznej. Nazwy osad. znaki herbowe,

materya etnologii, wreszcie wierzenia religijne miay po kolei
i

HI8TORTA POLlTOZNA

91

gadki,

/wizane

genez pastwa

spoe-

przewanie wszystkie na tern miejscu. Dane za

tywnej Btaramy sio. zuytkowa tylko o tyle, o ile
potwierdzane przez rda bezporednie historyczne drog
wiej. Historyk, opuszczajcy teren rde historycz-

'..mijamy je

dobrym heraldykiem, etnologiem, ekonomist

jednak

lady

prz<

historyczne Polski
k

Polski

itd.,

daje teoretyczne schematy.

i

pocztku

Piastw od

IX w.

Piastw przypada na czasy wczeniejsze od

dotd u nas panuj. Pocztki Polski za
itki Polski chrzecijaskiej, lecz nie pogaskiej.
i

gicznych, ktre

oska

nit-

moga wyskoczy

Minerwa

jak

gowy

pierwsz wic dat Polski mona uwaa z pewnem

to daty wypraw:
prawdopodobiestwem "kres od r. 789805.
Karola W ielkiego na Lutykw, w r. 805 syna Karola \Y.,
obydwch przypadkach najazd zjedno:hw.
ozonych si pastwa Frankoskiego zatrzyma si prawie o miedz
Polski czasw Mieszka I.
r. 789 Karol W.
ku granicom zachodich ksicia Dragowita
inl Lutykw
nim Pomorza nadodrzaskiego, w pobliu ujcia rzeki Piany. Dalej
na wschd Lutycy nie mogli ju si cofa. Byo to bowiem ju te'im pilskich Pomorzan.
805 wojska Karola modszego
r.
skiej ziemi na terytoryum pomidzy
a Grami
Olbrzymiemi. Do okresu wypraw nale take walki Frankw na
uyckim
pod Magdeburgiem, stanowicym teren
al jak Chrobrego.
wietle tych wydanaley timaczy wiadomo Einharda o Wile, jako wschodpod bojw Karola W. Z wiadomoci o Wile mona
autentyczn informacy Rocznikw Frankoskich o reniem Lech, ktry poleg na ziemi czeZa

ab

lycya czeska

znaj tego
zaoycielu Gniezna.

podania czeskie

nie

polskiem podaniu o
bna kombinacya imion powtarza si raz jeszcze, za wnuka
idwika Niemieckiego.
wielkiej bitwie stoczonej przez
\\

zechach,

niony

kim

ksi

r.

872,

Wisaw,

wem nawizuje

wrd

kilku

r.

stosunki

ktry

ksit

oe-

895 wraz z czecesarzem Arnul-

umie dotd dokadnie oznaczy miejsca

skich.
lach.

Istotnie

trudno zna-

Znamy natomiast dobrze ksicia

\\'i-

sr.

Zakrzewski: okkes do

schyku

w.

xii

9^

sawa

z tradycyi polskiej, jako zaoyciela Wilicy. Co wicej, Legenda pannoska o Metodyuszu mwi wyranie o ksiciu Wilan

(Polakw).

Stosunki polskie z

Ludwikiem Niemieckim

Arnulfem

tern

prawdopodobniejsze, i wanie w Ratyzbonie, do pewnego stopnia

stolicy Karolingw niemieckich, pisa swj utwr t. zw. Geotrraf Bawarski. Jest to rdo, ktre po raz pierwszy wspomina o szereeru

plemion

szczepw polskich.

w wietle poda; jedno

Piastowie

Naley

uwaa

Strona

daniach.

Chronologia czasw

polskich

ma

twierdzenia

za

przodkw

poparcie

po-

obejmuje wedug
Piastem, ojcem Ziemo-

przed Mieszkiem

zw. Galla cztery pokolenia, wraz

t.

wita. Poza

centego,

ksit

najdawniejszych

chronologiczna

Piastw.
kroniki

dynastyi przed Piastami

za Piastw.

granic, daleko wstecz, ley chronologia kroniki Winktr, cho si na niej nie mona cile opiera, naley

si koniecznie jednak

liczy.

Ustp

puszczenia o polskoci Lecha z

r.

kroniki o Leszkach popiera przy-

805

Wisawa

lat

872

do

895.

jasne wiato na pochoPodania polskie rzucaj wogle

dzenie Piastw. Nie wyszli oni z pod strzechy wieniaczej; byli
krwi ksicej, stanowic poprostu
rodu Leszkw
Popiela.

ga

zarwno z powtarzania si gwnego imienia Leszek,

jakote z caoci rysw poda polskich.
Oglny podzia poda polskich na krakowskie
gnienieskie
wynikiem
niema uzasadnienia. Podania nasze nie s
twrczoci bezimiennych szczepw. Jest to tradycya dworska, w ktrej losy jednego rodu ksicego
si tak dobrze z Gnieznem, jak z Krakowem lub z Wilic, Szczegy za lokalne nie naruszaj;) przewa*
nie osnowy poda. Uwaamy je za naleciaoci
uzupenienia, ki
pyn gwnie ze rde kocielnych, a w drugim dopiero rzdzie

Wynika

to

cz

tradycyi czysto ludowej.

Podania polskie dziel si

dem chronologicznym,
Wandzie;

na

pi" grup, zarwno pod wzgl-

rzeczowym.
to:
podanie o Leszkach; 3) podanie
jak

podanie

Kraku

poda
Piacie;
nie o Wisawie; 5) podania pomorskie. Wszystkie one s fragmentami jednej dynastycznej powieci, niedochowanej w caooi. Str<
i

2)

Wand/
Kraku
Podanie
nawizuje jednak do zby odlegych
c/asw; Polacy stykaj si w niein
KarynPartami, Bugarami
tya Jesl to lad wydarze z w. IX
historycznoliterack

prawdopodobnie

pomijamy.

najstarsze. Nie

/.

]<

rORYA POLITYCZNA

Kraka pocztek prawodawstwa. Krak

wojennym. Walczy dugo w Karyntyi. Po
obrany krlem. Krak ma jedn crk o tydwch synw. Na tle pokonania smoka wy/ki. Wand,
pomidzy synami walka. Bral starszy morduje modszego
na wygnanie. Krak umiera. Z faktem pogrzebu czy si

wywodzi

p0wr

bucha
idzie

Niemcw

s gone

Rzdy Wandy

>eniu miasta.

wzmiank
iu

od

na kraje Polski.

Imi najedcy

powodu

podaje do wiado-

niewtpliwie na podstawie rdowej tradycyi.

Rytygar.
nim znany z eposu poudniowo-niemieckiego
smoku -tanowi czysto zewntrzne uzupenienie po3Z

ksi

dania pierwotnego.

Bmoku

Moe

wyjani genez redakcyi podania.

zwizku
z kultem w. Jerzego na zamku
w
zatem lad zwizku samego podania z rodem
jednak

wstaa

krakowskim.
m.

Kronika

wyg

Wandy

mwi,

nie

brata

Kraka wygas.

by rd

Losy

poprostu przemilczane.

Niemcw na krakowskie, podobnie jak jeden szczeLeszkach, odpowiada wypadkom IX w., a nie
opowie
iejszym. Jakkolwiek podanie o Kraku ma pewne rysy
ne z podaniom o Kroku czeskim, to jednak zarwno to poistotnych rysw, s odrbne. Inne znowu rysy podania o Kroku czeskim znajduj si w naszem podaniu o Leszkach.
Pod

Leszkach lokalizuje wypadki

i

nieznanej ziemi dalej

hemw

przez uycie

na terenie

gb

ziem

kra-

kraju. Tutaj zjawia

podstpu

formie rozwie-

Po tym Leszku podanie przytacza

drugiego, take o znamionach chytroci, dalej Leszka 111,
inkami Loszka III s Popiel I, syn,
Popiel II. wnuk
Elementy lokalne podania o Leszkach wskazuj na
rozmaite miejscowoci w P
Moe ono wic mie pocztek
obejmuje jednak nie tylko Krakw, ale Lubusz, ba naik
prawdopodobnie ziemi sieradzk.
"": Li
zdrobnia form imienia Lech. adne tmatanowiska jzykowego nie s w stanie odebra
haterom poda
zamieni ich na personili

tarcz.

taj owych,

czy spoecznych.

czy Loszka uczyni trzy po-

L'-,l,a.
r

wym

ienia

szeregu

ywych

reminiscen-

swoim czasom, naw skro jednak piastowstanowi szczeg podania o Leszku II.
'iiiau intronizacyi ksit. Leszek II wstpuje
i

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

w.

11

woy

ubraniu wieniaczem; zdejmuje je, by

strj krwiejskie
ley
koo
ubranie
niego.
na
tronie;
Rys ten
lewski,
siada
przypomina zwyczaj karyntyjski, a take szczeg podania o Przemylu czeskim. Przemyl kaza mianowicie zachowa w skarbcu

na tron

byy uywane przez nastpcw.

jedynym kronikarzem, ktry mwi o uroczystej intronizacyi na tron krakowski Leszka Biaego.
A zatem ju Leszkowie pochodz z warstwy wieniaczej pniejsi chwalcy potomkw Ziemowita przenieli ten zaszczyt bezporednio na zaoyciela modszej linii ksicej. Fakt ten stwierdza
ponad wtpliwo, i zarwno Leszkowie jak Piastowie tworz jechodaki,

ktre podczas intronizacyi

Wincenty bodaj

jest

ksicy, o jednolitej tradycyi.

Naley jeszcze zwrci uwag na pokrewiestwo,

den rd

jakie zacho-

on

Leszka III. Julia

dzi pomidzy Wand, crk Kraka, a Juli,
Lublina odpowiada Lubuszy
bowiem, jako zaoycielka Lubusza
crce Kroka czeskiego, zaoycielce Luboszyna. Jest wic w istocie
rzeczy tak sam wieszczk jak Wanda.
Wzmianka o Lechu, zaoycielu Gniezna, pojawia si w ri

w kronice Wielkopolskiej. By on jednak niena pocztku XII w., poniewa kronika t zw.
Galla wyprowadza rodowd nazwy Gniezna od gniazda. Kronika za
czeska, Pulkawy, czerpie wiadomoci o Lechu wyranie ze rde
polskich. Dalimil, piszcy przed Pulkaw mwi wprawdzie o eponimie Czechu, jako o lechu przez mae l. Jest to. naszem zdaniem,
dach

polskich dopiero

wtpliwie znany

ju

proste przeniesienie,
'Trzecie

pielu

miejsce

Piacie.

modyfikacya, cech naszego Lecha na grunt czeski.

zajmuje podanie t zw. gnienieskie o Po-

Gnienie

ksi

by

zwany

Popiel,

Chosisco-

u bram
strae
udali
si na
przez
Odtrceni
grodu stanli dwaj pielgrzymi.
sprawia
podgrodzie,
tu znaleli gocin u Piasta, ktry take
postrzyyny. Popiel za brak gocinnoci zosta ukarany: strcony
tu zgin cigany przez myszy.
z krlestwa schroni si na wysp

Mia on dwch synw. Podczas postrzyyn jednego

nich

Ziemowit,
ksiciem.

syn

Piasta,

take

zwanego Chosistco

obrany

wi

Piacie
Topograficzne elementy podania o Popielu
Leszkami. Terytoryum jesl to samo. Dalej mona przypu
i

zosta

Ziemowit napad na Popiela od strony zachodniej, poniewa Popiel

Gniezna uciek na wschd do Kruszwicy. Kombinujc ten wany
szczeg ze stosunkiem Mieszka
Bolesawa Chrobrego do Gnieuwaa
zna, z ktrego uczynili centrum koeielne, a Pozna
z

swj

gwny

grd

tych stronach,

mona doj

do wniosku,

BISTOKYA POLITYCZNA

Lecha Biedziala pocztkowo nagrodzie pozna-

,du

podanie

Popielu

nie przekracza

Piacie

bnie jak

podania o smoku,

koca IX w. Redokonan zostaa

gnienieskiej. Dlatego wanie

miejsce podgrodziu gnieniewybitne
daniu przypado tak
Literacka strona poarchikatedra.
m. na ktrem si wznosia
lak

katedry

duchowiestwa

lach

ju

na

uwag Dugosz

zwrcili

to

Germana biskupa

Bielowski, oparta jest

Auxerres. Legendy te

Lokalne podanie zostao stopione z opoczasach, kiedy przy katedrze gospodaro-

378

ermanie w
wali benedyktyni, najprawdopodobniej

jeszcze

za panowania

Bole-

wie

posta Lecha r. 805 z osob

pozwala utosami posta
$72
z zaoycielem grodu wilickiego. Redakcya
benedyktynw tynieckich, wskutek
u podaniu obok Wilicy znalazo si miejsce take
dla
nie wilickie przedstawia ciekawy przykad spltania
Bi
:znej z tradycy potnego rodu rycerskiego, z kthodzil Piotr Duczyk. Data spisania podania przypada na

gnienieskie

Jak

niezna, tak podanie wilickie

w.

Xl

bne

najmodsze podania pomorskie. Frakronice Wincentego, w opowieci o Pio-

inuj

i>

Duczyku iw skandynawskich

tr/.

sagach,

snute na wydarzeniach

gwnie

drugiej

sadze o Joms-

poowy X

w.

przewanie surowym materyaem,

(ren wdziczny dla dalszych bada.
ruski zapisa ciekawe podanie o pochodzeniu dwch
pw: W
Radymiczw, nad grn Ok
nad
tek od dwch braci, ktrzy wraz ze
pozostaj

Iskie

ruski<

ii

sami

rodami

wywdrowali

Polski

na wschd, jeszcze przed cza-

UD dawniej

w dziele de caerimonii8 powiada,

lumskiego Michaa pr/yby do Chorwacyi z Serbii
nad
Natomiast wzmianka tego pisarza
i

Wis

wzmianka
1

Geografa Bawarskiego

nilom.

-wiata

MIe

'"

em,

Piastw.
a

plemieniu

poda

polskich.

wzia poczMo/na si waha pomidzy oglKrakowem. Na kady sposb obydwa te

d

pastwie slowiaskiem
jrodowe,

ktrego

ST.

SCHYKU

ZAKKZEWSKi: OKRES DO

XII

W.

13

grody naleay od najdawniejszych czasw do dynastyi

zwizek

ich

okrela granice plemienia Polan. Plemi przeto Polan stanowi skupienie szeregu drobniejszych szczepw, ktre doszo do skutku jeszcze

IX w.

zasug

stanowi

starszej

gazi

dynastyi.

pogaskiej mona oznaczy take dziki

IX w. Polska jest okolona ludami
wzmiankom o jej ssiadach.
sowiaskimi z wyjtkiem granicy pruskiej. Z Pomorzem nadodrzaskiem granicz od zachodu Lutycy, goni w dziejach IX w., p-

Terytoryum Polski

Polacy natomiast nie ssiaduj

Obodrytami. Na poudniowy wschd od Lutykw
siedzi plemi Lubuszan, niepewnej przynalenoci. Nie w iadomo, czy
ich zalicza do Lutykw, czy do Polan, czy do Pomorzan. Rola ich
w IX w. moga by bardzo wan. Siedzieli po obu brzegach rodkowej Odry, wokoo grodu Lubusza. Na poudnie od Lutykw i Lubuszan siedziao plemi serbsko-uyckie, pomidzy
Grami
Czeskiemi a rzek Bobrem. Dwa szczepy tego plemienia, uyczanie
zwaszcza Milczanie, ciyy oddawna ku Polsce. Dalej na poudnie siedziay plemiona czeskie morawskie. Na wschd od Moraw,
a na poudnie od Karpat, znajdowaa si prawdopodobnie Biaa
Chrobacya Konstantyna. Jej
zachodni moga stanowi ziemia nitrzaska. Stosunki graniczne od wschodu nie
wyrane. Porzecze
grnego Dniestru Bugu jest zupenie odosobnione.
normaska
jeszcze tu nie dotara. Okolice nadbuaskie na wschd od Brzecia
w posiadaniu Jadwingw.
okolicach pniejszej Wizny siedz Prusacy. Do nich naley caa niemal pnocno-wschodnia
ziemi omyskiej
pniejsze Prusy. Natomiast ziemia chemiska
jest prawdopodobnie polsk.
niektrych tylko punktach Polska graniczya z pastwami
zorganizowanemi. Niemcy docierali do Polski tylko sporadycznie,
podczas wspomnianych wypraw. Wikszy wpyw mogli wywiera
Czesi, przedewszystkiem za pastwo wielko- morawskie, o ktrem
mwimy niej z osobna. Niepodobna take lekceway stosunkw
z ludami skandynawskimi, okazujcymi w w. IX wielk ruchliwi
Ku kocowi IX w. nastpia wielka zmiana na terenie granicy
wschodniej, w miar wzrastajcego oddziaywania kijowskiej liusi
usadowienia si Pieczyngw w pniejszych ich siedzibach, w okoniejsi

zacici nieprzyjaciele Polski.

bezporednio

ab,

cz

Ru

cz

licach dzisiejszej

Bukowiny, Besarabii

Rumunii.

Podzia na plemiona szczepy: Polanie, Lutycy, Mazowszanie,

Pomorzanie, Lubuszanie.
i

Plemieniem nazywamy zwizek spoeczno-polityczny kilku lub

wspszczepw, oparty na podstawie pokrewiestwa

kilkunastu

14

"KYA POLITYCZNA

moe

stanowi pastwo, lecz nie

czasach pokoju yoie plemienia ogranicza si do wsplnomusi
yj wasnem yciem. Plemi
religii, zreszt oddzielne szczepy
siy, by
w razie niebezpieczestwa organizowa
ma jednak
n, a nawet przedsiwzicia zaczepne.
Na pocztku IX w. panuje na terenie ziem polskich organiza-

Plemi

kultu religijnego.

do

obejmuje pewn ilo

stosunkowo
niewielkiem. Tekrewnionycb rodw, na terytoryum
szczepow.
rytoryum to wraz z ludnoci mona nazywa
jednak Bzczepy, dzielce si na kilka up. Zupa szczepowa z zasady
terytoryum jej posiada z reguy
opiera si na organizacyi rodowej
wyrane naturalne granice przewanie w postaci borw. Ognisko
zupy stanowi grd. Terytoryum takiej przedhistorycznej upy nie
odpowiada adnym pniejszym jednostkom organizacyi terytoryalZarwno kasztelanie, jak cae pniejsze ziemie (dzielnice), czy
dekanaty s owocem przetwarzania pierirchidyakonaty
dye
wotnych stosunkw. rdem tego przetwarzania jest gwnie interes
wadzy ksicej, przyczem pniej interesy wadzy kocielnej odplemienna,

nie

lecz

Szczep

szczepowa

up

waj znaczn rol.

Bardzo wic trudno zda

spraw

z pierwszych etniczod szczepu do plemienia

w cigu IX w. nic jest jeszcze skoczony, jest dopiero w toku.
wydaje si
prawdopodobne,
plemiona polskie
w
e wyodrbniy si od swych sowiaskich slw. Niemcy jednak nie odrniali Polakw, ani od Czechw,
bw
Lutykw
do czasw Mieszka I. a nawet BoleChrobrego. Zreszt wogle Niemcy nie mieli dokadnych polnych nazw obejmujcych sowiaskie grupy plemion do nazw oznaczajcych plemiona, a nawet szczepy.
Nazwa Polakw na oznaczenie zwizku polskich plemion jest

nych

Sam

podziaw.

proces

sobie

rozwoju

do

ju utworzyo skonsolidowao
nazwa Lechw (Lachw; wgierki, litewskie Len kas). Pojawia si ona najwczeniej w rmianowicie w
Bawarskim , w formie Lendizi,
di
aa do Polakw, o ktrych Niemcy dowiedzieli
ej za porednictwem
.Morawian,
nieznanej

Ena; pochodzi

plemi
n.

Polan.

czasw, kiedy si

id

niej

jesl

i.-

bd

bd

literatury

bi

na czterj

,iej.

lechicki

dzieli

si ju ku kocowi IX w.
(nad hniestrem),
(?

plemiona: Polan, Lutykw

morzan.

jmowali najwiksze terytoryum, oni te najwczeniej

owej do plemiennej, a od plemiennej

st.

Zakrzewski: okres do schyku

xii

15

w.

do pastwa. Zamieszkiwali za okolice nad Wart, std granic zachodni stanowio porzecze grnej Odry, wschodni za porzecze
grnej Wisy. Pomorzanie ssiadowali z Polanami wzdu puszcz
bagien nadnoteckich bya to ostra granica. Zachodni granic stanowia Obra jej bagna, oddzielajce Polan od Lubuszan. Na poudnie od Odry rzeka Bbr dzielia Polan lskich od Milczan. Linia
ta stanowia agodn granic, o wielu przejciach, co nam wyjania
bliskie stosunki Serbw uyckich z Polanami. Gry
odwieczne
zarwno jednak okolica
Olbrzymie miay charakter granicy staej
Kadzka, jak ziemia opawska dadz si zaliczy raczej do plemion
Tatry tworzyy cian od
polskich, ni czeskich. Beskid' zachodni
mostrony Moraw ziemi nitrzaskiej. Naturalne przejcia przez
rawski dolin Popradu, podobnie jak droga z ziemi Milczan, wzdu
Bobra i ku przeprawie pod Krosnem przez Odr, uatwiy Polanom
i

komunikacy handlow
polityczn z krajami ssiednimi. Na poudnie od Wisy, wschodni granic Polan tworzyy puszcze wzdu
i

porzecza Wisoka. Osady Polan docieray jednak do

linii

Sanu.

Na

wschd cigny si osady Lutykw (?) naddniestrzaskich. Polanie niewtpliwie panowali po obu brzegach Wisy w d od Sandomierza.
Niedaleko jednak od wschodniego brzegu zaczynaa si ju pustka
lubelska. Radomskie prawdopodobnie nie naleao pierwotnie do Polan. czyca za bya gwnym grodem piastowskim, strzegcym
Polan od strony Mazowsza. Organizacya plemienia Polan rozwina
si na zasadzie warunkw etniczno-topograficznych skombinowanych
z wybitnemi korzyciami, jakie dawaa krzyw nica drg handlowych, pozwalajcych Polanom na komunikacy zarwno z innemi
plemionami lechickiemi, jak wiatem postronnym. Najstarsza droga
sza od Krakowa przez Kalisz do Kruwicy. Druga od Krosna nad

Odr
wej

przez Gniezno do Kruwicy.

Punkt

cikoci

czci

terytoryum.

Polan.

tym dopiero

Terytorya

spoczywa pierw ot nic w poudnioStd nazw a Wilan, oznaczajca w IX w.

organizacyi

przewag zyskao Gniezno.

nios znane. Krakw

czasie stopniowo

gwnych

czterech szczepw

Wilica stanowi najwaniejsze

mitnych czasw odgrywaa rol w

grody.

Sl

krakowska od

niepa-

Bya ona celem wypraw

dawao przewag nad ssiadami. Stohandlu.

wojennych, a posiadanie jej

sunek Krakowa do Wilicy moe by podobny do stosunku Gniezna do Kruwicy. Na terytoryum. na ktre m pniej panowa
Pozna, istnia osobny szczep pod zaginion nazw.
Ziemia gnienieska stanowi centr organizacyi wojskowej ziemi
Polan. Jest to kraik nad rzeczk
tynentalnej

wyspy, okolonej

Wen,

wodami,

typowym

bagnami

charakterze konhorami. Ludzie,

HI8TOBYA POLITYCZNA

napadw na ssiadw. Sam grd

znieski, dookoa gry Lecha, by obozowiskiem, zapewniajcem
by bowiem zupenie niedostpny. Z innych szcz-eDe2
s
znane. Nad grn Odr: lzanie zamieszkuj
polaskich
f>.,\\
pod Wrocawiem do Odry. Centrum
wpadajc
kraik nad lz,
grd na niej. Na pnoc od
ino wia gra Sobota
nieb lea] kraj Dziadoszan, pomidzy Bobrem a Odr. Gniazdem
epowem bya Lignica. Na poudnie od lzan istnia szczep Opol,,,u
Opolini) z grodem w Opolu. Std na poudniowy wschd
mczanie pod Bieuniem nad Bieraw, i Goszyce mieszkacy
mi opawskiej. Nad grn Wart: Porzecze grnej Warty naleao do Wierzycan. Nastpcami ich byli prawdopodobnie SieradzaTarczek
nie Lczycanie stanowi osobn starodawn up. Kielce
byy zapewne take ogniskami szczepw.
Liczba pitnastu wykazanych nie wyczerpuje napewno iloci
wszystkich szczepw, na ktre pierwotnie dzielili si Polanie. Kady
szczep mg si dzieli na pewn ilo opoli, od kilkunastu do kilmusieli

-,kali,

kudziesiciu.
jk,

dopiero
jeszcze

/kowi

\II

Osobny szczep

XIII w.

w X XI

dopiero

ten siedzia

dca

podobnie jak Kujawy, zyskay charakter odrbnych ziem

widoczne
piastowskich. lady tego procesu

czasach

Przyczyna

w.

lsk.

bardzo

dolnemu

prosta.

Szczep

panowa nad dogodn drog

podbiwszy lsk, osadzili tu

nad czesk granic, a

Czech na

lzan nada nazw

Piastowie,

wiogor-

uczynili ze lska orodek swej organizacyi,

zwolennikw
przenieli nastpnie urd- stolic z Soboty do Wrocawia. Po zaoeniu zaa* we Wrocawiu biskupstwa, lzanie wyw arli wpyw na
szczepw, ktre weszy do dyecezyi. lsk historyczny nie jest
leniem, lecz stanowi organizacy ziemsk-piastowsk.

liwych

Kruwica stanowi, albo, co prawdopodobniejsze,

Oniezna centrum ziemi gnienieskiej, lub jej stranic
pnocnego wschodu. Urody Bydgoszcz
Wocawek
tworami
piastowskimi. Powstay one w czasach, gdy pastewko plemienne
Polan byo do- silne, by broni
panowa nad wanymi brodami
na W ile. Kujawy
Kujawiacy
zatem prawdopodobnie take twoPierwotna
od

im.

aitych

szozepw

ziem

nie

byo nieruchome;

roz-

wyraa si w przesuwaniu centrw osadniczych,

nazw, w tworzeniu nowych jednostek terytoryalnych.
'

odrj

to

od Polan, nad

grnym Dniestrem

Sanem,

za-

Naley ich odrnia od Lutykw

Lutycy midzy Sanem a Dniestrem mogli si

na-

otycy

(?).

za-

ST.

ZAKRZEWSKI! OKKES DO

SCHYKU

XII

17

W.

^
\

zywa w

IX w. Lendizi (Lachy?). Dzielili si oni na par conajmniej

Lutykw. Zupa szczepowa
szczepw, a wic Przemylan, Bean
Lutykw leaa nad Luta, do ktrej przytyka pniej staroytny Zwenihorod. Niepodobna wytmaczy stosunku tych nazw do Czerwiei

ska,

t.

j.

krainy czerwieskich grodw. Szczepowe

go lee

jeszcze dalej

na poudniowy-wschd

Czerwiesko mo-

za najwaniejszy

naj-

mona uwaa

Czerwieski Grd nad Durynem,

dopywem Seretu (a nie Czermno pod Hrubieszowem). Lutycy zorganizowali ustrj plemienny w cigu IX w., ku kocowi za tego
okresu popadli w zaleno od Rusi i pacili jej danin.
Z Lutykami ssiadowali Mazowszanie. Siedz po obu stronach
Wisy najstarsze gniazda szczepowe tworz Rawa, Czersk, Sobota
w owickiem, Pock, Putusk, Dobrzy ziemia chemiska. Siedz
wic po obu stronach Wisy. Nie wiemy, gdzie istnia pierwotny
orodek plemienia i ta upa, ktra daa plemieniu nazw. Zdaje si
jednak, e siedzieli pierwotnie na wschd od Wisy.
takim razie
starszy grd jego

decydowaby zwizek pomidzy nazw wd

a nazw pierwotnego
grd lea na terenie starej osady Mazowsza nad
samej nazwy, w powiecie lipnowskim. Byoby zrozu-

grodu. Moliwe,

jeziorem

tej

miaem, dlaczego Piastowie ten zaktek ziemi poddali biskupom kujawskim, odcinajc go od caoci Mazowsza.
Wybitna rola Pocka, a take owicza, s owocem dziaalnoci
Piastw
Kocioa.
Pierwotne Mazowsze byo prawdopodobnie rozleglejsze od pniejszego. Naleay do ziemie: chemiska, dobrzyska, na wschoi

ukowska, a moe
radomska.
Plemi Pomorzan zajmowao przestrze pomidzy Wis a doln
Odr (od Nogatu do Piany Wkry na zachd od Odry). Ujcia rzek
odegray
rol w organizacyi. Punkt jej cikoci lea na
t.
zw. Pomorzu nadodrzaskiem
podzia jednak Pomorza na nadgdaskie) jest rezultatem
odrzaskie i nadwilaskie (szczeciskie
czasw historycznych,
dzieem gwnie Piastw.
Dobitny jest wpyw Normanw na tutejsze szczepy. Im zawdziczaj Pomorzanie nazw Sowian (Slawii, analogicznie do Sowian
nowogrodzkich), powszechn take wrd Obodrytw. Kolonie normaskie, jak Truso na poudnie od Elblga, pniejszy Iomsborg,
u ujcia Odry, potgoway poczucie odrbnoci Pomorzan wobec Podzie

wan

lan.

Caa budowa

spoeczna, nadmorskich zwaszcza szczepw,

charakter rzeczypospolitych agrarno- miejskich,

siada wybitne znaczenie. Jedyne

to

take wrd plemion

robionej organizacyi kultu pogaskiego, z

Encyklopedya polska.

Tom V

cz.

I.

ktrych handel
polskich o

wy-

osobn warstw kapanw,

lilSIORYA POLITYCZNA

18

Pomorzan na szczepy nie jest dokadnie znany. T. zw.

twarski wymienia na terytoryum nadodrzaskiem Pri-

sial

Pirisga)

(Vuloini Widukinda).

Wieluczan

Wspomnielimy juz wyej, i Lu busz anie (naokoo Lubusza

grup przejciow pomidzy Lutykami zachodnimi
nad Odi
a
Polanami. Pierwotne terytoryum plemienia obejmowao teren
a

epu Sprewian, a kopanica pod Berlinem stanowia grd nadgraLubuszan, zwrcony przeciw lutyckiemu Braniborzowi. Na

niczny

granic Lubuszan mona uwaa przewan

Konotopem. Lubuszanie panowali
biegu >bry z Kopanica
ni nad ujciem Warty do Odry. O podziaach na szczepy nic
nic wiemy.
hd

cz

od

'ilry.

za

Organizacya plemion. Znaczenie szczepu

rodu.

pomidzy plemionami stanowiy puste kresy, a wic

pasy ziemi po obu stronach idealnej granicy ple-

Granice

szerokie

mion. Podobne kresy,

cho w

mniejszych rozmiarach, rozgraniczaj

ziemie oddzielnych szczepw. Kresy

te

odgrywaj wielk rol w

jach pniejszej administracyi politycznej

Z czterech
szybciej, ktre

ioci

dzie-

kolonizacyi.

plemion lechickich (polskich) te rozwiny si najnajlepszej komunikacyi, zarwno z splemion lechickich, jak z pobratymczemu wasnemi

miay warunki

plemionami.

Najwczeniej
najpotniej rozwin si szczep Polan, wytwarzajc silu;i dynasty, skupiajc cae plemi. Pomorze zajmuje drugie miejsce. Z pord ziem polskich jedynie Mazowsze miao uai

komunikacy z Pomorzem.
Rodzinna wadza ksica na Pomorzu osiga znaczny stopie
rozwoju ju w czasach przed poow X w. Jednak nie przekracza
ona granic roli dynastw szczepowych. Pomorze nie wyksztacio jednej
na

caem plemieniem. Rozwj wadzy ksicej

plemiennej na Mazowszu na terytoryum grodw czer-

dynasty] panujcej nad

szczepowej

ftskich jest

zupenie nieznany.

szczepowy

Ustrj

rodowy; jego zwizek

osadnictwem.

Wsplne zasady organizacyi plemion polskich dadz si przeto

wadzi gwnie do tego, co wiemy o ustroju szczepowym
rodowym na podstawie historyf prawa. Historya prawa polskiego poszup) zasb wiadomoci, naley go zatem uzupenia danemi
z historyi prawa sowiaskiego porwnawczego.
i

praw nospoeczny Polski LX X w. by ju skomplikozrniczkowany. Zycie wic szczepu

rodu byo odlege od
>j

wany

ST.

ZAKUZBWSK1

OKRRS DO SCHYKU

XII

19

W.

panuj bezwzgldnie dwie zaobrazu idealnego, w ktrego ramach

rodu wycznie z krewnych, z wasady 1) organizacya szczepu i
wsplne wadanie
dz patryarchaln naczelnika rodu (na czele) 2) majtkiem. Strona
ziemi i wogle caym
przez rd pewnym obszarem
nadwtlia te zasady, dziki dziaaniu
faktyczna rozwoju stosunkw

ksicej, dworu ksicego,

rozmaitych czynnikw. Rozwj wadzy
pomidzy szczewpyw wzrastajcego handlu i wzrastajca
szczepw
naczelnikw
pozycy
pami i rodami zmieniay ustawicznie
do
zmuszay
uniezaleniay ich od rodowej organizacyi i

czno

rodw;

si na indywidualnem prawie.
rodowej juz
Upadek zatem, zreszt powolny, organizacyi
stay.
IX jest pewny
rysy
zastrzeeniem mona wskaza na nastpujce

opierania

w,

Z tern

nizacyi rodu

orga-

znaczeniu
Polsce pogaskiej. Obejmuje ona rd
mier
dziad
religijnego. Na jego czele stoi

ycia domowego
Wasno wsplna rodu rozdziada jest przyczyn dzielenia si rodu.
gospodarstwo lene, wodne
na
ciga si gwnie na lasy i wody,
postpu techniki rolnictwa, barbartnictwo. Uprawa roli w miar
i
ycia rodowego.
widocznego w IX X w., wyamuje si z zasady
;

dzo

Kawaki

roli

ciiaskiem).
IX

uprawnej

nale

zasady do rodzin (w znaczeniu chrze.

niepewnoci
wskutek wskazanych przyczyn,
na rd.
szczepu
wpyw
oglneo-o pooenia wzmaga si znacznie
istnieje
rodem
a
pomidzy szczepem
Przyczem mona wskaza,
zupa;
zwiemy
(terytoryum szczepu
silna porednia organizacya opoli
koniecznoci
osad). Wzrost
teren opola -opolem; teren rodu
do wzrostu znaczenia
prowadzi
opoli
dziaania wsplnego szczepu

w.

dynastw szczepowych (kneziw),

w
w

starostw

opolach

osadach.

obrbie szczepw

ciganie dani (tributum) na rzecz ksicia,

do intensywniejszego rozpoPolan zmuszao do skupiania wadzy,
opoli, ni na to pozwalaa zasada
rzdzania rodkami szczepw
i

prawa wsplnoty rodowej.

organizacyi rodowej
nazwy
Std wrd nazw naszych najdawniejszych osad
i

najstara-

k
tym wypadku
maych
i
(plemiennych)
wielkich
te-orye osadnictwa. Nazwy grodw
jeeli nie s topograficzne
opolnych,
grdkw
(szczepowych)
rodowe stanowi
przewanie pochodz od imion osobistych. Nazwy

sze

topograficzne,

obejmuj wszelkie

wasno

osad,

Polska

rw

to

pogaska

natury, a

su lenego

stopniu nieznacznym.
yje przewanie z eksploatacyi gotowych

wic myliwstwa, rybowstwa,

wodnego. Rolnictwo

jednak wydatne, poniewa oparte

jest

jest

bartnictwa,

rozpowszechnione,

-la-

przemyQie jes

na powierzchownem prz]

20

HISTOKYA POLITYCZNA

towaniu

roli,

na czstem

kw pod upraw

opuszczaniu

jej

(rolnictwo ekstensywne

wyborze nowych kawaeksploatacyjne).

grdkw odpowiada charakterowi gospos to magazyny zasobw gospodarczych na zim,

artykuw, ktrych niema na miejscu (sl). Osadnictwo grodowe (w najobszerniejszem znaczeniu) skupia si w miejscowociach suchych, niedostpnych
obronnych. Std
wzgrza, zwaszcza agodne, wyyny stanowi najstarsze zaludnione
Zycie

darstw

a.

byt

C.rody

grodw

su

nie tylko obronie ziemi,

bd

zwaszcza rzek wikszych, mogy by

kolonizowane dopiero wwczas, gdy przynajmniej plemi byo jako
tako zorganizowane. Grody szczepowe
z zasady w miejscowociach niedostpnych.
okolice kraju. Doliny rzeczne,

le

Charakterystyka kultu religijnego.

grdki
niewtpliwie centrami ycia religijnego. Nie
Grody
da si jednak nic pewnego powiedzie o stosunku organizacyi plemion polskich i Piastw pogaskich do religii. Wiemy,
w Gnienie bya witynia pogaska, wiemy,
w Krakowie, na Sobocie
lskiej, na ysej Grze itd. odbyway si wiksze uroczystoci religijne. Zwizek zatem kultu religijnego, (czci przodkw i czci si
natury) z organizacy spoeczn niewtpliwie istnia. Dalsze dowody
i

duchw domowych z nazw dziewyraa si w uroczystociach sobtek

cisym zwizku odnonej nazwy z wybitnymi grodami osadami. Nie wiemy jednak, czy w Polsce pogaskiej doszo do wyksztacenia systemu mitologicznego, w ktrym kult przodkw stapia
si z kultem przyrody, nie wiemy, czy bogowie
boginie wymienieni przez Dugosza cieszyli si powszechn czci. Tak wanie
stao si u Lutykw
u Rusinw, a w sabszym stopniu u Czechw.
stanowi zwizek dziada
dziny-dziedzictwa.

Cze

czci

przyrody

Nie doszo te w Polsce do wytworzenia osobnej warstwy kapanw pogaskich. Ciar funkcyi kapaskich spoczywa prawdopodobnie na naczelnikach rodowych, a kult przodkw growa przynajmniej organizacy nad kultem si natury.
Jedynie u Pomorzan kult pogaski rozwin si na wiksz
skal, mg te silniej dziaa wrd Mazowszan.
Dzieje ludw

midzy Odr

ab, a take

Pomorzan

Prusa-

kw, pouczaj,
organizacy dojrzaa kultu pogaskiego stanowia
zawsze przeszkod w rozwoju wadzy ksicej. U Polan wadza
ksica plemienna rozwina si szybciej, ni organizacy religii
pogaskiej.

ST.

ZAKKZKWSKI

OKKKS DO SCHYKU

W.

XII

21

Organizacya wojskowa Polan. Druyna.

ksit

od Popiela (i Wisawa)
do Ziemomysa
kontury historyczne. Krwawa walka Popiela
z Ziemowitem wysuna na pierwszy plan wrd Polan ksit pooni przedewszystkiem organizatorami si wojskowych
znaskich.
Polan. Zasada tej organizacyi jest podwjna: opiera si na druelementach rodowo ziemskich. Przedewszystkiem na
ynnictwie

Generacya

ma ju niewyrane

druynnictwie, ktre w tych czasach jest cech caej pnocnej

wschodniej Europy, a za Henryka I jest stosowane w marchiach
nad ab.
przeciwiestwie do rodu, druyna ksicia rekrutuje si z ycudzoziemskich. O przeszo druynnik nie
wiow rodzinnych
musi tylko posiada odpowiedni sprawno bojow.
jest pytany
i

Wojak

(nie jest to rycerz),

stym,

suy

dla zarobku

w stosunku osobinasza rni si od skandynaw-

pozostaje do ksicia

Druyna

przedewszystkiem dlatego,
nie jest wycznem rdem siy
ksicia, dziaa obok czynnikw miejscowych
bya przywizan do
osoby ksicia i jego dworu. Po mierci ksicia, spadkobiercy dzielili
si druyn, cho prawdopodobnie czonkowie druyny mieli prawo
wyboru pana, ktremu chcieli suy.
Druyna, dopki suya, na zasadzie umowy, znajdowaa si
w duej zalenoci od ksicia. Druynnicy suyli wycznie dla zarobku, pyncego z wojaczki,
dla sawy. Udzia w upie wojennym,
udzia w zbieranych daninach, dary w ubraniu
rynsztunku wojennym, kosztownoci (acuchy, piercienie, zote
srebrne pienidze),
obecno przy stole ksicym, wsplne uczty (przydzia piwa
zwaszcza miodu) - wszystko to razem stanowio korzyci druynskiej

nikw.

Druynnikw wogle utrzymuje ksi. On ich eni. crki wyponosi poczone z tern wydatki. Ten system matrymonialny wobec druynnikw ma wpyw na rozsadzanie spoisl
daje

zam

rodw

wzmacnia

wadz ksic

Egzystencya druyny, w czasach kiedy ona panuje, wywonawewntrz kraju.

uje cige wyprawy wojenne nazewntrz
jej uzbrojenie
Utrzymanie druyny jest kosztowne, tembardziej,
jest cikie. Druyna to pierwsza warstwa ludzi ksicych zwizaz jego dworem
nych bezporednio z ksiciem
i

Inne warstwy ludzi

Obok

sno

niej

ksicia,

naley postawi

wic jecw

ludzi

ksicych.
niewolnych stanowicych wa-

wojennych,

kupowanych niewolnik

22

HI8TOKYA POLITYCZNA

tych.

wolno tytuem

co stracili

monoci zoenia

Z warstwy

okupu.

ksicia, jego rzemielnicy,

cej

kary,

take

wzgldnie
pochodzi

tej

powodu

suba

nie-

podlejsza

uprawiajcy rol na ksi-

ludzie

ziemi.

Czynniki miejscowe na dworze ksicym odgrywaj wybitn

to przedews/.ystkiem zakadnicy, zarwno mczyni, jak
rol.
to przedstawiciele znakomitych rodw, zajmujcych nakobiety.

czelne stanowiska

W
z

wasn zaog,

plemionach
ziemiach

szczepach.

ksi

podbijanych

sam

je zaopatruje

buduje swoje wasne grody,

najwaniejsze rodki ywno-

grdki pozostaj w rku lokalnych czynobrony. Stare grody

nikw, skazane na drugorzdn rol Wiele takich grodw zostao

ci

zburzonych
nie pozwolono ich odbudowywa.
Pierwotna ludno wolna plemion i szczepw zachowuje charakter wolnoci
po podboju przez Polan, i swobod dotychczasowej organ acy i rodowej. Jest ona obowizan do pacenia daniny
do suby wojskowej, wedug zasady, i dziewiciu ojcw rodzin
musi wyekwipowa
utrzyma dziesitego, udajcego si na wypraw wojenn. Obowizek ten obejmuje jednak wyprawy wielkie,
czyli t zw. pniejsze pospolite ruszenie. Trwa ono tylko pewien
czas, z reguy kilka tygodni, poza okresami zaj gospodarczych,
w staej zalenoci od pory roku. Proces stapiania si druyny ksicej zawodowej z warstw wojenn tubylcz trwa dugo, jest widoczny jeszcze w cigu X XI w.
Inn warstw ludzi ksicych, korzystajcych z opieki ksicia,
tworz gocie, skadajcy si z kupcw w drownych (karawany
i

kolonii kupieckich przy najwybitniejszych grodach, rozmaitych kategoryi przybyszw, mincarzy

luksusowych rzemielnikw (zotnikw itp.). Tutaj naley zaliczy ydw, gwnie ze

kupieckie);

wschodu, od wczesnych czasw odwiedzajcych Polsk

garncych
>i<; chtnie
do suby ksicej. Caa ta warstwa skupiaa si gwnie wrd Polan
ona dostarczaa ksiciu znacznych dochodw,
ktre przyczyniay si obok upu wojennego do podniesienia blasku
i

ksicia.

Podbj ziem polskich przez Piastw.

Piastowie skupili ziemie polskie

drog

podboju.

By

moe,

dziaay przy tem czynniki podrzdne, jak polityka matrymonialna.

Podbj rozpocz si od skupiania szczepw polaskich. Pytanie o pochodzeniu samej dynastyi musi pozosta otwarte. Niema jednak adnych dowodw, czy bezporednich, czy porednich, ktreby popieray przypuszczenie o podboju Polan drog najazdu zzewntrz. Zja-

ST.

ZAKRZEWSKI

OKKKS DO SCHYKU

W.

XII

Aviska za w obrbie dziejw Polski pniejszych, jak organizacya

druyny Mieszka I, lub pokrewiestwo znakw herbowych z runami,
mog by tumaczone czy to za pomoc przenika kulturalnych, czy
te immigracyi rozmaitych ywiow cudzoziemskich.
Dynastya ksit polskich najprawdopodobniej jest pochodzenia
a podbj
organizacya pastwa wyniky z jej wasnych
Podania polskie czy o Kraku, czy o Leszkach I
II,
czy
wszystkie wychodz z zaoenia,
obrany wadca poo Piacie
chodzi z polskiej spoecznoci.
podboju szczepw polaskich mona odrni dwa okresy.

polskiego,

dnoci.

w poowie w. IX, w t. zw. Geografie Baw., lzanie ssiednie

szczepy polskie tworz jedn grup wraz z uyczanami
MilczaMorawianie
nami. Serbowie za, Czesi
wymienieni zupenie zosobna. Wilanie za stoj sami jako
obok
i Rusinw.

Jeszcze

W tym

wic

s
cao

czasie podbj Polan nie

Wgrw

dotkn

jeszcze szcze.pw

sie-

dzcych nad grn Odr.

Ksi
Metodyusza.

Wilan

Polan jest jednak ksiciem potnym za czasw

innych szczepw polaskich ju zostaa

Wikszo wic

zjednoczona.

okreli czasu, kiedy dokonao si podbicie szczepw, wchodzcych w skad plemienia Polan. Prawdopodobnie proces ten zakoczy si w IX w. Nazwa Wilan moe stanowi wskazwk chronologiczn, jako data kocowa. Zwizek Polan z Mazowszem, a wic podbj Mazowsza przez V
stanowi konieczn podstaw akcyi zaczepnej, zarwno wobec Pomorzan, jakote wobec terytoryum Lutykw naddniestrzaskich. Wobec tego, e pierw
lata Mieszka I s powicone rozlegej akcyi na Pomorzu szczeciskiem, koniecznem jest przypuszczenie o przyczeniu Mazowsza do
Piastw co najpniej za czasw Ziemomysa.
Zaleno Mazowsza od Polan jest jeszcze na pocztku XI w.
tak luna, e mogo ono po podboju zachowa swych wasnych
Nie da si

>

I.

t,

najprawdopodobniej szczepowych.
Nader wany jest stosunek Polan do Pomorzan wczasach przed
przyjciem chrzecijastwa. Istniej poszlaki stwierdzajce cilejsz

czno

si<;
ona w podaPolan z Pomorzanami.
pierwe
bardzo starych, z koca IX w.
tak poZa
podaniach
polskich.
X w. ilady jej istniej w
nazw pokremona
statystyk*; na/wy Wielunia

wwczas

<

>

>

;v

niach skandynawskich,

poowy
szlak

uwaa

wnych.
Podbj Lutykw naddniestrzaskich
sw Mieszka I, gdy opar su; o Pomorzan

mg nastpi ju
i

Czechw.

za c/a-

24

H1STORYA POLITYCZNA

Terytoryum Polan (wraz

tworz razem

ze

lskiem), Mazowsze

ziemie, ktre zostay objte

Rozwj

nazw

Pomorze

Polski.

upadek wielkich Moraw.

poowa X w. przyniosy zasapozostay bez wpywu na losy Polski.

Zmiany te wyraaj si w utworzeniu osobnego krlestwa niemieckiego, rozwoju
upadku pastwa wielkomorawskiego jego stosunkach z Rzymem, usadowieniu si Wgrw i wreszcie opanowaniu
Druga poowa IX w.

dnicze

zmiany,

ktre

pierwsza

nie

przez

Ru

drogi nowogrodzko-kijowskiej.

Stosunek Karolingw do Wielkich Moraw, dzieje Wielkich Moraw

stanowi przedewszystkiem donios podstaw oceny warunkw, wrd
ktrych odbywa si rozwj pocztkowy Polski. Rdze pastwa wielkomorawskiego lea nad Moraw, wczenie jednak zostaa podbit
okolica nad Nitra, a tutejszy
Pribina, z pomoc Ludwika Niemieckiego przenis si do dolnej Pannonii, do niedawna awarskiej.
Pastwo wielkomorawskie rozwino si na gruzach potgi
Awarw, przy pomocy Karola W., istniao pniej pod zwierzchnictwem Karolingw. Geograficzne warunki rozwoju miao wietne,
i

ksi

panowao bowiem nad krzyownic wielkich drg handlowych.

Na terenie tego pastwa skrzyoway si wpywy polityczne
Karolingw
cesarzy bizantyjskich, a take wpywy kocioa acigreckiego. W tern ley rdo wczesnego dojcia wadcw
skiego
i

morawskich do samowiedzy politycznej

poczucia niezalenoci od
rdo ideau zupenej niezawisoci. Idea ten przers
jednak stopie dojrzaoci samego spoeczestwa morawskiego. Suma
tych przeciwiestw sprowadzia upadek pastwa.
Morawy dochodz do wielkiej potgi ju za czasw Rocisawa
(846 869), ktry zbuntowa si przeciw stryjowi Mojmirowi i uzyi

Karolingw,

Ludwika Niemieckiego. Z nieznanych powodw

Rocisaw znalaz si niedugo sam w walce z Ludwikiem. Istota
sporu jest jednak jasna. Niemcy chcieli na Morawach rzdzi z pominiciem osoby Rocisawa, o ile im to byo potrzebne, przedewszystkiem na terenie stosunkw kocielnych. Biskupom salcburskim
passawskim zanadto zaleao na wzmacnianiu wasnej potgi
wobec innych biskupw niemieckich, by mogli si zgodzi na osobne

ska pomoc

krla

biskupstwa w nawracanych na chrzecijastwo Morawach.

Zreszt
Niemcy wieccy wywoywali konflikty. Synowie Ludwika, buntujc si przeciw ojcu, w walki domowe wcigali zarwno Czechw jak Morawian. Karolingowie czsto koczyli te walki
godzc si kosztem sowiaskich ksit, organizujc na nich nowe
wsplne wyprawy,
zaciskajc obrcz ucisku.
i

ST.

kw

ZAKKZEWSK1

'.

OKRES DO SCHYKU

XII

W.

2E>

Rocisaw zdoby si na ide nawizania bezporednich stosunz Bizancyum przeciw Bugaz Rzymem przeciw Karolingom
i

przewanie pomagali Karolingom.

Akcya Rocisawa przypada na lata 862 864, t. j. na czasy
papiea Mikoaja I, ktry wzmocni ogromnie wadz Rzymu nad
metropoliami dalej na czasy przyjcia chrzecijastwa przez Bugarom, ktrzy

ry. Byy to pierwsze lata Focyusza na katedrze patryarchalnej

w Bizancyum, lata ostrych walk Bizancyum z Rzymem.
Rocisaw sprowadzi na Morawy dwch misyonarzy, rodzonych
Metodyusza, zwolennikw Focyusza. Byli to
braci, Konstantyna
twrcy wielkiego dziea przekadu Pisma w. na jzyk sowiaski
wprowadzenia tego jzyka do suby Boej, jako rwnouprawnioaciskim.
nego z jzykami greckim
cigu trzech lat pierwszego pobytu na Morawach (od r.
865/6 868/9) obydwaj bracia przekonali si,
o powodzeniu misyi
moe by mowa dopiero po porozumieniu z Rzymem. Par na to
sam Rocisaw; wanie w tym czasie misya grecka w Bugaryi
upada, a Bugarya zwrcia si wprost do Rzymu, z pominiciem
i

episkopatu

ju

krla niemieckiego. Bracia

za pontyfikatu

papiea Adryana

II,

sowiascy
uzyskali

przybyli do Rzymu,
aprobat swej dziaal-

umar w

Rzymie, a Metodyusz po niejakim czasie zoco znaczy,

papie,
cho akcy Metodyusza popiera, nie chcia przesdza praw biskupw niemieckich do Moraw na pnoc od Dunaju.
Metodyusz tym razem dziaa niedugo w charakterze arcybiskupa. Przewrt dynastyczny, z inicyatywy ksicia witopeka (syna
na
Mojmira I) mszczcego pami ojca, obali w r. 870 Rocisawa
pewien czas, Metodyusza. witopek wyda stryja w rce Karl o mana,
wadcy Bawaryi, syna Ludwika. Rocisaw zosta stawiony przed
sd, w ktrym obok ksit niemieckich brali udzia ksita sowiascy. Skazano go na mier, Ludwik za w drodze aski kaza
noci. Konstantyn

sta

wywicony

na

arcybiskupa Syrmium,

i.

go olepi
przeto

osadzi

Interesy polityczne

klasztorze.

zasad solidarnoci rodowej nawet

tak

podkopyway

utalentowanej dyna-

jak byli ksita morawscy.

Metodyusz. Jako
Razem z Rocisawem dosta si Niemcom
powodu
biskupa sdzi go synod salcburski zarzucono mu herezy

styi,

greckiej nauki a nadto naruszenie

/.

praw dyecezyalnych biskupw

nie-

Sd by

bezprawiem, poniewa Metodyus/., jako metropolita,

mieckich.
podlega bezporednio papieowi, ktry sit,; uj /a Metodyuszem sta-

nw

wiodo

obronie swego autorytetu.

Niemczech, co

witopekowi

na razie jednak nie

Karlomanem wywoa internowanie witopeka

wywoao na Morawach nowe rozruchy. Krewniak

si. Zatarg z

26

HI STORY A

POLITYCZNA

witopeka, Sawomir, ju wywicony kapan, zosta zmuszony do

objcia wadzy walki z Niemcami. Nowa walka przyspieszya ugod
Karlomana ze witopekiem, przypiecztowan trzymaniem do chrztu
wnuka Karlomana nadaniem mu imienia ojca chrzestnego, witoi

peka. Dynastya morawska stawaa w ten sposb" na rwni z dynasty dumnych Karolingw. Ale ten fakt nie ugruntowa przyjani.
Zarwno Karolingowie, jak witopek gotowi byli do nowej zdrady.
witopek stan na czele niemieckiej wyprawy na Sawomira.
Obydwaj krewni porozumieli si, czego nastpstwem by pogrom
874 stan nowy pokj z Niemcami
r.
wojska niemieckiego.
w Forchheim. witopek uzna ogln zwierzchno Ludwika i zobowiza si do trybutu; uzyska jednak wadz nad Czechami,
Niemcom odtd nie wolno byo wtrca si do spraw zarzdu Moi
raw na polu wieckiem i, co szczeglnie wane, kocielnem, pod
warunkiem zalenoci Moraw od Rzymu (a nie od Bizancyum).
Papie Jan VIII nakaza uwolni Metodyusza z wizienia, w ktrem go trzyma arcybiskup salcburski. Metodyusz jeszcze w r. 873
odtd dziaa w charakterze arcybiskupa nie
powrci na Morawy,
r.
880 Metodyusz znowu zosta wezwany
Syrmium, lecz Moraw.
do Rzymu. Powodem byo uywanie jzyka sowiaskiego w mszy,
a mo.' take cise stosunki Metodyusza z Kocelem, synem Przybiny, ksiciem Pannonii dolnej. Metodyusz z zarzutw si oczyci.
Papie jednak wywici Niemca Wickinga, zaufanego witopeka,
na biskupa Nitry zada od witopeka przysania jeszcze jednego
kapana, by go na biskupa wywici. Prowincya kocielna zostaa
wic pod zarzdem Metodyusza. zostaa jednak poddan Rzymowi,
i

nauki
obrzdek sowiaski, ograniczony do czytania ewangelii
sowiascy
kocielnej, pozosta obok obrzdku aciskiego. Ksia
dziaali obok kleru aciskiego. Obrzdek sowiaski nie mg mie
dla Sowian zachodnich tego znaczenia, jakie zdoby sobie na Wschocywilizacyi polskiej niema zreszt
dzie. Ze stanowiska kultury
Metodego nie zostaa uwieczego aowa, i misya Cyryla
a

czona powodzeniem.
Stosunek sameoro

witopeka

do

Rzymu by

przyjazny.

wi-

prbowa,
woskimi,
topek otacza si kapanami niemieckimi
w duchu interesw papiea Stefana VI, wywiera wpyw na polii

tyk

krla Arnulfa (syna Karlomana).

witopek

dy

do tego, by

Arnulf ruszy na wypraw wosk. W tej kombinacyi Arnulfowi

Na
a witopekowi rola Mieszka
moga przypa rola Ottona
I.

1,

przeszkodzie temu planowi

i

sojusz ich naprzd z

czenia Moraw.

stana

Bugarami

partykularna polityka Bawarw,

pniej

Wgrami,

celem znisz-

ST.

ZAKKZEWSKI

'.

OKRES DO SCHYKU

Xii W.

27

witopek do koca ycia utrzyma potne stanowisko. mier

894 wywoaa natychmiastowe odpadnicie Czech
ksi

jego

r.

Spitygniew wchodzi w zwizki z Wisawem, prawdopodobnie polskim ksiciem,

obydwaj w r. 895 w Ratyzbonie zawieraj
uznajc
umow z Arnulfem,
jego zwierzchnictwo.
Reszty dokonay najazdy Wgrw
wojna domowa na Morawach, w cigu lat 11 (895 906) pomidzy dwoma synami witopeka (Mojmirem II a witopekiem modszym); chocia polityka
Mojmira II miaa chwile powodzenia.
r.
906 nastpi ostateczny
czeski

upadek pastwa witopeka. Resztki jego utrzymay si jeszcze

na Morawach
w ziemi nitrzaskiej, ale ju w zalenoci prawdopodobnie na pocztku X w. od Wgier, pniej od Czech.
i

Stosunek Czech

Wgier do

Polski.

Moraw zajmuj Czesi

Wgrzy. Zwizki polityczne Czechw z Polsk w pierwszej poowie X w. prawdopodobnie istniej.
Czechach rwnoczenie z Morawami
z Polsk dokonywa si rozwj wadzy ksicej
skupienie plemion czeskich.
Ksita czescy ju w wieku IX skupili og szczepw waciwych
Czech.
rozwoju tego pierwotnego pastwa czeskiego, (a wic bez
Moraw), jednolito plemienna tworzy rys charakterystyczny. Na
uwag zasuguj stosunki Czechw z Lutykami (Stodoranami), a wic
pniej za Bofeslawa
ju za Wratysawa (na pocztku X w.)
Miejsce Wielkich

I.

Mogy

by

wymierzone zarwno przeciw Sasom

odwiecznym wrogom Lutykw.
one

Polakom.

jak

Piast*') w
w dobie przed
Rywalizacya dynastyi Przemylidw
Polacy
Mieszkiem I jest bardzo prawdopodobn, tern bardziej,
mieli pewien udz''a w spadku po W. Morawach, a z Mojmirydami
ju przedtem si czyli. Natomiast usadowienie si Wgrw w nizinach naddunajskich byo niewtpliwie korzystem dla interesw
piastowskich. Kierunek ekspansyi Wgrw byl wymierzony przeciw
Niemcom, z ktrych Bawarzy nieomal znaleli si w pooeniu Wielkich Moraw. Przewaga Bawarw w Niemczech skoczya si bez
powrotnie, z czem mona poczy" wyganicie dynastyi Karolingw
i

niemieckich (911

r).

Konieczno

organizacyi

pastwa

na podbitych

terytoryach nie pozwalaa Wgrom (poza walk z Niemcami) na

energiczniejsz polityk wobec Polski. Wszystko przemawia za tern,
e Arpadowie Piastowie jeszcze przed Mieszkiem dziaali naogJ
solidarnie. Wreszcie Bakaski pwysep, a take wioski w polityce
odgryWgrw X w, ze wzgldu na widoki bogatego hipu,
I

du

waj

rol.

Wgrzy

po

Wielkich

Morawach wzili

terytorya,

Polska

za

IIMTORYA POLITYCZNA

28

dno

Polski
przeja zasb tradycyi dynastycznej. Konsekwentna
do zdobycia udrazu wasnej organizacyi kocielnej, zasady stosunku
pierwszych Piastw do Niemcw, niepodobne do dziejw czeskich,

dadz -i wytmaczy zwizkami

System Henryka

Ottona

dla Polski

Polski z Wielkiemi

Znaczenie Rzymu

I.

w poowie X

Morawami.

Bizancyum

w.

Dla przyszych dziejw Polski najwaniejsz jest przemiana

3unkw w Niemczech, ktra Polsce, w przeciwstawieniu do Moraw, umoliwia kompromis z Niemcami. Po upadku znaczenia Bawarw, punkt cikoci Niemiec znalaz si w plemieniu saskiem.
Niemcy odepchnici od Dunaju, uderzaj gwatownie na sowiaszczyzn nadabsk. Henryk I z dynastyi Ludolfing'w organizuje
manhic na ziemiach serbskich Lutyckich. Minia nad grn Lab,
ulegy Sasom.
Branibrz nad Hobol. yczyn nad doln
Minia; jakkolwiek bowiem Sasi
Szczeglnie wane s Branibrz
nie opanowali jeszcze tych grodw doszcztnie, to jednak za ich porednictwem wpyw niemiecki dosign porzecza Odry, a wic grai

ab

prawdopodobnie polskich.
Zwalczanie Obodrytw,

nie

chw wymagao szukania

przez

zwaszcza Serbw, Lutykw

CzeNiemcw sprzymierzecw u ssiai

od wschodu, a take przyjani polskiej. Zbiega

przeobraeniem
si to z
niemieckiego charakteru rzdw Henryka
na wicej uniwersalny system Ottona I. Otto I z rozmaitych przyczyn nawizywa do tradycyi Karolingw niemieckich, zwaszcza od
woskie; kontyr. 950.
Zosta] wcignity w sprawy burgundzkie
nuowa nadto walki Henryka I z Wgrami. Splot tych spraw zado Woch, do opanowania tamtejszego krlestwa
prowadzi] Ottona
wreszcie do signicia po koron cesarsk. Polityka
Longobardw,
nad Dunajem, jedta wymagaa pacyfikacyi stosunkw nad
nak w tej formie, by zdobycze Henryka I pozostay na trwae w r-

dw

tych plemion

ab

kach niemieckich.
Take w stosunku

Woch

do papiea Otto I znalaz si

w innych warunkach ni Karolingowie. Koci teraz stanowi insiytuey o zupenej samowiedzy celw
o znacznych rodkach terytoryalnej potgi. Potrzebowa jedynie* poparcia zzewntrz, nie mg
jednak za t cen pozostawa organem wadzy cesarskiej, za jaki
do

zawsze uwaali Karolingowie.

Nowy

cesarz

musia si zgodzi na sprawowanie nad Rzymem

papiestwem tylko honorowej opieki. W' zamian za to papie odprymat wrd krlw
korzyci we Woszech. To ostatnie zmuszao Ottona
Niemcw do angaowania we Woszech
i

dawa mu

ZAKRZEWSKI

ST.

OKKKS DO SCHYKU

XII

29

W.

ab,

znacznych si. Tymczasowa pacyfikacya stosunkw czy nad

nad Dunajem, w interesie przewagi Niemcw we Woszech

czy

musiaa

ustpowa miejsca staemu unormowaniu

Speniao si stare yczenie witopeka Niemcy
Wochy korzy std przypada Niemcom, Wgrom

coraz

bardziej

tamtejszych spraw.

na

poszli
i

Polsce.

Ru

poowie X w. way si cigle kwestya, czy

stosunku do Bizancyum roli podobnej do roli Niem-

pierwszej

nie odegra

cw wobec Woch. Warunki w

zasadzie

byy

analogiczne, stanowi-

sko Bugaryi bardzo przypomina pozycy krlestwa Longobardw.

Wyprawy ruskie na Bizancyum od r. 865 do wyprawy Igora

dy

Igora witosaw
do staego
usadowienia si na Bakanie, z inicyatywy cesarza Nicefora, pragncego osabi Bugary. Bankructwo zamiarw witosawa, by Bugary zatrzyma nazawsze dla siebie, odbio si gboko na dziejach Rusi kijowskiej, popchno j z powrotem w kierunku grodw
Czerwieskich, zdobytych zapewne przez Mieszka I podczas walk
oskrzywitosawa w Bugaryi. Celem tej polityki ruskiej bya
dlenia Pieczyngw
wynik doprowadzi do dugich walk z Ple
A zatem stosunki rusko-bizantyjskie oddziaywaj silnie na stosunek
Rusi do Polski.

byy grabieczohandlowe. Syn

ch

ROZDZIA

II.

Zaprowadzenie chrzecijastwa Stosunek kocioa do

dynastyi. Koronacye. Czasy Mieszka Bolesawa Chrobrego Mieszka
I,

II.

Tre:
czenie

Czasy Mieszka

stosunkw

Przybycie

Osoba Mieszka I. Wprowadzenie chrzecijastwa ZnaDuczykami. Ukad Mieszka I z Ottonem

Niemcami
I.

1.

Dbrwki do

Polski.

jekt kocielny z lat 990/991.

Chrzest Mieszka.

Nowa walka

Biskupstwo

Wichmanem

Poznaniu. Pro-

najazd Hodona.

Ottona II. Walki z Czechami. Zdobycie Moraw. Rozkad w Czechach. Bwitj

Wojciech. Zwizki Mieszka z Wgrami. Zwycistwo Bizancyum na Kusi r trata
grodw czerwieskich. Chrzest Rusi. Zwizki z Szwecy. Podzia kraj u. Sn.
Mieszka. Znaczenie katolicyzmu.
Czasy Chrobrego. Wojna domowa. Upadek [Blawnikowicw. Osoba bw. Wojciecha; jego przybycie do Polski, mczestwo. Nastpstwa mczestwa, /jazd trnienieski w r. 1000. Kocielna strona zjazdu. wiecka strona zjazdu. Czasy II
ryka II. Opanowanie
przez Chrobrego. Opanowanie Czech przez Chro-

uyc

brego.

Wojny Henryka

II

Bolesawem Chrobrym.

Utrata Czech. Pist sw. Bru-

nona. Zjazd w Merseburgu w r. 1013. Nowa wojna z Henrykiem II. Pokj W Budziszynie. Strona militarna wojen niemiecko-polskich. Wyprawa aa Kijw.
zyskanie grodw czerwieskich. Stosunki z Wgrami. Koronaoya krlewska.
Dwr Chrobrego. mier Chrobrego.

HlSTOKYA POLITYCZNA

30

Stosunki rodzinne List Matyldy. Zatarg z Konradem. Najazd

II.
Htesska/ka Luiyoe Wystpienie Bezpryma przeciw Mieszkowi. Utrata czerwiePowrt Mieszka. Zjazd Mieszka z Konraskicb grodw. Ucieczka Mieszka.
pastwa ponowne zjednoczenie. PoliPodzia
10H3.
uyo.
Utrata
dem w r.
Czasy Mieszka

tyka Konrada

wobec Sowian uyckich.

II

Osoba Mieszka

e
z

sposb niejasny

Polska

to

Mieszka.

I.

wyrane wzmianki o Polsce czyni

przypadkowy. Nie zdaj sobie zgoa sprawy,
wyksztacone pastwo, ktre odtd nie zniknie

rda, notujce
to

mier

ju

pierwsze

kart historyi.

pod imieniem panujcego; jest on uosobieterytoryum. Na imi mu Mieszko jest prawdoponiem pastwa
dobnie w kwiecie mskiego wieku (od 30 40 lat). Na razie, jest to
pnocy, pan najrozleglejszego sowiaskiego kraju. Posta
jego stopniowo dopiero nabiera rysw w cigu trzydziestu znanych
lat panowania (962 992).
Mieszek niewtpliwie wada Poznaniem, Gnieznem, Krakowem,
naley do niego lsk. Mazowsze, napewno (a do r. 981) terytoryum
grodw czerwieskich posiada bardzo znaczne wpywy na Pomorzu od ujcia Odry do ujcia Wisy. Przypuszczenia w nauce o czeskim charakterze Krakowa polegay na bdnej interpretacyi ustpu
faszywem to Czechach w opowiadaniu Ibrahima-Ibn Jakba
zjawia si

Polska

ksi

maczeniu przywileju praskiego

Poleka jeszcze za Mieszka

z
I

r.

1086.

graniczy

ssiadami

odmienny

sposb ni pniej. Nad ujciem Odry bogate grody, prawie miasta,

Julin, stanowi siln cian, przegradzajc wpywy
jak Szczecin
Duczykw Polakw. Plemiona Lutyckie, cho podbijane ju przez
jeszcze faktycznie oddzielaj Niemcw od Polakw.
Niemcw,
i

wci

To samo

si powiedzie

daje

uyczanach

ga

Milczanach.

Cze-

Przemylidw siedzca w Libicach pod Prag, z ksiciem Sawnikiem na czele, zdradzaa wyrane dnoci do samodzielnoci wobec Pragi. Morawy podlegaj
Czechom zaleno ich jednak nie jest znaczna Podobnie Grody
Czerwieskie zale wprawdzie od Polski, do niedawna jednak byy
jeszcze pod Rusi. Jedynie Ru od .strony Woynia nad Bugiem
ranica praska tworz kresy stae. Oglny obraz granic jest niechach,

przy poparciu Niemcw,

pewnej przynalenoci.
Mieszek
Polski

jesl

aietylko

ksiciem -wojewod

wprowadza on do

administracy pastwow, zalen dugo wycznie od

zwizan

ksi-

zarwno ze spoeczestwem, jak z drujesl ni koci. Zaczyna si przeobraenie kultury pogaskiej

na cywilizacy chrzecijask.

cia,

yn

niczem nie

ST.

ZAKKZKWSKI

',

OKRES DO SCHYKU

XII

31

W.

Wprowadzenie chrzeciastwa.

Wprowadzajc do Polski chrzecijastwo Mieszek napewno

opar si nie na ywioach ziemskich, tubylczych, lecz na wasnym

si znaczn

druynie. Ta ostatnia tworzy obecnie

dworze

tysicy

ciko

zbrojnych

ludzi.

Wrd

nich

z trzech

znajdowali si

liczni

podobnie jak si to dziao na Rusi.

wystpienie Polski w historyi nie
Przyjcie chrzecijastwa
ze
strony
Niemcw i walk z nimi. Nie
byo rezultatem przymusu
byo wic reakcy przeciw podbojowi Sowian i obron przed niebezpieczestwem od Niemcw.
chrzecijanie, pierwsi

Polsce,

Znaczenie stosunkw

Niemcami

Duczykami.

Rola stosunkw polsko-niemieckich jest bardzo wana, nie jest

jednak wyczna. Obok nich z rwn si dziaaj stosunki duskopolskie, a

take

polsko-czeskie.

Ksi

za

Polski nietylko jest napa-

Pomorzan, ale sam napada, sam szuka modany przez Lutykw

wzajemnie, jest przez
noci wchodzenia w zwizki z zagranic,
ukadw
Mieszka I z OttoGeneza
zwizkw
ni poszukiwany.
nem tkwi w pewnej solidarnoci interesw polskich niemieckich
wobec Lutykw
Serbw, po za ogln poliwobec Duczykw
tyk Ottona I.
Mieszek I w latach 962 963
Ibrahim Widukind informuj,
utwierdza wadz na Pomorzu nadodrzaskiem. Dlatego prowadzi
walk z Wielunianami. Wielunianie przygarnli do siebie wygnaca
brata synowej marsaskiego, bratanka ksicia saskiego Hermana
r. 962 lub 963 Wichman zagrabiego Gerona, grafa Wichmana.
da porak Mieszkowi, zabi jego brata zdoby bogate upy.
Walki te
si ze sprawami niemiecko-duskiemi duskopolskiemi. Wichman bowiem by w stosunkach z krlem duskim,
Haraldem Sinozbym. Harald, w tym czasie jest wrogiem Ottona
Gerona.
a wic
ksicia Hermana
Obraz tych zjawisk komplikuje si dziki wiadomociom - -lynnym koszu normaskim, Jomsborgu, pod samym Julinem. Bya to
osada wojskowa, zaoona przez samego Haralda, niedugo przedtem,
w celu opanowania ujcia Odry. Pierwszym jej dowdc byl wyHaralda. Po nim zjawi si
gnaniec szwedzki,
Styrbiorn,
wchodzi w zwizek
Toki (inaczej Palnotoki). Zrywa on z Haraldem
z Mieszkiem I. Nastpc Toluego jest Sigwald. Wichman nie m
pomaga Posi z nimi czy, lecz przeciwnie dziaa przeciw nim
morzanom, nienawidzcym zarwno Jomsborczykw jak Polakw.
i

cz

I,

ksi

zi

HISTORYA POLITYCZNA

32

uy-

Lutykach (Redarach)
Mieszkiem I przypada najazd
Gen >na na uyczan. uyczanie, szczep silny, zostali jednak stanowczo pobici. Wybitniejszej wic pomocy nie mieli, czy to ze

Pomorzanie mieli sojusznikw

Na okres walk Wichmana

czanach.

strony Czech, czy Polski.

Ukad

Mieszka

Ottonem

I.

To jest chwila, w ktrej prawdopodobnie zosta

przy
zawarty ukad pomidzy Mieszkiem a Ottonem
porednictwie Ge r on a. Wiadomo o ukadzie pochodzi z r.
I,

ukad jednak poprzedza wypadki

967.

przytem rola Gerona

963 odbywa pielgrzymk do
r.

965,

niewtpliw. Gero za w kocu r.

Rzymu, poczem schyek ycia spdza w klasztorze (r. 965).
Szczegy ukadu nie s znane. Prawdopodobnie Mieszko I uzna
zwierzchno Ottona I zobowiza si paci trybut, zwalcza Duczykw Luty kw nadto przyrzek przyj chrzest.
zamian
za to uzyska zabezpieczenie granic od zachodu, kadc w ten sposb
tam dalszemu posuwaniu si Niemcw na wschd; niewtpliwie te

jest

obiecano Mieszkowi

wasnego biskupa

porednich stosunkw
osobistej

dnej

Rzymem

przyrzeczono uatwienie bezBy to wic stosunek

papieem.

zalenoci Mieszka od Ottona; margrabiowie

nie mieli

wadzy nad Polsk; terytoryum za polskie podlegao

wycznie Mieszkowi. Ukad ten oddziaa odrazu na

ci
wypadki
i

a-

cao-

stosunki

w Polsce. Po zgonie Gerona, miejsce jego

marchia podzielona na trzy zupenie mae
czci. Zadaniem ich nie mg by podbj nowych krajw, lecz administracya
utwierdzenie wadzy w posiadanych ju terytoryach.
Zreszt wrd nowych margrafw zarysoway si rywalizacye, parai

zostao

Niemczech

nieobsadzone,

liujce akcy

ich

nazewntrz.

margrafa, z siedzib w Magdeburgu, Teoctomargrafa w uycach (Minii) Hodona. Organizacyi marchii

towarzyszy organizacya nowej prowincyi kocielnej z arcybiskupem
w Magdeburgu na czele (o czem niej).

Naley wymieni

ryka,

Przybycie
Przybycie

Dbrwki

Dbrwki do

do Polski

Polski.

byo nastpstwem ukadu

Miesz-

Ottonem 1. Stosunki za polsko czeskie s wwczas dobre,

zapewne wskutek tej samej przyczyny. Rzecz jednak jest o tyle niejasna, e Dbrwka bya wwczas ju wdow, po nieznanym ksika

niemieckim. Maestwo wic Dbrwki z Mieszkiem I mogo

nastpi z inicyatywy cesarskiego dworu, a moe Gerona, jedynie
przy yczliwym udziale ojca Dbrwki, ks. Bolesawa I czeskiego.

ciu

ZAKRZEWSKI OKKES DO SCHYKU

ST.

XII

W.

33

do

Okolicznoci maestwa byy

upokarzajce dla Dbrwki.
przyrzek wprawdzie przyj chrzecijastwo, lecz go
jeszcze nie przyj, a Dbrwka zostaa na razie
poganina.
jednego
wielkiego
postu
cigu
bya zmuszon
miso. D-

Przyszy

on

je

brwka bya
chami

raczej

z jednej, a

zakadniczk pokoju pomidzy Niemcami

Polsk z drugiej strony.

Cze-

Chrzest Mieszka.
Chrzest Mieszka nastpi dopiero

r.

966. Okolicznoci oglne

aktu
podobne do chrztu Rusi
do wzajemnej roli Wodzimierza
cesarzwnej Anny. Jest znamiennem,
i
Polska czy si z Niemcami
Rzymem po rozbiciu misyi ruskiej mnicha niemieckiego Adalberta, ktry
na
z ramienia Ottona I, na wezwanie ksinej
kijowskiej Olgi, matki Switosawa. Adalbert zosta niedugo po powrocie arcybiskupem w Magdeburgu, a znajomo Rusi
krajw sowiai

pody

Ru

rol w jego dziaalnoci, jako arcybiskupa.

Zaprowadzenie chrzecijastwa w Polsce zbiega si z wielkiem
dzieem Ottona I
utworzenia metropolii kocielnej w Magdeburgu.
Projekt Ottona
uzyska zatwierdzenie papiea Jana XII ju w r. 962
Wwczas Otto I zamierza utworzy jedynie dwie dyecezye: w Maghawelberdeburgu
Merseburgu. Biskupstwo za brandenburskie
skie, istniejce ju od r. 948, miay pozosta przy Moguncyi. Ulego

skich odegraa

pewn

to

zmianie

ostatecznej

fundacyi arcybiskupstwa

r.

967

968.

Hawelberga zostali poddani Magdeburgowi,

taksamo biskupstwa utworzone w marchii Gerona, a to w Merse-

Biskupi Brandenburga

Naumburgu)
w Minii. Nowemu arcybiskupowi mia wreszcie podlega biskup Jordan, ktry prawdopodobnie ju z Dbrwk przyby do Polski.

burgu,

Zytycach (pniej

Biskupstwo
Rola Jordana

Poznaniu.

Polsce nie jest zupenie jasna. Granice nowi

biskupstwa prawdopodobnie nie byy ustalone,

lec/,

mimo

t"

trudno

przyzna mu charakter misyjny. Sprzeciwia sic; lenni jego przynalen

ograniczonej metropolii magdeburskiej.
do wyranie okrelonej
rezydency sta w Poznaniu.
By to odrazu biskup poznaski,
Polsce wic, na przyszo miao by wicej biskupw, co zaleao
i

/.

rozpowszechnienia nowej religii.

od propagandy
Stanowisko Polski wobec kocioa jesl podobne <!<> Danii, ktra
w r. 965 uzyskaa par biskupstw, majcych nalee do prowii
kocielnej Hamburskiej. Czechy natomiasl nie miay jeszcze wasm
biskupa
podlegay biskupowi \\ Ratyzbonie. Osobna organiza
kocielna istniaa jedynie na Morawach. Dopiero w kilka lat p
i

Encyklopedya polska.

Tom V

cz.

1.

H1ST0KYA POLITYCZNA

34

si Dbrwki

za przyczynieniem

dworze Ottona

Mieszka, zarwno na

przyszo do skutku utworzenie nowego biskupstwa

osobnego biskupstwa na Morawach.
nietylko biskupa ratyzboskiego y
roli
osabieniem
si
z
czya
Rzecz
te bowiem przyczono do
'Biskupstwa
salcburskiej.
metropolii
ale
w latach 974 975r
ostatecznie
to
si
metropolii mogunckiej. Stao
jak

Rzymie,

w Pradze

dla

waciwych Czech

Bawaryi na Czechy. Ju wwczas polityka korzy bya niekiedy sprzeczn z interesami niemieckich poprawdopodobnie wobec Polakw.
lokalnych wobec Czechw,

wpyw

odtd osab

tg

Projekt kocielny z lat 990/991.

Dziaalno Mieszka

zakresie organizacyi

kocioa

Polsce

nie ogranicza si bynajmniej do utworzenia biskupstwa w Poznaniu.

Dokument t. zw. Dagome iudex uchodzi wprawdzie powszechnie
za donacy Polski na rzecz Stolicy Apostolskiej. Jest to mniemanie
bdne. Dokument ten stanowi wycig zaginionej bulli Jana XV na
rzecz kocioa polskiego w podanych w niej granicach, fundacyi Mieszka I
drugiej jego ony Ody, wraz z synami Mieszkiem Lambertem.
i
Granice wic, podane w bulli, nie odpowiadaj bezporednio
granicom politycznym Polski za Mieszka I. Biegn one wzdu wybrzey morza Batyckiego (od punktu nieoznaczonego), dalej wzdu
granicy pruskiej ruskiej obejmuj Krakw, i std zdaj ku Odrze,
przecinaj j, a od nieznanej miejscowoci Alemure kieruj si ku
granicom Milczan std do Odry, znowu j przecinaj, i kocz si
na Gnienie. Pozna zatem nie znalaz si w granicach tego terytoryum. Tre prawma bulli polegaa na utworzeniu nowego biskupstwa w Gnienie, lub te nowej metropolii.
zwizku z tern
pozostaje budowa w Gnienie bazyliki ku czci Panny Maryi jeszcze
za czasw Mieszka I.
Bulla Jana XV przysza do skutku za poparciem cesarzowej
Teofano, a data jej przypada na lata walk Mieszka I z Bolesawem II
czeskim, a wic na czasy 989 990. mier Teofano w r. 991 Mieszka w r. 992 stana na przeszkodzie urzeczywistnieniu projektu.
Ma on jednak mimo to wysok warto, jako przygotowanie gruntu
do wydarze r. 1000. Utworzenie prowincyi kocielnej w Polsce nie
byo dzieem przypadkowego zbiegu okolicznoci (mczestwo w.
Wojciecha
przyja Ottona ze w. Wojciechem Chrobrym), lecz
wypyno z dugoletnich usiowa Mieszka Chrobrego.
i

/.

Nowa walka

Wichmanem; najazd Hodona.

Niemcy, ci zwaszcza, co yli dotd z zaborw na Sowianach,,

nie odrazo pogodzili si z istnieniem chrzecijaskiej Pols-ki.
Prze-

ST.

ZAKHZEWSKi: OKRES DO

SCHYKU

XII

W.

35

'

lat par wichrzenia Wichmana.

Skorzysta on z wydarze z r. 967, kiedy ksita sascy walczyli z Redarami, a Wielunianie ponownie uderzyli na Mieszka,
przyczy si

dewszystkiem trway jeszcze

Chodzio widocznie o odcignicie Mieszka od

udziau w wyprawie na Redarw. Dowdztwo wyprawy przeciw
Wichmanowi obj sam Mieszek, a Bolesaw czeski przysa ziciowi
dwa oddziay konnicy. Wichman zosta na
pobity dziki foron odrazu konnicy tak,
telowi Mieszka. Nie
Wichman sdzi,
e ma przed sob jedynie piechot Wichman pad podczas ucieczki,
a przed mierci odda miecz dowdcy pogoni z prob o wrczenie
go Mieszkowi celem odesania cesarzowi. Co si te stao.
Redarowie zostali take pobici
zawarli z Sasami pokj. Jakkolwiek Otto I listem z Woch domaga si stanowczych krokw
przeciw Redarom, Sasi pokoju dochowali, poniewa zanosio si na
do tych

ostatnich.

gow
e

uy

now wojn

z krlem Haraldem.
Nie znamy niestety przyczyn wyprawy margrabiego Hodona na
Mieszka
r. 972, w czerwcu.
Z Hodonem ruszy mody wwczas
graf z Walbeku, ojciec kronikarza Dytmara Niemcy nie tylko dotarli
do dolnej Odry, ale nawet dosigli Warty. Std jednak zostali zmu-

Pod dzisiejszem Zehden (Cidini), na prawym

pobi nagowi;.
ich brat Mieszka, Cidebur,
Lego mnstwo Niemcw. Hodo prawdopodobnie dziaa w porozu-

szeni do odwrotu.

brzegu Odry,
mieniu, albo

dopad

Redarami, albo

si przedrze tak gboko

Odnona wzmianka

Wielunianami. Inaczej

nie

mgby

ziemie polskie.

Dytmara, mylnie interpretowana, data

assumpt do twierdzenia,
po
Mieszek paci Ottonowi I trybut
Wart. Std powstay rozmaite tumaczenia tak dziwnej w tych czasach formy stosunku.
Tymczasem Dytmar mwi o dolnej Warcie,
nie, jako o granicy trybutu, lecz jako o najdalszym punkcie, do kt-

rego dotara

Otton

I,

wyprawa Hodona.
na

wiadomo

o tern zajciu, listem z

zawieszenie broni zarwno Hodonowi jak Mieszkowi.

Woch, nakaza
Spr za-

sdzi, po powrocie, w Kwedlinburgu w r. 973, tu przed mierci.

stosunkach z cesarzem nastpio pogorszenie. Mieszek zobowiza
musia odda na dwr cesarsi speni pewne nieznane warunki,
ski jako zakadnika siedmioletniego Bolesawa. Nie by pewny j<
ycia, skoro wosy syna, oddajc go tem samem w opiek, przesa

papieowi.

Czasy Ottona

Wypadki
tron Ottona

II

II

pozostaway zreszt \\ zwizku / wstpieniem oa

(973983). Mar- raf Hodo mia niemay wpyw na

te

3"

1IISK>RVA POLITYCZNA

36
sarza.

i)o\
p.

y76,

Mieszek

dotd za

Bolesaw

czeski uznali Ottona

II

dopiero

po stronie pretendenta do tronu, Henryka

brata

stryjecznego

bawarskiego,

ke

stali

Ottona

II.

Mona uwaa

za

nawet do wypraw Ottona II na

znany, niewiadomo napewno,
dokadnie
jest
Polsk. Przebiei; ich nie
ozy je przedsibra sam cesarz. Walki nie byy jednak niepomylne
wdopodobne,

przychodzio

dla Polski, skoro

niewoli polskiej znalazo

si wielu niemieckich

jecw

mierci Dbrwki (977 979) koczy si okres przyjani

Nowe maestwo Mieszka oznacza pakt z ksi-

Ze

polsko-czeskiej.

tami saskimi, korzystny dla Polski. Oda, mniszka z klasztoru Kalbe,

ksin

ka margrabiego marchii pnocnej, Teodoryka, idzie na

do Polski, a jecy niemieccy zostaj wypuszczeni na wolno.

Walki z Czechami.
Natomiast szybko poczynaj si

widoczn oznak

tej

czeskiego do ksicia
Byli to ssiedzi

zmiany

stosunki

mona uwaa

Sawnika

zblienie

Za

Czechami.
ks.

jego rodziny, siedzcych

od strony

polscy

psu

pnocno-wschodnich

Bolesawa
na LibicyCzech; do

naleao wwczas Kadzko. Syn Sawnika, Wojciech, po powrocie

w Magdeburgu przebywa na dworze biskupim w Pradze
ze szkol
latach 980 982). Midzy Przemylidami a Sawnikowicami panowaa wic zgoda, ktrej gwarancy stanowi pobyt jednego ze Sawnikowicw na zamku praskim. Zgoda ta przetrwaa conajmniej do
r. 983, kiedy Wojciech zosta obrany biskupem praskim,
obj rzdy
nich

na podstawie inwestytury, udzielonej

mu

przez Ottona

II

Weronie.

Zgoda Bolesawa Pobonego (panujcego od r. 967) z nienawistnymi mu .Sawnikowicami bya podyktowana wzgldami na
Niemcy
na Polsk. Szuka te gdzieindziej,
to silnego poparcia.
Zbieg za okolicznoci jest prawdziwie uderzajcy. Na r. 981
na
najblisze lata przypada lad zwizkw dynastycznych Bolesawa Poi

bonego z Wodzimierzem ruskim, ktrego syn najstarszy Wyszesaw

by zrodzony z czeskiej ksiniczki. Wysaniu czeskiej ksiniczki
na Ru towarzyszyo zawarcie ukadu, ktry rzuca promie wiata
zwizane z utrat grodw czerwieskich na rzecz
prawdopodobnem zdobyciem na Czechach pastwa (regni),

na okolicznoci
..

ktrem

mogy by

tylko

Morawy.

Zdobycie Moraw.
Po mierci Ottona II. Mieszek przelotnie znajduje si ponownie
w jednym obozie z Czechami, lecz szybko stanowczo przerzuca si
i

na

-Mon

Ottona

III

cesarzowej

Teofano.

Bolesaw Pobony

nie

ST.

odsun si

tylko

ktrzy od

r.

ZAKKZK^SKi: OKRES DO SCHYKI!

37

od nich, lecz zbliy si do Lutykw

983 znowu walcz

Obodrytw,

Sasami.

maestwo
w

warunkach

tych

W.

XII

syna

crk margrabiego Minii, zawarte

Mieszka

latach 982

Bolesawa,

I,

984,

ma wyrany

Zabr gwatowny Minii przez Czechw (koo

mia osabi zwizki sasko-polskie. Minia szybko wrcia do
Niemcw po uznaniu przez Bolesawa Ottona III. Z Mieszkiem jednak
antyczeski charakter.

r.

985)

Bolesaw nadal pozosta

wojnie.

Mieszek zwalcza ustawicznie Lutykw.

cigu lat 985-991
przedsibierze na nich trzy wyprawy, z ktrych wymieniamy ostatni
w r. 991, kiedy Branibrz zosta zdobyty przez Niemcw przy pomocy
Mieszka zosta osadzony tu ksi, uznajcy zwierzchno Niemcw.
i

w 990. Czesi ruszyli

poczy si z Lutykami.
przebywajca w Magdeburgu. Czesi

Z Czechami ostatni raz walczy Mieszko

na

Polsk

kierunku

Lubusza,

by

r.

tu

Mieszka za popara cesarzowa,

nie dopucili do poczenia si Niemcw z Polakami waciwie otoczyli
Niemcw. Niemcy prbowali zaporedniczy zgod midzy Bolesawem
Mieszkiem, ktry sta nad Odr, bronic przeprawy. Bolesaw
i
da, by Mieszek zwrci owo zabrane pastwo (Morawy
warunek
ten jednak zosta odrzucony przez Mieszka. Wwczas Bolesaw, nie
i

chcc

si w walk z cesarzow, zawrci, a w drodze pozaj nieznany grd milczaski naczelnika grodu, chrzecijawyda Luty kom, ktrzy powicili go na ofiar bogom.

wdawa

wrotnej
nina,

Rozkad w Czechach.
Bawary straci zupenie

Zwizek Czech z
znaczenie
Czechy
upaday. Nowy margrabia Minii (od r. 985), Ekkehard, brat Gunzelina, znanego z czasw Chrobrego, sprawowa rodzaj delegacyi wadzy krlewskiej niemieckiej wobec Czech,
czsto tam interweniotrybutu
wa. Magdeburski arcybiskup w r. 991 uzyska trzeci
w srebrze, ktry z Czech by pacony Niemcom.
Korzystajc z walk czesko-polskich, Ekkehard ugruntowa rzdy
niemieckie w Luycach
w Milsku na mocnych podstawach Stao
si to wbrew interesom polskim, a opanowanie przez Niemcw Miltym krajem,
ska naruszao nawet prawdopodobne zwizki polskie
i

cz

/.

moe

prawa

Niemcy

wity Wojciech.
Polska w dnoci do osabienia

praskich popierali

ktrych
z

nalea

Mieszka.

drugi

rzdu

arcybiskupem magdeburskim

potgi Przemylidw

ksit libickich, do
biskup praski. Biskup Wojciech wraz

separatystyczne

stanowisko

Gizylerem

biskupem

poznask

38

HISTORYA POLITYCZNA

nastpc

Ungerem,

Jordana,

Niemcem, tworzyli koo towarzyszy

wic w. Wojciecha z Polsk, czy przez rodzin,

koci byy wczeniejszej daty od czasw Chrobrego. Ju

przyjaci. Stosunki

czy przez

pierwszy zatem konflikt w. Wojciecha z ksiciem Bolesawem zasuguje oa zanotowanie. Zwizki Czech z pogask Rusi z pogaskimi Lutykami, rywalizacya Przemylidw praskich ze Sawniko wicami, brak zaufania do poczyna kocielnych biskupa, przejtego
doniosoci pasterskiej misyi, zmusiy w. Wojciecha do opuszczenia
i

988.
r.
Uda si wwczas do Woch, tu osiad wreszcie
Aleksego na Awentynie,
Rzymie w klasztorze
Bonifacego
w rodowisku wysokiej kultury, gdzie skupiali si wybitni ludzie
z rnych krajw. Tu w. Wojciech za pozwoleniem papiea zrezygnowa z biskupstwa zoy luby zakonne. mier cesarzowej, pro-

Praui w

zmienia jego losy. Na danie metropolity mow porozumieniu z ks. Bolesawem Pobonym,
papie nakaza Wojciechowi wrci do Pragi. Wrci z gorycz
i
z niechci.
r. 994w. Wojciech ponownie opuszcza Prag
udaje si na Wgry
znowu do Rzymu. Pragi nie mia ju zobaczy.
tektorki Wojciecha,

gunckiego. dziaajcego

Zwizki Mieszka

Wgrami.

Opanowanie Moraw przez Polsk dowodzi, e Mieszek pozostawa wwczas z Wgrami na przyjaznej stopie. Chronologia spraw
polsko-wgierskich nie jest znan. Jedno jest tylko prawdopodobne,
e chrzecijastwo aciskie przyjo si na Wgrzech w cisym
zwizku z Polsk, przy jej poparciu. Na Wurzech, podobnie jak
i

prawdopodobnie w Polsce, byo kilka rodzin ksicych, jednake niezawsze pochodzcych od Arpada.
Starszy
(wielki) rezydowa zapewne w Ostrzyhomiu
bezporedniej jego wadzy podlegao terytoryum pomidzy zachodniemi granicami a Ciss.
Na wschd od Cissy w Siedmiogrodzie byo pastwo Gyuli, ktre
stao pod wpywem Bizancyum. Na poudnie, nad doln Ciss
Dunajem siedzieli Czarni Wgrzy, pod wadz ksicia Achtuma. Byli
oni najbardziej przywizani do wiary pogaskiej.
Wielki
Gejza oeni si z siostr Mieszka I, Adelajd.
Nosia ona przydomek lida Knegini (pikna ksina),
bya bardzo
energiczn. Pod jej wpywem Gejza ochrzci si. Obok Polski Bawarya oddziaaa na chrystyanizacy Wgier, a take w. Wojciech

Czechach

ksi

ksi

jego uczniowie.
Dzieje

woana

Wgier "wczesnych wypenia

dnoci

Gejzy do

zjednoczenia

walka wewntrzna, wyziem wgierskich. Wpro-

wadzenie chrzecijastwa zaostrzyo jeszcze walk.

Trwaa wic

nadal

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

39

w.

potrzeba opierania si o Polsk. Jeszcze w ostatnich latach Mieszka

(988
990) Bolesaw, porzuciwszy pierwsz on, wzi drug z
gier, z ktrej mia syna Bezpryma.

W-

z Rzymem trwaa
tumaczy ona, w znacznej mierze, to wybitne znaczeWgrzy od pocztku posiadaj u Stolicy Apostolskiej.

Niewtpliwie take rywalizacya Bizancyum

czas

duszy

nie, jakie

Zwycistwo Bizancyum na
Bizancyum natomiast

zwycia

Rusi.

na Rusi. Umie ono, po cikich

rozwiza trudnoci stosunkw z Bugary Rusi,

doskonalej, ni papiestwo analogiczne sprawy z krlestwem

jednak wysikach,
o wiele

lombardzkiem
z Niemcami.
Wypadki ruskie wane s take ze wzgldu na znaczenie Polski
i

odwrotnie.
czyny ojca Wodzimierza W., witosawa,
niepospolicie
interesujce, poniewa
on do skierowania caej potgi ekspansyi
Rusi na pwysep bakaski. witosaw opanowa w latach 968 969
Bugary na pnoc od Dunaju pragn pozosta tu na zawsze. Cel
dla Rusi

Ju

dy

dziaa witosawa by zupenie jasny. Opiewa on wedug

zw.
Nestora chc
w Perejasawiu nad Dunajem, tam bowiem jest
rodek mej ziemi tam koncentruj si wszelkie dobra. Od Grekw
(przychodzi) zoto, drogie materye, wino
rne owoce, z Czech
:

t.

y
;

za

wosk, mid
razie
czelad.
powodzenia tego planu grozi Bizancyum upadek, conajmniej handlowy. Wywizaa si te krwawa wojna witosawa z Grekami,
ktrzy zwyciyli. witosaw podczas odwrotu poleg w walkach
z Pieczyngami.
Po jego mierci (w r. 972) Rusi podzielio si trzech synw
witosawa. Najstarszy, Jaropek osiad w Kijowie, drugi Oleg
w Owruczu wrd Derewlan, trzeci, najmodszy, Wodzimierz w Nosrebro

konie, z Rusi

skry,

wogrodzie (Wielkim). Odrbne polityczne kierunki reprezentowali

Wodzimierz, mianowicie Jaropek kierunek babki
Olgi
zblienie do Bizancyum, Wodzimierz za, przynajmniej na
razie, kierunek ojca. wiee druyny warsko-szwedzkie, zwabione
nadziej nowej wyprawy na Bizancyum, umoliwiy Wodzimierzowi
wypraw na Jaropeka, wybran. Jaropek zosta zamordowany na
rozkaz brata.
Wodzimierz, zostaw szy jedynym panem Kusi. wrci
do stanowiska Olgi. Wodzimierz nie zgodzi si na now wypraw
na Bizancyum, czego domagali si Waregowie.
Wszed w porozumienie z Bizancyum, postanowi inaczej Waregw zatrudni w inny
sposb da im utrzymanie
zapat.

gwnie Jaropek

insioKYA POLITYCZNA

40

Utrata grodw czerwieskich.

Wnet

nad Jaropekiem Wodzimierz wchodzi

w stosunki z Czechami
majc do dyspozycyi znaczne siy Waregw, oraz dziaajc w porozumieniu z Czechami, poszed na Lachw
zaj ich grody Przemyl Czerwie (pod Zaleszczykami). Dla Miepo zwycistwie
i,

szka

dla Polski

by

to cios

si

dotkliwy, dajcy

tylko

czciowo

powetowai- przez pozyskanie w tej samej wojnie Moraw na Czechach.

Jedynie panowanie nad wielkiemi drogami, wiodcemi od
Odry
dalej, mogo dawa ogromne
Wisy do krajw nad Dniestrem
dochody, potrzebne na utrzymanie znacznej druyny. Jednak grody
czerwieskie nie mogy da Wodzimierzowi tego, co daway Buwyprawy na Bizancyum, czego si domagali Waregowie,
garya

uj

dni

nowych upw. Rzeczywicie, pewna niech wystpuje obecnie w stosunkach Wodzimierza z Waregami, a moe
ze
Szwedami.

zawsze

Chrzest Rusi.

Wszystko to prowadzio do pokojowego porozumienia Wodziz Bizancyum, a wreszcie przyszo do chrztu Rusi w r. 988.

mierza

Stoi on

w cisym zwizku

pwyspie krymskim)

wypraw Wodzimierza

wojn

domow w

Korsu

(na

obrbie cesarstwa

Bi-

Siostra cesarzy bizantyjskich, Bazylego

zantyjskiego.

na

Konstantyna,
Anna. odegraa rol podobn do naszej Dbrwki. Rnica stanowiska
matek chrzestnych obydwch dynastyi
ludw illustruje dokadnie
i

rnic pomidzy potg Rusi, a skromniejsz pozycy Polski. Zwizek Rusi z Bizancyum da Rusi odrazu ogromne korzyci handlowe,

ograniczajc

przytem potrzeb korzystania

gw. Zwizek ten umacnia bardzo korzystnie
i

porednictwa WareRurykowicw,
nadawa jej blask zewntrzny
wielk powag. Bizancyum za
cesarz Bazyli uzyskali stae kontygenty wojskowe z Rusi.
z

wadz

Zwizki

Szwecy.

dy

niewtpliwie do odzyskania grodw czerwieprzywieca mu, gdy crk

Sygryd
wydal w r. 985
za Eryka Zwyciskiego, krla szwedzkiego.
Jasnem jest natomiast,
nowe przymierze Polski ze Szwecy byo
wymierzone przeciw Danii
nastpcy Haralda. Swe nowi Widobrodemu. Harald zmar wanie w r. 985. Kolonia duska w Jomsborgu
pod wodz Sigwalda, w cigu tych walk stoi na subie polskiej. Swen
Widtobrody dostaje si w kocu w niewol Jomsborczykw. Po zgonie Eryka szwedzkiego przyszo do zawarcia kompromisu.
Wdowa
po Eryku, Storrada (Sygryda), wysza
za Swena, a siostra Swena
Mieszek

skich.

Moliwe,

sw

ten cel

zam

zam

zostaa

wydan

skiego pochodzenia

XII

Pami za

41

W.

Pomorzu, wwczas

za brata Mieszkowego, ksicia na

jeszcze prawdopodobnie poganina.

maa si w

SCHYKU

ZAKRZEWSKI! OKKES DO

ST.

du-

Sigwalda, jego

pojmania przeze Swena, prawdopodobnie utrzy-

Wasta.
ycia zapewni Mieszek Polsce oywiatem skandynawskim, a druynnicy z Danii

rodzie Piotra

wic

ostatnich

latach

wione stosunki ze
i
ze Szwecyi chtnie spdzali czas na dworze polskim, potgujc
jego wojskow sprawno. Zreszt nacisk samej Danii na Pomorze
osab wobec dugoletnich wypraw Swena na Angli.

Podzia

mier

kraju.

Mieszka.

to

podzia kraju pomidzy wielu czonkw rodziny. Dzielia si ona w chwili mierci Mieszka, przynajmniej
na trzy grupy. Waciwym spadkobierc, uznanym przez ojca, by
Znaczny
najstarszy syn, Bolesaw, z Dbrwki, w wieku lat 24.
wpyw moga mie moda jeszcze wdowa po Mieszku, Oda z trzema
Ostatni czyn Mieszka

witopekiem. Bolesaw otrzyma

prawdopodobnie Krakw, Sandomierz Pozna z Wrocawiem modsi
synowie Gniezno, Kruwic
Mazowsze. Na Pomorzu pozosta stary
Lambertem

synami, Mieszkiem,

ju

Mieszka,

brat

Zmar

moe

krewni, Przybywj

Mieszek

jego

synowie.

Nadto

byli

dalsi

jeszcze

Odylon.

r.

992,

prawdopodobnie 25 maja,

pochowany

zajmuje
obok Dbrwki w Poznaniu.
dziejach
wybitne stanowisko budowniczego pastwa, tern wiksze,
nieje
den czyn Chrobrego by owocem ojcowskich projektw
przygoto
wa. Podnie trzeba dyplomatyczne zdolnoci Mieszka wobec za

zosta

naszych

granicy.

wobec

kraju.

Postpowanie jego cechoway

surowo

takt

Polsce przecie wszystko kipiao

mogo grozi losem Sowian
szczyzny nadabskiej, nie przebaczajcej ksitom zwizkw z Niem
cami
wprowadzania nowej religii
i

w Polsce wielkie trudnoci ze szczepieniem katolicyzmu

przeciwiestwa Pomorza wobec reszty ziem polskich pogbiy >i
gdy Pomorze, zwaszcza nadodrzaskie, pozostao wierne religi
przodkw, a linia tutejszych Piastw utrzymaa si przy wadzy
ksicej tylko dziki temu,
chrzecijask bya oficyalnie, wobec
zagranicy,
to nie zawsze.
kraju za kwito pogastwu prze2 sto
Byy

lat

jeszcze z irr.

Znaczenie katolicyzmu.
Zreszt przyj si katolicyzm
Rusi

zapanowa koci

naszej cywilizacyi

naszej

Polsce,

a od

Czasu,

gdy

na

nada katolicyzm specyalne pitno

pastwowoci.

bizantyjski,

HISTORYA POLITYCZNA

Latynizm posiada jedn cech, szczeglnie przystajc do popolskich. Jest ni idea prawa, praworzdnoci. Okrelaa ona doszeroko zasad najwyszej wadzy, zakrelajc jej
kadnie
pewne granice dziaania, czy w pastwie, czy w kociele, dajc szerok swobod jednostce ludzkiej. Idea prawa, ktra tak silnie rozAnglii,
wija si w wiekach rednich w dziejach Polski, Wgier
jesl w zwizku z charakterem tych krajw jako redut na peryferyach

do

katolickiej

Europy.

Rozmaite urzdzenia katolickiego kocioa, jak Sakrament Pokuty

przedewszystkiem szeroki kult witych otwieray naocie
wrota caego kocioa. Pozwalay one ludowi zywa si bezporednio
z kocioem, obraca si w jego wewntrznem yciu, w stopniu daleko wyszym ni na to pozwalaa cerkiew bizantyjska.
i

Hierarchiczno-polityczna strona

katolicyzmu zapewnia wielkie

przywileje ksiciu, ale nie nieograniczone.

dzia,

ma apelacy

com broni

do Rzymu.
Rzymie.

Sam

Duchowny

ksi mg si

wiecki wie-

przeciw Niem-

Panowie nie-ksicy mieli nietylko rozlegy teren dziaania, ale

zaszczytw w bogatych formach Kocioa katolickiego. Wreszcie kobieta polska znajdowaa w Kociele katolickim atmosfer odpowiedni do jej stanowiska, idea kobiety podniesiony do charakteru
boskoci. Zycie domowe kobiety ulegao pod tym wpywem tak korzystnemu przeobraeniu,
nie moga tskni za starym pogaskim
obyczajem, gdy wsiky w nie zasady nowej wiary.
Samo duchowiestwo inn gra rol w Kociele katolickim, ni
i

rdo

cerkwi. Tam jego rola, cho wielka, nie bya przecie tak dostojn,
by synowie ksicy szli na katedry biskupie (chyba wyjtkowo).
Ksidz a pop pozostan zawsze odrbnemi pojciami, taksamo jak
zakonnik a czerniec. O ile atwiej szo cywilizowanie kraju tam,

byo mordowa brata, by usun rywala, lecz

wystarczao go choby przemoc osadzi na katedrze biskupiej, jeli
to by ksi, lub zamiast czci ojcowizny da mu probostwo, gdy
rzecz si dziaa w rycerskiej rodzinie.
Religia pogaskich przodkw naszych bya tak prost, jak proste
byy formy naszego rodowego ustroju.
chwili, gdy ustrj ten
mg pod wzgldem kultu naprawd dojrze, zjawi si katolicyzm
przyj mocno... na razie na dworze ksicym
w kole tych
warstw najwyszych, ktre byy najbardziej zalene od ksicia.
gdzie nie potrzeba

Czasy Chrobrego. Wojna domowa.

Polska

'-taje

si po mierci Mieszka widowni wojny domowej

Wojna toczy si czas
a Od
jej synami.

pomidzy Bolesawem

ST.

duszy

z kraju.

atw

zakkzewski: okres do .schyku

koczy przed
ta

poparcie Ottona

III,

43

w.

wygnaniem Ody wraz z dziemi

Bolesawa nie bya. Mia wprawdzie
jego doradcw
opiekunw. Sam te

995

r.

walka

xix

dla

a raczej

musia im si wysugiwa.

992 mimo niebezpieczestwa ze

strony Rusi posa posiki Ottonowi pod Branibrz, w r. 995 bierze
osobicie udzia w wyprawie Ottona III na Obodrytw.
Oda natomiast korzystaa z poparcia Wodzimierza ruskiego,
ktry w r. 992 zagraa wojn Polsce
zmusi w ten sposb Bolesawa do strzeenia wschodnich granic. Po stronie Ody stali prawdopodobnie Piast pomorski, a take ksita Odylon
Przybywj. Zostali oni w kocu olepieni, natomiast Piast pomorski si utrzyma.
Straci jednak Pomorze gdaskie na rzecz Bolesawa, ktry przyr.

czy je do Polski, osadzajc

powych jeszcze ksit.

w Gdasku

jednego

z tutejszych

szcze-

stanowisko wuja Chrobrego, Bolesawa

w caej peni z zamieszek w Polsce,
Krakw. Chrobry odopanowuje z powrotem Morawy, a moe
zyskuje je po mierci wuja (w r. 999;.

Bardzo nieszczere

Pobonego

jest

czeskiego. Korzysta on

Niewyrane

gr wpywy

Henryka

III,

ryka

Na ze

II).

take

stosunki

Wgrami.

Na Wgrzech id
eni si z siostr

bawarskie. Stefan, nastpca Gej/.y,

ksicia bawarskiego (pniejszego krla

cesarza Henstosunki z Polsk wskazuje take gwatowne porzui

ony Wgierki, mimo

cenie przez Bolesawa drugiej

mae-

stwa by syn, Bezprym. Niejeden take rys pierwszych lat panowania Chrobrego daoby si wyjani, gdyby si znao okolicznoci zawarcia trzeciego maestwa. Trzeciej onie swej pozosta Chrobry
ju wierny. Miaa ona wielki wpyw na niego, zwaa si Emnilda
i
bya crk ksicia Dobromira, moe ostatniego ksicia milczaa Hobol
Sprewj.
skiego lub wogle z okolic pomidzy
Pocztki Chrobrego byy zatem trudne jedynie bezwzgldi,
wielkie talenty zapewniy mu powodzenie.
i

ab

Upadek Sawnikowicw.
Powodzenia czeskie
i

na

przyszo

nie

byy zreszt trwao,

co

miao wpyw

Chrobrego. Bolesaw Pobony, zwaszcza po osignie*

tych sukcesach postanowi

skoczy

odrbnoci ksit

Libickich,

pomimo niedawnego kompromisu ze w. Wojciechem. Zreszt

szo do nowego konfliktu z samym biskupem. W zatargach
osobn rol obok ksit odgrywa potny rod Werszowcw.
nawidzili oni

biskupa

stronach;

ksit

powodw

libickich,

nadto

czysto kocielnych.

Werszowcy

dziaali

wedug

cignli

na

Biebie

Suszno bya po
rodw

("jo

przy-

tych
Nie*

uniow

obydwch

zwyczaju,

biskup

44

HISTiiRYA POLITYCZNA

da,

wedug kanonw.

maeskie byy sdzone

by zatargi
Biskup
na tej zasadzie wzi

on

opiek
jednego
Werszowcy
wwz Werszowcw, ktra zamaa wiar maesk.
zmusili
czas napadli na dwr biskupi, wywlekli winn z kocioa
wasnego jej
do wykonania wyroku mierci.
To by bezporedni powd ponownego opuszczenia Pragi przez
Trwa jeszcze pokj Przemylidw ze Sawnikowicami.
biskupa
libicki, Sobiebr, uda si nawet z synem Bolesawa Pobo0 na wypraw obodryck w r. 995. Wwczas jednak Werszowcy,
przed jego forum,

ma

Ksi

zgod ksicia, naruszajc pokj cesarski, najechali na Libice wymordowali znaczn

rodu Sawnika. Libice zostay przyczone

za

cz

do Pragi.
Tragedya

nie

ta

wywoaa

Bolesaw Pobony pozosta nawet

doranych politycznych skutkw.

dobrych stosunkach z dworem

po w. Wojciechu w Pradze (po r. 997). Biskupem zosta Niemiec Thieddagus, zaufany
Bolesawa Pobonego zawdzicza on fawor ksicy sztuce leczenia.
rozprawa Werszowcw, emiNie, ulega jednak wtpliwoci,
gracya Sawnikowicw
ich klienteli osabiy stanowisko Przemylicesarskim.

Dowodem zaatwienie sprawy nastpstwa

:

dw w kraju, tembardziej, e Bolesaw Pobony

nastpca Bolesaw III Rudy by nieudolny.

Ksi
w

libicki,

Sawnikowicw
i.

Sobiebr, nie

Polsce na dworze Chrobrego.

maj

prbowa wraca do

Odtd te

bezporednie

znacznej mierze,

by ju

losy

w.

znaczenie

zuytkowane

stary, a

kraju

Wojciecha

dla

dziejw

jego

osiad
akcya
Polski

przez polityk Chrobrego.

Osoba w. Wojciecha; jego przybycie do

Polski,

mczestwo.

Na powtrny pobyt we Woszech biskupa Wojciecha przypada

zaprzyjanienie si z modzieczym cesarzem Ottonem III.
Otto III uleg urokowi tragicznej postaci biskupa praskiego. Sam
jego

Otto

by

III

nie

mg

dzieckiem

sharmonizowa

sobie trzech

germaskiego, rzymskiego

ywiow,

ktrych

Przejty
najwyszem poczuciem wasnego majestatu, ogarniajcego zarwno
wadz wieck jak kocieln, chcia
rol nieograniczonego
despoty z rol najpokorniejszego sugi suu Boych. Lubi oddawa
si uciechom wiata,
niemal rwnoczenie siadywa u ng ascetw
spdza czas na mistycznych rozmylaniach. Duszy Ottona III obce
byy namitnoci
nienawici rasowe. Uwaa si za pana caego
itaiz rwnej wysokoci spoglda na Niemcw, Wgrw Sowian,
jedni 1! /Milianie odgrywali w jego zapatrywaniach rol przodujc.
Porednictwu w. Wojciecha otworzyo Ottonowi III nowe horyzonty -wiata sowiaskiego, Czech
Polski, skd mogy przyj
:

bizantyjskiego.

czy

ST.

ZAKRZEWSKI

'.

OKKKS DO SCHYKU

XII

45

W.

dla pomnoenia wadzy cesarskiej. Nie stao si to odrazu.

wrogie w. Wojciechowi, Henryka Bawarskiego i metropolity mogunckiego, zmusiy biskupa- wygnaca raz jeszcze prbowa
Werszowcy nie
drogi do powrotu do Pragi. Bolesaw Pobony
chcieli jednak wicej sysze o nowym kompromisie, ktrego warunkiem by zapewne zwrot ksistwa libickiego Sawnikowicom.
wity Wojciech postanowi powici si misyi za pozwoleniem
papiea uda si do Polski.
Krtki pobyt w. Wojciecha, mier jego mczeska w Prusiech
i wraenie, jakie fakt ten
wywar na Ottonie III, odpowiednio wyzyskane przez Chrobrego, tworz drugi zasadniczy okres dziejw

nowe siy

Wpywy

kocioa

polskiego.

w.

Wojciech przebywa w Polsce okoo p roku, w zimie

996997. Tu oddawa si misyi zakada klasztory. Tradycya o nim,
jako fundatorze, panuje w Trzemesznie. Take pierwotne opactwo
w czycy jemu zawdzicza pocztek. Nie chcia jednak w. Wojciech pozosta w Polsce na stae; jego ideaem, po wszystkich dowiadczeniach, bya misya
mczestwo. Chwia si jedynie w wymisyi,
do
borze
czy pj
Lutykw, czy do Prusakw. Chrobry mia
prawdopodobnie wpyw na ostateczn decyzy. Moe ona take by
i

w zwizku z tradycya, ktra gosi, i w. Wojciech ochrzci ksicia

gdaskiego, co stanowio warunek lubu tego ksicia z crk Chrobrego.
Wojciech wyruszy z Gdaska, razem z nim brat biskupa,
Gaudenty
ucze Bogusz, obydwaj pniejsi arcybiskupi gnieniescy. Skierowano si ku krainie bursztynu. Tu w Sambii koo miasta
Cholin (?) 23 kwietnia 997 r. zosta w. Wojciech zamordowany. Reszta towarzyszy wrcia cao.

Nastpstwa mczestwa.
Zwoki witego wykupi Chrobry na wag zota
zoy je
co wicej, zda sobie doskonale spraw.
i

bazylice gnienieskiej

mczestwo tak znakomitej postaci uatwi wskrzeszenie projektw

kocielnych Mieszka I. jeli nie ich rozszerzenie. Wysa zatem natychmiast Gaudentego do Rzymu na dwr cesarski, a misya zostaa
uwieczona zupeneni powodzeniem. Nastpia kanonizacya w. Wojciecha
erekcya nowej, gnienieskiej metropolii, na synodzie rzymskim za papiea Sylwestra II, Francuza (Gerberta z Aurillac, nauczyciela Ottona 111).
Metropoli w Gnienie mona porwna jedynie
z Moguncy, wyros u grobu w. Bonifacego.
Kocielne znaczenie
i

Magdeburga
Hamburga jest mniejsze od Gniezna. Cesarz Otto
postanowi sam na miejscu, w Gniezn ie, wprowadzi w ycie ko
powicony czci przyjaciela. Dawa tom wyra/ wraeniu, jakie
i

III

46

HISTORYA POLITYCZNA

czestwo \v. Wojciecha wywaro na nim

chowiestwa w Niemczech, Woszech we
i

na szerokich koach du-

Francyi. Poparcie, jakiego

dzieu samodzielnej prowincyi kocielnej w Polsce,

nie pyno jedynie z atmosfery religijnej. Bya to kontynuacya polityki matki, Teofano, a nadto systemu Ottona I. ktry nakazywa
popiera rozwj Polski w ten sposb, jak bawarscy ksita popierali
do zapewnienia Arpadom korony
konsolidacy Wgier wrcz
Otto

III

uyczy

krlewskiej.

Zjazd gnienieski

Na kady sposb podr Ottona

w
III

lOOO.

r.

do Polski

mao ma w

dzie-

III jecha w charakterze pielmillennium panowa nad jego umysem.

nad Bobrem, oczekiwa Chrobry
U zachodniej granicy, pod
cesarza.
orszaku cesarza wraca do Polski pierwszy jej arcybiskup,
Gaudenty; jecha tum dostojnikw niemieckich
rzymskich, z patrycyuszem Ziazo na czele. Papiea reprezentowa Robert, oblacyonaryusz, prawdopodobnie legat.

jach podobnych do siebie zjawisk. Otto

grzyma

cesarza. Nastrj

Iw

Kocielna strona zjazdu.

Otto zsiad

grobu

w.

boso szed
podjedajc ku Gnieznu,
Poczem odby si synod, na ktrym Otto

konia,

Wojciecha.

do*
III

przela prawo cesarskie do nowej metropolii na Bolesawa. Zatwierdzanie zatem biskupw (inwestytura) przed udzieleniem im sakry,
stao si odtd przywilejem ksit polskich.

Gniezno zostao siedzib arcybiskupa poddano mu utworzone

w Krakowie, Wrocawiu Koobrzegu. Tak
chceDytmar; wedug niego biskup poznaski Unger nie da zezwolenia na utworzenie metropolii, poniewa caa Polska miaa stanowi
dyecezy poznask. Unger wraz z biskupstwem w Poznaniu pozosta
nadal w zalenoci od Magdeburga. Opowiadanie Dytmara moe jednak
by jednostronne. rdo wspczesne, i take dobrze informowane,
Roczniki Hildesheimskie mwi o poddaniu Gnieznu siedmiu dyecezyi
(a wic nie tylko poznaskiej, lecz prawdopodobnie take praskiej
morawskiej). Na tern tle daaby si lepiej zrozumie pniejsza
i
dziaalno Brzetysawa biskupa Sewera.
;

obecnie katedry biskupie

wiecka

strona zjazdu.

wiecko-polityczna strona zjazdu gnienieskiego

ciemniejsza od
tach

t.

kocielnej.

Stara

zw. Galla, stwierdza,

woy

Otto

III

tradycya,

jest

o wiele

zapisana

na kar-

koronowa Bolesawa; na

mia
dyadem cesarski na gow Bolesawa,
wczni
chorgwi wrczy mu gwd z krzya w.

znak przyjani
a zamiast

polska

Zakrzewski: okres do

st.

schyku

xii

47

w.

Otto przysa pniej z AkwizMaurycego. Wiemy za skdind,

granu Bolesawowi krzeso z koci soniowej, na ktrym by zoony
do grobu Karol Wielki. Wedug Galla Otto nazwa Bolesawa przyfakt ten mia papie Syljacielem i wsppracownikiem cesarstwa
wester II zatwierdzi wasn bull.
Cesarz mg wynie Bolesawa do godnoci krla. Bya to
jednak uroczysta obietnica, ktrej myl zrodzia si w samem Gnienie. Potrzeba byo jeszcze sakry, a na sakr pozwolenia z Rzymu.

w.

krIII myla wogle o niezalenem

Podane wyej informacye Galla wskazuj na zoenie przez Bolesawa Ottonowi hodu na nowych warunkach, wy-

wiemy

Nie

zreszt, czy Otto

lestwie polskiem.

woanych

przez stworzenie prowincyi kocielnej.

Ukad gnienieski obejmowa pewne zobowizania, cice na

wobec cesarza, ktrym mia zawsze jednak by krl nie-

Bolesawie
miecki.

Bolesaw zobowizuje si do dostarczania

wypraw rzymsk

trzystu rycerzy na
wiekach rednich,
godnoci krlewsk. Pozosta wic

do pacenia trybutu,

co,

si jednak pogodzi nawet z

odtd Bolesaw poza obrbem waciwego pastwa niemieckiego,
Uzyskanie korony krlewskiej dla Bolesawa napotkao na trudnoci w Rzymie. Jest to rzeczywicie zastanawiajce, tembardziej,
e analogiczna akcya wgierska, prowadzona rwnoczenie z polsk,
a popierana energicznie przez Bawary, doprowadzia do celu. Moliwe, e Sylwester II obawia si wyniesienia osoby, bezwzgldnie
daje

oddanej Ottonowi

ni

sw sta

III,

ktry po

r.

1000 jawnie chcia

Rzymu

uczy-

rezydency.

a pominicie Polski zwraca uwag na

gdy Stefan wgierski zosta obdarzony godnoci apostolskiego krla, a pniej kanonizowany (a take Wodzimierz ruski),
los ten w Polsce przypad czynnikom kocielno spoecznym (. Wojciechowi
Stanisawowi), a nie sta si udziaem ani Mieszka, ani
Bolesawa.
Geneza jednak planu krlestwa polskiego
korony dla Bolesawa istnieje niewtpliwie od zjazdu w Gnienie. Otto III zmar
prawdopodobnie gwatown mierci w Paterno pod Rzymem, na
pocztku r. 1002. Bolesaw Chrobry pozosta teraz sani na wielkiej,

Wywyszenie Wgier,

fakt,

midzynarodowej

arenie.

Czasy Henryka

II.

Czasy nastpcy Ottona III, Henryka II, to okres reakcyi przeciw systemowi nietyle Ottona III, ile wogle Ottonw, znienawidzonych przez ojca
dziadka Henryka II. Rys ten znamionuje s/.c/.e
golnie pierwsz poow rzdw Henryka do r. 1013.
Od tej daty,
i

48

HI

rzdw

STORY A POLITYCZNA

znowu tendencyom do wadzy cesarpowraca wwczas do zasad Ottona I

III polegaa gwnie
Niewtpliwie, fantastyczno planw Ottona II
na przemianie siy cesarstwa wobec papiestwa
woskich czynnikw. Niemcy sami podoa nie mogli wysikom poczonym ze staym pobytem cesarzy we Woszech. Otto III chcia te siy wydoby
take
z Polski, stawiajc j na rwni z Niemcami. Henryk II obiera
drog poredni, powicajc Wiochom o wiele mniej energii, chcc
wicej rzdzi na wschodnich kresach. Wywizuj si std dugosysteniat jego
skie]

ulega

uniwersalnej. Henryk

II

II z Chrobrym,
a w ich nastpstwie wadza
Henryka
krlewska
II
znacznie
si rozprzga osaba.
cesarska
Bezkrlewie w Niemczech nie byo dugie, ale burzliwe. Naj-

wojny Henryka

letnie

lepsze

prawo do dworu mia Henryk

walem jego mg
liczne koa saskie.

ks. bawarski
powanym ryEkkehard, margrabia Minii, popierany przez
Pretensye do tronu objawia take Herman ks.
;

by

szwabski.

Opanowanie Luyc przez Chrobrego.

Henryk prawdopodobnie na pocztku bezkrlewia porozumiewa
Bolesawem przyrzek mu
ziem posiadanych przez Ekkeharda (uyce Milsko?). Ekkehard niedugo jednak zosta podstpnie
zamordowany. Wwczas Bolesaw postanowi dziaa na
rk. Przyszo mu to tern atwiej,
w Czechach zaj miejsce Bolesawa III boczny agnat Przemylidw Wodowej, a stao si to wrd
walki domowej ze zwolennikami Bolesawa III.
czasie od kwietnia do lipca 1002 r. zosta zajty przez Bolesawa kraj a po Elster z grodami w Budziszynie, Streli Minii;
tutejsi rycerze niemieccy poddali si wadcy polskiemu. Nawet przyrodni brat Ekkeharda, Guncelin, take krewny Chrobrego, mia z Bolesawem jaki ukad. Bolesaw za, zajmujc kraj, wyranie powoywa si na porozumienie z Henrykiem.

si

cz

wasn

kocu

lipca

ksita

sascy

zgromadzili si

na walny wiec, celem wyboru krla. Przyby

te

Merseburgu,
Bolesaw Chrobry,

gnienieski nie przekreli przeto w zupenoci zwizkw

Bolesawa z Sasami. Zajcie marchii nie byo jeszcze jej oderwaniem
od Niemiec. Bolesaw pragn jedynie san) tu by margrabi z ra/jazd

mienia Henryka.

Bolesaw uzyska duo: Luyce

Milsko dostay si jemu, co
do Minii Henryk poszed drog poredni
da
nie Bolesawowi,
lecz Guncelinowi. Chrobry
hod Henrykowi przez ucisk rki.
Crka za Bolesawa, Regelinda, /ustala wydan za syna Ekkeharda,
i

zoy

Hermana.

Krlewskie

stanowisko

Henryka

zostao

zabezpieczone

ST.

ZAKRZEWSKI

OKRES DO SCHYKU

XII

49

W.

Porozumienie 'Henryka z Bolesawem nie byo jednak

jest,
Henryk pragn mu zgotowa los Ekkeharda. Na wyjezdnem zosta Bolesaw napadnity w samym Merseburgu i ledwo wyszed cao. Oburzenie Bolesawa nie znao granic,
cho jeszcze pozornie przyjanie poegna si z krlem. Henryk za
uda si do Lotaryngii, ktrej sprawy miay go absorbowa czas
Saksonii.

szczere

moliwem

duszy.

r.

plikacyi z

swe siy

1003 stosunek Bolesawa do Henryka znowu uleg kompowodu kwestyi czeskiej. Tym razem, Chrobry przeceni
nie stan na wysokoci zadania.

Opanowanie Czech przez Chrobrego.

Po mierci owego Wodoweja, Chrobry restytuowa w Czechach
Bolesawa Rudego, by tern atwiej samemu rzdzi. Werszowcy zwrcili si przeciw gwatownemu ksiciu, ktry jednego z nich, zicia
swego wasnorcznie ubi. dza zemsty nakazaa Werszowcom
zapomnie o nienawici do Sawnikowicw; zwrcili si z prob
o pomoc do Chrobrego. Na zjedzie obydwch Bolesaww, ksi
czeski zosta olepiony
osadzony w jednym z zamkw w gbi
i

zjecha do Pragi, majc w orszaku Sobiebora,

Werszowcw, tu zosta okrzyknity Panem. Mogo si zdawa,
i
przyjdzie do poczenia Polski
Czech. Henryk wysa posw do
Chrobrego, zgadzajc si zostawi mu Czechy pod warunkiem tej
samej zalenoci od Niemiec, jaka wizaa poprzednich ksit czeskich. Zdaje si jednak,
Henryk przewidywa odmow
wezwa
na swj dwr zawzitych wrogw Polski, zwizek lutycki. Kompromisowe na razie stanowisko Henryka mona tumaczy chci zyskania na czasie, ze wzgldu na wielkie kopoty w Lotaryngii.
Wiksze jeszcze trudnoci mia Henryk ze strony Woch pSuzy, Arduin, koronowa
nocnych, gdzie potny margrabia Iwrei
si na krla Lombardyi po odparciu wyprawy niemieckiej pod woPolski,

Chrobry

za

dz

Karyntyi. Nie jest wykluczonem,

Bolesaw
Arduinem. Nadto wybuchy rozterki w samej rodzinie
Henryka. Gronem byo stanowisko Henryka ze Bzweinfurtu, ktremu
Henryk II obieca Bawary
nie dotrzyma przyrzeczenia, na
Henryk szweinfurcki. pan marchii bawarskiej (wschodniej), odpowiedzia zawarciem przymierza z Chrobrym.
Natomiast mg Henryk liczy'- na Wgry, a na jego dworze
przebywali ostatni dwaj Przemylidzi, modsi bracia Bolesawa 111,

Ottona, ksicia

mia zwizki

Udalryk

Jaromir.

Jesieni 1003 r. rozprawi sn; Henryk 11 z Henrykiem s/weinfurckim,

ten sprzymierzeniec Chrobrego wypad z rachunku, Jednak
i

Encyklopcdya polska.

Tom V

cz.

I.

HISTORYA POl.lTVCZNA

50

wyprawa na Milsko, teje zimy, nie powioda si Henrykowi II.

szy /reszt do Woch, gdzie stoczy szereg walk z Arduinem
ronowa si na krla Longobardzkiego.

Wojny Henryka

II

Spiei

ko-

Bolesawem Chrobrym. Utrata Czech.

Henryk II by ju w Merseburgu, skd przygotowywano wypraw rzekomo na Polsk, w rzeczywistoci za na

Czechy. Chrobry wprawdzie obsadzi przejcia przez Las Czeski.
Niemcy obeszli je jednak. Ludno bowiem witaa z entuzyazmem
Przemylidw, towarzyszcych Henrykowi, wydawaa zaogi polskie
w rce Niemcw. Droga do Pragi stana otworem, Polacy o may
wos nie zostali w Pradze zaskoczeni. Chrobry by zmuszony do
Sobiebor poleg. Henryk II
szybkiej ucieczki, podczas ktrej
sierpniu 1004

r.

ksi

opanowa Prag, Jaromir za zosta intronizowany na

ksicia.

Po

opanowaniu Czech ruszono na kraj Milczan. Budziszyn dugo si

broni, wreszcie zosta poddany Henrykowi na rozkaz Bolesawa pod
warunkiem wolnego odwrotu zaogi.
nieleszcze pomylniejszy by dla Henryka II r. 1005. Nowe
zwyke przymierze z Lutykami poczo wydawa owoce. Licykawa
(Leizkau) pod Magdeburgiem stanowia punkt zborny dla Niemcw;
ruszono std na Polsk 16 sierpnia, kierujc si ku Dobremu ugowi w uycach dolnych, nad Elsterk. Tutaj nadcigny oddziay
czeskie. Dalej podono przez bota nad grn Sprewj.
bawarskie
Wrd utarczek w puszczy polego od strza polskich kilku wykilka dni pniej
bitniejszych niemieckich rycerzy (6 wrzenia).
Henryk II stan nad Odr, u ujcia Bobra, i tu nadeszli, z pogaskimi bokami na czele Lutycy, pomagajc chrzecijaskiemu krlowi
przeciw chrzecijaskiemu wadcy.
Chrobry broni przeprawy z Krosna. Henryk za przez cay tydzie gotowa statki
mosty do przeprawy. Naley uzna sprawno
o witaniu przebyli rzek w sze
Niemcw, ktrzy odnaleli brd
oddziaw. Chrobry rzuci si do odwrotu, pozostawiajc wiele zapasw. Henryk skierowa si na Midzyrzecz, gdzie stan 22 wrzenia
zabroni czyni uszczerbek opuszczonemu przez mnichw
o dwie
opactwu. Nie znajdujc ju dalej oporu, dotar Henryk
mile od Poznania. Tu si zatrzyma na prob swych doradcw,
a wojsko poczynao ju cierpie niedostatek, szarpane przez Polakw
Wwczas zaproponowa Bolesaw
podczas zbierania prowiantw.
pokj, ktry przyszed do skutku, niewiadomo, na jakich warunkach,
Lutycy
Milsko nie wrciy do Chrobrego. Czesi
chocia Luyce
nie byli zadowoleni z zawarcia pokoju. Odwrt Henryka II z Polski
tych zatem oglodby si z wielkiemi stratami dla Niemcw.
i

ST.

ZAKKZEWSKI

OKRES DO

SCHYKU

XII

W.

51

nych warunkach ubiegy lata nastpne, nawet wrd nowych wojen,

do zjazdu w Merseburgu w r. 1013 i hodu, ktry Bolesaw ponownie
Henrykowi, odzyskujc uyce i Milsko.
Pokj przetrwa narazie tylko do r. 1008. Zosta zerwany gwnie

zoy

inicyatywy Henryka

poselstwom
linie.

ks.

Skad

II,

ktry

Jaromira,

wbrew

Lutykw

tych poselstw wykazuje,

ksit saskich da

radzie
i

rzeczpospolitej

Chrobry

posuch

miejskiej

latach 1005

Ju-

1008

ponownie narzuci swe zwierzchnictwo nad doln Odr.

Herman, zi Chrobrego, margrabia Minii, ud a si do Polski z rozkazem, zabraniajcym Chrobremu wykonania warunkw pokoju narzuconego przez Polakw Czechom, Lutykom Wielunianom (Julinianom).
Nawet Dytmar nie przyzna w tym wypadku susznoci Henrykowi.
Chrobry na poselstwo Hermana odpowiedzia zajciem krajw:
uyc, Sorawy, Selpuli Milska z Budziszynem. Najazdy jego signy pod Magdeburg.
i

List

tym

czasie,

w.

w kocu

Brunona.

1008

r.,

wity

Bruno, Niemiec

(o kt-

rym mowa niej), wystosowa do Henryka gony list; osdza surowo jego polityk wobec Bolesawa, czenie si z poganami,
szkodliwe dla kocioa
dla Niemcw. w. Bruno podnosi, e Henryk zwalcza Bolesawa z pomoc pogan, gdy Bolesaw zajty jest
nawracaniem Prusakw na chrzecijastwo.
i

Henryk

mg pomyle

o odwecie na Bolesawie dopiero latem

razem punkt zborny wyprawy stanowia Biaa Gra
nad ab. Std skierowano si znowu ku dolnym uycom. Na
wie jednak o porozumieniu Bolesawa z braniborskimi Lutykami
zawrcia
Niemcw, pod wodz samego" krla, z drogi. Reszta
wojska, gwnie Czesi, ruszyli ku Polsce
spustoszyli okolico Gopowstrzymywa
gowa, w ktrym zasiad Chrobry. Siy mia mao
je od ataku na wroga. Dalszych nastpstw wyprawa ta nie miaa.
Nowa walka domowa w Czechach pomidzy Jaromirem a jego
modszym bratem Udalrykiem, wywoana podsycana gwnie przez
Worszowcw, nie pozwolia Henrykowi II na nowe przedsiwzicia
wobec Polski. Nie sprzyjay im take stosunki niemieckie, a moe
gwnie przygotowania do wyprawy woskiej. Bolesaw korzysta
z tych trudnoci Henryka,
najeda ustawicznie okolice grnej

1010

r.

Tym

cz

aby

terytoryum

pomidzy Mudaw;;

Zjazd

r.

1018

pokj, ktrego

w Merseburgu w

odby si wany
warunki

uoy

zjazd

Lab.
r.

1013.

Morsobuigu:

Btan

jeszcze przedtem Mieszek

na nim
Bolesawie
4*

HISTORYA POLITYCZNA

52
on w

eni si

tym

czasie z siostrzenic

Ottona

III,

Rychez, crk

palatyna reskiego.

ia,

uyce

Nadto obieca

Milsko zostay przyznane Bolesawowi.

posiki Bolesawowi na wypraw rusk.

sadniczy rys stosunkw polsko-niemiecko ruskich.

Henryk

da

II

Jest to za-

ponowi ceremoni zoenia hodu przez ucisk

Podczas uroczystoci kocielnych nis Bolesaw miecz przed

Bolesaw
rki.

wystpujcym w

Henrykiem,
scj

Pewne

insygniach krlewskich. Krlowie

poddawali si temu

XII w.

du-

samemu ceremoniaowi.
uyce Milsko waciwie

otrzywskazuj,
lecz
Mieszek,
ktry
prawdopodobnie
ma bezporednio nie Bolesaw,
jeszcze przed zjazdem w Merseburgu zoy hod Henrykowi II

poszlaki

w Bwem wasnem
dlaczego

niciem

imieniu.

okolicznociach tych tkwi przyczyna,

Bolesaw przeznaczy Mieszka na swego nastpc,

pomi-

najstarszego syna Bezpryma.

Po zawarciu pokoju uda si Henryk II do Woch tu w r. 1014

koronowa si na cesarza. Koronacya sprowadza pewien zwrot w polityce Henryka II. nie wraca jednak Henryk II do systemu Ottona III.
Nieufno panuje nadal w stosunku do Polski do Bolesawa. Dziaa
tu prawdopodobnie obok powyszych przyczyn obawa przed koroi

nacya Bolesawa na krla.

Nowa wojna z Henrykiem

1015 pragn zawrze z
Bolesaw ju w

II.

r.
ks. Udalrykiem czeskim przymierze przeciw Henrykowi, a za posa
Mieszka. Udaluwizi Mieszka. Na szczcie musia oderyk jednak zdradzi
winia do Niemiec na wyrany rozkaz Henryka; std Mieszek
po paromiesicznym pobycie zosta zwrcony Bolesawowi. Zajcie to
nie wywaro wpywu na rokowania Henryka II z Bolesawem, a odetka, jakkolwiek byo wynikiem kalkulacyi politycznej, dobrze wiadczy
rycerskim honorze Henryka II.
Do Niemiec zostao wysane nowe poselstwo z dostojnikiem
polskim Btojgniewem na czele. Bolesaw
by cesarz kwestye
sporne odda pod sd ksit pastwa. Zadanie to jest wanem ze

uy

<>

da,

wzgldu

na

do Niemiec
stae Bi to
czy

tej

prawno pastwowy stosunek, wdanej

Nie przyszo jednak do porozumienia.
z

winy Stojgniewa,

gwnej

sprawie, czy

chwili,

okazao si bowiem,

Bolesawa

Pewnem jest,

Stojgniew,

innych nieznanych, dziaa

wbrew

Chrobry nie zawsze mg

instrukcyom Chrobrego, Okazuje si,
Stojgniew by prawdopodobnie
liczy na swych wieckich panw.
mia swe
szczepowym jakich Sowian zaodrzaskich,
wasne interesy na oku. Historya Stojgniewa unaocznia olbrzymie
i

ST.

ZAKttZKW&KI

pastwem

'.

OKRES DO SCHYKU

XII

53

W.

konieczno posugiwania si wobec

duchownymi cudzoziemcami, gdy nawet naczonkach rodziny panujcy nie mg polega.
Henryk II przygotowa na r. 1015 ogromn wypraw na Polsk
Chrobrego miano osaczy odrazu z paru stron. Cesarz ruszy star

trudnoci sdzenia

zagranicy przewanie

drog przez uyce, cho tu stay po grodach polskie zaogi, ku

Krosnu nad Odr, gdzie przeprawy broni Mieszek. Sam Bolesaw
sta nad Odr rodkow, moe koo Lubusza; z tej bowiem strony
nadchodzi Bernard,
saski, z Sasami
Lutykami. Udalryk czeski najecha Milsko, Henryk za szweinfurcki Morawy, bdce cigle

ksi

posiadaniu Chrobrego.

Wyprawa jednak chybia celu.

jakkolwiek przeby Odr, nie mg
cesarza.
skie

gwnie

poczy

z powodu, e Bernard,
si z glwnemi siami

Henryk zosta zmuszony do odwrotu przez terytoryum

Dziadoszan,

moe

ze

pol-

wzgldw

prowiantowych. Podczas odMieszkw jednak nie powiodo

wrotu Niemcy ponieli cikie straty.

si opanowanie Minii.
Raz jeszcze pokusi si Henryk II o zorganizowanie najazdu na
Polsk, bodaj na wiksz ni pierwej skal Do akcyi przeciw Polsce
zostaa wcignit Ru, ktr wieo owadn Jarosaw (Mdry), wypdzajc z Kijowa witopeka, zicia Chrobrego.
Wyprawa Henryka w 1017 r. miaa punkt zborny znowu w Licykawie pod Magdeburgiem (8 lipca). Dosza do Gogowa nad Odr,
a wyborowy oddzia wojska z pod Gogowa zosta wysany na oblenie lskiej Niemczy.
Bolesaw musia nadto uciera si na Morawach z Bawarami,
nad rodkow Odr z Lutykami
Sta
z Rusinami na wschodzie.
go jednak byo nawet na samodzielne dywersye, z ktrych najwai

niejsz

szturm

rycerstwa

polskiego

Bia Gr

na

nad

Lab

(15

sierpnia).

Caa

ta

cesarska

przedrze si
jesie zmusia

w
i

gb
tu

wyprawa bya nieuda.

si to stao w

Polski, jak

do odwrotu.

Droga przez

Niemcy
r.

Luyce

nie

mogli

Nadchod;

100").

Milsko oka-

zaa si tym razem niepewn,

cofano si
przez Gry ku Czechom. Lutycy byli mocno niezadowoleni
Ostatni epizod tej wojny
stanowiy najazdy, Z Moraw na Czechy, a samego Bolesawa na kraj
perbski midzy Lab a Muld.
Bolesawem, ktrego zatem
Odtd ucichy wojny Henryka U
Henryk nie mg zwyciy, nie mg mu wydrze Luyc Milska. bie
Strony byy prawdopodobnie wyczerpane. Chrobremu poczy nadto
i

/.

zagraa nowe

czynniki. Stosunki

Danii

na Rusi

zaczy

przybie

HWrORYA POLITYCZNA

54

grony
i

Zawarcie

charakter.

pokoju

e ksita

Henryka, tembardziej,

Pokj

leao w

Bolesawa

interesie

sascy stanowczo go sobie yczyli.

Budziszynie.

Poselstwu niemieckie zjechao 30 stycznia 1018 r. do Budziszyna \a wic do Polski). Byli to wszystko wielcy posowie: Gero,
arcybiskup magdeburski, wielki zwolennik myli pokoju; Arnulf,

zi

Bolesawa,
graf Teodoryk z robra udzia w negocyacyach,
Pokj zosta zaz ramienia cesarza, Fryderyk, cesarski komornik.
warty nie tak jak si urodzio ze stanowiska interesw niemieckich
biskup halbersz tacki; Herman,

dziny Wettynw.

<

>bok

ksit

saskich,

(wedug rozumienia Dytmara), lecz jak wynikao z okolicznoci. Warunki pokoju s nieznane. Wiadomo tylko, e wymieniono zakadnikw, a siostra margrabiego Hermana, Oda, zostaa wydan za Bolesawa. Luyce
Milsko utrzymay si przy Polsce, a posiki niemieckie towarzyszyy Bolesawowi podczas nowej wyprawy na Ru.
Bardzo ciekawy jest z tych czasw list Berna, opata klasztoru
w Reichenau, do arcybiskupa Gerona. Berno winszuje mu zawartego pokoju, ktry umoliwia podjcie z powrotem misyi. Intencya
listu odpowiada wzmiankowanemu wyej listowi w. Brunona.
Zasady pokoju budziszyskiego przetrway lat pitnacie, tj. do
r.
1033, kiedy przypada zwrot w stosunkach Polski z Niemcami.
Najbliszych lat siedm
to zupena cisza, i brak wiadomoci. Zawdziczamy to przypadkowi, poniewa kronika Dytmara urywa si
i

wanie

na

r.

1018.

Cykl wojen Bolesawa z Henrykiem stanowi wietny ustp cadziejw Polski. Henryk by zapanikiem godnym Chrobrego,
przewysza zreszt Chrobrego zasobem siy. Mia do dyspozycyi
nietylko Niemcy, ale umia oddzieli od Polski Czechw
pnocnych
i

Lutykw, umia nawiza stosunki z Rusi Jeden z gwnych celw

Henryka polega] na niedopuszczeniu do koronacji Bolesawa. Cel
ten Henryk II dopki y. osign, za cen znacznych nawet strat
terytoryalnych.

Akcya Bolesawa,
rzona nie przeciw

waciwego

inicyatora

pastwu niemieckiemu,

lecz

wojen,

bya wymie-

przeciw zdobyczom

niemieckim na ziemiach sowiaskich. Bolesaw rozwin rozleg

akcy dyplomatyczn dowid wysokiej znajomoci stosunkw w samych Niemczech. Umia posugiwa si zotem, nie szczdzi go;
i

wnie jednak opiera si na naturalnych sprzymierzecach. Skadali, si oni

z k
duchowiestwa, przejtych zasadami misyi na
wschodzie
z ksit saskich; tu take naley
reformy kocioa,
zaliczy
rodzin krewnych Rychezy, Ezzonidw. Naog wpywy
i

ca

ZAKRZEWSKI

ST.

'.

OKRES

L>0

SCHYKU

XII

55

W.

Niemczech zapewniay Bolesawowi silne poparcie na dworze

Henryka, nie byy jednak zdolne wywoa objaww zdrady na wiksz skal.
Przebieg walk zalea take w znacznej mierze od dezorganizacyi Czech, ktre powoli odradzay si, i to dopiero za rzdw
Udalryka.
Niemcy mieli jednak straty nietylko materyalne, ale i polityczne.
Wzrost Czech by dla Polski szkodliwy, w przyszoci mg by
grony dla Niemiec. Jeszcze wiksze korzyci wycigny Wgry,
organizujc si za w. Stefana zupenie swobodnie
niezalenie od
Niemcw. Misya wrd Lutykw upada zupenie, biskupi w Braniborzu
Hawelbergu stali si czysto tytularnymi.
i

Strona militarna wojen niemiecko-polskich.

Wojny Chrobrego tworz znakomity rozdzia w dziejach wojskowoci. Chodzio o sprostanie zapomoc niewielkich si znacznym
siom niemieckim, to nietylko w razie atakowania Niemcw, lecz
nawet w wypadku akcyi obronnej. Utrzymanie
Milska stanowio gwny cel Chrobrego, zajcie Czech nie wykraczao poza
ramy zabezpieczenia drg Decyzya zatem szybkiego opuszczenia
Czech, jakkolwiek bya
ze stanowiska politycznego, wojskowo
bya uzasadnion
konieczn. Nawet na pozostaych terenach nie
wystarczay siy polskiego rycerstwa do obsadzenia wszystkich znaczi

uyc

cik

niejszych grodw.

wypraw

Z przebiegu

way si

one

reguy ku

najbliszego, jakim

byy

na Polsk wynika,
pniejszej Wielkopolsce,
to
cesarskich

uyce

e
z

kiero-

punktu

Milsko, a dalej przez dolny

lsk.

Sprzyjay temu take stosunki komunikacyjne. uyce miay suche

szlaki, byy obronne z natury
miay znaczn ilo mocnych groChrobry tak zacicie o nie walczy; std m
dw, dlatego te
broni Polski z mniejszemi silami, ni na wyduonej linii Odry.
posiad sztuk
toku dopiero wojny zdoby Bolesaw siy
bronienia nadodrzaskich przepraw. W. pocztkach mniej byJ szczpuci Niemcw do Polski tak gboko, jak si to miao
liwy,
powtrzy dopiero za Fryderyka, kiedy siy Polski byy ju nadwtlone.
O obronie drg decydowa wwczas przedewszystkicm odpowiedni
system grodw, ktre, dobrze zaopatrzone, wytrzymyway oblenie
najsilniejszych nieprzyjaci. System wznoszenia grodw, utrzymanie
i

wymaga) ogromnych wysikw

wadzcy. Los jego by zawsze niepewny, kadej chwili grozia zdrada. Std pynie tak chtne
do czasw Krzywoustego
sugiwanie si cudzoziemcami. Cudzoziemcy, nawet Niemcy, wa

zaogi, zabezpieczenie przed zdrad,

i

talentu

HlSToRYA POLITYCZNA

56

przybocznym orszaku Bolesawa, obcy ksicy zbiegowie trzystra w najwybitniejszych nadgranicznych grodach.
Cay system stry, czyli obrony grodw, zawdzicza sw budow Chrobremu. Zmiana czsta zaogi, dowz regularny ywnoci
nakazyway cisy zwizek ziem wewntrznych z nadgranicznymi
grodami. Trzeba byo osadza w pobliu tych grodw ludno najrozmaitszych kategoryi spoecznych, by kada potrzeba grodu moga
by doranie zaspokojon. Niejeden rys organizacji spoecznej pol-

maj

skiej

zawdziczamy stry.
walce w polu z Niemcami

sycha. Decydowa o niej

Bolesaw mia za mao w porwnaniu z Henrykiem II. Przedewszystkiem za brakowao Polsce
wczesnej
pniejszej cikich koni, zdolnych do dwigania ryWalka wic ograniczaa si do szarcerzy w penem uzbrojeniu l
pania Niemcw, utarczek podjazdowych, toczya si naprawd wtedy,
gdy teren dawa jej poparcie (puszcze, bagna, przeprawy).

mogo ciko

nie

zbrojne rycerstwo, a tego

Ru
Stosunki

1008

polsko-ruskie

1018.

Wgry.

wystpuj

janiej

dopiero

Poprzednie daty
zupenie fragmentaryczne.
uderza zaczepny charakter dziaa ruskich. Trudno oceni,

latach

Naog

jakim

te walki (992
993) byy wywoane z powodu utraty grodw czerwieskich. Nie wiemy take, w jakich granicach zostay te
grody zajte w r. 981. Prawdopodobnie zajli Rusini ziemi przemysk ziemie nad Dniestrem. Granic Polski Rusi za Chrobrego
stanowi stale Bug, a wic ziemia, pniej chemska
moe bezka
naleay do Polski take po r. 981.
Chrobry by zanadto politykiem
dyplomat, by rwnie wobec Rusi nie posugiwa si kocioem, ktry na zachodzie oddawa
mu tak wielkie usugi. Rol porednika pomidzy Polsk a Rusi
odegra Niemiec, wspomniany ju Bruno. Nalea on do uczniw

stopniu

Wojciecha
w. Romualda, z rodu za do grafw kwerfurckich,
spokrewnionych z najwyszemi koami. Politycznie przejty by naw skro ideami Ottona III, jako duchowny chcia dziaa jako misyoumrze jako mczennik. Bruno cieszy si poparciem Henaarz
ryka, zosta wywicony na arcy b sk u p a gentium w Magdeburgu,
prawdopodobnie przy wsplnem porozumieniu Rzymu, Henryka II
Bolesawa. Dziaa mia gwnie zapewne w Prusiech. Przedtem
i
jednak odby wypraw apostolsk na Wgry, std uda si na Ru,

w.

Konie

te

zwane

acinie redniowiecznej dextrarii.

ST.

ZAKRZKWSKI

'.

OKRKS DO SCHYKU

57

W.

XII

na dwr Wodzimierza Wielkiego. Wodzimierz przyj go dobrze

sam odprowadzi go ku granicy Pieczyngw. Nie wiadomo napewno. jacy to byli Picczyngowie, prawdopodobnie bezporedni sBrunona okaza si
siedzi terytoryum grodw czerwieskich.
mona byo utworzy biskupstwo. Wrd Pietutaj tak wielki,
czyngw osiad te jaki syn Wodzimierza, chyba najstarszy
i

Wpyw

wi-

witopek

zapewne za porednictwem Brunona oeni si

crk Bolesawa, z ktr przyby na Ru Reinbern, biskup koo-

topek.
z

brzeski,

charakterze kontynuatora misyi Brunona.

Odtd

Pieczyngowie przez

lat kilka

sprzymierzecami Chro-

brego.

w. Bruno uda si po pobycie wrd Pieczyngw do Polski,

std do Prus, gdzie niedugo (w r. 1009) zmar mierci mczesk, gdzie na pograniczu Litwy, Rusi Prus. lad tej misyi zagin,
jakkolwiek Chrobry, podobnie jak to si stao ze w. Wojciechem,
a

cho w

innej formie,

w.

klasztor.

na miejscu

Bruno, szanujc

mczestwa

Brunona wybudowa

caej peni majestat Henryka

wielbicielem Chrobrego.

II.

by

rwnoczenie przyjacielem
witopek opiera si nadal na Pieczyngach popiera dziaalReinberna ulega te prawdopodobnie wpywom tecia. Skoczyo si to katastrof, gdy witopek z
Reinbernem zostali
osadzeni w wizieniu
trzymani w niem
do mierci Wodzimierza (w r. 1015).
Wizienie witopeka datuje si od r. 1013. Wwczas wyprawia si Chrobry z posikami niemieckimi na Ru spustoszy znaczn
kraju. Pieczyngowie take mu pomagali, przyszo jednak z nimi
do sporu. Wwczas Bolesaw poleci wyci ich w pie. Wyprawa
nie doprowadzia do powaniejszych wynikw.
Wodzimierz wykluczy waciwie umierajc witopeka od
nastpstwa po sobie; przeznaczy prawdopodobnie Kijw Borysowi,
zrodzonemu czy to z cesarzowej Anny, czy z carwny bugarskiej.
i

no

on

cz

witopek

jednak

kaza zamordowa.

owadn

Kijowem, a Borysa
jego brata Gleba
Wkrtce jednak /.osta sam wygnany z Kijowa
i

przez .Jarosawa, ksicia nowogrodzkiego.

Polski,

ona

Jarosaw

jego,

wzi

crka

Chrobrego,

zaraz udzia

witopek

pozostaa

wojnie Bolesawa

schroni

sn;

do

w mocy Jarosawa
z

Henrykiem,

na-

wiadomo gdzie, na ziemie polskie. Najazd spez na niozem,

powiodo si mianowicie oblenie jakiego* znaczniejszego grodu.
Bolesaw proponowa Jarosawowi zawarcie pokoju; eona jego
miao by uwolnienie crki
oddanie Bolesawowi w zamcie sio.
stry Jarosawa, Predsawy (a moe
zwrot grodw czerwieskich.
podzia wadzy midzy witopekiem a Jarosawem). Jarosaw od-

jecha, nie
nie

HI8TORYA 1'OLITYCZNA

58

rzuci propozycy.

jcym Bolesawowi

Woynia nad Bugiem stawi czoo nadcigawitopekowi Rusini przegrali bitw zostali
i

Zwycistwo Bolesawa byo decydujce. Jarosaw uciek

do Nowogrodu, Kijw podda si po krtkim oporze. Wdowa po
Wodzimierzu z 9 dziemi (i z Predsaw) dostaa si w rce Bole-

rozproszeni.

sawa,

zostaa pniej uprowadzona do Polski.

Odzyskanie grodw czerwieskich.

witopek osiad znowu w Kijowie nie ufa jednak BolesaBolesaw obsadzi szereg grodw swemi zaogami
wowi, dlatego,
zgodzi
si na oddanie Polsce grodw czerwieNie chcia moe
Bolesaw. Dziaania witopeka byy podstpne
skich, czego
wyraziy si w wycinaniu niektrych polskich zag, co zmusio
Chrobrego do spiesznego odwrotu. Grody czerwieskie dostay si teraz
Polsce. Tymczasem zajcie Kijowa wywoao ogromn reakcy w Nowo;

da

grodzie;

Nowogrd obawia si zamknicia drogi dnieprzaskiej,

uza-

lenienia handlowego (a moe politycznego) Kijowa od Polski. Jarosaw chcia ucieka do Szwecyi, sdzc, teraz wszystko stracone. Nowogrodzianie zatrzymali go przemoc, zgromadzili kosztem wielkich
ofiar znaczne rodki pienine najli liczne zastpy Waregw z za morza. Nowa wielka wyprawa ruszya na witopeka, ktry uleg jej, pozbawiony pomocy Bolesawa; uciek witopek ponownie do Polski, lecz
ju pomocy nie znalaz. Nie jest zreszt wykluczonem, Brze nad Bugiem do r. 1022 pozosta w rku witopeka, a moe nawet Chrobrego.
Kijw wrci do Jarosawa w r. 1019. Jarosaw walczy jeszcze
lat sze z niezbyt wielkiem szczciem, gwnie z bratem Mcisawem, ksiciem na Tmutorokaniu. Nic jednak nie wiadomo o udziale
Chrobrego. Po mierci Chrobrego, przyszo do trwaej ugody obydwch ksit ruskich w lat kilka pniej, po mierci Mcisawa,
zjednoczy Jarosaw w swera rku wadz nad
Rusi.
Walka wic Chrobrego z Rusi, jakkolwiek przywrcia na
razie grody czerwieskie Polsce, nie przyniosa przewagi Polski nad
i

ca

Rusi. Poowiczny rezultat wysikw Bolesawa wywoa przewanie

z powodu niezrcznoci witopeka wzmocnienie zwizkw nowogrodzko-kijowskich pod patronatem myli bizantyjskiej.
Moliwe,
ju za Chrobrego tak samo jak za jego prawnuka
Bolesawa Szczodrego, myl dalszych i duej trwajcych wypraw
ruskich nie bya popularn
poza dworem ksicym i jego druyn. Siy te mogy przyj jedynie z Pomorza ze zwizkw z Dani. Tymczasem Pomorze i Dania w ostatnich latach Chrobrego nie
mogy Polsce dawa tego, co daway dawniej, zwaszcza od czasu,
gdy Kanut Wielki, siostrzeniec Chrobrego, poczy Dani
Angli

ST.

ZAKRZEWSKI

OKKKS DD SCHYKU

XII

59

W.

pod

swem berem. Sam zwizek Pomorza nadodrzaskiego

jest

niepewny

Polsk

ostatnich latach Chrobrego.

Zewntrzna wietno przebiegu wyprawy Bolesawa na Kijw,

ogromny dorany sukces, odzyskanie grodw czerwieskich, polskich
jeszcze

tej

epoce, sprawiy,

do

tej

wyprawy przyrosa legenda

mia sobie wywalczy

o zwierzchnictwie nad Rusi, ktre wwczas

Bolesaw, wyjedajc do Kijowa,

uderzy mieczem w Zot Bram, a miecz ten jako szczerbiec naz Kijowa
lea pniej do insygniw krlewskich. Faktem jest,
napisa Chrobry list uroczysty do cesarza Bazylego w Bizancyum.
Wysa take opata Tuni (Antoniego) do cesarza Henryka II z wieldaniem pomocy. Moga
kimi darami, z ofiarowaniem przyjani
wwczas zawita w umyle Bolesawa myl opanowania Rusi, ktra
bya odtd przechowan w skarbcu tradycyi dynastycznej Piastw. Jdro
jednak zasadnicze stosunkw polsko-ruskich stanowi w epoce Piastw,
sprawa grodw czerwieskich. Terytoryum tych grodw jest dla
Polski pniejszej, wogle Rusi, do ktrej ma si prawo.

Bolesaw.

Jest

prawdopodobne,

Wgrami.

Stosunki z

Wnioski

pogldy na stosunek

Polski

do

Wgier mog si

przypuszcze Misya Brunona wrd Czarprzez

Bolesawa jednego z nadgranicznych
oddanie
nych Wgrw,
grodw wygnanemu z Wgier wujowi Stefana, Prokujow wskazuj,
stosunki te nie zawsze byy dobre. Naog jednak prawdopowyprawie ruskiej z r. 1018
dobnie wikszych konfliktw nie byo.
legendach pniejszych zachobrao udzia piciuset Wgrw.
waa si pami '/gody Stefana Bolesawa. Tyczy to gwnie wydarze po r. 1000. Przedtem mogy by walki. Za nieprawdopodobne natomiast naley uwaa, by Bolesaw^ wada t. z\v. Sowaczyzn wgiersk. Na polu kocielnem pomidzy Wgrami a Polsk
panoway za Chrobrego ywe stosunki.

obraca jedynie

zakresie

i,

Koronacya krlewska.

ywionych od r. 1000, przejty trosk

po swej mierci, Chrobry zdecydowa si po
zgonie Henryka II (w r. 1024) wyzyska zwyke zamieszki bezkrlewia w Niemczech, i koronowa si na krla w Cnie/nie w r. 1025.
Chrobry przewidywa zapewne reakcy ze strony Niemiec, przewidywa rwnie niebezpieczestwo fermentu w rodzinie wasnej. Po-

o byt

wykonaniu

aspiracyi,

jedno pastwa

mimo to zdecydowa si Chrobry na koronacy. Decyzya ta bya

niewtpliwie wypywem ambicyi osobistej, opartej na poczuciu siy.
Przedewszystkiem stanowia ona syntez oglnych dnoci Mieszka

60

HISTOKYA POLflYCZNA

Bolesawa, jako uwieczenie wielokrotnie ponawianych usiowa.

Bya wic pewnego

szcie

rodzaju koniecznoci historyczn.

Chrobremu na

by ulubionemu

tern.

Zaleao wre-

najzdolniejszemu synowi,

zapewni po sobie nastpstwo.

Niema adnych dowodw na to, by koronacya Chrobrego na
krla wywoaa dorany odruch polityki nowego krla niemieckiego,
Konrada II, jakkolwiek opinia nawet dworu niemieckiego moga by
Mieszkowi,

koronacyi niechtna.

Waniejsze jeszcze jest pytanie, czy arcybiskup gnienieski

dziaa z wyranego zezwolenia Rzymu, czy te tylko na rozkaz Bolesawa. Prawdopodobnie byo pozw olenie z Rzymu
inaczej Bolesaw mg si koronowa o wiele wczeniej inne te byoby stanowisko Niemcw czy wobec Bolesawa, czy Mieszka II.
Koronacya krlewska stanowia rodzaj rewolucyi w wewntrznych stosunkach Polski. Naczelna wadza Piastw wyamywaa si
z pod zasad rodowego obyczaju Piastw. Nowy krl sta pod opiek
nietylko prawa rodowego, ale kocioa
jego tajemnic obrzdowych,
jakiemi byy pomazanie
koronacya. Na nic byy teraz podziay pastwa, nalece si czonkom rodu Piastw, bezwzgldnie sobie rwr

co do dostojestwa. Patryarchalizm podstaw rodu pka w fundamentach, gdy modszy syn bra gr nad starszym; jedynie korona wraz z kocioem moga go ubezpieczy przy spenianiu tego
zuchwalstwa. Na razie te zabezpieczya. Na przyszo jednak rd

nym

nie wytrzyma,
po raz pierwszy zawodzi; nawet
groza niebezpieczestwa od Niemcw nie powstrzymaa Piastw
przed walk domow, gdy ktrykolwiek z nich
wywysza
sie. ponad rd
stawa si krlem.

piastowski

mia

Dwr Chrobrego.
Koronacya dosza do skutku w pewnej mierze take
dlaMieszek I
Bolesaw zapewnili nowemu krlestwu now
organizacy pastwa. Wyrazem jej jest dwr ksicy, jego oHi>azienia mona go nazwa surogatem administracyi wieckiej. Pierwotna druyna miaa zawsze skonno do rozproszenia si w miar,
jak ssiedni potentaci wywierali wiksz si przycigajc, dawali
lepsza zarobki
wiksz saw. Chrobry umia te elementy przykuwa do siebie do dworu na stae; osign to potg osobistego
i

tego,

wpywu

win

<

dbaoci o zabezpieczenie losu rycerstwa. Sztuk t rozhrobry do najwyszego stopnia wobec duchowiestwa. Dui

chowni, na jego dworze

w caej Polsce, rekrutowali si tak samo,
druynnicze rycerstwo, ze wszystkich stron wiata, a wic z Nie-*
i

jak

mice.

Woch,

Galii,

Czech.

Wgier

innych krajw.

Duchowiestwo

ST.

ZAKRZEWSKI OKRES DO SCHYKU

I

XII

61

W.

Leao to w interesie Chrobrego PolPozatem jednak duchowiestwo to mogo, podobnie jak w Czechach, krajach nadabskich, a nawet
skandynawskich,
najrozmaitszym politycznym interesom, obcym Chrobremu, a nawet dla
niego gronym. Geniusz Chrobrego zasadza si na tern,
umie on
zaprzga te elementy do swej suby. Tak si dzieje ze w. Wojciechem (Czechem)
ze w. Brunonem (Niemcem), z eremitami (Janem Benedyktem)
Wochami. Zwizki Chrobrego z eremitami
woskimi stanowi osobn kart dziejw Chrobrego. Cieszyy si one
penem poparciem Ottona III, na ktrego w. Romuald jego przyjaciele woscy mieli duy wpyw. Wspomniani Jan
Benedykt przybyli do Polski jeszcze przed mierci Ottona III.
Celem ich byo
naturalnie ulegao papieowi.

ski.

suy

organizowanie misyi,

szczeglnoci

krajach

lutyckich.

Uczyli

si w tym celu jzyka polskiego. Zwizkom z eremitami woskimi

zawdzicza Chrobry niewtpliwie silne poparcie zamiarw koronacyjnych. Za Chrobrego powstay eremickie opactwa w Midzyrzeczu
pod Poznaniem
w Tycu pod Krakowem. Bolesaw jest bowiem
i

protektorem misyi,

wszystkie

ywioy w

szlachetne

kociele w-

czesnym znay posta Chrobrego

przejte byy do sympaty.
Duchowni zatem mogli dziaa take na jego dworze, tworzc
kadry pierwszej kancelaryi polskiej
zarzdu pastwa pod wzgldem zewntrznym wewntrznym.
do r. 1012 pierwsze w rd
i

nich miejsce zajmuje Niemiec,

mu

Unger,

biskup

poznaski.

Chrobry

powierzy mu poselstwo do Rzymu o koron,

ktre Unger odpokutowa wizieniem w Niemczech.
l'o r. 1012 rola
Ungera przechodzi na opata w Midzyrzeczu
Tuni, prawdopodobnie Wocha
eremity (Antoniego), ktremu Dyt-

ufa

tak bardzo,

mar przyznaje ogromn

rol.

Elementy czesko polskie, czy nadafoskie, jak biskup krakowski,

Lambert, pose do Rzymu, znany z legendy, Gaudenty, brat w.
Wojciecha, lub Stojgniew, byli take uywani do posug dyplomatycznych. Wobec Bolesawa odznaczali sio zapewne "-^bist wiernoci, r.la ich jednak bya samodzielna, dziaay wasno ich inte
i
zasady, konflikty nie byy wic wykluczono.
Chrobry umia zu^ytkowywa na dworze take elementy grecko- ruskie, jak dziesitnika Anastazego

r.

1018.

bya
Mieszka II. istniaa
Chrobrego
wiemy
Nic
korespondency.
Prowadzono
pniej.
Chrobry wystawia przywileje. Byo to jednak moliwe.
wiadectwo katedra gnienieska, -dyby nie n

Kancelarya. za ozasw
swietniejsza,

natomiast, czy

Daaby

ni

o tein

najazdowi Czechw.

Wogle dwr

polski,

stworzony

przez

Chrobrego

62

H STOK Y A POLITYCZNA
i

kocioa, mia

przyszoci, podczas katastrofy, utrzyma szkielet

organizacyi pastwa; zadecydowa on o tern,
Kazimierz I przystpi nie do budowy, lecz do odnowienia pastwa.
Nie wiemy, czy Chrobry podzieli pastwo midzy synw. Prawi

dopodobnie Bezprymowi
Ottonowi powyznacza dzielnice, naturalnie pod uadz Mieszka II.
Sta si to mogo zreszt wczeniej,
w chwili zawarcia czwartego maestwa, z Od.
Zmar Chrobry w wieku lat 57. w r. 1025, w par miesicy po
koronacyi, prawdopodobnie 17 czerwca.
i

Czasy Mieszka
Mieszek

11.

1034).

Krtkie panowanie Mieszka naley

do okresu Chrobrego, zarwno' pod wzgldem politycznym, jak kocielnym. Mieszek by peen talentu, cho nie mia geniuszu ojca.
Okolicznoci zewntrzne wewntrzne raczej mu nie sprzyjay. cise
zobowizania, wynikajce z kultury chrzecijaskiej, take nie pozwalay Mieszkowi II na stosowanie bezwzgldne represaliw wobec wasnej rodziny, co cechuje Chrobrego w jego pierwszych latach.
II.

(1025

Stosunki rodzinne.
Stosunki rodzinne Mieszka II tworz najprawdopodobniejszy
punkt wyjcia rozmaitych komplikacyi.
Po Chrobrym, jak po Mieszku I, zostaa moda wdowa z crk;
midzy ni a najstarszym synem Chrobrego istniay zatem warunki
porozumienia
intryg przeciw Mieszkowi II.
Splot rnych poda, mtnych, lecz w zasadzie zgodnych, wiadw rodzinie Mieszka II nie byo harmonii. Mieszek II, tak jak
czy,
ojciec, ulega niewiecim wdzikom
mia, zdaje si, starszego, nie
z Rychezy, syna, Bolesawa
Syna za z Rychezy, Kazimierza, przeznaczy do stanu duchownego. Stao si to wbrew woli Rychezy
doprowadzio pniej do zerwania
i

List

okolicznoci
na razie

obj

te

tumacz

Mieszek

wadz koronowa si, wraz z Rychez,

wietno pierwszych lat panowania Mieszka jest,

spokojnie

na krla Polski.

Matyldy

dopiero pniejsze wypadki.

i

potwierdzona znanym listem Matyldy, crki ks. Hermana szwabskiego,

>ny Fryderyka ks. Lotaryngii, siostry za ony krla Konrada II,
Matylda przesya Mieszkowi ksik liturgiczn Ordo RoOizeli.

manus,

kocioa w

licie

Polsce,

wysawia zasugi Mieszka okoo wzmocnienia

wyksztacenie krla, sawicego Boga w jzykach

Zakrzewski: okres do

sr.

polskim,

aciskim

schyku

xii

63

w.

greckim. Politycznego znaczenia

prawdopo-

list

dobnie nie mia. Wskazuje jednak na ywe zwizki Mieszka II z ksitami Lotaryngii. Zasugi Mieszka wobec kocioa potwierdzaj
zreszt Roczniki Hildesheimskie.

Zatarg

Konradem

II.

zoy

Nie wiemy, czy Mieszko wogle skonny by

hod Konradowi II, czy te odmwi go z tytuu swego krlewskiego dostojestwa. Spr pomidzy Konradem II a Mieszkiem wybuch bezpoz powodu marchii minijskiej (bez uyc
Milska, ktre
naleay do Polski), w okolicznociach przypominajcych najazdy

rednio

Chrobrego po zgonie margrabiego Ekkeharda.

Wysuwa si tu na czoo rywalizacya rodu dawnego (z r. 972) margrabiego Hodona z rodem Wettyczyka Dytmara, ktry umiera w r.
1029. Pretensye za po Hodonie przeszy na jego syna, Zygfryda i tego krewnych, grafw z Ballenstedtu, protoplastw dynastyi askaskiej.
Mieszek zdecydowa si popiera Zygfryda, nie doceni jednak
wrogiej mu zawsze potgi Czech, ktre obecnie byy skonsolidowane.

Najazd Mieszka na Luyce.

Pierwszy najazd Mieszka na terytoryum Minii ytyc, wypad
r. 1028. Zagony najazdu cigny od ytyc (siedziby biskupstwa, ktr w kocu tego roku pod wpywem najazdu postanowiono
przenie do Naumburgu)
do krajw lutyckich. Konrad nie mg
natychmiast zorganizowa obrony
dopiero w r. 1029, prawdopodobnie w drugiej poowie, ruszy drog, utart przez Henryka II,
z pod Magdeburga i Licykaw y do kraju Milczan, gdzie oblegano
bezskutecznie grd budziszyski. Odwrt wojsk Konrada by ciki.
Natomiast Czesi odnieli wiel-ki sukces.
Brzetysaw, syn Udalryka, dziaajc rwnoczenie z Konradem, opanowa Morawy.
Stao
si to tak nagle,
wielka
tutejszych polskich zag urodo
wych zostaa ujta do niewoli sprzedana na Wgry.
i

wiosn

Ksi

cz

Wystpienie Bezpryma przeciw Mieszkowi.

Mimo

to

Mieszek

II,

styczniu 1030 r,

korzystajc

grafa Zygfryda, uderzy na marchie saskie, docierajc

Ju

pomocy

do

Soawy

r.
jednak
1026 skood wschodu by Mieszek zagroonyczyy si walki domowe na Rusi. Jarosaw najecha aa ziemi bezk
opanowa j. Porozumienie rusko-niomiockie trwao niewtpliwie
nadal.
caej tej akcyi wspdziaa] Bezprym wygnaniec z Polski,
przebywajcy ju wwczas na Rusi.
i

Do dyplomacyi

nie

mia

Mieszek szczcia.

jesieni

1031

r.

HIMOKYA POLITYCZNA

64

stan

Wgrw

pokj

na rzecz

Niemcami, za

cen ustpstw

terytoryalnych

Wgier.

warunkach odby si druai najazd Konrada na Polsk

Wyruszy Konrad z pod Biaej Gry nad ab. RwMcisaw, prowadzc z sob
ksita
ruscy, Jarosaw
noczenie
zajli z powrotem terytoryum groBezpryma, uderzyli na Polsk
dw czerwieskich. Na wiadomo o tym najedzie Mieszek zawar
uyc. Ksipospiesznie ukad z Konradem, odstpujc mu
ruscy z Bezprymem posunli si jednak dalej w
Polski.
Rycheza, albo zostaa opadnit przez
Nie jest wykluczonem,
Bezpryma, albo porozumiaa si z nim.
tych

jesieni 1031

r.

cz

gb

Ucieczka Mieszka.
Mieszek tymczasem uszed z kraju do Czech, a skarb krlewski
wraz z insygniami dosta si z rk Rychezy w rce Bezpryma. Rzdy
obj Bezprym. Jest to pierwszy znany kataklizm, natury wewntrznej, przy interwencyi czynnikw zewntrznych, ktry spad na

Polsk cakiem gwatownie.

Bezprym odesa Konradowi insygnia krlewskie. Konrad za,
zdaje si, gotw by uzna rzdy Bezpryma bez wzgldu na to, e
koci polski; na
ofiar zemsty Bezpryma pado dzieo Chrobrego
ten tylko czas moe przypada waciwe przeladowanie chrzecijan.

Powrt Mieszka.

Bezpryma sprawio, e zosta zamordowany (nie bez wiedzy obydwch braci), a Mieszek, po krtkiem
wygnaniu w Czechach wrci do kraju na pocztku 1032 i\, prawPrzebranie miary przez

pomoc

podj

jesieni

Udalryka, zwalczanego odtd przez cesarza.

tego roku zaczepne dziaania przeciw Polsce.
Przerwa] je jednak,
powodu walk w Burgundyi. Mieszek wic zyska czas potrzebny do utrwalenia rzdw.
Na dalsze stanowisko Konrada oddziaa niewtpliwie zgon jego

dopodobnie
Cesarz

z,

wiernego sprzymierzeca, Kamila Wielkiego duskiego, ciotecznego

brata Mieszka II. Anarchia w Danii odbia si na stosunkach wrd
Obodrytw
Lutykw. Dawne przymierze niemiecko-lutyckie rozchwiao sit- zupenie.
i

Zjazd Mieszka

Konradem w r. 1033. Utrata Luyc. Podzia pastwa ponowne zjednoczenie.

i

tych

warunkach

lipcu 1033

r.

przyszo do zjazdu Mieszka

Konradem w Merseburgu. Ukad ten ma wielkie znaczenie. Sta

Bi on podstaw stosunkw polsko-niemieckich na dug przyszo,

ST.

przerw

dzie

ZAKKZRWSKi: OKKES DO

SCHYKU

Bolesawa Szczodrego. Mieszek

za

insygniach krlewskich.

Byo

to

wane

Xli

nie

65

W.

wystpi

na

zje-

formalnie ustpstwo,

uwaa si pniej za krla, co wynika

z faktu, i Rycheza w Niemczech uywaa a do mierci tytuu krlowej Polski. uyce
Milsko odpady bezpowrotnie od Polski.
cho

chwilowe;

Mieszek

Wreszcie musia si Mieszek podzieli

czy z

dwoma brami. Wiadomoci

wadz

o podziale

nad Polsk
nie

jednym

jasne.

Bardzo

krewny Mieszka, Dytryk (Teodory k), ks. pomorski (nadodrzaski) zyska narazie wobec Mieszka samodzielno,

jest

prawdopodobnem,

podzia nie wykracza. Mieszek zjednoczy przed mierci

wadz (zwierzchni) w swem rku, a zatem odzyska
zwierzchnictwo nad Pomorzem. Wiemy o zwycizkiej jego wyprawie
na Pomorze, w ktrej brali udzia trzej ksita wgierscy, wygnacy.
a poza to
z

powrotem

rk

Z nich Bela otrzyma

crki Mieszka.

Mieszek zwraca wogle baczn uwag na Pomorze, zwaszcza

wschodnie. Dowodem zaoenie przeze biskupstwa na Kujawach

(w Kruwicy)
poddanie mu prawdopodobnie Gdaskiego Pomorza.
Kto wie, czy pierwsza fundacya biskupstwa w Lubuszu nad Odr,
take nie przypada na czasy Mieszka II. Na polu kocielnem by
Mieszek zatem szczliwszym od Konrada. Brak zupeny wskazwek,
ktreby wogle wiadczyy o interesowaniu si Konrada polityk
kocieln
misy. Na tern polu nie mg wic szkodzi Polsce.
i

Polityka Konrada

II

wobec Sowian uyckich.

Natomiast przewysza Konrad II Mieszka II spoeczn polityk

stosunku do sowiaskiego rycerstwa na terenach serbskich. IJy-

walizacya

Polsk kae

Konradowi

uwzgldnia prawa Sowian

organizowaniu obrony granicznej i wogle grodw. Rycer/..' sowiascy otrzymuj przywileje, na mocy ktrych, na oglnych zasadach suebno-wojskowych, dostaj si im dziay ziemi w granicach
2
4 anw krlewskich. Par dochowanych nada
to fragmenty,
ilustrujce dziaalno margrafw, popieran przez Konrada Polityka ta zatem przynajmniej w drobnej mierze powoywaa Sowian
do wspdziaania pokojowego z Niemcami. Niewtpliwie dziaao

wicej przyczyn. Znajomo ich wyjaniaby, dlaczego serbsko-u*

yckie rycerstwo poczo si szybko germanizowa.

mier
10 maja

chez
rza, z

1034

zmar

r.

Mieszka.

Mieszek

II.

pozostawiajc

wdow

Bolesawa
Rychezy, przeznaczonego do stanu duchownego.
i

dwch synw

Eneyklopedya polska.

Tom V

cz.

I.

starszego nielegalnego,

Ety-

Kazimie-

66

HJ8T0RYA POLITYCZNA

ROZDZIA
Katastrofa

Tre:
Walki

cerskiej

restauracya

III.

pastwa

Statut

pastwowy.

Rozprzenie po mierci Mieszka II. Najazd czeski. Powrt Kazimierza.

Mazowszem, Pomorzem
Czechami. Restauracya Kocioa. Pocztki rywasnoci ziemskiej. Bolesaw Szczodry. Posta Szczodrego. Kresy
i

Pomorze zrywa z Polsk. Antagonizm polsko-czeski. Stosunek do

Zwizki Bolesawa z Wgrami; sprawy ruskie. Poselstwa w Bzymie w r.

polsko-pruskie.

cesarstwa.

1075. Korona cy a Szczodrego. Wyprawy na Ru. Odzyskanie Przemyla. Okolicznoci wygnania Szczodrego. Rzdy Wadysawa Hermana; nieprawdopodobiestwo rzdw czeskich w Krakowie; synod w Moguncyi w r. 1085. Zblienie Hermana
do obozu gregoryaskiego. Powrt Mieszka Boleslawicza. Organizacja Rusi Czerw icskiej przez Rocislaw iczw. Przeobraenia spoeczne w Polsce. Niezadowolenie z Sieciecha; wystpienie Zbigniewa; wojna domowa, Przeciwiestwa spoeczne w wojnie domowej. Porozumienie Zbigniewa z Krzywoustym. Podzia
pastwa. Ostatnia walka: upadek Sieciecha. Wzrost cywilizacji kultury. Rzdy Bolesawa Krzywoustego. Okres wojny domowej. Stanowisko arcybiskupa. Chwilowa ugoda ze Zbigniewem
nowa walka. Zbigniew ksiciem Mazowsza. Wygnanie Zbigniewa; pierwsze sukcesy Krzywoustego na Pomorzu. Najazd
witopeka czeskiego na Polsk. Pokj z Niemcami Czechami*
Henryka V
Olepienie Zbigniewa. Nastpstwa spoeczne wojny domowej. Sprawy ruskie;
ujcie Woodara; ukady z Kolomanem. Podbj
chrystyanizacya Pomorza.
Ugoda Kaliksta II z Henrykiem Y; drugi sobr lateraneski. Legacya Idziego.
Jej zwizek z misy biskupa Ottona na Pomorzu. Pierwsza wyprawa apostolska biskupa Ottona. Druga wyprawa Ottona. Warunki zalenoci Pomorza od Polski.
Pomorze a Koci Polski. Dziaalno legata Idziego w Polsce. Zblienie do Danii.
Maestwo Wadysawa Boleslawicza. Niefortunna akcya Bolesawa na
grzech. Zjazd w Merseburgu w r. 1135. Statut Krzywoustego o porzdku dziewyznaczenia dzielnic ksitom. Zasady podziaw w krajach
dziczenia tronu
i

W-

ociennych.

mier

Krzywoustego.

Rozprzenie po mierci Mieszka

II

Po mierci Mieszka drugiego, w cigu czterech lat, panuje

u Polsce rozprzenie. Obraz wypadkw moe by jedynie hipotetyczny. Pomidzy Rychez, a przypuszczalnym starszym synem Mieszka II. Bolesawem (Zapomnianym) przychodzi do walki. Rycheza
Kazimierzem, majcym wwczas ju 18 lat. a wic zupenie zdolnym do rzdw, uchodz z kraju. Rzdy obj prawdopodobnie w
/.

Bolesaw Mieszkowicz. Moliwe jednak,

sta Bezpryma z Bolesawem

mona uwaa

Za pewny

podania pomieszay po-

wzrs znaczenia dwch ziem. Pomorze, przedewszystkiem nadodrzariskie, doszo do zupenej samodzielno!
ao si nie bez zwizku z ruchami wrd Lutykw
w latach
1036 Na Mazowszu objawi si take separatyzm.
pod przewodem Mojsawa, dygnitarza z czas\a Mieszka II. Niewia1

'.').")

ZAKKZEWSKi: OKItBs DO

ST.

domo

>CHYKU

W.

XII

Mojsaw by, z pochodzenia, stanu suebno-rycerskiego,

te pochodzenia ksicego, z Mazowsza, lub
Mazowsze dziaay przewanie wsp
Piastw. Pomorze

czy

jak chce podanie, czy

nawet

nie na podstawie pogaskiej.

W
aparatu
anarchii

Krakowie trzymay si jednak resztki

pastwowego, czy w grodzie czy w kociele. O zupenej
niema mowy. Starego Bolesawa Rudego czeskiego trzyGnienie, Poznaniu

mano nadal w wizieniu, siedzieli spokojnie w Polsce jecy, spro

wadzeni przez Chrobrego z Rusi, w Krakowie wywicano kapanw, czyli
jaki biskup peni funkcye.
Tak si przedstawia reakcya druga, pogaska, ktr podania
niewtpliwie mieszaj z reakcya pierwsz, za Bezpryma.
cigu r. 1038 zaszy w Polsce nieznane wane wypadki
(wyjani je moe przypuszczenie o mierci Bolesawa Mieszkowicza)
doprowadziy one rozstrj w Polsce do najwyszego stopnia
wywoay najazd Brzetysawa, ksicia czeskiego.

Najazd czeski.
Polski
Najazd ten stanowi zwrotny punkt w dziejach Czech
wyczne
paPrzemylidw o
zamyka okres rywalizacyi Piastw
nowanie w Polsce
w Czechach. Odtd dokonan ju jest konsoli
dacya poj pastwa polskiego czeskiego. Natomiast najazd wytwarza now kwesty,
natury terytoryalnej, lsk.
Nie wiemy, czy Brzetysaw mia zamiar opanowa terytoryum
i

Uwizienie zwok w.
Wojciecha
przeniesienie metropolii kocielnej z Gniezna do Pragi
stanowio jeden z gwnych celw wyprawy.
gwatowny. Obj lsk, Giecz, Gniezno
Najazd by szybki
Krakw. Opr by bardzo saby. Czesi uwieli z Krakowa skarbiec
krlewski. Z Gniezna za wywieziono ciaa -w. Wojciecha, piciu
braci mczennikw
arcybiskupa Gaudentego. Uwizienie zwok
odpowiedzialno za ten
byo witokradztwem, tern wikszem,

caej

Polski,

cho

jest

to

prawdopodobne.

przyj na siebie nie tylko Brzetysaw, ale biskup praski

wer. Sewer chcc nada akcyi charakter kocielnej zasugi, zada
lubowania, e bd odtd przestrzeod Czechw zaprzysienia
krok

myl

w.

Wojciecha obyczaje
zasady chrzecijaskie.
Pierwszego wrzenia 1038 r. by ju Brzetysaw z powrotem \*
aze, wiodc za Boba tumy jecw
olbrzymie lupy. a wrd nich
wiele przedmiotw
artystycznej wart'
ksig) kulturalnej
okolicy Giecza, ktrzy su; dobrowolnie Czechom poddali,
Jecy
zostali osadzeni w gbi Czech
pozwolono im rzdzi
w tasnego obyczaju.
gali

zasad

(i

/.

68

HJ8TORYA HOIITVCZNA

Zysk Czechw polega na osabieniu Polski, na zabezpieczeniu

posiadania Moraw
na zajciu czci lska, jednak bardzo wanej,
i

to

terytory^a

szczepowych Dziadoszan

Powrt Kazimierza. Walki

Slzan

(z

Wrocawiem).

Mazowszem, Pomorzem

Czechami

Zanosio si ju wwczas na powrt Kazimierza do Polski.

Przypml on najprawdopodobniej na schyek 1038 r. lub pocztek
1039, co jest jednak mniej prawdopodobne.
Dotychczasowe dzieje Kazimierza na wygnaniu s zupenie ciemne.
Kazimierzem uciekli z Polski na Wgry. wity Stefan
Rycheza
dopiero Piotr Wenecyanin, w sierpniu 1038 r. puzatrzyma ich,
ci ich wolno do Niemiec.
Wiadomo za o najedzie Brzetysawa na Polsk skonia
Konrada II do udzielenia Kazimierzowi pomocy. Pomoc ta bya jednak niewielka. Zdaje si,
ju przed pow rotem Kazimierz zapewni sobie pomoc Jarosawa, a wic z Rusi. Jest bowiem prawdopodobnem,
maestwo Kazimierza z siostr Jarosawa Dobrogniew
przyszo do skutku w latach 10381040; zarczyny za
ukady
musiay przypa wczeniej. Nigdy wic potrzeba samodzielnego
pastwa Piastw nie wystpia tak wyranie. Zbiegy si interesy
zarwno Niemiec, jak Rusi, to kijowskiej. Gdyby pastwa Piastw
przedtem nie byo, monaby twierdzi,
w latach 1038 1039
Niemcy
Rusini musieliby je utworzy. Ten
Kazimierza zwie
/.

te

si

dziejach Rusi

Mdrym.

Krakw wrciy z atwoci pod wadz

Pozna, Gniezno
Ludno witaa z zapaem powracajcego wygnaca, jedynego potomka Chrobrego. Walka jednak z Mojsawem
nieznanym ksiciem pomorskim (Teodorykiem, albo Ziemomysem) miaa
charakter zacieky przewleky. Nic brako nawet prb, by wyprze
Kazimierza
powrotem Polski. Pierwsza bowiem znana, waniejsza bitwa Mojsawa z Kazimierzem zostaa stoczon pod Poznaniem.
Dziao si to w r L041, gdy wwczas Jarosaw Mdry najecha na
Mazowsze. Mojsaw trzyma si jednak jeszcze do r. 1047, a to
dziki zwizkom z Pomorzem
r.
1047 Kazimierz
z Prusakami.
sam wyprawi sn; na Mazowsze. Jarosaw znowu pody z pomoc
na odziach, zapewne z Brzecia, Bugiem. Pomorzanie rwnie
pospieszyli na Mazowsze nie /.dyli jednak poczy si z woji

Kazimierza

/.

/.

skami Mojsawa, ktry tymc/.asem zosta pobity na uow, prawdopodobnie poleg. Mazowsze powrcio teraz do Kazimierza, wzrosa
i--/,
przewaga nad Pomorzem. Sprawa pomorska miaa si jednak
i

oprze

jeszcze o cesarza.

Henryk

III

kontynuowa wobec Kazimierza ostatni laz

poli-

ZAKRZKWSKi: OKKES DO

ST.

SCHYKU

Xii

69

W.

swego, Konrada II. Celem jej byo niedopuszczenie do

potgi Czech. Czechy byy mimo to traktowane przez Henryka III z wielk wzgldnoci. Sam Brzetysaw dziaa umiarkowanie
ogldniej ni Bolesaw Chrobry w latach 1003 1004.
Przyszo wprawdzie do wyprawy na Czechy w r. 1040, o niepomylnym przebiegu dla Niemcw. Brzetysaw jednake okaza
w sprawie polskiej gotowo do ustpstw, uzna zwierzchno Henryka
ofiarowa mu hojne dary. Wszystko to razem sprawio,
Henryk cofn si z Czech, zawarszy pokj z Brzetysawem,
odkadajc spraw porednictwa pomidzy Kazimierzem a Brzetyslaojca

tyki

zbytniej

wem
zjazd

na pniej.
1042
p.

wezwa
Na

Goslarze.

Henryk

III

Brzetysawa

Kazimierza na

zjazd ten Kazimierz nie zjecha. .leszcze przed

1046 odebra Kazimierz Czechom Wrocaw wraz z szeregiem

r.
grodw zajmowanych przez nich na lsku. Jest to ciekawe ze

wzgldu

z Mojsawem nie byy jeszcze zakoczone.

Merseburgu
Minii Brzetysawa
Kazimierza
w r. 1046" z Henrykiem III przynis porozumienie czysto chwilowe.
Warunkw nie znamy. Moe si Kazimierz zobowiza do oddania zajtej czci lska, czego jednak nie wykona. W r. 1050 grozia nawet
wyprawa Henryka III na buntujcego si Kazimierza. Do pokoju
Polski z Czechami przyszo dopiero w r. 1054. Henrykowi III chodzio o rwne traktowanie obydwch krajw tak, by rdo sporw
nie wygaso
dawao pow'd do interwencyi. lsk pozosta przy
Polsce; Kazimierz musia si jednak zobowiza do opaty 500 grzywien srebra
30 zota rocznie na rzecz Czechw, z tytuu posiadania lska. Ugoda ta bya obca zasadom ustroju pastwowego Polski, a sprawa lska rzeczywicie
nie schodzi odtd z porzdku
dziennego w stosunkach polsko-czeskich. Brzetysaw uzyska nato-

Zjazd

na

to,

ponowny

walki

Morawy na stae bez adnych zobowiza wzgldem Polski.

Za moliwe natomiast mona uwaa,
ziemia kadzka, naleca
dawniej do Czech, przypada take Polsce, wzamian za co ksiPolski obowizani byli do specyalnych wiadcze wobec
miast

ta

czeskich.

Natomiast wszelkie uroszczenia czeskie do zwierzchnoci kodo utworzenia przynajmniej z Czech

Moraw osobnej prowincyi kocielnej
upady.
Brzetysaw dziaa w latach 1042 1054 w cigem porozumieniu z Pomorzem nadodrzaskiem. Na wspomnianym zjedzie w r
cielnej nad Polsk,
i

by

dno

ksi

pomorski. Zi mo
obecny take nastpca Teodoryka
to objaw grony dla interesw Polski, poniewa ksi;
pomorski nie mia dotd prawa znosi si bezporednio z Niemcami

1046

mys.

By

70

HISTOltYA

}'n]A \\
J

(ZNA

doszo do skutku, byo nietrwae,

Po rozbiciu Mojsawa w r. 1047, odzyska Kazimierz zwierzchno nad Pomorzem. Niewiadomo, kiedy si
to stao, prawdopodobnie ostatecznie dopiero w r. 1054, a wic rwnolegle do zawarcia pokoju z Czechami. Nie udao si jednak Polsce odnowie na Pomorzu organizacyi kocielnej. Zwyciyo tam poi

Porozumienie, jeli

cesarzem.

tak samo,

irasl w

jak

Czechami.

(i.

nie prowadzi w Polsce specyalnie nieulega politycznie Niemcom.

dziaaniach
jednak by bardzo ostrony. Korony krlewskiej nie mg odzyska;
czy si o ni stara, nie wiemy. Kronika Polska (utwr koca
Mil w. nazywa Kazimierza koronowanym przez pobonego cesarza Hcnryka. Moga to by koronacya na wzr Wratysawa czeskiego w r. 1086. Wiadomo nie jest jednak pewna,
zasugiwa-

Kazimierz Odnowiciel

mieckiej polityki,

nie

aby na osobne

zbadanie.

wgierskie odgryway rol w polityce Kazimierza.

prawdopodobnie do powrotu na Wgry bocznej
linii Arpadw w r. 1046. Krok ten, przynajmniej na razie, mia charakter antyniemiecki. Podobnie pniej, gdy Andrzej I przesun si
na stron Niemcw, Kazimierz popiera przeciw Andrzejowi szwagra
swego Bel,
daje mu przytuek w Polsce. Kazimierz Odnowiciel
zajmuje wybitne miejsce w dziejach Kocioa polskiego, tak dobrze
na terenie organ izacyi w kraju, jak wobec Rzymu.

Sprawy

Przyczyni si on

Restauracya Kocioa.

Legenda o Kazimierzu Mnichu, jakkolwiek mtne s jej wiao zakonnym charakterze ksicia
o miejscu pobytu zagranic, zmusza jednak do przypuszczenia, i Kazimierz by duchownym, zanim zosta panujcym. Std zrodzia si potrzeba dyspensy
ze strony Rzymu. Rzym pozwoli Kazimierzowi na powrt do stanu
wieckiego
maestwo; wzamian za to, zobowiza si Kazimierz
dn specyalnych opat na rzecz Rzymu, rnych zatem od tych. ktre
uiszcza Mieszek lub Chrobry, tytuem czynszu (census). Od czasw
Kazimierza zacieni! su; stosunek Piastw do Rzymu. Punkt cikoci ycia kocielnego przesun) si obecnie z Gniezna do Krakowa. Ruina Gniezna po najedzie czeskim, tumaczy powody, dla

domoci

w Polsce arcybiskupstwo, umieci je

Mianowicie opat tyniecki Aaron, zosta konsekrowali
r.
L049 na arcybiskupa krakowskiego, konsekracyi dokona papie
Leon l\. w Kolonii, podczas zjazdu z cesarzem Henrykiem 111.
ktrych

Kazimier/., restytuujc

w
w

Krakowie.

za

papiea

Uzyskanie arcybiskupa nie przyszo bez trudnoci

lady,
Benedykta IX prbowa arcybiskup magdeburski obali

ST.

ZAKKZEuSKi: OKKES DO SCHY.KU

metropoli gnieniesk,

Magdeburga

tensyi

wyjedna

sobie

XII W.

71

Rzymie uznanie

czy do Poznania czy do caej Polski.

cya Aarona pooya kres tej walce. Nic jednak nie

wisku dyecezyi poznaskiej wobec metropolii.

Kazimierz odnowi biskupstwa

pre-

Konsekra-

wiemy

o stano-

Wrocawiu; zaowe Wocawku dla Kujaw wschodniego

Pomorza. Natomiast biskupstwa w Kruwicy w Koobrzegu upady.
Za Kazimierza urywaj si stosunki Kocioa polskiego z Wochami, chocia arcybiskup Aaron mg pochodzie z Woch. Zyskuj

y za nowe w

Pocku

Poznaniu,

na znaczeniu zwizki z prowincy kocieln w Kolonii, a zwaszcza

dyecezy leodyjsk. Arcybiskup koloski Herman, brat Rychezy, by
wujem Kazimierza, caa rodzina Rychezy zajmowaa wybitne stano-

Wpyw

Kolonii Leodyum na kulwisko na terytoryach koloskich.

tur kocieln w Polsce ronie zjawia si on w tytuach kociow
wogle w kulcie witych, w piewie chrowym, a take w architekturze (krypta w. Leonarda na Wawelu, koci farny w wielkoi

polskim Lubinie).

Pocztki rycerskiej wasnoci ziemskiej.

Powrt Kazimierza do kraju odbi si take na ukadzie stosunkw spoecznych. Siedliska buntu reakcyi pogaskiej ulegy na
pewno zniszczeniu naleao je obsadzi ludmi bezwzgldnie oddanymi ksiciu. Sam system suby ksicej uleg przytem zmianie.
Moliw e, e pocztki wasnoci ziemskiej monowadczej dadz si
odnie do czasw Kazimierza.
pamici rde zachowa si jeden pewny szczeg. Kazimierz wynis prostego szeregowca, ktrj
mu uratowa ycie w ostatecznej walce z Mazow s/anami, do stanu
nada mu grd (prawdopodobnie prawem dziedzicznem).
nobi1es
Pocztki wasnoci ziemskiej rodu Piotra Wasta mona rwnie
cofn w czasy Kazimierza. Wydzielenie na stale majtku tyni
i

kiego

obrbu posiadoci ksicych

potwierdza

przypuszczenie

powysze.
Kazimierz

zmar w

Prawdopodobnem

r.

L058,

pozostawiajc

zujc

wadz

zwierzchni najstarszemu

synowi

dysaw Herman otrzyma] zatem Mazowsze

ju

synw.

czterech

przypuszczenie Wojciechowskiego,
zimierz wydzieli synom dzielnice na prawie dziedzicznem,
jest

ju

Bolesawowi.
"<l

Ka-

przeka-

Wa-

ojca.

Bolesaw Szczodry.
Bolesaw Szczodry (1058 1080). Dramat \.
statnich
losw Bolesawa Szczodrego, milczenie rde, napomykajcych
dynie o wydarzeniach, przyczyniaj Bi do wyolbrzymienia tych
sw, a nawet do ich przecenienia.

72

HI8TORYA POL1TTCSNA

Posta Szczodrego.

Ambicy mia Bolesaw wielka chcia

drogami Chrobrego;
tam rzdzi, gdzie on rzdzi. Sawa rycerska bya mu gwiazd przewodni chcia wreszcie zosta krlem. rodkiem do tego celu
byo Szczodremu rycerskie junactwo, a wic znowu dalekie wyprawy
na wzr Chrobrego. Stao to w pewnej sprzecznoci z konsolidacy
pastw ssiednich, a take z przeobraaniem si spoecznem Polski,
widocznem od czasw Kazimierza. Znaczenie za si spoecznych samej Polski roso wobec Piastw, gdy nowe siy zbrojne trzeba byo
wydobywa gwnie z Polski. Kraje skandynawskie Pomorze Niemcy
przestay ich dostarcza
usychay take dawniejsze rda zamonoci zabrako bogatych Moraw, ujcia Odry, Luyc zasobnych
czerwieskich grodw. Silna wola panujcego moga sobie z temi
trudnociami poradzi.
postaci Szczodrego jest wiele zalet: jest
rycerskim. Obok tego jednak jest wyniosy
Szczodrym
peen pychy
poczucia majestatu rodu
wadzy. agodnoci
taktem osobistym si nie odznacza. Ruchliwy by ogromnie peen inicyatywy.
:

cigu
-twa,

22-letnich

moe

rzdw pooy

wielkie zasugi;

mioci spoe-

nawet niezasuenie, nie zdoby.

Kresy polsko-pruskie.
Najdawniejsze lady dziaalnoci Szczodrego prowadz nas ku
kresom polsko-pruskim. Szwagier Izasawa kijowskiego, Bolesaw
wyprawia si prawdopodobnie na Prusy, kiedy Izasaw w r. 1058

wojowa w

Goldw inaczej, bez poparcia z Polski, wyprawa Izasawa byaby stanowczo ryzykown.
Wzmacnia! te Szczodry organizacy grodow na caej Granicy
kraju pruskich

Organizacya ta wystpuje wyranie w najdawniejBzym dokumencie Mogilna. Wyliczone s w nim wszystkie waniejsze grody mazowieckie od Grudzidza
Chemna z Lynem w pniejszej ziemi lubawskiej, a do Wizny wcznie, wzdu linii
polsko-pruskiej.

dolnego Bugu.

Pomorze zrywa

Polsk.

>d pierwszych lat panowania interesuje si Bolesaw gorliwie

sprawami wgierskiemi. Nastpstwem tego byy. z reguy, dywersye ze strony Czech.
r.
1060, gdy Bela walczy z Andrzejem I,
uderzy Bolesaw na Czechy. Podczas tej walki zosta Bolesaw zdradzony przez Pomorzan. Kronika t. zw. Galla odnosi do tego zdarzenia upadek zwierzchnictwa nad Pomorzem (nadodrzaskiem).
I

Blisze okolicznoci tego wypadku nie

znane, tak

samo

jak

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

73

w.

udzia Polakw w wyprawie synw krla duskiego Swena na Angli w r. 1069 Pomorze ulega w tych czasach konsolidacyi plemion
obotryckich pod wodz Gotszalka, opierajcego si o Niemcy
Dani. Gdy Gotszalka zamordowano w r. 1066, Pomorze ulego z powrotem powszechnej pogaskiej reakcyi, a na czele Obotrytw stai

n ksi

Kruk, wrg

Duczykw.

Antagonizm polsko-czeski.
Z r. 1063 pochodzi prba zblienia Polski do Czech. Siostra
Szczodrego, Switochna (Swatawa), zostaje wydan za nowego
wadc Czech, ksicia Wratysawa. Niedugo pniej stosunki byy
znowu ze. Brat Wratysawa Jaromir schroni si do Polski, a w r.
1068 szykowaa si w yprawa czeska na Polsk. Nie dosza jednak
r

do skutku z powodu wybuchych wrd Czechw zatargw. RozCzech pogbia si od tego czasu w niewtpliwym
dzia Polski
zwizku ze sprawami Minii Lutykw.
Szczodry wogle dziaa w duchu tradycyi Bolesawa Chrobrego.
si coraz cilej z Henrymiar jak Wratysaw czeski
kiem IV, Bolesaw Szczodry zwraca si przeciw Henrykowi, cho
nie odrazu
stanowczo. Jeszcze w r. 1071 spr pomidzy Wratysawem a Bolesawem, prawdopodobnie o danin lsk, zosta zaatwiony na zjedzie w Merseburgu, w ktrym Bolesaw wzi take
Henryka IV
udzia. Ju jednak w r. 1073 konflikt Wratysawa
na
Henryk
IV
z Bolesawem dojrza
tyle,
mg przez duszy
czas kry swe zamysy przeciw ksitom saskim pod pozorem przygotowywa do wyprawy na Polsk. Ksita sascy odwodzili Hen
wiksze niebezryka IV od zwalczania Polakw, wskazujc,
i

wie

pieczestwo zagraa Niemcom ze strony Lutykw.

r.
1075 objawia si porozumienie z ksitami saskimi. CoWratysawa do opanowania
raz te wyraniejsz staje si
marchii minijskiej. Bolesaw przeciwdziaa temu
walczy w r. 107<i
na pograniczu polsko-czesko-uzyckiem, majc do pomocy posiki
ruskie pod wodz modego Wodzimierza (Monomacha).

dno

Stosunek do cesarstwa.

Tymczasem konflikt Henryka IV z ksitami saskimi urs <h>

wypadku europejskiej miary, odkd Grzegorz VII przechyli si na
stron wrogw cesarza (od r. 1073). Henryk IV przeprowadzi z po-

moc

oddanych sobie biskupw, w duchu starych aspiracyi cesarstwa, zoenie Grzegorza VII z papiestwa na synodzie niemieckim.
Grzegorz za wykl Henryka, a poddanych jego uwolni od przysigi. Nietylko wic ksita niemieccy, ale wogle monarchowie

HISTOKYA POLITYCZNA

74

ienni,

jak

Henryka,

ksi

mogli si

korzystne,

lub krl duski,

polski,

uwaa

ile

za zwolnionych od

to

dla nich

byo

zobowiza wobec

cesarzem.
Rzymu przesta by krlem
Bolesawowi
zostawiy
wewntrzne w Niemczech

ktry dla

Zamics/.ki

znaczn swobod dziaania. Punkt cikoci jego

sprawach wgierskich i ruskich; stosunki

kadniej znane od wgierskich.

Zwizki Bolesawa

Wgrami; sprawy

spoczywa
przytem do-

polityki

Rusi

ruskie,

W-

latach 10741077 Bolesaw interweniuje czsto na

Przyczyni si do utrwalenia rzdw Gejzy II przeciw Salomonowi, popieranemu przez Henryka IV. Nastpca Gejzy II, Wadysaw przebywajcy dugo na dworze Bolesawa, a z obyczaju prawie Polak, uzyska tron. gwnie dziki pomocy Bolesawa (W r. 1076,
co prawdopodobniejsze, a moe na pocztku 1077).
si z ruskiemi. Bolesaw Szczodry
Sprawy wgierskie
do 1079 roku
Wadysaw wgierski prowadz prawdopodobnie
zasadniczo zgodn polityk wobec Niemiec i Czech, i wobec ksiSaruskich. Ci ostatni na Wgrzech mogli byli popiera spraw
Jarosawa
lomona, swego siostrzeca (Andrzej I by onaty z crk
Wadysawa wgierskiego
Mdrego). Zgodno polityki Bolesawa
wystpuje take w stosunkach z Rzymem. Obydwaj lawiruj pomidziaaj bardzo samodzieldzy Henrykiem IV, a Grzegorzem VII,

grzech.

cz

nie

wobec Rzymu.
Polska Szczodrego oddziaywa na

Ru

conajmniej

od

r.

1068,

a wic od chwili pierwszego wygnania Izasawa z Kijowa.' Izasaw

uzyska pomoc Bolesawa. Bolesaw ruszy
schroni si do Polski,
osobicie na wypraw rusk w^r. 1069. Skoczya si ona w maju,
pokojowo. Ksita ruscy pogodzili si, nie znamy jednak korzyci
odniesionych piv.cz Bolesawa, ktry odegra rol porednika. Prai

wdopodobnie polegay one jedynie na obrabowaniu pewnych okolic

uprowadzeniu z nich roboczej ludnoci tytuem odszkodowania.

Taki

bowiem

poowy

XIII

byl

zwyczaj

wrd ksit

ruskich

polskich

do

w.

Nastpnie ochody jednak stosunki Bolesawa z [zasawem. Narda twierdz, e Bolesaw dawa odczu Izasawowi swoj
zmusza Izasawa do wielkich opat. Zreszt, obydwch
przewag,
ksil mogy rni sprawy wgierskie, a przede wszytkiem grody
w niewieskie. Niejesl wykluczonem, e grody te lub ich
znanym czasie w latach 1069 1074 Bolesaw odzyska lecz na krtko.
Z.na Szczodrego, Wyszesawa, zalubiona najpniej w r. 1068, mogdy Izasaw w cigu
ga mie pewne prawa do Czerwieska. Do,
i

cz

riT.

r.

ZAKKZWSKi: OKRES DO

1074 powtrnie zosta wygnany,

mu

zabrano

olbrzymie skarby

SCHYKU

XII

75

W.

znowu schroni si do

pokazano

drog

Polski,

dalej.

Izasaw pody rzeczywicie na zachd. Przebywa, cho krtko

na dworze Henryka IV. Ten mg mu da pomoc tylko platoniczn,

rzeczywistoci

za nawiza

do oddania skarbw

nowym wadc

Kijowa,
by skonie Bolesawa
do udzielenia zbrojnej pomocy. Nie byo to
stosunki

Switosawem. Izasawowi za zaleao na

i

tern,

atwem, poniewa Switosawowi udao si nawaza przyjazne

sunki z Bolesawem.
Poselstwa
Zdaje si,
r.

dwa

1075

r.

rwnoczenie znalazy si

poselstwa. Jedno Bolesawa,

jego syna Jaropeka,

pieski

w Rzymie w

prob

sto-

1075.

Rzymie,

pocztkiem

drugie Izasawa

osobie

pomoc. Izasaw uzna prymat pa-

otrzyma od papiea krlestwo

Rusi, jako lenno

w.

Piotra,

godnoci krlewsk.
wystpio z daniem korony, ofiarowujc papieowi dary. Papie nie mia nic przeciw temu, ze wzgldu
na walk z Henrykiem IV. Inaczej, niewtpliwie nigdyby si na to
nie zgodzi. Obecnie jednak, pragnc nadto skoni Bolesawa do
wraz

Poselstwo Bolesawa

dania pomocy Izasawowi, zgodzi si zasadniczo,

da

osobnym

listem

jednak papie od
zapowiedzia wysanie legatw do Polski.
Bolesawa, by uregulowa stosunki kocielne, stosownie do polece
legatw, eby zwrci skarby zabrane Izasawowi. (Data listu Grzei

gorza VII do

Bolesawa

20/lV

1075).

obydwch poselstw przewleka si, dopki

w Polsce nie nastpio porozumienie Bolesawa Izasawa za porednictwem papieskich legatw. Jeszcze na pocztku 1076 r. udziela
witosaw kijowski pomocy Bolesawowi przeciw Czechom. Ukad
za Izasawa z Bolesawem staje na jesieni 1076 r. Materyalny lad
ukadu stanowi darowizna paliusza na rzecz katedry gnienieskiej,
Realizacya zabiegw

wyraonem

na

niej

imieniem ofiarodawcy

-Izasawa

Koronacya Szczodrego.
Legaci papiescy

duo

mieli do czynienia

Polsce poza ak<

cise dyplomatyczn. Restytuowali bowiem metropoli w Gnienie,

Bolesawa miaa Bta su; ponoktra wedug yczenia Grzegorza
wnie ogniskiem kocioa polskiego. Arcybiskupem zosta, nieznany
bliej, Bogumi, prawdopodobnie z rodu w. Wojciecha On te koronowa Bolesawa na krla, w Gnienie, aa Boe Narodzenie 1076 r.
Do orszaku krlw, grupujcych si przy stolicj apostolskiej, a to
i

Zwinimira,

krla

Kroacyi,

Gejzj

wgierskiego, Sweina krla duBolesaw. Korona<

skiego, Roberta, krla Sycylii, przybywa! tera/.

76

HISTORYA l'"U 1'YeZNA

na chwil aktu skruchy

Kanosie wobec Grzegorza VII.

Henryka

jego przypada

na w

IV,

ktrego doko-

Wyprawy na Ru. Odzyskanie Przemyla.

upyn

duszy, zanim w lecie 1077 r. Bolesaw

Ru Do bitwy nie przyszo. Nowy
ksi kijowski Wszeuood (Switosaw umar w grudniu 1076 r.)
na Woyniu zawar uir<d z Izasawem Bolesawem. 15 lipca obj
Izasaw z powrotem Kijw. Niewiadomo, by dziaa na Rusi w duchu zobowiza zacignitych wobec Rzymu.
Bolesaw uzyska prawdopodobnie ponownie od Izasawa oddaJeszcze

mg pomyle

czas

wyprawie na

nie Przemyla, cho niewiadomo w jakiej formie prawnej. Rurykowicze

mogli tu pozosta, jednak pod zwierzchnoci Polski. Inaczej trudno

wytumaczy dalsz przyja Bolesawa

prawia] si prawdopodobnie na

niosc ponownie pomoc Izasawowi

ze

Izasawem. Bolesaw wy-

Ru raz jeszcze, w padzierniku

i

Wszew oodowi w

ich

r.,

Switosaw iczami czernihow skimi. Rocznik kapitulny krakowski

bowiem zgon Izasawa. wanie podczas tej wypraw
mistrz Wincenty wspomina o wyprawie na Ru. jako poprzedza-

nituje
a

1078

w alkach
\

jcej bezporednio zatarg ze

w.

Stanisawem.

Okolicznoci wygnania Szczodrego.

Tajemnica pokrywa nastpne czasy Szczodrego,

do wygnaKoronacya na krla wywoaa opozycy Hermana, ktry traci
prawo do nastpstwa tronu na rzecz sjna Bolesawa, Mieszka. Hernia,

mg atwo nawiza stosunki z Wratysawem czeskim, dotknitym przez koronacy, gwnie ze wzgldu na lsk.
Najprawdopodobniej polityka ruska Bolesawa wywoaa niezadowolenie czynnikw krakowsko sandomierskich
na ktrych czele
stali biskup krakowski Stanisaw
wojewoda Sieciech. Sprawy Piusi.
a zwaszcza grodw czerwieskich, mogy wywoa pornienie Bolesawa z Wadysawem wgierskim. Warunki te zoyy si na
odosobnienie Bolesawa, ktre mogo wystpi ju pod koniec 1078 r.
Naley uwaa za prawdopodobne,
rycerstwo na ostatniej, dalewyprawie ruskiej zbuntowao si
kiej
samowolnie wrcio do
domu, pocigajc za sob krla. Izasawa zabrako, ksita ruscy
man

sob pokj, zwykego upu w tym wypadku nie byo.

mia czem rycerstwa wynagrodzi. Po powrocie. Bolesaw

zawarli ze

Krl nie

przystpi do karania winnych. Uj si za nimi biskup krakowski.

krla zwrci si przeciw biskupowi
poczto uwaa biskupa
za zdrajc, za stronnika Hermana. Bolesaw skaza biskupa na kar
.kaleczenia czonkw, co skoczyo si mierci biskupa, na Skace

Gniew

<

(w

r.

1079).

Si'.

ZAKKZKWSK] OKKES

1)0

SCHYKU

Xli

W.

77

sta si hasem wybuchu gwatownej, cho krtkiej,

wojny domowej. Zaskoczya ona Bolesawa. Wadysaw Herman
zaj Krakw z pomoc Czechw, a Bolesaw uciek na Wgry. Przyjty zosta tutaj chodno. Ju od koca XIV w. znane jest podanie
Boleo Ossyaku w Karyntyi, na drodze do Woch i Rzymu, goszce,
saw spdzi tu czas duszy na pokucie, zakoczy ycie. Data zgonu
nie jest pewna, (1081 lub 1082). Syn jego, Mieszek w wieku lat 12,
Fakt ten

pozosta na Wgrzech.

Rzdy Wadysawa Hermana. Nieprawdopodobiestwo rzdw

czeskich

w Krakowie. Synod w Moguncyi w

Rzdy Wadysawa Hermana

(1080

1102) s

1085.

r.

okresem reakcyi

przeciw systemowi Szczodrego. Dugoletni pobyt Hermana na Mazowszu sprawi,

interesy tej ziemi byy mu najmilsze. Sprawy
krakowskie
polityka wobec Rusi ma za jego czasw mniejsze

znaczenie

Potny

ni

za Szczodrego.

doradca

Hermana,

Herman
Sieciech,

nie
nie

koronowa si na

mg by

krla.

zwolennikiem

rzdw krlewskich w Polsce. Byo to zreszt memoliwem ze

wzgldu na zaleno Hermana od Wratysawa od Henryka. Czesi
i

wprawdzie

opanowali Krakowa po wygnaniu Bolesawa Szczotaka hypoteza w nauce), zdobyli sobie jednak chwilowo
nie

drego (jest
znaczny wpyw polityczny
kulturalny.
Henryk IV obieca prawdopodobnie rozcign zwierzchnictwo
Wratysawa na Polsk. Za poplecznika czeskiego mona
samego Sieciecha, ktry analogicznie do roli Werszowcw w Czechach, mg myle o nastpstwie po Piastach. Na synodzie w Moguncyi w r. 1085 Wratysaw czeski otrzyma z rk Henryka IV
i

uwaa

godno

Wratysaw zokrlewsk. Kronikarz czeski twierdzi,

Polski. Poza tern niema asta obwoany krlem Czech
dnych innych dowodw, lecz fakt moe by prawdopodobnym. Nie
wolno jednak przecenia jego doniosoci. Henryk IV sypa wogle
obietnicami, o ktrych wykonaniu nie myla. Jasnem jest jednak.
dnoci Wratysawa, zmierzajce do uzyskania zwierzchnictwa
nad ca Polsk (moe na wypadek bezpotomnej mierci Wadysawa Hermana) musiay doprowadzi do zmiany w dotychczasowych
i

stosunkach polsko-czeskich.

Zblienie Hermana do obozu gregoryaskiego.

synodem w Moguncyi. na pocztku 108 i\, W ladysaw Herman zblia si do Grzegorza VII do Wadysawa wigierskiego. wiadectwem s zwizki Hermana z klasztorem >\\
Idziego w Prowansalii. Sigaj one wanie pocztkw r.
Jeszcze przed

1'

78

HIS l'Om A P

V\

e/.NA

moe

koina 1084 r. Na czele klasztoru sta wybitny praat, Odygorcy poplecznik sprawy Grzegorza VII, osadzony przeze na
opactwu-. Do -w. Idziego udao si z Polski poselstwo z bogatymi
darami, by baga Boga, /.a przyczynieniem si witego, o mskie
potomstwo dla Henna na. Dziki za przyjciu na wiat Krzywouidei gregoryaskiej.
stego, utrwali si wpyw kultu w. Idziego
a

lon.

Opat Odylon w pniejszych czasach ma duy wpyw na Wadyna

sawa wgierskiego, a kult w. Idziego rozwija si take

grzech.

Cao

tych

spraw pozostaje we wzajemnym zwizku wiadczy

i

de.

samodzielnoci Hermana wobec antygregoryaskich

.Mowy niema o tern, by Polska za Hermana uznaw aa wyranie
antypapiey z ramienia Henryka IV. Moga wdawa si co najwykonsekracya
rokowania. Odnowienie
ej z nimi w pertraktacye
katedry gnienieskiej, ugruntowanie i urzdzenie kapituy krakowo znacznej

skiej

wiadcz

zasugach Hermana na polu polityki kocielnej polZnaczna cze tych zasug przypada oczywicie wybitnej postaci

skiej.

arcybiskupa Marcina, oddziaywajcego take na spraw y polityczne.

7

Powrt Mieszka Bolesawica.

polsko-wgierskich
pochodzi z r. 1086. Wrci wwczas do Polski Mieszek Bolesawie,
przebywajcy dotd na dworze wgierskiego Wadysawa. Nieprawdopodobnem jest. by powrt ten nastpi wskutek zbrojnej wgierStanowczy objaw polepszenia stosunkw

Wiadomoci pnych rde

wigierskich o waldo pniejszych zatargw

ze Zbigniewem. Interesy czeskie, a zwaszcza sprawy ruskie, wprost
Wgier.
nakazyway solidarne dziaanie Polski

skiej interwencyi.

kach

Wgrw

Polakami naley

odnie
i

Organizacya Rusi Czerwieskiej przez Rocisawicw.

Nie ulega wtpliwoci,

skromne zdobycze Bolesawa Szczodrego na Rusi Czerwieskiej zostay stracone w pierwszych latach

Bolesawa Hermana Na caej za Rusi Czerwieskiej rzdzi z pocztku syn [zasawa Jaropek ks. woyski, poczem wrd nieznanych okolicznoci przychodz tu do wadzy prawnucy Jarosawa Msynowie
Wasylko. Byl

drej",

Etocisawa

ks.

tmutorokaskiego, Ruryk,

Woodar

W-

niepomylny dla interesw Polski

gier. Nowi ksita czerwiescy mieli bardzo ywe stosunki z Poinnymi koczowniczymi ludami, na nich si wic gwnie
towcami
oparli. Zarwno ziemia czerwieska, jak wschodnie Wgry stay si
ofiar najazdu Poowcw, zorganizowanego prze/. Rocisawicw,
moe przy wspudziale w. ks. kijowskiego Wszewooda. Skierowanie bowiem hord poowieckich dalej na zachd, chociaby tylko
i

tu

/.wrt

ST.

SCHYKU

ZAKRZEWSKI? OKRES DO

79

Xli U.

w interesie bezpieczestwa samego Kijowa Rocislawicze odtd energicznie organizuj Czerwiesko, kolonizuj je zapomoc wskazanych koczowniczych elementw. Elementy te zmieniy w wysokim stopniu charakter etniczny kraju, ulegajc szybkiemu /ruszczeniu. Wniosy one ferment etniczno-spoeezny, tak
ciowe, leao

znamienny

dla tutejszych

Walka

stosunkw

Xli

XIII w.

Polsk stanowia jedn z gwnych

racyi stanu

nowych

Natomiast ksita woyscy za czasw Wady*

sawa Hermana pozostaj przewanie w dobrych stosunkach z Wadysawem Hermanem. Na Woyniu jednak zmieniaj si rne _
zie Rurykowiczw naprzd siedz Izasawic^e, potem Dawid [gorewicz, syn witopeka Izasawicza, Jarosaw, wreszcie Mcisaw syn

czerwieskich

ksit.

Wodzimierza Monomacha,

a to juz

Bolesawa

ostatnich czasach

Krzywoustego. Najwybitniejszy epizod tych stosunkw tworzy bitwa

pod Przemylem, w r. 1099, kiedy ksita czerwiescy, Woodar
i
Rocisaw pobili krla wgierskiego Kolomana, dziaajcego w porozumieniu z Wadysawem Hermanem
z wielkim ksiciem kijowskim witopekiem Izasawiczem. Pozycya ksit czerwieskich
ustala si odtd na dugie czasy.
i

z nich. Woodar, rzdzi

zapamitay wrg Polakw,
Naog jednak stanowisko Czerwieska
wielce podobne do roli lska pomidzy

ziemi przemysk, modszy

Starszy

by ksiciem

Wasilko,

trbowelskim.

pomidzy Rusi
Polsk

Polsk

jest

a Czechami.

Przeobraenia spoeczne w Polsce.

Na og
mana.

polityka polska

Bierno

ta

wohec Rusi

znajduje si

jest

w zwizku

biern za czasw Heroglnem przeobrae-

niem mililarno agrarnej natury, jakie wwczas przechodzi Polska,

gdy tymczasem ksita czerwiescy mieli do dyspozycyi lotne ruchliwe czynniki. Herman chtnie poredniczy w zatargach ruskich,
wycigajc z nich dorane finansowe korzyci, nie mia jednak si
wystarczajcych na energiczn akcy. Ksistwa woyskie
czerwieskie miay czas si skonsolidowa'- Moliwo,
w tym kierunku
dziaay inne jeszcze przyczyny. Zwizki ksil czerwieskich z Pomorzanami, nakazyway baczniejsze zwrcenie uwagi na Pomorze.
Wpywy za wielkopolskie, a zwaszcza mazowieckie, mogy t teni

dency popiera. Herman wyprowadza

na wyprawy ruskie, zreszt

szych ziem

jedynie

rycerstwo

najbli-

ma

zakrojone zawsze na
Wielkopolsce, w stosunku

To samo mona obserwowa" w

A<*
Pomorza. Zanim wic przyszo do pniejszych podziaw, wytwarza) si ono w praktyce, uniemoliwiajc ksiciu rozporzdzanie
ca si zbrojn pastwa na jednym punkcie.
skale.

HISIOKYA POLITYCZNA

80

Pomorze.

Hermana naley pojmowa jako cao, to

Lini graniczn stanowi Note;
nadwilaskie.
jest nadodrzaskie
najwaniejsze na niej brody wraz z urodami byy w rku Pomorzan.
Pierwsza wogle wyprawa Wadysawa na Pomorze miaa pomylny
Czechach wwczas panowa niepokj walka
przebieg (w r. 1090).
domowa, a Brzetysaw II gotw by nawet pomaga Polakom przeciw Pomorzu, co na og stao w sprzecznoci z czeskimi interedo morza, szereg grodw zosta
sami. Wyprawa polska dotara
nawet spalona. Osadzono polskich kasztelanw
opanowany,
pniejsze przyw waniejszych grodach. Walki jednak w r. 1091
bray, pomimo czeskich posikw, obrt dla Polakw niekorzystny.
najazd Wasilka ks. trbow-elskiego z Poowcami, w r.
Moliwe,
1092, mia na celu dywersy na rzecz Pomorzan. Niewtpliwie te
Czesi nie pomagali w sposb szczery. Zanadto im zaleao na tern,
by nie dopuci do przewagi polskiej na Pomorzu.
Pomorze

za czasw
i

cz

Wystpienie Zbigniewa. Wojna

domowa.
Niepowodzenie akcyi pomorskiej osabio pozycy jej waciwego inicyatora, jakim by Sieciech, wszechwadny wojewoda zarzdca dworu (comes palainus). Wywiera on przewany wpyw
na Hermana, tern bardziej, e krlowa (jak j zwano) Judyta bya
mu w zupenoci oddan. Herman sam nie by rycerskim, w dodatku cierpia na podagr, w polu musia wyrcza si Sieciechem.
Niezadowolenie

z Sieciecha.

tych latach (w

r.

1092)

doszed do penoletnoci

starszy (nie-

legalny) syn Hermana. Zbigniew, przeznaczony do stanu duchownego,

chowany dotd w ktrym z eskich klasztorw w Saksonii. Fakt ten

wyzyskali panowie polscy, niezadowoleni

z Sieciecha.

Zarzucano

mu

chciwo, sprzedawanie ludzi z bachych powodw', zbyt liczne kary

wygnania, wywyszanie osb niszego pochodzenia. Ruch ten znalaz poparcie czeskiego kicia, ktremu zaleao na sianiu niepokojw w Polsce, a take na odebraniu zalegego lskiego trybutu.
Uprowadzono wic Zbigniewa z klasztoru do Czech std zwrcono
si do kasztelana wrocawskiego Magnusa, z daniem, by przyj
Zbigniewa pod sw opiek, a tern samem uzna go za ksicia. Magnus po duszem wahaniu przyj Zbigniewa do Wrocawia.
i

Przeciwiestwa spoeczne w wojnie domowej.

stao si to za zgod prowinZn a mie nnem jest,

cyonalnej a rys to k rac y natomiast szara masa wrocawski e g o rycerstwa staa po stronie Hermana Sieciecha.
i,

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

81

w.

Interwencya krla wgierskiego i ksicia czeskiego przysza do

skutku z inicyatywy Hermana miaa jednak charakter przewanie
poredniczcy. Wgierski Wadysaw zwrci si nadto przeciw Sieciechowi, ktrego o may wos nie przychwyci.
Herman uzna Zbigniewa za syna, i nie byo ju wicej mowy
o przeznaczeniu go do stanu duchownego. Zreszt ukad z Wgrami
;

nie

znany.

jest

kadzki

grd

Czechom musia Herman zapaci lski trybut,

synowi Bolesawowi, z obowiz-

da modszemu

kiem zoenia hodu czeskiemu ksiciu (w r. 1093).

Zbigniew zosta pozostawiony wasnemu losowi, zwaszcza,
odstpili go take lscy panowie pod wpywem nowych zabiegw
Sieciecha. Wrocaw uzna ponownie wadz Hermana, a Zbigniew
schroni si do Kruwicy. Tu, z nieznanych przyczyn, znalaz poparcie. Cae rycerstwo kujawskie (siedm chorgwi, czy szykw) opowiedziao si za nim, z pomoc pospieszyli mu nadto Pomorzanie.
Przyszo do walnej bitwy, w ktrej Zbigniew zosta pobity na gow.
Osadzono go w wizieniu, w grodzie Sieciecha, na Mazowszu. Wy-

puszczono go

za

dopiero

r.

podczas uroczystoci konsekra-

1097

cyi katedry gnienieskiej.

Porozumienie Zbigniewa

Krzywoustym.
*

Zbigniew niedugo jednak pozosta wierny ugodzie zbliy si

do swego modszego brata
zjedna go dla myli walki z Sieciechem. Bolesaw, a raczej jego wrocawscy doradcy, zapewnili mu
Brzetysaw daznowu poparcie z Czech. Na zjedzie w Zatcu
rowa Bolesawowi sto grzywien srebra dziesi zota z rocznego
ponownie hod wujowi, telskiego trybutu. Bolesaw za
nis przed nim miecz (1099 i\).
raz z caego lska,
Obydwaj bracia zgromadzili wojska, pod pozorem wyprawy
na Pomorze, z upowanienia ojca. Wyprawy pomorskiej jednak zaSieciechowi. Rycerstwo mieli
niechali
zwrcili si przeciw ojcu
:

ksi

zoy

za sob.

Podzia pastwa.

Chcc

zapobiedz

Herman ustpi

walce,

podzieli!

pastwo

pomidzy synw siebie. Przy sobie zatrzyma! Mazowsze, waniejoglny kierunek spraw pastwowych.
sze grody w ziemiach synw,
Zbigniew otrzyma Wielkopolsk. Bolesaw za ziemi krakowska
sandomiersk oraz lsk. Bolesaw mia nadal rezydowad W Wrocawiu; jako opiekun (pedagog) byl mu dodany komes Wojsaw,
i

krewny

Sieciecha.

Encyklopedya polska.

Ugoda

Tom V

cz.

I.

la

trwaa bardzo

krtko.

82

HI STORY A

Ostatnia walka.
Sieciech z
doszli

krlow

POLITYCZNA

Upadek

obydwaj synowie Hermana,

skromniejsza

Sieciecha.

nie byli zadowoleni

cho

przewagi, do jakiej
pozycya ich bya znacznie
z

ksit dzielnicowych wedug rozporzdze Krzyw ziemiach modszych ksit Sieciech obsadzi

ni

wi lustego. Grody

swymi zausznikami, co stao si punktem wyjcia nowej zacitej,

wojny domowej (1098 1100). Pod arnowcem nad Pilic spotkay
synw do bitwy jednak nie przyszo, poniewa
si wojska ojca
rycerstwo Hermanowe zwrcio si przeciw Sieciechowi. Wadysaw
zobowiza si nie powierza mu nadal urzdu wojewody paacowego,
sam odtd mia zaatwia sprawy pastwa. Wadysaw wprawdzie prbowa trzyma si Sieciecha. Ostatecznie jednak, za wdaniem si arcybiskupa Marcina, ksita si pogodzili. Sieciech poszed
i

na wygnanie, wprawdzie nie dugie, lecz wpyww ju nie odzyska.

Upadek Sieciecha wiele znaczy w dziejach organizacyi ksisi on z rozkadem druynnictwa, zarysowanym,
cego dworu
ju od czasw Szczodrego. Wojewoda odtd nie jest, bezwzgldnie
biorc, zastpc ksicia we wszystkich sprawach zarzdu dworu i pa;

stwa.

Ronie

wie

znaczenie kasztelanw, zwaszcza

wybitniejszych gro-

monowadcze, zwizane z ziemi. Oni te przedewszystkiem pragn mie u siebie wasnych ksit.

dach. Kasztelani reprezentuj czynniki

Dno

oznaczaa koniecznie rozbijania jednoci pastwierdza,

nieuregulowanie sprawy
niezadowolenie.
Swoj drog,
nastpstwa po Hermanie wywoywao
Herman obawia si poprostu nowej wojny domowej.
ta

nie

stwa. T. zw. Gallus

wyranie

Wzrost cywilizacyi
Za Hermana naog wzrosa

kultury.

cywilizacya

kultura,

pod bez-

oddziaywaniem ksicia. Wykupuje si chrzecian

z niewoli ydowskiej. Sprzedawanych dawniej w niewol, na mozyskuje w ycy kar sdowych, otrzymuje obecnie koci.
dach, przeladowanych w Pradze w r. 1098, nowy materya spoeczny bardzo podatny do celw administracyi ksicej, czy to

poredniem

Ksi

ksicej (dzierawa
Hermana
kancelarya
ksicy
mincarstwo
itp.).
Dwr
ce
staHermana
wcale dobrze zorganizowane. Majestatyczna piecz
nowi arcydzieo sztuki zotniczej, podobnie jak votum ze zota przesane do St. Gilles w r. 1085.
Na dworze Hermana jego drugiej .ony przebywaj wybitni
Niemcy, jak pniejszy biskup bamberski w. Otto. Obok innych posug, trudni si oni uczeniem dzieci dostojnikw dworskich, czerzakresie handlu, czy specyalnie finansowoci
i

myt,

pic std pokane

Wogle zna

zyski.

wpyw ksicy

na yciu kulturalnem

szcze-

st.

Zakrzewski: okrrs do

schyku

xii

83

w.

glnoci najdawniejsze pomniki romaskie, katedry w Gnienie, Krakowie, Pocku, najdawniejsze spisy inwentarzy kocielnych daj si

odnie

do czasw Hermana.

Rzdy Bolesawa

Krzywoustego.

Czasy Bolesawa Krzywoustego

(1102

1138).

Rzdy

ca

wietno wydarze i dzielno Bolesawa,

Krzywoustego, mimo
spoczywaj na zasadach systemu Wadysawa Hermana. Polska nie
powraca do programu Chrobrego i Szczodrego. Pami korony krlewskiej bya jednak starannie pielgnowan na dworze.
Okres wojny domowej.

Lata 1102 1112 tworz okres wojny domowej pomidzy Krzywoustym a Zbigniewem. Okres to w any ze stanowiska naukowego,
jako stosunkowo dokadnie znany dziki kronice t. z w. Galla. Okres
7

zbiega si

ten
i

innemi

wanemi

sprzymierzeniec Krzywoustego w.

on

Krzywousty bierze drug

wgierski, Koloman, zwizany

wywouj zmian

padki

te

czasu

naog

daty

dobrych

Henrykiem

do

Walka Zbigniewa

r.

W 1103 umiera te
witopek, (1112?)
W za 1114 umar krl

datami.
ks.

r.

kijowski

Niemiec.

Polsk cisem przymierzem. Wy-

r.

stanowiska Krzywoustego, ktry do tego

V jest w zych stosunkach, od tej za

1125.

Krzywoustym rozpocza si niemal

z dniem
mierci Hermana. Sam podzia ojcowskiego skarbu, przedewszystkiem
za pastwa da pow d do gorcych sporw, zaegnanych przez arcybiskupa. Zasada podziau utrzymaa si w duchu ukadw za ycia ojca. Oglny zatem zakres wadzy zosta podzielony mniej wicej na dwie rwne czci. Mazowsze przypado Zbigniewowi, natomiast zachodnia
Wielkopolski z Poznaniem
Krzywoustemu.
Hermana,
dziedzic dwch
opinii Krzywousty jako prawowity syn
Krakowa)
ludniejszej czci Polski, mia nad
stolic (Poznania
Zbigniewem przewag. Krzywousty by jeszcze bardzo mody. Jego
gwnym doradc (pedagogiem) by Skarbimierz. wywierajcy wielki
wpyw na rzdy Bolesawa.
z

cz

Stanowisko arcybiskupa.
Arcybiskup gnienieski sprzyja jednak Zbigniewowi. Zbigniew
niewtpliwie
od pocztku do wyzucia modszego brata. Brak

dy

mu

byo zdolnoci.
Na sam chwil wesela Krzywoustego

jednak

ze Zbysawa, crk wimia on na

przypad
najazd czeski
topeka, na pocztku r. 1103,
celu, jak zwykle, wymuszenie zalegego trybutu. Zbigniewa pomawiano o porozumienie z Czechami; na weselu brata go nie
Najazd czeski skoczy si jednak szybko; Bolesaw zaspokoi
;

6*

84

HISrORYA POLITYCZNA

odtd
w zgodzie Krzywousty najeda
na Wielkanoc tego samego roku na Morawy, w porozumieniu z Borzywojem.
nastpnym roku rozpoczyna Krzywousty walki z Pomorzanami. Pomorzanie, prawdopodobnie od pocztku, byli zwizani ze
Zbigniewem. Jawnie jednak trudno byo Zbigniewowi z nimi si czy,
ze wzgldu na Koci polski i ogln niech w Polsce do Pomorzan.
Wyprawy Krzywoustego na Pomorze w latach 1104 i 1105
miay przebieg bardzo pomylny. Zdobyto Koobrzeg, Bytw; gwny cel wypraw polega na wzmocnieniu stanowiska szwagra Bolesawa, ksicia Switobora.
r.
1106 stosunki Zbigniewa z Krzywoustym byy tak ze,
obydwaj czynili przygotowania do walki. Bolesaw zabezpieczy

tensye wuja Borzywoja

szwagrem Jarosawem Switopekosi ukadami z Kolomanem

wiczem ksiciem woyskim. Szczeglnie wany by ukad z Kolomanem, t. zw. wieczysty, rodzaj zaczepno odpornego przymierza, nietylko w sprawach polsko-wgierskich, ale take wobec cesarza,
Czech
Rusi. Zamiarom Bolesawa
Kolomana sprzyjaa zmiana
tronu w Niemczech. Trudnoci z powodu ks. Almusa zostay usunite, by moe za porednictwem papiea, ktry w tym czasie
znosi si z Wgrami
prawdopodobnie z Bolesawem.
i

Chwilowa ugoda ze Zbigniewem

nowa

walka.

Na tej podstawie Bolesaw prbowa ugodzi si ze

wem. Celem ugody byo podjcie wsplnemi siami walki
rzanami. Przyszo nawet na zjedzie

umowy; obu

ksit

Zbignie-

Pomo-

do zawarcia formalnej
w sprawie poli-

miaa obowizywa solidarno

braci

Zbigniew jednak umowy nie dochowa

liczy
ci jednak ze wzgldu na walki w Niemczech
na wasne zamieszki, przynajmniej na razie nie dopisali. Zbigniewowi zatem mogli pomdz tylko Pomorzanie.
Krzywousty dziaa szybko ubieg brata.
r. 1106 zaj Kalisz,
Gniezno, wic, zreszt chwilowo, arcybiskupa Marcina. Zbigniew
cofn si na Mazowsze. Wwczas przybyy Bolesawowi posiki ruskie
wgierskie. Za porednictwem ksicia woyskiego Jarosawa biskupa krakowskiego Baldwina przyszo do nowego ukadu midzy brami.
tyki

moe

zagranicznej.

na Czechw;

Zbigniew ksiciem Mazowsza.

Zbigniew wwczas, po raz pierwszy, uzna zwierzchno brata;
Mazowsze zatrzyma, z reszty ziem musia ustpi. Mazowsze mia
trzyma nie w charakter/e ksicia, lecz rycerza, to znaczy tytuem
beneficyalnym, a niejako nieograniczon dziedziczn wasno. Nadto
przyrzek Zbigniew zburzyd wany grd, bronicy granicy Mazowsza.

ST.

ZAKRZEWSKI

OKRES DO SCHYKU

XII

85

W.

dotrzyma. Zim Krzywousty powtrnie ruszy na Mazowsze wraz z Rusinami Wgrami. Mazowsze
zostao zajte. Zbigniew szuka schronienia na razie na dworze kiuda si do Niemiec, na dwr
jowskim. Nic jednak nie wskra,
I

tego

ukadu Zbigniew

nie

Byo

cesarski.

to

ju w

1107.

r.

Wygnanie Zbigniewa. Pierwsze sukcesy Krzywoustego na Pomorzu.

Zbigniew narazi si na gniew brata, gwnie z powodu, i
nie przysa na ni
nie wzi udziau -w wyprawie na Pomorzan,
posikw. Wyprawa mimo to dosza do skutku. Biaogrd nad Persant zosta zdobyty. Pod Koobrzegiem za zjawi si sam
hod Bolesawowi. Podczas tej ceremonii,
pomorski i
pomorski nie zsiada z konia. Caa wyprawa zaja
tygodni
wypraw
Zbigniewa.
na
czasu, jeszcze przed ostatni
reszt roku 1107 przypada krtka wyprawa na pruskich
Sasinw, i ponownie na Pomorzan, w szczeglnoci na Czarnkw
nad Noteci. Pan grdka, poganin Gniewomir, zosta przez Bolesawa ochrzczony
pozostawiony na stanowisku. Dotychczasowy
zwierzchnik Gniewomira (jakie nieznane pomorskie ksitko) take
podda si Bolesawowi. Obaj jednak niedugo mieli znowu zdradzi.
Na ten sam czas przypada utarczka z niewielkim najazdem Morawian. Nie uda si im napad na Kozy, Racibrz za Polacy odei

ksi
ksi

zoy

pi

Morawianom. Te ostatnie walki byy w zwizku z now zmian

tronu w Czechach. Henryk V za 10.000 grzywien srebra odebra Czechy Borzywojowi
osadzi w Pradze witopeka. Borzywj z bratem Sobiesawem, z szeregiem panw czeskich, schronili si do Polski.
brali

Najazd Henryka

witopeka

czeskiego na Polsk.

1109 przypadaj wojny Bolesawa

Na lata 1108
Kolomana
cesarzem Henrykiem V, ze witopekiem, przeciw ktremu dziaaj w Czechach Werszowcy. Henryk V popiera na Wgrzech spraw
ksicia Almusa
w Polsce za Zbigniewa. Zbigniew liczy na pomoc
Pomorzan, przecenia wreszcie znaczenie zastpu wasnych zwoleni

nikw

Polsce.

oblenia miasta PoPodczas wyprawy cesarskiej na Wgry

on (Preszburua), Bolesaw ruszy na Czechy zajJ wany nadgraniczny grd. Bolesaw- popiera obecnie spraw wygnanego wuja Borzywoja, z ktrym szli razem potni jeszcze Werszowcy.
o tern zmusia witopeka do szybkiego odwrotu z pod Poonu.
Ale
Bolesaw rwnie szybko musia ustpi z Czech. Pomorzanie
i

zdobyli

bowiem potny grd Ujcie nad

Noteci,

ujcia Chu

86

HISTORYA POLITYCZNA

a nadto wykonali najazd na Mazowsze.

Tu odpar

ich biskup pocki,

Szymon, na granicy nadnoteckiej zjawi si Bolesaw

ski

zaj

pomor-

grd Wiele.

witopek wysa wwczas

(1108) Zbigniewa na lsk, w ceupieczych, sam za wystpi z niesychanie krwawemi

represaliami wobec Werszowcw. Odtd poczyna si upadek znacze-

lach czysto

nia ich

Wgier,

w
i

Czechach.

ju

tu

Jednostki

tylko

schroniy si do Polski

do

na stae osiady.

Takie wypadki poprzedziy

r.

1109,

ktrym Henryk V wraz ze

na Bolesawa. Znaa Bolesawem. Hen-

witopekiem zdecydowa si uderzy wprost

mienn jest wymiana listw pomidzy cesarzem
ryk

Y wystosowa

unikn

moe

ultimatum tej treci, i Bolesaw

dopuci Zbigniewa do poowy rzdw

rodzaj

wojny, jeeli

za-

paci trybut trzystu urzywien rocznie, albo dostarczy trzystu rycerzy

na wypraw. Odpowied Bolesawa okrela istot stosunku Polski
do cesarstwa rzymskoniemieckiego, w odrnieniu od interesw
niemieckiego krlestwa. Tak samo prawdopodobnie patrzyli na rzecz
Chrobry, Mieszek II
Bolesaw Szczodry.
Bolesaw pisa: Jeeli dasz naszych pienidzy, czy te poli

skich rycerzy, jako trybutu,

mw,

gdybymy

uwaalibymy si

nie bronili

zmusi mnie do tego,

za niewiasty, a nie za

naszej wolnoci.

Jakikolwiek

bym przyjmowa buntownika

gwat

nim
dajce si podzieli (u)iicum) pastwo. Moe to uczyni rada
moich ludzi
objaw mojej wasnej woli. Gdyby
w dobry sposb, a nie po dzikiemu, pienidzy lub rycerstwa na pomoc kocioowi rzymskiemu, zapewne znalazby u nas nie mniej ponie

dzieli z

nir

da

mocy

komu

rady, jak twoi przodkowie u naszych przodkw. Bacz zatem,

wojowa, znajdziesz wojn.

tym uderza umiarkowanie. Krzywousty uznaje prawo
jako cesarza (wzgldnie kandydata do cesarskiej korony)

grozisz; jeli bdziesz

licie

Henryka V,
do dania wiadcze ze strony

polskiej, nie uznaje

go jednak

bez-

wzgldnej formie, jaka obowizuje ksit niemieckich

czeskich,
co uprawniao Henryka V do mieszania si w wewntrzne sprawy
tych ksit. Krl niemiecki, a nawet cesarz, nie mog si miesza
i

w wewntrzne

stosunki Polski.

Henryk V nie uzna tego stanowiska. Chodzio mu o to, by

dzajc w Polsce Zbigniewa, w obu braeiacli. wskutek ich ktni,
mied powolne narzdzia. Tak dziao si z reguy w Czechach.
Zbigniew
Henryk byli pewni poparcia Pomorzan. Bolesaw
wytrzyma rwnoczesnego najazdu Niemcw. Czechw
Pomorzan. Szuka pomocy u Duczykw
zapewne j znalaz, jak
i

st.

Zakrzewski: okres do

schyru

xii

w.

87

wynika z pniejszych wydarze. Przedewszystkiem jednak dziaa

sam szybko energicznie.
Tu przed cesarsk wypraw, w pocztku sierpnia 1109 r.,
znajdujemy Bolesawa pod palisadami Naka. Bya to stolica osobnej
pomorskiej ziemi, na ktrej znajdowao si sze grodw (Kraina?).
Nako strzego jednego z najwaniejszych przej do Polski. 10 Wrzei

nia Nako zostao

zdobyte.

sukcesu tmaczy si najlepiej,

ju szybko ku Polsce.
Bra w niej udzia witopek czeski jeden tylko saski
Wiprecht hr. z Grjca, prowadzi dwa tysice rycerzy, jednak Wiprecht, szwagier Borzywoja, nie by chtny witopekowi, i wogle
wojsko Henryka V nie byo oywione jednym duchem.
Ju na samym wstpie wojsko cesarskie spotka dotkliwy zawd. Grd Bytom (na dolnym lsku) stawi tak zacity opr,
musiano go wreszcie omin. Henryk
pod Gogw
zacz
oblenie. Tutaj dopiero, po drugiej stronie Odry, znalaz si Bolesaw
z niewielkiem wojskiem, nkajc Niemcw drobn podjazdow walk.
Std te Bolesaw rozesa komornikw na Wgry
z prob o pomoc, i std dopiero poszy na Polsk wici, nakazujce pospolite ruszenie.
Gogw trzyma si dzielnie. Nawet przeprawa przez Odr nie
przyniosa Niemcom sukcesu. Droga na Pozna bya mocno zamZnaczenie tego ataku, ryzyka

jeli

si zway,

wyprawa

cesarska

zdaa

ksi

pody

knit. Henryk

Ru

zwin oblenie Gogowa, prbowa

kolei oble-

ga Wrocaw,

lecz take bezskutecznie. Wwczas zaproponowa Bolesawowi ukady, rezygnujc z popierania sprawy Zbigniewa, zadote warunki Bolesaw odrzuci, jakwalajc si jedynie trybutem.
kolwiek cesarz grozi skierowaniem wyprawy na Krakw.
I

wgierskie, Czesi za
Tymczasem nadcigny posiki ruskie
postanowili wrci do domu. Na dobitk, 22 wrzenia ksi czeski,
witopek, zosta zamordowany we wasnym obozie, przez jednego
z Werszowcw. Cesarz, po za wojennymi kopotami, znalaz si
w trudnej sytuacyi. Musia bowiem si deklarowa, kogo obecnie
poprze z Przemylidw, czy Ottona, za ktrym stao rycerstwu morawskie, czy Borzywoja; ten za by w obozie polskim, ima jednak
za sob szwagra, grafa Wiprechta. Henryk, wbrew wasnym interei

przyrzek uzna Borzywoja ksiciem czeskim, w zamian za

Wiprecht zobowiza si zabezpieczy mu odwrt.
Tak skoczya si jedna z najwikszych niemieckich wypraw
na Polsk. Cesarz ponis cios ciki, jednak
Krzywousty mia
straty. Mona uwaa za prawdopodobne, e dywersya pnocnych
saskich ksit, majca na celu w -polne dziaanie z Pomorzanami,
doprowadzia do chwilowego zajcia Lubusza.
som,

88

HISTORYA POLITYCZNA

Czechach, wbrew Bolesawowi, a z poparciem Henryka V T

utrwali si na tronie syn krla Wratysawa, Wadysaw. Rola malkontenta przechodzi na modszego jego brata Sobiesawa, ktry
osiada na dworze Krzywoustego. Zbigniew za zjawia si w Czechach. Na padziernik 1110 r. przypada niespodziewana wyprawa
Bolesawa na Czechy, w interesie Sobiesawa. Przebieg jej dowodzi
wielkiego talentu Bolesawa, ktry w szybkich marszach przeby
dotar
bezdrone gry
do dopywu aby, Cydliny. Wadysaw
czeski by zupenie zaskoczony, kraj uleg ogromnemu spustoszeniu.
Powoli tylko zawrci Bolesaw ku granicy. Czesi napadli na Bolesawa dopiero u podna Czeskiego Lasu mimo to odwrt odby si

porzdku.
Pokj z Niemcami

Czechami.

1111 przyszo do ukadw Wadysawa z Bolesawem,

prawdopodobnie ju przy porednictwie Henryka V, przygotowujcego si wwczas do woskiej wyprawy.
odnonych rokowaniach
mg
rol odgrywa Otto, zajty wwczas w kancelaryi cesarskiej. Czynn bya take sdziwa witosawa, wdowa po Wratysawie, pragnca zgody wasnych synw.
Bolesaw zgodzi si na powrt Zbigniewa
na zaopatrzenie
g w drobn dzielnic, nie wicej nad kilka grodw. Take Sobiesaw wrci do Czech zosta wyposaony.
'.

du

Olepienie Zbigniewa.
Zgoda Zbigniewa

Krzywoustym

nie

bya trwa. Zbigniew

ofiar intryg na dworze Krzywoustego; w r. 1112 zosta olepiony

niedugo, zdaje si, umar. Do upadku Zbigniewa przyczyni

pad

si ktry

magnatw Krzywoustego, prawdopodobnie Skarbimierz,

hojnie za to wynagrodzony. Brak Zbigniewa

stosunkw

Wadysaw
si

czeski,

Otto morawski

rodzonemi siostrami.

stojcej

wpyn

na polepszenie
Czechami, przy wspdziaaniu Henryka V.
r. 1112

blisko

cesarza

Bolesaw Krzywousty poenili

Naleay one do rodziny hrabiw z Bergu,

biskupa bamberskiego Ottona. Ostateczna

ugoda Wadysawa Bolesawa przysza do skutku w r. 1115 na zjedzie obu ksit nad
Niss. Warunki ukadu nie s znane.
i

lsk

i odtd polityka Krzywoustego

do
mierci Henryka V. skierowana z wyteniem wszystkich si ku podbojowi Pomorza, opieraa si na dobrem porozumieniu z Henrykiem V.
Prawdopodobnem

jest,

Nastpstwa spoeczne wojny domowej.

Dugoletnie walki ze Zbigniewem sprzyjay wzrostowi znaczeduchownych
wieckich. Arcybiskup gnienieski

nia dostojnikw

st.

zakrzkwski: okres do

schyku

xii

89

w.

biskup krakowski zyskali w tych czasach ogromne wpywy.

ziemiach za doszli do znaczenia prawie
ksicego panowie
tacy, jak Wojsaw na Kujawach i w Mazowszu, Piotr Wostowic na
lsku, a Poznaniu wojewoda Skarbimierz. Ten ostatni
wietn
karyer zakoczy buntem, na tle konszachtw z Pomorzem z Woi

sw

odarem. Bunt wybuchn w r. 1117,

uniemoliwi Bolesawowi interwency w doniosej dla sprawie woyskiej. Skarbimierz zosta
olepiony. Czynniki te podczas wojny domowej przyzwyujty
ksita ubiegali si o ich wzgldy.
czaiy si w prost do tego,
drogo za to pacc. Co gorsza, niepewno oglnego pooenia skaniaa ubosze rycerstwo, do suby wanie na dworach tych lokalnych potentatw. Odrodzenie wietnoci dworu ksicego mogo
przyj jako rezultat nowych zdobyczy na wielk skal. Ten cel
przywieca Bolesawowi w akcyi podboju Pomorza. Bya ona zreszt
konieczn, poniewa samodzielne Pomorze byo Piastom bezwzgldi

nie

Saba

wrogie.

wiecowy prawie
styczne

rda

Sprawy

na

Pomorzu,

republikasko-

niezalene, dyna-

wytwarzay cige
oddziaywajce anarchicznie na rycerstwo polskie.

stanowisko
niepokoju,

ksica wadza

ustrj tutejszych wielkich miast,

pomorskich kasztelanw

ruskie. Ujecie

Woodara. Ukady

Kolomanem.

Celem zapewnienia sobie swobody ruchw wobec Pomorza,

musia Krzywousty zabezpieczy si od strony Rusi czerwieskiej,
stale znoszcej si z Pomorzem. Zwaszcza po r. 1117, kiedy Wodzimierz Monomach wygna z Wodzimierza Jarosawa witopekowicza i osadzi tu* swego syna Andrzeja, sprawy ruskie przybray
obrt wysoce niepomylny dla Krzywoustego.
r.
1120, podczas
nowych ju walk z Pomorzanami, Andrzej wraz z Poowcami na-

jeda

na Polsk.

Synny zamach na Woodara Rocisawicza,

ksicia

przemy-

si wanie wrd tych okolicznoci Zaufany magnal

Krzywoustego, Piotr Wostowicz, zwany Duczykiem, zjecha na
dwr Woodara, przedstawiajc si za zbiega z Polski. Wkradte
si w zaufanie Woodara, owadn na polowaniu jego osob uwizl
do Polski. Woodar odzyska wolno na bardzo uciliwych warunkach,
odtd nie szkodzi ju Bolesawowi, a nawet w p. L123
wraz z Polakami
Wgrami pomaga Jarosawowi witopekowiczowi do odzyskania Woynia. Podczas tej wyprawy Jarosaw
n, a
przechodzi aa stae w posiadanie rodziny Wodzimierza Monomacha. Krzywousty w najbliszych lalach wchodzi w koli*
gacye z ksitami woyskimi, wydaje take crk za ksicia groskiego, zrodzi

Woy

dzieskiego,

Wszewooda

Dawidowicza.

HISTOKYA POLITYCZNA

t)0

Bolesaw opiera si wobec Rocisawiczw take na Wgrzech.

Zjazd z Kolomaneni w r. 1113, pod pozorem pokutniczej pielgrzymki
wzmocni zapewne stanowisko Bo/ powodu olepienia Zbigniewa,
lesawa. Po mierci Kolomana w r. 1114 zwizki te przeszy na jego
Byna Stefana. .Jednak zarwno sprawy wgierskie, jak ruskie, dobre
stosunki

nawet

Woodarem

nie

daway gwarancyi zupenej

pe-

wnoci: mogy si zmieni,

spokj od strony Pomorza przedstawia dla Bolesawa jedn z najwikszych koniecznoci. Jest to istotna
zasuga Bolesawa w dziejach Polski, i t konieczno rozumia.
i

Podbj
Kronika

1120),

(1113
z

chrystyanizacya Pomorza.

t.
zw. Galla opuszcza nas wanie u progu tych lat,
podczas ktrych Bolesaw prowadzi walk z Pomorzem

najwikszem wyteniem.
latach 1120 1122 podbj Pomorza
za zakoczony; dynastye jednak tutejszych ksit

mona uwaa
pozostay

gbiej

na

stanowisku.

w wewntrzne

Podbj

zatem

nie

mg

jeszcze

sign

stosunki Pomorza. Przedewszystkiem jednak,

byo schrystyanizowane, to z punktu widzenia

byo mowy o trwaoci sukcesw Bolesawa.
Akcya chrystyanizacyjna Bolesawa na Pomorzu bya nastp-

dopki Pomorze nie

interesw polskich, nie

stwem caej jego

zarwno zewntrznej (w stosunku do papiestwa

cesarstwa), jak wewntrznej, w stosunku do
wasnego kocioa. Krzywousty od pocztku dziaa w cisym zwizku
z Rzymem biskupem krakowskim Balduinem. Natomiast arcybiskup,
z reguy niechtny zbyt daleko idcej ingerencyi Rzymu w sprawy
prowincyi kocielnej, sta po stronie Zbigniewa, .do ktrego zreszt
naleao Gniezno.
r. 1104 bawi
w Polsce legat papieski, Walo,
biskup z Beauyais, zakonnik reguy w. Augustyna, pniejszy dugoletni paryski biskup. Walo w Polsce
dwch biskupw
z urzdw. Rzecz zapewne leaa w interesie samego Bolesawa.
r.
1113 Bolesaw ostatecznie pojedna si z metropolit.
polityki

kocielnej,

zoy

Ugoda

Kaliksta

II

Ugoda Henryka V
na stosunki w Polsce.

V. Drugi

papiestwem

Nastpstwem jej by

praw dopodobnem,

Sobr Lateraneski.

1122 oddziaaa porednio

sobr lateraneski w r. 1123.

r.

na tym soborze byli polscy biskupi;

Bernard, eremita, Hiszpan z pochodzenia, ktry pierwszy za

Izo jest

by take

Henrykiem

Zgod Bolesawa, z upowanienia papieskiego prowadzi misy na Pomorzu nadodrzaskiem. Akcya Bernarda bya jednak bezskuteczn. Na
Pomorzu .potrzeba byo nie tyle misyonarza, ile kocielnego dyplomaty. Bernard wrci do Polski, std uda si do Rzymu, jednak
przez Bamberg, dokd go skierowano z Polski.
lady,
w tym
czasie regulowano na dworze rzymskim kompetency prowincyi koi

st.

cielnych

Zakrzewski: okrks do

schyku

xii

w.

91

Naog w sobr lateraneski zakocielnej

wyda szereg postanowie,

misyjnym.

zakresie

si spraw dyscypliny

zwalczajcych symoni, zalecajcych kanoniczn elekcy biskupw,

obyczajne ycie ksiy. Zabroniono rozporzdzania przez wieckich
wasnoci duchown, zawierania maestw wrd krewnych itp.
Sobr powici duo uwagi zorganizowaniu opieki nad krzyowcami.

Legacya

Idziego. Jej

zwizek

misy

biskupa Ottona na Pomorzu.

Po ukoczeniu soboru, kurya rzymska wysaa legatw w cigu

zarwno 1123 jak 1124 r. do rnych krajw Europy celem przeprowadzenia powzitych uchwa. Na Wgry
do Polski zosta wysany jeden z najwybitniejszych kardynaw, Idzi, biskup tuskulaski.
Legacya jego obejmowaa kompetency w sprawie wprowadzenia
uchwa soboru, a nadto wogle uporzdkowania stosunkw prowincyi
gnienieskiej, i dokadnego rozgraniczenia dyecezyi.
Legacya zatem Idziego czya si z akcy, zainicyowan przez
biskupa Bernarda
podjcia misyi na Pomorzu. WyBolesawa
br Bolesawa pad na osob biskupa bamberskiego Ottona. Decyzya ta bya prawdopodobnie wynikiem kompromisu pomidzy interesami Bolesawa, ksicia pomorskiego Warcisawa, Henryka V pai

Lokalne czynniki kocielne, zainteresowane w sprawie Pomorza, a wic arcybiskup gnienieski

arcybiskup magdeburski
musiay ustpi na plan drugi. Zreszt i sam Bolesaw wola si
oprze na obcym biskupie, ni na ktrymkolwiek z wasnych praatw.
Materyalna strona przedsiwzicia spoczywaa na barkach Bolesawa.
piea.

Wyprawa apostolska biskupa

Ottona.

Pierwsza wyprawa Ottona przypada na rok 1124. Otto zabawi duszy czas w Gnienie. Std uda si na Ucie Piriss na
Pomorze na czele orszaku wasnych ksiy z Bambergu
polskich.
Z tych ostatnich naley wymieni Wojciecha, jako tumacza, pniejszego pierwszego pomorskiego biskupa. Kasztelan santocki, Pawe,
prowadzi stra rycersk
do pomorskiej granicy.
pomorski oczekiwa Ottona na granicy, on wogle odtd wystpuje, jako porednik, pomidzy Ottonem a pomorsk ludnoci. Zona Warcisawa bya chrzecijank on sam by ongi ochrzczony w Niemczech, do czego si jednak na Pomorzu nie przyznawa.
Ta pierwsza wyprawa obja Piriss, Kamie, .lulin, Szczecin,
Koobrzeg, Biaygrd
inne mniejsze grody. Z braku czasu nie udawa si Otto na zaodrzaskie Pomorze. mier Kaliksta II, papiea,
a moe wiadomo o chorobie Henryka V, skonia go do opuszczenia Pomorza.
i

Ksi

mier

Henryka

V,

r.

1125,

oddziaaa niekorzystnie na

sto

HISTORYA POLITYCZNA

92

do chrzecijastwa. Bolesaw nie spieszy

sprzyja pretendentowi do
uznaniem nowego krla, Lotaryusza,
korony, Konradowi Ilohensztaufowi. Lotaryusz natomiast nawiza
aek Pomorza do Polski

Warcisawem. Midzy Pomorzem

nowe walki wszczte przez Pomorzan.

stosunki z

II

Wyprawa

Polsk wywizay si

Ottona.

podry apostolskiej
Ottona w P. 1127. Wynika ona gwnie z inicyatywy samego Warcisawa, ktry na wiosn r. 1126 w Merseburgu zjawi si na dworze Lotaryusza. Tym razem Otto ruszy na Pomorze nie z Polski,
lecz z Magdeburga. Arcybiskup Norbert prbowa odwie Ottona
od zamiaru misyi, co si mu nie udao. Jest to jednak dowd, e
Magdeburg mia wwczas wasne pretensye do Pomorza. Otto uda
si z Magdeburga do Hobolina (Hawelberga). Tutejszy sowiaski
ksi, Witykind, nie podj si przeprowadzi go na Pomorze,
wbrew przyrzeczeniu danemu Lotaryuszowi. Musia Otto, na wasne
ryzyko, prbowa dosta si na Pomorze przez krain na p niezalenego szczepu Muryczan. Na Pomorzu zabawi obecnie Otto od
maja do grudnia (1127). Misye odby w Dyminie, na wyspie Uznoimie
w Chozegowej. Prbowa take nawiza stosunki z Rugi.
Nie przyszo jednak do porozumienia z arcybiskupem duskim, kttych

warunkach przyszo do drugiej

rego juryzdykcyi podlegaa wyspa.

Najwaniejsz jednak czynnoci Ottona byo podjcie poseldo Polski

zaporedniczenie pokoju. Bolesaw bowiem czyni
przygotowania do wielkiej wyprawy na Pomorze. Otto uda si
w czerwcu do Bolesawa uzyska zaniechanie wyprawy. Na poprzyszo do zacztku za lipca zjecha sam Warcisaw do Polski
stwa

warcia ukadu.

Warunki zalenoci Pomorza od

Caa ziemia pomorska miaa paci

Polski.

ksiciu polskiemu
300 grzywien srebra, nadto dostarcza kontygentu na wyprawy wojenne w ten sposb,
dziesiciu ojcw rodzin miao uzbroi
wyekwipowa jednego z pord siebie, a na pozostaych dziewiciu
gospodarstwem wojospoczywa obowizek opieki nad domem
wierni
wnikw. Jeli Pomorzanie dopeni tych warunkw
chrzecijastwu, mog liczy na opiek Bolesawa.
Pierwotnie trybut by wyszy. Otto bowiem ju poprzednio
rocznie

bd

wyjedna u Bolesawa dla mieszkacw Szczecina zmniejszenie trybutu.

Warcisaw na zjedzie z Bolesawem zoy znaczny dar na
otarzu

w.

czenie daru

Wojciecha.

byo wic

Bya

to

jednak nie danina

lecz

oblata. Zna-

raczej natury etykietalnej a nie prawnej.

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

Pomorze a Koci

xii

93

w.

polski.

obydwch podry by zajty projektem utworzeSzczegy jednak s skpe niejasne. Kocioy wznoszono wogle pod wezwaniem w. Wojciecha. Wpyw polski na terenie kocielnym dominowa. Sprawa nowego biskupstwa moga by
zaatwiona definitywnie dopiero po porozumieniu Bolesawa z Lotaryuszem, ktre dugo jeszcze kazao na siebie czeka. Sam Otto niewtpliwie szczerze popiera plany Bolesawa, cho jasnem jest, e
duchowiestwa bamberskiego stworzyo nieporednictwo jego
jedn trudno na drodze zespolenia kocioa pomorskiego z polskim.
Otto podczas

nia biskupstwa.

Dziaalno
Sprawy kocioa

legata Idziego

polskiego,

zwizane

w
z

Polsce.

legacy Idziego oddzia-

yway

niewtpliwie na zaatwienie spraw kocielnych pomorskich.

Wschodnie Pomorze zostao zupenie oddzielone od zachodniego,
ostatecznie do biskupstwa kujawskiego. Kasztelania
i przydzielone
za supecka na Pomorzu, a nadto cae nakielskie przypady arcybiskupowi gnienieskiemu. Biskup poznaski uzyska take znaczne
rozszerzenie dyecezyi kosztem Pomorza. Tutaj take naley, niezalene zreszt od sprawy pomorskiej, utworzenie osobnego biskupstwa
w Lubuszu, ktre niewtpliwie natrafio na gorcy opr arcybiskupa
magdeburskiego, o wiele wikszy, ni sprawa pomorskiego kocioa.
Dokonano zatem ogromu pracy, ktry waciwie rozstrzygn o charakterze i przyszoci kocioa polskiego, a ostatecznie wykoczony
zosta dopiero w dwadziecia kilka lat pniej.
Na lata 1124 1130 przypadaj take inne wane wydarzenia
na dworze ksicym.

Zblienie do Danii.

latach 1127

1129 dokonao si

zblienie Bolesawa do Nielsa

krla duskiego. Ryksa, crka Krzywoustego, zdaje

wydan

si

ze

Zbysaw

za
za Magnusa syna Nielsa. Przymierze
wszech miar korzystne, zarwno ze wzgldu na Lotaryi
jak na Pomorze.

zostaa

byo

v.

to

ze

Maestwo Wadysawa
Godne

jest

uwagi,

koo

r.

Bolesawicza.

1124

Wadysaw,

najstare

Agnieszk, crk Leopolda

austryackiego, a siostrzenic Henryka V. Wadysaw prawdopodobnie zosta wwczas przypuszczony do wsprzdw, chd w jakiej

Krzywoustego

(ur.

formie, niewiadomo.

r.

1105),

oeni si

94

HISTOKYA POLITYCZNA

Niefortunna akcya Bolesawa na Wgrzech.

Maestwo to,
ojca, w niedugim

na razie bardzo korzystne, narazio Wadysawa

czasie, na wielkie kopoty, a to zwaszcza od
syn Kolomana, krl wgierski Stefan II (w r. 1131).

umar
Na Wgrzech zawrzaa gwatowna wojna domowa, pomidzy Bel

czasu,

gdy

lepym,

II

zwolennikami Borysa, popieranego przez Krzywoustego.

Bela by synem Almusa,
razem z ojcem zostali olepieni na rozkaz
Kolomana. Borys uchodzi za syna Kolomana, z drugiego jego maa

estwa

Eufemi crk Wodzimierza Monomacha, ktr Koloman

jako podejrzan o wiaronmstwo odesa z powrotem na Ru.
Bolesaw rozwin ogromn energi w popieraniu sprawy Borysa, bez wzgldu na to, e Albrecht austryacki, szwagier Wadysawa Bolesawicza, popiera spraw Beli. Bolesawowi chodzio o to r
by utrzyma w spoistoci na W grzech stary obz Kolomana przychylny Polsce. Natomiast Bela II by zwizany z Czechami, z ktrymi
z

Bolesaw ju od r. 1129 pozostawa na zej stopie.

Bolesaw wyrusza parokrotnie na Wgry wyprawy te jednak
nie miay powodzenia, jakkolwiek Borys mia pewne za sob stron1134 Sobiesaw
nictwo. Podczas tych wypraw, w latach 1132, 1133
urzdza systematycznie upiecze najazdy na Polsk. Wyprawy w;

gierskie,

Bolesawa.

tych

warunkach, przybieray

W jednej

z nich

Bolesaw

wprost grony obrt dla

co nie postrada ycia,

mao

a jeden z wybitnych polskich dostojnikw

uszed

placu boju. Bo-

lesaw wyszed z tych walk. jakkolwiek nie pokonany, lecz osabiony.

1134 obydwaj ksita, Sobiesaw i Bolesaw, a take Bela II,
r.
odwoali si do Lotaryusza, ktry niewtpliwie podczas tych walk
zajmowa stanowisko wrogie wobec Bolesawa, jako zwolennika Ho-

hensztaufw.

w Merseburgu w

Zjazd

wedug

jednostronnych

r.

1135.

kanonika wyszespraw na sd Sobiesawa,

hradzkiego (czeskiego rda!, odda
Okazuje si jednak z przebiegu zjazdu Lotaryusza z Bolesawcem
ju wwczas stan polsko-niemiecki
w Merseburgu (w r. 1135),
zostaa zaatwiona sprawa polsko-wgierska. Tymczasem
ukad
spory polsko-czeskie day si
dopiero pniej.
Kanonik wyszehradzki przedstawia przebieg zjazdu w Merseburgu w taki sposb, jakoby cay honor przypad Sobiesawowi,
z lekcewaeniem osoby polskiego ksicia. Faktyczne jednak dane,
przytoczone przeze, wiadcz o czem wprcst odwrotnem. Bolesaw
hod Lotaryuszow
posiadanych przez siebie Pomorza Rugii.
Cesarz,

informacyi

ca

uoy

zoy

/.

Co do Rugii wiadomo nie

dzio tu o Ru, a specyalnie

jest

zupenie pewna;

by moe, e

cho-

o grody czerwieskie. Bolesaw wresz-

ST.

cie

zrezygnowa

ZAKRZKWSKi: OKRES DO

z pretensyi

SCHYKU

do ziem nad

95

W.

XII

Hobol

(?),

przedewszyst-

kiem do Braniborza.
Krzywousty, podobnie jak Chrobry, nis miecz przed Lotarem
podczas zoenia hodu. Poczem uda si na pielgrzymk do Hildesheim do grobu w. Godeharda, ktrego czczono osobliwie w Braniborzu. Podr ta, podobnie jak wgierska pielgrzymka, miaa nieznane cele polityczne. Gdy za Krzywousty wraca z tej pielgrzymki,
witano go przy wjedzie do Magdeburga, na rozkaz Lotaryusza, biciem we wszystkie dzwony. By to zaszczyt, stanowicy reservatum krlw, nie dostpowali go nawet sascy ksita.
Na Wgrzech jednak zmuszony by Bolesaw uzna Bel. Podczas zjazdu w Merseburgu syn Woodara Wodzimierz przemyski
najecha na Wilic
tak j zniszczy,
si ju nie podniosa.
Ukady z Czechami wloky si leniwo
stany dopiero w r.
1137, na Zielone wita na zjedzie ksit w Kadzku. Przy tej
sposobnoci Wadysaw Bolesawicz trzyma do chrztu syna Sobiesawa. rda milcz jednak o treci ukadw.
moe.
tre
ich mieci si w znanym dokumencie Fryderyka I dla Wadysawa

By

czeskiego

1158.

r.

cigu tego

do Jaropeka Monomachowicza w.

byo

maestwa

Kdzierzawego

ks.

r.

1137

Krzywousty zbliy si

kijowskiego.

Wyrazem

zblienia

Wierzchosaw, crk Wszewooda

Mcisawicza.
Nieco pniej przyszed do skutku nowy, wieczysty pokj
grami, a Mieszek Bolesawicz oeni si z crk Gejzy II.
Statut Krzywoustego o porzdku dziedziczenia tronu
niu dzielnic ksitom.

Uwaamy

W-

wyznacze-

wyaniaa si

za prawdopodobne,
ju od r. 1124 coraz silniej
potrzeba uregulowania zasad dziedziczenia w rodzi nit'

Piastowskiej.

Niemao zapewne znaczy antagonizm dwch

Salomei

kobiet,

Agnieszki.

najdawniejszej Kronice Polskiej

lady,

bya

ona reda-

gowana wwczas, gdy zagadnienia podziaowe stay ju na porzdku

dziennym. Salome miaa znaczny wpyw na
wiedziaa, e
po jego mierci moe wpyw straci. Stworzya wic silne stronnic-

ma

two, by stosownie zabezpieczy prawa synw.

Usiowaniom Salomei szy na

rk

przeobraenia

w onie

ry-

radoci witay
grodowej. Osobne ziemie
perspektyw posiadania wasnego ksicia. Bya to zapowied alg
na polu suby wojennej, znacznego jej zacienienia. Szara masa
rycerstwa imaa si gospodarstwa, a stara organizaoya grodowa nie
cerstwa

ori2;anizacyi

dawaa si duej utrzyma

/.

96

HISTORYA POLITYCZNA

Ustaw podziaow

przeprowadzi Krzywousty jeszcze za ycia,

najwyszych wieckich dostojnikw,
ktrzy objli rol gwarantw, a tern samem jakby opiekunw modszych ksit. Ustawa zostaa zabezpieczon take w sposb zewntrzny. Bolesaw wyjedna dla niej papieskie zatwierdzenie, w r.
1136, a moe
cesarskie, cho to nie jest zupenie pewne. Z tych
zatem formalnych wzgldw tak zwany testament Krzywoustego
mona miao nazywa pierwszym naszym pastwowym Statutem.
Statut Krzywoustego opar si o zasad senioratu, rozstrzygao tern, komu ma przypa wadza zwierzchnia nad caym rodem piastowskim
nad Polsk. Wadz t mia przeto piastowa
zawsze najstarszy w caym rodzie ksicym. Moment ten by koprzy wspudziale biskupw

jc

rzystny

dla

interesw

Wadysawa.

Jego najstarszy syn

Bolesaw,

zwany pniej Wysokim, by mao co modszy od braci Wadysawa,

Bolesawa (Kdzierzawego)
Mieszka (Starego). Salome
jej synowie odnosili si do tej perspektywy wprost wrogo.
Pojcie wadzy zwierzchniej, w duchu Statutu, obejmowao
ogln kontrol nad caoci polityki zagranicznej, wyraajc si
i

teoretycznie

stanowieniu

o pokoju

wojnie.

Senior

zatem

jest

jedynym reprezentantem ogu polskich ksit wobec papiea i cesarza.

obrbie Polski on wykonywa wadz zwierzchni, zarwno nad czonkami rodziny (ksitami Polakw) jak nad ksitami Pomorza nadodrzaskiego
nadwilaskiego i wystpuje z prawami wobec Rusi czerwieskiej.

wadzy

stanowio posiadanie Krakowa ziemi krakowskiej. Posiadanie tego grodu, dziki jego handlowemu znaczeniu, rozporzdzanie sol itp. dawao seniorowi znaczn
przewag nad reszt rodu. Tej przewodniej roli Krakw w przecigu caego okresu dzielnicowego nie straci. Nadto
krakowski mia prawo w niektrych grodach, zwaszcza granicznych, stawia swe zaogi. Stanowisko ksit dzielnicowych byo jednak wybitne. Opierao si ono na zasadzie,
ma prawo na
kady
udzia w ziemi,
nie moe ze by wyzuty ani przez seniora, ani
nawet przez cay rd. Jego prawo dziedziczenia nie ulega adnemu
ograniczeniu, on jest panem najwyszym rycerstwa swej ziemi. Rycerstwo miao jednak prawo przenoszenia si ze suby jednego
ksicia do drugiego. Stanowisko prawno-spoeczne modszych ksiodpowiadao ich roli wojskowej, kady z nich peni stra nad
swymi kresami. Odtd te zanika typ spoeczny p-ksit, jak SieMateryalny przywilej

seniora

ksi

ksi

ciecha,
i

ich

Sk;irbimierza

itp.,

natomiast

wzmaga si

rola

kasztelanw

rodw.

Krzywousty

podzieli

pastwo w nastpujcy

'sposb.

Wady-

ST.

ZAKRZEWSKI: OKRES DO

saw otrzyma Krakw tytuem

SCHYKU

97

XII W.

senioratu, nadto zwierzchnictwo nad

Pomorzem. lsk, w obrbie dyecezyi wrocawskiej, stanowi jego

udzia dziedziczny, a prawdopodobnie take ziemia lubuska.
Bolesaw Kdzierzawy otrzyma ziemi kujawsk (z Dobrzyniem) i Mazowsze wraz z ziemi chemisk i lubawsk.
Chemnie mg mie Wadysaw pewne prawa grodowe.
Mieszek, trzeci syn z kolei, otrzyma Wielkopolsk wraz z ziemiami sieradzk
czyck. Moliwe, e Wadysaw mia pewne
prawa do gnienieskiego grodu, a to ze wzgldu na rezydency
w nim arcybiskupa.
Czwarty syn, Henryk, otrzyma ziemi sandomiersk. Przynaleno Wilicy nie bya jednak jasno okrelon.
Pity syn, Kazimierz, urodzi si wwczas, kiedy zasady Statutu

zostay ju uoone. Pozosta wic na opiece braci

znaczony do stanu duchownego.

by moe

prze-

Zasady podziaw w krajach ociennych.

Zasady podziaw w krajach ociennych, a wic na Rusi, w Czeznaczne
chach
na Wgrzech wykazuj znaczne podobiestwa
rnice.
Czechach ksita dzielnicowi otrzymywali z zasady udziay
na Morawach. Waciwe Czechy nie ulegy podziaowi, z maymi
wyjtkami w pniejszych czasach. Samo prawne stanowisko modszych ksit w Czechach jest nisze ni w Polsce.
Take na Wgrzech modsi ksita otrzymuj udziay przena Wgrzech zwierzchnik pawanie w Kroacyi.
Czechach
stwa gruje bezwzgldnie potg nad caym rodem. Na Rusi stoi

byy podobniejsze do polskich. Pastwo odrazu rozpada si

osona kilka dzielnic, a
kijowski gwnie na mocy powagi
bistej zrcznoci przewodzi nad pastwem. Obie kolebki pastwa,

sunki

ksi

Kijw

sem

W ielki w jego jednak

znajduj si rku. TymczaPolsce terytoryum plemienia Polan zostao rozbite na trzy

Nowogrd

Wielkopolska). .Minio
odrbne czci (Krakw, lsk
Ru jeszcze w XII w. rozbia si na dwa zupenie osobne pastwa
suzdalskie
kijowskie. Naog jednak nastpstwa podziaw ale

prawnie

to
-

ksistwach
od natury stosunkw rodowych, wogle politycznych.
siedziao
ksil
niemieckich zdarzay si wypadki,
po kilkunastu
na drobnych schedach, a mimo to nic na tein nie cierpiay zwarti
i

naw

cl

sia ekspansyi danego ksistwa.

Krzywoustego mimo powane braki, oznacza pokany

onie bow rozwoju pojcia polskiego pastwa.
wydzielenie
wiem rodu ksicego dokonao si zrniczkowanie
Statut

krok naprzd

Encyklopedya polska.

Tom V

cz.

I.

HISTOKYA POLITYCZNA

98

pojcia

instytucyi

wadzy

zwierzchniej.

Odrywanie si caych- ziem r

XI w. Pomorza, stawao si na przyszo niemoliwe, ponieziemie zostay bezporednio zwizane z rodem Piastw zapomoc ksit dzielnicowych. Nie uchronio to od strat, naog jednak

jak

wa

utrzyma si zwizek ziem

piastowskich.

Ze stanowiska spoecznego zaopatrzenie ksit w dzielnice

przedstawia si jeszcze pomylniej. Zwikszona ilo dworw ksidodatnio na rozwj kultury, a czynniki spoeczne
cych
uzyskay
o wiele swobodniejszego rozwoju ni dotychczas.

wpyna

mono

mier
Krzywousty zmar
1138

r.

mier jego

sile

Krzywoustego.
wieku,

majc

rde

zapisuje szereg

lat 53,

padzierniku

polskich, niemieckich

ru-

Rycerz by to niezwykle utalentowany, cho nie na miar geniuszu. Politykiem by duo sabszym atwo ulega wpywom, nie zawsze
polityce wgierskiej lat ostatnich dozna samych zadodatnim
drugiej ony
jej dzieci wpyna niewtpliwie na
wodw.
hojne wyposaenie ich w ziemie, moe z uszczerbkiem wadzy tego*
skich.

Mio

ktry mia reprezentowa pastwo. System maestw modszych

synw dowodzi, e ju Krzywousty zabiega o to, by mieli dostateczne oparcie w zagranicy na wypadek, gdyby ich Wadysaw chcia

krzywdzi.

ROZDZIA

IV.

o zasady Statutu Krzywoustego. Czasy Wadysawa U Kazimierza Sprawiedliwego 11381194.

Walka

Tre:

Rozam rodziny Krzywoustego na dwa obozy. Tradycja Krzywoustego.

Biskupstwo pomorskie. Misya pruska. Pocztki cystersw. Myl o misyi na Rusi.
Wadysaw wolne ziem modszych braci. Posta Wadysawa. Intrygi Salomei.
Zwizki Wadysawa z Rusi. Walki w Polsce w latach 11421145. Osoba Piotra Wlasta. -fego pobyt w Magdeburgu. Znaczenie sprawy braniborskiej. KataBtrofa Piotra. Walki na wiosn r. 1146. Zjazd w Gnienie. Zoenie hodu przez

Wadysawa Konradowi III. Oblenie Poznania. Kltwa. Przegrana. Wygnanie

Wadysawa. Prne zabiegi o powrt. Zwizek sprawy modszych ksit
z drug wypraw krzyw;;. Sojusz z ksitami saskimi. Sprawa Pomorza nadodrzaskiego. Zwizek jej ze spraw Braniborza Stolica Apostolska a Polska.
tolic

biskupich. Przelotny konflikt. Stanowisko

WIad\ sawa. Zmiana

Stanowisko Wadysawa czeskiego. Sprawa braniborska

w Latach 1151 1156. Przygotowania do wyprawy na Polsk. Wyprawa Rudobrodego na Polsk. Nastpstwa cesarskiej wyprawy. Powrt synw Wadysawa.

tronu

Niemczech.

klasztorw. Nowe zakony. Cystersi. Znaczenie kaszteBtw

Nieudala prba buntu. Wadysawice po powrocie z wygnania..
Wyprawy na Prusakw. Zaegnanie wyprawy Fryderyka.

Przywileje di
lana
powiatu.
i

ZAKRZEWSKI OKRES DO SCHYKI'

.ST.

Rzdy

Mieszka

XII

W.

latach 11731177. Jego stosunki rodzinne

99

dnoci.

Znaczenie

sprawy pomorskiej. Wygnanie Mieszka z Krakowa przez Kazimierza. Synod

czycki w r. 1180. Ustpstwa na rzecz kocioa; zmiana statutu Krzywoustego.
Legaci papiescy w Polsce. Sprawa pomorska. Wzrost znaczenia Litwy. Upadek
Kijowa. Sprawa brzeska

Nowa walka

drohiczyska. Stosunki z Haliczem. Konflikt z Wgrami.

Krakw. Nieuday zamach Mieszka. Ugoda z Wgrami. Wyprawy
i

pruskie;

Rozam

mier

Kazimierza.

rodziny Krzywoustego na

Dzieje Polski

latach 1138

dwa obozy.

1194 wyraaj si

naog

roza-

mie rodziny Krzywoustego na dwa obozy. Jeden to Wadysaw jeno

cilejsza rodzina, drugi to synowie Salomei. Dzieje najblisze Polski
do r. 1163, wyjwszy czasy Wadysawa II,
zale od tego rozamu.
konflikt ten objawia si gwnie w zagranicznej polityce, w szczeglnoci w sferze stosunkw z Rzymem, Niemcami, Czechami. Polityka polska odznacza si wwczas wielk, nieznan dotd (chyba za
Chrobrego) ruchliwoci. Uderzajco oywione
stosunki ze Stolic
Apostolsk, ktra w tym okresie zaczyna patrze na Polsk, jako
na kraj specyalnie nalecy do swojej sfery wpyww (a nie cei

sarstwa).

Stosunki

wewntrzne odznaczaj si wielk niepewnoci. Std

interesowane czynniki, zwaszcza instytucye kocielne,

do ustaswych stosunkw prawnych majtkowych na pimie, w formie
dyplomatw. Ronie te odtd znacznie ich liczba. Wynik za spo-

lenia

eczny niepewnoci stosunkw stanowi zblienie si kocioa do

nw

odwrotnie, jako

sadach nowych,

konsolidacyi tych

ywiow

pa-

na za-

niezalenoci, na razie przynajmniej prawnospo-

j.

ksit.

ecznej od

Od

t.

zapowied

r.

1163, gdy synowie

Wadysawa

II

wracaj do

Polski, ule

rwnowaga si politycznych. Polityka zagrana znaczeniu. Od r. 1177 1194 nad caoci;; spraw g-

zmianie dotychczasowa
niczna traci

antagonizm Mieszka (Starego), jako kontynuatora tradycyi Wadysawa II, z Kazimierzem (Sprawiedliwym).
Powyej podnielimy, i w chwili mierci Krzywoustego paay
wzajemn nienawici obydwie gazie Piastw. Wadysaw II zno
ruje

me

mg

macochy

dy

znanych braciom

bya

ch

co najmniej do ograniczenia praw, przy-

Statucie.

Osi sporu

Wadysawa

dla

Agnieszki

zabezpieczenia prawa nastpstwa w Krakowie wraz z wadz zwierzchni;) swym synom, z pominiciem braci
Wadysawa. Wadysaw wic pragn oprze Statui o Krzywousto
o zasad pry mogenitury
znie senioral Salome za wraz
nie poddaa >i wogle
/
synami poprostu nie chciaa sn; podda

najpewniej

zwierzchnie! w u

Wadysawa.

100

STORY A POLITYCZNA

111.

Tradycya Krzywoustego. Biskupstwo pomorskie. Misya pruska.

Pocztki cystersw.
Nie naley jednak

sdzi, by

cao

omioletnich

rzdw Wa-

Ni
II (11381146)
wyranie, zwaszcza
Krzywoustego wystpuje' narazie
na polu kocielnem. Przedstawicielem jej jest Wadysaw. Jest to
jasne. Wogle, o ile chodzi o zuytkowanie si pastwa w celach
ekspanzyi pastwa, zawsze gwn spryn jest krakowski
potgi
gdy
on gwnie cignie korzyci ze zbiorowych wysikw.
ksi,
Ksita modsi, dzielnicowi, zachowuj si niechtnie zwaszcza
wobec prb ekspanzyi zdobywczych zamierze. Interesom ich lepiej
wadzy zwierzchniej
odpowiada ograniczenie roli caoci pastwa
do koniecznego minimum, a wic gwnie do obrony. Natomiast
zamierzenia natury gospodarczej znajduj chtne poparcie modszych
ksit Std te tworz si warunki naturalnego sojuszu, niezalenego
wielkimi panami
od kombinacyi politycznych, pomidzy kocioem
z jednej, a modszymi ksitami z drugiej strony. Naog jednak
wadza ksica warstwa ksit gruje wysoko ponad spoeczekocioem, jeszcze w" tym okresie.
stwem
zasug Wadysawa II zapisujemy sfinalizowanie wypoczet
Na
sikw celem utrwalenia chrzecijastwa na zachodniem Pomorzu.
Kreacya biskupstwa w Wolinie w r. 1140 uwydatnia silny jego zwizek z Polsk, a biskup Wojciech niewtpliwie zosta sufraganem
arcybiskupa gnienieskiego. Uposaenie jednak biskupstwa byo
byo zamknite w obrbie
dzieem dynastyi ksit pomorskich,
rwnie
decydujcy wpyw na
mieli
Pomorza. Ksita pomorscy
polegaa jedynie na walkach z brami.

dysawa

do

tradycyi

obsadzanie biskupstwa.
II zwrci take uwag na Prusy, pragnc pozyska
chrzecijastwa. Za przykadem ojca jego akcyi na Pomorzu,
upatrzy] na misyonarza, biskupa morawskiego, Zdzika, czyli Henryka.
By to przyjaciel ony Wadysawa czeskiego Gertrudy, siostry Agr. 1142 Zdzik uzyska pozwolenie od papiea i uda si do
nieszki.
Prus. Misya ta z powodu wojny domowej w Polsce nie powioda si.
pruskiej polityce Wadysawa II mogo tkwi jedno z lo-

Wadysaw

je dla

rde niezgody z Bolesawem Kdzierzawym, gwnie tutaj

interesowanym. Z powierzenia za roli misyonarza biskupowi Henrykowi mg by niezadowolony zarwno arcybiskup Jakb, jak
ambitny
peen energii Aleksander, biskup pocki.
Na czasy Wadysawa II przypada pierwsza inieyatywa sprowadzenia do Polski cystersw. Pocztki opactwa w Jdrzejowie nad
Nid daj si odnie do r. 1140, pocztki opactwa w eknie, na
Paukach, do r. 1143. pocztki opactwa w Ldzie nad Wart do r.
kalnych

8T.

ZAKItZEWSKII OKRES DO

SCHYKU

101

XII W.

1145. Opactwo jdrzejowskie jest fundacy rodu Gryfitw, w szczeglnoci dwch braci, Jana biskupa wrocawskiego, pniej arcybiskupa gnienieskiego i Klemensa. Opactwo w Ldzie stanowi fundacy samego Mieszka, ksicia Wielkopolskiego. Opactwo w eknie
zostao zaoone przez rd Paukw, moe z inicyatywy arcybiskupa
Jakba. Do Jdrzejowa sprowadzono zakonnikw z burgundzkiego
Morymundu, do Ldu z Altenbergu pod Koloni. Warto podnie,
bratem Agnieszki, ony Wadysawa II, by znany kronikarz, Otton,
biskup fryzyngeski. przedtem opat w Morymundzie (do r. 1138)Wadysaw II jego ona odegrali niepoNie ulega wtpliwoci,
ledni rol w zaoeniu Jdrzejowa, gdy pozwolenie na zaoenie
nowego opactwa stanowio przywilej wadzy ksicej. Waciwy
jednak gospodarczy rozwj tych opactw przypada dopiero na drug
poow XII w., a nawet i czas pniejszy, z powodu cigych walk

domowych.

Myl

o misyi na Rusi.

Sprowadzeniu cystersw do Polski towarzyszyy prawdopodobnie

daleko sigajce zamiary.

Zwizany

Mateusza, biskupa krakowskiego

licie

Polski

nimi jest cile

komesa

list,

Piotra do

pisany przez

w.

Bernarda.

tym obydwaj dostojnicy zapraszaj synnego cystersa do

zwracaj jego uwag na konieczno propagandy katolickiej

na Kusi. Data

listu

przypada jeszcze na czasy

Wadysawa

II.

wic

na lata 1143 1146, a stosunki Wadysawa II z Rusi byy istotnie

niezwykle oywione. Osoba za Wadysawa moga by nieobc plasnutemu przez
nowi wyprawy dyplomatyczno-apostolskiej na
Gerhocha, proboszcza kanonikw regularnych w Reichersbergu. By

Ru

to

znany pisarz kocielny, stojcy bardzo blizko Babenbergw,

tem

Wadysawa

Wadysaw wobec ziem modszych braci.

Wadysaw II niewtpliwie wglda w stosunki
w

za-

II.

modszych jego

zachodzce

Drobny, lec/ charakterystyczny

lad, i tak istotnie byo, stanowi wymienienie jego wraz z
w ksidze bractwa opactwa benedyktyskiego w Lubinie. Lubin
za lea w ziemi gnienieskiej, a wic podlega wprost Mieszkowi.
dzielnicach

braci.

on

Posta Wadysawa

Naog
ciach

widzimy,

i Wadysawowi

na stosunkach.

w chwili mierci ojca

cho odnone relacye s
I

rem dowodzi,

me /bywao

II

na zdolno-

Dowiadczenie niewtpliwie posiada, gdy

liczy ju lal 33. Mg jednak ulega onie,
prawdopodobnie przesadzone. Zajcie z Pio

e Wadysaw

by mciwy

surowy.

Natomiasl

p<>-

H1STOKYA POLITYCZNA

102

siada zalety rycerskie, a za przykadem Bolesawa Szczodrego lubia

wyprawy na dalek Rus. Myliwym by namitnym; obyczajw prostych; w stosunkach z najbliszymi powiernikami cechowaa go ru-

baszno.
Za ycia ojca
szcza ze

wzgldu

Wadysaw by niewtpliwie odosobniony, zwawpywowe stanowisko Salomei. Najblisze lata,

na

po mierci Krzywoustego, prawdopodobnie nie byy spokojne, a nad

caoci stosunkw w Polsce zapanoway antagonizmy rodziny ksicej. Ssiedzi baczn na to zwracali uwag. Sobiesaw- czeski tu
przed mierci wzmacnia grody nad granic lsk, w nadziei na
zdobycze w Polsce. Po jego zgonie tron czeski dosta si Wadysawowi, synowi Wadysawa I iw r. 1140) i odtd przez trzy lata trwa

Czechach

domowa.

na Morawach wojna

Intrygi Salomei.

r.

1141

wiosn, na dwr Salomei, zjecha

na

rodzicw, w ybitny rycerz szwabski

Otto

ze

przyjaciel jej

Salome

Stuzzelingen.

szukaa zatem poparcia Hohensztaufw, u ktrych Otto dobrze by

widziany. Otto wzi udzia w generalnym wiecu modszych ksit
z udziaem panw, zwoanym do Maogoszczy. Bya tu rozpatrywan
kwestya, czy jeszcze jedn z crek Bolesawa odesa do Zwitalten,
jak to byo pierwotnie zamierzonem; w Zwifalten przebywaa ju
jedna crka Salomei, Gertruda. Odstpiono jednak od tego zamiaru

m.

zaledwie trzechletni, na
postanowiono wyda j za
prawdopodobnie za ktrego z Monomachowiczw, a to w tym

by

mie

Wadysawowi

poparcie przeciw
Zwizki

Wadysawa

celu,

II.

Rusi.

waWadysaw zbliy si
ksicia kijowskiego. Wszewooda.

maogojski, bez udziau wielkiego

ciwie akt walki, bdcej zatem ju w toku.
Zjazd

Ru,

ksicia, stanowi

nowego wielkiego
w cigu r. 1141 najstarszy syn Wadysawa, Bolesaw Wysoki), oeni si z crk Wszewooda, Zwenisaw. Obok
wasnego interesu Wadysawa wystpuje w tern zblieniu oglnotym

czasie do

Zdaje si,

jeszcze

spadku po tradycyi Krzywoustego, a to solidarpolityczna obydwch wielkich ksit w stosunku do ksit dzielnicowych, w szczeglnoci za solidarno stanowiska wobec Monomachowiczw Wodzimierza ksicia Izerwieskiej Rusi. Nie monajednak
przecenia tego poparcia Stosunki na Rusi wogle byy niepew ne, a antagonizm) wrd ksit ruskich mogy byy pogbia przeciwiestwa
do utrwaw -rd Piastw
odwrotnie). Sam Wszrwood dopiero
lenia swej wasnej pozycyi. Skonny by do wywoywania niezgody
polski interes, przejty

no

<

(i

dy

ST.

wrd

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

ksit, powica

najbliszych sobie ruskich

103

w.

interesy

swych

rodzonych (czy przyrodnich braci), zblia si nawet do Monomachowiczw. Modsi Bolesawice mogli mie poparcie w najbliszej rodzinie

Wszewooda, a
ona bya

pierwsza
Piotr

odegra

gwn

to

za

siostr

rol

porednictwem Piotra Wasta. ktrego

Wszewooda. Niewtpliwie natomiast

dojciu do skutku przymierza

Wady-

sawa II z Wszewoodem, gdy jeszcze wwczas cieszy si jego zupenem zaufaniem.

Wynika std, e ksita polscy na Rusi, a ruscy w Polsce, podczas cigych interwencyi, grali rol wicej poredniczc, skierowan
ku zapewnieniu sobie dyplomatycznych
Walki

Ju w

r.

1142 (w

Polsce

kocu

materyalnych korzyci.

latach 11421145.

roku)

Wszewood wysa

do Polski na

pomoc Wadysawowi, syna swego witosawa z Izasawem DawiWodzimierzem czerwieskim. Ksita powrcili z tej
dowiczem
i

wyprawy, wiodc wicej ludnoci spokojnej, ni jecw wojennych.

y prawa przeto nie miaa bardzo krwawego przebiegu.
Na ten rok prawdopodobnie przypada znaczny sukces Salomei:
wydanie crki Dobronegi (Ludgardy) za syna potnego margrabiego
Konrada, Teodoryka. pniej margrabiego uyc. Zwizek ten umoliwi nawizanie cisych stosunkw z ksitami stojcymi blizUo
Konrada, a to z Albrechtem Niedwiedziem, ktry w tym czasie odzyska pnocn Sask marchi,
z nowym arcybiskupem magdeburniezalen
skim Fryderykiem, zajmujcym wobec krla Konrada
pozycy.
nastpnym roku ktry z ksit polskich (albo Wadysaw,
albo Bolesaw Wysoki) wzi udzia w weselu witosawa Wszewoodowica. Autor odnonej wzmianki w Latopisie nie by zadowolony z udziau bezbonych Lachw w tej uroczystoci.
za 1144 Wadysaw uczestniczy w wielkiej wyprawie
r.
na Wodzimierza przemysko-halickiego, zorganizowanej przez Wszewooda. Z Wodzimierzem byo bardzo krucho. Uratowao go jednak
porednictwo Igora Olgowicza. Igor zapewni sobie poparcie pi
Wodzimierza kandydatury swej na Kijw, w razie ewentualnej mierci
Wszewooda. Ten sam rys zapobiegliwoci, nie odpowiadajcej celom
interesom Wszewooda, cechuje stanowisko Igora wobec ksit

do

polskich.

Latem, r. 1145, toczya si w Polsce nowa walka. kor. z ramienia Wszewooda interweniuje na korzy Wadysawa Zmuszono
do wyprawy ksicia Izasawa Mcisawica, wuja pierwszej ony Bole
zosta we Wodzisawa Kdzierzawego. Ten jednak azachorowao
i

104

HISTOKYA POLITYCZNA

mierzu. Igor ponownie okaza skonno do porednictwa. Wojska

spotkay si nad botami w Polsce (nad Pilic). Do bitwy nie doszo T
poniewa Bolesaw (Kdzierzawy) Mieszek za porednictwem Igora
zawarli pokj z Wadysawem. Wadysaw zyska na braciach cztery
grody (z Wilic?), a Igor dosta Wizn, na Mazowszu.
Poczem ksita ruscy wrcili na Ru. uprowadzajc ponownie
i

tumy

ludzi,

zwaszcza

Osoba

co jednak

wywoao w

Polsce wielkie

rozgoryczenie r

wrd duchowiestwa.

Piotra

Wasta. Jego pobyt w Magdeburgu. Znaczenie sprawy

braniborskiej.

Zima

1145 na 1146

r.

Wadysawa z
Wadysawem

brami,

a to

a Piotrem

miaa decydujcy

dziki konfliktowi,

Wastem, wujem

wpyw

jaki

na losy walki

wybuch pomidzy

(przez

on)

Bolesawa

Wysokiego. Piotr kierowa si prawdopodobnie gwnie interesami

wasnej rodziny, ktre byy jednak niepospolitej wagi w ramach caoci spraw na zachodzie.
tym bowiem czasie, czy te nieco wczeniej crka Piotra wysza za
za Jaks, ksicia Kopanicy nad
Sprewi, z rodu ksit braniborskich i najbliszego krewnego bezdzietnego Henryka Przybysawa, ksicia braniborskiego (brandenburskiego). Jaksa zatem by waciwie jego jedynym spadkobierc,

jakkolwiek oddawna
stale

przebywa

byli

sob

najgorszych ze

stosunkach

Jaksa

Polsce.

Wybitne stanowisko Piotra na lsku, jego obszerne tu posiadoci

urzd wojewody we Wrocawiu, lawirujce stanowisko
w walce Wadysawa z brami w zwizku ze spraw braniborsk
sprawiy,
sta si ksiciu
jego onie w najwyszym stopniu
podejrzanym.
Pozory wiadczyy przeciw niemu, jakkolwiek plotki
intrygi
dworskie, a zwaszcza zawi rodu Odroww, mogy mie take
i

duo

znaczenie.

Zim,

z r. 1144 na 1145, baw i Piotr na dworze krla Konrada

Magdeburgu, zajty rzekomo wycznie spraw uzyskania relikwii w. Wincentego dla swego familijnego opactwa Benedyktynw
w Wrocawiu. Kler magdeburski niechtny by wydaniu relikwii. Pomogo jednak yczliwe stanowisko arcybiskupa Fryderyka. Piotr relikwie uzyska, a w maju przewieziono je
zoono w Wrocawiu
wrd wielkich uroczystoci. Nie jest prawdopodobnem, by pobyt
w Magdeburgu na dworze Konrada III mia charakter czynnoci
przedsiwzitej w subie Wadysawa II. Sprzeciwia si temu stanowczo pniejsza rola arcybiskupa Fryderyka w wypadkach polskich. Piotr robi, zdaje si, przedstawienia w duchu interesw modT

st.

szych

ksit,

Zakrzewski: okres do

zjednany

obietnicami

ich

Tam bowiem w tym

Braniborzu.

schyku

xii

poparcia

wayy

czasie

105

w.

sprawy Jaksy
si dyspozycye

Henryka Przybysawa, zjednanego w zupenoci, dziki onie, przez

Albrechta Niedwiedzia, ktrego syn najstarszy Otto by chrzeniamia ju darowan
ziem, mianowicie terykiem Przybysawa
toryum Suche (Zauche). Natomiast Wadysaw planom Piotra Jaksy
Wadysaw sta
napewne nie sprzyja. Domyla si tylko mona,
na gruncie dawniejszych ukadw Lotara z Krzywoustym w sprawie
Braniborza. Zarwno dla krla niemieckiego, jak dla ksicia polskiego
byo najkorzystniejszem, by ziemie poudniowo-lutyckie miay nadal
osobnych ksit sowiaskich, podlegajcych wprost krlowi niemieckiemu. Inaczej ulegay zachwianiu podstawy kompromisu polskoniemieckiego w sprawie nadodrzaskiego Pomorza. Usadowienie si
Jaksy w Braniborzu oznaczaoby przynajmniej na razie wzrost wpyww polskich (czego nie mg chcie Konrad Albrecht Niedwied),
ale take wzrost potgi Piotra, czego nie yczy sobie Wadysaw.
Moliwe,
na zaostrzenie konfliktu Piotra z Wadysawem mg
mie wpyw sam Albrecht, dwr minijsko-uycki.

cz

Katastrofa Piotra.

Zim w kocu r. 1145 zosta Piotr z namowy Agnieszki (do

czego przyczyniy si plotkie dworskie), a na roka/ Wadysawa,
poddany
opadnity w Wrocawiu w sposb podstpny, uwiziony
i

karze

okaleczenia czonkw.

na skazanie go na

mier,

Walki na

Natomiast nie zgodzi si Wadysaw

Piotr poszed na wygnanie na Ru.
_

wiosn

r.

1146.

Zjazd

w Gnienie.

ksit

modszych wszystkich bez wyjtku w Gnienie

r. dowodzi, e czyniono wwczas nowe przygotowania do walki z bratem, czy te do nowych z nim ukadw
ugody, niewtpliwie pod wpywem katastrofy wojewody Piotra. Na
zjedzie tym by obecny legat papieski, kardyna Humbald. Cel ji
legacyi mogy stanowi krucyata do Ziemi witej, ale zapewne take
Zjazd

na pocztku marca 1146

porednictwo midzy brami, a moe

prace nad dalsz organizacy kocioa, rozpoczte przez kardynaa Idziego. Kardyna mg by
zjednany dla sprawy modszych ksit, poniewa znaczna </
episkopatu trzymaa ich stron w sposb zdecydowany. Miarodajnem
byo stanowisko arcybiskupa biskupa pockiego Aleksandra. Biskupi
i

gwarantowali zaprzysigli Statut Krzywoustego. Arcybiskup byl niewtpliwie stanowczy

nieugitego charakteru. Niewiadomo jednak,
czy nie chodzio o sprawy kocioa woglnoci.
rol odgrywa
biskup Aleksander, zaufany doradca Bolesawa Kdzierzawego, o tem
i

Wan

106

HlSTORYA POLITYCZNA

peramencie p-mnicha a p-rycerza.

wpywie jego wiadczy fakt,
w r. 1149 wprowadzi na biskupstwo wrocawskie swego brata
Waltera. Aleksander by w cisych stosunkach z Hugonem Bukr,
take pochodzcym z Lotaryngii, a prawdopodobnie take z Piotrem
Wastem. Obok Aleksandra spotykamy na gnienieskim zjedzie
cay szereg panw, zwolennikw modszych ksit, z wojewod
W szeborem na czele. Dokumenty, wystawione w Gnienie przez kar-

dynaa Humbalda

zabiegali obecnie

Mieszka,

wiadcz

wzgldy kocioa,

szeskiej fundacyi, ktr

kiem biskup Aleksander.

Zoenie hodu

mg
przez

o gorliwoci, z

jak ksita

specyalnie staroytnej trzeme-

si wwczas opiekowa przedewszyst-

Wadysawa

Konradowi

III.

Wadysaw

zwrci si wwczas do Konrada o pomoc przeciw

w Kainie pod Altenburgiem zoy hod krlowi. Hod ten rni si tern od hodw skadanych przez Chrobrego
Krzywoustego,
nie by wynikiem koniecznoci zewntrznej,
lecz wewntrznej sytuacyi w Polsce. Jako taki spotka si z surow
krytyk w Polsce, gwnie arcybiskupa Jakba. Ksita modsi wraz
z episkopatem zyskali dogodny argument w walce z Wadysawem,
braciom.

14 kwietnia

zarzucajc mu zaprzedanie kraju Niemcom. Wadysaw mg liczy

Konrad pomoe mu tak skutecznie, jak przed paru laty
na to,
uczyni to w Czechach, na rzecz szwagra, take Wadysawa. By on
rwnie zmuszony do opuszczenia Czech, tylko Praga, gdzie zostawi
Gertrud (siostr Agnieszki) dochowaa mu wiernoci. Nie zauwayli jednak Wadysaw
Agnieszka,
sytuacya krla Konrada
w r. 1146 bya o wiele trudniejsz ni poprzednio.
Na kady sposb modsi ksita polscy, nie zaniedbujc stosunkw z Konradem, od hodu w Kainie zbliyli si do Rzymu w sposb wysoce manifestacyjny, pierwszy raz w dziejach Polski z t si
i
z tak dobrym skutkiem. Natomiast na Konrada III wpyw gwny
w przeprowadzeniu tej caej sprawy mia Albrecht Niedwied. Zaleao mu bowiem, by ksita polscy byli zaabsorbowani wewntrznemi sprawami.
Jeszcze po powrocie z Kainy czu si Wadysaw na tyle silny,
wysa syna Bolesawa z posikami na wypraw Wszewooda przeciw Wodzimierzowi Czerwieskiemu. Wyprawa skoczya si na
bezskutecznem obleniu Dwinogrodu.

on

Oblenie Poznania Kltwa

Przegrana.

Zdaje si,
podczas tej wyprawy przyszo do wybuchu ostatniego aktu wojny domowej w Polsce. Zosta on wywoany przez

ST.

ZAKRZEWSKI! OKRES DO

SCHYKU

107

W.

XII

wysza z grona krewnych

zwolennikw Piotra Wasta. Wadysaw uderzy na wojska braci przystpi do oblenia Poznania. Tymczasem pomie buntu zwolenni-

sprzysienie, ktrego inicyatywa

kw Piotra obj szereg grodw w krakowskiem

na lsku.
Wwczas Wadysaw odwoa syna Bolesawa z wyprawy ruskiej.
i

Ten przyby z pomoc nieznanych ksit ruskich, prowadzcych

sob zastpy Poowcw. Obleni spodziewali si take jednak pomocy. Spieszya ona, zebrana gwnie z ziem Krzywoustego, pod dowdztwem starego wojaka z czasw Krzywoustego, Hugona, zwanego
Bukr (Butyre).
Arcybiskup prbowa jeszcze poredniczy, lecz wycznie w interesie
modszych ksit. Porednictwa to Wadysaw odrzuci,
wwczas arcybiskup wykl Wadysawa. Formalny powd kltwy
stanowio posugiwanie si przez Wadysawa w walce z brami szyzmaz

tykami

poganami. Zreszt

Wadysaw zama w

Kainie Statut ojca,

zaprzysiony przez biskupw

przez samego Wadysawa. Niemao
te do kltwy przyczyni si wyrok na Piotra, penego zasug wobec
kocioa majcego duy wpyw na episkopat. Kltwa rzucona przez
i

Jakba zostaa w kadym razie przez Stolic Apostolsk zatwierdzona.

Zoenie zatem hodu Konradowi III nie leao w wczesnych interesach Rzymu.
Na uwag zasuguje sama scenerya ogoszenia kltwy. Dokona
jej Jakb w obozie Wadysawa, dokd uda si osobicie, prawdopodobnie na czele duchowiestwa. Podobne postpowanie leao
w duchu czasu, wywoujc popoch przeraenie wrd dotknitych
kltw ich zwolennikw.
i

Psychiczna

odporno Wadysawa

podczas ostatniego decydu-

brami zostaa niewtpliwie taktem kltwy zachwiana,

jeli nie zamana. Rostrzygny zreszt o obleniu wypadki wojenne.
Powiodo si mianowicie zaskoczenie wojsk Wadysawa dziki jedjcego

starcia z

noczesnemu uderzeniu na oblegajcych zarwno zaogi

wojsk Kdzierzawego, prowadzonych przez Hugona.

Wygnanie Wadysawa. Prne

i

Tymczasem sytuacya zmienia si

Agnieszka

nie

utrzymaa si

grodu, jak

zabiegi o powrt.

Wadysaw zosta na gow pobity zbieg.

zostawi w Krakowie, a sam spiesznie uda si
Niemiec. Syna za Bolesawa wysa na Ru.
dysawa.

fatalnie

Zaledwie
do Czech
na

on
i

mg

std do

niekorzy WaKrakw si

Krakowie.

zrabowany pi
wpraw dzie broni, lec/, krtko; /usia zdobyty
wojska modszych ksit. Bolesaw Kdzierzawy mg /atom by*
r

intronizowany, zgodnie z obyczajem, na wielkiego ksicia

Krak"-

HISTORYA POLITYCZNA

108

da odtd

posuchu. Bolesaw Wysoki nic na Rusf

uzyska. Wszewood bowiem ciko chorowa
tutaj zwyke za1 sierpnia tego roku umar, poczem nastpiy
i
dusza walka o Kijw. Skoczya si ona zwycistwem
mieszki
Mie[zastawa Mcisawica, yczliwego Bolesawowi Kdzierzawemu

wie

nie

by w

jako taki

stanie

szkowi.

Nie

mg

take, zwaszcza obecnie liczy

Wadysaw

na wy-

datn pomoc szwagra swego, Wadysawa II czeskiego. Wadysaw

czeski bowiem by zajty blisz dla spraw konfliktu Babenbergw z biskupem ratyzboskim spraw Borysa majcego pretensye
i

do tronu wgierskiego. Zreszt stanowisko Wadysawa czeskiego

byo trudne raczej na razie neutralne wobec ogu ksit polskich.
By bowiem bratem ciotecznym modszych ksit; sam zreszt by
za saby, by wobec silnego stanowiska krewnych w Polsce mg im
kizaszkodzi wasnemi siami. Zauway zreszt trzeba,
polskich
ksit,
w
sprzymierzeniec
by
najstanowczy
Izasaw,
jowski
lepszych stosunkach z czeskim Wadysawem.
Wygnacowi w tych warunkach jako jedyna na razie nadzieja
pozosta pan lenny, krl Konrad. I ten w tej chwili by zaabsorboczeski, w porozumieniu z Babenberwany innemi sprawcami.
gami, forsowa na dworze Konrada spraw wiecznego pretendenta
do korony wgierskiej Borysa, ktry te niedugo pniej zajmuje
Inne te sprawy, cile niemieckie,
z pomoc Niemcw, Preszburg.
bardzo zajmoway Konrada tak, i mimo caej yczliwoci dla Waograniczon akcy. Wyprawa na
dysawa, mg si zdoby na
modszych ksit przedsiwzita w sierpniu 1146 r. z maemi siami,,
nie powioda si. Konrad nie mg sforsowa przeprawy przez Odr.
Stanowisko za ksit polskich wzmocnio si jeszcze, odkd szwagier Mieszka, Oejza, odnis we wrzeniu wielkie zwycistwo nad
rodzonym bratem Agnieszki, Henrykiem, ks bawarskim. Wadysawowi pozostay na razie zabiegi dyplomatyczne.
Z kolei na wypadki polskie miaa oddziaa najwaniejsza bodaj
i

e ksi

Ksi

do

sprawa, n aj ywiej zaprztajca

wyprawy krzyowej,

to

uwag

katolickiego

wiata

drugiej

duchu niekorzystnym dla interesw

Wa-

dysawa.

gdy papie Eugeniusz III zdecydowa si poprze enerdali si nakoni do udziau w niej naprzd krl
francuski, Ludwik VII, a nastpnie, z pcwnem ociganiem si take
Konrad III (w styczniu r. 1147).
Decyzya Konrada zamykaa na razie Wadysawowi drog do
sam Wadypowrotu do Polski. Co wicej, mona przypuszcza,
saw wzi udzia w wyprawie Konrada, albo pocignity oglnym
<

)(1

gicznie

chwili

wypraw,

ST.

ZAKRZEWSKI! OKRES DO

SCHYKU

109

XII W.

by to moe warunek zdjcia cicej

kady
Na
sposb w rodzinie Wadysawa

zapaem, albo

muniki.
jako duchowe dziedzictwo,

odtd

ywy interes
Wadysaw z Europy,

dla idei

na nim ekskopozosta odtd

krzyowej. Na dwa

prawdopodobnie z synem
Bolesawem, zostawiajc Agnieszk pod opiek krla Henryka, syna
Konrada. Dalsze losy Wadysawa zaleay zatem do pewnego stopnia
od przebiegu samej wyprawy krzyowej, ktra jak wiadomo stanowiska Konrada nie wzmocnia. Modsi Piastowice zostali na razie pazyskali czas potrzebny do umocnienia zdonami sytuacyi w Polsce
lata

znika

bytego stanowiska. Naley przyzna,

i

zdoali

zdoby

sobie

rwnie

mieckich, ale

tyczna krla Henryka

postpowali bardzo zrcznie

wybitnych ksit niekraju. Akcya dyplomaAgnieszki pozostaa bez znaczenia.

wpyw nietylko na
w Rzymie, a take w

Zwizek sprawy modszych

Sojusz z

ksit

ksitami

lady, i Bolesaw i Mieszek

poselstwo na dwr Eugeniusza III.

ju

drug wypraw krzyow.

saskimi.

na pocztku

r.

1147 wysali

skad poselstwa wchodzi,

moe

jako gwna posta, proboszcz kapituy wrocawskiej Walter,

bpa Aleksandra. Szykowaa si wwczas z upowanienia papiea druga lokalna wyprawa krzyowa na Sowian obodryckich
i lutycko-pomorskich.
Wyprawa ta stanowi niewtpliwie odchylenie
od zasadniczej idei wypraw krzyowych, nie pierwsze zreszt. Bya
to przemiana hasa oswobodzenia Ziemi witej na haso walki z niewiernymi woglnoci. Std ju krok by tylko do zuytkowania hase
krzyowej walki, entuzyazmu, ochotnikw do walki
rodkw materyalnych
dla najbliszych celw politycznych
byle tylko rzecz
brat

sama miaa poparcie autorytetu wadzy papieskiej, ktra walk w imi

krzya uwaaa za swj przywilej kierownictwo zatrzymywaa z rei

guy

przy sobie.

Ot

ta

wyprawa na Sowian bya dzieem

ksit

saskich

epi-

skopatu saskiego, przyczem biskup Anzelm z Hawelbergu, jak dotd

cigle in partibus iniidelium zosta ad hoc legatem papieskim.

Rzecz godna uwagi,

ksita polscy wzili udzia w tej wyprawie
najprawdopodobniej na podstawie wyranego zezwolenia Eugeniusza
II, a dziaali w porozumieniu z ksitami saskimi, moe dlatego,
Pomorze nadodrzaskie, korzystajc z wygnania Wadysawa, uznawao nadal formalnie jego wadz, a w rzeczywistoci chciao
uwolni z pod polskiego zwierzohnictwa, ktre mu niewtpliwie

ciyo.
rych

Wyprawa krzyowa saska dzielia sic

wikszy zgromadzi sir w Magdeburgu,

na

dwa oddziay,

pod przewodem A.nze

kt-

HI8TORYA POLITYCZNA

110

margrabiego Albrechta
przy wspudziale arcybiskupa Fryderyka
Morawskich
z biskupem
a take Konrada Minijskiego i paru ksit
i

Henrykiem Zdzikiem. Drugi, mniejszy, pozostawa pod dowdztwem

Alberona, arcybiskupa hamburskiego, Henryka Lwa, ksicia saskiego.
Z Magdeburga na Hawelberg ruszono w lipcu pod Szczecin. Tu
pod Szczecinem wyprawa saska zczya si z Mieszkiem, ktry nadcign z Polski, na czele znacznych si. Bolesaw Kdzierzawy w tym
samym czasie uderzy na Prusakw, przyczem pomagali mu nieznani
ksita ruscy. Wyprawa na Szczecin bya zatem czysto polityczna
nie miaa nic wsplnego z szerzeniem wiary. Krzyowcy byli poprostu prowadzeni na pasku przez przewdcw, dziaajcych z sob
w porozumieniu. Ogarno ich zdumienie na widok krzyw, wystawionych na murach Szczecina, jeszcze wiksze, gdy pertraktacye z ramienia Pomorzan pocz prowadzi tutejszy biskup, towarzysz w.
i

Ottona. Wojciech, kto wie czy nie stronnik

Wyprawa si rozprzga

krzyowcy

Niewtpliwie jednak

domu.

wzmocnili

brandenburski

biskupi

wadz sw wzdu

Wadysawa Wygnaca.

wielk konfuzy

wrcili do
hawelberski

Haweli.

Sprawa Pomorza nadodrzaskiego. Zwizek

jej

ze

spraw

Braniborza.

Na Pomorzu Szczeciskiem rzdzi wwczas ksi Racibor,

brat zmarego Warcisawa, jako opiekun dwch jego synw, Kazinastpnym roku spotykamy go w Hawelbergu
mierza Bogusawa.
na wiecu z niewymienionymi ksitami saskimi. Na wiecu tym mia
wyznawa religi chrzecijask, ktr
Racibor przyrzec popiera
tym te czasie zosta
przyj pod wpywem Ottona hamberskiego.
Supiu nad Pian
klasztor
w
jeo-o
wzniesiony
przyczynieniem
si
za
Magdeburga.
Obydwa te
do ktrego sprowadzono zakonnikw z

fakty nie

wystarczaj jednak do wniosku,

e w

tym

czasie

sigay

na Pomorze polityczno- zwierzchnie/*' wpywy czy to z Saksonii

wogle, czy z Magdeburga. Racibor regulowa jedynie stosunki graniczne, wynikajce z rozszerzenia si zarwno sfery dziaania marupadku dynastw sowiaskich w Hawelihiego Albrechta, jak
beru. a take rozszerzenia sn; wpyww samego Pomorza na poi

graniczu obodrycko-lutyckiem.

Mona

wyprawie na S/.czeein przypisa

nawet przypuszcza,
zwierzchnictwo ksit polskich na Pomorzu zostao
odnowione uznane wwczas zarwno przez arcybiskupa magdenaley,

burskiego, jak margrabiego Albrechta.

Konjunktura zatem polityczna

stowskich

wziy

interesy

ksit

pia-

sowiaskich,

sie-

modszych

obrt jaknajgorszy dla Bzczepw

ST.

ZAKRZEWSKI

'.

OKRES DO SCHYKU

111

W.

XII

dzcych nad Hawel Sprewi. Z pocztkiem stycznia 1148

si w Kruszwicy wietny zjazd. Przybyli tu ksita polscy
i

Fryderyk, arcybiskup magdeburski,

r.

odby

a nadto

Albrecht ze spadkobierc BraniOttona z Judyt, siostr ksit polskich,

prawdopodobne trzymanie do chrztu najstarszego syna Mieszka,
i
imieniem Odona, przez tego wanie Ottona, przypiecztoway niei

Maestwo

borza, Ottonem.

znany ukad ksit saskich z polskimi, ktrzy naturalnie wobec wadzy krlewskiej niemieckiej byli na stopie wojennej, a przynajmniej
zupenego zerwania stosunkw. Ukady kruszwickie przesdziy
rwnoczenie ewentualno powrotu Wadysawa Wygnaca do wadzy zwierzchniczej, a
Jaksy

Piotra

take spraw

Wasta.

Ksita

wbrew

Braniborza,

polscy utrwalili

interesom

si przy wadzy;

nie

zagraao im, na razie przynajmniej, niebezpieczestwo od Niemiec.

Od Wgier, Czech Rusi rwnie byli zabezpieczeni.
i

Stolica Apostolska a Polska. Obsadzenie stolic biskupich.

lotny konflikt.

Prze-

Bolesaw
Mieszek czuli si teraz natyle silni, e sysze nawet
kompromisowem zaatwieniu sprawy z Wadysawem.
Zabiegi dyplomatyczne Agnieszki, Wadysaw bowiem cae dwa lata
bawi z Konradem na wyprawie krzyowej w Azyi (1147 1149), jaki

nie chcieli o

byy energiczne
yczliwie popierane przez Henryka, syna
Konrada, nie odniosy skutku. Stolica Apostolska
biskupi polscy
twardo stanli po stronie modszych ksit. Na soborze w Rheims
w marcu kwietniu 1148 r. bawi znowu poselstwo polskie, moe
kolwiek

prowadzone przez biskupa kujawskiego Wernera, ze wspudziaem

take innych biskupw polskich, cho o tern rdowo nie wiemy.
Tutaj zapewne nastpio ostateczne obsadzenie stolicy gnienieskiej,
po niedawnej mierci arcybiskupa Jakba. Arcybiskupem zosta hp
wrocawski Janik, wspfundator opactwa w Jdrzejowie, niewtpli-

Wadysawa, ale rwnie blisko stojcy osoby

za wrocawska zostaa oddan zacitemu
wrogowi Wadysawa, Walterowi.
Wybr ten w tej chwili decydowa o zwycistwie mods

wie dawniejszy zaufany

Piotra Wasta. Katedra

Ksit
piej

na dworze papieskim, obsadzanie bowiem stolicy arcybiskunaleao do najwaniejszych przywilejw seniora, wybr Waltera

Btanowi o zaprzeczeniu de facto praw Wadysawa do lska l>o Polski

papie postanowi pod wpywem baga Agnieszki interwencyi kt
Henryka
jego dworu wysa legata u osobie kardynaa Gwidona.
Kardyna ten jesieni tego roku (1148 wyjecha do Polski z instrukcy, polecajc
wszelkich rodkw, by sprowadzi polubowne
zaatwienie sprawy. Rzecz si. wyjania ju o tyle,
osobno
i

uy

'

112

HlSToKYA 1'OLITYCZNA

bran pod uwag kwestya powrotu do Krakowa

wadzy seniolska,
jako
ojcowizny.
zwrotu
osobno kwestya
Nowy legat
i

rackiej, a

uleg zdaje si zwolennikom Agnieszki, zwaszcza niemieckim jej

protektorom,
nie mogc doprowadzi do porozumienia, rzuci kltw
teraz z kolei na Bolesawa
Mieszka, gdy ju nieco przedtem, przy
wspdziaaniu biskupa morawskiego, zostaa zdjt kltwa z Agnieszki
Wadysawa. Ten konflikt modszych ksit z Rzymem nie
i

mia jednak wikszego znaczenia. Episkopat polski kltwy nie uzna,

twierdzc, i legat przekroczy udzielone mu penomocnictwa. Jakkolwiek wic Eugeniusz II dla salwowania powagi legata i swojej
wasnej zuromi biskupw i w zasadzie uzna kltw, to jednak brak
dowodw, by papie rzeczywicie i stanowczo wystpi przeciw modszym ksitom.
Wyprawa Henryka ks. sandomierskiego w r. 1154 do Ziemi
witej znajduje si prawdopodobnie w zwizku z wczesnymi stosunkami ksit modszych ze Stolic Apostolsk.
wyprawie tej
mona widzie dowd polepszenia si tych stosunkw
Normalne za stosunki z Rzymem daj si stwierdzi dopiero

od

1155, ale jest zastanawiaj cem,

r.

dyna Gwido wzywali

krla

jakkolwiek

Wadysaw

kar-

Konrada do zbrojnej interwencyi, odnone

wyszy w r. 1150 poza granice dyplomatyna razie do wyprawy na Polsk nie doszo.
Ksita modsi dobrze zdaje si byli poinformowani o tern,
zarwno papieowi, jak Konradowi zaleao w tej chwili przedewszystkiem na sprawach woskich. Konrad musia tutaj spieszy, co byo
Konrada

projekty

cznych

negocyacyi

nie
i

zbawiennem
niy

dla Polski, jak to

ju

niejednokrotnie

bywao

przedtem.

powrt Konrada
Wadysawa z Ziemi witej nie zmieniczem stanu rzeczy, ktry w Polsce pocz si ju ustala.

A zatem

Stanowisko Wadysawa.
Nie oznacza to bynajmniej, by obawa powrotu Wadysawa nie
przestaa dziaa w Polsce.
r.
1150 zbiega z Danii na Pomorze
Kanut. siostrzeniec Wadysawa Wygnaca. Bolesaw i Mie-

ksi

szek nie

dw,

tem do
kami.

pozwalaj

to z

mu zatrzyma si w adnym

obawy, by

t drog

nie

dosta si

tutejszych gro-

Wadysaw

powro-

Polski.

Utrzymywa te prawdopodobnie Wadysaw stosunki z Prusa11-JD nowy ksi kijowski Izasaw, wypdzony
Kiedy w
r.

odwoa si do pomocy
Bolesaw Kdzierzawy ruszy istotnie na Ru, Mieszek (Stary) musia pozosta w kraju by strzedz granicy wobec spodziewanego napadu Prusakw, co te rzeczywicie nastpio,
to
/

Kijowa przez Jerzego, ksicia suzdalskiego,

ksil

polskich,

Zakrzewski: okres do schyku

st.

w
z

takich

rozmiarach,

Woynia do

nie jest

Wadysawa

zerway si stosunki

w.

113

i Kdzierzawy musia czemprdzej wraca

Zreszt

Polski.

xii

nieprawdopodobnem,

nie

czernihowskimi Olgowicami.
Wadysaw po powrocie z Ziemi w. przebywa w Altenburgu,
danym mu przez Konrada III na utrzymanie. I on,
synowie jego
zjawiali si czsto na dworze krlewskim, zajmujc tu wybitne miejsce.
r. 1152 crka
Wadysawa, Ryksa, zostaa wydan za Alfonsa
z

VII, krla Kastylii.

Zmiana tronu w Niemczech. Stanowisko Wadysawa czeskiego.

Sprawa braniborska w latach 11511156. Przygotowania do wyprawy
na Polsk.

latach 1150

1157

sprawa polska schodzi z porzdku dziennego wielkich spraw europejskich.

r. 1152
umiera Konrad III,
najgorliwszy obroca sprawy Agnieszki
Wadysawa. Nowy za

krl

niemiecki,

bratanek

Konrada,

wiele

ode

energiczniejszy

Fryderyk Rudobrody (od r. 1152) by zajty pocztkowo

innemi waniejszemi dla niego sprawami. Osobicie, cho yczliwy
Wadysawowi, rwnie blisko sta modszych ksit, a to przez rodzin Salomei. Zabrako zreszt osobistych wpyww energicznej
i

zdolniejszy,

umiera. Naog zatem Fryderyk I

zainteresowa si sprawami Polski,
odkd zmusiy go do tego wewntrzne interesy niemieckie. Punkt
cikoci stosunkw niemiecko-polskich poczyna w tym czasie gwatownie si przesuwa od dworu krlewskiego do interesw terytoryalnych, lokalnych czynnikw, w pierwszym rzdzie ksit saskich,
Agnieszki,

mg

a po

ktra

tych

latach

dopiero wwczas ywiej

czci

Czech.

Czechy wczesne znajdoway si pod bardzo praktycznem prawie oportunistycznem kierownictwem Wadysawa II jego gwnych
doradcw, z pocztku biskupa morawskiego Henryka, po jego /n
mierci Daniela, biskupa praskiego, z talentw
ruchliwoci bardzo
podobnego do synnego mistrza Krzyakw, Hermana Sal/y. Trzymay si naog Niemiec kroczyy drogami, wytyczonemi przez dwr
krlewski niemiecki. Byo to oczywist konsekwency zwycistwa
ksicia praskiego nad modsz braci w r. 1142, z pomoc krla Konrada. Jedyne odchylenie od tej zasady tworzy okres czasu okoo
r. 1152
1155, kiedy Wadysaw czeski popiera sprawo krewnych polskiego Wadysawa, Babenbergw, ktrym Fryderyk II odj ksistwo
Bawaryi, oddajc je z powrotem rodzinie Welfw w osobie ks. saskiego Henryka Lwa.
r.
1156 nastpia ostateczna ugoda pomi*
i

Encyklopedya polska.

Tom V

cz.

1.

114

dzy

H1STORYA POLITYCZNA

Fryderykiem

Babenbergami

jedn

Wadysawem

czeskim.

Jest

konsekwencyi tego ukadu bya

obietnica ze strony Fryderyka I czynnego poparcia sprawy Wadysawa Wygnaca, ktry sta pod opiek Babenbergw. Wadysaziemi budziszysk,
wowi za czeskiemu obiecano tytu krla
spodziewa si zapewne take odzyskania wpywu na lsk, a moe
zamian za to musia Wadysaw czeuzyskania czci lska.
wzicia
si
do
udziau w przyszej wyprawie polski zobowiza
wyprawie do Woch. Na ze stosunki Polski z Czechami
skiej
w tym czasie wskazuje fakt, i jeden z przeciwnikw Wadysawa
Ulryk, zbieg w r. 1155 z Czech do Polski.
czeskiego,
Drug przyczyn wyprawy Fryderyka na Polsk stanowi sprawa
wielce prawdopodobnem,

ksi

braniborska.

Zaszed bowiem

cigu

1150 czy

r.

te

1151

fakt,

mg nadwtli

dobre dotychczas stosunki Bolesawa Kdziemargrabi saskim Albrechtem. Branibrz, opanowany cakiem spokojnie po mierci Przybysawa przez Albrechta, dosta
si po pewnym czasie w rce Jaksy odtd przez sze lat pozosta
w jego posiadaniu. Jaksa mia posiki z Polski; a cho milcz rda
o udziale ksit polskich w tern przedsiwziciu, rola ich bya trudna,
choby nawet Jaksy nie popierali. To te Albrecht w latach najbliszych
jest najgorliwszem narzdziem Rudobrodego, a sprawa braniborska,
bodaj czy nie stanowi gwnej spryny, ktra wywoaa cesarsk
wypraw na Polsk w r. 1157, tu przed wypraw wosk. Wyprawa
polska formalnie tylko bya zwizana ze spraw Wadysawa
wiktry

rzawego

Mieszka

formaln, cho doniolejsz, bya sprawa odzyskania faktycznego

zwierzchnictwa nad Polsk.
Pod hasem postanowionej ju wypraw y na Polsk przygotodo niej (podobnie jak to czyni w swoim czasie Henryk IV),
atwo byo Albrechtowi nowemu arcybiskupowi magdeburskiemu,
Wichmanowi, zgromadzi znaczne siy, z ktremi uderzyli na Branibrz. Branibrz broni si dzielnie; pomoc z Polski jednak nie
przysza
Branibrz zosta zdobyty 11 czerwca r. 1157
ostatecznie
pozosta przy Niemcach. Sama za Kopanica. a wic okolica tu na
wschd od Berlina, przypada Polsce zaliczaa si jeszcze w poowie
XIII w. do ziemi lubuskiej.
Fakt ten rozstrzygn take
o tern,
organizacya kocielna
z Polski nie moga si ju rozszerza dalej na zachd, poza rodkow
Odr, cieniaa si coraz bardziej do szczupych granic biskupstw a
lubuskiego. Jednem sowem mia Albrecht
teraz w tern interes, by
sprawy polskie tak zostay pokierowane, by nic nie zagraao spocej

wa

kojnemu posiadaniu Braniborza.

ST.

ZAKRZEWSKI

OKKKS DO SCHYKI;

XII

Hf*

w.

Wyprawa Rudobrodego na Polsk.

waya si cigle. KsiFryderyka od tego przedsiwzicia

ostatniej chwili.
sierpniu jednak
drog dyplomatyczn
przyszo ostatecznie do wyprawy, do ktrej przyczyli si Wadysaw
margrabia Albrecht.
czeski
Obrona linii Odry nie udaa si tym razem ksitom polskim,
prcz
ktrzy zreszt zgromadzili znaczne wojsko. Podnie warto,
Sprawa wyprawy Fryderyka na Polsk

ta

odwie
jeszcze w

prbowali

polscy

posikw

ruskich, pruskich

poowcw,

walczyli

szeregach polskich

Pomorzanie.
Fryderyk przeby atwo Odr, tak jak poprzednicy. Bardziej
decydujcem byo to, e udao mu si podobnie, jak w swoim czasie
Henrykowi II, sforsowa cik dalsz drog przez Obr, w
zatrzyma si
kraju. Rudobrody posun si szybko ku Poznaniowi
w okolicy Krzyszkowa. Wwczas rozpoczy si rokowania ksit

gb

polskich,

przedewszystkiem

Wadysawem

czeskim

Albrechtem

Niedwiedziem, celem zaporedniczenia warunkw pokoju. Tym za

osabieniu modszych Piastowicw tak
zaleao na upokorzeniu
jednak, by utrzymali si przy wadzy. Bolesaw Kdzierzawy stan
przed cesarzem w obozie z mieczem u szyi
wykona akt poddania
si, zobowizujc si do zapacenia 2000 arzywien cesarzowi, 1000
ksitom, 200 grzywien dworowi cesarskiemu 20 cesarzowej. Bolesaw zobowiza si dalej do wzicia udziau w przyszorocznej
wyprawie do Woch, przysig nadto,
wygnanie Wadysawa II
nie byo wymierzone przeciw prawdom zwierzchniczym Rzymskiego
cesarstwa. Bolesaw zgodzi si w tej sprawie na to, e stanie na
sdzie cesarskim w Magdeburgu a sd ten mia rozstrzygn spraw
Wadysawa. Nadto zostali ksita zmuszeni tytuem rkojmi odda
do rk ksicia czeskiego szereir zakadnikw z Kazimierzem Sprawiedliwym
jedynym synem Jaksy na czele. Syn Jaksy zmar
i

wkrtce w Pradze. By

ogromny, cho ponury zysk Albrechta.

ktry po otrzymaniu tej wieci ruszy w pielgrzymk do Jerozolimy.
Wadysaw czeski zyska take ponad dawniejsze przyrzeczenia
w zasadzie przynajmniej przyznano mu z powrotem trybut lski
Nastpnie wrci Fryderyk do Niemiec wraz z Wadysawem polskim, zawiedzionym we wszystkich nadziejach. Bolesaw nie stawi
si w Magdeburgu
nie posa- posikw przyrzeczonych aa wypraw
to

wosk.
Nastpstwa

cesarskiej wyprawy.

Znaczenie zatem wyprawy

polscy wrcili do

roli

r.

1157 polega na

czasw przed

r.

1109

tern,

ksita

stosunku do cesar8*

116

HISTOBYA POLITYCZNA

do Czech, za cen utrzymania si przy wadzy; zgodzili si

Btwa
ksit saskich na
oni nadto na rozszerzenie wadzy margrabiw
ci stali si odtd bezpoobodryckich tak,
terytoryach Lutyckich
i

rednimi ssiadami Polski na caej linii. Odtd te polityka polska

wobec Niemiec, pozbawiona walu ochronnego w postaci Sowiaszczyzny nadabskiej, przechodzi w faz polityki cile terytoryalnej.
sianowi ostatni zbiorowy wysiek Niemcw
Wyprawa Fryderyka
1

kierunku ziem polskich. Nie przyniosa ona realnych korzyci politycznych wadzy krlewskiej niemieckiej. Okazao si, i niepodobna
wprowadza ksit do Krakowa tak, jak ich wprowadzano do Pragi.
Stosunek Polski do krlestwa cesarstwa traci znaczenie dotychczasowe, a osi stosunkw polsko-niemieckich
odtd
staje si przewanie polityka brandenburska. Ta ostatnia
do podkopania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem nadodrzai

dy

skiem,

utrzymujc przytem

Polsk

stosunki

oficyalnie

najlepsze.

Inne terytoryalne czynniki niemieckie odgrywaj w tym stosunku

podobn rol, cho mniejsz. Nie mona jednak lekceway faktu?
Polska miaa dawniej waodtd datuje si opinia o Polsce,
snych krlw, a obecnie oczywicie nominalnie, jest prowincy

(niemieck)

suy

cesarzowi na zasadach trybutu,

wedug wyraenia

pi

lat pniej byo

Ilelmolda. Oddanie lska synom Wadysawa w
bezwtpienia skutkiem przegranej. Ksita polscy mieli
siy,
eby t spraw przecign ostatecznie nie pozostao im nic innego
jak j zaatwi w drodze kompromisu. Std pynie czysto polityczna
rnica w przyszoci midzy ksitami lskimi a reszt ksit,

do

cho ksita lscy

pozostali jeszcze

si jednak faktycznie odosobnieni od

ksi

dugo nawskro
ksit.

polskimi. Czuli

reszty

1158 zosta
r
czeski wyniesiony przez cesarza Fryderyka do godnoci krlewskiej.
odnonym dokumencie potwierdza Fryderyk prawo Czechw do pobierania trybutu ze lska. Od
chwili jednak

wydania tego dokumentu zanikaj dawniejsze wza-

jemne interwencye czeskie

polskie.
Dokument nie wymienia natomiast obowizku, ktry spoczywa
na ksitach czeskich wobec polskich.
czeski by obowi-zany
i

Ksi

przeprowadza ksicia polskiego podczas podry na dwr krlewski

niemiecki.

Obowizek

dyplomatycznej, o

ile

Podnie* naley,
pod .Imi jak

r.

ten

obejmowa porednictwo w komunikacyi

Polska potrzebowaa drogi przez Czechy.

1086,

wywyszenie Czech do godnoci

nie

krlestwa,

oznaczao bynajmniej niezawisoci od

krlestwa niemieckiego, lecz raczej miao prowadzi do tern cilejszego zwizku z Niemcami. Ilys ten dobitnie wyrazi si w konflikcie
midzy cesarzem Fryderykiem a krlem Wadysawem, kiedy w r.

ST.

ZAKRZEWSKI

OKRES DO SCHYKU

XII

117

W.

1173 na tronie czeskim zosta osadzony Sobiesaw, i to jako

do prymogenitury.
woli Wadysawa,

ksi,

dcego

wbrew

Powrt synw

Wadysawa

II.

II w r. 1159
uprztna najwana
przeszkodzie
uregulowaniu stosunku
niejsz trudno, jaka staa
r.
ksit polskich do Niemiec do synw Wadysawa.
1163
oddali stryjowie lsk z powrotem bratankom. Bolesaw Kdzierzawy
obsadzi je wasnemi zaogami.
zatrzyma niektre lskie grody
Powrt Wadysawicw przypad wanie na chwil, kiedy dotychczasowa solidarno modszych Piastowicw psu si zacza.
Nie jest wykluczonem,
Bolesaw i Mieszek oddali lsk nietyle
ze wzgldu na obaw przed nowym najazdem Niemcw, ile ze wzgldu
na potrzeb zgody z Fryderykiem I. rda milcz. Naley wic ograniczy si do zarejestrowania moliwoci.
Konieczno uregulowania stanowiska Kazimierza, dotd niewyposaoneao. oddziaywaa w kierunku potrzeby kompromisu z synami
Wadysawa z Fryderykiem I. Kazimierz w tym czasie (w r. 1163?)
eni si z crk w. ks. kijowskiego Rocisawa Mcisawica,
niewtpliwie ma swe dnoci
ambicye.
latach za 1163-1164 po mierci Gejzy II wybucha wojna
domowa na Wgrzech. Syn Gejzy zwrci si z prob o pomoc do
cesarza. Jeszcze za przed mierci Gejzy, lub w jej nastpstwie roz-

mier

Wadysawa

polskiego

przgy si cise dotd stosunki wgiersko halickie. Na tle tych zdarze rysuj si, niewyrane zreszt, fragmenty stosunkw polsko-ruskich.
W r. 1163 Polacy walcz pod Czerwieniem (nad Huczw).
r. 1165, ktry z zachodnich ksit ruskich, moe sam Jarosaw
Omiomys, nawiza stosunki za porednictwem Wadysawa Cze-

skiego, z

Fryderykiem

Rwnoczenie

Mcisaw

Izasawic,

I.

Woy ulega podziaom. W

w ucku

Wodzimierzu osiad

jego brat, Jarosaw; niedugo sama

zie-

mia wodzimierska rozpada si na cztery dzielnice (poza Brzeciem

Drohiczynem).
Niewtpliwie wic na powrt Wadysawicw do Polski oddziayway sprawy ruskie wgierskie. Odtd ksita polscy byli nieco
i

swobodniejsi.

r.

1169 posiki polskie towarzysz

wyprawie na Kijw.
Og walk ksicych

Polsce

ma

ks.

nadto strun.;

Meislawow

prawno-spo-

eczn.
Przywileje dla biskupstw

dc

klasztorw

Ksita,
do utrzymania wadzy, byli obecnie zmuszeni
do czynienia ustpstw na rzecz kocioa. Nie sigay one jednak tak

HI8TORYA POLITYCZNA

si zakres wadzy ksicej jej istota. Nadania

kocioa uszczuplay ilo urzdnikw ksicych. Ograni-

daleko, by zmniejszay

na rzecz

mono

rku ksicia zawsze

zarobkowania rycerstwa.
czay zatem
prawa patrona.
pozostaway kontrola nad majtkiem kocielnym
dochodw, wzmacnia jednak
za tracc bezporednio
materyalnie koci, bardziej oddany interesom ksicia ni rycerstwa.
Chodzio o uprzywilejowane wydzielenie majtkw kocielnych
i

cz

Ksi
z

obrbu majtku ksicego,

wnych

stworzenie z nich samodzielnych prajednak

take o uporzdkowanie stosunChodzio

jednostek.

kw prawnych w obrbie
kresu samowoli take

organizacyi kocielnej, a

biskupw, jednem

sowem

wic

pooenie

o formalne opisanie

majtkw biskupich kapitulnych. Przykad biskupw naladoway

prdko klasztory. Jeszcze z czasw biskupa krakowskiego Maura
i

1118)

dokument, opisujcy uposaenie parafii

w Pacanowie. Kardyna Idzi w r. 1124 zatwierdza uposaenie majtku
Wadysawa. Znakomity
opactwa w Tycu, za zgod Bolesawa
obraz majtkw arcy biskupstwa gnienieskiego podaje bulla protekcyjna Innocentego II z r. 1136. Bulla pomorska zostaa wydan
w r. 1140. bulla wrocawska w r. 1145. Bulle dla biskupstw w Kraznane.
Poznaniu nie
kowie, Pocku, Lubuszu
To samo zasadniczo mona stwierdzi w stosunku do klasztorw.
Na tym jednak terenie wczenie bardzo wystpuj z inicyatyw obok
ksit wielcy panowie. Z reguy jednak funduj klasztory tylko
dygnitarze, pozostajcy w cisych stosunkach z ksitami, z ich
pozwolenia
aski. Prawo zakadania nowych klasztorw stanowi
monopol wadzy ksicej bezwzgldnie przestrzegany.
(1109

pochodzi

jego

Nowe zakony.

cigu

sztornych
binacyi

XII w. pojawia

zakonw. Wynika
interesw chwili,

wyraz okrelonych
czych.

Nowe

dnoci

Cystersi.

si cay szereg nowych fundacyi klaprzewanie z tych lub innych komrwnoczenie kady zakon stanowi

to

kocielnych, cywilizacyjnych

zakony, zjawiajce si

gospodar-

XII w., nie ograniczaj

si do

gotowych pynnych dochodw, jak to czynili Benedyktyni, a po czyci take kanonicy regularni. Nie jest moe wykluczonein.
stare benedyktyskie opactwa, skonne do rywalizacyi z biskupami, zajmoway w walkach domowych llo8 1146 stanowisko
yczliwe Wadysawowi II. Biskupi, a zwaszcza Aleksander pocki
Walter wrocawski, a take arcybiskup Janik napewno byli Benedyktynom niechtni, udzie mogli, na ichmiejsce osadzali czy kanonikorzystania

kw
tt-z

regularnych, kierunku z Arrovaise, czy

wreszcie,

to

gwniej

te premonstrantw,

popierali cystersw. Cystersi

lub

zajmuj najwy-

ST.

ZAKRZEWSKI

OKRES DO SCHYKU

XII

119

W.

wrd tych nowych zakonw. Odznaczaj si przed

innymi wybitn inicyatyw gospodarcz i fachow organizacy. Stworzyli oni typ wielkiej wasnoci ziemskiej, ktrej punkt cikoci spoczywa w podnoszeniu produkcyi rolnej. Stwarzali te z reguy miasteczka, a pniej i miasta. Cystersi uzyskali w Polsce w XII w.
szereg posterunkw. Wyej ju wspomnielimy o opactwach w Jdrzejowie, eknie i Ldzie (z lat 1140
1145). Do Jdrzejowa sprowadzono
francuskich zakonnikw z Morimundu, do Ldu niemieckich z Altenberga pod Koloni. Ze wszech miar znakomit bya fundacya rodu Paukw w eknie na Paukach (koo r. 1153). Na pierwotnym zrbie
benedyktyskim stana fundacya Bolesawa Wysokiego w Lubiu na
lsku, crka macierzy w Pforcie; pocztki jej mona odnie do r.
bitniejsze miejsce

1169. Gwnie z inicyatywy wybitniejszych rodw rycerskich, z poparciem jednak ze strony Kazimierza Sprawiedliwego, stany opactwa
w Koprzywnicy (fundowane przez rd Bogoryw)
w Wchocku
rd Gryfitw
Piotra Wasta). Kazimierz moe by wraz z arcybii

skupem gnienieskim Bogumiem uwaany za fundatora opactwa

w Sulejowie. Opactwa te w XII w. nie stanowiy jednej prowincyi.
Gdy jednak opactwa benedyktyskie byy samodzielnemi instytucyami, ulegajcemi nieznacznej tylko kontroli biskupw, to opactwa
cysterskie

stay

silnej

zalenoci od

macierzystego

klasztoru,

obowizek uczestniczenia w powszechnych zjazdach opatw (kapituy jeneralne), by surowo przestrzegany.

Opactwa cysterskie na Pomorzu nadodrzaskiem sigaj take
a

jednak odrbn filiacy, ktrej rdem jest Dania.

Std przyszed pierwszy kontyngent zakonnikw do Kolbacza, a std
do nadwilaskiej Oliwy. Rys ten przyczyni si do ponownego wyodrbnienia Pomorza od Polski.
Blizkie stosunki czyy cysterskie opactwa z rodami ich funXIII
XII
datorw zarwno na polu kocielnem, jak spnecznem.
Xli

maj

w.,

w nich wielu Polakw, przewanie z rodzin fundatoPniej jednak rw si te zwizki, a opactwa przybieraj charakter zamknitych korporacyi, w ktrych rej wodz Niemcy.
okolicy opactw cysterskich powstawa zawsze duy ruch
gospodarczy, a w nastpstwie praw no-spoeczny. Cystersi sprowaw. znajdujemy
rw.

sob

zakonnikw, ale
kolonistw wieckich, ktrych osadzali na otrzymywanych pustkowiach. Darowizny za, zwyk e
niewielkie
rozproszone, komasowali, wytwarzajc zaokrglone foldzali

nietylko

warki

Biedniej

majc

dobra.

Proces ton

silnio

oddziaywa

na stosunki

wrd

ludnoci polskiej, zarwno wieniaczej jak rycerskiej. Cystersi

zawsze gotwk, przedstawiali dla rycerstwa warto
ii

HJSTORYA POLITYCZNA

120

przyczem czsto wierzytelnoci ubezpieczone

tucyi kredytowych,

przez zastaw ziemi, ktra tym sposobem przechodzia

w ich

byy

posiadanie.

naley si zakonom krzyowym, chocia

krzyowych wypraw
idei misyjnej
w
w tym kierunku
niewtpliwie
Polsce
uwag

Osobna wzmianka

cystersi

do

poowy

w. XIII

baczn powicaj
odegrali wielk rol.

Zakon Johan nitw pozyska w Polsce placwki ju od poowy

fundacyi ks. Henryka Sandow Zagociu, z inicyatywy
w Poznaniu. Bogate probostwo Miechowitw (Boomierskiego
grobcw), dzieo synnego Jaksy rodu Piotra Wasta stanowi dowd
XII w.

popularnoci

tym

czasie idei

krzyowej

Znaczenie kasztelana

Pod

wpywem

w spoeczestwo

pomnoy

ywy

Polsce.

powiatu.

ksicej (Wadysawa

inicyatywy

przeto

Mieszka Starego) rozpocz si

ruch,

ktry

II

sign gboko

ktrymi rozporzdzali dotd

wadcy piastowscy. Musia si on odbi na stanowisku ksit wobec
odwrotnie.
warstwy rycerskiej
i

zasoby,

Szereg rodw

trac
z

starych,

przyczyn politycznych.

Grylici

jak

krakowskiem

Odrowe

Topory,

czy

abdzie

gwnie zreszt
Natomiast ask ksic ciesz si gwnie
Pauki w gnienieskiem. Ale sam ustrj

cigu XII w. swe wybitne

rycerstwa ulega obecnie przetwarzaniu.

stanowis-ko,

Pomidzy ksiciem

a rycer

poredniczy kasztelan, jako ten czynnik, ktry obecnie jest najbardziej ywotny i ma najwicej zada.
Jest on naturalnym reprezentantem terytoryum, na ktrem panuje
tym okresie dojrzewa te ostatecznie powiat, w znajego grd.
czeniu administracyjno-sdowem, opartem na przejciu rycerstwa do
jeszcze zmienne,
gospodarki ziemskiej. Powiatowe te jednostki
zarwno co do ich iloci, jakote zajmowanego przez nie obszaru, ale
ju s. Rwnolegle do nich, cho ze znacznymi wyjtkami, rozwijaj
dekanaty, przyczem posi podziay kocielne na archidyakonaty
jciu powiatu odpowiada pojcie pniejszego archidyakonatu.
rozwoju godnoci kasztelana, czcego w sobie charakter
urzdnika ksicego, z tradycyami dawnych jeszcze szczepowych
grdkw, tkwi powana tajemnica ustroju Polski dzielnicowej. Taki
kasztelan jest rzeczywistym polskim baronem, naley do rady ksizdobywa powany wpyw na sprawy polityczne. Ksita
cej
jednak nie dopucili do zwycistwa zasady dziedziczenia kasztelaskiego urzdu, cho ilo rodw rycerskich, z ktrych mona byo
ich rekrutowa, pozostaa bardzo ograniczona. Jest to waciwe pol-

stwem coraz czciej

silniej

W
i

skie

monowadztwo.

st.

Zakrzewski: okres do

schyku

xii

121

w.

zjazdach ksiZjazdy te nabieraj obecnie wybitnego znaczenia; na nich de-

Kasztelani przedewszystkiem
cych.

bior udzia

wewntrznych zewntrznych.
reguy decydowa, nie zasignwszy rady
ogu ksit. Zwaszcza podczas wojen domowych, wiece ksit
odznaczaj si wielk sprystoci
ruchliwoci. Zjazdy te przyczyniaj si ogromnie do wyrobienia poczucia solidarnoci kasztela-

cyduje si o najwaniejszych sprawach

Senior nie

mg bowiem

skich rodw.

nia,

Z upadkiem starej druyny ronie znaczenie pospolitego ruszeprowadzonego z reguy przez kasztelanw. Byli oni zawsze

prawie otoczeni

wasnymi pocztami

rycerstwa, ktre z biegiem czasu

znajdowao si w coraz wikszej od nich zalenoci materyalnej.

Zatem kasztelan, dopki sprawowa swj urzd, mg si uwaa za
na swym grodzie. Pierwotne dochody ksice w znacznej
mierze przechodziy na kasztelana.
Wzrost potgi kasztelaskiej przyczynia si do tego,
ksita

ksicia

si o nowe rda dochodw^, od nicli wycznie zalene. Wyksztaca si zatem sui generis fiskalizm ksicy, w zwizku zreszt
z oglnym rozwojem europejskiej skarbowoci.
Zachodzi stopniowo
coraz to dokadniejsze
uciliwsze okrelanie prawa ksicego
(myliwskiego, uytkowania puszcz, prawa menniczego, ustawicznego

starali

prawie przetapiania monety). Dalej ksita stwarzali rozmaite ulgi

spoeczne, celem otwarcia nowych rde dochodw, a wic uatwiali
prawnie
materyalnie osadnictwo, nadawali dobra w pustkowiach
(puszczach granicznych, zewntrznych
wewntrznych). Naog
i

do

byo

jeszcze

rde nowych

zasobw

ksita w

XII w.

pomimo

wzrostu znaczenia kocioa

kasztelanw, growali potg wysoko
ponad spoeczestwem. Znaczenie czynnikw spoecznych przejawia
i

cz

si

tylko wwczas, gdy

si one z tym lub innym ksiciem.
Dobitnym przykadem saboci czynnikw spoecznych jest sprawa
Jaksy
rodu Piotra Wasta, w przededniu powrotu Wadysawicw
i

Nieudaa prba buntu.

Rd ten, z alu do Bolesawa Krzywoustego za odstpienie spraw y
tragedy rodu, dalej pod wpywem zapowiedzi powrotu Wadysawicw, prbowa zjedna sobie Kazimierza, ktry niedawno
wrci z zagranicy
osadzi go w Krakowie na miejsce Bolesawa.
Kazimierz opar si temu planowi. Cala olbrzymia potga Jaksy
rodu Piotra okazaa si za sab, by wywoa" chociaby zamieszanie. Jaksa zosta zdaje si wygnany z kraju
uda si na pielgrzymk
do Jerozolimy. Rd za Piotra Wasta usun si ze lska w Kra-

Jaksy

kowskie.

122

MISTOKYA POLITYCZNA

Wadysawice po powrocie z wygnania.

Powrt Wadysawicw (r. 1163) dokona si pod bezporednim

wpywem

tym czasie udaj si

nawet obsya synody
zwoywane przez Rudobrodego przeciw prawowitemu papieowi.
Z trzech synw Wadysawa dwch tylko zostao wyposaonych Bolesaw Wysoki otrzyma wiksz
terytoryum (niewiadomo czy z Lubuszem), Mieszek za Platonowi musia si zadowoli
ziemi raciborsk. Trzeci brat Konrad by przeznaczony do stanu
duchownego. Zaogi Kdzierzawego
Mieszka Starego pozostay na
razie w waniejszych grodach, by trzyma w szachu powracajcych
z

Polski

cesarskiego

poselstwa.

dworu,

Ksita

na

ktry

polscy

musieli

cz

ksit.
.lasnem

jest,

wygnacy

wracali

gorycz

sercu przeciw

wygnania mogli by obyczajowo zniemotoczyli si dla wasnego bezpieczestwa nieczali.

mieckimi orszakami, wielu niemcw, moe ze zniemczaej szlachty
serbsko uyckiej, otrzymao obszerne nadania w ziemi. Koneksye
polityczne Wadysaw icw zwaszcza z Hohensztaufami byy bardzo
silne. Jednak r. 1163 nie stanowi adnej ery germanizacyi lska.
Ksita byli oywieni nawskro polskiemi politycznemi aspiracyami.
od tej pory wystpuj
Nie da si wprawdzie zaprzeczy,
znamiona odrbnoci politycznej lska; to jednak naley pamita,
lsk nie tworzy nawet po powrocie ksit politycznej caoci.
Odrazu bowiem dzieli si wedug dw ch linii na lsk waciwy
na ksistwo raciborskie, a nastpnie czekaa potomkw Bolesawa
Wysokiego w samej Polsce wietna przyszo. O may wos nie

Po siedmnastu
Niewtpliwie te

stryjom.

latach

wpraw dzie na podstawie

Szczodrego, lecz pastwa rzymsko-

doprowadzili oni do zjednoczenia

koncepcyi nie Chrobrego

nie

Polski,

niemieckiego.

Obydwaj
Celem

ksita dziaaj

przez pewien czas mniej wicej soskupi w swem rku wszystkie grody, ktre posiada ojciec. Wywizuje si szereg walk: grody przechodz w rce
prawowitych wacicieli, przyczem Kdzierzawy zwalcza bratankw,
raczej z musu pod wpywem Mieszka Starego, ni z wasnej ochoty.
W' toku tych walk zamaa si solidarno obu braci. Jej wewntrznym podkadem bya zapewne kwestya odsuwania od udziau
modszego brata Konrada. Solidarno ta podupada zwaszcza od
drugiego maestwa Bolesawa Wysokiego z Adelajd von Sulzbach. Maestwo to zbliyo najstarszego syna Bolesawa Wysolidarnie.

ich

kiej., .lar -lawa do stryja Mieszka PltonogiegO, ktry by w porozumieniu z Mieszkiem Starym ju przed r. 1172. Na tern tle przyszo
do nowych walk: Mieszek Pltonogi opanowa na razie cay lsk.

ST.

ZAKKZKWSKI

OKKKS DO SCHYKU

XII

123

W.

Wyprawy na Prusakw.
Rwnoczenie odbywa Bolesaw Kdzierzawy przedmiertn

wypraw

na Prusakw. Bolesaw Wysoki zwrci si do Fryderyka

Rudobrodego
Ostatnie
spokojne.

o pomoc.

Kdzierzawego od

lata

1167

r.

byy

bynajmniej nie

Niejasna jest sprawa podziau po mierci Henryka dziel-

nicy sandomierskiej na trzy

seniorowi, a trzecia tylko

czci,

cz

ktrych Sandomierz dosta

si

ziemi przypada Kazimierzowi.

Wyprawa pruska wypyna z chci pomszczenia mierci ksicia

Henryka. Bya jednak konieczna ze wzgldu na anarchiczne stosunki
na kresach.
Wojskowa strona wyprawy wskazuje na trudnoci, jakie Polacy
mieli do zwalczenia; skoczya si te zupen klsk polsk. Politycznie jest ona

wan dla tego, poniewa

sprawie pruskiej,

by

Mistrz

wace

Wincenty;

si

pragn

pozwala nam pozna prdy

opinii polskiej.

on

Wyznawc jednego

nada wyprawie

charakter

woj-

wic wyprawy

krzyowej, poczonej z nawrceniem kraju. Inny pogld zadowalnia si trzymaniem Prusakw w pet.
wnej zalenoci czysto wieckiej, otrzymywaniem trybutu
p.
Elementy rycerskie take zachowyway si rozmaicie: krakowsko-sandomierskie zdolne byy do krtkich jedynie wypraw; elementy za
mazowieckie nie dopisyway zupenie, dziaay nawet czsto w porozumieniu z Prusakami.
Zarzut ten spotyka kasztelana siedzcego w Wiznie, Bolest
jego brata Benesza. Wiedli oni spr z biskupem pockim Wernerem. Gdy za biskup upomnia si o majtkowe prawa, przysdzone
mu przez ksicia, zamordowali go do spki z Prusakami.
wyroku
Na zjedzie wszystkich ksit w Gnienie Bolesta
spalony.
Kdzierzawego zosta owinity w som
Jasnem jest.
ksita polscy nie mogli z tego rodzaju elementami organizowa nie tylko ekspansyi w kierunku Prus, ale nawet obrony. Kdzierzawy nie rozwi] tego dylematu, chd ucieka

skowo-misyjny, a

/.

si do pomocy ruskiej. Nie ulega /.reszt;.! wtpliwoci, e strzeg

spraw Mazowsza tak, e ma mu ono wiele do zawdziczenia.

pilnie

Zaegnanie wyprawy Fryderyka.

Niebezpieczestwo nowej
maczy, dlaczego nie
czy

wyprawy

sierpniu ruszy Fryderyk na

pewne wwczas

gotowo

<lo

cesarskiej

mona byo naprawi

chory.

Mieszek

na

Polsk. Kdzierzawy
siary

ustpstw. Zapacono zalegy

Polsk

klski pruskiej.

tulipcu

by ju

za-

okaza
prowadzi ukady
trybut, a Bolesaw Wys
i

124

HlSTORYA POLITYCZNA

powrci do swego udziau na lsku.

Mieszku Pltonogim.

Rzdy

Mieszka

latach 11731177. Jego stosunki rodzinne

i

Opole jednak pozostao przy

dnoci.

rok pniej, 30 padziernika,

umar Bolesaw Kdzierzawy

za jego czasw rozwin si

zosta pochowany w Pocku, ktry

by kwitncym grodem.
Krakw przeszed na Mieszka Starego. Stosunki rodzinne nowego seniora byy
skomplikowane. By on wtedy onaty, po-

do

Eudoksy, siostr Mcisawa Izasawica,

wtrnie, z

Mcisaw mia

on

za

nie

byli

woyskiego.

Kazimierza.
T

Stefana. Stosunki ojca z tymi

dotd

ks.

ony, wgierki, mia Mieszek dw ch synw, Odona

Z pierwszej
i

siostr Mieszka

oni

wyposaeni

synami nie byy dobre. Przynajmniej

w ziemie, cho im si to naleao

prawa.

Take

bratem Kazimierzem byy nieporozumienia. Kazimierz

wprawdzie otrzyma Sandomierz, nie otrzyma jednak caej spucizny
po Henryku. Panowaa nadto midzy nimi rywalizacya o wpyw na
Leszka mazowieckiego.
Mieszek Stary przedstawia typ energicznego ksicia. Nie znaczy
to bynajmniej, by chcia wraca do przebrzmiaych tradycyi dawnego
jedyno wadztwa. Mieszek wyrs w sferze Statutu Krzywoustego,
mia tak duy wpyw na Bolesawa Kdzierzawego,
do r. 1173
by kierujc osobistoci w Polsce. Znaczenie to zawdzicza wai

snym talentom
sile, jak
mu dawao posiadanie Wielkopolski,
ktr rzdzi surowo, popierajc koci, a rwnoczenie dbajc o poi

wikszenie

ksicych

przybysz

uyc

dochodu. Pomocnym by mu jego faworyt,

lska, Henryk Kietlicz.
Mieszek dugo przygotowywa si do objcia roli seniora krakowskiego. Jest znamiennem,
conajmniej od r. 1166, podtrzymujc
dawne stosunki przyjazne z margrafami brandenburskimi w nowe
z nimi wchodzc koligacye, stara si usilnie o nawizanie koligacyi
z cesarzem Fryderykiem, co mu si powiodo.
Cel tych zabiegw
z

czy ze

by jasny. Mieszek pragn w roli seniora odnowi dawne zabiegi

zwalczanego przez si Wadysawa
zapewni rzdy seniorackie
swoim wasnym synom. To zblienie si do Fryderyka w czasach,
kiedy ten
do r. 1176 znajdowa si w powanej walce z papieem,
mogo
nie
Mieszkowi zjedna sympatyi kocioa, ktry patrza na
i

podejrzliwie.

Objcie tronu przez Mieszka wywoao napewno znaczne wstrzw Krakowie Sandomierzu. Rway si ustalone stosunki

nienie

ZAKRZEWSKI

ST.

zwizki

Sandomierzem,

byo niezwykego

taktu

OKKKS DU SCHYKU

Mazowszem

125

W.

z Kujawami. Trzeba
zarwno wobec panw
i

strony ksicia

ze

XII

ciy wpyw

biskupa, ktremu mg obecnie

krakowskich jak
arcybiskupa na Mieszka.
nowym
Na razie jednak Mieszek mia sukcesy.
Czech, Sobiesawie pozyska zicia i w r. 1176 w sierpniu
i

pomoc

walkach

Henrykiem Babenbergiem,

ks.

wadcy
da mu

austryackim.

Znaczenie sprawy pomorskiej.

w nastpnym zajmowa si Mieszek

tym samym roku
sprawami pomorskiemi. Pomorze byo wwczas bardzo zagroone
margrabiego Ottona. Bogusaw
przez krla duskiego Waldemara
Mona przypuszcza,
ks. pomorski by zreszt ziciem Mieszka.
zjazd ksit polskich w r. 1177 w Gnienie, na ktrym by Bogui

saw

wpywowym swym doradc

Barsem, kasztelanem koobrzepowicony sprawom pomorskim.

w pierwszym rzdzie by
Prawie wszyscy ksita polscy brali udzia w zjedzie: Bolesaw
Leszek. MieWysoki, Kazimierz Sprawiedliwy, Mieszek Pltonogi
szek Stary zdecydowa si da pomoc Bogusawowi, celem odparcia
duskiego najazdu.
te niewtpliwie agodzco na szwagra

skim,

Wpyn

swego Ottona brandeburskiego. Naog Duczycy nie odnieli znaczniejszych korzyci. Niewiadomo czy Mieszek w tej wyprawie bra
sam udzia.

Wygnanie Mieszka

Krakowa przez Kazimierza.

jednak podczas tej wyprawy wybuchn w Krakowie

bunt na korzy Kazimierza Sprawiedliwego, Mieszek zosta wygnany
Kazimierz obj rzdy wielkoksice.
Sprzymierzeniec Mieszka, jego imiennik lski, nie mg mu
udzieli pomocy z powodu walki z Bolesawem Wysokim. Kazimierz

Wanie

za dziaa w

biskupem krakowskim Gedeonem

z ksiciem Odonem, ktry teraz podnis bunt przeciw ojcu w gniedzie jego potgi, w Wielkopolsce. Mieszek schroni] sic do Raciborza
na Pomorzu wraz z trzema modszymi synami (Bolesawem, Mieszkiem
Wadysawem). Ziemia poznaska przypada teraz Odonowi,
Kazimierz za zaj Gniezno. Najciej poszo na lsku. Kazimierz
kocu
musia stoczy formaln walk z Mieszkiem Pltonogim.
stan midzy nimi ukad. Bolesaw Wysoki zosta przywrcony do
wadzy, Kazimierz za odstpi Mieszkowi Pltonogiemu Bytom
Owicim, nalece dotd do Krakowa, na znak Zgody trzyma
porozumieniu

do chrztu syna Mieszka, Kazimierza.

Nastpi teraz ostry zwrot w sprawie pomorskiej.

Kazimierz

HISTOKYA POLITYCZNA

12l)

Udo opucili spraw Bogusawa

porozumieli si
Bogusaw musia przecierpie najazd polsko-duski,.
i

Odonowi

Duczykami.

ktry przynis

Wielkopolsce nabytki teryloryalne.

Sytuacya Mieszka bya rozpaczliwa, odosobnienie zupene, przyi

Sobiesaw czeski by uwikany w cikie walki

niedugo take wygnany z Pragi na rzecz ksicia Fryderyka. Ru
halicka, w ostatnich latach Jarosawa Omiomysa, wchodzia w okres
Leszek mazowiecki byli w rwnie doanarchii. Ksita woyscy
brych stosunkach z Mieszkiem jak z Kazimierzem. Rycerstwo krakowskie cae stao po stronie Kazimierza
taksamo episkopat.
Mieszek jednak nie rezygnowa. Z pomoc Pomorzan opanowa
Gniezno w r. 1181, korzystajc zdaje si z wyprawy Kazimierza na

najmniej na razie.
i

Ru. Rozwin te starania, cho byo to dla niego wielkiem upokodo interwencyi. Istotnie w r. 1184
rzeniem, by skoni Fryderyka
wisiaa znowu nad Polsk groba wyprawy niemieckiej, prowadzonej
przez syna Fryderyka, Henryka. Wojewoda mazowiecki yro wraz
innymi posami Kazimierza
Leszka zabieg drog Henrykowi
w Halli zawar ukad. Mieszek Stary zachowa Gniezno; Kazimierz
1

/.

Leszek mazopozosta przy Krakowie. Zgodzi si jednak na to,

wiecki zapisa Mazowsze
Kujawy Mieszkowi Staremu i jego synom.
Ten punkt ukadw jednak si nie utrzyma. Pomidzy Mieszkiem
a Leszkiem przyszo do sporw
Leszek pogodzi si znowu z Kazimierzem. Gdy Leszek w r. 1186 umar, dostao si Mazowsze Kazimierzowi, Kujawy za przeszy na Bolesawa Mieszkowica. Wojewoda
mazowiecki yro odgrywa w tym czasie na Mazowszu rol bardzo
podobn do dawniejszej Piotra Wlasta. Oficyalnie jest oddany Kazimierzowi, pod pozorem obrony Leszka mazowieckiego umie intrygowa kci Kazimierza z Mieszkiem Starym. By on blizko spokrewniony z ksitami gdaskiego Pomorza, ktrzy po nim odziedziczyli znaczne dobra w ziemi chemiskiej. Na wzr Piotra Wasta
yro prowadzi wasne ukady z arcybiskupem Wichmanem przekaza znaczn darowizn na rzecz kocioa w Halli.
Jeszcze raz zaostrzy si stosunek obydwch braci, gdy Mieszek
korzystajc z ruchawki rycerstwa krakowskiego, skierowanej przeciw
wojewodzie Mikoajowi, prbowa w r. 1191 ubiedz Krakw. Kazimier/ znajdowa si wwczas na wyprawie ruskiej. Prba Mieszka
i

nie

powioda si

Synod czycki w

odtd do
r.

r.

1194

panowa wzgldny

Ustpstwa na rzecz
Statutu Krzywoustego.

1180.

kocioa; zmiana

Naog wic by Mieszek gronym przeciwnikiem

Na

zaostrzenie stosunkw

mia

znaczny

wpyw

pokj.

Kazimierza.

synod czycki

z r

ZAKRZEWSKI OKRES DO SCHYKU

ST.

Synod ten stanowi

1180.

ksicych

127

W.

XII

yw illustracy rozamu panujcego w

Pol-

kocielnych, ktre si opowiedziay za Kazimierzem. Sam Synod by nastpstwem uchwa soboru lateraskiego w r. 1179. Kazimierz zgodzi si na pewne ustpstwa na

sce,

tych si

kocioa,

rzecz

zamian za

to

zada

jednak zmiany zasady senio-

zasad prymogenitury tak, e tron krakowski mia odtd

dziedziczy najbliszy krewny panujcego w Krakowie ksicia. Syratu na

ktrym byli wszyscy biskupi polscy (take lubuski

pomorzgodzi si na to. Kazimierz za, wraz z modszymi ksitami
(Odonem
Leszkiem) przyzna kocioowi dwa przywileje: 1) zniesienie ius spolii po mierci biskupw
praatw, przysugujce
dotd ksitom; 2) zniesienie prawa przewodu s tacy w dobrach
nod, na

ski),

Pewnem jest,
Mieszek Stary a take Bolesaw WyMieszek Pltonogi nie uznali uchwa synodu czyckiego. Kazimierz nie oglda si jednak na ten opr
postara si o zatwierdzenie uchwa zarwno przez papiea, jakote przez cesarza (prawdopodobnie z racyi ukadw r. 1184). Uchway czyckie wzmogy
kocielnych.

soki

znaczenie kocioa,
i

wniosy jednak nowy zamt

zaostrzyy walki o Krakw.

stosunki

Przyczem wolno sdzi,

zjedna sobie poparcie modszych

praw seniora.

ksit

Legaci papiescy

ksice

Kazimierz

ustpstwami

szeregu

Polsce.

Wprowadzeniem w ycie uchwa soboru lateraneskiego a take

synodu czyckiego zajmowali si nietylko biskupi ale legaci paczsto, a to
piescy. Ci ostatni zjawiaj si w Polsce obecnie
r.
1184 przyby Idzi, biskup Modeny
w r. 1184, 1185 (?) 1189.
przywiz ze sob zwoki w. Floryana. Kazimierz wybudowa ku
czci tego witego wspaniay koci na Kleparzu w Krakowie. Duchowiestwo za katedralne zainteresowao si od tego czasu kultom
zapomnianego ju sw ego biskupa, Stanisawa.
Kolo r. 1185 (?) odby si nowy synod w Jeewie pod prezydency legata Rajnalda. a w r. 1189 przyby do Polski kardyna
stoczy tu zacit
Malabranca. Bawi on przedtem w Czechach
walk o maestwo ksiy. Ta sama sprawa zajmowaa go u Pola
'izedewszystkiem jednak legacya jego bya powicon propagandzie
wypra,wie tej Polska nie wzia
trzeciej wyprawy krzyowej.
pniejsza wyprawa
oficyalnego udziau, cho jest prawdopodobne,
w
stoj
zwizku / dziaalmisyi
pruskiej
na Prusakw
pocztki
Fryderyka
Kudobrego
do Ziemi
noci tego legata. Sama wyprawa
w. zasuguje na uwag, poniewa podczas niej przyszo do zao.
nia zakonu krzyackiego, a wic niemieckiego. Wrd zaoycieli
i

do

128

HISTOKYA POLITYCZNA

byy nazwiska

zakonu
z

rodzin

cile spokrewnionych

niemieckich,

rodzin Bolesawa Wysokiego.

Sprawa pomorska.
Powierzchnia tarcia midzy Polsk a Niemcami ulega znacznemu zmniejszeniu za czasw Kazimierza. Stosunki polsko-niemieckie skupiaj si dookoa lokalnych, terytoryalnych kwestyi, inte-

resujcych tylko najblisze czynniki. Tkwio w tern niebezpieczestwo dla Polski jako sabiej zorganizowanej od Niemiec. Odbio si
Interesy polskie byy reprezentowane
to na sprawie pomorskiej.
przez rozbiene stanowiska Mieszka
Odona. Kazimierz nie mg
niemiecka polityka wykazuje dwa
mie' duego wpywu. Zreszt
odmienne kierunki. Jeden wychodzi z dolnej Saksonii; jej reprezentantem jest Henryk Lew, panujcy nad ujciem aby
do
opanowania terytoryum nad Pian. Druga tendencya, popierana przez
cesarza, opiera si na interesach dynastyi askaskiej, a ogniska jej
w Magdeburgu Braniborzu. Upadek potgi Henryka Lwa odbi
si ywem echem w dziejach Polski. Najlepiej na tern wyszli Duczycy
wietle niebezpieczestwa duskiego blednie znaczenie
hodu, jaki w r. 1181
Bogusaw pomorski w obozie
pod Lubek cesarzowi Fryderykowi, uzyskujc godno ksicia cesarstwa. Hod ten niekoniecznie pozostawa w sprzecznoci z wczesn
polityk polsk, a Kazimierz Sprawiedliwy by prawdopodobnie w porozumieniu z cesarzem i popiera antydusk polityk Bogusawa.
prawdzie lokalne korzyci moga mie z tego Wielkopolska,
i

le

dcy

zoy ksi

naog jednak Polska

za Kazimierza Sprawiedliwego
opuszcza ujcie Odry. Ronie te znaczenie ksit Pomorza
gdaskiego, znw dziki poparciu Kazimierza. Sprawy sandomierskie
mazowieckie, ju ze wzgldu na zabezpieczenie interesw wasnej
rodziny, gwnie go interesuj. Std te sprawy kresw wschodnich
s dla niego waniejsze od pomorskich.
i

Wzrost znaczenia Litwy. Upadek Kijowa.

Zreszt stosunki na kresach wschodnich Polski ulegaj bardzo
przeobraeniom, ktre sprawiaj, i punkt cikoci polityki
polskiej musia si przesuwa w tym wanie kierunku. Kresy pruskie nabieraj coraz to wikszego znaczenia prusacy czy jadwingowie staj si groni
zaczepni. Proces ten jest w zwizku z dokonywajc su; konsolidacy nowego czynnika pastwowego, jakim
staje si Litwa, conajmniej od poowy XII w. Ju w tym czasie niektrzy ksita ruscy, np. miski,
jadwingowie znajduj si w za-

wanym

ST.

ZAKKZRWSK1

lenoci od Litwy. Litwa

Jadwingw
Obok

OKRES DO SCHYKU

jej

XII

129

W.

akcya wyjania niektre

wyprawy

na Polsk.

konsolidacyi Litwy

dziaa upadek Kijowa od r. 1169 na

Polsk. Na upadek Kijowa wpyway rosnca potga Rusi suzdalskiej. powstaej na terytoryach fiskich,
zlekka przez Rurykowicw skolonizowanych, i cige najazdy Poowcw, ktrzy opanowali terytorya pomidzy Dnieprem a Donem.
ziemie ruskie graniczce

Sprawa brzesko-drohiczyska.

Mae ksistewka ruskie nad Bugiem wogle na Woyniu trac

dotychczasowe oparcie o Kijw wystpuje powszechne zamieszanie.
Polityka polska miaa tu zatem na razie drog otwart do rozszerzania swego wpywu. Zamieszanie to za Kazimierza objawia si
najwczeniej w ksistwach drohiczyskiem i brzeskiem. Ssiadujca
z Wizna okolica Drohiczyna nad Bugiem przechodzia w XII w.
i

rk

polskich

ruskie

odwTotnie. Zapisek Latopisu

woyskiego

tym Drohiczynie; moga by bowiem mowa o Drohiczynie kobryskim. Nie ulega jednak wtpliwoci, e podczas walk domowych za Wadysawa II utrwaliy si tu
pod

rzdy
silko

mwi

1178 siedzia

1142 niekoniecznie

r.

rUskie.

r.

Drohiczynie bielskim

Jaropekowicz, szwagier Leszka mazowieckiego.

czasie z

pomoc

Polakw Brze, a~gdy

nie

Zaj

mg utrzyma

odstpi go Kazimierzowi czy te Leszkowi.

r.

ksi

Wa-

tym
si przy nim,
on

1182 Kazimierz osa-

Brzeciu jednego ze swych ruskich siostrzecw. Ta niejasna

akcya brzesko drohiczyska zalena jest z jednej strony od wzrastajcych najazdw jadwiskich, z drugiej za od rozprzgajcych si
stosunkw na Woyniu. Roman Mcisawic potrzebuje czsto pomocy
polskiej, tembardziej,
do usadowienia si w Haliczu. Kazimierz popiera Romana pragnc sam rozszerzy panowanie polskie
w okolicach nad Bugiem.
dzi

dy

Stosunki z Haliczem. Konflikt z

Wgrami.

objawi si w Haliczu po mierci Jarosawa

Jarosaw zostawi dwch synw, praw owitego Wodzimierza
nielegalnego Olega z Anastazyi. ktr jeszcze
za ycia Jarosawa bojarowie haliccy spalili. Oleu otrzyma Halicz
z zwierzchnictwem nad Wodzimierzem, ktry musia si zadowoli
Przemylem. Bracia rozpoczli walk, a Kazimierz stan po b tronie
Olega. Oleg zosta wygnany
schroni si u Ruryka, ksicia owruokiego. Wodzimierza za' wygna z Halicza wasny jego te Roman

Grony

Omiomysa

rozstrj

(w

r.

1187).
i

woyski
mana

pomoc

wywoa

Encyklopedya polska.

interwency
Tom V

1188. Zabr Halicza przez Kow

Wgrw, u ktrych szuka pomocy Wo-

Kazimierza

ci.

I.

r.

HlBTOKYA POLITYCZNA

130

Wgrzy dziaali tym razem bez porozumienia z Polakami r

na wasn rk. Czy to zerwanie polsko-wgierskie wypyno z inicjatywy Kazimierza czy te Beli III trudno osdzi. Jednak wrd
rycerstwa krakowskiego zapanowao ywe. niezadowolenie, zwracajce si nietylko przeciw wojewodzie Mikoajowi, ktry uchodzi za
przeciw
gwnego autora zwrotu polityki przeciw Wgrom, ale
dzimierz.

samemu Kazimierzowi. Do, e gdy Roman w tym samym 1188 r.

musia ucieka przed Wgrami, ktrzy wprowadzili Wodzimierza
z powrotem, Kazimierz nie mg da pomocy, o ktr Roman prosi.
Tymczasem zaszy w Haliczu ciekawe wydarzenia. Wgrzy
zoryentowali

wpyw

si

tutejszej

bojarw tutejszych

ciem: postanowili kraj

anarchii

faktyczn

wyzyskali

szczeglnoci

wtedy przewag nad ksi-

ich

okupowa!

w Haliczu, Wodzimierz
III Andrzej zosta osadzony
rodzin uprowadzony na Wgry. Tak stay rzeczy a do
schroni si na dwr
r.
1189, kiedy Wodzimierz uciek z wizienia
Fryderyka. Ten zaj si spraw ksicia halickiego gorco, a stao to
w zwizku z wczesnym planem wielkiej wyprawy krzyowej swobodnego przejcia z armi priez Wgry.
zobowiza si paci mu
Wodzimierz zoy cesarzowi hod
trybut roczny w wysokoci 2000 grzywien srebra, za to Fryderyk
Syn

za wraz

Beli

wyjedna Wodzimierzowi poparcie Kazimierza. Kazimierz dziaa

w tym wypadku wycznie w myl interesw polskich. Utrwalenie
si bowiem wpyww wgierskich na caej Rusi Czerwieskiej bez
porozumienia si z Polakami, byo oczywicie sprzeczne z interesami
polskimi. Nie ulega

wtpliwoci,

e lwia

cz tych 2000 grzywien

pada Kazimierzowi, waniejszem jednak byo to, e do starych

w Polski wobec Halicza przybywa nowy, bardzo ciekawy o
mionach cesarskiego wikaryusza, zreszt

nie bez antecedencyi

(r.

przytytu-

zna-

1165)

Ru

Kazimierz istotnie wyprawi w r. 1190 na

wojewod Mitemu udao si osadzi z powrotem Wodzimierza wyprze
koaja
Wgrw. Fryderyk za spokojnie przeby Wgry wraz z rycerstwem
i

krzyowem. Wodzimierz pozosta ju po mierci w Haliczu. Oglny

zatem wynik polityki Kazimierza wobec Rusi polega na znacznem
wzmocnieniu wpyww Polski nad Bugiem i nad Dniestrem
na
zabezpieczeniu kolonizacyi polskiej w lubelskiem
nad Wieprzem
i

Nowa walka

o Krakw. Nleuda/y

zamach Mieszka.

ostatnia wyprawa na Ru zostaa wyzyskan przez Mieszka

powodu sprzysienia, ktre zorganizowao si w krakowskiem.

Ta
a to z

Byo ono moe

stale

nietyle

skierowane przeciw Kazimierzowi, co przeciw

rosncym wpywom wojewody Mikoaja. Na

czele

niechtnych

8T.

lAKRKKWWU: OKRES DO SCHYKU

sta sam kasztelan krakowski,

Wadysawowi

dawniejszy faworyt Mieszka, Hendla krakowskich spiskowcw

porozumienia z Konradem III, tak

argumentem

ryk Kietlicz. Jak dawniej

przeciw

131

XII TT.

II

byy

Kazimierzowi
Mikoajowi ukady z Fryderykiem
poniechanie tradycyjnej przyjani z Wgrami. Rycerstwo Mieszkowe
i
pod przewodem Bolesawa Mieszkowica ruszyo na opanowanie Krakowa. Krakw by wypadkami zaskoczony. Energiczny biskup Peka
zorganizowa wprawdzie obron, wobec jednak zdrady w samym
grodzie trzeba si byo podda. Mieszek mg tryumfowa, zdoby
bowiem ponownie, jak w r. 1146, stolic.
Kazimierz jednak nie by Wadysawem II. Otoczony by zreszt
zwyciskiem
oddanem mu rycerstwem, mia za sob koci. Udao
mu si, pomimo polityki na Rusi, uzyska pomoc Romana woyskiego
bezkiego Wszewooda. Z temi siami
pod Krakw,
obieg go
zdoby, przyczem miasto ulego poarowi. Bolesaw Mieszkowic dosta si wraz z rycerstwem do niewoli.
teraz zarzucano

pody

Powicenie

skiej

kolegiaty sandomierskiej. Najazd na lubelskie. Kolonizacya lubelskiego.

Na wspaniaej uroczystoci powicenia kolegiaty sandomier8 wrzenia tego roku, w obecnoci szeregu biskupw, uwolni

Kazimierz na

odesa go

prob

swego faworyta, arcybiskupa

Piotra,

Bolesawa

Tym

krokiem zjedna sobie Mieszka tak,

odtd
do mierci brata zachowywa si spokojnie. Sprawca za sprzysienia zosta wydany Rusinom, ktrzy] go powiedli na Ru, skd
pniej wydosta si na wygnanie na Wgry. Na spokojne zachowanie
si Mieszka wpyny jednak przedewszystkiem sprawy pomorskowielkopolskie, ktre wanie w latach 1189
1194 przybieraj charakter niebezpieczny. Wspomniana wyej zaleno od Duczykw,
i

ojcu.

zwaszcza od ksicia rugijskiego, kwestyonowaa zwierzchnicze

prawa Polski. Mieszek bra udzia w porozumieniu z Ottonem I
brandenburskim w zwalczaniu Duczykw. Walki toczyy si tu

r.
na granicy wielkopolskiej nad Odr.
buska spustoszona przez Pomorzan.
Powicenie kolegiaty sandomierskiej

1194 zostaa ziemia

lu-

dao asumpt do spisania

dokumentu, z ktrego wynika hojne jej uposaenie na wschd od
Wisy. Fakt ten daje si' zwiza v z wiadomoci o istnieniu archi
dyakonatu lubelskiego ju w kocu XII w. Jest to klasycznym do-

si w tych stronach intensywnej kolonizacyi polskiej, ktra ju dawno Wieprz przekroczya

sza ku ziemi
ukowskiej, spotykajc si tu z drugim prdem osadniczym, ktry
postpowa od dolnego Bugu. Dokumentowi sandomierskiemu odpo.

wodem

rozprzestrzeniania

9*

132

HI8T0RYA POLITYCZNA

wiada jako wyra/ tego drugiego prdu opis dbr, stanowicych wasno biskupa pockiego, ktry powsta zapewne take za czasw
Kazimierza Sprawiedliwego. Ta energiczna praca gospodarcza wymacaa oietylko umiejtnej polityki ruskiej, ale sama polityka ruska
miaa wyszemu celowi zabezpieczenia
w ujciu Kazimierza

suy

krainy

nadbuaskiej przed Prusakami,

szczeglnoci przed napie-

rajcymi coraz natarczywiej Poleszukami, pod ktr

mienia Wincenty Jadwingw.

Ugoda

nazw

to

Wgrami.

Wodzimierz Jarosawie, osadzony przez^Kazimierza

zosta przez niego zostawiony

tem pierwszorzdny
lickiej

wysa

wpyw

w
na

wy-

ostatnich

latach

ostateczne

miaa akcya dyplomatyczna.

Haliczu,

spokoju.

Przy-

zaatwienie sprawy ha-

Pod presy

opinii

krakowskiej

Wgry wojewod

krakowskiego Mikoaja wraz

ci przyprowadzili do skutku nowy ukad midzy Kazimierzem
z Pek
a Bel III. Obydwaj monarchowie porozumieli si co do Halicza
doszo te midzy nimi zapewne do jakiego podziau sfery wpyww.
Ukad ten wywoa zaniepokojenie na dworze wieo przywrconego do wadzy Wodzimierza. Odwoa si on do pomocy wuja
swego, Wszewooda, ksicia suzdalskiego, a ten przez poselstwa zabezpieczy Wodzimierzowi, nie wiadomo na jakich warunkach, spokj ze strony Polski
Wgier. Uderza tu milczenie rde o Rusi
kijowskiej, na ktrej siedzia koligat Kazimierza, witosaw Wszewoodowic. Ksita woyscy stali niewtpliwie po stronie Kazimierza.
Kazimierz na
i

Wyprawy pruskie; mier Kazimierza.

dadz si bliej oznaczy daty dwch wypraw

Kazimierza
Jadwingw. ktre przypadaj na lata 1191 1194.
na Prusakw
Pierwsza obja pogranicze chemsko-mazowieckie-pruskie; druga,
waniejsza, skierowana bya na Poleszukw, siedzcych na pnocnywschd od Drohiczyna. Druga wyprawa bya waniejsza ze stanowiska interesw polskich
bya kontynuacy niejako wysikw Kdzierzawego. Czy czya si ona z rozmaitymi planami ksit
ruskich podjcia .wyprawy na Litw, nie wiadomo.
Punkt wyjcia wyprawy Kazimierza stanowiy kresy mazowiecko-ruskie. Moliwe, ie bya ona oparta na pospolitem ruszeniu
rycerstwa mazowieckiego. Wincenty w kadym razie podkrela rol
duchown biskupa pockiego (Wita).
drohiczyski, utrzymujcy potajemnie stosunki z Poleszukami, musia podda si Kazimierzowi, poczem po szybkim marszu tygodniowym dotar Kazimierz
do kraju Poleszukw. Ci nie stawili oporu w otwartem polu, ukryli
Nie

Ksi

8T.

si

lasach,

poczo

schyku

zakukewski: okkes do

wojsko

za

pustoszy.

133

xii w.

polskie (w braku grodw, ktrych nie byo),

ksi

Wwczas zjawi si

przed Kazimierzem
przyrzek sub, trybut
-czyni to jednak podstpnie.
Otrzymawszy zakadnikw, wojsko polskie przystpio do odwrotu.
Kazimierz mia si jednak na bacznoci unikn losu Kdzierzawego.
Jadwingowie bowiem podcili lasy na tyach Polakw napadli na
powracajcych. Gwne siy Kazimierza poczy ponownie pustoszy
kraj, wobec czego Jadwingowie tym razem szczerze poddali si,
wybitnych zakadnikw. Obszar najazdu polskiego obejdajc okup
mowa prawdopodobnie okolic dzisiejszego Biaegostoku. Znaczenie
wyprawy polegao wci jeszcze na obronie kresw mazowieckich,
a nie na myli podboju.
Niewtpliwie jednak myl podjcia misyi przywiecaa Kazimierzowi. Wynika to z jego cisych stosunkw z arcybiskupem Piotrem,
inaczej Bogumiem. Arcybiskup Piotr nada ogromne dobra Dobrowskie nad Nerem cystersom z wyranem przeznaczeniem na cele misyi
w Prusiech. Nadanie to stoi w bezporednim zwizku z nieco pkraj

tamtejszy;

niejsz dziaalnoci cystersw wielkopolskich w Prusiech. Na razie

mier Kazimierza nie pozwolia tym planom dojrze.
Kazimierz zmar niespodzianie w dzie w. Floryana r. 1194

Mg on niewtpliwie zorgana zasadach czyckiego synodu odrodzi

przy uczcie, nie bez podejrze otrucia.

nizowa naczeln

wadz

wietno

Rycha jednak

Polski.

mier

maoletno

spadkobiercw

sprawiy,
akcya jego nowego porzdku nie utrwalia, a zachwiaa
zupenie zasadami Statutu Krzywoustego.
Szereg zgonw ksicych zbiega si ze mierci Kazimierza.
Umiera Odo Mieszkowic, co pozwala Mieszkowi Staremu obj ponownie wadz nad
Wielkopolsk. Umiera Switosaw Wszewoodowic, wielki
kijowski. Rzdy po nim obejmuje te Romana woyskiego, Ruryk owrucki. Spadkobiercy za Kazimierza,
synowie Leszek
Konrad, byli jeszcze dziemi.
Polska stana w przededniu nowych dugotrwaych walk
o Krakw.

ca
ksi

Wiek

XIII

panowanie

Wadysawa

okietka.

Opracowa

Stanisaw Zachorowski.

Midzy mierci Bolesawa Krzywoustego

dysawa okietka rozciga si ptorawiekowy
Polski,

ktry

jest

mao

a
z

Wa-

panowaniem

gr

okres dziejw

powszechnie surowo sdzony

niezw. dzielnicowy. Historycy, ju od Du-

znany,

chtnie poznawany, okres

t.

gosza poczwszy, nie szczdzili cierpkich

ostrych

sdw,

kiedy do-

swem pirem dziejw wielogowej rodziny dynastw, z ktrych kady rzdzi osobnem pastewkiem, ale aden nie dokona
czynw wielkich, z ktrych kady prowadzi jak polityk, z kim
wojowa albo zawiera przymierza, ale aden nie umia przywrci
tykali

dawnej jednoci pastwowej. Dowiadczeni nawet historycy zaamykiedy im przyszo rozwika tajemnic dziesitkw panowa, setek faktw, wielu przewrotw wewntrznych, zdarze tego
czasu, ktre pnym jeszcze nastpnym pokoleniom pozostawiy gronych ssiadw u uranie a rozdarcie wewntrz kraju. Tote w dzieach, ktre przedstawiay te dzieje, spotyka si przewanie sdy ujemne,
a powszechna" opinia, pozbawiona subtelniejszych zastrzee
swobodna w doborze wyrazw
akcentw, znacznie jeszcze zaostrzya
kostyczne wyroki historykw
Jednake przez podobny okres rozdrobnienia, partykularyzmu
zatraty poczucia jednoci politycznej przeszy wszystkie pastwa
redniowieczne, co wicej, u wielu z nich okres ten trwa znacznie
duej ni u nas, u wielu nigdy si waciwie nie skoczy nieraz
doprowadza do zupenej katastrofy, do zwycistwa jakiego nowego
tworu politycznego, ktry zagarnia rozpasane w lepym partykularyzmie dzielnice, resztki potnego niegdy pastwa.
Polsce za
okres ten upyn szybko, a skoczy si ostatecznie pomylnie, gdy
Polska wysza z niego nawet wewntrznie mocniejsza anieli bya
wtedy, kiedy
wchodzia, bo wysza z silnem poczuciem narowali rce,

we

ST.

ZACHOROWSiii: W1BK

Xlii

PANOWANIB

WAD. OKIETKA

135

nie byo ani za Chrobrego ani za miaego ani za

Krzywoustego. Szczuplejsza, odepchnita od Odry, wpuciwszy Krzyaka nad doln
do Prus, miaa za okietka poczucie swej
narodowej,
odrbnoci
a w niem swj idea
program polityczny.
Korona krlewska nie bya te emblematem potgi jednego genialnego czowieka, ale witoci narodow, symbolem politycznych

dowem, ktrego

Wis

ideaw caego narodu. Rwnoczenie z okresu dzielnicowego wychodzia Polska inna, nowsza, z pewnemi' warstwami spoecznemi,
majcemi okrelone stanowisko prawno-pastwowe, z zarysowanymi
przyszymi stanami, gospodarczo silniejsza, bogatsza, lepiej rozwinita, kulturalnie wyej stojca. Panowanie okietka, zjednoczenie
wikszej czci ziem polskich pod jednym wadc, stanowi okres
przejciowy z okresu dzielnic do epoki mocarstwowego stanowiska
w jedn
Polski, gdy w tern panowaniu wyjaniaj si
sprzgaj rezultaty poprzednich dziesitkw lat partykularnego ynowe elementy,
cia, a* rwnoczenie wydobywaj si nowe wartoci
losw Polski; dlaz ktrych, si wysnuwa ni przyszych panowa

cao

Wadysawa okietka czy si

raczej z w. XIII anieli

rzdw Kazimierza W.
Jeeli si wic spojrzy z oglniejszego

nieco stanowiska na ten

tego okres
z latami

prawie

dwuwiekowy okres

dziejw,

to zaiste

e suma pracy, dokonanej w cigu tego

e tempo jej te musiao by bardzo
i

ten nie

by

tak ciemny, jak

czasu,

trudno nie dostrzec,

musiaa

by

ywe. Okazuje

si,

ogromna,

okres

wmawiano, ani tak jaowy,

gbiej wnikn, zbada zjawiska
nas

jak

gogoszono. Trzeba byo tylko

spodarcze
prawne, wyjrze nieraz poza granice Polski, uniezalezjani si od anegdoty historycznej spojrze w istot taktw
i

Dziki pracom monogralicznym ostatnich lat trzydziestu. Utnie

miaoci wyciskay z maomwnieraz z przedziwn bystroci

wisk.

nych

rde prawd

historyczn

istotny

Bens zdarze,

dziki

roz-

dr<
wdzie gbszym uwagom, ktre naprowadzay
sianym tu
rzeczywicie wiodc do celu, mona byo pokusi si nie tylko o
branie faktw
bardziej uzasadnione od dawniejszego owietlenia

na

ich

zwizku,

dzieje.

jc

Autor

ale

pogldy na to
zarazem o nowe syntetyczne sdy
za zadanie skreli history polityczn; wypeniai

mia

w drog

opracowaniom innych
stron ycia zbiorowego
indywidualnego tego okresu, porusza zja
wiska z zakresu stosunkw prawnych, gospodarczych, kocielnych
bezporednio by] na
kulturalnych tylko o tyle, o ile one
te pozytywnie wywieray
itpstwem zdarze politycznych,
je

cile

nie

chcc

wchodzie'-

bd

wpyw\v

te

bd

dziedzinie stosunkw politycznych; autor

rzeczy,

chocia musia

o nich

mwi

mniema jedna

tylko przygodnie, pr

136

HISTORTA POLITYCZNA

stawi zrozumiale,
przynajmniej

tak,

istot

e w kadym razie uwany

zjawisk,

czytelnik uchwyci
gdyby nawet pewne szczegy miay

zosta niejasnymi.
Historya

waniu .

wa

p.

wyj w

okresu miaa

tego
prof.

Encyklopedyi

opraco-

Stanisawa Krzyanowskiego, ktry przygotowy-

cigu dugoletniej, wytonej pracy. Autor, wypeniwszy

swe zadanie, moe zapewne lepiej ni ktokolwiek oceni strat, jak
poniosa nauka
spoeczestwo, e zmary przedwczenie uczony nie
je

zdoa wykoczy

swej pracy.

ROZDZIA

I.

Pokolenie epigonw (Leszek Biay

Laskonogi).

Wadysaw

1.
Dzielnice w r. 1194.
chwili mierci Kazimierza
Sprawiedliwego dawne pastwo piastowskie rozpadao si na
dzielnic. Na lsku mianowicie panowa w Wrocawiu Bolesaw
Wysoki, w Raciborzu brat jego Mieszko, a w Opolu syn Bolesawa
Wysokiego, Jarosaw. Wielkopolska, ktra do kwietnia r. 1194 rozpadaa si na dwie dzielnice: gnieniesk, nalec do Mieszka
Starego,
kalisk, ktr dziery syn Mieszkw Odon, zczya si
faktycznie w rkach Mieszka, ktry po mierci Odona obejmowa
w opiek syna jego maoletniego Wadysawa i zarazem w zarzd
jego spadek po ojcu. Ogromne dziedzictwo Kazimierza, obejmujce
Sandomierskie, Kujawy, Mazowsze, czyckie
Sieradzkie, spadao
prawem na dwch maoletnich synw zmarego monarchy , Leszka
Konrada. Otuieraa si za sprawa nastpstwa na osierocony tron
krakowski, z ktrym czyo si zwierzchnictwo nad dynastami piatowskimi, wadanie dzielnic krakowsk
zwierzchnictwo nad Po-

pi

morzem.

Kwestya prawna
2. Sprawa nastpstwa na tron krakowski.
nastpstwa bya wtpliwa, gdy obok zasady senioratu, ustanowioprzez

nej

testament Krzywoustego,

noci

wic

stopniu otwarte zagadnienie

linii

Kazimierza,

istniejca

wystpowaa
od

r.

1180.

zasada dziedzicz-

tern

wyszym

roztrzygn si miao nie wedug

zasad prawnych, ale po linii interesw
widokw politycznych tych
czynnikw, od ktrych zaleao otwarcie bram grodu krakowskiego,
i

monych

Przewodzili wrd nich biskup

rodu Lisw). Po tron krakowski sign
przedewszystkiem Mieszko Stary, przedstawiciel zasady senioratu,
ale te zgosi swe do niego pretensye z tytuu dziedzicznoci Let.

od

zn.

Peka

krakowskich.

wojewoda Mikoaj

(z


ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

137

szek, a nadto jeszcze

Mieszko raciborski, powoujc si na swe pochodzenie od Wadysawa Wygnaca. Obaj Mieszkowie zdoali skupi pewn liczb stronnikw, ale obaj najznamienitsi monowadcy
i

osadzili

zarwno z obawy przed suw widokach sprawowania

przecig czasu z tytuu regencyi

na tronie maoletniego Leszka,

rowymi rzdami Mieszka

rzdw w Krakowie

Starego, jak

duszy

przez

za maoletniego ksicia.

Pierwsze panowanie Leszka w Krakowie (1194 1198/9).

moni krakowscy urok tak wielkiej godnoci
na szyderskie wystawili pomiewisko, czujc si na siach po skupieniu w swem rku caej Wielkopolski, postanowi mieczem wywalczy sobie tron krakowski, Mieli go popiera ksita lscy,
Mieszko
Jarosaw, podczas gdy po stronie Leszka stan Roman,
3.

Mieszko, oburzony,

ksi

si Mieszka, a yjc w nieprzyjani z ksiciem kijowskim, pragn opiera swe panowanie w Haliczu na sohalicki, ktry

Krwawa

juszu z Polsk.

po

(1195),

waa

tron

ktrej

dla

Leszka,

Mieszko

cofn si

ktrego

monymi,

wojnie

bitwa nad Mozgaw

do Wielkopolski, urato-

nierozstrzygnita

ranny Mieszko

matka Helena wraz

jem.

lka

zwaszcza

zaj Kujawy

tej

regency sprawowaa

imieniu
a

Pek

wcieli je

Mikoaod

swej

dzielnicy.

Regencya, idc ladami polityki Kazimierza, zwracaa baczn

na Ru, gdzie wwczas jeszcze wpywy polskie atwo mona
byo zaznaczy utrzyma.
r.
1198 podja nawet wypraw wojenn na Ru, w ktrej uczestniczy Leszek, a ktra utwierdzia panowanie Romana w Haliczu. Ale nie umiano rwnoczenie zwiza
silnie Romana z Polsk, tak,
udana wyprawa okazaa si w skutkach bezpodn.
Wysiek ru4. Panowanie Mieszka Starego w Krakowie.
ski osabi, jak si zdaje, si monych.
bowiem
samym
tym
cza-

uwag

zdoawszy przekona Helen, jak wadza ksica jej syna podupada

posza na usuui monych, zawar
z ni ukad, na mocy ktrego jako opiekun
Leszka obj rzdy
w Krakowie, lecz zobowiza si pozostawi mu je po swej mierci
sie

(1198 lub 1199) Mieszko,

Moni
mieli

pokrzyowa planw Mieszka, nie mogli czy nie

opiera si woli ksiny
zaprzysigli wierno Mieszkowi.

nie zdoali

Butni magnaci nie mogli jednak znosi panowania znienawidzom

ksicia. Podburzajc Leszka do dania dzielnicy, do czego Mieszko

by obowizany, skorzystali z chwilowej jego nieobecnoci w Krakowie

przywrcili panowanie Leszka
Mieszko nie da jednak za wygran. Zgadza! si zwrci /;ij';t<'
w r. 1195 Kujawy, byle Helena powrcia do poprzedniego ukadunie

HJSTORYA POL1TTCZMA

138

da
a

w tym wypadku powicenia Mikoaja, ktrego uwadusz opoycyi. Helena sama, lkajc si potnego woje-

jednak

za

ksi

wielkopolski,
wody, przyja wszystkie warunki Mieszka. Ale
wkraczajc po raz czwarty na zamek krakowski, przyj Mikoaja
w sojuszu z tym magnapewnoci w przekonaniu,]
do aski
tem pewniejsze bdzie jego panowanie.
Ostatnie to, czwarte z kolei, panowanie Mieszka w Krakowie
byo waciwie odstpstwem od jego zasad. Szermierz obroca starej wadzy ksicej panowa teraz na mocy ugody z magnatami,
po omwieniu z nimi warunkw, po uznaniu tych wszystkich wronienawistnych sobie ywiow, ktre wrobiy sobie arty z krgich
lw, obierajc ich
strcajc wedug wasnego upodobania*. Nowy
porzdek ama w ten sposb czowieka minionej epoki. Stary ksi,
wyrzekajc si swych zasad, nie pozbywa si jednak chcwoci
jakkolwiek zwrci Kujawy, to przecie z dzielnicy sandoziemi
trzy inne grody
mierskiej, w ktrej panowa Leszek, zaj Wilic
dopiero po dugim sporze odda je na usilne nalegania monych.
Niedugo jednak trwao to czwarte panowanie; ambitny starzec

/.

i,

zmar w

Kaliszu dnia 15 marca 1202.

Wadysaw

Laskonoi ksiciem krakowskim (1202).

mier ta otwara znw spraw nastpstwa tronu krakowskiego.
monych, z biskupem Pek na czele, powrcia do dawnego swego
elekta. Leszka, ale wojewoda Mikoaj okaza si wiernym
niewzruszonym stronnikiem zmarego ksicia
walce
z
stronzdoa w
nictwem Leszka osadzi na zamku krakowskim syna Mieszkowego,
5.

Cz

Wadysawa

Laskonogiego

Zadanie ksicia

wadztwa

(1202).

byo trudne wobec nurtujcego wrd mono-

zawici rodowych. Laskonogi dla zjednania

panowaniu jego zarzucali pogwacenie
ws/.elkich obowizujcych zasad prawnych, tak senioratu, jak dziedzicznoci w linii Kazimierzowskiej, zoy wobec Leszka przez listy
posw owiadczenie, e ksistwo krakowskie obj pod naciskiem
powszechnego yczenia, lecz gotw jest je odda, kiedy Leszek tego
zada. Leszek zrzek si jednak swych praw do Krakowa. Laskonogi nie poprzesta na tein powodzeniu, ktre moralnie wzmacniao
jego panowanie, ale stara si gorliwie zjedna sobie monych, okazujc si wadc przystpnym, dobrotliwym
chtnie puszczajcym
w niepami dawniejsze stanowisko osb, ktre si teraz do niego
zbliay. Polityka ta mimo wszystko nie doprowadzia do zamierzonogo
sobie

rozdwojenia

legitymistw,

ktrzy

gdy silniejsz od wraenia tych demonstracyjnie agodnych

rzdw okazaa si nieufno monych do ksit z linii wielkopolskiej, w ktrych si dopatrywano stale zwolennikw rzdw silnej
celu,

ZAUHOROWSKi:

ST.

te

rki. To

WlttlC XIII

stronnictwo

PANOWANIE

WAD. OKIKTKA

139

Leszka nie upado ani nie rozlunio si

Mikoaja, ktra nastpia w kilka miesicy po

zmianie tronu, mogo otwarcie wypowiedzie posuszestwo Laskonogiemu a na tron krakowski wprowadzi Leszka, kandydata tern
teraz, po urodogodniejszego dla egoistycznej polityki monych,

zaraz

po

mierci

czystem zrzeczeniu si przeze praw do Krakowa, zawdzicza swe

wyniesienie

wycznie

ich poparciu (1202).

Charakter pastwa polskiego na pocztku XIII w.

A zatem dopiero po omiu latach walk stronnictw ksit, po szeciokrotnej zmianie tronu syn Kazimierza Sprawiedliwego zasiad na
zamku krakowskim. Ale ten okres walk gbokie po sobie pozostawi lady. Obali wszystkie istniejce poprzednio zasady prawne,
6.

miay regulowa nastpstwo tronu, wywalczy zwycistwo pratron krakowski jest faktycznie elekcyjny, a nadto jeszcze
widu,
ustali decydujcy w pyw czynnika monowadnajwaniejsze
co
czego na rzdy ksice, skoro wszyscy ksita, zarwno stary
modociany Leszek opierali swe panowawie na poMieszek, jak
parciu monych. Faktyczna przewaga ywiou monowadczego nad
tronem krakowskim nie zmieniaa jednake w niczem ani treci
wadzy ksicej, ktra utrzymywaa si przy wszystkich nienaruszonych jeszcze swych uprawnieniach, ani samej koncepcyi pastwa piastowskiego, jaka istniaa w w. XII. Znaczenie Krakowa, jako
punktu centralnego w pastwie, utrzymao si nienaruszone, nie zachwiaa si te zasada zwierzchnictwa monarchy krakowskiego
tein tkwio wanie znanad innymi dynastami piastowskimi
ktre

czenie

Krakowa

w dnociach

planach politycznych

pierwszych

dziesitkach XIII stulecia. Polska, mimo e rozpada si wwczas na

kilka dzielnic, nie zamienia si przecie jeszcze na luno zbiorowisko
poszczeglnych dzielnic, ale zarwno w poczuciu dynastyi, jak narodu
tworzya wci jedno pastwo, aczkolwiek podzielono na szereg jednoi

stek administracyjnych.

ten sposb

mona

stosunkowo

najtrafniej

scharakteryzowa natur wczesnego pastwa piastowskiego, tak znw

ktry ju rozz drugiej strony podobnego do obszaru rodowego,
pad si na dzielnice, przyznane poszczeglnym gaziom rodowym,
pewnych praw
ale mimo to nie przesta jeszcze by przedmiotem
wynika,
jednak
musiao
natury
rodu.'/,
rzeczy
wszystkich czonkw
ycia
skutwarunki
w kadej dzielnicy wytwarzay si osobne
odmienne
ni
kiem tego powstaway pewne zagadnienia polityczne,
przeto prd ycia politycznego rozgazia! si na
gdzieindziej,
kilka ramion, chocia wszystkie te odnogi naleay do jednej rzeki.
Po wypadkach roku 1202 najwaniejszem zagadnieniem politycznem byo, jak si uoy stosunek Laskonogiego do Leszka

H1STORYA POLITYCZNA

140

Pocztki

7.

panowania Loszka.

krakowsk Leszek. W bracie swoim

marchi

r.

1202

obj mo-

Konradzie, ktry

w tym

sw

dzielnic (Mazowsze Kupomocnika. Nie wysojusznika

wiernego
znalaz
Pstpowa te przeciw niemu lski dynasta Henryk Brodaty, ks.
wrocawski. Natomiast dotknitym si czu w swych prawach inny
jako najstarszy teraz w roPiast lski" Mieszek raciborski, ktry
opanowaniu
Krakowa. Jawnym za
nie przesta rozmyla o
dzie
wrogiem Leszka by Laskonogi, ktry, wyparty do wielkopolskich
dzielnic, z rozpamitywania losw ojca czerpa pociech w teraniejmniej wicej czasie otrzyma

samym
i

^O),

:iNv y>

szoci

otuch na przyszo.

Ksi

Leszka w Krakowie upyway w spokoju.

z inicyatyw, w polityce wewntrznej ulega

Rzdy
wystpowa

nie-

monym,

zwaszcza powolnym si okaza wobec Kocioa, ktry wwczas

ale konsekwentnie wyrasta na pierwszorzdny czynnik
polityczny w pastwie, pod wpywem zarwno teoryi kocielnych,,
papiey-politykw, ktrzy teorye umieli zamienia w praktyk
jak
odda si w r. 1207
pierwszy z ksit polskich
ycia. Leszek
w opiek Stolicy Apostolskiej, uznajc przez to jej zwierzchnictwo.
Przedtem jeszcze zrzeka si swych upraw nie wobec Kocioa, tak
n. p. nie uczyni uytku z przysugujcego sobie prawa nominacyi
dozwoli na kanoniczny wybr Wincentego (Kadubka)
biskupw'
na osierocone przez mier Peki biskupstwo krakowskie (1206);
ten sposb w dzielbyto pierwszy wybr tego rodzaju w Polsce.
a

stopniowo

nicy krakowskiej

zacz Koci

urzeczywistnia szerokie plany

na tron przez poparcie biwdzicznoci, ustpujc Kocio-

polski

kocielno-polityczne. Leszek, wyniesiony

skupa

owi

krakowskiego,

spaca dug
dziaalno

na tych polach, na ktrych

pastwow uwaay

teo-

uzurpacy.
Bitwa pod Zawichostem (1205). Wcigu tych kilku lat mia
r. 1205 wraz
Leszek Jedno bardzo znaczne powodzenie wojenne.
na Polsk w zwyciskiej
z bratem swym Konradem odpar najazd
bitwie pod Zawichostem, gdzie najedca ycie postrada. Roman,
osadzony przez Leszka na tronie halickim, wypeni swe rzdy,
wojen, gwnie z teokrutne na wewntrz, szeregiem najazdw
rye kanonistw za bezprawie

8.

ciem swym

Rurykieni,

kijowskim,

ks.

ktrych cel polityczny nie-

jest jasny. Niezrozumia jest te wyprawa na Polsk. Skoro

bowiem Roman rozszerza swe panowanie gwnie w kierunku
wschodnim
walczy z wszystkimi niemal ksitami ruskimi, trudno wyjani, do czego mu byy potrzebne zdobycze na Polsce oraz
jaki mia cel, wydajc wojn ksiciu krakowskiemu, w ktrym mia

zawsze

dotychczas

sprzymierzeca

pokojowo usposobionego ssiada;

nie

ST.

ZACHOROWSKI: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

141

te udowodnione przypuszczenie, e wyprawa Romana staa

zwizku z walk o koron krlewsk w Niemczech. Romanowi
nie opar si aden ksi, adna dzielnica ruska, klska wic jego

jest

aowa

pod Zawichostem dowodzi potgi obu Kazimierzowicw.

naley,
si tych nie wyzyskano w jakimkolwiek kierunku: zabrako

twrczej inicjatywy.

Pocztki panowania Laskonogiego.

9.

Inaczej

rzdzi

sw

Antagonizm jego do Leszka nie wybuchn od

razu. Chocia bowiem sam Leszek, ktry jednoczy w swem rku
tylko ziemi krakowsk
sandomiersk, nie by o wiele silniejszy
od Laskonogiego, ktry panowa wwczas nad obu dzielnicami wielkopolskiemi, zarwno nad gnieniesk, odziedziczon po ojcu, jak
i
tytuem opieki, sprawowanej nad Wadysawem Odonicem,
nad dzielnic poznasko kalisk, nalec si pupilowi, to jednak
mimo wszystko, zwaszcza wobec charakteru monarchy
sojuszw Leszka z innymi Piastowicami, niebezpieczn byo rzecz odsi zbyt pochopnie na zbrojny zamach. Rozwaga wzia wic
w Laskonogim gr nad zapalczywoci. Pragnc zapewni swemu
wystpieniu niezawodne powodzenie, a widzc susznie w dzieronych dzielnicach jedyn podstaw swej siy, zaj si energicznie
umacnianiem w nich swego panowania. Drogami do celu byo przedewszystkiem moliwie najdusze utrzymanie zwizku faktycznego
obu wielkopolskich dzielnic, czyli odkadanie jak najdalej w przychwili usamowolnienia Odonica
wydania mu spadku ojcowskiego, a obok tego wydobycie z ziem wielkopolskich moliwie najwikszej siy w chwili oczekiwanego starcia, gwnie przez nieugite
wykonywanie surowego ius ducale, pozwalajcego istotnie postawi
ca si ludzk majtkow kraju w usugach ksicia.
10. Laskonogi na Pomorzu (1205)
Od pracy tej w gruncie rzeczy organizacyjnej
pokojowej oderway Laskonogiego wypadki
od Polski dalekie. Mianowicie kiedy w r. 120;") Waldemar II, krl duski, podj w celach zaborczych wypraw na Pomorze, zwracajc si przedewszystkiem przeciw Pomorzu Szczeciskiemu, zagroonych ksit uratowa Laskonogi, ktry zabiegi droj
Waldemarowi zasoni Sawi; wyprawa Waldemara nie odniosa
skutku. Nieznane s przyczyny, dlaczego Laskonogi wmiesza] si
w sprawy pomorskie; domyla si tylko mona, e be/.w tpienia
uczyni to dlatego, poniewa Pomorze przedstawiao mu si jako
najdogodniejszy w danych warunkach teren ekspansyi jego wpyww politycznych. Zrcznie umia on przytem spoytkowa zadzielnic Laskonogi.

way

szo

do

wizane

przez

Mieszka

Starego

stosunki rodzinne.

Zwycistwo

to

HISTOUYA POLITYCZNA

J4'J

podnosio wysoko jego

znaczenie

mogo zrwnoway

niepowo-

dzenie krakowskie.

Wybuch sporu

11.

askonogiego

poprzek jednak wszystkim

Ketliczein

(1206).
stan rozwj
przeciwstawieniu do Leszka
z

planom askonogiego

wypadkw wewntrz

jego dzielnic.
przedstawicielem dawnej

wadzy ksicej wobec

monych, a zwaszcza wobec Kocioa. Na stolicy gnienieskiej siedzia wwczas Henryk Ketlicz, homo novus, z obcego, cho od kil-

by

Laskonogi

kudziesiciu lat w Polsce

rego, cz( wiek wic przez

ami krajowymi

osiadego
to

rny

rodu

od innych biskupw,

czyy

nie

suy

wzgldniej mg
resw kocielnych.

Mieszka Sta-

stronnikw-

ywio-

ktry dlatego tern bezgo adne zwizki

za organ ideaw polityki papieskiej
intei

nabony

surowych obyczabezwzgldne, a by czowiekiem,

jw, mia usposobienie namitne
ktrego postpowanie wynikao nie tyle nawet z temperamentu, ile
Ketlicz,

osobicie

obowizkw,

raczej z poczucia

no. Czowiek

wic

jakie

nakadaa

na

piastowana god-

blem
oburzeniem musia patrzy na
rzdy askonogiego w stosunku do Kocioa, gdy
ten nie tylko
wykonywa takie prawa, ktre mieciy si w pojciu dawnego ius
dmale, jak nadawanie beneficyw kocielnych ciganie danin z majtku kocielnego, ale te nie cofa si przed nauduyciami i bezprawiami. Wystpienie arcybiskupa przeciw ksiciu przybrao od
razu formy najostrzejsze. Ketlicz rzuci kltw na Laskononiego, ktry
znw wypdzi go z kraju (1206), a od kltwy zaoy apelacy do
papiea. We wrogiej reformie kocielnej czci duchowiestwa, na
ktrej czele sta biskup poznaski Arnold, prawdopodobnie Niemiec,
taki

ksi

znalaz Laskonogi gorce poparcie.

12. Bunt Odonica (1206).
Walka kocielna miaa te polityczn stron. Oto w tym samym czasie odsuwany przez ambitnego stryja Odonic podnis bunt przeciw niemu. Nie ulega wtpli-

wi ci,

fakt ten

cielno-polityczn

a jako
ci si

pozostawa

w zwizku

wspczesn walk

Odonic, jak nieraz pniej, tak

ko-

dzia-

narzdzie planw Kocioa, ktry w ten sposb chcia podsweg< wroga. Ale Laskonogi by jeszcze zbyt potny.

Odonic pobity musia z Wielkopolski ucieka.

13. Interwencja Henryka Brodatego (1207).
aiwbiskup
poszukali gociny na dworze
i

datego.

tym razem

ksi

Ksi

lski zetkn si ju przedtem

dozna nawet od niego pewnych usug

Wypdzeni

Henryka Bro-

kilkakrotnie z Ketli-

ozem
(n. p. w r. 1202), tejednake dziaa niewtpliwie w wasnym interesie, dogodniejszem bowiem dla niego byo rozpadniecie si potnej Wielkopolski
i

raz

ST.

ZAOHOROWSKi: W1BK

XIII

PANOWANIE OKIETKA

143

Nadto prawdopodobnem jest, e w zamieszkach

oderwa Kalisz od Wielkopolski. Osadzi teraz
szukajcego pomocy Odonica w Kaliszu, otrzymawszy jednak wprzd
ten, skoro odbierze
umocnione przysig przyrzeczenie, e
uzyskiwa
przez ten ukad lesw dzielnic, zwrci mu ten zamek;
galizacy dokonanej zdobyczy. Jesieni r. 1207 przy pomocy Henryka
nalew wojnie z Laskonogim odzyska Odonic poudniow
cej mu si dzielnicy. Granica zajtego obszaru sza biegiem Warty
w okolice remu, dalej lini, pocignit mniej wicej wzdu rwnowreszcie biegiem tej rzeki a do granic lska;
lenika do Obry
na dwie dzielnice.
1206 zbrojn

r.

rk

ksi

cz

remu

przechodzia, jak si zdaje, na maej przestrzeni na

prawy brzeg Warty. Odonic przyj skromny tytu ksicia kaliskiego
(dux de Calis). Henryk Brodaty nie nalega bowiem na wykonanie
okolicach

zwrot tego grodu. Teraz te, skoro cel

ukadw
gdy Wielkopolska rozpada si
osignity,
jego by waciwie
na dwie dzielnice, mg on wystpi nawet w roli porednika pozeszorocznych

"i

w Gogowie

na Boe Narodzenie r. 1207 przy sposobnoci

Henryka Brodatego, zebra w jednem gronie obu ksiwielkopolskich oraz obu biskupw wielkopolskich, arcybiskupa
biskupa poznaskiego Arnolda obok biskupw lskich,
Ketlicza
Wawrzycw, wrocawskiego i lubuskiego. Jeeli wic nawet pokj
nie zosta przedtem zawarty, to w kadym razie na tym zjedzie
usunito nieporozumienia. Zjazd zawyjaniono sprawy sporne
twierdza now sytuacy polityczn w Wielkopolsce stwarza nowe
ugrupowanie ksit. Tam te zamkna si pierwsza faza sporu
kocielno- politycznego. Koci, sam w sobie podzielony na dwa
wrogw reformy, nie zwycia w tej
stronnictwa, zwolennikw
koju. Zjazd

chrzcin syna

'

wadz ksic

pierwszej walce z

o zasady,

nie

zdoa obali

ksi-

musia si zgodzi na kompromis, w ktrym jednake, jak

wszystko 'wiadczy, nie uzyskiwa ani pozytywnych korzyci ani wycia,

nagrodzenia szkd.
Stan, stworzony
kszej staoci,

chocia

mia pozornie znamiona

zadowalnia ani Laskonogiego,

Wielkopolsce,

nie

mg

wie_k-

ktry

wyrzeka si dawnych ambicyi planw, ani Odonica, ktry

do odzyskania caej spucizny ojcowskiej.
znw nie przesta

nie

dy

Obaj ksita, chocia potajemnie zbierali siy do przyszej walki,

szanowali umowy i yli z sob przynajmniej jak przyjani ssiedzi.
Tote kronikarz scharakteryzowa tych kilka lat krtkiem a tak

tern

stuleciu

kilka lat

wojen

niezwykem zdaniem:

Krlestwie Polskiem,

ktre

uywao

bya

cisza

przez

upragnionego po-

koju .
14.

Wojna

Lubasz (1209).

Nad zewntrznenn

grani-

144

HISTOKYA POLITYCZNA

cami rozlega si jednak niekiedy w tym czasie szczk ora. Znw

powodem niepokojw by Laskonogi, od ktrego wiele doznawa
niesprawiedliwoci margrabia Dolnych Luyc, Konrad, oeniony
z jego siostr, Elbiet. Nie wiemy, jakieto byy niesprawiedliwoci.
w r. 1209 zatarg wszed w stadyum ostrzejsze Konrad
Do,
postanowi go rozstrzygn w starciu ornem. Wyprawa Konrada
musiaa jednak przej przez terytoryum lskie koo Lubusza, ktry
wraz z ziemi lubusk nalea do Brodatego (a nie Laskonogiego
jak si to nieraz bezpodstawnie przyjmuje). Henryk nakaza zaodze
Lubusza nie przepuci Niemcw. Konrad musia wobec tego zdoobrona
bywa Lubusz. Laskonogi jednake zoryentowa si rycho,
Lubusza jest obron jego wasnej dzielnicy, ruszy z odsiecz oblonemu grodowi. Z bitwy* stoczonej pod Lubuszem, Konrad wyszed
zwycisko
opanowa sam zamek, ale nie poszed za pobitym Laskonogim dalej do Wielkopolski. Nie cieszy si te dugo zdobygrodu.
cz, bo Henryk rycho zada zwrotu swej ziemi
15. Panowanie Mieszka Raciborskiego w Krakowie (1210/1).

bya jednak klsk Laskonogiego, nie zamaa jego

pozyskania Krakowa. Tym razem przybray one posta zrcznej intrygi dyplomatycznej. Chodzi mianowicie o przelotny
epizod opanowania Krakowa przez Mieszka, ks. raciborsko-opolskiego

Poraka

dnoci

r.

ta

nie

do

1210/1, ktry, bez znaczenia dla dziejw Leszka

kowskiej,

naley

dzielnicy kra-

Laskonogiego w celu wyNajprawdopodobniej bowiem Laskonogi

raczej do historyi

usiowa

Leszka z Krakowa
popiera starania Mieszka, ale by inicyatorem caej akcyi.
Zaczto j od uzyskania bulli Innocentego III, wznawiajcej zasad
senioratu jako tytuu do objcia pryncypatu. Zasada ta w danej chwili
uprawniaa Mieszka raciborsko-opolskiego jako najstarszego w rodzie
do objcia wadzy seniora, ale w gruncie rzeczy wychodzia na korzy Laskonogiego. gdy po mierci Mieszka, ktry by starcem, stojcym nad grobem, on by najstarszym z wszystkich wspczenie
yjcych Piastw. Wyjednanie w Rzymie wspomnianej bulli, ktrej
ostrze zwracao si przeciw oddanym Kocioowi ksitom, wykazuje,
Mieszko uyli zrcznych dyplomatw. Plan z poLaskonogi
cztku spenia si pomylnie. Zapewne przy pomocy zbrojnej Lautrzyma si na
skonogiego osiad Mieszko na tronie krakowskim
nim
do mierci. Ale tu by kres powodzenia Laskonogiego. Nie
mg on si teraz odway na podniesienie pretensyi do Krakowa,
gdy obawia si musia koalicyi ksit, zawizanej na zjedzie
parcia

nie tylko

Borzykowie,

ci. Znw

lipcu

wic musia

r.

1210,

Laskonogi

popieranej

odoy

gorco

przez Ko-

osignicie swych celw

ST.

dalek

ZACHOUOWSKi: WIEK

XIII

PANOWANJE

WAD. OKIETKA

niepewn przyszo, chocia zdawao

blizko ich urzeczywistnienia.

w Borzykowie

16. Zjazd

(1210).

si,

145

by ju

Na zjedzie

tak

Borzyko-

program polityczny Kocioa peny sukces. Byli tam

obecni Leszek, Konrad, Henryk Brodaty, Wadysaw Odonic, braMieszka raciborskiego, ktrzy wanie
kowao za Laskonogiego
prowadzili akcy w celu opanowania Krakowa. atwo wic przenicel zjazdu: byo nim oczywicie obmylenie obrony przeciwko
tamtej akcyi. Nietrudn mia w takim razie Ketlicz gr polityczn.
Oto grupujc czterech ksit i obiecujc im wszelk pomoc ze strony
od nich w zamian zasadniczego uznania
Kocioa polskiego,
wie odnis

kn

da

dnoci

kocielnych

uzyska

przywilej dla

immunitet,

t.

wolno

zn.

cho

ius spolii oraz.

sferze

Kocioa
to

kocielno-politycznej.

Na

tej

polskiego, przyznajcy

mu

zasadniczo

drodze

wiadcze na rzecz pastwa zniesienie

ju mniej pewne, uwolnienie duchownych

od

pud sdownictwa pastwowego. Henryk Brodaty, ktry obawia

si znacznego wzmocnienia tak Mieszka raciborskiego, jak Laskow akcyi czysto politycznej czy si z innymi uczestninogiego,
nie podpiKetlicza
kami zjazdu, cofn si jednake wobec
Obok zjazdu ksit obradowa rwnosa przywileju kocielnego.

da

czenie w Borzykowie synod prowincyonalny, ktrego zadaniem byo

przeprowadzenie reformy czysto kocielnej, przez co Koci webardziej zdecydowane mg zaj stanowntrznie si wzmacnia
wisko wobec wadzy pastwowej.
17. Polityka pokojowa Laskonogiego. -- Laskonoin rozumia,
koalicya, zawarta w Borzykowie, za pierwszem hasem Ketlicza
i

przeciw niemu. Wobec postpu reformy karnoci, stronwrogie reformie wrd duchowiestwa topniao coraz bar1211 zmar jego przywdca z poprzedniego
dziej, a wreszcie w r.
okresu walki kocielnej, biskup poznaski Arnold. Laskonogi, nie
chcc prowokowa arcybiskupa, pozwoli na kanoniczny wybr w Poznaniu, ktry wynis na stolic biskupi Polaka Pawa. Z podobnych

si

zwrci

nictwo

chcc drani Leszka, nie wystpi z pretensyami do

Krakowa. Zrczna ta polityka Laskonogiego nie bya na rk Ketli-

motyww,

nie

majc

sob

koalicy trzech
walki. Mimo faktycznego pokoju spor jednake

Czowi,

ktry,

za

ksiciem waciwie me

by!

zakoczony,

gdy

ksit, yczy! sobie

midzy arcybiskupem

wci

jeszcze toczy

ktry teraz, oczywicie nie bez Btara ze Btrony

ten rodek zawid, bo Lanowo. Gdy jednak

si proces kanoniczny,
Ketlicza,

skonogi
sobie

ody

postpowania przysuguj cem

swego dawniejszego
rwnoczenie wskazywa na czynione w ostatnich
dziaalno" agitacyjn,
ustpstwa, Ketlicz rozwin!

broni

prawem

czasach

na

V,ncyklopedya polska.

yw

Tom

V,

OZ.

1.

146

HI8TOKYA POLITYCZNA

a rezultatem jej
teraz, prcz

ciborskiego.

byo odnowienie

1215

ligi,

do ktrej przystpi
ra-

Kazimierz opolski, oraz wystawienie przez sojusznikw

rzecz

Kocioa, ktry szed jeszcze

dalej ani-

gdy przyznawa duchowiestwu prcz wolnoci

take sdownictwo patrymnialne w dobrach kocielnych.

borzykowski,

od opat

Liga

r.

dawnych sojusznikw, jeszcze syn zmarego Mieszka

nowego przywileju na
eli

ksit, majca

na celu odosobnienie Laskonogiego, posiadaa

gdy Leszek, ktremu dwukrotnie zagra-

wszelkie widoki trwaoci,

Laskonogi. by naturalnym sprzymierzecem Odonica, Konrad za

by cile zwizany z Leszkiem. Biskupi mogli wic spokojnie wyjecha na sobr lateraneski (1215), bez obawy, aeby si mogo co

zmieni w

zapewne,
przygotowany wybuch w alki nie nastpi przed ich powrotem.
Ketlicz mg si na soborze pochlubi
18. Reforma kocielna.
wydatnymi rezultatami swej pracy, w cigu bowiem rzdw biskudziaalno na polu reformy, odby synody prowinpich rozwin
cyonalne w r. 1212 w Mstowie a w r. 1214 lub 1215 w Wolborzu,
na podstawie nadanego mu urzdu legata papieskiego dokona wizytacyi w Wielkopolsce, na lsku i na Mazowszu, wystpujc wszdzie jako arliwy propagator zasad reformistyczych i surowy sdzia naduy, co jednao mu nawet gdzieniegdzie zacitych w rogw. Tak energiczna praca musiaa wyplenia zastarzae w Kociele polskim bdy
naduycia, a, wnoszc do serc wyszy polot szlachetniejsze pojcie
urzdu duchownego, spaja duchowiestwo w zwart klas, stajc
z zapaem pod hasami kocielnemi. Dziesitki dyspens papieskich, usuwajcych z petentw plam pochodzenia od ojca duchownego,
jednym z supw granicznych, rozdzielajcych obie epoki w yciu kleru
polskiego, a zarazem bardzo plastycznie uwydatniaj ich charakter.
Rwnolegle z podniesieniem stanu moralnego duchowiestwa szo budowanie normalnej organizacyi kocielnej, wykoczenie ustroju kapitu, zakadanie kollegiat, tworzenie podziau dyecezyi na archidyakonaty. s\>iematyczne rozwijanie ustroju parafialnego, pr/.ez co
stan
cywilizacyjny ludnoci si podnosi, skoro przez to zblia si do niej,
wwczas jeszcze jedyny jej cywil izator. kapan. Przeksztacono te
w niejednem stosunek spoeczestwa do Kocioa wedug wymaga
nowszego ustawodawstwa kocielnego, tak n. p. wasno, ktra przysugiwaa dotychczas osobom prywatnym na fundowanych przez nie
instytutach kocielnych, zamieniano na prawo patronatu, oraz regulowano obowizek dziesicin, pozostawiajc tylko wyjtek dla fundatorw, w czem tkwi pocztek pniejszej dziesiciny swobodnej,
jednego
zakresie prawa maeskiego
przywilejw szlachty.
przeprowadzono zasad lubw, zawieranych w obliczu Kocioa,
sytuacyi politycznej.

Zastrzegli

sobie

tylko

yw

/.

ST.

co

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

maestw

uatwiao zastosowanie do

WAD. OKIETKA

147

take innych przepisw

prawnych.

Rozmiary reformy wewntrznej zachcay tern bardziej do przeprowadzenia caego programu kocielno-politycznego. Na zawadzie
stali dwaj ksita: Laskonogi oraz Henryk Brodaty, ktry nie tylko
nie chcia przyzna Kocioowi adnych przywilejw, ale wadzi si
z biskupem wrocawskim Wawrzycem, praatem chciwym i ambitnym, o dziesiciny, jakie mieli pacie kolonici Niemcy, przez ksicia
na lsku osadzani (1215). Im mocniej jednak sta tron ksicy
w sporach kocielnych wobec ciosw kar kocielnych gromw kltw,
tern bardziej otwieraa si przed biskupami inna droga, wiodca do
celu, droga popierania ksit, ulegych rozkazom hierarchii kocielszczodrych w nadaniach przywilejw'; w interesie Kocioa leao
nej
przeto popieranie ekspansyi takich ksit, gdy przez to rozszerzay
si przestrzenie, w jakich Koci korzysta z przyznanych mu praw
i

przywilejw.

Ksiciem takiego typu by zwaszcza

Panowanie Odonica.
wiadomo o jego rzdach w dzielnicy, zdobytej
w r. 1207, ale przecie mona wyliczy dugi szereg nada fundacyi, jakie w tym czasie Kocioowi uczyni. Fundacye dwch klasztorw (Cystersw w Przemcie
Cystersek w Ooboku) koronoway te
nadania, a wartoci dodaway im liczne zwolnienia szczodr szafowane doni. Odonic wyrobi si na ksicia po myli Kocioa, nie
w tern wprawdzie znaczeniu, eby jego rzdy polegay na wypepospolitszem,
nianiu ideau etycznego Kocioa, ale w tern niszem
spenianie
e sta on w subie episkopatu, gotw zawsze na
j<
rozkazw. To te na protagonist w nowej fazie walki,
ycze
ktra miaa wyj na korzy Kocioa, by upatrzony Odonic.
w sporze z Brodatym.
20. Odonic w wojnie z Laskooinin
Dopiero w drugiej poowie r. 1217 rzuci on si na dzielnic stryja
i zaj
Pozna, ktrego nastpnie Laskonogi nie zdoa odzyska.
Ketlicz poredniczy przy pokoju, ktry przywraca Odonicowi jego
ojcowsk dzielnic. Uderzenie si udao: Laskonoiri zosta! osabiony,
19.

Niewiele

Odonic.

oddawa pod

opiek, papiea, ktry

jakim kierunku miay si
nastpnie rozwin wypadki wedug planu episkopatu, nie wiadomo,
gdy plany te pokrzyowao wystpienie Henryka Brodatego, ktry
zada teraz od Odonica wykonania przyjtych w r. 1206 zobowiza
zwrotu Kalisza. Odonic jednak odmwi. Wwczas Henryk
daty, nie chcc dolnej swej sprawy rozwizywa w drodze wojennej

Odonic rozszerzon dzielnic

podwyszy mu

czynsz

rekognicyjny.

nawet opiekunowie wiaroomcy uznaj jej suszi

wnis skarg do Stolicy Apostolskiej, skd zrazu wyszo -tanw
i

ufajc,

14^

HISTOKYA POLITYCZNA

napomnienie papieskie, wzywajce Odonica do zwrotu. Nastpnie

jednak, widocznie nie bez wpywu episkopatu, ktry wykaza interes
polityczny Kocioa w utrzymaniu Odonica, puszczono spraw na
drog przew lekiego procesu kanonicznego, ktry si toczy przed komisyami, wyznaczanemi w coraz to nowym skadzie. Zanim jednake
komisye procesowe wyday wyrok w .sprawie o Kalisz, zmienia si
radykalnie sytuacya polityczna.

Mianowicie rwnie niespodziewanie, jak Odonic w roku zeszym,

w jednym zwyciskim poteraz 1217) na niego Laskonogi
chodzie opanowa nie tylko utracon w roku poprzednim dzielnic
poznask, ale dawniejsz dzielnic Odonica. Odonic, pozbawiony
zupeny jego
na raz wszystkiego, uszed na Wgry. Tak nagy
nie zdoa on jeszcze zorupadek naley wyjani w ten sposb,

uderzy

ganizowa nowych swych zdobyczy, a rwnoczenie musia w chwili

swych wojsk postawi na granicy lskiej cewybuchu wojny
lem obrony przed dywersy Brodatego.
Midzy
21. Wojna Laskoiioideuo z Henrykiem Brodatym.
Henrykiem a Laskonogim nie byo wwczas jeszcze adnego porozumienia, jak wykazay nastpne wypadki. Mimo to jest prawdopodobnem, e Brodaty wkroczy do Wielkopolski opanowa te jej czci,
do ktrych roci pretensye. Jednake zwyciski Laskonogi nie chcia
uzna tych zdobyczy czy tylko pretensyi lskiego ksicia, a spr
ten miaa rozstrzygn druga wojna w Wielkopolsce w tyme roku
(1217), w ktrej szczcie nadal sprzyjao Laskonogiemu. Wreszcie na

cz

ksit w Sdowlu stan pokj, w ktrym pobity Henodstpowa Laskonogiemu ziemi lubusk, obaj za ksita
czyli si z sob przymierzem, obiecujc sobie wzajemn pomoc niena-

zjedzie obu

ryk

ruszalno swych posiadoci, oraz uregulowali granice swych dzielnic

powzili pewne postanowienia w przedmiocie policyi granicznej.
Na zjedzie sdowelskim byli obecni biskupi poznaski, wrocawski
lubuski, ktrzy zapewne byli porednikami pokoju. Nie zjawi si tam
natomiast arcybiskup. Dla niego oczywicie obrt wypadkw z r. 1217
rwna si klsce, skoro z walk, przygotowanych w celu zamania
Laskonogiego, ksi ten wychodzi zwycisko, podczas gdy pupil
Kocioa, najostrzejszy miecz w jego reku. tua si musia na obczynie. Ketlicz, jako czowiek zasad, nie mg si nagle zmieni
w o port unist
obecnoci w obozie zwyciscy uwietnia jego tryumfw Nic bez w pywu owych trzech biskupw Henryk Laskonogi
i

przedoyli warunki pokoju do zatwierdzenia papieowi, ktry z pocztkiem maja 1218 wyda odpowiednie pisma. Ten akt uznania gowy
Kocioa za najwysz instancy polityczn mia by zapat za podnictwo a rwnoczenie stwierdzeniem roli politycznej przedsta-

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

politycznych

tod

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

149

uy

Kocioa

wicieli

XIII

Polsce. Laskonogi raz jeszcze (por. 17)

meOdonica, aby sobie zapewni spokojne posiadanie

ywi

nadziej,
nabytkw, Koci za mg
w sprawach wewntrzwpyw na opornesro ksicia
nych zdoa sobie zdoby znaczenie
skoni go z czasem do niejednego ustpstwa.
Spokojniej znacznie upyway
22. Rzdy wewntrzne Leszka.
tymczasem lata rzdw Leszka w Maopolsce. Stosunki midzy
Leszkiem
Konradem byy dobre, z zewntrz nie zagraali powanie
wrogowie, tote praca nad wewntrznem podniesieniu kraju miaa
pomylne warunki. Na razie polegaa ona tylko na rozwoju ycia
gospodarczego.
zakresie rolnictwa wydatnie zaznaczy si wpyw
klasztorw cysterskich; do pomocy uywano te ywiow obcych,
romaskich oraz niemieckich, ktre przenikay drog na lsk. Rww innych gaziach ycia gospodarczego czyniono postpy,
nie
n. p. w grnictwie, ktre cieszyo si szczegln opiek ksicia
do
ktrego sprowadzano przedsibiorcw
robotnikw Wochw, Francuzw Niemcw, udzielajc im nawet pewnych przywilejw. Wreszhandel zacz si powoli rozwija. Pod rzdami Leszka zaczy
cie
si
w Maopolsce tworzy gdzieniegdzie gminy, zorganizowane
na zasadzie prawa niemieckiego,
n. p. wyrane lady organizacyi gminnej w Krakowie.
gminach za takich powstay rodowiska produkcyi rzemielniczo-przemysowej
rynki handlowe, cigajce ludno wiejsk z ssiedniego obszaru o dugim niejednokrotnie
promieniu. Ten rozwj gospodarczy zawdziczaj obie maopolskie
dzielnice pokojowemu panowaniu Leszka, za ktrego dwudziest picioletnich rzdw dwukrotnie tylko navviedzia wojna te krainy.
Wielk rol w polityce wewntrznej odgryway mone rody rycerskie, a rywalizacya midzy nimi moga nawet wywoa nastpstwa,
grone dla tronu. Dowiadczy tego Leszek; skoro bowiem opar si
i

na

Odrowach

wwczas

(biskup Iwo),

walami, przesiedlili si na

lsk,

ktrzy byli ich ry-

Gryfici,

uknuli tam spisek przeciw Leszkowi

wprowadzili na tron krakowski Henryka Brodatego (1226) l\wrocawski jednak, przekonawszy si rycho, /o Krakowa nie /'abdzie, pogodzi si z Leszkiem.
stosunkach zewntrznych prowadzi Leszek polityk rusk
i

pomorsk, ale tylko pierwsza akcya trwaa czas duszy, druga

ograniczya si do lunych oderwanych od Biebie epizodw.
oraz

23. Polityka ruska Leszka.

W rok po b

i t

pod Zawichostem

pokonanym tam Romanie wraz z dwoma

maotetnimi synami Danielem
Wasylkiem, uciekajc z yciom tylko
przed zemst bojarw, przybya do Polski prosia o pomoc Leszka,
chocia on nie uczyni jeszcze pokoju (1206). Nie mogc si ul r/y
(120o, p. 8)

wdowa

po

150

1IISTORYA POLITYCZNA

ma

wobec niechci bojarw oraz oywionych zemst apetytw sprosia ona ju poprzednio o pomoc krla wgierskiego,

siadw,

Andrzeja,

Galicyi i Lodomeryi, wysa

na widoku tylko wasne interesy,
naleytej opieki. Leszek, obiecawszy jej poparcie,

przyj tytu

ktry

nawet wojsko na

Ru,

ale,

krla

majc

uyczy wdowie
mia jednake odwagi rozpoczyna wojny z licznymi wadzcymi
si ksitami ruskimi oraz naraa si Andrzejowi, a to tern barnie
nie

dziej,

nie

czu si wcale zabezpieczonym od moliwego uderzenia

wezwa wic Andrzeja do wsplnej akcyi

na Kusi. Leszek, wyprawiwszy si wraz z swym bratem Konradem
na
(1207), osadzi ostatecznie po pewnych zmianach w ksistwie

ze strony Laskonogiego;

Ru

w odzimierskiem kniazia Ingwara, z ktrego crk Grzymisaw si

oeni, Wasilka za osadzi naprzd w Brzeciu, potem w Bezie;
take w innych ksistwach, granicznych z Polsk, osadza przyjaznych
sobie kniaziw, a zarazem pewne grody i ziemie wciela bezporer

dnio

do swej dzielnicy.

gdzie jednak

Rwnoczenie

Wgrzy

opanowali

Halicz,

rycho musieli ustpi miejsca Igorewiczom. Po

dugim

atoli czasie,

ksit

ruskich oraz przez Leszka, Andrzej raz jeszcze

wezwany

nie-

przez bojarw, a popierany przez wielu

wyprawi si

ktrym osadzi Daniela, syna Romana. Panowanie Daniela nie uspokoio ustawicznego wrzenia, skoro za nie uda si plan
Andrzeja, aby wcieli poprostu Halicz do Wgier, w Haliczu zasiad
na Halicz,

ksicym potny
wwczas Daniel mg

na tronie

bojar

Wadysaw, zwany

Kormiliczyc

tylko u Leszka szuka poparcia. Leporozumieniu z kilku ksitami ruskimi podj wypraw na
Halicz, ktra si jednak nie udaa, bo chocia pokonano Wadysawa
w p"lu, to przecie nie zdoano odebra mu Halicza (1214).
Ale ta wyprawa obudzia czujno Andrzeja wgierskiego, ktry
nawet moe wystpi z jakiemi remonstracyami, gdy bezporednio potem Leszek przez posw zaproponowa Andrzejowi, aby
osadzi na tronie halickim krlewicza wgierskiego Kolomana, ktryby pojaj w maestwo crk Leszka, Salomee. Zjazd obu panujcych w roku nastpnym uroczyste zarczyny Kolomana z Salome
byy oznak dokonanego porozumienia (1214).
tyme jeszcze roku
wyprawa wojenna wprowadzia na tron halicki Kolomana, ktrego
razem z Salome uroczycie koronowano. Leszek tytuem odszkodowania da Danielowi ksistwo wodzimierskie.
Wypadki te wywoay jednak wrd kniaziw odruch przeciw
(1213),

szek

obcym rzdom,
licznej

ich rzeszy,

dusz opozycyi by Daniel, jedyny moe wrd

ktry mia talent polityczny. Leszek porzuci wnet

spraw

Andrzeja, uraony,

canych

nie otrzyma pewnych ziem przyobieukadach, zachowa si biernie wobec wyrzucenia Kolo-

ST.

mana

ZACHOROWSKi: WIEK

Halicza,

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

151

niezadugo sam pobity przez Rusinw

ale

utra-

ciwszy zdobyte terytorya na Rusi, wrci do dawnego sojuszu i przyczyni si do restytucyi rzdw Kolomana w Haliczu (1216). Wyprawa odwetowa na Daniela dotkna dzielnic nie tylko Leszka, ale
i

Konrada. Nie

ie Koloman

mogc

znowu

si oprze naporowi Rusinw

tern

bardziej,

panowanie
dosta si do
niewoli ruskiej (1218), wycofa si Leszek ze spraw ruskich w r. 1219,
zawierajc pokj z Danielem, w ktrym zrzeka si wszystkich nabytkw w ziemiach ruskich. Odtd czya go przez pewien czas
przyja z Danielem, tak,
n. p. w r. 1223/4 wojska jego towarzyszyy Danielowi w wyprawie na Halicz, w ktrym po Kolomanie
i

ostatecznie utraci

panowa Mcisaw Mcisawowicz,

Niespodzianie

r.

brat Ingwara, tecia Leszka.

1224 dokonaa si zmiana frontu w polityce

Leszka, gdy da si przecign znw na stron Andrzeja

zdecydowa si popiera jego nieudane wyprawy na Halicz; spowodowao
i

Danielem

niepowodzenia wojsk polskich, ktre poLeszek musia si wyrzec wszelkich marze o podboju ziem ruskich, nawet wwczas, kiedy w r. 1226 udao
si Andrzejowi, wyudzi od Mcisawa ustpienie z Halicza osadzi
tam drugiego syna swego, Andrzeja.
Polityki ruskiej Leszka, zarysowanej zapomoc najwaniejszych
epizodw, nie mona jednolicie oceni.
pierwszej poowie swych
rzdw Leszek miewa powodzenia. Chocia bowiem rezygnowa
z Halicza, to jednak w bliszych Polski ksistwach Rusi Zachodniej,
osadzajc na tronach przyjaznych sobie kniaziw, ugruntowa swj
wpyw na duszy przecig czasu, poza tern za przez zagarnianie
to

zerwanie

kona

Daniel.

Ostatecznie

pewnych grodw posuwa granice

Leszka obejmowao wtedy,

ca

t.

zn.

Polski

gb

Rusi.

Panowanie

przed zwycistwami Daniela

r.

1215,

ziemi midzy Wieprzem a Bugiem, grody takie, jak Brze,

rozcigao si
na ziemi przemysk
chocia przez czas krtki
wraz z Lubaczowem. Jest wic w dziaalnoci tej pewien cel
wipolityce ruskiej
da pewn konsekwency w deniu do niego.
natomiast z drugiej poowy panowania nie mona sio ju doszuka*
adnej myli przewodniej.
przerzucaniu si od przyjani z kniaziami ruskimi do sojuszw z Andrzejem nie mona zrozumie ani
motyww ani celw. Zreszt suenie Wgrom utrzymywanie pokoju z Danielem rwnie nie przynosio korzyci. Leszek nie umia
opanowa sytuacyi, nie umia si zoryentowa, ani do czego mia
dy, ani gdzie by interes Polski, ani kogb naleao popiera

Wszystkie sytuacye byy dla niego za Irmino, dlatego polityka

tak kapryna. Zrazu chcia, a potem popychany przez doradc
ktrych wpyw go opanowa, musia miesza sn; w spraw
ruskie,

bya

HISTORYA POLITYCZNA

152

umia okreli tam swej roli ani ze znoju

przysporzy Polsce powanych korzyci. Owszem po

ale

nie

latach

tam Polska

polityki tracia

tej

stanowisko

krwi polskiej
kilkudziesiciu

sympatye, a na-

stawa siln nog wpyw wgierski.

Z tytuu zwierzchnictwa
24. Polityka pomorska Leszka.
Polski nad Pomorzem przywizanego do monarchii krakowskiej

tomiast

naleao do Leszka jeszcze kierownictwo polityki pomorskiej. Zadanie

to byo bardzo cikie z tego ju wzgldu, e po stronie ksit po-

dno,

aby zupenie uniezaleni si

morskich przejawiaa si staa
od Polski. Jeszcze za Kazimierza Sprawiedliwego utrzymanie tego
ten mia przez Kujazwierzchnictwa byo przez to uatwione,
Pomorza
z
Krakowem.
terytoryaln
Od chwili
bezporedni
wy
Konrada
ten
korzystny
podziau spucizny ojcowskiej midzy Leszka
warunek przesta istnie. Leszek mia przecie mimo wszystko zamiar
ambicy utrzyma swe zwierzchnictwo nad Pomorzem. Niebawem po dokonanym podziale ziem zjecha do tej krainy zatwierdzi na tern stanowisku wadc tamecznego Mszczuja I, ktry
mu hod. Take w latach nastpnych Mszczuj pozostawa wiernie
w zwizku prawno- pastwowym z Polsk, utrzymywa stosunki
uchodzi za granic za jednego z ksit
z monarch polskim
zwizku
polskich. Wypadki rozwijay si jednak w ten sposb,
tego nie mona byo utrzyma trwale. Przedewszystkiem brak tepolitycznej zalenoci. Poza
rytoryalnej cznoci rozlunia

e ksi

czno

zoy

wzy

w sprawy ruskie, uwizi w nich ca

nie mg si od nich na
wojskowe, tak
duej oderwa. Tymczasem za utrzymanie zwierzchnictwa nad Pomorzem wymagao nieodzownie bacznej uwagi wydatnej pomocy.
Pomorze znalazo si bowiem w sferze ekspansyi duskiej, podjtej

tern

za

uwag

Leszek,

wdawszy si

wszystkie siy

zwaszcza energicznie przez Waldemara

nastpujca po nieudanej z r. 1205

duskiego poprzez obydwa Pomorza

zoy

(p.

Wyprawa

II.

10),

r.

1210,

doprowadzia krla

do Prus, a

ksita

pomor-

hod
zobowiza si do opacania daniny.
ksit
tych
nalea
take
Mszczuj. Wyamywa on si jednak
Do
z pod zwierzchnictwa duskiego, nie zerwa stosunkw z Polsk,.
scy

musieli

dy

moe nawet
do ich zacienienia przez sojusz z biskupami
cilejsze zwizanie Pomorza z Polsk pod wzgldem kocielnym.
nie
Jednake Leszek zmarnowa dogodn sytuacy. nie mg
umia rozwin potrzebnej energii, aby. wyzyskujc cienie Mszczuja
a
i

do Polski, zaznaczy
zaniedba]

te

stosunki,

tak
utrwali swj wpyw na Pomorzu
Pomorze stao si zupenie niezalenem.
i

Faktyczne rozlunienie stosunku lennego do Polski

nowy wadca Pomorza,

syn

Mszczuja

(-J-

1220),

byo

tak znaczne,

witopek

nie

ST.

zoy ju

ZACHOROWSKi: WJEK

PANOWANIE TTAD. OKIETKA

153

Leszkowi.
latach 1221 1226 Leszek, wpltany
bezcelow polityk rusk, sprawy pomorskiej zupenie

hodu

w bezadn

XIII

dotyka. Dopiero w r. 1227 przysza chwila dziaania, ale nie

Leszka, tylko jako jedno z wspczesnych zagadnie
inicyatywy
z
szczeglnoci sprawa
politycznych, ktre naleao rozwiza;
nie

zwierzchnictwa Polski nad

Pomorzem wystpia

zwizku

rozwo-

jem spraw politycznych w Wielkopolsce.

25. (Monie ksiciem na Ujciu. Wojny jego

z Laskonogim.
Odonic uda si na
Wgry, ale, jeeli si spodziewa stamtd jakiejkolwiek pomocy, dozna zupenego zawodu, gdy krl Andrzej II nie mia wcale ochoty
nie widzia powodu do mieszania si w odlege
obce mu sprawy.
Nastpnie sprbowa Odonic szczcia u pnocnego ssiada dzielnic
stryja, u witopeka pomorskiego, tym razem z lepszym ju skutkiem.
Przedsibiorczy
pomorski skorzysta chtnie ze sposobnoci
wmieszania si w sprawy dynastyi polskiej, przyobieca pomoc w ygnacow a sojusz polityczny przypiecztowa zwizkiem rodzinnym,
Jadwig (1220). Sojusz z witopewydajc za Odonica siostr
kiem sta si podstaw planw rekuperacyjnych Odonica. Jesieni
w r 1223 zdoby on z pomoc szwagra Ujcie, a ju dnia 30 listopada t. r. w pokoju w Kcyni Laskonogi odda mu panowanie na
wzkim skrawku ziemi po obu brzegach Noteci, z dwoma znaczniejszymi grodami, Ujciem, od ktrego si tytuowa w dokumentach,
i
Nakem. Wydzia ten nie mieci si cakowicie w dzielnicy poznaskiej, do ktrej Odonic mia prawa, ale czciowo take w gnieLaskonogi uczyni to w tym celu, aby przez
znieskiej, by moe
takie wykrojenie dzielnicy osabi stanowisko Odonica wobec czynniedogodno rwnowaya jednak Odoninikw miejscowych.
poza plecami mia sprzymiecowi pewna korzy, mianowicie,
rzeca, ktry mg go atwo wesprze w potrzebie. Laskonogi nie
przestawa myle o ponownem wygnaniu bratanka. Nie bawi
w drobn, podjazdow wojn graniczn, ale organizowa due u<le
renie, nie przebierajc zreszt w rodkach. Chcc bowiem uniemo
liwi poparcie Odonica przez witopeka, nakoni podobno pogan
skich Prusakw do upieskiego n iszczcego napadu na Pomorze
ktry zada tej krainie cikie ciosy
mia epilog w Rzymie w upo
minajcych pismach papieskich (1226). Korzystajc z osabienia
obieg go w Ujciu
topeka, uderzy w roku 1227 na Odonica

AYypdzony

r.

1217

ojcowskiej

dzielnicy

ksi

sw

wi

Odonic jednak wytrzyma oblenie, a nawet, wypadszy z zaniku.

ten (.statui musia
zada wojsku Laskonogiego cikie straty, tak.

si cofa
myle
za nim bratankiem.
i

obronie swych

dzielnic

przed

postpujcym

.">4

H18T0RYA POLITYCZNA

tym celu
26. Wojna w r. 1227. Zbrodnia ftsawska.
Laskonogi uciek si do dyplomacyi zdoa utworzy koalicy ksit,
do ktrej wcign] Leszka
Henryka Brodatego. Przystpienie Brodatego byo wykonaniem ukadu z r. 1217; Laskonogi zwraca mu zreszt ziemi lubusk, czem pozyskiwa oczywicie jego wspudzia.
Uderza jednak,
w obronie Laskonogiego stawa Leszek, ktry
mia wszelkie powody
go za swego wroga. Zagadk t wyjania ukad, ktry by arcydzieem sztuki dyplomatycznej Laskonojo.
ten, bezdzietny 60-letni starzec, zawar mianowicie
/
Leszkiem
na przeycie, wedle ktrej ten z kontrahentw,
i

uwaa

Ksi

umow

przeyje drugiego, mia obj dzielnic zmarego. Umowa

ta bya aktem zemsty na znienawidzonym Odonicu, pozbawiaa go
dziedzictwa po stryju
stawiaa naprzeciw niego rywala w osobie
potnego ksicia krakowsko-sandomierskiego, brata Konrada, pana
dzielnic, przylegajcych od wschodu do Wielkopolski. Laskonogi
sani
przez to nic nie traci, a skutki swego gniewu przenosi
poza grb. Leszek natomiast wynosi due korzyci z tej umowy.
Leao te teraz w jego interesie, aby Laskonogi u schyku swego
ycia
panowania ogarnia moliwie najwiksze obszary, aby Odonica. przynajmniej najdalej odeprze, jeeli ju si nie uda zupenie go pokona. Umowa ta zostaa na razie w tajemnicy, nie dowiedzia si o niej nawet trzeci sojusznik, Henryk Brodaty.
Z wypraw wielkopolsk przeciw Odonicowi mg Leszek atwo poczy plan zaatwienia otwartej od mierci Mszczuja I sprawy
pomorskiej. Wyprawa ta miaa wic na oku dwa cele: obron Laskonogiego oraz przymuszenie witopeka do uznania zwierzchnictwa
Polski
do zoenia hodu. Cele te wzmacniay sojusz midzy Odonicem a witopekiem. Obawiali si jednak bitwy w otw artem polu.
Odonic obmyli podstp. Namwi witopeka do zajcia Naka, co
miao przekona zbliajcych si ksit,
Odonic znajduje si z nim
na stopie wojennej. Odonic za prosi Leszka
Henryka o zaatwienie polubowne jego spornej z Laskonogim sprawy; sam za rozpocz iiawt-l oblenie Naka. Kiedy za ksita zjechali do Gsawy
na narad
nie przeczuwajc podstpu nie przewidywali adnego
niobezpieczestwa, Odonic w oznaczonym dniu wypuci z zamku
obleganego witopeka, ktry na czele wojska dopad bawicych
w Marcinkowie pod Gsaw ksit. Leszek pad zabity, Henryk, ktrego osoni wierny rycerz, cho cikiemi okryty ranami, uratowa
przecie ycie charakterystyka Leszka w 30).
27. Skutki polityczne zbrodni irsawskiej.
mier Leszka
miaa daleko Biegajce skutki stanowi nawet jeden z epizodw zwrotnych w dziejach Polski. Przedewszystkiem zakoczya ona ostatni wyktry

ST.

ZACHOIlOWSK]

WIEK

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

155

zmierzajcy do shodowania Pomorza, ktrego niezawisoci prawnopastwowej nigdy juz odtd ze strony polskiej nie kwestyonowano.
Nie zryway si przez to oczywicie polityczne stosunki ksit pomorskich z polskimi; owszem dzieje nastpne wykazuj, jak cise
blizkie byy midzy nimi zwizki
ostatecznie wadcy Pomorza
doj musieli do przewiadczenia, e, jeeli kraj ten ma si osta
wobec nacisku Brandenburgii od zachodu, a Krzyakw od wschodu,
to dokona tego zdoa tylko w najcilejszym poczeniu z Polsk.
Zbrodnia g*sawska zachwiaa stanowiskiem Laskonoffiego, ktry
jednak zdoa si jeszcze utrzyma przy dzielnicy gnienieskiej, podczas gdy Odonic nareszcie zdoby upragnione dziedzictwo, ksistwo
moe nawet do ostatecznego pognpoznasko-kaliskie
nie
bienia stryja, gdy, nie znajc tajnego jego ukadu, zawartego z Leszkiem, mg liczy na dziedzictwo po nim. Omyliy go jednake te
rachuby, bo ju po kilku miesicach rzuci si na Laskonogi
to
nawet pojma go w niewol. Sukcesu jednak
tak niespodzianie,
Laskonogi nie do umocnienia swego stanowiska w Wielkopolsce,
ale do osignicia swego najdroszego ideau: tronu krakowskiego.
Sprawa, kto opanuje
28. Walka o tron krakowski w r. 1228.
ksistwo krakowskie, staa si na przecig kilku lat po mierci Leszka
wysikw wielu ksit
centralnym punktem politycznych
polskich, w kadym za razie najwybitniejszych z pord nich. Te
siek,

dy

uy

de

do najciekawszych w dziejach dzielnicowej Polski.

Leszek osieroci dwuletniego zaledwie syna Bolesawa. Moni
krakowscy nie powoali nikogo z Piastw ani na tron ani nawet na
opiekuna, ale jeszcze w pierwszych miesicach r. 1228 zgadzali si
na regency, ktrby w imieniu maoletniego sprawowaa ksinawdowa Grzymisawa. Jednake brat Leszka, Konrad, zmierza] do
opanowania dzielnic zmarego choby tytuem opieki nad Bolesawem

lata

wic nale

swych planw Grzymisaw, przyby w Krakowzjazdy (marzec kwiecie 1228). Ab moni nie
yczyli sobie na ksicia Konrada, znanego z autokratycznych zapdw. Grzymisawa pozostawia na urzdach wszystkich dostojnikw,
ktrzy je sprawowali jeszcze za ycia Leszka, tak, e mg si utrzyma kierunek polityczny zamordowanego ksicia. Z tych wic k
ukadu
wyszed niewtpliwie projekt wycignicia konsekwencyi
Leszka z Laskonogim na przeycie. Kandydatura wielkopolski)
ksicia miaa cechy legitymizmu, odsuwaa Konrada, a rwnoczenie
nie wydawaa si gron, gdy stary ksi wobec istnienia wspzawodnikw musiaby w swych rzdach opiera sn; na ywiole mo
nowadczym. Ci ludzie wic, zdaje si, potajemnie dopomogli Laskonogiemu do pokonania Odonica, a potem, po osignilem ju
i,

chcc zjedna

skie

odbywa

dla

ni

/.

56

zwycistwie,

HISTORYA POLITYCZNA

w cisem

poselstwo, ktre

porozumieniu z
/jedzie w Cieni

na

Grzymisaw, wysali

do niego
formalne warunki, na
tron krakowski. Umowa stwier-

uoyo

mocy ktrych Laskonogi mia obj

dzia nienaruszalno praw Bolesawa do wszystkich odziedziczonych
po Leszku dzielnic. Laskonogi owiadcza, e jego stosunek do tych
dzielnic nie mia by stosunkiem panujcego ksicia, ale opiekuna,
sprawujcego rzdy za maoletniego ksicia, a rwnoczenie zobowizywa si Bolesawa adoptowa przekaza mu po sw-ej mierci
cala Wielkopolsk. Baronowie za zabezpieczali si przed autokraty/.mem Laskonogiego w wewntrznych rzdach, odebrawszy przyrzeczenie, e uszanuje wszystkie ich prawa
zawsze bdzie rzdzi
w cisem z nimi porozumieniu. Laskonogi moe uzyska dla siebie
teoretyczne atrybuty zwierzchniego ksicia Panowanie Laskonogiego
i

w Krakowie popiera Kazimierz, ks. opolski.

Konrad nie da jeszcze za wygran. Dalej prbowa przecign
Grzymisaw na sw stron, popierajc swe starania opini sprzymierzonych z nim ksit ruskich Daniela Wasilka, synw Romana.
Kiedy za udao mu si wprowadzi pewien rozam midzy monych
maopolskich
ich pozyska dla siebie, a Laskonogi mimoto
utrzymywa si w Krakowie, podj przeciw niemu przy pomocy posikw ruskich wypraw (czerwiec lipiec 1228), skierowan na Wielkopolsk. Skoro jednak Kalisz wytrzyma oblenie, wyprawa skoczya si niepowodzeniem, bo Laskonogi nie wycofywa si z trry,
a Konrad nie osign adnych korzyci.
Mimoto okazao si,
Laskonogi, nie mogcy odeprze najazdu obcego na swe dziedziczne dzielnice, nie zdoa dostatecznie
zabezpieczy panowania swego pupila. Wwczas pojawi si jeszcze
7

cz

inny plan. Mianowicie Gryfici,

majcy na lsku

stosunki, oraz biskup

Iwon a wraz z nim potni Odrowe, ktrzy si do nich przyczyli,

podsunli Grzymisawie kandydatur ks. Henryka Brodatego na opiekuna Bolesawa Grzymisaw czci z obawy przed Konradem,
czci za bezbronna wobec nacisku ze strony monych, zgodzia
si na ten pomys
ustpowaa ksistwa krakowskiego Henrykowi,
zasiad na Wawelu. Byto ju trzeci ksi,
ktry szybko si zjawi
zmierzajcy do owadnicia Krakowem.
29. Koniec Laskonogiego; jeiro charakterystyka.
Wnet jednak
uby z ich grona Laskonogi. .leszcze w r. 1228 zbieg z niewoli Odowyprawa ruska wstrzsna Wielkopolsk. Laskonogi,
nic, potem
niepewny w domu, nie mg wikszych si angaowa w spraw
krakowsk. Tymczasem Odonic zdoa si przygotowa, w r. 1229
uderzy na stryja, ktry, pokonany, utraci panowanie
musia na
lsku u ksit opolskich szuka dachu nad gow. Ale w tych bo
i

ST.

ZACHOKO W8KI WIRK

:

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

157

lenych dowiadczeniach da wyraz nienawici do Odonica, gdy

irawa swe do Wielkopolski przela na Henryka Brodatego. A skoro
urzdzona z tego pomoc wyprawa rekuperacyjna. podjta w r. 1231,
nie odniosa powodzenia, Laskonogi umar na wygnaniu w Raciborzu (1231). Koczy ycie ksi, ktry sprawowa rzdy z duym,
niepospolitym talentem, peen energii, przedsibiorczoci, bystroci
przewidywania, a ktry by jednoczenie ostatnim przedstawicielem
starego typu ksit piastowskich. Tre wadzy, ktr wzi z rk
ojca, utrzyma nienaruszon, nie uszczupli jej przez rozdawnictwu
przywilejw lub zrzekanie si poszczeglnych uprawnie
polityce
za pozadzielnicowej mia stale oczy zwrcone w stron tronu krakowskiego, ktrego objcie uroso do roli ideu. Alu tt w tych dwch
ideaach tkwiy przyczyny saboci Laskonogiego
jego rzdw.
Rzdy te musiay si opiera tylko na autorytecie wadzy nie mogy liczy na poparcie spoeczestwa, skoro ywioy, reprezentujce
to spoeczestwo, nie otrzymyway tu roli, ktr gdzieindziej ju odgryway. Kierunek za polityczny, zmierzajcy do opanowania Krakowa,
zanadto jednostronnie wykrela lini polityki zewntrznej Laskonoi

usuwajc

na drugi plan wszystkie inne moliwoci,

jakie si nasuway,
odwracajc uwag ksicia od spraw, takich n p.
jak pruska, gdzie interwencya jego moga zaway, a udzie niema
jej ani ladu. Dlatego mimo talentu politycznego nie wida u Laskogiego,

priori
i

nogiego ani inicyatywy twrczej ani zdolnoci dostosowania rzdw

do nowych stosunkw
prdw, dlatego te historya musi w nim
widzie epigona przebrzmiaych hase
stosunkw.
i

30. Charakterystyka Leszka.

Epigonem by te partner

nogiego, krakowski Leszek. Zwierzchnictwo pomorskie

narzuci

mu

szek nie

wnis do

rzdw

kierunek

ojca, a nie

nich ani jednej

myli

Lasko-

polityk rus

wasna wola. sam sa Leumia opanowa adnej

nie

skomplikowanej nieco przez wejcie w gr nowych okoli

ducha sabo woli do]
cznoci. Brak talentu
energii,
niay miary nie tylko marnego ksicia ale
przecitnego czowieka
Chocia jednak obaj ksita, nadajcy ton polityce tego O kres U,
byli w calem tego sowa znaczeniu epigonami, dokonyway si mimo
a nawet wbrew ich woli wydarzenia, ktre
kad} podwal
nowych kierunkw w rozwoju pastwa
spoeczestwa polskie.
byy prbami rozwizania nasuwajcych si tymczasem kweBtyi politycznych, prbami, ktrych nastpstwa miay niezwyke p<>
sytuacyi,

ociao

bd

bd

daleko sigajce skutki.

Nowy okres we
Pocztek przeobrae wewntrznych.
wntrznych dziejw Polski rozpocz si od przeprowadzenia reformy
:'>

kocielnej

od

wydania pierwszych przywilejw ksicych. Ha

158

HISTORYA POLITYCZNA

on otworzy pierwsze wyomy w nienaruszonej dotd

twierdzy praw ksicych. Przykad ten oddziaa na inne klasy spoosignicia tych samych korzyci lem
eczne
obudzi w nich

da Koci

ch

bardziej,

niektre z nich,

zwaszcza monowadcza, zdoay

w pew-

nych dzielnicach zdoby powane znaczenie faktyczne. Koci mg

obecnie zrealizowa wszystkie swoje dnoci, zanikn si w sobie,
jako zorganizowana jednostka stan wobec
spoi wewntrznie
ksicia
pastwa. Ten przykad te oddziaywa na spoeczestwo,
i

denia,

a jeLro

zapewne

narazie

jeszcze

niewiadome,

zmierzay

do wytworzenia osobnych stanw. Pocztki tego procesu rozwojowego, jakkolwiek jeszcze bardzo nike i niewyrane, sigaj pierwszych dziesitkw XIII stulecia.
tym samym czasie nastpio rozstrzygnicie przy ostatecznem

rozwizaniu sprawy pruskiej.

i>2. Misya pruska. Wojny, jakie ksita polscy podejmowali
przeciw Prusakom, improwizowane, nie wcignite w szersze ich
plany polityczne, nie wydobyy nigdy z narodu znaczniejszego wysiku
nie przyniosy te w rezultacie adnych trwalszych korzyci.
Na przeomie w. XII
XIII weszli Prusacy w ten okres swego rozwoju, kiedy wojna napastnicza staje si gwnem przedsiwziciem,
rzec mona, narodowem. Jeszcze na pocztku w. XIII stosunki nadi

graniczne nie

byy

najgorsze,

dziy pielgrzymki do miejsca

zaczy si
czne,

nadgraniczne starcia;

to tern bardziej,

bowiem

poszlaki,

mczestwa

Polski cho-

. Wojciecha. Ale rycho

powstao nowe zagadnienie

e w owym

czasie

Koci

polity-

polski zorganizo-

wa misy

prusk, wspzawodniczc w tern z Pomorzem. Po stronie

polskiej najwiksze zasusi pooy klasztor Cystersw w eknie,
fundacya rodu Paukw, wywodzcych si z rodu . Wojciecha. Ini-

ryatyw da opat tamtejszy

Misy podjli po nim dwaj

Gotfryd, lecz

wrd przygotowa umar.

mnisi eknescy: Chrystyan Filip (1209),

opierajc si, podobnie jak Gotfryd, na upowanieniu papieskiem.
pospolitszych
Misya si powioda
wielu lak znakomitszych, jak
i

Poniewa misya napotykaa ze strony

zawistnych na pewne przeszkody, papie zda piecz nad ni na arcybiskupa >;nienieskieu(i, gorliwego o wzrost chway Boej Ketlicza
Prusakw przyjo

chrzest.

otrzymaa wwczas

misya nie tylko poparcie ideziemi. Rozwijaa si ona pook. r. 1215 mona byo ju przystpi do tworzenia
mylnie, tak,
organizacyi kocielnej. Na soborze lateraneskim w r. 1215, na ktrym
byli
licznie reprezentowani biskupi polscy, Chrystyan otrzyma
z rak
papiea sakr biskupi
jurysdykcy na cae Prusy. Powodzenie t" zawdziczaa misya pruska w pewnej mierze poparciu ze

(1212).

Z P.olski

owo, alo

materyalne

postaci

do

ta

nada

ZACHOROWSKi: WIEK

ST.

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

159

strony pana pogranicznej ziemi,

ks. Konrada, ktry udziela go tern

rozszerzaniem si propagandy religijnej szed wpyw
pastwa polskiego, narzucajcego ludnoci zwierzchnictwo ksicia
i
cay system uciliwych opat i wiadcze. Rola, jak w organizo-

chtniej,

waniu misyi pruskiej obj Koci polski, godzia si z deniami

popieraa je; wobec cisego bowiem zwizku, jaki wwczas
zachodzi midzy Kocioem a pastwem, Koci udziela gorliwego
poparcia celom pastwowym. Take
Chrystyan zgadza si z poli-

ksit

tyk

ksit

polskich

ni wspdziaa.

33. Najazdy Prusakw; obrona przed nimi.

Wdzierajce si
panowanie polskie wywoao ze strony dojrzewajcych
rosncych
na siach organizacyi pastwowych pruskich reakcy w postaci zai

ciekych niszczycielskich napadw tak na obszary ziem pruskich, ktre

znalazy si pod wpywem polskim, jak
na nadgraniczne dzielnice
Polski, Mazowsze Kujawy. Zbrojne gromady Prusakw, wpadajc niespodzianie, obrciy pas ziem nadgranicznych niemal w jedno pogorzelisko i pustyni; szczeglnie cierpiay kocioy; dzieo misyi byo
i

zniszczone.

Tarcz Mazowsza by wojewoda

Krystyn, dzielny onierz,

zwycizca Romana pod Zawichostem, ktry umia zasoni rdzenne

Mazowsze przed napadami Prusakw. Ale w r. 1217 rozegraa si tu
jedna z tych wieczyst tajemnic osonitych tragedyi. Krystyna
oskarono przed Konradem, ktry go kaza olepi a nastpnie udusi; kiedy za rozsypa si ten mur caego Mazowsza, najed
bandy Prusakw zaczy nawet w gbi tej starej dzielnicy roznosi
spustoszenie, w pierwszym rzdzie rzucajc si na kocioy.
Konrad nie mg wasnemi siami zaradzi temu,
cigle zagraay nowe napady pruskie coraz okropniejsze nastawao zniszczenie kraju; rwnoczenie za Chrystyan chcia ratowa przynajmniej
resztki owocw swej pracy misyjnej; zwrcili si wic obaj, a z nimi

inni

ksita

u niej

Prus

pomoc

biskupi

tej

(1217), ktra

miaa

wezwa

wyjednali

papie ogosi wypraw krzyow do

pierwszym rzdzie spoytkowa siy ry-

wiksz

coraz

dzieo misyi

or

do Stolicy Apostolskiej

kujawskiego.
roku nastpnym pa]
rozszerzy swe wezwanie do krucyaty. Skutek jednak tych
by minimalny, a napady pruskie
si powtarzay to

cerstwa mazowieckiego

ponowi

polscy

formie,

polski

si.

leao

wci

chwili, kiedy

tej

napr Prusakw wzrasta,

pod popioami osad. zniszczonych przez pogan,

znw przechyli szal sprawy

Mianowicie

1222

pruskiej na

ksita

korzy

Leszek Biay,
Henryk Brodaty, Konrad Mazowiecki przy pomocy wszystkich biskuw- towarzystwie
posikw z pnocnych Niemiec podjli
pw
i

Chrystyana.

r.

polscy:

prawe

krzyow

do

Prus

roku

nastpnym

L223

ponowi

HISTUIYA POLITYCZNA

fiO

towarzystwie jeszcze

Rezultat tych

ksit

witopeka Wratysawa.

pomorskich

wypraw, chocia

adnej

nich nie przyszo do wal-

nej bitwy, gdy Prusacy unikali rozstrzygajcego starcia, by pozytywny, a polega nie tylko na zajciu siln
ziemi chemiskiej
odbudowaniu kilku grodw, przez co wzmacniano rwnoczenie

rk

podstaw operacyjn biskupstwa pruskiego, ale take na zorganizowaniu staej obrony zagroonych granic Mazowsza Kujaw, zoonej
Z rycerstwa wszystkich dzielnic. Ta stra nie zabezpieczaa wprawdzie zupenie od najazdw, tylko znacznie zmniejszaa klski, ktre
one z sob niosy; rycho jednak to ostatnie moe dzieo, ktre zrodzio si z poczucia jednolitoci caej Polski, podupado
rozprzgo
si wskutek wybuchajcych wrd rycerstwa z rnych dzielnic wani
niesnasek.
kadym jednak razie Konrad przekonywa si o korzyciach takiego staego pogotowia wojennego.
i>4. Ukady Konrada z Krzyakami.
Nie brako w otoczeniu
Konrada osb, zwaszcza z pord duchownych Niemcw, ktrzy mu
mogli wskaza Zakon Niemiecki, jako najdogodniejsze narzdzie do takiej obrony granic. Konrad przyj t myl ju w zimie r. 1225/6 zwrci si z propozycyami do wadz zakonnych. Rozpocza si wwczas
gra dyplomatyczna, w ktrej obie strony miay wasne cele. a w ktrej oczywicie trudno byo Mazowszanom sprosta takiemu, dyplomacie, jakim by wczesny wielki mistrz Zakonu Herman v. Salza, jeden
z gwnych negocyatorw Fryderyka II w jego walkach z papieem.
Plan Konrada polega na sprowadzeniu Krzyakw przedewszystKujawy przed napadami
kiein w tym celu, aby osoni Mazowsze
Prusakw, ale take
w celu, aby poczyni z ich pomoc pewne
w ziemiach pogan podboje na rachunek oczywicie Polski. Takie stainnych ksit polskich zaznaczao si zreszt ju
nowisko Konrada
dawniej w stosunku do misyi pruskiej, prowadzonej pod kierunkiem
Chrystyana. Konrad w zamian ofiarowywa Krzyakom w uytkowanie
by moe tylko na pewien czas ziemi chemisk, w ktrej
warowa sobie tytu wasnoci wszelkie prawa zwierzchnicze; poza
tein za gotw by im uczyni pewne nadania w ziemi.
lutym
w r. 1221) stan ukad midzy posami Konrada a Krzyakami, ktry
i

opiera si na ofertach Konrada.

uoyli wasny
Krzyacy od razu jednak przeniknli sytuacy
plan polityczny. Postanowili spodziewane zdobycze obrci wycznie na wasn korzy. Pierwszym krokiem do tego celu bya
Konradem, wydana przez cesarza Frykonfirmacya ich umowy
deryka II (w marcu 1226). Dyplom cesarski nie tylko stosunek do
:n, ktre Konrad dawa w uytkowanie,
przedstawia bardzo niejasno, ale zdobycze, ktre Zakon mia zrobi na Prusach, traktowa
i

/.

ZACHOKOWSKi: W1KK

ST.

XIII

jako jego wasno oraz nadawa

szereg- przywilejw, ktre miay

PANOWAXlK WAD. OKIETKA

161

mu w jego nowych posiadociach

mu dopomdz do zorganizowania

pastwa, jak regalia, prawo urzdzenia administracyi, wykonywania

sdownictwa, wydawania ustaw, nakadania ce myt. Jest wic w tej
i

zoona w

zarodku koncepcya samoistnego, niezalenego

od Polski pastwa krzyackiego, a zarazem wystpuj w niej wykonfirmacyi

ranie

metody

polityki

ca wiadomoci

krzyackiej,

albowiem

jednej

strony

przedstawiono dopieroco zawart

umow z Konradem, a z drugiej strony rwnie nieszczerze wyu-dzono od cesarza konfirmacy; skaniajc go bowiem do jej udzielenia argumentem,
zdobyte ziemie
podlegay cesarstwu,
zmierzano w rzeczywistoci do uzyskania formalnej podstawy, aby
z

faszywie

bd

razie

moliwych

uroszczenia

konfliktw

Zakonu wyprowadza

nada cesarskich.
z wysokiego rda uprawnie
Skwapliwie
35. Zaoenie Zakonu Braci Dobrzyskich.
tak
wspaniaego
planu.
przystpi Zakon do realizowania
Jeszcze
w tym samym roku (1226) przybyli nad
dwaj Krzyacy celem
zbadania warunkw dziaalnoci Zakonu. Poniewa ilo przybyych
Krzyakw wraz z giermkami bya szczupa, kaza Konrad zbudodla nich may zamek naprzeciw dzisiejszego Torunia, zwany
Yogelsang.
najbliszych latach nie sycha nic o ich dziaalnoci
wojennej, zreszt przewana
rycerzy uczestniczya w pitej
wyprawie krzyowej. Konrad dozna przeto w swych rachubach zawodu, tern boleniejszego, e, rzuciwszy si po mierci Leszka w wir
walk o tron krakowski, chcia mie naprawd bezpieczestwo na
granicy pnocnej. Sama idea osiedlonego na granicach Zakonu wydawaa si dobr. Na wzr zakonu Braci Mieczowych, ktry w Inflantach zaoy tamtejszy biskup (1202), a ktry, podlegajc biskupowi jako lennemu panu, mia broni caego terytoryum biskupiego,
biskupi Micha kujawski
Gunter pocki zorganizowali za zgod
Konrada nowy Zakon rycerzy Chrystusowych (milite.s Christie
zwany te od wyznaczonego im na siedzib Dobrzynia Zakonem Braci
Dobrzyskich (fratres de Dobrin). Prace przygotowawcze do tego kroku
rozpoczto ju w r. L227, ale dopiero w r. 1228 (w lipcu) wydano dokui

Wis

wa

cz

menty fundacyjne. Bracia Dobrzyscy otrzymali zamek Dobrzy (nad

Wis) wraz z pasem ziemi, cigncym si midzy Kamienic Chemnic od Wisy a do granic pruskich (rzeczka Mie) oraz dwie wsie
i

Ksi

dodawali do posiadoci
ziemskich jeszcze przywileje, jak sdownictwo nad ludnoci, wolod ce od dziesicin. Zadanie Braci Dobrzyskich polegao na
tom,
mieli osania Mazowsze od najazdw Prusakw. Zakon by
nieliczny, zoony bowiem z kilkunastu (14) SzonkW, prawdopodospokojnych okolicacb.

no

biskupi

Encyklopedya polska. Tora

cz.

I.

11

162

H1BTORTA POLITYCZNA

bnie samych

w przewanej czci

Niemcw, pochodzcych

Me-

klemburgii.

Jednake ju pierwsze kroki w celu zaoenia nowego Zakonu

zaniepokoiy Krzyakw, ktrzy, lkajc si o swoje stanowisko, przez
posw, wysanych do bawicego w Maopolsce Konrada, starali si
wytmaczy zwok w przybyciu znaczniejszych si zakonnych. Przy
tej sposobnoci zdoali wyudzi nowe nadania ziemi od ksicia
przywileje od biskupa Chrystyana (kwiecie 1228). Konrad wic nie wyrzeka si usug Krzyakw.
istocie bowiem oba Zakony mogy
zgodnie wspdziaa, bo Krzyacy mieli osania i odzyskiwa ziemi Chemisk, Bracia Dobrzyscy za, osadzeni w blizkoci zarwno Pocka jak Wocawka, mieli przeszkad/.a napadom Prusakw
na Mazowsze
Kujawy oraz zasania oba naczelne grody tych
i

dzielnic.

r.

36. Przybycie
1230 przyby nad

dz

Krzyakw; ukady

Wis

landmistrza Hermana von Balke.

nia z

ksiciem. Konrad

z r.

1230.

Z pocztkiem

Krzyakw pod worozpoczy si rokowa-

znaczniejszy orszak

w nowym

Zaraz

dokumencie potwierdzi dawniej-

rozszerza je jednak o tyle,

ktre zdobd na Prusakach.
Krzyacy, otrzymujc to nadanie, bardzo si zbliali do realizacyi
swych planw, zaznaczonych ju w zatwierdzeniu cesarskiem z r.
1226. Konrad nadawa wasno ziem zdobytych, a nie prawa zwierzchnicze, gdy wedug jego koncepcyi Krzyacy w raz z caym swym
majtkiem pod wzgldem prawnopastwowym mieli jemu podlega;
podobnie rycerze inflanccy otrzymywali / s zdobytego terytoryuni, przez

sze swoje

przyrzeczenia z

nadawa Krzyakom

r.

1228.

wszystkie ziemie,

co nie

rozwizywa si

dem byo,

nie

wze

ich lennej

zalenoci od biskupa.

zaznaczono wyranie z gry, jaki

ma by

B-

stosunek

Zakonu do ksicia w zdobytych ziemiach. Niedowiadczenie polskie

znw wychodzio na korzy zrcznoci krzyackiej. Ponadto otrzymali Krzyacy Nieszaw z zamkiem, ktra bya dogodniejsz podstaw operacyjn w wojnie z Prusakami od Vogelsangu.
Rwnoczenie toczyy si zakoczyy rokowania z biskupem
(hrystyanem. Zgodzono si, eby uposaenie biskupstwa pruskiego,
ktre si skadao z szeregu zameczkw
kilkudziesiciu wiosek
w ziemi Chemiskiej, przeszo na wasno Zakonu, ktry si zobowizywa da w zamian biskupowi 200 pugw ziemi i 5 goi

pewn ilo

miar
zboa.
przez ten ukad zbliali si Krzyacy do swego tajemnego
celu. Lr <lv po uwolnieniu ziemi Chemiskiej od najazdu Pruskiego
stawali w niej odrazu siln nog, opanowywajc zameczki biskupie.
Poza tern biskup Chrystyan zrzeka si na ich rzecz dziesiciny oraz

spodarstw
1

oznaczonej

wielkoci

oraz

corocznie

ST.

ZAOHOROWSKi: WIKK

nadawa im prawo
Chemiskiej.

XIII

prezenty ze

W rokowaniach

PANOWANIE WAD. OKIETKA

wzgldu

163

na wszystkie kocioy

ziemi

biskupem ponieli jednak porak,

bo Chrystyan, na podstawie interpretacyi kilku buli papieskich, uwaajc si za waciciela caej ziemi, zdobytej na Prusakach, zastrzeg
si przeciwko nadaniu Konrada
przyzna Zakonowi tylko /s zdobytej ziemi na wasno. Zakon przyj skwapliwie t koncesy, gdy
w chwili, kiedy stawia nad Wis pierwsze kroki, zaleao mu przedewszystkiem na tern, eby mia o co zaczepi dalsz dziaalno.
Podnie naley jeszcze jedn rzecz wysoce znamienn. Oto,
kiedy ksita polscy
biskup pruski dokadnie okrelali swoje zobowizania, Zakon nie pozostawi w ich rkach adnych dokumentw,
w ktry chby jego wzajemne obowizki byy sformuowane. To, co
si znajduje w tej mierze w dokumentach Konrada Chrystyana, to s
oglniki, ktre z formalnych te wzgldw jako nie przez waciw
stron zredagowane, nie przedstawiay wartoci. Do osignicia swego
celu przystpowa przeto Zakon znakomicie przygotowany, bo oparty
o posiadoci na lewym brzegu Wisy oraz z silnymi tytuami prawnymi,
okrelajcymi jego przysze stanowisko na brzegu prawym. Z polskiej strony nikt nie przewidywa zdrady, nawet Chrystyan; tern atwiejsz mieli wic gr Krzyacy.
z

ROZDZIA
Henryk Brodaty

II.

Konrad Mazowiecki.

pastwa polskiego W okresie L228 i 243.

wspzawodnicy, ktrzy w r. 1228 stanli naprzeciw siebie
Konrad Mazowiecki,
walce o tron krakowski: Henryk Brodaty

najwybitniejszemi

37. Charakterystyka

Obaj

nastpnych
si interes

okoo

hisloryi

postaciami

nich,

okoo

polskiej

wiaj nowe ujcie celw

ich

planw

tym

czasie.

w szeregu lat
dziaalnoci skupia

Piastw

rodziny
i

ich

Obaj

polityce dzielnicowej

bowiem
i

przedsta-

przez to

jednej

wpywaj na rozwj typu politycznego dzielnicy w w MII.

z drugiej za stanowi cznik od dawnego jednolitego pastwa do
prb zjednoczenia rozbitej na dzielnice Polski, ktre ju z kocem

strony

w. XIII
i

bd

Mieszko

uwieczone powodzeniem. Jeszcze Leszek. Laskonogi

widzieli

Raciborski

w Krakowie

symbol

zwierzchniczej

wadzy nad ca Polsk oraz wszystkimi jej dynastami ubiegali

si o Krakw jako o tron, ktry mia im da w rk mOnarchic.
Ale Leszek by osta nim ksiciem, ktry nosi przynajmniej pozory
te pozory zaginy wraz z upadkiem wszel>monarchy. Obecnie
i

kich realnych podstaw

zwierzchnictwa oraz /./mkniciem czynnikw,

11*

164

HJSTORYA POLITYCZNA

ktreby chciay

wadz t uzna

jej

si podda, skoro

tego pokonany przeciwnik, a chtnie naladowaliby go

czyniby

nie

tern wszy-

ksita, mogc zreszt liczy w swoim oporze na

Wobec tego na pierwszy plan
z jego strony poparcie.
wysuwao si zagadnienie nie symbolu, ktry mia moc bezwzgldnego oddziaywania na umysy, ale siy. Do tego dostosowa si mu-

scy inni sabsi

niewtpliwi'

siay

Obaj

rodki.

Wysiek

przeciwnicy

nia silnych

zwizkw

terytoryalnych;

po tron krakowski, ktry

gali

dobrze jdro sprawy.

pierwszym rzdzie do zbudowa-

zrozumieli

polityczny obu zmierza w

w tych

dopiero na

tej

podstawie si-

warunkach stanowi

podane

uzupenienie ju poprzednio istniejcej potgi. Ksistwo krakowskie

za, odarte z nimbu ksistwa monarszego, przestao by dzielnic
sui generis. z ktr byy zwizane szczeglne uprawnienia, na ktr
ktrej si normalsi wstpowao wedug innych zasad prawnych
nie nie przekazywao potomkom; owszem byo ono tak dla Henryka,
jak
dia Konrada, dzielnic rwn kadej innej, ktr wcielao si
zlewao na
nastpwprost do utworzonej potgi domowej
cw. Nie wynika std oczywicie, eby wspomnienia historyczne
Krakowa, jako siedziby krlw, nie nadaway ziemi krakowskiej
charakteru odmiennego od wszystkich innych dzielnic. Z upadkiem
znaczenia Krakowa jako monarchii czy si upadek zewntrznego
znamienia jednolitoci Polski, jakiem bya wanie zwierzchnicza wadza krakowskiego ksicia nad
Polsk. Rozlege pastwa HenKonrada byy zlepkami dzielnic, ktrym poza osob ksicia
ryka
brakowao innych wizi; formalnie wic Polska owego czasu bya
zbiorem lunych dzielnic. Ale w gruncie rzeczy nie zagino poczui

gow

ca

jednoci, a wyrazem jego to nie tylko pewne akty w poliwewntrznej, nie tylko realne wzy, odziedziczone z dawniejszych czasw, a stanowice istotne rusztowanie budowy pastwowej
spoecznej, ale
ambicya
na co szczeglny naley pooy nacisk
owych zwyciskich ksit, aby uchodzi za przewodnikw dynastyi caego pastwa To poczucie zwizku caej rodziny
wszystkich jej podlegych ziem istnieje wic nadal, choPiastw
cia wyraa si ono nie przez przyjmowanie! objektywnego autorytetu, ale przez denie pewnej jednostki do wyjtkowego uznania.

cie

tej

tyce

dno

Stosunek lska do Innych dzielnie Polski. Znamienn

jesl okoliczno,
ze jednym z ksit najwybitniejszych w dziejach
Polski tego okresu by
wrocawski. Henryk Brodaty. Przez to
jest on jakby wyrazicielem
prawdy, ktr wbrew wielu coraz
tej
hardziej rozszerzajcym si pogldom naley zaznaczy,
w tej
i
38.

ksi

>ce

tne.

Pi

wzy, czce lsk

z reszta Polski,

lscy uwaali

wci

byy

jeszcze

bardzo

gbokie

isto-

swe ziemie za czci

ZACHOROW

ST.

pastwa

polskiego,

SKi:

WIEK

mieszali

X]J1

si

dnoci,

PANOWANIE WAI). OKIETKA

sprawy innych dzie

ksitami dziaa,

Tak samo spoeczestwo byo

polskie od szczytw

gbszych nizin. Wrd szlachty gazie rodw,

poczuway si do zwizku rodowego z gaziami,
nych dzielnicach. Take
duchowiestwo byo

osiedlone na

do naj-

lsku,

mieszkaj cemi
polskie

165

lnic. przystokazywali w swe

zupenie odpowiadajce celom innych Piastw.

powali do wsplnych z innymi

polityce

in-

niewzru-

przynalenoci do jednego Kocioa polskiego.

klasztory, obsadzone Niemcami, jak np. Lubi,
ktrego konwent pochodzi z Pforty, lub Trzebnica, zamknite cile
przestrzegan klauzur, nie wywieray jeszcze wpywu. ywsze przenikanie na lsk ywiou niemieckiego, ktry swoim wpywem coszone

Nieliczne

poczuciu

za

raz bardziej

przemys
rwnaniu

na

og

opanowywa rolnictwo a wycznie

spowodowao w tym czasie

handel,

dla siebie zagarnia)

tylko szybszy,

innemi dzielnicami, rozwj gospodarczy

lska

po-

ywio

opanowa jeszcze kulturalnie ani dworw ksicych,

ani spoeczestwa nie budzi nigdzie ani dnoci separatystycznych
w stosunku do reszty Polskie ani cienia ku Niemcom. Na tem tle
niemiecki nie

zrozumialsze si staj posta Henryka Brodatego

jego polityka.

Pocztki panowania Henryka Brodatego.

Doznam
pierwszym zaraz roku po objciu dzielnicy po ojcu, Bolesawie
Wysokim, niepowodzenia w wojnie ze stryjem, Mieszkiem racibor39.

musia si zrzec ziemi opolskiej a nadto ja1000 grzywien srebra(1202), Henryk zwrci si w swych

skim, na rzecz ktretro

wypaci

szcze

rzdach przedewszystkiem do spraw wewntrznych dzielnicy. Sprokolonistw Niemcw, ktrych osadza na ziemiach ksicych, przewanie pustych
odwiecznym jeszcze zarosych borem;
uatwia te rnym instytutom kocielnym ich sprowadzanie do dbr
kocielnych. Uwzgldniajc stosunki prawne osad niemieckich, w nadawanych hojnie przywilejach uchyla wszystkie postanowienia prawa
ksicego, mogce krpowa byt rozwj gminy niemieckiej. Tote kolonizacya niemiecka szybkie czynia postpy. Pojawia si

wadza

ona nie tylko na wsi,

miasta

ktrej

prawo

Polsce,

r.

suyo

gdy

Henryk Brodaty zaoy] te

pierwsze
a w r. 1235 rod (Neumarkt),
potem za wzr dla wielu wsi
miasteczek

1211

Goldberg,

polskich (prawo redzkie).

da
nej

Rwnoczenie jednak

nie

przywilejw; aczkolwiek

ustpowa Kocioowi, ktry

nalea do koalicyi ksit,

przez arcybiskupa, nie podpisa wielkiego przywileju

dla siebie

utworzo-

immunite

pniej naciskowi ze stron} K

towego w r. 1210. Opiera si tez
cioa, usiujcego wydoby od niego uznanie wolnoci dbr kocielnych od ciarw
sdw ksicych: umar nawet w c asii sporu
i

166

IllSTOltYA

kocielnego

POLITYCZNA

kltw. Ustpowa rzadko zawsze tylko z kow sprawie o wysze sdownictwo w ziemi nizdoa obroni dla siebie tylko teoretyczne zwierzch-

pod

niecznoci, jak n
sieskiej, gdzie

p.

Mona powiedzie bez przesady,

przez
panowania pozostawa w sporze z Kocioem. Nie
tylko jednak utrzyma wszystkie przysugujce sobie prawa wobec
Kocioa, ale silnie domaga si od biskupa wrocawskiego ulg dla
innej ludnoci wieniaczej, skoro stwierosadnikw niemieckich
dzi,
ciary kocielne, zwaszcza dziesicina, zbytnio byy dla niej
uciliwe wpyway niekorzystnie na dochd z ziemi. Z tego powodu wybuch nawet dugi ciki spr ksicia z biskupem wrocawskim Wawrzycem (r. 1215 1227), w ktrym niejednokrotnie
interweniowa papie. Zapobiegliwo gospodarcza, powodzenie
w utrzymaniu wszystkich praw zwierzchniczych oraz troska o dobro
Henryk mia dzielnic bogat, dostarczajc
ludnori sprawiy,
skarbowi ksicemu znacznych dochodw, a przez to stanowic
siln podstaw dla zewntrznej polityki ksicia.
ten wykazywa te znaczn ruchliwoci na tern polu.
A
Umia w sposobnej chwili zaj Kalisz (p. 13), nastpnie popiera
idonica (p. 13), pniej (od r. 1217) utrzymywa przyjazne stosunki
z Laskonogim (p. 21), stale za popiera Leszka, cho nie traci
nictwo

sdowe

(1230).

poow

wicej ni

ksi

<

oczu wasnych korzyci. Nie

tern z

brakowao go nigdy
n. p. w wyprawach

szych przedsiwziciach, uczestniczy

donio-

pruskich

Odwaa si te na mielsze, nawet do awanprzyj n. p. wezwanie skconych z Leszkiem monowadcw prbowa zaj tron krakowski (1225, p. 22). Wystpienia te nie miay wcale wewntrznego z sob zwizku, nie wyrastay z jednego planu; ksi, chciwy znaczenia
peen temperamentu, chwyta sposobnoci do dziaania, udzie
kiedy si dao. Nigdy jednake nie ponis klski, przeciwnie, z kadego starcia, z kadego nawet niebezpiecznego przejcia wychodzi zwycisko nie
bez korzyci. Wida std jednak wyranie, e niemogo mu zabrakn< energii
inicyatywy, kiedy stosunki tak si zaczy ukada, e
pole dziaa a si otwierao
mona byo podj nawet wielow

r.

1222

turniczo

33)

(p.

kroki;
i

stronne dziaania

wedug pewnego

planu.

Otrzymawszy w r. 1202 na mocy

umowy Leszkiem dzielnic, skadajc si z Mazowsza, Kujaw oraz
Sieradza
czycy (p. 7). Konrad by za ycia brata wiernym jego
stronnikiem
popiera go nietylko w jego polityce wewntrznej, lecz
zewntrznej, towarzyszc mu n. p w jego wyprawach na Ru (1207,
Z ksitami ruskimi, zwaszcza z Danielem
Wasylkiem
p. 23)
Pocztki

40.

Konrada.

/.

utrzymywa

stosunki przyjazne, z czego

r.

1228

wycign

bezpo-

ST.

ZACHOROWSKI! WIKK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

167

redni korzy;

ta przyja ruska, podtrzymywana zapewne pod

zony Rusin ki, Agafii, bya zreszt jedynym kapitaem zakadowym jego polityki zewntrznej w chwili, gdy zabrako Leszka.
Tak Mazowsze, jak Kujawy, nawiedzali
niszczyli w rozlicznych napadach Prusacy, od ktrych Konrad nie umia si broni; okazao
si to najwidoczniej po zabiciu wojewody Krystyna. Okoliczno ta
wiadczy dobitnie,
Konrad nie posiada zdolnoci organizacyjnych,
co znw wyjania dostatecznie skwapliwo, z jak si chwyci mvli
powoania do obrony granic Zakonw Krzyackiego i Rycerzy Dobrzyskich. Fezplanowo znamionuje te rzdy wewntrzne tego
ksicia. Podpisawszy oba wielkie przywileje immunitetowe dla Kocioa polskiego z r. 1210 i 1215, hojnie rozdawa nastpnie posia-

wpywem

doci

przywileje biskupstwom

osabia przez

to ich

swych

wewntrzn si

tego, co

bowiem

nic ani o kolonizacyi, ani o

przemysu.

wobec

ten sposb traci, inaczej

Zreszt

nie

przedstawicieli

by

on

zwaajc,

mimo nada
kocielnej,

hierarchii

nie

dzielnic,

spoisto
nie starajc si
sobie wynagrodzi; nie sycha
popieraniu przeze handlu lub
i

przywilejw ulegym

nie

zdoa

ich

przez te

nadania zwiza z sob

musia stacza z nimi w nastpnych latach
rwnie cikie spory, jak
inni ksita, ktrzy nie ustpowali
i

Lekkomylno

daniem Kocioa.
nej

oraz

brak

bezplanowo

polityki

uniemoliwiay wydobycie

organizacyi

dzielnic si dostatecznych do

wewntrzrozlegych

osignicia celw, jakie sobie Konrad

zacz zakrela

od r. 1228.
41. Panowanie Brodatego w KrakoviY.
Henryk, objwszy
pod koniec r. 1228 dzielnic krakowsk, nie ograniczy si do uroczystego zajcia Wawelu, ale celem umocnienia swego panowania
wznis przedewszystkiem lub umocni szereg zamkw, jak w PrzeSkale

gini,

nie

Midzyborzu, co

wycofa si zapewne

tern

byo

konieczniejsze,

ani z Sandomierskiego,

Konrad

ani z tych

cz<

Krakowskiego, ktre zaj przed kilku miesicami w czasie wyprawy

przeciw Laskonogiemu. Konrad, nie chcc pozwoli przeciwnikowi
na usadowienie si w Krakowie, rozpocz wojn, ale w dwch bitwach pod Ska Midzyborzem ponis cikie poraki. Henryk, pokonawszy Konrada, wypeni rzetelnie umow z Grzymisaw i wprowadzi j w posiadanie dzielnicy sandomierskiej, uwaajc /a> swa
spraw za zwycisk, odesa syna wraz z wojskiem do Wrocawia,
sam za. pozostawszy w Krakowie, spenia w nowej swej dzielreszt w swych
nicy zwyke czynnoci panujcego, opieraj
i

rzdach wewntrznych na
ktre popieray Leszka

dnak

ksi

tych

samych ywioach moinowadczych,

pozosta po nim wdow.

lski przedsibiorczoci Konrada,

Nie

ktry,

'I

ceni

dziaaj*

je-

168

HISTOKYA POLITYCZNA

porozumieniu z pewnem sprzyjajcem mu stron nictwerr*

krakowskich, napad na bezbronnego Henryka, odbywajcego zjazd z rycerstwem w Spytkowicach pod Zatorem, pojma go
w niewol uwizszy czemprdzej na Mazowsze, osadzi poza murami zamku pockiego (pocztek w r. 1229). Sam za obj panowanie w Krakowie.
Rzdy te byy surowe
42. Konrad ksiciem krakowskim.
nacechowane
zemsty na wszystkich, ktrzy popierali Henryka. Biskup Iwo, wymiany z dyecezyi, wyruszy do Woch, gdzie
zmar jeszcze tego samego roku. Zwycigtwo Konrada naraao na
niebezpieczestw o take panowanie Bolesawa w Sandomierzu. Grzymisawa, znajdujc w tern poparcie ze strony monych pod wodz
Pakosawa, szukaa porozumienia z Konradem
zdoaa wyjedna
tyle,
pozostawi jej rzdy, zastrzegajc dla siebie tylko prawa
opiekuna maoletniego, co umoliwiao mu wpyw stanowczy na te
rzdy: Konrad z Sandomierza wypdza rycerzy, nieprzyjanie wzgldem niego usposobionych. Na dworze Grzymisawy pozostawi za
jednego ze swych synw, ktry by przedstawicielem strem jego

szt

monych

i,

dz

interesw
wpywa na rzdy dzielnicy.
43* Powrt Henryka do rzdw w Krakowie.
i

odzyska

wolno

Tymczasem

Henryk Brodaty wskutek pokojowego porednic-

twa swej ony Jadwigi u Konrada, za cen jednak zrzeczenia si

praw do ksistwa krakowskiego (1229), ktre musia zaprzysidz.
Henryk nie uwaa si jednak za zwizanego wymuszon przysig
postara si.
go papie od niej uwolni, ale, zaprztnity zrazu
(a do poowy wrzenia 1229) wojn z arcybiskupem magdeburskim,
ktry urzdzi wypraw celem zdobycia Lubusza, dopiero pod koniec roku zdoa odzyska Krakw.
Po utracie ziemi Krakowskiej Konrad pragn tern mocniej
usadowi si w Sandomierskiem. Nie dowierzajc Grzymisawie, ktra
moga su; teraz, podobnie jak przed dwoma laty, porozumie z Brojej syna od rzdw w ksistwie sandomierskiem.,
datym, usun j
na ktrem osadzi BWg< syna Bolesawa. Wprzd jednak zdoa
sobie zjedna silne stronnictwo wrd monych sandomierskich
schlebiajc im. odwoujc wygnacw z Rusi
powierzajc urzdy
godnoci zaufanym stronnikom. Rwnoczenie za szuka sojusznikw wrd ssiednich ksit; sprzymierzeca takiego znalaz w osobie Odonica, z ktrym zjecha si na Wielkanoc r. 1230 w Zgierzu,
gdzie obaj ksita, jednakowo lkajc si potnego Henryka, umocnili sojusz
obmylili moe szczegy postpowania.
Ale nie przyszo tym razem, mimo przygotowa, do wojny
midzy wspzawodnikami. Henryk umia widocznie uagodzi i zje-

ST.

ZAOHOKOWSKi: WIlCK

XIII

WAD. OKIKTKA

PANOWANIE

169

dna Konrada, gdy odtd ju zapanowaa midzy nimi przyja.

Przez to za nie tylko zabezpiecza sobie posiadanie Krakowskiego,
widokw w Wielkopolale zarazem umoliwia osignicie celw
pod
wzgldem
czyslo
wojskowym umoctern
bardziej,
sce,
ni Krakowskie, obwarowujc grdki i osadzajc nad granic sandomiersk oddane sobie rycerstwo lskie (z rodu Pilawitw Kooi

maszw).
44.

Panowanie Odonica w latach 1231

1233.

Mimo

- -

zje-

dnoczenia caej Wielkopolski Odonic nie zdoa wytworzy silnego

pastwa. Kilkakrotne walki o Wielkopolsk, jednanie stronnikw
przez ubiegajcych si o tron ksit, wcignicie wreszcie tej dzielnicy

polityk innych

e w

sprawiy,

dzielnic,

dzierawach Odo-

panowa wewntrzny zamt, w ktrym atwo mogo doj do

nieporozumie a nawet do walk midzy stronnictwami w ktrym

nica

agitacya

ksit, okazujcych ch do rozszerzenia swych

Wielkopolski, moga znale grunt nader poda-

obcych

pastewek kosztem

cay

tny.

Przez reszt roku 1231

nad

uspokojeniem kraju oraz nad umocnieniem

za spaca

nie

przez

r.

1232

odonic pracowa
ugruntowaniem
i

prac pokojow wypaca dug

si
stale
doznawane poparcie poczuwa
jakiej
za
w pierwszym za rzdzie wobec biskupstwa poktrem najduej
najcilej by zwizany. Dug ten

swych rzdw.
wdzicznoci, do
wobec Kocioa,
znaskiego,

zwizku

nadaniami ziemi, ale cenniejszymi od nich

wobec
przechodzenia w tym czasie wielkiej wasnoci polskiej w okres go
spodarki intensywnej przywilejami, ktre, znoszc uciliwe wiadczenia na rzecz

pastwa, umoliwiay wypenienie zada gospodar-

kapituy
czych nowego typu. Przywileje Odonica na rzecz biskupa
poznaskiej byy bardzo rozlege, gdy nie tylko znosiy wszelkie
wiadczenia na rzecz pastwa (np. obowizek wyprawy woopaty
i

kady fundamenty szerokiej jurysdykcyi patrymonialnej;

owieckie.
rwnoczenie te nadaway biskupowi regale mennicze
Tak szerokie przywileje byy wwczas w 1'olsce niesychane: tu
rzyy one z dbr katedry poznaskiej prawie niezawise pastewko,

jennej), ale

skoro

biskup ze

wzgldu

na

te

dobra

osiedlon w nich ludo

gromadzi w swych rkach szereg pozytywnych uprawnie, przysuibie,

gujcych dotychczas tylko ksiciu. Powszechnie wyobn
e pochodzcy std ubytek si pastwowych trzeba bdzie pokry<
ludnoci. Zazdro
lk przed nowymi
kosztem innych dbr
arami rzuciy w dusze ferment, ktry ogarnia! coraz szersze kn
roku nastpnym (1233) poczya si, szlachta wielspoeczestwa.
wybuchn bunt, ktry godzi wprosi w 06
kopolska w zwizek
i

ksicia;

zbuntowane

rycerstwo,

ktrego

sprzysienie

jest

pierw-

170

sz

lllsTOKYA POLITYCZNA

niejasn jeszcze zapowiedzi wytworzenia si stanu rycerskiego,

zaprosio na ksicia Henryka Browybrao w miejsce Odonica
datego. Na widowni wielkopolskiej w ten sposb pojawi si grony
i

dla Odonica rywal.

45 Wyprawa Brodatego do Wielkopolski

ryk Brodaty opiera pretensye do Wielkopolski

wizaniach
jednak

samego Odonica do zwrotu

na zapisie

w r. 1233. Henw czci na zobo-

Kalisza

(p.

gwnie

13),

mianowa spadkobierc

Laskonogiego, ktry go

Bwej dzielnicy. Skorzysta on niewtpliwie z niezadowolenia szlachty

wielkopolskiej z powodu zbyt rozlegych przywilejw kocielnych

Odonica
stara si zrobi z tego niezadowolenia grone dla Odonica narzdzie walki. Zreszt musiao mu na tern wielce zalee,
nie zaaby w ssiadujcej z lskiem dzielnicy nie rozwiny si
korzeniy szerokie przywileje kocielne, ktreby mogy nastpnie
skania biskupw lskich do domagania si podobnych ustpstw
uprawnie; Brodaty wic, popierajc tym razem bunt szlachty,
nic tylko uatwia sobie pokonanie Odonica, ale jednoczenie broni
wadzy ksicej we wasnej swej dzielnicy.
Brodaty wkroczy do Wielkopolski, zdoby Kalisz wznis obok
niego nowy zamek. Ale Odonic stawi silny opr, ktrego si prawdopodobnie Henryk nie spodziewa. Pragnc si wycofa jak najkorzystniej z kopotliwego pooenia, wywoa interwency biskupw:
wrocawskiego, lubuskiego
poznaskiego, poczem stan pokj,
w ktrym Henryk Biodaty wraz z synem swym Henrykiem wyrzekli si pretensyi do Wielkopolski. Jednake Odonic by tylko w poowie zwycizc, gdy musia skapitulowa przed buntem szlachty;
biskup n<>Lruchwa zwrci ksiciu otrzymane przywileje
zrzek si
praw ju uzyskanych.
46. Druga wyprawa Brodatego do Wielkopolski (1234).
Przykre dowiadczenie niepowodzenia z r. 1233 nie odwiodo Brodatego od planw wielkopolskich, tylko skonio do troskliwego przy1234 wkroczy powtrnie do dzielnicy
gotowania wyprawy
r.
Odonica widocznie / znacznemi siami
silnej podozna jawnej
mocy od rycerstwa, tak
)<lonic nie odway si stawi mu oporu,
lecz cofa si, palc za sob grody warowne. Henryk przekroczy
ju Wart, zaj ziemie pyzdrsk redzk zamek Biechw, urnaremu,
cniajc swe zdobycze odbudowywaniem zamkw Bnina
kiedy obaj biskupi wielkopolscy, gnienieski
poznaski, wystpili z porednictwem
pokojowem. Pokj, zaprzysiony 22 wrzenia 1234. przyzna Brodatemu
t
Wielkopolski, ktra leaa na lewym brzeiru Warty; obszar ten przekracza Wdarte w dwch
miejscach, mianowicie w okolicach Santoku remu, w ktrym Heni

<

ca

cz

ST.

ryk osadzi

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

swego siostrzeca,

ks.

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

171

Borzywoja. Odonic przyrzeka pod

przysig bezkarno sprzyjajcym Henrykowi rycerzom wyrzeka

si w przyszoci wszelkiej nad nimi zemsty, oraz na danie Brodatego musia z niemaem dla siebie upokorzeniem zaprzysidz, i
nie bdzie knu podstpnych zamachw morderczych, ani na Brodai

tego, ani na jego

syna,

ani

Borzywoja.

ponie

wreszcie dokadnie, jakie mieli

Obaj

ksita

umwili si
zerwania

kary na wypadek

pokoju.

47.

pocz

Rzdy

teraz

Henryka Brodatego

systematycznie

Wielkopolsce.

Brodaty

ugruntowywa swe panowania

no-

na pograniczach oraz
tym celu sprowadza
wych zdobyczach.
w okolicy warownych grodw osadza rycerstwo lskie, ktre odtd w wasnym interesie miao broni jego panowania. Rycerstwo
z sob zwiza przez
wielkopolskie stara si dla siebie pozyska
i

nadania

ziemi oraz

rozdawnictwo urzdw dworskich

ziemskich,

stao si udziaem stronnikw z czasu obu wojen.

czynnika kocielnego, ktremu nie nadawa
i
wprawdzie jak Odonic przywilejw, ale chtnie zatwierdza dokunabyt wasno ziemsk. Rwnoczenie nie zamenty fundacyjne
niedbywa wojskowego umocnienia granicy. Te ostatnie zarzdzenia
okazay si potrzebnemi rycho, moe nawet rychlej ni si spoco

Nie

szczeglnie

lekceway te
i

dziewano.

Odonic nie
48. Prby Odoniea odzyskania Wielkopolski.
pragn j
pogodzi si z utrat wydartej mu czci Wielkopolski
prbowa
Frzedewszystkiem
ora.
odzyska rnymi sposobami.
235 rzuci si na rem, ktry zdoby, przy c/om poleg Bor.
z broni w rku
rzywj. Ale Warty nie zdoa ju przekroczy
odzyska lewobrzenych krain wielkopolskich. Brodaty nie podj
adnych krokw celem odebrania remu.
Odonic sprbowa teraz inn drog doj do zamierzonego celu.
systemie rzdw wewntrznych nic nie /.mieni, w dalszym cigu
i

wyrzek
sypa przywilejami na rzecz Kocioa jego dostojnikw
si na rzecz arcybiskupa reszty przysugujcych praw \\ zakresie
i

obsadzania

benelicyw

kocielnych.

Wykazywa w

ten

Bposb,

Tym

pozosta wiernym Kocioowi

zawsze gotowym
hierarchia kocielna poprze jego Kroki
sposobem liczy na to,
w Rzymie, gdzie wytoczy proces Henrykowi. Stosunki za ukaday
z jego
si w tej chwili o tyle jeszcze pomylniej dla Odoniea,
sporem czy si inny spr, w ktrym stron, pozywajc Broda
tego, by arcybiskup gnienieski, domagajcy si nadaremnie od
ksicia lskiego pomocy matoryalnej W odbudowie zniszczonych
podczas wojny z r. 1234 dbr arcybiskupich. Oba procesy, jak zwykle,
toczyy si przewleko, przechodzc z rak jednej komisyi do drugiej,
i

do

usug.

172

HISTOKYA POLITYCZNA

zarzuty
rozpoczynajc si za kadymprzynosiy ostatecznie adnego rozwizania.
Tymczasem za nie gasa omiertelna nienawi, jak ywi Odonic
do Brodatego
nieraz znajdowaa upust w ustawicznych starciach
nadgranicznych, ktre czasem urastay do rozmiarw prawdziwej
wojny, jak np. w r. 1236, kiedy Odonicowi udao si urwa kawa
ziemi ze zdobyczy Brodatego, pooony ju na lewym brzegu
Warty w okolicy miasteczka Ksia. Zuchwaa wyprawa Odonica
wywoaa siln odpowied Henryka, ktry w r. 1237, zebrawszy potne wojsko, zoone z rycerstwa lskiego krakowskiego, nie tylko
odzyska zeszoroczn strat, ale, przekroczywszy Wart, doszed
w zwyciskim pochodzie do Giecza. Jednak teraz nie przyszo zapewne do formalnego pokoju. Henryk nie pragn zreszt nowych
umie si pomci za
zdobyczy, cofn si za Wart, okazawszy,

natrafiajc

na najrozmaitsze

razem od pocztku,

nie

najazd

szarpanie granic

stan z

r.

1234 naley

uwaa

za stay.

procesy nie przyniosy

Zarwno wic dziaania wojenne, jak
zrczn
Odonicowi adnych korzyci. Biodaty utrzyma siln
polityk zdobycze
do jego mierci nie zaszy
granice z r. 1234.
ju w Wielkopolsce nowe wypadki. Chocia moe Odonic nie wyrzeka si wszelkich planw w przyszoci, to jednak plany te pozostaway w sferze pomysw
wstpnych przygotowa.
4!>. Charakterystyka polityki
osobistoci Henryka Brodatego.
Brodaty dokona zatem dziea ogromnego, skupiajc pod swymi rzdami oprcz przewanej czci lska wraz z jego najznaczniejszym
siedzib biskupstwa Wrocawiem, ziemi krakowsk ca
idem
g
Wielkopolsk. Dalej za jeszcze anieli bezzachodnio-poudniow
porednie panowanie sigay jego wpywy polityczne. Onto bowiem uycza oparcia panowaniu Grzymisawy
Bolesawa Wstydliwego w Sandomierzu, on te by opiekunem maoletnich synw
Kazimierza raciborsko-opolskiego, za ktrych sprawowaa rzdy w ojcowskiej dzielnicy ich matka Wiola. Potga terytoryalna Henryka
bya ogromna, w rzeczywistoci za wiksza jeszcze przez -to,
potgi.
rzdzia ni jednolita wola, wiadoma celu oraz
Jak w wszystkich wogle tworach politycznych redniowiecza,
tak
w pastwie Brodatego na pierwszy plan wysuwa si moment
dynastyczny. Brodatemu przywiecaa myl przekazania caego paa synowi Henrykowi
w tym celu zaprawia go od wczesnych
lat do rzdw, czyto
wcigajc go do rokowa dyplomatycznych,
ostaczy te biorc z sob lub wysyajc na wyprawy wojenne.
tnich latach powierzy mu rzdy w Wielkopolsce, pozwoli uywa
tytuu ks. lskiego (wielko)polskiego nie przeszkadza nawet odda si w opiek papieowi (1235). Jednake nie uczyni go w peni
i

rk

dna

ST.

Avadc

ZACHOROWSKi: WlEK

dzielnicy,

gdy

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

173

zastrzega dla siebie bezwzgldne kierowni-

wojskowych,
ctwo naczelne w wszystkich sprawach politycznych
oraz prawo zupenie rwnorzdnego wadcy w polityce wewntrznej. Ta koncepcya, dozwalajca modszemu Henrykowi na stanowiska jakby namiestnika nabywa dowiadcze panujcego, nie rozrywaa jednoczenie caoci politycznej skupionych dzielnic nie podkopywaa ich siy. Wszystkie kroki ostatnich lat Henryka Brodatego
opanowywaa jedna idea, aby stanowisko syna Henryka jako ksicia
skupionych z takim trudem dzielnic uczyni o ile monoci najsilniejszem zarwno wobec czynnikw zewntrznych, jak i wewntrznych. Potga terytoryalna miaa automatycznie postawi syna na tej
wyynie powagi wpywu, ktr osign ojciec. Guche dochodz
ambicye Henryka Brodatego sigay jeszcze dalej,
posuchy,
mianowicie myla on o koronie krlewskiej, ktra po stupidziesiciu latach miaa spocz na skroniach jego syna Henryka; jednake
mimo pewnych zabiegw myl ta pozostaa jeszcze marzeniem.
Brodaty w chwili mierci doszed do takiej potgi, jakiej ani
wspczenie ani przez dugie nastpne lata nie osign aden z Piarycerski, by czostw. Z usposobienia powany, pobony, prawy
dziawiekiem ruchliwym, przedsibiorczym, rwcym si do czynu.
kierunek
aniu cechowaa go rozwaga, ktra okrelaa por, si
uczciwoci.
wystpienia oraz przymuszaa do konsekwencyi
pozostawa
z pewnoPolakiem,
z przekona, z mowy i z obyczajw
ci pod wpywem krewnych swej ony, Jadwigi, czonkw bardzo
i

Bdc

ruchliwego i uzdolnionego rodu hrabiw na Meranie, a wpyw ten

wycisn na nim pitno polityka o szerszym widnokrgu, wyszych
celach
wytrawniejszych metodach dziaania. To te nie tylko szczi

ciu, ale

wasnym

zawdzicza mg swe niezwyke

zaletom

po-

wodzenie.
50.

Panowanie Henryka Pobonego (1238 1241). -Bez

uderze z zewntrz Henryk Pobony

wewntrznych wstrznie

obj

spadek po

ojcu.

polityce

wstpowa

wiernie

jego -lady

stara si doprowadzi do koca to, co ojciec zacz. Objawio si,

to przedewszystkiem w stosunku do Wielkopolski, ktr Brodaty
tylko w czci podbi. Zaraz po mierci ojca przystpi Pobony do
r. 1239 przekroczy z wojskiem W art
wykoczenia jego zdobyczy.
inne znaczne
nie bez pomocy ze strony rycerstwa zaj Gniezno
tylko
w Ujciu
si
utrzyma
grody
wypar O donica, ktry zdoa
pomorski
Barnim
izaj
Naklo. Z wojny w Wielkopolsoe skorzysta
ale
Henryk
1239),
z dzielnicy Henryka nadnotecki zamek Santok
odebra mu go ju w r. 1240. Zreszt przez cal-' panowanie Henryka
staego pokoju,
korzystay
granice byy bezpieczne
i

/.

174

Hl.viOKYA POLITYCZNA

Natomiast

wewntrznej Henryk zaj wobec Kocioa

polityce

stanowisko odmienne od stanowiska ojca. Zakoczy spr kocielny,

w czasie ktrego zmar Brodaty, zawiza przyjazny stosunek z arcy-

biskupem Pek
biskupem wrocawskim, w polityce zewntrznej
si do stronnikw Stolicy Apostolskiej w jej waice z cesarzem Fryderykiem II. To zaniechanie oporu wobec dnoci politycznych Kocioa, opuszczenie stanowiska nieprzejednanej obrony praw
ksicych wobec Kocioa mona uwaa za znami, jak dalece Koi

zalicza

ci by ju wwczas
musiay wszelkie

zwyciski, jak beznadziejnemi wydawa si

utrzyma nad nim zwierzchnictwo.

prby, aby

Henryk panowa
przedstawia si jako

tylko trzy lata.

wietle spenionych czynw

wadca, ktry umia wielkie dzieo

ojca nie

utrzyma, ale jeszcze i rozszerzy; nie mona powiedzie, czy

umiaby jako panujcy dorwna ojcu albo go przewyszy inicyatyw si twrcz. Zgin mierci bohatersk w walce z Tatarami
na polacii Lignicy, a rycerski blask, bijcy z tej mierci, opromienia
jego posta, na ktrej charakterze powaga, szlachetna ambicya, enertylko

gia

pobono wycisny

silne

pitno.

Tu

51. mier
charakterystyka Odonica.
po poniesionej
klsce, wyparty do kilku nadgranicznych grodw
podobno nawet
tuacz w obcej ziemi, zmar Odonic. Smutn mier mia ten czoi

cae ycie byo nieprzerwanem dobijaniem si potgi.

Walka znieprawia nawet jego charakter, wysuwajc w nim na plan
pierwszy chorobliw ambicy
egoizm, ktry dla dogodzenia swym
podaniom gotw by zawsze zrezygnowa z wyszych wartoci,,
z godnoci wasnej
prawdziwej samodzielnoci. Odonic chtnie stawa sie narzdziem w rkach biskupw, bez alu wyrzeka si praw
prerogatyw nie swoich, ale wadzy, ktr dziery, skwapliwie ustwiek, ktrego

powa w sprawach

pobije jednego

ki kawa

ziemi.

mao

zasadniczych, jeeli

mu

za to

swych nieprzyjaci albo

za wycznie budowa

Zanadto

bysna

nadzieja,,

zdoa odzyska

ja-

na protekcyi ko-

pracowa nad podniesieniem

wzmocnieniem kraju, nad ktrym panowa; tote czciej
szybciej od powodze przychodziy na ciosy. Poza niepohamowan chciwoci ziemi panowania oraz nienawici do wrogw, Odonic nie
rozwin w sobie silnych skonnoci, natomiast atwo ulega zym
podnietom;
ciy na nim krew Leszka, a wspczeni
co
uwaali go za czowieka zdolnego nawet do usunicia wrogw przez
skrytobjstwo. Ruchliwe ycie Odonica skoczyo si ostatecznie klsk,
a tragizm jej by tern wikszy, e Odonic osieroca dwch maoletnich synw
Bolesawa, ktrym pozostawia ndzn
Przemyla
ojcowizn w postaci kilku grodw nadnoteckich.

cielnej,

za

sam organizowa

bd

bd

ST.

ZACtlOKOWSKi: WIEK

XIII

WAD. OKIETKA

1'ANOWANlE

175

Napady Jawingw na Mazowsze. Osadzenie rycerzy DoKonrad, pogodziwszy si z Henrykiem

brzyskich w Drohiczynie.
Brodatym, zaniecha myli wydarcia mu Krakowa; podobne stanowisko zaj te wzgldem Henryka Pobonego, a przyja t umocni maestwem swego drugiego syna Kazimierza z crk Pobonego Konstancy (1239). Wobec tak pokojowych dnoci, mg
zwrci ca uwag na uporzdkowanie spraw nadgranicznych oraz
na zorganizowanie dzielnicy wewntrz.
52.

Osadzenie Krzyakw byo z punktu widzenia Konrada zaatwieniem sprawy pruskiej, tern skuteczniejszem,
Krzyacy przystpili rycho (ju w r. 1230) do podboju ziem pruskich
przez to
zmusili Prusakw do zaniechania najazdw na Kujawy
Mazowsze
do skupienia si w walce obronnej. Ale nad wschodni granic
Mazowsza siedziay pokrewne Prusakom plemiona Jawingw, ktre
w tym wanie czasie podnisszy si na wyszy nieco stopie rozwoju spoecznego
wytworzywszy wiksze organizacye wojskowopolityczne, rozpoczy niemniej od pruskich niszczce napady na ssiadujce z ich siedzibami krainy ruskie polskie. Osadnictwo wschodniego Mazowsza byo bardzo sabe; wzdu Bugu grupowao si
ono okoo warownych grdkw, z ktrych najdalej wysunite na
wschd byy: Brask
Brok. Gwnie jednake rozszerzao si ono
w dolinie midzy Bugiem od poudnia a puszczami, ktre dopiero
w w. XV XVI paday pod siekier osadnikw. Jak zwykle, granica
pastwa zbiegaa si z granicami osadnictwa bya, jak one, nieustalona i chwiejna.
takich za warunkach najmniej nawet zorgazniszczenie, bo skupienizowany najazd dziczy mg sia popoch
nie rzadkiej ludnoci w celach obrony byo niezmiernie utrudnione.
Konrad, majc zatem wobec napadw Jawingw
zorganizowa
obron granicy, postpi sobie podobnie, jak w sprawie pruskiej,
a mianowicie pewn
rycerzy Dobrzyskich, ktrzy wyamali
si z dokonanego w r. 1235 wcielenia zakonu Dobrzyskiego do
krzyackiego, osadzi w Drohiczynie w r. 1237. zobowizujc ich
do zwalczania najazdw Jawingw oraz do podbijania ich ziem.
Uderza,
Konrad rozporzdza tym grodem, potem ruskim: nic wiadomo wcale, czy naby go drog zdobyczy wojennej, czy te ukadw
z ksitami ruskimi. Bracia Dobrzyscy jednake, ni<* oparci, jak
Krzyacy, o szerok organizacye zakonu, byli zbyt sabi do spenie-

cz

postawionego im zadania, to te mogli je wykona tylko pi/}

wydatnej pomocy spoeczestwa mazowieckiego. Rycho zreszt, zupenie zniknli z powierzchni, zadanie za im postawione, przejli
ksita, a w wyszym jeszcze stopniu rycerstwo mazowieckie. Jeszcze przez dziesitki lat najazdy Jawingw daway si czsto we
nia

176

HlSrOKYA POLITYCZNA

wyczerpyway jego siy i odwracay jego

od spraw, obchodzcych inne dzielnice.
5iJ. Stosunek Konrada do synw.
Konrad jeszcze za swego
ycia wyznaczy dwom synom dzielnice, mianowicie Bolesawowi,
ktry w r. 1230 1232 dziery ksistwo sandomierskie, potem w r.
1233, kiedy Sandomierz zwrcony zosta Wstydliwemu, sieradzkie,
a wreszcie w r. 1234 mazowieckie, oraz Kazimierzowi, ktry w r.
1233 zosta ksiciem Kujaw. Ale Konrad zastrzega dla siebie zwierzchnictwo gwnie w polityce zewntrznej, wtrca si jednak take
znaki Mazowszu, niszczyy

uwag

waniejsze sprawy wewntrzne

najmniej corocznych zjazdach

utrzymywa w czstych,

cise porozumienia

przy-

synami, co ua-

twiao jednolito rzdw. Najwaniejsze sprawy (n. p. osadzenie

Braci Dobrzyskich w Drohiczynie lub nadanie przywilejw Kocioowi) zaatwiano za wspln zgod, co w dokumentach wyranie
zaznaczano. Podzia na dzielnice by zatem tylko podziaem administracyjnym. Wewntrzna jedno caego pastwa Konrada bya utrzymana, waciwym ksiciem by tylko on, chocia rzdzi przy pomocy synw. Wobec tej koncepcyi obojtn byo rzecz,
synowie mieli wiksze od niego dzielnice, odkd on sam (od r. 1236)
zatrzyma dia siebie tylko rzdy w czycy
Sieradzu. Znamienny
ten rys wewntrznego ustroju dzielnicy tak podobny do systemu
rzdw w dzielnicach Henryka Brodatego (p. 49) dowodzi, jak powoli
rozpadaa si Polska na drobne
lune dzielnice, jak dugo uparcie utrzymywaa si zarwno u starszego, jak modszego pokolenia
do zachowania jednoci, choby tylko w czci dawnego pastwa.
54. Napad Tatarw w r. 1241.
Nawaa tatarska, ktra od
kilkudziesiciu lat zbliaa si do rodkowej Europy, a od bitwy nad
Kalk shodowania Rusi (1224) zagrozia jej ju bezporednio, spada na Polsk w r. 1241. Oddzia tatarski, wysany na Polsk, szed

dno

Wilic Krakw na lsk rozbiwszy w puch

maopolskie, ktre prbowao pod Chmielnikiem stawi
niszczy osady a wycina ludno. Na lsku napotkali
opr, pali
Tatarzy na silniejszy opr, ale
tu wszystkie walki, jak pod Opolem
Raciborzem, skoczyy si rwnie klsk chrzecijan, ktrzy uleprzez Sandomierz,

rycerstwo

tak z powodu liczebnej przewagi Tatarw, jak

wasnej taktyki
wojowania, nie nadajcej si do walki z poganami. Tymczasem zbierao si rycerstwo lskie oraz napywajce z zagranicy na pomoc,
a wrd niego czonkowie rycerskich zakonw Johannitw, Templaryuszy
Krzyakw. Wreszcie 9 kwietnia stoczono waln bitw pod
Lignic, w ktrej Tatarzy zwyciyli, ale nie poszli ju dalej na Zagali

chd,

lecz przez

najechay Wirry.

Karpaty cofnli si do

gwnych swych

si,

ktre

ZACHOROWSKi: WIEK

ST.

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

177

55. Skutki napadu Tatarw.

Tatarzy nie narzucili ksitom
polskim swego zwierzchnictwa, pozostawili po sobie tylko zgliszcza,
ruiny i trupy wymordowanych mieszkacw. Ale zniszczenie, jakie
po nich pozostao, nie byo oglne, napad tatarski przeszed bowiem
i

poudniowej poaci Maopolski, nie dotkn za adnej innajwyej mniejsze oddziay dotary moe do ziemi
czyckiej. Przesadne zatem byy sdy historykw, ktrzy klski, zadane Polsce przez Tatarw bardzo powikszali
uoglniali na
wszystkie dzielnice, oraz czyli z niemi rozszerzenie si kolonizacyi
tylko po
nej

dzielnicy; co

niemieckiej,

ktrej

pomoc ksita

odbudowywa z popiopoowy w. XIII rozpowsze-

mieli

zniszczone krainy. Rzeczywicie od

chnia si nadawanie prawa niemieckiego miastom

wsiom w caej
niemal Polsce, ale zjawisko to ma przyczyny w postpie gospodarczym kraju
w rozwoju uprzywilejowania liczniejszych instytutw
i

kocielnych
wybitnych jednostek z pord spoeczestwa. Rozpowszechnianie si prawa niemieckiego nie jest przeto punktem wyjcia do reorganizacyi ustroju spoecznego, ale jednym z objaww
i

jednym z objaww najgbiej

Sprostowa wreszcie naley z na-

tego procesu, chocia niezaprzeczenie

i

najdalej

sigajcych

skutkach.

ciskiem twierdzenie, jakoby osadnictwo na prawie

niemieckiem

wprowadzeniem do Polski ywiow osadniczych niemieckich; o ile miasta przewanie napeniay si ludnoci niemieck, o tyle we wsiach ywio niemiecki pojawia si w znikomej liczbie, przewanie na stanowisku osadcw-sotysw, podczas
gdy waciwa ludno rolnicza pozostaa nadal rdzennie polsk.
56. Upadek pastwa Henrykw lskich. Henryk Pobony
czyo si nieodzownie

piciu maoletnich synw, w ktrych imieniu obja regenmatka Anna. Tak w Wielkopolsce, jak
w Maopolsce rzdzia ona przez urzdnikw, a rzdy te byy nadmiernie surowe
uciliwe, co wyszo na zgub panowania linii lskiej w tych dzielnicach.
Wielkopolsce rycho po mierci Henryka Pobonego przechodzi zaczli najmoniejsi nawet a wierni stronnicy Henrykw do
obozu synw Odonica, wreszcie cae rycerstwo jawnie powstao przeciw uciliwym rzdom lskim. Sieroty Odonica Przemys
Bolesaw wrcili do dzielnicy ojca, ale nie objli caej Wielkopolski;
poudniowa jej cz, na poudnie od Obry. wraz z Kaliszem, oraz
Zbszyniem pozostaa
wraz z grodami Santokiem
zachodni

osieroci

cy

ich

cz

jeszcze

w rkach

Rwnoczenie prawie Konrad, porowitopekiem pomorskim na zjedzie

lskiej.

linii

zumiawszy si wprzd
w Pomuzowie, we wrzeniu r.. najecha Krakowskie wypierajc
urzdnikw zaogi lskie, osiad na tronie krakowskim; najduej
opiera mu si Grylita Klemens z Ruszczy, bronic grdka w Skale.
/.

t.

*'.ncyklopedya polska.

Tom

V,

cz.

I.

12

178

HISTOKYA PoLITYCiNA

57. Panowanie Konrada

Konrada
stay si

w Krakowie 1241 1243. Panowanie

w Krakowie miao cechy okupacyi

w rce nie czonkw najsilniejszych

wojennej; urzdy dorodw, ale zaufanych

sobie stronnikw, a zwa-

sug zwycizcy. Konrad prbowa jedna

szcza stara si oprze na Kociele. Rwnoczenie jednak sroy si
podejrzewajc wszdzie dokoa spiski, wizi rycerstwo, ktre z dawn nieprzezwycion teraz jeszcze nieufnoci stronio od jego
dworu. Do wrogiego Konradowi stronnictwa naleeli Habdankowie
i,

cz

Starw, przywdcami za jego byli Gryfici. na ktrych czele

sta Klemens z Ruszczy. Stronnictwo to skupiao niezadowolonych
do wsplnej akcyi, wysuwajc jako kontrkandydata Bolesawa Lesz
kowicza, popieranego rwnie gorco przez Koci.
dniu 25 maja
1243 w bitwie pod Suchodoem Konrad, po ktrego stronie sta jego
zi, Mieszko opolski, ponis klsk musia si cofa z ziemi krakowskiej, gdzie zapanowa odtd kandydat buntownikw Bolesaw

Krakw przesta w chodzi do wikszych kompleksw

pastwowych, dla ktrych mia by jakby zwornikiem ich budowy,
a stawa si dzielnic sam dla siebie. Z rwnoczesnym za podziaem pastwa Henrykw Konrada midzy ich synw rozpoczyna
si kilkudziesicioletnia epoka wewntrznego rozbicia Polski, podczas ktrej jedno polityczna pastwa Piastowskiego nie znajduje
Wstydliwy.

wyrazu

yciu.

58. Charakterystyka Konrada.

Przegrana pod Suchodoem od-

Konrada od przywiecajcego mu celu zamkna jego wielk

rol polityczn; kilka lat ycia, ktre mu jeszcze pozostay (f 1247),
wypeni ju tylko szereg daremnych usiowa do odzyskania strat
p. 86). Kierowaa nim przez caiy cig rzdw ambicya osignicia rzeczy wikszych, ni na to pozwalay siy materyalne. jakiemi
mg rozporzdza (p. 40) osobiste zdolnoci. Chocia cel swego
ciasno wycznie w zdobyciu utrzyycia upatrywa jednostronnie
maniu Krakowa, to jednak nie da si zaprzeczy, e zdoa stworzy
umocni silne pastwo, stanowice powan przeciwwag pastwa
Henrykw lskich, od ktrych zreszt zapoyczy ca t koncepcy.
chwiejniejsza od poliPolityka Konrada musiaa by mniej jasna
tyki jego rywalw; bdc bowiem od nich sabszy, stara si im dorwna, w tym celu z coraz to innymi czynnikami szuka zwizku
musia zawraca z drogi. Dawniejsza histoB doznawszy zawodu,
ryogratia, umiejc spostrzega tylko cige zmiany, uczynia z Kon-,
bezmylnego, istn
rada typ ksicia awanturniczego, okrutnego
igraszk w wirze sprzecznych prdw wczesnych dziejw. Prostujc t pomyk pragnc odda Konradowi sprawiedliwo, zaznaczy jednak naley, e bujny temperament, brak prawdziwego ta-

suna

ST.

lentu,

ZACHOROWSKi: WIEK

niekonsekwencya

do czynw,

ktre

mona

XIII

PASOWANIE

namitno -w

WAD. OKIETKA

179

rzdach popychay go

susznie zgani zarwno

nieraz

punktu widze-

moralnoci, jak
polityki.
59. Misya ruska Kocioa polskiego.
Podczas gdy wszystkie
czynniki polityczne skupiay
uwag na sprawach wycznie polskich, na stosunkach midzy dzielnicami
ksitami. Koci zyskinia

ca

wa

nowe

zdobywa coraz silniejsze stanowisko

prawno-pastwowe, ale rwnoczenie podejmowa te prac misyjn
wrd schyzmatyckich Rusinw. Wspzawodniczyy z sob na tern
coraz

przywileje

polu zwaszcza zakony, mianowicie Cystersi z Dominikanami, ktrzy

rycho po utworzeniu zakonu przybyli do Polski i ju w r. 1228 za-

oyli osobn prowincy polsk. Dominikanie, na ktrych czele sta. Jacek (Odrow), dotarli nawet okoo r. 1228 do Kijowa, std
jednak zostali w r. 1233 wypdzeni, tak, e ostatecznie misya polska
musiaa si ograniczy do ziem Czerwonoruskich. Tutaj jednak wik-

powodzenie mieli Cystersi, gdy jeden z nich, Gerard, za poparciem Daniela Konrada mazowieckiego zosta wywicony na biskupa
sze

lub 1233)
w tym charakterze osiad w dawnym
Benedyktynw w Opatowie, otrzymawszy tytuem uposaenia dobra upadej fundacyi benedyktyskiej. Wnet jednake powsta
spr o jurysdykcy na Rusi midzy Gerardem a biskupem lubuskim
Wawrzycem, ktry powoywa si na to, e ju dawniej, za Romana, biskupi lubuscy wykonywali tam wadz kocieln; zdobycie
za Maopolski przez Henryka Brodatego zapewnio zwycistwo biskupowi lubuskiemu, ktremu Henryk dopomg do odzyskania utra-

ruskiego

(1232

klasztorze

nada opatowskie dobra biskupstwa ruskiego.

O owocnej dziaalnoci pasterskiej obu biskupw na Rusi nic jednake nie sycha, w kadym razie sprawa misyi ruskioj bya trak-

conej jurysdykcyi

towana jako fakt polityczny ulegaa wpywowi sytuacyi politycznej.

A jeeli wskutek tego ksita polscy musieli odwrci uwag od
spraw dzielnicowych na zagadnienia polityki zagranicznej, to byo to
zasug Kocioa polskiego, ktry tern jeszcze moe si pochlubi,
nigdy nie zapozna swego misyjnego zadania wobec swych poschyzmatyckich ssiadw, co zreszt bronio go midzy
gaskich
innemi przed utoniciem w partykularyzmie dzielnicowymi^ walce
i

o przywileje.

ROZDZIA

III.

Rozbicie dzielnicowe
60. Charakterystyka okresu.
przez

Bolesawa Wstydliwego

Po objciu tronu krakows

udaremnieniu

wszelkich

prb K
12+

180

HISTORYA POLITYCZNA

rada, zmierzajcych do przywrcenia jego panowania w Maopolsce,

wchodzi Polska w okres najwikszego rozbicia dzielnicowego. Poczucie,
wszystkie dzielnice stanowi jedno pastwo, ktrego przedstawicielem winien by jeden zwierzchniczy ksi, zanika niemal
zupenie w dziedzinie praktycznej polityki. Kada dzielnica yje yciem swojem wasnem, tre tego ycia jest narzucana przewanie z zewntrz, przez warunki, w jakich si ona znajduje, przez zadania,
wobec ktrych staje. Te siy zewntrzne byy tak potne, a wydarzenia polityczne przewanie tak bezporednio dotkliwe,
zupenie
wadcw piastowskich do rozwizrozumiaemi s nietylko
zania bliszych zagadnie politycznych, ktre przed nimi wyrastay,
ale nawet tak wyczne zajcie si temi bezporedniejszemi sprawami,
na plan dalszy usuway si problemy zawie, trudne chwilowo nieaktualne, do ktrych nalee musia przedewszystkiem problem ponownego zjednoczenia caej Polski, czyto wokoo jakiej idei,
czy te wokoo konkretnego zadania politycznego. Najbliszym nastpstwem tego obrotu rzeczy byo zacienienie horyzontu politycznego, a zaraz potem zwycistwo partykularyzmu nie tylko w prak-

dno

tycznej polityce, ale

Pogbianie si za

poczuciu politycznem.

partykularyzmu stanowio drog, przez ktr obce wpywy mogy

przenika do Polski, jedna sobie umysy ksit i dcych do
udziau w rzdzie k spoecznych, wprzga siy polskie do rydwanw obcych celw ambicyi; Polska po raz pierwszy staje si
w tym czasie biernem narzdziem w rku obcych potg; bystro
za polityczna jej rzdcw bya tak osabiona,
nie zdawali oni
sobie sprawy z swej opakanej roli. Mimo wszystko jednake nie
ginie samo poczucie,
Polska stanowi przecie jedno.
chaosie
i

wirze

ich

mnocych si

walk wzajemnych

dzielnic,
i

sporw

odrbnych zada

ich

o ziemie,

politycznych,

grody, schedy,

przygoto-

wuj si w ukryciu te siy, z ktrych po kilkudziesiciu latach bd

mogy skorzysta prdy, zmierzajce ju jasno stanowczo do odbudowania jednoci pastwowej. Nie mona przeto w niniejszym
i

okresie

widzie

tylko

samych stron ciemnych

uzna naley w nim wiadome

lub

ujemnych,

niewiadome wysiki,

ale

te

instyn-

ktowne lub zgoa od woli ludzkiej niezalene wydarzenia, ktre

stany w poprzek zupenemu rozpadniciu si Polski doszcztnemu
w niej wyganiciu zdolnoci do podwignicia si z chwilowego
i

rozprzenia

do odbudowania si

dawnej organicznej caoci.

zatem w wyszym stopniu ni dotychczas wynikiem si, ktreby mona nazwa odrodkowemi dorodkowemi, si takich, ktre pchaj ku partykularyzmowi
nadaj mu uzasadnienie, a zarazem trwao, oraz takich, ktre
l)zieje

Polski

w omawianym

okresie

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

W\D. OKIETKA

181

przeciwstawiaj si rozbiciu i przygotowuj odrodzenie. Jeeli w odkryciu tych si drugich tkwi interes dziejw polskich jako caoci,
gdy dziki im przez nie epoka nastpna czy si z poprzedniemi
z nich wyrasta, to znw dla zrozumienia dziejw dzielnic, ktre
w tym wanie czasie stoj na pierwszym planie i jedynymi podmiotami historyi, niezbdne jest realistyczne liczenie si z warunkami
stosunkami, ktre postawiy na porzdku dziennym polityki takie
porzdek chronoa nie inne konkretne zagadnienia. Wynika std,
logiczny nie moe tutaj odpowiada celowi,
zaciemniby obraz,
wprost przeszkodziby odsoniciu si czynnych w wczesnych
dziejach. Bardziej za wskazanem wydaje si schematyczne przedstawienie czynnikw, wywierajcych wpyw na przebiec? dziejw.
Z tego za punktu widzenia szczeglnego znaczenia nabiera moment
geograficzny, ktry wybija si na czoo, kiedy chodzi o zrozumienie
i

zagadnie czysto politycznych.

wewntrz dzielnic Stosunki wzajemne

walki midzy dzielnicami.

A. Stosunki polityczne
i

a)

lsk.

Podziay w linii Piastw lskich. Na lsku byy dwie

wywodzia si od Bolesawa Wysokiego pano-

61.
linie

Piastw; jedna

waa

na

waciwym lsku

chodzca od Mieszka,

stolic

(z

Wrocawiem),

za.

druera

po-

Bolesawa Wysokiego, posiadaa dzisiejwwczas za lsk nie uwaano,

ktry od
gwnych swych grodw nazywa si dzielnic raciborsko-opolsk.
Henryk II Pobony zostawi piciu synw: Bolesawa ysego,
zwanego Rogatk (f 1278), Mieszka (f 1242), Henryka III (f 1266),
szy

lsk

Konrada

brata

grny, ktrego

(f 1273)

ojca maoletni.

zacz rzdzi w

Wadysawa

1270);

(-{-

oni

byli

chwili mierci

1242 doszed do lat sprawnych Bolesaw, ktry

imieniu braci. Rycho po nim mg Mieszko obj
r.

zamek Lubuski, wyznaczony mu jeszcze przez ojca. ale wnet potem

umar. Dopiero w r 1247 Bolesaw dopuci do wsprzdw Henryka, a wreszcie w r. 1248 przy pomocy biskupa wrocawskiego,
Tomasza, przyszo do podziau
dzielnice, ktre otrzymali

braci przeznaczono

do stanu

Podzielono go tylko aa dwie

Henryk, gdy dwch modszych

kraju.

Bolesaw

duchownego, postanawiajc,

ka

ma zaopatrzy jednego z modszych, a mianowicie Bo

lesaw Konrada a Henryk Wadysawa. Przy podziale Bolesaw otrzyma rodkowy lsk z Wrocawiem, a Henryk
pnocn / L
gnic
Gogowem. Jeszcze jednak
tym samym roku nastp
ze starszych

cz

\\

zamiana czci,

przez

ktr

Henryk

osiad

Wrocawiu,

Bo

182

HI8T0RTA POLITYCZNA

r.
1249
lesaw uzyska pnocny lsk wraz z ziemi Lubusk.
Konrad otrzyma dzielnic gogowsk (p. 62), tak, e lsk waciwy rozpad si od roku 1249 na trzy dzielnice: wrocawsk, lignick gogowsk. Henryk, umierajc (1266), pozostawi jednego syna
Henryka (IV Probusa), ktry, doszedszy niebawem do lat sprawnych,
oddziedziczy dzielnic ojcowsk. Po mierci Konrada (1273) pozostao
i

Konrad, ktrzy rozdzielili dzielPrzemys

nic gogowsk ojca na trzy czci w ten sposb, e najstarszy z nich
Henryk otrzyma Gogw, modszy Przemys cieniaw (Steinau)
trzech synw: Henryk,

a najmodszy, Konrad,

ega.

Syn Mieszka raciborsko-opolskiego Kazimierz I. zmar w r. 1229,

Wadysawa, nad
osierocajc dwch maoletnich synw Mieszka
ktrymi obj opiek Henryk Brodaty. Mieszko obj w r. 1236 rzdy
do mierci, t. j. do roku 1246; po
sprawowa je
ziemi opolskiej
r

Mieszku nastpi brat jego

siada adnego dziau.

Wadysaw (f

1282/3), ktry

a dotd nie po-

Sprawy
62. ITalki midzy synami Henryka Pobonego.
podziaowe (p. 61) wywoay pierwsze starcie midzy synami Henryka Pobonego. Naprzd wybucha walka midzy Bolesawem Rogatk a Henrykiem III, ktrej powd nie jest jasny. By moe, e
jedn z przyczyn bya zamiana dzielnic, jakiej ci ksita dokonali

r.
1248. Walka bya zacita; okolice rody zostay zniszczone,
Bolesaw po trzykro prbowa nadaremnie zdoby Wrocaw. Obaj
ksita wyczerpali wreszcie rodki siy u obcych szukali pomocy.
Bolesaw wwczas (1249) zrzek si Lubusza na rzecz arcybiskupa
magdeburskiego ( 94), a Henryk III (dziwnym zbiegiem okolicznoci
w tym samym dniu 29 kwietnia) zawar przymierze z Henrykiem
Dostojnym (der Erlauchte), margrabi minieskim, w ktrem za cen
pomocy wojskowej w wojnie z Bolesawem zobowizywa si odstpi mu albo Krosno z okolic, albo pas ziemi midzy Biebrz
a Kwis.
W cigu tej wojny wybucha nowa. Mianowicie Konrad, ktrego mia zaopatrzy Bolesaw Rogatka, a ktry w r. 1249 zosta
zamianowany biskupem passawskim, zrzek si godnoci duchownych
za;jda od Bolesawa wyznaczenia dzielnicy. Kiedy Bolesaw odmawia. Konrad uzyska poparcie ze strony Przemysa Wielkopoli

skiego. Obaj sprzymierzeni

ksita

podjli zaraz

wypraw w

kierunku

take Bolesawa Pobonego. Wyprawa dotara a do Odry, a w cigu walk zdobyto umocniono zamek
Pytom. Wwczas Bolesaw Rogatka zgodzi si na wyznaczenie Konna

Gogw, wcignwszy do

niej

radowi dzielnicy na lsku, ktrej stolic by Gogw.

Ten obrt sprawy grozi nowemi zawikaniami, gdy Bolesaw

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

183

-zada teraz od Henryka odstpienia pewnych ziem, celem wynagrodzenia mu straty, jak ponis wskutek wydzielenia dzielnicy dla
Konrada. Henryk daniu temu stanowczo odmwi i, pragnc uni-

kn

starcia zbrojnego, zamierza zaatwi spraw przez wyrok polubowny Ottokara II, do ktrego nawet uda si osobicie do Pragi
{w lecie r. 1251), ale nadaremnie, gdy Ottokar nie chcia wtedy
wdawa si w sprawy lskie.
Nie wyjanione s stosunki midzy Konradem a Henrykiem.
Prawdopodobny jest domys, e Henryk nie uzna dzielnicy Konrada,
co byo niewtpliwym powodem udziau Konrada w wojnie Henryka

Przemysem wielkopolskim w
wielkopolskiego. Dopiero te po

nice dzielnicy Konrada.

rodzenie

r.

1254,

sw

1254

(p.

65)

po stronie ksicia

wojnie ustalono ostatecznie graw Wrocawiu na Boe Napowag i wpywem, a nie bez wa-

Ottokar,

umocni

r.

tej

bawic

(p. 119) pokj midzy brami.

uwaa si za pokrzywdzonego
Bolesaw
nie
przesta
to
czeka na sposobno, ktraby mu dozwolia odebra Konradowi
dzielnic. Po mierci Przemysa prbowa podstpem uwizi Kon-

snych widokw politycznych

Mimo

ostrony Konrad nie tylko

pochwyci Bolesawa, osawypuci za okupem.
dzi go w Gogowie
Jeszcze raz po mierci Wadysawa Bolesaw prbowa wydrze
dzielnic wrocawsk jej prawemu panu, maoletniemu Henrykowi
naIV, mianowicie schwyta go podstpnie w zamku Wle (Lehn)
stpnie wszed z wojskiem w jego dzielnic (1277). Po raz pierwszy
wwczas odegrao miasto doniolejsz rol historyczn, mianowicie
Wrocawianie stawili opr najedcy, w czem uzyskali poparcie od
Gogowian oraz od Bolesawa Pobonego, a nawet, chcc zapewni
neutralno Ottona, margrabiego brandenburskiego, zastawili mu ziemi Kroniesk w sumie 4000 grzywien; rozporzdzili si wic
obszarem pastwa. Jednake w bitwie pod miejscowoci Stolcem
Do(Stolz koo Frankensteinu) (1277), Bolesaw zwyciy ten opr.
piero pod naciskiem ze strony Ottokara II. krla czeskiego, wypuci!
Henryka z wizienia, zwrci mu ksistwo wrocawskie, ale zatrzy-

rada, zaprosiwszy

sam wyszed cao

go do Lignicy
z matni,

(1257), ale

lecz jeszcze

ma kawa
Striese,

kraju z miastami Strzegoniem (Stregau),

Greifenberg,

Byczyn

(Pitschen)

rod

Gocwinsdorf.

(Neumarkt),
w
t;i
I

powioda si Bolesawowi.
Wielkopolski.
63. Stosunki wzajemne lska

ostatnia prba nie

Pierwsze lata
Kiedy synowie Odonica wrcili w r. 1241
do dzielnicy ojcowskiej, nie odzyskali jej w caoci, gdyi zachodnia
na
grodami Zbszyniem, Midzyrzeczem
Wielkopolski
utrzymaa
w rsi
jeszcze
Santokiem
niejszym z nich nadnoteckim
i

pokojowego poycia.

cz

/>

184

HISTOKYA POLITYCZNA

ksit

kach

lskich

linii

przypada najstarszemu
Rogatce, a

wrocawskiej

podziale

1242"

r.

synw Henryka Pobonego, Bolesawowi

ziemi Kaliskiej

Rudzkiej

panowali

ksita

opolscy

nadania jeszcze Henryka Brodatego. Przemys zaraz.

pocztku swego panowania stawa wobec podwjnego zadania.
Przedewszystkiem deniem jego byo odzyska ca Wielkopolsk.
Ale rwnoczenie zrozumia niebezpieczestwo, groce Wielkopolsce
ze strony Barnima pomorskiego, ktry ju poprzednio usiowa zdo-

na zasadzie

by

w ten sposb opanowa lini Noteci, (p.

mys zrazu dawa pierwszestwo pierwszemu zadaniu
Midzyrzec.
1242 wydar Bolesawowi grody Zbszy
Santok

95).

Ale

samym

owo

Prze-

jeszcze

r.

tym

obrony granicy pnocnej, staoPragnc unikn odwetu

zabezpieczy
sobie
w ten sposb swoze strony ksit lskich
bod uycia wszystkich si do obrony granic przed napadami pomorskimi, nie tylko pozostawi w rkach Bolesawa resztki dawniejszych posiadoci wielkopolskich, wazki pas ziemi, przylegajcy do
czcy Santok z lskiem, ale. aby stosunkowi
ziemi Lubuskiej
swemu do Piastw lskich da siln trwa podstaw, poj w r.
siostr Bolesawa, Elbiet. Majc w ten sposb zape1244 za
wnion przyja Piastw z linii wrocawskiej, odebra w r. 1244
ziemi Kalisk Piastom opolskim, ktrzy j trzymali od czasw
Henryka Brodatego, podczas gdy ziemi Rudzk pozostawi jeszcze
czas jaki w ich posiadaniu. Nie byy to zreszt jedyne czci Wielkopolski, ktre nie powrciy pod panowanie synw Odonica, bo ziemia
Ldzka, nadana tytuem posagu crce Henryka Pobonego, Konstancyi (p. 52j, znajdowaa si pod rzdami Kazimierza, syna Konrada
Mazowieckiego
bya zczona z Kujawami, a na pnocy WielkoBolesaw odpolski witopek zaj trzyma Nako. Ale Przemys
oyli na pniejszy czas kroki celem odzyskania tych chwilowo
uwag skupi okoo Sanoderwanych ziem zwaszcza Przemys
toka
nad Noteci. Rok 1244 przynis pierwszy tryumf tej mdrej
przewidujcej polityki Przemysa (por. 95).
64. Wojna z Bolesawem Rogatk. *- Bolesaw Rogatka, lkajc si wci o swe posiadoci w Wielkopolsce, a zwaszcza uwaajc zajcie Santoka przez Przemysa w r. 1244 (po wyprawie Barnima ks. pomorskiego p. 95), podj w r. 1246 wypraw wojenn
talentu poprzeciw Przemysowi. Tylko dziki wyszoci umysu
czasie

si pierwszem

drugie

zadanie,

gwnem w jego

polityce.

on

ca

litycznego ksicia wielkopolskiego

wyprawa skoczya si bez

roz-

lewu krwi. na zwrocie zachodnio-wielkopolskiego skrawka ziemi z SanZbszyniem chciwemu Bolesawcowi; jeszcze
tokiem, Midzyrzecem
i

te

tego

samego roku dwa

ostatnie

zamki powrciy pod panowanie

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

XIII

ksita lscy

Przemysa. Ale mimo wszystko

nw

odzyskania Wielkopolski.

WAD. OKIETKA

PANOWANIE

1248,

r.

nie wyrzekali

185

si

pla-

rok zatem po wyrzecze-

si przez Bolesawa Santoka na rzecz Przemysa (p. 95), podnioso

stronnictwo lskie, w ktrem przewodzi mony rd Naczw; ksita lscy, ktrzy nadaniami skarbili sobie w tym samym
aski klasztorw, nie byli obcy temu ruchowi. Jeczasie wzgldy
dnake Przemys zbyt silnie ju dziery wadz, eby mia puszcza
niu

gow

pazem

wichrzenia rycerstwa; buntownicy poszli do wizienia.

Ten zapewne epizod zmieni zasadniczo polityk Przemysa

ksita lscy wcale

okazao,
myleli da za wygrane, naleao, celem zapewnienia sobie od
nich bezpieczestwa spokoju, zapanowa nad nimi lub co najmniej
wpyw im swj narzuci. Obok podrzdnej sprawy obrony granic
zbjw lskich, ktrzy si dawali we znaki
od napadw zodziei
pogranicznym okolicom, nowy kierunek polityki Przemysa wzgldem
lska mia dwie strony: a mianowicie odzyskanie tych czci Wielkopolski, ktre jeszcze naleay do ksit lskich, ,oraz wmieszanie
si w sprawy wewntrzne lskie poddanie niektrych ksit niektrych dzielnic lskich pod wpyw Wielkopolski.
Pierwsze zadanie byo ju w r. 1249 spenione, kiedy Przemys
zaj Rud, ktr wwczas chcia Wadysaw opolski wyda Kaziw obec lska. Skoro si bowiem
7

nie

w ten sposb opraw ony swego brata MieKonrada Mazowieckiego; w ten sposb Przemys
nie tylko odzyska Rud, ale zrcznie zapobieg ponownemu usadowieniu si Kazimierza w Wielkopolsce (p. 81).
65. Ksita wielkopolscy protektorami Konrada ks. gogowWpyw za na wewntrzne sprawy lskie uatwiy Przeskiego.
tamtejsze
stosunki dynastyczno-dzielnicowe. Wda si on bomysowi
wiem w spr midzy Bolesawem Rogatk a Konradem, dopomg
temu ostatniemu zbrojn
do zdobycia dzielnicy gogowskiej
mierzowi,

spacajc

szka, Judyty, crki

rk

62)

zaraz potem,

myli

sw

tern

zupeniejszego pozyskania solno

Uzyskawszy w ton
ufajc
teraz
w bezpieczestwo
Przemys,
sprzymierzeca,
granic od lska, wypuci uwizionych w roku poprzednim Btronnikw Bolesawa (p. 64). Powodzenie z r. 1249 powikszy PrzeKonrada,

wyda

za niego

siostr Salomee.

sposb

mys w

r.

1251, kiedy

drug

sw

siostr

wyda

/a

Wadysawa

opol-

ton ksi wyrzeka

bowiem oznaczao. e
wszelkich planw odsi urazy z powodu utraty Kalisza
Rudy
zyskania straconych dzielnic. Przemyl za mg obecnie tern sku-

skiego,

maestwo

to

broni pnocno-zachodnich granic wielkopolskich, ktro od

1249 byy zagroone przez Brandenburczyk^
Wytworzone w r. 1249/50 stosunki midzj ksitami wielko

teczniej
r.

186

HISTORYA POLITYCZNA

polskimi

wiem

r.

lskimi

zabezpieczay jednak trwaego pokoju,

nie

1253 notuj dzieje

wypraw wojenn ksit

albo-

wielkopol-

Konradem na dzielnic Henryka

skich wraz ze sprzymierzonym z nimi

wrocawskiego; w wyprawie tej napastnicy zniszczyli kraj

do Odry,
przekroczyli nawet t rzek, podstpili pod sam Wrocaw
wzili
do niewoli Henryka, ktry, wydany w rce Konrada osadzony w Gogowie, dopiero w grudniu, za porednictwem biskupa wrocawskiego
Tomasza odzyska wolno za cen okupu, uznania rzdw Konrada
i

ostatecznego ustalenia

Waciwy

ksistwa.

granicy jego

powd

wojny z r. 1253 jest nieznany. Nie jest prawdopodobny domys, eby

chodzio tu wycznie o interesy Konrada eby walki te byy epizodem
walk midzy brami. Owszem, wnoszc z faktw,
Przemys w r.
1254 najecha dzielnic Henryka zniszczy miasto Olenic,
z uporem
olbrzymiego (500 grzywien) okupu za wypuszczenie jew marcu zosta przez legata
dnego z rycerzy Henryka, Mroczka,
papieskiego Opizona oboony interdyktem,
wreszcie stan wojenny
midzy Przemysem a Henrykiem trwa mimo,
ju midzy Konradem a Henrykiem powrciy stosunki pokojowe, trzeba wnioskowa,
w wojnach tych Przemys mia na widoku jakie wasne
przeto ta wojna staa w cisym zwizku z stosunkami
interesy
i

da

lska.
Do mierci
Bolesawa Pobonego do lska.
Przemyla I (1257) nie zaszy ju nowe fakty w dziedzinie stosunkw
lsko wielkopolskich. Nastpca za jego, Bolesaw, nie posiadajc
w dostatecznej sile inicyatywy politycznej, nie miesza si naog
w sprawy lskie, czynne bowiem wystpienie si wielkopolskich
Wielkopolski

66. Stosunek

r.

1277 po stronie mieszczan wrocawskich, bronicych Henryka IV

zamachem Bolesawa Rogatki (p. 62), byo epizodem oderwanym. Wobec za wspczesnego podziau Piastw na dwa obozy:
ksita lscy
wgierski (p. 118 122),
wobec tego,
czeski
bez wyjtku przechylali si w stron Czech, podczas gdy Bolesaw
nalea do sprzymierzecw krla wgierskiego, o przyjaznych, serprzed

mogo by mowy.

decznych stosunkach nie

tykali

Przeciwnie nieraz spo-

obu linii na polach bitew, stajc naprzejako wrogowie. Ale jak w tych wojnach, toczcych si

si Piastowie

ciwko siebie,
na obcych ziemiach, w najazdach, siejcych zniszczenie w rodzinnej
cudzy interes, tak znw
ziemi, kierowaa Piastowicami obca wola
jakie
wybuchny zaraz,
w wzajemnej nieufnoci licznych starciach,
kiedy po r. 1273 wszyscy oni znaleli si w obozie czeskim, motyi

wem byy

interes partykularny lub egoistyczna

Niema ladu jakiej myli

ambitniejszych celw,

bd

politycznej,

chciwo

zazdro.

bd zmierzajcej do dalszych,

te wypywajcej

z szerzej

pojtej akcyi

ST.

politycznej;

ZACHOROWSKi: WIKK

wysza myl

Xlii

PANOWANIE WAD. OKIETKA

zesza wraz

polityczna

187

Przemysem do

grobu.

Pooenie

67.

lska.

polityczne

lsk

dosta si

nie-

Zerway si nici, wice go z Wielkopolsk,

z Maopolsk; ksita lscy nie potrzebowali broni si
a take
krakowskich, ale te
przed polityk ksit wielkopolskich
sami
rycho porzucili plany, ktreby obejmoway tych ich najbliszych wschobezpieczne pooenie.
i

midzy brami,

dnich ssiadw. Walki

wyczerpyway

zupenoci

spory podziaowe

graniczne,

ksit

lskich. Od
przylegay do lska Czechy, ktrych wadcy, od Ottozachodu
kara II poczwszy, peni inicyatywy, ruchliwoci sprystoci, zmierzali do wcignicia lska w sfer swych bezporednich, silnych
wpyww politycznych.
tern tkwio niebezpieczestwo dla przyszej pastwowej przynalenoci tej krainy.
Rzdy synw Henryka Pobonego
68. Stosunki narodowe.
zaznaczyy si ogromnym postpem gospodarczym lska, opierajcym si gwnie na t. zw. kolonizacyi na prawie niemieckiem.
przemianami gospodarczemi wciska si na
lad za reformami
lsk element narodowy niemiecki. Pojawi on si przedewszystkiem
na dworach ksicych w postaci rycerstwa, ktre zjawiao si tam

interes polityczny

czyto

otoczeniu crek panujcych

niemieckich,

wychodzcych

za

Piastw lskich, czyto pod wpywem rozpowszechnionego wrd

rycerstwa niemieckiego zwyczaju wdrowania
koniecznoci szukawysokich stanowisk. Obcy rycerze bywali
nia na obczynie chleba
ju na dworze Henryka Brodatego, ale dopiero za jego wnukw zawpywowe stanowisko,
budzio to zajli na dworach tak silne
ostre z nimi starcia przedstawicieli rodw
wici, a w nastpstwie
miejscowych. Obce rycerstwo osiadao te na roli powoli starao si
i

zadomowi.

ksita

Niemcw, jak Bolesaw

Konrad Gogowski.
owym
silne sympatye
czasie ywy by jeszcze antagonizm do Niemcw
dla, ksit, ktrzy im nie dawali absolutnego posuchu. Ponadto jeszcze z gosw wspczesnych kronik rocznikw, mwicych o NiemJedni

Rogatka lub Henryk

III,

wicej

popierali

inni mniej, jak

cach,

wida

jasno,

nie jest

prawd, jakoby

lsk by

\\V>\\

zniemczony. Chocia bowiem kolonizacya niemiecka uczynia w nim

w tym czasie ogromne postpy, chocia wszystkie najwaniejsze miasta

otrzymay prawo,

Lubi

a z

niem

ludno niemieck (Wrocaw

Gogw L253, Hylom

1249, Brzeg 1250, Lignica L252,

1242,

L254

chocia wreszcie nadanie setkom wsi prawa

niemieckiego nie obyo si rwnie bez pewnej n fil trcy ywiow
niemieckich, to przecie mimo wszystko, zarwno Bzlachta, jak duchowiestwo (mimo,
w klasztorach osiedlali si gwnie Niem

Olenica 1255

t.

d.),

S<

HISTORYA POLITYCZNA

dwory ksice byy w gwnym trzonie polskie pojak wreszcie

czuway si do przynalenoci nie tylko do narodu, ale do pastwa
polskiesro. O cieniu do Niemiec nikt na lsku powanie nie myi

la, zreszt lsk wchodzi w sfer wpyww czeskich lub dosta

si mg pod panowanie czeskich krlw, ktrzy przecie nie tylko

bro

podnosili

przeciw

wadcy krlestwa
choby tylko w

dujcej chwili umieli

ca hasa cznoci sowiaskiej

Nadto

ywio

lub kierownik

twrca

nigdzie

niemiecki

niemieckiego, ale
celach

nie

wystpuje

jakiego kierunku

decy-

agitacyjnych rzu-

wzgldem

nienawici

Niemiec.

tym

czasie jako

politycznego.

Grub te

interpretacyi ustaw

kocielnych, wy-

tendencyjn jest
danych na synodzie w r. 1248, jeeli postanowione tam wyjtki co
za
do sposobu opacania dziesicin przez Niemcw chce si
przesada

uwaa

dowd odrbnoci lska, gdy przepis ten by wydany dla osadnikw niemieckich w caej prowincyi gnienieskiej, a nie tylko w dyez tego jeszcze wzgldu, e podobne przecezyi wrocawskiej, oraz
pisy wydawano take na innych synodach prowincyonalnych, n. p.
sieradzkim z r. 1262; takie zmiany stay w zwizku z rozwojem stonie byy wcale wyrazem wytwarzajcego
sunkw gospodarczych
si separatyzmu narodowego. Rwnie opozycya Niemcw w przedi

miocie opacania witopietrza,

nie

moe by oznak dnoci

od-

rodkowych lska, gdy objawiaa si wszdzie, gdzie osiedlili

si Niemcy, wic we wszystkich czciach Polski potrochu. Nie mo-

na zatem wysuwa ani przemian w opacie dziesicin ani oporu,

stawianego uiszczenia witopietrza, jako oznak oddzielania si lska od

dawnego pastwa piastowskiego.

Wpyw

kultury niemieckiej.
Mimo to stwierdzi trzeba
ju w owym czasie pewien wpyw Niemiec na kultur polsk na
lsku. Syszymy o zwyczajach rycerskich, jak np. turniejach, ktre do
69.

pewnoci

niemieccy. Zapewne te niewysze warstwy spoeczestwa

dla tej artystycznej kultury, ktra niebawem zacza na naszej ziemi,
w naszej mowie, pierwsze wydawa owoce. Ale te ra nawet
wnoczenie rozpowszechnia si zaczo rycerstwo rozbjnicze, grasujce po drogach
szukajce rodkw do zabawy
uycia w cuPolski przynieli z

pie

miecka

rycerze

minesengera pozyskaa

krzywdzie
ndzy, a wnet obok
mniej romantyczni zwyczajni rabusie
dzej

wspczesne Niemcy

ksice,

si
pene byy

rycerza-rabusia pojawili

ktrych

zbje,

okresie wielkiego bezkrlewia.

ciasny horyzont polityczny, liczni

wrd

Mae dwory

najbardziej cywi-

duchowiestwa wieckiego zakonnego, Niemcy,

skupiajce wokoo siebie ssiedni ludno polsk miasta
niemieckie, narzucajce jej swe wyrpby, zwyczaje
upodobania,

lizowanej warstwy,

bogate

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

189

wszystko to odcio lsk od dalszych rde kultury, w pierwszym

rzdzie od uniwersytetw woskich paryskiej Sorbony, gdzie jeszcze
czerpali wiedz Piastowie, przeznaczeni do stanu duchownego, KonWadysaw, a otworzyy na lsk wrota tylko niemieckiej kulrad
duchowej. Stara ta kraina wesza wic w tym
turze intelektualnej
okresie w sfer wpyww niemieckich nie tylko gospodarczych, ale
kulturalnych, i to niewtpliwie w wyszym stopniu anieli jakai

kolwiek inna

z dzielnic Polski.

ywio polski osabia si za

70. Walki kocielno-polityczne.

jeszcze przez walki kocielno-polityczne.

Czsto wybuchay midzy

spory, w ktrych chodzio

zwierzchnikami kocielnymi a
ksitom o wywalczenie na Kociele ustpstw, jakich si domagay
zmienione pod wpywem kolonizacyi niemieckiej warunki gospodarcze. Dwa byy wiksze spory, mianowicie midzy Bolesawem Rogatk a Tomaszem biskupem wrocawskim w latach 1256 1261-

ksitami

tyme biskupem w

latach
midzy Konradem gogowskim
1268 1273; w obu chodzio o obron immunitetu kocielnego przyznanych Kocioowi przywilejw praw, o sposoby opacania dziesicin

oraz

o pretensye ksit do udziau w opatach, skadanych na rzecz

Kocioa. Dugie te spory demoralizoway duchowiestwo, ktre si
w swych sympatyach dzielio midzy ksicia a biskupa, a nadto, co
waniejsze, stwarzay bdne mniemanie w rd ksit, e gwnym
odwracay ich uwag od rozszerzenia
ich wrogiem by Koci,
si tymczasem znaczenia wpyww Niemcw, a nawet w bardzo
licznych wypadkach doprowadzay do solidaryzowania si ksicia
z interesami Niemcw, przez co oczywicie osabia si w skutkach
niejeden z rodkw, jakich uywa Koci w swej jawnej ju w tym
w swych dnociach do utrzymania poczasie walce z Niemcami
i

czucia jednoci Polski.

71. Charakterystyka

ksit

ksit

do

lskich.

aden

wczesnych

talentu
siy duchowej, aby si sta
lskich nie mia
prawdziwym kierownikiem pastwa, znajdujcego si w tak zootrudnych warunkach yciowych. Bolesaw ysy, przezwany
nych
Rogatk, mia u wspczesnych opini ksicia niepohamowanego
okrutnego. O ile dzisiaj z czynw jego sdzi mona, by czowiekiem raczej ulegajcym uczuciom, anieli kierujcym si rozwag
rozumem: cae jego rzdy cechuje brak planu, myli politycznej
i

Silniejszym od innych pobudek dziaania

u niego gd ziemi; onto skania lto do upartego trzymania si
Santoka, do walk z Przemysem, a pniej z brami, do ustawicznych knowa, majcych na celu wydarcie ktremu z braci nawet
bratankowi (Henrykowi IV) jakiego skrawka ziemi. atwo jednak
i

jasno wytknitego celu.

by

190

HI8TORTA POLITYCZNA

ponad temi,cho nizkiemi, ale przecie w gruncie rzeczy waciwemi

dla panujcego podaniami braa gr natura ludzka, na ktr skadaa si dza niczem niekrpowanego uycia zaspokojenia wzburzonych namitnoci przez pijastwo lub rozpust tak dobrze, jak
przez mordy lub ucisk poddanych.
takich razach ksi jakby
odchodzi od zmysw; wasa si po kraju w towarzystwie grajka,
nawiedza karczmy, wyrzdza sam lub kaza wyrzdza napotkanym
i

ludziom rozliczne krzywdy, pozostawia za

sob zy

przeklestwa,

o swej godnoci.
bracie jego
zapomina zupenie o pastwie
Henryku niema ani czci tego temperamentu. Panowanie swe spdzi na zaatwianiu spraw domowych, gwnie gospodarczych. By
zapobiegliwym gospodarzem, dbaym o ekonomiczne podniesienie
nie tyle moe kraju, ile wasnych swych majtnoci; zarzutu mu z tego
nie czu pocigu, czy
oczywicie robi nie mona, jak i z tego,
nie mia talentu do polityki; gorzej byo, e w niej ulega obcym,
Przemysowi Ottokarowi czeskiemu, chocia brat Wadysaw wywiera silny wpyw- na niego. Trzeci wreszcie z synw Henryka Pobonego, Konrad, okaza si w niejednej chwili ycia czowiekiem
zdolnym. Zrcznie opar si w swem deniu do waobrotnym
snej dzielnicy na potdze Przemysa wielkopolskiego, a nie sta si
mimo to lepem w jego rku narzdziem, umia zdoby uznanie
Henryka dla faktu dokonanego, oraz utrzyma si w swej dzielnicy
mimo wszelkich wysikw Bolesawa. Rozumia te sprawy gospoi

fundatorem
by, za wzorem Henryka, kolonizatorem wsi
dba,
nie waha si w ich interesie, chowbrew prawu, rozpocz w alk z biskupem Tomaszem. Ale

darcze,
miast,

a o finanse tak

cia
jemu brako szerszego tchu, gbszego spojrzenia, wybitniejszego
talentu; by do koca ycia zrcznem, zabiegliwem, ostronem, gospodarnem ksitkiem maej, od wikszych spraw zdaa stojcej
r

dzielnicy.

Dzielnica
Stanowisko polityczne ksistwa opolskiego.
naleca te do lska, zajmowaa w tym
odosobnione stanowisko. Podczas maoletnoci Mieszka
czasie
Wadysawa, kiedy nad nimi sprawowa opiek Henryk Brodaty,
Rudzka.
pod wadz ksit opolskich dostay si ziemie Kaliska
Rwnoczenie za do ksit opolskich zwracao si zbuntowane
przeciw swym wadcom rycerstwo maopolskie, pocigajc ich do
72.

Opolska, geograficznie

do

zbrojnych

wystpie

(p.

57, 86, 87).

Ksistwo Opolskie mogo si

wic rozwija albo w kierunku Wielkopolski albo Maopolski. Energiczna wyparcie Opolczykw z Wielkopolski (p. 64
65) zdecydowao o tern.
ksita opolscy zwrcili si stanowczo w stron
tutaj szukali monoci zaznaczenia swych wpyww
Maopolski
i

ZACHOROWSKII "WIEK

ST.

politycznych

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

rozszerzenia swego terytoryum.

191

Ten zasadniczy

kie-

runek polityki ksit opolskich nakazywa im szuka oparcia o pastwo czeskie (p. 120, 123), a przez to wanie powiksza liczb
czynnikw, ktre przygotoway zagarnicie lska przez Czechy.

b)

Wielkopolska.

Podziay Wielkopolski. Osieroceni przez Odonica dwaj

Bolesaw, ktrzy jako dorastajcy modziecy
synowie Przemys
mogli obj rzdy, nie podzielili dzielnicy ojcowskiej, alo rzd/iii ni
wsplnie, przy silnym wpywie swej matki, Jadwigi. Faktycznie na
pierwszy plan w cigu pocztkw lat tych rzdw (1239 1246) wysun si Przemys, ktry te, zdajc sobie spraw z tego, e gwne
leay na zachodnich (od lska)
zadania ksicia wielkopolskiego
73.

bd

pnocnych

wpyn

dzieraw brandenburskich

(od

na sposb,

jaki

Pomorza) granicach,
dokonano pierwszego podziau w r. 1247.
i

cz

Wielkopolski z KaPodczas gdy Bolesaw otrzyma poudniow

liszem, odgraniczon od pnocy rzekami Wart (a do jej zwrotu
dzielnica ta odpowiadaa dokadnie dzielnicy
Obr
ku pnocy
a wic okolice bezpieczne
Odonica w latach 1207 1217, por. 13)

Przemys wzi sobie pnocne czci Wielkopolski,

zagroone przez ssiadw (Bolesawa Rogatk, Askaczykw, Barnima
witopeka). Stosunki graniczne, wytworzone przez ten pospokojne,

to

jednak o tyle niekorzystnie, ie z lskiem graniczyy obie dzielnice, co utrudniao strzeenie tej granicy, a rwnocze-

dzia,

ukaday si

nie rozpoczta przez Bolesawa

r.

1247 wojna o

Ld

(por. HI)

Przemysa skupiajcego ca
pnocnych, tak samo niebezuwag na granicach zachodnich
pieczn, jak ssiedztwo Kujaw z jego dzielnic. Wynikiem przewiadczenia, e dla skutecznego rozwizania obu stojcych wwczas na porzdku dziennym zagadnie: ochrony Wielkopolski od
strony lska
zwyciskiego ukoczenia wojny o Ld, by nowy

kujawskim bya

Kazimierzem

dla
i

podzia

kraju

r.

1249,

wedug

ktrego

linia

obu

graniczna

rasza nie, jak przy poprzednim, po rwnoleniku,

czej z pnocy na poudnie.
Bolesaw otrzyma mianowicie wschodni
Wielkopolski midzy Wart a Noteci / Gnieznem jako
stolic, a Przemys
zachodni, do ktrej jednak przyczono cae
Kaliskie. Wr. 1250 Bolesaw, uwiziony przez Przemyla, straci) t dzielale

dzielnic

cz

cz

zjedzie w GiecZU w r.
przyszo do nowego podziau, w ktrym Bolesaw straci pas kraju
ostatecznie poowzdu Noteci, ale za to otrzyma Kaliskie, tak
nic. Wreszcie jednak

na uroczystym

enie jego

dzielnicy

stosunku do Kujaw nie ulego zmianie,

a na-

92

HISTORTA POLITYCZNA

tomiast

Przemys uzyska swobod ruchw na caej

granicy

linii

Ten podzia utrzyma si ju na stae

on to stanowi
pocztek podziau Wielkopolski na dzielnic poznask
kaliskognieniesk. Po mierci Przemysa Bolesaw Pobony zjednoczy
faktycznie obie dzielnice w swych rkach, gdy jako opiekun rzdzi
te dzielnic maoletniego Przemysa- II, dopki mu jej nie odda
pnocnej.

zarzd.
74. Stosunki polityczne

wewntrz.

(Stosunek Wielkopolski

do lska przedstawiono w 63 66, do Kujaw w 81

83, do
Maopolski w 88). Wielkopolska pod rzdami synw Odonica zachowywaa w tym okresie dawniejsz jednolito polityczn wskutek szczliwego zbiegu okolicznoci, a zwaszcza dlatego,
podzia
i

na dzielnice trwa bardzo krtko, bo waciwie od r. 1247 do

1257
to z przerw trzyletni (1250
w tym nawet tak
1253),
niedugim czasie ulega kilkakrotnym zmianom. Pod tym wzgldem

jej

dzielnice wielkopolskie

bardzo podobne do obu dzielnic maopol-

skich, gdy tak samo, jak tamte, chocia stanowiy politycznie waciwie dwie odrbne jednostki, to przecie zwizane silnie
stale
dynastycznym, nie tylko nigdy nie zerway czcych je dai

wzem

wniej zwizkw, ale do dawniejszych umiay doda jeszcze nowe.

Jednolito Wielkopolski utrzymywaa si w tern wikszej sile trwapanowali obaj
oci wskutek niezwykej harmonii, w jakiej yli
bracia. Jedyny wypadek, ktry odbiega od tej zasadniczej linii ich
wzajemnego stosunku, stanowi niejasny fakt uwizienia Bolesawa
pozbawienie go dzielnicy na przecig
przez Przemysa w r. 1250
i

bya tu- bez wpywu mier matki Jadwigi (w

1249), ktra umiaa utrzymywa zgod midzy synami.
Przemysa, aeby wobec coraz groAle waniejsz moe bya
kilku

lat

(1250 -1253).

Nie

r.

ch

niej zbliajcych si coraz silniej atakujcych nieprzyjaci wzmocni wasne siy przez zjednoczenie obu dzielnic w swem rku. Mao
za prawdopodobn przyczyn uwizienia byby bunt Bolesawa przeciw bratu. Pomimo tej jednolitoci tworzyy si przecie w Wieli

kopolsce

znw podobnie,

jak

Maopolsce

stronnictwa

o roz-

maitych celach; tak n. p. w r. 1258 pewne koa rycerstwa sprzyjay

Kazimierzowi kujawskiemu (p. 81); najwybitniejszem wszake najgroniejszem byo stron nictwo, przechylajce si w stron lska,
ktre
do oddania rzdw Wielkopolski w rce Piastw lskich (p. 64). Ale ci epigonowie polityki, dobrej w czasach energicznych Henrykw, rycho stracili grunt pod nogami, do czego si
i

dyo

znacznym stopniu przyczynili sami Piastowie lscy, ktrych nierazi musiaa w porwnaniu z obu
kilkunastu latach rzdw synowie

udolno polityczna szczeglnie

ksitami wielkopolskimi. Po

ZACHOROWSKi: WIEK

ST.

XIII

WAD. OKIETKA

PANOWANIE

193

Odonica zdoali skupi duchowo okoo siebie ca Wielkopolsk,

rwno rycerstwo, jak i inne klasy wczesnego spoeczestwa.

Koci,

75.

popadli

nie

Kocioem

Obaj

ksita

w powany

konflikt

kolonizacya, stosunki handlowe.

cigu swych rzdw

razu

ani

za-

lub rycerstwem; nie skpili przywilejw

nada, ale nie

szafowali niemi do rozrzutnoci. Dziki takiemu postpowaniu mogli
do siebie przywizywa ludzi, ale rwnoczenie umieli zachowa
si powag swej godnoci. Na stolicy gnienieskiej siedzia wwczas jeden z najwikszych biskupw polskich, Peka, z rodu Lisw,
typowy biskup -polityk, oddany ca dusz wywalczeniu dla Kocioa praw przywilejw wedle wczesnego programu kocielnego,
na tern polu niezmordowanie czynny, popierajcy osobicie wszystkich biskupw prowincyi polskiej wobec rnych ksit, ale nadto
jeszcze dbay o rzd wewntrzny Kocioa. Peka umia pogodzi
z

z ich

z interesami politycznymi ksit

uzyskawszy
uwaa za niezbdne dla Kocioa (np. przywilej Przemysa,

kocielny

interes

rk

co

i,

Kocioa poznaskiego

dla

maga

im

ich polityce

wem lskim ksita

mieckiej, a przy tern.

potem szczerze
wydatnie pozasobami kocielnymi. Pod wpy-

1252),

r.

siami

wielkopolscy otwarli

majc

wrota kolonizacyi niezrozumienie dla gospodarczego

skari

bowego znaczenia handlu, chtnie zawierali traktaty handlowe (np.

w r. 1243 z Zakonem krzyackim), otwierajc drogi Wielkopolski
dla obcych kupcw
towarw. Rzdy obu braci stworzyy podstawy
i

dla rozwoju gospodarczego

krainy

tej

wycieczonej przez

tak

nieo-

dugoletnie wojny. Ten wietny

wynik prac pokojowych nabiera jeszcze wikszej wartoci, jeeli si
patrzne

nadania ich ojca

zapomina,

nie

przez

osignito go mimo nieprzerwanego prawie szczku

mimo wci wytonej uwagi, czuwajcej nad

zamysami wrogw.
dziaaniami
Bolesawa. Sukces rz76. Charakterystyka Przemyla
dw tak w zakresie zewntrznej, jak wewntrznej polityki naoy

ora

na granicach,
i

przedewszystkiem przypisa zdolnociom obu ksit. Nie ulega jewyszym typem duchowym by starszy z nich,
dnak wtpliwoci,
on si bowiem niezwykym talentem polityOdznacza
Przemys.
zrozumieniu sytuacyi, zdolnociami
cznym, bystroci w objciu
organizacyjnemu inicyatyw prawdziwie twrcz, umiejtnoci zajcia takiego stanowiska, eby interes partykularny podporzdkowyoglnemu. Osobicie by bardzo wyksztacony, zna jzyk aciski,

wa

mia zamiowanie do rkopisw,

\\

nocy,

by

przy tern

prawie wzorowe. Nic dziwnego,

wytyczn zewntrznej
Kncykiopedya polska.

Tom

V, cz.

polityki
II.

czytywa nawet do pna

prowadzi ycie onotl
czowiek wyznaczy lini

ktre lubi

gorco pobony

taki

Wielkopolski,

wywiera

st.inow13

194

histokya polityczna

wpyw na modszego brata, e by wzorem dla spoeczestwa

imponowa nawet duchownym, sawicym jego cnoty
zasugi.
Kiedy przedwczesna mier wyrwaa go z grona yjcych, ciar
rzdw wzi dzielnie na swe barki Bolesaw Pobony. Ksi ten

czy
i

ju tak nad wspczesnymi, jak Przemys; brak mu szehoryzontw, wielkodusznoci, osobistej kultury brata. Majc
mniej od niego samodzielnoci, atwiej ulega w polityce woli
obcej, pozbawiony wyszych zdolnoci, czsto nie umia si wznie
nie gruje

rokich

ponad

partykularne,

interesy

chocia

wwczas

nie

spada do

ksitek, dla ktrych drobne walki dzielniwyczerpujcem w zupenoci ich

cowe byy czem absolut nem
dziaalno jako panujcych; Bolesaw nawet w walkach dzielnico-

rzdu

bezmylnych

wych stawia

dalsze

sobie

cele

zmierza konsekwentnie do

ich

osignicia. Okazuje si to np. w jego polityce wzgldem Kujaw,

ktra, niedostatecznie zrozumiana, suy dotychczas powszechnie za
dowd upadku myli politycznej w Polsce XIII wieku.

c)

Kujawy.

Podzia na lini knjawsk

i mazowieck.
Konrad Maswego ycia wydzieli dwom synom dzielnice, mianowicie Bolesawowi zrazu ziemi Sandomiersk (p. 53), potem za
Mazowsze, a Kazimierzowi Kujawy (przed lub w r. 1233). Po jego
mierci [f 1247) najmodszy z synw, Ziemowit, mia otrzyma zieSieradzk, wraz z kasztelaniami spicymiersk
rozmie czyck
piersk, ale Kazimierz, korzystajc z obecnoci braci na pogrzebie
obj nad niemi rzdy. Wobec tego faktu Ziemowit
ojca, zaj je
uzyska od niego na Maszuka odszkodowania u brata Bolesawa
zowszu dzielnic, prawdopodobnie ziemi Czersk, a nastpnie po
1248) odziedziczy po nim cae
rychej mierci najstarszego brata
ten sposb rozdzielia si linia Konrada na dwie gaMazowsze.
zie: kujawsk, idc od Kazimierza, mazowieck, wywodzc si

77.

zowiecki

ju

za

(-j-

od Ziemowita.
Dalsze rozpadanie si krain, podlegajcych wadzy tych linii, na
osobne dzielnice nastpio wskutek rozrodzenia si potomkw Konrada.
Kazimierz,

ktry

otrzyma Kujawy, ziemi

dziale

czyck

okoo

roku 1260, osadzi syna

swego z pierwszej ony, Konstancyi, Leszka w Sieradzu i czycy,
podczas gdy drugi syn z tej ony, Ziemomys, dopiero po mierci
i

Sieradzk,

jeszcze

za

ycia,

cz

Kujaw z Bydgoszcz, Wyszootrzyma pnocn

Inowrocawiem. Synom trzeciej ony Kazimiegrodem, Soskiem
Kazimierzowi przypada w udziale
rza, Wadysawowi okietkowi

ojca (f 1267)

ST.

poudniowa
ktr objli
ni, jak si

ZAUHOROWSKi: WIKK

cz

Kujaw

XIII

PANOWANIE YTAD. .OKIRTKA

195

Brzeciem kujawskim
Radziejowem,
roku
1275
w
w
(a do tego czasu zarzdza
zdaje, Ziemomys, p. 83)
zrazu rzdzili wsplnie
do mierci Leszka (-f- 1288). Ostatni za syn Kazimierza z trzeciego maestwa, Ziemowit, otrzyma ziemi Dobrzysk; nie mona
jednak oznaczy daty, kiedy obj panowanie. Okoo wic roku 1280
dzielnica Kazimierza rozpada si na cztery ksistwa, a podziay te
z

posiadanie

tylko

nie

zwizek

przerway

ziem,

jeszcze epoki plemiennej, jak Sieradzkie

ziemia Dobrzyska,

wyodrbniay si

ktrych
i

odrbno sigaa

czyckie,

albo ktre, jak

geograficznie, ale nadto utwo-

w granicach samych Kujaw dwie jednostki pastwowe.

Drugi syn Konrada Mazowieckiego Ziemowit (-f- 1262) pozostawi dwch synw Konrada Bolesawa, ktrzy nie mieli jeszcze lat
sprawnych. Opiek nad nimi
regency wykonywaa matka, Perejasawa, crka halickiego Daniela,
do chwili wyznaczenia dzielnic,
rzyy

nastpio dopiero okoo r. 1280. Mazowsze wic, ktre w w. XIV

miao si rozpa na ca konstelacy ksistw, stanowio w omawiaco

nym

okresie niepodzieln administracyjnie

cao.

Kujawy pniej od obu

mniejszym od nich stopniu ulegay wpywom
obcym, przedewszystkiem za kolonizacyi niemieckiej
ywszych
natomiast pozostaway stosunkach handlowych przedewszystkiem z ziemiami Zakonu. Kupcy bowiem czsto przybywali tu z pastwa krzyackiego, a ksita kujawscy, zwaszcza Kazimierz, popierali, ju
choby ze wzgldw skarbowych, te podre handlowe, zwabiajc
kupcw czciowemi zwolnieniami od ce. Nie tylko zreszt w dziepierwotnym stopniu rozdzinie gospodarczej stay Kujawy na
woju.
tej ich okolicy, ktra si nazywaa Zaborowem, a ktra leaa zapewne na pnocy, na pograniczu ziemi Dobrzyskiej. Mazowsza
Prus, niedawno nawrcona ludno jeszcze pod koniec pierwnie bez zwizku z powstaniom
szej poowy XIII w., zapewne
dopiero
pruskiem z r. 1242 (p. 102), powrcia do pogastwa
polskiego
duchowiestwa
dziaalnoci
gorliwej
okoo r. 1256 dziki
przyja z powrotem religi chrzecijask. ."Ju z tego faktu wida,
jak Kujawy musiay przeby drog, aby zrwna si z lskiem.
Wielkopolsk a nawet Maopolsk.
Postp cywilizacyi na Kujawach
79. Stosunki kocielne.
wymagajcy wspdziaania wadzy pastwowej z Kocioem, dozna
wa przeszkd wskutek stosunkowo czstych zatargw ksit z bi
skupami, jakie si w tej krainie zdarzay w omawianym okresi<
Naley tu duga walka jeszcze za panowania Konrada, ktra wy bu
Konrad kaza straci scholastyka
cha w ,r. 1239 z tego powodu,
78. Stosunki polityczne

zachodnich dzielnic

gospodarcze.

do

18"

196

MISTOICTA POLITYCZNA

pockiego, Jana Czapl, podejrzewajc go o zmowy z Piastami

Konrad ukorzy si wreszcie przed arcybiskupem

Pek

skimi.

li

bi-

pockim na zjedzie w czycy

dla zadouczynienia
obraonemu Kocioowi nie tylko uczyni nadania w ziemi (np. naskupem

danie klucza owickiego na rzecz

arcybiskupstwa),

ale

wyda

przy-

w myl

wczesnego programu kocielnego Skoro za komisarze papiescy, ktrzy pniej t spraw ujli w swe rce, zadali
wileje

przez synw Konrada, dziercych

osobne dzielnice, wwczas Konrad musia razem z syKazimierzem wystawi generalny przywilej dla
nami Bolesawem
Kocioa na Kujawach
Mazowszu (1242). Za rzdw Kazimierza
przychodzio jednak mimoto do nieporozumie
dwukrotnie do
ostrych star, mianowicie z biskupem Michaem okoo r. 1250 z bi-

zatwierdzenia tych przywilejw

ju wwczas

skupem Wolimirem okoo r. 1266, w czci o to, e ksi zbyt

mao praw ustpowa Kocioowi, w czci za o to, e, nawet zgodziwszy si na pewne ustpstwa, nie dotrzymywa swych zobowicigu nieporozumie gwatowny ksi na groby kar koza
cielnych odpowiada zajmowaniem dbr biskupich tak, e dopiero
interwencya obca przywracaa pokj, w pierwszym wypadku in
biskupa wrocawskiego Tomasza,
terwencya arcybiskupa Peki
papieskiego
Gwidona. Kady spr koczy si
w drugim legata
wydaniem nowych przywilejw, ktre przyklsk Kazimierza

wocawskiemu
opat pastwowych

nosiy biskupstwu

zwolnienia od
uprawnienia w zakresie sdownictwa. Nie mona jednak twierdzi, jakoby Kazimierz
prowadzi polityk konsekwentnie przeciwn urzeczywistnianiu programu kocielnego, gdy poza okresami walki nie skpi nigdy
nada przywilejw, a nawet chtnie wyrzeka si praw, ktre nieStarcia
fundacyi.
wic
raz przysugiway ni u wprost z tytuu

wiadcze

coraz

rozleglejsze

coraz szersze

Kocioem byy wynikiem

pobudek politycznych, osobistych

niechci lub zbiegu okolicznoci, a nie wiadomego programu ko-

raczej

Wskutek tego przywileje, jakie Kazimierz munadawa, byy nie tyle zaatwieniem zasadniczych punktw spornych, ile nastpstwem zrcznego wyzyskiwania sporu przez biskupw dania odszkodowania w formie przywilejw.

cielno- politycznego.

sia

80. Stosunki rodzinne Kazimierza.

sunki rodzinne Kazimierza.

jawy,

Nie

Majc wyznaczone

zdoby podstpnie przeznaczon

dla

byy te dobre

sto-

sobie przez ojca Ku-

Ziemowita ziemi

czyck,

Nastpnie odmwi wszelkiego udziau w uposaeniu pokrzywdzonego Ziemowita. Niezadowolony temi zdobyczami, czyha wci na sposobno do zagarnicia
r.
1254 pojma nawet Ziemowita, wracajcego z uroMazowsza.
kiedy bracia byli na pogrzebie ojca

1247).

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE WAIJ. OKIETKA

197

czystoci kanonizacyi . Stanisawa w Krakowie i wypuci go dopiero pod naciskiem innych ksit. Ziemowit nie czu si
nastpnie
bezpiecznym w jego ssiedztwie i dlatego przystpi do koalicyi
i

ksit

przeciw Kazimierzowi

synowie, Leszek

starsi

r.

1259

(p.

81).

1260 dwaj naj-

r.

pewn

Ziemomys, odgrywali

rol

buncie

miejscowego rycerstwa.
81.

Wojny

wewntrz

Ld.

dzielnicy,

104, 105), ale prowadzi te uporczyw

Wielkopolsk. Otrzyma on tytuem posagu
Konstancyi, crki Henryka Pobonego, z ktr si oe-

acko-pomorskiej

103,

(p.

przewlek wojn

ony

swej

Mimo tak nieuregulowanych stosunkw

Kazimierz miesza si nie tylko do polityki krzyz

r.
1239, kasztelani ldzk
lesaw, skoro tylko w r. 1247 (p.

ni

zaraz
ktry

Wielkopolsce nad Wart. Bo73) posiad wasn dzielnic,

ale, jak si zdaje, rycho odebra mu go Kazimierz,

nawet prbowa rozszerzy swe posiadoci w Wielkopolsce

zaj Ld,

przez pozyskanie

kasztelanii

rudzkiej

(p.

64).

1258 Bolesaw

r.

Ld, ale go utraci ju w r. nastpnym, skoro Kazimierz z pomoc witopeka pomorskiego urzdzi wypraw upiesk na ziemi Kalisk. Kazimierz usiowa wwczas umocni si
w Wielkopolsce w tym celu stara si przecign na sw stron
pewn
monych wielkopolskich oraz wybudowa zamek w Papo raz drugi zdoby

cz

koci.

Bolesaw utworzy wobec tego ca koalicy przeciw Kasprzymierzeni Bolesaw Pobony, Bolesaw Wstydliwy,

zimierzowi

Ziemowit mazowiecki
sojusznik jego Roman halicki, w pocztkach
padziernika 1259 najechali ziemi czyck
zniszczywszy j. wybudowali zamek, ktrego stra powierzyli Ziemowitowi. Kazimierz
prosi o rozejm
pod koniec listopada na zjedzie z przeciwnikami
obieca wyda wszystkie ziemie
zamki, ktre dziery bezprawnie.
Nie myla oczywicie o zwrocie Ldu
wogle o dopenieniu warunkw, skoro tylko przeciwnicy powrcili do swych dzielnic. Nawet
jeszcze w r. nastpnym, 1260, zemci si na Bolesawie Wstydliwym,
najechawszy ziemi Krakowsk
wznisszy zamek w Lelowie

Bolesaw sam musia myle o Ldzie. Zdoby cr<> w r.

86). Znw
1261, tym razem ju na stae. Osawiony Kazimierz, ktry wydzieli!
przeciw kttymczasem najstarszemu synowi dzielnic (p. 77
remu spiskowa zaczli jego baronowie ( 80), nie odwa yl si ju
i

i,

[>.

na

wojn

potnym

Bolesawem.

Charakterystyka Kazimierza kujawskiego.

Omwione
ten
stosunki dopeniaj obrazu polityki
rzdw Kazimierza.
nie by pozbawiony ani talentw, ani energii, a!'' le ich uywa
82.

Ksi

zmarnowa. Nie wytkn sobie adnego celu W polityce

wewntrznej jak
zewntrznej
w obu ulega albo impulsom

wreszcie je

tak

198

HISTOKYA P0L1TVC1NA

wasnego temperamentu
korzyci, jakieby przez to

by gronym

albo wpywom obcym, nie ogldajc si na

mg osign. Std pochodzio, e Kazimierz

niebezpiecznym dla ssiadw ksiciem, gdy, siedzc

wywoujc coraz nowe wojny (p. 81, 86, 105),

wiza si przeciwko swym krewniakom nawet z tak zaciekym nieprzyjacielem ksit polskich, jakim by witopek (p. 81). Dlatego
rodku

Polski

te wytumaczenia czynw Kazimierza

nigdy nie naley szuka

rozpatrywanie ich nastpstw
nadziei, jakie mona byo yco do ich skutkw, ale wrcz przeciwnie przez wyjanienie, co

przez

wi
w przeszoci mogo

go do danej sprawy zrazi, przez wykrycie,

wsptwrcw pewnego planu czy czynu by w dobrych

lub zych stosunkach, caa polityka jego bya bowiem nie przewidywaniem jutra, ale echem dnia wczorajszego.
83. Panowanie Bolesawa Pobonego na Kujawach. Wielkopolska, ktra wysza zwycisko ze starcia z Kujawami, zacza
rycho myle o ich podboju, gdy okazay si one najsabszemi z ssiednich dzielnic, a wewntrzna sia
bezpieczestwo wasnych granic dozwalay jej myle o walce zaczepnej. Nadto jeszcze
stosunki
miejscowe na Kujawach sprzyjay podobnym zamysom.
r. 1268
wybuch bunt rycerstwa przeciwko Ziemomysowi, a buntownicy
wezwali na tron Bolesawa. Musia on stoczy walk zwaszcza z siz

ktrym

ami

Zakonu, bronicemi panowania ksicia, blizko

nego,

musia zdobywa Inowrocaw,

nowi zwyky system

skim

ale

wreszcie

administracyjny z osobnym

nimi zwiza-

obj

rzdy,

wojewod

usta-

kujaw-

kasztelanami, zatwierdzi przywileje instytutom kocielnym

pociga rycerstwo kujawskie na wyprawy,

np. na Brandenburgi
Panowanie Bolesawa na Kujawach rozcigao si na kasztelani kruszwick, inowrocawsk, zagopelsk i radziejowsk. Po
kilku latach (w kadym razie dopiero po r. 1271) Bolesaw, zatrzymawszy sobie tylko kasztelani kruszwick, zwrci reszt Kujaw
Ziemomysowi, zastrzegszy sobie zwierzchnictwo nad nim
kierownictwo jego polityki. Opanowanie czci Kujaw dowodzi,
w Wieli

r.

1271.

kopolsce,

podziau
rzenia
dzielnic

dzielnicy

zreszt, jak

ju

mimo pozornego
do ekspansyi do twossiednich rozdrobnionych

powiedziano,

zdolno

istocie jednolitej, istniaa

pastwa przez czenie

pod rzdami jednego wadcy.

silnego

d) Mazowsze.

wiedzie Wci
Prusakw (p.

wewntrznych.
O wewnMazowszu w tym czasie niewiele mona poniszczone przez napady Jawingw,
zagroone
Litwinw (p. 111) musiao ca
107, 112), a potem

84. Charakterystyka stosunkw

trznych stosunkach na

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

199

si

zwraca ku odbudowaniu spalonych osad, zagospodarowaniu z powrotem ziem oraz zorganizowaniu obrony, a, przytoczone ciarem
klsk trosk o przyszo, nie mogo myle o swobodnym rozwoju. Te warunki ycia sprawiy, e Mazowsze pozostao pod wzgldem kulturalnym w tyle nawet w porwnaniu z Kujawami e, pdzc tak smutne wyczerpujce ycie, odsuwao si od spraw, ktre
zajmoway wwczas inne dzielnice. Zaznaczy jednak naley, e inni
i

ksita

inne dzielnice spieszyy z

pomoc w

chwilach dla Mazow-

mierci Ziemowita w czasie nawprowadzili na ksistwo jego

synw dopomogli do odbudowania Pocka z popiow.
tych warunkach nie mogo by mowy o normalnym, rwnolegym do innych dzielnic rozwoju stosunkw prawnych spoecznych.
wszystkich dziedzinach ycia pastwowego musiaa si na plan
pierwszy wysuwa wadza ksica, ktra bya nie tylko wyrazem,
odpornoci
ale istotnym czynnikiem spoistoci wewntrznej, a siy
Koci w wywalczaniu sona zewntrz. Z tegoto gwnie powodu
bie upragnionego stanowiska prawno-spoecznego opnia si znasza szczeglnie cikich.

padu litewskiego

r.

Tak

1262,

np. po

ksita

stosunku do innych dzielnic i wreszcie nawet, zwtpiwszy

swych dawniejszych, przyznanych jeszcze przez Konrada, prerogatyw na drodze legalnej, sfaszowa okoo r. 1279 dawniejsze przywileje ksice, dostosowujc ich postanowienia do tego
stanu uprzywilejowania, ktry ju tymczasem sta si udziaem Ko-

cznie

o rozszerzeniu

cioa

innych dzielnicach.

e)

85.

Maopolska.

Niepodzielno Maopolski.

Byato jedyna dzielnica, ktra

ulega podziaowi; stanowia ona przeto w pewnych latach najjednostk geograficzn w pastwie piastowskiem, a ta jej
jak si w skutkach
najsilniejsze
stosunkowa wielko sprawia,
okazao, jedynie skuteczne dnoci do odbudowania jednoci pastwowej Polski, opary si o obie nierozbite dzielnice maopolskie:
Krakowsk Sandomiersk.
Bolesaw Wstydliwy, objwszy po
86. Stosunek do Kujaw.
bitwie pod Suchodoem w r. 1243 rzdy obu dzielnic maopolskich
nie

wiksz

i,

walczy o nie z swym stryjem Konroku nastpnym (1244) napad on na dzielnic Bolesawa zdoby Kielce. Rwnoczenie, nie bez poduszczenia
znis/.czyli j ora/, urd
Konrada, Rusini najochali ziemi Lubelsk
kocioy lubelskie (p. 115). Jeszcze raz w r. 1246 Konrad wraz
z synem swym Kazimierzem i w sojuszu z Mieszkiem opolskim oraz

(p.

57),

musia

jeszcze nieraz

radem. Zaraz bowiem

200

HJSTORTA POLITYCZNA

podobno z posikami Jawingw wyprawi si przeciw Bolesawowi

pokonawszy go w bitwie pod Zaryszowem, podszed
pod sam
i,
Krakw, w ktrego okolicy zbudowa trzy twierdze, mianowicie nad
ujciem Rudawy do Wisy, pod Tycem w Lelowie. Ale mimo tych
fortec nietrwae to byy zdobycze, bo, skoro tylko Konrad opuci
pod Tycem,
ziemi krakowsk, Bolesaw zaj zamki nad Rudaw
a po rychej mierci Mieszka opolskiego podda mu si te grdek
w Lelowie, obsadzony zaog opolsk. Dopiero mier Konrada (1247)
zabezpieczya Bolesawowi spokojne posiadanie dzielnicy.
Ziemowitem maZ synami Konrada, Kazimierzem kujawskim

zowieckim, Bolesaw utrzymywa przyjazne stosunki; nie

byo zreszt

nieporozumie, gdy Bolesaw nie myla ich

do sporw
ksizaczepia, a oni nie nastawali na niego. Zdarzao si nawet,
ci zjedali si z Bolesawem, np. w r. 1254 przy uroczystociach

powodw

ta

kanonizacyjnych

Krakowie

w
ksit
i

1257.

r.

wzi

Mimoto Bolesaw

przeciwko Kazimierzowi w r.
pokonanie
tego burzliwego ksicia (p.
1259, ktra miaa na celu
Jako odwet nastpi napad Kazimierza, ktry, wyruszywszy
82).

udzia

wyprawie

koalicyi

zbudowa zaczyckiej, podszed prawie pod Krakw

(1260). Bolesaw szybko jednak zgromadzi siy
odebra nowy zamek zaodze Kazimierza, usuwajc przez to ostatni
lad jego zdobyczy w Maopolsce. Przelotny ten epizod wojenny
nie zrazi Bolesawa do linii kujawskiej Piastw, skoro z niejto wybra sobie nastpc
dziedzica w osobie syna Kazimierza, Leszka

ziemi

mek w Lelowie

Czarnego.

Do zachodniej gra87. Stosunek do ksistwa opolskiego.

opolskie, ktrego
ksistwo
ksistwa
przypierao
nicy
krakowskiego
wadcw, wyprowadzajcych si od drugiego syna Wadysawa Wygnaca, Mieszka, czyy z Krakowem cise stosunki, zazwyczaj za
porednictwem tych rodw rycerskich maopolskich, ktre czyto ze
wzgldw politycznych, czy te osadniczych ciyy ku ziemi Opolskiej, gwnie za wiebodzicw-Gryfitw.
bitwie pod Suchodo-

em

(p.

stronie

57)

wojnie

1246

r.

(p.

86)

Mieszko opolski sta po

emu stanowisko

Konrada. Niechtne Bolesawowi \Ystydliv\

nastpcy
Mieszka oddziaao te na kierunek polityki jego brata
Wadysawa, czemu sprzyjay wczesne stosunki, panujce w gronie
ksit polskich pod wpywem antagonizmu czesko- wgierskiego.
i

Wadysaw
r.

bowiem,

jednym

1253, kiedy uczestniczy

tylko

niedo wyjanionym wyjtkiem

napadzie Bolesawa Wstydliwego

ksi-

ziemi Opawsk (p. 118), sta po stronie czeskiej tern

silniej, im stalszym sprzymierzecem Wgier by Bolesaw, co nastpnie
miao te wpyn na stanowisko ksicia opolskiego w innych sprapolskich na

ST.

ZACHOROWSKi: WJEK

XIII

PANOWANIU WAD. OKIETKA

201

wach politycznych tego czasu, choby na jego przymierze z Kazimierzem kujawskim, odkd przeciwnik tego ostatniego w walce
o Ld, Bolesaw Pobony, przez maestwo z Jolant sta si stroninnym zwizku przesun si przed naszemi oczyma
nikiem Wgier.
wyjani si nam rola Wadysawa w wojwypadki z r. 1271 1273
w buncie krakowskim (p. 121 122). Odtd ju
nie koalicyjnej

poprawne,

sawa

cho

pewnoci

nie serdeczne stosunki

wizay Wady-

Bolesawem

Przemys nie utrzymyStosunek do Wielkopolski.

wa pocztkowo bezporednich stosunkw politycznych z Bolesawem Wstydliwym. Nawizay si one w r 1255 w chwili,
kiedy to
kiedy trzeba byo ratowa Santok z rk witopeka
88.

Bolesaw
i

wysa Przemysowi

utrwaliy wskutek

si za
(p. 104), wzmocniy
Bolesawa Pobonego z Jolant.

posiki

maestwa

Stosunki te polegay na utrzymywaniu cisej przyjani, na wzajem-

za na konkretnem wspdziaaniu, rzadniewielk iloci spraw wsplnych w dzielnicach,

yjcych wrd tak odmiennych warunkw politycznych. Do wspdziaania przyszo np. w r. 1259, kiedy chodzio o pokonanie Kazimierza
kiedy posiki Bolesawa miay na celu dostarczy pr/edewszyst
kiem doranej pomocy w konkretnej sprawie szwagra. Za to znw
w kilkanacie lat potem odwdziczy mu si Bolesaw Pobony, gdy
w r. 1273 mci si wraz z nim na Wadysawie ks. opolskim za jego
udzia w buncie krakowskim (p. 122). Natomiast w doniolejszych
sprawach politycznych, majcych gbsze znaczenie
dalsze skutki,
nie wida wcale wspdziaania obu Bolesaww.
czasie panowania
89. Drugi napad Tatarw w r. 1259. -Bolesawa Wstydliwego dotkn Maopolsk napad Tatarw pod wodz Burondy; wojskom tatarskim towarzyszyy posiki ruskie, pod
rozkazami Wasilka, brata Daniela,
grudniu
Lwa, syna Daniela.
spali Lublin
r. 1259 Buronda zniszczy ziemi Lubelsk
wszystkimi kocioami, poczem podstpi pod Sandomierz, ktry Btawil
nych odwiedzinach, rzadziej

ko ta tumaczy si
i

/.

opr Tatarom, ale wreszcie zosta zdobyy przez podstp,

jaki

gb

dora-

ziem
ksita ruscy. Wwczas oddzia ton wyruszy! dalej
maopolskich
po drodze spali opactwa w Koprzywnicy, Jdrzejowie
Miechowie, a wreszcie podstpi pod Krakw, ktrego zamek upar
si naporowi pogan. Drugi oddzia spali opactwa cysterskie w W achocku
Sulejowie oraz zmszc/.y kraj, przez ktry przeov dzi; drobniejszy oddzia spali klasztor na ysej Grze. Pod Krakowem ze
bray si wszystkie oddziay
doszedszy do Bytomia, rozpoczy
wreszcie odwrt drog podkarpack mniejwicej na Szczyrzyc, ktry
dozna losu innych klasztorw maopolskich Szybkim ruchom od

dzili

i.

202

HISTORTA POLITYCZNA

dziaw

tatarskich, ich dzikiemu barbarzyskiemu prowadzeniu wojny

paratowarzyszyo ze strony ludnoci tak bezgraniczne przeraenie,
liowao kad myl o oporze. Nie wida teraz wcale prb zmierzenia
i

si

najezdnikami, jak

r.

nia poza granicami swej ziemi,

Bolesaw Wstydliwy szuka

1241.

Sieradzu, gdzie

schronie-

wada ju

Leszek

dotkn Maopolsk, pozostawi w niej zgliszcza ruiny, ludno w czci wymordowan, w czci nawp oszala z trwogi. Ksicia ludno
Czarny. Napad

r.

1259 bardziej jeszcze

ni

pierwszy

czekaa olbrzymia

doprowadzi do dawniejszego stanu

praca, aby kraj

dobrobytu.

Pomimo licznych wojen ywego

udziau Bolesawa w zagadnieniach polityki zewntrznej panowanie
jego zalicza si do okresw szerokiej
owocnej pracy wewntrznej.
tych latach rozpocz si w obu ziemiach maopolskich znaczny
90. Stosunki gospodarcze.

ruch kolonizacyjny, ktry

ogarn

Rwnoczenie podnoszono
gier, grnictwo,
liczce, ale

te

miasta.

doskonalono, nie bez

przedewszystkiem

tak wsie, jak

kopalniach

kopalniach metali np.

soli

oowiu

wpywu
Bochni

srebra

z
i

WWie-

Olkuszu.

Rozwj grnictwa wychodzi wprawdzie w pierwszym rzdzie na

korzy skarbu ksicego, ale rwnoczenie przez nadania ksice
kopalin w naturze,
czynszw, zapisanych na upach, przynosi dochody licznym fundacyom kocielnym.

bd

bd

91. Stosunki kocielne.

Postp gospodarczy oddziaywa te

nie by zarazem
na stosunki polityczne. Zwaszcza Koci wiele uzyska
wwczas dla siebie korzyci. Bolesaw Wstydliwy, osadzony na tronie przy poparciu Kocioa, nie skpi ani przywilejw ani nada dla
istniejcych ju instytutw kocielnych, jak
na rzecz nowych fun-

na pewne przemiany

bez

stosunkach spoecznych

wpywu

Tote

doszy za tego panowania do szczytu swych uprawnie

bogactw, czego dowodem s
liczne generalne zatwierdzenia ich praw
zwizku
majtkw.
z tern stoi rola polityczna biskupw krakowskich. Prandota, idea
biskupa nie tylko przez cnoty duchowe, ale
energi polityczn, ju
za ycia uwaany za witego
pniej rzeczywicie bogosawiony,
by najwpywowszym doradc, nieraz prawie wsprzdc Bolesawa,
zawsze wzgldem niego lojalnym, zawsze umiejcym pogodzi inte-

dacyi i/awichost-Skaa).

instytuty kocielne
i

res Kocioa
stanu duchownego z interesami ksicia
dzielnicy.
Zmieni si stosunek ksicia
biskupa, kiedy po Prandocie (f 1266)
zasiad na. stolicy krakowskiej Pawe z Przemankowa. Poukozic, doi

tychczas kanck-rz Bolesawa.

rze na biskupa

rycerskim,

Ambitny

zwizany zreszt wielu

wybouciechom

ten praat, dopiero po

wywicony, namitnie oddany owom

wzami

rodami

rycerskimi,

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

203

stawiajc interes polityczny na pierwszym planie, a nie mogc przy

boku Bolesawa zaj stanowiska rwnie wpywowego, jakie mia
zmary dugoletni przyjaciel ksicia, zacz spiskowa przeciw Bolesawowi i nie waha si nawet przystpi do buntu rycerstwa przeciw
niemu w r. 1273, chocia bunt ten z zewntrz gwnie podsycano i podtrzymywano. Takie stanowisko Pawa nie zdobyo jednak Kocioowi
adnych korzyci lecz owszem obni yo znaczenie biskupa, co za panowania Leszka miao si w peni okaza.
Historya moe si zgodzi
92. Charakterystyka Bolesawa.
na zdanie o Bolesawie jako o czowieku, ktre wyrazi o nim rocznikarz,
byto czowiek czysty, wstydliwy, skromny
agodny,
nie oddajcy nikomu zem za ze, str swobd kocielnych, pra-

wdziwy mionik

dobrodziej wszystkich zakon\v. Histoumiarkowanie

podkreli
zdrowo-ascetyczny charya nadto jeszcze
rakter ycia przy boku witej maonki w epoce zbrodni
upadku
moralnoci z jednej, a chorobliwych objaww obdu religijnego z drugiej strony. Bolesaw nie by niewtpliwie wielkim wadc; epoka,
w ktrej przyszo mu panowa, skrpowaa jeszcze te talenty, z ktrymi w dogodniejszych warunkach mgby znacznie wicej dokona,
zaciya na tym czowieku i z pewnoci zbytnio go zmniejszya.
Przecie, mimo wszystko, Bolesaw gruje w rzeszy wspczessprawiedliwoci w rznych ksit powag, zrwnowaeniem
suchali jego gosu,
dach. Wspczeni te otaczali go szacunkiem
chocia on nigdy im si nie narzuca na mentora lub przywdc.

rycerzy

Stosunki z ssiedniemi pastwami.

B.

93.

Znaczenie

dzielnicowego.

pocztek jedna
interes

ksit

tych

stosunkw

procesie

rozwoju partykularyzmu

rozpadania si

na dzielnice bierze

najpotniejszych si odrodkowych. Egoistyczny

si std rodziy, stanowiy niewyczerpane

walki, jakie

faktw, ki
coraz nowych podniet, ambicyi a w rezultacie
unicestwiay resztki poczucia jednoci dawnego pastwa piastowskiego i podsycay partykularyzm. Sia, ktra tkwia w powstawaniu
nowych dzielnic, zaleaa jednak w duej mierze od ideologii ksit

rdo

od ich umiejtnoci, jeeli nie podporzdkowania interesu dzielnicowego oglno - pastwowemu, to przynajmniej pogodzenia / Boba.
obu tych interesw. Daleko waniejszy, bardziej przedmiotowy
i

biej

rzeczowo umotywowany powd, wpywajcy

party-

stosunkach politycznych, jakie zaczynay si zamidzy poszczeglnemi dzielnicami a ssiadujcemi niemi

obcemi. Tutaj przychodzi do Lrosu moment geograficzny,

kularyzmu, tkwi

rysowywa
pastwami

na rozwj

/.

204

HISTOKYA POLITYCZNA

ktry sprawi, e, skoro

stwami,
ktre

pomocy

kada

dzielnica

graniczya

innemi

wyrastay odmienne zagadnienia

pa-

polityczne,

powane, trudne doniose, a ktre

musiaa rozwiza, bez staej lub regularnej
strony innych. Zarwno konieczno skupienia w pewnym

byy

tylko ona

kad

przed

to

niejednokrotnie bardzo

sama moga

ze

kierunku wszystkich rozporzdzalnych si materyalnych, jak

naturalne zjawisko zwrcenia tame caego zainteresowania intelektualnego spychay na plan dalszy sprawy, ktreby mogy wyraa, a ri

wnoczenie wzmacnia, dawn jednolito pastwow. Takie za

zwrcenie si wszystkich niemal dzielnic ku zagadnieniom polityki
zewntrznej,
to przez lat kilkadziesit, musiao oczywicie odebra
jednoci pastwowej wyrazisto
si.
94. Utrata ziemi Lubuskiej. - Na dugiej linii stykaa si Polska Piastowska z Niemcami
obejmowaa swemi granicami ca
rodkowej Odry. Najbardziej wysunitym pungrn znaczn
ktem bya ziemia lubuska, ktr z trzech stron otaczay krainy, nalece do cesarstwa, mianowicie od poudnia marchia Dolnych ui

cz

yc, ktrej granice biegy wzdu rzeki Sprewy. od zachodu marchia

Brandenburska, od pnocy za Pomorze Zachodnie, ktre jednak
ju na pocztku w. XIII Askaczycy rozpoczli podbija pod swe
panowanie
wciela do marchii Brandenburskiej. Wszyscy ci ssiedzi, zwaszcza odkd wyrobio si w Niemczech zwierzchnictwo terytoryalne
mae ksistwa poczy
miao do wasnych celw
w polityce zewntrznej, prbowali po kolei siga po Lubusz, aby
nim powikszy swe dzierawy (w r. 1209, 1224 Wettyni, margrabiowie Dolnych uyc, p. 14; w r. 1229 arcybiskup magdeburski, p.
43). Lubusz by wic ziemi graniczn, ktrej przynaleno pai

dy

stwowa bya chwiejna, tak dalece, e w owym czasie mg stanowi

nawet si przycigajc dla pewnych okolic Dolnych uyc, ktre
te rzeczywicie w tym czasie dostay si pod panowanie polskie.
Henryk Brodaty zoy pastwowy zarzd ziemi Lubuskiej
czci
uyc w rce swego starszego syna Konrada, ktry jednak nie zadowolony z tej dzielnicy powsta wreszcie przeciw ojcu bratu Henrykowi. Nie udaa si nowa po mierci Henryka Brodatego podjta
wyprawa arcybiskupa magdeburskiego w r. 1239, gdy zamek lubuski odpar szturmy
wytr/.yma oblenie Po mierci Henryka II
krtko panowa w Lubuszu zmary modo syn jego Mieszko, poczem
ziemia ta zostaa zczona z dzielnic Bolesawa Rogatki. Tylko walki
i

tym czasie istniay midzy niemieckimi ssiautrudniay im podjcie energiczniejszych dziaa

przeciw tej ziemi, sprawiy,
utrzymaa si ona przez kilka lat
w rkach Bolesawa mimo,
naprzykad wskutek zajcia Santoka
i

zamieszki, jakie

dami

Lubusza

e
e

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

205

Przemysa wielkopolskiego
utrzymanie tej ziemi przy lsku stao si niemoliwem. Wreszcie
Bolesaw, potrzebujc pienidzy na wojn z brami Konradem Henrykiem (p. b2), zgodzi si na to, przed czem jego dziad
ojciec
bronili si w uciliwych walkach,
wyda poow ziemi Lubuskiej
arcybiskupowi magdeburskiemu za cen przymierza
pomocy, ktra
wzmocni
w
wojnie
z
miaa
brami
kwietnia
go
(20
1249). Poniewa w nastpnych walkach Bolesawa z Henrykiem III arcybiskup
magdeburski nie udzieli pomocy, do ktrej si zobowiza, Bolesaw
pokonany przez brata jego sojusznika Henryka, margrabiego uyckiego, wezwa ze zgod arcybiskupa pomocy margrabiw branprzez Barnima

r.

1247 a potem przez

denburskich, Ottona

Lubuskiej (1249 czy 1250).

ktrym

ktrego

ktrym przekaza
Odpad od macierzy

Jana,

duchowiestwo

szlachta

wpyw mg oddziaywa

lud

nawet na

poow

drug

ziemi

rdzennie polski,

kraj

wiejski

uyce

byy

polskie,

przy

pomocy

tamecznych etnicznych ywiow sowiaskich torowa drog ekspansyi polskiej na Zachd. Koloni zacya niemiecka, ktr ju pod obu
Henrykami rozpoczy klasztory cysterskie w Lubiu
Trzebnicy,
Templaryusze
biskupi na swych dobrach stoowych, otwara bram
fali niemieckiej, ktra po kilku stuleciach zatara w zupenoci wszeli

lady pierwotnej polskoci tej krainy.

Ziemia Lubuska miaa by punktem wyjcia dla dalszych zdobyczy Brandenburczykw w krainie, pooonej midzy Odr a Wart.
95. Walki polsko-pomorskie o Santok. Askaczycy, ktrzy

kie

stawali teraz u wrt Polski jako chciwi ziemi podbjcy, nie byli

je-

dynymi wrogami, gdy oprcz nich zagraali caoci ziem piastowskich take ssiedzi pnocni, gwnie za Barnim, ksi pomorski.
Warty, alf, leGranice polskie nie biegy wwczas wzdu Noteci
na pnoc od tych rzek, obejmoway pas kraju, przewanie purzadko zamieszkaego przez ludno, uprawiajc
stego, lesistego

gospodarstwo lene; ksita polscy czyrozlege nadania na rzecz instytutw

Henryk
Templaryus//>\\
kocielnych (np. Odonic na rzecz Lubia
Brodaty, zdobywszy pnocn Wielkopolski; w p. L234, przyczy do

rzemioso

nili

rybackie

tych ziemiach

hojne

pewne czci Pomorza, mianowicie ziemie Ceden Chines

Korzystajc ze mierci Henryka, Barnim zaj nie tylko utracone zumie, ale jeszcze zdoby Santok (1239), ktry jednak ju w r. nastpnym utraci (p. 50). Przedsibiorczy ks. pomorski nie wyrzek
jednak planw zdobywczych \\ kierunku Wielkopolski, a rozwj W}
padkw nawet mu sprzyja. Wielkopolski broni tu szereg grodu
nad Noteci
Wart. Najznaczniejszym z nich, o kluczem Polski* by
na zachodnim naroniku stojcy Santok, a znaczenie jego leao nie
niej

206
tylko

H1STOKYA POLITYCZNA

cielnej.

jego

strategicznej

gdy w

Santoku

wartoci, ale

bya

roli

jurysdykcyjno-ko-

archidyakonatu, ktrego ju-

siedziba

rysdykcya rozcigaa si szeroko na prawym brzegu Warty

Noteci,
wzmacniajc w ten sposb zwizek tych krain z Polsk. Wojna o lini obu rzek musiaa by przedewszystkiem wojn o Santok, a Bari

nim musia walczy o ten zamek z Bolesawem Rogatk, ktry po

upadku panowania lskiego w Wielkopolsce w r. 1241 utrzyma
jeszcze w swem rku zachodni
tej dzielnicy. Barnim dwukrotnie wyprawia si na Santok (w r. 1244
byby niewt1247)
pliwie go zdoby z powodu niedbalstwa Bolesawa, gdyby za kadym
razem Przemys wielkopolski nie by wystpi zbrojnie w obronie
zagroonego zamku. Bolesaw, przekonawszy si wreszcie,
sam
nie zdoa Santoka obroni,
rozumiejc rwnoczenie,
obrona
tego grodu jest zarazem obron jego posiadoci przed napadami
Barnima, zrzek si Santoka na rzecz Przemysa (1247). Odtd cae
zadanie obrony Wielkopolski spado na ksit wielkopolskich. Barnim zaprztnity w tych czasach wojn
nieporozumieniami z mar-

cz

grabiami brandenburskimi, dopiero po zawarciu traktatw

r.

1250

odzyska wolne rce

zaraz w nastpnym r. 1251 napad na Wielkopolsk, kierujc tym razem wypraw na Dre, ktry zdoby niespodziewanym atakiem, ale utraci przed upywem miesica. Bya to
ju ostatnia prba Barnima, tymczasem bowiem zmienia si sytuacya przez wkroczenie margrabiw brandenburskich.
96. Zdobycze Brandenburczykw midzy Wart a Odr.
Uzyskawszy (w r. 1249) ziemi Lubusk, margrabiowie brandenburscy przekroczyli Wart
rozpoczli energicznie podbija ziemie, pooone w kcie midzy Wart a Odr.
zdobyli ziemi
r. 1253
Kocierzysk, Ceden Chinez, a zdobycze swe umocnili przez zwycisk wojn z Barnimem w r. 1255, ktry pobity odstpi im zajte
przez nich terytorya. Zdobycze Brandenburczykw posuny si w latach nastpnych dalej wzdu Warty; w r. 1257 stano naprzeciw
i

Santoka miasto Landsberg, ktre miao by nie tylko siln placwk

gospodarcz, ale
potnym grodem nadgranicznym, grocym staremu zamkowi polskiemu. Margrabiowie sprowadzali do zdobytych
ziem kolonistw niemieckich, osadzali ich w wsiach
miasteczkach,
kazali im karczowa lasy; pod naporem Niemcw gina rzadka
uboga ludno sowiaska. Panowanie niemieckie wbijao si przez
to klinem midzy Pomorze
Polsk
zaczo zagraa rwnoczenie
obu tym pastwom.
97. Polityka Przemysa i Bolesawa Pobonego wobec zdobyczy brandenburskich. Przemys, ktry umia spostrzedz groce
niebezpieczestwo, stara si je wymin przez uoenie maestwa
i

ZACHOROWSKi: WIEK

ST.

XIII

PAHOWAKIK WAD. OKIETKA

207

Konradem, synem margrabiego Jana (zarkaczyny w r. 1254, maestwo 1260). Posag miaa stanowi ta
sztelanii santockiej, ktra leaa na prawym brzegu Noteci, sam jednak
zamek mia pozosta nadal w rkach polskich. Przemys spodziewa
bezpieczestwo Wielkopolski oraz
si przez t ofiar okupi

swej crki

Konstancyi

cz

cao

uratowa sam

Santok.

nych korzyci,

gdy

rodek

ten

jednake

stojce naprzeciw

burskich silne zamki (Santok

nie przynis spodziewa-

wieych

Dre) byy

zdobyczy branden-

zbyt dla nich niewygo-

Pod koniec r. 1265 albo z pocztkiem 1266 sam Konrad zaj

zbrojn
Santok. Bolesaw Pobony ruszy zaraz w celu odzydne.

rk

wanego

wwczas jeszcze do starcia

ora polskiego z brandenburskim; ksita uoyli si, e Konrad
spali Santok a Bolesaw Dre.
skania

grodu, ale nie przyszo

Postpy Askaczykw

98.

Wielkopolsce.

r.

1266

zmar

margrabia Jan, a w nastpnym jego brat Otton, poczem nastpi podzia ziem midzy ich synw; synowie starszego brata. Jana, otrzymali kraje na pnoc od Warty, synowie modszego Ottona na poudnie. Konrad, doznawszy niepowodze w walkach o Santok, rozpocz zdobywanie pogranicznych krain pomorskich (okolic Soldina
obawa przed siami polskiemi
Arnswalde); wolno przypuszcza,
powstrzymywaa go przed zaryzykowaniem decydujcego starcia
za polski prawdopodobnie nie zaatakowa Konz Bolesawem.

Ksi

rada

take

wedug

ktrej

e czu si zwizany umow maesk,

cz

kasztelanii

santockiej

bya posagiem

stanowi posiadania zagrozili przedstawiciele modmargrabiw brandenburskich, ktrzy otrzymali ziemi Lu-

Konstancyi.
szej linii

tego powodu,
pnocna

Temu

busk. Ju w r. 1251, skoro tylko Askaczycy nabyli t ziemi, oddzia ich wojsk zaj Zbszy, ktry wwczas jeszcze nalea do Bolesawa Rogatki. Natychmiast jednak dzielny obroca kresw wielkopolskich Przemys przywrci tam polskie panowanie. Niebezpieczestwo od tej strony dalej jednak zagraao. Skoro za w r. 1269
Otton ufortyfikowa zamek w Sulcinie (nad sam wschodni granic
ziemi Lubuskiej, nad potokiem Postumem), Bolesaw przedsiwzi
rozpocz otacza murem podenatychmiast zarzdzenia obronne
grodzie w Midzyrzeczu, Otton bowiem przeciw temu zamkowi
przedewszystkiem musia si zwrci. Pragnc jednak uprzedzi* koniec tych prac obronnych, uderzy Otton we wrzeniu tego roku (1269)
i

na Midzyrzec,

ale,

cho

spali podegrodzie, nie

zdoa

/.doby zaniku.

ziemi LuBolesaw (w grudniu) odpowiedzia lu piesk wypraw

mie
busk spaleniem zamku w Sulcinie, poczem. uwaajc,
granice Wielkopolski s bezpieczne, wyjecha do Krakowa. Otton
jednake nie spoczywa ani nie rozpacza. Widzc, e nie zdoa si
na

208

HI.STORY A

POLITYCZNA

przebi przez lini Obry, zwrci si

cz

kierunku bardziej

pnocnym

opanowawszy
kasztelanii santockiej, lecej na lewym brzegu
Warty, zaj sam Santok. Na wie o tych niespodziewanych wydarzeniach, Bolesaw szybko zjawi si w tych stronach
uwaajc
urnowe z r. 1266 za zaman, odbudowa (w marcu 1270) zamek
Dre. Nie powstrzymao to jednak rozmachu Ottona, ktry zdoby
ten zamek w okresie Wielkanocy tego roku (1270).
99. Charakterystyka ekspansyi Brandenburgii. Askaczycy
wobec Pomorza.
Upadek zamkw, dramatyczne wydarzenia wojenne, przekazane przez wspczesnych rocznikarzy. znamionuj fakt
i,

znacznie doniolejszy, mianowicie,

udniowym

brzegu

zamki, stay si
skie,

Warty,

upem

wrd

zaborczej

ziemie Wielkopolskie na po-

wznosiy si rzeczone
Askaczykw. Kresy pol-

ktrych

polityki

zarwno jak pomorskie, byy sabo zorganizowane, niedostate-

cznie zabezpieczone

luno zwizane

krajami dalszymi, najatwiej

wic ulegay

przemocy lub przyciganiu ssiednich silniejszych organizmw. Brandenburczycy oparli cay plan zaborczy na wyzyskaniu tej wanie saboci kresw, a niepowstrzymany ich pochd
w
ziem sowiaskich polega wanie na opanowywaniu krain
pogranicznych prawie bezludnych
niemal bezpaskich; tej okolicznoci naley przypisa fakt,
zarwno Polacy jak Pomorzanie

gb

postpy brandenburskie nie rozumieli ich znainteresowali si kresowemi ziemiami.

Dopiero utrata Santoka okazaa Polakom niebezpieczestwo, groce
ze strony Brandenburgii. Ale byo to ju za pno. Panowanie Askaczykw sigao na prawym brzegu Warty poza Wiele
wszdzie
stykao si z rdzennemi, dawno zasiedlonemi ziemiami Pomorza Za-

spokojnie patrzyli na

czenia, skoro poprzednio nie

chodniego

Wschodniego,

td swobodnego

ktre,

podobnie jak Polska, nie miay od-

pola do ekspansyi.

Askaczycy

umieli

zdobyte

te-

zorganizowa, zarwno tworzc mocne

ywotne
miasta, ktre rozumiay
ceniy
rol gospodarcz, wypywajc
z ich pooenia na gwnych drogach handlowych, jak nadajc prawem lennem niewielkie obszary ziemi drobnemu rycerstwu, napywajcemu z Niemiec, ktre w tych warunkach nie tylko byo materyaem germanizacyjnym, ale zarazem dostarczao wyprbowanych
oddziaw wojskowych. Niemcy przeto, przewyszajc ssiednie pastwa sowiaskie technik organizacyjn, stawali si od razu gronymi ssiadami, a maa bya nadzieja, ze walka z nimi doprowadzi
do wyparcia ich z ziem, raz zajtych. Potga ich nie tylko jednak
nie skaniali ksit sowiaskich do wsplnej przeciwko nim obrony,
ale. wprost przeciwnie, ncia do szukania u tych obcych ssiadw
ry

toryum

silnie

sw

ST.

ZACHOKOWSKi: WJEK

XIII

PANOWANIE

W.

OKIETKA

209

sprzymierzecw
walkach bratobjczych. Tak np. w r. 1269
Mszczuj II, syn zmarego w r. 1266 witopeka, pragnc wyprze
swego brata Warcisawa z Gdaska, przekaza ca sw dzielnic na
Pomorzu Nadwilaskiem Askaczykom odebra j od nich tytuem lenna. Pokonany zrazu (1271) wzity do niewoli, skoro tylko
odzyska wolno, wszed z nimi w nowe ukady
zobowiza si
darowa im Gdask w zamian za pomoc.
drugiej wojnie udao
si Mszczujowi wypdzi brata, ktry szuka schronienia u Krzyakw w Elblgu; sam jednake straci Gdask, do ktrego mieszczanie
Niemcy wpucili margrabiw brandenburskich. Mszczuj, widzc si
zwycizc, nie mg si pogodzi z myl utraty tego miasta, zerwa
wic przymierze z margrabiami,
si rwnoczenie z ich wrogiem, Bolesawem Pobonym.
100. Wojna z r. 12721276. Odzyskanie Santoka w r. 1278.
Bolesaw, chcc pomci utrat Santoka
Drdzenia (1270), ju w r.
1271 urzdzi upiesk wypraw w dzierawy Askaczykw, ktra
dosza podobno pod Soldin, ale prcz zniszczenia kilku wieych
i

wic

adnych korzyci. Obecnie w r. 1272

pooenie byo o tyle pomylniejsze, e rwnoczenie z sojuszem
Mszczuja z Bolesawem zawiza si sojusz ksit grafw niemieckich
osad niemieckich nie przyniosa

Rostoka innych miejscowoci pod wodz arcybiskupa

magdeburskiego przeciwko Askaczykom. Bolesaw wyprawi si
pod Gdask i, zdobywszy go, przywrci Mszczujowi panowanie nad
z Meklemburgii,

caem Pomorzem Wschodniem.

tym samym roku wysa rycerstwo, wrd ktrego po raz pierwszy walczy z Niemcami 16-letni
Przemys (II), w krainy poza Drdze na wypraw upiesk, ktra
spalia zamek margrabiw Strzelce oraz odzyskaa grd Drdze. Tymczasem zdradzi Mszczuj, bo w r. 1273, zjawiwszy si osobicie na
ziemi margrabiw, zawar z nimi bardzo korzystny dla siebie pokuj.
w ktrym uzna zwierzchnictwo lenne Askaczykw, tylko nad ziemiami Supsk Sawsk. O innych za ziemiach Pomorza o Gdaiisku nie byo mowy, a margrabiowie milczco wyrzekali si korzyci z dawniejszych ukadw z r. 1269. Ksita polscy zwizali si
wwczas z stanowczym, cho zachowujcym si przewanie biernie,
wrogiem Brandenburczykw Barnimem
przymierze to umocnili
maestwem wnuczki Barnima. Ludgardy ks. Przemysem. Margrabiowie odpowiedzieli na ten sojusz wyprawami na Pomorze
ciskie
na Wielkopolsk, gdzie dotarli a do Poznania 1-7 i. Kok
1276 przynis pokj Barnima z Brandenburgi, Polska zai pozostaa
nadal w stanie wojennym, nie wyrzekajc si myli odzyskania Santoka. Dopiero w r. 1278, kiedy margrabiowie byli zajoi zarwno
udziaem w wojnie Otto kara / Rudolfem Habsburskim (po stro
i

/.

Encyklopedya polska.

Tom

V, cz.

1.

210

H1STORYA 1'oLITYCZNA

walk z arcybiskupem magdeburskim, Boleuznawszy,

nadesza chwila dziaania, przy pomocy
Mszczuja pomorskiego uderzy na nadnoteckie krainy Askaczykw,
ktre zniszczy w zwyciskim pochodzie
pod Soldin, odzyska
Santok
umocni swe panowanie nad Noteci, wynagradzajc sobie
przez to wszystkie niemal straty, jakich dozna od margrabiw.
krla czeskiego), jak

saw Pobony,

101.
Pierwsze,

za witopeka.
dorzeczu dolnej Wisy
dwoma pastwami: pomorskiem krzyackiem.
znajdujce si w owym czasie pod rzdami witopeka,

Pomorze

Polska graniczya

wadcy penego

nie tylko talentu politycznego, ale

inieyatywy oraz

wykonaniu zakrelonych planw, przeywao wanie

epok swej wietnoci. Z chwil udaremnienia w r. 1227 ostatniej

stanowczoci

mu zwierzchnictwa Polski (por. 26 27) PomoGdaskie weszo w okres ekspansyi, ktra sza w kierunku wschodnim
poudniowym dlatego musiaa napotka na opr Krzyakw
ksit polskich. Ale ta wanie zaborczo witopeka sprawiaa,
prby narzucenia

rze

Polska na pnocnej swej granicy zamiast, jak niedawno, przyja-

jaciela

sprzymierzeca miaa teraz wroga, oraz

w walce z przedzacitym witopekiem ksita polscy

>](biorczym, energicznym
musieli

szuka

pomorski

ni

by

oparcia

sojuszw u Krzyakw, dla ktrych

niebezpieczniejszym jeszcze

ksi

groniejszym wrogiem

dla Polski.

102.

(1280

Krzyakw
budowanie pastwa zakonnego
Pastwo krzyackie w tym czasie obejmowao ju

Podboje

1238).

uroso do znacznej siy, a chocia pomocy obcej

mieli Krzyacy wiele do zawdziczenia, to przecie oni sami przez
systematyczny podbj byli gwnymi twrcami swej potgi. Zaraz
na drugi rok po przybyciu znaczniejszego oddziau (1230, por. 36)
Herman Balke przekroczy
zaoy Toru, zdobywszy znajdujce si w pobliu grdki Prusakw (1231), w r. 1232 odbudowa
Chemno, a rwnoczenie poczyni pierwsze kroki do niezawisoci
zdobytych obszarw pod wzgldem kocielnym, czyli do uwolnienia
ich z pod jurysdykcyi Chrystyana; okoliczno,
biskup pruski
szerokie obszary

Wis

w tyme

popad w niewol Prusakw, uatwiaa Krzyakom

osignicie tych celw.
r.
1233 przybyli Krzyakom na pomoc
ksita polscy: Konrad, Henryk Pobony, Odonic oraz obaj ksita
poi.
witopek brat jego Sambor w bitwie nad Sirnun,
roku

pn

(w Listopadzie lub w pocztkach grudnia),

zadali cikie ciosy Prusakom, organizujcym si do obrony przeciw
naporowi krzyackiemu.
1236 przy pomocy margrabiego mir.
nieskiego Krzyacy dokonali podboju Pomezanii, ktrej mieszkacy
poddali si im po upadku kilku waniejszych grdkw, a w r. 1237
stoczonej

jesieni

ST.

ZACHOROWSlti: WIEK

Xlii

PANOWANIE

WAD. oKIKTKA

wyruszyli przeciw Pogezanii, zaoyli Elblg'

211

ca

zapanowali nad

udaa si im wyprawa w r. nastpnym (1238) do

doznali
poraki pod Balg (nad wieym Zalewem),
gdzie
Warmii,
ale ju w r. 1259 Balga w pada w ich rce, w r. za 1240 zwyciska
bitwa pod tym zamkiem, stoczona przy pomocy zastpw Ottona,
ks. brunszwickiego, oddaa pod ich panowanie Warmi. Natangi

krain. Nie

Barcy. Krzyacy posuwali przeto swe podboje

potem za wzdu wybrzea morskiego, wznoszc

strategicznie

mie nem

atwo

punktach zamki warowne (Elblg, Balga). ktre

ywno

broni atwo te drog wodn zaopatrywa w

zaog. Podboju tego dokonali z elazn konsekwency, ale

mona byo
i

wzdu Wisy,
w waniejszych

sercem

nieludzkiem

sumieniem. Zdrada

z ka-

przekupstwo

otwieray im niejednokrotnie drog, straszliwa zemsta, dzikie okruzazgliszcza miay umocni ich panowanie
ciestwo, rzeki krwi
bezpieczy zdobycze, a postrach mia utrzyma w karbach podbite
postrachowi
plemiona. Nie liczyli si wszake bracia krzyaccy,
towarzyszy zazwyczaj tumiona nienawi, ktra znw atwo rodzi
rozpaczliwe czyny, nieraz naprawd grone potne. Tak byo tuszybkich podbojw, minie zwyciskich bitw,
taj. Mimo szczliwych
mimo nadzwyczajnego wzrostu potgi krzyackiej przez inkcfrporacy
Braci Dobrzyskich w r. 1235, a Zakonu Inflanckiego w r. 1237 oraz
przez wyprocesowanie w r. 1240 ziemi Lubawskiej, do ktrej zgajego synowie, wybucho
swe prawa Konrad mazowiecki
szali
od razu Krzyakom
ktre
zadao
w r. 1242 powstanie Prusakw,
i

cikie

ciosy

Powstanie

to

ktrego przez szereg

byo

jeszcze

przez to

lat

nie

mona byo

pokona.

groniejsze dla Krzyakw,

temperamentem
popiera z caym swym talentem
organizowa je
ks. pomorski witopek, ktry rychlej ni ksita polscy spostrzi
e Krzyacy urastaj do coraz wikszej potgi u miar podboju coraz nowych plemion pruskich: graniczc wic przez Wis z tworzcem si szybko pastwem krzyackiem, chcia powstrzyma ten
rozwj, ktry musia si odbi niepomylnie na stanowisku politj
na bycie Pomorza. Do tych oblicze dalszych
nem, a moe nawet
i

si przyczy wzgldy blisze, mianowicie w nieporozumieniach midzy witopekiem a jego brami, zwaszcza Samborem,
ktre si rozpoczy ok. r. 1236, Sambor zwraca si - pomoc do
witopek musia paraliowa intrygi brata, zawierajc
Zakonu
w r. L238. Wojna Zakonu i witopekiem,
z Krzyakami ukad
wybucha nie pozostaa be/ wpywu
wskutek
powstania
jaka
tego
na stosunki polityczne pnocnych dzielnic polskich.
nieg-y

czyli

103. witopek w walce z Kujawami.

Krzyakami nad
razem z witopekiem
i

Ksita
Sirgun^

polscy wal


212

HlaTOKYA P0L1TV('ZNA

dnake ju w

potem stosunki midzy

kilka lat

witopekiem

a Pia-

stowicami nie tylko si ozibiy, lecz stay si wprost wrogimi. Przyczyniy si do tego niemao wspomniane nieporozumienia z Samborem (por. 102), gdy Sambor, nie uzyskawszy poparcia ze strony
Zakonu, dozna pomocy od biskupa kujawskiego. Michaa, do ktrego
ktry, skorzystawszy z tej sytuacyi podyecezyi naleao Pomorze
i

podnis wobec witopeka dania w myl programu

kocielnego, atakujc przez to dawne prawo ksice
mieszczce
si w niem atrybucye ksicia wobec Kocioa. witopek zabroni
biskupowi wykonywania jurysdykcyi w swej dzielnicy, a kiedy spoks. kujawski Kazimierz podziela polityk biskupa, urzstrzeg,
dzi w r. 1238 najazd na Kujawy, doszed
pod Inowrocaw
nie
obrabowa dobra biskupa, ale zaj Bydtylko spali, zniszczy
goszcz. Wyniky std dusze walki, gdy w r. 1239 Kazimierz odbi Bydgoszcz, na co znw witopek odpowiedzia w tym samym
jeszcze roku napadem na Kujawy. Zapewne rwnoczenie z tym napadem, zaj grd wielkopolski Nako, wchodzcy do dzielnicy synw Odonica. zapewne w tym celu, aby przeduy lini graniczn
swej dzielnicy z dzielnic kujawsk. Przez to jednak zaczepi ksiwielkopolskich
zapdzi ich do obozu swych wrogw.
litycznej,

104. Piastowie

Ksita

wobec Krzyakw. Wojna

polscy utrzymywali dobre

mu

stosunki z

chtnie pomocy ornej,

witopekiem.

Zakonem

nie tylko

wzbogacali go nadaniami
przywilejami (n. p. zatwierdzenie nadania ziemi Chemiskiej przez
Kazimierza kujawskiego w r. 1233, lub nadania Wadysawa Odo-

udzielali

ale

Kazimierza z r. 1238). Natomiast Zakon nie stan po ich strowalkach ani w r. 1238 mimo przymierza, jakie wwczas z nim
zawar Kazimierz kujawski, ani te w r. 1239;
za wycznie do
podboju ziem pruskich, stara si przy pomocy interw encyi legata panica

nie

dc

Modeny odroczy stale groc wojn z witopekiem mimo powtarzajcych si raz po raz star nad granic
pomorsk. Dopio wybuch powstania pruskiego w r. 1242 (por.
pieskiego Wilhelma z

102), doprowadzi]

do wojny.

Ksita

polscy stanli po stronie Krzy-

znw
swej strony, wycofawszy si w Prusiech
z bardziej zagroonych miejsc
przedewszystkiem zamierzajc pokona sojusznika powstacw, witopeka, podjli z nim walk
na tych punktach, ktre byy wano zwaszcza ze stanowiska interesw polskich. Wojna, pojta jako walka z poganami, miaa

akw,

ktrzy

/.

czci

wojny krzyowej. Konrad mazowiecki

syBolesaw
Kazimierz, byli zwizani z Zakonem format
u przymierzem. Siy zakonne,
sprzymierzone z oddziaami polskimi, odzyskay Nako (p. 103), zajy Wyszogrd
Sartowic
po

nw

charakter

ST.

dotary

ZACHOROWSKi: WJEK

do Oliwy.

Krzyakw zakadnikw,
Jednake jeszcze
trwaa przez lat

misk

XIII

HANOWAN1K WAD. OKIETKA

witopek prosi o
a wrd nich take

tym samym roku

kilka.

r.

1244

Kujawy, na co Krzyacy

pokj
i

(1242)

witopek

213

wyda w rce

syna swego Mszczuja.

odnowia si wojna
najecha ziemi Che-

Kazimierz odpowiedzieli napalegata papieskiego

Mezano, aby doprowadzi do porozumienia
pokoju mii

dem na Pomorze. Po nieudanych usiowaniach

Opizona

Kazimierzem w r. 1246. nastpi nowy napad

Pomorzan na Kujawy. Podczas wszystkich wypraw krzyackich
w wojnie z witopekiem, przerywanej od czasu do czasu nietrwa-

witopekiem

dzy

ymi

pokojami
krtkiemi zawieszeniami broni, wojskom Zakonu
towarzyszy wiernie Kazimierz, podczas gdy ksita wielkopolscy,
odzyskawszy swe zamki
zabezpieczywszy granice kraju, zachowywali si biernie. Krzyacy, doszedszy wreszcie do porozumienia
z Prusakami w Christburgu w r. 1249, zawarli w r. 1252 pokj
z witopekiem, nie objli nim jednake ksit polskich, ktrzy
te pozostali nadal w stanie wojennym z Pomorzem. Ale ju tak
wiek witopeka, jak
osabienie jego potgi w dugich a ostatecznie bezowocnych walkach z Krzyakami, przytpiy si uderzenia
zwolniy tempo walki, sprowadzajc j gwnie
niemal wycznie do star pogranicznych, chocia
nie brako czynw wikszej
miary
znaczenia. Tak n. p. w r. 1255 Mszczuj, syn witopeka,
zdoby Nako. Energiczny Przemys jeszcze w tym samym roku
zdoa poruszy ksit polskich stworzy koalicy celem odebrania
wanego nadgranicznego zamku. Na wypraw ruszyli osobicie Przemys, Bolesaw Pobony i Kazimierz kujawski, wszyscy bezporednio
zainteresowani w wzrocie potgi pomorskiej, za ksita dalsi:
Bolesaw Wstydliwy
Ziemowit mazowiecki, brat Kazimierza, przysali oddziay wojskowe na pomoc; byato jedna z nielicznych koalii

cyi

ksit

piastowskich

tych czasach.

Nie

mogc zdoby

silnej

si Polacy do wybudowania nowego zamku,

><ktry mia paraliowa ruchy pomorskiej zaogi starego Nakla.
okoa Naka wywizay si dugie a drobne starcia obu zag.
r.
1256 Przemys, znw wraz z Bolesawem
Kazimierzem, najecha Pomorze
zdoby Raci, ale mimo tego sukcesu Naka nie
odzyska, owszem ponis nawel pod nim znaczn klsk. Dopii
wskutek interwencyi mistrza krzyackie-:') Poppona, Przemys odzy
ska Nako, zgodziwszy si wypacie'- witopekowi &00 grzywien
tytuem odszkodowania za spalenie Racia. Nie skoczyy si jednak na tern starcia orne Polski z Pomorzem.
r. bowiem
L!
Bolesaw Pobony przyczy si do napadu Warcisawa, ks. Zachodniego Pomorza, na ziemie witopeka; jednake oderwany ten,
twierdzy, ograniczyli

214
a

HISTORTA POLITYCZNA

nieszczliwy epizod

nie

mia ju

ktry

zakoczy si porak Bolesawa

105. Stosunek Kazimierza kujawskiego do

akw

od

r.

dalszych nastpstw.

1257.

Tylko

ksita

witopeka

wielkopolscy wytrwali

Krzyprzy-

Krzyakami. Kazimierz kujawski tymczasem zmieni swj

stosunek do obu pnocnych ssiadw swej dzielnicy: Krzyakw
witopeka. Udzia Kazimierza w wojnach z witopekiem stale
maleje, tak. e ten zrazu gwny wrg ksicia pomorskiego, potem

jani

wystpowa

ksit

tylko jako sojusznik

wielkopolskich,

wreszcie

cakiem z walk tych si wycofa. Fakt ten tumaczy si jasno stosunkiem Kujaw do Wielkopolski, w szczeglnoci dugoletni wojn,
zwan wojn o Ld (p. 81); mianowicie Kazimierz, walczc z Bolesawem wielkopolskim, atwo mg w witopeku, rwnie zwalczajcym Wielkopolsk, uzyska sprzymierzeca. Ju w r. 1259
istniao z pewnoci formalne przymierze midzy nimi; witopek
wspomaga wwczas Kazimierza w jego wyprawie na Wielkopolsk,
na co znw odpowiedzia Bolesaw, przyczajc si do napadu War-

cisawa na Pomorze (p. 104). Przechylenie si Kazimierza na stron

witopeka musiao te popsu jego stosunki z Krzyakami. Ostatnim ladem dobrych stosunkw by ukad z r. 1257, ktrym Kazizimierz zobowiza si nie narusza posiadoci krzyackich, w zamian za co Zakon mia szanowa podzia ziemi Lubawskiej, ktrej
poowa naleaa od r. 1255 do Kazimierza.
nastpnych latach

(n.

p.

r.

1262)

Krzyacy

nieraz skargi na Kazimierza, za-

zanosili

rzucajc mu,
popiera przeciwko nim Prunastawa na nich,
sakw, Jawingw
otwartej przecie wojny
t.
d., do
Litw inw
midzy ksiciem kujawskim a Zakonem nie przyszo, chocia dochodzio do walk nadgranicznych, chocia wyrzdzano sobie wzajemnie
szkody przez rabowanie kupcw
chocia w dusznej atmosferze
paday krzywdzce
niechci mnoyy si wzajemne podejrzenia
oskarenia. Wreszcie w lutym 1263 sdziowie rozjemczy rozpatrzyli
utrzymali w ten sposb pokj.
skargi obu stron, zaagodzili spr
Mimo to przyjazne stosunki midzy Kazimierzem a Krzyakami ju
nigdy nie powrciy.
Natomiast syn Ka106. Ziemoinysl kujawski a Krzyacy.
zimierza Ziemomys, ktry po mierci ojca (p. 77) dziery w swem
rku zarzd caych Kujaw (p. 77), ulega wpywowi Krzyakw
r

skonio wreszcie niechtn mu z tego powodu

powoania na tron Boleszlacht poudniowych Kujaw do buntu
sawa Pobonego (p. 83). odzyskawszy po kilku latach panowanie
w caej swej dzielnicy. Ziemomys nadal popiera niemczyzn tak
dalece, e w r. 1278 musia wyranie na rce Przemysa II skada
tak

dalece,

to

ST.

zachorow.sk i: wiek

xiii

panowanie wad. okietka

215

przysig umocnione

przyrzeczenie,
zmieni swe dotychczasowe
postpowanie. Ten jednak, tak lepo oddany Krzyakom
stanowi wyjtek w stosunkach Piastw do Zakonu, ktre byy w tej
epoce przewanie bardzo chodne i pene nieufnoci.
Pnocne p107. JaewiiiOWie i ich stosunek do Polski.
nocno-wschodnie granice Polski przylegay do ziem, zamieszkaych

ksi

przez

Prusakw
stojce

stwie,

dopiero nike

odpornej

Jawingw. Ludy

te,

pogrone

jeszcze

poga-

na nizkim stopniu pierwotnej cywilizacyj, tworzce

zawizki pastw przez czenie si

zaborczej licznych,

samodzielny

celach wojny

ywot pdzcych

plemion,

byy oczywicie tak grone, jak Askaczycy, witopek lub Zakon, chocia umiay by nieraz ssiadem niemiym, a nawet szkodliwym. Tu wic Polska nie miaa powodu do obaw o cao swej
nie

nie grozi systematyczny, konsekwentny, stanowczy

jakkolwiek
czsto dozna musiaa grozy zbjeckich napadw,
podbj,
wyczerpujcych si cakowicie w dzieach zniszczenia, w paleniu
osad, w mordowaniu lub uprowadzaniu w jasyr ludnoci. Cikie

ziemi,

tu jej

std rany dotkny przedewszystkiem Mazowsze tak od Prusakw,

Jawingw; byy chwile, e nawet stoeczny grd, Pock, zapopiow, a dugich lat
wiele si.
mienia si w kup zgliszcz
celem podwignicia kraju z klsk,
majtku naleao
pracy
rycho zarysowa
pogaskich ssiadw. Ale
zadanych
si przed ksitami polskimi pozytywny problem, ktry na tych

jak

uy

rk

do

ni wyrasta ktry mona byo rozwiza

korzyci,
a bez znaczniejszych trudnoci. Choz wielk dla Polski
cia przychodzio wwczas do star z Jawingami (n. p. ok. r. 1241),
to przecie naprawd wrogo usposobieni byli tylko Prusacy, ktrzy
te korzystali z kadej sposobnoci, aby uderza na Mazowsze; lak
1244, korzystajc zapewne z wypraw
napadli w r. 1243
n. p.
Jawingowie, ktrzy w owym
Maopolski.
Natomiast
do
Konrada
Rusi, zachowywali si
w
czasie urzdzali grone napady
wobec Polski naog raczej biernie. Wpyw polski sign] wwczas

wanie

granicach przed

gb

do

daleko

ziemie

Jawingw;

lady polskiego (mazowiec-

kiego) osadnictwa rycerskiego w Rajgrodzie (1244), ktre miao charakter okupacyi wojskowej, podobnie, jak osadzenie Braci Dobrzy*

w Drohiczynie (p. 52). W owym c/.asi<- mona byo nawet

pocign plemiona jawiskie na polskie wyprawy wojenne; po-

skich

dobno Konradowi towarzyszyy w jego wyprawach d.i Maopolski

w latach 1242, 1244, 1246 posiki Jawingw. Nie mona oezywU
bya przyjanie
z tych
faktw wnioskowa, jakoby caa Jawie:

wzgldem
si pod

jej

Polski usposobiona

wpyw

polityczny,

dobrowolnie a wiadomie poddawaa

wskazane stanowisko Jawing

lec/,

216

HlSTOKYA POLITYCZNA

naley przypisa zrcznej inicyatywie Konrada, ktry juto orem,

juto darami lub pienidzmi umia pozyska kilku ksit czy niektre plemiona. Synowie Konrada, n. p. Bolesaw mazowiecki, nie
umieli ju zadaniu sprosta, zwaszcza odkd Jacwingowie zwrcili
si take przeciwko ziemiom polskim. Bolesaw nie stawi im czoa,
raczej wycofywa si z tych ziem, na ktrych wpyw polski stan
jak si zdawao, pewn ju nog.
Stosunek Mazowsza do
108. Mazowsze wobec Jawingw.

Jacwinirw

wszed

na inne

kiedy

tory,

rzdy

tej

obj

dzielnicy

Zie-

dya

mowit (od r. 1249), pozostajcy pod wpywem Daniela. Ru

wwczas do podboju Jawiey pocigna za sob Polsk, ktra
do zaatwienia problemu jawiskiego przystpia zatem nie samowsplnik Rusi.
wyprawie na
dzielnie, ale jako sprzymierzeniec
Jawingw z r. 1251 towarzyszy Ziemowit Danielowi, zszedszy si
i

nim

Drohiczynie.

cigno

napad Jawingw na Mazowsze,

to

przy poZiemowit wypraw, podjt

mocy posikw ruskich pod wodz Leona, syna Daniela, w r. 1253.
Daniel, wsparci teraz take poW" r. 1256 powtrzyli Ziemowit
sikami, nadesanymi przez Bolesawa Wstydliwego, wypraw na

na

odpowiedzia

ktre

si podobnie, jak zeszoroczna, zakoczya klsk

pogan. Jacwingowie znaleli si w pooeniu bardzo cikiem, kiedy
bowiem z poudnia zachodu spaday na nich potne niszczce
wyprawy rusko-polskie. rwnoczenie od pnocy da si odczu nacisk ze strony Krzyakw, ktrzy, podbiwszy prawie cae Prusy, wycignli z kolei
w kierunku ziem jawiskich. Krzyacy, przewyszajc ssiadw sztuk dyplomatyczn, wyzyskali wnet pooenie
na sw korzy. Rycho zdoali usun Ziemowita mazowieckiego.
Ukad tego ksicia z Krzyakami z r. 1260, ktry by waciwie
przymierzem zaczepno-odpornem, przyznawa mu zaledwie jedn
szst kraju Jawingw; ksi polski traci zatem w myl tego
ukadu te nawet korzyci, ktre mu zapewniao przymierze z Rusi.
109. Napady Jawingw i Litwinw na Maopolsk. Natomiast groziy Maopolsce najazdy Jawingw. Ziemia ukowska, wysunita najbardziej na wschd, wchodzc klinem midzy dzierawy
ruskie Romanowiczw a siedziby Jawingw, bya bram, przez
ktr wpaday w gb kraju upieskie oddziay pogan. Musiay one
dobrze dokucza, skoro Bolesaw zdecydowa si na udzia w wy-

Jawingw,

ktra

rk

prawie na ziemie Jawingw w r. 1256

zamierza niewtpliwie
przez zdobycie choby pewnej czci ziem jawiskich zmniejszy
niebezpieczestwo napadw. Gorce za poparcie, jakiego
krakowski udzieli planom misyi wrd Jawingw, miao niezawodnie
i

ksi

jedne

przyczyn

przekonaniu

nadziei,

schrystyanizowanie

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XII)

PANOWANIU WAU. OKIETKA

217

pogaskiego ludu spowoduje zaniechanie upieskich napadw. Wyprawy te -i tutaj stay si groniejszemi, kiedy poza Jawingami wystpia Litwa. Znamy dokadniej jedne z tych wypraw, mianowicie
do Tarczka (w. grach witodo Wisy
z r. 1264. Dosza ona

krzyskich),
mierskiej.

wic

bardzo daleko

Wyprawa odwetowa,

Wstydliwego, ktra

szliw
mata,
(p.

signa w

w gb dzielnicy krakowsko-sando1264 pod wodz Bolesawa

w
r.

gb

krain

jawiskich

zadaa

stra-

klsk poczonym siom Jawingw pod dowdztwem Konie usuna niebezpieczestwa najazdw litewsko-jawiskich

112).

wrd Jawingw.

- Z pomidzy pastw,
do podboju ich ziemi, jedynie
ktre, otaczajc Jawingw,
tylko po stronie polskiej pomylano o zaatwieniu sprawy Jawiskiej w duchu chrzecijaskim. Najstarsze lady misyi wrd Jawingw opieray si o Polsk, gdy pierwszy misyonarz, dziaajcy
wrd tego ludu, Dominikanin Henryk, nalea do prowincyi polskiej
wskutek stara polskich otrzyma instytucy na biskupa misyjnego
110. Misya

polska

dyy

ziemi jawiskiej

Rycho
strony.

rk

legata

zwtpiwszy wida
Wytrwalszymi okazali si

jednak,

papieskiego

Alberta ok.

skutek swej

Polacy,

pracy,

gdy ksita,

124S.

r.

opuci

te

niewtpli-

wie pod wpywem biskupw, nie stracili z oczu misyi wrd Jawingw. Wskutek stara polskich papie Aleksander IV prbowa w ywrze nacisk na Henryka, aby powrci do swej dyecezyi. Zabiegi
te jednake pozostay bezskuteczne. Starania o misy odyy pod
wpywem zwyciskiej wyprawy z r. 1256, a kierowa niemi Bolesaw Wstydliwy. Zwrci on si wwczas do Stolicy Apostolskiej
z prob o utworzenie dla ziem Jawingw biskupstwa, podlegajcego metropolii gnienieskiej, papie za wyda bull, polecajc
arcybiskupowi gnienieskiemu przedsiwzi kroki przygotowawcze.
Sprawa "ta jednak natrafia na najrozmaitsze trudnoci, prawdopodobnie ze strony yjcego jeszcze podwczas biskupa Henryka, gwnie
do zdobycia ziem jawiskich,
jednak z strony Zakonu, ktry,
nie chcia tam dopuci adnych innych wpyww ani pastwowych,
ani kocielnych. Ostatecznie wic plan misyi polskiej wrd Jawingw upad.
biskupstwo misyjne w ukowie.
111. MJsya litewska
Rwnoczenie zabiegami okoo utworzenia biskupstwa jawiskii
snuto w Kociele polskim inne joszc/.t' plany. Zrodzia si tu myl

dc

/.

misyi litewskiej, opartej o

odrbn

organizaoy kocieln.

r.

L253

arcybiskup gnienieski Peka konsekrowa ni biskupa litewski

Dominikana Wita. ucznia w. .lacka. Plan, opracowany niewtpliwie
przez zwierzchnikw

Kocioa

polskiego, byl

miay

zakrelony aa

218

HISTUKYA polityczna

w pomyle szed dalej anieli przed kilkudziesiciu

biskupstwa pruskiego, a opiera si na ufnoci w wasne
siy do sprostania dzieu misyjnemu,
na poczuciu korzyci politycznych, jakie -musiayby
na Polsk, gdyby si zamiar powid, .leeli Wit nie mg ochrzci ani Mendoga ani Litwinw, ale
owszem by zmuszony zrezygnowa z biskupstwa ju w dwa lata
po swej konsekracyi, to stao si to wskutek zawici Krzyakw,
ktrzy, uwaajc Litw na swj up, bronili jej zazdronie od wszelkich
tyme zreszt czasie sam Mendog
obcych wpyww.
zwrci si do Krzyakw
chcia przez ich rce otrzyma zarwno

wielk

laty

skalo:

[>lan

spyn

koron krlewsk,
Wspczenie

jak

chrzest.

utworzenie biskupstwa litewskiego

prbowano z strony polskiej wzmocni organizacy kocieln na
wschodnich kresach Polski, ktre, oddalone od rodowisk ycia kocielnego, byy pod w zgldem religijnym zupenie zaniedbane
wyz staraniami o

stawione na

wpywy

spustoszenie

wrd

obce, przedewszystkiem

tamtejszej

ludnoci,

cerkwi,

raczej

mogce

sia

ni

na-

imienia

prawd nalecej

do Kocioa rzymskiego. Zamierzano utworzy biskupstwo z siedzib w ukowie. Nad przeprowadzeniem tego planu
pracowa najwicej Franciszkanin, mistrz Bartomiej z Pragi, ktry
pozostawa w stosunkach z ksiciem Bolesawem Wstydliwym i kapitu krakowsk zmierza do utworzenia wielkiej misyi franciszkaskiej w tych stronach. Papie Aleksander IV zgodzi si na realizacy tego planu udzieli szerokich penomocnictw' Bartomiejowi,
pozwalajc mu nawet na zorganizowanie wyprawy krzyowej przeciw Litwinom, Jawingom
schizmatykom. Wnosi naley,
biskupstwo ukowskie mogo by zamierzone jako misyjne, majce
r

dziaa<

tak

wrd pogaskich Jawingw,

jak

na Rusi.

Tutaj je-

dnak plan ten natrafi nie tylko na opr potg politycznych, ale na
uprawnienia biskupstwa lubuskiego do misyi wrd Rusinw (por.
w rezultacie pozosta tak samo planem, jak biskupstwo ja 59)
miae
winskie
litewskie. Mimoto jednak plany te tak szerokie
wiadcz dodatnio o gwnych niewtpliwie ich autorach, biskupach
poczci wykonawcy,
polskich, oraz o gorcym ich zwolenniku
dowodz,
w Kociele polskim nie wyBolesawie Wstydliwym,
ta jasna myl polityczna, majca nawet w czasach rozbicia dzielnicowego zwrcon uwag na dziea, ktre musiay przynie korzyci caej ojczynie, oraz
byo w nim tyle si, i mg on myle o podbijaniu dla wiary Kocioa rozlegych obszarw, to nie
tylko takich, ktre byy pogrone w pogastwie, ale
takich na
7

ktrych

panowaa

schizma.

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

112. Stosunki

wiadomoci

celu

siadali niestety

Polski

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

Litwy za Mendoga.

znaczenia politycznego sprawy

ksita,

ktrzy nie

zaj w

umieli

219

Mniej jasnej

jawiskiej
niej

po-

samodziel-

za swym wasnym interesem. Z pocztku

nego stanowiska
podporzdkowali si planom i interesom ruskim, a wnet potem skonili gowy przed pretensyami krzyackiemi (ukad z r. 1260 p. 108).
Zwrot ku Krzyakom pociga za sob dalsze skutki. Mianowicie
Ziemowit pomaga z pewnoci swemi wojskami Krzyakom w ich
wojnach z Mendogiem, zwaszcza za odkd Mendog zerwa z Zakonem wszed w porozumienie z stronnictwem pogaskiem; Polacy uczestniczyli te w wyprawie, ktra si skoczya klsk wojsk
odpowiedzi na ten
krzyackich nad jeziorem durbeskiem (1261).
udzia wojsk polskich w wyprawie krzyowej przeciwko Litwie
i

Mendog zorganizowa wielk wojn jeden z najsilniejszych oddziaw wysa na Mazowsze (1262); w tym oddziel byli te Rusini
i

ksistw pnocnych. Wyprawa litewska przesza przez Wis naw Ujazdowie na dwr ksicy; Ziemowit pad zabity, a syn
poKonrad,
dosta si do niewoli. Z Pocka zostay zgliszcza
jego,
zapisay
pioy, a cay kraj dozna jednej z najciszych klsk, jakie
dzieje. Byo to jedno z pierwszych bezporednich zetkni si Poone miay t
lakw z Litwinami; jeszcze przez dugie lata
sam cech nieprzyjazn spotka oko w oko dzikiego napastnika
swego pastwa Polaka.
Litwina z bronicym swego domu, mienia
Z wstpieniem za Litwy na widowni dziejow wzroso niebezpieczestwo, groce od Jawingw; oba te ludy, oparte teraz o posilnie zorganizowan przez Mendoga Litw, podnisszy si
cywilizacyjnie wzmocniwszy wojskowo, staway si wrogiem coraz
z

pada

bd

tn

coraz

niebezpieczniejszym,

gbiej

Mazowsze, Kujawy

na

pieskie zagony, ktre

czyc

pod
podchodziy
Obrona kresw wschodnich,

nierzadko

1267, 1268, 1273, 1277, 1278).

Mazowsza stawaa si

cra/
wymierzay ciosy
Maopolsk zapuszczay swe u-

silniejsze

w miar

tego

(1266,

zwaszcza

zadaniem coraz trudniejszem

doniolejszem.

Podczas gdy sto113. Piastowie mazowieccy wobec Kusi.

Jawingami byy wycznie niemal wrogie, t<>
sunki z Prusakami
i

bardzo przyjazne. Ju Konrad mazowiecki

Danielem
przyja t, jakby tradycy rodzinn, pi
kaza swym synom, a nawet umocni ja wzami rodzinnymi, gdy
najstarszego syna Bolesawa oeni z ^nastazy, crk Aleksandra
ks. beskiego, a modszego Ziemowita, ktry po mierci bral

Rusi byy

stosunki z

przyjani

panowa
wnego,

na

Mazowszu, z crk Daniela, Perejasaw. Nic wic dziulega jeiro

/
Danielem
Ziemowit */.<~d\ pka w

rk

HLSTOKYA 1'OLMYCZNA

v20

wpywowi

nie

tylko

zewntrznej,

polityce

wntrznych. Za ycia Ziemowita

najdrobniejszy nawet epizod nie

zamci

ale

rzdach we-

Daniela (~ 1264) aden

tych dobrych stosunkw.

(7 1262)

Wojna polsko-ruska w r. 1271). Dopiero za panowania syna Ziemowita Konrada nastpio starcie polsko-ruskie. Kiedy
mianowicie w roku godu 279 na prob Jawingw ks. WodziNarwi statki z ytem, na
mierz Daniowicz wysa im Bugiem
114.

Celem pomszczebezprawia Wodzimierz urzdzi wypraw na Mazowsze.

Byto jednak epizod, ktry nie zepsu na dugo stosunkw, stale

transport ten napadli ludzie Konrada

nia

zabrali go.

tego

nastpnych latach przyjaznych.

Maopolski z Rusi za Daniela. Daniel, utrzymujc sojusz z Konradem nawet w tych latach, kiedy Konrad
do zdobycia Krakowa, mia jednake na oku wasne korzyci, gdy

dotychczas
1

nic

15. Stosunki

dy

upi graniczce

tylko

Rusi

okolice

(Lublin,

Lukw

T
,

Siecie-

chw] a po Wis (1243 1245, p. 86), ale usiowa osiedli si

w nich na stae w tym celu wznis swj grdek pod zamkiem
i

lubelskim.

Usiowa

tych jednak nie

uwieczyo

powodzenie, ziemie

pograniczne utrzymay si przy Polsce. Wreszcie po

Daniel

musia

uui

r.

1250, kiedy

kark pod jarzmo tatarskie, zaniecha on polityki

wzgldem Bolesawa odtd ju spokj trwa na graMaopolski

Rusi przez cay czas panowania Bolesawa Wstydliwego Daniela; podobny stosunek obu ksit do Wgier sprawia,
nieraz wojska ruskie walczyy obok polskich
Rusini przechodzili spokojnie jako sprzymierzecy przez ziemie polskie (p. 118),
a znw Bolesaw uczestniczy w wyprawie na Jawingw w r. 1256
Niewojowniczy Bolesaw myla co najwyej o oddziay( 108).
waniu na Ru przez Koci
o obronie ludnoci polskiej przed
wpywami schizmy ( Ul), Daniel za mia wiele do czynienia z JaLitwinami, tak,
do konfliktw nie przychodzio. Ksiwingami
biskup
polscy, wrd nich za przedew*szystkiem Bolesaw,
krakowski. Prandota, ywo interesowali si planami unii cerkwi
Tak n. p. uczestniczyli
z Kocioem rzymskim, ktre ywi Daniel.
oni w obradach, jakie si toczyy w r. 1246, zanim Daniel wysa
nieprzyjaznej
nicy

ta

swe

nticyalne

papieskie,

lem

poselstwo do kurji papieskiej

Ru

wiozce na

Krakowie.

Wyrazem

r.

1247, a poselstwo

koron krlewsk, spotkao si

Danie-

tych przyjaznych stosunkw Maopolski

Rusi byo porednictwo biskupa

midzy Polsk, Rusi Czechami w

pobudki

Bolesawa,

dla

Prandoty przy zawarciu pokoju

r. 1254/5 (p.
119). Oczywicie,
k+rych nie tylko utrzymywa pokj

Danielem, ale jeszcze udziela mu nawet zbrojnej pomocy, byy

prcz wpywu Wgier
przedewszystkiem natury
ich polityki

ST.

ZAGHoROWSKi: WIEK

Mimo,

religijnej.

udziaem Bolesawca,

niektre

XIII

PANOWANIE WAI). OKIETKA

powstay za wsp-

instytucye. jakie

zday

biskupstwo ukowskie,
schizmatykw dla Kocioa aciskiego, to przecie nie
n.

221

p.

do

poowu

wywoao

to

midzy Rusi a Maopolsk (obok wpyww politycznych

Wgier, ktre miay interes w utrzymaniu harmonii midzy tymi
konfliktw

ksitami,
wodu,

nie naley traci z

noszc si z planami

a ktrego

Daniel,

gwnie

oczu)
unii,

mg

nie

tego

po-

stanowczo

zwalcza propagandy rzymskiej, a pozatem jeszcze

dlatego, e planowane biskupstwo ukowskie nie zagraao nigdy powanie cerkwi.
116. Stosunki Maopolski z Rusi za panowania synw DaDopiero po mierci Daniela jego syn Szwarno, ktry by
niela.
ziciem Mendoga, uczestniczy w wyprawie litewskiej na dzielnice
Bolesawa z r. 1264 (p. 115). Bolesaw urzdzi za to wypraw odwetow na dzielnic Szwarna, wojska polskie zaday Rusinom pozmusiy ich do proszenia o pokj (1266). Odtd
klsk
trwaa znw cisza pokojowa na pograniczu Maopolski Rusi a do
mierci Bolesawa.
krakowski cieszy si sympaty na Rusi,
na wiadomo o jego mierci zapisay latopisce ciepe o nim wspomnienie w sowach penych pochway
uznania.
117. Polska wobec Wgier i Czech. Podczas kiedy pnocno-zachodnie, pnocne
wschodnie dzielnice Polski byy zaprztnite zagadnieniami politycznemi, jakie im nasuway do rozwizania
dnoci ssiadw lub warunki pooenia geograficznego, to poudniowe
poudniowo -zachodnie czci Polski zostay wcitrnite
i

wan

Ksi

wir spraw, ktrych ogniska leay daleko poza Polsk. Mianowicie nad jej granicami wyrastay w w. XIII dwa pastwa, ktre okazyway
zdobyczy nowych ziem w zwizku z tern narzucenia

dz

swego politycznego wpywu ssiednim ksitom. Byyto Wgry

Czechy. Oba te pastwa, szukajc stronnikw, z ktrych pom
mogyby osign swe cele, zwracay si te do ksit polskich
umiay ich dla siebie zjedna z sob zwiza. Ksita ci za,
i
wcignici w takie sojusze, nie tylko stawali do walki w szeregach
i

wgierskich, ale nieraz sami z sob skrzyowali bro

ton sposb wyjaniekrew bratni za obc sprawo.
nie niejednego konfliktu midzy Piastowicami znajd uje si w t
patrzeniu wspczesnej polityki nie polskiej, ale wgierskiej lub

czeskich
i

przelewali

czeskiej.

Kiedy po
11N. Stosunek Polski do Wgier do r. 1253.
mierci Leszka ambieye niskie znikny z planw politycznych wadHenrykw lskich
cw Maopolski, bo zarwno Konrada, jak
(z wyjtkiem moe pewnych planw misyi katolickioh, jakie mg
mie popiera Henryk Brodaty, p 59), porozumienie z Wgrami,
i

HJSTOKVA POLITYCZNA

si wcale

ktrzy nie wyrzekali

ruskiej,

polityki

stawao si

jeszcze

atwiejszem ni dawniej. Pierwszy zaraz energiczniejszy krl wirirrskj. Bela IV (1235

1270), umia z tych stosunkw skorzysta.
Wydajc crk King za Bolesawa Wstydliwego (1239), pozyska

na dugiej

wwczas panowa

ksicia, ktry

dla siebie

graniczcej

Wgrami,

linii

ziemi sandomierskiej,

mia wnet (1243)

maopolskich. Rwnie

ktry

sta si panem obu poudniowych dzielnic

z ksitami ruskimi pozostawa Bela w cisych, czasem nawet rodzinnych zwizkach. Rocisaw, ks. halicki, by jego ziciem nieraz
r.
towarzyszy mu w wyprawach wojennych.
za 1246 zawar
Bela przymierze z Danielem ruskim, ktre opierao wpyw wgierski wrd ksit poudniow o-ruskich na silnych podstawach. Wgry
stay si wic orodkiem, do ktrego ciyy ssiadujce z niemi
zakarpackie ksistwa, a fakt ten wzmacnia ogromnie stanowisko
polityczne krlw wgierskich
mg zachca do w ikszych przedsiwzi. Jako rzeczywicie Bela zwrci si w kierunku dzieraw
obronie swych ziem, odnisszy zwycistwo nad
austryackich.
wojskami wgierskimi, pad ostatni Babenberg, Fryderyk Bitny (1246).
i

woiiiersko-czeski

Konflikt

lii).

udzia w nim Polski w

r.

Ta mier oprnia lenno austryackie, o ktre rozpoczy

si zaraz dugie walki. Wrd pretendentw wystpi Bela wgierski
1253.

Ju w

wojnie midzy nimi

w r. 1253 pojawia si na widowni take Polska. Mianowicie Bela
koalicy ksit. Poruszy
podj kroki wojenne nie sam, ale z
bowiem swych zakarpackich sprzymierzecw: Daniela i Rocisawa,

Przemys Ottokar

czeski.

pierwszej

ca

ksit ruskich, oraz Bolesawa Wstydliwego Wadysawa opolskiego.

Ksita polscy razem z Danielem, ktrego wojska przeszy przez
i

Polsk, uderzyli na Morawy, ktre

i

znaczenie

tej

spustoszyli,

zupenoci od

wyniku caej wojny r. 1253. Wobec wic

roko zaoony plan wojenny Beli si nie powid,

przebiegu

Opaw. Losy

zajli

wyprawy zawisy

awanturniczej

rzyma
wraca

do

ksit

polskich

napad,

Wgier

interesie

pod

Bela

nie

Beli,

naciskiem

zawrze pokj
miaa adnego

odnie

natomiast

ruscy,

wykazaa brak gbszej myli

zwaszcza za u Bolesaw

a,

sze-

Ottokar wy-

musia
wyprawa

papieskiego

Ottokarem

znaczenia.

(1254),

Podjta wycznie

sobie jakichkolwiek korzyci,

od terenu wojennego ksita

zapewnienia

bez

ktre

mieli

legata

taktu,

dalsi

ksit

polskich,

gdy Wadysaw przyczy si

do akcyi

politycznej u

pewnoci, jak si trzeba

domyla, pod wpywem ksicia krakowskiego lub z obawy przed nim.
Udzia ksit polskich
120. Polityka Czech wobec Polski.

nieznanych

nam

bliej

powodw,

ale z

w wojnie zwrci na nich baczniejsz

uwag

Otto kara.

r.

nast-

ZACH0ROWSK1

ST.

pnym

(1254 na

WIEK

XIII

223

Boe Narodzenie) wybra si osobicie do Wrocawia,

z ksitami lskimi, synami Henryka Pobonego.
nie tylko przywrci wrd nich pokj (por. 62),
ich przyja
zwiza ich z sob wzami przy-

zetkn si
Wpywem swym
ale te pozyska
gdzie

PANOWANIE WtAD. .OKIETKA

Nastpnie odprowadzi swe wojska do Prus na pomoc Zakonowi, ale rycho powrci do Pragi, tak,
nie jest rzecz pewn,
czy osobicie choby przez krtki czas uczestniczy w walkach
z Prusakami, z ktrymi si potem przez cay prawie rok ucieray
wojska czeskie. Ottokar, ktrego plany polityczne sigay bardzo damierza.

poprzesta na zawarciu sojuszu z ksitami lskimi, chocia sojusz ten zabezpiecza dostatecznie wschodnie granice jego
pastwa.
r. 1255
prbowa przecign na
stron biskupa
krakowskiego Prandot, wyraajc przy tern obietnic,
pomoe do
leko, nie

sw

zjednoczenia dzielnic

pod zwierzchnictwem Krakowa, jeeli

Bolesaw Wstydliwy wyda jecw czeskich, pojmanych w wyprawie
polsko-ruskiej na Morawy. Zamiary Ottokara wzgldem ksicia krakowskiego nie doprowadziy jednak do konkretnych ukadw. Natomiast udao si Ottokarowi zawrze pokj
pewnego rodzaju
przymierze z Wadysawem opolskim (1256), ktry teraz przeszed
do obozu czeskiego odtd wrogo wystpowa przeciw Bolesawowi
Polski

Wstydliwemu.
Rezultatem

polityki

tej

e wpywy

byo,

Ottokara rozszerzay

si daleko poza wschodnie granice pastwa czeskiego

way

przygotowy-

dumnych planw, zmierzajcych do zbudowania potnego pastwa z Czech, Moraw, krajw

z

jednej

austryackich

strony urzeczywistnienie

niektrych polskich, z drugiej

za

rozszerzenie

przy-

szoci zwierzchnictwa Czech na lsk.

121.

ksit

Udzia

polskich

wojnie

r.

L260.

Uoone

miaa wyprbowa nowa wojna midzy

1259. U boku krla czeskiego stanli prcz

ten sposb stosunki

karem

Bel w

r.

Otto-

ksi-

brandenburskiego take Piastowie lscy: Henryk

Wadysaw opolski, podczas gdy Bel wspomagali Bowrocawski
Leszek Czarny.
lesaw Wstydliwy
teraz walczyli Polacy w 'lwu
krwawych bitwach (pod Laa
Kroissenburg) przeciwko sobie za
karyntyjskich

obc spraw. Trudno przypuci, eby Bolesaw

dlat<

prze-

ciwko Ottokarowi,
zmierza do zjednoczenia Polski pod hegemo*
ni Krakowa, czemu oczywicie przeszkadzay wpyw) czeskie na
lsku. atwiej jesl przyj",
wa w p. L260
na stanowisk*

wpyny
/.

wzgldy

Wgrami.

ale

raczej

rodzinne

oraz

Nie ambitne zatem

polityczna

bierno

w obozie wgierskim, jak znw

jrjna

daleko

wyznaczyy
z drugiej

polityka

czenia

Bolesawowi

stron)

miejs

ulego wpywom

224

HI.NTORYA POLITYCZNA

czeskim, a nie jakakolwiek idea kazaa Piastom

lskim walczy

za

Ottokara.

122. Ottokar czeski a Piastowie lscy.

Wojna utwierdzia
rozdzia ksit Piastowskich na dwa obozy. Szczeglnie za cise
stosunki czyy Ottokara z Piastami lskimi, otacza si nimi w waniejszych uroczystociach, wzywa ich na wyprawy wojenne (n. p.

wyprawie na Bawary), obecnoci sw uwietni tak

lskich chwil, jak kanonizacya . Jadwigi (1266),
ale te narzuca si na porednika w nieporozumieniach
sdziego
w sporach, oraz za porednictwem biskupw (Brunona oomunieckiego
Tomasza wrocawskiego) agodzi wybuchajce wrd braci
r.

1266

wan

dla Piastw

nieporozumienia. Take
w inny sposb umia zwiza
poszczeglnych Piastowicw. Mianowicie wpywami swymi
wynis Wadysawa naprzd na bogate probostwo wyszehradzkie,
nastpnie na biskupstwo passawskie, a wreszcie arcybiskupstwo
sprzeczki

sob

w r. 1259 ofiarowa wiano wychodzcej za

gogowskiego. Na dworze Ottokara ksztaci si
(w latach 1267 1270) Henryk Probus, nad ktrym po mierci, ojca
Henryka III (~ 1266) sprawowa opiek stryj Wadysaw. To wychowanie maoletniego ksicia dao potem po mierci Wadysawa (1270)
Ottokarowi sposobno objcia opieki
zarzdu dzielnicy wrocawsalcburskie (1276), a

crce

Konrada

ks.

na co zgodzili
wpyw Czech zacz
ciga nad t krain
td liczy na pewne
skiej,

si zreszt miejscowi monowadcy. Z t chwil

si ju bezporednio zaznacza na lsku rozi

jakby protektorat krla czeskiego.

Mg ju

od-

na wspudzia ksit lskich w swych wojnach, zwaszcza wgierskich, n. p. z Stefanem V. w r. 1271, kiedy
po jego stronie walczyli Bolesaw lignicki, Konrad gogowski i Henryk wrocawski.
T
123. Udzia ksit polskich w wojnie z r. 1273.
ojna
ta dowioda,
inni ksita piastowscy, dawni sprzymierzecy Beli,
wytrwali w wiernoci wzgldem Wgier. Arpadowie zwizkami rodzinnymi umieli zwiza z sob cile Piastw. Zon Bolesawa
Wstydliwego bya crka Beli IV, Kinga, w r. 1256, wydano za Bolesawa Pobonego jej siostr Jolant, a w r. 1265 za Leszka Czarnego,
prawdopodobnie desygnowanego ju wwczas nastpc Bolesawa
na ksistwach krakowskiem
sandomierskiem, Gryfin, crk wyprbowanego w wiernoci sojusznika Wgier, Rocisawa, oenionego z crk Beli IV, Ann.
porozumieniu z Stefanem V, ktry
przed samym wybuchem wojny zjawi si osobicie w Krakowie
(w sierpniu 1270),
wiosn r. 1271 napadli na lsk ksita
Bolesaw Wstydliwy, Bolesaw Pobony
sprzymierzony z nim Konrad czerski, ktrzy mieli w swem wojsku posiki ruskie. Napad tych

pn

ST.

ZACHOKOWSKi: WIK1C

ksit dotkn
mg wyruszy

XIII I

PANOWANIE WAD. OKIKTKA

225

przedewszystkiem dzielnic Wadysawa, ktry nie

Tak samo, jak przed jedenastu
laty, laa si krew polska i niszczao polskie dobro za cudz zupenie spraw. Tym razem skutki byy o tyle jeszcze gorsze,
Wadysaw zdoa porozumie si z skonnymi do buntu monowadcami
krakowskimi, ktrzy, powstawszy przeciw Bolesawowi, jemu ofiarowali ksistwo krakowskie (1273). Jakkolwiek jednak Wadysaw
opolski mg skorzysta z jakich niezadowole panw krakowskich
(moe z powodu,
Bolesaw naznaczy swym nastpc Leszka
Czarnego), to przecie przypuci naley,
bunt w Krakowskiem
by organizowany i kandydatura Wadysawa wysunita przez czynniki zewntrzne, dla interesw dalszych; najprawdopodobniej tkwia
w tern rka Ottokara, ktremu chodzio z pewnoci o to, aby przez
wyparcie Bolesawa z Krakowa osabi obz sojusznikw Wgier
do wojsk Ottokara.

wzmocni

tern

samem wpywy

czeskie

Polsce,

pomoc bowiem

Piastw lskich bya niedostateczna, jak dugo po stronie Wgier

stali najpotniejsi ksita polscy obaj Bolesawowie. Ostatecznie plan
si nie powid, Bolesaw Wstydliwy zgnit bunt w bitwie pod
Bogucinem (2 czerwca 1273), a nawet poprowadzi spieszcych mu
z pomoc ksit, Bolesawa Pobonego, Przemysa II, Leszka Czarnego
Konrada czerskiego, na wypraw odwetow na dzielnic
Wadysawa, ktr zniszczono
po Odr. Jednake Bolesaw, lkajc si ponownego buntu, podsycanego z Czech, a widzc upadek
polityki wgierskiej pod rzdami modego krla Wadysawa, uzna
za korzystniejsze przerzucenie si do obozu Ottokara. Nie wiadomo,
co byo cen tego przymierza, o adnych pozytywnych korzyciach
i

ich
sycha, bardzo jest prawdopodobne przypuszczenie,
polski stawa si ofiar zrcznoci powogle nie byo. Znw
itycznej obcego monarchy, krl czeski osign za tym razem korzyci
dlatego,
po mierci Beli IV nie podejrzewano ze strony Wgier
wiadomych celu usiowa jak dawniej.
rwnie stanowczych
124. Dawni sprzymierzecy wgierscy w obozie czeskim.
Z chwil przejcia Bolesawa Wstydliwego do obozu czeski*
wpyw Ottokara na Piastw doszed do zenitu. Otto kar zreszt, ki
ju wszed w okres wojen z Rudolfem musia si przed mm n;r

nie

ksi

inki
si pielgnowa dobre z Poli
wpyw swj umacnia. Walki na lsku im7<l/y Bolesawem Ro>
iwa (12*3
gatk a Henrykiem IV, ktry popad w niewol
w roli
wystpienia
do
sposobno
dogodn
nastrczay Ottokarowi

upokorzy

(1276). usilnie stara

rozjemcy, przyjaciela, ale zarazem protektora

nizowa

wypraw ksit

Kucyk lopeiiya polska.

Tom

V. cz.

1.

polskich,

ustanowi

zwierzchnika.

sd

polubowy,
'

226
z

HlUTOKlfJL

Bolesawa Wstydliwego

pretensyi. jakie

POLITYCZNA

Wadysawa opolskiego do
ksita (n. p. Przemys

mieli niektrzy

osdzenia
wielkopol-

do Henryka, dozwoli nawet Bolesawowi na zajcie kilku zamkw

dzielnicy wrocawskiej. Przez tak zrczne kierownictwo spraw Ottokar pozyska sobie zaufanie ksit. Ale bdem jest sdzi,
wytworzona w ten sposb koalicya miaa jakibd charakter narodowy
czy plemienny sowiaski. Rwnoczenie bowiem Ottokar, starajc
si zadowolni Ottokara brandenburskiego, ktry rwnie ywi
pewne pretensye do Henryka IV, w ukadach da mu zamek Krosno
do chwili wypacenia sumy 3500 grzywien.
tytuem zastawu
Ottokar bowiem, nie mogc znale sojusznikw na poudniu swego
pastwa, skoro nie mg liczy na pomoc panw z krajw austryackich
skoro tak krl wgierski, jak i
bawarski, stali

ski)

ksi

szeregu jego wrogw, musia szuka pomocy na pnocy. Chocia

nieraz wysuwa motywy narodowe, jak wsplno jzyka, jako

wic

rodki

agitacyjne,

chocia zgromadzi

w swym

ksit,

obozie

zna-

niemczyzny, to
nych z wrogiego usposobienia wzgldem Niemcw
planem jego
przecie niezgodne byoby z prawd twierdzenie,
byo utworzenie zwizku pastw sowiaskich celem walki z Niemcami. Rwnie bdne jest twierdzenie, jakoby plan Ottokara polega
na pozyskaniu Bolesawa Wstydliwego przez popieranie jego
do zwierzchnictwa nad innemi ksitami z tytuu dawnego zwierzmianowa go dwuchniczego stanowiska Krakowa. Okoliczno,
krotnie sdzi rozjemczym w sprawie Henryka IV, da si wytumai

de

czy

tern,

starszych

Bolesaw by

najpowaniejszych

czasie
z

owych sdw jednym z najaden zreszt dokument

Piastw.

rzekomego stanowiska zwierzchniczego Bolesawa.

125. Udzia Polski w bitwie pod Durnkrut. Ocena stosunkw
rok potem rozegra si epilog stosunkw polpolsko-czeskich.
nie zaznacza tego

sko czeskich na pobojowisku pod Durnkrut. Ottokar

wezwa w

r.

1278

do walki, powoujc si na
pochodzenia
ssiedztwo Czech i Polski oraz na wsplno krwi
posali
Ksita
polscy
Czechw i Polakw do walki z Rudolfem.
na to wezwanie posiki zbrojne, ktre w znacznej czci pady na
polach morawskich. Epizod stosunkw polsko-czeskich za Ottokara
nie mia ani gbszego znaczenia ani dalej sigajcych skutkw.

ksit, baronw

rycerstwo

polskie

ksit polskich, jako na sojusznikw, z ktrych

pomoc spodziewa si osign swe cele zarwno w kierunku podniesienia potgi Czech, jak
w polityce niemieckiej, nie zamierza

Ottokar, patrzc na

nigdy dopomdz im do rozwizania takich problemw politycznych,

byy wane z punktu widzenia interesu polskiego. Dlatego

nawet skupienie si licznych ksit w sojuszu czeskim nie dopro-

ktre

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

PANOWANIE W AD.

Xlii

< >K1ETK

227

zaakcenwadzio do konsolidacyi wewntrznej pastwa polskiego

towania jednolitoci pastwowej. Gwn win przypisa naley
oczywicie nie Ottokarowi. dla ktrego sprawy wewntrzne polskie
byy cakiem obojtne, ale ksitom polskim, ktrzy, widzc, jak
ugruntowyway si silne organizmy padookoa powstaway
zrozumie
istoty
wartoci tych zjawisk, pogrmogli
nie
stwowe,
eni a do zalepienia w swym partykularyzmie.
i

C.

Siy wewntrzne. Poczucie narodowe.

\Y czterdziesto126. Destrukcyjna dziaalno przywilejw.

letnim okresie, ktrego gwne wydarzenia przedstawiay poprzednie
ustpy, dokonay si przemiany, gboko sigajce w ustrj pastwa
ycie narodu. Niejednokrotnie podkrelono partykularyzm, jaki si
i

coraz bujniej

jego

genez

krzewi, a zaznaczone fakty historyczne

si,

oraz

jak si

wytumaczyy

mg utrzymywa

rozrasta.

Oprcz tych przyczyn czysto politycznych naley obecnie wskaza

przyczyny wewntrzne, stojce w zwizku z przemianami, jakie
w tym czasie zaszy w ustroju wewntrznym dzielnic. Mianowicie

dawnej

wadzy ksicej,

absolutnej,

opartej na systemie osobi-

stych rzdw, nastpuj pewne ograniczenia rwnoczenie w drodze

prawnej faktycznej. Pod wzgldem prawnym ograniczenia te przynosi przywilej
zw. immunitetowy, ktry prcz zwolnie od opat
wiadcze na rzecz pastwa nadawa jeszcze immunitet, czyli
uprawnienia w zakresie sdownictwa, stanowice podwalin szeroi

t.

jurysdykcyi patrymonialnej. Przywileje, zrazu udzielane wycztym okresie ju udziaem

nie instytutom kocielnym, stay si
ten sposb
wpywowych osb a nastpnie rodzin monowadczych.
kiej

zmniejszay si zasoby, ktrymi mg panujcy dotychczas

swobodnie rozporzdza, ale take kurczyo si terytoryum, nad
ktrem rka jego bezporednio panowaa, w miar jak enklawy, poddane wadzy czynnikw innych, wyposaonych w przywileje, staway
si coraz obszerniejsze.
Na tej podstawie prawnej
127. Znaczenie monowadztwa.
wyrasta dla panw immunitetowych cay szero^ korzyci politycznych. Przy dobrej gospodarce, pr/.y zastosowaniu zwaszcza metod
nie tylko

gospodarczych, jakie wprowadzay t. zw. kolonizacya niemiecka

ryalna panujc*
wzory, idce z Zachodu, dawna przewa
stosunek Bi] przechyla! si ju
zacza si chwia upada tak,
i

ksistwach maych, cakiem wyranie

bya nastpnie okoliczno*
na stron spoeczestwa.
rodzin.
warstwa szlachecka nie zatomizowaa si jeszcze na

gdzieniegdzie, mianowicie

Wan

15*

228

HISTOKYA POLITYCZNA

wi

e wci utrzymywaa w pierwotnej sile

ustroju rodowego;
nastpstwem tego byo, e ci czonkowie rodw, ktrzy uzyskali
wysze stanowisko na dworze lub w zarzdzie pastwa (n. p. urzdy
kasztelaskie), mieli za sob si caego rodu
mogli j w stosownej
chwili rzuca" na szal. Panujcy nie sta zatem wobec kilku czy
kilkunastu ludzi, ktrych mg zlekceway, nawet oddali, ale wobec

ale

ludzi,

ktrzy

przedstawicielami

byli

wszystkich

niemal si gospo-

wojskowych dzielnicy
dlatego te musia powanie liczy si z ich gosem wol, tern bardziej zreszt,
nieraz by
zaleny od ich pomocy materyalnej. Sami moni zdawali sobie dodarczych

skonale

spraw

lityczny, a

swojej siy

wic

nie

omieszkali z niej korzysta.

wpyw monowadztwa

faktyczny,

ksit

na

Pojest

tym okresie ogromnie widoczny zarwno za ycia panujcych, jak

przy zmianie tronu, kiedy, w niektrych zwaszcza dzielnicach
(n.
Maopolsce), gos monowadztwa brzmia bardzo doniose
p.
peen by silnych akcentw. Mimo to poza postanowieniami przywilejw, ktre byy wwczas jeszcze wycznie tylko indywidualne,
wadza panujcego nie zostaa prawnie w niczem ograniczona w zasadzie bya rwna dawnej wadzy ksicej. Warunkiem utrzymania
i

rozszerzenia jeszcze tych wpyww byo jednak utrzymanie dzielnic

systemu prawnego prowadzcego do coraz dalszego ich podziau, z tego
bowiem wyrastay dwie rwnoczenie korzyci, o ile bowiem rosa z jei

ilo dworw ksicych, o tyle kady z ksit na nowych

by uboszy sabszy od poprzednika. Wzgldy polityczne
denia monowadztwa do wpyww
wadzy podtrzymy-

dnej strony
dzielnicach

zatem,

way

partykularyzm
dzielnicowo.
Kolonizacja
128.
niemiecka. Miasta.
Rwnie dokonywajcy si w tych czasach postp gospodarczy nie mg pozosta bez
wpywu na spotgowanie podtrzymanie partykularyzmu.
tym
okresie caa prawie Polska (z wyjtkiem tylko Kujaw
Mazowsza)
staa si terenem nadzwyczajnie ywej kolonizacyi niemieckiej,
i

byy

ogromnie doniose.
zakresie
stosunkw rolnych kolonizacya niemiecka przynosia udoskonalenie
produkcyi przez wprowadzenie lepszych metod eksploatacyi ziemi
oraz w znacznym stopniu zmiany w stosunkach spoecznych na wsi
zarwno przez popieranie rozwoju klasy wolnych wocian, siedzktrej

skutki

wielorakie

cych na ziemi za kontraktem, jak

przez stworzenie organizacyi
gminnej czyli samorzdnego zrzeszenia o charakterze gospodarczoadministracyjnym.
urzdze prawnych niemieckich mia moe
i

Wpyw

jeszcze

gbsze

szereg powsta

skutki

wskutek bujnego rozwoju

wanie w owym

mego pocztku wspaniale

czasie, a wiele

rozwijao.

Miasto

cay
si od razu od sa-

miast, ktrych

byo zarazem

rynkiem,

ST.

ZACHOKOWSKI: WIEK

XIII

PANO

WANI K WAD.

OKIETKA

229

kupowano obce, byo wic

gdzie sprzedawano towary miejscowe
symbolem przemiany gospodarstwa naturalrodowiskiem handlu
nego na pienine, stawao si orodkiem gospodarczym otaczajcej
go czci kraju, miao warunki doskonaego rozwoju dla swego
rkodzie. Miasta, ktre wnet zakwitny. zyhandlu, przemysu
skay wysok si majtkow znaczny nawet wpyw polityczny na
i

ksit, ju choby

tego

wzgldu

stanowiy jedno

najbogat-

szych rde finansowych. Zwrot ku sprawom gospodarczym troska

innych spodziewanych koo zapewnienie wyszej renty gruntowej
i

uwag

zarwno ksit, jak

czynnikw spoecznych od zagadnie politycznych,
wskutek tego postp gospodarczy przyczynia si do podtrzymania

rzyci odwracay

wielu

dzielnicach

wybitniejszych

partykularyzmu dzielnicowego.
Partykularyzm
129. Czynniki jednoci. Dynastya. Koci.
mia zatem siln podpor nie tylko w warunkach politycznych, w jadzielnice, ale take w rozwoju stosunkw wewntrzkich miay
nych. Ostateczne rozbicie dawnego pastwa polskiego na zbiorowisko
osobnych dzielnic, podobnie, jak si to stao na Kusi, bezporednio
i
powanie grozio. Opr temu prdowi stawi jednake szereg
czynnikw, ktrych si dopiero dzieje nastpnych kilku dziesitkw

lat

sprawdziy
udowodniy. Pierwszym z nich bya dychocia podzielona na szereg linii, przecie utrzymyw tradycyi w swem prawie rodowem fakt swego pochodzewsplnej przynalenoci do jednego rodu. Drugim czynnikiem
peni

nastya. ktra,

waa
nia

by Koci, tworzcy jedn prowincy gnieniesk,

posiadajcy

prawa partykularne oraz organy ustawodawcze, administracyjne

sdowe (synody prowincyonalne, trybuna apelacyjny metropolity, prawa arcybiskupa w sprawie obsadzania stolic biskupich
Kocioowi pomocne byy jeszcze dwie instytucye, ktre
t,
d.).
miay w przyszoci przyczyni si do odbudowania jednoci poli-

swoje

zwierzchnictwa Stolicy Apostolskiej

tycznej: instytucya politycznego

czc

si w wczesnych
instytucya witopietrza, ktra,
nad Polsk
pojciach z uleganiem Polski wadzy papiea, nie wykraczaa poza
granice Polski a przecie znakomicie je umacniaa. Ale niewtpliwie
i

najsilniejszym czynnikiem

byo

poczucie uarodowe polskie.

Zaakcentowao si ono
zupenie wiadomie w tym okresie po raz pierwszy w <l.
jach, przedewszystkiem wskutek przeciwstawienia Bi ywiou poiod Pni9 krzyackich cra/
sikego niemieckiemu, ktry przez lsk
130. Geneza poczucia narodowego.

silnie

w coraz wikszych falach przenika w gb Polski Pierwgbiej

sz pobudk poczucia narodowego bya obrona dawnego Btanu poi

siadania,

mianowicie

wpywu

znaczenia

na

dworach

k>

230

HISTOKYA pulitycena

zagroonego prze/ napyw Niemcw, umiejcych z powodu swych rozzajmowa stanowiska u boku panujcych
wypiera
z nich Polakw. Do tego antagonizmu, ktry ogarnia przedewszystkiem warstw szlacheck, przyczya si niech Kocioa wzgldem
Niemcw. Miaa ona wielorakie powody.
walkach politycznych
biskupw z ksitami duchowiestwo pochodzenia niemieckiego,
w owych czasach gwnie zakonne (Franciszkanie), a wic korzystajce z egzempcyi zakonnych, czyo si z ksitami przeciw
licznych zalet

przedstawicielom

hierarchii

nion niech biskupw

kocielnej,

kleru

co

polskiego

musiao budzi
nie

uzasad-

tylko do politykuj-

cych mnichw, ale wogle do Niemcw. Zreszt na wielu z duchowiestwa parafialnego dziaay blisze pow ody, ktre
niech mo-

gy podtrzymywa

nawet podsyca. Mianowicie Niemcy wyamy-

wali si tak od pewnych opat, ktre skadaa ludno polska, prze

dewszystkiem od witopietrza, jak
od sposobw skadania dziesicin wedle zwyczaju krajowego w snopach na polu, proponujc
natomiast opat w ziarnie lub w pienidzach. Spory o dziesiciny
i

oraz agodniejsze, od

przez

zwyczajowego

Polsce,

zachowywanie postu

Niemcw wywoyway spory midzy duchowiestwem polskiem

a Niemcami. Prosta rzecz, e ludno polska stawaa po stronie

swych proboszczw, juto uwaajc zwyczaje niemieckie za zgorszenie, juto ulegajc niechci
wrogiemu usposobieniu swych przewodnikw duchowych, ktrzy byli przecie jedynymi jeszcze apostoami cywilizacyi na wsi. Byo wic
powodw, ktre mogy
w caem spoeczestwie polskiem od szczytw do podstaw obudzi
poczucie odrbnoci w stosunku do Niemcw a cznoci wzajemi

do

opartej zreszt na caym szeregu realnych czynnikw: przedewszystkiem jzyka, ale ponadto zwyczajw prawnych, kocielnych,

yciowych.
nej,

131. Rozwj
rola poczucia narodowego. Ale to poczucie
narodowe z pocztku o charakterze czysto negatywnym, zaczo ju
w tym okresie wypenia si treci pozytywn. U narodu religijnego najsilniejsze byy wraenia religijne; w tern tkwio znaczenie
kanonizacyi w. Stanisawa. U grobu mczennika stana w r. 1254
cay nard, otrzymujc patrona, poruszy si jednem
caa Polska
uczuciem, w ktrem tkwi powany kapita poczucia jednoci naroju opodowej take pod wzgldem politycznym, tern bardziej,
wie o yciu witego uczya, i za jego czasw Polska bya caa
niepodzielna pod jednym wadc. Otwarcie te dodawano do
opisu cudw, ktre si dziay przy mierci s. Stanisawa, e na podobiestwo posiekanych czonkw zczy si caa Polska, rozbita na
i

dzielnice.

Oprcz tych

wspomnie

historycznych

take

legendy

ST.

ZACHOlOWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKJElKA

231

wypenia zaczy tre poczucia narodowego.

pismach z omawianego wanie okresu przechoway si gdzieniegdzie strzpy poda, naprzykad o Kazimierzu Mnichu, o Bolesawie miaym, o dapotdze Polski, ktre poczuciu narodowemu nawnej wietnoci
daway wyraz si oraz utrzymyway trwao w myleniu politycznem
narodu. Rycho zaczto wskazywa na realne symbole wielkiej przeszoci, zwaszcza za na najcenniejsze pamitki, przechowywane
w skarbcu katedry krakowskiej, na koron, bero, wczni witego
Maurycego, ktre, uzmysawiajc przeszo, musiay rwnoczenie budzi w sercach pragnienie, eby korona ta znw blaskiem zajaniaa na
ten sposb wic poczucie narodowe
skroniach nowego krla Polski.
nie tylko otrzymywao z przeszoci narodowej tre wewntrzn,
program przyale rycho samo z siebie zaczo wydziela idea
szoci i przemienia si z produktu historycznego w jeden z najsilniejszych, ju niebawem, czynnikw twrczych w dziejach. Stao
si to moliwem dziki rozwojowi kultury duchowej w Polsce,
ktry si dokonywa przez coraz liczniejsze wyjazdy Polakw na
studya zagraniczne, stale rosnc sie szk w kraju, coraz ywsze
cywilizacyjne, czce Polsk z Zachodem, costosunki handlowe
i

raz ochotniejsze

czerpanie

wzorw zachodnich

tylko

nie

sferze

w dziedzinie codziennego ycia na dworach ksidworkach rycerskich. Nie tylko wic uratowanie poczucia
znakomite rozco wicej jego wzmocnienie
narodowego ale
rwnoczenie programu jest gwnym
winicie do potgi ideau
a niezmiernie cennym produktem okresu tego kilkudziesicioletni. -o
rozbicia dzielnicowego, partykularyzmu, walk cigych, nieraz bahych bezcelowych, toczonych przez ksit, przewanie sabych aie
tylko politycznie ale moralnie. Bez tego poczucia narodowego Polska
nie byaby zdolna wyj nie tylko zwycisko, ale nawet obronn
katastrof, ktre miay jej przynie najblisze lat
z tych zawika

kocielnej, ale

cych

rk

dziesitki.

ROZDZIA IV.
Odbudowywanie Jednoci pastwowej.
132. Charakterystyka okresu.

Rozbicie dzielnicowe

ohaoi

ostatnich dwudrobnej polityki nie trway jednak zby dugo.

dziestu latach XIII w. rozpoczyna si proces odwrotny, prowad
do przywrcenia dawnej jednoci pastwowej. Praca ta opieraa
wikszej swej czeoi bya niezana corazto nowej podstawie.

lenym od

woli

zamiarw ludzkich wynikiem zdarze. dziejw]

'

232

H1STORYA POLITYCZNA

przedewszystkiem bezdzietnoci ksit

wymierania pewnych linii.
Element dynastyczny by przeto najsilniejszym czynnikiem w odbudowaniu jednoci; zachowanie prastarej istoty wadzy ksicej mimo
nawet pewnych zudnych pozorw,
nastpiy ju tymczasem
zmiany w naturze pastwa, umoliwio dynastyi dokonanie tego
dziea. Obok wymienionych czynnikw nie by te bez znaczenia
nacisk ze strony ssiednich pastw, zwaszcza Czech
pastwa Zadzielnikonu krzyackiego, ktry nie tylko wpaja przekonanie,
Polski
w
wysokim
stopniu
niebezpieczne
szkocowe rozbicie jest dla
dliwe, ale rwnoczenie przynosi wzory sprystego
nowszego
urzdzenia rzdu wewntrznego, co posuyo w wielu wypadkach
do wzmocnienia
utrwalenia wynikw, uzyskanych ju poprzednio
na drodze przypadkowego rozwoju faktw. Dziaay te inne jeszcze
motory, ale rol ich osobno trzeba omwi. Okres kilkudziesiciu
lat, w ktry
wchodzimy, nie posiada jednolitego wyrazu, lecz jest
walk dwu prdw, gdy obok powolnego stapiania si dzielnic
w jedno pastwo dokonywao si rwnoczenie dalsze ich rozdrabnianie na coraz mniejsze uamki. Powrt okietka do Maopolski
i

zajcie Krakowa w r. 1306 nie stanowi adnej daty

r. 1305
przeomowej, gdy chwila ta nie rozstrzygna ani o rozmiarach pastwa okietkowego, ani o ostatecznem poczeniu si kilku dzielnic
w jeden organizm pastwowy; jeszcze przecie okietek nie posiad
Wielkopolski, a natomiast panowa na Pomorzu, ktre nie miao
wej w skad krlestwa ostatnich dwu Piastw. Daty, zamykajcej
przejciowy okres przywracania jednoci, naley szuka w momencie,
kiedy okietek zebra w swem rku ten kompleks ziem, ktry z maemi tylko zmianami doczeka si dynastyi jagielloskiej. Dat tak
i

na kilka lat przedtem

Pomorza.
utracie
Czynnikiem, ktry do
133. Koci wobec jednoci Polski.
przywrcenia jednoci
umia deniu temu da
wiadomie
podstawy teoretyczne
zaopatrzy je w rodki techniczne, by Koci. Wystpi on przedewszystkiem jako obroca polskoci, wyrzuca z kocioa szkoy jzyk niemiecki, a wprowadza na jego miejsce

jest

chwila zajcia Wielopolski, po bolesnej

dy

mow

ludow, stawa

obronie

ywiou

polskiego

nienaruszal-

noci pastwa przed najwyszym trybunaem chrzecijaskiego wiata,

przed Stolic Apostolsk
podejmowa energiczn walk z niemieckimi mnichami, gwnie z Franciszkanami, osiadajcymi przewanie
w niemieckich miastach lskich. Ale Koci nie tylko by krzewicielem
irorcym obroc poczucia narodowego kierownikiem opinii
publicznej w deniu do jednoci, ale rwnoczenie odegra rol polityczn. Koci polski opar si na zalenoci Polski od Stolicy Apoi

ST.

stolskiej

ZACHOltOWSKi: WIEK

Xlii

poj j jako gwarancy

niewan kad prb

WAD. OKIETKA

PANOWANIE

233

nienaruszalnoci ziem polskich,

poddania jakiejbd czstki te-

ktra czynia

rytoryum polskiego pod panowanie obcych monarchw. Znakiem zewntrznym, stwierdzajcym zwierzchnictwo papieskie, miao by
witopietrze, denarius sancti Petri, chocia historycznego zwizku
midzy temi dwiema instytucyami niema. Stojc na gruncie tej teoryi,

Stolica Apostolska zacza bardzo

naraano si wprawdzie na to,
nasya jednego kolektora za
pilnowa witopietrza
drugim, ale znw z drugiej strony uzyskano tytu prawny do dania,
Niemcom, utrzyma przy Polaby lsk, grawitujcy ku Czechom
teory kocieln recypowali take ksita ona to staa si
sce.

skrupulatnie

z podstaw polityki polskiej w owym czasie.

Reakcya
134. Rola Krakowa i Gniezna w odbudowaniu Polski.
przeciwko partykularyzmowi dzielnicowemu zaznaczya si w MaoWielkopolsce. Pojawia wic si na widowni dziejowej rypolsce
Gniezna o przodownictwo w Polsce, tak ywa
walizacya Krakowa
za pierwszych Piastw a, zdawao si, ostatecznie na rzecz Krakowa

jedn

znw staje si aktualn wobec upadku jednozamcie dzielnicowym. Odbudowanie jednolit

okoo Krakowa lub Gniezna jako orodka przedstawiao due gbokie rnice. Krakw mg atwiej odegra rol fundamentu jednolitoci pastwowej, zarwno dziki swemu stanowisku przewodnirozstrzygnita,

pastwa

litoci

teraz

czeniu

rzeszy dzielnic, przed kilkudziesiciu jeszcze laty

uznawanemu

stolicy Polski,

peni

wzgldu na swe tradycye

sigajce w zamierzch przeszo a stwierdzone

przez dynastw, jak

ze

realnemi pamitkami
wspomnieniami historycznemi, ale
dawnej krlewskoci Przewodnictwo natomiast Gniezna, jako rzecz
waciwie nowa, mogo si oprze tylko na podstawach czysto politych zasobach wasnej siy. jakie zdoao w danej chwili
tycznych
wytworzy dokoa siebie, mogo si wic zasadza na wewntrznej
spoistoci obu wielkopolskich dzielnic, potdze ksicia, znaczeniu
d
t.
Rywalizacya Kraroli politycznej metropolii gnienieskiej
kowa Gniezna przeciwstawia znw jaskrawo Wielkopolsk Maopolsce, co opniao sam proces zjednoczenia Polski, a nastpnie,
nawet po dokonanem zjednoczeniu, stanowio, oczywicie obok prawnie tylko

dziwych
gbokich rnic, jakie dzieliy obie to czci Polski, jedn
przez cay
z podstaw wewntrznej walki politycznej tak ywej np
wiek XIV
XV. Wyzyskujc sw tradycye. wysun si jednak
Krakw od razu na plan pierwszy.
Pierwszym krokiem ku zjednoczeniu
135. Leszek Czarny.
po mierci Bolesawa Wstydzielnic w jednolite pastwo by fakt.
zmarego, a wyl rany
wol
Krakowie,
wskazany
dliwego zasiad w
i


234

HISTOKYA POLITYCZNA

prze/, monych, Leszek Czarny

w ten sposb poczy pod swymi
rzdami dzielnice krakowsk, sandomiersk
sieradzko-czyck.
Prawdziwy powd tego faktu tkwi nie w wiadom era deniu do
zjednoczenia, ale w przypadku, e Bolesaw nie mia dzieci. Niewiele
od tego pierwszego rniy si pod tym wzgldem inne etapy zbliania si Polski do dawnej jednoci. wiadomej dnoci dynastyi do
dokonania zjednoczenia nigdzie z wyjtkiem jednego faktu (p. 155)
nie wida, a trzeba tylko rzuci okiem na dzieje podziaw dzielnicowych w tym okresie, aby si przekona, e zasady dawnego prawa
dziedziczenia nie doznay w niczem adnych zmian lub zacienie,
e dalej po mierci kadego ksicia wyrastay jeszcze wci nowe,
i

lsku Kujawach).
136. Wojna niska w r. 1280. Panowanie Leszka Czarnego
ubiego na bezustannem borykaniu si z przeszkodami, trudnociami

coraz bardziej karowate dzielnice (zwaszcza na

przeciwnociami, jakie mu staway wci na drodze zagraay jego

pastwu. \Y r. 1280, zaledwie Leszek zdoa obj spadek po Bolesawie, musia broni swych ziem przed Lwem Danilowiczem,
Haliczu
ktry powzi miay plan
ktry panowa w Przemylu
i

podbicia dzielnicy sandomierskiej

skimi

pomoc

Lubelsk,
z

tatar-

ca

ksit

Leszek wyprawi si zaraz za cofajcymi

posikami

Wis

tam rycerstwo

ich kraj

ruskich przeszed przez

ziemi
pod Sandomierzem i, zamierzajc
na Krakvv, posun si pod Koprzywnic,
krakowskie i sandomierskie zadao mu klsk.

kilku

przekroczy

wielk hardoci

ale

krakowskiej.

si Rusinami

spustoszy

Lww.

po

Napad Jawingw w

r. 1282.
Za poduszczeniem ksimieli sami podejmowa w^alki z Leszkiem,
napadli na ziemi Lubelsk Litwini
Jawingowie w r. 1282, szerzc
swym zwyczajem straszliwe spustoszenie zagarniajc znaczne upy
w ludziach bydle. Leszek nie spodziewa si napadu bawi w Krakowie na kapitule generalnej Dominikanw. Na wie o napadzie
zebra szybko wojsko i, dopadszy napastnikw za Bugiem, zada im
klsk odebra wszystkie ich upy. Byto ostatni napad Jawingw na Polsk; plemi to tracio ju si niepodlego, czci
ruski, polski
tpione przez
wypierane przez
krzyacki

1)J7.

ruskich, ktrzy nie

cik

or

osadnictwo polskie

jce pastwo

krzyackie,

czci

podbijane przez stale

potnie-

litewskie.

138. Trzeci napad Tatarw w r. 1287.

Na rok za 1287
trzeci wielki napad Tatarw na Polsk. Tatarzy szli dwoma
szlakami. Jeden oddzia pod wodz Telebucri, chana Tatarw kip-

przypad

ozackich,

posuwa si

zdoby,

zmierza na Krakw,

przez Lubelskie pod Sandomierz,

ale

na

wie,

ktrego nie

drugi oddzia

stan

ZACHOROWSKi: WIKK

ST.

XIII

PANOWANIE WAD. OKIEiKA

235

cofn si po krtkotrwaych rabunkach na

Tatarw czarnomorskich, prowadzi swj oddzia
wzdu Karpat na Krakw, ktry mu si jednak obroni; w drodze
powrotnej obieg Scz, ale ponis tam klsk od spieszcych z poani
moc Leszkowi oddziaw wgierskich. I tym razem ani
rycerstwo nie odwayo si stawi czoa Tatarom, ale szukao ocalenia w ucieczce; sam Leszek uda si na Wgry. Tylko miasta,
korzystajc z murw, stawiy opr, po raz pierwszy skuteczny. Po
najedzie, i tym razem krtkim (dwumiesicznym: grudzie 1287
znw musiaa si
stycze 1288), pozostao jednak wiele ruin
rozpocz cika praca odbudowania z popiow nowego ycia do-

ju

pod

Ru.

miastem,

tern

Nogaj, chan

ksi

brobytu.

Krtkie
139. Stosunki Leszka z Piastowieaini i Wgrami.
panowanie, w tak wysokim zreszt stopniu zaabsorbowane przez konieczno obrony przed napadami z zewntrz, nie nadarzyo sposobnoci do rozwinicia szerszej gry dyplomatycznej. O ile chodzi
o stosunki

Leszek ani sam nie tworzy zgrupo-

rodzie Piastw.

te do nich nie wchodzi.

poszlaki, e dziaa
porozumieniu z modszym sw ym bratem, Wadysawem okietkiem

wa ksit

ani

Bolesawem mazowieckim, ks. pockim, ktremu udziela

r.
1281 nie
sporach z Konradem ks. czerskim.

oraz z
parcia

w jego

pozja-

wi si na zjedzie, na ktry go zaprosi Henryk IV dopiero obraony z powodu, e Henryk uwizi tam innych ksit, urzdzi nai

pad na
to

lsk

podszed

adnych korzyci.

pod

Wrocaw, jednake

(O sporach z

Konradem

ks.

nie

osign

czerskim

przez

141).

p.

wgierskiej powrci rycho po objciu rzdw do dawnej, a od r. 1271 zarzuconej polityki Bolesawa Wstydliwego, polegajcej na utrzymywaniu cisego przymierza, a zwrot ten mg
dzieltern wiksz rokowa trwao,
si dokona tern atwiej
Wgry stay wobec jednakowego niebezpieczestwa
nica Leszka
Tatarw. Rycho mia Leszek z przymierza wze strony Rusi
gierskiego wynie due konkretne korzyci.
140. Stosunki wewntrzne. Wzrost znaczenia monych. Bunt
w r. 1*282. Groniejszem jednak od najazdw ssiadw braku
przymierzy niebezpieczestwem by stan stosunkw wewntrznych
w dzielnicach, ktre si znajdoway pod panw aniom Leszka Nie
mia on tego tytuu dziedzictwa, na ktrym opierao si. panowanie
polityce

Bolesawa, zasiad na tronie na mocy wyboru monych krakowskich.

Ten fakt osabia wadzi; krlewsk aie tylku przez spotgowanie

pozytywnego

w tej
monych z

czucia siy
flikty

wpywu monych,

podmiotowego powarstwie. Zaczynaj si zdarza coraz czciej konksiciem,

ale

ktre

przez wzrost

wybuchaj u

postaci otwartych

236

H1STORYA POLITYCZNA

buntw, wypowiedzenia posuszestwa, wyboru nowego ksicia. Za

Leszka byy dwa takie bunty. Pierwszy w r. 1282 podnieli moni
pod wodz Janusza, wojewody sandomierskiego, Starzy, oraz biskupa
krakowskiego Pawa. Bunt ten jednak, widocznie le przygotowany,

zakoczy si rycho zwycistwem

Leszka, upokorzeniem wielu wy-

uwizieniem niejednego
Jawingw, organizowany

Wspczesny
nasuwa ju
wwczas przypuszczenie, e bunt monych sta w zwizku z planami
Lwa w kierunku objcia tronu krakowskiego. Leszek nie podarowa
winy biskupowi, lecz go uwizi (1283). Wywoao to nowy spr
midzy ksiciem a hierarchi kocieln, ktra wystpia w obronie
sokich dostojnikw

napad Litwinw

biskupa

(p.

nich.

Rusi,

143).

z r. 1285. Po nieudanym buncie z r. 1282 nastpi

pniej nowy rokosz, znacznie od poprzedniego silniejszy
groniejszy. Na czele jego stanli ci sami Starowie, co poprzednio,
elektem za buntownikw, ktry mia zasi w miejsce Leszka na
tronie krakowskim, by ks. czerski Konrad, sojusznik kniaziw ruskich, a zacieky przeciwnik innych ksit mazowieckich. Z pocztku
wiodo si rokoszanom bardzo pomylnie. Konrad, przyjty przez
spiskowcw w Sandomierzu, wyruszy wraz z nimi na Krakw. Leszek, zaskoczony
bezsilny, zostawiwszy
Gryfin na opiece
mieszczan krakowskich, zwrci si do krla wgierskiego Wadysawa IV z prob o pomoc. Nie zawid si w swych nadziejach.
Mimo,
Tatarzy w tym roku najechali Wgry, otrzyma posiki od
Wadysawa IV, ktre pod wodz Jerzego Baksy pokonay buntownikw w bitwie pod Bogucicami (3 maja). Konrad, ktry nie zdoa
zdoby Krakowa, musia powrci do swego ksistwa, a nad buntownikami rozpocz si sd. Wielu z nich stracio majtki, wielu
musiao za granicami kraju (w ksistwie opolskiem) szuka schronienia. Wierni za Leszka otrzymali liczne nadania
szerokie przywileje.
1286 Leszek urzdzi wypraw odwetow na dzielnic
p.
Konrada, ktra, cho wyrzdzia wiele szkd, zakoczya si przecie
niepowodzeniem.

141.

Bunt

trzy lata

on

142.

dalej

sigajce

Bunt z r. 1285
skutki. Zachwiany wskutek buntu monych tron
opar si po raz pierwszy o ywio mieszczaski, a to oparcie okazao si skutecznem. Musiao zatem od razu ur znaczenie polityczne miast
mieszczastwa, ktre jako czynnik polityczny stano
obecnie niemal na rwni z ywioem monowadczym. Rwnolegle

mia

zrost znaczenia politycznego miast.

za

podniesieniem

si znaczenia politycznego miast dokonywao

materyalne
prawne wzmoenie, ktre mogo nowe ich stanowisko oprze na silnych podstawach
zapewni na dalek przy-

si

ich

ST.

ZACHOKOWiSKi:

szo. Wzrost

W IKK

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

by

237

jednak niebezpieczny
niepodany nie
tylko dla warstwy szlacheckiej, ale i dla narodu z tego mianowicie
powodu,
mieszczastwo byo wwczas zupenie niemieckie, wskutek czego rzeczywisty wpyw miast na obsadzanie tronu ksicego
miast

w rce Niemcw. Niepowodzenie buntu

niewtpliwie korzystne dla Leszka, nie byo wic pomylnem dla dziea zjednoczenia Polski. Ten jedyny w naszych dziejach
okres znaczenia politycznego miast trwa od r. 1285
mniejwicej
do buntu Alberta (1311 1312, p. 175). Miasta, wzbogacane przez
wdzicznego ksicia przywilejami
nadaniami, rozwijajce si poza
wszechstronnie, uzyskay teraz jeszcze
tern wietnie
otaczania si murami (pierwszy Krakw), przez co nie tylko oddzielay
si wyranie od caego kraju, ktry pozostawa pod wpywem ywiou ziemiaskiego, ale uzyskiway materyalne warunki siy, ktre
z nich czyniy tyle gronego przeciwnika, ile cennego sprzymierzeca,
bo oczywicie grd ksicy, poczony geograficznie z obwarowanem miastem przedstawia znacznie wiksz odporno, ni pozbawiony tego oparcia, rwnoczenie za oddziaywanie takiego
miasta na zamek musiao by bardzo silne
bezporednie.
143. Spory z biskupem Pawiem z Przemankowa.
Skwapliwy zwrot Leszka ku ywioowi mieszczaskiemu tumaczy si
jeszcze okolicznoci,
ten nie mg si oprze nie tylko
na rycerstwie, ale take
na Kociele. Biskup krakowski Pawe,
skada

r.

losy polskich dzielnic

1285,

mono

e ksi
i

si ju w r. 127 1 z Bolesawem Wstydliwym spiskowa przeciw niemu w r. 1273, popiera te bunt przeciw Leszkowi
w r. 1282. Po stumieniu buntu po odparciu oraz pomszczeniu napadu Jawingw, Leszek uczu si na sile
wezwawszy na kolloktry spiera

i,

go i zamkn w grodzie sieradzkim (1283). Interdykt, interwencya arcybiskupa

papiea Marcina IV zmusiy ksicia nie tylko do wypuszczenia Pawa z wizienia, ale i do wypacenia mu wysokiego odszkodowania za wir.
1285 nie sycha ju o udziale biskupa w buncie, ale,
zienie.
jak si zdaje, Leszek musia go o to podejrzywa, skoro Pawe po
stumieniu buntu wszed w nowe ukady z ksiciem
wymusi na

kwium do agowa

biskupa,

uwizi

nim nawet pewne podwyszenie niewypaconej jeszcze nawizki za

wizienie w r. 1283 oraz nowe, bardzo szczegowe opisanie przykapituy. Spory Leszka
wilejw katedry, zarwno biskupstwa, jak
z biskupem Pawem rniy si zasadniozo od dawniejszych walk
ksit z biskupami. Tam bowiem chodzio o zasad, o uprzywilejowanie Kocioa w zakresie spirytualiw lub temporaliw. Zwycistwo kocielne zaznaczao sn; wydawaniem dokumentw, ki
przynosiy nowe uprawnienia
przywileje Kocioowi. Tutaj niema
i

238

H1ST0RYA POLITYCZNA

ladu walki

zasady.

Biskup

wystpowa

czynnik

jako

wycznie

polityczny, zmierza do zdobycia politycznego wpywu na ksicia

a w rezultacie take nawet zadouczynienie za targnicie si wadcy
wieckiego na przedstawiciela Kocioa przynioso korzy materyaln
przedewszystkiem biskupowi; dopiero po kilku latach
po nowych
i

zdarzeniach postawiono

moga

dla siebie

spraw w

swych dbr

ten sposb,

wycign

porozumie.

e.

korzyci

katedra biskupia

poprzednich

nie-

Leszek Czarny nie by czosta si te wadc o szerokim

miaej inicyatywie. Postawiony wrd bardzo niewidnokrgu
sprzyjajcych warunkw, wobec nadzwyczajnie cikich zada, wywiza si z nich w sposb, ktry wystawia najlepsze wiadectwo
jego energii, dzielnoci oraz zrcznoci politycznej. Nie umia jednake
opanowa tych czynnikw wewntrznych, ktre po jego mierci
144. Charakterystyka Leszka.

wiekiem wyszych zdolnoci,

nie

miay wybiera nowego wadc stanowi o losach dzielnicy krakowskiej, nie umia te spoi wszystkich swych ziem w jedn cao.
Tote w chwili jego bezdzietnej mierci (30 wrzenia 1288) kompleks terytoryalny, jaki skupi w swem rku, znw si rozpad dzieo
odbudowywania jednoci pastwowej Polski musiao szuka nowych
i

podstaw
145. Wypadki w Krakowskiem po mierci Leszka.
Ziemi
Sieradzk zawadn na mocy prawa rodowego modszy brat Leszka,
Wadysaw okietek, dotychczas
brzesko-kujawski. Niepewne
losy czekay dzielnic krakowsko sandomiersk, ktr mia rozporz-

ksi

dzi wybr monych.

Podobnie, jak Bolesaw Leszka, tak znw ten ostatni upatrzy,
jak si zdaje, na swego nastpc Henryka IV, ksicia wrocawskiego.
Stronnictwo zmarego ksicia, pod wodz kasztelana krakowskiego
Suka z Niedwiedzia (Starzy) trzymao zbrojn
zamek wawelski
opierao si o miasto Krakw. Nie tak zgodni byli dawniejsi
przeciwnicy Leszka, ktrzy jawnie nie wizali si wol zmarego,
a na ktrych czele stan biskup Pawe z Przemankowa; stronnictwo
to wahao si mianowicie midzy kandydaturami Bolesaw a ks. po-

rk

Wadysawa okietka, ks. brzesko-kujawskiego sieradzkiego

Konrada, ks. czerskiego. Nie czekajc na formalny wybr, powoany zreszt przez dawniejszych buntownikw z lat 1282 1285,
zjawi si pod murami Lublina Konrad, lecz, zastawszy bramy grodu
zamknite, musia ze wstydem wraca na Mazowsze. Korzystajc
z wewntrznego zamtu, Jerzy syn Lwa wyprawi si na ziemi Lubelsk, zamierzajc
zagarn. Natrafiwszy na opr grodu lubelskiego, spustoszy tylko ziemi Lubelsk
znaczne
uwiz na
ckiego,

Ru

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

239

upy. Tymczasem zjazd szlachty pod Sandomierzem pod przewodnictwem biskupa Pawa dokona wyboru Bolesawa, ks. pockiego.

Powody tego wyboru nie s ani wiadome ani jasne; moe spodziewano si, e nowy ksi, onaty z crk ks. litewskiego Trojdena
zasoni Maopolsk od niszczcych napadw Litwinw. Elekt szlachty
nigdy nie okaza ani
nie nalea zreszt do wybitniejszych ksit
i

Zanim jednak Bolesaw,

wyszej
upomnie si
popierany zreszt przez okietka, zdoa zebra siy
o grd stoeczny, zasiad tam ju Henryk IV, ks. wrocawski, dziki
yczliwemu wspdziaaniu wiernego stronnika Leszkowego kaszteniemieckiego mieszczastwa krakowskiego. Znw wic
lana Suka
Krakw znalaz si w zwizku z lskiem, rozerwanym w r. 1241,
energii, ani talentw organizacyjnych.

zdawao

si, bezpowrotnie.
Henryk IV mia za sob dwu146. Pocztki Henryka IV.
dziestoletnie prawie panowanie w dzielnicy wrocawskiej, jedno z naj-

najwaniejszych w skutkach dla lska. Po gospow pomylnym staIII, odziedziczy dzielnic

mia
troskliwe,
nabyte pod okiem
nie, przygotowanie za do rzdw
stryja Wadysawa, arcybiskupa salcburskiego, w czasie poby u na
w szkole mistrzw obcych, ktrzy
dworze Ottokara II czeskiego
wietniejszych

darnym

ojcu,

Henryku

sw

wiedz. Wychowanie wzbogacio

zachodnich krajach czerpali
wysokie wrodzone zdolnoci Henryka polorem kultury rycerskiej
poeta zarazem, by najwietniejszym kwiatem na
ktrej on, rycerz
lsku w Polsce XIII stulecia, a zarazem obudzio w nim zrozupotgi. Rzdy
zapalio
mienie gbszych zada panujcego
i

dz

Henryka odrniay si te dodatnio pod wielu wzgldami od rzdw

innych wspczesnych ksit, w ktrych nie mona si dopatrzy
ktrzy pozytywny
jakiejkolwiek dalej sigajcej myli politycznej
wysiek, jeeli go podejmowali, rozumieli tylko jako rozszerzenie
i

ziem, lub jako

dziaalno w kierunku

147. Rozpadanie si lska

zjawiska ley w znacznej mierze

polityki gospodarczej.

Przyczyna tego
szybko rozpadaj
si na dzielnice. Wyjtkowo dzielnica wrocawska nie ulega podziaowi, gdy Henryk III zostawi jednego tylko syna. Po Konradzie

na dzielnice.

fakcie,

e lsk

Konrad (p. HI), ale

zostao za trzech synw: Henryk, Przemys
przeprowadzony wwczas podzia ostatecznie si nie utrzyma, gdy
Henryk po mierci Przemysa (1288, p. 152) obj dzielnic ei

uask,

a po

mierci Konrada (f

1301). ktry

by w

lalach 1299

1301

patryarch akwilejskim. dzielnic cieniawsk; wskutek tego odbuzdobyczy w dzieldowania pierwotnej dzielnicy gogowskiej, jak
nicy wrocawskiej (p. 156) sta si najsilniejszym ksiciem i linii
Piastw lskich, jednak dopiero po mierci Henryka IV. Dzielnica
i

240

HI-sTORYA POLITYCZNA

Bolesawa Rogatki rozpada si na lignick. w ktrej panowa Henjaworsk, ktr otrzyma

ryk, pniej ks. wrocawski (f 1296),
brat jego, Bolesaw, jeden z najbardziej w owych czasach gospodarzrcznych ksit lskich, wielki propagator miast
nych
protektor niemczyzny
dlatego przez wdzicznych Niemcw nazywany
koron Slska. Najszybciej jednak rozdrobnia si w tym czasie
i

dzielnica

opolsko-raciborska,

do

r.

1282 jednolita (p. 61), gdy

dosta osobn dzielnic: Mieszko

synw Wadysawa
Kazimierz ( 1312) bytomsk, Bocieszysko-owicimsk.
(f
lesaw (7 1313) opolsk, a Przemys ( 1306) raciborsk.
148. Stosunki Henryka IV z Wielkopolsk. Henryk gorliwie
stara si przedewszystkiem o rozszerzenie terytoryalnych podstaw
tej myli wykupywa od obcych panujcych zastaswej wadzy.
wione im ziemie lskie, mianowicie odzyska ziemi KreuzburgPrztyn, a w r. 1276 wykupi od arcybiskupa magdeburskiego ziemi
r. 1277 ponis pewne straty terytoryalne na rzecz
Kroniesk.
swego stryja Bolesawa Rogatki, ktry go wwczas uwizi (p. 62),
r.
1278 uzyska ziemi Kadzk, nawnet je jednak powetowa.
lec do Czech, w r. 1281 wymusi na Przemyle II, ktrego zaprosi na zjazd, a potem podstpnie uwizi, ziemi Rudzk (Wie-

kady

z czterech

1313)

lusk),

cice

ku

lskowi

wywoujc przeciw Przemysowi bunt, przez zdrad Sdziwoja (Zarby)

opanowa Kalisz, lecz pniej zwrci go Przemysowi za cen ziemi
Oobockiej. Chocia za t ziemi odebrao w r. 1287 rycerstwo wielkopolskie
mimo woli jednak Przemyla, ktry nie chcia zraa
sobie potnego ssiada,
to przecie jeszcze w rkach Henryka IV
znajdowao si cae ksistwo wrocawskie (bez okrgu rody, Neumarkt), ksistwo widnickie (bez okrgu Strzygowa), ziemia Kadzk,
ksistwa zibickie (Munsterberg), Brzeg, Olenica, w Wielkopolsce
ziemia Rudzka, a wreszcie ziemia Kronieska na pnocy lska.
149. Stosunki Henryka IV z Czechami i Niemcami.
Obejmujc rzdy swej dzielnicy. Henryk IV wiza si cisym
z Ottokarem II, ktremu rzeczywicie dotrzyma wiernego sojuszu
przez cay czas swych rzdw nawet na polach morawskich. Oparcie
o Czechy byo zreszt niewtpliwie czynnikiem siy dla Henryka
przynosio mu znaczne korzyci polityczne. Z katastrofy Ottokara
mg te skutkiem tego wynie dla siebie nawet zysk terytoryalny,
ziemi Kadzk. Henryk umia te przystosowa si do nowych warunkw, jakie wynikay z likwidacyi modej potgi czeskiej przez
Rudolfa Habsburskiego imieniem krlestwa niemieckiego. Henryk
r.

1284, popierajc stronnictwo,

wzem

mianowicie, chcc uratowa swe stanowisko, wszed w stosunek lenny

do krla niemieckiego, skutkiem czego uzna
dzielnic w Polsce

sw

ST.

ZAOHOKOWSKi: WIBK

cz

za lenno, a zatem za
rzony wwczas stosunek

XIII

PANOWANIE

WAD.

241

f.OKIETKA

ziem krlestwa niemieckiego. Wytwowrocawskiej do krlestwa nie-

dzielnicy

wycznie na aktualnej rachubie politycznej, cholska od Polski, to przecie politycznie

cia prawnie odrywa
mieckiego, oparty

cz

oznacza bynajmniej formalnego zapiecztowania rozdziau lska

od Polski, skoro przecie sam Henryk sign po Krakw, stara
testamentem swym przyczyni si wiasi o koron krlewsk
domie do odbudowania jednoci Polski.
150. Stosunki wewntrzne na lsku za panowania HenUznawszy si lennikiem Niemiec, Henryk stara si
ryka IV.
wzmocni swe stanowisko polityczne na lsku przez podniesienie
nie

wasnej potgi. I tak kiedy rwnoczenie z Przemysem II uwizi

dwch ksit lskich, Henryka gogowskiego Henryka lignickiegouwolni ich dopiero wtedy, kiedy si zobowizali dostarcza mu na
kad jego wypraw po 30 uzbrojonych ludzi (1281). Zobowizanie
Henrykw odpowiada znanej powinnoci lennika wobec suzerena.
Henryk wic, nie' mogc wobec sabszyeh ksit stan zasadniczo
i

sw

przewag faktyczn przez

na stanowisku suzerena, wzmacnia
Istotnie
te w wojnach Henryka
prawa
lennego.
wyzyskanie wzorw
w Krakowskiem udzia ksit lskich by znaczny.
Panowanie Henryka zaznaczyo si te bardzo wietnie w dziedzinie stosunkw wewntrznych. Aczkolwiek utrzymywa huczny
poetw
dla nawiedzajcych go rycerzy
znamienity dwr
i
nie nadgospodarzem,
szczodrym
nader
by
gwnie niemieckich
podatkami.
szarpn skarbu ksicego ani nie uciska poddanych
Konsekwentne popieranie miast byo tajemnic pomylnoci gospodarczej kraju ^zasobnoci skarbca ksicego. Henryk rozporzdza

nawet znaczniejsz gotwk, skoro

mg

niejednokrotnie

wykupy-

wa

zastawy ziem za tysice grzywien. Oczywicie, Henryk korzysta

tu w peni z wzorw gospodarki skarbowej, rozwijajcej si coraz

ywiej

ksistwach niemieckich.

151. Stosunki kocielne. Spory z biskupem Tomaszem 11.

wrocawsk,
1292), obejmujc stolic
Biskup Tomasz II (1270
ksita
gdysl
zwaszcza
majtkowe,
opakane,
bardzo
stosunki
zasta
gogowski,
cigali
dla
Konrad
lscy, Henryk IV, Bolesaw Rogatka,
dziesiciny. Tomasz,
siebie nie tylko dochody z dbr biskupich, ale
przystpujc do uregulowania stosunkw, z Henrykiem V pogodzi
i

si gadko, od Bolesawa Rogatki zdoa uzyska nawel pewne korzyci, ale z Konradem musia su; wda w proc >s ktry
Bpraw doprowadzi a d<
Krosno
interdykt biskupi na egari
ukadem
Rzymu, a wreszcie zakoczy sio upokorzeniem ksicia
przy ktrym poredniczy biskup lubuski, a przynoszcym Toma-

Kncyklopadya polska.

Tom

V, cz.

I.

242

HI8TORTA POLITYCZNA

szowi pene odszkodowanie (1273).

znawali sobie

tych

sporach

ksita

wobec majtku kocielnego prawa, niezgodne

wem

przypra-

kanonicznem
kwentnie wykonywane
najz podstaw wadztwa terytoryalnego ksit. Najostrzejsze jednak
dusze byy spory Tomasza z Henrykiem IV, przez to doniose,
przemieniay si chwilami w starcia o gbszem znaczeniu, bo w walk
ywiou polskiego z niemieckim. Konkretnych powodw do walki
wybiera dziesiciny,
byo wiele, a mianowicie,
stacyi w wsiach bipodatkw od ludnoci w dobrach kocielnych
i

kocielnymi, a ktre, konsewspczenie w Niemczech, stay si jedn

przywilejami

e ksi

da

stryj Wadysaw
nie zwraca dugw, jakie jego ojciec
zacignli u biskupa. Jednake bodaj najwaniejsza przyczyna walki

skupa,

bya

natury politycznej, a mianowicie,

rem

ksit

niemieckich,

dcych

do

idcemu

ksiciu,

wadztwa

za wzo-

ziemskiego, chodzio

swemu

zwierzchnictwu oraz rwnoczenie o uniemoliwienie mu wytworzenia ksistwa kocielnego, do

czego zwarte terytorym kasztelanii otmuchowskiej mogo da podstaw; stdto ksiciu tak zaleao podczas caego sporu na opanowaniu
o absolutne poddanie biskupa

'

wybuch okoo

Przerywany wyrokami
legata (Filipa w r. 1281), wyrokami polubownymi (1276, 1282) ukadami (1286) trwa przecie mimoto bez przerwy raz po raz na nowo

tej

kasztelanii.

Spr

r.

1274.

wybucha; to ksi pozywa biskupa przed swj sd (1284), tak, e

biskup musia ucieka z Wrocawia, to znw biskup rzuca kltw
sporze tym po strona ksicia (1284), a interdykt na kraj (1285).
nie biskupa skupio si cae duchowiestwo polskie, podczas gdy za

Henrykiem stanli duchowni niemieccy, przedewszystkiem Franciszkanie ktrych osiem konwentw przyczyo si do prowincyi saskiej, oderwawszy si od polskiej. Take biskupi polscy, zebrani na
prowincyonalnym czyckim w r. 1285, poparli Tomasza.
Wreszcie w r. 1287 Henryk IY wyruszy pod Racibrz, gdzie wypdzony z dzielnicy wrocawskiej biskup Tomasz znalaz schronienie
u ks. Mieszka. Tam jednake nastpio porozumienie midzy przeciwnikami. Biskup wyrzek si korzyci z dawniejszych wyrokw odpolitycznych
za. przekonawszy si.
szkodowania pieninego,
planw biskupa nie potrzebowa si lka, zadowoli si tern mimo,
e nie zdoby adnych praw dla swej wadzy wobec biskupa. Odtd
harmonia przyjaznego poycia zaja miejsce dawnych wani. Henryk ukaza si hojnym fundatorem instytutw kocielnych, a jeszcze
na ou mierci obdarowa biskupstwo wrocawskie. Zacity spr
nie mona byo przeszczepia
Henryka IV z Tomaszem okaza,
na grunt polski form ycia politycznego, jakie gdzieindziej ju si
pomylnie rozwijay: nie tylko niszy stopie cywilizacyjny by tego
synodzie

ksi

ST.

powodem,

ZAOHOKOW

ale

W1KK

Xlii

PANOWANIE WUP. OKIKIKA

rnica caego pastwa

Sojusz z biskupem
sercu

SK1

struktury

zbliy te ksicia do polskoci

243

spoeczestwa.
obudzi';

jego

drzemice dotychczas pod pokostem niemieckiej kultury

po-

czucie plskie.

152. Walki Bolesawa pockiego o Krakw.

Henryk IV
na Krakw (p. 145), podjt przy pomocy
Henryka ks. lignickiego, Przemysa ks. sprotawskiego Bolesawa ks.
opolskiego, z chwil zajcia Wawelu i po obsadzeniu zamku swemi
w kocu lutego 1289 wybra si z powrozaogami za ukoczon

uwaa wypraw sw

tem do Wrocawia. Na wracajcych ksit lskich napadli pod SieWadysaw okietek

zadali im
wierzem Boesaw pocki
klsk, przy czem ks. Przemys pad, a ks. Bolesaw opolski do=ta
si do niewoli. Po tej bitwie, z niewiadomych zreszt powodw,
znika z widowni dziejowej Bolesaw pocki, a jego miejsce zajmuje
okietek, ktry zaraz rozpocz pierwsz sw wojn o Krakw.
okietek
153. Wojna Henryka IV z okietkiem o Krakw.
podstpi szybko pod Krakw, zaj samo miasto, jednake nie mg
zdoby zamku. Wtedy wezwa pomocy ksit ruskich, ktr przyRusinom nie powiodo si ani
prowadzi Lew, syn Daniela. Ale
dugiem obleniem ani szturmem generalnym opanowa zamku.
Wwczas (z kocem lipca 1289) Lew ruszy na lsk, dotar w ui

cik

pieskim pochodzie

do Nissy,

ale,

natrafiwszy

na dzieln

obron

wrci na Ru. Wtedy dopiero Henryk IV wysa wojsko

pod wodz Henryka ks. lignickiego na zdobycie Krakowa. Mieszczanie
krakowscy otworzyli mu bramy tak, e okietek, zaskoczony w unocie, ledwie z yciem zdoa uciec. Henryk IV surowo kara monych
ktrzy przeciwko niemu spiskowali lub bunt podnieli. Biskupa PaRaciborza,

osadzi w wizieniu, a miasto biskupie

skalski, dwie warownie, pooone na drodze

wa

Sawkw

ora/

grd

Krakowa do WroVoschpwa.
Henrykowi
/
cowia, powierzy wiernemu rycerzowi,
dzielnicy krakowskiej zapanoway cikie rzdy wojskowe, oparte
na sio najemnych wojsk, ktre wyrzdzay wiele szkd take w masrodze krzywdziy ludno. Gnbiona szlachta,
jtkach kocielnych
uciskany lud, uginajc karku przed przedranione duchowiestwo
Henryka,
wzdychali do okietka, ktry,
moc rzdw- wojskowych
wyparty z ksistwa krakowskiego, ale utrzymujc si \\ ksistwie
sandomierskiem, przygotowywa tymczasem siy do nowej wojny.
Henryk,
154. Starania Henryka IV o koron krlewsk.
jako wadca szerszego horyzontu, opanowawsz) przy pomocj swej
z

potgi lskiej ksistwa krakowskie sandomierskie, pragn

pierv
celw
tej materyalnej siy do osignicia dalszych
od czasw wielkiego pradziada, Henryka Brodatego (p 49 mi

wielkiej

uy

244

HI.STORYA POl.llYC/.NA

ni starania w Rzymie za poredniotrzyma jej podobno wskutek szalbierstw porednika. Wreszcie przewleka choroba
rycha mier
przeciy jego ycie
unicestwiy wszystkie dumne plany. Korona
krlewska, ktra miaa spocz na gowie Henryka, jakkolwiek by
pojmowano jej znaczenie, bez wzgldu wic na to, czy miaaby ona symbolizowa' jednolite pastwo polskie, czy tylko uwietnia potg same;/o Henryka, musiaaby skupie dokoa siebie dynastw Polski,
musiaaby przypomina czasy
znaczenie dawnych krlw
choby
o koronie.

Czyni te nawet

ctwem pewnego

legisty, a nie

na

tej

tylko drodze

caej Polski

wdraa w umysy

Historya musi

podnie

szy oceni znaczenie korony dla Polski

poczucie jednoci politycznej

e Henryk pierwe odway si po ni wy-

uznani-m,
i

cign rk.
155. Testament Henryka IV i jego plany odbudowania Polski.
Z jeszcze bodaj wikszem uznaniem naley podnie testamei.t Henryka, zeznany w przededniu zgonu wobec najprzedniejszych

dostojnikw duchownych
wieckich. Prcz nada na rzecz biskupstwa wrocawskiego Henryk rozporzdzi w nim ksistwami, ktre
w swem rku skupi. Stryjecznemu bratu, Henrykowi ks. gogowskiemu zapisa ksistwo wrocawskie, czem czyni zado prawu roi

dowemu, ziemi Kadzk zwraca Wacawowi czeskiemu, chcc przez

oszczdzi lskowi walk z Czechami o t ziemi, bezprawnie

to

a zarazem odszkodowa krla czeskiego, ktremu dawniej

zobowiza s. przekaza w razie mierci ksistwo wrocawskie,

zdobyt,

ksistwo krakowskie sandomierskie zapisa Przemysowi

Wielkopolskiemu. Testament ten
to jeden z najdoniolejszych doa wreszcie

Heniyk zmieni w nim ukady sukcesyjne, ktre miay ksistwo wrocawskie wyda w rce Wacawa
oczywicie jako lenno pastwa niemieckiego. Rwnoczenie
to
ksistwa maopolskie przekaza Przemysowi, ktry po poczeniu
swych ksistw dziedzicznych wielkopolskich z Maopolsk mia zjednoczy w swem rku poow dawnego pastwa polskiego. Bardzo
jest prawdopodobne przypuszczenie,
dalsze widoki przywiecay
te zapisowi Wrocawia na rzecz Henryka gogowskiego, syna Konrada, ktry przez sw matk, siostr Przemysa I, by ciotecznym

kumentw

dziejach XIII w.

Przemysa II. Poniewa za Przemys nie mia syna, wic

prawdopodobny jest wniosek, e umierajcy Henryk marzy, i po
mierci Przemysa spadkobierc jego zostanie wanie Henryk govski
e w ten sposb ten prawnuk Brodatego zapanuje w paBtwie, zoonem z przewanej czci lska, z caej Maopolski
caej Wielkopolski. Testament Henryka, czy go si ocenia wedug jego
pozytywnych rozporzdze, czy wedle konsekwencyi, do jakich mg
br tein

ZAOHOKOWSKi: WIRK

ST.

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

245

prowadzi w dalszym rozwoju wypadkw, pozostanie niedwuznaniezwykle silnym wyrazem gorcej chci jednoczenia Polcznym
ski, odbudowania z okruchw dzielnicowych ksistewek jednolitego,
silnego pastwa. Posta Henryka urosa wic do rozmiarw wielkiego
ma, ktry pod zewntrznymi pozorami rycerza poety niemieckiego
zachowa serce polskie, w trudach panowania wyostrzy rozum woprzekabec majestatu mierci w obliczu dostojnikw sformuowa
za nastpcom program politycznego odrodzenia oraz wskaza drogi,
prowadzce do jego urzeczywistnienia. Znamienna jest w tern jeszcze
ta okoliczno, e haso budowania silnej Polski, ktraby odwieya
blask korony Bolesaww, gosi w pierwszej poowie XIII w. Henryk Brodaty, a pod koniec tego stulecia Henryk IV, obaj czonkowie
lskiej linii Piastw, jakby na przekr tym wszystkim, ktrzy gosz, e lsk ju w owym czasie zupenie oderwa si od Polski
polskoci, a Piastowie lscy stali si malekimi znikczemnialymi
i

ksitkami

niemieckimi.

156. Stosunki na lsku po mierci Henryka IV. - Testament

ten jednak nie wszed w ycie. Wprawdzie z chwil mierci Henryka Probusa Henryk gogowski, obecny wwczas w Wrocawiu,

obj rzdy

wystawi

wielki

przywilej

dla

Kocioa

Ale

nowy

ksi

nie mja sympatyi mieszczastwa wrocawskiego, ktre yz Niemczyo sobie poczenia z Czechami, zwizku z Krakowem
cami, gdy to zapewniao im wielkie zyski. Na rozkaz rady miejskiej Wrocawianie uzbroili si, przyjli radonie zbliajcego si do
miasta Henryka ks. lignickiego, wystpujcego moe tymczasem
w charakterze zastpcy krla czeskiego. Po tak niespodziewanym
obrocie rzeczy Henryk gogowski wycofa si z Wrocawia, a tron
wrocawski tego imienia.
obj Henryk lignicki, jako pity
Nowy pan nie czu si jednak bezpiecznym; w r. 1291 fortyfikowaJ
i

ksi

miasto
wiele

wpuszcza w fosy rzek Oaw. Nie na

na nowo
jednak przydao, gdy, kiedy Henryk gogowski
zwaszcza kiedy na jego stron przeszed modszy l>rat

Wrocaw
mu si to

uzbroi si
nie otrzyma /.ulaHenryka V, Bolko ks. jaworski (Jauer), obraony,
nego powikszenia swej dzielnicy, oraz kiedy ci ksita zaczli nisz<
kraj cigemi wyprawami upieskiemi, musia si zgodzi na nowy
podziale tym Henryk gogowski dosta] Bopodzia kraju (1291).
i

lesaw (Bunzlau), Hajnow, cieniaw

(Steinau), a za <><lr

<

">or (Guh-

Milicz, Trzebnic, Sycw (Polnich Wartenberg), a zatem kraj.

przypierajcy do granic Wielkopolski, gdzie Henryka moga czeka
sukcesya po Przemyle; ks. Bolko za otrzyma ziemie przyszych
ten Bpos
ksistw zibickiego (Miinsterberg) i widnickiego.
pado si najwiksze ksistwo lskie, wrocawskie, ktre odegrao
rau),

246

HISTOKYA POLITYCZNA

dwukrotnie rol podstawy dla prb zjednoczenia Polski. Najpotniejszym ksiciem by teraz Henryk gogowski, ktry wprawdzie wyrzek si szczerze myli odzyskania Wrocawia, ale nie zdobycia
nowych jeszcze ziem. Na drodze do tego celu nie pogardza adnym
rodkiem. Nie tylko wic podstpnie przy pomocy niezadowolonych
rycerzy uj Henryka V (listopad 1293), ale w wizieniu niecnie go
mczy, a wreszcie znkany wizie przysta na nowy podzia ksistwa wrocawskiego (6 maja 1294), w ktrym Gogowczyk otrzyma
reszt posiadoci Henryka V na prawym brzegu Odry z miastami
Olenic, Namysowem, Woczynem (Konstadt), Kreuzburgiem
Byczyn. Po tych powodzeniach na lsku Gogowczyk wyczekiwa
objcia spodziewanego spadku wielkopolskiego, ktry mu przypad
i

nadspodziewanie szybko (p. 166).

Nie urzeczy157. Panowanie Przemyla w 3Ialopolsce.
wistniy si te postanowienia testamentu Henryka IV, dotyczce Maopolski.
Sandomierszczynie utrzymywa si dalej
jkietek, wola
Henryka moga wic rzeczywicie rozporzdza ziemi Krakowsk.
miesic po mierci Henryka IV (w lipcu 1290) zjawi si w Krakowie Przemys w otoczeniu dostojnikw wielkopolskich. Przyjty
chtnie, a nawet radonie przez duchowiestwo, szlacht mieszczan,
sypa dokoa nagrodami; uwolni z wizienia obdarzy jeszcze
biskupa Pawa. Ale po krtkim, dwumiesicznym pobycie opuci
ziemi Krakowsk, do ktrej ju nigdy wicej nie powrci.
Po odjedzie Przemysa wa158. okietek w Maopolsce.
ciwym panem Maopolski zosta Wadysaw okietek, ktry rzdzi
w Sandomierskiem, skd nigdy zreszt Przemysowi nie ustpi, a tytuowa si nawet ksiciem krakowskim. Panowanie okietka byo
uzurpacy. ale ubogi ten ksi, yjc trybem rycerskim, przestajc
towarzysko ze szlacht, nawiedzajc j w jej domach dworach, pozyskiwa sobie jej serca.
tym te czasie nawizay si blisze stosunki midzy okietkiem a Andrzejem III, krlem wgierskim, umocnione maestwem Andrzeja z Fenenn, crk brata okietka Ziemomysa kujawskiego. okietek, majc wic poparcie w kraju w s-

ksi

Wgrzech,

siednich
ale

jak

n.

cznie

potnymi

p.

utrzymywa

rudami, osiedlonymi

stosunki

nie

tylko z krlem,

blizkoci granic polskich,

rodami Baksw
Amadejw, byby si zapewne ostateusadowi w Maopolsce, gdyby panowaniu jego nie by
nieprzyjaciel potniejszy od ksit polskich, krl czeski
z

silnie

zagro

gdzie

ii

Wacaw
Wacawa czeskiego
Wacawa czeskiego do

Wystpienie

pretensjami do Maloekspanzya Czech

polski.
Pretensye
w kierunku Polski pod jego kierownictwem, opieray si na dwu
151).

Polski

ZA CHORO WSKi: WIEK

ST.

XIII

PANOWANIE

WAD.

Tytu prawny stanowia umowa

podstawach.
nia, zawarta

KOKIETKA

247

sprawie dziedzicze-

Henrykiem, ktra, chociaby nawet dotyczya tylko

moga by atwo rozszerzona w drodze interpretacyi na wszystkie ziemie, jakie si znajdoway pod panowaniem Henryka w chwili jego mierci, a zatem take na ziemi

samego ksistwa wrocawskiego,

Krakowsk
Henryka

Sandomiersk.

wysuwa

zamieszki na

lsku

Wacaw mg

swoje pretensye

uatwiay

uznawa

nie

bardziej,

tern

testamentu

wewntrzne

Uwaajc

ksistwo
wrocawskie za lenno niemieckie, postara si dla swych dalszych
pretensyi o aprobat Rudolfa Habsburskiego, krla niemieckiego
(wrzesie 1290). Dozna z tej strony gorcego poparcia. Dla polityki
krla niemieckiego byo bowiem rzecz niezwykle podan, eby
krl czeski szuka upustu dla swej potgi
zaborczoci w kierunku
nie krajw austryackich ale Polski.
ten sposb odszkodowano
utrat dzieraw auniejako Wacawa za upadek planw Ottokara
stryackich. Bezsilno Polski dzielnicowej uatwiaa takie rachuby
za ich urzeczywistnienia stwierdzaa upadek tego
obcych,
pastwa w wyszym jeszcze stopniu anieli posugiwanie si ksi 156)

(p.

zadanie.

mono

tami

polskimi przez Bel

Ottokara (p. 116 125). Piastowie
zreszt sami przyoyli
do powodzenia planw Wacawa
Rudolfa. Ju od r. 1289 Kazimierz ks. bytomski, by lennikiem Czecha teraz w poowie stycznia 1291 r. Mieszko ks. cieszyski Bolesaw
i

rk

zobowizali
ks. opolski oddali swe dzielnice Wacawowi w lenno
si do wspomagania go si zbrojn w w yprawach wojennych. Rwnoczenie stana najpniej w styczniu 1291 umowa z Przemysem,
ktry zrzek si na rzecz Wacawa praw do ziemi Krakowskiej zaprzesta te odtd uywa tytuu ksicia krakowskiego, ktry si natomiast pojawi w tytulaturze Wacawa. Prawdopodobne s te jakie zmowy z pewnym odamem rycerstwa maopolskiego. Krl
i

czeski

wysa

wiosn

1291 znaczniejsze siy pod

r.

wodz

Arnolda

Bambergu celem podboju obu dzielnic maopolskich; zajy one

Krakw
posuny si ku Sandomierzowi, gdzie jednak Lokie
ktrego Andrzej III popar pomoc zbrojn, stawi im enei
z

opr,

obroni Sandomierz

by

nastpnie

zdoa miaem

natarciem

Wilic. Odrzyko
Prandocin (pod Miechowem). Pooenie wojenne zdecydowao o tern, e w reszcie ten odam rycerstwa krakowi

skiego, ktry

zwalcza Leszka

da si nakoni do
w dawniejszych
i

'ragi,

elekcyi

Henryka, odwrci

Wacawa, poczem przywdca

buntach, biskup

wytargowa od Wacawa

"1

okietka,

jego

a ta

Pawe, udaws;
Lutomylu, wrzesie

1291

twierdzenie przywilejw kocielnych i nowe hojne nadania; niekt

postanowienia tego dyplomu maj charakter stanowy na WZl

248

HISTORYA POLITYCZNA

powszechnionych ju w ksistwach niemieckich przywilejw tego rodzaju. Po tych powodzeniach Wacaw, nie spieszc si z zajciem
Wrocawia, o ktry ostro walczyli obaj Henrykowie, lignicki gogowski (p. 156), wysa we wrzeniu r. 1291 wojsko pod wodz
biskupa praskiego Tobiasza, ktre miao wreszcie dokona cakowitego zajcia Maopolski.
160. Wojna Wacawa z okietkiem w r. 12911292.
Andrzej III odwoa tymczaokietek nie upad na duchu mimo,
sem swe wojska. Wycofa si z ziemi Krakowskiej, aby za to tern
silniejszy opr stawi w Sandomierskiem. Zdradziecka polityka bii

cz

skupa Pawa nie obaamucia caego rycerstwa, ktrego znaczna

popieraa Piasta przeciw obcemu Przemylidzie. Tote okietek utrzyma si w Sandomierskiem, a biskup Tobiasz mg, wrciwszy w gruzdoa tylko umodniu 1291 r. do Pragi, donie swemu krlowi,
w ziemi Krakowskiej, obsacni panowanie czeskie w Krakowie
Krakowskiem
dziwszy wszystkie zameczki zaogami czeskiemi.
rabunkami,
nieodcznymi
gwatami
krzywojskowe
z
rzdy
nastay
wdzeniem ludnoci. Na domiar nieszczcia napad Litwinw dotar
w okolice Miechowa. mielej sobie te poczyna okietek zaniepokoi napadami czeskie zaogi w Krakowskiem. Wacaw
wreszcie, powrciwszy do zdrowia i uporawszy si z sprawami Rzeszy, poprowadzi osobicie wypraw na Polsk (sierpie 1292), do
ktrej przyczyy si w Opolu posiki od ksit lskich (opolskiego,
od Ottona margrabiego
cieszyskiego, bytomskiego i raciborskiego)
brandenburskiego; kiedy za Wacaw stan na ziemi polskiej odby
uroczysty wjazd do Krakowa, szed mu z pomoc, cho powoli opieszale, Przemys II, a take Bolesaw ks. mazowiecki zjawi si w obozie
czeskim. okietek wobec takiej przewagi, nie majc zreszt znikd
pomocy, nie prbowa nawet broni ziemi Sandomierskiej, ale przy
czynnem wspdziaaniu wiernego brata Kazimierza ks. czyckiego
szuka ratunku za murami ojczystego Sieradza. Wacaw, nie czekajc
nawet na przybycie Przemysa, nakaza szturm, ktrego skutkiem
byo zdobycie miasta, poczem okietek podda si Wacawowi, zrzek
sandomierskiego
si wszystkich praw do ksistw krakowskiego
zobowiza si dostarcza mu pomocy zbrojnej na wyprawy; otrzyma za za to ziemi sieradzk dzielnic kujawsk (padziernik 1292).
Wacaw po ukadach sieradzkich, dzierc w swem rku obie dzielnice maopolskie, by uznanym zwierzchnikiem p tuzina ksit
grnolskich. Drobne ksistewka wchodziy zatem w zwizek z sob
polityczn. Przez to za wanie
skupiay si w jak wysz

cz

cao

rzdy

czeskie nie

dawnego pastwa.

byy

bez znaczenia dla ostatecznego odbudowania

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

Podczas gdy zwycistwo

PANOWANIE WAI). OKIETKA

249

Wacawa oddao poudniow poa

rwnoczenie w Wielkopolsce

Polski pod panowanie obcego ksicia,

nastpiy wydarzenia, ktre posuny granice Polski a do Batyku

koron .krlewsk, symbolem jednoci odrodzenia, ozdobiy skro
Przemysa II.
161. Pocztki Przemyla II. Syn pogrobowy Przemysa I,
wychowywany pod troskliw opiek stryja, Bolesawa Pobonego,
rycho po dojciu do lat sprawnych, groc stryjowi buntem uciekszy
nawet z zamku gnienieskiego, wymg na nim oddanie mu w zarzd ojcowskiej dzielnicy poznaskiej. Nie wiadomo, czy stao si to
przed czy po pierwszych waniejszych zdarzeniach z ycia Przemysa,
po jego udziale w wyprawie na zanoteckie dzierawy Askaczykw
i

maestwie z ksiniczk pomorsk Ludgard

(p. 100). W kadym razie ju jako udzielny ksi poznaski wda
si w
1277 w walki lskie, stojc po stronie Henryka IV, uwizionego przez Bolesawa Rogatk
walczy w bitwie pod Stolcem
1272

r.

po

r.

dosta si do niewoli zwyciskiego Bolesawa (p. 62).

r. 1278 zaznaczy swj wpyw
na Kujawach, rozsdzajc wyrokiem polubownym spr midzy Leszkiem a Ziemomysem. Po mierci
stryja
1279) odziedziczy dzielnic kalisk
sta si obok Leszka
Henryka IV jednym z najpotniejszych ksit polskich.
Czarnego
Potga ta jednak budzia zazdro w obcych.
r.
1281
1284
Henryk IV oderwa od Wielkopolski ziemi Wielusk okolice Ooboka, korzystajc z poparcia stronnictwa monych, cicych ku
lskowi, ktre nie zagino z upadkiem pastwa Henrykw lskich
i teraz
znw zaczo podnosi gow. Na czele stronnictwa wrogiego
Przemysowi stan rd Zarbw, osiedlony w ziemi Gnienieskiej
i
przedtem blisko zwizany z Bolesawem Pobonym. Przemys
uspokoi na razie opozycy.
najbliszych latach nie tylko odzyska
Oobok, ktry rycerstwo wielkopolskie z wasnej inicyatywy wydaro
Stolz),

ktrej

(-f-

rk

Henryka,

Krakowa na

rzecz

Wacawa

gwn korzy uwaa

162.

mg si wyprawi w r. 1290 na podbj

tym samym roku przela swe prawa do

ale jeszcze

Maopolski. Jednake

Przyczenie

sprzymierzecw

czeskiego,

by moe

dlatego,

za

pozyskanie Pomorza gdaskiego.

Pomorza do Polski.
Po odstpieniu sprawy

zwizaniu si z Brandenburczykami
Pomorza, gdy obaj j<
(p. 100) Mszczuj by wycznym panem
prawu
stryjowie, Sambor
ktrzy
mieli
do dzielnic, bawili
Racibor,
poza granicami Pomorza. Racibor, ktry wstpi do Zakonu krzyackiego, zapisa sw dzielnic, ziemi Biaogrodzk, Krzyakom
przed r. 1276.
marcu za 1276 Sarnbor darowa Zakonowi ziemi
Gniewsk. Mszczuj, nie majc zamiaru wpuci Krzyakw na
r.

1273

250

HISIOKYA P(IL1T\CZNA

ogldn

si za sprzymierzecem
znw wszed w blizkie
Bolesawem Pobonym, ktremu nawet w r. 1278 pomaca w wyprawie upieskiej do kraju Askaczykw. Krzyacy rozpo-

morze,

stosunki

czli proces o wykonanie zapisw, a okoliczno

ta zacienia stosunek Mszczuja do ksit wielkopolskich, Bolesawa, a po nim Przemyla II.

lutym 1282 r. w przededniu zakoczenia procesu Mszczuj,
jadc do Milicza, gdzie spraw zapisw krzyackich ostatecznie zaatwiono, wystawi dokument, moc ktrego darowa Przemysowi
Pomorze, zatrzymujc sobie w niem tylko doywotnie panowanie;
zapis ten by zreszt wynikiem umowy na przeycie, jak wwczas

/awarii

Przemys

kardynaa

Mszczuj.

da

Poniewa wyrok

legata

papieskiego,

od Mszczuja wydania Zakonowi zamiast ziemi

Biaogrodzkiej pewnych ziem
miejscowoci, pooonych czci na
uawach, przeto Przemys nabywa prawo do caego niemal Pomorza. Jeszcze za ycia Mszczuja zoyli Przemysowi hod moni
Filipa,

szlachta pomorska Te akty prawne przygotoway nastpstwo Przemysa. Zaraz te po mierci Mszczuja (fna Boe Narodzenie 1294)
Przemys zjawi si na Pomorzu obj je w posiadanie (pocztek
i

r.

1295).

103. Koronacya

Przemyla

II.

tyme

roku, 26 czerwca,

akt. w Polsce od dwustu przeszo lat niebyway, mianokoronacya Przemysa na krla, ktrej dokona w katedrze
gnienieskiej arcybiskup Jan winka w otoczeniu kilku biskupw.
Tajemnica jeszcze pokrywa starania
przygotowania do koronacyi:

speni si
wicie

nie

mona

moc

tylko

wierzy

posugiwa si miano poWacawa, przebywajcego

podaniu, jakoby

Aleksego, kapelana krla czeskiego

podwczas w Rzymie, a natomiast wolno wyrazi przypuszczenie,

prawdziwym twrc odnowienia krlestwa by nie Przemys, ale
Koci, ktry tak gorco pracowa nad odrodzeniem Polski. Pozwolenia na koronacy udzieli papie, co pozostawao w zgodzie z teory,
T

Co si za tyczy chabyo ono dawnem krlestwem Bole-

Polska podlega tylko Stolicy Apostolskiej.

rakteru tego krlestwa, to nie

saww, wskrzeszonem. teraz

przez ich prawnuka, ale tworem nowym,

opierajcym si niewtpliwie o reminiscencye dawnego krlestwa.
lecz ducym wylc/nit- Przemysowi, jako wadcy tych dzielnic, ktre
zebra w swych rkach. Z krlewskoci Przemysa nie wynikao

nad
zwierzchnictwo nad innymi ksitami piastowskimi
wszystkiemi ziemiami
dzielnicami Polski, ale suya ona do uwietnienia, udostojnienia jednego wadcy, czy moe jednej linii domu
Piastw, ktra zdoaa wytworzy najwiksz potg. Oczywicie,
i

polityczne

na

tle

nastpstwa koronacyi mogy by znacznie szersze gbsze,

zwaszcza poczucia narodw ego pod w -pywem czynnikw,
i

ST.

kaohorowski: WIEK

XIII

PANOWANIU

WAD. okietka

251

podtrzymujcych jedno polityczn Polski, korona krlewska staby

si musiaa punktem rodkowym w polityce dynastw
dzielnic,
a przez to punktem krystalizacyjnym odrodzenia pastwowego Polski. A chocia krlestwo Przemysa przemino niezwykle szybko, to
przecie blask jego korony wnikn w serca
umysy, wzmacnia
narodowociowe,
krzepi
poczucie
nadzieje, popiera wysiki do trwalszego, prawdziwego odrodzenia. By te moe, e tragizm majestatu
krlewskiego, ktry upad, zaledwie si zrodziwszy, oddziaywa silniej na emocyonaln stron natury ludzkiej, anieliby oddziaao dugoletnie a przecitne panowanie krla.
kilka miesicy po koronacyi
164. mier Przemyla II.
krl Przemys zgin zamordow any w Rogonie (8 lutego 1296).
Opinia posdzaa o wspudzia w zbrodni margrabiw brandenburskich, chocia waciwymi jej sprawcami byli Zarbowie. Historya
i

moe
.

te

dwa zapatrywania pogodzi. Zarbowie przecie byli przyw opozycyi do Przemysa (p. 161),

wdcami stronnictwa, ktre stao

margrabiowie za nie mogli odaowa,

wymkno im si z rk
Pomorze, ktre pragnli posi po mierci Mszczuja
ktrego opanowanie przygotowywali troskliwie zapomoc wielu ukadw
intryg z ksitami Pomorza szczeciskiego. Przemys wprawdzie stai

ra si zaagodzi ich niech przez

denbursk Magorzat, zawarte w r.
niedostatecznym. Margrabiowie
z opozycyjnem stronnictwem
Przemys.

165. Charakterystyka

maestwo
1293, ale

mogli

wic

Zarbw,

Przemyla

II.

ksiniczk

rodek

wej
ofiar

ten

bran-

okaza si

porozumienie

tej

zmowy pad

Hisloryografia narodowa,

od Dugosza poczwszy, patrzy na Przemyla jako na bohatera odradzajcej si Polski

zlewa na niego wszelkie pochway
wiata.
Odrni jednak naley w Przemyle przedewszystkiem czowieka
i

wadc.

Jako czowiek nic zaznaczy si on ani cnotami, ani cha

wol, ani rozumem lub twrcz inieyatyw; by] owszem
czowiekiem sabym, o czem wiadczy najlepiej tragedya z Ludgard.
i

rakterem, ani

za wadcy naley odrni

jego rzdy jaki

od
si dokonay za jego panowania:
rzyczenia Pomorza
koronacyi. Rozcignicie zwierzchnictwa Polski
na Pomorze byo raczej
aniwynikiem pooenia polityc
eli zasug Przemysa.
jeeli
im
nie
si
upem
Pomorze,
znienawidzonych Askaczykw, musiao sn; poczy z Polsk, dla
Mszczuja za, prcz tej oczywistej rachuby, decydujcem byo nadto
wiara w si linii
zaufanie, jakie mia do Bolesawa Pobonego
wielkopolskiej Piastw, dostateczn do obrony Pomorza przed
channoci Brandenburgii. Koronacya z
1295 bya zn\* w gru
dziejach

dwu

wielkich dzie, jakie

i

r.

252

H1ST0KYA POLITYCZNA

dzieem Kocioa, ktry rozumia znaczenie tego symbolicznego

Po odliczeniu tych faktw nie zobaczymy w panowaniu Przemysa czynw, odpowiadajcych jeg o potdze. Interwencya w sprawach lskich (p. 161) nie miaa jasnych celw, dwukrotne odrywanie ziem od Wielkopolski przez Henryka IV (p. 148) rzuca
ujemne wiato na organizacy pastwa; zrzeczenie si Krakowa na
fakt, e ziemi Oobock odzyskaa
rzecz Wacawa (p. 159)
z wasnej inicyatywy szlachta wielkopolska (p. 161), dowodz bierniechci do mielszych
trudniejszych dziaa
noci
cofania si
przed przeciwnociami. Panowanie Przemysa II, ktre na zawsze
rzeczy
aktu.

pozostanie

dziejach jako jedno z najwaniejszych, przerastao

wic

warto

czowieka, pod ktrego imieniem upywao.

166. okietek w Wielkopolsce. Jego walki z Henrykiem goPrzemys przekaza testamentem Wielgowskim (1296 1300).
znacznie

Pomorze) Henrykowi ks. gogowskiemu, temu

kopolsk (a moe
samemu, ktremu Henryk IV zapisa w r. 1290 Wrocaw; oba te
zapisy mogy by wynikiem umowy testatorw i
planu odbui

dowania jednoci Polski pod rzdami Henryka, spokrewnionego bliz wrocawsk, jak wielkopolsk lini Piastw. Jeeli
jednak istnia taki zamiar, to urzeczywistnienie jego udaremnio ryzko zarwno

cerstwo wielkopolskie, ktre wybrao na tron wielkopolski Wadysawa okietka. Energiczny

zaraz (przed 10 marca 1296) pojawi si w Wielkopolsce i, przybrawszy tytu ksicia krlestwa PolPomorza, rzdzi bez przeszkd w wschodniej
skiego
rodkowej
poaci kraju. Naleao jednak obroni to panowanie przed dwoma
zwaszcza rywalami, przed Leszkiem, synem ks kujawskiego Ziemomysa, brata okietka, ktry jako wnuk ks. pomorskiego Sambora,

ksi

brata

witopeka przez matk sw Salomee wystpi z pretensyami

zaj nawet Gdask, oraz przed Henrykiem gogow-

do Pomorza
skim, ktry

opanowa zachodni Wielkopolsk. okietek, stojc wo-

bec dwch wrogw,

ktrych niewtpliwie silniejszym

by

Henryk,

zdecydowa si raczej na powicenie pewnej czci Wielkopolski

anieli Pomorza
jeszcze w r. 1296 uroczystym aktem zrzek si na
i

Henryka ziem wielkopolskich, lecych na zachd od rzek

Warty,
Odry
co wicej, zawar z nim ukad, moc ktrego na
wypadek bezpotomnej mierci ustanawia swym dziedzicem syna
Gogowczyka, Henryka. Ten ukad pozwoli mu powanie myle
o odzyskaniu Pomorza. Do walki jednake nie przyszo, gdy Leszek,
nie czujc si nasiach. odstpi ten kraj okietkowi, ktry rzdy nad
nim zoy w rce monych rodzin tamecznych Swicw Stawczykw. Kiedy sprawa pomorska wzia taki obrt, wwczas okietek
zapragn take wyprze Henryka z odstpionej mu czci Wielkorzecz

i,

ST.

ZACHOROWSKi: WiKK

XIII

PANOWANIE WAD. OKIETKA

Rycho przyszo midzy obu ksitami do

polski.

Wadysawowi
lesaw,

pomagali inni Piastowie,

n.

p.

253

wojny,

ktrej

mazowieckich Bo-

Wadysaw urzdzi nawet wypraw upiesk na

Mimo wysikw nie zdoa przecie osign zamierzotern bardziej, ze byo wwczas w Wielkopolsce stronni-

lsk

(1297).

nego

celu,

ktrej

ctwo, pod przewodnictwem Andrzeja, biskupa poznaskiego (Zarby),

sprzyjajce Henrykowi.
lski stan nawet osobicie
r. 1298
na ziemi wielkopolskiej, czyni nadania, wynagradza swych sojuszni-

Ksi

kw przywilejami zapowiada odzyskanie caego dziedzictwa Przemysa; byato odpowied na wypraw okietka z roku poprzedniego,
ale ograniczya si tylko do demonstracyi. nie popartej ani rzeczywist si, ani adnym stanowczym krokiem.
167. Panowanie Wadysawa okietka. O panowaniu oi

kietka

Wiemy

1300 pozostay bardzo nieliczne wiadomoci.

e, odzyskawszy Pomorze
usadowiwszy si silniej

latach 1296

n.

p.,

Wielkopolsce

pocz marzy o zemcie na Wacawie

o odzypodj szereg drobnych wypraw w Krakowskie,
i

skaniu Maopo'sk

si z sympatyami rycerstwa, ale zarazem przekonypanowanie czeskie opierao si na silnych podstawach

i
e trudnby byo rzecz je obali. Nie odway si przeto na jawn
wojn z Wacawem, chocia nauer nie przestawa nadal niepokoi
granicy. Aby za unikn wyprawy odwetowej ze strony Wacawa.
zawar z nim umow (18 listopada 1297), w ktrej za Cr-n 5000 grzywien srebra uzna prawa czeskie do Maopolski.
dziedzinie Btogdzie spotyka

wa

si,

sunkw wewntrznych panoway w Wielkopolsce zamt nieporzdki.

Wadysaw nie by dobrym wadc, gdy, nie chcc ani powcig
wielkie krzywdy,
naduy, ani kara zoczycw, dopuci do tego,
ucinienia prawie w zupenoci spuniesprawiedliwoci, upiestwa
stoszyy i wyludniy ziemi, nad ktr panowa. Ten wewntrzny
nierzd wyzyskali przeciwko ksiciu zaraz jego wrogw i<\ zwaszcza
i

stronnictwo lskie, ktrego przywdca, biskup Andrzej, korzystajc

z jakich szkd, wyrzdzonych dobrom kocielnym, rzuci interdykl

ca

mogo podway

podstawy panowania Wadywynagrodziwszy szkodj przywinadaniami, uzyska absolucy.

lejami
okietek me
168. Wacaw zdobywa Wielkopolsk (1300).
chlubnie
tak
spedors w-ic jeszcze do tego zadania, ktre pniej
ni, jeszcze nie pokona w sobie natury maych ksit, ohciwych na
na

sawa.

dzielnic, co

Ksi

musia si ukorzy

i,

zyski terytoryalne,
zacyi
i

lecz

niezdolnych

do

stworzenia

silnych

pastwowych. Rezultaty jego rzdw odwrcij od niego

umoliwiy agitacy przeciwnikw. Oczy niechtnych

ku

Wacawowi

II,

sei

zwrci j

pod ktrego doni;! zapanowa w Maopolsce ad

254

HIsTOKYA

TYCZNA

Pii[,

porzdek; mona si te liczy z pewn inicyatyw Wacawa. Wyprawa z r. 1300 (najpniej w czerwcu) pod wodz samego krla
i

w jego rce ca Wielkopolsk.

katedrze gnienieskiej
odbya si jego koronacya, ktrej dokona nie bez gbokiego z pewnoci blu arcybiskup Jakb winka, gorcy
niezmordowany
obroca polskoci
niewtpliwie gwny twrca krlestwa przemysowego. Wacaw zarczy si z jedynaczk Przemysa, Reiczk, aby
oddala

wze

maeski z dynasty Piastw ulegalizowa panowanie

nad Polsk zyskanie korony krlewskiej. Przeprowadziwszy te uznanie
swych rzdw na Pomorzu, ktrego zarzd utrzyma w rku potnych
przez

wicw, opuci Polsk. Potga czeska dosza do niebywaych rozmiarw, gdy pod bezporednimi rzdami krla czeskiego pozostawaa Maopolska, Wielkopolska Pomorze, a ksita lscy uwaali
i

si

za jego lennikw.

169. Charakterystyka

wntrz byy

silne

wniajcych im
na ktry

rzdw

Rzdy

te na weszeregu czynnnikw, zapeWacaw opiera si na Kociele,

czeskich.

opieray si

na

trwao sprysto.
sobie wpyw
i

umia zapewni

przez biskupw; tak n. p. za

jego przyczynieniem si na stolicy krakowskiej zasiad (w r. 1294) Jan
Muskata. czowiek ambitny, zego charakteru, typowy karyerowicz,
ale przy tern

Wacawowi porednik w sprawach politycznych,

byo potrzeba, pomocnik w zarzdzie zdobyWreszcie miasta, wwczas zamieszkae wycznie

oddany

intrygant, gdzie tego

Maopolski.
przez Niemcw, popieray panowanie czeskie, ktre, zczywszy Polsk w jedno pastwo z Czechami, lskiem Pomorzem, otwierao
pikne widoki gospodarczego rozwoju
korzyci handlowych. Najtej

silniejsz
ii

one

io

posiaday w nowym syte wzgldem pozostawiy

trwae lady w wewntrznym ustroju dzielnic.

jednake podstaw rzdy

czeskie

wadz, administracyjnych. Pod tym

wyrane

Wszystkie urzdy dworskie

ziemskie

dzielnicach

Piastw

pol-

dostaway si z reguy do rk wybitnych czonkw monych

rodw. Wskutek tej praktyki ksi coraz mniej mg si opiera
skich

na swej

hierarchii

urzdniczej,

a nieraz nawet,

n.

p.

chwilach

buntu rycerstwa, by zupenie pozbawiony organw administracyjnych w kraju, ktre czsto otwarcie wystpoway przeciwko niemu.
Rozpolitykowanie maszyny administracyjnej sprowadzao osabienie
wadzy naczelnej, uniemoliwiao skupienie si caej dzielnicy do
jednego celu, a sprzyjao rozstrojowi wewntrznemu, wybujaniu woli
rzdzonych ponad wol rzdzc
rozpanoszeniu si 'zbrodni
rabunkw, ktrych nie mia kto opanowa
stumi.
systemie
i

rodkw
dw,

politycznych polskich

popierajcych

ksicia,

leao

ktre,

tylko odwoywanie si do roobjwszy najwaniejsze urzdy.

ST.

ZACHOKOWSKi: WlEK

XIII

PANOWAN E WAD. OKIETKA

255

wasnymi zasobami przywracay porzdek prawny polityczny. Wacaw, umocniwszy si w zdobytych ziemiach polskich, przystpi do
i

ich zorganizowania

na innych podstawach, dotychczas

znanych, a wyprbowanych

ju w pastwach

zachodniej

Polsce niei

rodkowej

Czechach, mianowicie przez utworzenie nowych urzdw, ktre miay charakter bezporedniego zastpstwa wadzy panujcego i przez to czyniy
jakby wszdzie obecn, a zara>em.

Europy

powierzane ludziom nowym, zalenym bezwzgldnie od panujcego,

byy lepymi organami jego woli. Do kategoryi takich urzdnikw
nalea przedewszystkiem starosta, ktry by bezporednim zastpc

panujcego
Osadzeni

ktrego

wadza miaa

przeto

bardzo szerokie granice.

ziemiach polskich starostowie energicznie podtrzymywali

panowanie czeskie, przywracali pokj, zaprowadzali porzdek, tpili

zakorzenione zbrodnie

wprowadzali

na

kraj

drog rozwoju

do-

Nisze od starostw stanowiska zajmow ali t. zw. justycyaryusze czyli oprawcy, ktrzy wystpowali przedewszystkiem jako sdziowie w sprawach karnych stre porzdku publicznego, ale poza
tern funkcyonow ali jako sdziowie w sprawach niespornyci
oraz
jako urzdnicy administracyi skarbowej. Wprowadzajc nowe urzdy,
Wacaw nie rusza dawnych dw-orskich ziemskich, ktre jednak
w ten sposb przeksztaciy si w czyste dygnitarstwa, gdy tymczasem waciwe rzdy opary si prawie wwcznie na nowym systemie urzdw. Korzyci tej reformy okazay si niebawem, tak, e
nie tylko nie zniesiono tych urzdw, kiedy upady rzdy czeskie,
brobytu.

zaczto je wprowadza do dzielnic, w ktrych rzdw czeskich

nigdy nie byo.
170. okietek na wygnaniu.
Zdobycie Wielkopolski przez
Wacawa usuno grunt z pod ng okietka, dla ktrego rozpocz
si gorzki okres wygnania, rozpamitywania przeszoci, a zarazem
arliwych stara
wysikw celem odzyskania utraconego panowania. Nie byto jednak dla niego czas stracony, gdy pogbi on ksicia
duchowo, rozszerzy jego horyzont polityczny, wskaza mu lep
systemy rzdw
przysposobi wszechstronnie do odegrania roli
pierwszego krla odrodzonej
zjednoczonej Polski. Idc torem utartej polityki polskiej, ktra zawsze z pominiciem cesarstwa
poddawaa si pod zwierzchnictwo papieskie, okietek uda sic do Rzymu,
gdzie zaraz stan sojusz midzy tym bezdomnym ksiciem rozdartej
Polski a potnym papieem Bonifacym VIII, ktrego polityka ogarniaa cay wiat wczesny. Od tej chwili polityka okietka, a tein
samem kawa historyi polskiej, staje sic epizodem ogl no- europejskiej polityki Stolicy Apostolskiej, ktra usiowaa umocni swe zwi<
ehnictwo na Wschodzie Europy, phodzio tu gwnie
dziedzictwo
ale

>

256

HI STOK YA

POLITYCZNA

po Arpadach na Wgrzech, na ktre Bonifacy VIII popiera Andegaweczyka Karola Roberta, a po ktre siga te Wacaw II. Wwczas to okietek, rywal Wacawa, otrzyma energiczne poparcie od
mg skutecznie wystpi do
papiea (1302) i z Wgier (p. 171),
walki o odzyskanie polskich dzieraw.
Wadysaw nie mg si jednak
171. Powrt okietka.
i

spodziewa pomocy od samego Karola Roberta, ktry cikie jeszcze

musia stacza walki, eby si utrzyma na tronie Arpadw. Niemniej jednak okietek wrci do ojczyzny z pomoc wgiersk; dostarczyli mu jej przede wszystkiem potny magnat Amadej z rodu
Aba, prawie niepodlegy -wadca rodkowej czci pnocnych Wgier,
Jan Baksa, wdz Andrzeja III, ktry nieraz ju interweniowa w Polsce, oraz szereg drobniejszej szlachty wgierskiej, ktr potem okietek wynagradza nadaniami. Wyprawa, podjta w r. 1304, posuwaa si wzdu Popradu Dunajca, obsadzajc po drodze grdki,
zwaszcza nalece do oddanego Wacawowi biskupa Muskaty, n. p.
i

Pawiec,

skoro pierwotny plan, polegajcy

na zdobyciu Krakowa,

okaza si niewykonalnym, dotara do Wilicy, ktrej zajcie pozwolio okietkowi stan silnie w ziemi Sandomierskiej. Mimo kilkuagitacyi biskupa nie wygasy wrd ryletnich rzdw czeskich
cerstwa sympatye dla rodzimego -ksicia; podbj Sandomierszczyzny
rody
bez wikszych trudnoci, zwaszcza,
dokona si szybko
Starw, Lisw
Bogoryw udzieliy wracajcemu ksiciu wydatnej
i

ksi

krapomocy. Ju w lutym 1305 r. okietek wystpowa jako

kowski
sandomierski w otoczeniu osb, noszcych tytuy dygnitarstw obu ziem maopolskich i ksistwa sieradzkiego.
Do fakty172. Odzyskanie ziemi Krakowskiej i Pomorza.
jeszcze
daleko,
pojednak
opanowania
cae'
Maopolski
b;yo
cznego
tga Wacawa II Wacawa III, ktry po przedwczesnej mierci ojca
(f 21 czerwca 1305) obj rzdy, bya jeszcze zbyt wielka i grona.
maju r. 1306 zdoby Krakw
okietek nie traci jednak czasu.
i,
chcc zjedna dla siebie miasto, obdarzy je zaraz rozlegymi przy\\ lejami. Tymczasem jednak Wacaw III,
pragnc ocali panowanie
i

Wielkopolsce,

porozumiewa si

za

porednictwem Krzyakw

niemieckiem mieszczastwem gwnych miast kujawskich, Inowrocawia

Brzecia, ktre zobowizywao si utrzyma pokj midzy
Kujawami a Wielkopolsk (stycze 1306 w Toruniu), oraz w myli
wypraw na
odzyskania wszystkich strat przygotowywa
z

potn

ni w drog, pa>l zamordowany

okietek mg bogosawi szczciu.

Polsk. Zaledwie jednak wyruszy

skrytobjczo (4 sierpnia 1306);

umocnia panowanio
Ta mier zmienia zaraz sytuacy polityczn
okietka. Poniewa Czechy przestay by bezporednio grone, skore
i

ST.

ZAGHOllOWSKl: WlKK

PASTOWAN1B U AD.

Xlii

< >K1RTKA

257

walka o tron, mg wic okietek skierowa

mianowicie uda si na Pomorze, gdzie przyjto go przewanie chtnie, jako nrawego dziedzica. Zajmowa t
krain z Kujaw, naog pokojowo, chocia nie obeszo si przy tern
bez walk. jak n. p. pod Tczewem. Ostatecznie jednak w listopadzie eruGdasku jako panujcy. Nie mg
dniu wystpowa w wieciu
jednake duej pozosta na Pomorzu, gdy stosunki w Maopolsce,

zacza si

uwag

nich

gdzieindziej,

nieuoone

jeszcze

naleycie,

Wyjedajc,

nagliy do powrotu.

po-

zostawi zarzd Pomorza w rka dotychczasowych urzdnikw, a zaSwicowie utrzymali si przy wadzy.
drodze powrotnej
tem
okietek zaj moe jeszcze Nako, ktre mu wyda tameczny kaKonin wraz z okolic, ale
sztelan, Trojan z rodu Paukw, a moe
te zdobycze w granicach Wielkopolski nie p.ocigny za sob dalszych krokw w kierunku opanowania tej dzielnicy.
173. Panowanie Henryka gogowskiego i jego synw w Wel-

popolsce.

domo

okietek

nie

zdoa zaj

o jego powodzeniach

Wacawa

III

r.

1306,

p.

181)

ywiou

mocy Zarbw, odziw

gdy

na wia-

przed

mierci

Wielkopolski,

Maopolsce

(jeszcze

zagarn j w

r.

1306 przy po-

mieszczaskiego ten sam Henryk

ks. gogowski, ktremu zapisa j krl Przemys II, ktry jednak nie
'umia jej utrzyma przeciw okietkowi
tym razem panowanie
ksicia lskiego opierao si na c/.ynnem poparciu Zarbw
odziw. Henryk, chocia rzdzi w Wielkopolsce za porednictwem
starostw, to przecie zjawia si czsto w gwnych miastach. Zdaniem wspczesnych
lski ca ziemi (wielko)polsk spokojnie trzyma. Ten by surowy wielce na zodzieje
otrzyki, ale
sam by wielki \vyciu'acz ani zgoa Polakom chtliwy. Atoli za onego
rzdw by pokj wielki w (Wielko)polsce po wszystkich ziemiach
jego. Chocia wic rzdy Henryka przywracay w skoatanym kraju
spokj
porzdek, to jednak nie budziy prawdziwej sympatyi wrd
spoeczestwa, dla ktrego ich obco, ich niemiecki pokost surowe
metody byy wstrtne
ktre tsknio do prawdziwie polskiego
wadcy. Nie zmienia jednak pooenia mier Henryka >\) grudnia
L309), moe jeszcze nawet je pogorszya.
Modzi jego synowie poI

ksi

padli
to,

w tak zaleno

co si.

ziemie

od Niemcw, e nic zdziaa me mogli,

Niemcom podobao. Za mae pienidze brali a od

grody, radzili im te, aby przywiedli do zguby

nard, lak ludzi duchownych, jako

wieckich,

ale

ju

cay

tylko

nich
polski

najbardziej

Antagonizm narodowy wybucha wic jasnym pomieniem. Nie zna te bynajmniej w rzdach modych ksit takiej
energii, jak si odznaczao panowanie ich ojca. Mimoto panowanie
rycerstwo^..

lzakw

Wielkopolsce

Encyklopedya polaka.

Tom

V, cz.

1.

me

tylko

me upado,

ale

sio

nawet

258

H1STUKYA POLITYCZNA

zachwiao.
ziemie wraz

r.

1312

podzielili

te

spokojnie

midzy

siebie

swe

Wielkopolsk, a mianowicie Henryk. Jan

Przemko
wzili Pozna
Konrad Kalisz, fmiezno
Zegan, a' Bolesaw
Olenic. Ale nawet pomimo tego osabienia ksit, jak i samych rzdw, podzielonych teraz, pomimo niechci spoeczestwa zamieszek,
ktre znw czsto zamcay pokj, ksita gogowscy utrzymali
Wielkopolsk, chocia si w niej nie pojaw iii ani razu, ani te o ni
nie dbali. Tak dugie panowanie lzakw w
Wielkopolsce dziwi
musi jaszcze bardziej z tego powodu,
dla okietka, ktry mia
w swych rkach Maopolsk Pomorze, a oparcie o Kujawy, oraz
mg liczy na wspdziaanie narodowo usposobionych ywiow'
kocielnych, zajcie tej krainy przedstawiao si z jednej
rycerskich
ny wprost jako polityczna konieczno, z drugiej za jako zadanie atwe do wykonania. Skoro jednak ani sam okietek nic nie
przedsiwzi w tym wzgldzie, ani samo rycerstwo nie podnioso
liczc na jego pomoc, to musiay zachodzi okolicznoci, ktre
naprawd nie pozwalay myle o najmniejszym nawet wysiku na
zewntrz, a natomiast nakazyway energiczne skupienie wszystkich
si na wewntrz. Istotnie sytuacya w Maopolsce
rozwj sprawy
pomorskiej tumacz t pozorn zagadk.
174. Panowanie okietka w Maopolsce. Spory z biskupem
Dfnskat. - Panowanie okietka w Maopolsce, chocia si opierao
silnie podkopane przez nieprzyna ywiole rycerskim, byo sabe
jazne wzgldem osoby okietka stanowisko Muskaty idcego z nim
zgodnie znacznego stronnictwa w duchowiestwie
ieckiem w przewanej liczbie klasztorw oraz wrd ywiou mieszczaskiego, spotniaego w ostatnich dziesitkach lat, a zwaszcza w czasie rzdw
czeskich. Miasta taiy duej sw nieprzyja. rychlej przyszo do
jawnych zatargw z biskupem, do czego przyczyniy si z jednej
-trony intrygi, spiski
knowania biskupa przeciw ksiciu, a z drugiej znw zachowanie si zacinych wojsk okietka, a zwaszcza
pomocniczych oddziaw wgierskich, ktre upiy dobra biskupie.
atmosferze, przesyconej zapowiedziami walki, biskup grozi karami kocielnemi. okietek za cofn (1307) daleko sigajce przywileje Wacawa, ktre pozwalay biskupowi obwarowywa pewne
z

miasta

jego maj

ich,

a kiedy

zdobywa umocnione zameczki

biskupie

wystarczyo,

to

nie

(n.

p. Biecz, 1307)

pocz

Muskata

wtedy poszuka schronienia na lsku, poza 'granicami dzieraw wrogiego ksicia. Wwczas (1307) wystpi przeciw Muskacie nowy.
a bardzo grony przeciwnik, arcybiskup-metropolita Jakb winka,
ktry podj na nowo proces, umorzony w r. 1304 za porednictwem
biskupa wrocawskiego a za wstawiennictwem Wacawa, w skardze
i

ST.

ZACHOKOWSKi: WIEK

wymieni nowe zarzuty.

slana po stronie ksicia

XIII

PANOWANIE \V.

Cz duchowiestwa
i

arcybiskupa,

2 J

IK1ETKA

krakowskiej

dyecezyi

wywoujc

wprawdzie wzmozarazem zgubny

ywiow narodowych w Maopolsce, ale

w Kociele. okietek ba si jednak mimo wszystko Muskaty,
nie wierzy w skutek procesw,
nawet tuajcego si za granic,
w
rku
w
tym celu nie cofn sic nawet
ale wola, mie wroga

cnienie

rozam

przed zdradliwym podstpem;

bezpieczestwo
(z

kocem

osobiste,

zapewniwszy mianowicie biskupowi

cign

go.

do Krakowa

1308 lub na pocztku 1309). Nie

tutaj

pomoga

uwizi

go

energiczna

in-

terwencya pap. Klemensa V; biskup musia ostatecznie

podda si
okietka
w
cikim
warunkom
umowie z lipca
upokarzajcym
1309 podpisa sw klsk. Na nic si nie przyda nowy proces, wyjego stronnitoczony przez Muskat przeciwnikom, arcybiskupowi
kom z dyecezyi krakowskiej, przed [trybunaem legata papieskiego,
kardynaa Gentilisa, u*dy mimo korzystnego naog dla .Muskay
cenzur kocielnych, obciawyroku (12 czerwca 1310), ktry
'2

cz
cz za warunkowe, Muskata

muarcybiskupem uczyni szereg ustpstw,

koszty procesu. okietek za, ustpujc pod
przeprosi go
ciarem kltwy interdyktu, rzuconego na kraj, uczyni pewne naprzydania na rzecz biskupstwa (nie wymieniajc imienia biskupa
si znacznym nakadem do odbudowania spalonej katedr) (grudzie 1309), nie zaspokoi tern jednak legata, ktry domaga si zupenej restytucyi Muskaty na krakowskiej stolicy biskupiej. Rokowania nie doprowadziy jednak do rezultatu, tymczasem sa wybuch
bunt wjta Alberta w Krakowie (p. 175), umar Gentilis, rozpocz
si proces okietka z Krzyakami, tak. ze Muskata dopiero w r. 1317

jcych Muskat, znis zupenie,

sia w osobnej

umowie
zapaci

oy

powrci do dyecezyi (p. 194).

175. Bunt mieszczan niemieckich przeciw okietkowi 1311

upokorzenie biskupa .lana Muskay nie

Pokonanie
wszystkich
jakiemi musiay walczy
przeszkd,
usuno jeszcze
rzdy okietka w Maopolsce. Miasta ywiy tyle nieprzyjani
wzgldem tego ksicia, ile tsknoty do powrotu panowania
odskiego. zapewniajcego wiele korzyci natury ekonomicznej
tej dnoci mopowiadajcego lepiej ich uczuciom narodowym.

L312.

/.

gy

miasta schodzi si nie tylko z pragnieniami Muskaty, ale

waniejsza,

planami nowego krla czeskiego,

modego

biorczego .lana Luksemburczyka, ktry po koronaoyi

tytuu krla Czech

na

maestwie

planami restytucyi
polsce pozostaje

Polski, a pretensye

ta

przedsi

(1311)

uywa

mg

opiera

swe do Polski

w zwizku
crk Wacawa II. ByC" moe,
przynajmniej
w
na
razie
rzdw czeskich
i

/.w.

bunl

wjta Alberta, ozy li szeroko

tymi

Ma<>

rozga
17*

260

HINIOKYA PULI YC/.NA

"I

maopolskich (Krakowa, Sandomierza,

jak
klasztorw, majcych konwenty niemieckie (Miechowa, wymierzone przeciwko okietkowi. Bunt wybuch w Krakowie pn wiosn u maju) r. 1311
szybko si roz./.i w obu ksistwach, popiera go te wpywami
wspudziaem biskup Muskata, spokrewniony zreszt z jego przywdcami. okietek znalaz si znw nad brzegiem przepaci, grozia mu powanie

sprzysienie zarwno miast

Wieliczki),

niektrych

zdoby w lalach 1304 1306, gdy przed

kilku laty odpado juz Pomorze (p. 178). Silnie jednak
uparcie
poparty znw przez pomoc
stan do obrony swego panowania
3k, ktr mu posa palatyn Amadej (p. 181) oraz przez pewne
'Nowy
Scz) klasztory (Tyniec, Klaryski starosdeckie),ju w jemiasta

utrata reszty ziem, ktre

opanowa

ogniska buntu, jak klasztor miechowski

Buntownicy zreszt, jeeli liczyli na pomoc
Czech, doznali zawodu, gdy Jan Luksemburczyk wobec niewy-

sieni
i

niektre

miasto Sandomierz.

ranego wzgldem niego stanowiska szlachty czesko-morawskiej

mg osobicie wspomc tego ruchu. Dopiero z wiosn r. 1312

wi

nie
zja-

zarazem lennik czeski- Bolko

Krakowie wierny sojusznik
moe w charakterze zastpcy starosty krla Jana. Wwpoczas jednak wdaro si do obozu buntownikw rozdwojenie
wana partya mieszczastwa krakowskiego pod wodz samego wjta
poddania mu miasta. OpolAlberta para do ukadw" z okietkiem
nawet pojmawszy Alberta, ujrza
czyk, chcc si stumi t party
sytuacya staa si beznadziejn
wrci do Opola.
wreszcie,
\Y
okietek zama resztki oporu, zaj Krakw ukara bunznoszc urzdzenia autonomiczn
townikw, odbierajc wjtostwa
miast (take jzyk niemiecki w ksigach
urzdowaniu), lecz pozostawiajc im przywileje handlowe, bez ktrych gFOzja im nieodparruina gospodarcza. Przebieg buntu wykazuje jak silnego w stvnieia doznao panowanie okietka, skoro walka z buntownikami
trwaa z gr rok zakoczya si zwycistwem dziki obcej pomocy.
obce
Epizod ten stan iwi te grone napomnienie na przyszo,
potgi nie wyrzeky si myli opanowania Polski, a conajmniej zdobycia jakiej jej czci.
Jeszcze
76. Sytuacya na Pomorzu w latach 13061307.
pomylniejzy dla okietka obrt wziy sprawy pomorskie. Po
wyjedzie okietka rozpoczy si tam na nowo niepokoje
zaburzenia. Nie byo te wzajemnej ufnoci midzy ksiciem a najpo] obecnie obok
izym rodem, wiecami, na ktrych <,
sic

opolski,

ks.

piastujcego
jego
ob(

Piotr

wiecki.

najwyszy urzd ziemski wojewody

Nowego, dawniej proboszcz kaliski,

wicowie

wystpili

daniem

zwrotu

ST.

ZACHOKOW.SK i: WIEK

XIII

PANOWANIK WAL). 0K1KTKA

261

wydatkw, jakie uczynili celem utrzymania kraju

porzdku po
mierci Wacawa, jednake okietek nie przychyli si do ich proby.
Biskup kujawski Gerward, z ktrym wadzili si Swicowie, by przyten prbowa wreszcie opiera si te na
jacielem okietka.
i

"

Ksi

innych rodach

nie

nadawa ju wiecom tak wyjtkowego stanoWacaw. Te powody, ktrych si mona

wiska, jakie im przyzna

domyla, a obok ktrych mogy by jeszcze inne, dzisiaj nieznane,

wzbudzay w ambitnym rodzie nieograniczonych do niedawna wielmow nieufno niech do ksicia, obaw o sw przyszo stai

nowisko oraz

ch

zabezpieczenia si

drog

takich razach,

177. Zdrada

inny

do ambitnych celw

wicW

(1807

13<!S).

sposb.

bya
-

ctwem biskupa kamiskiego Henryka stan

w Lindw w Brandenburgii midzy wiecami
denburskimi ukad, moc ktrego Swicowie

zdrada.

Zapewne
dnia
a

Jak zwykle

17

za

poredni-

lipca

1807

margrabiami bran-

poddali

margrabiom

dziedziczn godno kasztelask w Supsku oraz nadanie w lenno piciu grodw wraz z naledo nich ziemi. okietek, zaraz zawiadomiony o zdradzie, sprbowa osobist interwency zapobiec jej skutkom; zebrawszy \
koo siebie przewanie rycerstwo kujawskie, zjawi si w zimie 1307/8
na Pomorzu, stara si wzmocni swe panowanie
uwizi !'iotra
z Nowego, ktrego osadzi pod stra na zamku w Brzeciu kujawskim. Jednake musia czemprdzej wraca do .Maopolski, gdzie nieprzyjazne stanowisko Muskay wymagao jego obecnoci, piecz za
nad Pomorzem, w ktrego grodach pozostawi swoich kasztelanw,
zoy w rce ksit kujawskich, Kazimierza
Przemyla: okietek mg si spodziewa,
ci ksita, pozostajcy w dobrych stosunkach z Zakonom, odwrc wszelkie niebezpieczestwo od gramogli cala uwag powici innym niebeznicy krzyackiej
pieczestwem, przedewszystkiem ze strony Brandenburgii. Istotnie
w sierpniu tego samego roku 1308 margrabiowie brandenburscy
pod
dotarli
Otton
Waldemar urzdzili wyprawi; na Pomorze
Gdask. Wierny suga okietka, kasztelan gdaski Bogusza wysa
do Maopolski wezwanie o pomoc, ale doczekaj
do pana swego

Pomorze,

zastrzegli jednak dla siebie

bd

si rozpaczliwej

rady, aby

sam

sobie poczyna, o

ile

zdoa

najlep

o pomoc do Krzyakw, gdy

sam ksi nie mg wwczas posa ani wojsk am pienidzy.
7s. Zajcie Pomorz przez Krzyakw (1308). Po naradach na grodzie gdaskim zwrcono si do Zakonu, ktry nader

ostatecznoci nawet zwrci

si

skwapliwie usuchaj wezwania,

mysi zawartej umowj Kr
mieli udzieli pomocy wojskowej celem odparcia Brandenburczyl
a
polski mia nastpnie zwrci Krzyakom poniesione

ksi

li

262

HlS'i'.

iKVA 1'oLITYOZNA

Krzyacy dopenili umowy, a margrabiowie, widzc w zamku gdaskim wojska zakonne, zwtpili w powodzenie, zaniechali wyprawy
wrcili do domu. Wwczas rozpocza si podstpna gra krzyacka.
i

Od dowdcy zaogi zamkowej Boguszy wyudzili oddanie im zamku

gdaskiego, doywszy w jego rkach pisemne
zobowizanie.
e zwrc t warowni okietkowi po zaspokojeniu ich pretensyi
pieninych. Po
jego

zaog

kilku dniach rzucili

znaczniejszych

si na samo miasto, wymordowali

i
pucili z dymem cae

rycerstwa

miasto (14 listopada 1308); przed papieem kazali te akty mordw

zniszczenia wytumaczy jako kar na miasto za popieranie rozbjnikw, sucych margrabiom brandenburskim. Nastpnie oddziay
i

krzyackie pod wodz samego landmistrza podeszy pod Tczew wymusiy na ksiciu Kazimierzu, ktry tam wanie przebywa, poddadanie im tamtejszego zamku. Zakon stan siln stop na ziemi pomorskiej na lewym brzegu Wisy. Zdrada krzyacka, utrata Pomorza
wstrzsny panowaniem okietka, jednake energiczny ten duch nie
da si zama. Na hiobowe wieci, dochodzce z Pomorza, zaraz
tam wyruszy, ale mg dotrze tylko do wiecia, dalej bowiem
zamknli mu ju drog nowi panowie ziemi. Na danie zwrotu
Gdaska odpowiedzieli cynicznie daniem okupu w wysokoci, przenoszcej znacznie warto caego kraju. okietek z oburzeniem odrzuci dania, ale nie mia
si, aby na nie odpowiedzie wojn.
Teraz Krzyacy odkupili za 10.000 grzywien od margrabiw dokumenty cesarskie, ktre przyznaway margrabiom prawa do Pomorza.
Chwyciwszy w ten sposb formalne tytuy prawnego posiadania
tego kraju, Zakon przystpi do usunicia panowania okietka z ostatnich punktw oparcia, obieg wiecie
zdoby je, pozwoliwszy zaodze odej do Polski. Rozpoczo si wwczas porzdkowanie wewntrznych stosunkw w zdobytym kraju. Wypdzono z majtnoci
wielu rycerzy, ktrych podejrzywano o dochowywanie wiernoci okietkowi. Prawie rwnoczenie ukoczono budow nowego zamku
w Malborgu, do ktrego przenis teraz wielki mistrz Zakonu sw
siedzib z Wenecyi; fakt ten symbolizuje poczucie potgi pastwowej Krzyakw nad Wis. Pastwo krzyackie, oparte na bezprawiu
zdradzie, rozcigao si teraz na obu brzegach dolnego biegu Wisy
i

do

opanowywao cae wybrzee

morskie, do ktrego

moga

dy

Pol-

cho

na razie bezsilna, nie uznaa utraty Gdaska, nic zapomniaa o poniesionej krzywdzie
domagaa si jej naprawienia w drodze procesw, a nawet wnet potem take z broni

ska. Polska jednak,

rku.

178. Zajcie Wielkopolski (1314).

Synowie Henryka gogowskiego, podzieliwszy midzy siebie Wielkopolsk w lutym 1312 r.

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWAN.IE

przez

par

WAD. OKIETKA

263

w swem rku

mimo,

(p.

173), utrzymali

panowanie ich byo bardzo sabe, opierao si bowiem na szczu-

pem

gronie

stronnikw,

z kleru

Niemcy

jeszcze

do

kapitulnego,

ktrego
klasztory

lat

naleeli

duchowni
Parady.
Poznaniem na czele.
nieliczni

niemieckie

(Obra,

ekno. Lubin, Trzemeszno} niektre miasta z

Natomiast rycerstwo wielkopolskie stronio od dworu ksit lnawet biskup poznaski Andrzej przeszed do opozycyi, poskich
i

rycerza sob cay rd Zarbw. Duchowiestwo polskie

pragno wprowadzi na tron wielkopolski ksicia narodowego,
najpopularniejszym za kandydatem by Wadysaw okietek, ktry
ju z dawniejszych lat mia w tej dzielnicy nieco stronnikw, przeZarbowie stanli po
dewszystkiem w rodzie Naczw. Obecnie

cigajc

stwo

Kalisz, przyokietka, a take kilka miast, jak Pyzdry

czyy si do stronnictwa okietkowego. Sam za ksi, pokonawszy w r. 1312 powstanie niemieckie w Maopolsce, a nie obawiajc
si Zakonu, ktry w r. 1313 podejmowa, nieszczliwe zreszt, rajzy
na Litw, nie cofa si przed podjeiem krokw w celu przyczesi, aby
nia Wielkopolski do swego pastwa, nie mia jednake
sam mg dziea tego dokona. Udzia jego polega na poparciu moralnem, danem czynnikom miejscowym, oraz moe jeszcze na jakiej
nieznacznej pomocy; tak wic w r. 1313 okietek przybra tytu
pojawi si w ssiadujcych z Wielkopolsk
y>Dux regni Polonlae
okolicach Kujaw. Upadek rzdw lskich sprowadzili sami Wielkopolanie. Ju zapewne w r. 1313 rozpocz sie w Wielkopolsce okres

stronie

do

zamiewalk miejscowych, rodzaj wojny podjazdowej, penej bitw

krokw wojennych z tego roku najznaczniejszy by
zamach rycerstwa wielkopolskiego, ktre pod wodz Nacza Dobrogosta z Dzwonowa, wojewody poznaskiego, zebrao si w pnocnoKonina (dwie
wschodniej czci kraju, w okolicach Gniezna, Naka
ostatnie miejscowoci naleay do okietka), wyruszyo przeciw wojskom lskim, pozostajcym pod rozkazami Janusza z Biberstcinu,
zajo to miasto. Panowanie lzadao im klsk pod Keckiem
i

szek. Z szeregu

jednak mimoto jeszcze nie upado, lecz utrzymywao si szczeglnie silnie w pewnych punktach kraju, zwaszcza w najwikszera
najbogatszem miecie Poznaniu. Po zwycistwie pod Klockiem -.>
kietek pojawi si w styczniu 1314 r. w wschodniej czci Wielkopolski
wynagradza swych stronnikw, midzy innymi biskupa ponabliszych miesicach rycerstwo wielko
znaskiego Andrzeja.

skie

pokonao wreszcie Pozna, ktrego obron kierowai gorliwy

stronnik lski, wjt Przcmko: walka w Poznaniu bya bardzo -wal
polskie

ucierpiaa w niej katedra, stojca na przeciwnym

brzegu Warty. Dopiero po upadku Poznania okietek mg obj<

towna,

skoro

264

HI,STORY A

POLITYCZNA

krain w posiadanie, pojawi si te w sierpniu r. 1314 w okolicach

lska, by w Pyzdrach
nada obu miastom zatwierdzeKaliszu
i

Sam
zjawi si nawet w gwnych

nie ich

niedugo

jednak

przywilejw.

tej

dzielnicy pozosta,

miastach Gnienie
Poznaniu, nie
andowierza te widocznie szlachcie miejscowej, moe dlatego,
tagonizmy rodowe, n. p. midzy Naczami Zarbami, zbyt gboko
j dzieliy, skoro rzdy zda w rce starosty, ktrym zamianowa
Maopolanina, Stefana Pkawk.
Z zajciem Wielkopolski koczy si pierwszy okres panowania
okietka, z
chwil bowiem utworzy si kompleks ziem. ktre
stanowiy gwny zrb pastwa polskiego
do unii jagielloskiej.
179. Dzielnice iv omawianym okresie.
Proces odbudowywania dawnej jednoci pastwowej nie ogarn wszystkich dzielnic;
nie

!;;

przewana

cz

Polski

nie

poddaa si prdowi regeneracyjnemu?

tkwia niecoraz mniejsze dzielnice

przez to nieraz
przerwanie w ciasnej, partykularnej polityce,
bardzo skutecznie za narzdzie wrogom odnowionej ojczyzny. (Irozpadaa si

lecz

dalej

na

suc

wn

przyczyn bya tu sama dynastya, w ktrej rwnoczenie

widzie musimy czynnik jednoci; dynastowie mieli prawo do dzielnic
nie chcieli go si bynajmniej wyrzec, uznanie za zasady podziaw pocigao za sob wszystkie ujemne skutki partykularyzmu
oglnym obrazie dziejw pastwa polskiego nie
dziel nicowoci.
moe by miejsca na szczegowe rozpatrywanie zdarze w kadej
i

dzielnicy z osobna,

wyczerpujcy

drugiej

wierny,

wszake

gdyby si

oglna charakterystyka dziejw

strony

nim

obraz ten nie

znalaza

nie

choby

byby
tylko

zwaszcza wobec tych

roli dzielnic,

w nastpnym okresie w ysuny na plan pierwszy.

lsk. Podziay. lsk ro/pada si na cztery wiksze
kompleksy, lsk waetwy (czyli bez dzielnicy raciborskoopolskiej),

zagadnie, ktre si

ISO.

czci, podlegajce trzem liniom Piastw, a geosi w ksztacie dugich a wakich pasw,
idcych w kierunku z pnocy na poudnie. Nad pasem zachodnim,
graniczcym z Czechami, a opierajcym si o gry, panowa ks.
Bolko, zwany ks. jaworskim (Jauer), syn Bolesawa Rogatki (zmarego w r. 1278; o losach tej dzielnicy p. 147), w pasie rodkonajbogatszym, rzdzi najwym, najwszym, ale najyniejszym
starszy syn tego Bolesawa Rogatki Henryk V, ktry zaj Wrocaw, wyparszy z niego Henryka gogowskiego (p. 156J. Ten ostana fakcie dzierenia
tni ksi
panowa nad pasem wschodnim
tych ziem opiera plany zajcia Wielkopolski (p.
tym sta166).
nic nastpi dalszy podzia nieraz wskutek walk midzy ksitami
o ziemie;
w mnym zwizku wspomniano o podziaach dzielnicy
dzieli

si na

trzy

graficznie przedstawiajce

ij

/.A3HOKOWSK1

ST.

WIEK

XIII

PANOWANIE WAI). OKIETKA

265

1293 (p. 156), na ktrych zyskiwa przewrocawskiej z r. 1291

dewszystkiem Henryk gogowski, ale
Bolko jaworski nie wychodzi z prnemi rkoma. Tutaj uzupeni naley obraz mniejszych
i

przesuni

wzmiankami

wypadkach z r. 1297, kiedy Bolko

jako opiekun sierot po Henryku V, wyzyskujc walki okietka z Henrykiem gogowskim (p. 166), odebra temu ostatniemu z jego zdobyczy jeszcze z r. 1291 Hajnow
Bolesaw (Bunzlau) i przyczy
granic

pierwszy do dzielnicy bratankw, drugi do swej wasnej. Poza tern

zmiany terytoryalne nastpiy wskutek zwykych podziaw spadkowych. Najwczeniej rozlunio si ksistwo jaworsko-widnickie, bo
chocia po mierci Bolka w r. 1301 dwaj synowie jego, najstarszy Bernard
najmodszy Bolesaw, wsplnie zarzdzali sched ojcowsk
(waciwy podzia dokona si dopiero w r. 1331 to przecie redni
syn, Henryk, obj pewn
ziem odziedziczonych
uywa tytuu ksicia jaworskiego. Gbszy podzia dotkn dzielnic wrocawsk. Po mierci Henryka V wrocawskiego w r. 1296 pozostao trzech
maoletnich synw, nad ktrymi opiek sprawowali zrazu stryj ich,
Bolko jaworski, potem biskup wrocawski, wreszcie krl czeski Wacaw II. Te sieroty podzieliy si spadkiem po ojcu dopiero w r. 1311,
dzielc go na trzy dzielnice, mianowicie wrocawsk (Wrocaw
roda), lignick (Lignica, Hajnow. Goldberg)
brzesk (Brzeg,
Oawa, Grotkw), najmniejsz pod wzgldem terytoryalnym, ale uzupenion obowizkiem spaty 32.000 grzywien z ksistwa lignickii
a 18.000 z wrocawskiego Najstarszy brat Bolesaw, wybra dzieli
brzesk, redni Henryk, wrocawsk, a najmodszemu Wadysawowi
pozostaa lignick. Wreszcie w rok potem, w r. 1312, nastpi podzia
ksistwa gogowskiego, znw o tyle w agodniejszej formie,
nie
na pi, lecz tylko na dwie dzielnice (p. 173).
Na zupenie miniaturowe ksistewka rozpada si Sbisk grny
i

I,

cz

(p-

147).

(81.
skich nie

ksit s

Polityka wewntrzna lska.

Grupa dynastw -abya zdolna do mielszej
wikszej polityki. Panowania
pene inercyi lub upywaj:; tylko na wzajemnem zwali

czaniu si,

najlepszem

jakikolwiek

dzielnicy.

sposb

Przykadem

jaworskiego

(p.

180),

/.as

wyudzi
tego

swego

cz

na

moe by

na

uzyska"

wspomniana ju

brzeskiego,

spat}

chwytaniu sposobnoci, aby

powikszenie wasnej

ssiedzie

znamienhiejsze

dem panowanie Bolesawa

Wadysawa

razie

jest

jednak

ktry,

32.000

nie

historya Bolka
pod tym wzgl-

mogc

grzywien

(p.

od brata
L80),

za-

wsplnie
nim rzdzi w Lignicy, a wresz< e (1316) wymusi
na nim cesy ksistwa za ceno rocznej ronty w wysokoci 500 grzywien. Prcz takich sprawek finansowo-politycznych, przychodzio
/.

HisToRYA

ioi.i iVC/..\\

czasem do star ornych, jednake naog nie byo ich wiele, a te,
ktre byy, toczyy si o rzeczy waniejsze, o wiksze ziemie, a nie
o mae skrawki (p. 156, 180j. Rzadkie s te przymierza, oczywicie nie takie, ktre zawierano w widokach wsplnych zdobyczy
i

korzyci,

gdy

takich nie brakuje,

gogowskiego
przymierzy naley a

ryka

jego zgonie

/.

n. p.

Bolkiem. jaworskim

r.

1291 przymierze Hen-

156).

(p.

Do

tego rodzaju

>jusz ksit grnolskich z Henrykiem IV, a po

Henrykiem gogowskim, popierajcy jego starania o opa-

nowanie Wrocawia

(1291).

lska. Inercy polityki wewntrzuzupeniaa bierno w polityce zewntrznej. lsk przechyla

si stanowczo w stron Czech, przycigany przez silny organizm
pastwowy ostatnich Przemylidw ju w latach 1289 1291 uj
swj stosunek prawno -pastwow y do niego w formy stosunku len182. Polityka zewntrzna

nej

nego

(p.

saw

brzeski, acz

159).

Nie

mogo by mowy

onaty

o tern, aby taki

n.

p.

Bole-

crk Wacawa, Magorzat, zgosi swe

prawa do korony czeskiej, chocia z takimi tylko tytuami domaga

si panowania w Czechach n. p. Henryk karyncki. Rozwj wypadkw szed w wrcz przeciwnym kierunku, ku panowaniu Czechw
w Polsce. Tak wic po mierci Bolka jaworskiego silna partya,
w ktrej powany gos mieli Wrocawianie, zoya opiek nad ma-

ksitami wrocawskimi w rce Wacawa

(1301), a w
najstarszy z tych ksit wraz z matk odwiedzi dwr w Pra-

oletnimi
1302

r.

II

zarczono go z 6-letni crk Wacawa, Magorzat. Szybzbliaa si chwila, kiedy ta kraina, oderwana od pnia
macierzystego, wydana na kierownictwo niemieckich miast oraz germanizujcego si duchowiestwa
rycerstwa, miaa utraci samoistno.
tych latach, zanim jeszcze Czesi formalnie zapanowali
dze, gdzie

kimi krokami

nad lskiem, prbowali bardziej przedsibiorczy ssiedzi uzyska

jakie korzyci w tej krainie; tak mianowicie w r. 1318 Waldemar
brandenburski panowa w Zeganiu (Sagan
powoujc si przy zajciu na jakie przysugujce mu stare tytuy zastawne.
183. Charakterystyki niektrych ksit.
Indywidualnoci
ksit harmonizuj cakowicie z bezbarw-noci polityki. Trudno
uchwyci w licznej gromadzie ksit wybitniejsze charaktery.
wyrazicie rysuje si posta Henryka gogowskiego, ksicia, ktry
umia chcie osiga swj cel, ale ktry, obok tej dodatniej, peen
by cech wstrtnych, niepohamowanego okruciestwa, dzikiej lepej mciwoci, straszliwego egoizmu, ktry nie umia si zdoby na
r

Do

jedne choby wysz, oglniejsz ide polityczn. Rni si znacznie

od niego P> ,lko jaworski (p. 181), o wiele bardziej zrwnowaony,
ale

ogromnie wyrachowany, chciwy ziem,

kacy

sobie

opaca

na-

ST.

ZACHO KOWSKi: WIEK

wet opiek nad sierotami

kiej

interesy

nieprzyjacielem

przed

brata,

WAD. OKIETKA

267

pan surowy, energicznej

cho ci-

PANOWAN1K

umiejcy zachowa miar

rki, ale przy tern

wiedliwo, poprze

XIII

wymierzy

spra-

gospodarcze miast, zabezpieczy

rabusiami,

by on
tote wrd

rk

hojn

wreszcie

kraj

fundowa

jednak wielkim opiekunem

propagatorem Niemnich pozostawi po sobie powszechny
szczery
cw,
najplastyczniej wystal. Z modszej generacyi ksit najywiej
puje z rde ks. Bolko brzeski, ten, ktry potrafi przez zrczne wysam ni
suwanie pretensyi finansowych wyzu brata z dzielnicy
Przykr
ilustracy zwyrodnienia jest taki
zawadn (p. 181).
klasztory;

ksi

Wadysaw

ktry,

lignicki,

pozbawiony

dzielnicy,

wasa

si

szajk

rozbjnikw po lsku, popad dwukrotnie w wizienie, wyjecha

potem na Mazowsze, oeni si tam, ale pdzony niespokojnym duchem wiecznie przeladujc go bied, uda si na dwr krla
czeskiego Jana, w ktrego rkach sta si narzdziem do skruszenia
i

upokorzenia Bolesawa brzeskiego.

Na Kujawach byy trzy dzielnice: Ziemomyobejmujca pnocne Kujawy, okietka, ktrej stolic
Ziemowita (yl306j, obejmujca ziemi Dokujawski,

184. Kujawy.

sa

(v 1287),

by Brze
brzysk (p.
(fl339)

jeszcze przed

77).

Przemysa

Przemys

Ziemomys pozostawi
(-j-1339)

Kazimierza (f

trzech

spucizn ojcowsk
na pnoc wysunit

1803 podzielili si

r.

obj

najbardziej

synw,

Leszka

1343 1353). Synowie

cz

cz

ci

ten sposb,
z

Bydgo-

rodkow z InowroWyszogrodem, Leszko dosta

cawiem oraz ziemi Michaowsk, a najmodszemu Kazimierzowi
zawarli ukad
r. 1318 Leszek z Przemysem
przypad Gniewkw.
na przeycie. Podzia na dzielnice nie by jednake bardzo cisy
Bracia z wyjtkiem Kazimierza byli
nie siga gboko w ycie.
szczem

sob w

dobrych stosunkach, wystawiali wsplnie

wyznaczenie dzieldokumenty, uywali podobnych tytuw, tak,
nic przedstawia si raczej jako podzia administracyjny, podobnie.
jak si to nieraz dawniej zdarzao, n. p. za ycia Konrada mazowienieonaci, yli

ckiego

(p.

53).

stosunkw wewntrznych panowanie synw Ziemomysa upyno bez znaczenia, drobne bowiem nieporozumienia
z biskupem Gerwardem lub pewnym odamem rycerstwa (okoo r.
stanowisko
1319) miny bez ladu. Waniejsza natomiast bya rola
ksit kujawskich w zakresie stosunkw zewntrznych. Ksita ci
pozostawali w: dobrych stosunkach z Krzyakami, wstpujc w lady
przyczynili Bi do rozszeojca, ktry sprzyja Niemcom (p. 106),
rzenia' panowania krzyackiego w obrbie ziem rdzennie polskich.
Mianowicie Leszek zacign u Zakonu poyczki iw r. 1303,
zakresie

268

HI.STOK YA

1317), a

na zabezpieczenie wierzytelnoci

chaowsk,
jednak

POLITYCZNA

odda

zastaw ziemi Mi-

sposb wysza z rk polskich. Nie

w
ani Leszka ani innych ksit kujawskich

ktra

ten

mona

uwaa za

mim o to

zdrajcw sprawy

wwczas bowiem

jeszcze

polskiej,

uwaano

nie

wroga Polski. Synowie Ziemomysa byli rwnoczenie

gorliwymi
wiernymi sojusznikami okietka, Leszek nawet, walczc
stryja,
stronie
dosta si do niewoli (1308), w ktrej rok prawie
po
przesiedzia, zanim go bracia wykupili. okietek te. uywa ich do
do katastrofy w r.
zastpowania swych interesw na Pomorzu
1308 (p. 117, 118), liczc na to, e dobre ich stosunki z Krzyakami pomog do utrzymania tej dzielnicy. Ksitom kujawskim
mona dopiero od tej chwili bra za ze, e, kiedy Zakon okaza si
jawnym wrogiem okietka, oni nadal pozostali z nim w przyjaznych
Stosunkach, a nawet w r. 1317 przyczynili si do umocnienia stanowiska Zakonu w ziemi Michaowskiej, zacigajc na jej zastaw nowe
Zakonu

za

dugi.

ksi

dobrzyski, umierajc w r. 1306, zostawi

wdow Anastazy z trzema maoletnimi synami. Wadysawem, Kazimierzem
Bolesawem. Opiek nad maoletnimi sierotami obj ich
sprawowa j do chwili ich penoletnostryj Wadysaw okietek
Ziemowit,

ci.
i

Przed

rzdzili

r.

1316 objli

ni razem

matk,

na mniejsze kawaki

ju modsi ksita

te

nie

rzdy

dzielc

nie

jej

mogy

dzielnic

dobrzysk

jednak, jak si zdaje,

oczywicie odegra

roli.

Ziemia Dobrzyska, niszczona napadami Litwinw, wcinita midzy

dzierawy krzyackie a ksistwa mazowieckie, znajdowaa si w nieniemal stronia od udziau w polityce. Zdaje
bezpiecznem pooeniu
i

ciyli ku okietkowi, a natomiast trzymali sie zdaa od Krzyakw.

Mazowsze nie ulego dalej idcym podzia185. Mazowsze. om, gdy po Ziemowicie (rl262). pozostao tylko dwch synw,
z ktrych starszy, Konrad obj przy podziale ksistwo czerskie, modszy za Bolesaw ksistwo pockie, lecz po mierci Konrada (7 1294),
ktry me pozostawi mskiego potomstwa, obj rzdy take w Czersku.
1313) Mazowsze rozpado si
Dopiero po mierci Bolesawa

si

jednak,

synowie Ziemowita

silnie

(-f-

na trzy dzielnice.

wa

Pod rzdami Konrada i Bolesawa Mazowsze zaczo wystpow stosunkach politycznych dzielnic; mg za to uczyni zwa-

szcza Konrad, ktrego

ksistwo leao

bardziej

w rodku

byo

za-

it" od napadw Prusakw

Litwinw. Udzia Konrada w polityce polskiej polega na nieprzyjaznem jego stanowisku wobec si

a mianowicie Wadysawa okietka, ktremu w

bra Gostynin, oraz Leszka Czarnego, przeciw ktremu

siadw,

r.

1283 ode-

da si

po-

ST.

ZACIIOKOWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIEiKA

269

woa

na tron krakowski przez buntownikw z r. 1285 (p. 141)

ktrym musia nastpnie walczy, odpierajc jego wyprawy odwetowe w r. 1286
1287. Ta wojownicza polityka bya z tego zwaszcza wzgldu nieszczliwa,
Mazowsze byo wci widowni napadw pogaskich ssiadw, n. p. w r. 1281 Prusakw, a w r. 1283
Litwinw,
niepotrzebnie powikszaa klski materyalne, ktre tamoway normalne ycie
rozwj tej dzielnicy. Ostroniej od Konrada postpowa Bolesaw. I on wysun si na szersz widowni
w zwizku z wypadkami w Krakowskiem, kiedy mianowicie po
mierci Leszka Czarnego wystpi z kandydatur do tronu krakowskiego (p. 145), ale rycho wycofa si z tych zabiegw, chocia
i

wystpowa jako sojusznik juto okietka (n. p. w

1292. p. 160). Zrczno166), juto Wacawa (n. p. w

nie przesta

1297,

p.

r.

r.

ci politycznej Bolesawa dowodzi fakt przyjaznych stosunkw

z Litw. Doprowadziy one wnet do nieprzyjaznych krokw midzy
Bolesawem a Krzyakami, zwaszcza od chwili, kiedy w r. 1295 Bolesaw pozwoli Litwinom osi w zamku wiskim, skd mogli wygodnie
napada na pastwo Zakonu. Bolesaw, mimo. e od r. 1291 by
onaty z Kunegund, crk Przemyla Ottokara czeskiego, zajmowa nieprzyjazne stanowisko wobec podboju Wielkopolski przez
Wacawa w r. 1300
sprzyja gromadzeniu si niechtnych rzi

dom czeskim

na

ziemi

mazowieckiej.

Kilkudziesicioletnie

pano-

wanie Bolesawa, ktry by wadc ostronym, zrcznym

energicznym, podnioso znaczenie Mazowsza, zapewnio mu pokj od Litwinw
Prusakw, rwnoczenie za wskutek walki z Krzyakami
niechci do rzdw czeskich przyczynio si do rozbodzenia ducha narodowego w tej najbardziej na wschd odsunitej dzielnicy.
i

ROZDZIA
Utwierdzenie

V.

obrona jednoci pastwowej.

(Wadysaw

okietek).

ISO. Charakterystyka okresu.

Pastwo okietka otaczali
dookca wrogowie, ktrych rachuby polityczne obracay si w niwecz, jeeli, Polska miaa naprawd przemieni
idnolity,
a przez to potny organizm pastwowy.
mogli sit; troKr

ska

niedawno zagarnitego Pomorza, Brandenburgia stan

ych zdby<
przed koniecznoci zupenego wyrzeczenia si d
a mogy utra
postpw kolonizacyjnych w Polsce, C
wpyw polityczny na rzesz ksit lskich. Niepomylne perspektywy zac cay do walki ornej w nadziei, te w ten sposb

1<>^

270

si

H1STOKYA POLITYCZNA

moe

obali odrestaurowane pastwo polskie. Takie zamiary za

pomylnej konjunkturze politycznej otrzyma pomoc
zewntrz, gdy wwczas Europa rodkowa wesza w okres rywa-

mogy
z

przy

trzech

lizacyi

domw.

okres

rozkadu

walki

si, dla

Habsburgw,
papiestwem

przechylenia

szal

Wittelsbachw

Lukserabur-

wzajemnych sojuszw, a dla

na korzy jednej z walczcych
i

byo bez znaczenia stanowisko Polski, stanowicej znaczne

pastwo. O ile*wic z jednej strony Polska moga by podanym
sprzymierzecem, o tyle znw moga z drugiej sta si niebezpiecznym
wrogiem, ktrego trzeba byo zama, jeeli ju nie dao si znistron nie

Oczywicie,

wrogowie Polski skwapliwie korzynawet wprost ich nie wywoywali,

co powikszao niebezpieczestwo, wymagao skupienia caej uwagi
zupenie.

stali

takich konjunktur,

wszystkich si

okoo zagadnienia

na kierownikw pastwa,

konieczno

kietka,

jeeli

obrony, a nadewszystko nakadao

pierwszym za rzdzie na samego o-

horyzontu

rozszerzenia

polskiej

pa-

polityki

stwowej.

Sprawa koronacyi
stanowi

cel

odzyskania Pomorza

do r. 1320.
nieprzerwanie jedyna

polityki

okietka panuje

polskiej

drodze procesowej

Nad ostatnimi za

13 laty

myl

odzyskania Pomorza.
Wobec niej ustpuj na drugi plan inne zadania pastwowe narodowe jak uratowanie lska
pozyskanie Rusi Czerwonej; tylko
w zwizku z ni doszo do skutku pierwsze zblienie si do Litwy
sojusz z Gedyminem, zapowied przyszej unii obu pastw. Mona robi z tego powodu zarzut nawet gani zacienienie polityki
polskiej: niezalenie od tego sdu histoiya musi to w kadym razie
wskaza uwydatni z naciskiem. Przed zbyt pohopnym wyrokiem
nieche jednak powstrzyma uwaga,
zapewne brakowao pastwu
si do sprostania
innym zadaniom, ktre moe wczeni ludzie rozumieli lepiej od dzisiejszych historykw. Wydarzenia lat 1331
1332
utrata Kujaw, a zatem tragiczna katastrofa, ktra zakoczya znojne
trudne panowanie okietka, rzucaj pk wiata w
polskiej
i

gb

pastwowej
odsaniaj jej wewntrzn sabo, ktra
zmieni zapewne nasuwajcy si odruchowo wyrok. Panowanie okietka wykazuje inn jeszcze jednostronno. Ubiego ono w caoci

struktury

wrd

walk niemal nieustannych, zabrako

wic w

niem czasu

nie

wewntrzne reformy, lecz nawet na uporzdkowanie stosunkw po kilkudziesiciu latach rozbicia dzielnicowego. Te zadania,
niespenione przez ojca, spady dziedzictwem na syna. Wypadki rozwijay si wic naturalnie
konsekwentnie; ojciec wrd trudw,
burz
przeciwnoci wyciosa gmach pastwa polskiego, syn mia
tylko na

ten

dom urzdzi wewntrz

przysposobi nie tylko na mieszkanie

ZACHOROWStti: WIEK

ST.

XIII

PANOWANIU WfAD. OKIETKA

271

na znaczne rozszerzenie w niebardzo dapokole, ale

lekiej przyszoci.
Cokolwiekby jednak dzisiejsza ocena moga zgani w istocie
lub taktyce politycznej okietka, historya zalicza bdzie zawsze to
panowanie do najznamienitszych w dziejach narodu polskiego; ono
Polska wysza z chaosu dzielnicobowiem ostatecznie sprawio,
do niego powrci; ono byo
wicej
nie
miaa
nigdy ju
wego
punktem zwrotnym w dziejach, ono dao kit jednoci pastwowej
politycznej, wskazao trafnie gwne niebezpieczestwa polityczne
w dobie bezkrprzysposobio ekspanzy Polski za Kazimierza
lewia po Ludwiku.
dla licznych

187. Idea narodowa

W nieodpartej
w pastwie okietka.
z wrogami, Polska moga zwyciy pod

a bardzo cikiej walce

nie zachwieje si sama w sobie, nie rozpadnie si
warunkiem,
antagonizmami
na dzielnice, ale utrzyma, nawet ponad rnicami
wbrew nim, ide jednoci wewntrznej. Przyzna
dzielnicowymi
z tego kardynalnego warunku zdawali sobie spraw krl
trzeba,

doradcy. Jedno pastwa mia ufundowa na wewntrz

stwierdzi na zewntrz akt koronacyi krlewskiej. Symbol krlewopiera si na s/czerem
ski mia za o tyle gbsze znaczenie,

jego

narodowem. Caa idea pastwa polskiego bya bowiem ju wwczas wiadomie narodowa; byoto zreszt w naturze tych licznych pastw, ktre si w stuleciu Xl\
ksztatoway (Francya, Anglia, Hiszpania, Wgry). i wyamyway z szadoktryny
blonu kosmopolitycznego, wytworzonego przez praktyk
poza ide pastwow
polityczne wczeniejszego redniowiecza. A.le
poczucie narodowe, bio yweni ttnem w sercach wczesnych ludzi
dojrzewajcych liznajdowao wyraz nie tylko w rodzcych si
teraturach narodowych, ale nawet w dziele, tak nawskr przejtem
uniwersalizmu, jak Boredniowiecznemi ideami kosmopolityzmu
i

coraz istotniejszem

poczuciu

ska

Komedya

Dantego.

sce dusza ludzka

nie

szarej,

drewnianej,

bya przecie

mniej

mao

kulturalnej

wraliwa

swego jzyka, swego ycia pastwowego, swych

Pol-

na odrbni

de narodowych,

narodw, wyej pod kadym wzgldem od niej stojcych, od dawna zreszt Koci troskliwie rozdmuchiwa sabe
iskierki poczucia narodowego w sercach polskich, tak, e w dobie
nieustanokietka, a zwaszcza pod wpywem krzywd krzyackich
nych niebezpieczestw mogy one ju wybuchn jasnym pomieanieli

wrd

niem, hartujcym

wol

do stawienia oporu, przetrwania nieszc/

osignicia zwycistwa. Bez wewntrznej siy duprzygotowania

chowej
moralnego przewiadczenia o susznoci sprawy narodowej
rozpowszechnionych w szerokich warstw ich narodu, zwaszcza wrd
i

272

HISTRYA POLITYOBNA

ywiou

okietka

panowanie

rycerskiego,

nie

daoby si wytu-

maczy.

Wojny z Brandenburgi. - Zajcie Wielkopolski wciepastwa nad ktrem wada okietek, zagrozio bezporednio interesom Brandenburgii. Marchia pod rzdami znakomitego
Waldemara przygotowywaa si do podboju Wielkopolski, rozpocztego ju w w. XIII, ale przerwanego wwczas wskutek skupienia
si tej kramy pod w odz Bolesaw a Pobonego (p. 96 100). TraIss.

lenie jej do

giczna

rk

mier

(p.

Przemysa,

164),

nie

Brandenburczycy przyoyli
zamiarw naprzd, gdy dziedzirce Henryka gogowskiego, a po-

do ktrej

posuna

ich

ctwo zamordowanego przeszo w

tem Wacawa czeskiego, z ktrymi margrabiw' czyy dobre stosunki.
Pomylniejsze widoki dla ekspanzyi brandenburskiej otwopo podziale
rzyy si dopiero po mierci Henryka gogowskiego
jeno spucizny pomidzy modocianych, sabych, a na niemieckie
wpywy nader podatnych synw.
t rachub przekreliy jednak
wypadki r. 1314
1315, skoro nad granic Marchii w miejsce sabych ksistewek stano pastwo polskie. okietek prbowa jeszcze
wzmocni
pozycy zapomoc pewnych krokw dyplomatycznych,
a mianowicie przystpi zaraz w r. 1316 do przymierza krla duksit Pomorza Zaodrzaskiego, wymierzonego przeciwko
skiego
margrabiom brandenburskim. Niewiele przez to osign pozytywtak ju wrogo usponych korzyci, moe nawet jeszcze rozdrani
sobionych ssiadw, ale w kadym razie znamienny jest len pierwstaszy wystp ksicia polskiego na szerszej widowni politycznej
nowi zapowied,
w przyszoci nie bdzie mogo brakowa Poldynastyi
zmaganiach si pastw
ski w wielkich rywalizacynch
rodkowoeuropejskich. Pomimo jednak pooenia geograficznego
pomimo zawartych sojuszw pastwo polskie byo jeszcze sabe,
a tak ta okoliczno, jak
brak wewntrznej spoistoci mogy zachca przedsibiorczego Waldemara do bezporedniego ataku. Dwukrotnie, mianowicie w r. 1316
1317 (padziernik-grudzie) zbrojne
wyprawy brandenburskie uderzyy na Wielkopolsk przy pomocy
modego Henryka gogowskiego, wiedzionesro lep nienawici
wzgldem okietka pragncego pomci utrat Wielkopolski. Nie
nie
znamy wprawdzie szczegw obu wypraw, wiemy jednak,
wstrzsny one panowaniem okietka w Wielkopolsce nie przyniosy Brandenburgii najmniejszych nawet korzyci. Waldemar zaniecha te/, dalszych bezowocnych wysikw, wnet zreszt umar
Marchii rozpocz si lvi 1(1319), a na nim wygas dom askaski.
i

Ca

sw

wewntrznego zamtu, ktry obezwadnia cay kraj

uniemoliwia wszelk myl ekspanzyi. Niebezpieczestwo od

koletni
i

okres

ST. Z,A(!HOKG\V.SKi: WliCK XIII

strony

WAD. OKIETKA

PANOWANIE

mino, a ten nowy okres

Wielkopolsk zakoczy si znw

Brandenburgii na razie

273

walki Polski

niepowodzeBrandenburgi b
niem Niemcw.
189. Polska a Krzyacy przed procesem (13091320).
umocnio pastwo krzyackie od
^Zdobycie Pomorza zaokrglio
zason Prus, na
Zachodu, dajc mu panowanie nad doln
nie
jeszcze
dostatecznie
ugruntobyo
ktrych panowanie Zakonu
wane. Nabycie od ks. Przemysa kujawskiego nalecych do skrawkw ziemi na uawach (w r. 1312) usuno z kompleksu ziem zakonnych obce enklawy. Krzyacy nie lkali si teraz okietka, ktry
nie mg skupi si dostatecznych do walk z nimi, a zreszt, nie
terenu do podjcia ataku na
posiadajc Wielkopolski, nie mia
n. p. w r. 1311
krainy krzyackie. Mimoto starali si uagodzi go
nowy w. mistrz, Konrad z Trewiru, odby zjazd z nim w Brzeciu
kujawskim, na ktrym obieca mu za cen uznania panowania krzyackiego na Pomorzu miasto Nieszaw z kilku w siami, pomoc 40
wczni na kad wypraw bogat fundacy klasztorn; oczywicie
isck mieszne propozycye tylko podniecay gniew ksicia na Zakon;
najbliszych po podboju Prus
gniew ten jednake by bezsilny.
latach Zakon mg spokojnie skierowa uwag w inn stron. Przedewszystkiem wykocza dzieo zawojowania szczepw pruskich,
a nastpnie zacz si zwraca do ostatecznego przeprowadzenia
swych celw na Inflantach, oraz do podjcia na wiksz skal walki
z Litw. O ile za chodzi o innych ksit piastowskich, zwaszcza
Mazowsza, to w dawnych przyjaznych ich stosunkach
z Kujaw
zwrot po wypadkach z r. 1308;
z Krzyakami nie nastpi aden
Piastowie nie powstrzymywali si nawet przed wypuszczaniem ziem
swych w rce krzyackie, o czem wiadczy wspomniana cesya uaw przez Przemysa kujawskiego, oraz zastaw ziemi Michaowskiej
przez Leszka (1303, 1304, 1317). Natomiast rycho doszo do sporw
Zakonu z biskupami polskimi z powodu wanego dla tych ostatnich
zagadnienia, czy dawniejsze przywileje papieskie, ktre przyznaway
Zakonowi zwierzchnictwo nad Kocioem, naley odnosi take 1<>
tych czci dyecezyi polskich, ktre po r. 1309 wchodziy w granice
pastwa krzyackiego. Spory o jurysdykcy o sposb opacania dzie
sicin, ktrych biskupi domagali si w naturze wbrew powszechnie
zaprowadzonemu przez Niemcw relutum pieninemu, doprowadzay do interwencyi delegatw papieskich nieraz, zw Jaszcza w spraz

Wis

do

wie o dziesiciny, do ostrych

nie

aowali kltw

ktrzy z
dziej

interdyktw.

pocztku przyjli

przekonywali si,

Encyklopedya polska.

Tom

V,

konfliktw,

cz.

I.

ktrych biskupi polscy

Te spory sprawiay,

biernie wydarzenia

stosunki

r.

biskupi,

1308, coraz

dadz si uregulowa wedug

ich

274

Hl.V|ORYA

Ol. II

yozNA

za przewiadKoci polski z o-

interesw dopiero po powrocie Pomorza do Polski, to

wze

czenie zacieniao

przymierza, ktry

czy

kietkiem.
190.
i

Zakon wobec

Inflant.

Po

dokonanym podboju Pomorza

otwieray si dwa najwaniejsze

krzyackiej, mianowicie narzucenie zwierzchnictwa

zabezpieczeniu jego

posiadania

problemy polityki
zakonnego w Inflantach, oraz zdobycie terytoryalnego poczenia
midzy Prusami a Inflantami. Suwerenem Inflant by arcybiskup ryski, ktry te by suwerenem Zakonu inflanckiego, zostajcego do
niego w stosunku lennym, a
poczonego od r. 1237 z Zakonem krzyackim (p. .102). Zakon stara si rozmaitymi sposobami
nie pomijajc take szykan, a nawet gwatw
przemocy, osign
w stosunku do arcybiskupa swj cel. Zdoa zjedna sobie rycerstwo,
czasem take obaamuci niektrych biskupw
kapituy z prowincyi ryskiej; pozyskanych za stronnikw, umia spaja w ramy silniejszej organizacyi, do czego w wysokim stopniu nadawaa si forma
konfederacyi, zastosowana te parokroinie w Inflantach (w latach
1304, 1316) z wyranym celem podkopania zwierzchnictwa arcybiskupw.
wiernoci dla swych panw wytrwali tylko mieszczanie
ryscy. Poniewa jednak mimo rozlegego handlu, obfitych bogactw
wietnej pomylnoci Gospodarczej samo miastu nie mogo myle
o skutecznem stawieniu czoa pastwu zakonnemu, przeto mieszczanie ogldali si za sprzymierzecem
znaleli go nie w Zwizku
Hanzeatyckim, jak si pierwotnie zdawao, ale w osobie ksicia lii

tewskiego.

101. Stanowisko
Skieh.

Litwa,

Litwy

pogrona

arcybiskupw rywobec Zakonu

mierci Mehdoga w odmt walk
i

po

domowych, uzyskaa znowu powane stanowisko za rzdw Witejego brata

nastpcy Gedymma (1315 1341), opierajc sw

nesa

potg

ruskich, w szczeglnoci bouatego

pod
nader wanego Pskowa. Pastwo litewskie,
trwajc przy starej wierze pogaskiej, byo naraone na ataki krzyackie, tein zacitsze, e, posiadajc mud, odcinao terytoryalnie
Prusy od Inflant. Litwini, stojc w wojnie z Zakonem, juto odpierajc wyprawy krzyackie (1311, 1313. 1314, 1316), juto wdzierajc
si nieraz w Lr
pastwa zakonnego (1314), byli jakby przeznaczeni na sojusznikw arcybiskupa inflanckiego
mieszczan ryskich,
sami za chtnie do takiego przymierza si skaniali. Zblienie do
pastw chrzecijaskich mogo prowadzi do przyjcia chrztu do
takiej konsekwencyi przychodzi te Witenes
Gedymin. Ale chrzest
Litwy nie by ze wzgldw politycznych podany dla Zakonu, ktremu wymyka si wtedy z rk pozr walki z tern pastwem, a r-

na podboju

krain

wzgldem handlowym

ST.

ZACHOKOWSKi: WtKK

XIII

HaNOWAMK WAD. OKIETKA

275

mud

wnoczenie plan wybicia korytarza z Prus do Inflant przez

stawa si nieziszczalnym. Dlategoto Zakon czyni wszystko, aby
te zamiary udaremni, roznieca wic w Zmudzinach
fanatyczne
przywizanie do bogw pogaskich, aby przez to uniemoliwi chrzest
ksicia, pali kocioy, jakie si wznosiy na ziemi litewskiej, mordowa posw, przejmowa listy, czerni Litwinw na dworach paksit zachodniej Europy, budzi nieufno do zamiarw
piea
ksit litewskich intrygowa przeciwko ich urzeczywistnieniu.
192. Procesy arcybiskupw ryskich z Zakonem.
Arcybiskupi ryscy, nie mogc si obroni ornie pomimo pomocy litewwidzc,
skiej przed naciskiem Zakonu
Krzyacy coraz (janiejszym piercieniem otaczaj Ryg (kupno warownego klasztoru
i

Dwinoujciu

r.

skierowali

1305),

spraw

wreszcie

na

drog

wytoczonych przed trybunaem papiea. Nie zadowolnfli

zaale na polityk krzyack,
si jednake w ytoczeniem skarg
ale uderzyli te na moraln
czysto kocielno klasztorn stron ycia Zakonu, co zreszt nie przyszo im trudno. Zakon bowiem istotnie ton w materyalizmie, chciwoci, zewieczczeniu
w taktem mow onie jego szerzyy si podobno rne hereralnem zepsuciu,
zakazane kulty demoniczne. Nie pomogy jednak pazye, a nawet
procesw^,

pieskie, legacye,

ju

ktrych skrupulatne ledztwa

wykazyway, jak

szeroko zepsucie moralne zapucio korzenie

Zakonie

gboko

W krytycz-

nych bowiem chwilach Zakon umia zawsze uratowa sic zrczn

polityk, choby nawet wyrafinowanie przewrotn, n. p. przez przejcie do obozu cesarza Ludwika bawarskiego, z ktrym papie roz-

pocz ju wojn,

tak,

rcej. Arcybiskupi
dugiemi latami.

nie

papie

odway

nie

przerywali mimoto

podnie rki

sic

procesu, ktry

mia si zbiegn

pewnej chwili

ka

wlk podobnym

procesem polskim.
Pozy
Polski wobec pastw ssiednich.
lt)l>. Stanowisko
konkretne cele, rewindykacy Ponrorza
koronacy krlewtywne
Polska bya
sk, z tego jeszcze Wzgldu trudno byo osign,
i

\\

tych

sn;

wic

latach

na

zupenie odosobniona.

przezwycienie

131 5

1320 nale

tycznych, ktre

da

dzisiaj

trudnoci,

tych

okietka wysilaa
zmierzaa <lo
i.

si do ssiadw, dotychczas wrogich

nawet do zwizania si z nimi przymierzem. Lata

przez szereg prb

lub nieufnych, a

Polityka

zblienia

do okresw

jednake

pracy
zabiegw dyploma
bardzo niedokadnie moe zba-

usilnej

trudem

historya.

.an czeski

roci

sobie

kietka, a politycy czescy,

pretensye

do

Polski,

nie

uznawa Lo

pniej jeszcze po koronacyi, nazywa!

lekcewaco krlem krakowskim^,

skoro tytu krla polskiego przj

276

Hl-TOKYA POLITYCZNA

sugiwa

icli zdaniem tylko krlowi Czech. Mimoto jednak okietek

prbowa zblienia si do Jana
nawet w pewnej, bliej zreszt nie
d ijcej si oznaczy chwili, wnet jednak po zajciu Wielkopolski,
i

wic w

13151318, natrafiwszy na moment, kiedy to wida dogadzao Janowi w jakich jego planach, zdoa doprowadzi
do zarczyn swego syna Kazimierza
crk Jana Jutt. Nie s znane
blisze szczegy tego faktu; w kadym razie, jeeli mogo std wynikn uregulowanie sporu midzy Polsk a Czechami, to udaremni
protest Jana przeciwko koronacyi okietka, dyktowany niewtt<>
a

latach

/.

dyplomaey Zakonu.
Bardzo trudna bya te polityka wobec Wgier. okietek, ladem swyci poprzednikw, utrzymywa dobre stosunki z Wgrami,
skd kilkakrotnie otrzyma wydatn pomoc (w r. 1305 1311, p.
171 175), jednake przyja ta czyia go nie z krlem Karolem Robertom, lecz z magnatami pnocnych Wgier, gwnie z rodem palatyna
Amadeja, ktrzy podczas zamieszek bezkrlewia stali si niemal niezawisymi wadcami. Kiedy Karol Robert w r. 1312 utwierdzi swoje
panowanie na pnocy pastwa, rozgromiwszy magnatw, nieufno
wzajemna stana na przeszkodzie zblieniu si midzy nim a okietkiem. Dopiero kiedy po elekcyi w Niemczech Karol Robert znalaz si w obozie Habsburgw, a Jan luksemburski Wittelsbachw,
a z tym ostatnim nie mona byo doj do prawdziwego porozuw r. 1315 odbyy
mienia, wtedy okietek zwrci si do Karola
si jakie posel-twa midzy obu dworami. Ale tu mimo wysikw
nie doszo do skutku zblienie polsko wgierskie, a natomiast nastpio porozumienie midzy Karolem a Janem, utwierdzone
pliwie przez

mae-

Beatrycz luksembursk w r. 1317. Niekorzystna

dla Polski konjunktura powikszaa niebezpieczestwo Polski, ktremu okietek stara si przeciwdziaa, zanoszc skargi na Karola
Roberta przed trybuna Stolicy Apostolskiej.
Ostatecznie wic wszelkie wysiki okietka, aby poprawi pozapewni sobie jakiego sojusznika,
zycy dyplomatyczn Polski
pozostawao
wobec tego nic innego, jak ca
spezy na Biczem. Nie
si oprze si na papieu, skoro ta polityka dawaa szanse powo-

stwem Karola

dzenia.

fstpne ukady. Po przezwyci194. Plany koronacyi

eniu niebezpi -czestwa brandenburskiego (p. 188), ktre byo jedynem powodzeniem w cigu kilku lat po zajciu Wielkopolski, nie
zwaajc na sabe stanowisko Polski, okietek z dziwn energi
miaoci rzuci si w kierunku ziszczenia obu gwnych swych
odzyskania Pomorza, przy pomocy tego jedyplanw, koronacyi
i

ST.

ZACHOROWSKi: W1KK

nego czynnika,

ktrym

XIII

czya

PANOWANIE WAD. OKIETKA

277

go prawdziwa przyja, mianowicie

Stolicy Apostolskiej.

mg podsun,

koronacyi

w kadym

przypuszcza,

razie energicznie

myl

popiera

winka, duchowy twrca koronacyi Przemyla

Jakb

arcybiskup

mona

prawdopobiestwem

Z wielkiem

gwny

narodowego zjednoczenia
(w r. 131?) przecia
pasmo dni zasuonego starca, spadkobierc jego planw poczu si
jego nastpca na stolicy gnienieskiej, arcybiskup Borysaw, ktry
wnet po wyb irze wyjecha na dwr awinioski, aby osobicie spraw
popiera. Kiedy tam umar (pocztek 1317), zamianowany po nim
przez pap ea arcybiskupem gnienieskim Janisaw (listopad 1317)
nie omieszka zajmowa si planem koron cyjnym
zapewne przydo
sob
Polski
(wiosna
opinie
wiz z
zapatrywania papiea
1318)
kierownikw polityki papieskiej.
Awinionie zasadniczo nie
sprzeciwiano si koronacyi, ale w zamian za przyzwolenie papieskie
domagano si, aby okietek 'zaagodzi spr z Muskat (p. 174), do
(p.

163

Polski

165)

oparciu o

propagator

Koci. Kiedy za

idei

mier

wzyway

go zreszt osobne pisma papieskie z r. 1317. aby

nie czyni trudnoci ustanowieniu w Polsce trybuna w inkwizycyjnych, ktreby miay za zadanie wytpienie pojawiajcych si take
w Polsce herezyi Begardw, Beginw
Dulcynistw. a wreszcie.
aby uregulowa na nowo sposb opaty witopietrza celem powikczego

szenia

dochodw

Kamery

apostolskiej,

pyncych

te

rda.

w Pyzdrach. osprawami, uczyni z;tdosyc

wszystkim daniom Stolicy Apostolskiej, pogodzi si z Muskat.
dopuci do Polski inkwizytorw i obieca pomoc ramienia wieckiego w tpieniu heretykw, oraz zmieni sposb opacania witopietrza, przeksztacajc go z opaty od rodzin na pogwne, po denarze od gowy. Na zjedzie sulejowskim uoono te listy
supliki
do stolicy apostolskiej w sprawie koronacyi
wybrano poselstwo.
ktre miao osobicie przypilnowa w Awinionie tej doniosej sprawy
Skad poselstwa nie jest znany wiadomo tylko,
na jego czele
stun biskup kujawski Gerward, wyprbowany
wierny przyjaciel
okietka, a nadto dzielny
zrczny dyplomata
105. Sprawa koronacyi w Kuryi.
Awinionie czekao
czerwcu 1318 na

kietek radzi

dwu

zjazdach,

dostojnikami

nad

Sulejowie

temi

Gerwarda bardzo Irmin

/..ulanie

Wszyscy wrogowie Polski

wszy-

mc aowali stara,
aby unicestwi zamiar
pozbawi' pastwo polskuuznania
umocnienia jakie miao na me spyn wraz z koron
krlewsk. Czuwali zwaszcza Krzyacy intrygowali, gdzie si dal
ich to poduszczenia wystpi
w kuryi Jan luksemburski zwal
scy,

ktrzy

mieli

widoki

zdobyczy
koronacyi

jej

kosztem,

i,

/.

278

HISTOKVA POLITYCZNA

cza

starania polskie,

wysuwajc swoje

mogy

skiego. Protesty czeskie nie

skoro papie Bonifacy VIII

Wacaww w

pretensye do krlestwa polcoprawda liczy na powodzenie,

wystpi w

r.

1302 przeciwko panowa-

bdcobd

musiay utrudnia
odwleka urzeczywistnienie planw polskich. Take sami
Krzyacy pracowali w kuryi, zarwno krytykujc polityk Polski na
Rusi wobec schizmatykw, ktrej zarzucali zbytni ustpliwo, szkodliw rzekomo dla interesw Kocioa, jak nie szczdzc pienidzy
dla przekupnych urzdnikw kuryalnych. Ale usiowania Krzyakw
oka/.ay si daremnymi. Polska bya ju zbyt dua
wchodzia zazanadto powanie w rachuby wielkiej polityki europejskiej; po raz
niu

Polsce

(p.

ale

170),

pierwszy oglniejsze konjunktury polityczne wyszy na korzy Polski.

Chodzio mianowicie o stanowisko papiea wobec dwu wy-

branych krlw niemieckich, Ludwika bawarskiego

Fryderyka auKurya awinioska, zachowujc z pocztku neutralno wobec obu elektw
zastrzegajc sobie rozstrzygnicie
sporu, przechylia si jednak niebawem na stron Fryderyka, ktry
znalaz oparcie na dworach neapolitaskim
francuskim, tak blizko
zwizanych z Kurya,
rzdzie stronnikw Ludwika stanli wromargrabia Waldemar. Kurya pagowie Polski, Jan Luksemburski
pieska moga wic liczy na przecignicie okietka do obozu andlatego musiaa si odnosi yczliwie do jego
tybawarskiego
Ta konjunktura polityczna wystarczaa zatem do pokonania
przeszkd, jakie sprawie koronacyi stawiali Krzyacy
ich sprzymierzecy, ale nie bya
silna, aby papie otwarcie i stanowczo
popar interesy polskie. Tern si tumaczy zaatwienie sprawy koronacyi w Kuryi.
uroczystem pimie papieskiem z dnia 20 sierpnia 1319 przytoczono tre supliki polskiej i uznano,
koronacya
i

stryackiego (18141

da.

do

Wadysawa

na krla

polskiego

mogaby

ukrz.epi siy polskie, do-

pomdz do skutecznego odparcia napaci pogan, zapewni pokj wewntrzny, wzmocni wolnoci ko-cielne
przyczyni si do rozszerzenia wiary chrzecijaskiej, czemu mogliby si odda duchowni
polscy, majc zapewniony spokj w domu; wskazano jednak w dalszym cigu na opozycy krla czeskiego, ktry przez posw zgosi
i

obieca swoje prawa wywie

pose polstosowne m miejscu
czasie ; przyznano wszake,
ski wykaza, i tylko okietek ma prawa do Polski z tytuu przysugujcych mu praw dziedzicznych. Pismo koczyo si nastpurezolucy: My jednak, pragnc kadego zachowa przy swych
prawach, zarzdzamy,
naley si wstrzyma z udzieleniem danego odznaczenia, nie zamierzamy jednak wyrzdzi przez to waszemu prawu jakiegokolwiek uszczerbku; owszem, z praw swych
w

\winionie pretensye

do

jc

Polski

ZACHOROWSKi: WIEK

ST.

nnoecie skorzysta,

eby

kiedy

to

XII!

PANOWANIE

uznacie

do okietka

satw

ciepego,

udzielonej

sens

kierownicy

stosowne,

byy obraonec

przez to prawa kogo innego nie

listach

za

WAD. mRIETKA

279

tak

jednake,
osobnych

episkopatu polskiego papie zawiadamia adreodpowiedzi,

jednak
tym celu tonu tak

uy

odmowy nabiera

polityki

polskiej

innego znaczenia. Wobec tego

mogli stanowisko papieskie zrozu-

najgorszym razie, jako yczliw neutralno, jeeli nawet

ustne zapewnienia, dodane w Kuryi posom polskim do wspomnianych listw, nie okrelay oficyalnego zaatwienia sprawy jako pewnego rodzaju parawanu wobec remonstracyi, jakich si naleao spodziewa ze strony przeciwnikw Polski w chwili, kiedy koronacya
-stanie si faktem dokonanym.

mie,

196. Koronacya okietka i jej znaczenie.

Dnia 20 stycznia
w kociele katedralnym krakowskim arcybiskup miienieski
-Janisaw w otoczeniu biskupw
koron krlewsk na skro1320

woy

nie
od

Wadysawa okietka
kilkudziesiciu

d/.ielia

lat

maonki Jadwigi, ktra mnie

dobr
dol ma. Byato nie-

jego

wtpliwie najwspanialsza chwila w yciu tego niezomnego ksicia,

ktry zahartowany przez ycie
ci/kie stosunki tak niezwykle wyrni si wrd licznej rzeszy ksit swego rodu dokona dziea niezwykego, napozr przerastajcego siy ludzkie; byato dla niego nai

groda za wszelkie trudy

upokorzenia

odznaczenie, ktre

pa-

mici przyszych pokole przyodziay go w aureol prawdziwego

wybraca pomazaca boego. Historya musi jednake inaczej osdza zdarzenia dziejowe! Koronacya krakowska bya faktem niezwypastwa. Na zewntrz podnosia
kle doniosym dla caego narodu
i

ranu- Polski, stawiajc

daleko waniejsze

w Krakowie,
sk koron,
i

byo

j w wyszem
jej

przerywaa zwizek,
i

czynia

rzdzie hierarchii pastw.

znaczenie na wewntrz.
jaki

naocznie

\le

Odbywszy si

zachodzi midzy Wielkopolniewtpliwie dla" wszystkich

Poloniae, zarwno wic dla

okietek zczy w swem rku. jak
dla tych. ktrymi
rzdzili inni wadcy. Korona oznaczaa przeto nie tylko cise, nierozerwalne, w jeden organizm stopione poczenie pastwa Lokietkowego, ale rwnoczenie stwarzaa siny punki krystalizacyjny,
okoo ktrego musiay skupia si wszystkie dzielnice dawnej Boleta chwil pastwo okietka przesawo wej Polski. Dopiero wic
stao by zlepkiem lunych dzielnic. Niewtpliwie koronacye Przemysa Wacawa przyczyniy si w wysokim stopniu do przygotowania gruntu; do tego samego prowadziy zreszt takie fakty, jak stwo
r/cnie kompleksw ziem pod rzdami krlw czeskich
okietka.

symbolem

dla eaeiro

pastwa, regnum

ziem, ktre

/.

Przecie jednak leorya krlestwa polskiego dopiero w

tej

korOI

280

HISTORYA POLITYCZNA

znalaza wyraz,

rwnoczenie i podstaw. Prby odebrania koronacyi tego oglno-polskiego charakteru, jakie podejmowali Czesi, naa

zywajc okietka zoliwie krlem krakowskim**, spezy na niczem;

mimo wszelkich obcych pretensyi by on prawdziwym jedynym
i

krlem polskim.

Koronacya moga si

wic sta pierw

zewntrznej
wewntrznej; czy ta jej potencyalna zdolno miaa si sta faktem, zaleao wprawdzie w duej mierze od okolicznoci warunkw, ale197. Skutki koronacji.

szorzdnym czynnikiem

dziedzinie

polityki

przedewszystkiem od zrcznoci polityki

dziedzinie polityki

polskiej.

ju

zewntrznej byo

sukcesem,

pa-

pie uzna koronacy (przed wrzeniem 1321), koronacya wic musiaa wobec tego uchodzi za legaln. Nadto zwracaa na Polsk
oczy dyplomacyi europejskiej
w skutek teg-o odegraa rol w nowem uoeniu si stosunku Wgier do Polski. Habsburgowie, gotujc si do nowej walki z Ludwikiem bawarskim, zbliyli si doKarola Roberta, ktremu zmian polityki uatwia mier ony, BeaT

tryczy (jesie 1319). Przy wspadziale dyplomacyi papieskiej nastpio zblienie polsko-wgierskie, majce zreszt na celu uycie okietka w wojnie przeciwko Ludwikowi. Zblienie to zacienio si da
stosunku przyjani za porednictwem maestwa Karola Roberta
z Elbiet, crk okietka (lipiec 1320). Przyja wgierska wzmacniaa bardzo polityczne stanowisko Polski.

stosunku

do

innych

ksit

piastowskich

koronacya

nie

zmienia naog dotychczasowego stanowiska okietka. Jedynie tylka

ksita

kujawscy, na ktrych

mia on znaczny wpyw r

sob swemi ziemiami; inni

dotychczas

uznali zwierzchnictwo krla polskiego nad

Piastowie tego nie uczynili, co wicej, by moe nawet,

obawa
rozcignicia takiego zwierzchnictwa nad nimi popychaa ich da
obozu nieprzyjaci Polski. Niewtpliwie te nieprzyjaciele nieraz

wysuwali wobec ksit Piastowskich ten argument, aby ich na

sw stron przecign. Koronacya nie wywoaa zatem w caoci
tych skutkw, jakich si po niej spud/.iewano; nie zmienia to przecie w niczem jej znaczenia w dziejach Polski.
198. Proces Polski z Zakonem.
Po myli wnioskw polskich fp. 194) zaatwiono te w kuryi papieskiej spraw o Pomorze [Wrzesie 1319). Papie wyznaczy do jej rozsdzenia Janisawa*
arcybiskupa gnienieskiego, Domarata. biskupa poznaskiego
Mikoaju. <pata mogilneskiego. Trybuna by zoony stronniczo, brakowao te bezstronnoci bullom papieskim, ktre prejudykoway
waciwie wynik sporu o wasno Pomorza midzy okietkiem
a Zakonem
Przyczyna leaa oczywicie w tern,
w Awinionie

ST.

ZACHOROWSKi: WIEK

XIII

PANOWANIE WAU. OKIETKA

281

oryentowano si naleycie w tych sprawach, miao to jednak

przedewszystkiem ten ujemny dla Polski skutek,
taki skad sdu
tre pism papieskich podwajay czujno Krzyakw, ktrzy odrazu zaczli przygotowania do udaremnienia procesu. Po koronacyi
w Krakowie sdziowie wyjechali na Kujawy, skd wysali pozwy
do krla polskiego, landmistrza Prus oraz komturw z Hdaska,
wiecia. Pozywano zatem przedewszystkiem osoby, pod
ktrych wadz znajdoway si w danej chwili ziemie, wydarte Polokietka zastpowali: Filip,
sce. Strony stany przez zastpcw.
kanclerz krlestwa, Zbyszko kanclerz sieradzki
Jan, kanonik rudzki,
nie

Mew

landmistrza

ciu

za

w Brzedniu 15 kwietnia 30 maja. 1

10 lutego 1321.
toku procesu
Rozprawa odhya si

Zygfryd von Papau.

Inowrocawiu na terminach

padziernika 1320, 22 stycznia, 9

przesuchano 25 wiadkw. Wreszcie dnia
i

10 lutego

1321

Ino-

wrocawiu arcybiskup ogosi wyrok Krzyacy z gry zaoyli ekscepcye, zastrzegajc si na ich podstawie przeciw prawomocnoci
wyroku. Trybuna skaza pozwanych na zwrot spornych ziem krlowi polskiemu, na zapacenie 30.000 grzywien tytuem odszkodowania za pobrane owoce oraz na zwrot kosztw procesowych w wysokoci 150 grzywien. Zygfryd zaoy natychmiast formaln apelacy od wyroku, a sd musia j przyj odesa do kuryi. Bezporednia korzy z procesu rwnaa si zeru, moralny zysk polega
na skonsolidowaniu opinii w kraju, na poruszeniu sprawy spornej
u tronu papieskiego oraz na monoci wyzyskania wyniku procesu
i

sposobnej chwili.

Krzyacy wobec Polski po r. 1320. Wobec koronacyi

pod wraeniem procesu, ktry mimo wszystko osabia stanowisko
199.

Zakonu, dyplomacya krzyacka musiaa postara si o wynalezienie

sposobw do zabezpieczenia si przed niebezpieczestwem, grocem
ze strony Polski. Rwnoczenie za, przewidujc starcie orne z Polsk, staraa si wzmocni na ten wypadek sw ewentualn pozycy
zaczepn. Miaa ona w tern gr
prost, gdy moga wyzyska
istniejce wci antagonizmy
niewygase apetyt) ssiedzkie.. Ukady
z Warcisawem, ksiciem Pomorza Zachodniego, z Konradem, biskupem

do

(czerwiec 1320) pooyy podwalin) pod cise przymierze zaczepno-odporne midzy kontrahentami, umocnione przyrze
niem pomocy zakonnej do planowego zdobycia Na ka, nalecego do

kamiskim

Wacawem, ks. maPolski. Prawie w rok pniej zawarty ukad

zowieckim (mai 1321) dawa Zakonowi sprzymierzeca w onie wa
ciwej Polski Korzyci polityczne, jakie uzyskiwa Zakon tak przez
udaremnienie procesu, jak
przez zawarcie cisyoh przymierz]
z ssiadujcymi z Polsk ksitami, osabili jednak w duej m
/.

282

II1STOKYA POLITYCZNA

wczeniej (moe ju z kocem 1319,

pocztku 1320) wszczli spr o denar w.
Piotra z Pomorza; poniewa za witopietrze uwaano za symbol
przynalenoci ziem, ktre je opacay, do Polski, przeto taki przedmiot sporu by dla Zakonu bardzo niepodany
niemiy. Krzyacy
biskupi polscy,

ktrzy

w kadym za

razie na

nieco

te

przeciw rozkazom arcybiskupa Janisawa

biskupa wocawskiego Gerwarda, polecajcym ciganie
witopietrza, nie ulegli kltwom
interdyktom, nie cofnli si nawet przed stosowaniem represyi wobec kollektorw papieskich ich
energicznie

zaprotestowali

wysacw,

tak,

opaty papieskie cigano na Pomorzu

w ziemi

Chemiskiej ^potajemnie
w skrytoci z powodu obawy przed
Krzyakami a. Przez ten spr, ktry toczy si przez cae lata (do r.
swymi rodkami
1330), Koci polski wspomaga ^e swej strony
okietka w jego walce o Pomorze z Krzyakami.
200. Plany nowego poselstwa do Awinionu. okietek nie
yczy sobie jednak wojny z Zakonem, owszem pragn jej wprost
unikn. Po nowych naradach w r. lo22 postanowi znw wysa
biskupa Gerwarda w poselstwie do Stolicy Apostolskiej, gdzie bawi
rwnie ze skargami na Zakon arcybiskup ryski (p. 192). Bezporednia akcya ze strony polskiej na dworze papieskim bya z tego
zwaszcza wzgldu wprost niezbdna, e tymczasem zrczna dyplomacya Zakonu zdoaa zmieni zapatrywania Kuryi na spraw pomorsk. Papie owiadcza midzy innemi, e poprzednie twierdzenia okietka, jakoby on by jedynym legalnym panem Pomorza, nie
byy zgodne z prawd; odwoa te sd, ustanowiony poprzednio do
rozsdzenia sprawy pomorskiej
odj jego wyrokom wszelkie znai

czenie prawne,

nowym za sdzi ustanowi

teraz

biskupa sambij-

skiego, poddanego Zakonu

Zamierzone poselstwo nie doszo jednak

do skutku, gdy mier zabraa biskupa Gerwarda. okietek straci
oddanego przyjaciela w tym doskonaym biskupie, wywiernego
prbowanym
zrcznym dyplomacie, energicznym obrocy Polski
jej sprawy, czowieku
nieskalanego charakteru
potnej mioci
ojczyzny, a Polska jednego z najczynniejszych wsptwrcw odbui

dowanego pastwa. Wraz z mierci Gerwarda upady plany poselstwa do Awinionu, nie wiadomo dokadnie, czy z powodu braku
odpowiedniego posa, czy te dlatego, e koa rzdzce zlekcewayy
t spraw. A bya ona wwczas bardzo wana, gdy na dworze
awinioskim rozbrzmiewa odtd tylko gos Krzyakw
panoszyy
si ich wpywy.
kuryi rycho zarzucono myl wymierzenia Polsce sprawiedliwoci; nie zapomniano jednak o niej bynajmniej jako
o kontrybuentce witopietrza
dziesicin papieskich, ani te nie
i

ST.

wypuszczano

bowa

jej

ZACHOltOWSKi: WIEK

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

rachunku, kiedy polityka kuryalna

jej

si

XIII

(p. 207).

moga

283
potrze-

201. Pooenie okietka. Rozejni z r. 1324.

Wobec stanowiska Zakonu i niezdecydowanej a w gruncie rzeczy bezsilnej polityki kuryi w sprawie pomorskiej, byo jasn rzecz,
midzy Polsk a Zakonem musi przyj do stanowczego starcia ornego. Zakon mia szereg* przymierzy, podczas gdy okietek sta waciwie

odosobniony,
resie jego

gdy mg

liczy tylko na pomoc

leao odwlec

Krzyakom,

orne,

starcie

ktrzy mieli jeszcze

Wgier.

inte-

samem zaleao te
niezaatwion spraw litewsk. Na
na tern

ukadw w Brzeciu kujawskim w r. 1324. ktre

Zakon prowadzi w celu uzyskania traktatu pokoju i zgody z kro
lem Wadysawem w sprawie ziem Chemiskiej
Pomorskiej . ktre jednak doprowadziy tylko do rozejmu, koczcego si na Boe
Narodzenie r 1326. Obie strony zaczy wic przygotowywa si do
oczekiwanego starcia, a przedewszystkiem poszukiwa sprzymie-

tern tle

przyszo do

rzecw.

202. Gedyniiiiowe zamiary chrztu Litwy.

Sprawy polsku
krzyackie po r. 1320 z tego jeszcze powodu miay szersze i gbsze

e czyy

si cile z inflanckiemi
litewskiemi: w tym
wypadkw, ktrych znaczenie wykraczao
Litwy. Gedymin, nie mogc si uwoldaleko poza granice Polski
ni od cigych najazdw krzyackich (ostatni a ogromny z
1322),
zwrci si w szeregu listw, ktrych autentyczno jesl czasem po-

znaczenie,

za zwizku leay

zarodki

r.

do papiea, do miast Lubeki, Sundu, Bremy, Magdeoraz do Dominikanw

Franciszkanw prowincyi
saskiej, w ktrych ogasza zamiar przyjcia chrztu
otwiera szeroko
chrzecijanami,
zwabiajc
wrota swego pastwa przed
ich ponadto
dejrzy wana,

burga

innych,

jeszcze

osadniczych (1323
szeregiem przywilejw handlowych
tych znalazy si najciszo oskarenia Zakonu. Krzyacj
i

listach

zrobili dobr min, udali rado z zwrotu sprawy, zawarli wraz z posami arcybiskupa ryskiego, biskupw inflanckich
krla duskiego
Wilnie
zjedzie
w
pokj z Gedyminem na
(padziernik L323), dopoi

mogli legatom papieskim

nicy niezwykle

pracowali

gorliwie

tewskich, ktrych
polityczne

przejedzie do Krlewca, ale w tajemnad udaremnieniem planw li-

powodzenie

podkopywao

cania oporu religijnego

przekrelao

sam raey

ich

wszystkie

bytu Zakonu.

wrd mudzinw,

rachuby

Prcz podnie-

si formalnem
Wielkim Nowogro

wizali

przymierzem, wymierzonem przeciwko Litwie, z

dem, wyzyskali najazd Litwy na ziemi Dobrzysk \\ r. L323, aby
przedstawia Gedymina jako wroga chrzecijan, chocia wyprawa ta
bya poparciem ks. mazowieckiego Wacawa, zicia Gedyminowi

284

HISTOKYA POLITYCZNA

ksin

w jego domowych sporach z Anastazy,

dobrzysk, wreszcie
dopili swego celu. Nie widzc dostatecznej pomocy z zewntrz zasadniczej zmiany pooenia politycznego, nadto zagroony w domu
i

buntem mudzinw na tle religijnem, Gedymin wobec poselstwa pawypar si zamiarw chrztu wysun tylko spraw utrzymania pokoju wileskiego (listopad 1324). Mimo takiego obrotu rzeczy, arcybiskup ryski Fryderyk nie omieszka wyzyska obecnoci
po usilnych staraniach uzyska to, e rzucili oni kltw na
legatw
Zakon za systematyczne wyamywanie si z pod rozkazw papiepieskiego

skich (kwiecie

1325.

gc

Gedymin, nie mo203. Przymierze okietka z Ge dymi nem.

przez chrzest uzyska przymierza z chrzecijask pnoc prze-

ciw Zakonowi, szuka innego wyjcia z pooenia. okietek, ktry

znajdowa si w przededniu starcia ornego z Zakonem
ktremu
musiao zalee na sojuszach, zrozumia sytuacy i chtnie poda mu
do. Stano przymierze midzy Polsk Litw (na wiosn r. 1325);
dwa te pastwa, dotychczas walczce z sob, po raz pierwszy zblisojusz ich dopomoe im do pokonasi do siebie, w myli,
nia wsplnego, miertelnego wroga. Maestwo syna okieikowego
Kazimierza z crk Gedymina Aldon, ktra na chrzcie przyja imi
Anny, miao na celu zapewni przymierzu polsko-litewskiemu dugie
i

yy

pewne trwanie.

204. Sojusze krzyackie. Krzyacy w lot zrozumieli groce

im niebezpieczestwo
zaraz prbowali udaremni skuteczno przymierza polsko-litewskiego zapomoc kilku nowych przymierzy zaczepno-odpornych, mianowicie z Warcisawem, ks. zachodnio pomorskim (wrzesie 1325), z Jerzym Bolesawem, ks. wodzimierskim halickim (padziernik 1325), a wreszcie
z ksico najwaniejsze
tami mazowickimi Ziemowitem, Trojdenem
Wacawem (stycze
1326). Ponadto zacienili wzy przyjani z wykltym ju wwczas
Ludwikiem bawarskim
z Janem czeskim, gdy przeciwnie okietek
opiera dalej ca sw polityk na kuryi papieskiej
205. Polska wobec Rusi.
Polityka polska nie zamykaa si
jednak wycznie w granicach sprawy pomorskiej, ale te zwracaa
orzy na wschd, tym razem ruski.
Wobec sojuszu z Gedyminem
prbowano ekspanzy polityczn Polski skierowa na Ru. Wanie
w r. 132:') umarli ostatni ksita Z rodu Monomacha, Andrzej Lew,
okietek wic pragn skorzysta z oprnienia tronu ruskiego celem zajcia ziem czerwono-ruskich.
tym celu myla o wyprawie
krzyowej
uzyska nawet od papiea .lana XXII bulle, nadajce odpusty rycerzom, ktrzy polegn w walkach z schizmatykami
Tatarami. Uprzedzi go jednak siostrzeniec zmarych Monomachowiczw,.
i

ST. y.A(JH"KO\V!SKI

WIEK

Xlii

PANOWANIU; Wt,AD.

OKIETKA

285

mazowiecki Bolesaw Jerzy, ktry zdoa posi tron halicki

utwierdzi si na nim, a nawet po kilku latach pozyska przychyl-

ks
i

no

papiea przez stworzenie moliwoci unii kocielnej (1327). Bolesaw, obawiajc si mimo wszystko okietka, utrzymywa cise
wiza si nieraz z nimi przymierzem przestosunki z Krzyakami
i

ciwko krlowi polskiemu (p. 207).

206. Sprawa brandenburska w

r.

1323.

Sytuacya polityczna

Tymczasem Polska znw wysuna si na szersz widoPolski.

r.
1323 cesarz Ludwik bawarski nadal Marchi
wni polityczn
Brandenbursk najstarszemu swemu, lecz maoletniemu jeszcze sy-

nowi Ludwikowi, przez co rozszerzy

i

opar

na silnych podstawach.

potg domu

Wittelsbachw,

Rwnoczenie jednak

fakt

ten za-

way powanie w dziejach rywalizacyi dynastycznych w Europie

rodkowej. Okoliczno, e nad granic Polski, w Marchii Brandento ten, ktry
burskiej, osiedla si jeden z rywalizujcych rodw
na razie znajdowa si w najpomylniejszej sytuacyi, miaa daleko
sigajce skutki dla Polski, gdy kraj ten, dotd waciwie od gwnej sceny dziejowej odsunity, musia by brany w rachub, kiedy
najdoniolejsze sprawy potnej dynasty przychodziy pod obrady
wrogw. Polska, dotychczas zajta wy
zarwno jej przyjaci, jak
cznie swemi wasnemi sprawami, majca oczy skierowane przedei

wszystkiem na krzyack pnoc, czasem jeszcze na litewsko-ruski

wschd, wracajca do tradycyjnej polityki sojuszu wgierskiego, najcilej jednak zwizana z papiestwem, musiaa tera/ stan, nieraz
mimo swej woli, wobec zagadnie politycznych, ktre jej bezporednio nie dotyczyy, lecz

rodkowej Europy.

wypyway

Nie od

oglnej konstelacyi politycznej

umiano si

razu

Polsce

zoryentowa

Pierwsze kroki nie byy te szczliwe, gdy dyplomacya polska nie spostrzega niebezpieczestw, na
jakie czyhali wrogowie Polski, nie zaniedbujcy adnej sposobnoci
dla obrony lub zwycistwa swej sprawy.
Wobec grocego starcia z Zakonem nie zasypiaa sprawy dy-

nowej sytuacyi

nowej

roli.

plomacya polska. Na przymierze Zakonu z Ludwikiem, ktre oczywicie musiao obejmowa; take Marchi Brandenbursk, okietek
odpowiedzia przymierzem, zawarem z dotychczasowymi (od r. 1320)
Barnimem, ksisprzymierzecami Zakonu, Ottonem, Warcisawem
tami zachodnio-pomorskimi (czerwiec r. 1326). W ten Bposb sformoway si mniej wicej oba obozy, ktre miay niebawem stoczy
i

sob walk.

czeski,
bert,

Z jednej strony

ksita

Gedymin

Zakon,

Ludwik bawarski, Jan

mazowieccy
lscy, z drugiej okietek, Karol Roksita kujawsko-dobrzyscy. Sam wybuch starcia
i

sta


286

II|nI()KVA

mia nastpi

POLITYCZNA

jednak niespodzianie

Polski

dla

tern

wanie

od-

Krzyacy nad ni pierwsze wielkie zwycistwo.

207. Wojna okietka z Brandenburgi i Krzyakami (132 6
li527). Wobec faktu nadania Marchii papie wezwa ssiednich
ksit aby nie dopucili Ludwika do objcia tego lenna. okietek
postanowi usucha wezwania papieskiego, gdy pokonanie Marchii
osabiao potg Zakonu w przysze m starciu, rozejm za z Zakonem
koczy si dopiero na Boe Narodzenie r. 1326 (p. 201).
wyprawie mia si posuy posikami litewskimi. Aby sobie jednak zanieli

pewni
war z

ze strony

Krzyakw woln

rk

wojnie

Marchi,

za-

nimi ukad, zabezpieczajcy zawieszenie broni na wszystkich

ich sprzymierzecw, oraz przejcie pogranicach Polski, Zakonu
i

Byto krok niezrczny, gdy Zakon

by uprzedzony o planach przeciwnika mg rozwin odpowiedni
agitacy dyplomatyczn oraz wybra najdogodniejsz chwil uderzenia.
Przy pomocy posikw, jakie mu nadesa Gedymin, pod wodz
Dawida, starosty grodzieskiego, urzdzi (w marcu lub kwietniu
1326) wyprawi; na Marchi, ktr straszliwie zniszczy ogniem
wyludni, uprowadzajc mnstwo jecw okietek oburzy na siebie
sikw

litewskich

luty

r.

1326).

r.

ksit

mu

niemieckich, ktrzy

wyrzucali naprowadzenie pogan na

mg rozpocz gr

otwart. Na
Krzyacy, potem przekroczyli
zajli kilka miejscowoci w Wielkopolsce.
granice Polski
(J ich
boku stanli sprzymierzeni z nimi ksita mazowieccy oraz ksita
lscy, zwaszcza Henryk wrocawski
Bolesaw brzeski, ktrych
przerazia wyprawa polsko-litewska. Nad Polsk znw rozpalia si
wojna. W r. 1326 toczyy sie tylko drobne walki podjazdowe, ale
nastpny rok (1327 przynis potn wyprawi; krzyack na Kujawy, ktr popar Wacaw mazowiecki. Pomci si na nim okiekraje chrzecijaskie.

wracajce

wojska

Teraz Zakon

napadli

litewskie

urzdzajc na jego dzielnic wypraw odwetow, ale nie wywar

to adnego wpywu na przebieg wojny, ktra staa si wnet
jeszcze groniejsz przez wdanie si Jana czeskiego.
Nareszcie wic wybucha wojna midzy okietkiem a Zakonem,
ale przybraa z pocztku formy wojny granicznej, drobnych star
midzy maymi oddziaami straszliwych upieskich wypraw w krainy
tek,

przez

pograniczne ssiada.

wa

Ksi

Zakonowi w tym caym

Wacaw mazowiecki dzielnie sekundowstpnym okresie wojny na pogra

nic/u ma/.ow iecko-kujawskim wiele ludzi

lono.
kiej

zgino

wiele osad spa-

Dopiero jednak wkroczenie .lana czeskiego otwaro okres wielwojny.

208. [nterwencya Jana luksemburskiego. Sholdowanie

Jan luksemburski, chocia od objcia tronu czeskiego

lska.

uywa

tytuu

ST.

ZACHOKOWSKi: WIKK

wyday mu

okolicznoci

287

jednak czasu mimo upywu kilku lat do

mieszczcych si w tytulaturze, Obecnie
si bardzo sprzyjajcemi, nie zerwa bowiem

pretensyi.

zrealizowania

PANOWANIE WAD. OKIETKA

mia

nie

krla polskiego,

XIII

a wszed w przyjazne stosunki z Habsna Karynty, a uzyska od Habsburgw

ku Polsce,
zrzeczenie si pretensyi do ziem czeskich.
ktrego
liczna
rzesza
ksit,
ku
lskowi,
niestkiem
przedewsz\
a

Ludwikiem bawarskim,

burgami,

zarzuca

sieci

Wycign rk

do

zdolna

samodzielnej

midzy sob,

polityki

potrzebowaa

pragna

wadzc si

nadto

ustawicznie

rki

kierowniczej

jednej

zw ierzchniczego ksicia. Do zaniedba okietka policzy naley,

Teraz mia go w tern
on, krl polski, nie podj si tego zadania.
przyszo
zreszt
mu tern atwiej,
co
luksemburski,
Jan
zastpi

jeden z ksit lskich, mianowicie Bolesaw, ks. Brzegu, by onaty

pozostawa w blizkich z nim stosunkach, wyz siostr jego ony
i

sugiwa mu si ju
miestnika

nieraz,

czeskiego,

n.

piastujc

p.

ju w

r.

1311

r.

1811

zoy mu

godno
hod

na-

lenny.

wystosowa wezwanie do Piastw lskich, aby mu zoyli hod.

dostarczyli nalenych na wypraw wojenn kontyngentw wojskoprzepucili go przez swe ksistwa do pastwa okietka.
wych
W lutym r. 1327 w Opolu Bytomiu zoyli hod krlowi czeskiemu
Jan

za w kwietniu w Pradze Henryk

swej czci formalnie przesia
przewanej
ks.
jednym
z krajw korony czeskiej.
odtd nalee do Polski sta si
Sukces to by tak znaczny, e udaremnienie wyprawy okietka
wskutek listu Karola Roberta, ktry zagrozi Janowi wojn, jeeli

ksita grno-lscy

224),

(p.

lsk w

wrocawski.

nie zaniecha

wyprawy wojennej na Polsk, byo

raczej

upokorzeniem

osobistem, anieli niepowodzeniem politycznem.

mud

Wojna w r. 1329.
majcy dugi wdzicznoci wo
Krl Jan, peen rycerskie) fantazyi
Krzyakw., pospieszy im z pomoc w ich walkach z Gedyminem,
mimo, e bulle papieskie zakazyway rycerstwu chrzecijaskiemu
209. Wyprana Jana na

Polsko.

przynajmniej w okresie najbliszych lat

pocztem
rycerstwa, w towarzystwie Ks kilku.
Jan z znacznym
lskich Bolesawa brzeskiego, Henryka VI wrocawskiego, WaBolesawa zibickiego wyruszy w grudniu
dysawa lipnickiego
1328 r., zawarszy wprzd z okietkiem formalne zawieszenie brom.
do Prus, a std ju w styczniu 1329 skierowa wypraw na /mml/.
u dzie zdoby Miedniki. Tymczasem jednak okietek w towarzystwie
podobno nastpcy tronu Kazimierza oraz ks. Wadysawa dobrzyskiego uderzy na ogoocon z zag krzyackich ziemi Chemisk,
ktr zniszczy
spali, ale ktrej nic zdoa zdoby (luty r. 13
okietek odway si na t wypraw, gdy wwczas stali w

narusza

wileski,

pokj

j<

288

HISIOKYA POi.m CZNA

take ksita mazowieccy, Ziemowit, Trojden

Wacaw,
dotychczas idcy zawsze z Krzyakami ip. 227). Mimoto jednak
byto krok bardzo nieszczliwy. Jan natychmiast skorzysta ze
obozie

gb

sposobnoci, wstrzyma dalszy marsz w

ziem litewskich
zwrci przeciw Polsce. Wojska nieprzyjacielskie zniszczyy
ziemi Dobrzysk, a nastpnie skieroway si na Mazowsze, gdzie
obiegy Pock. Ks. Wacaw pocki, zagroony zdobyciem dzielnicy,
hod
dzielnic (Pock, Gostynin) uzna za lenno
korony czeskiej
zobowiza si do udzielania pomocy zbrojnej suwerenowi nawet przeciw okietkowi. Przy sposobnoci tej wyprawy
na Polsk umia Zakon uzyska powane dla siebie korzyci. Jeszcze
przed wypraw Jan darowa mu Pomorze (marzec 1329), a kiedy
ju wojska czeskie wdary si w
Polski, wystawi Zakonowi
nowy dokument, ktrym z wdzicznoci za uzyskan poyczk
w kwocie 1300 kp groszy praskich pozwala na zakadanie wsi,
i

ca

wypraw

zoy

ca sw
i

gb

oraz

co

brzyskiej

za

poow

waniejsza nada poow zdobytej wanie ziemi Dopoow Mazowsza, ktre dopiero mia zdoby, drug
odda w zarzd (kwiecie r. 1329). Krzyacy, zachceni
-

temi nadaniami, urzdzili jeszcze

Wis,

jedn wypraw na Polsk

Raci

w tyme

okolic o*az Wocawek, ktrego biskup, uciekszy do Brzecia,

od nich wynagrodzenia szkd, groc kltw (kwiecie 1329). Miesic maj przynis wypraw krzyack na dzielnic ks. Przemyla kujawskiego,
w ktrej rycerze zakonni zdobyli Bydgoszcz Wyszogrd. Nowa wyprawa w lipcu zniszczya okolice Brzecia kujawskiego, zdobya
spalia zamek w Raciu
dotara
do Radziejewa, nad jeziorem
Gopem. Osobny oddzia skierowa si do Naka, ktrego zamek pad
po krtkim oporze.
210. Pokj z Brandenburgi (1329).
Polska, zagroona
temi powodzeniami ora czeskiego
krzyackiego od pnocy, poprawia za to swe stanowisko na Zachodzie, mianowicie na granicach
z Marchi Brandenbursk. Regencya, rzdzca krajem za maoletniego
margrafa Ludwika Wittelsbacha, nie umiaa przywrci adu wewntrznego osoni skoatanego kraju od ciosw z zewntrz. Wrd
tych ostatnich do najboleniejszych uderze naleaa niszczca wyprawa okietka z r. 1326 (p. 207). Niebezpieczestwo polskie byo
wic grone, z czego dobrze zdawali sobie spraw wpywowi regenci, w pierwszym rzdzie panowie von Wedel
von Ost, majcy
posiadoci nad Noteci, bezporednio wic ssiadujcy z Polsk.
Prcz najazdw okietka obawia si naleao nadmiernego wzrostu
potgi Luksemburczyka, ktry, stajc siln nog w Polsce na zachodzie
Marchi
mg powanie zagrozi panopnocy,

roku

1329,

przekroczyli

spalili

zada

okra

ST.

ZAOHOROWRKi: wiek

Xiii

WAD. OKIETKA

PANOWANJK

289

w tej riowej ich krainie. Z drugiej znw strony

musiao take okietkowi zalee na pokoju z Marchi, ktra z rozpo ziemaitych przyczyn tytuw prawnych moga wyciga

waniu Wittelsbachw

rk

zda

mie polskie lub tylko

wo

pokonania krla polskiego.

do

pomidzy zwanionemi

pokoju

monowadcze

z jednej

strony,

drugiej

Wedelowie

Marchii wspomniani

Naczowie

pastwami
a

Ostowie,

Moli-

wyzyskay

rody

mianowicie ze strony
ze

strony

za

polskiej

doprowadziy do pozytywnego
sierpniu r. 1329 w Landsbergu stan pokj midzy
rezultatu.
okietkiem, w ktrego imieniu prowadzi rokowania
Ludwikiem
Wincenty z Szamotu, orowa Naczw
poznaski
wojewoda
najwybitniejszy wwczas czowiek w Wielkopolsce.
skuzynowani

nimi

Pokj landsberocena).
211. Traktat landsberski (tre
stanowi rozejm midzy Polsk a Marchi na przecig lat trzech.
Celem umocnienia go ustanowiono realne gwarancye w formie niezwykle oryginalnej. Mianowicie penomocnik krla polskiego zobowiza si wobec margrabiego Ludwika
monych, sprawujcych
w jego imieniu regency, e na wypadek, gdyby krl polski usiowa
wyprawi si na ziemi margrabiego w czasie trwania pokoju, on
sam zabroni mu wstpu
wyjcia przez grody Wiele Czarnkw,
i

ski

naleay do niego, jako wasno Naczw; tak samo mia

wystpi, gdyby margrabia zamierza napa na Polsk. Gdyby za

ktre

krl polski wpad do Marchii innemi jakiemi drogami, wwczas

Wincenty mia pomaga margrabiemu przeciw krlowi; aby si za
zabezpieczy przed represyami ze strony krla, Wincenty zastrzega
dla siebie na ten wypadek prawo przejcia do margrabiego wraz
Interesujce te gwarancye pplegaj
z wszystkimi swymi grodami.
na tern,
ogromna potga rodowa Naczw, pooona na pograniczu, a zatem midzy Polsk a Marchi, miaa przeszkadza zerwamargrabiego. Na
niu pokoju zarwno przez krla polskiego, jak
dnie gwarancyi by wic egoistyczny interes rodu, ktry arogowa
sobie prawo wyamania si z pod zwierzchnictwa krla w wypadku,
gdyby krl chcia zama takie nadzorcze stanowisku rodu. Alo z drugiej znw strony dla okietka pokj ten by zbyt korzystny, aby go
mia zerwa z powodu dodatkowych umw. Owszem w padzierpokj, ale takie
niku r. 1329 nie tylko ratyfikowa sam rozejm
te wszystkie warunki
zobowizania, ktre Wincenty w naszem
imieniu by poczyni uoy, a samego Wincentego odznaczy, mianujc go starost generalnym Wielkopolski.

Pokj landsberski oznacza wany /.wrt w polityce okietka.

Dotychczasowy wierny sojusznik papiea, wchodzi tor/, w por
idu,
mienie z Wittelsbachami, a uczyni to zapewne tylko z tejj
Encyklopedya polska.

Tom

V,

cz. 1.

li'

290

Hi.vn.KYA polityczna

w danych warunkach pokj ten pozwala myle reahiie o zaatakowaniu Krzyakw, o pomszczeniu u pieskich ich wypraw na Kujawy, a nawet o odzyskaniu utraconego Pomorza. Bez wzgldu jeddnak na te motywy, pokj ten oznacza, e krl polski, wchodzc
w rokowania z jedn z potg dynastycznych, moe si da wcign
do bliszych sojuszw.
ten sposb Polska stawaa su; jednym
z czynnikw, z ktrymi wczesna dyplomacya musiaa si powanie

liczy.

212. Wojna polsko-krzyacka w r. 1330.

jednak daleki by od tego, aby si rzuci w wir
nych: jego cel

intryg- dynastycz-

Rwnoczenie z perMarchi stara si utrzyma po swej stronie

by wyrany,

traktacyami o pokj

lea

Sam okietek

gdzieindziej

wic najpewniej wtedy, w

1329,
Wadysawowi dobrzyskiemu, wyzutemu z dzielnicy przez
Krzyakw, nada czyce za cen zrzeczenia si ziemi Dobrzymaych ksit

piastowskich: tak

r.

ksiciu

uzyskiwa tytu prawny do ziemi, ktra bya

wojny z Zakonem. Zaraz po zabezpieczeniu si
uregulowaniu sprawy dobrzyod ataku ze strony Wittelsbachw
skiej okietek, podniecony jeszcze jednym napadem Krzyakw na
w sierpniu
wiosn r. 1330, porozumia si z Karolem Robertem
wyprawi si z posikami wgierskimi pod wodz Wilhelma
r.
Drugeta, upana Spiu, na kraje krzyackie, wtargn do ziemi Chemiskiej, ktr spustoszy, ale nastpnie musia opuci, nie zdoawszy zdoby adnego zamku. Rwnoczenie (w pocztku wrzenia) tledymin poprowadzi wojsko litewskie na kraje krzyackie,
ale gdy spotka silny oddzia rycerzy zakonnych, zawrci z powrotem. Wypraw polsk zakoczy rozejm (18 padziernika 1330), moc
ktrego Krzyacy zwrcili do rk okietka zajte w roku zeszym
zamki Wyszogrd
Bydgoszcz, ktre naleay do ks. 'rzemysa, obie
Krzyacy, zobowizywali si sporne sprawy
za strony. okietek
innych ziem, a wic Pomorza w pierwszym rzdzie, ale take ziemi
KaDobrzyskiej, przedoy sdowi rozjemczemu .lana czeskiego
rola Roberta. Do wyroku jednak nie przyszo, gdy Jan, zajty gdzieindziej, nie stawi si na miejscu zbornem, na ktrem oczekiwa go
skiej:

ten sposb

przedmiotem sporu

t.

krl

wgierski. Tymczasem rzeczy

Zanim bowiem jeszcze upy2113. Lica antylukseinbiirska.

termin rozejmu, nadeszy wypadki, ktre porway Polsk w wir
i

ostatecznie naraziy

na nowe, straszliwe wojny

Krzyakami
Jan luksemburski zabiega

niespodziewany obrt.

wielkiej polityki
Z

wziy

tym

celu

tych krajw

okoo pozyskania Tyrolu

uoy maestwo

Magorzat

swego syna Jana

Karyntyi

dziedziczk

(jesie 1330). Po tern powodzeniu wyruszy

SAHofeOWSKi: W1KK

ST.

XIII

PANOWANIU)

WAD. OKIETKA

2*'l

Woch, do Lombardyi, gdzie podbija n aj znaczniejsze miasta kad

podwaliny pod nowe pastwo. Taki wzrost potgi Luksemburgw
czujno u Wittelsbachw Habsburgw jeszcze
obudzi zawi
do

Ludwik zacz si krzta okoo stworzenia ligi

w
antyluksemburskiej, ktra przez potne wystpienie miaa oba)
za
silne stanowisko krla czeskiego. Naprzd pozyska Habsburgw
war z nimi umow co do podziau nowych nabytkw .lana: potem
Io30 cesarz

r.

sojuszem kilku ksit Rzeszy, midzy innymi Fryderyka misyna swego Ludwika, margrabiego brandenburskiego;
wskutek agiiacyi Habsburgw przystpili wreszcie do przymierza

obj

nieskiego

okietek, ktry, majc wasne rachunki do wyrwnaJanem, chtnie usuchali namowy ks. austryackiego Ottona,
wrogo krla cz skiego.
niby spoem z nim napadli potnie
kwietniu r. 1331 suchy o przygotowaniach aliantw doszy do
Jana, bawicego na nizinie lombardzkrej. Zrczny dyplomata nie zaz matni.
niedba niczego, aby si
okietek
214. Przygotowania okietka do wojny czeskiej.
Karol Robert
nia

wymkn

ujmowa si do wyprawy na Czechy, nie wiemy jednak, czy myla

razie zwycistwa o wymuszeniu na Janin wyrzeczenia si pretei syi
do Polski, czy zamierza odzyska lsk, czy te chcia rozerwa
otrzyma jak pom< w rewindykacyi Posojusz Jana z Zakonem
dostoj1331 odby si wielki zjazd urzdnikw
maju
morza.
nikw w Chcinach, na ktrym okietek przygotowywa polityc;

r.

stron zamierzonej wyprawy. Liczy su;, e z chwil, kiedy pani

opuci Polsk, Zakon nie pozostanie bezczynny. Dla zabezpieczenia
przeto granic
moe take celem cilejszego /.wizania zagroonej
w takim razie Wielkopolski z dynasty;}, ustanowi nastpc tronu
Kazimierza namiestnikiem Wielkopolski, skutkiem czego najpotSzaniejszy dygnitarz w tej dzielnicy, starosta generalny, Wincenty
nie
by)
Postanowienia
Chcinach
na
wiecu
w
wadz.
straci
motu
wic krokiem zrcznym, gdy na czele zagroonej dzielnicy stawiay
czowieka modego, niedowiadczonego, a wewntrz kraju wznieca]
i

/.

ferment niechci

monowadczych.

Mimo wszelkich przygo215. Wielka wojna" w r. L331.

towa wyprawa na Czechy nie dosza do skutku. Zagroony LuksemZakon, ktrego mona byo zawsze uy" przeburczyk mia pod
nawet wprost zada w tej cikiej dla
ciwko Polsce; by moe.

rk

siebie chwili jego

razy

interwencyi.

Krzyakom powtarza,

Takiej

tern

proby

bard/.iej,

czyli

przez

pewne
ziemi Chemiskiej

towarzyszyy

Wis

nie

chcieli

trzeba

byo dwa

pomci

zeszo

Chemisk e propOZycyom krlu

obietnice. W lipcu Krzyacy wkro

roczny najazd okietka na ziemi*;

czeskiego

zataczajc szerokie koo na

19*

292

O :va POI

HI.VI

Inowrocaw, ktrego
strzyn. 1'nwi edzisk

i.

Yiv..\a

zdoali zdoby, Supc, Pyzdry, rod, KomieGniezno. Keck. nin, zniszczyli ogniem

nie

powrcili prawdopodobnie
kujaw
Wielkopolski
wiele
wicej ponad dwa tynie
trwaa
do Torunia. Caa wyprawa
godnie. Krzyacy jednak we wrzeniu ponowili napad. Ziemiami

czem rozlegy pas

do Pocka,
sprzymierzonych z nimi ksit mazowieckich doszli
pod ktrym przeprawili si przez Wis, puczem idc na czyc,
Wart,
Uniejw, skd wysali drugi oddzia na Szadek, Sieradz
Radziejewo
Konin
poczyy,
si
oba
oddziay
nalej na Kalisz, gd/.ie
i

Druga
Sieradzk

wic wyprawa wrzeniowa, dotkna

zmierzali do Torunia

Kalisk, przesza wzdu caych Kujaw,

ziemi czyck,
palc do sz ztu miasta, niszczc wsie. uwoc z sob mnstwo jecw
i

wiele dobytku ludnoci.

Wiadomo
pod Powcami.
okietka
w
Maopolsce.
O pierwszej wyprawie krzyackiej zastaa
Kujaw broni wojewoda poznaski Wincenty z Szamotu, mia on
widocznie zby mao 8 . a nie chcia cig-a zag z zanikw, skoro
216 Obrona

nie

Polski

wyda Krzyakom

wowa

ich

stpowa

bitwy, lecz tylko p

Osign

ruchy.

bitwa

tem

moe

tylko

to,

za nimi

obser-

wojsko krzyackie

nie mogo dzieli si na mniejsze odmusiao maszerowa razem

dziay, ktreby jeszcze wiksze szkody mogy wyrzdzi. O dziaalczasie tej wyprawy
noci krlewicza Kazimierza nic nie sycha.
lub zaraz po jej ukoczeniu okietek przywrci Wincentego na
urzd starosty generalnego, czem go przejedna zupenie. Podczas
drugiego, wrzeniowego, napadu Zakonu, okietek domaga si pomocy wgierskiej sam wyruszy w pole przeciw grasujcym w Wielkopolsce krzyakom Dowiadczony kroi lka si jednak wyda im
i

otwartem polu, ale ogranicza sw dziaalno wojenn do

do urywania, co si dao.
nastpowania nieprzyjacielowi na pity
si te, kiedy Krzyacy, chcc si uwolni od towarzystwa
postpujcych za nimi si polskich, wdali si w bitw pod Koninem,
Dopiero kiedy z pod Radziejewa Krzyale pocigu nie zaprzesta.
acy zwrcili si ku Brzeciowi kujawskiemu, ktrego warowni
kiedy ruszyy przodem pod wodz landmistrza Ottona
chcieli zaj,
wicej wynoszce dwie trzecie
z Lauterbachu gwne siy. mniej
caego wojska. okietek uderzy na pozostaa w tyle reszt wojska
zdobycz, pod Powcami
krzyackiego, idcego wraz z bagaami
w morderczej bitwie wyci cay ten oddnia 27 wrzenia 1331 r.
dzia niemal do nogi. Na wie o bitwie zawrciy z drogi gwne
wday si w now bitw z Polakami, ktra trwaa
siy krzyackie
zostaa nierozstrzygnita. Krzyacy jednak zrzekli si
do wieczora
czemprdzej wrcili do Torunia. Bitwa
zamiaru /.dobycia Brzecia
bitw.;

Wymkn

ST.

ZACHOKOWSJSJ

WIEK

Xlii

PANOWANIE WAD. OKIETKA

293

Powcami bya pierwsz wiksz bitw Polakw

z Krzyakami.
wychodzi niemal zwycisko. Nic wic dziwnego,
e w pamici narodu okoo tej bitwy zapowiedzi Grunwaldu
wytworzya si legenda przyozdobia j romantyczne mi scenami. o-

pod

or

ktrej

polski

za stan odtd w

dziejach Polski nie tylko jako odnowiciel ojczyzny krlestwa, ale jeszcze jako zwycizca najgroniejszego jej wroga.
217. Wyprawa Jana Luksemburskiego na Polsk. Atak
krzyacki na Polsk by ciosem, zadanym lidze antyluksemburskiej.
Jan upokorzy si w sierpniu przed cesarzem, ktry ju wobec tego
kietek

nie

mia

dalej interesu

popieraniu swego dziea. Z innych sojusz-

Karol Robert [.odjli kroki wojenne,

nikw tylko Habsburgowie
wojna przybraa charakter drobnych
ale nie rozwinli wikszych si
krajw austryackich oraz Wgier.
utarczek na pograniczu Czech
Jan mia na razie wolne rce, postanowi wic skorzysta z obrotu
zakoczy z Polsk. Uporzdkowawszy po drodze sprawy
rzeczy
na lsku, a moe nie wiedzc jeszcze dokadnie o bitwie powieckiej, skierowa swe wojska na Wielkopolsk. Przekroczyy one granic polsk ju w pewien czas po bitwie powieckiej (pocztek
padziernika), kiedy wojska Zakonu, straciwszy nadziej zwycistwa,
cofay si do swego kraju. Mimoto chwila bya dla Jana pomylna,
poniewa okietek pod bitwie pod Powcami, nie spodziewajc si
ju znikd zaczepki, rozpuci wojsko sam powrci do Maopolski;
i

Jan

mg wic posuwa

zna, ktry

pocz

innego wyjcia, jak

Poznania

regularnie oblega. Bezbronny

prze/,

posw prosi Jana

okietek

o zaniechanie

Po-

mia

nie

oblenia

si na oddanie sprawy
Jana
Karola Roberta. Jan przychyli si do
wieci
zwaszcza wobec oporu Poznania

o zawieszenie broni, oraz zgodzi*

Pomorza znw pod sd

ycze

Podstpi pod

si bez oporu naprzd.

krla polskiego,

mimo

/jazd
opuci
poudniowej granicy Czech,
Karolem Robertem w dniu 11 listopada 13H1 sporu polsko kr/yackiego nie rozsdzi; nie leao przecie/, w jego interesie, aby
Polska czua si wolna od niebezpieczestwa krzyackiego.
okietek prbowa
218. Wojna polsko-krzyacka z r. 1332.
wyjeszcze ukadw z Zakonem
Zgodzi sic na wymian jecw
W
szystko
Krzyakami.
sia Przemysa, ks kujawskiego, na rokowania
to jednake nie doprowadzio do celu. gdy Krzyacy, CZUJC si slniejszyini od Polakw widzc niczem nie /amane, uporczywe denie
okietka do odzyskania Pomorza, pragnli w jny zdoby.ua moliwie
najwikszej przestrzeni ziemi polskiej Przed sam Wielkanoc r. 1332
Wyruszya na Polsk nowa pot/na wyprawa pod wodza mars/alka
sob ogromne machiny obl/ni*
Dytrycha von Attenberg, wiodc
zdoby) go przj poWojska krzyackie otoczyy Brze Kujawski
z

Polski;,

ale

/.

/.

294

HISTOKYA POIJTYCINA

mocy machin po kilkudniowym szturmie

koci

kanocy; rycerze krzyaccy zburzyli

i

w
i

pierwszy dzie Wielklasztor

Dominikanw

dwa inne kocioy. Zorganizowana na pierwsz wie o naKrzyakw przez Wincentego z Szamotu w Wielkopolsce
wrcia celem obrony swej ziemi. Krzyprzysza za pno

spalili

padzie
odsiecz

acy tymczasem

rozpoczli systematyczny podbj Kujaw; po Brzeciu

na Inowrocaw, ktry, zwtpiwszy o obronie, podda

przysza kolej
nastpnie na Gniewkw, ktry rwnie nie prbowa si broni,
wreszcie na Raci
Krzyacy zdobyli cae Kujawy, nie oszczdzali
majtnoci ani ksicych ani kocielnych; z ciko dowiadczonej
krainy rozpocza si nawel emigracya rycerstwa z rodzinami, majtnoci dobytkiem do ziemi Krakowskiej. Krzyacy za czuli si
zaraz zaczli budowa zamki, w ktrych zamiast
panami Kujaw
dawnych kasztel inw
starostw osiadali krzyaccy komturowie.
okietek musia! w przededniu mierci zamiast upragnionego odi

Pomorza oglda bolesn strat*; wasnej ojczystej dzielnicy,

si upem znienawidzonego Zakonu.
ten cios nie
I
219. Interwencja papieska. Pokj z Zakonem.
zama jednak okietka, lecz rozpali tylko w nim
zemsty. Nie
zyskania

ktra staa

dz

gny

wzywajce w imi interesw

chrzecijastwa do zgody, nie pomogy nic zabiegi nuncyusza paokietek energicznie przygotowywa
pieskiego Piotra z Alwernii.
wypraw odwetow, ktr w lecie r. 1332 poprowadzi sam w toadnego

warzystwie syna

celu pisma papieskie,

Kazimierza

kierunku

ziemi

Chemiskiej. Ale

Drwc

nad
zabiego mu drog silne wojsko krzyackie. Ju oba
wojska stay uszykowane do walki, gdy w spraw wdali si po-

boni

czcigodni

mowie, midzy

nimi

niewtpliwie Piotr

wernii, skonili obie strony do zaniechania walki

niemi do skutku ukad,

w danej chwili
sd rozjemczy

moc

doprowadzili

Al-

midzy

ktrego utrzymywano stan rzeczy, jaki

oddawano znw pod

wgierskiego. Ale czy mona
byo udzi su;, jak wypadnie wyrok? Krzyacy od razu poczli popiera sw sprawa; u .lana. ktry na pimie zobowiza si na
ich prob,
z krlem krakowskim nie pojedna si
nie ugodzi,
a rwnoczenie przyzna! Zakonowi aprawo do Kujaw tytuem odszkodowania" stosownie do dawniejszych swych zobowiza wzgldem wiernych sojusznikw; na wypadek za zawarcia pokoju z okietkiem gwarantowa im kraj midzy
a Noteci czyli Bydokoliczn
/
wrzesie
gosz
ziemi (sierpie
1332).
Skom220. Stosunki wewntrzne za panowania okietka.
istnia,

krlw

spr polsko-krzyacki

czeskiego

Wis

/.

plikowanej

bardzo ruchliwej historyi politycznej odpowiada za paPanowanie

zastj w stosunkach wewntrznych.

DOwania okietka

ST.

ZACHDROWSKi: WIEK

XIII

HAKn^ASIE

WAU. OKIETKA

295

to ubiego gwnie w obozie oraz wrd ustawicznych planw, zarokowa dyplomatycznych. Nie byo czasu na reformy
biegw
wewntrzne, na prac nad uporzdkowaniem stosunkw, ktre musiay si przedstawia bardzo aonie: dowodzi tego ju choby
sam fakt e siy wojskowej pastwa polskiego nie starczyo nawet
i

do skutecznej obrony kraju. Groza rzdw wojskowych, na jakich

opierao si panowanie okietka, utrzymywaa wszystko w jakim
takim adzie, o tyle przynajmniej,
rozprzenie wewntrzne nie
wychodzio na jaw;
ono jednak byo w istocie, to si okazao.
gdy za Kazimierza zabrako silnej rki Wadysawa. Krl dba jednak

porzdek w

kraju,

rozpowszechnia

mnoy

tym

celu

organizacy

sta-

jej
si
rostw
powag. Znaczniejszych zmian doznay
urzdy, kiedyto mianowicie po koronacyi zaczy si pojawia
tylk
pierwsze zawizki nowych wadz centralnych (kanclerz, podkanclerzy,
i

>

skarbnik,

zaatwiajce sprawy
caego pastwa; w zwizku

podskarbi),

ziem, ale dla

podupada analogiczne urzdy

dla pewnych tylko

tym rozwojem zaczy
dzielnicowe, ktre wprawdzie si
nie

utrzymay, ale zamieniay si w dygnitarstwa. Prcz tych. nieznacznych jeszcze, zmian w zakresie administracyi, cay ustrj prawny
spoeczny pozosta taki, jaki si wyksztaci poprzednio: wiadomej
dnoci do reform wcale na adnem polu nie wida.
dziedzinie
n. p. stosunkw kocielnych, zaznacza si czasem siln, nieraz nawet
i

brutalna

rka panujcego

sporu

(scena

Nankerem

ostateczne

usunicie tego biskupa ze stolicy krakowskiej), pojawiaj si objawy

sporw midzy stanem duchownym
wieckim oraz pierwsze prby
ich agodzenia (t. zw. arbitracya arcybiskupa Janisawa z r. 1330
i

wszystko to jest zapowiedzi czego nocay

stosunek Kocioa
oglnoci jednak
Pastwa ukada
si w formach- tradycyjnych. Tak samo byo wreszcie
w zakresie
wiejskich
stosunkw miejskich
to zarwno pod wzgldem spoecznym, jaki techniczno-gospbdarczym; tu niema ladu jakichkolwiek
reform, adnej nawet inieyatywy ze strony panujcego. Na polu
sprawie dziesicin),

ale

wego; w

tern stosunkw wewntrznych w najszerszym zakresie: prawnych,

spoecznych, gospodarczych
kulturalnych panowanie okietka ma
co najwyej znamiona okresu przejciowego blis;
jednak
i

w. XIII anieli tego, co przynios

Rzuci
i

zoryentow

jeszcze

musimy okiem na

si, jaki

Dotkn musimy

rzdy

by

ich

Kazimierza.
inne dzielnico dawnej Polski

stosunek do

odrodzonego krlestwa

szczeglnie zblizka bolesnej strat)

lska.

sk waciwy, nad ktrym pa

lsku.
nowali Piastowie z trzech gwnych Inni: wrocawsko- lignick
gogowskiej widnickiej, me rozpada si <lale|. lecz przez caj

221

Dzielnice na

296

HISTOIYA POLITYCZNA

wiany okres lat 1315 1333 utrzymyway si te same dzielnice (p. 180).
Dalszemu podziaowi uleg tylko lsk Grny. Pouczajce jest wyli-

rozpada si lsk w krytycznych latach1327

1335. Z linii wrocawsko- lignickiej panowao, po zrzeczeniu
sn; Wadysawa (p. 181) dwu ksit:
1) Bolesaw (f 1352) w LiBrzegu
gfnicy
2) Henryk VI (-f- 1335) w Wrocawiu; z linii gogowskiej: 3) Henryk (-j- 1342) w Zeganiu, 4) Konrad (-f- 1366) w Olenicy,
w Scieniawie, 6) Przemys (Przemko
1331)
Jan
1361
5)
w Gogowie; z linii widnickiej, po ostatecznym podziale z r. 1331:
7
Bernard (-J-1326) w widnicy. 8) Henryk (-j-1346) w Jaworzu,
na

czenie dzielnic,

jakie

-j-

-f-

9)

Bolko

(-J-

1341)

rozrodzonej

linii

zmarym w

r.

Ziembicy (Miinsterberg); wreszcie

opolsko-raciborskiej:

1321

ojcu

Wadysawie,

-f-

z najbardziej

nastpi po
1370 2) w Owicimiu,

Jan,

10)

(ktry

Kazimierz (-{-1358) w Cieszynie, 12) Wadysaw (f po 1351)

w Kolu, 13) Ziemowit (f 1342) w Bytomiu, 14) Bolesaw (f 1356)
w Opolu, 15) Bolesaw (fl365) w Niemodlinie (Falkenberg). 16) Al17) Leszek (-f-1336) w Raciborzu.
bert
po 1366) w Strzelcach
Siedemnacie
222. Polityczne pooenie ksit lskich.
11)

({-

pastewek, cinitych w ciasnych granicach lska, nie mogo oczywicie prowadzi polityki silnej, a niezawsze umiao prowadzi rozumn. Przedewszystkiem chodzi musiao o zdobycie oddechu, co
dao si przeprowadzi tylko przez rozszerzenie terytoryum, czyto
przez kupno (n. p. kupno miasteczka Urazu [Auras] przez Henryka VI
wrocawskiego w r. 1314), czyto z broni w rku (n. p. zdobycie

Namysowa. Kluczborka [Kreuzburg]

Byczyny [Pitschen] w wojnie z r. 1321 1323). Czste byy te
idce za niemi wojny midzy dzielnicami; wspomnie
zwady
Bole -awa brzeskiego

przez
i

warto dla przykadu o najwaniejszych wydarzeniach tego rodzaju,

Henryka wrocawn. p. o wojnie koalicyjnej Bolesawa brzeskiego,
skiego, Bolesawa opolskiego z wspudziaem okietka przeciwko
Konradowi olenickiemu w latach 1321 1323, lubo sporach midzy

Bolesawem brzeskim a jego bratem Henrykiem wrocawskim, w ktrych Bolesawowi chodzio o to, zby Henryk zamieni si z nim na.
dzielnice,
ktre, gdy yczeniu temu nie stao si zado, doprowadziy do zbrojnych napadw Bolesawa na dzielnic wrocawsk
i

(1323

W
mie

1327).

stosunku do

lepszej

polityki.

ryka jaworskiego

mara,

ktra

pastw ociennych ksita lscy nitsn; wypadek miaej ekspanzyi

Zdarzy

kierunku Marchii

zakoczya si czciowem

miasta Grlitz; przedsiwzicie to jesl tern

po

Marchi siga Jan

czeski.

mogli
Hen-

1319 po mierci Waldepowodzeniem, zajciem

rwnoznamienniejsze,

r.

Niektrzy

ksita

znaleli

si

ST.

ZACH()ROWSKi:'\VlEK

XIII

Ludwika bawarskiego

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

297

jak n. p. Bernard widnicki, popod

Muhldorf
(1322). Naodwrt znw Henryk VI
magali mu w bitwie
wrocawski, onaty z Ann, siostr Fryderyka austryackiego, prze-

obozie

ciwnika Ludwika,

wzi

stron szwagra

ale po jego przegra-

(13.14),

musia ksistwo wrocawskie uzna za lenno niemieckie zoy

hod w rce Ludwika ( 324;. Rwnoczenie oddziayway le wpywy
nej

Polski.
Czech
223. Wpywy polityczne Czech i Polski na lsku przed
Bolesaw brzeski, onaty z ksiniczk czesk Magor. 1327.
w przyjani z Janem, ktrego nawet w r. 1321 zastpowa
rzat,
w rzdach jako namiestnik Czech, napad na Polsk po wyprawie
i

okietka na Marchi (w

r.

1326,

p.

rwnoczenie

ale

307),

utrzy-

mywa

dobre stosunki z krlem polskim, a wreszcie jawnie wystpi

przeciwko Janowi, kiedy si uczu pokrzywdzonym wskutek zapisu
Wrocawia na rzecz Jana. ktry wwczas, aby go przymusi do

opuszczenia opornego
co

wrogiego stanowiska,

mogo doprowadzi

zaj si Wadysawem,

do jego restytucyi

Lignicy

do rozbicia

przez to dzielnicy Bolesawa.

Sabo zaznacza si wpyw polski. okietek po koronacyi przystpi w r. 1321 do przymierza, ktre zorganizowa Bolesaw br/.eski,
a ktre zwracao si przeciw Konradowi olenickiemu; wojska pol-'
skie niszczyy lsk po prawym brzegu Odry razem z oddziaami
lskimi, wreszcie pokj stan za porednictwem polskiem (1323).
Ale ta interweneya wypywaa nie z planu narzucenia lskowi
zwierzchnictwa krla polskiego, tylko z chci pokonania choby jednego przedstawiciela linii gogowskiej, ktra wystpowaa z pretensyami do Wielkopolski.
224. Shodowanie lska przez Czechy Zszeregowanie ju
tych kilku waniejszych wydarze okazuje, jaki chaos musia panowa na lsku, ile tam cierao si wpyww, prdw, zamiarw
planw, a jak niezmiernie trudno mona byo cokolwiek z tego
i

urzeczywistni.

lsk

potrzebowa

przed wol obc, ktrejby

moga wyj tak dobrze z
po lsk, moe nie mia

pacyfikacyi

musia

sio

ugi

towarzyszya dostateczna
Inicyatywa
Polski, jak z Czech okietek nie sign
sia.

do

si.

moe lka

si oporu

ksit

lskich. Nie kwapi si tez Jan. dopiero kied) mu przypadek nadarzy szczliw sposobno, umia z niej skorzysta. Podda

lska
cuwia,
ich

koronie

w. Wacawa dokonao

zapomoc

ksitom

si

jednym wyjtkiem Wro

form lennych, mianowicie przez nadawanie dzielnic

tytuem

lenn

krla

czeskiego,

czem

stwierdzano

zwierzchnictwo (dominium eminens) pastwa czeskiego, a rwno

czenie w przywilejach regulowano najwaniejsze stosunki prawno

298

HlSTORYA POLITYCZNA

rozcignicie zwierzchnictwa nie dokonao si

cakowicie. Dnia 18 lutego 1327 w Opolu (p. 208) zood razu
yli hod Kazimierz cieszyski
Bolko niemodliski (Falkenberg),
11) lutego: Wadysaw, ks
na Kolu; Ziemowit bytomski, 24 lutego
Leszek raciborski, 5 kwietnia
t.
r.
w Bytomiu: Jan owicimski
1327 wszyscy wic
r.
t.
w Wrocawiu Wadysaw opolski.
r.
lennikami
Czech.
tym samym roku
byli
ju
ksita grnolscy
Jan stan siln nog na waciwym lsku, gdy Henryk VI wrocawski aktom z 6 kwietnia bez r. zapisa mu ca sw dzielnic po swej mierci. Nastpne hody przyszy dopiero przy riaj:
bliszej obecnoci .lana na lsku, ktra staa rwnie, jak poprzednia
w cisym zwizku z nieprzyjaznymi zamiarami wzgldem
(z r. 1327
hod Jan creniawski, 9 maja t. r.
Polski. 29 kwietnia r. 1329
Konrad olenicki. W r. 1329
Boi ko brzeski, Henryk egaski
wszystkie posiadoci linii wrocawsko-lignickiej opolskiej uznaway
zwierzchnictwo Czech, a tak samo posiadoci linii gogowskiej z wyjtkiem dzielnicy gogowskiej, ktrej dziedzic] Przemys, mimo nacisku nie
hodu, tak. e Jan mg j obj dopiero po mierci
Przemysa znw przy sposobnoci wyprawy na Polsk, jesieni 1331 r.
dynastyczne. Ale

to

zoy

zoy

Ntomiasl

ksita

linii

dwika bawarskiego,

byy jednak
byo ewentualn

najbardziej od Polski oddalone

linii

wic

latach

si bliej Lusi sholdowac Janowi; posiadoci tej

widnickiej, ktrzy trzymali

nie dali

rekuperacyjn polityk
1331 prawie cay

1327

(p.

trudnoby
nich opiera.

180)

polsk na

lsk wszed w

pastwa czeskiego.
225 Przyczyny odpadnicia lska.

granice

Jakie byy jednak

od Polski? Historycy niemieccy

ksita jego
lsk uleg ju wwczas germanizacyi,
twierdz,
lud garnli si do pastwa, w ktrem panowa jzyk niemiecki
kultura niem ecka. Twierdzenia teg o jednake nie mona obroni.
przyczyny odpadnicia

krainy

tej

Kronikarz

lski

jeszcze

zupenie polskim,

lsk

polskoci.

drugiej

pozatem peno

poowy

w tej

dzidnia

lska

jest

od

dzielnicy.

pisze

w duchu
t

w w. XIV ladw
w warstwie rycer-

krainie

cz

znacznej mierze polska. Przyczyn zatem odpadnicia

naley szuka nie w rzekomym germanizmie tej

Znajdujemy je w momentach geograficznych politycznych.
Polski

lsk

grny

na

jas

jesl

tego

XIV

by wwczas niemiecki ani

rwnie u ksit da si czsto stwierdzi polska, ktra do
Zreszt najrychlej odpada ta
nie

skiej ani chopskiej,

czucie polskie.

w.

lea
wic z

drodze z Czech do Polski,

krlowie czescy chcieli
rzecz,

najwygodniejszej

powodu

w swem rku. Pozatem wystarcz zupenie wzgldy

wyjanienia
polityczne do
tego zagadnienia. lsk by najbliszym,

mie t krain


ST.

ZACHOROWSKK WIEK

waciwie od

jach

chwili, kiedy

austryackich,

XIII

si

zamkna

Wgrzech,

na

PANOWANIE

Marchia Brandenburska znalaza si

299

mono

nawet

WAD. OKIETKA

podboju w kraw uycach, odkd

rkach Wittelsbachw,

jedy-

nym terenem, na ktrym Czechy mogy si rozszerza. Tymczasem

za na lsku panowa chaos, tak, e mona byo nie tylko nie lka
wewntrzna uatwi
si oporu, ale owszem spodziewa si, e

wa

czc

spryt dyplomaty z si wojskow, ktr

sob, gdy stawa na" ziemi lskiej, umia dokona
zbyt atwo.
tego podboju bez rozlewu krwi, moe
Na Kujawach rzdziy
220. Stosunek Kujaw do okietka.
si
od
braci
okietka. Ziemomysa
wywodzce
linie
Piastw,
dwie

zadanie podboju. Jan,

mia zawsze

za

Ziemowita.

waciwych

podziale terytoryalnym

Kujaw, ktremi

Ziemomysa: Leszko

(f 1339). Przemys(fl339)
Kazimierz (7- 1343
1353) (p. 184), nie zaszy w okresie lat 1315
1333 adne zmiany, nie zmienia sio te wiele polityka ksit, kt-

rzdzili trzej synowie

uy

do
si ku Krzyakom, chocia nigdy nie dali si
kraKoronacya
nieprzyjaznych krokw wzgldem stryja, okietka.
kowska znalaza nawet sympatyczne echo wrd synw Ziemomysa
Odsunli si oni od Krzyakw, a uznali zwierzchnictwo okietka;
sami przyznawali, e ich dzielnice mieszcz si w ^krlestwie polrzy skaniali

Wierno sw

wojnach, stajc do walki jpo

stronie krla polskiego przeciw Krzyakom, co nieraz drogo musieli
opaci, tak n p. Kazimierz gniewkowski zosta podczas wyprawy
skiem.

r.

oblony

1332

Krzyakw w Gniewkowie

przez

musia si zgodzi na
Jeszcze bliszy

stwierdzali

i,

pokonany,

spalenie zamku.

serdeczniejszy stosunek

czy

okietka

po-

tomstwem Ziemowita, ktre panowao w ziemi Dobrzyskiej. Ksi

ten odumar trzech synw (p. 1S4L Niewiele o ich rzdach wiadomo. Dosza do nas wiadomo o wyprawie Litwinow na Dobrzy

r.

podjta w interesie Wacawa mazowieckiego

nie wiemy, o co powsta tak gwatowny zatarg.

1323.

227), ale

umar redni

Kazimierz,

lesaw. Pozosta

wic

midzy za

1326

r.

tylko najstarszy

(p.

r.

202,

1316

1329 najmodszy Bo-

Wadysaw

dlatego dzielnica

ulega dalszemu ju rozdrobnieniu Synowie Z emowita uznali po koronacyi z r. 1320 zwierzchnictwo okietka, ki
wyranych
mia w ziemi Dobrzyskiej wadz zwierzchni o
bra rzezwykli
ot
nie
ludzi, ktrzy
znamionach, uderzajcych naw
c/\ gboko. okietek mg sn; wic opiera na swych bratankach.
Wadysaw nie zdoa!
Kiedy za wypadki okazay,

dobrzyska

nio

do

e ksi

wtedj okietek dal mu zie

Dobrzynia
prawa
do
zamian
za
w
(p. 212). A zatem
mi
pokrenajbliszego
wzami
dynaci Kujaw, poczeni z okietkiem

obroni

zosta wyzuty

czyck

/.

panowania,

300

HISToRYA POLITYCZNA

w iestwa. uznali majestat

krlestwa polskieg
zwierzchnictwo
prbowali kruche swe panowanie wzmocni przez oparcie si o autorytet korony polskiej.
227. Stosunek Mazowsza do okietka.
Na Mazowszu panowali trzej synowie Bolesawa (-f- 1323, p. 185): Ziemowit (-f-1343),

sob

krla polskiego nad

ktry

Raw

otrzyma Wizn,

rzdzi w

Sochaczew, Trojden

(-j-1341),

ktry

najmodszy z nich, Wacaw, zwany Waka

(j-1336), ktremu przypada dzielnica pocka. Najruchliwszym z tych
ksit by Wacaw Uprawia on polityk przyjani z Zakonem. Razem z obu starszymi brami zachowa neutralno wobec aktu koronacyi okietka, ale podczas gdy tamci utrzymali si w tej neutralnoci, to on posun si dalej, przeszed mianowicie na stron
Krzyakw w r. 1321, mimo, e ju wwczas by onaty z crk
Gedymina, Elbiet, zawar z nimi przymierze, w ktrem zobowiza si nie wyrzdza Zakonowi s/.kii, a nadto zawiadamia go
o zblianiu si Litwinw.
Wacaw umia utrzyma rwnoczenie
przymierze z Zakonem
przyja z Gedyminem, od ktrego otrzyma pomoc zbrojn w sporze z Anastazy, wdow po Ziemowicie
dobrzyskim (p. 202, 226). Wnet jednak osaba przyja z Litw,
zwaszcza, e pomoc, udzielona Wacawowi, zaszkodzia Gedyminowi
1324 wojska litewskie grasoway
r.
upiy na Mazow(p.- 202)
szu, w r. 1325 odbya si wyprawa okietka
Gedymina na Mazowsze, w ktrej spalono zamek pocki. Te wypadki nie zachwiay
jednak stanowiskiem ksit mazowieckich wobec Zakonu; zawarli
oni z Krzyakami nowe przymierze w r. 1326 (p. 204). oraz po
magali im ornie w ich wojnach z Polsk w r. 1326
1327 (p.
207). Dopiero wyprawy odwetowe okietka z r. 1328 wpyny na
zmian stosunku ksit mazowieckich do Krzyakw, gdy w wojCzersku, oraz

nie z

1329

r.

stali

oni po stronie

okietka. Nie mieli jednak szcz-

w tej nowej polityce, gdy zostali pobici; Wacaw, najbardziej

zagroony, musia si uzna lennikiem krla Jana (p. 209), ZiemoTrojden zdoali zadowolni Zakon, zawarszy z nim zawiewit za
szenie broni (lipiec
padziernik 1329). Odtd ju nie naruszyli poprawnych stosunkw z Zakonem, chocia nawet obaj starsi ksita,
jak si zdaje, sympatyzowali z okietkiem
po jego mierci znaleli si w obozie Kazimierza W. Tylko Wacaw ywi przyja wzgldem Krzyakw Jana z niechci do krla polskiego, oraz wskutek
koniunktur politycznych, w jakich si znajdowa.
duej mierze
oddziayway na te konjunktury wpywy rodzinne, dwie bowiem jego
sio-tiy byy za ksitami lskimi, jedna, nieznana z imienia, za
cia

Wadysawem,

ks.

lignickim, druga, Eufrozyna, za

owicimskim, gorcymi stronnikami

Jana.

Wadysawem,

ks.

Sr.

ZACHorOWSKT: wikk

xiii

ia-Owanu:

okietka

\v?,ad.

301

kilka mie228. Charakterystyka Wadysawa okietka.

sicy po ukadach z Krzyakami zmar okietek (2 marca 1333) zosta pochowany w katedrze krakowskiej. Byto czowiek, ktrego
i

charakter

ciem

ktry jednak

uksztatowa s; powoli
niepomylnymi warunkami,

ego ksitka

dzielnicowego

borykaniu

sic;

umia

na epiczn posta

cikiem y-

wyr

ma-

krla odnowiciela

prawdziwego ojca ojczyzny. Jak u kadego czowieka

jego by niezoony. prostolinijny, ywioowy; natura wybuchowa braa w nim gr nad zimn refleksy, zawie
skomplikowane metody nie odpowiaday prostym, jasnym celom.
i
Politykiem by sabym, nie umia przewidywa, nie zdoa odwrci
i

jednoczyciela,

tego typu, duch

pastwa nieszczcia, ale za to umia uczciwie dochood siebie

wywa sojuszw dotrzyma wiernoci wielkim maym. By twardym dzielnym onierzem, ale zym organizatorem pastwa dlatego wojskowym potrzebom swych rzdw nie umia dostarczy pow energiczne dozasobw, a nadto nie potrafi
trzebnych si
nie kierownictwa spraw pastwowych, narzuci swej woli stanom,
i

uj

duchowiestwu
ujemnych, co
nikt

mu

moe

nie

odmowne mioci

kiego dziea odbudowy

ani

Mona wic znale w nim tyle cech

mona wiele zarzucie jego rzdom, ale

rycerstwu.

dodatnich,

pastwa,

powiecenia

dla kraju

ciar wzi

ktrej

zapomnie szlachetnego wytrwania,

na swe

zda

jakiem

wiel-

barki

ostatecz-

hislorya musi zawyrodoszed do zamierzonego celu. Dlatego

kowa, e okietek, jako czowiek, umys, serce, charakter w peni
sprosta swemu panowaniu, ktre ma tak ogromne znaczenie
nie

dziejach Polski.

229. Charakterystyka panowania okietka. K/ut oka w przy-

szoe. Panowanie to, chocia tyle zbudowao to nie na chwil,

Lokietgk nie zdoa]
ale na stae, zakoczyo si przecie katastrof;).
zapewni poczenia na zawsze wszystkich dzielnic, ktre kiedykolwiek zdoby lub w jakibd sposb pozyska. Odpadnicie Kujaw
byo niewtpliwie ciosem najboleniejszym. Pastwo, ktre w pewBatyk, obecnie byo ogranych chwilach opierao si o Karpaty
Wielkopolski; na Kujawach
niczone do dwch dzielnic: Maopolski
i

rzdzili komturowie krzyaccy, na

sce

ksita.

lsk zoy

hody

Mazowszu panowali niechtni

Pol-

lemy

dzi-

krlowi czeskiemu.

Jo/.uni

siaj trosk, ktra szarpaa

sercem umierajcego krla, kiedy syna
mioci monych maopolskich. Ale rwnoswego poleca opiece
dopru
czenie zdajemy sobie sprawa; z tego, e, skoro politj
i

bya za; skoro jednak cele jej byy

tych samych celw U
osignicia
to
nale
suszne, to wida
do
ustrj innych rodkw; widzimy, e
organizm pastwowy
wadzia do

takich rezultatw, to

302

HIS h >K\ A l'OUTVl*ZNA

gbokiej wymagay przebudowy, rozubyo wej na cakiem inn drog w polityce zewntrznej, aby straty odzyska. Jednem sowem stwierdzamy, ze panowanie okietka razem z jego celami, metodami
rodkami naleao do epoki ubiegej
e rzdy jego syna musiay z konieczn >ci historycznej przybra cechy bardziej nowoytne.
eczny
miemy,

stan

gospodarczy

koniecznie trzeba

Wskazwki
Wskazwki

niniejsze nie

bibliograficzne.

przeznaczone dla

specyalislw, ale dla czy-

ktryby pragnli wiadomoci, zaczerpnite z powyszego przedstapogbi; przyda si wic one mog rwwienia rzeczy, uzupeni, rozszerzy
nie dla pocztkujcego, Z togo powodu podaem tutaj tylko takie dziea prace,

telnikw,

zasuguj na

ktre

polecenie czyto ze

Wzgldu na

te na warto
omawiam materyau

rezultaty, czy

metodycznego opracowania. Z lego samego powodu nie

rdowego, gdy bliszych wskazwek mog udzieli prace monograficzne,
szczegowe wiadomoci o charakterze wartoci poszczeglnych gatunkw rde lub pomnikw historyograficznych mona zaczerpn z specyalnej, temu
przedmiotowi powiconej literatury, dyskusya za o koniecznoci rozszerzenia
dotychczasowej podstawy rdowej dla* dziejw w. XIII
XIV wymaga ju
i

przygotowania fachowego.
Pierwszem
dotychczas jedynem rdowo-krytycznem opracowaniem historyi w. Xlii byo dzieo U Roepella, Gesciichte Polens. Erster Theil (Hamburg 1840), dziejw za okietka kontynuacja tego dziel,
Cro'a Geschichte
ju przestarzae z wielu
Polens. Zweiter Theil (Gotha 1863). Oba te dziea
wnet obok niniejszego
wzgldw niewystarczajce. Spodziewa si naley,
opracowania, ktre, jak zaznaczaem we Wstpie, opiera si na studyum rodowenr, pojawi si obszerna praca, ktra bdzie moga wystpi z caym aparatem naukowym. Szkic K. Szajnochy; Odrodzenie si Polski za Wadysawa
okietka ((powiadanie historyczne (Lww 1849, 2 wyd. 1859) mimo. e jest daleko w tyle poza dzisiejsz nauk, przynosi ciekawe szczegy anegdotyczne.
opuszczone w niniejszem opracowaniu. Poleci warto dwa artykuy prol". Stan.
Zakrzewskiego: Epoka Piastowska Polityka spoeczna Piastw, umieszczone
w jego ksice p. t. Zagadnienia historyczne (Lww- Warszawa 9()S). gdy otwieraj one szersze horyzonty pobudzaj dn mylenia.
Brakuje dotd niemal zupenie opracowa historyi caych dzielnic, ktreby
daway obraz nie tylko dziejw politycznych, ale take gospodarczych, spoeczkulturalnych. Najlepiej moe przedstawia si lsk, ktry posiada naunych
kow history pira prof. (J. Griinhagena, Geschichte Schlesiens I (Gotha lc.84)
oraz dwie ksiki polskie: M. Bonieckiego, Szkicediistoryezne. Ksita szlzcy
i

.1.

Cz

zawiera okres od 1146 do 1339 roku (Warszawa 1874)

ec z n ego, Dzieje lska ozdobione licznemi illustracyami
z waniejszych
[Bytom 1897). Nadto niektre ziemie lskie maj swoj historj
prac tego rodzaju mona poda: W. Hausler, Geschichte des Furstenthums
iels bis zuni Aus';terben der Piastischen Herzogslinie (Breslau
1883), B. Bierlnann, Geschichte des Herzogthums Teschen (Teschen 1*63, I. Rychlik,
Ksistwa owicimskie Zatorskie (Sprawozdanie c. k. Gimnazyum w Tarnowie
z

domu

Piastw.

popularni' Dra F.

Ko n

ZACHOKOWSKi: WIKK

ST.

za

Popioek,

szk. 1889), F.

r.

szyn

Poza

1913).

panowania

tera

ksit

przestarzae

Wana

PANOWANIE WAD. OK1KTKA

lska

Dzieje

austryackiego

wspomnie mona

tylko jeszcze

przez F.

oparte

XIII

Kozowskiego

303

illustracyami

Mazowsza za
chocia sn one

o Dziejach

(Warszawa

1858),

wycznie na Dugoszu.

znajomo

dla dziejw polskich jest

historyi krajw, ktre wcho-

Polsk w styczno lub ktre znajdoway si czasem w jej granicach.

Nastpujcy wykaz obejmuje dziel najbardziej wyczerpujce lub najlepiej oryendziy

tujce:

Do

A. Bachmann, Geschichte Bhmens.

Bretholz, Geschichte Bhmens und Mahrens

historyi Czech:

Bd. Bis liOO.

zum Ausleben der Ffemisliden (1H06). iMiinchen-Leipzig 1912), tego, Geschichte Mahrens
polsko-czeskie opracowa prof. J. Goli, Cechy a Prusy
I (Briinn 1893). Stosunki
ve stfedoveku (Praha 1897).
(Gotha US99),

Do
I

B.

Wgier:

historyi

iLespzig

A Fessler-E. Klein, Die Geschichte der Ungarn,

ustpy w ksice Hubera (p. nie]

I.

oraz odpowiednie

18()B)

Do

bis

historyi krajo>v austryackich :

A.

Huber,

Geschichte Osterreichs I-II

(Gotha 1885).

Do
1900), A.

polskiej

litej

Rusi:

historyi

(Krakw

Hruszewskij,

M.

Jabonowski,

Ukraini

fstorija

Rusi.

III

(Lww

poudniowej do upadku RzeczypospoKoneczny, Dzieje Hosyi. Do r. 1 149 (Krakw

Historya Rusi

1912), F.

1917).

Do

historyi ziemi Lubuskiej:

W. Wohlbriick,

Z.

Geschichte des ehema-

Bistums Leubus und des Landes dieses Na mens I (Berlin 1829, Breitenbach, Das Land Leubus unter den Piasten (Fiirstenwalde
Do historyi Marchii Brandenburskiej, a zwaszcza Nowej Marchii prcz
oglnie oryentujcej ksiki F. Hol ze, Geschichte der Mark Brandenburg Tiibinger Studien fur Schwabische und Deutsche Rechtsgeschichte, hrg. v. F. Tudichum III Bd.
Heft. Tiibingon 1912) naley szczeglnie poleci dzieo I'. v
Nie sen, Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehnng und Besiedelung. Von den altesten Zeiten bis zum Aussterben der Askanier (Landsbery a.
ligen

W.

L9D5).

Do

historyi

Krlewskich.

Pomorza: prcz nieskoczonych

Cz

I.

Do

r.

ks.

St.

1309 (Boczniki Towarzystwa

Kujota, Dziejw Prus

Naukowego w Toruniu

oglnie oryentujca, ale pobiena ksika

Geschichte von Pommern. I L5d. Bis zur Reform ation
(Gotha 1903). Z literatury specyalnej warto przeczytn: W. v. Sommerfeld, Gej
Bchichte der Germanisierung des Herzogtums Pommern oder Slavien bis zum
Ablauf des 13 Jhrh. Staats- und sozialwisscnschaftliche Forschungen, hrg. \ G.
Bchmoller, XIII Bd. 5 Heft, Leipzig 189(>) oraz F. I) u da, Rozwj ter\ tor\ alny

XX
M.

XXI,

Toru

1913, 19141 istnieje

Wehrmanna,

Pomorza polskiego. Wiek XI XIII (Krakw

1909),

gdy

prace

te

otwieraj szer-

szy horyzont.

Do

historyi Prus: A. L.

Ewald, Die Eroberung Preussens duroh die

Lohineyer, Geschichte von Ost- und

schen I IV (Halle 1872 1886) K.

preussen
(Gotha 1880).

Deut-

Das
Bd.
historyi Inflant: E. Ser ap hi m, 'Geschichte von Livland.
lilandische Mittelalter und die Zeil der Reformatioo. Bis L582 (Gotha 1906
XIV. Btojcej Da wysokoci
Nie posiadamy historyi Kocioa w w. XIII

Do

si zadawalnis monografiami,
dnake zajmuj si przewanie prawnemi zagadnieniami, u. p. prace
potrzeb dzisiejszej nauki, tak.

Abrahama,

trzeba

Pierwszy spr kocielno-polih

cvmi\

w Polsce (Rosp.

ktie jeprof.

Wydl

hi

304

H1-T"KVA POLITYCZNA

AU. lin. XXXII), M.

filoz.

Lody sk ie

wrd dokumentw

go, Falsyfikaty

bi-

ks. T.
Grom n ick iego, Syskupstwa pockiego w XIII w. (ta Rozpr. LIX
nody prowincjonalne oraz czynnoci niektrych funkcyonaryuszw apostolskich
w Polsce do r. 1827 (Krakw 1885), tego, witopietrze w Polsce, (Krakw
1908). Do rzadkoci nale prce, ktre dotykaj strony cywilizacyjnej Kocioa,
III, oraz Pisma,
praca S. Laguny, Dwie elekcye (Ateneum 1878 II
jak n
Warszawa 1915), albo ktre omawiaj polityczn stron dziaalnoci lub instytucji kocielnych, n. p. rozprawa prof. J. Ptanika, Denar w. Piotra obroc
kocielnej w Polsce (Rozpr. Wydz. hist.-fil. Ak. Urn. LI).
jednoci politycznej
Dziel) prof. Abrahama, Organizacya Kocioa aciskiego na Rusi. I (Lww
Ostrzedz naley przed
1904) omawia dziaalno misyjn Kocioa polskiego.
ksik ks. K Kantaka, Dzieje Kocioa polskiego. T. II. Koci ostoj Pastwa iGdask-Pozna 1914).
Dzieje gospodarcze Polski rwnie czekajjeszczena'historyka.Nie wystarczaj
),

[i

ksiki: K. Gorzyckiego, Zarys spoecznej historyi pastwa polskiego (LwwWarszawa 1901 K. R a k o w 3 k ego, Wewntrzne dzieje Polski Zarys rozwoju spoeeznego ekonomicznego (Warszawa 190(5) ja ko zbyt oglnikowe, a czciowo bdne.
Znw trzeba si posugiwa monografiami, z ktrych dla dziejw rolnictwa najwaniejsze s prof. F. Bujaka, Studya nad osadnictwem Maopolski. Czci (Rozp.
Wydz hist.-filoz. Ak. Um. XLVII), dla dziejw ludnoci wociaskiej F. Piekosiski, Ludno wieniacza w Polsce w dobie Piastowskiej (w jego Studyach,
prawa polskiego, tomie
materyalach z dziedziny historyi polskiej
rozpiawach
Krakw 1896), do dziejw kolonizncyi niemieckiej prace F. Pi e kosi sk iego
I,
O sdach wyszych prawa niemieckiego w Polsce wiekw rednieh (llozpr.
k e go,
Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. XXI) K. Potk a
O pochodzeniu wsi poladministracyi XXX), dla dziejw miast przedmowa do
skiej 'Przegld prawa
publikacyi rdowej G. A. Stenzel und G. A. Tzschoppe, Urkundensamnilung zur Geschichte der Stadle in Schlesien und Oberlausitz (Hamburg 1832); do
dziejw Niemcw w Polsce: U. F. Kain dl, Geschichte der Deutschen ni den Karpoprawki wywodw Kaindla
(Gotha 1907), oraz rewizy
pa thenlandera,
w pracy prof. O'. Balzera, O Niemcach w Polsce (Kwartalnik histor. XXV).
Nie mona poda obszernej, rdowej historyi instytucyi prawnych. Z koi
rzyci przeczyta si R. Hubego, Prawo polskie w wieku trzynastym (WarM. Winawera
szawa 1875; drugie wydanie w Pismach, t. II Warszawa 19< 5
Najdawniejsze prawo zwyczajowe polskie (Warszawa 1900). Caoksztat ustroju
i

zakresie podrcznika, lecz przy objciu caej literatury naukowej zobrazowuje

prof. S.

Lww

Kutrzeba, Historya ustroju Polski w zarysie. Korona. (Wydanie czwarte

Zreszt znw tylko do monografii mona odesa. Charakterystyk

1917).

wadzy monarszej podaje S. Zachorowski, Collouia w Polsce od w. XII do

polskiego. Krakw 1916);
XIV (w Studyach z historyi prawa kocielnego
natur pastwa polskiego znaczenie koronacji krlewskich z r. 1295, 1H00 1320
omawia caa literatura polemiczna, do ktrej powd daa teorya prof. Kutrzeby
przedstawiona w cytowanym podrczniku, a z ktrej wymieniam dwie prace
i

obejmujce caoksztat argumentw, a mianowicie za prof. Kutrzeb: S. Ktrzyski, n krlestwie wielkopolskiem (Przegld historyczny VIII), przeciw: prof. O.
XVI w.
Balzer, Pastwo polskie w pierwszem siedmdziesicioleciu XIV
te opracowania niektrych urzdw, n. p. ju(Kwartalnik historyczny XXI).
i

Btycyaryusza-oprawcy przez
\v

prof.

W. Abrahama, O juslyeyaryuszach

Pol-

XIV XV w. (Rozpr. Wydz. hist.-fil. Ak. Um. XIX), starosty przez prof.
rozwj w XIX w. (te Rozpr. XLV),
tr zeb.' Starostowie. Ich pocztki
i

ST.

urzdw

ZACHOROWSKi: WIEK

centralnych

XIII

nadwornych

i,

PANOWAN1K

WAD. OKIETKA

305

(kanclerza, podkanclerzego, skarbnika, pod-

Kutrzeb, Urzdy

koronne
nadworne w Polsce, ich
rozwj do r. 1504 (Lww 1903, take w Przewodniku naukowym
literackim, XXXI). Niema niestety opracowania immunitetu.
Przechodz nareszcie do historyi politycznej, ktra stanowi gwny przedmiot powyszego artykuu. Wskazwki bibliograficzne grupuj okoo zagadnie
lub osb niezalenie od porzdku, w jakim podaem same fakty,
bowiem,

skarbiego) przez prof.

pocztki

e w

sdz

ten sposb

czytelnik atwiej

bdzie

mg

si zorientowa.

choby kilkunastoletnich nale do wielwic bdzie mona poda tylko opracowania pewnych

Monografie pewnych okresw,

kich rzadkoci; przewanie

wydarze

lub

te waniejszych

lat.

Okres od r. 1194 do 1202 najlepiej przedstawia prof. S. Smolka, Miejego wiek (Warszawa 1881, rozdzia VI).
szko Stary
Dziejw Wadysawa Laskonogiego (brak monografii) dotycz: O. Balzer, Walka o tron krakowski
latach 1202
1210/1 (Hozpr. Wydz. hist.-filoz.
Ak. Um. XXX), W. Abraham, Pierwszy spr kocielno-polit. (p. wyej), Dr
Aidam Kodziski, Stosunki Laskonogiego z Odonicem, 12021231 (1400
i

Ksiga Pamitkowa uczniw Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1900),

ustpy w monografii Smolki. O Henryku Brodatym (p. niej) w rozprawie A Semkowicza, O zbrodni gsawskiej (p. niej).
Panowanie Leszka Biaego (brak monografii) jest niedostatecznie opracowane Na uwag zasuguj prace: L. Droby, Stosunki Leszka Biaego z Rusi
i Wgrami (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. XIII)
A. Semkowicza, Zbrodnia gsawska (Ateneum 1886 III) oraz ustpy w cytowanych ju pracach
Smolki O Henryku Brodatym Abrahama, O sporze kocielno-politycznym.
1900,

oraz

Wadysawa

Dzieje

skonogiego
tych

Odonica (brak monografii), splecione z history LaHenryka Brodatego,

omawiane w literaturze razem z dziejami

ksit.
Wypadki roku 1228 byy przedmiotem wielu prac

lemik. Zabierali

gos:

Preuss.-poln. Studien

Smolka w Henryku
(p. niej), Semkowicz,

Brodatym
Zbrodnia

(p.
(p.

wywoay

wiele po-

Per bach,
wyej), K. Szkaraniej),

dek, Stosunki polskie po mierci Leszka Biaego r. 1228 (Rocznik filarecki I)

K. Kro t os ki (= Szkaradek), Walka o tron krakowski w r. 1228 (Przegld
Powszechny 1895 1).
Misyi pruskiej powicili uwag M. Perlbach, Preussisch-polnische StuM. Lodyski, Opat
dien zur Geschichte des Miltelalters, Heft I (Halle 1886)
biskup Chrystyan (Kwartalnik historyczny XXIV).
Gotfryd
Do najsporniejszych zagadnie naley fakt sprowadzenia Krzyakw do
Polski. Pisali o tym przedmiocie: M. Perlbach, Preuss.-poln. Studien (p. \v\zej), W. Ktrzyski, O powoaniu Krzyakw przez ks. Konrada (Rozp. Wydz.
ks. S. K.ujot, Najnowsze prace Dr. W. Ktrzyskiego
hist.-filoz. Ak. Um. XLV)
Krzyakach (Przegld historyczny I).
biskupie Chrystyanie
zbadane
opracowane dzieje Henryka Brodatego. Pn
Bardzo dobrze
monografii S. Smolki, Henryk Brodaty. Ustp z dziejw epoki Piastw-.
anie faktw,
budo
(Lww 187k!), szeregujcej materya rdowy
istnieje syntetyczna praca Dra M. Lody fisk ego, Polityka Henryka Brodat.
H go syna w latach 12321241 (Przegld historyczny XIV).
J
O rzdach Konrada mazowieckiego s tylko lune wzmianki w prac. .eh
Krotowskiego (p. wyej), Smolki (O Henryku Brd,), Kodziski.
Stosunki, p. wyej) oraz w literaturze, omawiajcej sprowadzenie] Krsyiak*
i

i;

Encyklopedya polska.

Tom

V, cz.

I.

306

HISTORYA POLITYCZNA

(Ewald, Perlbach, W. Ktrzyski

Kuj ot). Brak monograficznego ujcia
caoksztatu panowania sprawia, e wszyscy historycy pozostawali pod suggesty uprzedze ujemnych sdw, ktre od czasw Dugosza spotykay Konrada, a ktrych istotnym powodem by fakt sprowadzenia Krzyakw. Ju powysze moje przedstawienie rzeczy, oparte na ocenie caej dziaalnoci Konrada
rzuca znacznie korzystniejsze sprawie lliwsze wiato na panowanie tego ksiiia.
O panowaniu Henryka Pobonego niema zupenie nawet prac specjalnych;
oglniejsze uwagi w pracy odyskiego, Polityka Henryka Brodat. (p. wjej).
Pierwszy napad Tatarw na Polsk w r. 1241 jest dokadnie opracowany.
Obraz caoci daje G. S t r akosch -G ross ma n n, Der Einfall der Mongolen in
Mitteleuropa in den Jahren 1241 und 1242 (Innsbruck 1893); krytyczne omwienie danych rdowych mieci si w ksice A. Semkowicza, Krytyczny rozbir Dziejw Polskich Jana Dugosza do r. 1384 (Krakw 1887, str. 239
nast.);
interesujce szczegy przynosz dwie prace B. U 1 an o wsk eg o, O mniejszych
rdach do pierwszego napadu Tatarw
O udziale Templaryuszw w bitwie
pod Lipnic (obie w Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. XVII).
Panowanie synw Henryka Pobonego omawia C. Grunhagen, Die Zeit
Herzogs Heinrich III von Schlesien-Breslau, 12411266 (Zeitschrift der Yereins
fur Geschichte und Alterthum Schlesiens XV).
Do dziejw Bolesawa Wstydliwego brakuje zarwno monografii, jak
opracowania wielu szczegw, prcz prac M. odyskiego, Stosunki w Sandomierskiem w latach 12341239. Przyczynek do dziejw Bolka Wstydliwego
i

(Kwartalnik historyczny XXV)

O.
sawa Opolskiego na tron krakowski
i

Haleckiego,

Lune wiadomoci mona znale w

ksiki

Nie naley czyta baamutnej

jw

Bolesaw Wstydliwy

Powoanie ksicia Wady-

1273 (Kwartalnik historyczny XXVII).

r.

powiconych innym sprawom.

Orpiszewskiego, Odamek z dzie-

pracach,
L.

Leszek Czarny (Pary 1875).

napadzie Tatarw z r. 1259 jest praca B. Ulanowskiego,
Drugi napad Tatarw na Polsk (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. XVIII).
Dokadnie
zbadane stosunki polsko-czeskie za Przemyla Ottokara II:
prcz pracy prof. J. Gol la, Cechy a Prusy (p. wyej) mona, pomijajc
mas prac drobnych, omawiajcych szczegy, poda! dwie rozprawy, dajce
obraz wcale peny: Th. Lschke, Die Politik K. Ottokars gegeniiber Schlesien
und Polen namentlich in den letzten Jahren seiner Regierung (Zeitschrift des
Vereins fiir Geschichte und Alterthum Schlesiens XX)
A. Wonda, Stosunek
Ottokara II, krla Czech, do ksit lska
Polski (Sprawozdanie Dyrekcji ck.
Lechii,

O drugim

ca

gimnazjum

Dbrowski,

Stanisawowie za rok szk. 1903'4).

si z polsko-czeskimi stosunki polsko-wgierskie omwi Dr. J.
Z czasw okietka. Studya nad stosunkami polsko-wgierskimi w w.

XIV.

(Rozpr.

czce

Cz

O wypadkach

Wydz.

hist.-filoz.

na Litwie

Ak.

Um.

Rusi, ktre od

LIX).

poowy

w. XIII

mona

s bardzo wane

si poinformowa z pracy J. Latko wsk ego, Mendog, krl litewski (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. XXVII), z dziea W.Abrahama O kociele aciskim na Rusi (p. wyej oraz z rozpraw A. Prochaski,
Dwie koronacye (Przegld historyczny I)
K. C hod y n cki ego, Prby zaprowadzenia chrzecijastwa na Litwie (tene Przegld XVIII).
Panowanie Przemyla l wielkopolskiego i Bolesawa Pobonego przedstawia praca prof. W. R u b cz y s k iego, Wielkopolska pod rzdami synw Wadysawa Odonica 1239 1279 (Rocznik filarecki I), nie zaatwia ona jednake

dla historyi polskiej,

i,

ST.

ZACHOKOWSKi: W1KK

XIII

PANOWANIE

wszystkich zagadnie, wobec czego dotkliwie daje

rozpraw.

WfcAD.

OKIETKA

307

si odczuwa brak szczeg-

owych

Prawie o

adnym

ksit

pomniejszych
lskich, kujawskich, mazowiecprac specjalnych. O ile chodzi o ksit

kich niema nie tylko monografii, ale

lskich,
dziejw

mona si posugiwa dzieem Griinhagena,

ksit kujawskich mazowieckich rzuci prof.
i

czasem jak uwag do

O. Balzer, Genealogia

Piastw (Krakw 1895), niekiedy w pracach specjalnych, powiconych innym

zagadnieniom, znajdzie si jaki szczeg, ale czytelnik niespecyalista nie bdzie

pobienych informacyi. jakie znajdzie w niniejszym artykule, gdzieindziej

uzupeni. Ze stanowiska nauki potrzeba prac na tem zaniebanem polu naley
take do najpilniejszych.
Dopiero pod koniec w. XIII zmienia si nieco na lepsze stan literatury.
Do panowania Leszka Czarnego s ju pewne prace prcz Haleckiego,
Powoanie (p. wyej), ktry mwi te o buncie z r. 1285, mona wymieni prace:
A. P r zedzi eck ego, Pawe z Przemankowa, rys historyczny z drugiej poowy XIII w. w Polsce (Biblioteka Warszawska 1851 II), B. Ulan o wsk iego,
Przyczynek do dziejw Pawa z Przemankowa (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak.

mg

Um." XVII).

Trzeci napad Tatarw na Polsk w r. 1289 zosta opracowany przez Dra

Milana, Napad Tatarw na Polsk za Leszka Czarnego w r. 1287 (Sprawozdanie c. k. Gimnazyum z wykadowym jzykiem polskim w Stanisawowie za
J.

r.

szk. 1905/6).

Wypadki w Maopolsce po mierci Leszka Czarnego przedstawi A. Semkowicz, Walka o monarchi, 1288-1294 (Kwartalnik histor. VI).
Do historyi Henryka IV istniej tylko specjalne prace nieraz bardzo
wane, ale mao interesujce dla niespecyalistw, ktrzy mog uzupeniajce
wiadomoci znale u Griinhagena, Geschichte Schlesiens.
Prawie nie do uwierzenia jest fakt, e Przemys II nie doczeka si dotychczas monografii. I tutaj moje przedstawienie rzeczy jest pierwsz powarzdw. Prace, omawiajce
jej
niejsz prb naukowego ujcia tej postaci
spraw koronacji, wymieniem wyej.
Nabycie Pomorza te nie ncio historykw poza W. Ktrzyskim,
ktry da prac krytyczn O przywileju ksicia Mciwoja, nadajcym Pomorze
Przemysawowi (Przewodnik naukowy literacki 1877). O fakcie tym najlepiej
moe poinformowa rozprawa Dr. W. Gru nb erga, Der Ausgang der pommei

rellischen

Selbstandigkeit

(Historische

Studien

veiffentlicht

von

E.

Ebering,

Heft 128, Berlin 1915).

Panowanie czeskie w Polsce jest kilkakrotnie opracowane. Prcz ksiki

Golla dawnej rozprawy J. Fiedlera, Bhmens Herrschaft in Polen
mona poleci nachiv fur Kunde sterreiehischer Geschichts-Quellen. XIV Bd.
stpujce prace: R. Doebner, ttber Schlesiens Auswartige Beziehunu''ii voin
prof.

Tode Herzog Heinrich IV

bis

zum

Aussterben der Pfemysliden

in

Bohmen, 1290

1306 (Zeitschrift des Vereins fur Geschichte Schlesiens XV), F. Graeb ner, Bhmische Polilik vom Tode Ottokars II bis zum Aussterben der Pfemysliden iPrag

odnone ustpy w ksice J. Suta, Dv8 knihy eskyoh d-jm. Kniha

Poledni Pfemyslovci a jejich dedictivi (v Praze 1917. Wszystkie te prace
leekioa z poljednake nie wystarczaj, brakuje jeszcze opracowania r.
1903) oraz

prvni:

skiego stanowiska.

w ostatniej
Dbrowskiego,

Stosunki polsko-wgierskie
niana

ju wyej

praca

J.

wierci

w. XIII

Omawia

Z osasw LokletKa.

\\s|.

308

HI8TOKTA POLITYCZNA

Uali si tu mona na zupeny brak prac, zajmujcych si dziejami

maych ksit dzielnicowych, mimo e trafiaj si wrd nich osobistoci wyi

bitniejsze

znajduj si

ich

panowaniach interesujce epizody.

co do

ustpw ,mego artykuu, chc zaznaczy z naciskiem ich przejciow, tymczasow warto, dopki nie przyjd studya gruntowniejsze szersze.
tych

Panowanie okietka nie posiada poza Carem naukowej monografii, co

musi si wyda bardzo dziwnem, jeeli si zway znaczenie tego panowania
tu wic naley
z jednej, a obfito materyalu rdowego z drugiej strony.
I

sztukowa

literatur specjaln.

Stosunki na Pomorzu przedstawia szoroko ks.

r.
w Pomorzu Gdaskiem (Roczniczniki

pada 1308

Toruniu, XV).
Zajcie Wielkopolski

opracowa

S.

Kujut, Czternasty

listo-

Towarzystwa Naukowego

trzechkrotnie prof. K.

Potkaski, Walka

o Pozna: 13071312 (Rozpr. Wydz. hist.-fiioz. Ak. Um. XXXVIII Zajcie Wielwreszcie po raz trzeci: Jeszcze o za1314 (te Rozpr. XLVII)
kopolski. R. 131M
posiedze 1906 padziernik).
jciu Wielkopolski (Sprawozdanie z czynnoci
Bunt wjta Alberta mia szczcie do historykw. Ostatnio opracowa go
gruntownie Dr E. Dugopolski, Bunt wjta Alberta (Rocznik krakowski VII).
Natomiast niema ani jednej pracy o panowaniu lzakw w Wielkopoli,

ksitami innych dzielnic.

stosunkach okietka z Krzyakami
Starania o koron pocigny prof. Abrahama, ktry powici osobn
prac p. t. Stanowisko kuryi papieskiej wobec koronacji okietka (Ksiga Pamitkowa, wydana przez Uniwersytet Lwowski ku uczczeniu 600 letniego jubileuszu Uniwersytetu Krakowskiego. Lww 1900). Znaczenie koronacyi jest sporne,
a literatura polemiczna jest tu ta sama, co zacytowana powyej.
Stosunki z Wgrami omwi Dbrwki w cytowanej pracy.
sce, o

Stosunki z Habsburgami

opracowa Adam Kodziski,

Wadysaw o-

Habsburgowie 1300-1332 (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak. Um. LIX).

Dotkliwie odczuwa si brak prac, ktreby baday stosunek okietka do
Jana luksemburskiego. Lune wiadomoci, rozrzucone w pracach, ktre im tylko
miar wystarczy. Pikny ten
ubocnie nieco powicaj uwagi, nie mog
temat naley te zaliczy do najpilniejszych.
Troch lepiej przedstawiaj si stosunki z Krzyakami, gdy mamy prac
okietkiem (Kwartalnik hiA. Prochaski, Stosunki Krzyakw z Gedyminem
ona ani nie zadawalnie, ani nie wystarcza.
stor. X), ae
Stosunek do Litwy lprzedsla.w\a. wspomniana dopiero co praca Prochaski
oraz cytowana ju wyej rozprawa Ch od y n ck ego. Do dziejw nawrcenia
Gedymina przyda si moe krytyczne studyum Prochaski, O prawdziwoci
listw Gedymina. (Rozpr. Wydz. hist.-fil. Ak. Um. XXXII).
Stosunek do Brandenburgii jest najsporniejszy. To, mianowicie stosunki
w Marchii, maluje praca F. W. Taube, Ludwig der Altere ais Markgraf von
Brandenburg, 13231351. (Historische Studien| verffentlicht von E. Ebering. 18
Heft, Berlin 1900). Interes nauki polskiej grupuje si okoo interpretacyi traktatu
wyjanienia roli Wincentego z Szamotu. Tradycyi broni prof.
andsberskiego
K. Potkaski, Zdrada Wincentego z Szamotu (Rozpr. Wydz. hist.-filoz. Ak.
Um. XXXVIII), podcz gdy Dr Adam Kodziski. Rokowania polsko-brandenkrytycznie ze rde doburskie w r. 1329 (te Rozpr. XLVIII zbija tradycj
kumentowych stara si odtworzy wypadki.
Dokadnie
opracowane dzieje r. 1331. Polityczn stron opracowa A.
Kodziski, W obozie cesarskim. 13311332 (Przegld Polski tom 153, 1904
kietek a

adn

8T.

ZACHOROWSKi: W IKK

XIII

PANOWANIE

WAD. OKIETKA

309

lipiec-wrzesie); stron wojskow zajli si: A. Kodziski, Ze studyw krytycznych nad r. 1331 (Kwartalnik historyczny XIX), S. Kaniowski, Przyczynki
do dziejw wojny polsko-krzyackiej z r. 1331 (Przedld historyczny XII) Uwagi
krytyozne o bitwie pod Powcami (ten sam Przegld XVIII).
Szczeglowego zbadania wymagaj stosunki
dzielnicowych
skich, mazowieckich i kujawskich. Zagadnienia te, napozr natury lokalnej, doi

ksit

l-

tycz waciwie pierwszorzdnych problemw historyi polskiej. Wystarczy n. p.

tej ostatniej sprawie
wskaza tylko na fakt shodowania lska przez Jana.
lsk w przededniu odAdam Kodziski zapowiedzia prac p t. Opole
szczepiestwa politycznego (Sprawozdania z posiedze Ak. Um. 1918 kwiecie).
Mao wyjanione s te dzieje wewntrzne za okietka. Stoj tu naprzeciwko siebie dwie tezy: J. Lelewela. Pocztkowe prawodawstwo polskie cykryminalne
Rozpatrywanie niektrych wzgldw
pomnikw prawowilne

uprzedniego (Polska wiekw rednich III

IV.
okietek by organizatorem i prawodawc, A. Z.
Pozna 1851), goszca,
Helcia, Historyczno krytyczny wywd t. zw. wilickiego prawodawstwa Kazimierza W. (Starodawne prawa polskiego pomniki I, Krakw 1856i, wedle ktrej
caa dziaalno reformastyczno-ustawodawcza przypada na czasy Kazimierza W.

dawstwa

statutowi wilickiemu

Nowsze badania przyznaj w tym sporze racy Helclowi, por. cytowane prace
Kutrzeby
Abrahama, Sprawa Muskaty (Rozpr \Vydz. hist.-filoz. AU. Um
urzdach nadwornych)
Z a choro ws k e go (o kollokwiach)
(o starostach
wedug osignitych wynikw przedstawiaj to panowanie jako okres przejciowy.
.,

Kazimierz Wielki
1333 1370
napisa

Oskar Halecki.

Wskazwki

bibliograficzne.

1. Zrdla.
Dokumenty do dziejw Kazimierza Wielkiego
naog bardzo rozproszone. Z naszych kodeksw dyplomatycznych najwicej materyau do
historyi politycznej zawiera Kodeks Wielkopolski (wyd. J. Z akrze wsk i) t. II III.
Systematycznie zebrane
dotd tylko akty, dotyczce stosunkw Polski ze Stolic apostolsk, w wydawnictwach A. The nera: Vetera monumenta Poloniae,
t. I,
J. Ptanika: Monumenta Poloniae Vaticana, t. I III. Najwaniejsze dokumenty do historyi politycznej lska zawieraj Lehens-und Besitzurkunden Schlesiens
(wyd. Griinhagen-Markgraf), t. I II; por. nadto korespondency Wrocawia
z Karolem IV, ogoszon przez Griinhagena w Arch. fur osterr. Geschichtsuellen, t. 34. Podstawowem rdem dla stosunkw polsko-krzyackich
Lites
ac res gestae inter Polonos ordinemue Cruciferorum, gwnie t. II drugiego wyd.
(ed. Z. Celichowski; por. te niektre dokumenty w t. II tego wyd., a w t. II
wyd. pierwszego reminiscencye w zeznaniach wiadkw przy procesie z r. 1422),
nadto za, zwaszcza dla lat po pokoju kaliskim, Vo gta: Cod. dipl. Prussiae t. II,
a przedewsz. III. Przewana
rde do spraw ruskich jest zestawiona
w pracy zbiorowej: Bolesaw- Jurij II, knia wsiej Maoj Rusi, Petersb. 1907. Dla
orjentacji w dokumentach postronnych, zwaszcza zachodnich,
Rei

cz

suy mog

gesta imperii,
z

t.

VIII

addit.

(wyd.

Boh me r-Huber).

Z pomnikw historjograficznych, podstawowe znaczenie ma kronika Janka

Czarnkowa (Mon. Pol. hist. t. II); dla spraw lskich nadto kronika ksit

polskich

(ib.

t.

III),

rocznikw

za

tylko

t.

zw. rocznik

Traski

(ib.

t.

II)

podaje

wiadomoci. Dugosz (Hist. Pol. t. III) tylko w niewielu miejscach

korzysta z nieznanych dzi rde. Z wspczesnego dziejopisarstwa obcego zasuguj na uwag: autobiografia Karola IV (Fontes rer. Boh., ed. Emler, t. III),
kroniki czeskie (Chro, aulae regiae, Franciszkanin praski, Bene, ib. t. IV),
krzyackie (Scriptores rer. Fruss., zwaszcza Wigand v. Marburg w t. I), z wdubnicka (najwaniejsze
gierskich za Kroniki budziska (Script. rer. Hung. t. li
ustpy przedrukw, w Kwart, histor. III)
2 Opracowania. Czasy Kazimierza Wielkiego nale do najbardziej zaniedbanych w nowszem dziejopisarstwie. Po J. Car o (Gesch. Polens II, Gotha
1865) cao jego panowania objy tylko krtka Charakterystyka Kazimierza W.

nieco obfitsze

0..HALECK1: KAZIMIERZ WIBLKI

311

Szujskiego (Opowiad. roztrzs. t. II) J. K. Kocha n o w s ki ego: KaziW., Warsz. 1900. Do poznania ta powszechnodziejowego wanem jest
dzieo E. Wer unsky'ego: Geschichte Kaiser Karls IV u. seiner Zeit, t. I III (do
Innsbruck 1880 nn., nadto, zwaszcza dla lat ju nieobjtych t prac,
r. 1368),
S. Stein herz: Die Beziehungen Ludwigs I v. Ungarn zu Karl IV (Mitteil. d.
przez

J.

mierz

Instituts

f.

sterr. Geschichtsforsch

t.

8, 9).

s opracowane walki

o Ru, zwaszcza przez M.

Hru szewskiego: Istorija Ukrainy-Rusy, t. IV wyd. drugie, Kijw-Lww 1907,
gdzie w dod. 4 podano bibliografi dawniejszych o tern prac. Dla stosunkw
z Litw naley nadto uwzgldni K. C hodynick ego: Prby zaprowadzenia
chrzecij. na Litwie (Przegl. histor.
18). Zarys spraw lskich w K. Grun-

Stosunkowo najdokadniej

t.

hagen'a: Geschichte
v.

Bhmen

oraz E.

u.

Gospo:

sunek do
Akad. hist.

Schlesiens,

Bischof Nanker

I,
tego autora monografia: Knig Johann
Breslau (Sitzungsber. d. Wiener Akad. t. 4:7),

t.

v.

Die Politik Bolkos

Wgier

przedstawia

J.

II v.

Schweidnitz-Jauer,

Dbrowski:

Halle 1910.

Sto-

Elbieta okietkwna (Rozpr.

Ludwika W., Krakw 1918 (rozdz. V).

zagadnie momentw polityki zewntrznej dotycz nastpujce monografie. J. Leniek: Kongres wyszehradzki (Przewodnik nauk. liter.
1884); K. J. Gorzycki: Wpyw stolicy apostolskiej na rokowania pokojowe Kazimierza W. z Czechami
Zakonem niemieckim (ib. 1893); J. Szujski: Warunki
traktatu kaliskiego r. 1343 (Opowiad. roztrzs. t. III; por. w tej sprawie take prace
57)

t.

Ostatnie lata

Poszczeglnych

K.

J.

Gorzyckiego w

skiego

w Szkicach

Sprawozd. IV gimn. lwowsk. 1895

drobiazgach

K.

J.

Kochanow-

Lukas: Przyczenie Mazowsza

histor. t II); St.

do Korony polskiej, rozdz. 1 (Przew. nauk. liter. 1875); A. Czoowski: Pocztki

Modawii wyprawa Kazimierza W. r. 1359 (Kwart, histor. t. 4); H. Pachoski:
Dwa zjazdy krakowskie za Kazimierza W. (Sprawozd. semin. esk. krakow.
1910/14); F. Koneczny: Kazimierz W. protektorem kocioa ryskiego (Pamitnik
suchaczy Uniw. Jagiell. 1887; por. Kwart. hist. t. 22, 364 nn); M. Dragan: Testament Kazimierza W. (Sprawozd. V gimn. lwowsk. 1911).
Spraw omawian w ostatniej z tych prac rozpatruj na szerokiem tle
prawno ustrojowem O. Balzer: O nastpstwie tronu w Polsce
(Rozpr. Akad.
hist. t. 36) St. Ktrzy
ki: Zapis Kazimierza W. dla Kazimierza Bogusawowica
(Przegld histor. t. 14). Z poruszon tu kwestj charakteru pastwaczy si polemika
i

Balzera St. Kutrzeby (Kwart, histor.

Regnum Poloniae w opinii publicznej XIV w.

O.

t.

literatury o statutach

Helcia wstp do

t.

odyskiego:

oraz M.

20, 21).
(ib.

Z bogatej stosunkowo

28).

Kazimierzowskich jako podstawowe wymieni naley A.

Z.

Starodawnych prawa polskiego pomnikw, R. Hube'go:

Ustawodawstwo Kazimierza W., Warsz. 1881. dwie prace F. Piekosiskiego
(Rozpr. Akad. hist. t. 28, 33). Z innych kwestyi dziejw wewntrznych opracowano
III)
specyalnie tylko konfederacy Maka Borkowicza (J. Szujski w Opowiad.
I

t,

t.

zaoenie uniwersytetu, w pracy St. Krzyanowskiego: Poselstwo Kazi4; por.

mierza W. do Awinionu
pierwsze uniw. przywileje (Rocznik ktak.
te rozdzia wstpny u K. Morawskiego: Historya uniw. jagiell. I). Po zalani
wiadomoci o sprawach wewntrznych za Kazimierza szuka nalf/.y w pracach
oglniejszych. Dla stosunkw kocielnych uwzgldni naley J. Ptanika: Kolie*
i

t.

t.

ktrzy kamery apostolskiej (Rozpr. Akad. hist.

jednoci politycznej kocielnej w Polsce (ib. t.
i

t.

Denar

oraz

w.

Piotra

obroc

W. Abrahama: Pow-

dla zarzdu pan

kocioa aciskiego na Rusi, Lww
Zachorowskiego: Studya zhistoryi prawa kocielnego polskiego (cz
kollokwiach), Krakw 1917, oraz St. Kutrzeby Starostowie (Rozpr. Akad.

stanie organizacyi

stwaSt.
o

50)

51).

i>) -;

312
t.

HISTORYA POLITYCZNA

4b)

Urzdy koronne

nadworne

Polsce (Przew. nauk.

tego autora Historj rodziny Wierzynkw

Krakowa w wiekach rednich (Rozpr. Akad. hist.

1903), dla

liter.

miejskich

(Rocznik Krak.

del

t.

2)

spraw
i

Han-

-44-1.

Z wybitnych osobistoci z czasw Kazimierza W. dokadniejszej biografii dotrt

tylko Jarosaw Bogorya Skotnicki, arcybiskup gnie., przez ks. K orytkowskiego (Rocznik Tow. przyjaci nauk pozn. t. 11). St. Ktrzyskiego
O elementach chronologicznych dokumentw Kazimierza W. (Rozpr. Akad. hist.
autentycznoci wielu dyplomatom
t.
56) zawiera wane wskazwki co do dat
Niektre drobniejsze przyczynki
uboczne wzmianki cytujemy w przypiskach,
odsyajc zreszt po dalsze informacye do Bibliografii historji polskiej L. Finkla

doczeka si

mier Wadysawa
pogrya

rocznikarza,

okietka, wedug sw wspczesnego

cay nard polski

al, zrozumiay wobec zasug

liczno,

umiera,

nie

rozpaczy

smutku. Oglny

cnt krlewskich, trhaczy

ta oko-

dokoczywszy trudnego dziea swego ycia:

T cz

odbudowy i utwierdzenia krlestwa polskiego.

ziem polktr zjednoczy, otaczay z rnych stron powane niebezpieczestwa zewntrzne, a stosunki wewntrzne nie
zapewniay ledwo odrodzonemu pastwu dostatecznej odpornoci,

skich,

dopiero si potrzebnych do odzyskania ziem utraconych.

spowodowao przedewszystkiem to,

Polsce przyby*
nowy, miertelny odtd wrg w Zakonie krzyackim. Zagrabionego
przez Krzyakw Pomorza nie przywrciy krlowi Wadysawowi
ani wyrok w procesie kanonicznym z r. 1320/1, ani wysiki orne
w ostatnich latach jego panowania; przeciwnie, kilkakrotne walki doprowadziy w dodatku do utraty ziemi dobrzyskiej
Kujaw. Sukcesy Zakonu uatwia drugi nieubagany przeciwnik krla krakowskiego^ Jan Luksemburczyk. Tytuujc si cigle krlem Polski, zhodowa dla Czech wszystkie ju niemal ksistwa lskie; niezawiso
utrzymay tylko widnica, gdzie wada syn starszej crki okietka Bolko,
Ziembica nalece do jego stryjw Henryka i Bolka.
oraz Jaworz
Za to nawet jeden z ksit mazowieckich, Wako pocki, musia
si uzna lennikiem czeskim. Sojusz z Litw, po ktrym zrazu mg
si okietek spodziewa skutecznej pomocy przeciw Krzyakom,
rozluni si. odkd w r. 1331 Gedymin zbliy si do Piastw mawyda crk za Bolesawa-Jerzego Trojdenowicza, ktry,
zowieckich
zapanowawszy w Haliczu
Wodzimierzu, zamiast z Polsk sprzymierza si z Zakonem.
Oprcz przychylnoci Stolicy apostolskiej, krlowi Wadysawowi
jako jedyne stae oparcie pozosta tylko sojusz wgierski. Nie wystarcza jednak do walki z wszystkimi wrogami. Dlatego w r. 1331
okietek skorzysta ze sposobnoci,
przeciwko Janowi czeskiemu,
sigajcemu po spadek karyntyjski zdobycze woskie, utworzya si
koalicya pod przewodem cesarza Ludwika bawarskiego. Za przykadem
Straty te

O.

Wgier take

da si pozyska

polski

krl

31 3

HALECKi: KAZIMIERZ WIELKI

przez porednictwo habs-

w tym zwizku. Ta prba wyzyskania sytuacyi

wana wskazwka na przyszo, tym razem si
powioda. Jan Luksemburczyk przyczyni si w odwecie

do udziau

burskie

oglno-europejskiej,

jednak nie

do caego szeregu najazdw krzyackich na Polsk, okietek za

w lecie r. 1332 daremne prby pomszczenia tych spustosze musia

ukoczy nowym
poprzednich,

Zakonem. Ukad

ten, za wzorem dwch

poddawa spr polsko-krzyacki pod sd rozjemczy krWgier; icli jednak wyroku krl Wadysaw ju si nie

rozejmem

lw Czech
doczeka.
Nie doczeka si rwnie nawet czciowego odzyskania zaborw
krzyackich. Uszczuplone przez nie krlestwo polskie, nie objwszy
ani lska ani Mazowsza, nawet na obszarze, podlegajcym Wadyi

Dla lepszej
nie byo jeszcze bynajmniej jednolit caoci
obrony ziem granicznych przed Krzyakami, okietek w r. 1327 brakujawskie
tankom swoim w zamian za ich udziay dobrzyskie
Nie
czyckie
sieradzkie.
zapobiego
to
utracie
zaodda ksistwa
groonych ziem, a w rodku pastwa stworzyo na nowo dwie odrbne

sawowi,

dzielnice

ksice,

ktre przedzieliy

Wielkopolsk

Maopolsk,

tak

bardzo sabo zespolone.

Wobec

tego

jedno

ziem polskich, oprcz wskrzeszonej szcz-

nadal podtrzymywa gwnie Koci.

liwie godnoci
Poparciu papieskiemu w polityce zewntrznej towarzyszya
obcych
miejscowych czynnikw kocielnych, aby obszar prowincji
gnienieskiej, wyrniajcy si od ziem ociennych przez opat
witopietrza, pozosta nieuszczuplony. Zwaszcza arcybiskupi gnieniescy, przejci silnem poczuciem narodowem, byli zasuonymi
krlewskiej,

dbao

wsppracownikami krla, ktry pozyska take szerokie koa ryzwaszcza szereg rodw, ktre jemu dopiero zawdziczay
rozswe wyniesienie. Nie umia natomiast zapobiega upiestwu
bojom, ktre rozpowszechniy si wrd tylu walk wewntrznych
zewntrznych, ani te samowolnej polityce najpotniejszych wielcerstwa,

mow, nasuwajcej

czasem wprost podejrzenia zdrady. Przejty po

rzdach czeskich urzd starociski nie wystarcza do naprawy

stosunkw, ktre domagay si zwaszcza reformy sdownie! w a

tych
Nie-

pewnym pozosta te ywio mieszczaski, cisymi stosunkami zwissiedniemi Niemcami; cierpia za dotkliwie przez nieszczliwe wojny z Krzyakami, ktrzy, opanowawszy ujcie Wisy, utrudniali handel z Zachodem, a wschodnie drogi handlw.' prze/ stu
sunki z ksitami ruskimi kierowali wprosi do l.uiuiia, z pominiciem Polski. Trudne warunki ekonomiczne, zwaszcza po utracie bozany

314

HINTOKYA l'OLlTVCZNA

gatych

odbijay si take na

ziem kujawskich,

pooeniu ludnoci

wiejskiej.

Jak dowolnie stosowane prawo zwyczajowe nie zabezpieczao

przed samowol monych, taksamo drewniane ogrodzenia zamkw

wobec krzyackiej sztuki wojennej, nie ochraniay

mieczem obcego najedcy. Uwzgldniwszy wreszcie
niski poziom owiaty w spoeczestwie, gdzie nawet niektrzy ksia wszyscy niemal najwysi urzdnicy byli niepisemni, a mao
kto, nie wyczajc duchownych, mg si puci w dalek
niebezpieczn drog do uniwersytetw woskich, atwo sobie zda spraw,
ile trudnych zada okietek pozostawia swemu nastpcy.
Na szczcie przynajmniej kwestya su kcesyi nie przedstawiaa
trudnoci. Utraciwszy dwch starszych synw we wczesnem dzie-

osad,

bezsilne

przed ogniem

ta

Wadysaw

zostawi tylko syna Kazimierza jako dziedzica

mierci poleci go gorliw ej wiernoci zebranych
dostojnikw
rycerzy, zalecajc zarazem synowi, aby w stosunku do
narodu wstpowa w jego lady. Zgodnie te wszyscy mieszkacy
krlestwa przyjli Kazimierza jako swego pana ten sam rocznikarz,
ktry zapisa wzruszajce sowa konajcego okietka, podnis,
al po nim koiy nadzieje, przywizywane do promienia wietlanego, ktry w osobie Kazimierza pozostawia po sobie owa gwiazda
soneczna, jak nazywano jego ojca
Nowy krl liczy wwczas lat 23. Jak zwykle, ju w modocianym wieku usoba kriewicza suya do kombinacji politycznych
zwizanych z jego oenieniem. Zarczony przedtem z crk Jana

cistwie,

krlestwa.

Na

ou

).

czeskiego. Jutt,

deryka Piknego,

moe

take

oeni si

Ann Habsburank crk Fryw 1325 z Gedyminwn Al-

jednak

),

r.

lub ten, na ktry zjechali

wszyscy ksita polscy, stwierdzi doniosy zwrot polityczny ku Litwie, zapewniajc conajmniej bezpieczestwo od jej najazdw. Czynny
jednak udzia w polityce ojcowskiej Kazimierz wzi dopiero po wyzdrowieniu z cikiej choroby w r. 1327. Zaczynajc od najazdu na
ziemi chemisk w r. 1329. uczestniczy w walkach okietka z Krzyakami, co mu Zakon dugo pamita.
nastpnym za roku mia
bawi na wietnym dworze wgierskim, u siostry Elbiety, zamnej
od 10 lat za Karolem Robertem, chocia opowie, czca ten pobyt
z zamachem jednego z panw wgierskich na rodzin krlewsk,
wzbudza powane wtpliwoci. Na wiecu chciskim, pod koniec
maja r, 13.H1, ojciec odda Kazimierzowi Wielkopolsk. Sieradz i Kudon, ochrzczon pod imieniem Anny

'

Mon.

Pol. hist.

II

1 Kozpr. Akad. hist.

858.

LIX

266/7.

315

flALECKi: KAZIMlEKZ WIELKI

O.

jawy, zapewne celem obrony tych ziem, zagroonych ze strony Krzyakw Jana czeskiego. Ju jednak po kilku tygodniach niezadowoi

dotychczasowego starosty wielkopolskiego, Wincentego z Szamotu, zmusio okietka do cofnicia tego zarzdzenia, tembardziej
krlewicz, cofajc si przed najazdem Zakonu, opuci Pyzdry.
wyszym jeszcze stopniu ucieczka Kazimierza z pola bitwy pod
Powcami zdawaaby si wiadczy o braku rycerskiego usposobienia;
byby to zarzut niesuszny, gdy prawdopodobnie
zdaje si jednak,
uciek wwczas wraz z ojcem, po niepomylnem drugiem starciu ).
Za to w powrocie z niedoszej wyprawy przeciwko Krzyakom w r.
1332 dzielnie i pomylnie kierowa obleniem Kociana, grodu
lenie

zajtego przez wrogw krlewskich. Po jego zdoda te dowd nieubaganej surowoci wobec zaogi, aby przy-

wielkopolskiego,

byciu

wrci
ackiej

mierci

pastwie. Wogle za zaatwienie sprawy krzyprzywrcenie wewntrznego porzdku stawia sobie w chwili

spokj
i

ojca jako pierw sze zadania.

7

Zaj si

ju w

koronacyi, ktra, przypieszona za

odbya
si 25 kwietnia. Na proby Kazirad
mierza, krlowa-matka Jadwiga zgodzia si na to, e ukoronowano
Aldon; sama za. otrzymawszy ziemi sdeck
take jego
niebawem wstjako zaopatrzenie wdowie, usuna si do Scza
niemi

czasie

krla wgierskiego,

on

pia do klasztoru Klarysek.

Polityka zewntrzna.

1.

Gwnym celem

Kazimierza Wielkiego

polityce

zewntrznej

utwierdzenie jego

przywrcenie caoci krlestwa polskiego

przywieca krlowi nietylko w stosunku do Krzyakw
Czech na zachodzie, Mazowsza
ale rwnie i wobec Brandenburgii
Rusi na wschodzie; jedna tylko bowiem poudniowa granica Polski
bya
nieuszczuplon
wyjwszy odpadnicie pia
pozostaa

byo

granic. Cel ten

zabezpieczona przez przymierze z

Maksymalny program
kich

odzyskanie wszyst-

kiedykolwiek

z tych trzech

najwaniejszych spraw program minimalny.

akw naleao wic

dotkliwsz,

Kujawy

lenia jego granicy z

Wgrami.
obejmowa

polityki

zagarnitych przez Zakon, przywrcenie

caego lska z Polsk, oraz objcie caej Bpucizny po
halicko-wodzimierskieh. Obok niego stoi jednak w kadej

ziem,

cznoci
ksitach

tej

Przegld

histor.

co najmniej
i

<1

odzyska strat najwiesz

kr/y
i

naj-

Dobrzy; na lsku, obok korzystnego usta

Wielkopolsk, trzeba byo zachowa chociaby

XVIII 32

316
jego

HIS.TORYA POLITYCZNA

zwizek kocielny

Gnieznem

popiera do ostatka

ktrzy jeszcze nie uznali zwierzchnictwa czeskiego;

ksit,

walce o

Ru

koniecznem byo utrzyma przynajmniej sporne od wiekw pogranicze halicka- czerwieskie, jako
zapor od najazdw tatarskich
i

litewskich.

Ze stosunkiem do Luksemburgw czya si stale sprawa marchii brandenburskiej. Nie mogc myle o przywrceniu pierwotnej
granicy Polski od zachodu, Kazimierz chcia odzyska cho niektre
wan placwki kresowe nad Noteci przedzieli Brandenburgi od
pastwa krzyackiego. Ze sprawami rusko-litewskiemi znowu czya
si sprawa Mazowsza; wobec niemoliwoci usunicia jego ksit
dzielnicowych, naleao przynajmniej zwierzchnictwo czeskie nad
i

Pockiem zastpi zwierzchnictwem

krla

caem Ma-

polskiego nad

zowszem.

Do kadego z tych planw Kazimierz w cigu swego panowania

powraca kilkakrotnie. Pozorne przerzucanie si od jednej sprawy do
drugiej pozostaje w zwizku z cech charakterystyczn jego polityka
ktr byo szybkie wyzyskanie kadej zmiany w stosunkach ocien-

ten
nych, stosowanie si do chwilowej sytuacji oglno-europejskiej.
sposb osiga niejedn korzy bez zbytnich wysikw wasnych,
a zarazem urzeczywistni drugi cel zasadniczy w stosunkach zewntrzT

nych: zapewni Polsce

politycznych

powane miejsce w ukadzie si wpyww

wanie wwczas punkt cikoci przei

Europie, gdzie

coraz wyraniej ku Wschodowi.

Czasy kongresu wyszeliradzkiego. Mimo szerszych nieraz
horyzontw, a wikszej zwykle ostronoci zrcznoci dyplomatycznej, polityka Kazimierza jest przecie naog dalszym cigiem ojcowskiej, nawet tam, gdzie na pozr nastpi zwrot stanowczy. Dotyczy
to w pierwszym rzdzie spr.awy krzyackiej. Tutaj okietek,
po smutnych dowiadczeniach wojennych, przekaza synowi tymczasowy rozejm
projekt rozstrzygnicia sporu przez krlw Czech

nosi

su;

1.

Wgier. Wobec

naleao si postara, aby ich wyrok wypad

zyska czas do akcji w tym kierunku przez prze-

tego

jaknajkorzystniej, a

rozejmu, ktry upywa ju na Zielone witki r. 1333

sprawie rozejmu rokowania rozpoczy si ju przed koro
nacj, w dniu ktrej Kazimierz zatwierdzi p rze
n e zawieszenia broni na jeden rok, przyjte tydzie przedtem -przez w.

duenie

d ue

Toruniu. Zanim jeszcze upyn nowy termin, rozejm przeponownie

do 24 czerwca r. 1335. przyjmujc znowu
krla czeskiego
wgierskiego jako sdziw rozjemczych
Ze strony Karola Roberta Kazimierz mg by pewny przychylnego stanowiska. Natomiast na wrogiego Lukscmburczyka trzeba
mistrza

duono

O.

HALKCKi: KAZIMIKRZ WIRLKl

317

byo przedtem wywrze odpowiedni nacisk. Ot pod tym wzgldem

Kazimierz wszed wlady ojca. Znou u bowiem nawiza w tym celu stosunki z Wittelsbachami. Ju 31 lipca r. 1333 zjechawszy do
Poznania, zawar traktat pokojowy na dwa lata z synem cesarskim
i

Ludwikiem, margrabi brandenburskim. Pod koniec nastpnego roku

podjto z nim nowe rokowania, ktre po przedwstpnych umowach
frankfurtskich w maju doprowadziy 20 czerwca r. 1335 do ostatecznego ukadu: starsz crk Kazimierza, Elbiet, zarczono z bratem
margrabiego, Ludwikiem Rzymskim, krl polski za przez peno
z margrabi przemocni kw swoich zawar przymierze z cesarzem
ciwko wszystkim wrogom, przy czem zobowizano si do wzajemnej
pomocy w liczbie 300 rycerzy.
Waciwym celem tych rokowa byo jednak tylko wyw arcie
nacisku na Luksemburgw. Wwczas bowiem wanie przez mier
Henryka karyntyjsko-tyrolskiego zaostrzya si ich rywalizacya o jego
Habsburg'ami. To te syn krla
spucizn z domem bawarskim
nie i.odziela ani
Jana, Karol, ktry niedawno powrci z W och
i

awanturniczego usposobienia ojca ani jego nienawici do Polski, zaraz

rozpocz starania, aby Ka/imierza przecign do obozu luksemburskiego.

ju

Istotnie

28 maja

r.

1335,

wic rwnoczenie

ukadami
Karolem tymczasow ugod,

brandenburskimi, krl polski zawar z

majc zapobiedz zatargom midzy poddanymi obu stron.

za

wysa

W sierpniu

panw maopolskich do Tre n czy n a na

Wgrzech, gdzie za porednictwem Karola Roberta uoono dnia 24
tego miesica preliminar/.e do trwaego pokoju polsko-czeskiego. Warunki byy waciwie niekorzystne dla Kazimierza. Jan Luksemburczyk jego syn zrzekali si wprawdzie swych pretensyi do 'olski
Kazimierz

kilku

penomocnicy Kazimierza zrzekli

si w jego imieniu wszelkich praw do tych wszystkich ksistw lopolskich, imiennie wyliczonych, ktre ju podlegay Czechom,
skich
do ksistwa pockiego. Wyczono w ten sposb te
jak rwnie
ziemie z krlestwa polskiego, a lsk, do ktrego niebawem zaczto
zalicza take Opole, nigdy ju odtd do Polski nie powrci.
Dotkliwe ustpstwa ze strony Kazimierza, przewidziane w instrukcji jego posw, tmacz si jednak tein. e ratylikacy odoi

tytuu krla polskiego,

ale za to

W <;zjedzie krlw Polski, ('/.ech

gier mia zapa dawno zapowiadany wyrok w spor/.- polsko-krzyackim. Dlatego te Kazimierz wymwi si od zjazdu z margrabi
brandenburskim, uoonym poprzednio nadzie 8 wrzenia. Nie da
si jednak wcign do przymierza zaczepn-odporngo z Janem
czeskim, jakie w tym wanie czasie zawar krl wgierski. Jak ra-

ono

do

jesieni,

kiedy

na

318

HISTOKYA POLITYCZNA

tyfikacya

ugody trenczyskiej. tak

luksemburskiego miao

by

stanowcze przejcie do obozu

dopiero

cen

za

pomylne

rozstrzygnicie

sprawy krzyackiej.
Zakon, zapewniwszy papiea o swej gotowoci do pokoju z Polsk, ju przy ukadach o przeduenie rozejmu, jakie prowadzono na
wiosn r. 1334 z udziaem posw wgierskich, c^kaza gotowo do
ustpstwa w sprawie Brzecia kujawskiego. Grd ten wraz z ziemi, z wyjtkiem ca w Radziejowie, tymczasowo mia przej w rce
Ziemowita mazowieckiego lub biskupa wocau skiego Macieja. Obaj
jednak wymwili si, moe ze wzgldu na zastrzeenie Krzyakw,
gdyby nie doszo do pokoju, naley im zwrci Brze 4 tygodnie
przed upywem rozejmu. To te chocia ukady w tej sprawie,
ktremu papie poz udziaem nuncjusza Galharda de Carceribus,
leci pogodzenie Kazimierza z Zakonem, przecigny si
do pnej jesieni, wszystkie zdobycze pozostay w rku krzyackiem.
Dopiero pojednanie si krla polskiego z tym sdzi rozjemczym,
na ktrego przychylno liczyli Krzyacy, skonio ich do znacznie
dalej idcych ustpstw. Do Wyszehradu wgierskiego, dokd na po-

cztku listopada
cznem otoczeniu
burg

wysa

nika,

e z gry

r.

1335 zjechali Luksemburgowie

ksit

wielmow,

Kazimierz

li-

w. mistrz Dytrych von Alten-

Zakonu z instrukcj, z ktrej wykoniecznoci zwrotu caych Kujaw i ziemi

dobrzyskiej. Ale za to krl polski mia si zrzec bez zastrzee
ziem pomorskiej, chemiskiej i michaowskiej, wraz z pograniczn
Nieszaw
szeregiem innych, drobniejszych posiadoci Zakonu
w Polsce, usuwajc nawet tytu pomorski z swej pieczci, a nadto
przyj sporo dalszych upokarzajcych warunkw. Tak np. zamiast
uzyska odszkodowanie za spustoszenia krzyackie w Polsce, mia
zapewni wynagrodzenie wszelkich szkd, jakieby w przyszoci ponis Zakon; mia si zobowiza, e adn inn drog, jak niegdy
okietek przez proces kanoniczny, swych pretensyi dochodzi nie
bdzie, lecz przeciwnie dla obecnego wyroku wyjedna zatwierdzenie
akt rezygnacyi krla wgierskiego w sprawie Pomorza,
papieskie
a wasny dokument wystawi z udziaem panw polskich.
uroczystym kongresie wyPodczas ukadw na wietnym
trzech dostojnikw

liczy

si

mimo wieego

zblienia do Polski, przecie

cigle sprzyja Zakonowi, jak o tern pniej sam zapewnia w. mistrza.
To te Kazimierz przy rwnoczesnej ratyfikacyi umowy trenczyskiej

szehradzkim

krl Jan,

ostrono. 12 listopada uregulowa za

okaza widoczn nieufno
porednictwem wgierskiem spraw wypaty 20.000 kop groszy za
zrzeczenie si tytuu krla polskiego przez Jana, ale w waniejszej
i

o wiele sprawie

lska

Pocka

nie

wyda

na razie

adnego

aktu

O.

319

HALEOKi: KAZIMIKRZ WIELKI

Ograniczy si do ustnej obietnicy,

nie bdzie
sobie roci praw do ksistw, uznajcych zwierzchnictwo czeskie, do
ktrych wanie w przeddzie kongresu przybyo jeszcze ziembicki^,
dziki wyprawie Karola Luksemburczyka na ks. Bolka. Nadto Kazimierz 19 listopada zawar ostatecznie pokj z Czechami, a crk,
zarczon niedawno z synem cesarskim, obieca wyda za wnuka
krla Jana. To przechylenie si do przeciwnikw Ludwika bawarskiego uatwi Kazimierzowi rozejm, panujcy chwilowo midzy wroPolska bya wczona.
gimi obozami w Niemczech, do ktrego
poTydzie pniej zapad wyrok w jej sporze z Zakonem.
korzystniejszy
co
rwnaniu z daniami krzyackiemi by
rezygnacyjnego.

bd

bd

Wprawdzie przyznawa mu rwnie tylko Kujawy

Dobrzy, ale Pomorze mieli otrzyma Krzyacy jako wieczn jamun, jak niegdy ziemi chemisk od przodkw krla, ktrego
dla Kazimierza.

prawa do tych ziem znalazy w ten sposb przynajmniej teoretyczne

Pominito za dalsze warunki, jakie stawiali penomocnicy
zaznaczajc tylko,
obie strony miay si zrzec nawzamistrza,
w.
jem odszkodowania wojennego. Co do zagwarantowania postanowie
krla wgierskiego, Kaziwyroku przez papiea, panw polskich
uznanie.

mierz widocznie, jak

sprawie lska,

zoy tylko

ustn obietnic.

tylko list
Brak bowiem wzmianki o tern w samym akcie wyroku
Krzyakw,
w
krl
nim
grudnia,
ktrym
Jan
zawiadomi
o
3
z
wspomina o takich zobowizaniach, jak rywnie o akcie zrzeczenia
si Pomorza, ktry Kazimierz mia wystawi w imieniu swojem
nastpcw.
1
Gdy jednak krl polski, po krtkim pobycie w Pradze, powrci
i

do swego pastwa,

adna

strona nie

spieszya si

wykonaniem

postanowie wyszehradzkich, ktre adnej nie zadowolniy w zupenoci. Krzyacy, czekajc na wydanie aktw, ktreby im zabezpiedobrzyskiej; Kaczyy Pomorze, nie oddawali ziemi kujawskiej
zimierz za, chocia 26 maja r. 1336 obieca trzyma si niewzruszenie wyroku
zaniecha na przecig jednego roku wszelkich wrogich krokw przeciwko Zakonowi, niebawem rozpocz starania, aby
i

inn drog uzyska

korzystniejsze rozwizanie sporu.

wywoa

n iez a do w olenie
przywizywali do ukadw z Kazimierzem. Nie przeszkodzi im wprawdzie obj w bezporednie posiadanie ksistwa wrocawskiego, gdy 24 listopi da r. L8B5 umar
jego ostatni udzielny wadca, Henryk VI, ale cigle zwleka Z wydaniem aktu zrzeczenia si lska. Gdj zaa* przyszo do walki i
sarzem i jego sprzymierzecami austryackimi, Kazimiera pi/
wprawdzie w lecie r. 1336 do obozu czesko-wgierskiego w March<

Jego stanowisko musiao tembardziej

Luksemburgw,

zawiody

nadzieje, jakie

320

HISTOKYA PULlTYOZNA

ale posiki,

przyprowadzi

jakie

liczbie 51)0 zbrojnych,

wpyn

ju

na przebieg wojny, zakoczonej zreszt

przez pokj w Enns.

To te

mogy

nie

9 padziernika

postanowi wywrze nacisk na

sprawie lskiej, jak
krzyackiej. Starania jego
za pno, gdy Kazimierz ju znalaz oparcie u Sto-

teraz Jan luksemburski

Po'sk, zarwno
przyszy jednak

licy apostolskiej.

Proces przeciwko Krzyakom. Papiea

grudniu r. 1334 nastpi po Janie XXII,

Benedykta XII,
w obu sprawach
nuncjusz Galhard, chocia Krzyacy wanie

2.

ktry

pozyska dla Polski

w przeddzie kongresu wyszehradzkiego starali si utwierdzi kurj
w przychylnej o nich opinii. Nuncyusz, zarazem kollektor witopietrza, dowodzi przedewszystkiem.
chociaby ze wzgldu na t
danin kada strata krlestwa polskiego wychodzi te na szkod
Stolicy apostolskiej. Nadto ju w lecie r. 1336 donis,
Kazimierz
byby gotw odstpi papieowi poow owych 30.000 grzywien, na

wypat

ktrych

Krzyakw w

skazano

procesie z

r.

1320/1;

oczy-

wicie cignicie tej sumy nie byo moliwem bez uznania prawomocnoci wczesnego wyroku, skazujcego ich take na zwrot Pomorza. Gdy za krl polski skary si,
Zakon nawet do wyroku
wyszehradzkiego nie chce si stosowa, Benedykt XII, zawiedziony

ukady wyszehradzkie doprowadz do ostatecznej klski

uzna je za nieodpowiednie, a zarazem owiadczy
gotowo do wasnego porednictwa w sporze polsko-kr/.yackim.
nadziei,

wykltego

cesarza,

Przed Polsk, gdzie wyrok

r.

1335

wywoa

wielkie niezado-

si wic widoki jego rewizyi z pomoc papiesk.

Do tego jednak Jan Luksemburski nie chcia dopuci. Na pocztku

wolenie, otwieray

r.

drog

1337

Wrocaw,

przez

gdzie

na zjedzie

licznych

ksit

sw

wadz nad dotychczasowymi lennikami,

niezawisego jeszcze Henryka jaworskiego skoni do csego przymierza
uda si do Prus i wzi udzia w wyprawie krzyackiej
na Litw. Przy powrocie za, na pocztku marca, zaprosi Kazimierza
na zjazd z w. mistrzem w Inowrocawiu, aby przez oso
bist interwencj doprowadzi do wykonania swego wyroku.
Jeszcze wyraniej ni w Wyszehradzie stan obecnie po stronie
Krzyakw. Uzyskawszy od nich znaczn poyczk 2 wraz z synem Karolem zatwierdzi dawniejsz darowizn Pomorza na rzecz Zakonu
wzi go w opiek, obiecujc broni jego praw popiera go w kuryi.
Gdy za przyby Kazimierz w otoczeniu dostojnikw wielkopolskich
lskich

utwierdzi

),

),

')

Grunhagen-Maikgraf,

*)

Werunsky,

181.

488, por. B08, oraz

II

131, 380/4.

o.

przedoono mu

kujawskich,

mentw,

haleckj: kazimirrz wielki

ktrych

mia

marca

caego szeregu dokuwyroku z r. 1335 najuro-

tekst

w myl

nietylko

321

si wszelkich praw do ziem, przyznanych Zakonowi,

lecz nadto dla uzupeowego wyroku speni te dalsze jeszcze yczenia pierwotnej

czyciej zrzec
i

do odszkodowania dla swych poddanych,

nienia

instrukcyi krzyackiej na zjazd wyszehradzki. Przedewszystkiem

mia

zapobiee wszelkim pretensyom ze strony krla wgierobieca,

skiego
jego ony, ktrych akt rezygnacyi ze spornych ziem rwnie
od razu uoono. Pominito tylko spraw zatwierdzenia papieskiego.
Dobrzy Krzyacy oddali Janowi czeskiemu, ktry na
Kujawy
i

razie Inowrocaw powierzy krlowi polskiemu, brzesk za poow

Kujaw ziemi dobrzysk swemu starocie Ottonowi de Bergw.
wrczeniu ich w.
Dopiero po wystawieniu danych dokumentw
mistrzowi, cae Kujawy z Dobrzyniem przypadyby ostatecznie Polsce; gdyby za Kazimierz nie wyda owych aktw do dnia 15 czerwca, ziemie te miano zwrci Krzyakom.
Trudno wtpi o tern, e krl polski nie myla dostosowa
si do tych warunkw. Niesusznie mu jednak kronikarz krzyacki
zarzuca zamanie zatwierdzonego ju pokoju. Przysta tylko na
i

ow

warunkow umow

pod naciskiem Jana Luksemburczyka, z ktdni

pniej
w Poznaniu zawar ukad dla usunicia zatarrym par
gw na granicy Wielkopolski lska. Nie zmieni jednak wrogiego
nieufnego usposobienia krla czeskiego, ktry zaraz przy powrocie
i
przez Wrocaw rozpocz zabiegi o prawo wprowadzenia swej zaogi
do wanego grodu granicznego Milicza, nalecego do kapituy wroi

cawskiej.

Wtedy

Kazimierz, zamiast

wystawi Krzyakom zaprojektowane

w Awikluczem krlestwa polskiego z owej

strony, a jego obsadzenie przez krla Jana byoby nadzwyczaj niebezpieczne. Przekonany przez Galharda o wsplnoci interesw
Polski
Kocioa, papie zabroni wydania zamku milickiego, a rwnoczenie pochwali Kazimierza za jego gorliwo religijn. Wtedy
za krl, korzystajc z jego przychylnego usposobienia, za wzorem
dokumenty pokojowe, za porednictwem nuncyusza przedstawi

nionie,

Milicz jest jak irdyby

ojca

na

wytoczy przed Stolic

Krzyakw

za

ich

zabory

apostolsk
i

najazdy,

cik

powoujc

9i<

skarg*
wyranie

na wyrok sdziw, wyznaczonych swego czasu przez Jana XXII.

Informacye, jakie Benedykt XII kaza zebra dwom kardynaom,
wypady na niekorzy Zakonu. 4 maja 133S papu-/, wystosowa bull]
do nuncyusza Galharda
dodanego mu niedawno jako pomocnika
Piotra, syna Gerwazego, w ktrej im poleca, aby Krzyak
r.

iincyklopedya polska.

Tom

V, cz.

I.

322

HISTORYA POLITYCZNA

pozwali przed swj sd z powodu bezprawnego zajcia ziem polskich

witokradzkich gwatw, popenionych przy najazdach, zwaszcza w r. 1331. Z powodu tych spustosze oskary ich osobno arcybiskup gnienieski Janisaw.
Tre bulli przesdzaa ju o tern,
wyrok wypadnie na korzy Polski. Papie nabra przekonania o susznoci jej sprawy,
a gwny sdzia, sprzyjajcy jej od dawna, niebawem uzyska istotnie
formalny zapis krlewski, odstpujcy Kocioowi poow odszkodo-

oboonych ekskomunik,

wania,

na jakie skazano

obawa, czy uda si

Krzyakw

1321.

r.

Zachodzia tylko

zmusi Zakon

do przyjcia wyroku papieskiego

on znowu tylko zwycistwem moralnem, lecz bezskutecznem, jak przy pierwszym procesie.
Jeli Kazimierz, podejmujc akcj w Awinionie, mia pod tym
zamiast wyszehradzkiego, czy nie pozostanie

wzgldem jakiekolwiek zudzenia, to zachwiaa je ju w cigu r. 1338

oglna sytuacya polityczna. Jeszcze przed wydaniem bulli papieskiej, 1 marca, udao si Luksemburgom odosobni Polsk przez nowy

Wyszehradzie margrabia Karol zawar z krlem wzamian za zabezpieczenie praw czeskich do lska,
obieca on Karolowi Robertowi poprze jego starania o sukcesy
w Polsce, gdyby Kazimierz umar bez mskich potomkw. cis solidarno wadcw, ktrzy wydali wyrok wyszehradzki z r. 1335.
miaa nadto umocni umowa co do maestwa krlewicza wgier-

ukad,

jaki

gierskim.

Ludwika z crk Karola.

Niebawem za Krzyacy zyskali

skiego

a zarazem Kazimierz straci

moliwo,

dalszego jeszcze

protektora,

aby, jak niegdy,

wywrze

Luksemburgw przez stosunki z domem bawarskim. Ju

odkd krl polski odstpi od pierwszego przymierza z Wittelsbachami, popsuy si stosunki z Brandenburgi.
czasie wojny w r. 1336
nacisk na

margrabia Ludwik,

jednajc sobie malkontentw wielkopolskich,

utwierdza sporn od dawna granic nad Noteci
gotowa si do
odebrania Polakom odzyskanego przez nich niedawno Ujcia 1 Dalsze jego zabiegi w tym celu mona stwierdzi w padzierniku r. 1358,
chocia miesic przedtem sam cesarz ukada si znowu z Kazimierzem o zwizek maeski midzy ich dziemi. Trudno te t propozycj, zreszt bezskuteczn,
za szczer; przecie ju w lipcu
tego roku Ludwik bawarski, zjechawszy si z Karolem luksemburskim i uzyskawszy chwilowo przez uchwa w Rense poparcie elektorw w zatargu z papieem, stan stanowczo po stronie Krzyakw. Zabroni im, jako czonkom cesarstwa, stan przed sdem,
przed ktry ich pozwa Kazimierz (ktry si nazywa krlem Polski)
i

).

uwaa

Kod. wielkpp.

nr. 1160/1, 1186/7.

O.

323

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

drog skarg u kury rzymskiej, a za to zapewnia,

rka cesarska ochroni wszystkie ziemie zakonne.
i

Wobec
nie

mg

takiego stanowiska

si spodziewa,

pastw

przepotna

ssiednich, Kazimierz chyba

Krzyacy dostosuj si do wyroku s-

dziw papieskich. Nie zaniechano jednak wcale zapowiedzianego procesu. Daremnie opat oliwski, a nawet biskup pocki wstawiali si
w Awinionie za Zakonem. 27 padziernika r. 1338 Galhard i Piotr
pozwali Krzyakw na dzie 4 lutego nastpnego roku do Warszawy,
pooonej na neutralnej ziemi mazowieckiej.
si zawie oskaronym, tak.
Pozew, ktrego nikt nie
ogaszano go tylko publicznie na pograniczu ich dzieraw, jest datowany z Wyszehradu wgierskiego, gdzie nieraz przebywali obaj
nuncyusze w sprawach kamery papieskiej, a w czerwcu take krl
Kazimierz odwiedzi chorego szwagra 1 Widocznie nie zaniedbywano
stara, aby Karola Roberta znowu cilej zwiza z Polsk. Ale nie

way

).

te Luksemburgowie

spoczywali

zimie

r.

1339

uda si

na

W-

w zwizku z tern,
e 9 lutego Kazimierz wyda wreszcie dokument w ktrym zgodnie
pretensyi do ksistw lz ukadem trenczyskim zrzeka si praw
gry margrabia Karol,

co

niewtpliwie pozostaje
i

Pocka, obiecujc nie przeszkadza Czechom w wadzy nad

niemi. Tern mielej w lipcu tego roku krl Jan, z pomoc Wrocawian, mg zaj upragniony Milicz, lekcewac sobie kltw, jak
go za to oboy biskup wrocawski Nanker, poparty tylko przez polskich

sk

cz

kapituy.

oznaczonym dniu rozpocz si proces warszawski. Trzej prokuratorowie krlewscy zadali od razu, aby skazano Zakon
grabiey na wypat odszkodowania
na zwrot wszystkich zaborw
194.500 grzywien. W. mistrz przysa rwnie swych prokuratorw,
spr z Polsk rozstrzygny ju
ale tylko po to, aby stwierdzi,
ukady z lat 1335 1337, zaprotestowa przeciw kompetencyi obecnego
sdu wznie przeciwko niemu apelacy do papiea. Po tym protecie prokuratorowie zakonni nie zjawili si ju wicej przed s-

Tymczasem

dziami.

Wobec tego na wniosek penomocnikw Kazimierza postanowiono przeprowadzi proces in contumaciam, ktry mimo nieobecni
przeciwnikw potrwa prawie 8 miesicy. Przecign! su; tak du
poniewa ze strony krla oskarenie ujto w 30 artykuw ktre chciano
.

udowodni

zeznania wiadkw.

<lo

koca

kwietnia

zaprzysigano takich wiadkw, w oglnej liczbie blisko

najpierw w Warszawie, potem w rnych miejscowociach, na-

gromadzono
200,

przez

Mon.

fol. Y:itic.

nr.

181.

21*

324

HlSTOKYA POLITYCZNA

wiedzionych przez najazd krzyacki z r. 1331, wreszcie w Krakowie,

gdzie 10 maja prokurator krlewski
Galhardowi zaprotokoowane zeznania 126 osb wraz z aktami poprzedniego procesu.

/oy

Poniewa sdziw nie potrzeba byo przekonywa a o przekonaniu Krzyakw nie mogo by mowy. ogromny trud, jaki sobie
zadano przy zebraniu dugiem nastpnie badaniu tych zezna, musia mie cel inny. Aby sobie z niego zda spraw, wystarczy porwnanie z procesem z r. 1320/1. Wwczas przeprowadzono tylko
i

3 punktach dowd c<> do poszczeglnej kwestyi, stojcej na porzdku dziennym, mianowicie bezprawnoci zagarnicia Pomorza,
a jako wiadkw powoano tylko 25 osb, najlepiej poinformowanych.
Teraz objto caoksztat stosunku do Krzyakw; 18 pierwszych

artykuw zajmuje si wszystkiemi ziemiami, jakie kiedykolwiek oderprzyby nietylko wiey zabr
Kujaw
Dobrzynia, ale cofnito si te do wczeniejszego zastawu
ziemi michaowskiej, a nawet do nadania ziemi chemiskiej przez
Konrada mazowieckiego; w kadym za wypadku dowodzono nietylko, e Zakon dan ziemi dziery bezprawnie, lecz wykazywano
te jej przynaleno do krlestwa polskiego i obliczano szkody mawali od Polski: do sprawy pomorskiej
i

teryalne, jakie krl

ponosi przez

jej

utrat.

ach zebrano nadzwyczaj dokadnie grabiee

ackie
i

miasta,

woano

wojnie
a

r.

1331,

zwaszcza kocioy

przedstawicieli

12 dalszych artyku-

okruciestwa krzywyszczeglniajc spalone zupione grody

i

klasztory.

wiadkw za

Jako

wszystkich warstw spoecznych

po-

wszystkich

Wrd

duchownych, z arcybiskupem na czele,

Mazowszanie; wrd wieckich, oprcz trzech ksit
piastowskich, znajduj sit; wszyscy wysi dostojnicy, oraz liczni urzdnicy rycerze Wielkopolski, ziemi sieradzkiej, czyckiej, kujawskiej
i
dobrzyskiej, ale nie brak te Maopolan, a nawet rycerstwa pomorsko-chemiskiego, wypartego przez Krzyakw. Na og znako-

dzielnic krlestwa.

wystpili

tak/.e

mitsze osoby, przewanie uczestnicy omawianych wypadkw, odpowiaday na wszystkie pytania Co do lokalnych szczegw najazdu
z r. 1331 zwracano si take do plebanw
zakonnikw, a nawet
i

do mieszczan
rzemielnikw danej miejscowoci.
Ot niewtpliwie przez pierwsz
procesu, dotyczc strat
t<M\toryalnych, chciano uwiadomi caemu spoeczestwu polskiemu
niebezpieczestwo krzyackie a zarazem jedno krlestwa. Druga
zas
oparta na skardze arcybiskupa Janisawa z powodu spustoszenia Wielkopolski, miaa publicznie uwidoczni potworne zaiste
okruciestwa
gwaty krzyackie, ktre na jaw wyszy.
Niestety jednak nietylko te zeznania, ale
wyrok ostateczny
miay jedynie teoretyczne, moralne znaczenie. Wyrok ten, zapowiei

cz

cz,

o.

325

HALRCKi: KAZIMIERZ WIELKI

dziany na 31 lipca, niebawem jednak odoony, zapad wreszcie 15 wrzenia oczywicie skazywa Krzyakw, ogaszajc rzucon na ich kltw, na zwrot ziemi chemiskiej, pomorskiej, kujawskiej, dobrzyi

cz

krlestwa polskiego, oraz

michaowskiej, uznanych jako
przez Polsk odszkodowania kosztw procesu.
Krzyacy, pozwani ponownie na wysuchanie wyroku, naturalnie nie
przybyli, tylko zaraz po jego ogoszeniu zaoyli znowu przez prokuratora swego apelacy do papiea.
jaow bezsiln; jak mao jednak
I t apelacy uznano za
liczono na wykonanie wyroku, tego dowodz rokowania o pokj,
jakie ju podczas procesu, pod koniec marca, obaj sdziowie w imieniu Kazimierza prowadzili z w. mistrzem w Toruniu. Owiadczyli,
skiej

na

wypat danego

gotw zachowa poprzedni ugod, a wic wyszehradzk.

wzgldnie inowrocawsk, byleby Zakon wypaci mu 14 000 florenw.
podtrzymujc apelacj przeciwko
Mistrz jednak odrzuci to danie
sdziom papieskim,
rozpatrzenia sprawy szkd, wyrzdzonych
Polsce, przez sd rozjemczy dobrych ludzi, niepodejrzanych adnej
krl jest

i.

da

stronie .

Zreszt sam Kazimierz, ktrego udzia w procesie ograniczy

si do zaprzysienia wysokoci poniesionych szkd, w czasie dugich
dochodze sdowych by zajty inn zupenie spraw, ktra w sposb
r

o wiele konkretniejszy
3.

Ju

Ukad

miaa wzmocni jego

sukcesyjny z

Wgrami

stanowisko.
pierwsze walki o

Ru.

1337 okazao si,

Karol Rorokowaniach z lat 1335
Elbiety okietkwny, liczy na ewentualn sukcesy w Polsce dla swego rodu. Odkd za krl wgierski poparcie
tych pretensyi znalaz w przymierzu z Luksemburgami, jasnem byo,
przy

bert,

e
i

jako

Kazimierz,

chcc zachowa

Wgier, bdzie musia

przyzna prawo nastpstwa

ze swojej strony

Decyzy

cis przyja

jego przypieszyy

rne

rodzinie szwagra.

Na Zachodzie

okolicznoci.

nastpio chwilowe pojednanie cesarza z Janem czeskim; w ten sposb odosobnienie Polski wydawao si jako ostatecznie
dokonane. Waniejsze o wiele zmiany zapowiaday si na Wschodzie.
halicko-wodzimierski Bolesaw -Jerzy Trojdenowjcz, ktry
jeszcze w r. 1334 1335 odnowi pr/.ymierze z Krzyakami, zaczyna
si skania do zwrotu politycznego, ktry wobec je_ bezdzietnooi
czy si z kwesty nastpstwa na caej Maejrusi< Zrazu jednak
nie zwrci si wprost do Polski, ktrej pogranicze lubelskie w r. 1337
nawiedzi napad tatarski zapewne nie bez udziau Rusi, tylko do
dworu wyszehradzkiego: wraz z wiernymi bojarami zjaw i sic tam
w czerwcu r. 1338, rwnoczenie z Kazimierzem, obieca przj
20 marca 1339

r.

Ksi

r >

Karolowi Robertowi. Inne jednak stronnictwo bojarskie, niezadowolone

326

HI8TORYA POLITVCZNA

skonnoci ksicia do katolickiego Zachodu, spiskowao przeciwko

niemu
moe ju wwczas porozumiewao si z Lubartem, j.ednym

ze

ksit

litewskich, ktrzy rozpoczli nowe najazdy na ziemie Piastw mazowieckich. Wobec zaburze, gotujcych si u wschodniej
granicy, Polska tern mniej moga pozosta obojtna,
tutaj otwieraa si dla niej jedyna moliwo ekspanzyi po dotkliwych stratach
na zachodzie
pnocy.
I ot wanie wwczas, 26 maja r. 1339, umara krl owa Altylko dwie crki. Naga mier Litwinki,
dona, pozostawiwszy
odznaczajcej si zarwno wesoem usposobieniem, jak dobroci pobonoci, zerwaa ostatnie zwizki, czce Kazimierza z rodem Gedymina, a zarazem stworzya najlepsz sposobno do rokowa w sprawie sukcesyi w Polsce. To te ju w par tygodni po stracie ony,
na pocztku lipca, krl uda si w tym celu do Wyszehradu,
w towarzystwie najwybitniejszych panw maopolskich.
Wielce wtpliwem jest, czy ju na pocztku maja, przed mierci
Aldony, nie naradza si z nimi co do wyznaczenia swego nastpcy;
zwaszcza tych z pord nich.
wiarygodnem wydaje si jednak,
ktrzy, jak kanclerz Zbyszko
kasztelan krakowski Spytek z Melsztyna, najwikszym cieszyli si wpywem, krl wgierski ju przedtem
zjedna sobie w tej sprawie. Ale i z innych wzgldw Kazimierz
zdecydowa si przekaza szwagrowi, a na wypadek jego wczeniejszej mierci swym trzem wgierskim siostrzecom, prawo do sukcesyi w Polsce, gdyby sam nie pozostawi mskiego potomstwa.
Wszak mogc si jeszcze atwo doczeka syna z now ego maestwa,
z

mowi

przez

tak

warunkow dezygnacy

przyszoci swego pastwa, a na

dotd

poparcie

razie

nie

zapewnia

przesdza

mu

jeszcze

pewniejsze

ni

Wgier.

wiadczy o tern chociaby obietnica, jak Karol Robert odrazu

musia si odwzajemni, e mianowicie wgierski nastpca Kazimierza wasnym nakadem odzyska dla Polski wszystkie utracone
a przedewszystkiem Pomorze, co otwierao lepsze widoki
wydarcia go Krzyakom, anieli toczcy si rwnoczenie proces kamiastom Polnoniczny. Nadto ju wwczas zapewniono rycerstwu
ski, zwaszcza stolicy krakowskiej,
pod rzdami andegaweskimi
zachowa im si wszystkie prawa
przywileje, a okazan yczliwo
askawie wynagrodzi.
Szczegy tych rokowa, tak wanych na przyszo, znamy niestety tylko z pniejszego wiadectwa kronikarskiego. Same bowiem
akty ukadu z r. 1339 zaginy. Wzmianka przy jego odnowieniu
wr. I30 wskazuje jednak,
rwnoczenie, a moeju w czasie Kongresu
w yszehradzkiego, poruszono take inn kwesty, w ktrej Kazimierz

ziemie,

O.

327

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

chcia sobie zapewni natychmiastow korzy, mianowicie kwesty

rusk. Krl wgierski, mimo dawnych pretensyi do krlestwa
Lodomeryi. uzyskawszy widoki nastpstwa w caem paGalicyi
po Bolesawie-Jerzym
stwie Kazimierzowem, zgodzi si na to,
przypadnie Polsce, od ktrejby jednak Wgry mogy wykupi t
ziemi, gdyby Kazimierz pozostawi syna jako swego nastpc. Dalszy
sam Trojdenowicz w poza przebieg wypadkw nasuwa domys,
rozumieniu z Wgrami w r. 1839, lub moe ju na zjedzie czerwcowym z r. 1338, przekaza nastpstwo po sobie potnemu krewnemu na tronie polskim, ktremu Karol Robert obieca dopomdz
i

Ru

do tego

celu.

potoczyy si niespodziewanie szybko. By moe,

ju zamieszki wewntrzne na Rusi, poczone z najazdami tatarWgry *), skoniy oba te pastwa do przygotowa
skimi na Polsk
w razie, gdyby ich wmieszanie si do spraw ruskich stao si nieodzowne. Nastpio to istotnie z chwil, gdy 7 kwietnia r. 1340 nie-

Wypadki

te

zadowoleni

bojarzy otruli swego ksicia.

Chcc pomci zgon krewnego, ochroni jego wiernych zwolennie dopuci do przewagi litewskiej lub tatarskiej na ssie-

nikw

dniej Rusi, Kazimierz od razu

wyruszy

na

Lww,

a mniej wicej

rwnoczenie, pod koniec kwietnia, take krl wgierski wysa wojsprowadzono do Polski nietylko kasko posikowe. Lww zajto
skarbiec
tolickich kupcw, zagroonych przez ruch powstaczy, ale
i

ksicy

insygniami dawnych

siga

Kazimierz Wielki.

prawa

nie przyniosa.

wadcw

Rusi, po ktrych

Trwaych jednak sukcesw

ta

spucizn

pierwsza wy-

Ale zaledwo krl powrci do Krakowa, gdy odwiedzi go tam

Karol luksemburski wraz z bratem .anem tyrolskim*). Moe ju

wtedy skoni Kazimierza do planu maestwa ze swoj siostr Magorzat, wieo owdowia po ksiciu Henryku dolno- bawarskim.
utwierdzenie solidarnoci polkadym razie jednak okazao si,

sko-wgierskiej przez traktat

wzmocnio stanodawniejszy ukad z

sukcesyjny od razu

wisko Polski wobec Luksemburgw, ktrych

grami, teraz skwapliwie odnowiony, straci swe ostrze, wymierzone
przeciwko Polsce. To zabezpieczenie od Zachodu byo jeszcze waniejsze, anieli pomoc wgierska, zdaje si niezbyt wydatna, przy
pierwszej wyprawie na Ru; umoliwio te Kazimierzowi podj
po odwiedzinach Karola, pod koniec czerwca,
rusk, ze znaczniejszemi widocznie siami.

zaraz

praw
M
')

Mon. Fol. Vatic. I nr. 208.

Fontes rerum Boh. III 362.

drug

wy-

328

HISTORYA POLITYCZNA

Tym

razem udao si skoni Rusinw do hodu wiernoci;

ale zanim Kazimierz utwierdzi swe panowanie, nowe zagrozio niebezpieczestwo. Jeden z bojarw, najmoniejszych za Bolesawa-Jerzego, Dymitr Diedko, prawdopodobnie niezadowolony z tego,
nowy wadca Rusi powierzy mu tylko grd przemyski, wraz z Daniem z Ostrowa (moe kniaziem z Ostroga na Woyniu?) a bez
wiedzy innych ziemian ruskich, sprowadzi Tatarw. Przedstawi chanowi Uzbekowi,
Kazimierz zabroni uiszcza ordzie dotychczasow danin, skoni go do najazdu, ktry dotkn te Wgier,
ale gwnie skierowa si na Polsk
dotar
do Wisy pod mury
Lublina. Krucyata przeciwko pogaskim zastpom doprowadzia do
ich klski, radonie witanej w caej Europie 1 ); Kazimierz jednak na
razie, na pocztku r. 1341, musia zawrze ugod polubown z Diedk. ktry z widocznem zadowoleniem donis o niej Torunianom. Wszak
krl obieca nietylko zachowa ruskie obrzdki, prawa
zwyczaje,

uzna te monego

ale

teoretyczne

bojara

nad nim

zarzdc

zwierzchnictwo

starost Rusi. Zdaje si,

Kazimierz musia dzieli

Wgrami, a tymczasem istotn przewag na Rusi halickiej zapewni sobie Lubart, utwierdzajc si rwnoczenie na Woyniu.
Jednym z powodw, dlaczego wwczas Kazimierz ledwo si
opar Tatarom a na Rusi tak mao osign, by brak wszelkiego po-

Skary si na to w Awinionie r
prosi zarazem papiea, aby go zwolni od zaprzysionego ukadu

parcia ze strony katolickich ssiadw.

ale

Diedk. Widocznie wic gotowa si ju do nowych walk o Ru.

Korzystajc jednak z dowiadczenia, chcia wprzd wzmocni swe
siy przez zabiegi dyplomatyczne na Zachodzie. Pomoc wgierska
okazaa si niedostateczn, a grozia zreszt nowemi pretensyami
sprzymierzeca do ziem, ktreby wsplnie zdobyto. Cesarz, ktrego
ju przedtem w najkrytyczniejszej chwili proszono o pomoc, odmwi
jej, nie tajc zadowolenia z trudnego pooenia Polski
Wgier. To
te teraz Kazimierz zwrci si do Czech, gdzie wiey wzrost poz

tgi

cesarskiej

przez

przyczenie Dolnej Bawarji

ywy

wzbudza

niepokj.

Zanim jeszcze nadesza bulla papieska, polecajca biskupowi

krakowskiemu zwolni krla od niebacznej przysigi, zoonej Rusinom, Kazimierz, oddajc margrabiemu Karolowi zeszoroczne odwiedziny, w czerwcu r. 1341 uda si do Pragi. Projekt lubu z Magorzat, ktr tam pozna gorco pokocha, rozbi si wskutek mierci
narzeczonej, zreszt niechtnie dla niego usposobionej. Ale Luksemburgowir wyzyskali sposobno, aby Kazimierza o wiele cilej ni
i

Muratori: Scriptores

rer.

Ital.

XVIII/2 55.

dotd zwiza
nili

uwaa

dniu pogrzebu Magorzaty, 13 lipca, skokrla Jana Karola bdzie

ktrym przysiga,

ze sob.

ukadu, w

go do

329

HALECKi: KAZIMIERZ WIELKI

O.

wspomaga

przeciw wszystkim wrogom,

chyba ze on sam ich zaczepi, oraz
Bolka widnickiego. To ostatnie zaostrzenie dowodzi cisego porozumienia Kazimierza z tym siostrzecem, jedynym ksiciem lskim,
niezalenym jeszcze od wszelkich wpyww czeskich. Wraz z nim
krl polski wzi wwczas w zastaw od Bolka lignicko brzeskiego
cztery grody graniczne lska: Namysw, Kluczborek. Byczyn
Woczyn. Luksemburgowie, chocia pniej robili trudnoci w tej
sprawie, na razie zezwolili na ten zastaw, zastrzegajc sobie tylko
prawo wykupu 1 Byo to jednak z ich strony drobnem tylko ustpstwem w porwnaniu z dalsz jeszcze obietnic, jak wwczas uzymianowicie bez ich wiedzy ani sam nie za
skali od Kazimierza,
swych crek.
wrze nowego maestwa, ani te nie wyda za
To niezwyke zobowizanie miao zapewni Luksemburgom
wpyw na spraw sukcesyi w Polsce, utracony niedawno przez to,
porozumieli si pod tym wzgldem
Andegaweni na wasn
z Kazimierzem. Skorzystano te natychmiast z jego obietnicy, skaniajc go podczas dalszego pobytu w Pradze do
z Adelaid, crk landgrafa heskiego Henrykall elaznego. Nowy te,
niemiecki, nie przynosi Kazimierzowi
nieznaczny stosunkowo
adnego poparcia politycznego; nalea natomiast do przeciwnikw
cesarza, by wiernie oddany Luksemburgom, a zawdziczajc im
wietny los crki, byby niewtpliwie popar ich wpywy w Polsce,
gdyby tam kiedy zapanowao potomstwo Adelaidy. Wzrost tych
wpyww okaza si zaraz przy jej lubie, zawartym w Poznaniu
29 wrzenia r. 1341, gdy przy tej sposobnoci nietylko kilku ksiit
lskich, ale
Bolesaw pocki zobowizali si,
po mierci Jana
uznawa
Karola luksemburskiego jako swego zwierzchnika.
Maestwo, popiesznie zawarte pod naciskiem czeskim, nie
przynioso Kazimierzowi ani szczcia domowego ani korzyci, jakich
si spodziewa, stosujc si tak skwapliwie do rad luksemburskich.
Zanim rozbieno obustronnych interesw uwydatnia si<; znowu na
lsku, zawioda nadzieja Kazimierza,
teraz Luksemburgi iwie przyza ojca

wyjwszy

brata

tylko Karola Roberta,

).

rk

maestwa

ksi

bd

najmniej

pieniem

wszystkich si

rozwiza
i

tym

sprawie
spr

celu zaraz

krzyackiej stan po jego stronic.

kierunku

przy lubie

rednictwo.
)

Rusi

chcia

Zakonem, krpujcy dotd

Giunhitgen Markgraf,

315/8.

<

Przed Bku-

bowiem wreszcie
-a

jego

polityk,

poprosi margrabiego Karola o

po-

330

H16TORYA POLITYCZNA

Pokj Kaliski. Aby zrozumie, dlaczego Kazimierz w sprazdawa si znowu na niepewn zawsze przyja
luksembursk, trzeba uwzgldni,
tymczasem wyrok warszawski
straci nawet swoje teoretyczne, moralne znaczenie. Do zmiany w stanowisku papiea przyczyni si moe wzgld na Jana czeskiego,
ktry wnet po procesie bawi w Awinionie; przedewszystkiem jednak
4.

wie

krzyackiej

wywoay j

zrczne zabiegi krzyackie, ktrzy za porednictwem

biskupw pruskich skaryli si na Kazimierza
twierdzili,
nie
mogo to lee w intencyi papieskiej, aby wyrok sdziw nieprzychylnych
podejrzanych, szczeglnych przyjaci
jak gdyby domowmkw krla polskiego wgierskiego mia ich obowizywa. To
te w lecie r. 1341, gdy posowie polscy prosili w Awinionie o zatwierdzenie wyroku, Benedykt XII odmwi, twierdzc,
przy rozpatrzeniu procesu wyszy na jaw znaczne niedostatki .
Kurya zaporedniczya natomiast ugod z obecnem rwnie poselstwem krzyackiem, wedug ktrej cay spr mieli zbada ponownie trzej biskupi: minieski, krakowski chemiski.
instrukcyi
dla nich papie tylko Kujawy
Dobrzy wraz z odszkodowaniem
10.000 florenw od razu przyznawa Kazimierzowi, podczas gdy dalsze
jego pretensye kaza ponownie rozway
zawiadomi kury o wy-

niku.

ten sposb

stan waciwie

na gruncie bardzo zblionym

do bezporednich rokowa z Zakonem

marcu r. 1339. Pamitano jednak,
wwczas i na tych skromnych warunkach trudno byo doj do zgody z Krzyakami, dlatego teraz, gdy zawodzio poniekd poparcie papieskie, pomoc Luksemburgw wydawaa si szczeglnie podan.
Margrabia Karol istotnie uda si w jesieni r. 1341 do Torunia,
aby poredniczy midzy posami polskimi
wgierskimi a w. mistrzem. Zanim jednak rozpoczto rokowania, umar Dytrych v. Altenburg, a Karol, ktremu na
mierci w. mistrz raz jeszcze poleci
Zakon, skorzysta z nieuniknionej przerwy w ukadach, aby si zupenie
z nich wycofa. Chwilowo pochona jego uwag sprawa Tyrolu,
skd Wittelsbachowie wyparli jego brata. Gdy za w r. 1342 powrci
do Czech, obejmujc tam rzdy w zasipstwie ojca, zamiast pomaga
Kazimierzowi sam zgasza si do niego o poyczki w swem trud-

do w yroku wyszehradzkiego
r

ou

dnem pooeniu finansowem.

Chocia krl polski skorzysta

z tego,

aby sobie zapewni za-

wspomnianych urodw na pograniczu lska, nie zdoa zapobiedz nowemu wzmocnieniu wadzy czeskiej nad t dzielnic. Po
mierci Nankera przy wyborze na biskupstwo wrocawskie zwyciy
Przecaw z Pogorzeli, przychylny Luksemburgom, wbrew zabiegom
Kazimierza
nuncjusza Galharda otrzyma nominacj w Awinionie

staw

O.

HALECKi: KAZIMIERZ WIELKI

od razu zaagodzi zatarg

poprzednika

uwieczy

prowadzone przez Karola,

331

krlem czeskim.
licznych

zjazd

ksit

Ukady,
lskich

Wrocawiu; 1 lipca 1342 r. powiadczy nowy biskup, e ci ksiwzili swe ziemie w lenno od Czech,
obieca, e w razie potrzeby zarwno tych lennikw, jak Wrocawian, bezporednio przy-

ta

nalenych do Czech, przez cenzury kocielne zmusi do dotrzymania

przysig wiernoci; rwnoczenie, uznajc krla czeskiego za gwnego patrona biskupstwa, zapewni,
wszystkie zamki biskupie
zawsze dla niego otwarte. Wobec tego Karol atwo si mg
zdecydowa na oddanie Milicza kocioowi wrocawskiemu.
Niemal rwnoczenie z rnych powodw osabio si stanowisko polityczne Kazimierza, zwaszcza w stosunku do Zakonu.
25 kwietnia r. 1342 umar papie Benedykt XII,
co
raczej
1

bd

bd

sprzyjajcy Polsce, a

nastpc

bd

dawny wychowawca

jego zosta

przy-

Karola luksemburskiego, Piotr de Rosiers, pod imieniem Klemensa VI, ktry te niebawem ponowi wezwanie do zgody midzy

jaciel

krlem polskim a Krzyakami, na warunkach wskazanych przez swego

Dotd Krzyakw niepokoia, a wic moga skania do
ustpliwoci, ta zwaszcza okoliczno,
zarwno krl wgierski,
jak wielmoe polscy, pod przewodem nieubaganego wrotra Zakonu,
arcybiskupa Janisawa. wzbraniali si zatwierdzi odstpienie Pomorza. Teraz i pod tym wzgldem zmienio si pooenie. Karol Robert
zmar 16 lipca r. 1342, a chocia popieszyli wwczas do Wgier
Kazimierz i margrabia Karol, zdaje si,
zrazu u nowego krla
poprzednika.

wpyw

Ludwika przeway

Luksemburga, z ktrego crk by zarczony, ktrego poparcia niebawem mia potrzebowa we Woszech;
wanie za sprawa sukcesyi neapolitaskiej od pocztku r. 1343 gwnie zajmowaa zarwno Ludwika, jak
jego matk, siostr Kazimierza. Wreszcie, niedugo przed t zmian na tronie wgierskim,
na oprnionem przez mier Janisawa arcybiskupstwie gnienieskiem zasiad Jarosaw. Jako Maopolanin z pochodzenia, w sprawie
krzyackiej by mniej zainteresowany od poprzednika, chocia by
jednym z prokuratorw krlewskich przy procesie z r. 1339; niewti

pliwie

te

uy

swego

wpywu

ostatecznej decyzyi na pokj z

na

Kazimierza,

aby go skonie do

Zakonem, skoro przy jego zawarciu

odegra rol porednika.

Ukady

p n e, rozpoczte jeszcze za Benedykta XII

p r ze d w s
przez biskupw krakowskiego chemiskiego, zrazu postpoway bari

dzo powoli, tak,

5 maja r. 1343 Klemens VI raz jeszcze ich wezwa,
aby wreszcie doprowadzili do zgody; zaznaczy! jednak dodatkowo,
w bulli z 8 czerwca,
nawet gdyby do niej nie przyszo, w c

6 miesicy Kujawy

Dobrzy wraz

10.000 z.

naley oddad K

332

HISTORYA PitUTYCZNA

mierzowi Tymczasem, zanim ten termin upyn, sam krl przystpi

do zawarcia pokoju.
Przedtem jednak, 24 lutego r. 1343. zawar w Poznaniu ukad
w sprawie
swej starszej crki, ktry dla stosunku
Polski d Zakonu wogle do spraw batyckich mia doniose znaczenie.
Dotd zamierza wyda Elbiet albo za Wittelsbacha albo za krewnego Luksemburgw. Okazao si jednak,
w sporze z Zakonem
nie moe liczy ani na cesarza, przeciwko ktremu kurya wanie na

maestwa
i

wiosn

1343

r.

czesk, skoro

odnowia dawne procesy

wyroki, ani

na

przyja

teraz margrabia Karol dobre stosunki z

Kazimierzem
wyzyskiwa tylko, aby u niego u mieszczan krakowskich zacign
nowe poyczki. To te krl postanowi wyda crk za jednego
z ksit zachodniego Pomorza, Bogusawa V, ktry za to wraz
i

brami Barnimem
Warcisawem zawar przymierze z Kazimiewyranie skierowane przeciwko Kr/.yakom: obieca nie przepuszcza do nich posikw, a w razie wojny wspomdz tecia, ktremu mia okazywa synowskie posuszestwo, przez dostarczenie
400 zbrojnych. Z dalszych warunkw wida, e liczono nawet na moliwsplnego zdobycia Pomorza gdaskiego. Wszak nowi sojusznicy
Kazimierza, bracia cioteczni Waldemara IV duskiego, z ktrym Zakon rokowa o sprzeda Estonii, nietylko mieli pretensye do dzielnicy
szczeciskiej swych krewnych, lecz sami wadali ksistwem wogoskiem (Wolgast), a wic ca nadmorsk poaci Pomorza zachodniego, a niedawno odzyskali zastawion Krzyakom ziemi supsk,
tak, e bezporednio graniczyli z pastwem zakonnem. To te zwizek
z nimi by skutecznym rodkiem nacisku na Krzyakw, ktrych
z

rzem,

wo

mogli

odci od Niemiec, zasaniajc zarazem Wielkopolsk

Tam te, na wielkopolskiej ziemi, stan wreszcie pokj Kazi-

mierza

Zakonem. Gdy w tym

celu krl z

pocztkiem

lipca przy-

by do Kalisza, ju towarzyszy mu ks Bogusaw po dokonanem maestwie z Elbiet. Przypieszyo to niewtpliwie porozumienie,,

ktre przyszo do skutku dnia 8 lipca, na podstawie ukadw wyinowrocawskich: otrzymujc Kujawy
Dobrzy, Kaodstpi ziemi pomorsk, chemisk
michaowsk.
Kr/yacy uczynili jednak pewne ustpstwa. Zgodzili si w rnyl

szehradzkich

zimierz

propozycyi papieskiej
przy

ukadach

sumy

czynili

r.

tylko

na odszkodowanie

1339 odrzucali

zalen

od

10.000 fi. chocia jeszcze

podobny warunek; wyoat tej

zatwierdzenia pokoju

przez

stolic

apostolsk.

Autentyczno dokumentu Kazimierzowego, wspominaj-

cego o

sprawie,

tylko

tej

ani o

tym

niesusznie
akcie,

ani

podano

w wtpliwo:

te wogle

zastanawia

owem odszkodowaniu

niema

mowy

zjedzie

333

HALBCKi: KAZIMIERZ WIELKI

O.

przy ostatecznem zatwierdzeniu

ukadw

kaliskich na

w. mistrzem

Waniejszem zreszt od aprobaty papieskiej byo dla Krzyakw

orzeczenie si praw do 1'omorza przez krla wgierskiego, ktry
w ukadzie sukcesyjnym z r. 1339 zobowiza si do jego odzyskania.
Kazimierz zapewnia, e mimo usilnych stara takiego aktu uzyska
nie mg, co wanie, jak twierdzono, opnio o par lat zawarcie
pokoju. Ot teraz Zakon zadowolni si tern, e w zamian za ow
renuncyacy wgiersk zoyli odpowiednie akty FMastowie kujawscy
mazowieccy, oraz Bogusaw pomorski. Na polecenie krla obiecali
i

le

panowie

mentach,

miasta

nie

bd

Maopolski w osobnych dokupomagali ani Kazimierzowi ani komukolwiek

Wielkopolski

Chocia nawet sam krl zoboLudwika wgierskiego lub jego matki

do odstpionych ziem bdzie si stara o ich zaniechanie, pozostaa
przecie na przyszo, dla nastpcy Kazimierza, otwarta droga do
innemu,

wiza

ktoby chcia

si,

e w razie

zwalczaniatraktatu.

pokj

obali.

pretensyi

Wzmiank bowiem,

prawdopodobnie

razie

jego bezpotomnej mierci nastpi po nim wspomniani ksita piastowscy, trudno bra na seryo wobec niedawnego ukadu z Andega-

wenami.
Zdaje si nadto, e
zwy Pomorza z pieczci

krl,

mimo

obietnicy usunicia herbu

na-

odstpi tej ziemi Krzyakom

bez wszelkich zastrzee. Stwierdzenie warunkw, jakie postawi,
i

tytuu,

nie

utrudnia jednak uderzajca okoliczno,

e w przeciwiestwie

do do-

wszystkie si do-

kumentw pokojowych ze strony

choway, odpowiednie dokumenty ze strony Krzyakw, chocia napewno istniay, zaginy bez ladu, prawdopodobnie pod koniec XIV
wieku, w czasie nowych zatargw z Jagie Tylko dokumentowi.
w ktrym biskupi polscy zrzekali si wynagrodzenia za szkody wojenne, odpowiada analogiczny akt jednego biskupa z dzieraw krzypolskiej,

ktre

ackich. Brak natomiast odpowiednika nietylko dla zobowiza kr

nie bdzie wspiera pogan przeciw Zakonowi, przebaczy
lewskich,
zbiegom, zwrci jecw wynagrodzi szkody wyrzdzone po zawarciu

gwnego aktu. dotyczcego cesyi terytpryalnych.

wyrane
wskazwki co do zobowiza Zakonu, zaIstniej jednak
wartych zapewne w zaginionym akcie, w ktrym odstpowa KuDobrzy a przyjmowa darowizn Pomorza. Zgodnie z zapisk
jawy
rocznikarsk z koca XIV wieku, przy procesu' przeciwko Krzyakom
w r. 1422 cay szereg wiadkw potwierdzi, e w traktacie kaliskim
do poZakon zobowiza si do rocznej daniny z Pomorza
mocy wojennej.
L422 chciano udowodni, /- tniaDalsze twierdzenie, ktre w
pokoju, ale

take

dla

r.

334

HISTORYA POLITYCZNA

nowicie Kazimierz Wielki zwiedza grody zakonne na Pomorzu jako

podlege swemu zwierzchnict\vu. polega zapewne na nieporozumie-

ju warunek co do daniny, chociaby nieznacznej, lecz przez

pewien czas istotnie uiszczanej, wiadczy,
Kazimierz nie myla
wyrzec si w zupenoci wszelkich pretensyi do Pomorza, ktrego
dziedzicem
pniej jeszcze tytuowa si bdzie. Jak
panem
susznie przypominano za Jagiey, ostatni z Piastw tylko pod chwilowym przymusem, obawiajc si gorszych nastpstw w razie walki,
niebacznie podjtej, ustpi na razie w tej sprawie, zadowolony,
bez wojny
miecza odzyska przynajmniej
utraconych ziem.
Nawet za gwarancya dotrzymania pokoju przez przedstawicieli rycerstwa
miast miaa t dobr stron, e, jak przedtem proces warszawski, uwiadomia szerokim koom,
sprawa krzyacka jest
niu; ale

cz

wspln dla caego krlestwa.

ciganie tych aktw z dalekiej Maopolski opnio jednak ostateczne zatwierdzenie pokoju. Nastpio to dopiero 23 lipca, na
ce pod Wierzblinem, midzy Murzynowpm a Inowrocawiem. Zeszli
si osobicie krl w. mistrz, Ludolf Knig von Weizau, po przedoeniu obustronnych dokumentw
wyuszczeniu ich treci przez
arcybiskupa gnienieskiego, zaprzysigli ukad, wymieniajc pocai

unek

pokoju.

Ceremonia odbya si z tern wiksz uroczystoci,

chodzio
przecie o pokj wieczny, ktry mia usun wszelkie spory. Istotnie wykonano te jego postanowienia tery toryalne: ziemie kujawska
dobrzyska wreszcie wrciy do Polski. Ale ju o zatwierdzeniu pai
pieskiem nic nie syszymy, a zdaje si,
wskutek tego Krzyacy
nie wypacili te owych 10.000 z. Tylko ksita mazowieccy w je-

polsko-krzyacki przez ustalenie granicy Mazowsza od Prus. Gwny za twrca ugody, arcybiskup Jarosaw,
ktry 23 lipca wraz z innymi biskupami polskimi (z wyjtkiem krasieni uzupenili pokj

kowskiego)

tylko

krtko

w nastpnym

nadto

roku

powiadczy zawarcie pokoju,

Krzyakami co do dziesicin

przy czem mistrz nie omieszka go pochwali

dla

Zakonu

za afekt

uoy

si

Pomorza,

starania

1
).

Krl natomiast czeka tylko sposobnoci, aby powetowa dotkliw rezygnacj z r. 1343. Mimo to pokj kaliski zachowano niezwykle dugo: a po czasy Jagiey sta si podstaw dla stosunkw
polsko- krzyackich. Ze wystpienie przeciw Zakonowi, do ktrego
Kazimierz kilkakrotnie gotowa si bdzie, nigdy nie przyszo do
skutku, na to zoyy si dwa powody. Za kadym razem zawodzili
)

Kod. wielkop. nr. 1235.

O.

335

HALKCKi: KAZ1M1KKZ WIELKI

moga stan do nierwnego

siy owe inne zadania polityczne, dla
przez pokj kaliski chcia sobie zapewni

sprzymierzecy, bez ktrych Polska nie

boju, a nadto pochaniay

ktrych Kazimierz

jej

wanie

wolne rce.

Od wojny

z Czechami do przymierza namysowskiego.

Kazimierz zwrci si najpierw do walki z Litw
o Ru; wszak ju pod koniec roku 1343 skary si w Awinionie
Rusinw
gotowa si d<> ich odna napady Litwinw, Tatarw
parcia. Przedtem jednak chcia uzyska dla Wielkopolski lepsz granic od strony lska, gdzie coraz bardziej utwierdzay si wpywy Luksemburgw. Nie mogc na razie myle o odzyskaniu caej
tej dzielnicy, postanowi przynajmniej odebra sporny obszar graniczny, mianowicie ziemi wschowsk. Pierwotnie naleaa ona do
5.

Zdawao

si,

Wielkopolski, ale ju od duszego czasu wadali ni ksita lscy,

wwczas za ks. Henryk V egaski. oczywicie pod zwierzchnictwem czeskiem.
Jasnem byo, e ta wyprawa porednio zwracaa si te przeciw
Luksemburgom. Ale Kazimierz, zniechcony do margrabiego Karola
za zawd w sprawie krzyackiej
niedotrzymanie terminu przy wypacie dugw, dawno ochd w przyjani z przed dwch lat. Liczy
te na to, e chwilowo rokowania z cesarzem pochaniay uwag Kajego ojca. Rzeczywicie jeszcze w r. 1343 udao si zdoby
rola
Wschow, po czem Kazimierz wtargn do dalszych posiadoci ksicia
egaskiego obieg Cieniaw. Ju rozwali jej mury, lecz odpara
go odsiecz, z ktr popieszy stryj Henryka, Konrad ks. olenicki. Ziei

jednak pozostaa w rku krla

odstpiona przez
lskich, odtd stale naleaa do Polski.
Tymczasem na Rusi zaraz w r. 1344 rozgorzay powaniejsze
Kazimierz niewalki. Szc/.egw ich nie znamy. Wiadomo tylko,
bawem zawar z Litwinami tymczasow ugod, ktra najprawdopodobniej zapewnia mu tylko nieznaczn
Rusi halickiej, mianowicie ziemi sanock. Na razie zadowolni si tern, gdy okazao si,
Luksemburgowie, w odwet za wojn wschowsk, zwracali si
coraz wyraniej przeciwko Polsce, a zarazem trafiaa si sposobno,
aby walk z nimi podj w wyjtkowo korzystnych okolicznociach

mia

wschowsk

i,

ksit

cz

e
i

moe

odzyska znaczn

cz lska.

Zabiegi czeskie, aby z okazy

stwo (30 kwietnia

wyniesienia Pragi na aroybiskup-

wczy

nowej prowincyi kocielnej

take dyecezy wrocawsk, groziy zerwaniem ostatnich wzw prawnych, czcych jeszcze lsk z Polsk. Wprawdzie papu/, waha
r.

1344)

do

si speni t prob krla .lana, ale 23 listopada, przy

zaoenia katedry praskiej, biskup wrocawski Przecaw,

uroc/ys!
\\r.;>vy\

336

HlSTOUYA POLITYCZNA

pallium
ze

nowemu

wieo

ksi

hod

arcybiskupowi, uzna si lennikiem krla czeskiego

za zoy nowy
Luksemburczyk obieca mu pomoc
odbudowaniu grodw, ktre mu odebra zburzy

nabytej ziemi grotkowskiej; rwnoczenie

egaski,

przy odzyskaniu
krl kr,ikowski

za co Jan

l
).

Rwnao si

oczywicie grobie wojny z Polsk, a rwnie

w wyprawie krzyackiej na Litw, w zimie
r.
1345, mimo wieego pokoju kaliskiego musia zaniepokoi Kazimierza, jako wiadectwo nowego zblienia obu najniebezpieczniejszych ssiadw. Ju jednak mia gotow odpowied na wrogie stanowisko Luksemburgw. 1 stycznia tego roku zawar ukad z Wittelsbachami, przez ktry, jak niegdy na pocztku rzdw, przechodzi do obozu cesarskiego. Ludwik bawarski za, gotujc si do rozprawy z rywalami, ktrzy ju nosili si z planem pozbawienia go
tronu na rzecz margrabiego Karola, widzia w krlu polskim podanego sojusznika. Syna cesarskiego, Ludwika Rzymskiego, zarczonego swvgo czasu z krlewn Elbiet, teraz postanowiono oeni
z jej modsz siostr Kunegund, a Kazimierz obieca cesarzowi i jego
synom pomoc wojenn, wyranie wymierzon przeciwko Luksemburgom.
Zgodnie z tym stanowczym zwrotem politycznym, Kazimierz
w marcu 2 stara si
margrabiego Karola, gdy
z nieudaej wypraw y litewskiej wraca przez Polsk. Udao mu si
wprawdzie, za pomoc podstpu,
z Kalisza, gdzie go zatrzymano, ale Kazimierz powetowa sobie zawd przez nowy najazd na
Cieniaw, ktr chwilowo zdoby
zupi z pomoc rusk 3).
Wtedy jednak Luksemburgowie, skarc si w Awinionie na
postpki Kazimierza, przystpili do odwetu. Byli przekonani,
do
owych zasadzek niegodnych machinacyi 4 skoni krla polskiego jego
siostrzeniec, Bolko widnicki. To te przeciwko niemu zwrci
si krl Jan ju pod koniec kwietnia r. L345. Spustoszy mu ksistwo,
zaj Landshut, samej jednak widnicy, spaliwszy tylko przedmiecia,
nie zdoa zdoby; zadowolni si tern,
Bolko musia zawrze rozejm, zachowujc jednak
nadal zupen niezawiso od Czech.
i

udzia Jana

to

Karola

uwizi

umkn
i

si uda najazd Karola na Luyce, skutecznie

Jeszcze mniej

obro-

nione przez margrabiego brandenburskiego, a natomiast wszyscy wro-

M
*i

Luksemburgw zczyli si

Griinhagen-Markgraf, I 164.
Gesch. Schlesiens XVI 271.

Zeitschr.
I

*)

w gron

f.

/>choppe-Stenzel;

Fontes

rer.

Boh.

III

Urkundensammlung, 560
366.

koalicy, do ktrej

ce-

O.

wcign

sarz
ale
i

nietylko

te margrabiego

HALECKi: KAZIMIKHZ WIELKI

337

wraz z ksiciem widnickim,

wgierskiego, a prawdopodobnie

krla polskiego

Minii,

krla

Habsburgw.
Jan czeski

pogromi,

odgraa

si,

odstraszy to innych.

pierwszego,

Ot

ktry go zaczepi, tak

pierwszy wyruszy Kazimierz.

Utwierdziwszy w wiernoci wieo pozyskan Wschow *), sdzi,

nadesza chwila do dalszych rewindykacyi na lsku.
porozumieniu
z Piastami grnolskimi, niezadowolonymi z przejcia Raciborza w rce
Mikoaja opawskiego, krl polski w czerwcu r. 1345 najecha z pomoc wgiersk litewsk ziemie tego ksicia obieg ary (Sohrau).
Ale jego przelotne sukcesy skieroway wanie przeciwko Polsce

gwne

Na wiadoKazimierz cofn si, a Luksemburczyk, pobiwszy nad

jego posiki wgierskie, skorzysta z tego,
granice lska

mo

siy Jana, ktry popieszy na pomoc lennikowi.

o tern,

Wis

pod sam stolic Polski,

ju 12 lipca stan
pod Krakowem. Ju spony przedmiecia, a okolica, n. p. dobra
klasztoru miechowskiego, ulega spustoszeniu. Daremnie jednak krl
czeski, ktry olep niedugo przedtem, wyraa yczenie, aby przed

sigay wwczas

mierci mg dotkn murw Krakowa. Wystosowawszy

do niego

wezwanie na pojedynek, Kazimierz unika walnej bitwy,

a za to, gdy Czesi po tygodniowem obleniu dla braku ywnoci
Lelw, rycerstwo polskie
cofnli si z pod Krakowa na Olkusz
wgierskie zadao im dotkliwe poraki. Zwaszcza ich sprzymierzeniec, Konrad olenicki, ponis cikie straty 2 ), a magnat czeski,
Zdenek z Lipy, prb opanowania Bytomia, ktrego ksi skania
si na stron Kazimierza, przypaci uwizieniem przez Polakw 3
Obie strony przekonay si, e nie osign swego celu. Dlatego
ju 6 wrzenia zawarto zawieszenie broni do w. Marcina. Papie
jednak, pragnc, aby Luksemburgowie mogli zada cios stanowczy
Ludwikowi bawarskiemu, chcia ich wogle uwolni od dalszej walki
na wschodzie. Stara si wic usilnie, aby pojedna z Czechami /.arwno Ludwika wgierskiego, ktrego co prawda wanie stanowisko
kuryi w sprawie neapolitaskiej skaniao do obozu cesarskiego, jak
ironiczne

).

krla Polski.

Na
pomocy
tycznej

')

a
)

s
)

papiea uatwi zawd co do

Wittelsbachw, jaki spotka Kazimierza w krynajazdu czeskiego. Wszak zamierzaj nawet zerwa

dvyorze krakowskim zabiegi

ze

strony

chwili

Kod. wiolkop. nr. 1241/2.

Griinhagen-Markgraf, I 165.
Fontes rer. Holi. IV 496; por. Werunsky,

Km-yklopedya polska.

Tom V

cz.

I.

:;8a

przyp.

8.

338

HISTORYA POLITYCZNA

zarczyny crki z synem cesarza. Wprawdzie niedugo po odparciu

Czechw, koo 25 lipca, Ludwik Rzymski wraz z bratem zjecha do
Polski na lub z Kunegund, ale daremnie stara si margrabia
brandenburski za porednictwem panw wielkopolskich, aby przyja
zadzierzgnita midzy nim a krlem Kazimierzem dalej postpowaiaa 1 Przeciwnie, krl polski pospieszy zapew ni papiea, e celem jego chwilowego zwizku z wykltym cesarzem
z pogask
Litw byo tylko usunicie niebezpieczestwa od strony Luksemburgw. Wobec tego Klemens VI 18 padziernika poleci nuncyuszowi
Wilhelmowi de Pusterla zaporedniczy pokj midzy Polsk a Czer

).

chami, a przynajmniej
strony Jana
najusilniej

przeduy

rozejm.

Rwnoczenie za z jednej
Ludwika wgierskiego

Karola, a z drugiej Kazimierza

zachca do

zgody.

Chcc si zabezpieczy na wszelki wypadek przed nowym najazdem czeskim. Kazimierz jeszcze 15 lutego r. 1346 skoni Wadysawa bytomskiego do obietnicy,
jego wrogw, zwaszcza Luksemburgw Mikoaja opawskiego, nie wpuci do swych grodw
do zawarcia pokoju. Tego pokoju pragnli jednak sami Luksemburgowie, gdy wanie mia si urzeczywistni plan wyniesienia margrabiego Karola z pomoc papiesk na krla niemieckiego, w ktrej
to godnoci kurya nie uznawaa Ludwika bawarskiego. To te wrd zobowiza, jakie Karol przed elekcy, w kwietniu r. 1346,
w Awinionie, nie brak te obietnicy,
wraz z ojcem spr z Kazimierzem
podda pod sd rozjemczy stolicy apostolskiej. Ale zanim jeszcze nadeszo do Polski wezwanie papiea, aby take Kazimierz wysa
w tym celu poselstwo do kuryi, dziki obustronnej skonnoci do porozumienia doszo do pokoju lub przynajmniej tymczasowej ugody
midzy Polsk a Czechami. Ju bowiem 4 czerwca Kazimierz zrzek
si swych pretensji pieninych do margrabiego Karola, za co moe
Luksemburgowie uznali przyczenie Wschowy do Polski.
niebawem niebezpieczestwo, groce
Waniej szem byo,
dotd z ich strony Kazimierzowi, ustao zupenie. Oto bowiem zaledwo miesic pniej, 11 lipca, Karol zosta istotnie wybrany krlem
rzymskim przez przeciwnikw Ludwika bawarskiego, a 26 sierpnia
jego ojciec Jan, pospieszywszy na pomoc Filipowi VI francuskiemu
przeciwko Anglii, poleg pod Crcy.
ten sposb znik nieubagany
od wielu lat przeciwnik krlw krakowskich, a syn jego, usposobieniem
planami pokrewny Kazimierzowi Wielkiemu, by odtd zajty przez szereg lat ugruntowaniem swego stanowiska w Niemczech.
Wprawdzie ju 11 padziernika r. 1347 naga mier Ludwika ba-

zoy

')

Kod. w ielkop. nr. 1244; por. Balzer: Geneal., 397.

O.

HALECK1

KAZIMIERZ WlKLKI

339

warskiego znacznie uatwia jego pooenie, ale synowie cesarscy,

wraz ze stronnikami domu bawarskiego, dugo nie chcieli uzna
Karola, gotujc si do wyboru innego krla.

Poniewa podstaw potgi Wittelsbachw, skd od pnocy zabya Brandenburgia, Karol IV sprbowa ich stam-

graali Czechom,

tym celu skorzysta z tego, e w lecie r. 1348 potd wyprze.

jawi si tam samozwaniec, podajcy si za jednego z ostatnich margrabiw z dawnej dynastyi askaskiej, mianowicie Waldemara,
zmarego w istocie ju w r. 1319. Dnia 2 padziernika Karol uroczycie
odda marchi w lenno temu oszustowi. Wskutek oporu margrabiego Ludwika rozgorzaa tam przewleka walka
w ten sposb
punkt cikoci niemieckiej wojny domowej przenis si wanie
i

ku pograniczu polskiemu.
Tern pontniejszem byo dla Kazimierza wyzyska t sytuacy
przez przejcie do przeciwnikw Karola. Zapewne
na niego
Bolko widnicki, ktrego antagonizm do Czech musia si zaostrzy,
odkd w r. 1346 obj w spadku po stryju Henryku take ksistwo
jaworskie, a Karol, uzyskawszy uyce od faszywego Waldemara,
otoczy ze wszystkich stron ostatnie niezalene ksistwa na lsku.
Przed samym za Kazimierzem zdaway si znowu otwiera widoki

wpyn

To te zrywajc
z Wrocawianami, wraz z siostrzecem rozpocz walk. Gdy zaraz na pocztku
nastpnego roku ks. Bolko za pomoc podstpu odzyska Landshut,

czciowego

ju w

przynajmniej odzyskania

listopadzie

r.

1347

tej

dzielnicy.

nieznane bliej rokowania

spustoszyo pogranicze lskie, zawarto

widnicki przeduy je niebawem,
Polacy za, zaledwo
rozejm, zreszt niezbyt cile przestrzegany przez samych lzakw, urzdzili pod koniec maja wiksz
wypraw na Uraz; nie zdoali jednak zdoby tego grodu lskiego
narazili si nawet na najazd odwetowy pod wielkopolsk Orl
Tymczasem Karol IV, ktremu Wrocawianie skaryli si na
niebezpieczestwo od strony Polski, stwierdzi wprawdzie 7 kwietnia
r.
1348 w charakterze krla rzymskiego przynaleno lska do
Czech, ale rwnoczenie powzi plan zjechania si z krlem polskim, aby go przecign na swoj stron. Uatwi mu to moe
Kazimierza, Bogusaw pomorski, ktry ju 14 padziernika uraz
a rycerstwo

wielkopolskie

krtkie zawieszenie broni.

Ksi

upyn

).

zi

brami obieca Karolowi wierno pomoc. Przedewszystkiem jednak Kazimierz da si pozyska przez wietne widoki, jakie zda
way si otwiera przed nim przez przymierze
Luksem bu rc
kiem. Zawarto je 22 listopada na /.jedzie w Namysowie, grodzie
z

/.

')

Arch

f.

sterr.

Gesoh.

XXXIV

352 nn.
y

340

H1STORYA POLITYCZNA

lskim, ktry zdaje si a do tego czasu prawem zastawu znajdowa si w rku Kazimierza. Usunito dotychczasowe nieporozumienia, odnowiono dawne zwizki wiecznej przyjani, a Kazimierz, obiecujc nie upomina si o pienidze poyczone Karolowi,
otrzyma za to jego obietnic, e bdzie mu pomaga do odzyskania
wszystkich strat, poniesionych przez Polsk na rzecz Krzyakw
margrabiw brandenburskich

dopiero po przywrceniu pierwotnych

mia si odwzajemni pomoc

wyjtkiem Wgier)
dzieli z nim
zdobycze. Bolko widnicki w cigu 3 dni mia si zgodzi na
wrogom

przeciwko
dalsze

sd

krlestwa polskiego Kazimierz

granic

Karola

(z

rozjemczy Albrechta austryackiego

w Lignicy rozejm z Karolem

zawar

si do

rzeczywicie

odtd

25 listopada

coraz bardziej

zblia

niego.

Opanowanie Rusi halickiej. Przymierze namysowskie zdasi zapowiada wojn Polski z Wittelsbachami lub z Zako-

6.

wao

konem. Zdaje si,

e odzyskanie strat u granic

Brandenburgii, zreszt

mniej znacznych. Kazimierz stawia na dalszym planie.

dzie

zwleka

wysaniem

crki,

polubionej

mylc

z wypat jej posagu, ale, nie

skiemu, do marchii
z ziciem
jego bratem, ograniczy si do tego,
i

Rzymo walce

wobec w ojny
faszywym Waldemarem zachowa odtd neutralno. Tego te
i

Dugo wpraw-

Ludwikowi

tylko

da

przejcie
nich

od niego Karol IV. Zreszt zaraz w nastpnym roku

pomorskich na strun Wittelsbachw zbliyo do

ksit

take Kazimierza Wielkiego.

mamy wyrane

krl polski rzeczywicie

wskazwki,
przygotowywa akcy przeciwko Krzyakom. Odnowiwszy przymierze
z ksitami zachodniego Pomorza, nawiza te stosunki z Olgierdem
Kiejstutem, poredniczc w sprawie chrztu Litwy midzy papieem
a Gedyminowiczami, ktrym obiecywano koron krlewsk. Prawdopodobnie przymierze polsko-litewskie miao w stosunku do Zakonu odegra
t sam rol co za okietka. Okolicznoci mogy si wydawa o tyle

Za

to

pomylniejsze,

dom

luksemburski, wwczas tak skutecznie wspie-

rajcy Krzyakw, dostarcza mia teraz pomocy Kazimierzowi, a zaburzenia wewntrzne w Niemczech utrudniay ciganie posikw
obietnica Karola IV, obliczona tylko
do Prus. Pomijajc jednak,
na chwilowe pozyskanie Kazimierza, bya niewtpliwie nieszczera,
wanie walki w Niemczech, gdzie na pocztku r. 1349 wybrano
antykrla w osobie hr. Giinthera von Schwarzburg, zupenie wykluLitwa, ktra
czay jej spenienie. Nadto okazao si zapewne,
klsk nad
dotkliw
waletponiosa
niedawno
Krzyakami
w
z

Straw,
z

nie

bya w

stanie

zapewni

pastwem zakonnem, dochodzcem

pomocy do walki
nowego rozkwitu pod w.

dostatecznej

do

HALECKi: KAZIMIEKZ WJBLK1

O.

341

mistrzem Dusmerem von Arffberg. Wobec tego Kazimierz, odkadajc znowu zamiar odzyskania Pomorza, dokona zupenego zwrotu

swej polityce.

Jeszcze

formowani,

sko-krzyackiej

Kujawy

marcu r. 1349 Wrocawianie, zawsze dobrze poinsi z prawdopodobiestwem wybuchu wojny pol-

liczyli
x
).

utwierdzi pokj

w czerwcu krl polski zjecha na

porednictwa arcybiskupa Jarosawa 2 ),

Tymczasem ju

korzystajc znowu

i,

Zakonem

par

ustali najdokadniej granice

w myl

otworzy kupcom toruskim

drogi handlowe do Polski. Za to, zanim jeszcze nadeszy bulle papieskie w sprawie chrztu Litwy, Kazimier/, zerwa z Gedyminowiczami
korzystajc z ich cikiego pooenia, podj na nowo walk
traktatu kaliskiego,

dni pniej

i,

Ru.
Litwini, widocznie zaskoczeni, nie mogli od razu

stan

udao si Kazimierzowi nawiza rokowania

a z Tatarami

do boju,
przed wy-

praw, ktra przypada na jesie r. 1349. Dlatego, chocia podjta

bez pomocy wgierskiej, daa nadzwyczaj pomylne wyniki. Miejscowa ludno ruska, ktra wogle wobec walk polsko-litewskich
przewanie zachowywaa si biernie, widocznie mao stawiaa oporu,

trzechmiesicznym zaledwo pochodzie zaj nietylko

Ru halick, zapewne ze skrawkami Podola (ziemi trembowelsk),
Wodzimierz, a nawet daleki Brze litewale take Bez, Chem
Poniewa za Lubart, utrzymujc si przy Lucku, uzna praski.
wdopodobnie zwierzchnictwo polskie, Kazimierz chwilowo opanowa
cae pastwo halicko-woyskie.
Ale ju w nastpnym roku nastpi odwet litewski. Gedyminoskoro krl

wicze niemniej szybko odebrali

poczy si

ich

krwawe

Woy, od wiosny za rozPoprzez Mazowsze

kasztelani

Brze

najazdy.

ukowsk

docieray one
do ziemi czyckiej
sandomierskiej,
szczeglnie jednak daway si we znaki Rusi halickiej.
bowiem
ziemi udao si utrzyma Kazimierzowi, ktry w sierpniu osobicie
i

popieszy do zagroonego Lwowa, a podczas walk, przecigajcych

si na rok nastpny, wzi nawet do niewoli Lubarta.
Mimo to pooenie jego stao si bardzo trudne, zwaszcza
Tatarzy przyczali si znowu do napadw litewskich. Wobec
take w walce o Ru trzeba byo znowu ogldn si za obc pomoc.
Ju 4 kwietnia r. 1350 Kazimier/, odnowi z Ludwikiem wgierskim
Karolem Roberukad w sprawie ruskiej, zawarty w r. 339
krlestwo ruskie.
tem. Ludwik darowa najdroszemu wujowie
t<

c, 360.

')

L.

Voigt

Cod.

dipl.

Prussiae,

III

nr

/.

342

HISTOKYA POMTYC56NA

odziedziczone

jak

twierdzi

po przodkach,

ale

znowu w

za-

e
Ru
Ru

mian za obietnic pomocy wojennej uzyska zapewnienie,

gdyby
Kazimierz zostawi syna, bdzie mg wykupi od niego
za
100.000 fi., w przeciwnym za razie zarwno Polska jak
przypadn Ludwikowi.
Krl wgierski zobowiza si wwczas take do pomocy przeciwko Krzyakom. wiadczy to,
Kazimierz, chocia na razie zapewnia Zakon o swem pragnieniu zachowania pokoju, nie porzuca
zamiaru walki o Pomorze. Ale wyprawa Ludwika do Woch, dokd si wybra zaraz po ukadzie, opnia nawet wspdziaanie na
Rusi. Dopiero w czerwcu r. 1351 wyruszy z rycerstwem wgierskiem na wspln wojn przeciwko Litwinom.
Wskutek choroby Kazimierza stan na czele poczonych
wojsk
przedtem za odebra w Lublinie przysig panw polskich,
w razie mierci swego krla przyjm go za pana, a sam
zrobi im na ten wypadek szereg obietnic co do zarzdu pastwa.
Mimo to na wyprawie, ktr skierowano na podlaskie dzierawy
Kiejstuta, nie zdoby si na wiksze wysiki, lecz niebawem przez
panw wgierskich nawiza rokowania z Litw. Rzeczywicie 15
sierpnia Kiejstut w obozie Ludwika uroczycie zaprzysig ukad,
ktry sporu o
wcale nie porusza, lecz za to stwarza cisy sojusz midzy Wgrami, Polsk
Litw, majc przyj chrzest, a za
to uzyska od papiea koron krlewsk. Szczegowe warunki najwiksz korzy, a nawet pewne zwierzchnictwo nad Kiejstutem
przyznaway Wgrem, ktre wraz z Polsk miay odzyska ziemie
litewskie, zajte przez Zakon, broni Litwy przed Krzyakami
Tatarami. Ledwo jednak Lubarta wypuszczono z niewoli, Kiejstut, zamiast si uda na chrzest do Budy. umkn z drogi, a jego obietnice
okazay si zrcznym wybiegiem.
Skonio to Polsk
Wgry do wyprawy odwetowej na pocztku r. 1352. Kazimierz, wyzdrowiawszy z choroby, wyruszy pod
Bez, pod ktrego murami w marcu poczy si z Ludwikiem.
Mimo bohaterskich walk, w ktrych krl wgierski zosta ciko
zraniony, nie zdoano jednak zaj grodu. Zadowolono si zoeniem
hodu przez dowdc litewskiego, ktry go broni, a Ludwik, wrd
wielkich niebezpieczestw trudw, powrci przez Ru halick Kari

Ru

paty do

Wgier.

Zdaje si,

dzimierz, ale wszelkim

trwaym

po drodze sprbowa zaj Wodzisukcesom przeszkodziy zagony ta-

docierajce
do ziemi lubelskiej.
Z Tatarami walczono te przez dwa nastpne lata na pograniczu podolskiem.
tych walkach ze wzgldu na niebezpieczestwo,
zagraajce rwnie
Wgrom, Ludwik uczestniczy w dalszym
tarskie,

343

HALECKi: KAZIMIERZ WIKLKI

O.

cigu. Zniechci si natomiast do wojny z Litw, ktrej ciar znowu

spad na sam Polsk. Wobec tego Kazimierz ograniczy si na razie
do zapewnienia sobie Rusi halickiej. Do uznania swej wadzy nad

ni skoni Litw

now wypraw w

przez

sierpniu

r.

1352.

Wwczas

prawdopodobnie zastawi Krzyakom za 8000 kop groszy ziemi

dobrzysk, zapoyczy si nadto u mieszczan krakowskich ze wzgldu
na wielk potrzeb krlestwa sign nawet po kosztownoci skarbca

to

katedry gnienieskiej 1 ).

W ten sposb zgromadzi znaczne siy

przez najmoniejszych bojarw ruskich,

stan pod

i, poparty
Szczebrzeszynem.

Skoni wtedy Gedyminowiczw do rozejmu a do czerwca r.

Pastwo halicko-wodzimierskie podzielono: ziemia lwowskacc
Chemem ksitom
pada Kazimierzowi, Woy z Bezem
skim; pograniczny grd woyski Krzemieniec mia dziery
i

1355.
przylitew-

Jerzy

Narymuntowicz od kniaziw litewskich

od krla. adna z obu
wspiera
dotychczasowych
stron nie miaa
sprzymierzecw, Wgrw
wzgldnie Tatarw, przy najazdach na ziemie przyznane drugiej
i

stronie.

Na

zabezpieczonej chwilowo Rusi halickiej Kazimierz zaraz rozosadnicz. Pretensye do Woynia, ktrych nie wyrzeka

pocz prac

si na stae, odkada na pniej. Ale ju na wiosn r. 1353 Lubart

zerwa rozejm przez najazd na Lww Halicz, a w jesieni wyprawy
litewskie, docierajce a pod Zawichost, zmusiy Kazimierza wyruszy
znowu na Bez. Walka graniczna rozgorzaa na nowo, ale krl polski
ogranicza si do obrony
do stara dyplomatycznych, aby odwie
i

Tatarw od popierania Litwy; widzc

zraa si

tern

wsplne dobro Polski

e szuka sobie ony

wrd Tatarw.
Natomiast przed podjciem walnej rozprawy z Litwinami, do ktrej
nie wystarczay krucyaty, ogaszane przez papiea, chcia sobie zapewni wydatniejsz ni dotd pomoc wgiersk, sprbowa, czy nie
uda si porozumienie co do wsplnej na Litw wyprawy z Krzyakami, ktrzy pod w. mistrzem Winrichem von Kniprode (od r. 1351)
wzrastali w potg, a przedewszystkiem rozwiza spraw, ktra
cile si czya ze stosunkiem do Litwy, mianowicie spraw mai

Rusi, nie

plotkami,

zowieck.

Zhodowanie Mazowsza
zatwierdzenie sukcesy] wgierOd pocztku walki o Ru Piastowie mazowieccy popierali krla

7.
skiej.

polskiego, ktry wystpowa jako mciciel spadkobierca Bolesaw aJerzego Trojdenowicza. Naraali si przez to aieraz na napady Litwy,
z ktr ssiadowali na dugiej linii granicznej. Ale mimo tej solidari

noci ksistwa mazowieckie stay cigle po za odbudowanem

>)

Kod. wielkop.

nr. 1310.

pr

344

HISTORYA POLITYCZNA

okietka krlestwem polskiem. Wprawdzie przy procesie krzyackim

r.
1339 w zeznaniach wiadkw, pochodzcych z Mazowsza, silnie
zaznaczao si poczucie wsplnoci z Polsk; ale nawet bracia Bolez

Kazimierz, ktrzy w r. 1341 objli po ojcu

sawa-Jerzego, Ziemowit
Trojdenie ksistwo czerskie warszawskie, dotd nie uznawali zwierzchnictwa krla polskiego, a Bolesaw Wakowicz pocki by nawet
w dalszym cigu lennikiem czeskim. Gdy za w r. 1345 umar bezpotomnie brat stryjeczny tych ksit Ziemowit, pan ziemi wiskiej,
i

spady one na krla polskiego, lecz

dwie pierwsze dostay si Bolesawowi
pockiemu ), rawska za Trojdenowiczom.
Bolesaw, ktry rwnie po stronie Kazimierza WielPki
kiego walczy z Litw, zwierzchnictwo czeskie nad Pockiem miao
pocki
znaczenie raczej teoretyczne. Ale 20 sierpnia r. 1351
zgin wanie na w yprawie przeciwko Kiejstutowi, a poniewa nie
zostawi potomstwa, ziemia jego spadaa waciwie na krla czeskiego.
Istotnie te jeden z pretendentw do spadku po Bolesawie,
jego
jedynej siostry ks. Henryk gogowsko-egaski, zgosi si po inwestytur na ksistwo pockie do Karola IV uzyska j ju 7 wrzenia
sochaczewskiej

rawskiej,

zostay podzielone,

tak,

nie

ksi

tego

roku.

Oczywicie usadowienie si w Pocku ksicia lskiego, ktry

ju jako taki pozostawa w zupenej zalenoci od Czech, a w dodatku by wrogiem Kazimierza od czasu utraty Wschowy, byoby
stworzyo dla Polski pooenie bardzo niepodane. Na szczcie jednak
r

chcc udaremni zabiegi Henryka, mia naturalnych sprzymierzecw w obu Trojdenowiczach, ktrzy, jako najblisi krewni Bolesaw po mieczu, rwnie rocili sobie prawa do jego dzielnicy. Ot
krl,

Kazimierz Wielki okaza gotowo u/.na te prawa,

z tej sposobnoci, aby w ukadzie z nimi, zawartym

wrzenia

ale

skorzysta

w Pocku

dnia

ksi

zaznaczy,
hod, jaki poprzedni
pocki pod przymusem
Czechom, nie ma adnego znaczenia,,
lecz przeciwnie stwierdzi,
on sam, jako krl polski, ma prawo
rozporzdza wszelkiemi ziemiami tego krlestwa, a wic i mazowieckiemi. Z peni swego majestatu krlewskiego, oraz na podstawie
wolnej rezygnacyi Ziemowita
Kazimierza, krl polski wzi pod
swoj wadz ksistwo pockie wraz z ziemi wisk zakroczymsk.
Za to jednak Trojdenowiczom nada ziemi sochaczewsk, a przedewszystkiem zatwierdzi ich prawa spadkowe do caej dzielnicy Bolesawa; mii te mieli j obj po mierci krla, skoro wyranie zastrzeono,
nawet do hodu z Pocka byliby zobowizani tylko sy18

r.

1351, nietylko

zoy
e

Kod. dypl. mazow.

nr. 67, 70.

O.

345

HALECKi: KAZIMOCRZ WIRLK1

nowi krlewskiemu. Na razie zoyli hod tylko z ziemi sochaczeww nieznanym bliej czasie
obaj ksita
potem jednak
mazowieccy uznali si lennikami Kazimierza ze wszystkich swych
posiadoci; prawdopodobnie przy tej sposobnoci krl zastawi im
take Pock za 2000 grzywien.
Zrazu jednak Kazimierz zachowa ten grd w swem rku
1 marca r. 1353 przeznaczy znaczn sum na jego obwarowanie ).
i
Skoniy go do tego najazdy litewskie na Mazowsze, a zapewne take
obawy przed wrogimi zakusami Karola IV. Ju w ukadzie z r. 1351
krl polski obieca uwolni ziemi pock od jego zwierzchnictwa,
czego jednak dotd nie zdoa uczyni. Obustronne represye handlowe zabiegi w Awinionie w sprawie przynalenoci dyecezyi wroarcybiskupa gnieniecawskiej, poczone z pobytem Kazimierza

skiej,

skiege

we Wrocawiu, dowodz,

e w

tych

krlami, rywalizujcymi o zwierzchnictwo nad

wyrane

napicie. Ale Karol, chocia

myla obstawa

midzy oboma

latach

Mazowszem, nastpio

dawno si utwierdzi

na tronie

swych prawacb do Pocka;

chcia natomiast za ich utrat zyska rekompensat o bez porwnania
konkretniejszem znaczeniu, ktr ju dawno sobie upatrzy. Chodzio
mu mianowicie o ksistwa widnicko-jaworskie Bolka, ostatni dzielnic lsk cigle jeszcze niezawis od Czech, niewymienion przez
niemieckim,

nie

przy

w akcie rezygnacyi ze lska z

odczon od krlestwa polskiego.
tym celu Karol Luksemburczyk ju

Kazimierza

r.

1339, a

wic

prawnie

jeszcze nie

pokojowym

16 sierpnia

r.

1350

skoni

przy

nowym ukadzie

Bolka do obietnicy,

nie

rozporzdzi swoj ziemi bez jego zgody. 13 grudnia za tego samaestwo

mego roku zawar z nim wieczn przyja
bratanicy Bolka, Anny, ze swym modziutkim synem, zapewniajc
tej parze sukcesy po ks. widnickim, gdyby nie zostawi syna. N e
bawem mier krlewicza rozwiaa te widoki na spadek pb Bolku.
Za to na pocztku r. 1353, Karol IV, owdowiawszy wanie w tym
i

uoy

Chcia si tylko upewni

si przejciu ksistwa widnicki'
w jego rce, do czego maestwo to miao doprowadzi W tym
celu 10 marca odby zjazd w Wiedniu, na ktrym umocni dobre
stosunki z Habsburgami a zarazem stara si o porozumienie / LuKazimier/a
dwikiem wgierskim, osobicie obecnym,
z posami

czasie,

postanowi sam polubi Ann.

zawistni ssiedzi nie sprzeciwi

Wielkiego. Ludwika,

u ktrego matki

wychowywaa

si,

\nna.

zyska tak dalece,

27 maja mg j zalubi w Budzie.
czenie krl wgierski wystawi mu dwa dokumenty, \\
)

Ib.

nr. 73.

po-

Kowno
ktrych

346

HISTORTA POLITYCZNA

zrzek si na rzecz Karola wszelkich praw do widnicy

Jaworza,
zwrci mu grody lskie Byczyn
Kluczborek, dotd zastawione
Kazimierzowi,
zwolni go zarazem od wypaty dueu, w zamian
za co Karol zrzek si ksistwa pockiego na rzecz Ludwika
Kai

zimierza.

ile

jednak

Byczyn Kluczborek Ludwik zwraca take

i

w imie-

brak wszelkiej wzmianki o Kazimierzu

akcie zrzeczenia si praw do ksistwa widnickiego. Przeciwnie
krl wgierski obiecuje Karolowi pomoc przeciwko wszystkim, kt-

niu krla polskiego,

o tyle

rzyby go niepokoili w posiadaniu tego ksistw a, co byo wyran

pogrk przeciwko Polsce. Ale mimo takiego stanowiska Ludwika
mimo,
3 lipca tego roku Bolko widnicki zapisa swe ziemie
Annie
jej potomkom, Kazimierz dugo si waha okupi swe prawa
do Mazowsza przez uznanie tych ukadw, oddajcych ostatni skraT

wek lska w rce Czech. Bolko za. zapoyczywszy si u niego,

mia podobno zapowiada swym poddanym, e kae im komu innemu hod zoye Polska zyskaa na czasie przez to, e niebawem
Karola zaprztny sprawy Woch, dokd w jesieni nastpnego roku
uda si wraz z
po koron cesarsk. Podczas jego prawie caorocznej nieobecnoci krl polski zacieni te na nowo przyja z Wgrami, co zarazem byo dalszym krokiem przygotowawczym do roz1

on

legej akcyi na wschodzie, uatwionej obecnie przez zhodowanie Ma-

zowsza.

24 stycznia

r.

mu

1355 obieca

Ludwik,

przy zamierzonej

wyprawie przeciw Litwinom udzieli mu pomocy osobicie albo przynajmniej przez wiksze ni zwykle posiki. ku wytpieniu
pognbieniu wroga. Zapewni go zarazem,
zwrotu
nie bdzie
poyczonych pienidzy, zanim Kazimierz nie wejdzie w spokojne poi

da

cen

siadanie Rusi. Jak zwwkle,

sukcesyi andegaweskiej

za takie obietnice

Polsce, na

zatwierdzenie

ukadach z Karolem IV w
swemi zobowizaniami w sprawie ruskiej, wyda na rce posw

nacisk przy
ze

byo

ktr Ludwik wyrany kad

rwnoczenie
r. 1353. Teraz,

polskich, ktrzy przybyli do

Budy. obszerny przywilej,

ktrym

za-

pewnia swym przyszym poddanym cay szereg podanych koncesyi na wypadek,

gdy zasidzie na tronie polskim.

w zwizku

Przywilej ten

odnowieniem ukadu sukcesyjnego

z r 1339 przez samego Kazimierza, ktry w tym celu miesic pniej rwnie pojecha do BudyTym razem jako nastpc swego,
gdyby nie pozostawi syna, wyranie oznaczy samego Ludwika,
v. /irldnie jego bratanka Jana,
oraz ich mskich potomkw; gdyby
pozostaje oczywicie

>)

Arch.

f.

sterr. Ges. h.

XXXIV

366.

HALRCKi: KAZIMIERZ WIELKI

O.

jednak

aden

tronie

wgierskim

doczeka si

z nich nie

mieli

nie

347

syna, inni ich sukcesorowie na

mie adnych

praw

do nastpstwa
na zjedzie w Nowym
zastpstwie syna, ktry jej

umow

kwietniu umocniono
Elbieta okietkwna w
udzieli penomocnictwa, przyja hod stanw polskich a rwnie
i panowie wgierscy porczyli dotrzymanie ukadu.
Mimo obietnic Ludwika, Kazimierz nie odrazu przedsiwzi
Polsce.

Sczu,

gdzie

wypraw

przeciw Litwie, lecz dalszych jeszcze jedna sobie sprzytym celu skorzysta z teg-o,
z Wittelsbachami,
mierzecw.

bezskutecznych intrygach faszywego Waldemara ostatecznie utwierdzili si w Brandenburgii, mimo mieszania si margrabiw do zaburze wewntrznych w Wielkopolsce
wynikajcych
ktrzy po

std zatargw granicznych

zdoa utrzyma

dobre stosunki. To te,

),
Ludwik Rzymski, skoni go
gdy w r. 1355 odwiedzi go jego
do obietnicy udziau w rejzie przeciwko poganom, przygotowywanej
na lato tego roku. Co wicej za, margrabia, podejmujc si porednictwa w nieporozumieniach midzy Kazimierzem a Zakonem, wezwa Krzyakw, aby oni udzielili pomocy w tej wyprawie.
tym
1

zi

samym
ruszy

ju

tatarskich

krl polski, ustaliwszy

dzie,

mu swe

zapewnio

nie z potrzeby,

lecz aby

poparcie,

prosi o pomoc

przyja midzy nim

niej okazaa si Litwinom .

Zdaje si jednak,
wanie wskutek

Krzyakw, ktrym
zili

ktrym mia wyKrakowa, zwrci si do w. mistrza. Donoszc,

7 ksit

celu

krl

jego

zi w

trudnociami komunikacyjnemi

ska posza

w odwok.

krzyack

Zakonem

tern ja-

niepewnego stanowiska

sposb bardzo znamienny gro-

razie

odmowy, wyprawa

litew-

jednak sprawa Mazowsza, ktrego udzia

w zamierzonej walce rwnie mia doniose znaczenie, niebawem
znowu posuna si naprzd. 26 listopada r. 1355 umar ks. warszawski Kazimierz, a miesic pniej, brat jego Ziemowit, odnawiajc

Za

to

z wasnego ksistwa czerskiego, wzi w lenno od krla dzielnic brata. Rwnoczenie zwrci Kazimierzowi Pock, zrzekajc si
sumy zastawnej, a
Zakroczym otrzyma tylko na trzy lata.
ten sposb Kazimierz mia odtd znowu w swem rku stoeczny
grd Mazowsza, a caa reszta tej ziemi, niedawno jeszcze rozdro
bnionej na kilka dzielnic, skupia si pod wadz jednego ksicia.

hod

Win

wyraniej ni w r.
Pock wrci do Ziemowita,

Jeszcze

po mierci krla
gdyby Kazimierz nie po-

1351

zastrzeono,

ktry

razie,

/.'

zostawi syna, mia by wolny od wszelkich zobowiza lennych

z Mazowsza. Na razie jednak, na mocy stosunku lennego, krl obieca
*)

Reminiscencye

Kod. wp.

nr. 1510.

348

HISTORYA POLITYCZNA

on za dostarcza pomocy krlowi przeciwko wszystkim

wrogom. Jakich wrogw przedewszystkiem miano na myli, o tern
wiadczy specyalne zastrzeenie, e Ziemowitowi nie wolno bez wiedzy krla ukada si z Litwinami.
Chcc jednak skorzysta ze shodowania Mazowsza dla walk na
wschodzie, naleao zabezpieczy si ostatecznie przed pretensyami
Karola IV.
ukadzie z Ziemowitem Kazimierz wyranie wspomina

go broni,

obrony Pocka przed krlem czeskim.

powrciwszy niedawno z Woch nie mogc
si doczeka^ rezygnacyi Kazimierza z praw do widnicy, zalicza
nadal Pock, obok ksistw lskich, do lenn korony czeskiej. Nacisk
z jego strony mg tembardziej zaniepokoi Polsk,
w lutym
r.
1356 nowy zjazd jego z krlem wgierskim uwidoczni ich cis
solidarno Wobec tego Kazimierz uda si do Pragi
1 maja zatwierdzi wreszcie umow, zawart trzy lata temu przez Ludwika.
Za wzorem dokumentw, wwczas wydanych przez siostrzeca, ktrych transumpt cesarz teraz mu wystawi, krl polski wyda rwnie
dwa akty. w ktrych w zamian za rezygnacy Karola ze zwierzchnictwa nad Pockiem nietylko zwraca mu Byczyn
Kluczborek, ale
zrzeka si te wszelkich praw do ksistwa widnickiego
jaworskiego. Teraz dopiero sprawa mazowiecka bya ostatecznie zaatwiona.
8. Zblienie do Litwy. Pobyt Kazimierza w Pradze ma jednak
po za tern jeszcze doniose znaczenie oglno polityczne. On
Karol
luksemburski znowu zawarli najcilejsz przyja 1 z ktrej kady
pragn wycign jaknajwicej korzyci. Cesarz chcia odzyska
o ewentualnej

koniecznoci

bowiem

Istotnie

Karol,

e
i

),

wpyw

w tym zapewne celu stara si go

Adelaid hesk, polubion niegdy za rad Luksemburgw, lecz od dawna usunit do zamku arnowieckiego
zaniedban przez krla, ktry prawdopodobnie nawiza stosunek z kasztelank sieciechowsk Cudk,
Niemiry z Goczy. 8 maja obieca
IV,
Karol
e wypaci posag Adelaidy. ktrego Kazimierz dotd nie
otrzyma od tecia. Bya to jednak daremna prba zblienia maonkw. Wanie w Pradze Kazimierz zakocha si we wdowie po monym mieszczaninie tamtejszym, Mikoaju Rokiczaninie, Krystynie,
polubi \ niebawem mimo maestwa z ksiniczk hesk, ktra
wskutek te:o w tym samym jeszcze roku opucia Polsk, wracajc
osobisty na Kazimier/.a

pogodzi

on,

on

do ojczyzny.

Waniejszem byo,
maja spisano rwnie nowe przymierze
Kazimierz od duszego
obu wadcw. Po wszystkich wiadectwach,
czasu przygotowywa wypraw przeciwko Litwie, stara si w tym
1

Reg. imperii VIII

nr. 2453.

HALECKi: KAZ1MIEKZ WIELKI

O.

349

pomoc ssiadw i w tej sprawie ju przedtem wysa poselstwo do Karola IV 1 ), monaby oczekiwa,
w tym samym celu wyzyska te przymierze praskie. Tymczasem dowodzi ono wanie zupenego, niespodzianego zwrotu w jego polityce. Zawarte w formie odnowienia przymierza namysowskiego, skierowane wic znowu byo
Brandenburgii. Co wicej, tym razem okreprzeciwko Krzyakom
lono nawet dokadnie pomoc, w liczbie 600 rycerzy, jakiej Karol
pod dowdztwem wasnem lub brata Jana mia dostarczy na wypraw Kazimierza przeciwko tym wanie wrogom w czasie, gdy
w polu; gdyby za za pierwszym razem nie udao si
niwa
celu o

odzyska dawnych granic krlestwa polskiego, mia nadesa posiki

take w nastpnych walkach a do osignicia te^o celu Potem dopiero Kazimierz obiecywa si odwzajemni, a na razie zwolni tylko
zupenie Karola od zwrotu dunych pienidzy.
Poniewa krtko przedtem cesarz zawar ugod z margrabi
Ludwikiem Rzymskim, a w lecie r. 1356 crka Kazimierzowa Kunegunda wreszcie poczya si z
w Brandenburgii, ostrze odnowionego przymierza polsko-czeskiego jeszcze wyczniej ni w r.
1348 zwracao si przeciwko Krzyakom, ktrych Kazimierz jeszcze
tak niedawno stara si pozyska dla wsplnej wal -i z Litw Zwrot
ten wywoao jednak stanowisko samego Zakonu.
akcie przymierza praskiego przewidywano moliwo najazdu wrogw na ziemie polskie jeszcze przed latem. We wrzeniu za do papiea Innocentego VI, ktry niedawno jeszcze uwaa Krzyakw za przedmurze
chrzecijastwa, nadeszy skargi krla polskiego,
Krzyacy zamiast
jemu pomagaj tajemnie Litwinom, droin handlowe na Ru zamiast
przez Polsk kieruj przez Litw, a nawet zajli niektre grody jego
lenna mazowieckiego. Widocznie wzrost potiri Kazimierza przez
opanowanie Rusi halickiej
zczenie Mazowsza z Polsk zaniepokoi
Zakon, tak,
zaj wrogie stanowisko wobec Kazimierza, udaremniajc jego plan wsplnej walki z Litw. Nie zaprzestali wprawdzie
Krzyacy wasnych wypraw na Litwinw, ale rzeczywicie wyjednali
przywilej Kiejstuta Lubarta dla kupcw toruskich, <>tw erajcy im
droy na
przez Podlasie Brze litewski*). 'To te wezwanie
papieskie, aby przecie stanli po stronie Kazimierza, pozostao bez-

mem

Woy

skuteczne.

Wobec

tego zwrot

centy VI grozi

')

dzi

Penomocnictwo

z lat
a
)

Krzyakom,

ktrym sam Innocakiem usprawiedliwiony.

polityce Uniowskiej,

trzeba

uzna

/a

Ludewiga: Reliuiae manuaor.

612

i.

musi poebo

1850/4.

Srezniewskij

Drewn. pamiatniki russk. pisma, Petersb.

882.

191.

350

HIST01tVA POL4TYCENA

Plan dalszego ugruntowania przewagi polskiej na Rusi ustpi planowi odzyskania Pomorza. Znowu tylko, jak w r. 1348, nadzieja na
pomoc Karola IV przy tern przedsiwziciu bya wielce niepewn,
skoro cesarz mimo przymierza praskiego nie szczdzi Krzyakom
przywilejw, wiadczcych o jego przychylnoci. Dlatego Kazimierz,

gotujc si do walki z nimi, postara si take o mnych, pewniejsprzymierzecw. Wycigajc miao konsekwencye z dokonanego zwrotu politycznego, zwrci si w tym celu wanie do

szych

Litwy.

Ju
zarzuty

na pocztku
krla

r.

w odpowiedzi na niedawne
do Awinionu,
on sam wieo
Litwinami, a nawet z Tatarami,

1357 Krzyacy,

polskiego,

donosili

sprzymierzy si przeciwko nim z

ktrym zgodzi si paci roczny czynsz z Rusi. Ale Kazimierz mia
doskonay rodek, aby usun niezadowolenie papiea z tego powodu
a zarazem oprze zwizek z Gedyminowiczami na trwalszych podstawach. Jak niegdy po przymierzu namysowskiem, tak teraz rozpocz starania o chrzest Litwy w grudniu r. 1357 ju mg przedstawi papieowi,
jego litewscy ssiedzi, o ktrych nawrcenie
od dawna si stara, nie
ju duej zwlekali z przyjciem wiary
katolickiej. Prosi zarazem, aby wszystkie kocioy, ktreby tam powstay, podlegay metropolii gnienieskiej.
Wedug tego planu chrystyanizacyi Litwy, Karol IV mia wraz
wgierskim ochrania tamtejszych nowochrzczez krlem polskim
cw. czyo si to z dalszym planem Kazimierza, aby przeprowadzi
midzy cesarzem a Gedyminowiczami przymierze, ktreby uzupenio
jego wasne sojusze z oboma ssiadami
skonio Karola do spenienia zobowiza, przyjtych w Pradze. Korzystajc z chwilowego
ochodnicia stosunkw midzy Karolem IV a Krzyakami, Kazimierz
chcia stworzy w ten sposb siln koalicy przeciw Zakonowi.
Cesarz istotnie tak dalece zainteresowa si spraw chrztu Li18 kwietnia r. 1358 wysa z Pragi pismo do jej ksit ), w kttwy,
rem zaprasza ich gorco do przyjcia wiary w., obiecywa im za to
wszelk wolno, honor
bezpieczestwo pod opiek cesarsk
prosi, aby go jaknajrychlej poinformowali o swych zamiarach.
odpowiedzi ju po upywie trzech miesicy przyby na sejm norymberski Kiejstut, wysany przez w. ks. Olgierda, proponujc zjazd
we Wrocawiu na Boe Narodzenie dla przyjcia chrztu zawarcia
przymierza z cesarzem; ten za posa na Litw uroczyste poselstwo
z arcybiskupem praskim Ernestem z Pardubic na czele.
i

bd

^ r yg- w Muzeum XX.

Czartor., nr. 141.

HALKCKlI KAZ1M1BKZ WIELKI

O.

351

Porednictwo Kazimierza Wielkiego nie ulega adnej wtpliw czerwcu, a wic w przeddzie poselstwa Kiejstuta
krl polski w otoczeniu licznych dostojnikw uda si na pogranicze
lubelskie, niewtpliwie dla narad Litwinami; w poselstwie Karola IV
do Litwinw uczestniczy te siostrzeniec krlewski, Bolko widnicki;
wreszcie w sierpniu Ziemowit mazowiecki, ktremu nie byo wolno
ukada si Litw bez wiedzy krla, zawar ugod z Kiejstutem,
ktry za zgod swych braci ustali granic midzy swoj dzielnic
grodziesk a Mazowszem, przyznajc Ziemowitowi w
gonidzk
na Podlasiu. Co wicej, prawdopodobnie ju w tym czasie omwiono
woci. Wszak

maestwo

crki

wnukiem

krla

Olgierdowej,

ochrzczonej

imieniem Joanny,

pod

pomorskim Kazimierzem, ktrego

ojciec Bogusaw ju przy lubie zobowiza si do pomocy przeciwko
ten sposb okrenie wroga wydawao si dokonane.
Zakonowi.
Zjazd wrocawski odby si rzeczywicie w umwionym czasie.
Przyby zarwno Karol IV, jak Kazimierz Wielki, a posowie cesarscy powrcili z Litwy. Stamtd jednak przybyli tylko posowie Olprzymierza postawi zwrot
gierda, ktry jako warunek chrztu
wszystkich ziem litewskich, podbitych przez Zakon. Wobec tego,
Kazimierz chcia odzyska na Krzyakach wszystkie ziemie niegdy
polskie, rwnao si to daniu, aby wsplnemi siami zupenie wyparto Zakon z nad Batyku. Istotnie te Olgierd poddawa myl prze-

polskiego,

ks.

niesienia go

na pogranicze tatarskie.

Cesarz jednak,

ktry Litw

ie

ofiarowywa pomoc tylko przeciwko poganom, tak daleko posun

si nie myla. Ulegajc znowu wpywowi Krzyakw, ywo zaniepokojonych tymi ukadami, uzna ich prawa do ziem zdobytych.
Wtedy za Litwini odmwili przyjcia chrztu, rokowania si rozbiy.
a Karola niebawem pochony sprawy Niemiec, gdzie zagraay mu
ambitne

plany

Rudolfa IV,

ktry

wanie

od

r.

1358

zapanowa

Austryi.

Zawd

ze strony

cesarskiej

tern

bardziej

musia urazi

Kazi-

Karol IV podczas pobytu we Wrocawiu w nowym ukatamtejszym biskupem zapewni sob:e jego ulego wierno,
gdyby ktokolwiek chcia oderwa lsk od Czech, a ks Bolka niemia pozwa biskupa Przecawa sprzed
modliskiego skarci za to,
krla krakowskiego
Wobec tego prba papiea, aby Kazimierza

mierza,
dzie z

).

pogodzi
zupenie
nie
z

Krzyakami

za

oddanei.-o Karolowi,

Innocentego VI,

wystosowane u Btyczniu

Pardubic, dowodzi tylko,

porednictwem arcybiskupa praskie

musiaa pozosta bezskuteczn; wezwa-

Grttnhagen-Markgraf,

II

e
806.

krl

r.

L359

do

polski otwarcie podnosi!

Ernesta

dawne

352

HISTORYA 1'OLITYCZNA

pretensye do ziem

onych

grodw krlestwa

polskiego, bezprawnie dzier-

przez Zakon.

To te

zwizku
Krzyakami

przy

przeciwiestwie do cesarza Kazimierz trwa

Litw. Zamiary swoje /.mieni tylko o tyle,

nadal

walk

razie jeszcze odoy, a tymczasem wyzyska doGedymino wieami do miaego przedsiwzicia

u przeciwlegych kracw swego pastwa. Bezpieczny w posiadaniu
Rusi halickiej chcia sobie otworzy dalsz drog ku morzu Czarnemu, tym razem jednak nie przez walk z ksitami litewskimi,
z ktrych Koryatowicze wanie wypierali Tatarw z Podola, lecz
przez wmieszanie si do zatargw wewntrznych w Modawii.
tej
pooenie geograficzne
ziemi, ktr dawne zwizki historyczne
czyy z Rusi halick, mniejwicej 10 lat przedtem, w toku zwyciskich walk Ludwika wgierskiego z Tatarami, uchodcy wooscy
z Marmaroszu zaoyli nowe hospodarstwo. Ujmujc si za jednym
z dwch braci, rywalizujcych o wadz hospodarsk, Kazimierz
z

na

stosunki

bre

lecie

lo59

r.

ju w

Ale

wyprawi rycerstwo maopolskie

lasach

pogranicznej

ziemi

ruskie do Modawii.

szepinieckiej,

midzy

Dnie-

ponioso dotkliw
strem a Prutem, wojsko to wpado w zasadzk
klsk, zawalone drzewami, podstpnie podcitemi przez Woochw.
i

ukrytem wspzawodnictwem Wgier, ktre ddo przywrcenia swej wadzy nad ziemi modawsk, Kazimierz, wykupiwszy licznych jecw, wycofa si z tej sprawy. Pierwsza

Li-zc si nadto

yy

wyprawa wooska Polski pozostaa jednak wskazwk na przyszo

daa powd tradycyi. e ju Kazimierz wznis u granic Modawii
i

Cecyn

Chocim.
Wy prawa ta jednak nie przerwaa przygotowa do wojny z Zakonem. Spotkawszy si z nieprzezwycion przeszkod w kierunku czarnomorskim, krl powrci tern skwapliwiej do wielkich zada w sprawie batyckiej. Przedewszystkiem chcia umocni granic Mazowsza
stworzy tam silne placwki, uatwiajce wspod strony Prus
dziaanie z Litw. Ju na pocztku r. 1359 objecha w licznem groMazowsze, ujmujc sobie ks. Ziemowita
nie wielmow Kujawy
owe uznanie jego praw do Pocka nadanie ziemi nad Piprzez
Teraz za, w czerwcu r 1360, kaza rozpocz budow zamku
lic
na spornem terytoryum, gdzie si stykay ziemie krzyackie, mazo-

grody

).

wieckie
zili'-

litewskie,

Rajgrodzie podlaskim. Krzyacy, walczc

Litwinami, widzieli

konu', zwaszcza

a conaj mniej

Kod. maz.,

tern

krok nieprzyjazny na

poniewa porozumiewano si

jego

synem

nr. 81; por.

Patyrkiem,

Kod. dypl. Polski,

waZa-

przy tern z Kiejstutem,

osadzonym
I

zgub

nr. 122.

niedalekim

353

HALKCKl! KAZ1MIEKZ WIKLKI

Gdy obustronna komisya rozesza si na niczem a Polacy

zaprzesta budowy, marszaek Zakonu wyruszy na nich
spali Rajgrd, a za to wzniesiono u granicy dwa
ornie, zburzy
nowe zamki krzyackie.
Rwnoczenie za, pod koniec lipca, poselstwo polskie, z ka'Grodnie.

nie chcieli

sztelanem krakowskim Janem Jur na czele, wystpowao przeciwko

Krzyakom w Awinionie 1 ). Otwarcie ich nazywao notorycznymi,
miertelnymi wrogami krla polskiego, sprzeciwiajc si nominacyi
biskupa pockiego Bernarda, poniewa u nich szuka poparcia. Rwnoczenie za Kazimierz prosi o dyspens dla maestwa Kazka
pomorskiego z Glgierdwn, ktre, jak twierdzi, miao przygotowa
chrzest caej Litwy, a nadto

wznowi

aby biskupstwa che-

starania,

kamiskie poddano znowu metropolii gnienieskiej dla

honoru krlestwa swego. Plan rewindykacyi
zachowania prawa
Pomorza wystpuje w tych probach cakiem wyranie. Wszak dyecezya kamiska rozcigaa si wanie na zachodnio-pomorskie ksistwo krlewskiego zicia Bogusawa, ktryby uderzy z tej strony na
Pomorze gdaskie, podczas gdy te litewski jego syna| poparby

miskie

Ziemowita mazowieckiego od wschodu.

Widoki powodzenia wydaway si wcale pomylne. Poselstwo
do Awinionu osigno swj cel: papie zasuspendowa biskupa Bernarda, nie nazywajc co prawda po imieniu owych notorycznych
wrogw Polski, do ktrych si uda; maestwo Kazka przyszo do
skutku bez przeszkody;] proces w sprawie przynalenoci biskupstw
kamiskiego chemiskiego do prowincyi gnienieskiej zosta wznowiony 2 ). Co wicej, w samym Gdasku ju by przygotowany grunt
dla ruchu na korzy Polski: w sierpniu r. 1361 doszo tam do zaburze, podczas ktrych Niemcy zabili wielu Polakw za to,
wznosili znamienny okrzyk Krakw, Krakw*. Nieco pniej za
krla

Kiejstut,

umknwszy

z niewoli

krzyackiej,

powrocie

wdowy

na

Litw

Waku

pockim.
zatrzyma si na Mazowszu u swej
Kazimierz nie zdecydowa si na to, aby
I tym razem jednak
po stronie Litwinw przystpi do ornej walki z Zakonem. Oprcz
zarazy, ktra wanie w r. 1360 wygubia podobno dwie trzecie ludnoci jego pastwa, tmacz to rwnie sprawy czesko-wgierskie,
ktre niebawem oderway jego uwag, ale zarazem dostarczyy mu
sposobnoci, aby odegra rozstrzygajc rol w konflikcie o znaczesiostry,

po

niu oglno-europejskiem.

>)
)

Mon. Pol. Yalic. III nr. 392 8.

Kwart, histor. III 452; por. Zeitschr.

d.

hist.

Gesellsoh.

f.

Prov

!'

XI, 150.
>Sncyklopedya polska.

Tom

V,

cz. I.

**

HI8T0KYA POLITYCZNA

354

Czasy kongresu krakowskiego. Stosunki dwch najpotniejszych dynastyi, ssiadujcych z Polsk, luksemburskiej i andegaweChwiloskiej, od kongresu wyszehradzkiego byy naog przyjazne.
wego zwrotu Wgier przeciwko Czechom w r. 1345 Polska, nie zdoaa wyzyska, a za to bardzo czsto cise zwizki jej jedynego sta9.

ego sprzymierzeca wgierskiego

Luksemburgami zmuszay

do-

ustpstw wobec Czech.

Dopiero

polityka

Rudolfa IV austryackiego. ktry obok tych

dwch potg chcia postawi trzeci, habsbursk, staa si o wiele

powaniejszem zarzewiem niezgody midzy Ludwikiem wgierskim
a Karolem IV, anieli przelotne rywalizacye na gruncie woskim.
Pierwsza prba ich pornienia, przez wysunicie kandydatury Ludwika na krla rzymskiego w miejsce Karola, nie powioda si Rudolfowi. Cesarz nietylko zrcznie zniweczy te plany w zarodku, lecz.
przecign nawet raz jeszcze krla wgierskiego na swoj stron.
lecie r. 1360 Ludwik dostarczy mu przecie posikw na wypraw

przeciwko

sprzymierzonym

Rudolfem

hrabiom

wurtemberskim.

Wtedy take Kazimierz Wielki nadesa oddzia pomocniczego

ry-

uzyska od Karola now rezygnacy z praw do Pocka

e nie bdzie si stara oderwa od Gniezna
dyecezyi wrocawskiej, z ktrej biskupem by zreszt wwczas po-

cerstwa
i

*),

za co

nowe zapewnienie,

rniony.

skromn rol pomocnika Kazimierz niebawem mg zamierol wpywowego rozjemcy w nowym zatargu midzy Lud-

Ale

ni

na

Wywoa

go znowu Rudolf IV. Chwilowe pojedlecie r. 1361 zwycizk walk

z patryarch akwilejskim.
Akwileja bya jednak sprzymierzecem
Ludwika w jego staym antagonizmie do Wenecyi; otwieraa mu
drog ldow do Woch a zarazem zasaniaa niedawno pozyskan
Dalmacy. Zupena przewaga nad patryarchatem, ktra zdawaa si
przypada Austryi, sprzymierzonej z Czechami, bya dla Wgier tak
niepodan,
Ludwik musia stanowczo
do rozerwania wieego zwizku Rudolfa z Karolem.
Uatwia mu to zmienno ksicia austryackiego. Jego wygrowanej ambicyi cesarz nie zdoa zadowoli, a nadto Rudolf, wbrew
zamiarom luksemburskim, zmierza do zagarnicia Tyrolu, gdzie wanie obj rzdy chorowity
bezdzietny ks. Meinhard grno-bawarski. To te za cen pewnych ustpstw ze strony Ludwika, Rudolf
ju na schyku r. 1361 przerzuci si do przymierza z Wgrami, wy-

wikiem

a Karolem.

nanie z cesarzem

umoliwio mu w

dy

Werunsky,

III

224, przyp. 2

3.

O.

355

HALKGKi: KAZ1MIRRZ WIKLK1

ranie skierowanego przeciw cesarzowi, a trzy miesice pniej przytake Meinhard tyrolski Kazimierz
stpili do tego przymierza m.
i

i.

Wielki.

Bezporednim powodem, ktry skoni

lidze, byy moe sowa, uwaszczajce

ktrych

uy

wywoujc

krla polskiego do
czci

udziau

jego siostry Elbiety,

Karol IV przy sposobnoci tego zatargu z Ludwikiem,

Kazimierz po do-

wielkie oburzenie krla wgierskiego.

wiadczeniach dawniejszych koalicyi antiluksemburskich nie spodziesi atwych sukcesw ornych, ale za to trafnie przewidywa.
rycho dojdzie do rokowa midzy powanionymi krlami, przy
ktrych jego stanowisko mogo mie decydujce znaczenie.
To te nie najecha wcale lska, jak to uczyni przy podobnej
pierwszych
sposobnoci w r. 1345 jak tego spodziewa si Karol.
dniach lipca r. 1362 poczy si wprawdzie pod Preszburgiem zwj
Rudolfa 1 ) wyruszy z niemi do Trenczyna, ale zaskami Ludwika
wsplnemi
siami wtargnito do Moraw, zjawi si w obonim std
zie ks. Bolko widnicki z propozycy ukadw pokojowych. Uczyni
to niewtpliwie w porozumieniu ze swym wujem Kazimierzem, ktry
te od razu powrci do Polski. Chocia rokowania pocztkowo nie
doprowadziy do rezultatu, Kazimierz ju nie wystpi zbrojnie nie
bra udziau w dalszych traktatach Wgier Austryi przeciwko Czechom.

wa

Istotnie ju na pocztku nastpnego roku doczeka si pomylstyczniu nowy panych warunkw dla porednictwa pokojowego.
pie Urban V wysa Piotra, biskupa Volterry, jako nuncyusza do KaRudolfa, aby ich skoni do zgody, do czego rwnorola, Ludwika
czenie wzywa te Elbiet okietkwn. Niemal rwnoczenie za
cesarza,
dla obu gwnych przeciwnikw, ksicia austryackiego
otworzyy si widoki znacznych nabytkw terytoryalnych bez wzajemnej walki. 13 stycznia r. 1363 umar Meinhard tyrolski, a Rudolf pospieszy zabezpieczy sobie sukcesy po nim. Karol za skorzysta ze sporw w rodzie Wittelsbachw, aby skonie margrabiw brandenburOttona do ukadu z 18 marca, wedug ktrego w raskich Ludwika
zie ich mierci bez mzUich potomkw Brandenburgja
Luyce miay

przej

rce Luksemburgw.
Te plany cesarza zmuszay go do

ubiegania si o przyja
go najatwiej mg uwolni od nieprzyjani
Ludwika wgierskiego, a sam by przecie teciem
ssiadem margrabiego Ludwika.
tym celu Karol IV, utraciwszy w poprzednim
wnuczki Kaziroku swoj
Ann widnick, zgosi si o
krla polskiego,

ktry

on

rk

mierza Wielkiego, Elbiety, crki

')

Kod. m. Krakowa,

Bogusawa pomorskiego. Zaiedwo

nr. 34.

23*

356

H[sTOtVA 1'OlllYCZNA

uoono

maestwo.

gdy Ludwik wgierski zjecha si z Karolem

z nim rozejm; obaj za zgodzili si na sd
9 maja r.
Bolka widnickiego. Na Zielone witki
rozjemczy krla polskiego
odby si w Krakowie lub cesarza z Elbiet, a 12 grudnia przyby
wraz z nim wyda wyrok, wedug
widnicki
do swego wuja
to

1363 zawar

ksi

ktrego Luksemburgowie, oraz krl wgierski

ksita

austryaccy

odtd by przyjacimi.
zaniecha sporw
uraz
tre
wyroku
najlepiej dowodzi, e midzy wroOglnikowa
gimi dotd obozami nie byo ju istotnych kwestyi spornych. Kazimierz za. ktry na pocztku rzdw w najwaniejszej sprawie swego
pastwa by zaleny od sdu rozjemczego czesko-wgierskiego, teraz
wasnym wyrokiem pojedna dwch najpotniejszych wadcw Europy, .lak bardzo wzroso znaczenie Polski w cigu 30 zaledwo lat,
o tern jednak najlepiej wiadczy zjazd tych wadcw, oraz caego
mieli

ksit, ktry w nastpnym roku odby si

szeregu innych krlw
w Krakowie, a wietnoci nie ustpowa kongresowi wyszehradzi

kiemu

1335.

r.

Tern waniejszem jest ustalenie jego genezy

wykazano,
czenie kongresu krakowskiego ze

wnuczk

celw.

Odkd

lubem

cesarza

Kazimierza polegao na pomyce, przypuszcza si zwykle

powodem

jego zwoania byy zabiegi krla cypryjskiege, Piotra

Lusignana, o pozyskanie pastw europejskich dla ligi antitureckiej,
a przedmiotem obrad porozumienie co do udziau w niej.
Niewy-

tmaczonero pozostaje jednak, dlaczego w tym celu tylu ksit zjez Piotrem wanie w Krakowie, u Kazimierza Wielkiego.
Poniewa za wedug bardzo wiarygodnych wiadectw wspczesnych inicyatywa w sprawie tego" zjazdu wysza zarwno od krla
od cesarza, wyjanienia naley szuka w wczesnych
polskiego, jak
zamiarach politycznych obu tych wadcw.
Karol IV na pocztku r. 1364 odby zjazd w Bernie, gdzie 10
lutego, w obecnoci Bolka widnickiego
Kazka szczeciskiego, zawar ostateczny pokj z Ludwikiem Rudolfem wedug wyroku polubownego krla polskiego
Bolka. Ale posunito si jeszcze dalej.

chao si

Uoono

wedug ktrego w razie wyganicia

Luksemburgw mieli po nich dziedziczy Habsburgowie; na odwrt
w razie wyganicia domu austryackiego. oraz wgierskiego, ktry
ju mia zapewnion sukcesy po nim, Austrya miaa przypa cesarzowi
jego potomkom, eo w danych warunkach wydawao si prawdopodohniejszem. Nadto dwa miesice pniej, na zjedzie w Pirnie,
Ol IV zawar nowe ukady z Wittclsbachami; zarczywszy crk
Elbiet, wnuczk Bolka widnickiego, z margrabi Ottonem, zapewtraktat

sukcesyjny,

ni Bobie

razie

bezpotomnej mierci

jej

brata

Wacawa

prze-

O.

ci

HALECKi: KAZ1MIEKZ WIELKI

357

Czechom przypadnie przynajmniej wschodnia, zaodrzaska

owa

marchii

brandenburskiej, albo

rwnoczenie otrzyma

te spadek po

ks.

po-

Bolku, ktry

doywocie Luyce, wykupione

zastawu

przez cesarza.

Ale dla zabezpieczenia tych widokw na dalszy wzrost potgi

domowej cesarza nie wystarczay dobre stosunki ze wieo przejednanym krlem wgierskim. Wszak zwaszcza krla polskiego susznie mogo zaniepokoi ugruntowanie si potgi luksemburskiej
u caej zachodniej granicy pastwa, a po dzierawy krzyackie.
Nadto Kazimierz rozpoczyna zabiegi o uniewanienie swego ma-

estwa

Adelaid,

zwizku

aby sobie

umoliwi

nowy, legalny lub,

po

Rokiczan, pozbawionym politycznego znaczenia. Zarwno cesarzowi, jak

krlowi wgierskiemu chodzio o to,
aby na wypadek takiego maestwa utrzyma swj wpyw na dworze krakowskim. Ludwik popiera wpra udzie wraz z matk starania Kazimierza w Awinionie, ale 8 maja r. 1364 raz jeszcze upewwyjwszy wypadek, gdyby krl polski doni si w Krakowie,
czeka si syna z prawowitej ony ksicego rodu, jemu przypadnie
nastpstwo tronu w Polsce. Karol za, po tern umocnieniu solidarnoci polsko-wgierskiej, tern usilniej musia si stara, aby plany
polityczne Kazimierza zwrciy si w kierunku najmniej niebezpieczprzelotnym

nym

dla

Luksemburgw.
bowiem, e

Niedo

rola krla polskiego

zatargu z

r.

1361/3

dowioda, jak bardzo trzeba si liczy z jego stanowiskiem. Gdzie

kolo poowy r. 1364 cesarz przekona si najwyraniej,
Kazimierz
obecnie, po dugich wahaniach, naprawd zamierza zuytkowa siy
swego pastwa, nagromadzone w dugiej
zapobiegliwej pracy wewntrznej, do rozlegych przedsiwzi na zewntrz. Dowiedzieli si
mianowicie mieszczanie wrocawscy
od nich za niewtpliwie Karol IV
w kwietniu tego roku krl polski przedstawi w Awinionie, dokd coraz czstsze wysya poselstwa, suplik o niezwykle
doniosem znaczeniu. Oto Urban V mia uniewani wszystkie mniej
sprawiedliwe ukady, jakie Kazimierz zawar tak z chrzecijanami,
jak
z poganami na szkod swego krlestwa, a co wicej take na
szkod stolicy apostolskiej
w. rzymskiego Kocioa, ktremu wraz
z tern krlestwem s wojem jest bezporednio poddany o, odstpujc rone ziemie ksistwa, ktre od dawna nalea) do Polski; zarwno
jego wasne renuncyacye, jak
hody tamtejszych ksit, komukolwiek zoone, miay straci wszelkie znaczenie ').
Niewiadomo, jak w Awinionie zaatwiono t; prob. Ale, jak

M Mon. Fol. Vatic.

III

ni-

458; por. Mosbach:

Wiadoui

43.

358

HISTOKYA 1'OLITYCZNA

wiadczy wspczesny dopisek do jej kopii, sporzdzonej przez Wrocawian, ju wwczas dobrze wiedziano, jakie to ziemie Kazimierz
pierwszym rzdzie chodzio o >ksistwa caego
pragn odzyska.
lska, ktrych si zrzek na rzecz Luksemburgw, bezporednio
wobec tego zagroonych, zwaszcza, e rwnoczenie take poselstwo
Bolka widnickiego bawio w kuryi 1), gdzie ksit lskich jeszcze
Nastpnie Kazimierz mg podj dawny
stale zaliczano do Polski.
michaowsk na
plan odzyskania Pomorza z ziemi chemisk
Krzyakach, plan rwnie niepodany dla cesarza, ktry od r. 1360
pozostawa z Zakonem w jaknajlepszych stosunkach, a po pozyskaAle
niu Brandenburgii mia bezporednio graniczy z Pomorzem.
w chodzia w rachub jeszcze trzecia ewentualno: krl polski mg
wznowi pretensye do ksistwa wodzimierskiego wraz z Brzeciem
Chemem zwrci si przeciwko Gedyminowiczom, tembardziej,
e ju nastpio zerwanie przelotnej z nimi przyjani; wszak po
klskach w walce z Zakonem, w ktrej nie doszo do wspdziaania
Polski. Olgierd zwrci si tern usilniej do podbojw na Rusi, co
zwaszcza po zwyciztwie nad Tatarami w r. 1363 grozio now ry-

w tych stronach. Istotnie ju w

w Awinionie o aski odpustowe

walizacy polsko-litewsk

tego roku Kazimierz prosi

z

Litwinami, Tatarami

czerwcu
dla walk

schizmatykami.

leao oczywicie, aby krl polski z planw powetowania niekorzystnych ukadw z pierwszej poowy swych
r. 1364
rzdw wybra ten. ktry si zwraca przeciwko Litwie.
interesie Karola IV

jednak nie zanosio si na to. Przeciwnie, ju w pierwszej poowie

tego roku Kazimierz, zjechawszy do Wielkopolski, w nieznany bliobszaru za Noteci, oderwanego
ej sposb odzyska znaczn
od tej dzielnicy w XIII wieku, mianowicie cay powiat w-aecki mi-

cz

dzy

Draw

wa

przedzieli

Bzymy

Chud. Nabytek

by

nadzwyczaj doniosy, ponieNic nie symargrabiw, ktrych stronnikw wrd

ten

Brandenburgi od pastwa zakonnego.

oporze

ze strony

rycerstwa wielkopolskiego za dawne odstpstwa pozwano przed sd;

mistrz krzyacki za w ukadzie z 2 lipca musia uzna przywrce-

dawnej granicy w Nowej Marchii, starajc si tylko, aby j ustalano na zawsze wedug podrobionego, dla Polski mniej korzystnego dokumentu 2 ). Nie zdoa jednak przeszkodzi temu,
Polska,
odciwszy Zakon od marchii, sama zetkna si bezporednio z ksistni!'

wem

zicia krlewskiego, Bogusawa pomorskiego.

tego nie trudno si domyle,
Kazimierz, uatw-iwszy

Wobec

nr.

466.

Ib.

')

Kod. wielkop.

164,

nr.

1527, por. nr. 1510, oraz

IV

365.

O.

HALE3K1: KAZIMIERZ WIELKI

359

dawno zamierzon rozpraw z Zakonem, w tym

z tymi wanie ksitami, ktrych zaprosi na zjazd krakowski. Od dawna przecie liczy na pomoc Ziemowita mazowieckiego
Bogusawa pomorskiego, ssiadujcych
z Krzyakami; potny krewny Bogusawa, Waldemar duski, pozostawa w ostrym zatargu z Zakonem z powodu jego stanowiska
w walce miast hanzeatyckich z Dani, a 13 grudnia r. 1363 zawar
przymierze z krlem polskim ); Bolko widnicki, rwnie brat cioteczny ksit pomorskich, z nieznanych bliej powodw ju w lecie
r. 1363 wypowiedzia przyja Krzyakom
caej ziemi pruskiej 2);
wreszcie z Ottonem brandenburskim trzeba byo uoy si chociaby
z tego wzgldu, e jemu to wanie przy niedawnym podziale z bratem przypada te zajta przez Polsk
Nowej Marchii. Nadto

sobie
celu

ten sposb

pragn si porozumie
i

cz

za. jak zwykle, gdy myla o walce z Zakonem, chcia si Kazimierz upewni co do stanowiska Luksemburgw, przy czem zno-

wu

podan

bya obecno

nietylko Bolka widnickiego, ale

Lu-

dwika wgierskiego, oraz innego jeszcze ksicia lskiego, blisko spokrewnionego z Bolkiem, odgrywajcego coraz znaczniejsz rol w stosunkach czesko-wgierskich, mianowicie Wadysawa opolskiego.
Ale plan zjazdu z tymi wszystkimi ksitami na dworze krakowskim by niemniej podany dla Karola IV. Przy tej bowiem
sposobnoci
on mg wywrze wpyw na sojusznikw, jednanych
przez krla polskiego, na projekty, ktreby Kazimierz z nimi uoy.
Dlatego skorzysta z tego,
krl cypryjski Piotr, objechawszy ju
przedtem dwory zachodnie, w sierpniu r. 1364 przyby do Pragi
z prob o pomoc przeciwko Turkom, aby go odesa w tej sprawie
do kongresu krakowskiego. Udajc si tam wraz ze swym gociem,
cesarz wybra drog przez lsk
Wielkopolsk, zapewne w tym
celu, aby jeszcze przed oglnym zjazdem spotka si z ksitami
lskimi z przybywajcymi od pnocy Ottonem, Bogusawem Waldemarem, z ktrymi pod koniec wrzenia stan w Krakowie.
Niewtpliwie te jemu przypisa naley,
kongres zaj si
w pierwszym rzdzie lig antitureck. By to przecie najlepszy sposb, aby skoni Kazimierza do walk na wschodzie, ktre, zwrcone
przeciwko wrogom wiary, mogy zastpi udzia Polski w krucyacie,
z gry mao prawdopodobny. Ale krl polski nie przyj na siebie
adnych wogle konkretnych zobowiza: oglnikowo tylko obieca]
chtn pomoc, gdy nadejdzie sposobno do >witej wyprawy*, /.a
i

>)

Por. Reg. imperii VIII nr. 3963

Recesse der Hansetage

tjngon 1901, H8 nn.
2

a.

nr. 302; por.

Woltmann: W.

Cmprode,

'

360
to

HI.STORY A

zjazd

POLITYCZNA

przyczyni si przedewszystkiem do tego,

nicy przekonali

si

[o

chvvale jego

wszyscyjiczest-

ktr im pokaza.

krlestwa,

Porczenia wzajemnej przyjanie zapewniy Polsce dobre stosunki

wszystkimi wadcami, ktrych Kazimierz chcia pozyska przed podjciem walki o Pomorze; cesarz za odnis t tylko korzy,
przyr
tej sposobnoci, dnia 22 wrzenia. Ludwik odnowi ukad pokojowy,.
zawarty za porednictwem krla polskiego, utwierdzajc w jego obecnoci cis znowu przyja czesko-wgiersk.
Tembardziej oczywicie naleao odoy wszelkie plany rewindykacyi lska dla Polski. Mimo to jednak nie ustaa nieufno mipar miesicy zaledwo po zjedzy Kazimierzem a Karolem IV.
dzie, 24 lutego r. 1365, papie, >zapobiegajc przyszym niezgodom
zgorszeniom , musia zapewnia krla polskiego,
cesarz nigdy
si nie stara o odczenie dyecezyi wrocawskiej od Gniezna,

/.

umylnie siej niech midzy nimi. Ale wzajemny antagonizm zaznacza si nietylko w dziedzinie spraw kocielnych. Waniejszem jeszcze byo, e w r. 1365 Kazimierz, nie mylc
o udziale w krucyacie krla cypryjskiego, ktr z uczestnikw zjazdu
krakowskiego zainteresowa si tylko Ludwik wgierski, w dalszym
cigu stara si stworzy sobie silny punkt oparcia na pograniczu
pnocno-zachodniem Wielkopolski. Te za starania, chocia w pierwszym rzdzie wymierzone przeciwko Krzyakom, miay te zapobiedz.
okreniu Polski przez Luksemburgw, ktrych wpyw coraz bardziej si utrwala w marchii brandenburskiej.
10. Nad Noteci
na Woyniu. Ju w marcu r. 365 krl
polski, podczas pobytu w Wielkopolsce, umocni sw wadz w wieoodzyskanym obszarze nad Chud przez hojne nadanie dla jednej
tylko ludzie zlej woli

rodzin niemieckich, osiedlonych

tej

okolicy za

panowania bran-

denburskiego '). Niebawem mg si posun jeszcze dalej. 17 maja.

umar jeden z margrabiw,
znacznie wzrosojego Ludwik,

zi

wowi

Czechom.

po jego bracie Ottonie, ulegajcym wpycesarza, Brandenburgia wedug ukadu z r. 1363 przypadnie

prawdopodobiestwo,

Wtedy Kazimierz skorzysta z chwilowych zamieszek

odzyska dwa wane grody nad Noteci, Drezdenko

marchii, aby

Santok, niegdy polskie, lecz po zmiennych walkach w XIII wieku

oderwane przez Brandenburczykw. Skoni mianowicie czterech braci
i

dotd

rk

margrabiw, do przejpod zwierzchnictwo korony polskiej. 22 lipca w Krakowie zoyli hod krlowi, swemu przyrodzonemu panu, biorc swe grody

v.

Osten, ktrzy

dzieryli te zamki,

')

Kod. wielkop.

nr.

1557.

O.

361

HALEOKj: KAZIMIERZ WIELKI

obiecujc wpuszcza do nich jego wojska, dla

od niego w lenno
zdobycia ziem krlewskich, zajtych przez wroga.
Zarwno przy nadaniu z marca, jak i przy tym hodzie, wysti

ksi

pi jako wiadek ks. Henryk gogowsko-egaski. Ten wanie

zniweczenia jego pretensyi
lski, ktry od czasu zajcia Wschowy
do Pocka by najwikszym przeciwnikiem Kazimierza, teraz najcilej zbliy si do niego, poniewa krl polski, nie czekajc na rozwd z Adelaid, wybra sobie jego crk Jadwig jako now matajny lub odby si ju w lutym r. 1363 weonk. Zdaje si,
Wschowie 1 ), teraz za odbyto uroczystoci weselne, chocia proces,
wytoczony w Awinionie przez Adelaid
jej ojca, opni jeszczeconajmniej przez rok dyspens papiesk.
kadym razie pozyskanie Henryka, ktrego dzierawy, przylege do Wielkopolski, czyy j z ziemiami Bolka widnickiego,
cigle jeszcze niezawisemi od Czech, byo powanym sukcesem Kazimierza w sprawie lskiej
taksamo, jak sukcesy u granic marchii,
nie mogo pozosta bez wpywu na stanowisko Karola IV. Widocznie
zaniepokojony, za wzorem margrabiw, ktrych spucizn chcia zapewni dla swego domu, nawiza stosunki z panami wielkopolskimi 2 ), a nadto w jesieni r. 1365 zacieni jeszcze przyja z Ludwikiem wgierskim przez zarczyny swego syna Wacawa z bratanic
Ludwika, Elbiet.
chwili, gdy maestwo Kazimierza krlowi
i

wgierskiemu musiao nasuwa obawy

sy w

dawno upragnion

sukce-

Polsce, krok ten nabiera szczeglnego znaczenia.

Ale bardziej jeszcze zasuguje na uwag, e teraz Karol IV

zdecydowa si nawet poprze Kazimierza w jego antagonizmie do
Krzyakw, dostarczajc mu przeciwko nim teoretycznej co prawda,,
lecz niemniej podanej broni. Gdy bowiem arcybiskup ryski Fromhold w cikim sporze z Zakonem uda si pod opiek cesarsk,

potwierdzajc przywileje arcybiskupkocioem ryskim nie tylko dwom

obron i
ksitom Rzeszy, szczeciskiemu meklemburskiemu, nietylko krkrlowi polskiemu.
Norwegii, ale
lom Danii, Szwecyi

Karol dnia 23 kwietnia

r.

stwa, zleci ich

opiek nad

1366.

si jednak moliwem wyzyska t

sposobno, aby wystpi przeciwko Krzyakom Ju bowiem dwa
tygodnie pniej udao si w. mistrzowi, na zjedzie u Gdasku,
zawrze chwilow ugod z arcybiskupstwem, Kazimierz za, wbrew
danej chwili nie okazao

wszelkim namowom, aby przystpi do walki

')

")

Kwart, histor. XII 564.

Mon. Pol. Vatic. III nr. 497.

Zakonem,

ju

/.

koA-

362

H1STOKYA POLITYCZNA

cem czerwca zwrci swe siy

zupenie przeciwnym kierunku, na

Woy.
Nie

atwo wyjani przyczyny

tego zwrotu.

By

moe,

Kazi-

mierz ju wwczas nabra przekonania, jak trudno wobec bogatych

zasobw krzyackich myle o zdobyciu Pomorza, dlatego, jak w r.
1349, wola skorzysta z osabienia Litwy przez coraz dotkliwsze
najazdy Zakonu, aby odzyska te ziemie, ktre po przelotnych sukcesach z r. 1349 musia odstpi Litwinom w ukadzie z r. 1352.
Ale krl, ktremu tak wyranie przywiecaa myl przygotowania
zwizku z Litw dla wsplnego opanowania wybrzey batyckich,
i

Woy,

czarnomorskich, podejmujc teraz walk o

nie
a moe
chcia wcale doprowadzi do zupenego zerwania z Gedyminowiczami.
i

Przeciwnie, przynajmniej

niektrych

z nich

pragn pozyska

przy

sposobnoci
poniekd jako porednikw z reszt rodu jaknajprzy ukadzie pokojowym zarwno
cilej zwiza z Polsk. Fakt,
Knryatowicze podolscy, jak Jerzy Narymuntowicz bezki, ktry zreszt ju w r. 1365 bawi na dworze Kazimierza, wystpi po stronie
polskiej, rzuca znamienne wiato na genez wyprawy woyskiej
jej niestety mao znany przebieg.
Zaledwo Kazimierz, po duszych przygotowaniach, w sierpniu
1366 wkroczy do ziemi bezkiej, tak energicznie bronionej w r.
r.
mu hod. Tern atwiej udao si
1352, ks. Jerzy podda si
zaj Chem Wodzimierz, a moe nawet uck, skoni innych
ksit litewskich, z Olgierdem na czele, do zawarcia pokoju. Odstpili krlowi polskiemu ziemi bezk
chemsk, oraz zachodni Wotej

zoy

Wodzimierzem

do rzeki Turji; na pnocy granice Polski

objy nawet okolice poleskie nad Prypeci
po Ratno, na poudniu za przypady jej pograniczne woci woyskie opatyn, Peremil, Olesko
Krzemieniec, osaniajce odtd ziemi lwowsk. Co wicej, Lubart, ktry si utrzyma przy ucku
niektrych wschodnich
/.

wociach wodzimierskich, w osobnym ukadzie, ustalajcym

kadniej now granic, wszed w stosunek pewnej zalenoci od

do-

Ka-

obiecujc mu pomoc przeciw wszystkim wrogom. Krl

zrzek si tylko pretensyi do Podlasia, Brzecia. Kamieca litewskiego
zimierza,

Kobrynia.

Trwao
obustronnego

pokoju starano si zabezpieczy

sdu

przez ustanowienie

na wypadek szkd granicznych, a

rwnie

przez

Narymuntowicz jako lennik polski zatrzyma Bez a dostal nadto (hem, we Wodzimierzu za w tym samym charakterze
osadzono Aleksandra Koryatowicza. Rycho jednak trzeba byo przystpi do budowy nowego, murowanego zamku we Wodzimierzu,
rgdy ju w r. 1368 Litwini, zrywajc z nienacka pokj, rozpoczli
to,

Jerzy

nowe

najazdy.

O.

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

Kiejstut

napad na Mazowsze,

363
gdzie

ucierpia

zwa-

szcza Putusk, Lubart za,

niszczc grody graniczne, niepokoi sam

Lww.
do mierci Kazimierza jednak Litwini nie osignli adnych
trwaych korzyci, a za to zwaszcza Koryatowicze coraz bardziej
zbliali si do Polski.
Dobre stosunki z czci rodu Gedyminowego wystarczay do
utwierdzenia rzdw polskich na Rusi, ale bez porozumienia z ca
Litw, o czem nie mogo by mowy po zadanych jej stratach, trud-

anieli przed wypraw woysk, byo myle o akcyi

przeciwko Krzyakom. To te zaraz po powrocie z niej, Kazimierz
uda si w odwiedziny do Malborga, gdzie go wspaniale podejmoniej jeszcze,

wano

przez trzy dni.

mylnym

Przekonawszy si raz jeszcze naocznie o

po-

pastwa krzyackiego
obfitych zapasach Zakonu,
wprost owiadczy w. mistrzowi, e porzuci zamiar walki z nim.
stanie

Odtd Winrich v. Kniprode mia woln rk dla swej polityki wobec pastw skandynawskich
dalszych wypraw na Litw, Kazimierz
za zyska przyja Zakonu do koca ycia, odkadajc raz jeszcze
i

odzyskanie Pomorza.
11. Ostatnie plany polityczne.

ten sposb po

r.

1366 Ka-

mg skupi wszystkie siy w trzecim kierunku, ktry

mu przywieca w przeddzie kongresu krakowskiego, przeciwko

zimierz Wielki

Luksemburgom. Czeka jednak swoim zwyczajem na odpowiedni

sobno. Jak przeciw Krzyakom przymierza

spo-

litewskiego, tak prze-

ciw cesarzowi potrzebowa pomocy wgierskiej. Moe wanie dlaw dalszym cigu utrzyma dobre stosunki

tego Karol IV stara si

Ludwikiem. Udawao mu si to, pki polityka wgierska /wracaa

si ku sprawom bakaskim. Gdy jednak w r. 1367 zwrcia si
znowu ku zachodowi, Ludwik, jak niegdy w r. 1361, ledzi z niepokojem zblienie czesko-austryackie
niebawem rozpocz ukady
z

Bawary

przeciwko habsburskim sprzymier/.ecom cesarza. Wobec

byo Kazimierzowi pozyska go do wspdziaania,
gdy wypadki r. 1368 pobudziy go do akcyi przeciwko Luksemburgom.
Dobrej
sposobnoci dostarczaa nieobecno cesarza, ktry
w kwietniu tego roku wyruszy do Woch. Wwczas Kazimierz, aa
prob papiea, dostarczy mu nawet posikw polskich '). Ale powodem wystpienia przeciwko Karolowi staa si mier* Bolka widnickiego, dnia 28 lipca. Zapowiadaa ona ostateczne opanowanie
ska przez Luksemburgw.
szak Karol, ktry w poprzednim roku
raz jeszcze kaza uzna
wadz nad Wrocawiem przez biskupa
z

tego nie trudno

l-

W
sw

Przecawa, teraz
')

mg obj w

Muratori: Annali VIII

34-3;

posiadanie

por. Thiner,

Luyce
ar.

873.

inne ziemie, do-

364

H1ST0RYA POLITYCZNA

ywotnio oddane Bolkowi,

a nadto ostatnie ksistwo lskie, dotd

niezalene a znacznie rozszerzone pod rzdami Bolka, wedug ukadu
z r. 1353 przypadao dzieciom cesarza z Anny widnickiej.
I
ot nie chcc do tego dopuci, krl polski raz jeszcze pomyla o koalicyi przeciwko Luksemburgom. Usunwszy pod koniec
r.
1368 wszelkie spory graniczne z margrabi Ottonem, ktry uzna
przynaleno powiatu waeckiego do Polski ), Kazimierz na pocztku nastpnego roku uda si do Budy. 14 lutego odnowi tam
wszystkie ukady polsko-wgierskie zawar z Ludwikiem nowy traktat, zawierajcy obietnic wzajemnej pomocy przeciw wszystkim wrogom, a zwaszcza Karolowi IV, z ktrym bez wzajemnego porozumienia nie miano wchodzi w adne rokowania
koligacye. We
wrzeniu udao si Ludwikowi wcign do tego zwizku take Wittelsbachw, a tymczasem Kazimierz gotowa si do akcyi na terenie
lskim. Upomnia si o swj dawny zastaw, Byczyn Kluczborek,
twierdzc,
Bolko widnicki mia te grody od niego w doywociu,
]

Ludwikowi brzeskiemu,

a ks.

ktry je

zaj

po jego mierci, grozi,

odbierze sobie od niego sporne miasta; z polecenia krlewskiego-

wieluski

starosta

ju

rozpoczyna zaczepki celem przywrcenia gra-

nic krlestwa naszego

2
).

w sierpniu r. 1369 wybra si z powrotem z Woch, lecz jeszcze stamtd postara si, jak zwykle, o porednictwo pokojowe papiea.
porozumieniu z nuncyuszem, Janerrb
biskupem z Acqui, wysanym w tym celu przez Urbana V, powzi
nadzwyczaj zrczny plan, ktry mia Kazimierza porni z Ludwikiem
przecign do obozu cesarskiego. Wiedzia doskonale, e dla
krla wgierskiego gwn pobudk do staego popierania Polski
byy tylekro odnawiane ukady, zapewniajce mu sukcesy w tern
krlestwie. Kazimierz natomiast, dla ktrego te ukady byy zawsze
tylko rodkiem zapewnienia sobie pomocy wgierskiej, byby o wiele
chtniej przekaza swe pastwo wasnym potomkom. Nie mogc za
z adnego maestwa doczeka si syna, cigle powraca do planw,
aby wbrew umowom z Andegawenami zapewni tron polski chociaby swemu potomstwu po kdzieli. Nie wspomnia wprawdzie
wydawa za
o adnych prawach sukcesyjnych, gdy zarcza
obie crki z pierwszego maestwa; ale moe ju wwczas, gdy
Bwego wnuka pomorskiego Kazka eni z Olgierdwn, przywiecaa
mu myl jego ewentualnego nastpstwa, a gdy w r. 1368 ta ksina.
Ale Karol IV nietylko

')

Kod. wielkop.

dacie

nr.

3 listw

cbronol., 90, przyp.

2.

1592, 1607.

Kazimierza

tej

sprawie

St.

Ktrzyski: Elementy

O.

365

HALRCKi: KAZIMIERZ WIELKI

umara, nie zostawiwszy Kazkowi dzieci, krl nosi si nawet z mywydania crki z trzeciego maestwa za jednego z Koryatowiprzekazania mu tronu polskiego x Na te wanie pragnienia
czw
krlewskie liczy Karol IV, gdy w r. 1369, po powrocie z Woch,
zrywajc zarczyny swego syna Wacawa z ksiniczk wgiersk,
zarczy go z jedn z crek Kazimierza z Jadwigi egaskiej. Nietrudno wytmaczy, dlaczego krl polski, mimo wieych zobowi-

).

za

propozycy. Oto cesarz

urodzonych w czaJadwig nie byo jeszcze uznane przez Ko-

przymierza budziskiego, przysta na

wyjedna mu u papiea legitymacy tych

crek,

gdy maestwo z
prawowitej
zysJmj te
ci, z wyranym dodatkiem,
uszczerbku
to
czyni
nie ma
sukcesyi po ojcu. Zastrzeono wprawdzie,
jego matki, oraz
prawom dziedzicznym Ludwika wgierskiego
Kazka szczeciskiego jego siostry, cesarzowej, ale wanie przez to,
prawa wszystkich tych osb stawiano na rwni, ignorowano dokonan ju dezygnacy Ludwika jako nastpcy krlewskiego.
Z t chwil stosunek Kazimierza do Luksemburgw zmieni
bdzie mg przekaza
si zasadniczo. Otworzyy mu si widoki,
jej mowi, synowi cesarza, a w takim razie wzratron swej crce
stajca potga domu luksemburskiego moga tylko wyj na korzy
jego wasnego pastwa. To te wcale ju nie sprzeciwia si ternu,
sie,

mono

padziernika r. 1369 Karol IV osadzi w widnicy Wacawa,

nastpc Kazimierza, zwracajc tylko
przyszego zicia, a moe
krlowi polskiemu sum 3.500 kop groszy 2 ), poyczon Bolkowi widnickiemu. Take najbliszy po mieczu krewny zmarego ksicia, Bolko
ziembicki, oraz siostra Wacawa Elbieta zrzekli si swych praw
11

spadkowych.

Ale ten zwrot polityki polskiej, do ktrego niewtpliwie przyczynio si stronnictwo przeciwne sukcesyi andegaweskiej, z nowym
z Czarnkowa na czele, godzi w najywotWgier. To te Ludwik od razu postara si obali
tym
plan, ktry go mg pozbawi nastpstwa tronu w Polsce
celu skorzysta z tego, e papie zacz okazywa ywe niezadowolenie z rezultatw woskiej wyprawy cesarza. Ofiarowujc sic / poparciem polityki woskiej Awmionu, skoni Urbana V do wydania

podkanclerzym Jankiem
niejsze interesy

bulli

z 5

grudnia

r.

1369,

ktrej

na

podstawie

informacyi o po-

przednich ukadach sukcesyjnych Ludwika z Kazimierzem speoyalnie

zaznaczy,
tym wanie szczeglnym prawom Ludwikowym legitymacya krle wien polskich nie ma stan na przeszkodzie.

>)

Halecki: Dzieje Unii jagiell., 89-91.

Heg. imperii, VIII

nr.

7294.

366

iiiviokya polityczna

plan osignicia sukcesyi polskiej

napotkaby na wielkie trudnoci, porzuci go tern atwiej,
od pocztku by on waciwie tylko rodkiem do rozbicia koalicyi
antiluksemburskiej
zagarnicia ksistwa widnickiego. Skoro za
udao si nadwery solidarno polsko-wgiersk, a stany widnickie skoni do obietnicy,
si trzymay wiecznie
nieroz-

Karol IV, przekonawszy si,

dla syna

e bd

on

cznie korony czeskiej *), cesarz znowu wybra inn

dla Wacawa.
czerwcu r. 1370 zarczy go z crk Albrechta bawarskiego
aby przejedna take Wittelsbachw
uatwi sobie dawno przygotowane opanowanie Brandenburgii.
tym celu ju 14 maja zawar
ukad z Bogusawem szczeciskim jego synem Kazkiem, nieraz wystpujcym w otoczeniu swego szwagra cesarskiego, zobowiza ich
do pomocy na wypadek, gdyby margrabia Otto chcia inaczej rozporzdzi t ziemi. Zawioda jednak nadzieja Karola, e pod jego naciskiem Otto, zaproszony we wrzeniu na wesele Wacawa, od razu
odstpi mu marchi. Przeciwnie, chcc go wydziedziczy za ycia,
popchn go ostatecznie do obozu swych wrogw.
ich akcyi przeciwko Luksemburgom Kazimierz Wielki, po
niedawnem zblieniu do cesarza, nie zamierza ju bra udziau.
Mamy raczej wskazwki, e, wyzyskujc klsk zadan Litwinom

Krzyakw w bitwie pod Rudaw, w lecie

1370 przygotowywa now wypraw litewsk
Nie przeszkadzao mu to zreszt
przez

r.

).

sciira okrtw na Wile, aby przeprawi si do pastwa zakonnego, gdyby w nastpnym roku trafia si sposobno do walki o Pomorze 3 ). Tymczasem jednak nieszczliwa wypadek na polowaniu,
dnia 8 wrzenia, niespodzianie zwali go na
miertelne. Ju na
wie o jego niebezpiecznym stanie, Ludwik wgierski wysa do
niego Wadysawa Opolczyka
bana Piotra Zudara. Oficyalnie mieli
wyrazi wspczucie, w istocie jednak zaj krlestwo polskie dla
Ludwika, na ktrego spadaa sukcesya prawem urodzenia. Istotnie
tez mimo przeciwnych prdw na dworze krakowskim, dokd pospieszy take Aleksander Koryatowicz, w chwili, gdy o wschodzie
soca dnia 5 listopada umiera Kazimierz Wielki, nie mogo ulega
wtpliwoci,
jego tron obejmie bez przeszkd Ludwik, ktry wwczas ju by w drodze do Polski.

oe

stosunkach oglno-europejskich unia polsko wgierska ozna-

czaa powrt niebezpiecznej dla Luksemburgw sytuacyi

r.

L369. Przed

>)

*)

a
j

Polsk za stano niebezpieczestwo,

Fontes rer. Boh. IV 402.

Kod. wielUop. nr. 1639.
Lites

II

297.

pocztku

odtd bdzie

O.

musiaa

suy

36T

HALECKi: KAZIMIERZ WIELKI

celom polityki wgierskiej, z ktr wielki

si zawsze tylko o tyle, o

nagle utracony, solidaryzowa

ao w

interesie jego

Ludwik dokona

krl,

wasnego pastwa. Trudno byo spodziewa

tych zamiarw, ktrych jego wuj nie

tak

to le-

ile

si,

zdoa ju

przeprowadzi. Zobowiza si wprawdzie przy ukadach sukcesyjnych do odzyskania ziem oderwanych od Polski, zwaszcza przez
Krzyakw; ale chocia nie wyda aktu rezygnacyi z Pomorza, z gry
byo bardzo wtpliwem, czy stanie do walki z Zakonem, z ktrym
go czyy jaknajlepsze stosunki, a Wgry nie miay adnych przeciwiestw. Niemniej atwo byo przewidzie,
w walce z Luksemburgami i nadal bdzie zmierza do korzyci dynastycznych, do zabezpieczenia interesw wgierskich w sprawach austryackich
woskich, a nie do trudnego celu odzyskania lska dla Polski.
Natomiast skoro tylko zabrako w Polsce silnej rki Kazimierza, zaraz utracono najdalsze placwki, ktremi utwierdzi swe pastwo od zachodu i wschodu: Santok i Wodzimierz. Co gorsza,
w ukadach, ktre Ludwikowi w razie objcia tronu polskiego za-

pewniay te krlestwo Rusi, nie rozstrzygnito kwestyi, czy bdzie ono naleao do jego polskiego czy te wgierskiego pastwa Wreszcie z gry byo przesdzone, e zerwie si znowu zwizek Mazowsza z krlestwem polskiem; wszak Ziemowit, ktry zaraz po
mierci krla mg przyczy Pock do innych ziem tej dzielnicy
przybra tytu ksicia caego Mazowsza. by zobowizany do hodu
tylko wobec ewentualnych synw Kazimierza.
Naraajc Polsk na te wszystkie niepodane skutki, sukcesya
wgierska nie zabezpieczya jej nawet cigoci dynastycznej na przyszPrzecie Ludwik nie mia mzkich potomkw, a poniewa wobec
jego crek Polacy nie mieli adnych zobowiza, niebawem grozia
znowu niepewno co do nastpstwa tronu. Ale wanie ta okoliczno zdawaa si dostarcza Kazimierzowi sposobnoci, aby na
dalsz przyszo wytkn Polsce bezpieczniejsze drogi. Miaa mu
posuy do tego osoba wnuka, wychowanego na jego dworze. Kazka
szczeciskiego, ktry po mierci pierwszej ony polubi crk Ziemowita mazowieckiego.
nieznanym bliej czasie, zapewne krtko
przed mierci, po rozchwianiu si planu wydania crki za Wacawa,
tem
krl Kazimierz przyj ksicia szczeciskiego jako syna Jakie
i

o.

/.

czy

plany, o tem wiadcz

mu
zwaszcza wikszy jeszcze zapis w testamencie
Aby jednak zrozumie znaczenie tego zapisu, naley wprzd zapo
zna si take z wewntrzn polityk ostatniego Piasta.

ci, a

ziemie, nadane

przy

sposobnokrlewskim

tej

368

HISTORYA POLITYCZNA

II.

Stosunki wewntrzne.

Jak na zewntrz bezpieczestwo granic przed ssiadami, tak

na wewntrz pierwszym celem polityki Kazimierzowej byo przywrcenie bezpieczestwa przed gwatami
rozbojami, do ktrych
Polska przywyka podczas dugich zaburze, poczonych z odbudoi

waniem krlestwa. Nastpnie za pragn Kazimierz z tego krlestwa

stworzy pastwo jaknajbardziej jednolite, oparte na sprawiedliwoci
porzdku, rwnowadze spoecznej, bogatych zasobach materyalnych
i
umysowych.
Na tern polu rozwin cay swj niepospolity talent. On, ktry
wobec potnych ssiadw nieraz musia poprzesta na przeprowai

dzeniu minimalnego programu, w stosunkach wewntrznych, szczliwy w doborze wsppracownikw, a nieubagany dla niesfornych
cele swoje niemal w peni. Tutaj te pooy tak
niewzruszone podwaliny pod przyszy rozkwit pastwa,
mimo
trudnych warunkw zewntrznych, w jakich go odumar, zaraz na-

ywiow, osign

stpne

pokolenia

mogy

raz po raz pojawiay

urzeczywistnia po

si

polityce

koleji wielkie plany, ktre

zewntrznej Kazimierza,

ale prze-

wanie musiay by odoone.

Wydatno

jego wysikw dyplomatycznych ornych osabiao

zmiany w pooeniu oglno-europejskiem zmuszay go
do przerzucania si od jednego planu do drugiego. Te zwroty, zwykle nieuniknione
trafnie wybrane, przecie jednak rozpraszay siy
to,

ze szybkie

rozryway cigo tej polityki zagranicznej. Inaczej w stosunkach

wewntrznych. Tutaj poszczeglne kierunki pracy krlewskiej rozwijaj si rwnolegle
stopniowo; rezultaty za zaznaczaj si nie tyle
w pewnych faktach, zwizanych z jak dat. ile raczej w oglnym
postpie kadej sprawy po przez cae panowanie Kazimierza.
Tej cigoci przeszkadzaj oczywicie nieraz wypadki polityki
zewntrznej. Dlatego chwile najintensywniejszej wewntrznej pracy,
najmniej widocznej na pocztku rzdw, gdy szereg pilnych a niebezpiecznych spraw zewntrznych wymaga cho tymczasowego zaatwienia, schodz si potem z chwilami pokoju od zagranicy
spokojnych przygotowa do przyszych przedsiwzi, n. p. okoo lat
1347, 1364, 1368.
Naodwrt, chocia rzadziej, chwilowe trudnoci
wewntrzne przyczyniy si do tego, e miae zamiary krlewskie
wobec ociennych wrogw szy w od wk; tak np. do zewntrznych powodw, ktre w latach 1352 1358 nie pozwoliy przedsiwzi ani walnej wyprawy przeciwko Litwie, ani wojny z Zakonem,
<oda naley zaburzenia w Wielkopolsce, przypadajce wanie na
i

te lata.

O.

kadej

Przy

HALECKi: KAZIMIERZ WIELKI

wreszcie

ju w

stronie

ycia

wewntrznego

trzeba

poowie rzdw Kazimierza Wiek

si ziemie ruskie, ktrych
kiego z ziemiami rdzennie polskiemi
odmienne stosunki zapowiadaj trudne zadania, czekajce Polsk

uwzgldni,

pierwszej

cz

jagiellosk.

Krlestwo polskie

1.

jego

dzielnice.

koronacyi okietka odnowione krlestwo

Conajmniej od

czasu

miao ju najwyraniej

cha-

obejmujcy wszystkie ziemie piastowskie wraz

gdzie wiadomo tej przynalenoci utrzymywaa si
z; Pomorzem,
mimo zaboru krzyackiego ).
tym te charakterze odziedziczy
krlestwo Kazimierz. Uznawano zasad, e jako krl polski jest > panem wszystkich ziem, wchodzcych w skad tak pojtego pastwa,
rakter oglnopolski,

suy

ksita polscy, powinni

krnawet
lowi
si z tern
Luksemburgowie, chocia
po r.
1335 chtnie nazywali Kazimierza krlem krakowskim; wszake
mimo to dali od niego zrzeczenia si praw do takich ksistw, do
ktrych
jak do lskich
mazowieckich
tylko z charakteru
krla caej Polski mg mie pretensye. Wielkopolsk za, do ktrej
wadcy

ich
2

dzielnicowi, jako

Liczyli

).

sami

do

1335 rocili sobie prawa, jako inferiorem Poloni am

r:

przeciwstawiali Polsce jako caoci.

Dla

dzielnicy

tej

zaczynaa si uciera

ju

u wspczesnych

owa osobna nazwa Wielkopolski 3 Mimo to jednak, zwaszcza

szego ogu, pokutowa jeszcze pogld, jakoby wanie do tej
).

by przywizany

cilejszem znaczeniu

podczas procesu krzyackiego z

zwaszcza

r.

tytu krlewski.

1339 niektrzy

u szerPolski

Dlatego

wiadkowie

inne

wyodrbnione,* Mazowsze lub Pomorze,

przeciwstawiali krlestwu polskiemu w potocznych zwrotach zezna. Inni znowu pojcie tego krlestwa identyfikowali raczej z obsza-

ziemie,

najsilniej

rem etnograficznym, gdzie po polsku mwiono.

Ale wanie przy tym procesie dano niezwykle dobitny wyraz
idei oglnopastwowej krlestwa polskiego, dajc zwrotu zagrabionych ziem z tytuu ich przynalenoci do tego krlestwa. Ten moment wysuwano na pierwszy plan w pytaniach, stawianych wiadkom. To te przy tej sposobnoci take ci, ktrzy dotd stali /dala
od spraw politycznych, musieli si przej myl jednoci pastwa,

przywiecajc

W
J
)

krlowi

polityce

Lites

Ib.

220, 309.

Ib.

172, 317.

jego otoczeniu.

t myl

/\\v-

339

*)

Encyklopedya polska.

zewntrznej Kazimierz przeprowadzi

Tom

V,

cz.

I.

2i

370

HISTORYA POLITYCZNA

cisko. Nie odzyska wszystkich ziem, ktre do swego krlestwa

za-

ubiegajcym
ktremi wada, zarwno wrogom, jak
si o jego spucizn przedstawiay si jako jednolita cao. Unikajc
wszelkich nieporozumie, gdy rozgranicza od pastwa krzyackiego

licza,

ale

te,

uy

Kujawy Polsk w znaczeniu Wielkopolski, wyjtkowo

w tym
dokumencie tytuu krla caej Polski ).
Rwnolegle szy jego usiowania, aby take w stosunkach wei

wntrznych jedno

pastwow

krlestwa polskiego

oprze

nietylko

wiadomoci oglnej, ale na formach ustroju, na praktyce ycia.

Zaagodzenie separatyzmw dzielnicowych, nieuniknionej pozostaoci
po dugim okresie podziaw, w znacznej czci pastwa byo uatdziki wyganiciu kilku linii Piastw ju ojcu
wione przez to,
krlewskiemu podlega bezporednio, oprcz osobistej dzielnicy
na

brzesko-kujawskiej, jeszcze szereg innych

odrbnych

ksit

Dotyczy

to

nie

majcych ju

dzielnicowych.
dzielnic, ktre byy
pastwa piastowskiego,
mniejszych ksistw w rozleg cao, two-

przedewszystkiem tych dwch

wanie odwiecznymi orodkami

a nadto, zrsszy

ziem,

si

politycznymi

poow

terytoryum polskiego wogle. Byy to dzielnica poznasko-kaliska, Polska cilejsza czyli Wielkopolska, oraz
krakowsko-sandomierska, dla ktrej pniej przyja si nazwa Mao-

rzyy wicej ni

polski.
tych dwch gwnych czciach skadowych pastwa, wanie wskutek wymierania rzdzcych tutaj po koleji linii ksicych,
przyjmowaa si ju od dawna zasada elekcyjnoci tronu. Nie majc
jednak zastosowania, gdy poprzednik pozostawi niewtpliwego dziedzica. t. j. syna, Kazimierzowi nie moga sprawia trudnoci, gdy
Maopolski opieray si juz na elekcyi
jego prawa do Wielkopolski
ojcowskiej. Musia tylko dopuci ich przedstawicieli do ukadw sukcesyjnych z Andegawenami, a nadto liczy si wogle z w pywem
politycznym monowadztwa tych ziem; przejte bowiem silnym partykularyzmem dzielnicowym, kieroway si nim zarwno wobec zagadnie zewntrznych, jak
w zazdrosnej rywalizacyi jako przodujce dzielnic pastwa.
i

W
jak

za

jedno tego pastwa rozbijay jeszcze,

wieku, odrbne udziay ksice. Z braci okietka dwch,
Ziemomys, ksi inowrocawskiej czci Kujaw, oraz

innych

XIII

ziemiach

mianowicie
Ziemowit dobrzyski, pozostawili po kilku synw, ktrzy odziedzichwili wstpienia na tron Kazimierza Wielczyli ich ksistwa.
ki- "_ro yli z nich jeszcze trzej
synowie Ziemomysa: Leszko, Przemysaw Kazimierz, oraz jeden z synw Ziemowita, Wadysaw.

^
')

Kod. wielkop.

nr. 1286.

O.

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

371

Kazimierz kujawski zadawala si drobnem ksistwem gniewkowskiem ze Soskiem; Leszko za prawdopodobnie wnet po r. 1320
dzia swj odstpi Przemysawowi, ktry w r. 1327 ksistwo inoWi-ocawskie zamieni na sieradzkie. Od tego samego roku Wady-

dobrzyski, oddawszy okietkowi ojcowizn, bo jej nie mg

obroni przed Krzyakami, dziery ksistwo czyckie.
Ot Przemysaw umar ju w przeddzie procesu krzyackiego
jego ziemie spady na krla. Ale Wadysaw czycki nie
1339
r.
zrzeka si nawet praw do ojcowskiego Dobrzynia 1 ), ktre mu te
marcu
przygna Kazimierz Wielki na kongresie wyszehradzkim.
Wadysaw, w czasie dalszych ukadw z Krzyakami, w zar. 1337
mian za nowe nadanie czycy zrezygnowa z ziemi dobrzyskiej
na rzecz krla. Mimo to jednak powrci do niej, gdy j odzyskano

saw

przez pokj kaliski,

i

dopiero po

oddaa

dobrzyskiego

obie

r.

te

1352

mier ksicia czyckiego

w bezporednie wadanie

ziemie

krla. Wprawdzie dobrzysk zaraz potem zastawi Krzyakom, wykupi j jednak pod koniec 1363 lub na pocztku 1364 r., a zapewne
rwnoczenie lub najpniej w r. 1365 obj w swe rce take ostatnie ksistwo udzielne, istniejce jeszcze na obszarze, ktrym niegdy
wada jego dziad, mianowicie gniewkowskie. Tam po Kazimierzu,

synu Ziemomysa,

za

ksi

ten

Inowrocaw,

dug

na

rzdzi

Wadysaw

jego jedyny syn,

Teraz

Biay.

zwrci krlowi oddany mu chwilowo w lenno

zastawi mu take Gniewkw za 1000 z., udajc si

nietylko

ale

tuaczk zagraniczn.
ten sposb udao si krlowi zjednoczy

wszystkie

ziemie,

tworzyy dziedzictwo jego wasnej linii rodu piastowskiego. By

jednak sukces raczej przypadkowy, osignity dziki wymieraniu

ktre
to

tamtejszych

za

nadto

ksit

niespokojnemu usposobieniu ostatniego

o tyle mniej doniosy,

e wanie

ci

ksita,

nich,

najbliej spo-

nim zwizani; wszak ju

okietek wystpowa jako senior et gubernator swych bratankw
dobrzyskich 2 ). Zupenie jednak inaczej przedstawia si stosunek
krewnieni

krlem,

byli

te najcilej

do najbujniej rozrodzonych Piastw

i

te

lskich

mazowieckich.

dzielnice zaliczano do krlestwa polskiego, pki

teoryi

ksita

ich

nie

Kazimierz
zwizku z niem, uznajc obce zwierzchnictwo,
nich. ktrzy
zrzek si pretensyi do nich. Faktycznie jednak ci
dlatego stosunek
nie hodowali Czechom, byli cakiem niezaleni
do
pocztkowo
a
widnickiego,
Bolka
Kazimierza Wielkiego do
polityki.
ile
O
Mazowsza, jest raczej zagadnieniem jego zewntrznej

zrywali

;i

nie

/.

')
a
)

Lites

Ib. 213.

307.

372

H1STOKYA POLITYCZNA

jednak po mierci Bolka nie zdoano przeszkodzi przyczeniu jego

ksistwa, terytoryalnie zupenie oddzielonego od Polski, do korony
1355 powrcio
czeskiej, o tyle Mazowsze przez ukady z lat 1351
jego, ziemia pocka
do cznoci z krlestwem polakiem. Znaczna
Poskiem, przesza nawet pod bezporedni waz Wyszogrodem
dz krla, ktry nadto, oddawszy Zakroczym Wizn Ziemowitowi

cz

te ziemie
czerskiemu tylko na trzy lata, po ich upywie zapewne
wzi w bezporedni zarzd. Doywotnie zaopatrzenie wdowy po
pockim, Elbiety Gedyminwny, pooone na pograniczu
gostyskiej, po jej mierci w r. 1364
ziemi pockiej, sochaczewskiej
Ziemowita. Wprawdzie
podzielono midzy krla, jako pana Pocka,
przynalenociami
rwnie przypad
po zgonie Kazimierza Pock z
Ziemowitowi, a zwizek lenny Mazowsza z Koron znowu si przerwa, ale chociaby ze wzgldu na pooenie geograficzne odpadnicie
tej dzielnicy od Polski byo wykluczone.
Przyczajc do swych dzieraw obszary, ktre, chocia rdzennie polskie, przez duszy czas nie naleay do krlestwa polskiego,
Kazimierz pozostawia nienaruszone ich odrbne prawa i urzdzenia
i

Waku

wewntrzne. Zapewni to w r. 1351 ziemi pockiej, a dwa lata przedtem zatwierdzi caej ziemi wschowskiej prawo niemieckie, ktre tam
obowizywao zarzdw ksit lskich 1 Rzecz zrozumiaa,
tejtrzyma
w
stosunku
samej zasady
si
do ziem ruskich. Po czci
byy to wprawdzie rwnie ziemie pierwotnie lechickie: sporne od
X wieku pogranicze polsko-ruskie, ktre ksita ruscy w cigu po-

).

odrywa od Polski; ale po nieprzerwanych od pocztku XIII wieku rzdach ruskich owe tradycye
tak dalece poszy w niepami,
te obszary wracay do pierwotnej
macierzy ju jako Ru, tak jak cakiem wieo zdobyte woci po-

przednich stuleci cztery razy musieli

woyskie jako czci pastwa halicko-wodzimierskiego,

caoci Kazimierz roci sobie pretensye.
Stosunek prawnopastwowy Rusi do krlestwa polskiego nie
zosta jasno okrelony. Chwiejno ta, wynikajca nienajmniej z rwnoczesnych pretensyi wgierskich, odbia si chociaby na tytule

dolskie lub

do ktrego

Kazimierza. Najczciej jako pan dziedzic ziemi ruskiej wymienia

rzdzie innych ziem piastowskich, jak gdyby
dzielnic,
i

j w

zwyk

wcielon do pastwa polskiego. Czasem jednak przybiera tytu krla

Polski
Rusi, jak gdyby krlestwo ruskie tworzyo cao rwnoi

rzdn

polskiemu,

zczon

niem tylko uni personaln. Nie

waha

si tez tworzy na Kusi odrbnych ksistw lennych, powierzanych

Gedyminowiczom. Zwizek Rusi Kazimierzowej z Polsk, niebawem
')

Kod. wielkop. nr. 1282.

O.

HALEOKi: KAZIMIERZ WIELKI

3/3

zupenie przerwany za Ludwika, mia si ustali dopiero

przyczenia wszystkich ziem ruskich przez Jagie.

Koci

2.

Kazimierza

wobec pastwa

pracy nad

Ju

spoeczestwa.

odbudow

krlestwa

czasie

poprzednicy

polskiego

przekonali

skuteczn przy tern pomoc mogli znale w kociele polskim,

nawet
w czasach zupenego rozbicia dzielnicowego nie przestaktry
wa tworzy jednej prowincyi. Kazimierz rwnie stara si wyzyska
t okoliczno. Nie dopuszcza do odczenia od prowincyi gnieniesi, jak

skiej

takich dyecezyi, ktre, jak

wrocawska

lub lubuska, politycznie

ju naleay do obcych pastw; co wicej, upomina si take o kamisk chemisk, chocia ich przynaleno naw et pod wzgldem
kocielnym bya wtpliw.
7

We
o denar

wiadectwem ich
bya opata witopietrza. Walka

wszystkich dyecezyach najwyraniejszem

pierwotnej przynalenoci do Polski

w.

prowadzona we wsplnym

Piotra,

interesie Polski

ku-

wszdzie bya skuteczn.

dyecezyach kamiskiej
lubuskiej odmawiano go taksamo, jak
dziesicin, przyznawanych przez
papiea krlowi polskiemu.
dyecezyi wrocawskiej spr o wito-

ryi,

nie

rozogni antagonizm polsko-niemiecki

pietrze

kapitule, ktrej

pragna podobno powrotu lska pod panowanie

cz

polskie; ale tylko

najmniej zniemczone Opole uiszczao witopietrze dobrowolnie, tak,

powsta nawet' plan, aby je odczy od biskupstwa wrocaw1

Zwaszcza jednak przy dowodzeniu praw polskich do ziemi
).
do Pomorza, ktre pod wzgldem kocielnym nie przechemiskiej
stao nalee do dyecezyi wocawskiej, fakt opacania witopietrza,
na co nawet Krzyacy musieli si zdecydowa mimo pocztkowego
oporu, by jednym z najwymowniejszych argumentw.
Z kollektorw kamery, a zarazem nuncyuszw papieskich, stale
wwczas przebywajcych w Polsce, przede wszystkie m Galhard de
skiego

ktry w r. 1334 zastpi Piotra z Alwernii, skompromitowanego przez gwatowno

naduycia, byl niestrudzonym informatorem o Polsce rzecznikiem jej interesw w Awinionie. Przeciwstawiajc synowsk ulego Polakw w obec Kocioa uroszczeniom
Niemcw Czechw, silnie popiera pretensye polskie do lska Pomorza, z ktrych to ludnych ziem witopietrze wynosio tyle, co
Niestety wobec
z wszystkich innych ziem polskich razem wzitych

Carceribus,

zwrotu polityki papieskiej

biegi

byy

wpywem Luksemburgw

bezskuteczne, a jego nastpca,

podczas dugiego

pod

pobytu

Polsce (13451371

Stenzel: Urkunden, 308: por.

Grunhagon

jego

za-

Arnold dc Caucina, chocia

Oesoh.

191

silniej

prsyp.

374

H1ST0RYA

Pi

'UTY/NA

ni zrs, nie mia ju sposobnoci powrci do tych spraw, przesdzonych przed jego przybyciem.
Nuncyusza Galharda cise czyy stosunki z najwybitniejszymi
przedstawicielami episkopatu polskiego, pamitajcymi jeszcze czasy
okietka. We Wrocawiu popiera Nankera w cikiej walce z kr-

daremnie radzi papieowi, aby to biskupstwo zareW* Krakowie mia stanowisko o tyle utrudnione,
tamtejszy biskup Jan Grot pocztkowo pozostawa w ostrym
zatargu z krlem Kazimierzem; w myl upomina papieskich udao
si jednak nuncyuszowi spr ten zaagodzi.
sprawach politycznych, zwaszcza w stosunku do Zakonu, Galhard
biskup krakowski
ktry teraz doczeka si
szli solidarnie z arcybiskupem Janisawem,
lem Janem,

zerwowa

ale

dla Polakw.

zupenego uznania swego wyroku

Janisaw

umar

procesie

jednak 4 grudnia

r.

rosawem rozpoczyna si nowy

okres

jego stosunku do Kazimierza,

ktry

silnie

wego arcybiskupa

Wstpujc

).

krzyackim

dziejach

na stolic

kocioa

wpyn

r.

1320/1.

nastpc

1341, a z jego

Ja-

polskiego

na wybr no-

gnieniesk

dowiad-

czeniem starszego wieku, Jarosaw by jednym z nielicznych powiernikw modego krla, ktremu go jeszcze okietek poleci na
mierci a ktrego przey o kilka lat.
sprawie krzyackiej stan
jednak na stanowisku zupenie odmiennem od poprzednika, Wielko-

ou

mg darowa

polanina, ktry nie

rosaw

wydajcego

polskiego rodu Bogoryw,

v ych,

stoszenia

1331.

r.

a to

jesieni

niechanej

r.

mw

r.

1331.

Ja-

potomek mao-

agodnych

ustpli-

sw

take

szych dbr arcybiskupstwa

najazdu

dziaalno od porednictwa pokojowego miKrzyakami. Wyrzekszy si odszkodowania za spu-

rozpocz

dzy krlem a

strzem,

Zakonowi

ze Skotnik, przedtem archidyakon krakowski,

nietylko

1356

moe

rok

gdy

2
),

nie bez

dziesicin z Pomorza
wola ukada si polubownie

sprawie

krl

traktacie

kaliskim,

si gotowa do walki

wpywu

To stanowisko Jarosawa
szczerego przekonania,

po

lecz
z

tamtej-

w. .mi-

rwnie

Zakonem,

za-

arcybiskupa.

wypywao

jednak

zamiast narazi kraj na

niewtpliwie ze

nowe

najazdy,

le-

si odda pracy nad jego wewntrznem odrodzeniem. I pod tym

wanie wzgldem by gorliwym wsppracownikiem, a zdaje si
wzorem krla. Obok dziaalnoci osadniczej
budowniczej gwn
piej

zasug

arcybiskupa

bya

praca ustawodawcza, do ktrej go przygo-

toway studya prawnicze w

Bolonii,

uniwersytetu. Prawdopodobnie

')

Dugosz: Opera

*)

Kod. wielkop.

359.

nr. 1345

6.

ju

udzie za

modu by

na pocztku

r.

1350

syndykiem

odby synod

O.

375

HALEOKi: KAZIMIERZ WIRLKI

wezwanego przez papiea do akcyi przeciwko

biczownikom. Bez porwnania wiksze znaczenie mia jednak synod
prowincyonalny. ktry z udziaem wszystkich biskupw polskich oraz
prokuratorw biskupa wrocawskiego i lubuskiego w pierwszych
dniach r. 1357 obradowa w Kaliszu. Wydajc za wzorem poprzednikw szereg nowych przepisw, Jarosaw poczy je z kodyfikacy
dotychczasowych statutw kocioa polskiego, zaczynajc od r. 1233,
odnawiajc ich postanowienia i rozpowszechniajc je w odpisach po
caej Polsce. Nowe za ustawy w pierwszym rzdzie miay na celu
episkopatu polskiego,

karno, gorliwo

religijn

obowizkw

czysto obyczajow

kleru,

sumienne

ochron
duchowiestwa wieckiego zakonnego przed naduyciami zwierzchnikw. Dwie wreszcie konstytucye dotyczyy stosunku do spoeczestwa wieckiego: jedna grob interdyktu miaa ochrania ksiy
ubog ludno dbr duchownych przed krzywdami ze strony ksit,
urzdnikw wielmow; druga za zabraniaa zmienia pod naciskiem wieckich dziesicin poln na inne, mniejsze wiadczenia.
spenianie

przez dobrze zorganizowane kapituy,

i

Niedarmo zaznacza

statut,

ten przepis. umieszczony na osta-

tniem miejscu, szczeglnej poleca si pamici. Toczyy si bowiem

wanie wwczas zacite spory w sprawie dziesicin. Ot take przy
zasugi, wspumierzaniu takich zatargw arcybiskup due
bidziaajc z krlem, ktry za to znowu zarwno Jarosawa, jak

pooy

skupa poznaskiego, godzi z Ziemowitem mazowieckim. Nietylko

u siebie w Wielkopolsce arcybiskup porozumia si z Kazimierzem
co do skadania dziesicin w pienidzach, przynajmniej przez nowo
zaoone osady, ale przedewszystkiem wystpi jako porednik tam.
przewleka, miagdzie spr o dziesiciny szczeglnie si zaostrzy
i

nowicie

dyecezyi krakowskiej.

Jana Grota, gdy .jego bezporedni nastpca

zmar w Awinionie zaraz po konfirmacyi papieskiej, biskupem /ustal
w r. 1348 Bodzanta z Naukowa, z rodu Porajw. Wyszedszy ze
Tutaj po mierci

redniej szlachty wielkopolskiej, nie ogranicza si do wydawania popotrzebnych ustaw kocielnych, lecz skrztn zapobiegliwo, z jak pomnaa majtek rodzinny ), zastosowa to w sprawach majtkowych swej dyecozyi. Pierwszy zatarg z krlem z powodu ciarw naoonych na dobra biskupio, poczony z upomina-

ytecznych

tle obyczajw cm, skoczy si w r. 1349 utopieniem ks. BaNiedugo potem przyszo do sporu Bod/anty z krlem rycerstwem maopolskiem w sprawie dziesicin. Kazimierz za rad Jarosawa ju w r. 1352 stara si o jej uregulowanie; al*' dopiero w r. 1359

niami na

ryczki.

Ib.

nr.

1364. niezwykle charakterystyczny

list

do bratanka.

376

HISTORYA POLITYCZNA

biskup krakowski, za wstawieniem si krla i arcybiskupa, zgodzi si

na ustpstwa. Ziemiom, nawiedzanym przez najazdy tatarskie litewskie,
i

wieo
czne ulgi w
oraz

zagospodarowanym okolicom podkarpackim przyzna

uiszczaniu dziesicin; nadto

usun

zna-

niektre dotkliwe dla

stanu wieckiego

naduycia, zwaszcza co do zakresu sdownictwa

duchownego, zrzek si opat, naoonych przez biskupa Nankera na
cele budowy katedry krakowskiej. Ju jednak w r. 1361 Jarosaw
musia zaporedniczy now ugod midzy krlem a lepym biskupem" ustalajc wymiar dziesicin, stara si zabezpieczy kler przed
ich bezprawnym zaborem, ale zarazem zagodzi surowe przepisy co
do interdyktu.
Przywrcenie zgody byo tern atwiejsze,
krl, chocia take
wobec Kocioa przestrzega interesw swego pastwa poddanych,
stara si gorliwie o dobrobyt instytucyi duchownych, ktrym nie
i

szczdzi przywilejw,
ktrych wiele

zaoy

pomnoenie liczby kociow,

uposay na pomnoenie chway Boej . To

a
i

zwaszcza

te na nowym synodzie, zapewne w r. 1365, episkopat solidarnie

wspomg krla w sprawie sdu prawa niemieckiego na zamku krar

kowskim.

Zgodno

interesw Polski

bya

na wschodzie. Prawda,
chocia w r. 1359 pojawia si

katolicyzmu szczeglnie

widoczn

starania krlewskie o chrzest Litwy,

Awinionie biskup wileski, nie wyto przy walkach o

Kazimierz susznie zaznacza,
stacza je ze schizmatykami i poganami w obronie wiary, i raz po raz papiee przyznawali mu na kilka
lat
lub poow dochodw z dziesicin polskich na ten cel.
Gdy za utwierdzi swe rzdy na Rusi, katolicka organizacya kocielna bya zarazem rodkiem, aby j cilej zespoli z jego pastwem.
Z
krl wskazywa kuryi, ile to dyecezyi mogoby powsta na zajtych obszarach. Trudnoci byy jednak podwjne.
Awinionie nieraz traktowano biskupstwa na Rusi jako tytularne, nadajc
je ambitnym Dominikanom, ktrzy wcale si tam nie pokazywali;
nadto za biskupstwo lubuskie rocio sobie dawne pretensye do
Rusi, ktre Kazimierz po dugim procesie musia uzna przynajmniej
czciowo w ugodzie z r. 1368/9. Mimo tych przeszkd nietylko rozwijao si biskupstwo katolickie w Przemylu, zaoone moe jeszcze
za Bolesawa-Jerzego; ale stworzono te w r. 1359 biskupstwo chemskie, a w r. 1363 krl stara si o ustanowienie biskupstwa w sto-

chodziy po za sfer projektw. Ale za

Ru

cao

dum

ecznym Lwowie.
Bezskuteczno

tej

wwczas Kazimierz,

jak

twie,

przy planach organizacyi kocielnej

pragn podda nowe

godniejsz ubolewania,
na Libiskupstwa metropolii gnienieskiej.

akcyi jest tern

O.

HALKCKi: KAZIM1EKZ WJKLKI

377

Dopiero gdy to si nie powiodo, zacz zabiegi o katolick metropoli w Haliczu, ktrejby m. i. podlegao te biskupstwo w wieo

zdobytym Wodzimierzu. Zdaje si,

te starania nie byy cakiem
bezowocne, chocia dopiero po mierci Kazimierza dokonano w ten
sposb trwaej organizacyi kocioa aciskiego na Rusi.
Krl

rozumia doskonale,

szerzenie katolicyzmu

rwnao si

ugruntowaniu wpyww polskich,

dlatego przyczyni si prawdopodobnie nawet do zaoenia biskupstwa sereckiego w Modawii, na
Rusi za popiera dziaalno misyjn, zwaszcza Franciszkanw. Godzi jednak t polityk kocieln z tolerancy wobec kocioa wschodniego. Co wicej, dba nawet o utrzymanie zakonu Rusi.
tym
celu pod koniec ycia, niedugo po zezwoleniu na zaoenie biskupstwa ormiaskiego we Lwowie, zwrci si do patryarchy carogrodzkiego z prob o wznowienie prawosawnej metropolii halickiej, zniei

sionej

r.

1347.

tym wypadku

dbao

o potrzeby religijne pod-

czya

si ze wzgldami politycznymi: odrbna metropolia miaa uniezaleni jego ziemie ruskie od

metropolitw, rezydujcych w Moskwie lub Kijowie, albo od metropolii litewskiej, o ktr zabiega Olgierd.
ta rwnie myl KaziI
mierza urzeczywistnia si dopiero po jego zgonie, stanowic
danych, chociaby schizmatykw,

wan

wskazwk

przyszo.
3. Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego. Koci, rzdzc si
wasnymi statutami, obowizujcymi na caym obszarze krlestwa
polskiego, na og uatwia krlowi zadanie wewntrznej organizacyi.
Za to wobec spoeczestwa wieckiego Kazimierza czekaa praca tak
ogromna, e wypenia cae jego dugie panowanie.
na

Rozpocz

zaraz po koronacyi od nieubaganego tpienia zo-

czycw, bez wzgldu na

groby

oszczerstwa.

oddawali kradziey

opuci

ich

pochodzenie,

wpywy

ich

krewnych,

Ju

po niedugim czasie wszyscy, ktrzy si

rozbojom, musieli albo zaniecha tych zbrodni,

napadajcym potem na
ojczyzn, jeszcze za rad arcybiskupa Jamsawa wyda edykt,
zapowiadajcy konfiskat ich dbr. Rycho jednak przekonaj
nie wystarcz dorane kary, chociahy mierci
wygnania, h
trzeba systematycznej naprawy obyczajw
praw, bez ktrych ozdoby
nie wystarczy ani dzielno si ani pikno broni . Prawo stwyczajowe,
dowolnie zmieniane
stosowane,
dotychczasowe przewleke
adne postpowanie sdowe nie b\y wstanie okieza zuchwaj
ludzkiej a niewinnym wrd niegodziwych zapewni'' bezpieczesta
To te krl postanowi temu zaradzi przez kodyfikacy prawa, ktraby usuna chwiej n oci
naduycia, uja istot odpowiednich /.wy.
czajw w pisemny zbir ustaw
uzupenia je nowymi przepisami.
albo

kraj.

Przeciwko zbiegom za.

wasn

378

HISTORYA POLITYCZNA

Tensam arcybiskup Jarosaw,

ktry

doprowadzi do kodyfikacyi

przedtem gwnym doradc krla przy

jedynego w dziejach naszych kodeksu praw,
ktry czasem czono w jednym rkopisie z ustawami synodu kaliskiego. By moe te,
siostrzeniec arcybiskupa, doktor dekretw
Jan Suchywik, pracowa nad redakcy statutw krlewskich. Jak
statuty kocielne na synodzie prowincyonalnym, tak one miay zosta
przyjte na walnym zjedzie panw szlachty. Niema powodu wtpi
w wiadectwo Janka z Czarnkowa,
Kazimierz zwoa w tym celu
tutw kocielnych,

ukadaniu pierwszego

by ju
i

wzmianki

we

wszystkich ^ziemiach

wadzy

si z tern wyrane
miao znale zastosowanie

Zgadzaj

caego krlestwa.
ustawodawstwie jego,

przedstawicieli

naszej podlegych,

jednem

r-

wnem prawem naley sdzi zarwno Krakowian, jak \Vielkopolan,

gdy ten sam nard nie powinien uywa rnego prawa, a jednemu wadcy jedno prawo w calem krlestwie odpowiada powinno.
i

Zamiarem Kazimierza Wielkiego byo niewtpliwie stworzenie stapglno-pastwowego, chociaby obok niego istniay te ustawy

tutu

partykularne.

Inna rzecz jednak, czy zdoa ten zamiar przeprowadzi.

jego
ustawodawstwie, ktre niestety przechowao si tylko w pniejszych
zwodach o znacznych rnicach w objtoci
ukadzie, wyrniaj
si sfktut maopolski, dla ziemi krakowskiej sandomierskiej, statut
kaliskiej; nie powioda si za
wielkopolski, dla ziemi poznaskiej
prba, aby wydzieli obok nich jeszcze statut powszechny. Co wicej,
obszerniejszy statut maopolski nie przedstawia jednolitej caoci: do
pierwotnego zrbu starannie uoonych umotywowanych artykuw
i

ktre

zapewne powstay

kancelaryi

krlewskiej,

przybyy

dalsze

artykuy, mniej systematycznie opracowane, lune uzupenienia

pre-

statucie
wyjaniajce na przykadach niektre przepisy.
wielkopolskim za, obok nielicznych artykuw identycznych lub podobnych, przewanie spotykamy przepisy o zupenie odmiennej a bardzo rozmaitej treci; obok ustaw, widocznie podyktowanych przez
krla, gdzie wanie pooono nacisk na potrzeb jednego prawa

judykaty.

calem pastwie,

stoi

szereg innych, ktre odzwierciedlaj

dania

rycerstwa wielkopolskiego.
Statui maopolski zosta wydany na wiecu generalnym tej dzielnicy w Wilicy, statut wielkopolski na w-iecu w Piotrkowie. Ten
11 marca r. 1347, wilicki za niedugo przedtem.
wiarygodna tradycya przechowaa nadto dat r. 1368,
widocznie ostatecznego dokoczenia pracy ustawodawczej Kazimierza;
ostatni
1'

odby si

'/.niejsza,

popiera

lecz

fakt.

<- 21

kwietnia tego

kowskim, na zjedzie rady krlewskiej,

roku spisano
kilka ustaw,

na

zamku

kra-

uzupeniajcych

O.

statuty,

379

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

dwa miesice pniej odby si znowu wiec

Wilicy.

Prawdopodobnie

inne

wiece,

generalny
zreszt bardzo nieliczne,

ktre obradoway midzy r. 1347 a 1368, zajmoway si statutami.

Na szczegln za zasuguje uwag, e mniej wicej p roku przed
wiecem piotrkowskim, na ktrym przyjto statut wielkopolski, 6 czerwca r. 1346, odby si wiec generalny wielkopolski w Pyzdrach.
z udziaem arcybiskupa. Wreszcie trzeba podnie, e owym zjazdem
wszystkich ziem krlestwa, wspomnianym przez Janka z Czarnkowa,

mg by chyba tylko ten, ktry zebra si w Piotrkowie, na neupniej odbyway si

tralnym jak gdyby gruncie sieradzkim, gdzie
Maopolan,
a nastpnie sejmy
zwykle wsplne zjazdy Wielkopolan
walne.
Na podstawie tych pozytywnych danych dochodzimy do nastpujcej hipotezy. Przed oglnym zjazdem piotrkowskim Kazimierz
Wielki zwoa w niezbyt odlegym od siebie czasie, na wiosn r. 1346,
i

wiece dzielnicowe: maopolski do Wilicy, wielkopolski do Pyzdr.

Wilicy przyjto przedoon przez krla kodyfikacy, dotyczc

gwnie postpowania sdowego, dodajc

tylko

zaraz

szereg ogl-

rnorodnych artykuw. Dla uzupenienia tego statutu

rozszerzenia jego mocy obowizujcej na cae pastwo potrzebnem
byo porozumienie z Wielkopolanami. Zapewne jednak ju w Pyzdrach objawi si opr, zrozumiay wobec szczeglnie silnego party
kularyzmu tej dzielnicy jej zawichrzonych stosunkw, wymagajmarcu nastpcych zdaniem krla niejednego surowego przepisu.
nego roku, na wsplnym zjedzie piotrkowskim, poprzedzonym narad krla z arcybiskupem w owiczu, ten sam opr Wielkopolan
sta si przyczyn, e projekt statutu powszechnego nietylko u
znacznym modyfikacyom, lecz musia by wydany jako partykularny
niejszych,

statut

Wielkopolski,

ktrego

pierwszej

czci zabezpieczono

jej

zachowanie wielu zwyczajw miejscowych. Mimo to,

w myl wyraonej w nim zasady o wsplnoci prawa, istniej,} wskazwki,
nieobjte nim przepisy statutu wilickiego przecie byy
stosowane take w Wielkopolsce. Maopolanie za swj statut uzupeniali w nastpnych latach licznymi nowymi artykuami, przy c/om
rwnoczenie z ostatnimi, w r 1368, wydano osobne ustawy
udezyderaty

<>

pach solnych

si

o starostach,

ni kwestyach monetarnych
O ile pierwsza z tych ustaw
krakowskich

borze rajcw

przepisy o starostach

krakowskiej
a

gospodarce

ich

maj;)

czcych

podatkowych.
dodany do drugiej artyku

charakter

wybitnie

wielkorzdcach odnosiy

sit;

lokalny,

wy

o tyle

nietylko do zie

rwnie do innych ziem krlestwa,

to wypadek wyjtkowy, gd
jest
Co do Rusi

sandomierskiej, ale

nawet do Rusi.

Bkarbowej

380

HISTORYA POLITYCZNA

byo wwczas mowy

za tern nie

aby ustawodawstwo polskie

nabytych ziemiach, gdzie dotychczasowe prawo zwyczajowe pozostao jedynie obowizujcem ').
Trudno natomiast przypuci, aby Kazimierz nie stara si rozcign
swych statutw na ziemie, pooone midzy Maopolsk a Wielkopolski}, ktre byy jego osobistem dziedzictwem po ojcu
najbliszych krewnych. Wskazuje na to nawet miejsce zjazdu z r. 1347;
ale hipoteza, jakoby wanie drugi zjazd oglnopolski, odbyty w ziemi
sieradzkiej, w Sulejowie w maju r. 1350, mia jako zadanie rozszerzy moc obowizujc statutw" na dzielnic sieradzk czyck,

mogo mie

zastosowanie

o tern,

w wieo

nit'

ma wyranego

poparcia

rdach.

Wogie ustawodawstwo Kazimierzowskie, chocia niewtpliwie

miao te suy idei jednoci pastwowej, bezporednio miao uczyni
zado praktycznym potrzebom w wymiarze sprawiedliwoci. Zwaszcza

wilicki

statut

sdziw,

co do

przechodzi

pozww,

po

kolei

niestawiennictwa,

najwaniejsze

dowodu

ze

kwestye

wiadkw,

mo-

gwnych przestpstw, zwaszcza

otrostwa, ktrym chciano zapobiedz. Wszystkim przepisom
ojcowska opieka krla nad
przywieca wysoki idea susznoci
narodem, ktry pragnie ochroni nawet przed skutkami lekko-

przedawnienia, oraz co do

bjstwa

lichwy. Przedewszystkiem za przenika statuty,

porwnaniu ze wspczesnem prawem obcem, duch prawdziwie

mylnej gry lub

Wystpujc w

obronie sabszych, ubogich, kobiet i sierycerskiej,

do
czci
rzadko tylko staraj si dziaa
rt, odwoujc si
za pomoc grozy kar cielesnych; kar mierci zastpuj na og kar

humanitarny.

surowa egzekutywa ma odtylko wysoki jej w-ymiar

straszy zoczycw. Surowszy duch wieje z artykuw statutu wielkopolskiego, ktry kar siedmdziesit grzywien, poczon z fando uiszczenia caej sumy, sam nazywa nietowaniem winowajcy
miociwa, a niezwykle ostro przestrzega powagi sdu. krla jeuo
tutaj jednak nie brak zastrzee, dowoBtarosty, oraz arcybiskupa.
np. w sprawach
dzcych prawdziwego postpu cywilizacyjnego,

pienin

przykryminalnych nikogo si nie ukarze bez dowodu sdowego

nie
si
kara
przestpcy
krewnych
niewinnych
znania si do winy. a
i

bdz

e.

To te chocia materya. nawet co do prawa sdowego, mimo

przeszo 20-letniej pracy uzupeniajcej nie zosta wyczerpany, ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego byo niezwykle cenn spucizn
w. z ktrej dugo korzystay dalsze pokolenia narodu, zczywszy rycho jego odrbne czci w systematycznych ukadach.
')

Tor.

Kwart,

histor.

813

XIV

BI.

O.

HALEUKJ: KAZIMIERZ WIKLKI

381

przyjy si wprawdzie wszystkie innowacye statutw, a w ycie

wchodziy gwnie przepisy, zgodne z uwiconym zwyczajem, ktry
nadal zachowa sw powag. Ale wanie te w nich spoczywa
punkt cikoci caej kodyfikacyi, ktra gwnie opieraa si na swojskim pierwiastku, a tylko ubocznie, dla porwnania, powoywaa si
kanoniczne, tylko w ukadzie wzorowaa si na
na prawo cesarskie
statutach miast woskich. Dlatego te przy szeregu artykuw krl
szlachty, ktra jednak nie oznacza
wspomina o radzie baronw

Nie

udziau we wadzy prawodawczej, lecz miaa charakter raczej inforconaj wyej faktyczny wpyw. Na og jednak nawet inimacyjny
cyatywa, oraz kierownictwo caej pracy spoczywao w rku krla.
i

twrczo zaznacza si zwaszcza w tych przepichocia pomieszane z artykuami o przewodzie sdowym,

prawie cywilnem
karnem, wkraczay w dziedzin prawa publiczwiadcz o dziaalnoci szerszej: w zakresie ustroju pastwonego
wego spoecznego.
4. Reformy ustrojowe. Organizacya sdownictwa, w statutach
unormowana, czya si z podziaem administracyjnym pastwa.
Przepisy,
w kadej ziemi przy kadym wojewodzie ma by jeden
tylko sdzia, ustalay ostatecznie podzia dzielnic na wojewdztwa,
a wynikajca z nich konieczno, aby sd objeda ten duy obszar
kolejno urzdowa w rnych miejscach, doprowadzia do dokai
dniejszego okrelenia dalszego podziau na powiaty.
Krl, jako najwyszy sdzia, waniejsze sprawy, zwaszcza o dziedzictwo,
nadal rozpatrywa osobicie, na wiecach lub rokach generalnych. Poniewa jednak czsto nie mg by obecny na tych zgromadzeniach, odbywajcych si w rnych, odlegych ziemiach zjednoczonego pastwa, z chwil odbudowania krlestwa polskiego wyonia si potrzeba organw zastpczych. Takimi urzdnikami, zastpujcymi osob krlewsk nietylko w sdzie, ale w zarzdzie danej
ziemi wogle, byli starostowie, ktrzy, pojawiwszy si ju za panowania czeskiego, za okietka powstali we wszystkich ziemiach, nie
zarzdzanych przez osobnych ksit, wyjwszy tylko Maopolsk,
gdzie krl najczciej sam przebywa. Tego samego systemu trzyma
si Kazimierz Wielki, ktry take na Rusi ustanowi staro
zwierzchnika staroruskich wojewodw< pos;
swego zastpc
glnych powiatw. Za jego czasw, dziki zakadaniu licznych nowych grodw, dzieronych przez starostw, urzd ten wzrasta jee
w znaczenie przejmuje ju w przewanej czci dotychczasowe
funkeye urzdnikw ziejnskich, zwaszcza wojewodw, oraz kasztelanw; statut wielkopolski zupenie znis wadz sdownicz nie
rych kasztelanw.
Maopolsce jednak take za Kazimierza staro-

Jego samodzielna
sach, ktre,

382

Hlt-TORYA POLITYCZNA

wadz

st<3w nie ustanowiono. Ich

kiego,

policyjno-karn

sprawowali

tutaj

sdowych, wedug przepisu statutu wilicktrego wykonanie stwierdzi mona od r. 1362, osob krla

oprawcy,

;i

na wiecach

zastpuje 6 4 baronw, przez niego wyznaczonych.

Najcilej jednak Kazimierz Wielki okreli prawa
obowizki
starostw w zakresie skarbowym, jako zarzdcw dbr krlewskich.
Ustawa, wydana w tym celu w r. 1368, tyczya si rwnie wielkorzdcw, ktrzy zarzdzali majtkiem krlewskim w Maopolsce,
gdzie tylko poszczeglne grody z przylegemi wsiami byy oddane
osobnym tenutaryuszom, nazywanym czasem take starostami. Pod
kar mierci
konfiskaty dbr nakazano im wwczas utrzymywa
si wycznie z opat karnych
wiadcze in natura, wszystkie
za dochody z czynszw
podatkw, zwane za wzorem czeskim
born, oddawa do skarbu krlewskiego. Inny przepis tejsamej
ustawy rwnie wiadczy o dbaoci krla o dochody pastwowe.
Zabroni
przy wypacie dziesicin lub czynszw innej monety,
jak tylko krlewskiej, ktra wedug statutu miaa by jedna na cae
pastwo, staa
dobra w wartoci, o co Kazimierz stara si zwaszcza na pocztku panowania, wypierajc monet czesk i lsk.
r.
1368 wyda nadto nadzwyczaj szczegowe i surowe przepisy
w sprawie zarzdu up wielickich bocheskich gospodarki solnej,
ktra rwnie bya rdem znacznych dochodw. Mamy te wskazwk,
krl za wzorem ojca nakada podatki ponad dawniejszy
zwyczaj, a po odzyskaniu Kujaw
Dobrzynia ogromnie si znowu
podniosy dochody z ce.
Ale za to na zasobach skarbowych ju ww czas niekorzystnie
odbijao si to,
ju poprzednicy Kazimierza przez liczne nadania
ziemskie pozbawili si znacznej czci dbr monarszych, a oczywicie
on musia w ten sposb jedna
wynagradza wiernych
stronnikw. Nadto ugruntowao si przekonanie,
takie dobra nadane staj si pewn
niewzruszon wasnoci obdarowanego,
nawet jeli si nie mg wykaza przywilejem; statut to uzna, o ile
darowizn zatwierdzia mier nadawcy lub odbiorcy, zwaszcza
za o ile chodzio o nagrod za zasugi wojenne. To te odzyskanie
i

da

ktre raz wyszy z rk wadcy, byo bardzo utrudnione.

wprawdzie lady,
Kazimierz rozpocz akcy w tym kierunku,
przynajmniej w wypadkach, gdy tytu posiadania by wtpliwy; ale
wywoao to opr skargi na naduycia urzdnikw, ktrzy czasem
informowali krla tak jednostronnie,
sam oddawa z powrotem
dbr,

O.

odebran wie,

HAKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

383

denie

do restytucyi dbr 1 ), ktre zaj mniej

sprawiedliwiej tem silniej wystpio po mierci krlewskiej.
Dobrze zaopatrzonego skarbu Kazimierz potrzebowa zwaszcza
dla siy zbrojnej pastwa. Aczkolwiek tylko w pomylnych warunkach decydowa si na przedsiwzicia wojenne, same chociaby

walki o

Ru

wymagay

nietylko kilkakrotnych walnych

co wicej, staej obrony przed najazdami litewskimi

ju wwczas

wypraw,

ale,

tatarskimi, ud

aden ukad pokojowy. Dla tej obrony krebyo posugiwa si wojskiem najemnem 2

ktrych nie zabezpiecza

sowej

trzeba

),

pochaniao tak znaczne wydatki,

krl powoywa si na to,
potrzeb
na
budowy
twierdz
jak
granicznych, gdy prosi papiey
o pomoc pienin. Oczywicie podstaw wojska byo, jak
pniej,
pospolite ruszenie obowizanych do suby wojennej z tytuu posiadania ziemi na prawie rycerskiem. Ale
ono wymagao zasobw
pieninych, gdy ju przyjmowaa si zasada, wyranie zformuowana w statucie wielkopolskim, e rycerstwo nie jest zobowizani'
ktre
i

suy

po za granicami pastwa bez odpowiedniego wynagrodzenia.

Przedewszystkiem jednak Kazimierz stara si o to, aby to po-

spolite ruszenie

Rusi

byo

jak najliczniejsze

jaknajlepiej

zorganizowane.

pragn ustali wymiar suby wojennej; ale tylko na

mg przy kadem niemal nadaniu ziemskiem dokadnie ozna-

tym

celu

czy liczb

uzbrojenie wojownikw, jakich miano dostarcza

da-

za musia si ograniczy do oglnikowego

przepisu, e wymiar tego obowizku ma odpowiada iloci majtku.
Za to ustanowi, e duchowni rwnie s obowizani do suby wojennej z dbr ojcowskich albo te musz je odstpi wieckim branych dbr,

statutach

Nadto do udziau w kadej wyprawie zobowiza wszystkich

sotysw w dobrach duchownych, jak wieckich, szczegowo oznacza obowizki wojenne sotysw
wjtw w przywilejach lokacyj-

ciom.

Kad te

cis karno

wojskow: w pochodzie na
wojn rycerstwo miao si wystrzega wszelkich gwatw wolne
ludu, w obozie za, w obliczu wroga, kady mia stan pod swoj
chorgwi, nie uchylajc si od wsplnych obowizkw. Oprcz chorgwi moniejszych rodw rycerskich byy to oczywicie chorgwie
poszczeglnych ziem, stojce zwykle pod dowdztwem starostw. Nie
byo jeszcze wsplnego wodza caej siy zbrojnej po za Osob krla,
ale przecie organizacya wojskowa przyczyniaa si do ugruntowania
jednoci pastwowej, skoro kada ziemia musiaa bra udzia w obronie caego krlestw.i.
nych.

1
)

Por.

nacisk na

rozprawy

K.

W. Semkowicza w

uwagi
2

Mon.

Pol. Yatio

II

Polaskiego w
Kwart,
nr. 80,

113.

Roi pr.

XV

histor.
'

XVI.

Akad. bist IM.

XL. II,

oraz

384

HISTORYA POLITYCZNA

ycia pastwowego ta jedno

tworzcych si stopniowo urzurzdnicy dzieldach centralnych. Powstaway one w ten sposb,
innych jednak dziedzinach

ju wwczas znajdowaa

wyraz

nicy krakowskiej, /.wizani z

dworem krlewskim,

zaczynali rozci-

ga swoj kompetency na wszystkie ziemie, ktremi krl wada.

Jedne na cae pastwu byy oczywicie od pocztku te urzdy, ktre
Kazimierz Wielki pierwszy zaprowadzi, uwietniajc swj dwr za
za wzorem ssiadw, zwaszcza Andegawentt". Ale te urzdy, markuchmistrzw, miay wycznie dworski charakter. O wiele
waniejszemu byo,
dwa urzdy, cile zwizane z zarzdem pa-

szakw

stwowym, z krakowskich czyli maopolskich przetwarzay si w oglnopastwowe. tak. e analogiczne urzdy w innych dzielnicach staway si przeytkami bez istotnego znaczenia.
Ju za okietka skarbnik krakowski zacz si tytuowa skarbnikiem dworu. Za Kazimierza tytu krakowskiego skarbnika
skarbiego zanika szybko,

a ostatni

z nich,

pod-

wypierajc pierwszego,

sw

rozciga
wadz na
skarbnikom dzielnicowym pozosta tylko czczy tytu. Jeszcze znamienniejsz bya ew olucya urzdw
kanclerskich. Dokumenty, wystawiane w granicach Maopolski, chociaby dla innych dzielnic, wychodz wycznie przez rce kanclerza
lub podkanclerzego krlewskiego czyli nadwornego. Obaj powstali

jako generalny podskarbi krla zaczyna

cae pastwo,

tak,

ju wwczas

wzgldnie podkanclerzych krakowskich,

z kanclerzy,

kanclerz w

ktrych teraz

ju

zupenie
zarzuca swj tytu dzielnicowy. Co wicej, podkanclerzy, tytuujcy
si od r. 1367 nawet podkanclerzym krlestwa' polskiego, zaczyna
sprawowa swj urzd take po za Maopolsk jako zastpca wszystcoraz czstszych wypadkach, a podkanclerzy

kich kanclerzy dzielnicowych.

wielkopolski

Wprawdzie

niektrzy z nich, jak Otto

Floryan czycki, czasowo wypieraj

poniekd

in-

gerency, a przelotnie powstaj nawet nowi kanclerze dzielnicowi,

dobrzyski
ruski; ale pod koniec rzdw Kazimierza wybitna indy7

widualno Janka

Czarnkowa tak stanowcz zapewnia przewag

podkanclerzemu krlewskiemu,
tamci ju wwczas stracili wszelkie znaczenie, co wnet po mierci Kazimierza take kanclerzowi krlewskiemu utorowao drog do oglnopastwow ego charakteru.
Dalszy objaw utwierdzajcej si jednoci pastwa
to wiece
z udziaem przedstawicieli rnych dzielnic. Zbieraj si wprawdzie
bardzo rzadko, ale z tego przedewszystkiem powodu,
wogle
wiece, nie wyrobiwszy si nigdy jako instytucya pastwowa, take
jako organ pomocniczy wadzy monarszej coraz bardziej traciy na
u. Kazimierz Wielki czsto posuguje si w ich miejscu zebraniami rady krlewskiej, ktra rwnie nie tworzy jeszcze cile
r

HAECKi: KAZIMIERZ WIELKI

o.

385

okrelonej instytucyi. lecz obejmuje najwybitniejszych dostojnikw,

gwnie maopolskich, czasem jednak take z caego pastwa 1 duwieckich. I ona oczywicie ograniczaa si do roli dochownych
radczej, umoliwiajc wielmoom tylko faktyczny wpyw na decyzye
krla. Z tego wanie powodu ani ona ani wiece nie zadawalniay
coraz wyraniejszych aspiracyi do praw politycznych, jakie w poowie
),

XIV wieku zaczyna okazywa spoeczestwo

najwyszej

swej

warstwie: rycerskiej.
5. Geneza stanu szlacheckiego i jego przywilejw. Dla stanowiska rycerstwa w ustroju pastwa decydujce miaa znaczenie jego
przemiana z warstwy zawodowej, penicej
wojskow, w zamknity, dziedziczny stan, zorganizowany na podstawie odrbnych praw

sub

przywilejw^:

szlacht.

tego procesu

dokonay waciwie

cz

statuty

rycerstwa, ktra bya

Kazimierzowskie. Posuya do tego ta
zorganizowana w rody o wsplnych godach i zawoaniach. Te wanie
rody, wywodzce si od wsplnych przodkw, ustawodawstwo Ka-

zimierza

Wielkiego uznao jako

nobilitas.

Ta

zamkna

szlachta

kto chce uchodzi za szlachcica, rwnego

iadkw
z ich
innym, musi udowodni przez przysig szeciu
rodu pochodzi.
Wielkopolsce po dwch z tych wiadkw musiao
pochodzi z rodu ojca, matki i babki ojczystej naganionego, ktry
to zwyczaj przyj si niebawem powszechnie 2
Dowd ten zapewnia zarazem korzystanie z wprawa rycerskiego .
Zewntrzne znami tego prawa tworzya wedug statutw wysza

si przez postanowienie,

).

kara za mier lub ran, zadan rycerzowi. Ale nie kady rycerz by
zarazem szlachcicem. Do gwszczyzny 60 grzywien uzyska prawo
tylko miles famosus, szlachcic, a

wic

rycerz,

pochodzcy

rodu

herbowego. Obok tego stanu szlacheckiego w cilejszem znaczeniu,

ktry tworzy przedni warstw rycerstwa, ustawodawstwo Kazimierza
rozrnia za wzorem czeskim warstw drug, skartabellw czyli
wodykw, trzeci, rycerzy stworzonych z sotysa lub kmiecia v,
z\v.
panozapewne
pask, uyt do celw wojskowych,
3
grzywzgldnie
15
30
gwszc/.yzna,
szw
I te warstwy odrniaa
wien. Ten potrjny podzia rycerstwa nie przyj si jednak na stale.
i

sub

t,

).

bowiem nisze warstwy,

Obie

w odrbne

zaniky

stany,

si do

albo przedostawali

mimo prby

ju w XV

szlachty, albo

wieku,

te

zorganizowania

gdy

spadali

<1<>

ich

niszych warstw

ludowych.

*)

Kod. wielkop.

2
)

W. Semkowicz: Nagana

O. Balzer: Skartabelat, 1427.

Encyklopedya polska.

Tom

V,

nr.

cz.

13?>4.

I.

ich

czonkowie

oczyszczenie szlach., 26 33.

386

HISTOKYA POLITYCZNA

Dziki organizacyi rodowej dostp do szlachty by tylko moliwy drog adopcyi do jednego z tych rodw, chocia cise przepisy o wywodzie szlachectwa nie /.dolay zapobiedz naduyciom. Przyczyniy si jednak do ustalenia gode piecztnych, odtd ju niewtpliwie dziedzicznych herbw szlacheckich, oraz proklam rodowych,
zwizanych odtd z tymi herbami. Nadto utrzymyway wiadomo
wsplnoty rodowej wrd braci herbowych, rozprszonych daleko od

pierwotnego gniazda. Byo to tern potrzebniejsze,

statuty Kazimierza,
oznaczajc termin przedawnienia stosunkowo niedugi
na og
3 lat
3 miesicy, ograniczyy prawo wykupu krewnych w stosunku do dbr rodowych. Po za tern znaczne ju wwczas rozgazienie najstaroytniejszych zwaszcza rodw, ktrych poszczeglne
latorole zaczynay si pisa z rnych dbr, dao pocztek wyodrbnieniu si osobnych rodzin ze wsplnego pnia.
Rwnoczenie zaczyna wspzawodniczy z solidarnoci rodow
szerzej pojta solidarno stanowa. Miejsce dawnych przywilejw
jednostkowych tylko cakiem wyjtkowo zajmuj przywileje dla
poszczeglnych rodw; zreszt jedyny taki przywilej, znany z czasw
Kazimierza Wielkiego, mianowicie dla Toporczykw i Starych koni,
jest wtpliwej autentycznoci. Wogle za wszelkie uprawnienia wyjtkowe, jak wyjcie z pod sdownictwa urzdnikw wyczne
poddanie pod wadz
krla,
bardzo rzadkie, a odnone
dokumenty przewanie rwnie podejrzane *). Za to prawa, przyznane
caej szlachcie w ustawodawstwie Kazimierzowskiem, czy to w sprawie
postpowania sdowego, czy te suby w ojennej po za granicami
kraju, rycho miay dozna rozszerzenia i utwierdzenia w przywilejach stanowych.
Pierwszy z tych przywilejw pojawi si ju za czasw ostatniego
Piasta, chocia nie przez niego zosta wydany i dopiero po jego

sdow

mierci mia zyska moc obowizujc. Wystawi go bowiem, jako

wyznaczony przez Kazimierza nastpca, krl wgierski Ludwik,
a wanie ta okoliczno rzuca cenne wiato na genez polskich
przywilejw stanowych. Aby je uzyska, spoeczestwo skorzystao
z tego,
po czonkach odwiecznej dynastyi, majcej do krlestwa
polskiego niezaprzeczone prawa rodowe, mia nastpi krl z innego
rodu. Karol Robert, a potem Ludwik, chcieli zabezpieczy swoj sukcesy w Polsce przed zwrotami sytuacyi oglnopolitycznej, a zarazem
uzyska zgod Polakw na wybr, jaki uczyni Kazimierz wrd osb
uprawnionych do nastpstwa po nim, stosujc niezwyk
co

bd

')

art.

7,

Arch. komisji

-i.

Ktrzyski:

XI 365/6; statuty (wyd. Hubego) nip. art. 91, wp.

menty chro., 135 przyp. 2, 138. 141, 155 przyp. 13.

histor.

El

O.

bd

zasad

Andegaweni starali
pewne miasta zainWgrami, ale rwnie og

dziedziczenia przez kobiet. Dlatego

si zjedna nietylko

teresowane

387

UALECKi: KAZIMIERZ WIKLKI

spoeczestwa

wpywowe

jednostki,

stosunkach handlowych z

Tak byo

oraz

ju

pierwotnym ukadzie
sukcesyjnym, a potem przy kadem jego odnowieniu. Szczeg nego
jednak znaczenia nabray pod tym wzgldam rokowania z r. 1355.
Wwczas bowiem obietnice, jakie krlowie wgierscy robili ju
w r. 1339 1351, ujto w form przywileju, datowanego z Budy,
polskiego.

przy

dnia 24 stycznia.

prob

o zawarli

Wgry

nim koncesye zjechao na

czte-

polskich, wystpujcych w imieniu wszystkich mieszkacw krlestwa polskiego^, jak gdyby zawizek doranej chociaby
reprezentacyi spoeczestwa. Ludwik za obieca, e gdy uzyska tron
polski, nie bdzie nakada adnych podatkw, jakich Kazimierz jego
ojciec domagali si po nad zwyczajn wolno, nie bdzie
bezpatnych stacyi w dobrach duchownych
szlacheckich, a w razie
wyprawy zagranicznej wynagrodzi poniesione szkody. Nadto dalszy
artyku, e gdyby ani Ludwik ani jego bratanek nie zostawili mskiego potomstwa, Polacy nie maj adnych zobowiza wobec innych

rech

panw

da

sukcesorw, z gry otwiera widoki,

wtedy, za cen przyznania
praw dziedzicznych ich potomkom po kdzieli, spoeczestwa polskie
bdzie mogo uzyska dalsze jeszcze prawa
wolnoci po nad dotychczasowa, ktre przywilej budziski oglnikowo zabezpiecza w zakoczeniu.
Przywilej ten by wydany dla caego spoeczestwa, zwaszcza
duchownych, szlachty mieszczan. Gwnie jednak wychodzi na koich

rzy

szlachty,

ktrej nie

miay obowizywa

podatki, dobrowolnie

skadane przez miasta. Wyjednawszy przywilej przez zabiegi swych

przywdcw, rycerstwo dowiodo zarazem swego wzrastajc*
wpywu politycznego. Do jego ugruntowania przyczynio si rwnie

ju danie,

jakie

stawiali

Krzyacy przy dugoletnich rokowaniach

pocztku rzdw Kazimierza

na

tacie

rzeczywicie przeprowadzili

trak-

kaliskim, aby mianowicie dotrzymanie pokoju porczyli poddani

krla. Istotnie

stawili

r.

zarwno wielkopolscy jak

1343

odpowiednie

akty.

maopolscy dostojnicy wy-

zaopatrzone

ich

piecz

herbowe.
1

tym wypadku obok

ktrych znaczniejsze

szlachty

wyday podobne

uwzgldniono take
porczenia,

leli

miasta.

jednak wy-

oglnopastwowej sprawie politycznej me mg

rwna z t. coraz waniejsz rol, jak w tych sprawach odgryway ju od wiekw potne roiy rycerskie. W pyw tych rodw

jtkowy udzia w
sit;

nawet

teraz,

gdy

ju czyy

sn;

prawnie zorganizowany

stan, nie

HI8T0RYA POLITYCZNA

388

jeszcze zapewniony w adnej

musia si liczy nawet wadca o

bv

ustawie.

Ale

jego

si

istotn

tak wybitnej indywidualnoci, jak

uy

dooy

tego potstara, aby

Kazimierz Wielki. Mg tylko
nim
zrcznie
kierujc
celw,
pastwowych
wasnych,
nego czynnika dla
i

tamujc jego samowol.

6. Polityka Kazimierza wobec rodw rycerskich. Ju ojciec

przekaza Kazimierzowi Wielkiemu wyprbowane wytyczne w stosunku do rodw rycerskich, ktre mu pomogy przej burzliwy
okres walki o monarchi. Byy niemi: popieranie rodw dotd mniej
monych, std bardziej zdanych na jego ask, oraz przenoszenie
godnoci w innej ziemi. Tylko
rycerstwa jednej dzielnicy na urzdy
w ten sposb mona byo zaradzi oportunistycznej polityce najpotniejszych rodw, od ktrych poprzedni ksita dzielnicowi byli
zupenie zaleni, a zarazem wybujaemu partykularyzmowi dzielnii

cowemu.
Maopolsce. Maoukoronowa, pewokietek utwierdzi si wczeniej
niejszych mu dostarczaa wsppracownikw od Wielkopolski, gdzie
zmienne stosunki z spo wojnach domowych najazdy krzyackie
przeszkadzay usposzlacht
niespokojn
Brandeburgi
jej
siedni

Byo

to

potrzebne zwaszcza

w Wielkopolsce
r

polska, sadzie

kojeniu

wewntrznemu. Dlatego

nie jest to przypadkiem,

oa

mierci okietka znaleli si jako najzaufasi doradcy dwaj spowiJanowaceni ze sob ) dostojnicy maopolscy: Spicymir kasztelan
rosaw archidyakon krakowski. Jak pniejszy arcybiskup, Bogorya,
Spicymir, Leliwita, pochodzi z rodu, ktry dopiero w jego
tak
osobie doszed do wybitnego stanowiska politycznego. Niedarmo te
umierajcy krl poleca im syna. Jak bowiem przyja Kazimierza
ze Skotnik, tak i stosunek jego do kasztelana kraz Jarosawem
jego polityka wobec
jego rodu wyranie dowodzi,
kowskiego
ojcowskiej.
cigiem
bya
dalszym
wielmow
Wprawdzie rda nie pozwalaj ustali wpywu politycznego
1

poszczeglnych dygnitarzy na Kazimierza Wielkiego, ktry zdaje si

wogle postpowa bardzo samodzielnie; ale wanie o Spicymirze,
do mierci w r. 1352,
ktry piastowa najwyszy urzd wiecki
1335 do 1339 wielce
latach
krl
zwaszcza
napewno,
w
wiemy

polega na jego

radzie. Z jego

synw za Jan

z Melsztyna, ktry

ju

w r. 1355 jako kasztelan wojnicki sta na czele poselstwa do Budy,

pod koniec rzdw Kazimierza obj stanowisko ojcowskie. A jeli
trafnym jest domys 2 ),
take Jan Jura, ktry w midzyczasie by

')

Mon.

si

Piekosiski: Rycerstwo,

Pol. Vatic.

III

nr.

859.
III

622.

o.

389

haleckj: kazimiekz wielki

kasztelanem krakowskim i ju od r. 1341 wystpuje przy wanych

sprawach politycznych, rwnie pochodzi z Leliwitw, to pierwszorzdne znaczenie tego zapobiegliwego roku, dbaego o publiczne
wasne sprawy, jeszcze lepsze zyskuje owietlenie.
Obok Spicymira gwnym doradc Kazimierza w pierwszej poowie panowania by zaprzyjaniony z kasztelanem proboszcz kanclerz krakow ski Zbigniew, z drobnoszlacheckiego rodu Druynw *).
Imi jego wskazuje na powinowactwo z Zadorami z Brzezia, niezwykle hojnie wyposaonymi w testamencie krlewskim, z ktrych
zwaszcza Przedbor by powiernikiem ostatnich planw Kazimierza,
Kazimierz w dalszym
omawianych w tajnej radzie 2 ). wiadczy to,
cigu posugiwa si rodami, dotd cakiem nieznacznymi. Zwaszcza
i

te pod
jak np.

przedstawiciele coraz to

nowych rodw

Winicza), Porajw (Kurozwccy)

pozyskanych na Rusi Korczakw (podskarbi Dymitr

wieo

nawet

rzdw

koniec jego

reniawitw (Kmitowie

przodek Gorajskich), zajmuj miejsca przemonych niegdy

polsce

wiebodzicw,

kowie

ju

historyi.

tylko

Nawet

Odroww, Awdacw.

ktrych

dziki wybitniejszym czynom

znaczni jeszcze za

w Mao

wczeni czon

ornym

okietka Rawici

przeszli

Lisowie

do
po

rwnoczesnej niemal mierci swych

wojewody sandomierskiego Mszczuja
biskupa Jana Grota
z Chrzelowa, zajmuj ju tylko drugorzdne kasztelanie. Nagodzice
za dopiero w r. 1366, dziki wyniesieniu kasztelanica sandomierskiego Floryana z Mokrska na biskupstwo krakowskie, wrcili do
najwybitniejszych przedstawi-

cieli,

wikszego znaczenia. Za wzorem jednak ojca take Kazimierz nie

pomija najznakomitszego wogle rodu maopolskiego, Starzw-Toporczykw, wysuwajc co prawda takie gazie rozrodzonego domu,
z Pilczy, dopiero wybijay si z grona
ktre, jak panowie z Tczyna
wsprodowcw.
Rezultat tej polityki by w Maopolsce bardzo pomylny. Nie
natrafiamy na aden lad opozycyi lub stare wewntrznych. Zasuguje to na tern wiksz uwag, e nieraz ludzie nowi, wysuwani
i

przez Kazimierza, pochodzili z innych dzielnic, zwaszcza

Pierwszy zwykle zjawia si

polski.

kocielny, torujc

w nowem

otoczeniu

Wielkodostojnik

drog wieckim krewnym, jak np. biskup Bodzanta

Duchownymi byli te ci dwaj Wielkopolanie, ktrzy

innym Porajom.
w ostatnich zwaszcza

wpywowe
latach Kazimierza tak wybitne
zajmowali miejsce na dworze krakowskim: kanclerz Jan Suchywilk
Janko z Czarnkowa, ktry co
z rodu Grzymalitw i podkanclerzy
)

Kwart,

Lites

II

histor.
1

259.

XIV

212 przyp.

2.

H18TORTA POLITYCZNA

&90

prawda nie ma nic wsplnego z Naczami Czarnkowskimi, lecz by

synem tamtejszego wjta. Naodwrt tsam drog krl przenosi
wiernych Maopolan do dzielnicy wielkopolskiej. Pod tym wzgldem
najwybitniejszym przykadom jest oczywicie sam Jarosaw Bogorya.
wieccy czonkowie jego rodu pozostaj w rodzimej Maopolsce, gdzie
np. jego brat Mikoaj jesl wojewod krakowskim; duchownych za
krewnych Jarosaw niejednokrotnie sprowadza do Wielkopolski, odkd jako arcybiskup sam tam przenis sw dziaalno.
Przedtem Jarosaw by przez pewien czas take kanclerzem
wiadczy to, e Kazimierz przez osoby oddanych dokujawskim
stojnikw take inne ziemie polskie stara si zwiza z dzielnicami,
dziedzicznych ksiLidzie spoczywa punkt cikoci pastwa.
znacznie
mniej skrpowany
oczywicie
stwach swej wasnej linii by
przez wpyw rycerstwa. Jeden tylko rd zajmowa na Kujawach przemone stanowisko, mianowicie Leszczyce, zwaszcza panowie z Pakoci, zasueni szermierze z ssiedniem Krzyactwem, niegdy na
polu walki, teraz przy wielkim procesie, potem za bodaj czy nie
gwni zwolennicy planu wojny o Pomorze. Dziki powinowactwu
z nimi, z przylegej czci Wielkopolski dosta si te na Kujawy
rd Paukw, z ktrych Maciej, biskup wrocawski po wuju Gerwardzie Leszczycu, sporo krewniakw zgromadzi- w swej kapitule,
a nawet biskupstwo przekaza bratankowi 2
rody rycerskie, wystpujce w rnych dzielnicach,
Na to.
tworzyy coraz silniejszy cznik midzy niemi, wpyway oczywicie
take ich prywatne stosunki domowe. Takie zwizki rodzinne
czyy nawet lsk, politycznie ju stracony, nietylko z Wielkopolanami, wrd ktrych poprzednio, w sprzyjajcych warunkach politycznych, osiado szczeglnie duo rodw lskich, ale take z panami maopolskimi 3 Ale trudno nie dostrzedz przy tern take zrcznej
zuytrki krla, ktry np., zaledwo sign po Mazowsze, zjedna
1

).

).

).

kowa w

swej

polityce

najznaczniejszego

tamtejszych

kmieci-

wielmow, wojewod pockiego Dadboga z rodu Boczw, lub

posugiwa si w swej kancelaryi na dworze zdolnymi dzielnymi
potomkami rozrodzonego domu Ciokw 4
i

).

Chocia jednak pod kierownictwem krlewskiem przedstawiciele

przecie
wszystkich dzielnic suyli polityce oglnopastwowej,
W kadej ziemi nawet najwysi dygnitarze gwnie mieli na oku
jej miejscowe interesy. Tylko w stosunkach z Krzyakami, zaczynajc
'i

lok. kuj.

ma/..,

Rozpr. Akad.
s
)

Mon.
Mon.

hist.

s.

247.

[L 1%, LIII 290.

Pol. Vatic. III nr. 352.

Pol. hist. III 268/9.

O.

391

HAl.ECKi: KAZIMIERZ WIELKI

od pierwszych rozejmw, zawieranych przez Kazimierza z udziaem

^wiernych baronw, obok Wielkopolan, bezporednio zainteresowanych, wystpuj take dostojnicy maopolscy. Zreszt jednak tych
ostatnich w pierwszym rzdzie interesuje stosunek do Wgier, tak,
stale sprzyjaj sukcesyi andegaweskiej, a niemniej te zajcie
Rusi, gdzie ju wwczas otrzymuj znaczne dobra, co prawda za
cen cikich obowizkw dla obrony tej ziemi. Wielkopolanie natomiast gwnie wystpuj wtedy, gdy chodzi o stosunki z Zachodem, zwaszcza z margrabiami brandeburskimi, z ktrymi pierwsze
zaraz ukady za Kazimierza prowadz Mikoaj z Biechowa, wojewoda,
Jarosaw z Iwna, kasztelan poznaski.
Ju osoby tych dwch dostojnikw dowodz,
take w Wielkopolsce Kazimierz Wielki w stosunku do rodw rycerskich posugiwa si tym samym systemem, co w Maopolsce. Mikoaj pochodzi
z rodu Doliwitw, ktry po pierwszym okresie wietnoci, przeszo
100 lat przedtem, straci znaczenie
odzyska je wanie dopiero za
mu za to przez cay czas rzdw na najwaniejKazimierza,
szych godnociach wielkopolskich. Rd Jarosawa, Grzymalici, lskiego
pierwotnie pochodzenia, wyniesienie swoje zawdzicza ju okietkowi, a jego syn popiera ich w dalszym cigu. Nadto
w tem narody do niedawna najmoniejsze
ladowa przykad ojcowski,
w Wielkopolsce, ktre jednak w czasie walk o t dzielnic nieraz
zawiody co do wiernoci
staoci politycznej, nie otrzymay ju

suc

dawnych wpywowych stanowisk. Tak np. Zarbowie

odziowie,
zwaszcza odkd w r. 1346 umar biskup poznaski Jan z odzi,
jeszcze mniejsz teraz odgrywaj rol, anieli pod koniec rzdw
i

okietka.
Ale Kazimierz poszed jeszcze dalej. Usun jak gdyby w cie
nawet ten rd wielkopolski, z ktrym od dawna aden inny nie mg
si rwna a nawet jego ojciec powanie si liczy, mianowicie Naczw. Nie trudno to wytmaczy. Chocia Wincentego z Szamotu
jako
niesusznie posdzano o zdrad, Kazimierz musia pamita,
krlewicz z powodu draliwej ambicyi tego Nacza nie mg obj
wadzy namiestniczej w Wielkopolsce, ktrej zarzd starociski trzeba
byo czem prdzej zwrci Wincentemu, aby go skoni do energicznego udziau w jej obronie. To te Doliwicie Mikoajowi Biechowskiemu z godnoci, oprnionych prze/ gwatown mier Wincentego w r. 1332. nada nietylko zaraz po wstpieniu na tron wojewdztwo poznaskie, ale niebawem take starostwo wielkopolskie.
Wanie bowiem na tym urzdzie, skupiajcym naczeln wadz

nad

ca

Dlatego

dzielnic,

chcia

nastpnych

mie

latach

jaknajpewniejszych

zwolennik

czasem osadza na nim rycerzy

z rod

'

392

H1STORYA POLITYCZNA

zupenie nieznacznych, jak Andrzeja Orl z Koszanowa lub Wierzbiet Niesobi z 1'aniewic. Ale wanie ze spraw starostwa generalnego
jego objcia prze/. Wierzbit, lzaka z pochodzenia, czy
si odruch niezadowolenia, z jakim Kazimierz Wielki nie spotka si
w adnej innej dzielnicy. Chwilowo mogo si zdawa, e w Wielkopolsce zupenie zawiedzie jego polityka wewntrzna.
7. Opozyeya "wielkopolska. Niechtnie patrzyo si rycerstwo
wielkopolskie na rozleg wadz starosty krlewskiego. To te
Kazimierz dwukrotnie widzia si zmuszony rozdzieli starostwo
wielkopolskie na dwa starostwa osobne: poznaskie
kaliskie. Da
si to stwierdzi w niebezpiecznych chwilach zblienia czesko-krzyackiego po r. 1337, a potem znowu w latach 1346 do 1349, gdy
krlowi chodzio o przyjcie statutu. Ale ustpi tylko chwilowo.
Wierzbita tytuuje si z naciskiem
Jak przedtem Andrzej, tak
najwyszym, generalnym starost Wielkopolski, zjednoczonej odtd
i

znowu na

stae.

Zaledwo jednak Wierzbita 30 czerwca r. 1352 po raz pierwszy

wystpi w tym charakterze, gdy 2 wrzenia tego roku zawizaa
si w Poznaniu konfederacya kilkudziesiciu rycerzy wielkopolskich,
pierwszy tego rodzaju objaw w dziejach naszych. Wprawdzie, jak
zwykle w takich wypadkach, uczestnicy zwizku, obiecujc sobie
w/.ajemn pomoc przeciw kademu, wyjmuj krla; w rzeczywistoci
jednak ostrze uchwa zwracao si wanie przeciwko jego ustawom.
wyjwszy tylko oczywistych zbrodniarzy,
Postanowiono bowiem,
kademu, ktremuby miano zaj dobra bez poprzedniego sdu, wynagrodzi si poniesione szkody. Widocznie wic chciano sparaliowa
surowy przepis statutu piotrkowskiego, ktry przez niemiociwe
ciganie grzywien za pomoc ciy chcia przywrci karno spo-

kj

Wielkopolsce.

mimochodem, e przedtem miano prosi o uwolcienia krla lub starost. Zwizek zwraca si wic take

Zaznaczono
nienie od

przeciwko starocie wielkopolskiemu, ktrego statut stawia na rwni

z krlem. Widocznie nowy starosta, ktrego brak w'rd czonkw
konfederacyi. wiey przybysz niechtnie widziany, ostrzej przestrzega
ustaw, anieli jego poprzednicy, zwaszcza dwaj bezporedni: Mako
Borkowicz, wojewoda poznaski,
Przecaw z Gutowa, kasztelan
poznaski. Oni to bowiem, jeden po drugim, niedawno czyli swe
moci ziemskie z urzdem starosty poznaskiego, rycho jednak
i

zostali z niego

zoeni,

ju

a teraz stanli na czele konfederacyi.

Przecawa, czonka popieranego przez krla

rodu Grzymalitw, ktrzy
niedarmo uchodzili za ludzi zacnych,
iecz skonnych do udawania*. Ale w wyszym jeszcze stopniu za*
Zastanawia

rola

sn

O.

HALECKi: KAZIMIKRZ WIKLK1

393

dziwi przewodnictwo Maka. Wszak jego ojciec Przybysaw, potomek dotd mao znanego, rwnie pierwotnie lskiego rodu Borkw
czyli Wezemburgw, zosta wyniesiony przez okietka do najwy-

wierno

szych dostojestw; Kazimierz za, liczc na

jego syna, ob-

darzy go rozlegemi dobrami komiskiemi

rwnie posuwa 2"0
na coraz wysze urzdy. Przejcie Maka do opozycyi, oprcz burzliwego usposobienia i urazy za utrat starostwa, tmaczy jego bliskie
pokrewiestwo z Naczami, z ktrych zwaszcza najpotniejsza linia,
panowie na Czarnkowie
Sierakowie (odziedziczonym po Borkach),
najblisi krewni Wincentego z Szamotu, nie mogli si pogodzi ze
skromnem stanowiskiem, jakie im teraz przypadao w udziale.
Do malkontentw przyczyli si take przedstawiciele innych
rodw, traccych obecnie dawne znaczenie, jak Zarbw, Awdacw,
odziw. Przedewszystkiem jednak stali si niebezpieczni przez stosunki z Brandeburgi. Nietylko znaleli tam gotowe wzory dla buntowniczych zwizkw rycerskich, lecz posunli si nawet do zdradzieckich knowa z margrabiami
szlacht niemieck z nad polskiej
granicy. Wprawdzie take wierni stronnicy krlewscy *) przyjmowali
roczne pensye od Wittelsbachw, ktrzy przez nich starali si utrzyma dobre stosunki z dworem polskim; ale Nacze ju od pocztku
panowania Kazimierza posunli si tak daleko,
obiecywali margrabiom wierno
posuszestwo w raz ze swymi granicznymi grodami
wsplnie z brandeburskimi krewniakami z za Noteci przyjmowali nadania ziemskie w marchii
i

-).

do nich Mako Borkowicz, ktry za modu

odznaczy si przy odzyskaniu niektrych zamkw granicznych. Jeszcze

Mimo

to

przysta

par miesicy po

konfederacyi wystpuje

otoczeniu krlewskiem,

Wojewoda poznaski wraz

Czarnkowa, kasztelanem nakielskim, rycerzem Skor
z rodu Awdacw zabi wojewod kaliskiego Benjamina, wuja
dziwoja, lecz widocznie stronnika krlewskiego. Na pierwsz wie
o zbrodni Kazimierz postanowi wygna winowajcw
krlestwa;

ale
z

r.

1354 doprowadzi do wybuchu.

Sdziwojem

/.

Mako znalaz pomoc u Wrocawian

a Sdziwj z pomoc
brandebursk opanowa odebrany mu widocznie Czarnkw, przestr;
Niemcw przed odwetem rycerstwa wielkopolskiego z rodu Paukw,
a sug starosty Wierzbity przyprawi o mier.
Wobec tego krl postpi z wielk ostronoci. Unikajc wojny
z marchi, odoy te ukaranie wewntrznych przeciwnikw.
Na
3

ale

),

Kod. wielkop.

Ib.

Aren.

nr. 1160,
f.

nr. 1244, 1303

1186.

osteir.

Gesch.

XXXIV

365.

394
razie

HI8TORYA POLITYCZNA

pozostawi im nawet

ich

urzdy, a

przez

kilka

lat

zaniecha

kych podry zimowych do Wielkopolski. Zadowoli si przyda wiernoci

posuszestwa, zoon przez Borkowicza, ktry
w r. 1357 wraz z Przecaw em spokojnie zasiada w radzie krlewskiej
w Krakowie. Obaj zjawiaj si te przy boku Kazimierza, gdy na
pocztku r. 1358 wreszcie przyby znowu do Wielkopolski, .lu wtedy
jednak okaza wojewodzie poznaskiemu wyran nieufno, skoro
pisemnie
16 lutego w Sieradzu kaza mu ow przysig ponowi
zatwierdzi.
tym samym za jeszcze roku, przekonawszy si zapewne, e Mako wbrew obietnicom nie przestaje wichrzy w Wieluwizi w zamku olsztyskim. Tam wojekopolsce, kaza go uj
woda ponis kar mierci, ktr wedug tradycyi wykonano z niezwykem okruciestwem, umorzywszy go godem.
z\v\

e Kazimierz, po cierpliw em wyczekiwaniu, teraz

zdecydowa
si na ten wyrok, poniewa zdoa odosobni
mg
gwnego winowajc. Tylko najblisi krewni wojewody chcieli go
pomci: syn jego szuka podobno pomocy w Brandeburgii, a Micha
obaj jednak niebaz Czacza zagraa nawet yciu krlewskiemu x
Zdaje si,

),

wem mier ponieli. Po za tern krl przejedna przeciwnikw przez

mdre umiarkowanie. Wprawdzie wany grd nakielski z powiatem

dziwj

gwaty
z Gutowa za
i

wzi w

opiek i zarzd
zachowa Sz procesu, wytoczonego mu dopiero w r. 1364 za dawne
zdrady, zaprzeczywszy zarzutom, wyszed bezkarnie. Przecaw

za specyalnem

poleceniem

krlewskiem

arcybiskup Jarosaw, ale tytu kasztelana

nakielskiego

stanowczo przeszed do obozu krlewskiego,

wnet po upadku Maka, ustpiwszy kasztelani poznask starocie
piastowa j
Wierzbicie, otrzyma godno wojewody kaliskiego
przez
reszt panowania Kazimierza. Co wicej, w r. 1369, gdy
nawet Bartosz z Wezemburga, prawdopodobnie bratanek Maka,
pozyska ask krlewsk 8 Przecaw powrci na starostwo, oprnione przez mier Wierzbity. Wojewdztwo poznaskie za po
Borkowiczu dosta Paszko, z wiernego zawsze krlowi rodu Doliwitw, stryj biskupa poznaskiego Jana z Kpy, ktrego brat Wincenty
t|i Paszka na kasztelanii anienieskiej.
\Y ten sposb w ostatniem dziesicioleciu sw ego panowania
Kazimierz zdoa take zarzd Wielkopolski skupi w rku oddanych
sobie wielmow, a wreszcie nawet niektrzy czonkowie rodu Zarbw Wawrzyniec z Krlikowa) odziw (Mikoaj z Kurnika)
li si przechyla do obozu krlewskiego, zyskujc wysokie
tak

ca

),

)
')

Kod. wielkop.
Ib. nr. 1618.

nr. 1627.

O.

HALECKi: KAZIMI

.ItZ

WIELKI

395

zbliajc si do dworu krakowskiego. Wskutek tego wpyw

i
Wielkopolan wzrasta take w sprawach oglnopastwowvch. Mimo
to jednak wobec utrwalonej ju przewagi Maopolski a silnego partykularyzmu starszej dzielnicy nawet mdra
ostrona polityka
Kazimierza nie usuna rywalizacyi midzy niemi, ktra tak wyranie
wani rodowe wrd niespokojwystpi po jego mierci. Rwnie
nego rycerstwa wielkopolskiego raczej tylko przycichy pod jego siln
wadz, aby przy pierwszej sposobnoci wybuchn na nowo, burzc
mozolnie przywrcony ad wewntrzny.

urzdy

8. Rozwj mieszczastwa polskiego. Dwa lata przed konfederacy niezadowolonej szlachty wielkopolskiej, 13 lipca r. 1350, take
najznaczniejsze miasta tej dzielnicy, Pozna, Kalisz Pyzdry, zawary
zwizek wzajemny. Ale ta konfederacya mieszczaska, za wzorem
i

czeskich, a w przeciwiestwie do rycerskiej.

krlewskim. Jako wyczny bowiem cel miaa
przed rozbojami
porozumienie przy ciganiu sado-

rzdw

wczeniejszej za

sza na

rk

deniom

wspln obron

wem

ten sposb wanie tani,

myli, przywiecajce statutom Kazimierzowskim spotykay
najwiksze przeszkody, krl mg liczy przynajmniej na poparcie
mieszczastwa, ktrego interesy najbardziej wymagay bezpieczestwa
porzdku w pastwie.
A przecie to samo mieszczastwo utrudniao prac krla nad
ujednostajnieniem prawa
organizacyi sdowej. Wszak do miast ich
mieszkacw jego statuty, jako prawo ziemskie, wcale si nie odnosiy
tylko ubocznie o nich wspominaj. Kompetency sdw krlewskich mieszczanie uznawali tylko wtedy, gdy pozywali szlachcica;

gwacicieli

spokoju publicznego.

gdzie

ich

samych

powoa

za

tylko

wyjtkowych zgoa wypadkach

mona byo

wasny, miejski Tutaj za jak

zreszt te w wielu osadach wiejskich, panowao prawo nietylko
odmienne, ale nawet obce, niemieckie. Uznajc, e wiele przynosi
korzyci, Kazimierz liczne miasta, ktre powstaway za jego rzdw,
stale obdarza prawem niemieckiem. Nie przeocza jednak niebezpieczestwa, jakie wynikao z obcego charakteru miast, zarwno co do
co do sdowniemieckiego przewanie pochodzenia ludnoci, jak
statutach stara si zapobiedz temu, aby zoczycy nie
nictwa.
uciekali si pod ochron prawa niemieckiego. Przedewszystkiem /.as
za niegodny
szkodliwy dla swego krlestwa uwaa zwyczaj, e
sdy prawa niemieckiego w kwesty ach wtpliwych /wracay si po
pouczenie
wyrok ostateczny odo dalekich stron, po za granicami
jego pastwa, do Magdeburga, na ktrego prawic si wzorowano.
Od samego pocztku swego panowania \\ poszczeglnych mias
tach
okolicach zabrania pozywania przed zamiejscowy sad
przed inny

sd, anieli

ich

HISTORYA POLITYCZNA

396

za

przystpi pod tym

w /'jrldem do reformy zasadniczej, zakadajc sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Wyda surowy zakaz zgaszania
si do Magdeburga sprowadzi ksigi tamtejszego prawa do swego
skarbca w Krakowie, gdzie wedug nich wyroki apelacyjne i porady
prawnicze mia wydawa sd, zoony z wjta krakowskiego 7 awsotysw pewnych
nikw. Miano ich wybiera z pord wjtw
miast
wsi, lokowanych na prawie niemieckiem, a nalecych
te do niektrych klasztorw, ktre uznay
to do samego krla,
w swoich dobrach kompetency nowego sdu. Po nad nim za, jako
stpnie

przynajmniej

ziemi krakowskiej

bd

bd

instancy, ustanowiono jeszcze sd drugi, do ktrego krl

wyznaczy] po dwch rajcw z szeciu gwnych miast wojewdztwa

ostatni

krakowskiego.
Jak statuty ziemskie, tak ta ustawa Kazimierza Wielkiego nie
przysza do skutku przez jednorazowe postanowienie ). Prawdopodobnie wskutek oporu najbardziej zainteresowanych mieszczan krakowskich, akcya, rozpoczta zaoeniem sdu w r. 1356, na wiecu
maopolskim, przecigna si przez kilkanacie lat, przy czem stopr. 1365 radzi nad nim syniowo uzupeniano pierwotny projekt.
nod biskupw caej Polski, odbyto te concilium z przedstawicieosad, zaoonych na prawie niemieckiem, ostateczny za
lami miast
prawa sdziw, spiprzywilej, ustalajcy zarazem wynagrodzenie
i

sano dopiero w r. 1368. Nastpio to zapewne rwnoczenie z dokonaniem innych prac prawodawczych krla. m. i. te z wydaniem
ustawy, wedug ktrej rajcw krakowskich miano wybiera po poowie z rzemielnikw kupcw-. Czynnoci sdu rozpoczy si jednak
i

zaraz po jego zaoeniu. Przyczyniy

si niewtpliwie do

ujednostaj-

sdownictwa wedug prawa niemieckiego uniezalenienia go

od pierwotnych, obcych rde. Ale pozostay ograniczone pod wzgldem terytoryalnym, a nawet w samym Krakowie nie zapobh
cakowicie posyaniu po wyroki do Magdeburga.
Wogle te do tego, by miasta cilej zespoli z krajem a zanienia

razem umoliwi im pomylny rozwj, nie mogy wystarcza rodki

ustawodawcze. Wymagao to systematycznej, celowej polityki wobec
stanu miejskiego, przedewszystkiem za mdrej polityki handlowej,
sucej potrzebom ekonomicznym zarwno pastwa, jak samych
i

miast.

Jak
niesione

pord rodw

przeciwiestwie

wadnych, taksamo wrd

)

rycerskich Kazimierz popiera

Ktrzyski: Elementy

do

miast

chronol.,

wieo

wy-

najpotniejszych, dotd wszechwanie najmoniejsze, stoeczny

144 155.

O.

Krakw, wcale

wanie

tutaj

397

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

si zbytni

nie cieszy

ask

krla.

Pamita

dobrze,

znaleli si buntownicy, ktrzy przeciwko jego ojcu

szataskim obyczajem ndznie kark podnieli. To te skpi Krakowowi nowych przywilejw, do jego ustaw wprowadza zastrzeenia
chopw dopiero w r. 1358, chwalc mieszczan
na korzy szlachty
i

krakowskich za
i

okazywan mu

od

modoci ulego,

zatwierdzi

niektrych szczegach rozszerzy ich przywileje dawniejsze. Jak

grodem podwawelskim zaraz

w r. 1335 u jego bram zaoy nowe miasto Kazimierz, a w r. 1366
po przeciwnej stronie na przedmieciu krakowskiemu wznowi lokacy Kleparza pod nazwiskiem Florencyi. Wogle bardziej sprzyja
innym miastom maopolskim, jak Sandomierzowi, Bochni. Wieliczce,
a zwaszcza tym, ktre jemu dopiero zawdziczay powstanie, przyznawa znaczne koncesye co do targw jarmarkw, popiera rozwj
rzemios
przemysu w ich murach. Podczas gdy Krakw, niegdy
tak grony dla okietka, teraz ledwo si mg broni przed naduyciami wielkorzdcw krlewskich, wieo zdobyty Lww, odbuobdarowany
dowany przez Kazimierza po najazdach litewskich
Wielkoprawem magdeburskiem, rozwija si niezwykle szybko.
polsce znowu nie sam Pozna, rwnie pocztkowo wrogi jego ojcu,
gdyby

dla

rywalizacyi

ze

starym

zawszy Kalisz krl otacza szczegln opiek.

jednak wanie w Krakowie, synnym po caym wiesw krlewskich, mieszczastwo doszo do najwikszej

lecz raczej wierny

Mimo

to

wedug
znaczenia. Ju w
monoci

cie

r.

zbytkom Krakowian

przeciw

mitsze rodziny

miejskie,

1336

ktrych

trzeba

pord
bogaci

nich

byo wyda ustaw

wychodziy najznako-

przedstawiciele na rwni

krlem poyczali znaczne sumy Karolowi luksemburskiemu. Ale

wanie te najwietniejsze rodziny krakowskie o tyle nie stanowiy
wobec niedo wypodpory dla ywiou mieszczaskiego wogle,
ranego jeszcze odgraniczenia stanw atwiej anieli pniej przenasi z ni przez zwizki rodzinne
chodziy do szlachty,
z

czc

Szybko rozluniay si ich stosunki z koami,

z ktrych wyszy, a za to swe gmerki przemieniay w herby szlasigay nawet po urzdy ziemskie. Typowym tego przycheckie
kadem jest wiernie oddany Kazimierzowi stolnik sandomierski Mikoaj
Wierzynek, ktrego modszy krewny tego imienia, wedug w cao
bycie dbr ziemskich.

wiarygodnej tradycyi podczas kongresu krakowskiego z r. L 364 jako

pierwszy z wczesnych rajcw krakowskich wspania uczt podejmowa krla jego zagranicznych goci.
Takie rodziny wyrastay gwnie dziki pomylnym dla miast
polskich warunkom ekonomicznym, stworzonym przez Kazimierza
i

Wielkiego.

Umoliwiy

one szybki rozkwit jego

wieych

funda

398

HISTOi:VA POLITYCZNA

take Krakowowi sowicie wynagradzay wszelkie trudnoci, z jasi spotyka pod jego rzdami. Wobec obcych bowiem kupcw
krl stale bra Krakw w obron
zdaje si chcia nawet stworzy
z niego wielki targ wymienny, gdzieby si schodziy gwne drogi
a

kiem

handlu transito

wszystkich stron wiata.

Stosunkom handlowym z Wgrami sprzyjaa nietylko, jak za

okietka, staa przyja obu pastw, ale nadto take hojne przywileje, jakimi
krlowie wgierscy obdarowywali kupcw polskicb,
a zwaszcza Krakw, aby ich przychylnie usposobi dla sw ej sukcesy Pokj z Zakonem na nowo otworzy przed kupcem polskim
droue przez Toru do ujcia Wisy, do Gdaska, umoliwiajc handel
z dalek Flandry, zwaszcza z miastem Bruges; utrudniony jeszcze
niedawno przez wojny krzyackie, teraz tak si oywi, e wanie
T

i.

t drog

kurya

cigaa

pienidze, zebrane

Polsce

przez

jej

kol-

podobny sposb
Krakw przystpi nawet do Hanzy.
handel z zachodem niemieckim, drog przez Wrocaw, z ktrym
mieszczan krakowskich oywione czyy zwizki, skorzysta z po-

lektorw. a

r. 1348 panowa ju bez przerwy midzy Kazimierzem

Luksemburgami. Przecie jednak zaraz w nastpnych latach doszo
do zatargu handlowego z Wrocawiem, gdy Kazimierz zaj Ru
skierowa przez Krakw drog handlow o wszechwiatowem znaczeniu: ku koloniom genueskim nad Morzem Czarnem a przez nie
ku najdalszemu Wschodowi. Do niedawna sza ona z Wodzimierza

koju, ktry od

woyskiego wprost do

przecinajc

Prus.

ubocznie

raczej

ziemie

gwnie tylko Mazowsze. Teraz za krl postawi zasad, e

powinna sta otworem tylko dla jego wasnych poddanych. To te
zwalczajc plany krzyackie, aby si dosta na Ru przez Litw,
take Wrocawian nie chcia puci po za Krakw dalej na w schd.
polskie,

zdoa przeprowadzi swych zamiarw w caej peni, ale przecie

gwne korzyci drogi ldowej d<> Azyi, coraz w aniejszej wobec
wzrastajcego niebezpieczestwa drogi morskiej, zaczy spada na
Nie

pastwo

popieranego

Kazimierza,

za

czw podolskich. Na wew ntrz

szlakw handlowych uatwiay
i

zabezpieczenie,

oraz

tej

sprawie przez Koryatowi-

granic polskich korzystanie

starania

tych

krlewskie o ich utrwalenie

uwolnienia od ce.

liczne

ktre

przyznawa

poszczeglnym miastom.
Korzyci ekonomiczne, niemniej od przecicia zwizkw prawnych z Magdeburgiem, przypieszay stopniowe polszczenie si miast.
Ulegali mu obcy przybysze, ktrzy, z wyjtkiem nielicznych jeszcze
7

W gr w Wochw,
i

nawe!

ywiou

przewanie pochodzili z Niemiec. Obok nich za

z Niemcami Wielkopolski nie brak

miastach ssiadujcej
rdzennie

polskiego,

na

Rusi,

rnorodnym skadzie

O.

HALECKi: KAZIMIERZ W1KLKI

399

obok Rusinw
Niemcw wystpuj te
Saraceni, Ormianie
Tatarzy, rwnie zaczli si pojawia Polacy
ju od koca rzdw Bolesawa-Jerzeso.
I tutaj jednak, jak w miastach rdzennej
Polski, spotyka si ju
wwczas inny jeszcze ywio obcy, mianowicie ydw. Skargi przeciwko ich wybrykom, podnoszone zwaszcza przez krakowian, wpy
moe na tradycy, jakoby Kazimierz szczeglnie sprzyja ydom
a nawet jego nielubni synowie rodzili si z ydwki. Tradycya ta.
w tym ostatnim szczegle niewtpliwie bdna, jest wogle silnie
przesadzona. Kazimierz nie nada ydom nowych uprawnie, lecz
rozszerzy na cae pastwo przywilej ydowski
zatwierdzi tylko

ludnoci

gdzie

miejskiej,

ny

Bolesawa Pobonego. Statuty jego wystpuj nawet przeciwko

wyzyskowi chrzecijan przez ydw, nieprzyjaci naszej wiary
witejc Zaszczytn prawd jest tylko, e w czasach, gdy w innych
krajach europejskich, zwaszcza w ssiednich Niemczech a nawet na
lsku, ydzi ulegali najokrutniejszym przeladowaniom, w Polsce
krl do tego nie dopuci
udziela im przytuku.
9. Kazimierz Wielki krlem chlopw. Opieka
sprawiedliwo, nie odmawiana nawet ydom, cechuje stosunek krla do
wszystkich biednych
upoledzonych, za ktrymi ujmuje si w wielu
artykuach swych statutw. Nie brakowao ich w adnej warstwie
spoecznej, zwaszcza wwczas, gdy niezwykle gronie szerzyy si
po wiecie rozmaite klski elementarne. Wprawdzie krl. taksamo
jak rzezi ydowskich, tak
wielkiej zarazy z lat 1349/51, ktra do
nich daa pobudk, nie wpuci do swego pastwa, otoczywszy je
za wzorem niektrych miast woskich jak gdyby kordonem sanitari

nym
z

ale druga zaraza z r. 1360

lata nieurodzajw, poczone
);
nadzwyczajnemi zjawiskami klimatycznemi, take Polsce day si

we

znaki.

Odczuwaa to w pierwszym rzdzie ludno wociaska potrzebowaa nietylko opieki prawnej przed naduyciami swych panw
gwatami monych upiecw, ale rwnie pomocy ekonomicznej.
obu kierunkach Kazimierz rozwin gorliw dziaalno, ktrej
zawdzicza przydomek krla chopw. Przekazaa go nam dopiero
znacznie pniejsza tradycya, ale ju wspczesny kronikarz stwierdzi,
za jego czasw aden mony pan lub szlachcic nie mia ubogiemu zada gwatu.
Konkretne przepisy ustawodawstwa krlewskiego potwierdzaj
i

W
e
to

zupenie. Prawda.

duj

za zabjstwo lub zranienie

kary znacznie nisze, anieli gdy chodzi

>)

Werunsky,

II

307, por. 314.

>

kmiecia przewi-

rycerza, a

kmie,

nie

400

HI.STOKY\ POLITYCZNA

mogcy uici
sd krlewski,

ma ponie mier. Po za tern jednak

pod ktrego tylko nader rzadko wyjmowano ludno
pewnych dbr rycerskich, nie zna adnej rnicy stanu: wieniak lub
pastuch zjawia si przed nim taksamo, jak wielmoa; kady. jakiegokolwiek jest stanu lub kondycyia, ma swego obroc: wodarz lub
suga, oskarony przez swego pana, oczyszcza si przysig szeciu
kary pieninej,

wiadkw. Co wicej,

krl,

ktry zreszt tak silny

kad

nacisk na

sprysto

postpowania sdowego, stara si, aby przy tern chopi

nie ponieli krzywdy: aby ich nie niepokoi w ony, pozywajc ich
pana, aby ich nie gwacono przy fantowaniu. nie obciano opatami
r

sdowemi.

zwizku

pozostaj artykuy, ochraniajce

tern

wo-

odpowiedzialnoci za winy pana. Przed nocnym zaborem

swego zboa wolno im byo broni si wszelkim sposobem Osobny
przepis usuw a naduycie zajmowania puciny po zmarych bezpotomnie kmieciach
przyznaje j najbliszym krewnym.
cian przed

Szczegowo zajmuj si
skiej

spraw opuszczenia wsi pagospodarczych ograniczaj wprawludu wiejskiego, nie wykluczaj

statuty

wzgldw
tym wzgldem wolno

przez kmiecia. Ze

dzie pod
jednak wcale swobodnego przesiedlenia si.
tylko przestrzegania pewnych norm. Tak wic wedug statutu wilickiego wbrew
woli pana naraz nie moe opuci wsi wicej ni dwch chopw;
statut wielkopolski za zaznacza,
nie powinni uczyni tego przez
nocn ucieczk, lecz w zwykym czasie, na Boe Narodzenie, zostawiajc gospodarstwo w dobrym stanie. Oba statuty zgadzaj si
w tern,
wszyscy mieszkacy wsi mog j opuci w kadej chwili,
jeli za win pana spada na nich kltw a kocielna albo- kara majednego z nich.
jtkowa, a zwaszcza jeli pan zgwaci crk lub
Statut piotrkowski rozrnia przy tern kmieci, siedzcych na prawie
polskiem, od mieszkacw wsi, lokowanych na prawie niemieckiem:
przed opuszczeniem wsi pierwsi maj suy, a drudzy uiszcza czynsz
swemu panu przez tyle lat, ile przedtem mieli lat wolnych od tych
ciarw; kmie obdarzony prawem niemieckiem mia nadto przed
odejciem postara si o rwnie zamonego zastpc albo przynaj-

daj

on

mniej rol zaora

obsia.

Wiksze te zobowizania odpowiaday korzystniejszemu pooeniu wocian, osadzonych na prawie niemieckiem. cigao ono
zastosadnikw, zapewniajc im samorzd gminny, wasny sd
i

pienie

robocizn

lasach

gajach

przez
tyle

stay
wsi,

czynsz.

te

krl,

zakadajc

wogle przedtem byo w krzwykle prawem niemieckiem, a czsto

ile

lestwie polskiem , obdarza je

Dlatego

ich

dawniejsze osady przenosi na to prawo.

Celem jego pracy osadniczej, naladowanej przez koci

ry-

HALBCKJ

O.

401

KAZIMIERZ WIKI-KI

byo zagospodarowanie zuytkowanie pustkowi, pozostaych

po poprzednich wojnach ), lub okolic dotd wogle sabo zaludnionych, jak np. lesistego podgrza karpackiego'), gdzie kolonizacya
wiejska szybko rozszerzya si take na Ru, zwaszcza na najblisz

cerstwo,

Wszdzie za sprzyjaa

dbao

poytek
dobrobyt poddanych, tak, e czasem go proszono, aby podupade
majtki wzi w swj zarzd. Nie ogranicza si te do popierania
gospodarki rolnej, lecz sprowadza do wsi, nowo zaoonych, najrozmaitszych rzemielnikw, a zwaszcza pomnaa liczb mynw.
Ta zapobiegliwo okazaa si poyteczn zwaszcza wtedy, gdy
nieurodzaj grozi ubogiej ludnoci wprost godem, jak np w r. 1362.

Sanocczyzn.

jej

krla o

Wwczas krl z wasnych, dobrze zaopatrzonych spichlerzy dostarcza!

ywnoci, ktr obcy przybysze otrzymywali za skromn opat,
lud miejscowy za drog wymiany lub za roboty, wykonywane dla
krla. Aby dostarczy sposobnoci do takiego zarobku, Kazimierz
wanie wtedy wznosi szczeglnie liczne budowle. Na og jednak
ta strona jego dziaalnoci pozostaje w zwizku ze staraniami okoo

jej

w jego pastwie.
10. Polska murowana i uniwersytet krakowski. Tradycyjne
Kazimierz Wielki Polsk zasta drewnian a zostawi
okrelenie,

podniesienia wszystkich dziedzin kultury

murowan, rwnie

znajduje potwierdzenie

we wspczesnem wia-

jak gdyby drugi Salomon rozsawia dziea swoje, murujc miasta, grody domy. Na poparcie tego twierdzenia kronikarz,
wyliczywszy ju przedtem kocioy klasztory, jakie krl wybudowa,
dachami oowiaotoczy murami, ozdobi rzebami, malowidami
dworw,
nymi, wymienia duszy jeszcze szereg miast, twierdz
upikszone zaktre wzniosy si za jego panowania, obwarowane
razem. Bezporednim przy tern celem byo zapewni ochron krajowi
a przytuek jego mieszkacom; dowodzi tego systematyczne rozmieszczenie warowni u najbardziej zagroonych granic, krzyackiej
lub lskiej, oraz na 'Rusi, cigle naraonej na najazdy. Ale te buna ozdob narodu, rozwojowi jego kultury
dowy miay te
umysowej.
nietylko materyalnej, ale
Rozwj ten umoliwia dobrobyt ekonomiczny mi;;

dectwie,

suy

uatwiay go za oywione

stosunki z zagranic.

wpyw

Due

znaczenie

gdzie coraz czciej

mia

zjaAwinionu, ogniska intellektualnego,

Wosi przybywali do
wiali si Polacy, skd naodwrt Francuzi
Polski, czy to w otoczeniu nuncyuszw, czy te jako notaryusze lub
i

upnicy krlewscy. Bezporednie stosunki

Kod. wiulkop.

>)

For. np. Kod. malop. nr. 210.

Eeyklop<iya polska.

Tom V

nr. 14-16.

oe.

I.

Wochami byy

je>

402

HISTORYA POLITYCZNA

rzadkie, lecz za to nadzwyczaj cise z tymi gwnymi orodkami

cywilizacyjnymi wschodniej Europy, jakimi byy dwr andegaweski
na Wgrzech
Praga pod rzdami Karola IV. Wzorujc si na tym
niepospolitym wadcy w zrcznoci dyplomatycznej, w staraniach
i

ad

w trosce o postp mateprzykadem pod innym jeszcze

spokj, oparty na prawie pisanem,

poszed

Kazimierz

ryalny,

wzgldem: w

za

jego

okoo owiaty.

zabiegach

Na tem wanie polu byo szczeglnie duo do zrobienia. Jak

wyjtkiem by w biskup Jan odzi, ktry, przygrywajc sobie na
cytrze, ukada kunsztowne pieni, tak rzadkoci byy ksigi rko-

pimienne nawet p.o kocioach, w ktrych je wraz z innemi kosztownociami dopiero Kazimierz czciej skada, rzdkiem take oczytanie chociaby w kronikach ojczystych ), ktreby si przyczynio
do lepszej ni dotd znajomoci wasnych dziejw. Nawet duchowni
przewanie ksztacili si w skromnych a nielicznych 2 ) miejscowych
szkoach parafialnych lub klasztornych, co najwyej katedralnych,
gdzie wyjtkowo chyba zjawiaa si wybitniejsza sia nauczycielska,
jak np. w Krakowie nuncyusz Arnold de Caucina. Studya boloskie
miao za sob tylko szczupe grono wsppracownikw krlewskich,
1

biskupw, a na uniwersytet paryski Polacy

ich wczono do nacyi angielskiej 3 ). Dlatego
te Kazimierz powzi plan zaoenia uniwersytetu w swej stolicy;
z tego zapewne powodu ju w r. 1351 wysa do Padwy kanclerza
czyckiego Floryana z Mokrska 4 ), wystpujcego potem wrd nielicznych wiadkw dyplomu fundacyjnego, urzeczywistni za swj
zamiar z pomoc Janka z Czarnkowa, odznaczajcego si zarwno
kilku najwybitniejszych

zjedali tak rzadko,

znajomoci prawa,

jak

talentem pisarskim.

Uniwersytet Kazimierzowski

zaoonym w

r.

1348,

by

pierwszym, ktry po praskim,

powsta we wschodniej poaci Europy. Jeli

wpyn

jednak take w tej sprawie przykad Karola IV

na Kazimierza, to przecie dowid
w tym wypadku, e, korzystajc z obcych
wzorw, nie szed za nimi niewolniczo, lecz stosowa je do potrzeb
Polski. wiadczy o tern ju proba o pozwolenie papieskie na zaoenie studyum powszechnego o w Krakowie, jak krl 6 kwietnia
r.
1363 przedoy w Awinionie.
i

Motywujc prob wielkiem oddaleniem szk powszechnych^

kadzie nacisk na potrzeb wydziau prawa kanonicznego rzymskiego.
i

Litea
2
)

277.

Na wszystkie ziemie Kazimierza przypada

Karbowiak: Dzieje wychw.,

) Mon. Pol. Vatic. III
)

J.

Fijalek:

J.

ich

mniejwicej 46;

126/7.

nr. 419.

Bartholus d Saxoferrato, Krak. 1914,

s.

4 przyp.

2.

por.

A.

O.

HALKGKi: KAZIMIERZ WIBLKl

Obok czysto intellektualnych potrzeb

cierpi, staje

wic wzgld

prawniczego, zarwno dla

kraju,

praktyczny na

suby

403

gdzie nauka wygrianie

konieczno wyksztacenia

politycznej,

ktrej np. przy pro-

krzyackim znajomo prawa okazaa si tak potrzebn, jak

i dla wewntrznej pracy ustawodawczej. Dlatego to wanie Kazimierz
dla swego uniwersytetu nie wybra, jak Karol IV, wzoru Parya,
synnego nauk teologiczn, lecz wzr woski, gdzie zwaszcza w Bolonii kwita umiejtno prawa.
religijne pobudki fundacyi
Ale
si z miejscowemi pocesie

cz

Ru

przyczyo
halick a mylao o nawrceniu Litwy. Niedarmo jeden z przywilejw uniwersyteckich
mwi o ^zawstydzeniu niewiernych pogan i schizmatykw , graniczcych z Polsk. Niedarmo te na czele poselstwa do stolicy apostolskiej stan Jan Pakosawic z rodu Pkozicw, rycerz maopolski
szczeglnie zasuony w sprawach ruskich tatarskich, a rwnoczenie
z prob co do uniwersytetu krakowskiego przedstawi te w imieniu
krla projekt zaoenia biskupstwa we Lwowie.
Podczas gdy ta ostatnia sprawa posza w odwok, suplice o zaoenie szkoy powszechnej Urban V, wiaty protektor uniwersytetw, zaraz udzieli swego fiat. Dopiero par miesicy pniej zwrci
si do arcybiskupa gnienieskiego po szczegowe informacye; ustanowienie nowej szkoy pozostawi krlowi, zastrzegajc sobie tylko
ostateczne zatwierdzenie. To te ju 12 maja r. 1364, w dniu zesania
Ducha w., Kazimierz wyda akt fundacyjny, a 1 wrzenia nastpio
trzebami krlestwa, ktre

zatwierdzenie papieskie.

Dyplom

krlewski

systematycznie

obj

wszystkie szczegy,

dotyczce uniwersytetu,
nada jego czonkom przywileje, w Bolonii
i
Padwie przestrzegane. Wogle te organizacya opara si na typie
boloskim: w rce scholarw oddano rozlegy samorzd a rektorowi
wybieranemu z pord nich, powierzono obszern juryzdykcy, uznan
w rwnoczenie wystawionym przywileju miasta Krakowa. Ale
w jednym wanym szczegle krl odstpi od swego wzoru, aby za
przykadem uniwersytetu neapolitahskiego silnie zaznaczy pastwowy
charakter nowej szkoy: zleci bowiem zwierzchnictwo nad ni aprobat egzaminw swemu kanclerzowi. Papie oastomiast wnet po
zatwierdzeniu fundacyi w licie do krla zastrzec! sit; przeciwko temu
postanowieniu, podkrelajc,
to zwierzchnictwo powinien wykonywa miejscowy biskup.
Dyplom krlewski ustanawia te od razu poszczeglne katedry
i
ich uposaenie. Wydziau teologicznego aa razie wcale nie zaoono, a papie wyczy go nawet wyranie w BWem zatwierdzeniu.
Bezwzgldn za przewag przyznano nauce prawa: miay bowiem
i

86*

404

HISTOKYA POLITYCZNA

powsta

prawa kanonicznego, a 5 katedr prawa rzymgdy medycyna otrzymaa tylko dwie, a nauki wyzwolone jedn, ktr zwizano z dawn szko parafialn przy kociele PMaryi. Profesorowie mieli otrzyma wynagrodzenie z dochodw
3 katedry

skiego, podczas

up

wielickich.

Zdaje si jednak,
projekt krlewski, tak dokadnie rozwinity,
zupenie si urzeczywistni. W" przywileju fundacyjnym Kazimierz
wspomina,
postanowi dopiero wyznaczy, obra urzdzi miejsce
dla szkoy powszechnej. Kwestya tego miejsca nie bya te jeszcze
wcale rozstrzygnit. Pniejsza, lecz godna zaufania tradycya,
krl
rozpocz budow kollegium uniwersyteckiego na Bawole
w miecie Kazimierzu, odnosi si prawdopodobnie do zmiany pierwotnego planu, wedug ktrego hospicya scholarw miay by roznie

kadym

budowa pozostaa
mia si
mieci na zamku krakowskim. Moe poczono wydzia prawa ze
szko katedraln. Zarwno ta wiadomo, jak
pojawienie si
mieszczone po Krakowie.
niedokoczona, a wedug

zapiski

razie jednak

r.

1367

uniwersytet

bakaarzy filozofii uniwersytetu krakowskiego, dowodzi,

fundacya Kazimierzowska istotnie wesza w ycie.
lady jej istnienia s jednak tak nike,
podobnie jak inne wieo
zaoone uniwersytety, tak krakowski zrazu musia si rozwija
bardzo sabo
podupadszy zupenie ze mierci swego pierwszego
fundatora, po 30 latach wymaga bdzie ponownego zaoenia nowej
Pradze,

latach

1368/73,

i,

organ

acy

i.

Testament Kazimierza Wielkiego. Sprawa uniwersytetu

jest najlepszym przykadem, jak dziaalno ostatniego Piasta nawet
tam, gdzie on sam nie osign zamierzonego celu, staa si dla
11.

ywotn spucizn

podstaw przyszej wietnoci za JagielGdy jednak Kazimierz wbrew nadziejom, jakie mu robili lekarze, czu nadchodzc mier, smutne przewiadczenie, e ona go
zaskoczya w toku niedokoczonych zamierze, musiao go napenia
tern wiksz trosk, e take w ostatniem maestwie nie doczeka
si mskiego potomstwa. To te w testamencie, spisanym 3 listopada
r.
1370, modziutkim crkom z tego maestwa mg tylko taksamo,
Polski

lonw.

zapisa kosztownoci, nagromadzone w skarbcu krlewskim, zaopatrujc rwnoczenie nielubnych synw przez nadanie

jak ich matce,

Pastwo za polskie, wedug poprzednich ukadw, spabezsprzecznie na Ludwika wgierskiego.

Ale brew interesom siostrzeca Kazimierz w swym testamencie,

kilku wsi.

dao

obok tych zapisw rodzinnych

legatw dla rnych kociow
wiernych rycerzy, pomieci jedno postanowienie, ktre, cile w yi

O.

konane,

mogo nabra pierwszorzdnego

zapis dla ksicia

405

HALECKi: KAZIMlEltZ WIBLKI

By

dla Polski znaczenia.

to

Kazka szczeciskiego.

adopcy krl chcia dawnym piastowskim zwyczajem przela na wnuka po kdzieli te niewtpliwe prawa
dziedziczenia, jakie wedug prawa rodowego Piastw przysugiway
tylko synom poprzednika. Wszak juz wwczas wydzieli mu Sieradz
Juz przez jego poprzedni

czyc,

obiecujc

Ot w

pomnoy

ksistwa

te

speni

przez

dalsze

jeszcze

bowiem
czycy, take Kujawy z Bydgoszcz
Kazkowi, oprcz Sieradzia
prawdopodobnie ca dzielnic kujawsk z wyjtkiem
i Kruszwic
ziemie.

testamencie

obietnic. Przekaza

ksistwa gniewkowskiego, do ktrego mia prawa Wadysaw Biay

ziemi dobrzysk, oraz dwa grody pnocnej Wielkopolski. Zotw
Wacz, niewtpliwie z ich powiatami.
i

Wybr

ziem, zapisanych

wnukowi

nowi krlewskiemu, atwo uzasadni

1
)

a zara/.em pr/.ybranemu sypunktu widzenia prawnego.

grody wielkopolskie, byy to wanie te ziemie

dziedzictwo
kujawskiej linii Piastw. Prawa Kazimierza
stanowiy
ktre
Wielkiego do tych obszarw byy niezalene zarwno od piastowania
od czynnika spoecznego, ktry od dawna
korony krlewskiej, j;ik
zdoby sobie gos przy rozporzdzaniu dzielnic wielkopolsk lub
maopolsk. Krl mg je wic przekaza Kazkowi bez wzgldu na
ukady co do sukcesyi na tronie krlewskim. Prawdopodobnie jednak

Wyjwszy owe dwa

dziedzic jego ojcowizny,

jak

kady

inny

ksi

dzielnicowy,

mia

podlega wadcy odnowionego krlestwa polskiego, a wic w danym

wypadku Ludwikowi wgierskiemu.
Mimo to nasuwa si pytanie, czy pod wzgldem politycznym
gdy zanikay ju
odrbne udziay ksice na obszarze tego krlestwa, nie podkopywao niebacznie jego ledwo przywrconej caoci jednoci. Chodzio
ziem,
przecie o obszar niezwykle rozlegy, cay szereg ksistw
przedzielajcy w dodatku te czci pastwa, gdzie bezporednio
wada przyszy krl polski. Graniczy za ten obszar z jednej sir. ny
ze lskiem, podlegym cesarskiemu szwagrowi
sprzymierzecowi
Kazka, z drugiej strony z ksistwem mazowieckiem jego tecia; z ki
stworzenie

takiej

dzielnicy

dla

Kazka w

chwili,

wreszcie, ktre mia odziedziczy jako najstarszy

powiat
Bogusawa pomorskiego, by poczony przez Zotw
waecki, cenny nabytek Kazimierza Wielkiego, wsunity midzy
dzierawy brandeburskie krzyackie. Wobec tego obaw) stronnictwa
wgierskieg e ksi tej dzielnicy mgby / pomoc Luksembur-

stwem wogoskiem

syn

>,

Proponowan

przez Balzera (Roipr. Akad.

Wielatowa na Zlotw naley przyj chociaby

/>

XXXVI 419) poprawka

his)
wsgldw gpogralii znych.
t.

406

HISTORYA POLITYCZNA

gw wystpi

dawa cakiem

jako rywal Ludwika do korony polskiej,

uzasadnione.

mog si

wy-

Alf krl Kazimierz przez zapis dla wnuka nietylko nie myla
rozbija krlestwa polskiego, lecz nie zamierza te wcale naraa
go na cikie walki wewntrzne midzy Ludwikiem a Kazkiem,

ktremu inn

wika

zupenie

silne

przeznacza

rol.

Miejsce wyznaczone

mu

zapewni podwjn korzy. Za panowania Ludstanowisko Kazka miao zapobiedz temu, aby interesy

miao

Polsce

jej

ulegy zaniedbaniu na rzecz wgierskich; stojc na stray

pomorski mia wyrcza Ludwika w sprawach
batyckich, dla nowego krla tak odlegych a dla Polski tak wanych
ywotnych, mia utrzyma zwizek Mazowsza z innemi ziemiami
polskie aie

ksi

pierwszych,

czuwa nad stosunkami z ksitami litewskimi,

by spowinowacony przez pierwsz on. Po mierci za
Ludwika tosamo wanie stanowisko Kazka, jako ksicia tak znacznej

polskiemi, wreszcie
z

ktrymi

czci

miao

by wyran wskazwk,
mogo w ten sposb

kogo wwczas naleao

zaradzi niebezpieczestwu,
wobec braku mzkiego potomstwa u bezporedniego sukcesora Kazimierza Wielkiego niebawem kwestya nastpstwa znowuby
si staa wtpliw albo te rozstrzygnit w myl interesw dynastycznych Ludwika a bez wzgldu na potrzeby Polski.
Polski,

wynie

na tron polski;

Nadzieje Kazimierza Wielkiego, zwizane z zapisem dla wnuka,

zawiody najzupeniej. Wprawdzie kanclerz Jan Suchywilk, ktremu
podkanclerzy Janko z Czarnkowa,
poleci wykonanie testamentu,
ktry nam przekaza jego tre, niewtpliwie pragnli urzeczywisti

mia suy; ale str interesw wWadysaw opolski, nie dopuci do wydania przywi-

nienia planw, jakim ten zapis

gierskich, ks.

w testamencie krla, zanimby nie nadjecha jego nastpca Ludwik. Zaledwo za dnia 7 listopada, wrd
oglnego, niewymownego alu, sdziwy arcybiskup Jarosaw^ odprawi
pogrzeb swego krlewskiego przyjaciela, Ludwik wgierski przyby
do Krakowa
zaraz w nastpnych dniach, pod wpywem zupenie
kaza
z ich uleg pomoc,
mu oddanych panw maopolskich
lejw na nadania, zawarte

uniewani

ksistwem lennem
najwyej trzeci

ju

r.

1377

Ksi

szczeciski musia si zadowoli

Polsce, ktre objo zaledwo pnocny skrawek,

zapis dla Kazka.

cz ziem, przeznaczonych mu przez

Zreszt
zgon Ludjego osob.
dziada.

mier modego Bogusawica, wyprzedzajc

wika, zniweczya wszystkie oczekiwania,

zwizane

O.

407

HALKCKi: KAZIMIERZ WIELKI

pokrzyowanie wytycznych linii dalszego

Ale wanie fakt,
rozwoju dziejowego, ktre Kazimierz Wielki wskaza w chwili mierci,
wcale nie* zniweczyo caoksztatu jego spucizny politycznej, jest
najlepszym dowodem jego prawdziwej wielkoci. Tej bowiem najbardziej charakterystyczn cech jest wanie owa wszechstronno
umysu krlewskiego, ktry nigdy nie czepia si uporczywie
i lotno
jednego zamiaru, lecz rwnoczenie snu najrozmaitsze, na pozr
nawet rozbiene plany, aby w razie zawodu na jednej drodze doj"
inn do tego samego celu. Z tej samej waciwoci jego ducha wynikaa zdumiewajca zdolno obejmowania wszystkich dziedzin ycia,
dziki ktrej w cigu jego rzdw dojrzay rne zagadnienia poszczeprogram
glnych panowa poprzednich jako jednolita podstawa
pracy dla przyszych pokole.
Jako synteza wszystkiego, co dokonaa epoka piastowska, czasy
ju jak gdyby witaniem jagielloskiej doby.
Kazimierza Wielkiego
Tego zwizku historycznego nie zdoa przerwa okres przejciowy
i

midzy wyganiciem
dynastyczn zastpia

powoaniem

jednej dynastyi a

cigo

myli

drugiej.

Cigo

ktr

Kazimierz
narodu,
mimo
przedstawicielom
tak,
braku
najwybitniejszym
wpoi
naczelnego kierownictwa nawet partykularne interesy poszczeglnych
ziem lub rodw oddaa w usugi wsplnego dobra. Dlatego prace
krla, przedwczenie przerwane, a nawet ledwo wskazane zadania
przyszoci, dugo nieraz po jego mierci znajd przecie swj dalszy
politycznej,

cig

swoje dopowiedzenie. Wyolbrzymiej

przedsiwzicia, jak ekspanzya wschodnia;
i

zygnacye, jak

miao zapocztkowane
opac si chwilowe re-

stosunku do Krzyakw; utrwal bezkrwawe zdo-

pastwa, uporzdkowanego prawem, utwierdzonego bezpieczestwem dobrobytem, ozdobionego sztuk, ukwieconego nauk. Nic za tak silnie nie uwydatnia zasug Kazimierza,
tam, gdzie mao tylku osign, jak
jak negatywne spostrzeenie
w sprawie lska, take pniejsze pokolenia mimo tyle pomylniej*
w innych znowu wypadszych warunkw nie byy szczliwsze,
kach, np. w zakresie kodylikacyi prawa, chocia jego dzieo nie byo
bycze, jak idea jednoci

bez niedostatkw, rwnie

przysze

wieki

nie

zdobyy

sn;

na

nic

lepszego.

Nietrudno
i

ich

wywnioskowa wielko Kazimierza

owocw. Trudniej bez porwnania

charakteru.

Brak

osobistych

wynurze

wnikn w

krla,

ktrych

jego

dzie

tajniki

jego

wtym

nie-

chyba arengi niektrych dokumentw, wykraczaladem

jce po za utarty szablon kancelaryjny. Nie zastpuje nam tego braku
ani znajomo jego otoczenia, znikajcego prawie w rdach ob
potnej indywidualnoci krla, ani te wspczesny, wyczerpuj
zmiernie

408

HINTORYA POLITYCZNA

obraz historyograficzny. Szczegw tyiko dotykaj nieliczne stosunkowo zapiski rocznikarskie; Dugosz za po stu latach zdoa tylko

wedug opowieci opisa okaza posta Kazimierza, utrwali zaledwo

kilka tradycyjnych rysw. Gwnie za ju on musia si oprze na
jednam

dziele, ktre wprawdzie wyszo z pod pira wsppracownika

Kazimierzowego. lecz jego cudowne czyny, wspaniao
zacnoa
ukazuje tylko jako krtki wstp a zarazem promienn antytez do
penego goryczy Opisu pniejszych wypadkw. Przecie jednak nawet
te krtkie, pocztkowe rozdziay kroniki Janka z Czarnkowa dosy
zawieraj dowodw,
susznie sucha zapiska kalendarzowa o mierci
Kazimierza nazwaa go excellentissimus princeps.
Z ogln pomiertn charakterystyk krla, jako mionika
pokoju, prawdy
sprawiedliwoci dziwnie si zgadza wiadectwo,
ktre mu zaraz na pocztku rzdw
papie Benedykt XII,
chocia mody wiekiem, jest przecie dojrzay charakterem dla wadania krlestwem
krzewienia w uiem czci pokoju
sprawiedli.
woci. Szczegowe za pochway Janka potwierdzaj czasem nawet
pozytywne przykady, dokumentami powiadczone. Wskazuj przecie
i

zoy

nieraz,

naprawd, nieubagany wobec zbrodniarzy, osania poe kocha si w ozdobie domw Boych w cnotach

krzywdzonych,
Jego gorliwych

sug.

usprawiedliwienia,

Podkanclerzy

gwnej

Wady

zatai,

nie

krla:

mimo skwapliwego

braku

panowania

namitnoci, zwaszcza nad usposobieniem zmysowem. Ten

lub

lub

chwilowym gniewie, mg naprzynajmniej odpokutowa w alu gboko wierzcej,

w nierozwany
prawi

nad

czyn,

popeniony

czasem

nawet skrupulatnej .duszy. Ale niestety naganne obyczaje

ycie domowe, lecz, utrudniajc mu uzyskanie
prawego potomstwa, odbiy si te niekorzystnie na sprawach
nietylko zatruy jego

publicznych.

Wanie jednak w przeciwstawieniu do tej saboci

uwydatnia si niespoyta sia monarchy. Godnie stan
niepospolitych wadcw wspczesnych
ssiednich, jak
Ludwik Wielki, jak Rudolf IV austryacki
Karol IV
Atterdag duski, jak w. mistrz krzyacki Winrych von
i

w.

ksi

litewski

Olgierd.

U kadego

nich

nasuwajce porwnanie z
wystpuje tak wyranie jedna

pokrewne,

czowieka
obok tylu
zwaszcza

Waldemar

znajd si

Kniprode
niektre

Kazimierzem.
Ale
u adnego nie
cnota, rzadka u krlw jego wieku, a susznie uwydatniona przez Dugosza: wielka
ojczyzny miao go te mona znliczy do jej pomnoycieli,
koro zrzek si tylko takich ziem, ktre juz przed nim /.ostay stracone, wiele zreszt bolesnych. stral odzyska, przygotowa odzyskanie
innych, zabezpieczy wszystkie granice, a wschodnie posun daleko

rysy

mio

O.

HALRCKi: KAZIMIERZ WIELKI

409

ku nowym widnokrgom. Ale uczyni jeszcze wicej dla swego

ukochanego krlestwa. Przez czas jego panowania Polska, zaledwo
niepodlege przez jego ojca,
odbudowana jako pastwo cae
i

powszechnodziejowej, w ktrej niebawem skupi

okoo siebie jedn po drugiej z ziem ssiednich i na czele nowego
mocarstwa, zjednoczonego z rnych narodw, dzieje caej wschodniej

wzniosa si do

roli

Europy sprowadzi na nowe

tory.

Czasy andegaweskie 13701386.

Napisa

Jan Dbrowski.
Czasy andegaweskie
jej

rozwoju, spotyka si

wany w

Polsce, okres tak

dotd

dziejowym

naszej literaturze historycznej na

Patrzono na dziaalno Ludwika tak,

Piastem
nie biorc pod uwag innych
motyww jego dziaania, wycigano nie zawsze racyonalne wnioski.
Wielu historykw stawao prawie bez zastrzee na stanowisku
kroniki Janka z Czarnkowa, rda tak cennego a tak stronniczego
zarazem; co wicej, gbokie pogldy Szujskiego, najtrafniej z pomidzy historykw XIX w. oceniajcego te czasy, nie przyjy si
w opinii historycznej w tym stopniu, co niechtne Andegawenom
a czsto faszywe sdy obcego historyka, Cara. Odbio si to szczeglnie w podrcznikach kompendiach, decydujcych wanie o opinii
wyksztaconego ogu. Nietylko Ludwika
jego matk obarczono
zarzutami niedostwa
zaprzepaszczenia ywotnych interesw kraju,
lecz nawet grono wielmow polskich, kierujcych wwczas faktycznie losami Polski, wykazujce si wwczas i w najbliszej przyszoci
tak wietnymi rezultatami, postawiono w rzdzie dworakw i karyerowiczw.
pracach moich, tyczcych si tego okresu, staraem si
wykaza niesuszno wielu z tych pogldw, jako oceniajcych iakta
stawiajc rzecz na innym gruncie,
z faszywego punktu widzenia,
doszedem w wielu wypadkach do innych zupenie wynikw. Na nich
te opieram przewanie niniejszy zarys.

og

jak

z''

ocen

gdyby

by

niekorzystn.
on krlem

i,

Literatura tego niedugiego, lecz doniosego okresu, nie jest zbyt obfit.
Rozciga si na szereg prac oglnych, dotyczcych
okresw poprzednich
i

(por. str.

302-312).

szczeglnoci

za

1.

Cara

iGeschichte Folensa

II.

Gotha

wzgldu na zebrany w niej materyaJ faktyczny, lecz przed ktrej wielu sdami ostrzedz naley. Specyaln monografi
caego okresu andegaweskiego zawdziozamy 2. Szuj s kie mu w rozprawie:
1863,

rzecz cenna

dzi jeszcze

ze

JAK DBR0W8KI: CZASY

ANDEGAWESKIE

411

Ludwik wgierski bezkrlewie po jego mierci*. Opowiadania roztrzsania,

serya II, Krakw 1882. Jest to rzecz dzi ju o wiele niewystarczajca, lecz mimo
to bardzo wartociowa ze wzgldu na trafno sdu
ujcie istotnycb momentw
kwestyi. Dla poznania tta politycznego tych czasw nie straciy cigle jeszcze
i

wieoci
i

obrazy krelone mistrzowsk

Lww 18551856. Oglny

rk

Smolka:

opracowuje wreszcie

Polsce

Krakw

3.

Szajnochy w

rzut oka

Jagielle*.

piciowiekow rocznica. Przegld

5.

Dbrowski:

na wypadki

jego:
tei

Jad widz

doby daje

4.

Panowanie Ludwika
Ostatnie lata Ludwika \V.

pol. 1885.

1918.

literaturze historycznej wgierskiej epoka ta nie jest tak opracowana,

jakby si naleao spodziewa. Bada
w nowszych czasach jedynie Jan Pr,
kanonik ostrzyhomski, niedawno zmary, niestety bez nastpcw. Z pod pira
jego wyszed szereg drobniejszych rozpraw artykuw, tyczcych si najczciej
poszczeglnych osb, rzadziej wypadkw tego czasu; wyniki ich zebra w biografii
p. t. 6. Nagy Lajos. Budapest 1892, oraz w dziele 7. Anjouk kora (Czasy
andegaweskie* w lll-cim tomie zbiorowej historyi Wgier Szilagyfego), Budapeszt
1895, bdcem uzupenion rekapitulacy poprzedniego. Przynosz one wiele
cennego materyau, lecz maj
due luki, a w sprawach polskich, przy nieznajomoci literatury nie siganiu do innych rde, nie wychodz po za kronik

z Czarnkowa
Dugosza.
Doczekao si swoich monografii kilka wybitniejszych osobistoci tego
czasu. Pisali tu: 8. Leniek: i Wadysaw Biay*. Przegl. nauk.
lit.
1887,
Breiter: 9. Wadysaw, ksi opolski*. Lww 1889, oraz 10. Bartosz
z Wissemburga. Przegl. powsz. 1889. 11. Dbrowski: Elbieta okietkwna*.
R. A. U. t. 57. Brak natomiast odpowiedniej monografii Janka z Czarnkowa

Janka

krytycznego opracowania jego kroniki, gwnego rda tego okresu. Rzecz 12.
jego kronika. Bibl. warsz. 1871, jest przestarza nie wystarczajc, nie mwic ju o 13. Wstpie do teje kroniki, wydanej
przez Szlachto ws k ego w Mon. Pol. Hist II str. 601756. Wyrok na Janka
i

Kubali: Jan Czarnkowski

14.
w czasopimie Erdelyi Muzeum r. 1904 str.
252253. Spraw usunicia Janka z podkanclerstwa omawia 15. Dbrowski;
Czarnkovi Janos ugyea ((Sprawa Janka z Czarnkowa*), Szazadok r. 1917, oraz
dziea ad 1, 2, 5, 11. Pochodzenie Janka wyjania 16. Krz y
Poselstwo
n o ws k
Kazimierza W. do Avignonu. Roez. krak. t. IV.
Z zagadnie poszczeglnych opracowuj 17. Dragan: Testament Kazimierza W. Spraw. gimn. V we Lwowie, z r. 1911. 18. Ktrzyski St. >Zapia
Kazimierza W. dla Kazimierza Bogustawowica. Przegl. hist. 1. li a Potkaski
rozpatruje restytucye, sigajce
istot;; w czasy Kazimierza W., w studyaoh:
19. >Sprawa restytucyi,
20. b Jeszcze sprawa restytucyi*. R. A
U.
39, 42 Brak
natomiast opracowania, zwaszcza pod wzgldem prawniczym, sprawy kardy-

odkry

opublikowa Pr

sw

t.

nalnej,

t.

j.

przywileju

koszyckiego.

Potkaski w

seryi

swych wietnyoh

tudyw

nad w. XIV. ustali wszake 21. hity zjazdw koszyckich*. II. A. U.

t.
39. Stosunki ekonomiczne,
zwaszcza w odniesieniu do miast, omawiaj:
Kutrzeba w rozpraw ach 22. Handel Krakowa w wiekach redni)
\- U.
R
t.

4-i

oraz 23. Handel Polski ze

Wschodem*.

Prz. pol.

1903

84.

Dbrowski:

XIII, a take Szujski

Krakw a Wgry w wiekach rednich*. Rocz. krak.
we wstpie do 25. Najstarszych ksig m. Krakowa*. Po wgiersku opracowa
Nasse stosunki
26. Csanki: Kereskedelmi
visszonyaink .v Lajos kor&ban
handlowe za Ludwika W.c). Ordynaoy Elbietj dla Olkusza poruszy 27.
Rosenberg: Zarya urzdze prawnych grnictwa w Polsce < Prz. hist. XIII.

t.

t.

412

HISTORTA POLITYCSNA

te ad

p.

VII.

fil.

przed

Lww

13S6.

za

Dzipjom

1849. 29.

rz. hist.

na Rusi.

Halecki:

18, 31.

t.

powicone s:

Lww

1904. 39.

Lww

jednostronnej

lecz

1903,

p.

przestarzaej

dzie ad
v.

1,

3,

5,

Krakw

Onii.

Litwie
1919.

Abrahama:

Organizacya
Ehrlicha: >Starostwa w Halickiem
32.

6, 7, 21,

Ungarn zu Karl

w. red.<.

nlstorii

34.

te ad 1,
ksiki 35.
ksit*. Warszawa 1858. Stosunki

Geneza

Lww 1914, oraz tom szsty

Ukraini Rusi* Hrusze w skiego.
Mazowsza informujemy si tylko
4, 5. O sprawach
Kozowskiego: >Dzieje Mazowsza za panowania

stosunku do starostwa lwowskiego

obszernej,

Rusi Czerwonej

kocioa aciskiego

Litw Rusi owietlaj: 28. Stadnicki: 8ynowieSmolka: Kiejstut Jagiellot. Pam. W. fil. hiat.-

Chodynicki: >Frby wprowadzenia chrzecijastwa na

30,

r.

Stosunki z

11.

5,

1,

Gedymina.

rozprawa

36.

pastwami zachodniemi porusza

Steinherza:

1V. M. . G. VIII

Die Beziehungen

prcz

Ludwiga

IX.

ROZDZIA

I.

Ludwik wgierski.
rzdw

Sprawa sukcesyi po
Kazimierzu
lat przed jego mierci.
chwili zejcia ostatniego z Piastw nie byo adnej wtpliwoci
korona Polski przypada prawnie Ludwikowi wgierco do tego,
skiemu, bez potrzeby toczenia jakichkolwiek nowych ukadw w tym
wzgldzie. To te Ludwik zjawi si ju 7 listopada 1370 r. w Krakowie, aby obj rzdy, a niezwocznie przybya tam te jego matka,
Elbieta Lokietkwna. Na dworze wgierskim liczono si od duszego czasu z moliwoci mierci Kazimierza W.
dlatego, chcc
zapobiedz niekorzystnym dla nowego krla zmianom czy niespodziankom w chwili mierci Kazimierza lub podczas krtkiego bezkrlewia, wysano zawczasu na dwr krakouski dwu ludzi zaufanych,
palatyna Wadysawa ks. opolskiego
bana Sawonii Piotra Czudara,
dla wyraenia wspczucia choremu
czuwania nad biegiem wypadkw. Niechtnych bowiem Ludw ik mia wielu, a pierwszym objawem
ich zachowania si byo spieszne pogrzebanie zmarego krla ju na
Objcie

1.

\Y.

przez

Ludwika.

uregulowan bya na szereg

dzie po mierci, pod nieobecno Ludwika, tu przed przybyciem jego do stolicy. Wielkie te powody do obaw nastrczao
rozporzdzenie ostatniej woli Kazimierza W.
2. Testament Kazimierza W. Testament Kazimierza W., sporzdzony na 2 dni przed mierci 3 listopada, zawiera prcz zapisw dla krlowej, krle wie n (wywiezionych niebawem na dwr budziski synw naturalnych
dworzan zmarego a wreszcie kociow. <l"i; ose postanowienie natury prawno astw-wej. By nim
zapis dla wnuka krlewskiego Kazimierzu B*'gu>awovvica pomorskiego. Kazimierz W. przekazywa mu ksistwa: czyckie, sieradzkie,
dobrzyskie, wraz z grodami: Kruszwic, Bydgoszcz, Wielatowem
trzeci

JAN DBROWSKI: CZA8T ANBEGAWKSKIE

413

sposb pastwo polskie ogromnych

i Waczem, pozbawiajc w ten
obszarw rozrywajc je terytoryalnie na dwie czci. Na skutek interwencyi przywdcw Maopolan Ludwik uniewani ten zapis skoni
Kazimierza, czyli, jak go powszechnie zwano, Kazka, do zadowolenia si
jeno ziemi dobrzysk oraz czterema wyej wymienionymi grodami,
stanowiska
nadanymi mu jako lenno. Powodem tej decyzyi krla
Maopolan bya obawa o tron. Kazimierz W., ktry na krtko przed
mierci adoptowa Kazka, widzia w nim moliwego nastpc Ludwika w razie, gdyby ten ostatni nie doczeka si synw, a myl ta
wrd doradcw zmarego krla bardzo wpywowych liczya zwojaw fakt, o ktrym zmary krl
lennikw.
jednake musia
Kazko wszed w porozumienie ze
zapewne nie wiedzia, t. j.
szwagrem swym, cesarzem Karolem IV, bdcym wwczas w nai

Wyj

pronych

Ludwikiem

cesarz zaKazimierzem,
myla wysun go jako kandydata na tron polski; mogo to powanie zagrozi panowaniu Ludwika w Polsce. Kazko, czowiek
niestay
mikki, bez kwalifikacyi na wadc duego pastwa, pogodzi si rycho ze swym losem i zwaszcza od chwili porozumienia
si Karola IV z Ludwikiem sta si lojalnym lennikiem tego

stosunkach

ostatniego.
3.

Koronacya Ludwika. wiadomo istnienia w kraju kierundynastyi andegaweskiej nakazywaa Ludwikowi po-

kw wrogich

koronowa go w katedrze
krakowskiej arcybiskup gnienieski Jarosaw. Krl zobowiza si
odzyskania
pod przysig do utrzymania integralnoci krlestwa
traktaty sukcesyjne.
strat
potwierdzi te zapewne prawa pastwa
Dotyczcy dokument wszelako nam si nie dochowa tre jego
spiech

przy

Ju

koronacyi.

17 listopada

moemy tylko porednio zrekonstruowa.

wymienionego lenna dla Kazka, nada jeszcze- krl Wielu z 5 grodami nad granic lsk Wadysawowi opolskiemu, czynic go w ten
Maosposb stranikiem swych interesw na pograniczu Wielkopolski. Koronacya daa te sposobno do wystpienia separatystom
wielkopolskim, ktrzy z arcybiskupem na czele domagali si pocztkowo, by krl koronowa si w Gnienie, lecz w kocu zadowolili
Ludwik ukae si w katedrze gnienieskiej
si przyrzeczeniem,
tam insygnia krlewskie pozostawi.
w stroju koronacyjnym
Istotnie te, po wspaniaych egzekwiach za zmarego wuja, ruszy
Ludwik do Wielkopolski, lecz przekonawszy si tam, e niebezpieczestwo na razie mino, nie speni niebezpiocziiojo dla oal
krlestwa przyrzeczenia
jeszcze w cigu grudnia powrci do W o-

dniu koronacyi, prcz

gier,

pozostawiajc rzdy
4.

w rku

swej matki, Elbiety.

Krlowa regentka. Powierzajc rzdy Elbiecie, chwyta! si

414

HISTOKTA polityczna

nakazujcej mu albo spraniemoliwe, albo

te powierzy je namiestnikowi czy namiestnikom, ktrzy w kraju,
miejscami Andegawenom bardzo niechtnym, nie dawali gwarancyi,
interesy dynastyi obroni potrafi. Zostawiajc na ich stray El-

Ludwik najlepszego wyjcia

wowa

je

osobicie, co ze

z sytuacyi

wzgldu

Wgry byo

na

biet, wybiera Ludwik osobisto z pord swej rodziny Polakom

najblisz, siostr Kazimierza W.
waciw jego spadkobierczyni,
przez ktr dopiero spyna na sukcesya.
Krlowa matka bya
bezwtpienia wybitn indywidualnoci polityczn, wiadom tajnikw
polityki europejskiej, w ktrej od dugich lat czynny braa udzia,
i

bieg w prowadzeniu

pertraktacyi,

niekiedy

intryg

dyploma-

Samodzielno w sdach w postpowaniu, energia nieledwie mska, cechoway matk krlewsk. Z drugiej jednake strony
sdziwy ju/. wiek osabi jej siy a dugoletni pobyt po za krajem,
ktry oderwa j od biegu spraw polskich, skazywa j w wielu
sprawach na wpywy postronne, co musiao wpywa ujemnie na

tycznych.

caoksztat jej polityki. I cho przeciw uprawnieniu jej do sprawowania rzdw nikt zasadniczo nie wystpowa, to jednak malkontenci
znajdowali podatny grunt do agitacyi przeciw rzdom kobiecym
w Polsce, do nich nieprzywykej. Wszystkie te atoli wzgldy znikay
dla Ludwika wobec nadziei,
matka nietylko kraj w spokoju
utrzyma potrafi, ale i spraw sukcesyi po nim na korzystne dla An-

degawenw wprowadzi

tory.

Stan kraju. Kraj. nad ktrym Ludwik, wzgldnie jego matka,

5.

obejmowaa wadz, atwym do rzdzenia nie by. Gospodarczo przez

Kazimierza W. podniesiony, potrzebowa jednak spokoju
bezpieczestwa, ktrego zwaszcza w Wielkopolsce brakowao za rzdw
ostatniego Piasta. Tymczasem zaprowadzenie sprystej administracyi, tak jak na Wgrzech, ktraby odpowiadaa powyszym potrzebom, byo niemoliwe, bo nowy krl nie posiada poparcia caego
narodu
siy swe wyta musia nie tyle w kierunku administracyi
gospodarki, ile w celach wycznie politycznych, dla zapewnienia
i

korony sobie

dynastyi.

Z trzech

dajcych

si wwczas w Polsce

wyrni

kierunkw politycznych, prcz niemieckich na og miast,

zdecydowanie sta po stronie Ludwika: bya
to grupa panw maopolskich czyli, jak mwiono, krakowskich. Drug
grup, niezbyt liczn, lecz wpywow, opierajc si gwnie na episkopacie klerze, byli legitymici, stojcy wprawdzie lojalnie na gruncie
ukadw sukcesyjnych Kazimierza W. z Ludwikiem, ale zdecydowani

jeden tylko szczerze

przeciwnicy wszelkiej ich zmiany. Przewana za wikszo Wielkopolan tworzya grup Andegawenom zadecydowanie wrog, ktra

mimo rnych zmian

przez

cay

czas

rzdw Ludwika

staa na

jan dbrowski: czahy andegaweskie:

byo moliwe natychMaopolanom, choby

z naruszeniem

stanowisku powoania krla Piasta, jeeliby

miast,

caoci

to

wbrew Ludwikowi
krlestwa. To te pierwszem zadaniem
i

415

regentki, zmierzajcej

do umocnienia w kraju stanowiska nowego krla, musiao by zorganizowanie

powikszenie stronnictwa panw krakowskich a rozbiprzez pozyskanie pewnej jej czci,
cie opozycji
te przez
pozbawienie jej wpywu na rzdy krajem
oddanie ich wycznie
w rce Maopolan. Do spenienia tego zadania przystpia tedy
regentka, stosujc nierzadko metody polityczne wyprbowane na
Wgrzech a wzorowane najczciej na przykadzie neapolitaskiego
absolutyzmu.
i

bd

bd

Panowie krakowscy. Gwn podpor Ludwika w Polsce

bya grupa maopolskich wielmow, przedstawicieli rodw, ktre
wraz z okietkiem Kazimierzem W. budoway now Polsk ktre
6.

te byy gorliwymi zwolennikami wgierskiej

obu ostatnich
tylko kontynuatorem

polityki

Piastw. Ludwik, opierajc si na nich, by

postpowania swoich poprzednikw. Do stronnictwa tego zaliczali si
wic Lelewici z kasztelanem krakowskim Janem z Ksia Melsztyna na czele, wsptwrc aktw 1355 r., ktry mg uchodzi za
patryarch w gronie maopolskich panw. Brat jego, Rafa z Tarnowa,
kasztelan wilicki, by jednym z zaufanych krlowej Elbiety, a dwaj
synowie Jana, Jako
Spytko, od wczesnej modoci zasugiwali si
domowi andegaweskiemu, kadc tern podwaliny pod pniejsz
wietno swych domw. Do rodw, ktre, podobnie jak Lelewici,
i

usilnie

popieray

czycy- Starowie,
i

najpotniejsi.

wgiersk
z

Do

rodw

polityk Kazimierza W., naleeli

maopolskich

najwybitniejszych

podwczas

postaci

wrd

Topor-

najliczniejsi

nich

naleeli

wwczas: bogaty Otto z Pilcy, rycerz przezorny

dobroczynnym,
pniej starosta
wojewoda sandomierski, Jan
z
Birkowa, marszaek koronny w pierwszych latach panowania
Ludwika ku kocowi jego rzdw wybijajcy si, Jako z Tczy na,
kasztelan wojnicki, rzutki, energiczny
zdecydowany, namitny
zwolennik Andegawenw, ktry pniej na zjedzie sieradzkim w r.
1383 tron dla Jadwigi uratowa. Najtsz w szelako z pomidzy
nich osobistoci by Sdziwj z Szubina, wywodzcy si z urazi
Starw-Paukw. Jest to, rzec mona, czowiek nowy, ktry za
czasw Ludwika szybko wysuwa si na czoo rodu staje siq jedn
z pierwszych osobistoci w pastwie. Piastuje z powodzeniem trudne
starostwo wielkopolskie, pniej krakowskie dalej wojewdztwo
kaliskie, a wreszcie zostaje w r. 1381 jednym z czterech wielkorzdcw krlestwa. Sprysty energiczny, dobry wdz dyplomata,
jest gorliwym zwolennikiem jednoci pastwa. Prawo charakteru
i

starosta wielkopolski,

i,

416

HIST0KYA POLITYCZNA

bystro umysu

umiejtno postpowania czyni go jedn z

Spotykamy te wrd panw

d od at ni ej szych postaci tego czasu.

okoo osoby krlowej

kowskich, skupiajcych si

naj-

kra-

regentki, przedsta-

Odroww, Lisw, Gryfitw, Sulimczykw, Rawitw

Sreniawitw. Wrd tych ostatnich wyrnia si sympatyczna

wicieli
i

rodw

by Jako Kmita

posta rycerska, jak

Winicza, rycerz dzielny

peen, starosta sieradzki a pniej krakowski,

tragiczna ofiara tumultu z 1376 r. Wyrazicie rysuje si wreszcie
osobisto przybysza z Wielkopolski, Jana Radlicy, Korabity, lekarza
i
ulubieca Ludwika, ktry dziki asce krlewskiej osiga wysokie
stanowisko kocielne
polityczne, lecz wchodzi przecie w grono
panw krakowskich jako element z wielu wzgldw dodatni. Najwiksze atoli wyniesienie przyniosy czasy Ludwika rodzinie Kurozwckich, Rycom, zawoania Poraj, cho zaznaczy trzeba,
pocztek jej wpywom da Kazimierz W. On to
rodziny,
Dobiesawa z Kurozwk, podnis z kasztelanii wilickiej na wojewdztwo krakowskie. Za czasw Ludwika Dobiesaw sta si niemaopolskiego stronnictwa, co znalazo swj widomy
bawem
wszelakiej

cnoty

gow

gow

w kocu kasztelanii krakowskiej po

Bez kwestyi by to polityk duej miary. Spokojumiarkowaszy od syna. dziaa wicej na zewntrz,
niejszy
podczas gdy Zawisza pozostawa niewtpliwie wewntrzn spryn
dworu
panw krakowskich.
najwaniejszych poczyna
to czowiek
7. Charakterystyk Zawiszy z Kurozwk. Zawisza
niezwykej energii, bystroci umysu
zdolnoci politycznych. Tym
te zaletom zawdzicza gwnie swe wyniesienie, bo przyjaci!
liczy niewielu a wrogw niemao. Na talencie jego pozna si ju
Kazimierz W. Panowanie Ludwika wszelako, a w szczeglnoci
szczliwe przeprowadzenie sprawy sukcesyi otworzyo przed Zawisz
na ocie wrota do wpyww
karyery. Jako podkanclerzy, pniej
kanclerz, a wreszcie vicarius krlestwa, sta si faktycznym kierownikiem polityki polskiej tego czasu. Otrzymana wreszcie nagroda, biskupstwo krakowskie, pozwolia mu dowie,
wbrew zawistnym paszkwilom Janka z Czarnkowa dors do tego zadania, przynajmniej tak,
jak je w XIV w. pojmowano. By to czowiek ambitny,
wadzy
karyery, lecz bez kwestyi niepospolity, jedna z najtszych gw
w wczesnej Polsce. Wrogi mu Janko z Czarnkowa, ktrego zreszt
talentem politycznym niewtpliwie przewysza, maluje go jako
czowieka zaprzedanego dworowi dla karyery. Zarzut to niesuszny.
Fakty wykazuj raczej,
Zawisza nietylko nie by powolnem
narzd/.iem w rkach Ludwika czy Elbiety, lecz odwrotnie,
oni ulegali jego wpywom. Nie robi te Zawisza ustpstw krlowi
znak

osigniciu przeze

Janie z Melsztyna.
i

dny

jan dbrowski: C/.ASY ANDKOA WKNSK1R

417

przeprowadzajc pakt koszycki, da dowd, jak dba

spoecznoci szlacheckiej. Ujemne strony, przewanie zreszt prywatnego jego ycia, nikn bez kwestyi wobec zasug
stanu, ktry Jadwidze utorowa drog do tronu.
politycznych
8. Polityka Maopolan. Grupa Maopolan, na ktrej opar swe
rzdy Ludwik, bya tworem politycznym dwu ostatnich Piastw. To
te panowie krakowscy, a z nimi Ludwik, kontynuowali w zasadzie
polityk Kazimierza W., przystosowujc j zreszt do zmienionych
warunkw. Na wzr wgierski Kazimierz W.
ojciec jego dobiera
sobie doradcw z pord ludzi rodzin nowych, ktre, im zawdziczaczasach
jc wyniesienie, tern wierniejszymi byy podporami tronu.
Ludwika ludzie ci ujli waciwie w swe rce losy kraju umieli go
wrd trudnych warunkw poprowadzi ku przyszoci.
zetkniciu
za darmo, lecz,

potrafi o interesy

ma

wiatowego znaczenia, jakimi na polu dyplomacyi polityki by Ludwik

jego doradcy, wykazali taki zasb politycznego
talentu, ktry zaszczyt im przynosi. Wiernie trwajc przy Ludwiku

z mistrzami

Wytrwale
swe rce utrzyma, nie dopucili,
by krajem rzdzili obcy, by powtrzyy si czasy Wacawa czeskiego
i

jego dynastyi, umieli zarazem strzedz interesw kraju.

dc do

tego,

by

wadz uj w

by Polska zesza do rzdu prowincyi wgierskiej. Patrz'-

przy-

si na szerokie horyzonty; nieraz twardzi w poste (>owaniu, dowiedli wszake, e trudn sztuk rzdzenia wykonywa
umiej z poytkiem dla kraju.
9. Legitymici. Do obozu andegaweskiego nie przeszli jednak

szo,

zdobyli

wszyscy ludzie

ze

szkoy Kazimierza W.

Ju

za

ycia jego wy-

tworzya si wrd nich grupa, ktra odmiennym od reszty doradcw krlewskich hodowaa zapatrywaniom na tle stosunku do
Andegawenw a zwaszcza sprawy sukcesyi. Za rzdw Ludwika
przesza ona do opozycyi, agodniejszej moe co do formy, ni
kroczcej zawsze po drodze legalnej, ale niemniej
wielkopolska,
duchowni
dotkliwej w skutkach. Grup t tworzyli przewanie
a orodkiem jej by Janusz Suchy wilk, kanclerz Kazimierza, pniejszy arcybiskup gnienieski. Nazwaby j mona party legitymii

stw,

ktrzy

na

stali

gruncie

ukadw

sukcesyjnych

Kazimierza,

Kandydatem
poza nie na korzy
pj
ich na tron polski po Ludwiku by z wykluczeniem crek Ludwika
Kazko szczeciski, ktry adoptowanie przez Kazimierza w duym
zdaje si stopniu zawdzicza kanclerzowi Januszowi. Janus/, ozowybitny prawnik, cieszy si ogromnym
wiek duych zdolnoci
wpywem za ycia Kazimierza. Uniewanienie zapisu zmarego krla
dla Kazka, podkopujce cay plan Janusza, spowodowao przejcie
do opozycyi. Tern gorliwiej opiera on si /mianom ukadw suk
nowej dynastyi

nie chcieli.

j<

Encyklopedya polska. T. V

cz.

I,

27

418

H1ST0KYA POLITYCZNA

cz

pocigajc za sob
episkopatu, na ktry duy wpyw
wywiera. Ulega mu krewny jego, sdziwy arcybiskup gnienieski
Jarosaw Bogorya ze Skotnik, a biskup krakowski Floryan Mokrski
podziela jego pogldy
postpowanie. Ten za legitymizm wysyjnych

szego duchowiestwa
noci,

zwaszcza

spowodowa mia
kwesty

sukcesyi,

dla

Ludwika cikie

trud-

ktre tylko krok za krokiem

mona byo przezwycia.

Opozycja wielkopolska. Sytuacya w Wielkopolsce, podobnie jak w Maopolsce, bya nastpstem
dalszym cigiem stanu
wytworzonego przez dwu ostatnich Piastw; w stosunku do obcego
monarchy przybraa ona jednake na ostroci. I okietek
Kazimierz W. budowali zrby pastwowoci polskiej na Maopolsce,
karniejszej
pewniejszej. Wielkopolska, wyjwszy kilka rodw odda10.

zazdroci patrzya aa krakowsk dzielnic, ktra

w kraju stanowiska. Potpiaa polityk
krla
oparcie si o Wgry, od ukadw
sukcesyjnych ostentacyjnie trzymaa si zdaleka. Z chwil wstpienia
Ludwika na tron separatyzm Wielkopolski w\ stpi z now si.
Zadano, by krl koronowa si w Gnienie, o czem za obu
poprzednikw nie byo mowy, a gortsze ywioy poczy oglda si
nych tronowi,

pozbawia
i

przodujcego
Maopolan, a

Mi

kontrkandydatem do korony. Mg nim by Kazko szczeciski,

ssiad pnocny Wielkopolski. Mona si byo spodziewa,
nie
bdzie on rezydowa w dalekim dla Krakowie, lecz
punkt
cikoci w pastwie przeniesie do Wielkopolski, bliszej jego
Pomorzu
Mazowszu, skd pochodzia jego ona, Wielkopolska
moga odzyska przodujce stanowisko. Plan ten jednak udaremni
Ludwik z Maopolanami, a Kazko ustpi. Akcy jego zwolennikw,
ktrej lady widoczne s w walce z Brandenburgi o Santok,
przerwano. Malkontenci jednake nie myleli ustpowa.
11. Pierwsze wystpienie Wadysawa Biaego. Ze wzgldu na
pokrewiestwo rodowe najblisze prawo do tronu po Kazimierzu
W. mia Wadysaw Biay,
gniewkowski, ktry na par lat
przedtem, odstpiwszy swe ksistwo Kazimierzowi W., wyjecha za
granic a wwczas przebywa jako mnich w klasztorze w Dijon.
Na wie o mierci Kazimierza W.
Wielkopolan postanowia
zaprosi go na tron polski
wysaa do w tym celu kilku ludzi
Wtedy Wadysaw pospieszy do kuryi papieskiej, by
zaufanych.
uzyska, zwolnienie od lubw klasztornych. Napotkawszy na trudnoci w tym wzgldzie
widzc,
Ludwikowi udao si bez
za

ksi

cz

wikszych przeszkd obj rzdy w Polsce, zdecydowa si ograniczy swe aspiracye do odzyskania przynajmniej Gniewkowa
tym celu uda si na dwr budziski, gdzie liczy na poparcie
i w

JAN

swej

DBKOWSKU

ony

siotrzenicy,

CZAST AMDKGAWKSK1E

Ludwika,

utrzyma go zdaleka od

Elbiety.

Ludwik

419

pragn

atoli

skierowa go znowu do
Avignonu, zalecajc staranie si najpierw o dyspenz, ktrej mu
wszelako papie, zapewne nie wbrew woli Ludwika, ostatecznie

odmwi w

kraju

listopadzie 1371

dlatego

r.

Czarnkowa. Z antyandegaweskim ruchem

w Wielkopolsce w ogle, a z zamiarami Wadysawa Biaego
w szczeglnoci bya zapewne w zwizku gona sprawa podkanJanko, syn wjta czarnkowskiego
clerzego Janka z Czarnkowa.
karyer
duchown
u boku wielkopolskiego
Bogumia, rozpocz
opozycyonisty Andrzeja Zarby, biskupa szweryskiego a na dwr
krlewski dosta si zapewnie przy porednictwie wybitnego dyplomaty, Jana syna Pakosawa, z ktrym si zetkn w Avignonie. Po
Janie z Buska, przy ktrego usuniciu mimo wszystko nie cakiem
jasn odegra rol, otrzyma piecz podkanclersk a z ni wane
stanowisko u boku Janusza Suchywilka, przeciwnika Andegawenw.
12.

Sprawa Janka

Z Wadysawem Biaym zetkn si zdaje si ju w Polsce jako

kanonik wocawski, pniej za w czasie pobytu w Avignonie. Mniej
Janko prbowa wykra
wicej w poowie 1371 r. wyszo na jaw.
W.,
grobowca
Kazimierza
zamach jednak, z przyinsygnia koronne z

przeciw podkanclerzemu
czyn bliej nam nie znanych, nie uda si
wytoczono dochodzenie, pozbawiajc go jednoczenie urzdu. Janka
przed regentk przyzna si do winy, wzio w obron
atoli, mimo
duchowiestwo, w szczeglnoci za niezbyt yczliwi dworowi
biskup krakowski arcybiskup gnienieski, dziki czemu uwolniono
Janka z pod stray a sd duchowny od wszelkich zarzutw go oczyci.
Zawisza z Kurozwk, ktry po Janku otrzyma urzd podkanclerzego
wraz z Mikoajem z Kurnika, proboszczem u Panny Maryi w Krakowie, gwnie przeciw niemu mia wystpowa, spow-odoua jednak
pocignicie Janka quoad temporaliao przed kompetentny sd
istocie te sd ziemski poznaski, w ktrym jako asesorzy
wiecki.
10
zasiadali najwybitniejsi dostojnicy wielkopolscy, wyrokiem z
czerwca 1372 r. uzna Janka winnym zbrodni obrazy majestatu
skaza go na banicy oraz konfiskat dbr. Wyrok wykonano
a Janko wyjecha z kraju, by po pewnym czasie, gdy sprawa troch
odda
przycicha, powrci na swj arcbidyakonat gnienieski
si pisaniu kroniki, dostarczajcej bardzo cennych inforinacyi do
dziejw panowania Ludwika w Polsce, lecz majcej za cel waciwy
oczyszczenie Janka w opinii potomnych od moliwych zarzut
a pogrenie wronich mu panw krakowskich, w szczeglnoci
zamach swj popeZawiszy z Kurozwk. Nie ulega wtpliwoci,
ni Janko nie z chci zysku, ale w celach politycznych. Nie in
i

87*

420

HISTOKYA POLITYCZNA

dosign waciwych

insygniw koronacyjnych, pragn zdoby

przynajmniej insygnia grobowe, by niemi mg si ukoronowa jaki
pretendent do tronu polskiego. Chronologia
zwizek wypadkw,
szereg drobnych wzmianek rozsypanych w kronice samego Janka,
i

podobniejszem

korzy

Wadysawem Biaym

czyni najprawdoJanko z Czarnkowa dziaa na

tego ksicia, ktry go zreszt, podobnie jak
innych, zawid

a wreszcie stosunki jego z

przypuszczenie,

nadziejach.

Prby pacyfikacji Wielkopolski. Sprawy Kazka szczeciBiaego Janka z Czarnkowa dostarczaj obficie
dowodw na stan gronego dla Ludwika wzburzenia, jakie w chwili
wstpienia jego na tron panowao w Wielkopolsce. I aczkolwiek dziki
jego krakowskich doradcw
przezornej
energicznej polityce jego
do wybuchu nie przyszo, to jednake widoczn bya konieczno
szybkiego tame dziaania. Stwierdzi to musia
sam Ludwik
w czasie pobytu swego w Wielkopolsce, gdzie pod rzdami starosty
Przecawa z Gutowa anarchia wzrastaa ustawicznie.
rezultacie
regentka usuna Przecawa z urzdu okoo 1 maja 1371 r.
wysaa
na jego miejsce zaufanego Ottona z Pilcy. Ale Otto by Maopolaninem
Wielkopolanie, cho odstpili od zaoonego przeciw jego
nominacyi protestu, uprawiali wobec niego system biernego oporu,
tak e pozbawiony poparcia starosta by bezsilnym wobec szerzcego
si w tej dzielnicy zamtu. Spowodowao to ustpienie Ottona
13.

Wadysawa

skiego,

podr regentki do Wielkopolski w lecie 1372 r.. po ktrej starostwo wielkopolskie oddaa ona energicznemu Sdziwojowi z Szubina; ten, cho wszed do rodu maopolskich Starw, by z pochodzenia Wielkopolaninem atwiej mg liczy na poparcie tamtejszej
szlachty. Wybr okaza si nad wyraz trafnym. Energicznie przystpi
i

Sdziwj do uspokojenia Wielkopolski a przedewszystkiem do zjednania dworowi szerszego koa zwolennikw, co wanem byo zarwno
w interesie administracyi kraju, jak
toczcej si wanie akcyi
sukcesyjnej. Zanim jednake rozpoczta przeze praca wyda moga
i

bya owoce, przyszo

do pierwszego, nieudaego zjazdu koszyckiego

zamachu ze strony Wadysawa Biaego.

14. Sprawa snkcesyi po Ludwiku.
chwili, gdy Ludwik zasiad
na tronie polskim, nie wielka bya nadzieja, by doczeka si mg
nastpcy. Nie tyle wiek, ile raczej sabe juz wwczas bardzo zdrowie
krla nakazywao mu myle o uregulowaniu przyszoci
losw
crek, z ktrych najstarsza Katarzyna urodzia si w r. 1370,
i

w
i

rok

po

ssiedzi,

ywsze ni

niej

Marya, a

szczeglnoci

zazwyczaj

snu

pniej Jadwiga. Rwnie

i
Luksemburgowie,
poczli plany na tle maestw crek
trzy

lata

za Habsburgowie

JAN DBROWSKI! CZASY ANDEGAWESKIE

421

Wstpujc na tron polski, uwikany

cesarzem Karolem IV z powodu sporu jego
z Wittelsbachami. Poniewa za cesarz nosi si pocztkowo z zamiarami poparcia Kazka pomorskiego przeciw Ludwikowi w Polsce,
przeto sytuacya staa si jeszcze trudniejsz. Polska wszake
nie wzia udziau w walkach, jakie toczy Ludwik z cesarzem
krlewskich

ich

dziedzictwa.

by Ludwik w wojn

r., o tyle
pomylnych dla Ludwika,
skoniy cesarza
podjcia rokowa z dworem wgierskim o zwizek maeski
jednej z krlewien z synem cesarza Zygmuntem, co na razie usunoby niebezpieczestwo ze strony Karola IV, groce w Polsce. Rokowania te toczyy si przez cay prawie rok 1372, atoli bez defini-

lecie 1371

do

tywnego

rezultatu,

gwnie

powodu niewyranego stanowiska

cigle jeszcze intrygowa w kuryi papieskiej przeciw

interesom Ludwika w Polsce. Oporne wobec tych ukadw stanowisko
zajmowaa te Elbieta okietkwna, zdawna niechtna Luksemburgom. Za jej to zdaje si spraw wysano wtedy gwnego
rzecznika Karola IV na dworze wgierskim, palatyna ksicia Wadysawa opolskiego, na
na stanowisko zaszczytne, lecz pozbawiajce
go wpywu na zewntrzn polityk dworu budziskiego. Cesarzowi
jednake chodzio bardzo o to, by synowi swemu zapewni
spadku po Ludwiku,
dlatego czeka jeno chwili sposobnej, by
projektowany zwizek z Andegawenami przeprowadzi.
cesarza, ktry

Ru

cz

15. Akcya sukcesyjna w Polsce. Spraw sukcesyi po Ludwiku

regulowa zasadniczo akt budziski z r. 1355 przewidujcy,
prawo do nastpstwa po Kazimierzu W. ma sam Ludwik, jego
bratanek Jan ich mscy potomkowie.
razie braku tyche Polacy
uzyska mieli swobod dysponowania tronem. Poniewa za ksi
Jan zmar w dziecistwie bezpotomnie a Ludwik synw nie posiada,
przeto jasnem byo, e jeeli stan ten do mierci Ludwika nie
ulegnie zmianie, przyjdzie po niej do elekcyi krla, ktrej wynik
bardzo mg by wtpliwym. Rozumiano to na dworze Dudziskim

to

byo jedn

gwnych

przyczyn osadzenia

Elbiety,

Polsce

osobistoci najbardziej uzdolnionej do korzystnego uatwienia sprawy

Bardzo rycho na uruncie koniecznoci zmiany ukadu

budziskiego stanli tez panowie krakowscy. Czynili to nic / duosukcesyjnej.

ractwa, lecz z przekonania,

mogli

mw,
crek

wrd

na korzystny dla
ktrzyby odpowiedzie

liczy

Ludwika

Piastowiczw, ktrzy najatwiej

siebie
QQOgli

przebieg
zadaniu,

bd czonkami potnycb dynastyi

Polsce udzieli poparcia, a co waniejsza,

polskiej

dokona

brak

elekcyi,

natomiast

ma

obcych,

jest

mowie

mogcych

takiego krlowej

bdzie mona waciwie przeznaczy, czyli e faktycznie

si elekcyi, ale jeno przez grono zwizanych ze sob

422

H1SK-KYA POLITYCZNA

panw maopolskich. Przystpiono przedewszystkiem do

zjednania

dworowi szerszych k spoeczestwa. Ekonomiczna polityka Ludwika

Elbiety, kolonizacya, sprawa restytucyi, a wreszcie polityka wobec
miast dostarczaj na to wiele dowodw. Nosz one wybitne pitno
polityczne. Przywileje kolonizacyjne otrzymuj albo ludzie zwizani
z dworem, albo tacy. ktrych t drog usiowano zjedna.
Akcy
restytucyjn rozpoczynano lub wstrzymywano zalenie od chwilowych
konstelacyi politycznych w kraju, spowodowanych spraw sukcesyjn.
Geneza restytucyi nie jest dostatecznie wyjanion. Chodzio tu
zwrot majtkw, ktre, jak twierdzili poszkodowani, zostay
i

minus

iuste

dlatego,

zabrane im przez zmarego krla, najprawdopodobniej

posiadania

mowa. Elbieta
w Wielkopolsce

nie umieli

ich

w tym

stworzya

celu

si dostatecznie wylegity-

sdy

osobne

restytucyjne

Maopolsce. Lecz podczas crdy ten ostatni dziaa

czas duszy, dziaalno pierwszego utkna niebawem, zdaje si
dlatego,
reuentka skonna bya do restytucyi tylko na rzecz ludzi
dworowi oddanych, a tyli w Wielkopolsce byo bardzo niewielu.
i

kadym
w

polsce

\'-)12

przygotowawcz
ni^

sprawa

razie

r.

ta,

wica

dowodem,

jest

z pobytem Elbiety w Wielkowwczas ju rozpoczto akcy

sprawy sukcesyi. Jeeli jednak

dla

wykazywaa ona widocznych

stawiay si one

si

rezultatw,

rozwoju
stanem, ktry

zastrzee

Podobn

miast

przywilejw

eske byy

zastosowano

Polsce.

akcy w tym

sobie miasta polskie przez

oywienie

Wgrzech

na

Miasta

szczeglnie

popierali, czerpic z nich polityczne

mierza W. rozpocz Ludwik

zjedna

o tyle lepiej przed-

to

miejskich.

Andegawenowie,

tam

polityk

Wielkopolsce

miastach.

16. Polityka miejska. Czasy andeuraw

epok

jedynym

Ludwik,

bez

materyalne poparcie.

Jeszcze za ycia Kazi-

kierunku, starajc si
ich

handlu

miastami

zapewniajc pierwszym szereg wanych przywilejw handlowych. Przywilej budziski z r. 1368 faworyzuje nawet
wyranie kupcw polskich na Wurzech, cho wgierscy nie otrzytrskiem)

mali za

to

Polsce rekompensaty. Cel polityczny jest tu widoczny.

Wstpiwszy

na tron polski. Ludwik, wraz ze

dziki

polityk,

ktrej

szereg

miast

sw matk

polskich

kontynuuje

zdobywa cenne

skadu
zwolnienia od ce. Duymi pod
tym wzgldem zy-kami mg si pochlubi zwaszcza Krakw, na
ktrego politycznem stanowisku, jako stolicy, najbardziej dworowi
zaleao. Obok tych celw bezporednich przywiecay Ludwikowi
lalsze w postpowaniu wobec miast. Przykad zachodu
dowiad-

przywileje, zwaszcza prawo

czenia,

stanu

Wgrzech, wykazyway mu warto silnego

mieszczaskiego jako przeciwwagi wobec stanw wyszych
poczynione

na

JAN

rda dochodw

OBKOWSKi: OZABY ANDKGAWKSKIE

dla

monarchy.

423

tego to punktu widzenia popie-

Elbieta ekonomiczny rozwj miast polskich, czyrali Ludwik

nicy wwczas istotnie wielkie postpy. Handel polski utorowa sobie
drog daleko w
Wgier, sigajc wielkich arteryi handlowych,
czcych Konstantynopol ze rodkiem Europy, oraz rozwija pocz
sw ekspanzy na wschd, poprzez kraje ruskie. Najwiksze zdobycze
osign tu Krakw, ktremu te udao si znacznie skrpowa
swych konkurentw handlowych, zwaszcza za miasta krajw Zakonnych. To te panowanie Ludwika stao si dla miast polskich,
a zwaszcza Krakowa, okresem zotym. Na polu grnictwa kontynuowano dziaalno Kazimierza W. (statut 1368 r.), gdy Elbieta
wydaa w r. 1374 ordynacy dla kopal olkuskich, opart na wzorach
wgierskich.
stosunku do miast wogle nie widzimy wprawdzie
ladw dziaalnoci prawodawczej w czasie rzdw andegaweskich,
jedynie za tylko czysto ekonomiczn, z mocnym podkadam politycznym. Ona to jednak spowodowaa, i miasta nie tylko zajy
lojalne stanowisko wobec dynastyi, lecz atwo
sz\ bko zgodziy si
na sukcesy crek krlewskich.
17. Pierwszy zjazd w Koszycach. Bezporednio przygotowania
do zmiany porzdku sukcesyjnego rozpoczto w drugiej poowie
1372
Elbieta starsza udaa si wwczas do Wgier w towarzystwie
i

gb

r.

grona zaufanych

doradcw maopolskich.

Tam te zim

1372 3

r.

omwiono widocznie warunki przyszego paktu sposoby dziaania,

by w roku nastpnym wprowadza je w czyn. Aeby ubezpieczy
si od strony cesarza, doprowadzi dwr budziski do porozumienia
i

Karolem IV z wiosn 1373

zasadniczym ukadzie o

drug

r.,

ktre znalazo swj ostateczny wyraz

maestwo

Zygmunta,
w Wyszehradzie
23 czerwca 1373 r. Ju podczas tych pertraktacyi uda si Ludwik,
w kocu maja r., do Krakowa dla ostatecznego porozumienia si
z Polakami. Wtedy to zapewne zdecydowano termin zjazdu szlachty,
duchowiestwa miast celem osignicia ich zgody na projektowan
zmian porzdku sukcesyjnego. Postanowiono go odby* jesieni,
& przed nim w zwykym terminie wybierania podatkw na w. Michaa
miary
rozpocz pobr poradlnego w wysokoci 6 groszj oraz
owsa
3 miar pszenny
szlachta
anu.
duchowiestwo oparo
si paceniu poradlnego. Krl, aczkolwiek do poboru tego podatku
mia prawo, wystpi z nim wycznie ze wzgldw politycznych,
z

syna

cesarza,

rzdu crk Ludwika Marya, zawartym

t.

/,

cen

odstpienia od poboru poradlnego,

atwiej si zgodzi na sukcesy jego crek. W
>lnegO podnieconia odby si okoo
padziernika /.jazd, zwoany do Koszyc, kt*
jednake rozszod si bez rezultatu. Jakie byy powody, dla ki
liczc, na to,

szlachta,

za

424

HISTORYA POLITYCZNA

porozumienie nie doszo do skutku, nie wiemy. Z nielicznych danych*

najo tym zjedzie posiadamy, mona tylko wnioskowa,
episkopaty
bardziej oporne stanowisko zajmowa legitymistyczny
podczas gdy najustpliwszemi okazyway si miasta, a przynajmniej

jakie

ich

cz.
18.

Wadysawa

Zamach

Biaego. Prawie jednoczenie

z tern

rozgoWielkopolsce Wadysaw Biay w nadziei,

ryczenie, wywoane zatargiem o poradlne, uatwi mu opanowanie tej
tamtejszej szlachty z Nadzielnicy, do ktrego wzywaa go
zjawi si 8 wrzenia 1373 r.
czami na czele. Gdy jednake
w Wielkopolsce nie moe liczy na.
w Gnienie, okazao si,

zjawi si

cz

ksi

szersze

poparcie

zraonej jego postpowaniem

szlachty,

r.

1371.

Tylko na Kujawach, w szczeglnoci w dawnem swem ksistwie,

mia Wadysaw powodzenie, dziki ktremu opanowa InoSzybko atoli nastpia
Szarlej.
wrocaw, Gniewkw, Zotoryj
zmiana sytuacyi. Krl Ludwik ogosi pospolite ruszenie Kujawian
i

Wielkopolan przeciw ksiciu a Sdziwj z Szubina, starosta wielprzystpi do oblenia Inowrocawia, ktry niebawem
zdoby. Wadysaw, opuszczony przez wielu stronnikw, zda si na
ask krlewsk. Gdy za przy wszcztych wwczas rokowaniach
nie zdoa uzyska od krla adnych ustpstw dla siebie, opuci
schroni si w pogranicznem Drezdenku u przyjaznych mu
kraj
i

kopolski,

panw de

Ost.

By

19. Pakt koszycki.

moe,

niepowodzenie

Wadysawa
korzy
w roku

Wielkopolsce pewn zmian na

krla. Akcya bowiem w sprawie sukcesyi, podja
nastpnym ponownie przez krlow Elbiet jej doradcw,

Biaego spowodowao w

da

wydaa

pozytywne rezultaty. Zgod na sukcesy crek krlewskich, jeszcze

przed ostateczn decyzy, uzyskano od niektrych miast wielko-

moe

od tamtejszej szlachty, gdy drugi zjazd, zwoany

we wrzeniu 1374 r. znowu do Koszyc, zaatwi spraw szybko,
a wic pewno bez wikszych trudnoci. Tylko episkopat, pod przewodnictwem nowego arcybiskupa gnienieskiego, Janusza Suchywilka,
polskich a

trwa na nieprzejednanem stanowisku. Wobec tego zdecydowano

si tro, choby na razie, pomin pakt w Koszycach duchowiestwa
nie obj. Dokument, wydany tam przez krla Ludwika 17 wrzenia
1374 r., stwierdzi dojcie do skul ku kompromisu midzy krlem
i

z jednej

rycerstwem

miastami

polskimi

drugiej

strony

na

nastpujcych warunkach: Polacy zgodzili si na zniesienie postanowie ukadu budziskiego z 1355 r., stwierdzajcych, i po
Ludwiku maj prawo do tronu polskiego tylko mscy jego potomkowie, oraz przyrzekli, e gdyby krl zmar nie pozostawiwszy syna,.

JAN DBROWSKI: CZASY AHDKGAWE8KIR

uznaj nastpc jego jedn

425

t, ktr

im wyznaczy
zamian za to krl: 1) przyrzeka
Ludwik, jego ona lub matka.
zachowa pastwo nie umniejszone a odzyska dawniejsze straty
odstpowa nie tylko od poboru poradlnego, ale
terytoryalne
2)
ciarw, zastrzegajc
zwalnia szlacht od wszelkich podatkw
sobie tylko opat 2 groszy z anu na znak zwierzchnoci monarszej;
3) szlachcie, wzitej w niewol lub poszkodowanej w czasie wyprawy
po za granice kraju, gwarantowa odszkodowanie a grody wznoszone
baronw zobowiza si budowa wasnym
bez zgody szlachty
kosztem; 4) przyrzeka obsadza urzdy ziemskie, piastowane doypodwotnio, a w szczeglnoci wojewdztwa, kasztelanie, gstwa
ziemianami
dotyczcych
wycznie
ziem,
a
starostwa
komorstwa
5)
grodowe, imiennie wyliczone, w liczbie 23, jedynie Polakami, z wyranein wyczeniem obcych i osb ksicego pochodzenia; 6) zrzeka
si stacyi w dobrach szacheckich; 7) przyrzeka dochowa wszystkich
miasta posiadanych.
przywilejw, dotd przez szlacht
gwnie Maopolanie, a redakTwrcami paktu koszyckiego
torem jego prawdopodobnie by Zawisza z Kurozwk. Na niektrych
postanowieniach koszyckich zna jednak wyranie,
one rezultatem kompromisu pomidzy Wielkopolsk a Maopolsk, z widoczn
zreszt przewag tej ostatniej. Punkt, dotyczcy urzdw ziemskich,
by bez wtpienia ustpstwem dla Wielkopolan, sparaliowanem
starostwa, a wic faktyczn wadz w kraju, zastrzeono
o tyle,
dla Polakw wogle, co w praktyce objawi si mogo obsadzaniem
Maopolan na starostwie wielkopolskiem, jak to poprzednio nieraz
si zdarzao. Kompromis ten jednake nadaje paktowi koszyckiemu
crek,

to

e s

wielk donioso

wewntrznej

dla

spoistoci

pastwa

polskiego.

zdarzao si najczciej, i
Maopolanie wystpowali
imieniu caego kraju, podczas gdy Wielkopolska uprawiaa do
pewnego stopnia bierny opr. Teraz udao si Maopolanom skoni
do udziau w akcie oglno pastwowym tsam Wielkopolski;, ktra

Poprzednio, za

w
w

W.

Kazimierza

aktach tego rodzaju, jak

n.

p.

jeszcze,

p.

1355,

Ludwika wystpowaa z separatystycznemi

Wielkopolsk osobnego paktu nie zawierano,
stwierdzao najdobitniej jedno pastwa. Drugim wanym momentem byo stwierdzenie po raz pierwszy istnienia jednolitego stanu

jeszcze

przy

deniami.

koronacyi

To,

szlacheckiego, posiadajcego nie jednostkowe przywileje, jakimi

nadal

musiay si zadowala

prawa.

urzdze

Postanowienia

wgierskich,

'

miasta, ale wsplne,

koszyckie
a

zasadzie

wykazuj te niewtpliwy

zwaszcza zotej

bulli

Andrzeja

II,

n. p.

rwne

wpyw
dekretu

Ludwika z r. 1351, lecz nie id tak daleko, jak lamie, nawet tam,
Polska bya jeszcze w niojednem u pogdzie si na nich wzoruj.

426

HISTOKYA POLITYCZNA

cztkw tego, co ju rozwino si

wszed do paktu koszyckiego artyku

Wgrzech;

na

tak

n.

p.

nie

zotej bulli de non praestanda

oboedientia, mimo, e by zdaje si w Polsce dyskutowany, jak na to

wskazuj wypadki podczas wyprawy ruskiej w 1351 r. Pakt tego
rodzaju, jak koszycki, byby bezwtpienia nastpi wczeniej czy

pniej w Polsce, nawet, gdyby na tronie jej zasiad by syn Kazimierza W.

tym kierunku szed cay rozwj stosunkw spoecznych
politycznych, a akt wydany przez Ludwika by tylko syste-

matycznem ujciem
i

ca si dyy

krla Piasta,

ukad
stpi

dynasty

spoeczestwie

do uzewntrznienia si. Przypuci mona,

za
pewniej czujcego si na tronie pradziadw,
krlem a spoeczestwem szlacheckiem byby nai

midzy
cen wikszych walk

nbcej, nie

istniay

ktre

silniej

taki

za

faktw,

tych

tar,

ni

to

miao

miejsce za

zawsze pewnej swego stanowiska

rzdw

gry skonnej

do kompromisu. Pakt koszycki by bez kwestyi wielk zdobycz dla

dla Andegawenw. Panowie maopolscy,
szlachty, ale nie mniejsz
popierajc yczenia krlewskie w tym wzgldzie, nie czynili jednak
powicenia. Pragnli oszczdzi krajowi walk zamieszek, jakieby
wybr krla po mierci Ludwika w myl ukadw 1355 r. mg
pocign. Zamykali drog do tronu kandydatom piastowskim, ksii

tom

maej wartoci, wybr za

zaiste

ma

przyszej

krlowej

otwiera im nowe widoki rozszerzenia potgi pastwa polskiego.

Zgadzajc si na pakt koszycki, nie amali Polacy litery ukadw
kazimierzowskich, ktre nie wykluczay przecie monoci wybrania
przez nich, w braku synw Ludwika, jednej z jego crek. Bez wtpienia

jednake

nie szli za

duchem postanowie

ostatniego z Piastw,

na ten wypadek rad by widzie na tronie polskim swego

wnuka. Kazimierza Bogusawowica.
Krl Ludwik, stosownie do
postanowie zawartego ukadu, dokona odrazu w Koszycach wyznaozenia nastpczyni swej w Polsce: miaa ni by najstarsza crka
Katarzyna, ktrej te Polacy zebrani na zjedzie niezwocznie zoyli hod.
20. Wyjazd krlowej Elbiety i rzdy starostw. Po dojciu
do skutku paktu koszyckiego Elbieta Lokietkwna uwaaa za spektry

gwne swe

zapewnienie jej dynastyi

andegaweskiej,
pragnc zapewne spoczynku ze wzgldu na podeszy wiek. wyjechaa do Wgier w lecie 1375 r., zoywszy rzdy
w rce syna Poniewa Ludwik nie przekaza nikomu wadzy sprawowanej przez ni w Polsce
po za bardzo krtkim pobytem w styczniu 137B r. dalej przebywa po za krajem, przeto przez rok, do
nione

zadanie

Polsce,

t.

j.

jesieni

137K

r.,

zapanowao prowizoryum.

czasie ktrego rzdzili

427

JAN DBKOWSKi: CZASY ANDRGAWK8KIR

zaufani doradcy maopolscy, odwokrajem faktycznie starostowie

w razach najwaniejszych.
tylko
Ludwika
decyzyi
ujc si do
i

Ponowny zamach Wadysawa Biaego.

21.

Starosta wielko-

polski, Sdziwj z Szubina, korzystajc z niepowodze Wadysawa

akcy nad poBiaego, prowadzi tymczasem w Wielkopolsce
zyskaniem dla dworu jak najszerszego koa zwolennikw. Dziki
jego zabiegom przeszed do tego obozu szereg osobistoci zwaszcza
odzicw, a Wielkopolska w czasie ukadw koz rodu Paukw

yw

szyckich

zaja umiarkowasze stanowisko. Na stolicy biskupiej w Pote od r. 1375 Mikoaj z Kurnika, proboszcz u Panny

znaniu zasiad

kanonik poznaski, jeden z gorliwych zwolenMaryi w Krakowie

Miao to
przyjaciel Zawiszy z Kurozwk.
nikw Andegawenw
wieym
zazwaszcza
po
Mikoaj,
ujemne
strony,
bo
wprawdzie
uchodzi
kolekty,
targu z biskupem krakowskim o sprzeniewierzenie
i

sw

ktliwo utrudnia pacymaej wartoci, a przez

fikacy kraju, lecz z drugiej strony jako czowiek zdolny, wyksztacony bardzo obrotny, stanowi powan przeciwwag dla niechtnego
dworowi arcybiskupa Janusza Suchywilka. Okolicznoci te byy w dustopniu powodem, i nowe przedsiwzicie Wadysawa Biaego
adnego ju nie znalazo gruntu w Wielkopolsce. Ksi, ktry od
za c/.owieka

ym

prby przesiadywa w Drezdenku, pocz latem 1375 r.

snu plany ponownej wyprawy, o ktrych wieci ju w lipcu kry
zaczy po Wielkopolsce. Jako w pierwszych dniach wrzenia ksi,
ostatniej swej

spoiwszy winem przez swych szpiegw Krystyna ze Skrzypowa, dowdc zamku Zotoryi, opanowa podstpem ten grd zyska przez
i

to

podstaw do

Wielkopolsce, ale

usiowa,

para jego

wczgi

dziaania.

dalszego

nawet
tak

Szlachta

w duej czci

jednake, nie tylko

na Kujawach, nie od|

pod sztandar ksicia zbiegli .si tylko

biedacy , ktrzy jednak, nie

majc

nic do stracenia a wiele

Przyby mu te z pomoc
wspudziaem Wadysaw
prbowa bezskutecznie dobywa Racia, naleeego do biskupa
zaj przy pokujawskiego; Ulryk uderzy potem na Gniewkw
do zyskania,
z

bili

si

dzielnie

Drezdenka Ulryk dc Osten,

zacicie.

ktrego

tamtejszych

parciu

warda

ze

cofn

si,

zawodu

mieszczan

Somowa,

lecz

pozostawiajc

starostowie:

zamek, dzielnie

broniony

niebawem, odwoany przez Bwoich

ksicia

kujawski,

Wskutek tego
sieradzki,
Wiszemburga,
i

pomoc Sdziwojowi
Jako Kmita, spieszcy
tak, i
Gniewkowem,
Wadysawa na gow pod

skd

przez

Gerbra<-i,

swojemu losowi

Bartosz

na

napowrt do Zotoryi,

przez

ca zim

Szubina,

ksi

pobili

schroni si

urzdzaj niszozyoielskie

wyprawy w okoliczne ziemie.

Tymczasem krl Ludwik, przybywszy do Krakowa w

Btyczniu

428

HISTORYA POLITYCZNA

1376 r., omwi ze swymi doradcami spraw ostatecznego zamania

a w anturniczego ksitka.
Z wiosn przygotowano na generaln
wypraw pod wodz Sdziwoja z Szubina; wzio w niej udzia

take kujawskie maopolskie,

ktremu towarzyszy kanclerz Zawisza. Przyby nadto z pomoc
Kazko szczeciski oraz Fryderyk de Wedel z Marchii. Przez czerwiec
lipiec trwao oblenie Zotoryi, w ktrej
broni si dzielnie,
tak i w walkach tych poleg Fryderyk de Wedel, a
Kazimierz
odnis ran mierteln. Ostatniego lipca, znuony obleniem Wadysaw, rozpocz ukady, ktre ze strony przeciwnej prowadzi Zawisza.
rezultacie ich zawarto zawieszenie broni z tern,
uda si
dla rokowa do Wirier a tymczasowo powierzy Zotoryj Bartoszowi
czasie pertraktacyi na Wgrzech
z Wiszemburga.
odsprzeda
nie tylko rycerstwo wielkopolskie, ale

ksi

ksi

e ksi

ksi

Gniewkw

raz jeszcze swj

krlowi za 10.000 florenw,

zrezygno-

wawszy

marcu 1377 r. uroczycie ze swego ksistwa, osiad na

bogatem opactwie w Pannonhalma na Wgrzech, nadanem mu przez
Ludwika. Ju jednak w padzierniku 1379 r., zwabiony zapewne odgosami schyzmy kocielnej, wyjecha stamtd przez Gdask Lubek
Gdasku dopdzili go penomocnicy Ludwika, Pietrasz
do Francyi.
i

Maochowa, nowy starosta kujawski, podkanclerzy Szymon z Ruszkowa wypacili mu reszt nalenej mu za Gniewkw sumy, dotd
Zarwno ten fakt, jak
poprzednie zachowanie si
nieuiszczonej.
Ludwika wobec Wadysawa wskazuj, e krl liczy si z nim jako
z moliwym pretendentem,
nie chcc przysparza mu popularnoci
w kraju, unika wobec niego o ile mona byo represyi a stara si
go formalnie z ksistwa wykwitowa. Na miejscu bowiem, w Polsce,

za

adn cen mie

zmienne

go

nie

lekkomylne postpowanie zrazi

liczyli)

przez

w kocu cay

swoje

do liczny

mierci Kazimierza W.
powaniejszych rodw wielkopolskich. To te w re-

obz swoich zwolennikw, do ktrego

zultacie

Wadysaw te

chcia.

Bi kilka
zadecydowao

skoczon.
bez kwestyi

pragncy w

o tern,

po

r.

chwili

1377 rola jego

Polsce

Wadysaw, rwnie jak Kazko szczeciski, nie

do roli. jak przeznaczali im ich zwolennicy w
i

bya

doroli
Polsce,

widzie wspzawodnikw godnych Ludwika W.

Kazimierz nie okazywa wogle trwalszych ambicyi w tym kierunku.
Wadysaw je posiada, lecz w praktyce objawia je w zapasach nie
o koron, ale o grdki kujawskie.
To te ani jeden ani drugi nie
sit
mogli
sta gronymi dla panowania Andegawenw.
Ostateczna likwidacya sprawy
22. Powrt krlowej Elbiety.
Wadysawa Biaego, a take niezadowolenie Elbiety z oddanej
jej w zarzd Dalmacyi, byy powodem, dla ktrego Ludwik powierzy
ponownie rzdy w Polsce swojej matce, nie mogc tam przebywa
t

nich

429

jan dbrowski: CZASV ANDKGAWEKSKJE

osobicie,

chcc

nie

oddawa wadzy

formalnie

zwierzchniczej

dziercych j zreszt faktycznie. Zamierzano

te, zdaje si, ju wtedy przedsiwzi pewne zmiany na urzdach,
a zwaszcza na starostwie kujawskiem, ktre piastowali Bartosz
Bartosz z Sokoowa, uwaani na dworze, mimo
z Wiszemburga

rce panw

polskich,

przeciwnych pozorw, za zbyt przyjaznych dla Wadysawa Biaego,

Mazowsza. Do tego rwnie potrzebowano bytnoci rea moe
gentki w kraju. Jednake ju w drodze do Krakowa zaskoczyy
Elbiet wieci p gronym napadzie Litwinw na Maopolsk, pozoi

w zwizku

sprawami ruskimi.
23. Ru czerwona do r. 1372. Ludwik, zajty innemi, waniejszemi dla sprawami, zaniecha ekspanzyi na Rusi, rozpocztej przez
dba tylko o to, by kraj ten zachowa dla swojej
Kazimierza W.,
dynastyi bez wzgldu na to, jakiby obrt wzia sprawa sukcesyi
w Polsce. Po wstpieniu na tron zostawi tam wic rzdy w rkach
Polaka, Jana Kmity, starosty ustanowionego przez Kazimierza, ktry
w pewnej mierze podlega Elbiecie okietkwnie. Zwizek z Polsk
utrzymywa si na razie dalej. Ju jednak na wstpie jego rzdw
ucki, korzystajc z czasu przejciowego
Kiejstut
Lubart,
po mierci Kazimierza W., obiegli w kocu 1370 r. obwarowywany
przez zmarego krla Wodzimierz, ktry im Pietrasz Turski, czycanin, nie podejmujc na prawd obrony, haniebnie podda. Poniewa Ludwik nie prbowa odzyska tej straty, a Litwa w nastpnych latach zbyt bya zajta walkami z Zakonem, dziaania wojenne,
przez najbez adnych krokw pokojowych, na tern si przerway

stajcym

ze

ksi

blisze

sze Ru zaywaa wzgldnego spokoju.

Rzdy Wadysawa opolskiego na Rusi. W padzierniku
odda Ludwik Ru czerwon w zarzd Wadysawowi opol-

lat

24.

1372

r.

kadym razie przez

Powody tego nie s dokadnie znane.
mianowanie Opolczyka chcia Ludwik okaza Polakom w przeddzie
rokowa o sukcesy,
Ru jest zwizana wycznie z jego dynasty;*
i e jej posiadanie jest niezalene od wyniku sprawy sukcesyjnej w Polsce.

skiemu.

Wadysawa

byo wyjtkowem. Nie

Wzorw co d<> tego
szuka naley w urzdzeniach wgierskich. Na Wgrzech bowiem
zapewniano czonkom rodziny krlewskiej, a Opolczyk by przecie
krewnym Ludwika^ odpowiednie ich stanowisku dochody przez od-

Stanowisko

byo

to

lenno

dawanie im
i

nie

by

opolskiego na Rusi

on

wadc

zarzd pewnych

pozorami monarszymi, lecz

udzielnym.

prowincyi,
z

wadz

tytuem ksicia tyche

faktyczn

nie

wiksz

>d

zwykych urzdnikw krlewskich. Podobnie byo z Opolczykiem

na Rusi. Sabe te tylko mamy w tym czasie lady, dowodzca
utrzymania zwizku Rusi z Polsk; w kocu jego rzdw na Rusi

430

HISTORYA Pitl.lTTOZNA

obj regency w Polsce. Polska Ru zjednoczyy

w jedne m rku. Czas rzdw Opolczyka jest okresem bardzo

gdy na krtko

si znw

pomylnym dla Rusi czerwonej. Ksi ten, cieszcy si opini

onika pokoju, prowadzi dalej prac rozpoczt przez Kazimierza

mi-

W.,

Dziki temu kraj, miejscami jeszcze

zaludnia si szybko osadnikami rnych narodowoci. Wielkie

szczeglnie na polu kolonizacyi.

pusty,

zasugi pooy te Opolczyk okoo podniesienia tamtejszych miast

bardzo popiera yzorganizowania administracyi kraju. Mimo
zniemczonych
zwaszcza
lzakw,
rzdy jego przywio niemiecki a

czyniy si w duym stopniu do polonizacyi kraju, ktrej szybko

ulegali
obcy przybysze.
Wsparo j te w duym stopniu zorganizowanie hierarchii
Kocioa aciskiego na Rusi, na ten wanie czas przypadajce.
Opolczyk, przybywajc na Ru, zasta tam stosunki Kocioa aciskiego w duem rozprzeniu, zarwno z powodu zatargw wewntrznych, zwaszcza o kompetency, pomidzy Minorytami a biwrogiego stanowiska schyzmatykw. Zaposkupem lubuskim, jak
i

ksi

biegliwy ten

od

kuryi

uyciu

przy

papieskiej

r.

1375

wpyww

krla

ostatecznie

Ludwika uzyska
biskupw

odsunicie

lubuskich od praw jurysdykcyjnych na Rusi. jakie sobie rocili, oraz

uznanie

kocioa

biskup.-twa

halickiego

za

ktrej podlega miay

Chemie. Niezwocznie te

metropoli,

Przemylu, Wodzimierzu

obsadzono stolic arcybiskupi w Haliczu, na ktrej zasiad Maciej,

kanonik z Eger, jednake z Rusi rodem. Zarazem rozpocz Opolczyk starania o przeniesienie metropolii z Halicza do Lwowa, co
atoli

w pniejszym nastpio czasie. Wyniki osignite prze;

si podstaw caego przyszego rozwoju kocioa aci-

dopiero

niego stay

ugruntowania kultury zachodniej na Rusi.

w r. 1376. Pokojow prac Opolczyka
na Rusi przerwa niespodziewanie w kocu 1376 r. napad Litwinw,
skierowany bezporednio na Maopolsk, ale waciwie majcy na
Lubart, poczywszy si
celu opanowanie Rusi czerwonej. Kiejstut
z Jerzym Narymuntowiczem, ksiciem bezkim. ktry przeszed na
ich stron, wtargnli okoo 1 listopada w granice Polski,
przeszedszy
na odlego 4 1 /,
San, spustoszyli kraj po prawym brzegu Wisy
mili od Krakowa. Polska nieprzygotowana, nie moga da naleytego
odporu, dziki czemu najedcy bezkarnie uszli z ogromnym upem,
wrd ktrego by miao '2' tysicy jecw pci obojga. Napad ten
jednak by tylko przygotow aniein dziaa ksit litewskich, majcych
na celu opanowanie Rusi, do ktrych przystpili z pocztkiem naskiego

25. Napad Litwinw

stpnego

roku.

nie znamy,

lecz

Powodw,
wiele

dla ktrych chwycili za

przemawia za

tern,

bro, dokadnie

rozesza si wwczas

jan dbrowski: czay andegaweskie

431

o mierci Ludwika, i
ksita liczyli dlatego na
powodzenie, jakie czciowo mieli ju w r. 1370. Napr ich na
Opolczyk uszed z kraju i pospieszy na Wgry do
by tak silny,
Polski, celem sprowadzenia pomocy.
w r. 1377. Ludwik
26. Wyprawa polsko-wgierska na
rozpocz te z wiosn 1377 r., celem wzicia odwetu na Litwinach,
w Polsce,
rozlege przygotowania wojenne, tak na Wgrzech, jak
posikw zbrojnych
od episkopatu
gdzie
od kapitu, uzy-

jaka pogoska

Ru

Ru

zada
w

pomoc

pienin

od biskupw
kapituy
w Sandomierzu, gdzie
zgromadzio si rycerstwo krakowskie, sandomierskie
sieradzkie.
lad za
O udziale Wielkopolski w wyprawie nie syszymy.
rycerstwo wgierskie, tak i niezwocznie
Ludwikiem przybyo
okoo 10 lipca rozpoczto pochd na Ru. Ruszono dwoma szlakami.

skujc

rezultacie

gnienieskiej.

tylko

Okoo

lipca

zjawi si krl

Wgrzy pod wodz krla skierowali si na Bez, Polacy, zdaje si

pod wodz Sdziwoja z Szubina, na Chem. Zarwno Chem, jak
ssiednie trrody, Horodo, Grabowiec Sewo, zostay rycho zdobyte
i

oblenie Boza, twierdzy

przez rycerstwo polskie, podczas gdy

bar-

Narymuntowicza, przecigao si mimo przybycia posikw polskich. Po kilku jednak tygodniach Jerzy, nie otrzymawszy pomocy, podda si krlowi na
ask nieask, a w lad za nim uczyni to Lubart, obawiajc si,
dzo

silnej

a zacicie bronionej przez Jerzego

Ludwik ruszy

teraz na

wschd

jego dziedziny.

Ludwik

pozo-

Lubarta przy jego posiadociach a Jerzemu w zamian

za Bez nada dalej na zachd pooony Lubaczw wraz z uposaeniem 100 grzywien z up bocheskich. Zarwno jednak .lerze^o
rodzin, jak synw Lubarta, zabra krl ze sob do Wgier
i jego
dla bezpieczestwa, Bez za
inne zdobyte grody przyczy do
Rusi czerwonej, mianujc pierwszym starost bezkim ktrego ze
swoich polskich doradcw. Z pocztkiem wrzenia 1377 r. kampania
bya ukoczon, zamykajc ostatecznie dziaania Ludwika wobec
Litwy. Dokonawszy bowiem tego dziea o czyste defenzywnym charakterze, powrci Ludwik do poprzedniej polityki neutralnoci wobec
spraw litewskich, starajc si jeno o przeciwwag dla Litwy przez
podtrzymywanie dobrych stosunkw z Krzyakami. Podobnie jak
Ludwik
Kazimierz W. w drugiej poowie swych rzdw, stara si
O przyjazny stosunek do Zakonu, co uwidocznio si zwaszcza w licznych udogodnieniach handlowych dla kupcw pruskich oraz dobrej

stawi za

to

jak o nim przechoway rda krzyackie. Zaniedban

Ludwika aktywn polityk Kazimierza W. wobec Litwy podj

tradycyi,

prs

tera/

Ziemowit mazowiecki.
27.

Ponowne zoenie rzdw

przez Klbiet.

Jeszcze

przed

432

HiSrOKYA POLITYCZNA

wypraw

Ru

na

opucia krlowa Elbieta ponownie Polsk, ska-

dajc niedawno powierzone

by

jej

Powodem

po raz drugi rzdy.

tego

wypadek, ktry niebawem po jej przyjedzie zdarzy si

w Krakowie. Dnia 7 grudnia 1376 r. z bahej przyczyny przyszo do
zwady midzy Polakami a Wgrami z dworu krlowej, w czasie
ktrej zgin] Jako Kmita, starosta krakowski, wysany przez krlow
dla uspokojenia rozruchu, z nienacka przeszyty strza podobno
przez jednego z Wgrw. Dao to powd do oglnej rzezi Wgrw,
znajdujcych si w miecie. Mimo i kilku wybitniejszych panw
dworki starali si da ratunek gromiopolskich a take dworzanie
nym Wgrom, rozwcieczony tum mordowa nawet tych, ktrzy
chronili si do zamku, tak i zaniepokojona tern krlowa polecia
zarzdzenie rodkw bezpieczestwa
na Wawelu. Zgino wwczas
okoo 80, a wedle innych rde stu kilkudziesiciu Wgrw, co
w zwizku z niedawnym napadem Litwinw tak deprymujco wpyna sdziw krlow, i postanowia niezwocznie
rzdy
powTci do Wgier, co te uczynia z pocztkiem stycznia 1377 r.
Polska zostawaa wic znowu bez bezporedniej wadzy zwierzchniej,
ktr Ludwik wykonywa teraz z Wgier, jak na to wskazuje fakt,
tratriczny

zoy

no
i

e w

kwietniu pospieszya do niego delegacya wybitniejszych panw

Sdziwoja
krakowskich, pod przewodnictwem Zawiszy z Kurozwk
z Szubina, celem bliszego porozumienia si przed wypraw przeciw
i

tym te czasie, z pocztkiem 1377 r., dokonano powanych zmian na urzdach starociskich: starostwo krakowskie
obj po Kmicie Sdziwj z Szubina, wielkopolskie po nim Domarat
z Pierzchn, kujawskie, po Bartoszach, Pietrasz Maocha z Maochowa,
Litwinom.

wreszcie

obaj Grzymalici,

obdarzony niem

dla

czyckie syn

uagodzenia rodziny.

zabitego

T drog,

na starostwach ludzi szczerze sobie oddanych,

Kmity,

Piotra,

przez obsadzenie

pragn

krl ubezpie-

Polsce, zwaszcza e, nie mogc w niej sam przebywa

pozostawi matki, zdecydowa si po wyprawie ruskiej, w kocu
1377 r., powierzy rzdy Polski Wadysawowi opolskiemu. Nie by
to pomys szczliwy, bo Opolczyka w Polsce nie lubiono, a co wicej
nominacya jego kolidowaa faktycznie z postanowieniami paktu budziskiego. Objawio si to niezwocznie, zwaszcza w Wielkopolsce.
28. Nowa sytuacya w Wielkopolsce. Mianowanie starost
wielkopolskim Domarata z Pierzchn stworzyo w tej dzielnicy zubliskim krewnym
penie now sytuacy. Domarat by Grzymalit

czy si w
ani

arcybiskupa Janusza, przez co

mg

na niego

wywiera

wpyw

ko-

si
na czoo rodu Grzymalitw poruszyo znw dawne wani rodw
wielkopolskich, dziki czemu do ostrej opozycyi, przedewszyetkiem

rzystny dla tronu

uatwi wzajemne

zblienie. Lecz wysunicie

JAN

DBROWKi:

GZASV

ANDEGAWESKIE

433

wobec nowego starosty, przeszy takie rody, na ktrych dotd opiera

Doliwici, z wojewod poznaskim Winsi Sdziwj, jak Pauki
nie
mwic ju o Borkach, zraonych usuczele,
Kpy
na
z
centym
niciem Bartosza z Wiszemburga ze starostwa kujawskiego. Postpoway one teraz cznie z dawnymi opozycyonistami, Naczami,
odzicami. Domarat odpowiada na to bezwzgldnem
Zarbami
i

obsadzaniem wszystkich waniejszych posterunkw Grzymalitami,

spodziewajc si t drog utrzyma w karbach znowu coraz wicej

burzc si dzielnic.
29. Rzdy Wadysawa
mia

nadziej,

wpyn

opolskiego

Opoiczyk, doskonay

Jeli

Polsce.

porednik,

potrafi

Ludwik

agodzco

na Wielkopolsk, a co wicej doprowadzi do ugody z klew zawieszeniu od paktu koszyckiego, to si zawid.

rem, zostajcej
Zaledwie

ksi

obj wadz, co faktycznie miao miejsce zapewne

koo N. Roku 1378, a ju Wielkopolanie zaoyli protest przeciw
sprawowaniu przeze rzdw, zjechawszy si w Gnienie 28 marca,
wysali do krla dwu posw z daniem odebrania wadzy Opolczyi

kowi jako
i

przeciwnej

przywilejowi

Podobnie

koszyckiemu.

byo

stosunku do episkopatu, ktry Opoiczyk, na polecenie Ludwika,

pragn

skoni do kompromisu zarzdzeniem poboru

dbr duchownych. Biskupi oparli si temu, a arcybiskup Jan uzyska od Opolczyka odroczenie poboru do lipca. Tymczasem jednak zjechali si biskupi na Zielone wita w Kaliszu
i
stamtd wysali do krla dla pertraktacyi w sprawie poradlnego
Dobrogosta, dziekana krakowskiego, ktrzy
Floryana Mokrskiego
uzyskali zawieszenie poboru poradlnego z warunkiem skadania
ten sposb spraw odwlepewnej sumy dobrowolnie do skarbu.
czono, ale jej nie zaatwiono, a o to ostatnie przecie Ludwikowi
chodzio. Tak wic rzdy Opolczyka nie przyniosy spodziewanych
widocznie

poradlnego

rezultatw,

gdzie bardzo

nawet
ostro

wywoay
wystpi

zaognienie sytuacyi

przeciw

ksiciu,

Wielkopolsce,

zapewne

w zwizku

Mazowszem, Bartosz z Wiszemburga, wtedy ju od nowej posiadoci zwcy si Bartoszem z Odolanowa.

30. Stanowisko Mazowsza wobec Polski. Ziemowit III od pierwszych chwil rzdw Ludwika zajmowa wobec nowego krla stanoz

wisko niechtne, aczkolwiek nie wprost wrogie. mier Kazimierza W.

pozwolia Ziemowitowi starszemu na uniezalenienie si od korony,
stosownie do ukadw ze zmarym krlem, gwarantujcych mu usianie
stosunku lennego na wypadek wstpienia Ludwika na tron [miski
niezwloPoska, ktre le
oraz zwrot Pocka, Wyszogrodu
pr
cznie zaj. Nie nawiza on te stosunkw z nowym krlem
i

ksi

nastpne

lata

trzyma si zdaleka od dworu krakowskiego. Rozwija

Encyitlopedya polska. T. V,

es.

I.

28

434

H1HT0RYA POLITYCZNA

za to Ziemowit

ywsz

dziaalno wobec Litwy

kontynuowa

chrystyanizacyi Litwy ze strony polskiej a nie krzyackiej,

myl

co oczy-

wicie spowodowao naprenie stosunkw pomidzy nim a Zakonem.

Krzyacy oskaryli go wobec kuryi o popieranie Litwy przeciw nim,
lecz mimo to Ziemowit nie porzuci tej myli
przez powiernika
swego Dobrogosta z Nowego Dworu, dziekana krakowskiego, spowodowa wystpienie papiea z projektem chrztu Litwy ze strony
i

polskiej

1373, ktry atoli

r.

Ruchliwo

wem
z
1

na gruncie

polskim.

opozycy wielkopolsk,
><>brogosta,

si do

spez

Nacza

na niczem.

ksicia mazowieckiego odbia si nieba-

polityczna

Dwr mazowiecki nawiza

by moe

przy

stosunki

pomocy wspomnianego

rodu; stosunki te prawdopodobnie przyczyniy

wybuchn midzy ksiciem a arcybiskupem JaGrzymalit, o prepozytur czyck, ktrej ksi pragn

zatargu, jaki

nuszem,

najmodszego syna Henryka, a co doprowadzio do zajcia owicza przez Ziemowita. Wszystkie te objawy wywoyway zaniepokojenie na dworze krakowskim. Andegawenowie prbowali wpywu
na Mazowsze przez zwizki, jakie z jego ksiciem posiada pozyskany
dla

rycho Kazko szczeciski, oraz

wanie

si

celu, jak

Wadysaw

opolski,

ktrego

tym

osadzono wwczas na pograniczu mazo-

zdaje,

wieckiem.

Zamiana Rusi na Dobrzy i akcya mazowiecka Opolczyka.

1378
pocztkiem 1379 r. przeprowadzi Ludwik przeniesienie Opolczyka z Rusi na dawne lenno Kazka. Ru przesza pod
bezporedni wadz krla, co atoli nie oznaczao przyczenia jej do
krajw korony wgierskiej,
do koca jego rzdw administrowan
bya przez wyznaczonych przeze starostw. Opolczyk otrzyma
w zamian za to ziemi Dobrzysk wraz z Gniewkowem Bydgoszcz. Lenno swe obejmowa jednak tylko stopniowo, bo na Do31.

kocem

ciy zastaw crki Ziemowita, a wdowy po Kazku, Magorzaty.

e podczas ukadw w
kwestyi nawiza Opolczyk

brzyniu
Zdaje

si.

tej

w tym czasie wanie

Ofk, siostr Magorzaty, co bardzo uatwio mu oddziaywanie na dwr mazowiecki w duchu przychylnym dla Ludwika.
blisze stosunki

poj

za

dworem mazowieckim, bo

on

Starania jego

wyday

rezultaty tylko

stosunku do Ziemowita

star-

wobec sukcesyi crek Ludwika zaj

przychylne stanowisko, a take
do starszego syna jego, Janusza.
Drugi z synw, Ziemowit modszy, okazywa si natomiast nieprzejednanym zawczasu poczyna sobie skarbi wzgldy w Wielkopolsce,
liczc, e w razie mierci krla znajdzie w niej poparcie swych planw co do korony. Do niego to zbliy si ju poprzednio Bartosz
z Wiszemburga, obraony usuniciem go ze starostwa kujawskiegoszego,

ktry

skutkiem

ich

jan dbrowski: czasy

andegawbukih

435

Nie da on si udobrucha nadaniem mu przez krla, za spraw

Opolczyka, dbr odolanowskich, lecz owszem, mszczc si, rozpocz
z nich otwart wojn przeciw lskim posiadociom ksicia Wady-

jego zwolennikw bya tak powana,

sawa. Potga Bartosza
Opolczyk nie podj z nim walki, lecz stara si o polubowne zakoczenie zatargu; takie za rozwizanie sprawy wzmocnio tylko
stronnictwo Bartosza. Odtd poczyna sobie coraz mielej, skupiajc
niechtne Andegawenom ywioy, ktrych kandydatem do korony
sta si Ziemowit modszy.
32. Zamieszki na pograniczu pomorsko-brandeuburskiem. Dowodem wzmagajcego si znw rozstroju Wielkopolski jest samodzielna polityka, jak poszczeglne rody lub wybitniejsi ich czonkowie
prowadzi poczli wobec Pomorza Brandenburgii. I tak n. p. Nacze,
a zwaszcza Jan z Czarnkowa, sdzia poznaski, w cznoci z brandenburskimi panami de Wedel prowadzili formaln wojn ze witoborem, ksiciem szczeciskim, toczon gwnie w okolicach Czopy.
Starosta za Domarat podejmowa musia wypraw przeciw Borkom,
osiadym na Pomorzu, ktrzy pustoszyli pogranicze Wielkopolski,
moe nie bez zwizku z Bartoszem z Odolanowa. Walki takie, poczone z wielkiem zniszczeniem tych czci kraju, cigny si te
day pniej pocztek ruchowi
do koca panowania Ludwika
zwrconemu przeciw Domaratowi z Pierzchn.
33. Ukady o maestwa crek krlewskich. Poniewa w braku
mskich potomkw przypa miao cae dziedzictwo Ludwika trzem
Jadwidze, przeto wybr
dla
jego crkom, Katarzynie, Maryi
krlewien by powan trosk dla krla, zwaszcza i dla ssiednich
monarchw sprawa ta bya zarazem spraw udziau w spadku po
Andegawenach, o ktry usilnie zabiegano. Z chwil pomylnego zaatwienia kwestyi sukcesyi w Polsce mgtf dwr wtrierski przystpi
i

mw

raniej do pertraktacyi

od

dawnych

lat

starali

tej

si

sprawie. Prcz
o

zwizek
ukad

Luksemburgw, ktrzy
dynasty andegawesk

maestwo

Z\Lr inunta
z Mary, wystpili teraz
Habsburgw ic Na skutek ich abiej
postanowiono wyda najmodsz krlewn Jadwig za Wilhelma,
najstarszego syna Leopolda austryackiego; ukad ten stwierdzi Leopold dokumentem erenberskim z 18 sierpnia 1374 r. a Ludwik bui

uzyskali

ostatecznie

r.

1373

z 4 marca 1375 r. Postanowienia te potwierdzono niebawem

na zjedzie obu mearchw w Ilainburgu L5 czerwca 1378 r.. gdzie

dziskim

Jadwig, liczc wwczas zaledwo pity rok tycia, zalubiono omioletniemu Wilhelmowi, a pniej po raz drugi na zjedzie /woliskim
z 12 lutego 1380 r. Ukady, tyczce si maestwa Wilhelma z Jadwig,
Luksemporczyli nadto baronowie
miasta wgierskie. Rwnie
i

28*

436

H18T0KYA POLITYCZNA

burgowie
z

maestwo

umocnienie ukadu o

si

te

14 kwietnia 137

Zygmunta

Bernie morawskiem uzyoni przyrzeczenie ze strony baronw zarwno wgierskich, jak

Mary.

skali
i

starali

Istotnie

polskich,

i ukad

ten,

czy

Ludwika, po dojciu Maryi do

podanego

to

r.

bdzie

ycia, czy po mierci

dotrzymany. Nie wyday

za

lat zostanie

prowadzone przez dwr

wgierski z francuskim o maestwo najstarszej krlewny Katarzyny
z krlewiczem francuskim Ludwikiem, gwnie z tego powodu,
nie powiodo si uzyskanie dla nich sukcesyi neapolitaskiej, ktra
bya podstaw caego projektu. Z postpowania Ludwika w tym
czasie widocznem jest, e mimo hodu dla Katarzyny ze strony Polakw w r. 1374 nie posiada on jeszcze wwczas decyzyi, ktrej
natomiast

rezultatu pertraktacye

Wgry,

crek przeznaczy Polsk a ktrej

o ktre jako o bogatsze

potniejsze ubiegay si w istocie wszystkie interesowane dwory.

Czeka on wyjanienia si stosunkw w Neapolu, dzieronym przez
krlow Joann d niego czynic zawisym ostateczne postanowienie
moliwo zmiany co
co do podziau swego dziedzictwa, a wic

do Polski.
34. Ludwik i Polska wobec pocztkw wielkiej schyziny. Stanowisko, jakie zaj Ludwik wobec wielkiej schyzmy kocielnej, wy-

zalenem te byo mocno od

momentw politycznych w zwizku ze sytuacy we Woszech. Poniewa Urban VI zdeklarowa si jako zwolennik planw sukcesyjnych Ludwika co do Neapolu, przeto tene wystpi silnie przeciw
antypapie, Klemensowi VII, wspierajcemu Joann neapolitask.
Ta bowiem szukaa oparcia przeciw znienawidzonemu przez ni od
dawnych lat Ludwikowi w zwizku z podtrzymujcym anty pap dworem francuskim, przyrzekajc za nie nastpstwo po sobie wanie
buchej

drugiej

poowie 1378

r.,

mowi

owemu

krlewiczowi

przewanie przyczyny

Ludwikowi, niedoszemu
Katarzyny.
nie odniosy skutku prby podejmowane przez Francy, by przecign do obozu Klemensa VII Ludwika
Luksemburgw, zainteresowanych rwnie w sukcesyi wgierskiej.
Przeciwnie, tak Ludwik, jak Wacaw czeski, owiadczyli
w r. 1379 posuszestwo Urbanowi VI w imieniu swojem, kleru ludu.
Polsce, gdzie uczony Janusz Suchywilk sta na stray interesw
karnoci kocielnej, uznano zgodnie z tern Urbana VI
ogoszono ekskomunik na antypap
jego zwolennikw, ktrzy tu
zreszt nie wystpili. Klemens atoli, chcc zaszachowa zwalczajcego
go Ludwika, zwrci si wreszcie do Wadysawa Biaego, przebywajcego znw w Dijon,
w lecie 1382 r. rozpocz akcy celem
wysunicia go jako pretendenta do tronu polskiego. Tu po mierci
Ludwika ukazaa si jego bulla, zwalniajca Biaego w tym celu od.
to

tej

JAN DBROWSKI: CZASY

ANDEGAWESKIE

437

lubw zakonnych. Prba atoli przesza bez rezultatw; niema ladu,

by w Polsce zaj si kto w tym czasie spraw Wadysawa, ktry
zreszt w kraju ju si do mierci nie zjawi.
35. Trzeci zjazd w Koszycach i wyznaczenie Maryi na tron
czasie tego, zdaje si z kocem 1378 r.. zmara krlewna
polski.
Katarzyna, a mier jej wywoaa powan zmian w planach Ludwika. Zaniecha on myli osadzenia w Neapolu jednej z crek, lecz
popar tam kandydatur swego krewniaka Karola z Durazzo,

zacz

Polsce

Maryi.

Mimo

by

nie

szyckiego

duchowiestwa

sierpniu

1379

starania

zoenie hodu redniej

zasadniczych trudnoci wobec

mogo,
r.,

rzecz nie posza gadko.

zwoanym w tym

miast,

cz

szlachty,

z krlewien,

istnienia paktu ko-

Na zjedzie

szlachty,

celu po raz trzeci do Koszyc

pod przewodni-

Wielkopolanie,

ctwem arcybiskupa gnienieskiego Janusza Suchywiika opara si

zoeniu hodu Maryi. Zoono go dopiero pod presy. irdy Ludwik,
zamknwszy bramy miasta, nie pozwoli go opuci nikomu, dopkiby
Tak wic mier Katarzyny przybliya
nie speniono jego dania.
decyzj Ludwika co do rozporzdzenia Polsk Wgrami pomidzy
crki. Poniewa szereg postpie Ludwika wskazywa, e dla Jadwigi
i

Wilhelma przeznacza Wgry, do ktrych nie chciay dopuci

Elbieta
Luksemburgw niechtne im krlowe. Elbieta starsza
Boniaczka, oraz oddane im stronnictwo na dworze, przeto stawao
si pewnem. e decyzya co do Polski, zapada w r. 1379, nie ulegnie
ju zmianie. Znalaza ona ostateczny swj wyraz na par tygodni
przed mierci Ludwika w hodzie Zwoliskim. Krl. zawezwawszy
i

wszystkich

starostw

dniu 25 lipca 1382

jako

przyszemu

wi
z

polskich
r.

mowi

zoy

na

Wgry

do

/wolina,

poleci

dziedziczki Polski. Maryi, by potem

go do Polski dla objcia

Odolanowa.

im

hod Zygmuntowi luksemburskiemu

wadzy

rozprawienia si

wypr

Bartoszem

30. Kwestya wadzy w Polsce. Tymczasem w kraju zmienne

przechodzia koleje sprawa, kto ma sprawowa rzdy pod nieobecno
Ludwika; stana ona na porzdku dziennym ju w r. 1375, gdy
Krl,
Elbieta okietkwna, zdawao si na stae, opucia Polski;.
jak wspomnielimy, niechtnym by oddaniu zewntrznych oznak
wadzy zwierzchniej w rce poddanych, choby panw maopolskich,

kierujc faktycznie losami kraju, dyli wyranie do tego, by

rzdy formalnie. Prbowa wic Ludwik utrzyma pozory,
e wadza sprawowan jest przez dynasty.;, lub chociaby daleki*
dlatego wysa
jej krewnego, zawsze jednak z domu panujcego,
rzdy
a
powierzy
pniej
ponownie matk do Polski w r. 1376/7,
nie
nic
pozostao
Opolczykowi. Skoro te okazay si niemoliwe,
ktrzy,

obj

438

HIS10KYA POLITYCZNA

innego, jak po raz trzeci

wrci do regencyi Elbiety

raz

krotnie:

zgoa

gdy krlowa, ze wzgldu na wiek podeszy, domoga przebywa w Polsce. Widzimy j tam dwuzapewne w zwizku ze zmianami na
jesieni 1378

tylko formalnej,

rywczo tylko

starszej,

r..

moe

wybuchem schyzmy,

drugi raz po trzecim zjedzie

1379 r., kiedy ze wzgldu na
listopada
do
koszyckim od sierpnia
zajcia, jakie wydarzyy si na zjedzie, baczy trzeba byo na uspoWobec mierci Elbiety, 29 grudnia 1380 r., dalsze
kojenie kraju.
utrzymywanie tego stanu byo niemoliwe. Poniewa na miejscu
w Polsce musia by kto wyposaony w peni wadzy, a z rodziny
Rusi, a

wysa

tam nie byo mona, jedynem

wyjciem byo odda rzdy, formalnie ju, zaufanym panom krakowskim.
37. Rzdy Zawiszy z Kurozwk i czterech wielkorzdcw.
szlachty
marcu 1381 r. zwoa Ludwik do Budy zjazd praatw
Zawiszy
kraju
rzdy
powierzy
ktrym
na
krlestwa polskiego,
czterem dodanym mu wielkorzdcom: Sdziwojowi
z Kurozwk
Jaz Szubina, Dobiesawowi z Kurozwk, Domaratowi z Pierzchn
rzdu by Zawisza, dziaajcy vice donowi Radlicy. Istotn
mini regis a tytuowany naj wyszym doradc krlae. Ludwik nadal
mu prawo obsadzania wszystkich urzdw, z wyjtkiem kasztelanii
wojewdztwa krakowskiego. Z dziaalnoci za jego owych czterech
sprawowali wadz przynajmniej
wielkorzdcw widocznem jest,
w tych rozmiarach, co poprzednio Elbieta Lokietkwna; wystawiali
pieczci Ludwika. Poniewa na
te dokumenty pod imieniem
zjedzie budziskim szlachta, zwaszcza wielkopolska, wystpia znowu
rozpatrzeniem zaale na starostw, pierwsz
z daniem restytucyi
trosk nowych rzdcw kraju miao by zaatwienie tych wanie
pojechali
spraw. Zawisza jednake do Wielkopolski si nie wybra
Zasaniajc si niemonoci decyzyi
tara jeno czterej wielkorzdcy.
w nieobecnoci Zawiszy, spowodowali oni pjcie tych spraw w odwok, tak, e ju do mierci Ludwika nie wrciy na porzdek
krlewskiej

nikogo

wwczas

gow

dzienny.

38.

U cod a

klerem.

Wielkim sukcesem Zawiszy

wielko-

do komproklerem w sprawie p<>radlnego. Wedle niego dobra kocielne

rzdcw byo

natomiast doprowadzenie jesieni 1381

r.

misu z
poradlnego, wyjwszy
wolne byy od wszelkich ciarw, a wic
groszy z anu, ktre paci mieli, na wzr dbr szlacheckich,
kmiecie dbr kleru wieckiego, podczas gdy kmiecie dbr klasztordwudniowej robonych obowizani byli do opaty 4 groszy z anu
Ponadto w kilku oznaczonych bliej
cizny w dobrach krlewskich.
wypadkach wyprawa zagraniczna, maestwo, koronacya dzieci
i

JAN

dbrwki:

czasy andegaweskie

439

krlewskich) obowizane byo duchowiestwo dawa krlowi subsidium charitativum. Ugoda ta, ktrej przyjcie do skutku umo/.liwionem zostao gwnie przez obsad stolic biskupich ludmi odda-

miaa dla Ludwika ogromne znaczenie. Sprawa

bowiem jeno form zewntrzn, pod ktr perporadlnego bya
nymi dworowi,

tu

traktowano o porzucenie przez kler, a przedewszystkiem biskupw,

zasadniczej opozycyi przeciw zmianie prawa nastpstwa, uprawianej
przez episkopat na zjazdach koszyckich. Pogodzenie si jego z nowym
stanem rzeczy byo dla Andegawenw niezmiernie wanem na wykoronacyi jego crki.
padek mierci Ludwika
i

Walka

39.

wyrane

z Bartoszem z Odolanowa. Jednoczenie z tern na

polecenie

Ludwika przystpiono do zamania Bartosza

lanowa, ktry, korzystajc z niezadowolenia rosncego

z OdoWielkopolsce

spraw restytucyi, powikszy

zdawa si nie uznawa adnej wadzy.

przeciw Domaratowi a podsycanego

silnie

swoje stronnictwo

zwaszcza byo wzicie przeze w niewol pewnych rycerzy

zmuszenie ich do zoenia
spieszcych do Krzyakw,
ogromnego wykupu. Z pocztkiem wrzenia 1381 r. wyruszya wic

Gonem

francuskich,

generalna wyprawa wszystkich starostw krletrwaa jednake zaledwie dni par; zamiast dobywa
DoOdolanowa, zawarto, zdaje si za rad Sdziwoja z Szubina

przeciw Bartoszowi
stwa,

ktra

marata
ktrej

Pierzchn,

wybranych

4 rycerzy,
krla

wszystkie jego

po

przez

obie

Ugoda

ta,

wpywami

Bartosza,

a nie rozpala wojny domowo].

wodzenia, bo Ludwik

strony,

wykupione

ode

przez

okupu, zapaconego przez owych rycerzy

bdca dzieem wielkorzdcw, dowodzi, i

strceniu sumy

francuskich.

liczc si

Bartoszem ugod w Skarbimierzycach, wedle

posiadoci miay zosta oszacowano przez

jej

nie

szuka
miaa ona

woleli

Nie

zaakceptowa,

nim porozumienia

jednak
i

sani

widokw

Bartosz

po-

uwaa

tylko za korzystne dla siebie przewleczenie sprawy.

moe, i rnica zda w tej

e po mierci Zawiszy z Kurozwk,
wadzy jego na nikogo innego, lecz,

40. Obsada stolic biskupich.

kwestyi spowodowaa Ludwika,

By

nie przela
r.,
pozostawiajc na razie rzdy kraju czterem wielkorzdcom, przj
towywa wysanie do Polski Zygmunta luksemburskiego jako swojego zastpcy. Tymczasem jednak oprniy su; d\vi<> dalsze stolice
biskupie przez mier Mikoaja z Kurnika, biskupa poznaskiego,

12 stycznia 1382

Janusza Suchy wilka, arcybiskupa gnienieskiego, 5 kwiePodczas gdy na biskupstwie krakowskim zasiad oddany
Andey-awenom Jan Hadliea, kanclerz koronny, obsada pozostaych
stolic zapowiadaa si dla nich niepomylnie. Obrano bowiem na nie

21 marca,

tnia 1382

r.

dwu Naczw, Dobrogosta

Nowego Dworu

na

ar cy biskupstwo

440

UISTORYA POLITYCZNA

gnienieskie a Mikoaja, scholastyka poznaskiego, na biskupstwo*

poznaskie. Obydwaj uchodzili za zwolennikw Ziemowita a o Cochodziy wieci,
na wypadek mierci Ludwika przyrzek
fa rogocie
tego wanie Ziemowita ukoronowa krlem. Wobec tego Ludwik
opar si objciu przez nich nowych godnoci
poleci nawet spieszcego do kuryi Dobrogosta uwizi w Treviso. Papie za na
yczenie krla mianowa 9 czerwca 1382 r. arcybiskupem Bodzant,
prokuratora krakowskiego, a biskupem poznaskim modego bratanka
Wadysawa opolskiego, Jana, zwanego Kropido.
drog miano
zabezpieczy koronacy crki krlewskiej w Polsce.
41. Przybycie Zygmunta do Polski i mier Ludwika. Chwil
t uwaa Ludwik za sposobn do ostatecznego porachunku z Bartoszem z Odolanowa, ktry z ramienia jego mia przeprowadzi

maonek

przyszej krlowej polskiej, margrabia Brandenburgii Zyg-

munt luksemburski, wysany w tym celu do Polski po zoeniu mu

hodu przez starostw krlestwa Margrabia z pomoc Sdziwoja
Domarata z Pierzchn rozpocz otwart wojn z Barz Szubina
toszem, dobywajc po kolei grodw, znajdujcych si w jego posiadaniu.
Po
szybkiem zdobyciu Komina, Nabyszyc
Kominka
Odolanw, gdzie dosza go wie o mierci krla
oblek Zygmunt
Ludwika, zmarego w Nagyszombat (Tyrnawie) w nocy z dnia 10
na 11 wrzenia lo82 r. Wwczas to margrabia, spieszc obj
i

do

zaniecha walki z Bartoszem,

korzystajc z tego,
wie
mierci krla jeszcze si nie rozesza, odnowi z nim zeszoroczny
ukad o wykup jego majtkw. Bartosz atoli by teraz dalszym jeszcze,
ni poprzednio, od myli lojalnego dotrzymania tej umowy.
42. Charakterystyka Ludwika. Ludwik nalea bezwarunkowo
do najwybitniejszych postaci monarszych Europy tego czasu. Cechoway go wielki talent polityczny obrotno zrcznego dyplomaty,
umiejtno doboru ludzi, energia sprysto w wewntrznej ad-

wadz,

zapobiegliwo gospodarcza, a wreszcie korzystne przymioty osobiste, rycersko

odwaga. Wszystko to jednao mu wielkie
imi u swoich obcych. Te przymioty wadcy objawiy si jednak
korzystnie w przewanej mierze w rzdach Ludwika na Wgrzech,
ktrym powici si osobicie, ugruntowujc je zwaszcza w modPolsce przebywa Ludwik jeno dorywczo,
szych swych latach.
waniejsza, na tronie jej zasiada ju u schyku ycia, nurtowany chorob, nakazujc mu ima si nie szerokich planw rozwoju
pastwa, lecz wakich cieek dyplomacyi, celem zabezpieczenia
dziedzictwa Kazimierza W. swoim crkom. Krl bez synw, kraj
ministracyi,

bez dziedzica, otwieray w tych czasach pole dla najrozmaitszych

planw dynastyczno-sukcesyjnych ze strony ssiadw, wycigajcych

JAN dbrowski: czasy andegaweskir

rce po krainy Ludwika, ktry w tym wanie

wypadaj rzdy jego w Polsce, wysila musia

441
okresie,

na jaki

ca energi, by
zwaszcza spokojnego doprowadzi
tych warunkach Ludwik przyj musia do Polski
rozstrzygnicia.
do niego dociga ca sw
z programem wycznie dynastycznym
polityk w kraju, przyzwyczajonym do kazimierzowskiego punktu
widzenia przy sprawowaniu rzdw. To wywoywao rnice midzy
dynasty a znaczn czci szlachty. Sytuacy rozumiao istotnie tylko
ich zasug jest, e, operujc wrd
grono wielmow maopolskich
kwestye

do pomylnego,

te

umiejtnie,

niej

mocy spraw,
trzeba

Wgrzech

ktre dla krla

zapomina,

atoli

pchn pastwo

potrafili

inn

e mono

Polsce.

na

byy rodkiem

Wgry

drog rozwoju

przy po-

ale dla nich celem.

Nie

inn bya

dziaania Ludwika

byy wwczas mocarstwem,

na
i

to

zbudowanem wanie przez andegawesk dynasty, stanowiy w jej

rkach posuszny sprawny instrument dziaa politycznych. Rzdzi
w nich Ludwik lat 40, im powici najlepsze siy, std inne osign
i

rezultaty.

Polska

mniejszem

bya

Wgier pastwem o wiele

wanie doniosy proces zrastania

stosunku do

sabszem, przechodzia

jednoczenia rozbitych do niedawna dzielnic. Nie mniej jednake

krtkie rzdy Ludwika posuny naprzd rozwj Polski w sposb

si

znakomity.

Wpyw

rzdw Ludwika na

rozwj Polski. Wobec zaznakrlem

a narodem tradycya histopowyej rnic midzy
ryczna, wychodzca w zasadzie od wrogiego Andegawenom Janka
z Czarnkowa, moga atwo ugruntowa przekonanie, i czasy Ludwika
byy dla Polski okresem niekorzystnym, okresem zamtu, jeeli nie
upadku. Tak jednake bynajmniej nie byo. By to raczej moment
wanej prby dla odradzajcej si Polski, ktry przetrwaa zwycisko.
Chodzio o to, czy Polska pozostanie pod berem obcego monarchy,
43.
czonych

z zagranicy, samodzielnym podmiotem, czy te sianie

si przedmiotem rzdzonym, po prostu prowincy wgiersk, czy nie

rzdzcego ni

wrc

czasy

Wacaww,

kiedy to

Brako
odpowiedzialno za

stowie rzdzili krajem.

na sobie

mimo

koronacyi krla obcy staro-

krla Piasta, ktry dotychczas

losy

pastwa.

narodzie

dwiga

musiay si

niemoliw dla obcego krla, ws

na swe barki, stajc si wiadomym orodkiem pastwowoci polskiej. Wykazalimy, e ludzie tacy si znaleli. Rzdy Ludwika stay
si za wyborn szko polityczn, ktrej wychowankowie zabysnli
wietnym czynem unii z Litw, potg Jagieowych czasw. Mimo

znale

czynniki, ktreby

rol,

Popierali je
tar
sporw postpuje naprzd zrastanie si Polski
Maopolanie
sam krl, tak w Polsce, jak na Wgrzech, niech.;
partykularyzmowi. Ludwik, zarzucaj.y tytuy dzielnicowe, /.wa si
i

442

MlgTORYA POLITYCZNA

krtko rex Poloniae, obejmujc tem cae krlestwo. Ujednostajniono

administracy, wprowadzajc w caym kraju urzd starostw, ktry
susznie, uwaa za najwaniejszy organ pastwowy. Objawia si coraz wyraniej centralizacya urzdw najwyszych. Nikn

Ludwik,

ostatecznie kanclerze dzielnicowi,

wgierskim wzorem, supremus

tytuujcy si, moe

marszaek przybiera tytu

zostaje jeden,

cancellarius;

koronnego.

Prawodawcza dziaalno Ludwika bya wprawdzie

tylko obja-

wem wtrnym jego akcyi politycznej, lecz nie mniej posuna ona
o duy krok naprzd rozwj spoeczny Polski, gwnie szlachty,

czci

duchowiestwa,

odbijajc si

mniejszym

stopniu

porednio

systemu banderyjnego, wprowadzonego na

miast,

te prawdopodobnem jest,
wojskowa, wyrabiajca si w Polsce w w. XIV, braa

ors_r anrzacya

wzory

na stanie chopskim. Bardzo

Wgrzech

prze;

Pocztkiem signby tu jednak trzeba do czasw

Kazimierza W., rzdy Ludwika ksztaciy ju tylko dalej jego dzieo.
Pod wzgldem gospodarczym byy czasy Ludwika epok korzystn.
Skargi rde wczesnych na brak pokoju
bezpieczestwa tycz si

Andegawenw.

wycznie
Wyjwszy

prawie

Wielkopolski, gdzie

ma cz

W. byo

za Kazimierza

nie

Kujaw, kraj cay zaywa spokoju.

Napad litewski rycho pomszczono. Po za tym jednym rokiem wojennym Polska nie braa udziau w adnym z wczesnych wojennych
zatargw Ludwika, cho nieraz u jej granic si toczyy. Dla miast
za
polskiego handlu by to jeden z najpomylniejszych okresw
lepiej.

dziejach ich wogle.

Cho wic nie zawsze mona powiedzie,
by rezultaty te wynikay z celowego dziaania Ludwika, owszei
dochodzono do nich w wielu wypadkach bez lub obok niego, t(
jednake, oceniajc cao, trzeba stwierdzi,
wpywu icl
byy,

pomija

nie

mona.

ROZDZIA

II.

Bezkrlewie.
44. Po mierci Ludwika.
Wedle tlecyzyi zapadych za ycis
krla na tronie polskim zasi miaa krlewna Maryj

zmarego
wraz

mem

Polsce

Deskiego

swym, Zygmuntem luksemburskim.

41),

przybycia

za

Maryi do

Zygmunt bawi
ukadu ber

ma, w myl

naleao si niebawem spodziewa.

Tymczasei
jednak zaraz po mierci krla zaszy zmiany, ktre cay ten plar
obrciy w niwecz. Podstaw ich bya z jednej strony niech krlowej

33),

wdowy. Elbiety Boniaczki, oraz doradcy

jej,

palatyna Garj

jan dbrowski: CZASY ANDHGAWBSKIR

443

antyluksemburskiego stronnictwa, do niemieckich maonkw

przeznaczonych obu crkom, zwaszcza za do Zygmunta, z drugiej
za wyrane denie Polakw, bez rnicy stronnictw, do zerwania
unii personalnej z Wgrami, a take do wyznaczenia krlewnie,
ktraby zasiada na tronie polskim, maonka, bez ogldania si na
Luksemburgami. Krlowa Elbieta jej dopakty z Habsburgami
radcy wgierscy spowodowali, wbrew intencyom zmarego krla,
w ten sposb
oddanie korony wgierskiej Maryi, spodziewajc si,
usun z drogi Zygmunta, nie majcego adnego gruntu na Wgrzech,
wola Ludwika, ktre
podczas gdy w Polsce stay za nim ukady
tym sposobem rwnie przekrelano. Dla Polakw bowiem kandydatura Maryi bya nie do przyjcia z chwil, gdy okazao si,
uznanie jej prowadzi
nie moe ona przyby na stae do Polski
nieobecnoci
Ludwika,
do przeduenia sytuacyi, jaka bya za czasw

gowy

bezwzgldnie chciano unikn. Zygmunt traci za tem-

krla, ktrej

samem

wszelki tytu do

45. Zabiegi

rzdw w

Polsce.

Zygmunt

Zygmunta luksemburskiego.

na

wie

o mierci krla zawiesi walk z Bartoszem z Odolanowa ( 41)

pospieszy do Poznania celem odebrania hodu. Miasta istotnie poi
czy go skada, a Bodzanta, towarzyszcy cigle margrabiemu,
odby ingres na stoskorzysta z momentu powodzenia Zygmunta
szlachta wielkopolska, nie wiedzc, co si
lic gnieniesk. Take
dzieje na Wgrzech, gotow bya w przewanej czci do zoenia
hodu Zygmuntowi, o ile z Mary zamieszka w Polsce o ile oddali
z urzdu starost Domarata z Pierzchn. Bya w tern oczywicie rka
i

rodw wrogich starocie, z Naczami Doliwitami na czele. Zygmunt

zapewne za rad towarzyszcych mu. Domarata oraz Sdziwoja
Poznaniu, jakote
z Szubina, odmwi temu daniu zarwno w
Maopolski
do
margraju
w Gnienie Brzeciu, rdzie spieszcemu
biemu szlachta dania swe ponowia. Widocznem jest, e Zygmunt,
napotkawszy na opr w Wielkopolsce, postanowi uda su; do yczz ich pomoc pokona
liwszych, jak sdzi, Maopolan, mylc,
trudnoci. Tymczasem jednake rozesza si po kraju wie o objciu
i

Mary rzdw

Wgrzech. Szlachta wielkopolska, ktra nie

uznaa Zygmunta, zebrawszy si w Miosawiu, postanowia poro/umie si z Maopolanami, co czyni dalej. Tak wic rozstrzygnicie
leao w rkach mono wadco w maopolskich.
Wilicy. Porozumienie Wielkopolan
46. Zjazdy w Radomsku
imao
na zjedzie w Radomsku, zwoanym
z Maopolanami odby si
przez

na

na 25 listopada.

wio
z

By

to

waciwie

zjazd Wielkopolan, na ktrym /ja-

si, jako reprezentacya Maopolski, kilku

biskupem krakowskim Janem Radlic

tamtejszych

wielmow

kasztelanem krakowskim

444

HISTORYA POLITYCZNA

Dobiesawem
polanie,

ktrzy

Kurozwk

na

czele.

si

tej

ju

zdaje

dworem wgierskim,

zgodni

Na zjedzie okazao si,

sprawie porozumieli si

sw

Mao^
byli

zasadzie ze stanowiskiem Wielko-

wrogiem Zygmuntowi, cho zapewne z pobudek szerszych, ni

Bodzanta, obstajcy dalej przy Zygdo Domarata. Domarat
muncie, znaleli si osamotnieni, Sdziwj z Szubina wraz z panami
krakowskimi akceptowa postanowienia zjazdu, ubrane w form nastpujcych przyrzecze, danych przez Wielkopolan Maopolanom dnia
27 listopada 1382 r. 1) i dochowaj wiernoci tej crce Ludwika,
ktra bdzie im dan dla zamieszkania w Polsce, wedle przywilejw
dochowa
krla Ludwika, ktrych wiernie pragn trzyma si
tych, ktrzyby przeciw owym prawom
postano2 i zwalcza
dawa
pomoc
zwalczajcym
wystpowali,
tyche,
wreszcie
wieniom
granic pastwa, jeliby je w czasie
broni dbr kocioa
3) e
bezkrlewia kto zamierza naruszy. Najwaniejszem byo oczywicie
postanowienie pierwsze, interpretujce przywilej koszycki wyranie
wgierskiej przez Mary,
na niekorzy kumulacyi koron polskiej
wprost
Zygmuntowi,
wymierzone
przeciw
a porednio
Doa wic
maratowi. Osigali wic swj cel wrodzy Grzymalitom przywdcy
Wielkopolan z Wincentym z Kpy, wojewod poznaskim, na czele,
a zwolennicy Ziemowita, jakich wrd Wielkopolan nie brako ywi
mogli nadziej, e ksi ten atwiej uzyska bdzie mg tron wraz
modszej krlewnej Jadwigi. Maopolanie rwnie byli z wyz
polan,

niech

bd

bd

rk

Wielkopolska, odrzucajc Ziemowita, nie schodzia

pozostawaa przy dynastyi andegaweskiej, co wicej,
sza nawet na
deniom dworu. Okazao si to wyranie na
zjedzie w Wilicy, na ktrym 6 grudnia zebrali si Maopolanie
w obecnoci reprezentantw Wielkopolski analogicznie do zjazdu
radomskowskiego. Na zjazd zjawili si posowie krlowej Elbiety,
dzikowali za przyrzeczenie wiernoci zoone na zjedzie radomskowskini dla crek, a raczej crki krlewskiej,
prosili imieniem krlowej,
by nikomu prcz nich nie skadano hodu, nie wyczajc i margrabiego Zygmunta.
Wobec takiej postawy dworu zjazd wilicki sta
si tylko utwierdzeniem postanowie zjazdu radomskowskiego. Sprawa
Zygmunta bya ostatecznie przegran, margrabia, nie wpuszczony do
Domarat, straciwszy grunt,
Krakowa, wyjecha z kraju. Bodzanta
na ktrym stali dotychczas, prbowali ugody z Wielkopolanami, ale
niku zadowoleni.

z drogi legalnej,

rk

daremnie.

Sytuacy, jak dwa powytworzyy, postanowiy wykorzysta obydwa istniejc*- w Wielkopolsce prdy opozycyjne.
Pierwszy stanowili t. zw.
ziemianie, pod wodz Wincentego z Kpy, stojcy na gruncie lojal47.

wyszo

Wojna domowa w Wielkopolsce.

/jazdy

JAN DBKOWSKi: OZASY ANDEGAWESKI K

445

noci wobec dynastyi, lecz zwalczajcy Domarata, drugi

Bartosz
Odolanowa jego zwolennicy, zmierzajcy do osadzenia na tronie
Ziemowita mazowieckiego. Postanowiono usun Domarata, pozbawionego zdawao si oparcia u swych maopolskich przyjaci, chwyci
w Wielkopolsce ster rzdw. Pocztek caemu ruchowi da Bartosz
z Odolanowa. Ziemowit poyczywszy znaczniejsz sum od Krzyakw, widocznie na zacigi, wysa go na czele oddziaw mazowiecz

Bartosz, w nn-cae 2 tygodnie po zjedzie

kich do Wielkopolski
wilickim, uczyni z tymi siami prb opanowania zamku kaliskiego.
i

Zamach si

nie

uda,

ale Bartosz,

pocignwszy

dalej,

opanowa

kilka

wreszcie 11 stycznia 1383 r. poczy si pod

mniejszych grdkw
Pyzdrami z Wincentym z Kpy, ktry tam zgromadzi ziemian
przeciw Domaratowi. Oba wic stronnictwa poczyy si do walki
w ten sposb rozpocza si t. zw. wojna Grzymalitw
ze starost
i

z Naczami. Prcz Naczw wszake, wrd ktrych najwiksz rol

odgrywa Sdziwj widwa, kasztelan nakielski, duy udzia brali
w niej Doliwici, z wojewod poznaskim Wincentym z Kpy, nie
mwic ju o Borkach Bartoszu. Walka jednake nie bya atwa,
jego ludzi znajdow ay si wszystkie grody.
bo w rkach starosty
Ziemianie zdoali opanowa kilka miast, jak Pozna, Kalisz Pyzdry,
Starcia w otwartem polu nie
ale grodw tame nie zdoali zaj.
przyniosy te decyzyi, jak n. p. najpowaniejsze pod Wronkami,
Bartosz pobili najpierw Domarata, lecz
gdzie Sdziwj widwa
zaraz sami zostali rozgromieni przez Wierzbit ze Sinogulca, spier

szcego starocie na pomoc. Za to obie strony pustoszyy kraj bez

miosierdzia
obie walczyy formalnie pod hasem wiernoci dla kri

w Pyzdrach), o ktrej dobrze przecie wiedziano,

plany
istocie bito si o urzd Domarata
do Polski nie zjedzie.
Ziemowita. Ten stan rzeczy skoni zdaje si Maopolan do interwencyi
na dworze wgierskim o wyjanienie ostateczne, ktra z crek Ludlewnej Maryi (ugoda

przysanie jej do kraju.

wika zasidzie na tronie polskim,
pacyfikacja Wielkopolski.
48. Pierwszy zjazd w Sieradzu
Celem porozumienia si z dworem zebraa si 26 lutego L383 r.
wysuchaa tani poselw Sieradzu starszyzn& caego krlestwa
stwa krlowej Elbiety, prowadzonego przez Mikoaja, biskupa w<
premskiego. Owiadczyo ono, i krlowa zwalnia Polakw ze wszysti

kich

zobowiza wobec

Maryi

jej

maonka

przeznacza na tron

si po Wielkiejnocy w Po
dadz przyrzeczenie na
na koronacy, o ile Polacy zaprzysign
pimie,
zwrc j matce na 3 lata na wychowanie. Na t
deklaracy posw nie dano odpowiedzi natychmiast, lecz przyraepolski

krlewn Jadwig,

ktra /jawi

czono

wygotowa

na 28 marca, a za

to

przystpiono na

jej

pod

446

HISTORYA POI.ITYCENA

stawie do pacyfikacyi Wielkopolski.

now

Wysunicie Jadwigi stworzyo

sytuacy; obydwie strony, walczce

na wycignicie

si

niej

zyskw

Wielkopolsce, liczyy

dlatego Maopolanie,

ktrzy

oba-

walk tych korzyci odniesie tylko Ziemowit,

zdaje
si przyczynili si znacznie do nowej decyzyi Elbiety, doprowadzili teraz wreszcie do upragnionego pokoju.
Dnia 1 marca wyruszya do Wielkopolski delegacya, zoona ze Spytka z Melsztyna,
Sdziwoja z Szubina, Mikoaja Bogoryi
Krzesawa Szczekockiego,
zaopatrzona w legitymacy krlowej Elbiety, z daniem oddania na
imi krlowej miast zamkw. Ziemianie jednak nie chcieli si
na to zyodzi
komisarze z trudnoci doprowadzili do kompromisu
w sprawie Kalisza. Sdziwj Spytko ruszyli wobec tego do Wgier
po nowe instrukcye; dwom pozostaym powiodo si jednak wreszcie
rzecz zaatwi. Doprowadzili 8 marca do zawieszenia broni w Starczynowie z terminem do 24 czerwca. Dziki temu Domarat, mocno
ju przycinity, utrzyma si w grodach wielkopolskich, o co gwnie
chodzio Maopolanom, obawiajcym si, by przy pomocy ziemian
nie owadn nimi Ziemowit jeszcze przed przybyciem Jadwigi.
49. Druui zjazd w Sieradzu. Uspokojeni, mogli teraz Maopolanie
na drugi zjazd sieradzki, zwoany na 28 marca, by da
krlowej odpowied przychyln. Lecz i partya Ziemowita, widzc,
sytuacya zblia si do rozstrzygnicia, wystpia wtedy energicznieonie jej powsta projekt przeznaczenia Jadwidze na
zamiast
Wilhelma austryackiego Ziemowita, ktry w ten sposb legalnie
objby rzdy. Popiera ten projekt dawny zwolennik Zygmunta r
a tor/, stronnik Ziemowita, arcybiskup Bodzanta, u ktrego na
zmian przekona wpyna podobno obawa o dobra arcybiskupie,
tak dostpne wojskom mazowieckim. O mao te nie uda si arcybiskupowi w czasie zjazdu zamach na korzy Ziemowita, bo gdy
w kociele sieradzkim, gdzie obradowano, zapyta niespodzianie
szlacht, czy yczy sobie Ziemowita na krla, napotka na ywe poparcie. Dopiero interwencya Jaka z Tenczyna, kasztelana wojnickiego,
skonia zebranych do wstrzymania si z tym pospiesznym krokiem.
Polacy gotowi
czeka
Posom wgierskim odpowiedziano zatem,
na Jadwig do Zielonych wit, a gdyby w tym terminie nie przybya,
si uwaali za zwolnionych z zobowiza. Zadano nadto
przyczenia napowrt do Polski lenn, otrzymanych od Ludwika przez
by przeciwny
Wadysawa opolskiego, podobno w odwet za to,
elekcyi Ziemowita, oraz Rusi Czerwonej, uszczuplonej zreszt o kilka
grodw, ktre tu po mierci Ludwika zagarn Lubart. Partya mazowiecka najwidoczniej miaa przewag na zjedzie, jak o tern
wiadczy twardy ton postanowie sieradzkich. Faktycznie jednake
wiali

zda

ma

bd

jan dbrowski: czasy andegaweski

447

Andegawenom partyi maopolskiej udao si znowu odpewien sukces, nie dopuci, mimo gronej formy uchwa, do

przychylnej

nie

decyzyi niekorzystnych dla Jadwigi.

50. Usiowany zamach Ziemowita i ucoda koszycka. Dwr

wgierski mia wszelkie powody niezwlekania duej z wyprawieniem Jadwigi do Krakowa, gdy grozio to utrat korony. Jako
krlowa matka postanowia wraz z Mary odprowadzi Jadwig do
Krakowa, gdzie stan miay na Zielone wita, t. j. 10 maja 1383 r.
Na wie o podry krlowej do Polski Ziemowit uknu miay pomys porwania w drodze krlewny, by j polubi wraz z ni si
tym celu, ukrywszy si w orszaku arcybiskupa Bokoronowa.
dzanty, ktry wraz z Bartoszem wid 500 zbrojnych, ruszy naprzeciw.
Panowie krakowscy dowiedzieli si jednak zawczasu o zamachu;
arcybiskupa
jego orszaku nie wpuszczono do Krakowa. Tymczasem
krlowa Elbieta, widocznie przestrzeona, zatrzymaa si w Koszyi

cach,

skadajc

sia czekajcych
ich

przyszo

niemono dalszej podry na wylewy rzek, Zjaprow Sczu dostojnikw polskich na narady. Na skutek

midzy

przedstawicielami Polakw a

krlow do ugody

na nastpujcych warunkach: Jadwiga przybdzie do Polski na koronacy na w. Marcina (11 listopada); Marya Jadwiga na wypadek
bezpotomnej mierci jedno) z nich dziedzicz po sobie Polsk, wzgldnie Wgry, a pocz je na tak dugo, pki nie doczekaj si dzieci,
mogcych obj je odrbnie. Ugod t akceptowali przywdcy Maopolan a imieniem Wielkopolski nie tylko Domarat
Sdziwj z Szubina, ale
Wincenty z Kpy, co byo bardzo wanem, gdy dowodzio,
e kierowana przeze przewana
wielkopolskich,
ziemian o
zwalczajca Domarata, pragnie jednak wytrwa przy Andegawenach.
By ich do wytrwania zachci, powicono Grzymalitw. Domarat
ustpi ze starostwa wielkopolskiego, ktre obj Pielgrzym z Wgleszyna, a Maosze z Maochowa odebrano Kujawy, oddajc je zaufanemu dworu, ciborowi Mociczycowi.
51. Wojna z Ziemowitem. Zawiedziony w swych planach, Ziemowit postanowi teraz zaniecha prodkw si owadn koron.
i

cz

Spaliwszy

wic w

powrotnej drodze

wasno

Ksi,

Spytka z Melsztyna, uwaanego za gwnego przeciwnika jego kandydatury, zawrci na Mazowsze, by stamtd rozpocz akcy w Wielkopolsce
1

na Kujawach. Do opanowania tych ostatnich dopomg nui chtnie

Maocha z Maochowa, obraony odebraniem mu starostwa, dziki
czemu Kujawy ju z kocem maja 1383 r. znalazy si; u rkach
partyi mazowieckiej, a nowy starosta, cibor, musia wrci
aiozem,
Zachcony powodzeniem, Ziemowit zwoa szlacht na zjazd do Sieradza na 16 czerwca. Zjazd si jednak nie uda. Ludzie powaniejsi
i

448

HJ8TOBYA POLITYCZNA

wpywowi

si

na zjazd tylko
w kociele
dwu biskuDominikaskim. Mimo obecnoci arcybiskupa Bodzanty
Mikoaja, kijowskiego, odstpiono jednak
pw, cibora, pockiego,
ksicia, nie majcego oglnego pokoronacyi
od natychmiastowej
wprost
parcia. Ziemowit postanowi wic si nakoni Wielkopolsk
z Sieradza ruszy z Bartoszem z Odolanowa na Kalisz, ktry obieg
nie zdoa jednak zaj miasta, mimo pomocy
19 czerwca.
wojska pod murami,
zostawiwszy
Konrada ks. olenickiego,
Kujawom, zaniepokojony wyprzez
ruszy ku Mazowszu
padkami w pnocnej czci Wielkopolski. Tutaj bowiem Grzymalici
i

nie

modziecy ,

zjawili

Sieradzu,

przybyli

te Ziemowita okrzyknli krlem

ktrzy

Ksi

cz

czyc
upi

poczli
zreszt

dobra arcybiskupie, a zwaszcza nin, nie czynic tern

wyjtku wrd oglnych rabunkw, dokonywanych przez

walczce strony. Prno usiowa ratowa si Bodzanta, prbujc
ugody

Grzymalitami.

By

to

zreszt tylko

wstp

do akcyi,

jak

roz-

porozupoczli Maopolanie, zaniepokojeni postpami Ziemowita.

mieniu z nimi przyby z pocztkiem lipca 1383 r. do Wielkopolski
na
owiadczy arcybiskupowi,
Domarat, wracajcy z Wgier,

dworze

uwaaj

zwrcono
go za zdrajc na rzecz Ziemowita
oddania
sobie,
na
zada
poczem
papiea,
skarg
do
ze
i

si na
dowd lojalnoci, nina, groc,

e w

przeciwnym

razie

wemie

go

Zastraszony Bodzanta wyda nin Grzymalitom. Wobec tego

sukcesu przeciwnikw Ziemowit zdecydowa si przyj zaproszenie
Bodzant zaprona narady z Maopolanami w Krakowie, na ktre
szono.
By moe,
podczas nich robiono Ziemowitowi jakie na-

si.

w.

Michaa, na
warunkach bardzo dla siebie niekorzystnych, gdy zobowizy u a si
do natychmiastowego zwinicia oblenia Kalisza, ktrym kierowa
Bartosz z Odolanowa. Ten za. przeczuwajc by moe jaki podstp,
przecignwszy oblenie po za
nie chcia usucha rozkazu ksicia,
termin, ustpi dopiero, gdy
osobicie zjawi si wrd wojsk
dzieje,

skoro zgodzi si na zawieszenie broni do

ksi

wycofa

je

dniu 14 sierpnia.

przez to obrcone zostay

czasie

udao mu si odnie w

Ustpowa

Bartosz tern niechtniej,

niwecz sukcesy, jakie w ostatnim

Wielkopolsce. Gdy wspierajcy go

grd Poniec, ruszy przeciw niemu nowy

zajwszy bez oporu
starosta wielkopolski, Pielgrzym z Wgleszyna,
Poniec, spalony przez ludzi ksicia przed odwrotem, pospieszy
na odsiecz Kaliszowi, obleganemu przez Bartosza; ten jednake,
uprzedzajc go, ruszy naprzeciw rozgromi pod Winnogr, w dniu

Konrad

ks.

olenicki

zaj

poczem wrci pod Kalisz. Wskutek niesfornoci Bartosza,

wynikej std kolizyi,
opierajcego si atwowiernoci Ziemowita,
wycofa si
Maopolanie zyskali podwjnie. Nietylko bowiem
rpnia.

ksi

JAN DBROWSKI: CZASY AHDBSAWKHSErK

449

Wielkopolski, lecz, co wicej, mieli teraz pretekst do zaatakowania

cofajcego si Ziemowita z powodu naruszenia przez Bartosza zawieszenia broni. Albo wic Bartosz winien by wykona niezwocznie

t.

krakowsk, albo ksi nie zwija oblenia Kalisza po tern,

Tak za stali si atwym upem wojsk wgierskich, ktre,
w liczbie podobno 12.000, stany w Sczu pod wodz margrabiego
Zygmunta. Wida wic wyprawa ta bya ju dawniej przygotowan
postanowion, a caa polityka Maopolan
i
Domarata, eksponenta
ich w Wielkopolsce, zmierzaa do tego, by do ich przybycia rzecz
przewlec, a tymczasem* party Ziemowita osabia
rozbija. Z interwencyi wgierskiej, a zwaszcza z przybycia Zygmunta, nie wszyscy
w Maopolsce byli zadowoleni rozlegay si gosy przeciw uyciu
wojsk obcych. Przewayli jednak ci, ktrzy domagali si rozgromienia
Ziemowita, wskazujc na postpek Bartosza
spustoszenia, jakich
ludzie ksicia dokonywali na Kujawach w Wielkopolsce. Nieszczliwa

umow

co zaszo.

ta dzielnica

bya bowiem

bez przerwy

widowni gwatw

spustosze.

Zaledwo oddali si ze nina Domarat, ktry na czele Grzymalitw

uderzy na zamek oszw, nalecy do Arnolda z Waldowa, kiedy
Arnold, poczywszy si z wrogimi Domaratowi Paukami, spustoszy
okolice nina
Naka. Grzymalici spalili ekno a dobra arcybiskupa
pustoszyli teraz
oni wojska starosty Pielgrzyma. By stosunkom tym
rycho kres pooy, postanowili Maopolanie dziaa przedewszystkicm
na Mazowszu. Wojska Zygmunta, wsparte przez Maopolan, ruszyy przez
Radom na Mazowsze pustoszc je srodze, dotary pod Brze kujawski,
ktry oblono 25 wrzenia; nie oszczdzano przytem
odbieranych
Ziemowitowi Kujaw. Przycinity Ziemowit zgodzi si ju 6 padziernika
na zawieszenie broni do przyszej Wielkiejnocy. Poredniczy, jak niei

i,

raz

takich

Czstochowy

okolicznociach,

(1382

r.),

Wadysaw

ktry, zastraszony

na zjedzie sieradzkim,

siedzia cicho

opolski,

wiey

fundator

wrog dla postaw

w

szlachty

swem

lennie, bronic
rabunkami przecigajcych wojsk. Warunkw umowy
brzeskiej bliej nie znamy; to pewne, e Kujawy zostay na razie
w rku Ziemowita. Nie obawiano si go jednak wida w obozie

tylko

przed

andegaweskim, skoro posiki wgierskie, z wyjtkiem maej

odesano do domu. Powodom tego byo w duej mierze pozyskanie
dla

Andegawenw

starszego

brata

Ziemowita, Janusza

czerskiego,

pewn kwot roczn zobowiza

si wwczas zbrojnie popiera spraw crek Ludwika. Pod Brzeciem te znalaza swj koniec sprawa Bodzanty, wijcego si dotd zrcznie pomidzy obu
stronnictwami.
Wraz z margrabi Zygmuntem przyby do Polski
kardyna Dymitr, arcybiskup ostrzyhomski, by jako lega papieski
ktry za

rozpatrze zarzut zdrady, uczyniony Pod/ancie; arcybiskup,

Emylclopedya palika. T. V,

c.

I.

wytum a.

450

HISTOUYA POLITYCZNA

czywszy si w Krakowie przed Dymitrem, zjawi si w obozie pod

Brzeciem
wobec Zygmunta oczyci si z czynionego mu zarzutu.
poczem, pewny ju siebie, podstpem opanowa nin
pozby sr
i

ze

Sasw, ktrych tam trzymali

zaog

Grzymalici.

52. Zatarg z krlow Elbiet. Zdawao si,

po usuniciu
Ziemowita nic nie stoi ju na przeszkodzie przybyciu Jadwigi do
Polski, przyrzeczonemu na pocztek listopada 1383 r.
Tymczasem
krlowa wraz z crkami udaa si w kocu padziernika do Dalmacyi,
tak, e zaniepokojeni tern
panowie krakowscy wysali Sdziwoja
z Szubina do krlowej z prob, by krlewna przybya do Polski
dla koronacyi. Zaproponowano te zostawienie kilku z nim przybyych
modziecw z wybitnych rodw, jako zakadnikw,
do powrotu

Jadwigi, ktra

w myl ycze

krlowej na zjedzie sieradzkim pozo-

sta miaa do lat sprawnych u matki. Tymczasem Elbieta nietylko

odmwia temu daniu, ale, zatrzymawszy w Zadarze Sdziwoja i jego
towarzyszw, polecia przez Jaka z Tarnowa, kasztelana sandomierwyda grd krakowski Wgrom, ktrych gar pozostaa
skie:.:
>.

Zygmuntem w Krakowie lub jego okolicy. Sdziuprzedziwszy swych przyjaci przez goca, by rozkazu
zjawiwszy si w kraju,
tego nie spenili,
si z Zadaru
si

zdaje

wj

jeszcze z

atoli,

wymkn

i,

udaremni ostatecznie plany Elbiety,

opuci. Wypadki te wskazyway,
lojalnie

/i

postpowaa

mogo

bardzo

tak,

Zygmunt musia Polsk

ktra dotd

do

Elbieta,

Polakami, zmienia nagle taktyk,

powanymi skutkami

mimo

dla tronu Jadwigi.

to

Po-

ch

pozbycia si Zygmunta z Wgier

si
tymczasem mdz utrwali si na Wgrzech
przeprowadzi ukady z Francy o maestwo Maryi, ktrych lady
wkrtce potem spotykamy. By to wszake jeden z tych krtkowzrocznych krokw krlowej, pragncej za wszelk cen niedopuci nikogo
do wadzy na Wgrzech, ktre ostatecznie przyprawiy j o zgub.
53. Druiri zjazd w Iladomsku.
Polityka krlowej wytworzya
dla Maopolan bardzo trudn sytuacy.
Celem ich w cigu caego
bezkrlewia byo utrzymanie tronu dla jednej z crek Ludwika wybranie jej, o ile to moliwe, ma, ktryby im odpowiada. Tymwyczasem postpowanie Elbiety, odmawiajcej przysania crki
suwajcej znienawidzonego Zygmunta, grozio, i w kocu zwyciy
w Polsce prd za wyborem nowego krla, ktrym w tych warunkach

wodem

tego

zajcia go

bya

zdaje

Polsce, by

zostaby bez wtpieniaZiemowit; a pooyby on kres rzdom Maopolan,

opierajc si na Mazowszu
Wielkopolsce.
tern tkwi powd dali

panw krakowskich. Ze wzgldu na rozgoryczenie, jakie zapanowao w kraju wobec nowego zawodu ze strony dworu, odroczono
maopolskie collouium generale, ktre miao si odby w Lelowie,

szej taktyki

ja dbrowski: czasy andegaweskie

451

zwoano na dzie 2 marca 1384 r. do Radomska zjazd, w

rym wzi miay udzia
Wielkopolska
miasta.
Bezsilno
i

kt-

po-

konanego niedawno Ziemowita i trwanie Maopolan przy dynastyi

andegaweskiej z wyej wymienionych powodw sprawiy,
uchway

zjazdu

mniej o

stosunku do sytuacyi

bardzo spokojnie, przynajidzie o zasadnicze postanowienia. Wida z nich,

liczono

ile

si jeszcze

wypady

duszem

bezkrlewiem

dowiadczenia, starano si utrzyma

i,

spoytkowujc dotychczasowe

w kraju spokj

porzdek. Uchwa-

wic: 1) kademu starocie generalnemu dla czuwania nad bezpieczestwem ma si doda szeciu doradcw ze szlachty dwu z miast,
ktrzy mieli zoy przysig na wierno crkom krlewskim odebra j od powszechnocift na posuszestwo; 2) ani starostom ani
ich doradcom nie wolno ukada si z dworem, pod grob zdrady,
ani te grodw nie wydawa nikomu obcemu a do koronacyi krla;
3) wakujce godnoci maj czeka a do koronacyi, a nie wolno jedzi
do Wgier celem starania si o nie; 4) z ksiciem Wadysawem
lono

opolskim zawarto uni. dla wzajemnej

krla.

Widocznem

si bez niego

uchwaach

jest

tego,

/jazd

obrony,

do koronacyi

pragn dworowi pokaza,

obejdzie, zmusi go do rozpoczcia rokowa; zarazem

jednak podnosi Opolczyka, ktry w razie potrzeby mg by dobrym
porednikiem na Wgrzech. Chocia nie palono za sob mostw
i

zasadniczych, to jednake, komunikujc je krlowej

zaniedbano ostrzejszego tonu.
Wysano z niemi do
Wgier, jako posa, Przecawa Wawelskiego, maego szlachcica, co

Elbiecie, nie

ju byo pewnem ukuciem w

cajc mu nadto owiadczy, e

stron krlowej wymierzonem, polejeli Elbieta nie przyle rycho crki

do Polski, nastpi wybr nowego krla. Wtedy te zdaje si wyznaczono krlewnie termin przybycia na 8 maja 1384 r.

54. Rokowania z Zygmuntem. Tymczasem Elbieta widocznie

zacia si w swem pierwotnem postanowieniu, bo miast wyprawi*
Jadwig, wysiaa do Polski Zygmunta luksemburskiego jako gubernatora. Wtedy jednake lojalno panw krakowskich wobec dynastyi
ustpia przed interesem kraju. Zebrawszy si w Sczu, nie wpucili
margrabiego do kraju. Zygmunt zacz wic rokowania z wysannikami Maopolan pod przewodnictwem Sdziwoja z Szubina, ktre toczyy si w Lubowli,
uzyska w kocu przynajmniej odroczenie
terminu przyjazdu Jadwigi Z 8 maja na Zieloni' witki, 29 maja.
i

Przyrzek za
z

to

Sdziwojem do

uwolnienie

zakadnikw,

Zadani, a dalej

na

przybyych swego c/asu

Wgrzech

trzymanych.

Tym-

czasem szlachta maopolska, nie wiedzc o tych umowach, poczta

zjeda do Scza na 8 maja dla powitania krlewny. Wober
nieprzybycia Jadwigi urzdzono improwizowany zjazd, na ktrym

si

29*

462

HlSrORYA POLITYCZNA

propozycyi wysania posw do Elbiety z grob wyboru

uchwalono ostatecznie nie wysya nikogo po Jadwig zjecha
Sieradzu 22 wrzenia. Mimo to Sdziwj z Szubina na wasn

wbrew
krla

si

rk

wybra si do Wgier.
55. Przybycie Jadwigi do Polski. Ostatecznie Elbieta ustpia.

spowodowa

Nie wiemy, czy

pozbycie si z

jesieni 1384

r.

to

Sdziwj

Wgier Zygmunta

groba wyboru

luksemburskiego,

zdecydowaa si przysa crk do

krla, czy

e krlowa

do,

Tak

Polski.

wic

zapowiedziany zjazd sieradzki albo si nie odby, albo, jeli doszed do

skutku, to nie powzito na nim adnych waniejszych uchwa, gdy
przybycie krlewny

musiao wwczas uchodzi

Jadwiga zjawia si niebawem w Krakowie,

odprowadzona przez kardynaa Dymitra
drodze zjawi si w orszaku jej
Jana.
jeszcze usprawiedliwi z zarzutw zdrady
i

uzyska

przesdzon.

za rzecz

dnia 13 padziernika,

biskupa

csanadzkiego

Bodzanta,

na

rzecz

by si raz
Ziemowita

oczyci si dostatecznie. Ju
krlewn na krla Polski. Maopolanie
andegaweskiej polityki, ktrego mieli dopeni

stwierdzenie,

rok temu

15 padziernika ukoronowano

wicili tryumf swej

wyszukaniem Jadwidze

maonka,

od

dalekiego

projektw

krla

Ludwika.

ukad w Krewi. Mamy pewne lady,

56. Poselstwo Jagiey
ju na duszy czas przed przybyciem Jadwigi do
wskazujce,
Polski, bo w pierwszej poowie 1383 r.. przywdcy Maopolan nawizali
stosunki z Jagie, wielkim ksiciem Litwy, ktrego maestwo z crk
Ludwika uwaali za podane ze wszech miar. Zwizek z Litw,
unieszkodliwi
zwaszcza po chrzcie jej, mia zagrozi Krzyakom
ksit mazowieckich, a nadto gwarantowa Polsce zwrot Rusi
czerwonej, niemoliwej teraz do utrzymania przez Wgry, a otwierajcej wielmoom maopolskim tak wietne widoki materyalne. Osoba
Zaksicia, indywidualnoci nie nadzwyczajnej, nieznajcego Polski
chodu, a jako neofity skrpowanego jeszcze bardziej w postponadal oni
waniu, rokowaa panom krakowskim, e, jak dotd, tak
waciwie rzdzi
Polsk. Gdyby za przez maestwo Jadwigi
z w. ksiciem udao si Litw na stae zwiza z Polsk, to otwierao to tej ostatniej takie widoki mocarstwowej potgi
ekspanzyi na Wschd, o jakich dotd nie marzono, umoliwiao sukces,
ktry wychowankom szkoy dyplomatycznej Ludwika W. pozwala
miao twierdzi, i daleko przecignli swych mistrzw. Takie oto
wzgldy musieli mie wwczas na oku panowie krakowscy. Jak
i

bd

wszystko na

Jagie,

lo

ktry

wskazuje, zaraz po koronacyi Jadwigi uprzedzili oni

wanie zwyciy Krzyakw

toldem (sytuacya na Litwie:

p.

czasy Jagiey),

pogodzi si

e moe

Wi-

rozpocz

453

jan dbrowski: czasy ANDMGAWE*KI1S

trafi one na grunt podatny. Dnia 18 stycznia 1385 r.

poselstwo Jagiey, zoone z braci jego Skirgiey
Krakowa
do
przybyo
krewniaka
ks. Olgimunta oraz mieszczanina wileskiego
Borysa,
i
przyrzeczeniem przyjcia wiary
Jadwigi
Hanka, z prob o
starania

rk

katolickiej

Jagie

przez

ksit

przed zawarciem

ksi

maestwa-

ca

Litw przyprzyjcie chrztu przez

czenie jej do Polski, zwrot jecw polskich uprowadzonych na
Litw ( 25), odzyskanie utraconych ziem, a wreszcie pokrycie sumy
200.000 fi., ktr w myl ukadw andegawesko habsburskich wyPonadto ofiarowa

paci naleao Habsburgom

z

Tre

Wilhelmem.

za

propozycyi

zerwanie

traktatu

maestwo

Jagiey dowodzi najlepiej, i uoone

Polakami, to znajcymi ukady Lud-

porozumieniu z
Maopolanami. Poselstwo nie dostao na nie jednak
odpowiedzi, lecz z Krakowa skierowano je do Elbiety. Borys Hanko
w towarzystwie kilku panw polskich wyjechali wic do Wgier,
gdzie spotkao ich przychylne przyjcie. Elbieta, zajta wwczas
planem francuskiego maestwa Maryi, nie daa wprawdzie odpowiedzi decydujcej, lecz pozostawia rozstrzygnicie samej Jadwidze
ten sposb Maopolanie zyskiwali od Elbiety formalne
Polakom.
i
penomocnictwo do zerwania ukadw z Habsburgami, wicych
przecie tylko dynasty andegawesk, ale nie Polakw, ktrzy przy
Zygmuntem, adnych
ich zawieraniu, odmiennie ni to byo z Mary
zobowiza wobec Habsburgw nie zacignli. Krlowa zrzucaa
z siebie odium w stosunku do dworu wiedeskiego, lecz planowi
samemu bya przychylna, skoro z powracajcem poselstwem polskolitewskiem wysaa take dwu swoich penomocnikw dla traktowania
z Jagie.
myl polecenia krlowej Elbiety po powrocie posw
zadecydowano w Krakowie na korzy propozycyi litewskich, prawdopodobnie na zjedzie, w ktrym gwnie tylko Maopolanie brali
udzia. Niezwocznie te wydelegowano na Litw poselstwo, zoone
z Wodka z Ogrodzieca, podczaszego krakowskiego, Mikoaja z Ossolina,
kasztelana zawichojskiego, Krystyna z Ostrowa, dzierawcy
kazimierskiego, i dwu panw wgierskich; w diun 14 sierpnia 1385 r.
one zostay
wika, a

wic

zawarli oni z

Jagie ukad w Krewi,

do dotrzymania

wyej wymienionych

ktrym tene zobowiza si

obietnic, poczynionych

w jego

imieniu.

57. Przybycie Wilhelma austryackiego do Krakowa. Tymcza-

sem Leopold

Wilhelma, zaniepokojona tym przebiegiem rzeczy uda si do Budy z daniem dotrzymania ukadw
co do maestwa Jadwigi. Elbieta, zagroona wwozafl w rezultacie
swej polityki
od poudnia, nie chciaa przyod Luksemburgw
sparza sobie nowych wrogw w Habsburgach, dziki czemu Leopold
austryacki,

ojciec

454

HISTOUYA POLITYCZNA

uzyska 21

lipca

ze

strony

jej,

palatyna

Maryi,

Gary,

Wadysawa

kardynaa Dymitra potwierdzenie dawniejszych ukadw.

Wadysaw opolski, ktry moe nie bez wiedzy niechtnej obcemu
Jagielle Jadwigi bra udzia w tych pertraktacyach, mia wedle tego
dopilnowa dopenienia maestwa Jadwigi z Wilhelmem, co nastpi
miao do 15 sierpnia 1385 r. Jako Wilhelm przyby istotnie w siernie baczc na opr panw maopolskich, ktrzy
pniu do Krakowa
wanie koczyli ukady z Jagie, usiowa wej w prawa maonka
wadcy Polski, mimo e Jadwiga w tym
krlowej, a tern samem
jeszcze
lat sprawnych. Skutkiem energicznej
czasie nie osigna bya
opolskiego

i,

interwencyi ze strony otaczajcych

Jadwig wielmow krakowskich

Wilhelma dozna niepowodzenia ksi musia niebawem Krakw opuci. Opolczyk za, porzuciwszy przeznaczon mu rol. coprdzej szuka porozumienia z Maopolanami.
ten sposb najwaniejsze przeszkody
58. Akt WOkowyski.
na drodze, ktr postpowali politycy maopolscy, zostay usunite.
Uznawa to nawet Ziemowit mazowiecki, ktry 12 grudnia 1385 r.
zawar z Jadwig, a raczej z Maopolanami, ugod co do zwrotu
podzieronych dotd Kujaw za cen 10.000 kp groszy praskich
plan

dugw u ydw krakowskich. Wysano

poselstwo w tyme skadzie, co poprzednio, z dodatkiem Piotra Szaw listy
fraca, imieniem caej spoecznoci Polski, zaopatrzone
wierzytelne Opolczyka, lennika korony, ktre to poselstwo, zjechawszy
tedy na

krycie jego

Litw

si

Jagie w Wokowysku, doprowadzio

ania go do Polski do szczliwego koca.

wystawili posowie dokument, stwierdzajc

wreszcie

spraw powo-

Dnia 11 stycznia 1386

r.

imieniu swych mocozapraszajc go na powszechny zjazd szlachty w Lublinie na dzie drugiego lutego.
woli samej krlowej, ktr aktem tym przyrzekano
zgodzie
i
oddawano Jagielle za on, niema wzmianki. Dyktowali je za Ja-

dawcw
I

obir

Jagiey na

krla polskiego

deniom.
panowie krakowscy bez lub wbrew jej chciom
Przybycie Jagiey do Polski. Chrzest, lub z Jadwig
koronacya. Wnet te ruszy Jagieo w stron Krakow a, otoczony
orszakiem ksit litewskich z Witoldem na czele. Przyjty przez
zjazd w Lublinie jako wadca kraju, zjawi si Jagieo w stolicy
12 lutego
ju w 3 dni pniej przyj chrzest z rk arcybiskupa Bodzanty, przy czem otrzyma imi Wadysawa. Jednoczenie ochrzczono
przybyych z nim tych ksit, ktrzy nie byli poprzednio ochrzczeni
w wierze greckiej. Bezporednio po tern, 18 lutego, nastpi lub Ja-

dwig

59.

Jadwig, przez tego Bodzant udzielony. Tego samego dnia,

opiekun
a wic jeszcze przed koronacya, ogosi Jagieo jako pan
krlestwa polskiego dokument (przywilej krakowski), bdcy waciwie

giey

JAN DBROWSKI: OZASY

dokumentem koronacyjnym,
osign on koron polsk.

ANDEGAWESKIE

455

cen

a stwierdzajcy warunki, za

ktrych

nim Jagieo: 1) urzdy

poszczeglnych ziemiach obsadza tylko ziemianami
Przyrzeka

godnoci w
tyche ziem, za rad tamtejszej szlachty; 2) grodw nie oddawa
obcym tylko Polakom; 3) wynagradza za wyprawy zagraniczne;
w walkach
4) wykupi wzitych w niewol tak na wyprawach, jak
i

kraju,

najazdu

czasie

nieprzyjacielskiego;

5)

pobiera

tylko

2 grosze z anu od szlachty i duchowiestwa; 6) znie urzd funkcye

justycyaryuszw; potwierdza te wszystkie przywileje Kazimierza W.,
Ludwika Jadwigi. Akt ten rozszerza w znacznym stopniu zdobycze
i

Ludwika, a to w punkcie pierwszym, czwartym

ogniwo w acuchu rozwoju przywilejw szlacheckich, ktry, zaczty przez Ludwika, szybko nastpnie
mia dalej. Tego roku, ju jako krl koronowany, potwierdzi Jagieo
przywilej krakowski 29 sierpnia w Korczynie (przywilej korczyskii.
Koronacya Jagiey, dokonana 4 marca w katedrze krakowskiej
przez Bodzant w asystencyi biskupw: poznaskiego, Dobrogosta
i krakowskiego, Jana Radlicy, zamkna ostatecznie okres przejciowy
nie tyle od mierci Ludwika, ile raczej od mierci Kazimierza Wsi rozpoczynajcy. Jagiellonowie wstpili na tron polski. Panowie
krakowscy mogli z dum spoziera na swoje dzieo, planowani' bodaj
jeszcze za rzdw Ludwika. Utrzymali tron dla dynasty andegawez ich wyboru, zabezpieczajc
skiej, lecz przedstawicielce jej dali
przez jedno i drugie spoczcie steru rzdw nadal w swych rkach.
szlachty, uzyskane od
i

szstym, stanowi

wic nowe

ma

Polityka

pastwa

polskiego

kierowan

by miaa

nadal przez

te

koa,

ktrym powierzyli j dwaj ostatni Piastowie, a ich ladem Ludwik W.

Swj sukces polityczny okupili panowie maopolscy wielk ofiar
chci wasne
modocianej krlowej, ktr wola ojca, wychowanie
w inn zwracay stron. Z licznych a rozmaicie rzecz owietlajcych
przekazw jeden tylko wypywa pewnik, e Jadwiga walczya do
i

ostatka przeciw

dziki

tej

racyi

tej

racyi stanu, ktrej

stanu Polska

nietylko

kocu ulega
nie

bezsilna. Lec/.

ulega rozbiciu

sobie

pono-

rozerwaniu na dzielnice, lecz zama moga Zakon, otwara

kulturze zachodniej niezmierzone przestrzenie litewskie ruskie,

wnemu

rozpocza wietn

Jagiellosk epok.

Wadysaw Jagieo

(13861434)

Napisa

Stanisaw Smolka.

Wskazwki

bibliograficzne

l.

do czasw Jagiey jest Dugosz (wyd. A. Przezdziecki,

jako urodzony ok. r. 1415, dopiero przy samym kocu jest
bezporednim wiadkiem, przedtem za polega gwnie na papierach na wskanie zawsze jest cisym, nie zawsze te bezstronnym.
zwkach Olenickiego,

Gownem rdem

1887), ktry jednak,

Nie

mamy

byo

do

r.

do

kontroli

1384 dzieo A.

Dugosza

tych czasach takiego przewodnika, jakim

Krytyczny rozbir dziejw polskich

Semkowicza:

Dugosza, Krakw 1887. Musimy si posugiwa zbiorami dokumentw, wrd

ju si zaznaczaj pocztki kancelaryi krlewskiej: Liber cancellarii
st. Gesch. 45
52, 1871, 1874). Dalej id:
Cioek,
ed. J. Caro (Archiv
8t
Index actorum saeculi XV A. Lewickiego, Codex epistolaris s. XV t. I,
Codex epistolaris Vitoldi A. Prochaski (MoII, III, a przedewszystkiem
num. medii aevi, wyd. przez krak. Ak. Um., t. XI, II, XII, XIII VI), Lites ac res
gestae, Pozna 1856, gwnie t. III. Wydawnictwo aktw unii z oryginaw
przygotowuje Akademia Um. Do spraw wewntrznych: Corpus iuris Polon ci m. aevi (regesta) O. Balzera (Kwart. hist. 1891), Ksigi sdowe krakowskie (Pomniki prawa pol. II), poznaskie (Publicationen aus preuss. Staatsziemskie, Lww), Kodeks wielkoruskie (Akta grodzkie
archiven 31, 38)

J.

ktrych

f.

polski

t.

V,

Kodek s maopolski

t.

IV,

Rachunki dworu Jagiey

miejskie

krakowskie (Mon. m. aevi X V, IV), Act a capitulorum Ulanowskiego (M. m. aevi

t. XIII,
XVI, XVIII) pomniejsze rda w Archiwum Kom. hist.
Co do obcych wydawnictw rdowych, to na pierwszem miejscu postawi naley krzyackie, zgromadzone w Scriptores rerum Prussicarum
w Bunge*go: Liv., Est. u. Kurlandisches Urkundenbuch, tudzie ruskie, wydane w Ponoje Sobranje russ. lietopisej. Akty litewskiej metryki, wyprzez Leontowicza 1897, a potem w Uusskaja Biblioteka t. XX XXVII, akty
dane
w wydawnictwach lwowziem ruskich w Ar eh w j ugozap. Rosii (Kijw)
skiego tow. nauk. im. Szewczenka (Materijay, erea, Zapiski), lskie
i

ustp

Ustpy opatrzone gwiazdk pochodz od Dra Fryderyka Papeego. Ob.

12.

smolka:

st.

w Uodex

d pi.
i

Urkunden

wadysaw jagieo
rerum

Silesia e, Scriptores

Schlesiens.

Sil.

457
i

Lehns-

(Pubiikationen aus preuss. Staatsarehiven

Besitz-

u.
t.

VII,

XVI).

Najwaniejsze wydawnictwa krajw ssiednich: Monumenta Hungariae

(wyd. przez Akademi wg.), Fontes rerum Bohemicarum t. II n.,Archiv
esky, Regesta imperii t. XI (Altmann: Sigismund 12. 1903). Deutsche
i

Reichstagsakten t. VII n., Hansisches Urk u nden b uch

V n.
Z opracowa dawniejszych pomija nie mona L. Gobiowskiego:
t.

1 3, Warszawa 1848, z powodu licznych notat

Szajnochy: Jadwiga Jagieo 1 4, Lww 1861, z powodu

Dzieje Polski za Jagiellonw

rdowych,

K.

t.

t.

Gbsz

mistrzowskiego przedstawienia.
t. III (1869)
J. Car o: Gechichte Polens

krytyk (czsto stronnicz) przedstawia

IV (1875)
A. Prochaska: Krl Wadysaw Jagieo,
1 2, Krakw 1908. To ostatnie dzieo jest kodylikacy studyw rdowych zasuonego badacza, cho jeszcze nie zupenie wszechstronnym
i

t.

obrazem. Bardzo poyteczne do tych czasw

Dzieje wojen

Krakw
1887.

1885,

t.

I.

Krakw

1912,

Bonieckiego

Ze specyalnych

Synowie Gedymina

J.

Wolffa

A. Poczet

monogratii

oglniejsze dziea: T.

Senatorowie

rodw

WXL.,

WXL. w XV XVI w., Warszawa

i

przytaczamy najwaniejsze: K. Stadnicki:

Bracia Jagiey (ob. Finkel, Bibliogr.'

Korzona

dygnitarze

1243),

s.

S.

Smolka:

piciowiekow rocznic, Krakw 1886, A. Lewicki: Powstanie widra

giey, Krakw 1892, Polska
Litwa w dziejowym stosunku (Prace W. Abrahama, X. J. Fijaka, S. Kutrzeby, W. Semkowicza), Krakw 1914, O. Halecki:
Dzieje unii jagielloskiej, Krakw 1919.
i

Przechodzc do literatury zagranicznej, zaznaczamy naprzd kilka starszych a zawsze jeszcze niezbdnych dzie, jak J. Voigt: Geschichte Preussens
t.
V VII, F. Palacky: Geschichte Bhmens t. IV, J. Aschbach: Geschichte
Kaiser Sigismunds t. 14. Nowsze opracowanie dziejw Zygmunta przedstawia
w literaturze niemieckiej: Th. Li nd ner (Deutsche Geschichte unter den Habsburgern u. Luxemburgern 1893), w wg. A. Pr (A magyar nemzet trtenetet. III, 1896).

rosyjskiej literaturze szczeglnie wane

prace M. Lubawskiego: Obastnoie dielenie litowsko-russkago gosudarstwa, Moskwa 1896. Litowsko-russkij
sejm, Moskwa 1901,
Oczerk istorii lit.-russ. gosudarstwa. Moskwa 1910, dalej
prace M. Do wn ar-Za polski ego, szczeglnie: Gosudarstwennoje chozjajstwo
WKL, Kijw 1901, .1. Malinowskiego: Rada WKL, Tomsk 1908, tudzie N.
i

Maksi mej

Sejmy

lit.-russ. gos., Kijw 1902.

/reszt zwracamy uwag na poprzednie ustpy bibliograliczne (str. 802
312
na Bibliografi historyi polskiej L. Finkla wraz z dodatkowym
410)
zeszytem z r. 1914. Naley te zawsze pamita o lwowskim Kwartalniku
historycznym
warszawskim Przegldzie historycznym.
i

ki:

Geneza Unii.

Niepewnym

nabytkiem
Czerwona, opanowana przez Kazimierza W. w labya dla Polski
tach 1340
1349.
aktach dyplomatycznych, odnoszoych sio do tej
ziemi, nazywano
stale krlestwem ruskie m o
(Begnum Russie),
od wgierskiego, ktre rocio
odrbnem od krlestwa polskiego
sobie do niej prawa na mocy reminiscencyi / XII
XIII wieku
miar okupacyi Rusi Czerwonej po mierci ostatniego jej udzielni
1.

przez

dugi

czas

Ru

458

HlSTORYA POLITYCZNA

przyczyni si

moe

nawet do przejcia
liczy si z prepniejszych ukadach, po utwiertensyami wgierskiemi do Rusi.
dzeniu polskich rzdw na Rusi (1350, 1364), okrelono wyranie
ksicia (Bolesawa-Jerzego
polskiej

korony

\v

II)

dom andegaweski:

trzeba

byo

prawnopolityczne stanowisko krlestwa ruskiego^. Jeliby mianowicie Kazimierz W. nie pozostawi syna, oba krlestwa, polskie
miay dosta si Ludwikowi po myli dawniejszych umw;
ruskie
w przeciwnym razie krl wgierski mia posi po mierci Kazimierza krlestwo ruskie, o ileby jego nastpcy wypaci umwion
moc tych ukadw Ludwik po kilkakro
sum 100.000 florenw.
zbrojnej
Kazimierzowi
pomocy dla utrwalenia nowego
dostarcza
Litwinom
dla zdobycia ssiednich
nabytku przeciw Tatarom
ruskich terytoryw (Bez, Chem, Wodzimierz, Krzemieniec) w walkach z Lubartem, ksiciem litewskim, ktry po wyganiciu udzielWodzimierza opanowa pnocno-wschodni
nych ksit Halicza
dzieraw
(Woy).
Dopiero te w ostatnich latach Kaziich
poa
mierza (1366 1370) panowanie jego ustalio si nad wymienionymi
grodami za Bugiem. Lubart za utrzyma si we wschodniej czci
Woynia (uck). Ostatnie nabytki Kazimierza, odebrane przez Lubarta po jego mierci, wrciy znw (z wyjtkiem Wodzimierza) do
krlestwa ruskiego po wyprawie wojennej Ludwika w r. 1377.
\Y pierwszych latach po mierci Kazimierza krlestwem niskiem wada z ramienia Ludwika (1372 1378), cioteczny jego
brat
zaufany powiernik, take siostrzeniec Kazimierza W., lski
Piast. Wadysaw ks. opolski, przedtem (do r. 1372) wgierski palatyn. Po jego ustpieniu, w cigu 9 lat, po kilka razy zmieniali si
wielkorzdcy Rusi, rnych narodowoci. Jeden by napewno Polakiem. Jan Odrow 1380; trzej (bez wtpienia) Wgrzy: Piotr Zudar
1381, Emeryk Bebek 13841385, Jan de Kapola (1386); Gumparthus
1379
Andrzej 1386
niewiadomo. Utrzymaa si zatem odrbno
ruskiego krlest\va, nie przeksztacono go w wgiersk prowincy
a w prowadzono tylko w krg t, zw. pare adnexae korony w. Szczepana,
co
jednak, mianowicie od r. 1381, zerwaa si jego
ec,

bd

czno

bd

polsk koron.

w
w

cigu ubiegych 40 lat polski element rozprzeCzerwonej Kusi. Liczne nadania na rzecz polskich
panw otwary drog kolonizacyi, w ktrej ssiednie, maopolskie
ziemie ywy bray udzia. Powstao kilka miast, wyposaonych prawem magdeburskiem, rozwiny si znacznie dawniejsze, ktre zastaa polska okupacya; wiksze bezpieczestwo szlakw handlowych
ncio do nich osadnikw z Polski z Niemiec, a bliska styczno
z kwitncemi koloniami genueskiemi nad Morzem Czarnem rokoNatomiast

ni si znacznie

st.

waa
dem

wadysaw jagiro

smolka:

459

im znaczne korzyci w porednictwie handlowem midzy Wschoa Zachodem. Kilkoletnie rzdy gospodarnego Opolczyka nietylko

nie powstrzymay polskiego osadnictwa na Rusi, ale przeciwnie

wzmocniy jego si. Zreszt jeszcze za czasw Kazimierza otwaro
si dla polskiej kolonizacyi dalsze, rozlege pole, poza wschodni
granic Czerwonej Rusi, nad Dniestrem, na Podolu. Tam, po sp-

dzeniu Tatarw, panowali litewscy Koryatowicze, synowie brata Lubartowego; Kazimierz W. potrafi ich dla siebie pozyska
w sfer polskich interesw. Blisi mu byli, nili W. Ksiciu Litwy;
jedzili do Krakowa, a nic podobno nie czyo ich z Wilnem; pod
i

wcign

rzdami Podole, jeli nie podlegao polskiej koronie, stao si

wesp z Rusi Czerwon wdzicznym terenem polskiej kolonizacyi.
Ruska ludno zachowaa si biernie wobec polskiej okupacyi.
Na W oyniu stawaa do walki z Kazimierzem
Ludwikiem pod
przewodem Lubarta; nad Sanem nad Dniestrem nie stawiaa oporu.
ich

Cenia sobie

sn

wyzwolenie

pod zwierzchnictwa tatarskiej Ordy,

nad Haliczem. Lepsze zagospodarowanie kraju dao jej odczu korzyci nowych rzdw
porzdkw.
Z rozwojem osadnictwa polskiego
niemieckiego, ktre szybko zlewao si z polskiem, rs wprawdzie w kraju koci ywio katolicki,
bez ujmy jednak dla ruskiej cerkwi, ruskiego obyczaju,
ktre za ruskich

ksit ciyo

pewno

nie

bez powolnego

pywow. Rycho te wrd

oddziaywania Rusi na

ruskich bojarw

pocz si

ludno

na-

proces asy-

polsk szlacht; ona to, we wadaniu nadan na Rusi ziemi, podlegaa rozlicznym ograniczeniom, nieznanym w samej Polsce,
zwaszcza co do ciarw suby wojennej, gdy pooenie miejscowego bojarstwa nietyike nie pogorszyo si w stosunku do dawniejmilacyi z

szych czasw przed polsk okupacy, ale podnioso si racz] pod (rwa-

em

oddziaywaniem swobodniejszego stanowiska polskiej szlachty.

Solidarno wsplnych interesw, wsplny cel w wywalczeniu rozleglejszych swobd, w upragnionem zrwnaniu z koronnem rycerstwem, cel osignity dopiero w nastpnem w trzeciem pokoleniu
oto by niezawodnie od samego pocztku potny czynnik w
milacyi obu rnych skadnikw szlacheckiego ywiou w Czerwonej
Rusi. I katolicyzm rycho pocz si szerzy midzy ruskimi boi

jarami.

Niemniejsza solidarno interesw wizaa szlacht maopolskich

wojewdztw przedewszystkiem z Rusi Czerwon, ale take i z dal*
coraz potrze*
szem naddniestrzaskiem Podolem, z tym pontnym
i

bniejszym dla niej terenem kolonizacyjnym, gdzie w cigu jedn<

dwigny niejeden maopolski
pokolenia urosy wielkie fortuny
rd na stanowisko magnackie, nowe poniekd \\ wczesnej I'
i

460

HISTOKYA HOL TYCZNA

nalece do wspomnie ubiegej epoki, odkd rozmnoone potomstwo monowadcw XII stulecia siedziao na okruchach dawnego
polityczny midzy
uposaenia. Gdy wic najpierw rozluni si
polsk koron a cennym nabytkiem wytrwaej polityki Kazimierza W.
na wschodzie, gdy zerwa si w kocu zupenie u schyku rzdw
Ludwika, gwn trosk tych monych panw maopolskich byo zadzierzgn go na nowo
zczy trwale z Polsk zagroony teren
kierowaa te niezawodnie polityk
polskiej kolonizacyi. Ta
Maopolan w zawiych kolejach walk o nastpstwo polskiego tronu
po mierci krla Ludwika; skupia ich myl okoo modszej dziedziczki
dla krlowej dany by
andegaweskiej, Jadwigi.
wyborze

wze

dno

ma

dwch ssiadw do ruskiego krlestwa:

zarazem
litewskich ksit. Na tym gruncie
wigierskiej korony
powstaa myl powoania Jagiey. Wadca Litwy na polskim tronie

rodek odparcia

pretensyi

mg

ochroni ruskie nabytki od podliwoci podna poudniowej rubiey swojego pastwa,

potrafi uchyli
on te dawa pewniejsz, ni kto inny, rkojmi,
wgierskie pretensye, oparte na przebrzmiaych reminiscencyach
z przed dwch lub ptora stulecia, gdy za Polsk, prcz siy faktw,
uwidocznionych w postpie polskiej kolonizacyi, przemawiay dziedziczne prawa jednej z dwch Ludwikowych crek. Wszak umowy,
tyczce si ruskiego krlestwa (1350, 1364), nie przewidziay wyganicia wgierskiej dynastyi w mskiej linii, a wskutek tego
sporn, co najmniej, pozostawiay kwesty co do przyszych w takim razie losw krlestwa ruskiego. miaa myl powoania Jato za sob,
giey miaa
z innych zupenie wzgldw moga
najskuteczniej

wadnych

litewskich

ksit

by

pontn

Kto bowiem nie przebola krzyackiej grabiey nadwilaskiego Pomorza, temu wadca Litwy na
polskim tronie, zniewolony do ustawicznych walk z Niemieckim Za-

take

konem,

dla Wielkopolan.

mg rokowa

najpewniejsz nadziej zerwania wieczystego

Krzyakami.
2 Litwa przed Uni. Jagieo znalaz w zachcie do stara
Jadwigi
o
niespodziewane wyjcie z poo polsk koron
rozoenia, w ktrem jemu grozia zguba, dynastyi litewskiej,
Kuemu pastwu, przez ni utworzonemu, ogromnemu rozmiarem
a przez brak spoistoci chylcemu si do upadku. Silne bowiem
wstrznienia zachwiay litewskiem pastwem w pierwszych latach
panowania Jagiey (13771382). Ojciec jego, Olgierd (13421377),
rozszerzy je w dwjnasb zaborami ruskich ziem, na poudniu za
pokoju

rk

Ru

ben
za Ok. atwe to byy zdobycze:
oporu zamieniaa zwierzchnictwo Ordy, lejsze lub cisze w miar
oddalenia od tatarskioh koczowisk, na panowanie litewskich ksit,

Kijw, na wschodzie

st.

ktrym

Olgierd

smolka:

wadysaw Jagieo

oddawa w zarzd

461

niegdy

zdobycze, jak

ruskie

Giedymin. Oni chrzcili si na rusk wiar. enili z Rusinkami; w drugiem pokoleniu zruszczeni Giedyminowicze nie rnili
si ju od dawnych ruskich ksit z dynastyi Ruryka. ktrych rozrodzona rzesza utrzymaa si pod ich rzdami w niektrych dzielw Siewierszczynie) jako naczelna
nicach (zwaszcza na Woyniu
warstwa miejscowej ludnoci. Olgierd wesp z Kiejstutem rzdzili
ojciec jego,

pastwem;

te

panowania,

moe

wsprzdy,

znamienna cecha Olgierdowego

jego powodzeniu. Bronili pnocnych, zachodnich kresw od upieskiego naporu Krzyakw, nie
mieszajc si wiele w sprawy rusko-litewskicb. dzieraw na wschodzie
na poudniu, byle z nich daniny wpyway do wileskiego
siy zbrojne tych ziem staway karnie pod rozkazami W.
skarbca
ksicia w dalszych zaborczych na Ru wyprawach, rzadziej i wyjtkowo w walkach z Krzyakami. Kiejstut by wiernym przedstawicielem rodzimej, pogaskiej Litwy, jej ulubiecem bohaterem w wojnach z Zakonem; Olgierd Litwin ju na p zruszczony, po dwakro
oeniony z ruskiemi ksiniczkami, przed sam mierci podobno
nawet ochrzczony w ruskiej wierze, umia zrcznem postpowawobec Litwy
niem utrzyma powag naczelnej wadzy,
wobec
ich

gwny

to

czynnik

pod koniec jego rzdw, w starciach z Moskw,

zarysowao si grone niebezpieczestwo, wynikajce z mechanicznego
zczenia tych dwch skadowych czci litewskiego pastwa. W. Ksistwo Moskiewskie, z wszystkich ruskich ziem najwicej od tatar-

Ju

Rusi.

jednak

Ordy zalene, obronn dotd przewanie zachowywao postaw

wobec zaborczej polityki Olgierda; on jednak liczy si ju zawczasu
z niebezpieczestwem pewnej grawitacyi ruskich ziem Litwy w stron
Moskwy, ku siedzibie ruskiego metropolity, ktrego wadza rozcigaa si nad ca rusk cerkwi. Starajc si zaegna to niebezpieczestwo, Olgierd nie szczdzi zabiegw w Carogrodzie. u patryarchy
na cesarskim dworze, by metropolita ruskiej Cerkwi zaj
sw dawn siedzib w Kijowie, pod wadz w sterze wpyww
skiej

W.

ksicia litewskiego.

Po mierci Olgierda wzmoga si tumiona jego powag gradzielnic ku Moskwie, wyzyskiwana przez

witacya rusko-litewskich

stryjecznych, zniszczonych
Jagiey, przyrodnich
przymierzu z nimi w. ks. moskiewski
dawno Giedyminowiczw.
L379
Dymitr nie waha si ju rozpocz zaczepnego dziaania
Jagieo, nadto saby. Wybroni si na dwch frontach, WSZedl w tajne
porozumienie z Krzyakami (1379, 1380). Powicaj mi stryja Kiej
zarazem z pod
stuta, moe nie bez skrytej pobudki, aby otrzij
ustwie
utwierdzonej
na
moralnej jego przewagi, opartej

starszych

braci

462

HlSTORYA POLITYCZNA

stemem dugich wsprzdw z Olgierdem. Rwnoczenie Jagieo

zawar sojusz z tatarskim chanem Mamajem; razem z nim mia
zada jej cios miertelny.
uderzy na Moskw we wrzeniu 1380
Nie uda si jednak ten zamach. Podczas pochodu Jagiey na Moskw Dymitr rozgromi zupenie Mamaja na Kulikowskich Polach
(8 wrzenia 1380); pierwsze to byo zwycistwo Moskwy nad Tatai

rem,

wietne,

wzmoga

tern

niezmiernie

niespodziane; sawa Dymitra

goniejsze,
urok Moskwy na caej Rusi. Nawet
wieku z gr wiernie podlega Litwie, pod-

powag

Poocku, ktry od
nie chce
nis si bunt pod znamiennem obecnie hasem,
mie nad sob nadal pogaskich panw; na caej wschodniej poaci
ruskich ziem Litwy tlao zarzewie buntu. Oderwanie si ich powstrzyma podobno wwczas tylko nowy, rwnie jak przed dwoma
laty niespodziewany zwrot w walkach Moskwy z Tatarami: chan
Tochtamvsz pomci niedawn klsk Ordy strasznym pogromem
Dymitra (1382). Liczono 24.000 polegych po moskiewskiej stronie;
mnstwo ludu poszo w jassyr tatarski; Moskwa spona. Urok moskiewskiej potgi zblad na dugie czasy.
Ten pogrom Moskwy ocali przewag Litwy na Rusi, zachwian
wwczas i podkopan, jak nigdy, odkd z'waszcza na samej Litwie
wrzaa wojna domowa. Przez dugie lata opieraa si jej potga na
cisej solidarnoci w onie panujcej dynastyi. Teraz dopiero udao
si Krzyakom rozdzieli Litw na dwa obozy. Od dwch lat skrycie
sprzymierzeni z .lacrie, sami przed Kiejstutem zdradzili tajemnic
ukad') w. przeciw niemu zwrconych. Aby ubiedz synowca, Kiejstut

e Ru

zasiad na stolicy W. ksicia; z Jagie obszed

opanowa Wilno
osadzi go na Witebsku (listopad 1381). Wzmogo si
si agodnie
i

przez to wrzenie

ruskich ziemiach przeciw

nowemu wadcy,

przed-

stawicielowi pogaskiej Litwy; Kiejstut musia naraz broni si od

Krzyakw tumi bunt na Rusi. Gdy by tern zaprztnity w dalekiej Siewierszczynie, Jagieo znowu zawadn Wilnem (czerwiec
i

najazdem Tochtamysza na Moskw. Nie przyszo

Kiejstutem. Pobity sromotnie przez Rusinw,

1382), krtko przed

nawet do starcia
(z

radoci

gosili to

Krzyacy)

przez Litwinw

nie poparty sku-

w dwa ognie wzity przez Jagie a przez Krzyakw, Kiejpodda si; zgin, uduszony w wizieniu *. Umkn z wizienia

tecznie,
stut

Ju w

gruntownej pracy swojej: Kiejstut

Jagieo (Pamitnik

A. U. wydz.

rde, e
komornikw Jagiey (imiennie wyliczonych)
rde krzyackich, jakoby sznurem od
a przeciw wersyi Janka z Czarnkowa
ferezyi &sam si udusi*. Tej jednej pogaskiej plamy, zdaje si, nie bdzie mona
zetrze z pamici Jagiey, jak to usiowa Szajnocha (Jadwiga Jagieo 1. 1 str. 323).
lii.

hist. VII, 1889,

Kiejstut

uduszony

str.

by

150)

owiadczy si Smolka

za

wersy

przez

ruskich

smolka:

st.

wadysaw jagieo

463

syn Kiejstuta, Witold, i znalaz schronienie u Krzyakw; teraz

dalszych na Litw zamachach.
im si przyda

mg

tle tych zdarze rysuje si wyranie trudno pooenia

Po
matce by wnukiem, prawnukiem twerskich kniaziw,
Jagiey.
ktrych Cerkiew ruska czcia jako witych mczennikw za wiar,
citych na rozkaz tatarskiego chana. Matka miaa wielki wpyw
na Jagie; wiara w litewskich bogw zachwiaa si w nim od
dziecka, jak i w jego rodzonych braciach. Nie chrzcili si jedynie
przez wzgld na Litw. Wszak wrd walki ze stryjem mudzini
owiadczyli, e stan przy Jagielle, jeli przyrzeknie, e si nie
ochrzci; inaczej pjd za Kiejstutem. I poszli za Kiejstutem;
odpowied Jagiey nie uspokoia ich obaw podejrze. Poza synami
Olgierda z drugiej ony, prcz trzech synw Kiejstuta, cay rd Giedymina, rozgaziony w potomstwie szeciu jego synw, wszystko
to byli ochrzczeni dawno prawosawni ksita. Jagieo, jeliby

Na

sn

wrd

tych trudnoci

siebie

ca Ru

przyj

chrzest

ruskiej wierze,

pozyska, sparaliowa odrodkowe

byby

dla

denia innych,
trwa przewag

zniszczonych Giedyminowiczw, zdobyby wreszcie

w spzawodnictwie z Moskw na Rusi. I wpyw matki go cign
w t stron polityczna rachuba; wstrzymyway obawy,
straci
grunt pod nogami w Wilnie, odstrczy od siebie Litw, ktra od-

dawna

podejrzliwie

elementu,
zuty,

nie z

patrzya

na

litewskiem pastwie.

rosnc przewag
A Witod,

przywizania Litwy do krwi

Rusi,

ruskiego

ojcowizny tylko wy-

Kiejstuta,

poparty

przez

Krzyakw, by niebezpiecznym wspzawodnikiem, gdyby Jagieo

ochrzci si w ruskiej wierze.
Za usugi przy pokonaniu Kiejstuta Jagieo przyj wobec
Krzyakw cikie zobowizania, ktre go oddaway w zaleno
od Zakonu (listopad 1382). Mia mu dostarczar zbrojnych posikw
na kad wojn; sam nie mg nikomu wypowiedzie wojny bez
zezwolenia Krzyakw; odstpi im p mudzi; w cigu czterech
lat

wreszcie

podobno

nie

Krzyacy

mia przyj

myla

Litw ochrzci. Ani on jednak

dotrzymaniu tych zobowizali, ani

chrzest

gry

szczero. Szo o zyskanie czasu, Jaw ktrem mg wszystko Btraci, odkd Witod by u Krzyakw. Ptora roku trwa zgniy pokj, bliski
zerwania ju po kilku miesicach.
tym czasie Witold ochrzci si
U Krzyakw, zapisa
Zakonowi
przyj od niego w lenno
te dzierawy, ktre mia posi na Litwie / jego pomoc.
Wojna
gielle o

nie

wierzyli

przewleczenie

ich

starcia,

mud

wybucha w r. 1384; podczas niej Witod zdradzi Krzyakw, pogodzi si z Jagie, ale za tak cen, iby przesta by* ni. 'bezpiecznym. Musia wyrzec si swojej litewskiej ojcowizny, 1><> w jej gra-

464

HlSTOKYA POLITYCZNA

nicach

by

na ruskiej

dla Jagiey niepodanym zawsze rywalem. Poprzesta

czci dzieraw Kiejstuta, pod zwierzchnictwem Jagiey,

ktremu przysig wierno, a dla pewniejszej jeszcze rkojmi przeszed na rusk wiar , w kilka miesicy po katolickim chrzcie
u Krzyakw. Zjednoczonemi siami odparto najazd Zakonu, jeden
/.

dobrze przygotowany.

LiTo/iiiejszych,

Wwczas, conajmniej wwczas, u schyku

gie wezwanie na tron polski, pod warunkiem

r.

1384*, doszo

chrztu

Ja-

katolickiej

by moe

pewien hazard w przyjciu tego wezwania. Nie brako wtpliwoci: czy Litwa ochrzci si
bez oporu?
jak postaw zajmie Ru, gdy Jagieo, dzi jeszcze

Pomimo

wierze.

wszelkich pont,

skonny do prawosawnej wiary, przejdzie

Wielkich skrupuw sumienia nie mia chyba
sani Jagieo w wahaniu si midzy rusk a acisk wiar;
gdy wybra drug, wytrwa w niej niezomnie, nie tracc przywi
zania do wspaniaej liturgii wschodniego obrzdku, moe
nie bez
wczesnych myli o unii obu kociow. Przyjciem chrztu z rki
polskiej a nie krzyackiej, ani te w ruskiej wierze, otwierao si
naraz niespodziane wyjcie z trudnoci pooenia, w ktrych straci
niedawno tron
odzyska jedynie zbiegiem pomylnych okolicznoci,
z gryzc trosk o jutro'.
koronie polskiej za widzia rdo
wieych si do walk na dwch frontach; potrzebowa oparcia, na
zewntrz na Litwie, nie zawid si, liczc, e je znajdzie w krczciciel

na

ognia,

lecz

acisk herezy ?

lestwie Kazimierza
.'5.

Unia

gie stan

r.

W.

1380.

ostatecznie

Ukad midzy panami maopolskimi a

w Krewi 14 sierpnia 1385; poprzedziy

Ja-

go

posw Jagiey, prowadzone w Krakowie

na dworze
wgierskim z Polakami z krlow Elbiet, matk Jadwigi. Gwne
rokowania

zobowizania Jagiey trzech tyczyy si punktw. Przyrzeka: przychrzest wraz z nieochrzczonymi brami
Litw na chrzecijastwo nawrci; ziemie Litwy Rusi przyczy (applicare) na zawsze
do korony krlestwa polskiego; wszystkie wasne zasoby obrci
na odzyskanie dzieraw, przez Polsk utraconych.
p roku po
tym ukadzie, podczas pochodu Jagiey do Krakowa (2 lutego 1386),
powita go w Lublinie liczny zjazd panw
rycerstwa, z zaproszeniem na opiekuna
rzdc krlestwac
Krakowie odby si
chrzest Jagiey 15 lutego, lub z Jadwig 18-go;
krlem zosta

Wfdlug bada

w kwietniu

O. Haleekiego: Dzieje Unii,

Krakw

1919, str. 95

d.

ju

Wilnie starosta lubelski Wodek

z Charbi nowie, wysany prawdopodobnie ze zjazdu sieradzkiego, a stali za nim
przedewszystkiem Spytek z Melsztyna krakowski
Jan z Tarnowa sandomierski
r.

1383 pertraktowa z

Jagie w

wojewodowie.

8T.

smolka:

wadysaw jagiko

dniu koronacyi. Jako pan

465

opiekun krlestwa polskiego,

przyrodzony pan Rusi, w sam dzie
lubu wyda wielki przywilej dla rycerstwa, z potwierdzeniem
pewnem rozszerzeniem swobd, zdobytych za Kazimierza Ludwika;
jako krl Polski, najwyszy
Litwy
dziedzic Rusi wznowi
go pod majestatyczn pieczci krlewsk na walnym zjedzie w Kor4 marca,

najwyszy

ksi

Litwinw

ksi

Po dwch latach wreszcie, 29 lutego 1388,

tamtym oparty przywilej (piotrkowski), tesame

czynie, 29 sierpnia 1386.

wyda nowy

a na

zawierajcy zasadnicze postanowienia, w poprawnej stylizacyi, z uchyleniem niejednej niejasnoci pierwszego, z rozwiniciem niektrych
punktw, z dodatkiem paru nowych, niemniej jednak z ograniczeniem
pewnych swobd, zbyt pospiesznie okrelonych przed koronacy *.
Tak dokonao si poczenie Polski Litwy: dzieo mdrej
polityki, snujcej dalej wtek Kazimierzo wej myli,
owoc powicenia krJowej Jadwigi, ktra po dugiej walce serca z obowizkiem,
wyrzeka si ukochanego oblubieca, rakuskiego ksicia Wilhelma,
by t ofiar okupi nawrcenie Litwy.
rok po chrzcie i lubie Jagiey, w lutym 1387. trdy on
chrzci Litw**, nie spotykajc oporu, ustanawia biskupstwo w Wilnie
siedem pierwszych parafii w obrbie nowej dyecezyi. Jadwiga
podya na Ru Czerwon, obj j w posiadanie dla Polski, ten
i

pierwszy

plon

swej

wskutek cikiego

Ze

ofiary.

strony

Wgier

byo

nie

przeszkd

wwczas znajdowaa si
starsza siostra Jadwigi, krlowa Mana, zagroona w swych prawach
do wgierskiej korony, nkana wojn domowa. Odrazu poddaa si
pooenia,

Jadwidze ziemia przemyska,

gierskiego

starosty

zamano

przysa Jagieo. Pierwsza

z
to

za

jakiem

ni lwowska; w

pomoc
zdobycz

litewskich

Haliczu opr

ksit,

Korony

unii

w-

ktrych

Litw:

sku-

* Jakkolwiek przywilej korozyski zawiera 10 punktw, a piotrkowski 17,

jednak tylko w szczegach rozszerzaj prawa ju w Koszycach nabyte. Dostojestwa nadawa bdzie kroi tylko tubylcom odnonej ziemi
to za porad
tamtejszej szlachty. Nietylko gwnych, ab'
pomniejszyoh grodw nie
bdzie krl oddawa cudzoziemcom; nic bdzie posya swoich justyoyaryupiotrszw do sdw. To
najwaniejsze nowoci przywileju korczyskiego.
kowskim za zaznaczone jest,
nietylko wynagrodzenie szkody nali
o ."I kopii.
Szlachcie za wypraw zagraniczn, ale wypaci si z ujory 5
Wszystkim kocioom potwierdza si ich prawa
ida w piotrkowwolni
ojestw,
skim przywileju zastrzeenie o poradzie szlachtj p j nadawan
a natomiast zastrzega sobie krl. e przecie pod pewnymi warunkami
w nieto

moe uywa

ktrych wypadkach

justycyaryuszw.

Bkad apostolski z jzyka

Jagieo sam przeoy! modlitw Pask
Litwa w d*iejowjfm stona litewski
uczy uli Litwinw. Polska
sunku. Krakw 191
str. 61 (X. Dr Pija
**

polskiego

i-,

Encyklupedya polska.

Tom

V,

ci.

I.

466

HISTORYA POLITYCZNA

wanie

zna pomoc przysza

z tej strony,

skd

przed

uni grozio

niebezpieczne wspzawodnictwo.

Po zajciu Rusi Czerwonej przysza

dawsk Wooszczyzn, shodowan

przez

na ssiedni mokrlw wgierskich od

kolej

We

wrzeniu 1387 stawi si przed Jagie we

Lwowie Piotr, hospodar modawski, zoy hod polskiej koronie,
a natomiast otrzyma w zastawne dzierenie pograniczn ziemi halick. Przysig hodownicz odebra od hospodara, schizmatyka, mekilkudziesiciu

lat.

Cypryan, tensam, ktrego ustanowienie Olgierd

jeszcze wywalczy w Carogrodzie wbrew zabiegom moskiewskich
tropolita

kijowski

t.

Przebiegy ten Serb ostronie dotd lawirowa midzy MoLitw; obecnie sia przy Jagielle, katoliku neoficie. Znak to
wyrany, jak w oczach Rusi wzmg si urok potgi w. ksicia
ks

skw

odkd by polskim krlem, cho przyj katolicyzm. Przez

modawski
hod
zwierzchnictwo polskiej korony dotaro biegiem
Dniestru do wybrzey Czarnego Morza; dla miast Czerwonej Rusi,
Litwy,

dla polskiego kupiectwa otwary si bezpieczne szlaki handlowe ku

czarnomorskim koloniom genueskim, dziercym ujcia wielkiej
arteryi azyatyckiego handlu, jednej z dwch podwczas arteryi, ktremi do Europy pyna produkcya Wschodu.
dwa lata po shodowaniu Modawii (1389) hospodar naddunajskiej, multaskiej Woo-

szczyzny

zawar

sojusz z

wem bowiem musia

Jagie,

przelotny tylko, co prawda, nieba-

sutana Bajazeta, coraz

groniej dla chrzecijastwa szerzcego tureckie zabory za Dunajem.
Tak w pierwszej zaraz chwili unia z Litw rozpostara przed
Polsk szerokie widnokrgi, zmuszajc j wystpi z ciasnych piastowskich granic na rozlege przestwory wschodniej Europy
a to pod groz naraenia wasnego bytu, o ile
si uchyli od
wielkich zada, ktre na ni spaday z uni
Spucizna polityczna
po dawnej Litwie narzucia pastwu Jagn oskiemu obron na dwa
fronty, od Krzyakw
Moskwy, a lem samem pchaa zarazem nad
ku Wodze. Naddniestrzaskie za Kazimierza W. zdobycze,
Batyk
o ile miay sta si trwaym, bezpiecznym nabytkiem
nie przelotnym anneksem, jak nim byy po trzykro dla korony wgierskiej
domagay si wytenia si na poudniu, opanowania czarnomorskich
wybrzey, odegnania lub po-kromienia tatarskiej hordy, a w niedalekiej przyszoci odparcia Turkw. Olbrzymie, niedocige zadania, ktre,
nawet przy niesychanem nateniu wszystkich si, groziy ich rozprszeniem w tak rozbienych kierunkach.
jakiej mierze im sprosta
pastwo Jagielloskie, to zaleao gwnie od stopnia spoistoci, ktry
przyszo wytworzy w rzeszy ludw, objtych jej granicami, Polski
Litwy po stronie katolickiej, Rusi, Wooszy po drugiej stronie
ulec

zwierzchnictwu

st.

smolka:

wadysaw jagibo

467

od zespolenia tych rnorodnych ywiow o rozbienych kierunkach

kulturalnych pierwiastkw, na wsplnym przecie chrzecijaskim
od zaszczepienia wsplnych, wyszych interesw w obliczu
gruncie
wsplnych wrogw, Muzumanw i Moskwy, spotniaej pod du-*

giem oddziaywaniem

tatarskiej

dalszy wzrost swojej siy

Ordy

Wedug zobowiza Jagiey

swojej postaci,

wpyww

tych

czerpicej

swoich zasobw.

miaa do krlestwa

pierwotnej

przyczy

(applicare)

unia,

1385,

r.

polskiego

z wszystkiemi jej dzierawami. Polskie krlestwo za, w samej budowie swojej, nie byo niczem innem jak poczeniem uni,
starych ksistw dzielnicowych, niegdy odrbnych, udzielnych terytoryw, od niedawna dopiero zwanych wojewdztwami, zaywajbacznie na jej stray stojcych. Od lat 30
cych szerokiej autonomii

Litw

weszo pozatem Mazowsze w skad polskiego krlestwa jako lenno

korony, pod rzdami udzielnych ksit;
w samym zreszt obrbie
i

koronnego obszaru prbowano zastosowania feudalnych zasad w stosunku do okolicznych ksit, ktrzy lennem prawem dzieryli ziemie
krlestwa (Kazimierz Szczeciski, Wadysaw Opolski). Na fundamentach takiej budowy pastwa mogy z niem
si litewskie
dzierawy w postaci nowych jego czci skadowych, zarwno terytorya, ktremi wada sam W. ksi, jak
ziemie, oddane w zainnym
rzd
ksitom z rodu Giedymina, jedne na podobiestwo
koronnych wojewdztw, drugie (na wzr Mazowsza) z pozostawieniem wyposaonych niemi ksit. Tak pojmowali Polacy uni taki
wztrldem niej program utrzyma si w tradycyi nastpnych pokole, z przekonaniem,
rwnorzdno wielu skadowych cz
Litwy z koronnemi wojewdztwami lub lennami korony bdzie
trwa rkojmi braterstwa, zespolenia,
usunie z widowni
wszelk rozterk o sporne ziemie, ktre rwnie miay wej w skad
caoci zrzeszonego krlestwa na zasadzie tejsamej rwnorzdnoci.
myl takiego programu ksita, wyposaeni ruskiemi ziemiami
Litwy, zoyli hod wiernoci krlewskiej parze koronie krlestwa

czy

niektrzy

polskiego,

swojem wasnem

tylko imieniu,

inni

take

swoje potomstwo, wedug tego zapewne, czy ktry wada d

dzicznie swem terytoryum, czy je dziery jedynie jako namiestnik
W. ksicia, odtd polskiego krla. Cay zas obszar, ktrym dotychi

za

rzdzi sam W. ksi, odda Jagieo wraz z ksistwem poockiem bratu Skirgielle, zamierzajc widocznie wznowi w drugiem
pokoleniu
w odmiennych warunkach system dawnych w spr/dnw
czas

ojca

stryja,

Olgierda

Kiejstuta.

Bez oporu przyja Litwa

oporu,

zjednana przywilejem

te

zarzdzenia, jak ochrzcia

dla litewskich bojarw,

.laniey

kato-

30

468

HISTORYA POLITYCZNA

Dotd

sugami wyszego rzdu, dziercymi

ksic ziemi bez swobodnego rozporzdzania majtkiem danym
w dzierenie, bez praw dziedzictwa: przywilej r. 1387 da im prawo
m lasnoci, a z uwaszczeniem wznis ich na stanowisko, torujce
drog zrwnaniu z polskiem rycerstwem. Bez wstrznienia dokonaa
si unia, na razie w myl polskiego programu. Tylko Andrzej Podawny wrg, na sam wie o jego
ocki. przyrodni brat Jagiey
wyjedzie do Krakowa, w lutym 1386* zerwa si przeciw niemu
likw-neofitw.

byli

sojuszu ze

rzyli

na

vwitosawem Smoleskim

Litw, na Witebsk

krzyacki
witosaw poleg
Andrzeja odesano
najazd

leska miao

min

jak

na

Mistrzem

Inflant;

Mcisaw. Poskromiono

zwyczajna

w boju, jego syn Jerzy

w okowach do Polski.

coroczna

zoy
Jeli z

napa

hod

ude-

ich szybko;

upieska,

Smoleska,
Poocka ze Smoze

wyj

haso buntu dla caej Kusi, to echa nie znalazo:

Ru litewska przyja biernie shodowanie swych ksit przez polsk
koron, nie tknita dokonanem przeobraeniem w lokalnych interesach

Woynia

czy liszezyzny, siewierskiej czy czernichowskiej ziemi.

Bez wstrznie dokoodnowienie.

nana, po paru latach zachwiaa, si unia. Skirgieo, zastpca krla
w kraju, gdzie zaszczepia si katolicyzm, od dawna przeznaczony
do dziaania na Rusi, pozosta w ruskiej wierze. Witod, na jego
korzy wyzuty z ojcowizny, od r. 1386 znowu katolik, zama zaprzysion Jagielle wierno. Liczy na przywizanie Litwy do krwi
4.

Zachwianie unii

Kiejstuta, na malkontentw, podranionych rzdami cudzoziemcw

tern zawid si; odw otoczeniu Skirgiey, w samem Wilnie.
parto go od Wilna, gdy je chcia opanowa; niewielu zwolennikw
pociun za sob musia z nimi szuka schronienia u Krzyakw,
skd wszed w porozumienie z Wasylem, w. ksiciem moskiewskim;
za niego wyda crk (1390). Jako pretendent do litewskiego tronu
by dla Zakonu podanem narzdziem, cenniejszem, ni niedawno,
kiedy go zdradzi przed szeciu laty; opanowaniem Litwy pod
zwierzchnictwem Zakonu rozbiby uni, w niej za susznie Krzyacy
widzieli najgroniejsze dla siebie niebezpieczestwo. Nie szczdzili
krlw chrzecijaskich, by lub Jadwigi
zabiegw wobec papiea
pitnowa jako dwuestwo, a chrzest Jagiey jako podstpny wybieg
dla uchronienia pogaskiej Litwy od krzyackiego miecza; rozgaszali przed Europ pretensye swoje do Litwy, opierajc je na donacyi Mendoga z XIII w. Podczas trzech z rzdu wypraw (1390, 1391,
1392'. odpieranych przy pomocy Polakw,
Witod wysugiwa si
Zakonowi ze swymi zwolennikami, w reszcie w r. 1392 zdradzi go
po raz drugi, pojedna si z Jagie (w Ostrowie pod Nowoju mu odale za tak cen, w ktrej bya rkojmia,

ST.

td

zamie wiary;

nie

SMOLKA:

WADYSAW JAGIEO

osign

cel, w pooeniu
ni gdyby posiad Litw, biorc

bowiem podany

o wiele dla siebie korzystniejszem,

469

Krzyakw jako lenno Zakonu.

moc zawartej ugody, Witod wstpi na razie tylko w prawa
Skirgiey; odzyska ojcowizn, ca, nieuszczuplon dzielnic Kiejstuta, co wyraono w osnowie ugody, a zarazem czego w niej
niema, co jednak wynikao z natury rzeczy mia by na Litwie
od

jak dotychczas Skirgieo, ktremu obiecano zaopapoudniowej Rusi, w Kijowszczynie, po wyrugowaniu

Wodzimierza Olgierdowicza. Wielkie bowiem na Litwie przeobraenia podjto po ugodzie z Witoldem, zamierzone ju z gry, gdy

alter ego

trzenie

krla,

na

zawarto: wyrugowano ksit z ruskich terytoryw, ktremi byli

uposaeni, z wikszych, znaczniejszych dzieraw, pozostawiono jednak w ich obrbie pomniejszych kniaziw, Rurykowiczw zwaszcza,
niegdy podlegych tamtym ksitom; liczna rzesza, strcona odtd
na poziom moniejszego bojarstwa, wesza temsamem w bezporedni zaleno od Witolda, przedstawiciela najwyszej wadzy
szeciu znaczniejszych ksicigu trzech lat
z ramienia krla.
postradao dzierawy na litewskiej Rusi: trzej synowie Olgierda,
Korybut Siewierszczyzn, Swidrygieo Witebsk, W odzimierz Kijw,
Fedor Lubartowicz Woy, Fedor Koryatowicz Podole, z Rurykowiczw Jerzy wiatosawicz Smolesk. Ksistwa ich zmieniy si na
prowincye, oddane teraz w zarzd namiestnikom, z krwi nie ksicej ale bojarskiej, posusznym wykonawcom rozkazw Witolda.
Jeden Skirgieo (nie oeniony) mia by do czasu wyjtkiem w Kijowszczynie; ledwie j jednak posiad, umar z pocztkiem r. 1397,
nie bez podejrze otrucia, moe niesusznych. Po jego mierci cay

obszar w. ksistwa litewskiego skupi si po raz pierwszj pod

jedn

Nie zmienio to pooenia ruskiej Ludnoci w poudniowych

wschodnich prowincyach Litwy, chocia w moc przy wileju Jagiey
w obrbie Lilwy (nie za w podwadnych ksistwach,
z r. 1387
ktrych byt teraz usta) wyznawcy wschodniej Cerkwi mieli by<5 po-

wadz.
i

zbawieni wszelkich praw. uyczonych katolickim bojarom.

Na zewntrz dokonane przeobraenie

sadach

unii:

ruskie prowincye Litwy,

wych ksit, zczone byy

nie

cho

czynio

wyomu

za-

utraciy swych dzielnico-

Polsk, prawnie podlege polskiej kotern terytoryum, nad

ronie, wraz z sam Litw
Czarn Rusi,
j.
rzektrem dawniej rozcigaa si bezporednio w hu l/a W. ksit.
czywistoci jednak odyo Wielkie ksistwo litewskie z wszelkiemi
znamionami dawnej odrbnoci, a z si, jakiej przed uni nie )><
siadao w swem rozdrobnieniu, Witod za, zawsze tylko alter
krla, pan Trok
reszty dzieraw Kiejstuta, w istocie wznis
i

470

H1STORYA POLITYCZNA

na stanowisko w. ksicia

tuu wbrew paktom

unii,

niekiedy

uywa

tego

ty-

zasadniczej.

Jagieo

mu

nie

zacz nawet
ich

myli

przeszkadza; sprzyja zamysom, skierowanym wyranie ku przeksztaceniu unii na zwizek dwu odrbnych pastw, stara si nawet

utwierdzi

pocz

rwnorzdno tytuem

ich

krla Litwy

Rusi,

o ktry

zabiegi u papiea.

Na stray

zasad unii

krlowa Jadwiga,

,i

praw

polskiej

korony

stana

energicznie

obronie zachwianego programu polskich panw,

Czy wszystkich polskich panw, to rzecz wtwwczas nie brako midzy nimi zwolennikw przeobraenia cznoci z Litw wedug myli Witoda. Litw
Ru nazadaa z tych ziem trybutu dla
zwaa krlowa swojem wianem
polskiej korony
Witod przedstawi to danie Litwinom na zjedzie
z Krzyakami (rzecz znamienna), na ostrowie sa liskim, w pa-

twrcw
pliwa;

unii

1386.

r.

moe ju

dzierniku 1398; w odpowiedzi, litewscy ksita i bojary nietylko

odmwili Polsce trybutu, lecz obwoali Witoda krlem Litwy Rusi.
Cokolwiekby sdzi o tej manifestacyi, stwierdzona w.niej zasada
odrbnoci, niezalenoci, z pretensy Litwy do tytuu krlestwa,
zrywaa uni w pojciu zespolenia obu pastw wyjedna cao, a przymierze Witoda z Krzyakami, zawarte w tej sam ej chwili, owietla
j tern jaskrawiej, im bliej byo wwczas, wanie w nastpstwie
unii, do wojny Polski z Zakonem.
Witod, oszoomiony pow odzeniem ostatnich lat, wzi w swych
zgodzie z Zakonem, pozamysach rozpd, na ktry brako si.
wiciwszy mu mud, zmierza do trwaego rozgraniczenia krzyackich
litewskich interesw nad Batykiem. Nabytek mudzi, wsunitej klinem midzy Prusy a Inflanty, czy obie czci skadowe
krzyackiego pastwa, mia by zatem pork niezachwianego odtd
przymierza, z ostrzem zwrconem przeciw obu bogatym republikom
ruskim na pnocy: pskowsk mia posi Zakon, Litwa Nowogrd
z rozlegem] jego posiadociami
do fiskiej zatoki, z handlem
i

Na poudniu za miae plany Witoda sigay

nad Morze Czarne. Liczc na rozprzenie tatarskiej Ordy, pokusi
si j zniszczy, zawadn jej szcztkami. Pogrom Tatarw olniby

szeroko rozgazionym.

Zagadkowy charakter
obudza nawet wtpliwoci
1

ksi

danego
co do

trybutu zastanawia nieraz historykw

w.
faktu. Ot traeba pamita,

samego

pobiera daniny,
to wprost od ludnoci terytoryum, ktre podlegao mu
bezporednio, a od ksit dzielnicowych z ruskich terytoryw. Po wcieleniu
Litwy do krlestwa polskiego daniny te wpyway zapewne na rce namiestnika
krlewskiego w Wilnie. Wobec przeobraenia, dokonanego na Litwie po r. 1392
korona polska moga
od Witolda, uznajc w nim tylko krlewskiego namiestnika, pewnej czci tych danin (np. nadwyki, pozostaej po zaopatrzeniu
niezbdnych potrzeb itp.) na zaspokojenie oglnych potrzeb caego pastwa.
i

da

st.

ca Ru
Litwy w
Krymu. I

zwiza

wadysaw jagieo

smolka:

471

Litw, utwierdziby chwiejne panowanie

stepach nad Dnieprem, oparby je o morze, posunby do
patryarcha
papie pozwoli gosi krucyat na Tatarw,
i

silnie z

bogosawi

wyprawie, zapowiadajc zaraobu kociow; cokolwiekby za myle o tych widokach

carogrodzki

zem uni

bd

zamierzonej

bd

by

znaczcy symptom, owietlajcy

jasno przedsiwzicie Witoda. Z ogromnemi siami pocign latem
1399 na kresy Kijowszczyzny; nie brako tam polskiego rycerstwa
krzyackich posikw, obok gwnego zrbu litewskich, ruskich
jednego odamu Ordy, ktry sta przy Witoldzie. Mimo
hufcw
kocielnej

unii,

co

to

niedawnej manifestacyi

ni przymknito

przeciw

w Polsce snc na
mierci, przed swoim

polskiej koronie,

oczy; tylko Jadwiga, bliska

ju

przepowiadaa upokorzenie pychy Wistepach Zadnieprza, nad Worskl, przyszo do starcia. Potolda.
Timur-Kotoga, do ostatniej niemal
czenie dwch hord, Edegi
przewag; okryli wojska
stanowcz
Tatarom
wtpliwe,
dao
chwili

zgonem

(f 17

lipca

1399)

puch rozbili, wyrnli prawie do szcztu; liczb polegych po stronie chrzecijan liczono na 100.000, samych ksit litewto
skich i ruskich zgino 74. Z wspczesnych wiadectw wida,
by straszny, wstrzsajcy pogrom, jakiemu rwnego nie pamitano
Klska nad Worskl zesza si ze mierci Jadwigi. Jagieo,

Witoda

od

lat

13 koronowany krlem, gotw

by

mia wtpliwo, czy nie bdzie

trzyma umw, nie speni zobowiza,

docznie

zoy

jej

polsk koron. Wi-

pozbawiony, gdy nie do-

cen j

za ktrych

posiad:

ochrzci si wprawdzie, nawrci Litw, ale swych dzieraw nie

wcieli do krlestwa polskiej korony , a raczej nie zapobieg ich
odczeniu, odnowieniu w. ksistwa, lunie tylko poczonego z Polnominalne zwierzsk, przez jego wasne, problematyczne zreszt
chnictwo nad Witoldem. Polacy dochowali jednak wiernoci swemu
koronowanemu krlowi, nie wyzyskujc klski Witolda, by obali
i

odnowiciela

mujc w

odrbnoci

Litwy.

dali

tylko odnowienia unii. utrzy-

dawny, pierwotny program, a przyzwalajc na

po mierci Witoda nastpi
jego odroczenie, pod warunkiem,
uroczycie znw zatwierdzone wcielenie litewskich
przyrzeczone
dzieraw do wsplnego krlestwa opolskiej korony gdyby Jagieo
zasadzie

jej

Litwini mieli wsplnie obra jego nabezpotomnie, Polacy

ziem ruski. li imieniu,
Litwa
w SWOJem
stpc. Przystaa na to
w tych samych swoich przedstawicielach, litewskich panach, ktrzy

zmar

trzema laty zerwali uni, obwoujc Witolda krlem.

przysza do skutku unia r. 1401, pierwsza unia narodw*, por
przed

* S.

Kutrzeba

zaznacza,

e jeatto wogle

pierwaaa

Btoaunku

Lit^

Tak

472

HISrORYA POLITYCZNA

wzajemnem. oboplnem zobowizaniem dwch rwnorzdnych czynnikw, tern rna od pierwszej unii, od aktu, ktry by dzieem
dynastyi, umow w. ksicia z przedstawicielstwem Polski.
monarchy
i

w akcie unii 1401 brak elementu dynastycznego, brak

ksit Giedyminowiczw, ktrzy przystpowali do unii w

Natomiast

owych

r.

r.

zmieciony przez Witoda, nie

way ju nic wwczas w oczach Polski Litwy; w jego miejsce
wstpuje rzesza bojarw, rwnorzdna polskim panom dostojnikom
lub pnca si do tej rwnorzdnoci. Na tle tego przeobraenia, zwi1386

element

ten

znika

historyi,

Litwy nabra takiej wartoci dla jednej drugiej strony,

po przelotuem wstrznieniu odnowiono go z budujcem umiar-

zek Polski

kowaniem: Polska uratowaa zasad zespolenia obu pastw w jedno

ciao, wchodzc w kompromis na gruncie tymczasowej odrbnoci
w. ksistwa, za t za cen Litwa przystaa na utrzymanie samej
druga
zasady, przeciw ktrej niedawno podniosa protest. Jedna
uksztatostrona liczya moe na pomylniejsze dla swoich
wanie sprawy w dalszej przyszoci; obie w temsamem schodziy
si deniu, eby utrzyma potrzebn obom czno.
5. Przed Grunwaldem. Dla Zakonu niemieckiego zabjczym
ywotnoci: pastwo
ciosem bya unia, o ileby trwaoci nabraa
krzyackie tracio racy bytu, odkd w ssiedztwie zabrako pogan
sposobnoci do walk z pogastwem, przynty rycerskich goci
z Zachodu, przez ktrych sawa Zakonu rozbrzmiewaa po caej
panw chrzecijaskich.
Europie, zjednywajc mu przyja krlw

de

wreszcie akt

Poza tern

dzieraw, wydartych
podsyca w Polsce

zobowiza Jagie do odzyskania

koronie, temsamem wic co najmniej

krewski

polskiej

myl odwetu

grabie nadwilaskiego Pomorza, trzyman dotd na wodzy pokojem kaliskim, rozbudza utajone w dwu pokoleniach, ale nie obumare denie w stron morza,
ku ujciu polskiej Wisy, podniecajc jego ywotno w miar przyrostu si

za

zasobw*.

Polityka Zakonu

pierwszej

poowie panowania Jagiey

ule-

gaa wahaniom w dwie strony, z tsam zawsze myl przewodni,

by uni rozbi. Na razie ignoruje dokonane fakty: zjednoczenie obu
poczenie dwch pastw na zasadzie rwnorzdnoci, gdy
unia,
j
tymczasem poczenie z lat 138(5-1401 byo wcieleniem na zasadzie podporzdkowania Litwy pod Koron; czyli byo to pewne cofnicie sprawy dla Polski.
1'olski

t.

Polska

Litwa

dziejowym stosunku,

str.

481.

w r. 1401 dokumenta.
po jego mierci wrc pod panohomagialne Witoldowi, z obowizaniem,
wanie krla polskiej korony.
* Jagieo od samego pocztku Dosi tytu: Pomeraniae... dominu* et haeres.
1

Pozostali jeszcze

drobniejsi

kniaziowie wystawili

smolka:

st.

wadysaw jagieo

473

pastw i nawrcenie Litwy. Krzyacy nkaj po dawnemu Litw,

jakoby zawsze jeszcze pogask, nie zaprzestaj upieskich wypraw
z udziaem rycerskich goci, przeszkadzajc tern rozwojowi posiewu
polskich pochrzecijastwa, wbrew istotnym celom Zakonu*.
sikach jednak, z ktrymi walcz w zagonach swych na Litw, nie

chc si dopatrywa

naruszenia pokoju
walcz
powtarzajc,
wiernie dotrzymuj pokoju na zasadzie
Zarazem, unikajc zaczepnych krokw,

naciskiem

twierdzc
Polsk za

ze strony Polski,

Litw,

tylko z

traktatu kaliskiego z

wyzyskuj

r.

starannie

1343.

kad

da Polsce uczu warto tego pokoju, by widniebezpieczestw, grocych z powodu unii, obudzi ku niej
zniechcenie w Polsce ku zbyt kosztownej jakoby cznoci z Litw,
nakadajcej same ciary bez spodziewanych korzyci. /ja narzdzie
suy Krzyakom Wadysaw Opolczyk, przez Ludwika jeszcze wysposobno, eby

mem

posaony

ustpieniu

(po

Czerwonej Rusi,

str.

434) lennem ziemi

do-

czci Kujaw na krzyackiej granicy. Bior od niego

brzyskiej
traktuj o kupno tej pogranicznej
zastaw dobrzyskie lenno
ziemi, mao dbajc o prawny tytu zastawu czy te nawet sprzeday
lenna polskiej korony, wbrew woli krla, byle Polska widziaa, jak
i

drogo musi

wicej

zwizek

jak rozbioru Polski

nie

projekt

za

Litw, skoro przeze naraa si Za-

Dla postrachu Opolczyk

konowi.
ni

paci

tyle

straszny

snuje fantastyczny plan,

midzy Krzyakw, Czechy

ni

mniej

Wgry

wobec niemocy obu Luksemburczykou

wgierskiego, co raczej
krlw czeskiego
jaskrawego uwydatnienia, jakie nastpstwa
gdy cofniciem si z drogi, na ktr wesza
i

obliczony na efekt, dla

ciga na Polsk
w
1386, okupi
r.

unia,

pokj

Jagieo odpaca si popieraniem inflanckiego

z Zakonem bya star a cigle jtrzc si
episkopatu, ktrego
bolczk krzyackiego pastwa w jego zabiegach o trwae owaddruga strona wspzawodniczy w pozyskaniu
nicie Batyku; jedna
ksit zachodniego Pomorza, wahajcych si midzy przymierzem
stron ze wzgldu
z Polsk lub z Krzyakami, podanem dla obu
i

bezpieczestwo

granic.

wa
i

na

geograficzne

pooenie

tych

ksistw.

Wrd

takiego,

na

razie

enerjeszcze tylko dyplomatycznego mocowania si przeciwnikw

egzegiczna postawa, jak Jagieo zaj wobec Opolczyka. wojenna

ukaranie niewiernego wassala, stanowcze w kocu

kucya (1397)
zwrotu ziemi dobrzyskiej za wypat zastawnej sumy
wszystko to zwraca polityk krzyack w ostatnich latach XIV wieku
i

danie

wieo

ni pogan.
Fij ale

k).

(Et

ochrzczonych Litwinow
ego te confirmo cum

tpili

jeszcze

gladio*)-

wiksz

r.

^Wfea

'

Wtoa

zawzito
str.

bb

i\.

Dr.

474

H1STOKYA POLITYCZNA

ku sojuszowi
cych

dnoci

Litw pod rzdami Witoda,

separatystycznych, a

wic

podsycaniem rosn-

tymsamym celem

ostrzem przymierza zwrconem przeciw Polsce.

tein tle stan traktat saliski z Witodem w r. 1398,

roz-

bicia unii, z

Na

bytkiem mudzi,
(ob. str. 470).

z na-

rozgraniczeniem sfery interesw na pnocnej Rusi

mimo omylonej znw rachuby Krzyakw, mimo

unii

nawet mimo trzeciej zdrady Witoda, ktry po tej unii,

wbrew traktatowi z Zakonem, zawadn napowrt mudzi, podnieciwszy jej rokosz przeciw krzyackim rzdom, w cigu trzyletniej
z tego powodu wojny (1401
1403), Zakon nie spuszcza podobno z oka
istotnych celw zerwanego sojuszu, liczc na nowy, rychlej czy pniej,
zwrot Witoda ku planom z r. 1398, ku zniweczeniu unii. Znalaz wprawr.

1401, a

nowego pretendenta na Litwie, w Swidrygielle, najmodszym

w cigu trzyletniej wojny, toczonej po dawnemu,
Olgierdowiczu,
jak ze star, pogask, olgierdow Litw, popiera w tensam sposb
zachcianki widrygiey, jak niegdy wid Witoda przeciw Jagielle
na tron litewski. By to jednak, zdaje si, tylko rodek nacisku, aby
Witod oceni ca warto przyjani Zakonu. Nie bez powodu te
Jagieo wymg w cigu tej wojny zobowizanie (1403), e Witod
bez jego upowanienia nie zawrze z Krzyakami pokoju przymierza
(nullas tmiones, Uga seu concordias). Niedarmo Zakon, po zawarciu
pokoju, zagwarantowa prawa spadkowe ony Witoda w razie jego
mierci; niedarmo wkrtce potem Witod musia pod przysig odnodzie

wi

przyrzeczenie wiernoci

wzgldem

krla

polskiego

krlestwa,

wyranem zapewnieniem, ;)e

nigdy przeciw nim nie powstanie (1404).

przestawa widocznie opiera swych nadziei na trwaem
pozyskaniu Witoda. Celem wic, ktry sobie na razie wytkn, by,
jaki modus riuendi z Litw, oparty na oboplnych korzyciach, z sokompensat dla Litwy w pnocnych ziemiach Rusi,
wit za
za cen zerwania z Polsk, gdy przyjdzie do stanowczej rozprawy, gdy
Zakon ca si uderzy, by Polsk zmiady, nowymi zaborami naddo odzyskania
stumi raz na zawsze
szarpa jej granice
utraconych uj Wisy.
Pokj raciski z r. 1404 by ostatni ze strony Polski Litwy
prb uchylenia na caej linii spornych kwestyi z Zakonem. Mieci on
w sobie zarazem zatwierdzenie wieczystego pokoju Kazimierza W.
przymierza Zakonu z Witodem r. 1398. Oficyalna Polska
z r. 1343
wyrzeka si w nim pretensyi do nadwilaskiego Pomorza, oficyalna
za Litwa mudzi; jedna druga, zdaje si, szczerze, z niekamanym
amiarem utrzymania pokoju, ktrego obie potrzeboway dla
z

Zakon

nie

mud

dno

utrwalenia unii

moci,

najnaglejszych

dzieo pokojowe,

jej

postulatw, lecz

moe

wiado-

trudem do skutku doprowadzone, pry-

st.

nie

smolka:

wadysaw jagieo

runie, jeli po drugiej stronie braknie

a przez

si rozniec tumione

to

475

pokojowego usposobienia,

powag wadzy dnoci

Polski

ku odzyskaniu awulsw Korony. Litwy do przygarnicia nkanej

przez Zakon mudzi. Wykupno ziemi dobrzyskiej przez Koron,

ogromnym nakadem rodkw, z niemaem obcieniem

usuwajc z widowni ostatni chmur, ktra
burz grozia, miao utwierdzi wieczysty pokj (1405).
Witod pomkn po linii, wytknitej myl przewodni racis-

dokonane

wszystkich wojewdztw,

w stron
Zakonem,
z pomoc Inflant poskromi bunt Smoleska, dotd hodowniczego
ksistwa, poczem zoy Jagielle hod z tej nowej prowincyi, wcielonej
do swego pastwa (1404). Przez t zaborcz polityk na wschodzie obudzi czujno wasnego zicia, ksicia Moskwy Wasyla, ktry wiza
Nowogrodem
widrygie
si przeciw niemu ze Smoleskiem
wzi pod swoj protekcy, z czego wyniky trzy wyprawy Witoda
przeciw Moskwie (1406, 1407, 1409). bezkrwawe, jak za czasw Olgierda,
koczone zawsze przeduaniem rozejmu, przy obustronnej obawie
kiego pokoju, obrci wszystkie siy na

Pskowa

Nowogrodu

(1405, 1408);

wschd pnocny,

w wspdziaaniu

przewanych si Litwy, po drugiej

stronie z tej tradycyjnej od dawna przezornoci, by nie wystawia*;
na prb wiernoci ruskich pukw w wojsku Witoda. Jeli to byo
w planach Zakonu, wplta Witoda w wojny na Rusi. Krzyacy
dopili celu. Tymczasem gotowali si do wojny z Polsk, szukajc
starcia,

po stronie

Moskwy

dla

nowej zaczepki, zwaszcza odkd W*. Mistrzem by wojowniczy Ulryk

Jungingen (1407). Dzierawy Zakonu rozpostarty si na polskiem pograniczu daleko ku zachodowi przez cenny nabytek Nowej Marchii,
ssiadujcej dokoa z Wielkopolsk, z niewygasem ogniskiem wro-

de;

wzito t ziemi w zastaw (raczej kupiono)

od krla wgierskiego Zygmunta jako margrabi brandenburski
lad za nabyciem Nowej Marchii grone chmury zawisy nad
gich

Krzyakom

Polski do Zakonu: wybuch spr o Drezdenko, wany

punkt strategiczny, o terytorjum, ktrego panowie, w zmiennych kolejach zdarze, to koronie polskiej, to znw margrabiom brandenburskim skadali lenny hod. Na gruncie tego sporu Zakon part widocznie do wojny, zawsze liczc na odosobnienie Polski, na przymierze
z Witoldem, na rosnce jego denie ku zupenej samoistnoci Litwy.
Jeszcze w r. 1408 doznawa z jego strony lojalne) pomocy w po-

stosunkiem

skramianiu
i

mud/inw.

nieustannie zrywali

sic

ktrzy ze

wstrtem

znosili

do buntu. Wreszcie w

r.

krzyacki ucisk

1409

wybucho

na

mudzi grone, powszechne powstanie, z jawnem poparciem wspdziaaniem Witoda; moe by do niego zmuszony, me mg Bi
niego uchyli bez naraenia swej powagi na Litwie, gdyby Zim:
i

476

HI STOK VA

POLITYCZNA

dinw opuci w rozstrzygajcej chwili odda icli na pomst Krzyakom. Do, e Zakon omyli si w swych rachunkach: gdy mia
i

wymierzy na Polsk z dawna przygotowany, zabjczy cios, mudzkie

zwizao Witoda tak silnie z polsk koron, jak nigdy

powstanie
przedtem.
6.

Wielkiej wojnie
Obrona mieczem sowem.
pod Grunwaldem, rozegraa si przyszo Zakonu
i

15 lipca

r.
i

1410,

Jagiel-

loskiej monarchii.

przedtem po raz ostatni prbowali Krzyacy oddzieli

ofiarowali znony pokj za cen odstpienia Witoda.
Gdy usyszeli od polskiego poselstwa znamienne sowa: wojna z Litw, to wojna z Polskc, uderzyli na Polsk. Krtka kampania r. 1409
bya przygrywk do wielkiej wojny: zawarto rozejm, dla skupienia
maj stoczy walk
si podany obu stronom, ktre jasno widziay,
pod hasem: by albo nie by *. Liczebna przewaga bya po stronie
Polski
Litwy pod Grunwaldem; cay dzie jednak wayo si
zwycistwo, a rozstrzygno wreszcie mstwo bitnego, dobrze uzbrojonego rycerstwa koronnego, chocia w stanowczej chwili zaway
te na szali udzia mnogich, le uzbrojonych tumw z za Niemna
(litewskich, ruskich, take tatarskich), ktre w pocztku bitwy (z wyjtlkliwie dziaay*. Wielki mistrz,
kiem smoleskich hufcw) sabo
rok

Polsk od Litwy:

odzywa si pod wieem wramotywach horodelskiego aktu unii r. 1413: projrter

insultus et insidias Cruciferorum... qui... erras Lyttwaniae et regnum Poloniae
demoliri nituntur et in ipsorum destructionem machinantnr. Motywu tego niema
1

eniem

Wyrany oddwik
wielkiej

wojny t

tego przewiadczenia

poprzednich aktach unii.

* Co do liczby wojsk pod Grunwaldem walczcych odbywaa si w ostatnich czasach formalna li cy tacy a in minus, w ktrej ju K. Heveker: D. Schlacht
do 11.000 po stronie krzyackiej,
b. Tannenberg. Berlin 1906. Diss., zeszed
a 16.000 po stronie polsko-litewskiej. Susznie t licytacj zahamowa T. K orzon
przecie bya to
(Dzieje wojen, Krakw 1912, t. 1 str. 128), zwracajc uwag na to,
bitwa ogromna Jako trudno przypuci, aby mniej wyprowadzono pod Grunwald, jak si to zwykle dziao w XV w. w czasie wielkich wypraw, t. j. 60.0(0
chobymy ju do tego polipo stronie polskiej. 40.000 po stronie litewskiej
czyli zacinych czeskich
Tatarw, ktrych liczba jest stanowczo w rdach
krzyackich przesadzona. Krzyakw mogo by, polegajc na proporcyi chorgwi,

60.000, zwaszcza e ich chorgwie byy nietylko lepiej

take peniejsze. Miao ich zgin 18.000, za 14.000 dosta si do
niewoli.
przewaga liczebna Jagiey nie bya tak nadzwyczajnie wielk, wiadczy o tern powiedzenie krzyackie, e gdyby tych zacinych, ktrych mia krl,
pozyskanej przed bitw na stron krzyack, to mona byo si oprze.
Trudniejsz jest sprawa naczelnego dowdztwa po stronie krlewskiej.
Odkd za przewodem A. Lewickiego zaczo si przesadne podnoszenie wielw jego
palm zwycistwa grunwaldzkiego
koci>< Jagiey, zapragnito
rk. Tymczasem ani z opisw bitwy grunwaldzkiej, ani z caego ycia Jagiey

90:50,

przynajmniej

okryte,

ale

woy

8T.

wadysaw

smolka:

jagielo

477

Ulryk von Jung-ingen, poleg z przewan czci swego rycerstwa,

Zakon run, ziemie krzyackie, zamki
miasta pruskie, przeraone
i

jego pogromem, podday si

Jagielle,

tosamo

Krzyakw zamkny si w Malborgu;

pruscy biskupi. Resztki

wadz

naczeln chwyci
pniej w. mistrzem obrany, zdumiewajc
rozwijajc energi. I on na razie widzia jedyny ratunek w kornej
postawie; z pocztkiem sierpnia prosi o pokj, gotw okupi go
odstpieniem nadwilaskiego Pomorza, ziemi chemiskiej
michaowskiej, tych awulsw polskiej korony, po za ktrych granice
najmielszy rozmach pragnie po stronie polskiej dotd nie siga.
Nadaremnie; Jagieo odrzuci te warunki, czujc si panem krzyackich dzieraw.
Wkrtce jednak nastpi zwrot: Plauen
posiki z Niemiec
z Inflant, Malborg utrzyma si, pierwszy Witod
odstpi od jego murw z wojskami swojemi
na Litw;

Henryk von Plauen,

cign

pody

w wrzeniu

zwinito oblenie. Zamki pruskie, jeden po drugim,

wracay pod moc Zakonu, w jesieni wojna przerzucia si nawet
na rubie Wielkopolski. Po krtkim rozejmie, 1 lutego 1411 stan
w Toruniu pokj, na warunkach urgajcych rozpaczliwemu pooeniu
Krzyakw po grunwaldzkim pogromie: Polska posiada tylko pograniczne zdobycze

mud

dem, a

Krzyakw

pozostawiono

ju

1409, odzyskane

r.

przed

<

Irunwal-

posiadaniu Litwy jedynie do mierci

Witoda, poczem Zakon mia j napowrt zaj.

Wedug zdania wspczesnych, na taki obrt wpyno p
powanie Witoda; moga nim kierowa obawa polskiej przewagi
w unii Korony z Litw, jeliby zwrot Pomorza zaspokoi di
Polski ku ujciom Wisy. Moe
wyczerpanie po' wielkiej wojnieo
przyczynio si do niekorzystnego dla Polski pokoju: odkd Krzyacy

Jagiey

przestali
silnie,

by

strasznymi,

pki chodzio o

osabo

zagroony

wytenie

naraz

byt krlestwa

energii, napitej

narodu. Dziaa! tu

jednak niezawodnie inny jeszcze, psychologicznej natury czynnik

way

Walka

Zakonem

i.

kio

kwesty
lokaln, zwaszcza od dnia Grunwaldu, gdy zachwia sio by tego
Zakonu, ktry na caym chrzecijaskim Zachodzie posiada rozgazione stosunki, oddawna zdobyte sympatye, a umia je po mistrzowsku
wie, czy nie

najwicej.

pr/esta.i hyc

mc wida, aby byl znakomitym wodzeni. Taksatno przesadn /daje si rola,

jak W. Semkowicz przypisuje Zyndramowi z Maszkowic (Przegld hist XI,
1010). Skromny miecznik krakowski, jak niegdy w cywilnera tyciu jako oprawoa
i bitwie
(justycyaryusz) sprawowa tylko pewne odrbne czyni
nie

wida, aby nnat wicej do czynienia,

nie jesl

jak

Dotychczasowe poj
tedy obalone. Odejcie jego wczesne

rdinatio

prawienie Bzykw

tyl

groeniem granicy

litewskiej

przez

ewra

nem Wit

exercitits).

pod

Inflantczykw.

MaJborga

Kwart

hist,

1910,

iii

</

478

HISTORYA POLITYCZMA

pielgnowa. Nie chybiaa celu jego taktyka oszczers tw

podsyca
zrczna, systematyczna; nie brano na seryo w szerokim wiecie nawrcenia Litwy, Zakon by jeszcze zawsze w jego opinii przedmurzem
chrzecijastwa przeciw poganom Wschodu Pnocy, a tendencyjne
przesadzone skargi na ich udzia w ostatniej wojnie (fakt zreszt niezaprzeczony) suyy do zniesawienia Polski, jakoby barbarzyskiej,
na p pogaskiej jeszcze potgi, ktra z niewiernym Wschodem,
pogaskim schizmatyckim, rzucia si na to przedmurze chrzecijastwa, by zada mu cios miertelny. A bya to epoka, kiedy wicej
ni kiedykolwiek w dawniejszych czasach, zacza istnie i dziaa
Europa w pojciu pewnej organicznej caoci, do wsplnych poczuwajcej si interesw, na gruncie jednej, powszechnej, cay Zachd
oywiajcej a uprawnionej dnoci, skierowanej ku uchyleniu kocielnej schizmy tej wielkiej zachodniej schizmy ktra rozdzieraa wiat
na trzy nbediencye (papiea
katolicki na dwie, a od niedawna
i
antypapw), udrczajc od 22 lat chrzecijaskie sumienia. Wanie
za podczas wielkiej \vojny krlem rzymskim, wieck
rozbitego, a ku jednoci wzdychajcego Zachodu obrany zosta krl
Wgier, Zygmunt Luksemburczyk, przyjaciel czynny nawet w r 1410
sprzymierzeniec Zakonu, zy ssiad, ktry mia dawne obrachunki
jako niedoszy krl Polski- przed jego powoaniem na
z Jagie
Czerwonej Rusi, do zwierztron,
z tytuu pretensyi Wgier do
chnictwa nad Wooszczyzn.
tern pooeniu roztropniej byo nie
przeciga struny w walce z Zakonem, aby ni u nie przysparza
wspczucia w chrzecijastwie
nie wyzywa tej Europy, na ktrej
nastrj wrogowie Polski wielki wpyw wywierali Powszechne w Europie yczenie zmierzao do zwoania soboru: on mia uchyli schizm, dokona upragnionej reformy kocioa, w ogle zaprowadzi ad
w chrzecijastwie. Polska musiaa si stawi; z jak za na soborze
opini stanie po uwaszczajcych jej sawie os czerstwach, to byo
wwczas nietylko spraw honoru, dobrego imienia narodu krlesJ
ale niemniej realn kwesyt polityczn. Po soborze bowiem spodziena
wano si wszdzie jakiego panaceum na wszelkie utrapienia
zatargi midzy chrzecijaskiemi pastwami.
Pokj toruski z r. 1411, cho pod mianem pokoju a nie rozejrnu,
z natury rzeczy nie by niczem innem, jak zaniechaniem wojny na
zasadzie uli possidetis: Zakon odwetu si nie wyrzeka, Polska Pozawieszeniu pozostamorza. Litwa trwaoci w nabytku mudzi l
i

gow

Jeszcze
pokja kaliski

pokoju raciskim

Polsk r.
pokoju toruskim niema
z

1343,

jak

juz ani

140i zatwierdzono zarwno wieczysty

przymierze Witolda z Zakonem r. 1398;

r.
i

wzmianki

o tych traktatach,

ktre (szczerze

smolka:

8T.

way

wadysaw Jagieo

479

rozliczne punkty sporne, zarzewia nowej wojny,

ktr podniesie

jedna lub druga strona, skoro sia powstrzymujcych od niej wzgldw

osabnie. Tymczasem Jagielloska monarchia, wypynwszy po Wielkiej wojnie na szerok widowni polityki europejskiej,
zwrcia
przedewszystkiem swoje zabiegi na swj stosunek do krla Zygmunta,
ktrego te objto toruskim pokojem, o ileby do zechcia przystpi.
Przyszo do zblienia z wrogimi Zygmuntowi ssiadami Wgier, na
na zachodzie, z Wenecy, z Habsburgami leopoldyskiej
poudniu
i

Mg by wzity w trzy ognie,

wobec czego przymierze z odlegemi Prusami,
z osabionym Zakonem mao mu rokowao poytku, gdy natomiast
dobry z Polsk stosunek tern bardziej stawa si podanym, im spieszniej Zygmunt pragn zabezpieczy interesy Wgier, by odda si
echccym ambicy zadaniom krla rzymskiego wobec schizmy kolinii

styryjskiej

nawet

cielnej

wania

hospodarem Multan.

cztery,

przyszego soboru. Nacisk ten

Wenecy

Zygmuntowi usugi

skutecznie podziaa; rokoHabsburgami utkny, Jagieo odda nawet

zaagodzeniu sporw z ssiadami, za to krl

zaprzesta dotychczasowej, szkodliwej polityki wzgldem

Potrzebujc rodkw pieninych do odegrania wielkiej roli
w Europie, wyzyskiwa zarazem Polsko Krzyakw; Jagielle odda
w zastaw Spisz za sumy (40.000 kop gro. praskich), nalece si
Polsce od Zakonu za jecw z wielkiej \Vojny,
nie szczdzi
nacisku na Zakon w sprawie zalegych wypat, ktre wprost miay
do jego skarbca, a nadto rnymi innymi sposobami wymusza od Krzyakw pienidze. Zawar z Jagie
Witoldem przymierze, pod ktrego znakiem toczya si ich polityka w nastpnych
latach, z wygodnem odroczeniem wszelkich kontrowersyi midzy
Wgrami a Polsk
do upywu piciu lat po mierci Jagiey
Witoda (Lubowla, marzec 1412); wreszcie skoni Polsk Zakon
do zgody na swj sd rozjemczy (z pewnemi zastrzeeniami <>l>u
stron). Potem
wyda wyrok z zatwierdzeniem osnowy toruski*
pokoju, a wykonanie tego wyroku w rozlicznycb /uwikanych praktycznej natury szczegach powierzy swemu delegatowi, Benedyktowi de Makra, ktry w tym celu przez kilka miesicy objeda
granice Polski, Prus
Litwy (od listopada L412 do maja 1-il
Orzeczenia jego wypady na og pomylnie dla Polski, le dla
Zakonu. Zaostrzyy si przeciwiestwa, schodzc w tych sporach
coraz bardziej z gruntu osnowy toruskiego pokoju na pole zasadnicze nieprzedawnionych pretensyi Polski do Pomorza
uroszcze
rzymski

Polski.

wpyn

czy nieszczerze)
kwestyi.

zmierzay do trwaego, ostatecznego uregulowania apornyoh

4S0

HISJORYA POLITYCZNA

Zakonu do mudzi,

nawet do innych litewskich ziem na zasadzie

Mendogowych zapisw. Coraz widoczniej pokj toruski przybiera
posta przelotnego jedynie epizodu: wszystko zmierzao do nowej
a

wojny.

wyzywajc postaw,

jakby chcieli przeciwn

przededniu zwoanego ju na
listopad 1414 r, soboru. Co do Polski za, mniej teraz chyba u niej
wayy wzgldy, wstrzymujce d wojny wobec dobrego z krlem

Krzyacy zajli
stron sprowokowa

do

wojny

rzymskim porozumienia. Wybucha wic znw wojna w lipcu 1414,

wojna godowac jak j nazwano. Krzyacy bowiem zamknli si
w obronnych twierdzach, nie wystpujc do boju; sami ogoocili
kraj wasny
Prusy z plonw, z ywnoci, godem nkali zatem
i

ktry z

nieprzyjaciela,

rwn

niemal, jak

caym

r.

1410.

si wtargn

Ten te cel
Zakon swoj taktyk w wojnie r. 1414, by na
soborze przedstawi przeciwnikw w wietle barbarzyskich hord,
skalanych bezlitosnem pustoszeniem chrzecijaskich krajw, jako
upiecw bezbronnego ludu chrzecijaskiego. Za wdaniem si
do Prus

szerzy spustoszenia

moe wytkn

Zygmunta

po

ich obszarze.

sobie

papieskiego legata zawarto wreszcie dwuletni rozejm

padziernika 1414: za miesic mia si zebra w Konstancyi uprakrlem rzymskim postagniony sobr: przed soborem, papieem
Litw.
nowiono wytoczy odwieczny spr Zakonu z Polsk
Zawiody tam naiwne nadzieje, w ktrych Zachd europejski
wyglda skutecznego lekarstwa na wszelkie niedomagania chrzecijaskiego wiata. Nie zaradzi te sobr sporom dwch wrogich potg
i

wrd
krzyowaa
zapowoana,

ktrych jedna istotnie krzewia chrzecijastwo

na Pnocy,

okolicznych

pogan, druga, do dziea tego

w wasnym interesie im przeszkadzaa. Jedynie rozawarty przed soborem po wojnie r. 1414. przeduony zosta
sodekretem, ktry krl rzymski, po myli pojednawczych
biegi

tamtej

zejm,

boru,

Denis

de

wyda

ze

IV.

8.

wspudziaem

1416)

podczas

francuskiego krla (Karola VI.

swojej

St.

podry do zachodnich pastw

Europy, podjtej w interesach soboru.

Z lem wszystkiem do ustalenia opinii o sporze Polski z Krzyakami niep ispolicie przyczynio si jego wytoczenie w Konstancyi.

pojciu katolickiego kocioa

byo

zgromadzenie
XII
Grzegorza
dopiero od 11 listopada 1417, odkd po abdykacyi
po usuniciu obydwu antypapw, nowy, w Konstancyi
(7. X. 1415),
obrany papie Marcin V stan na czele zjednoczonego Kocioa

Soborem

to

cae jednak rwno dwa ubiege lata rzekomy dotd

samego otwarcia, jania jako jedyna w swoim rodzaju,

iboru. Przez

od
pierwsza

sobr,

dotd w

historyi reprezentacya religijnych, intelektualnych

st.

smolka:

wadysaw jagieo

481

politycznych interesw chrzecijaskiego Zachodu, wietne zebranie

i
jego najwybitniejszych si umysowych, powoane z natury rzeczy,
przez sam ju ich dug, nieustajc styczno, do ksztatowania
panujcej opinii o wszystkich sprawach, ktremi zajmoway si sesye
czterech nacyi i plenum. Dominujc za w Konstancyi potg
byy wczesne uniwersytety, a dziki tej krlowej, ktrej ofiara z-

w imponuzabrako polskiego
gosu, owszem donone, jdrne sowo modej Akademii krakowskiej
zabrzmiao silnie w obronie dalekiego narodu
dobrej jego sawy,
szarpanej oszczerstwami Krzyakw. Powan w ogle rol odegrao
czya Polsk

jcym

chrze

Litw, dziki

jej

chrzecijaskiej

przedmi

rtnej fundacyi,

inteliger.^i

nie

Konstancyi cae poselstwo polskie,

mdrym

sw

Trb

Mikoajem

na czele; arcybiskup gnienieski, szanowny

rozwag
wag, odbija od towarzyszy, ktrzy z nieokieznanym

rwno-

zapaem
modzieczego narodu lgnli do soborowych
myl doktryn o wyszoci soboru nad papieem, nie bez zjedny-

de

przedstawicieli

wania sympatyi dla swej ojczyzny u przewaajcej opinii (Andrzej

askarz). Obrona Polski
ywotnych jej interesw w sporze z Zakonem bya gwnie zadaniem krakowskiego rektora, Pawa z Brudzewa, wzniesiona umiejtnie na wyszy poziom oglniejszych
zagadnie, ktrym cay wiat chrzecijaski nie mg odmwi
zainteresowania: czy wolno cesarzowi lub papieowi rozporzdza
krajami pogan
czy wane
ich donacye na rzecz Zakonu, poczynione z tych krajw;
czy godzi si szerzy wiar przymusem
i
krwi rozlewem;
czy Zakon, w
takiem dziaaniu zakadajcy
istot swego bytu, nie stan w przeciwiestwie do zasadniczymi)
praw
przykaza chrzecijaskiego Zakonu, czy nie wpad przez to
w niebezpieczn herezy? miaa obrona Polski, zastosowana cile
do wymaga wczesnej uczonoci, metod scholastyczn, a natchniona
mylami wznoszcemi si nad sw epok, przeprowadzona z pen
powagi miar w pierwszym traktacie krakowskiego rektora (5. VIII.
1415), przybraa zabarwienie ostrej, pomiennej polemiki w dalszem
rozognieniu sporu, zmagajc si z namitnemi, wszelk miar przechodzcemi wycieczkami adwokatw Zakonu, Zawsze jednak odbijaa
jaskrawo, zasadniczem traktowaniem przedmiotu, od ich zapalczywego tonu, zwaszcza od nikczemnego pamfletu Falkenberga, opaconego przez Krzyakw Dominikanina, ktry w bezsilnej zoci nit*
waha si pitnowa polskiego narodu mianem) pogaskiej hordy,
jakoby nastajcej na chrzecijask wiaro a boyszczu swemu, .la<_ri<-!lt\
oddajcej cze bosk. Ten pamflet, obsialowan;j przed soborem
dla soboru, daje nam pozna cele, jakie Zakon sobie wytyka wol
opinii chrzecijaskiego wiata po grunwaldzkim pogromie, a
i

Encyklopedya polska.

Tom

V, ci.

I.

482

HISTORYA POLITYCZNA

chybi celu wskutek swej jaskrawoci, pozwala te oceni potrzeb

istotn
ca warto podjtej przez Polakw obrony. Widocznieniespoyte byy jej skutki. Opinia zwrcia si w Konstancyi przeciw Krzyakom, nawet w obrbie samej germaskiej nacyicc, da
i

naleeli

ktrej

Polacy.

Surowo wic skarcono

Krzyakw

zabiegi

osobnego biskupstwa
dla wieo nawrconej mudzi*; nadano Witoldowi protektorat nad
inflanckim episkopatem, ktrego spr z Zakonem nie przestawa by
niebezpieczn bolczk krzyackiego pastwa; obu wadcw, Jagie
i
Witoda, zaszczycono przyznaniem wikaryatu apostolskiego wobec
Pskowa
Nowogrodu, nie szczdzc im uznania za rozszerzenie
mudzi; natomiast Zakonowi nakazano
chrzecijastwa na Litwie
reform w kierunku pierwotnych jego, istotnych celw, by ze szkodnika w krzewieniu wiary mg przeobrazi si w pomocnika chrzecijaskich krlw, penicych to zadanie. Sowem, Krzyacy doczekali si na soborze pogromu, dotkliwszego od niepomylnej, formalnej decyzyi w sporze z Polsk; znaleli w Konstancy drugi, moralny
sowom
Grunwald w opinii chrzecijaskiego Zachodu.** Prawda,
fakty,
najwymowniej
towarzyszyy
odpierajce
krakowskiego rektora
przeciw ustanowieniu organftacyi kocielnej

napa:

krzyack
z

prob

Litwy,

pomoc

Rozejm.

skoczy si
stwo stano
i

Rusi;

stawienie

si

poselstwa

mudzkich

gwatom Zakonu
przybyych w sprawie unii z kocioem
o

-przeciw

przed

r.

soborem

1419.

Or

zawarty,

po

znw mia zabysn;

u granic pruskich, jak przed 9 laty,

Jagielle przyby sprzymierzeniec

zaegn

neofitw

biskupw

katolickim.

przeduany,

trzykro

nowy

Eryku. Legat papieski jednak

ruskich

polskie

rycer-

hufcami Litwy
krlu

wojn; obydwie

duskim

strony przy-

jy sd

rozjemczy krla rzymskiego.***

Na wzr dawnych
7. Unia Horodelska.

wsprzdw

01-

* Najgruntowniejsz prac o Nawrceniu mudzi (1413)

zaoeniu biskupstwa w Miednikach jest rozdz. III w pracy X. Dra Fijaka: Uchrzecijanienie
Litwy przez Polsk (Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Krakw 1914,
i

str.

70

n.).

** H.

Belle:

Foru. d. rm. Kurie 14141424 (Osteuropaische

przyznaje wprawdzie,
Polacy okazali zgromadzonemu wiatu, dass sie ein nicht zu umgehender Machtfaktor waren, ale wogle
spr polsko-krzyacki na soborze nie postpi ani kroku naprzd. Nie
sdzi,
mona tego zauway, aby wyrobio si nieprzyjazne Zakonowi usposobienie;
do zaagodzenia tej sprawy dla skupienia si w innych
bya neutralno,
celach. Zbyt gwatowne wystpy Polakw w sprawie Falkenberga nie robiy
dobrego wraenia; nawet w samej Polsce zapatrywano si daleko chodniej

schungen, H.

Folen

2, 1914, str. 34)

dca

na

spraw.
*** Jestto

t.

z.

wyprawa odwrotowa

(expedicio reversalis u

Dugosza).

st.

smolka:

wadysaw jagieo

483

zapanowa podobny
Witoda 1 nie oparty na adnej pimiennej umowie, ale na sile faktw, oywionej tradycy, a potniejszej od mocy pergaminw, na wspdziaaniu stryjecznych braci,
gierda

Kiejstuta

monarchii Jagielloskiej

system

wsprzdw Jagiey

niczem

niezakconem

wyszoci Witoda,

od

zgody

niemniej

1392,

r.

nareszcie

na

Jagieo bez zazdroci uznawa, poddajc

si jej chtnie, o ile mg to czyni bez naraania si polskim panom. Wpyw Witoda, nietylko w oglnych sprawach, obchodzcych
Litw, ale na waniejsze interesy Korony, uwyzarwno Polsk
datnia si zwaszcza od wielkiej wojny, jako skutek czy odruch
jasnego przewiadczenia, e Polska sama, bez unii
bez Witoda,
nie podoaaby Zakonowi. Wnet po zawarciu toruskiego pokoju,
u pruskich jeszcze granic, krl odda w doywocie Witodowi Podole,
dotd trzymane pod zarzdem polskich starostw, pon'ny wysoko
przez Polakw ceniony teren kolonizacyi, co wiadczy najwymowniej
o przewadze Witoda w sprawach obydwa pastwa obchodzcych.
ktra.

Niemniej

te

w caym

dalszym

kierunku

zagranicznej,

polityki

zblieniu do Zygmunta, w zaegnaniu nowej wojny z Zakonem

na caej linii widoczny wpyw Witoda. Najsilniej jednak, z natury
rzeczy, zaznaczya si jego przewaga w najywotniejszym dla Litwy
przedmiocie, w dalszem uksztatowaniu unii.
Witod zmierza wiadomie do utrwalenia zwizku obu pastw
na zasadzie rwnorzdnoci i odrbnoci w. ksistwa, wbrew programowi polskich magnatw, za ktrych zgod w r. 1401 odroczono
jedynie wcielenie litewskich ziem do krlestwa, z zatwierdzeniem
zasady teje inkorporacyi, majcej si dopiero urzeczywistni po

Teraz, po wielkiej wojnie, Witod czu si

by w najwaniejszym punkcie plan swj przywie do
skutku zasadniczem uznaniem autonomii w. ksistwa. Oto geneza
1413, a utwierdzonej
unii, odnowionej w Horodle 2 padziernika
Witoda, 2) panw koronnych,
trzema osobnymi aktami: 1) Jagiey

zgonie

do

w.

ksicia.

silnym,

bojarw Litwy.
przeciwiestwie

3)

zasadzie

odrbno

bojarw, by po zgonie

do

aktu z

r.

1401

akt horodelski

w. ksistwa, zobowizujc
Witoda wielkim ksiciem

tylko

uzna

litewskich

panom Litwy.

nikogo innego nie obierali, tylko tego, kto bdzie mianowany. z ich
zreszt, przez krla, a za rad polskich magnatw.

wspdziaem

Odnowiono zarazem postanowienie aktu

r.

Por. charakterystyczne wyraenie aklti unii

Vitowclum in parem suae sollicitudtnis nssumens...
1

polscy panowie
litewscy, ale
Witoldzie: domini nostri yratiosi.

tylko
i

wyr;r/.;ij

/.

si

1401,
r.

101

razie

WladMaM

!>/-

rex...

akie horodelskim nie-

zarwno

krlu, jak
31*

484

HISTORYA POMTYCilNA

potomnej mierci Jagiey wybr jego nastpcy dokona si za oboplnem porozumieniem polskich panw, Witoda
litewskiej starszyzny. Wsplny krl zatem, a
jak los zdarzy
dziedziczny
czy obieralny, mia by gwnym cznikiem obu czci skadowych
i

wsplnem mianem polskiego krlestwa,

ustpstwa wzgldem pierwotnej myli, w imi ktrej
polska korona dostaa si Jagielle.
obrbie tego krlestwa jednak
pastwowoci,
Litwa nabya prawo do trwaej
utracone w zasadzie
ze wstpieniem Jagiey na tron Kazimierza W., a tymczasowo przywieczystej federacyi, objtej

jak

gdyby

dla

znane

r.

tolerowane

1401,

przelotnego charakteru

dynie z

osob

sadnicza

myl

Witolda.

niejako,

wyranem

Dwa pastwa w jednem

odnowionej

zastrzeeniem

pastwowoci, bo zwizane wwczas

tej

unii:

w jednem,

krlestwie,

je-

to za-

nierozdzielnem krlestwie,

do ktrego caoci akt horodelski po raz trzeci wcieli wszystkie

ziemie W. ksistwa siedmioma wyrazami, jak gdyby z wyczerpaniem wszelkich odcieni tego samego pojcia: praefao regno nostro
Poloniae de novo incorporamus, invisceramus, appropriamus, coniungimus, adiungimus, confoederamus et perpetuo annecimus...*
To nie czczy frazes. Krlestwo w redniowiecznem 'pojciu,
uznane przez papiea, dawao pastwu godno, uprawniajc do

w Rzeczypospolitej chrzecijaskiej ; wobec

caego chrzecijastwa istniao tylko regnum
Litwa, mimo swej odrbnoci, pozbawiona godnoci od-

wsprzdnego
niej

zatem

miejsca

oczach

Poloniae

rbnego

krlestwa,

czci

bya

korony.

polskiej

nietylko

na

ze-

wntrz, wedug przewodniej myli aktu horodelskiego. Caa jego

osnowa ma na celu systematyczn, na dugie lata zamierzon asymilacy w. ksistwa z innemi ziemiami Korony, przez powolne przeobraenie caej jego budowy wedug polskiego wzoru, na
pontnego dla Litwy ustroju, ktry by w polskich ziemiach rodzi-

mod

mym wytworem
stuleci, a

rozwoju

pastwa

Litw mia ogarn,

po

spoeczestwa
myli twrcw

w cigu

czterech

horodelskiej unii,

nie naraz, nie za jednym rozmachem, ale w miar monoci z biegiem duszego czasu, z przystosowaniem wzorw, wniesionych za
Bug Niemen, do waciwoci rnych czci skadowych w. ksistwa.
Unia nic nie niszczya, prcz przeytkw niewoli pogaskich czasw,
z ktrych Litwini pragnli si otrzsn, a torowaa drog dugoi

n.) pierwszy zwraca uwag na,

Tak n. p. owe wyrazy o wcieleniu,
Witolda.
ktre tak zawsze kuy Litwinw, znajduj si tylko w akcie krla
Jeszcze ciekawsz jest rzecz, e niema w akcie panw polskich wzmianki
o wyborze wielkiego ksicia po mierci Witolda, ani te o udziale Litwy przy

* S.

rozbieno

Kutrzeba
trzech

{Polska

aktw

unii

IAtwa,

str.

495

horodelskiej.

ewentualnej elekcyi krla

razie

bezpotomnej mierci Jagiey.

st.

Smolka:

wadysaw Jagieo

485

letniemu procesowi historycznemu, dokonanemu w cigu dwch nastpnych stuleci, mimo licznych rozterek midzy Polsk a Litw.

Nigdy

moe

minie, nie

cel

aktu,

speni si

spisanego

poniewa czyni zado ywotnym

Litw opanowanych l

rozmysem na martwym

rozmiarach

perga-

rozcigoci, a speni si.

interesom Litwy
krajw, przez
takiej

Programowy, na dalsz
aktu uwydatnia si

met

najwyraniej

obliczony charakter horodelskiego

postanowieniu,

ktre

miao na

asymilacy politycznego ustroju Litwy z opart na federacyi

wojewdztw budow Polski. Ju przedtem ustanowiono na Litwie
dwa wojewdztwa, z dwch gwnych czci tego terytoryum, ktrem zdawna zarzdza sam w. ksi: wileskie (dzia Olgierda)
trockie (dzia Kiejstuta). Akt horodelski stwierdza istnienie tych
wojewdztw^, dostojestw
urzdw, zwizanych z ich urzdzeniem,
celu

zapowiada za dalsze rozprzestrzenienie tejsamej organizacyi poza

obrbem waciwej Litwy
Czarnej Rusi w innych ziemiach w.
si
poytecznem, a wic w miar miejscoksistwa, gdzie to okae
monoci. Witod liczy si z rnicami midzy Litw
wych potrzeb
i

Giedyminow
z

ruskiemi

ziemiami,

ktre

przed

udzielnych ksistw przeksztaci na prowincye

kilkunastu

W. Ksistwa,

laty

co dla

skadowej jego czci byo dostpnem za unii horodelskiej, to

zakrela na razie jako program przyszoci wobec caego rozlegego

jednej

obszaru ruskich ziem, Litwie podlegych.

Najskuteczniejszym rodkiem asymilacyi

mia by pamitny

artyku o przyjciu litewskich panw do herbw polskiej szlachty:

mia nim by wedug pomysu twrcw horodelskiej unii
sta si
rzeczywicie. Leliwici przyjli Moniwida do swego zwizku herbowego, Lisy Sunigaj, Toporczyki Butryma itd....; akt horodelski wymienia 47 herbw z tern ec. na kocu *. Przyjli za w tym celu,
by spocz pod skrzydami wzajemnej mioci, by litewskie bozawoania, ktre szlacht.
jarstwo posiado tesame herby, klejnoty
polska wzia w spucinie od pradziadw, by suyy do umobraterstwa (fraternae unionis), jak gdyby
cnienia szczerej mioci
przeszy w spadku po wasnych przodkach. A te Lisy, Jastrzbce,
i

w dalszym cigu tego samego dziau Encyklopedyi polskiej [VI. A.

czci, obejmujcej History partykularn przed rozbiorami, artyku
Litwa
Biaorua, w ktrym autor przedewszystkiem stara si przedstap. n.
wi w oglnym szkicu przebieg tego procesu asynulaoyjnego.
* W. Semkowicz (Polskai Litwa, str. 4<>4 wykaza, /> adopcyahorodelska
miaa bardziej masowy charakter, anieli to na zasadzie tekstw doku
mentw wydawaby si mogot, obejmowaa znacznie wicej, ni>. 47 rod.
O. Halecki: Dzieje unii,
1, str. 260, sdzi nawet, e to c/r., dodane po wyliczeni;,
rodw, obejmowao cae grono bojarstwa.
1

Ob.

1 d)

t.

486

HI8TORYA POLITYCZNA

Toporczyki...

to

byy

jeszcze

wwczas poprostu

rody,

mniej albo

z niestart wiadomoci pochodzenia od wsplnych przodkw, z ywotn si rodowej solidarnoci, z zaszczepionem

we krwi poczuciem witego obowizku, by kady w rodzie za
wszystkich stawa, a wszyscy za jednego. Adopcya do herbowego
zwizku, ugruntowana w starej, odwiecznej tradycyi, nie bya wcale
nowoci w Polsce; niesychany, zdumiewajcy by fakt takiej masowej adopcyi, rozcignitej na cae czoo drugiego narodu, tern

wicej rozgazione,

silniejsza

rkojmia wiadomego

z prastarych, z

krwi

zbratania,

wypywaa wanie

odziedziczonych tradycyi, Nie chybia

te

celu

jakoby moralna transfuzya polskiej, szlacheckiej krwi w litewskie

bojarstwo; nie bya czczym symbolem, jak to wydao si niektrym
dzisiejszym pisarzom, co nie zdoali wnikn w zasadnicze znamiona

ta

polskiej szlachty tych czasw. Spoeczne zjednoLitwy w szlachcie obu narodw rozszerzono po 20
latach na bojarw ruskich ziem, w czem wida jasny dowd yniem, mimo dugich
wotnoci pomysu herbowego zbratania.
star
w nawet rd litewski odezatargw, podczas ktrych ten
sa herb swj polskim wspbraciom, sub umbra alarum cariais
czas przeobrazi potomkw Moniwida w prawdziwych Leliwitw,
Bylimina w Porajw, Kulwy w Pkozicw... z bliniaczem podobiestwem do herbowej wspbraci za Niemnem za Bugiem.
Uprawnienia, nadane bojarom Litwy w r. 1387 (ju wwczas
z tern wyranem uzasadnieniem,
to zrwna ich z polsk szlacht),
miay by odtd wycznym udziaem rodw, obdarzonych herbami
koronnego rycerstwa. Po uroczystem uznaniu tej zasady akt horodelski
zatwierdza wszystkie przywileje, jakie poprzednio posiada szlachta
obu narodw, zwaszcza za piotrkowski przywilej z r. 1388 (str. 465),
gwn do tego czasu kodyfikacy politycznych praw polskiej szlachty.
wagi: pierwszem
I w zbogaca je nowym nabytkiem pierwszorzdnej
ustawodaw-czem uznaniem prawa do wspudziau w kierowaniu

rodowego

ustroju

czenie Polski

pastwem

na sejmach zwoywanych przez krla (cotwentiones et

dla Litwy. Ten
parlamentu),
to na wsplnych sejmach dla Polski
artyku liczy si moe z kruchemi' dotd rkojmiami unii, pki krl
domaga si
nie mia syna, pki grocy zanik dynastycznego
wsplnego dla obu pastw organu w reprezentacyi szlachty obu
narodw, ktrejby przyszo czuwa nad utrzymaniem unii w imi
tego braterstwa, utwierdzonego na horodelskim zjedzie, in partameno seu conventione generali, gdzie pierwszy raz uyto tego wyrazu I ta myl zatem wyprzedzia realne potrzeby czasu, gdy w samej nawet Polsce kiekujce dopiero zawizki parlamentaryzmu przebyskiway ledwie w niemiaych aspiracyach, dalekich jeszcze wwi

wza

wadysaw Jagieo

smolka:

st.

487

tern wielka waga horodelskiego

przekaza tradycyi wytyczne linie rozlegego programu, ktry dojrza dopiero w unii lubelskiej
przez
ni przybra ostateczne ksztaty w nastpnych czasach: dwa rwnorzdne pastwa z szerok autonomi, z najzupeniejsz jednak asyw ustroju wewntrznym, z jednym krlem jedmilacy spoeczn
nym sejmem w jednej Rzeczy pospolitej obojga narodw.
Poza udziaem w przyszych parlamentach akt horodelski
nie przymnoy nowych praw litewskiemu bojarstwu, zatwierdzi
tylko swobody, dane mu w przywileju z r. 1387, zawsze z temsamem
ograniczeniem do katolikw, z wykluczeniem schizmatykw. Gdy
jednak w akt z r. 1387 tyczy si tylko samej waciwej Litwy Czarbojarowie na Wonej Rusi, nie znaczyo to wcale, iby kniaziowie
yniu lub w Kijowszczynie, czernihowscy, witebscy albo pooccy.
znaleli si przez to w gorszem, ni dawniej, pooeniu. Tam pozostao wszystko po dawnemu, w tych dzielnicach ksicych z czasw
wstpienia Jagiey na tron polski, ktre pniej, pod rzdami Witoda, przestay by wprawdzie wyposaeniem ksit Giedyminowej
dynastyi, ale bez jakichkolwiek zmian w pooeniu ludnoci tych
terytoryw, z zachowaniem odwiecznych praw kniaziw
bojarw
pierwszem uprawnieniem poli{str. 469). Inna rzecz jednak z tern
tycznej natury, jakiem akt horodelski darzy wspczenie szlacht
znw katolikw tylko, z wykluczeniem schizmaPolski
Litwy,
tykw. Do udziau w wsplnych parlamentach nie bya dopuszczona naczelna warstwa ruskich ziem Litwy, tych annexw w.
ksistwa, ktrych unifikacya, dokonana zewntrznie wyrugowaniem
Giedyminowiczw, domagaa si nieodzownie dalszego zespolenia.
z pewnem zniwelowaniem organizacyi, w ktrem zreszt mogo znale si dosy miejsca na uprawnione odrbne waciwoci tych terytoryw, jak w federacyi polskich wojewdztw. Akcya tego rodzaju
wchodzia niezawodnie w zakres planw Witoda, a przeszkod bya
si zabiegw okoo unii kow niej schizma. Tern energiczniej
cielnej, w ktrej oddawna upatrywano niezbdne dopenienie politycznej unii, poniekd kwesty bytu w. ksistwa ora/, wsplnej mo-

czas od form przyszego sejmu.

aktu,

nakreli zawczasu

narchii,

8.

dotkn,

opartej na zasadach horodelskiego aktu.

Ru

Czechy. Jedno, czego nie dotkn,

horodelski program

dziw,

>.<

czynnik

aje

wany

nie

zajzyk, tak
mierzonem dziele asymilacyi, a do ktrego z tak obojtnoci odLitwa take, cho ju w ssiednich
nosia si wwczas Polska
Czechach, pod wpywem przeciwiestwa wzgldem niemczyzny,
w tychsamych wanie czasach, po wystpieniu Husa, sprawa jzyk
namitnoci. J/.yk litewski, p
narodowego rozogniaa umysy
to

488

HISTORYA POLITYCZNA

eony gminowi, ustpowa od dawna wrd litewskiej starszyzny naporowi ruskiego -- tern bardziej od czasw unii, gdy biaoruskie,

mowie tak bliskie, zrozumiae narzecze byo najdogodniejszym rodkiem porozumienia z polsk wspbraci. Pimienny ruski
jzyk wypiera coraz wicej rodzim mow, panowa w kancelaryi
w. ksicia, zdoby sobie powag jzyka urzdowego w sdownictwie,
w domowem; jak za
na. caej linii w yciu publicznem, a z czasem
stawa si przez to silnym cznikiem midzy Litw a Rusi, tak
znowu tern jaskrawiej uwydatnia t przepa, ktra dzielia rusk
polskiej

od katolickiej wiary.
Jagieo, jak nikt inny, powoany by na rzecznika kocielnej
kniaziw-mczennikw
unii: po matce wnuk, prawnuk witych
katolik, a w wspaniaych obrzdach
(str. 463), gorliwy po chrzcie
pragnieniu unii umowschodniej liturgii od dziecka zamiowany.
cni krla apostolski zapa Jadwigi, stwierdzony jej zabiegami okoo
przysporzenia misyonarzy na Rusi, jasno uwydatniony w erekcyjnych
dyplomach uniwersytetu, odblaskiem jej przedzgonnych ycze modlitw. Moe z politycznego wicej stanowiska patrzy Witod na po-

zyskanie Rusi do powszechnego kocioa,

bezpieczn przepa midzy

pragnc wyrwna

dwoma elementami w

ksistwa;

nie-

zna

Ru jej gorc wiar w zewntrzne formy religijnych praktyk,

zmierza zatem ze wiadomoci do unii kocielnej, opartej na cisem utrzymaniu ruskiego naboestwa. Warto za zapamita opini
niezomnego nieprzyjaciela wszelkich szkodliwych kompromisw,
a wiadomego rzeczy Zbigniewa z Olenicy: Rusini, to lud dobry,
szczery
prosty, sabym oporem trzymaj si swych bdw, a tylko
nawyknienie
wrodzone zamiowanie w obrzdku, w ktrym si
wychowali, powstrzymuje ich od uznania powagi Ojca w.
zjednoi

w wierze..., dadz si jednak

Grekom, bo to lud poczciwy
skonny do dobrego, a przez styczno
z acinnikami
wpyw ich obyczajw wielce ju ogadzony; tu Zbigniew nie myla pewnie o dalekiej Moskwie, zamknitej w sobie
nieprzystpnej dla zachodnich wpyww. Nie bya zatem unia wedug wspczesnych wiadectw niedocig mrzonk, tern wicej,
zarwno na Wschodzie, jak na Zachodzie, odzyway si liczne, sprzyjajce jej gosy: tam nieszczere najczciej, co prawda, pod groz
odwie atwo

czenia

od posuszestwa

zczone z zabiegami o uchyschizmy zachodniej, pod hasem zjednoczenia caego chrzecijastwa przy jednej widomej gowie, a w zwizku z popularn ide reformy in capite et in membris. Na samej Rusi nawet,
nietylko w obrbie litewskich granic, ale w Pskowie
w Nowogrodzie, pod wraeniem skandalw, jakich widowni wwczas by
tureckich zaborw, tu za to ywotniejsze,

lenie

wielkiej

st.

smolka:

wadysaw jaoieo

wrd

489

walk Litwy Moskwy o rusk metropoli, zabrzmiaa groba przejcia na acistwo, niezbyt podobno
co
jednak nie lekcewaona,
straszna dla patryarchw,
jeli ich zniewalaa do liczenia si z takiemi pogrkami.
w roku 1396 Jan VII. Paleolog (wspNie wiele to znaczyo,
1379, 1399
1402) z ca swoj rodzin
rzdca cesarstwa 1376
rzymskim
Kocioem,
jak przedtem to przeprzystpi do jednoci z
lotnie uczyni jego dziad, cesarz Jan V. w r. 1369. Szczerzej ni
w Carogrodzie, z wiksz si przekonania objawia si zwrot ku
unii wrd bakaskich Sowian, w Serbii, w Bugaryi, skd oddawna,
oddziayway niejakie
przez wsplno cerkiewnego jzyka, na
Stamtd
pochodzi
Kipryan, Serb,
literackie.
wpywy kulturalne i
przyjaciel Jagiey, od czasw Olgierda jeszcze (1376) metropolita
Rusi, zrazu tylko w eparchiach pod panowaniem Litwy, pniej
uznany take i w Moskwie, w Pskowie i w Nowogrodzie. Ostrony,
naprno stara si w Carogrodzie
ale szczery zwolennik unii,
kociow dla zjednoczenia z Rzywschodnich
o zwoanie soboru
mem, zapragn powszechnego soboru na Rusi. Trzydziestoletnia
jego pasterska praca przygotowaa grunt do akcyi, ktr Witod
rozpocz po jego mierci (1406) ze wspudziaem Grzegorza Camblaka, Bugara, wynisszy go samowolnie na metropoli przeciw
wywiconemu przez patryarch metropolicie Focyuszowi, ktry znw
zaj siedzib w Moskwie. Dugo domagano si nadaremnie zatwierdzenia Camblaka; Carogrd rzuci na kltw, mimo przyjaznych
dosy oywionych stosunkw cesarskiego dworu z Witodem,
ktrego wnuczk co prawda, crk moskiewskiego Wasyla polubi
syn cesarza. Wreszcie, gdy ju od roku w Konstancyi otwarto sobr
si energiczniejszych krokw, w listopadzie 1415,
pora bya
pod kierunkiem Witoda odby si w Nowogrdku synod z udziaem omiu ruskich biskupw Litwy i Polski, wielu archimandrytw
prawosawnych kniaziw. Focyuszowi wypowiedziano posuszestwo, uznajc go winnym symonii, ktr susznie napitnowano jako
mierteln chorob cerkwi; metropolit obrano Camblaka ogoszono
manifest,
ten krok nie stanowi odstpstwa z pod zwierzchn
patryarchy carogrodzkiego, ale by koniecznoci, poniewa patryarcha
musi sucha cesarza i daje Rusi takiego arcyposter/a, ktrj wicej
carogrodzki patryarchat,

bd

bd

Ru

cesarzowi zapaci.

rogrodem,

mimo

cierpk

prawd zerwano

bd

co

bd

Ca-

frazesu o uznaniu zwierzchnictwa patryarchy.

w Konstancyi krzta sit; w Bprawie unii osobny

pose Jagiey, wikaryusz generalny zakonu Dominikanw, Teodor
bu
z Carogrodu, uczony znawca spraw wschodniego kocioa,
w jzykach wschodnich narodw, w ruskim takie. Pnyuo
Rwnoczenie

490

HJSTORYA POLITYCZNA

ca

t
zabiegami Krzyakw, ktrzy w Konstancyi
w zawistnem wietle knowa na poytek
schizmy, a zarazem na drugim kracu Europy, przez Pskw, dalekiej Moskwie podawali rk, aby na tle nowego rozamu w ruskiej
zapobiedz oddziaycerkwi budzi upion czujno prawosawia
waniu litewskiego metropolity na obydwie republiki pnocnej Rusi.
Teodor utorowa w Konstancyi drog przychylnemu przyjciu wielsi potyka

akcy

przedstawiali

ktre po wyborze Marcina V. przybyo w listopaCamblaka w 300 ludzi, z udziaem

przewodem
dzie 1418
ruskich kniaziw, bojarw, mnichw reguy w. Bazylego, przedstaod Przemyla a po za Kijw, po
wicieli mnogich miast Rusi,
Brask, Starodub, z barwnym orszakiem posw rzeczypospolitej
nowogrodzkiej, wooskich hospodarw, nawet tatarskich chanw
imponujca manifestacya zblienia Wschodu do katolickiego Za-

kiego

poselstwa,

pod

chodu za spraw

Polski.

Na

uroczystej audyencyi 25 lutego 1418,

prob: pocz, Ojcze Najwitszy, lud

w. rzymskim kocioem niechaj ju dwa sawne, wielkie
narody Ru, Wooszczyzna wrc do tej pierwotnej aski mioci, od ktrej przez tak dug schizm odpady*. Odpowiedzia mu
metropolita zanis do papiea
nasz ze

papie bogosawiestwem dla zamiaru kocielnej unii, przyrzekszy

na tern koniec, z nieobliczon dla wielkiej sprawy
si ni zaj
szkod. Nim przyszo do rozwaenia szczegw unii, po dwch
miesicach, 22 kwietnia, Marcin V. odroczy sobr, w obawie skrajnych, radykalnych dnoci, dziaajcych pod hasem wyszoci
soboru nad papieem. Po wstrznieniach zachodniej schizmy , po
czteroletnim sejmowaniu w Konstancyi, koci potrzebowa spokoju.
Nigdy jednak ju nie powrci tak szczliwy dla unii moment;
w nastpnym roku (1419) umar Camblak, poczem uznany zosta
Polsk mniej przychylny unii Focyusz (-j-1431).
take przez Litw
mier Camblaka dotkliw bya dla sprawy klsk. Ubolewajc
nad ni, krl nie traci nadziei, e Bg miosierny zele na jego
miejsce kogo innego, jak zesa w potrzebie Abrahamowi jagni na
stos ofiarny; tak pisa do papiea. A nie dalej, jak w rok po mierci
Camblaka, sprawa unii kocielnej zacza wika si z inn, draliw
matery religijn, ktra moe na razie rokowaa jej nawet niespodziewane poparcie, istotnie jednak przyczynia si tylko do zabagnienia planw unii na Rusi.

na
z

tymsamym

Hruszewski:

M.

IcTopia yKpaiHn-Pycu,

umar
t.

krl czeski

Wacaw

V (1905) str. 515, zwraca uwag

kocioa ruskiego
na podstawie wsplnego
kocioem
acisko-greckiego. Std nieatwa to bya dla papiea sprawa.

okoliczno,

Rzymem,

soboru

co Camblak,

roku,

jak tylko

Camblak

caoci

nie
z

wyobraa

greckim

sobie inaczej unii

i

t.

smolka:

wadysaw jagiko

Luksemburczyk, Zygmunta brat (16 sierpnia

491

Husytyzm, potspaleniem Husa,

1419).

piony
pohabiony
zatryumfowa w Czechach. Jasnym pomieniem wybucha rewolucya,
objwszy cae Czechy z tern wiksz zaciekoci, im cilej podraniony nerw narodowych uczu zrs si z zapalczywem sekciarstwem, im silniej wskutek tego porwa cay nard we wszystkich
jego warstwach, a temsamem rozpta elementarn si tumionych

na

konstancyjskim

soborze,

dugo spoecznych

nienawici. Na jedno bya zgoda wrd rozlicznych odcieni w onie tej pierwszej, znamiennej rewolucyi chrzecijaskiego Zachodu, od szlachty, przeraonej wywrotowemi jej dnociami a mimo to porwanej oglnym prdem,
do nieokiezanych,
anarchizmem traccych band Taborytw, jedno haso zabrzmiao:
raczej
zgin, ni podda si Zygmuntowi, dziedzicowi czeskiej
korony, ktry Husa powid na stos. Wyzywajc nietylko Rzesz
Niemieck, ale cay wiat katolicki, pod ciosem kltw papieskich
powszechnej krucyaty przeciw husytom,
nard czeski jedyne
oparcie widzia w Polsce, w imi wsplnej obrony przed niemieckim
naporem; przez Polsk, po zwycizkiem odparciu wroga, mg
znale z czasem pomost do pojednania z kocioem z katolickim
wiatem, czego umiarkowany obz nigdy nie lekceway, a zarazem
skuteczny rodek do poskromienia skrajnych, wywrotowych dnoci
rozpostartych szeroko w rewolucyjnym ruchu husytyzmu.
Mimo ideowej przepaci, jaka dzielia husytyzm od wschodniej
cerkwi, na pozr nie brako punktw stycznych midzy dwoma
skrajnemi skrzydami odszczepiestwa od rzymskiego kocioa. Dwa
szczeglnie znamiona, wsplne husytom
ruskiej cerkwi, udziy
wyobrani XV. stulecia.: komunia pod dwiema postaciami
naboestwo w narodowym jzyku.
monarchii Jagielloskiej, pod
ktrej skrzyda garn si czeski nard, mogo powsta zudzenie
jakoby midzy schizm a husytyzmem istniao pokrewiestwo.
w imi ktrego, na gruncie kompromisw z jednej z drugiej
strony, da si wyjedna u papiea czy u soboru nieodzowne upstwa dla sprowadzenia
ustalenia unii na Rusi.
9. Przeciw Zygmuntowi. Myl unii czeskiego krlestwa
Polaka

/.

podja
lucyi,

czeska szlachta;

po

niej,

mieszczastwo stoecznej

gdy

Pragi.

rk

jej

wypad

Od wiosny

ster

1420,

rewo-

w cia.ru
Jagie

ptora roku, cztery z rzdu poselstwa czeskie zapraszay

na tron. adne nie otrzymao odmownej odpowiedzi, zawsze rzecz
sza w odwok, nie bez zachty do wytrwania w puw/.item postanowieniu. Raz w cigu tego czasu, w wrzeniu 1421, gdy na
olsku wstrzymano poselstwo Praan
wzito do niewoli, w Po;
odgraaa si szlachta, rozochocona horodelskiem zbratani<i

492

H1STORYA POLITYCZNA

jakby unia

Czechami bya

ju

Czy krl zechce czy

faktem:

damy temu ksitku

(na Raciborzu) rozbija naszej unii z brami Czechami. Do braterstwa te w imi uczu plemiennych nie przestaj odwoywa si
nie,

my wydobdziem

z niewoli

posw,

nie

linguagium slavonicum, to staa zwrotka w ich odezwach.

nietyle podobno poczucie wspplemiennoci zjednywao
husytom sympatye, co rozognione wwczas zatargi szlachty z duchojurysdykcy kocieln. Od kilkunastu
wiestwem o dziesiciny
lat ju organizowaa si szlachta do walki, obmylanej na szerszy
rozmiar; jeszcze w r. 1407 powsta nawet rodzaj konfederacyi
przeciw duchowiestwu, z wybieraln starszyzn, po czterech
z kadej ziemi. Mimo odrazy do kacerslwa husytw, nie brako
zatem w szlacheckiej rzeszy przychylnego usposobienia dla popularnych hase czeskiej rewolucyi, zwrconych przeciw uposaeniu
kocielnej hierarchii
jej przewadze w pastwie. Nie podzielali tych
skonnoci panowie, interesami swymi zwizani z episkopatem,
mniej naraeni na spory z duchowiestwem, wytrawniejsi, z decydujcym gosem w dygnitarskiem kole w otoczeniu Jagiey. On sam
za, a z nim Witod, widzieli przedewszystkiem w rokowaniach
z Czechami rodek odwetu wobec Zygmunta, z ktrym wanie
od stycznia 1420 zerwa si nagle omioletni sojusz wskutek jego
wyroku w sporze z Zakonem.
Wyrok wrocawski, wydany przez Zygmunta, by prostem
zatwierdzeniem toruskiego pokoju z r. 1411, cofa wic ca spraw
do sytuacyi po wielkiej wojnie, nie uwzldniajc moralnych sukcesw Polski na soborze, ani nawet tych ustpstw, ktre Zakon
1419 dla odwrcenia
sam ofiarowa Polsce
Litwie w r. 1414
wymierzonych na ciosw. Zawd by tern dotkliwszy, im wicej
sobie w Polsce obiecywano po rozjemczym sdzie Zygmunta, poomioletniej przyjani
sojuszu. Zygmunt, za, zdawna kokietujc
z Zakonem pod pokryw tego przymierza, stan jawnie po jego
stronie w przededniu swej wyprawy na Czechy, dla ktrych poskromienia potrzebowa pomocy niemieckich ksit, gorliwych zawsze
Zakonu poplecznikw. Tern wyzwa przeciw sobie Jagie Witoda.
Z wszystkich czynnikw, ktre na dzieo unii Czech z Polsk
mogy
najwicej znaczy ywy udzia Witoda dla czeskiej
Czesi:

Polsce

wpyn

sprawy, sigajcy

r.

1421

1422 stanowczo po za lini nacisku

zemsty za jego wyrok. Oprcz pewnego, moe optyna Zygmunta

cznego zudzenia co do rzekomych cech pokrewiestwa husytyzmu ze
schizm, postawa, jak Witod zaj w tym czasie, miaa zapewne
rdo w pobudkach, tyczcych si stosunku Litwy do Polski. Ncia
go podobno sama myl rozszerzenia unii na staroytne, zasobne
i

st.

"krlestwo

czeskie,

dopywy Wogi,

czerpaaby
cenionej

obficie

przez

smolka:

skd

493

federacya, sigajca na wschodzie

na zachd pod samo serce Niemiec,
soki zachodniej cywilizacyi, tak wysoko

wielka

rozpostarta

ywotne

litewskiego

wykwitem

wadysaw jagiho

ksicia,

ktry

w modoci zetkn

si

pobytu u Krzyakw. Dla niej to

ceni uni, bo widzia w Polsce zbiornik kilkowiekowych zasobw
kulturalnych, a pragn je na' Litwie zaszczepi, budujc na nich
przyszo swojej ojczyzuy. Tern wicej mg go nci zwizek
z Czechami,
ktrych starsza
bardziej rozwinita kultura silnie
wwczas na Polsk oddziaywaa; przez osobiste zblienie si do
Czechw zachwiaby moe nawet przewag Polski w unii narodw.
Gdy wic w radzie koronnej, w otoczeniu Jagiey, przewaao niechtne usposobienie dla planw unii z Czechami, Witod sam przeci
zuchwaem owiadczeniem,
on przyjmie koron w. Wacawa (1422), poczem wyprawi do Czech namiestnika, swojego
Jagiey synowca, Zygmunta Korybutowicza (ktrego Korybutem
powszechnie nazywano dla odrnienia od Luksemburczyka)*.
z jej

za dwukrotnego

wze

Wzi

przez to pod swe skrzyda czeskich kacerzy, uradowanych

swego

krla postulata, gdy przeciw nim zbroi si wiat katolicki

na
wezwanie papiea gotowa lub odbywa krucyaty (1420, 1421. 1422).
Nie myla Witod rzuci si w objcia husytyzmu; rozrnia trafnie
i

odrbne jego

dwa

pierwiastki;

wczeniejszy,

narodowy,

pyncy

religijny, pniej
wiekowych uraz, z nienawici do Niemcw,
z tamtym spltany; chcia spoytkowa pierwszy a drugi stumi,
przywie do jednoci z Kocioem. Z tern
co najmniej umiarkowa,
zastrzeeniem przyj powoanie na tron czeski, a pacyfikacy powierzy Korybutowi, z umiarkowanem w Czechach stronnictwem,
utrzymujc styczno.
z Prag, z Kalikstynami prowadzc rokowania
Szerokie,
co bd, perspektywy otwary si przed Jagiellosk monarchi monarchi bez Jagiellonw. Brako ich bowiem dotd
dynastyi, a z ni trwaej rkojmi utrzymania unii; stary Jagieo mia
tylko jedn, dwunastoletni crk. Z projektami maestwa krlewny
unii obu narodw.
Jadwigi wizaa si przyszo Polski, Litwy
Pokolenie wczesne, jakby oszoomione niespodziankami w rodzaju

bd

zreszt osobliwej, kalmarskiej

unii pastw skandynawskich, lubowao si w kombinacyach, wciela*
jcych niejako antytez redniowiecznego rozbicia w feudalnym
naszej unii albo

wspczesnej, mniej

rk

wiecie. O
Jadwigi zabieira bezdzietny Eryk, pan zjednoczonych krlestw skandynawskich, prawnuk Kazimierza Wielkiego, 'Ha
stryjecznego
*

A.

brata

Bogusawa, pomorskiego ksicia, domniema*

Prochaska.

Ozechowicza

t.

II).

Ksi

Hueyta,

Krakw

1916

Odbitka

Ksigi ku

494

HI8T0RYA POLITYCZNA

swych trzech koron dziedzica; w perspektywie zamajaczya olbrzymia

nadbatycka unia Polski, Litwy, Norwegii, Szwecyi
Danii, straszne
dla Niemieckiego Zakonu widmo. Taki mira nie skusi Jagiey, ni
Witoda; wzili rzecz t realniej. Eryka ubieg najzacitszy wrg
jego, pogromca ligi przy nim skupionej (1420), elektor brandenburski
Fryderyk, praojciec domu Hohenzollernw, niedawno jeszcze skromny
burgrabia norymberski, faworami Zygmunta wyniesiony na elektorstwo. Cho go czyo przymierze z Krzyakami, cho Zygmuntowi
wszystko zawdzicza, instynktem twrcy wielkiej dynastyi wietrzy
w Zakonie trupi zgnilizn, a w stanowisku Luksemburczyka bliski
pocztek koca. Przyncony wietnymi widokami dla swego wasnego rodu, zerwa brutalnie dotychczasowe zwizki i sojusze, potrafi zbliy si do Jagiey a wicej jeszcze do Witoda,
zdoby
i

rk

krlewny dla Fryderyka, siedmioletniego dopiero syna.

Wrd najwikszego naprenia stosunkw midzy Jagie a krlem
rzymskim, po przyjciu korony czeskiej przez Witoda, w kwietniu
1422, stan ukad o maestwo Fryderyka z Jadwig, z zapewnieniem nastpstwa tronu dla modej pary z zaczepno-odpornem przymierzem przeciw Zakonowi. Jeli o co nie byo troski, to eby
przez to Polska wraz z Litw miaa uton w Brandenburgii; raczej
przeciwnie, wrd wczesnego rozstroju Rzeszy, odkruszania si rnych jej terytoryw. Brandenburski nastpca polskiego tronu wypolskiej

chowywa si w przyszem swojem

krlestwie, na Litwie przebywajc

patrzcem okiem Witoda. Przejcie
polskiej korony w dom brandenburski miao ordownika w papieu
Marcinie V, tern yczliwszego, im bardziej si zamca jego stosunek z Zygmuntem Luksemburskim. Witod popiera t kombinacy r

najczciej, pod czujnem,

dal

jej
Wielkopolska w imi starych tradycyi, jak
staa przy Maryi, zarczonej z Luksemburczykiem, nawczas tylko brandenburskim margrabi (str. 443). Realnym zyskiem
tego ukadu by nagy zwrot w polityce Fryderyka; z dnia na dzie

szczerze

sprzyjaa

przed 40

laty

ssiad Krzyakw,

z ich

sojusznika przyjaciel polskiego krla, z krea-

Zygmunta poplecznik jego wrogw, w elektorskiem kollegium

wprawdzie homo novus, lecz tam nie bez wpywu, jak w caej Niemieckiej Rzeszy. Zrczny, obrotny Brandenburczyk cennym by sprzy-

tury

mierzecem

sk

chwili,

podega

gdy Zygmunt, wystraszony rokowaniami

ksit

o cze-

przeciw Jagielle Witodowi r

snu plany rozbioru Polski, wracajc do przebrzmiaych projektw
Opolczyka (str 473), gdy ustawicznie grozia wojna z Zakonem, i to,
zdawao si, znw w stylu wielkiej wojny, a przy ciepem obecnie poparciu Krzyakw z Niemiec. Nic dziwnego,
zarczyny
Fryderyka z Jadwig doprowadziy do wciekoci Zygmunta. Wkrtce

uni,

niemieckich

smolka:

ST.

odczu

ich

wia si

oddwik: w

nieprzyjazny

wadysaw jagiko

495

elektorskiem kollegium coraz

dla

krla rzymskiego

nastrj,

silniej

obja-

pogoskami

nowej elekcyi, o zrzuceniu Zygmunta z tronu; zna byo

wszystkiem
niewdzicznego Hohenzollerna. A straszydo
w tern
unii Czech z Polsk stawao teraz w nowem owietleniu, jaskrawszem, niebezpieczniejszem moe jeszcze i dla Zygmunta, w kadym
przyszoci Hohenzollern na
za razie dla jego spadkobiercw.
Litwy, margrabia brandenburski,
tronie Piastw, wadca Polski
Niemieckiej Rzea zarazem krl czeski, tern samem pierwszy
czy, krew z krwi niemieckich ksit, groniejszy by dla planw
dynastycznych Zygmunta, ni Jagieo na czeskim tronie. Co prawda,
na Zygmuncie gasn dom
z tymi planami o tyle byo krucho,
Luksemburski;
on mia tylko crk, od dziesiciu lat zarczon
wanie od r. 1422. Namitno
z Albrechtem Austryackim,
dynastyczna Luksemburczyka zrosa si odtd z widokami Habsburgw na przodownictwo w Rzeszy i w Europie, podsycajc zacieko,
dugi czas utajon, przeciw krlestwu, ktre go omino w modzieczym wieku, a pod rzdem Jagiey zabyso takim blaskiem
celom jego ycia w poprzek stawao.
Od tego by Zakon Niemiecki, eby si wysugiwa rzymskiemu
krlowi
mniejsza o to, czy z wasnym poytkiem. Rozejm r. 1419
przerwa wojn w Prusiech jedynie w oczekiwaniu sdu rozjemczego;
gdy wic Jagieo przeciw wyrokowi Zygmunta odwoa si do papiea, na nowo grozia wojna, o ileby jej Marcin V nie zaegna.
Nowy proces wytoczy si w Rzymie; nastpnie papie, za ktrego
staraniem po dwakro jeszcze przeduono rozejm, wysa pod koniec r. 1421 legata (Zenona) z mandatem przeprowadzenia procesu
o planie

rk

ksi

zamn

na miejscu
gnicia,

sporw, z rzekomem
rzeczywistoci

upowanieniem do

ich

rozstrzy-

kompromisow misy, by skoni

obie

strony do ustpstw
ugody. Przeciw temu zaprotestowa Zakon, obstajc przy prawomocnoci wrocawskiego wyroku. Zygmunt to pcha
go do wojny, eby Polsk co najmniej odwie od wspomagania
i

Czechw, dotychczas rozdwojonych, niedawno zjednoczonych pod

wodz Korybuta; zreszt, w razie pomylnych skutkw kruoyaty,
ktra w tym roku miaa uderzy na Husytw (1422), przy wzrastajcym w Niemczech wspczuciu dla Krzyakw, liczy si nawet
z moliwoci rzucenia niemieckich ksit na ssiedni Polsk, na

oskaranych przeze przed

rezyi.

Spnia si

gna; tymczasem w
ostatnia,

caym wiatom

krucyata,
lipcu

ktrej Litwa, jak

w wrzeniu

abffifeta

Polski z Zakonem,
wyruszya do Tru wojna

wybucha wojna

r.

1410,

czeskiej he-

dopiero do Czech wtar-

496
o

HTSTORYA POLITYCZNA

podobnym

przebiegu, jak

1414.

r.

Krzyacy

si

bronili

swych

twierdzach*, nieprzyjaciel pustoszy Prusy; poza drobnemi utarczkami

We

wrzeniu wreszcie, nie mogc

zawar pokj pod. Melnem (nad jeziorem meldzyskiem): zrzek si pretensyi do odzyskania mudzi, Polsce odstpi tylko Nieszaw, Orw
Murzynw.
Witod jedynie odnis trway zysk z wojny r. 1422; Polacy zawarli
pokj, pozostawiajc gdaskie Pomorze Zakonowi, w okolicznociach,
przypominajcych poniekd pooenie po wielkie wojnie, przed
11 laty. Za rok mia znw si zebra odroczony sobr; w Niemczech
obrona zgnbionych Krzyakw nabieraa coraz wikszej popularnoci, w razie przecigania si wojny przybyyby im posiki
dziki
Zygmuntowi, na Polsk pada cie podejrzenia
ajentom Zakonu
o sprzyjanie herezyi, jakoby czeskie kacerstwo trzymao si opornie

do walnej

bitwy

nie

si doczeka pomocy

przyszo.

Niemiec, w. mistrz

tylko

wskutek poparcia Polski.

Przysza pora zatryumfowa przeciwnikom

cho

ktra,

daleka jeszcze od urzeczywistnienia,

unii

Czechami,

Polsk

wadcw

w opinii Europy, szkodzia jej interesom wobec paszczdzcego Jagielle Witodowi gromw za sprzyjanie
Husytom, a wreszcie torowaa do Polski drog herezyi. co przejmowao zgroz nietylko duchowiestwo, ale szlacht, z niewielu wyjtkami dba o czysto katolickiej wiary. I Witodowi uprzykrzya
jej

zohydzaa

piea, nie

si fikcya krlewskich rzdw w Czechach, ten zrazu, w r. 1421,

wietny, byszczcy pomys, lecz gdy mu bieg wypadkw w cigu
ptora roku nie da realnych ksztatw, na dusz met nic, jak
komedya, z uszczerbkiem dla powagi krla postulata. A do rzeczywistoci w krlowaniu Witoda byo tern dalej, im janiej rozpoznawa,
pojednanie Czechw z kocioem trudniejsze, ni przypuszcza. Skonny zatem, jak zawsze, do zmiany frontu, w kocu 1422
odwoa z Czech Korybuta gotw by napowrt zbliy si do Zygmunta: mg ju zapomnie o wrocawskim wyroku, odkd pokj
meldzyski zczy trwale
z Litw, a zgoda z rzymskim krlem ncia go ze wzgldu na dalsze plany
jak niegdy, po wiel-

mud

Z tych najwaniejsza

Golub,

ktr Polacy

ostatecznie

wzili

std:

wojna golubska.
arcybiskup koloski, odjechali z sejmu
Norymberdze, aby wyprawi zbrojne posiki do Prus. Elektor brandenburski nie stawi si z pomoc Jagielle wedug swych zobowiza z r. 1421;
nie mg do tego stopnia naraa swojej pozycyi w Niemczech, usprawiedliwi
si zajciami w Rzeszy, ale przynajmniej zamkn drog niemieckim posikom
przez Brandenburgi. Pomoc ta zreszt zacza leniwie ciga za pno, po po1

Rzeszy

Dwaj elektorowie, palatyn reski

koju meldzyskim.

ST. .SMOLKA:

WADYSAW JAGIEO

497

Zygmunt za, zawsze ten sam wrg Polski, rad by

Jagie Witodem, gdy si przekona, ile zego mu
wyrzdzia ich nieprzyja w Czechach
w sprawach Rzeszy przez
trzy ubiege lata: Namitnie pragn zniszczy trzy dziea: zwizek
lub choby tylko sojusz zbuntowanych Czech z Polsk zarczyny
Brandenburczyka z polsk dziedziczk
wreszcie, gdyby si to
udao, uni Korony z Litw. A atwiej byo wszystkich tych celw
dopi w odnowionem przymierzu z Jagie Witodem, ni w nieprzyjani. Na tle tej sytuacyi. w marcu 1423, przywrcono w K e zkiej

wojnie.

porozumieniu

marku zerwany sojusz, na warunkach traktatu lubowelskiego z

1412; nowoci byo tylko porozumienie w sprawie akcyi wojennej

r.

husytom,

przeciw

wsplnej,

osobistym

udziaem Jagiey

Wi-

choby jednego z nich. Marcin V, gdy si dowiedzia o tern

przymierzu, nazwa ten dzie najlepszym dniem swego pontyfikatu.
10. Reakcya katolicka. Wielka, wsplna wyprawa na Husytw, z wspudziaem Zygmunta, Jagiey lub Witoda
wszysttoda, lub

kich

ksit

Rzeszy, naznaczona na lato 1423

odoona

r.,

na rok na-

stpny
znw na pniej nie przysza wcale do skutku. Jakby
na urgowisko wielkiemu rozmachowi kezmarskiego ukadu, husyci,
dotd przez trzy lata nkani dwoma lub trzema co rok napadami
(1420 1422), podczas trzech lat nastpnych (14231425) w wewntrznych tylko starciach zuywali siy, Taboryci z Kalikstynami,
albo z niedobitkami partyi katolickiej. A gdy im brako w kraju pola
do walki z najedcami, poczli szuka nieprzyjaciela w jego wasnym domu, zrazu jeszcze na Wgrzech tylko
w Austryi, przechodzc do zaczepnego dziaania. Na bezczynno Zygmunta podnosiy
si coraz ostrzejsze skargi, w Niemczech
na caym Zachodzie; on
tumaczy si zajciami na Wgrzech, niebezpieczestwem ze strony
Turkw,
mimo wznowionego przymierza z Polsk zwala win na
sprzymierzecw Jagie Witoda, nie przestajc rzuca podejrze,
i

sprzyjaj kacerzom, w c/.em pomg mu samowolny, awanturnic/y

powrt Korybuta do Czech, z garstk Polakw
Rusinw (14'_M

surowo przez

Jagie

skarcony.

Z wiar w

tych matactwach Zy-

gmunta wykazay dowodnie nowsze badania. Jagieo pragn Bzczerze

speni przyjte zobowizanie ruszy na husytw, minio trudnoci,
jakie napotykaa zamierzona wyprawa, niepopularna w Polsce: mc
i

mg

stawi si

sowie

gmunta. On bowiem,

nic

dla coraz,

szczdzc

nowych przeszkd ze strony Zypimie sowie wobec

frazesw w

ksit papiea, wszystko robi, by nie dopuci do um

wionej akcyi. Wola bezczynnie patrze na okropnoci wojny donur
w Czechach, nie bez widokw,
w tych walkach wyczerpi si
cza
Sem siy zwanionych stronnictw, a lka sit; najbardziej polskiej itr
niemieckich

Encyklopodya polska.

Tom V

cz.

I.

/.

498

H1STORYA POLITYCZNA

za ktrby Jagieo, milszy od niego Czechom, mg przy pacyposi dziedziczny tron Luksemburgw, albo przynajmniej lsk,

wen cvi,
li

kacy

prastar dzielnic Piastw, nie wcielon do Polski za okietka, wyza Kazimierza W., ktrej rewindykacya, jak gdaskiego
Pomorza, nie przestaa by popularn myl,
to tak w Maopolsce,
w
jak
Wielkopolsce. lsk za bliszy by Polsce od Pomorza, prze-

dan Czechom

bdcobd zwizanego z ni niegdy; na wskro polski

poudniowej poaci, na pnocy mniej lub wicej zniemczony, ro-

lotnie tylko

kowa

szybsze odrodzenie polskoci,

ni

ziemie zagarnite przez Za-

kon, gdzie przecie pniej pod polskiem

ywio w
pod

dwch

rzdem

krlewskich namiestnikw,

rodzimy

w jednej

czwartej

trzech czwartych rozdrob-

niony na 10 lennych ksistw, pozosta zawsze

Polsk, podlegajc gnienieskiej metropolii,

ody

panowaniem

czy trzech pokoleniach. Kraj ten,

zwizku kocielnym

ciy

ku

ukszta-

niej

towaniem geograficznem, interesem ekonomicznym miast, animuszem

rycerstwa, ktre szukao zasug pod znakami Jagiey, a nawet, jak
obecnie, skonnoci Piastowskich ksit. Miniaturowym ich ksistwom w zwizku lennym z polsk koron, na wzr Mazowsza, patrzyy si pogodniejsze losy, ni pod zwierzchnictwem krlestwa,
miotanego burz husyck, przeciw ktrej szukali oparcia u Jagiey.
Nic dziwnego, e Zygmunt ba si utraty lska, wiadomy wzrastajcych w Polsce zachcianek, zwaszcza odkd ich gwnym rzecznikiem sta si wpywowy, wanie, od r. 1423, nowy biskup krakowski. Zbigniew Olenicki
Do pozyskania lska, gwnej ostoi katolicyzmu w ziemiach
1

czeskiej korony,

nie

wioda bynajmniej droga

przez popieranie

hu-

sytw; raczej przeciwnie. Wszystko wic do reakcyi cigno: i upragnione przygarnicie lska
nowy od kezmarskiego traktatu kiei

runek polityki zewntrznej coraz silniejszy odruch katolickich uczu.

Zna go w episkopacie, ktry od czasu statutw arcybiskupa Trby
si gorliwie zdrowych reform w polskim kociele, w lad
(1420)
i

Na

Zygmunta
i

nast.,

r.

nabieraj charakterystycznego znaczenia wczesne konszachty

lennikami polskiej korony, ksitami mazowieckimi, w r. 1425
ktrych podega ich wprost do fclonii przeciw panu lennemu, Jagielle.
tern tle

1426 wydal im (a co charakterystyczne,

cem Albrechtem Austryackim) transaumpt

wesp

swym ziciem

dziedzi-

mazowieckiego
Wacawa z r. L320, t. j. wanie z roku koronacyi okietka, dokumentu, w ktrym ten
uzna si lennikiem czeskiej korony przyj Mazowsze w lenno
od kr. Jana Luksemburczyka, dziada Zygmuntowego. Ojciec Zygmunta, Karol IV,
zrzek si p. 1355 formalnie pretensyi czeskiej korony do zwierzchnictwa lennego
nad Mazowszem, a wic odwieenie ych przebrzmiaych reminiscencyi mogo
mie jedynie sens jako pogrka dywersyi wobec grawitacyi lskich ksit ku

ksi

Polsce.

lennej submisyi ksicia

tern

za

zna go

wikszo

wadysaw jagiko

smolka:

st.

499

szlacheckiej, odkd przewana jej

zapragna odgrodzi Polsk obronnym mu-

spoecznoci

tern szczerzej

rem od husyckiej

zarazy, im liczniejsze odsaniay si szczerby

prawowiernoci. ujawnione zaraeniem wielu jedwpyw katolickiej z Czech emigracyi,
nostek. Nie mao take
w jej naukowych zwaszcza przedstawicielach, ktrych przyj gocinnie uniwersytet krakowski. Zna jednak take ruch po przecikocioowi wrogiej; wspczesny Duwnej stronie, duchowiestwu
gosz (z niechci, rzadko o niej wspominajc) zwie j stronnictwem
modych, inniores, garstk malkontentw odsunitych od ojcowpozbawionych wpywu na sprawy pastwa. Krl,
skich godnoci
pragnc szczerze speni zobowizania kezmarskiego traktatu, gdy
w r. 1423 gotowa si do wojny z Czechami, napotka opr, zapewne
nie tak silny, by mg sparaliowa zamierzon wypraw, ktra
speza na niczem przez bezczynno Zygmunta; by jednak opr,
znaczny, wiadczcy o sympatyi do Czechw, do husytw.
to
Objaw ten uwydatni si czynnie, jaskrawo, na wiosn r. 1424. gdy
Korybut na wasn
do Czech pody, aby stan na czele kacerskiego narodu: z Polski
z Rusi pospieszy za nim liczny zastp

odwiecznej

way

do

rk

ochotnikw.

Fakt ten kompromitowa Polsk

bodca

katolickim

krztano si
Zbigniew Olenicki.

ktrej

by

ywioom
daremnie w

Maopolan

r.

1423

do

oczach Europy,

przyspieszenia

poprzednim roku.

Z jego

doda wic
okoo

organizacyi,

Dusz

tych

usiowa

wyszy obydwa

inicyatywy

zjazdy

sprawie konfederacyi dla skutecznego zwal-

wcign

husytyzmu, prbowano do tego zwizku

Wielkoz Witoldem szukano porozumienia. Ale dopiero awanturniczy
polan
krok Korybuta doprowadzi t spraw do dojrzaoci. Najpierw krl

czania

wyda gony edykt wieluski (9. IV.

wzgldn represy husytyzmu w granicach
i

utraty

szlachectwa

ochotnikom,

w cigu
konfiskat

ktrzy

6 tygodni.
i

za

zwolennikw;

na jego

Korybutem

Pierwszy

1424),

to

Polski, z

tesame

surow
kar

kary

poszli do Czech, jeli

groziy

nic

wrc
kara

Polsce edykt tego rodzaju:

utraty szlachectwa na opornych wra/.

z ich

bez-

konf]ska1

calem potom-

stwem. Nie brako te podobno wtpliwoci lub obaw. czy edykl da

si wykona; czy sia krlewskiej wadza wytrzyma tak prb, czy
wykonawcze jej organa dopisz. By podany skutek zapewni osii

gn,

by w wczesnym ustroju Polski formalna ais

szlacheckiej spoecznoci do zarzdze edyktu. Na tym te gruncie
dojrza pomys organizacyi, obmylany w poprzednim roku na zjazdach
dwa miesice po wieluskim edykj
w Korczynie w Wilicy.
stan powszechny zwizek przeciw herezyi. Krl polski (Jagi<
potrzebny

32*

500

w.

HISTOKYA POLITYCZNA

ksi

Litwy (Witodi zwizali si w tym celu z. praatami,

baronami, panami, szlacht, bojarami, ziemiastwem, pod
miastami, spoecznociami krlestwa polskiego oraz ziem

ksity,
danymi,

litewskich

ruskich.

Osnowa

teiro

zarzdzeniami
zapewnia im wy-

aktu, identyczna z

w szczegach
prawodawczego czynnika, jakim pniej bv sejm, odczuwaa snc- szlachta nieodzown potrzeb takiego
zwizku, by da wyraz solidarnoci z rozporzdzeniem krla, co
prawda niebywaem, wdzierajcem si w ywe ciao przyrodzonych
jej praw, ktrych dotd nikt nie narusza (kontiskata rodowych majtkw, odjcie szlachectwa'. Ze za o te prawa chodzio, wcignito
do zwizku Litw, zgodnie z ide horodelskiej unii
Inicyatorem, twrc duchowym obu aktw z r. 1424 by niezawodnie Zbigniew Olenicki. Jego przodownictwo w tych koach maopolskiego zwaszcza rycerstwa, ktre potrafi skupi pod katolickim
ronie w nastpnych
sztandarem, uwydatnia si coraz wyraniej
latach, mianowicie w dziedzinie polityki wewntrznej. Tu za otwierao si wwczas szerokie pole do akcyi politycznej, penej znaczenia
wieluskiego edyktu, rozwija

konanie.

je

braku normalnego,

przyszo.
11. Nastpstwo tronu. Pod koniec r. 1424 (31. X.) Jagielle
urodzi si z czwartej ony, Zofii, ks. holszaskiej, syn Wadysaw:
fakt wielkiej wagi ze wzgldu na widoki Hohenzollernw co do nana teraz

na

niemniejszego znaczenia
stpstwa tronu w Jagielloskiej monarchii
zgoa w wtpliwo
podawano
nie
Dotd
sprawach.
w wewntrznych
tronu. Po
dziedziczki
praw sukcesyjnych krlewny Jadwigi, jedynej
urodzeniu krlewicza wszczy si targi o uznanie jego praw do koOlenickiego. Bya gotowo tych praw
rony, w czem zna te
mu nie odmawia, lecz pod warunkiem zatwierdzenia rozszerzenia

rk

(raczej uzupenienia) dawniejszych przywilejw, za ktrych cen Jagieo posiad tron. Chodzio o dokadniejsze, cilejsze ustalenie kilku
niejasnych punktw: powtre o wyrane ubezpieczenie przywilejw

Kocioa duchowiestwa,
i

aktem,
1

praktyce

nie

porczonych poprzednio

za naraonych

Akt tego zwizku przechowa

nau dotd

si<;

adnym

oglnym

nieraz na naruszenie (stacye); po

jedynie

nie znaleziono; data (czerwiec 1424) daje

wspczesnej

kopii; orygi-

si wykombinowa

z treci.

Naley to uwydatni, ze wzgldu na wyjtkow donioso dokumentu, z uwag,

e autentyczno jego (jako aktu prawnego jako wiadectwo dokonanego faktu)
moe ulega dyskusyi. Falsyfikatem nie jest w adnym razie tekst tego aktu
(Cod. dipl. Yitoldi, str. 663) conajmniej byby to projekt, nie doprowadzony do
i

skutku,

moe

ze

wzgldu

uwaa

na

trud

hniczne (Litwa!).

takim jednak

wyraz prawnopolitycznego stanowiska,

ktre okrelilimy powyej. Argumenty Prochaski (Kwart. hist. XI, 730; przema24.
wiaj jednak za stwierdzeniem samego faktu konfederacyi z r.

naleaoby go

za

cenny

si'.

smolka;

wadysaw jagieo

501

o zasad, majc oprze trwale stosunek

na oboplnem zobowizaniu: o uznanie zasady,
prawowity dziedzic korony w takim jedynie razie zostanie krlem,
jeli zatwierdzi dawniejsze przywileje, wydane przez poprzednikw

najwaniejsze,

co

trzecie,

krla do narodu

przedmiot targw
sporw na walnym zjedzie w Brzeciu
kujawskim, w kwietniu 142o. Nie przyszo do porozumienia; zgromadzeni panowie wydali akt. z uznaniem praw krlewicza, lecz zoyli go do rk Olenickiego, z poleceniem, by go krlowi wrczy
wystawi nowy, generalny przyjeli po myli postawionych
To.

by

da

sn

taka redakcya, na jak przysta Jawystarczaa im

znamy z dyplomu, ktry wygotowaa krlewska kancelarya a panowie odrzucili.
cigu roku rzecz zaostrzya si: na
zjedzie czyckim w maju 1426 krl odmwi wydania nowego
przywileju, szlachta za posiekaa szablami pergamin, przed rekiem
do rk Olenickiego zoony*.
Przez
lat trwa ten zatarg. Na odporne stanowisko Jagiey
wpywa podobno Zygmunt Luksemburski, dowodzc, e przyrodzonych praw syna do korony nie powinien okupi nowymi przywilewilej.

Nie

gieo:

tekst jej

pi

ch

kierowaa Zygmuntem zasada legitymizmu, ale

wewntrznych stosunkw Polski. Kadzi te podobno

Nie

jami.

mcenia
gielle,

panami,

bez

nie

ujmujc

kadego

sobie

by raczej

skutku,

rokowaniach

osobna,

za aktem ustawodawczym w

tronu, nie

za-

Ja-

wpywowymi

utorowa synowj drog do

postaci przywileju dla caej

Luksemburczyk zna Polsk; te rady

owietlaj;; jej ('(wczesny ustrj polityczny. Przedmiotem przywilejw,
o ktre sit; spierano, nie byy wcale polityczne prawa narodu czy
te szlachty, jego przodujcej warstwy: przedmiotem tym byy raszlachty

czej

duchowiestwa.

codzienne troski szlachty, materyalne

jej interesy,

w jej

stosunku

organw krlewskiej wadzy. Polityczne prawa spoeczni

szlacheckiej rosy pod panowaniem krla-cudzoziemca. organicznie,
do krla

niepostrzeenie,
giej

stronie,

na

moe

bez jasnej

tego

wiadomoci

gruncie prawa zwyczajowego.

po

jedrfej

dru-

Nie przyszo jeszcze

do uwiadomienia, iby te prawa, si Faktw zdobyte, trzeba ol

li, skodyfikowa. Nikomu chyba nie marzyo si
ebj krl
w jakikolwiek okrelonj sposb dzieli] si rozrodzon rzesz szlabyo
check swem uprawnieniem do kierowania pastwem
szlachcie, ze przy tym krlu obcej krwi. na stray interesw

da

/.

Do

lestwa, staa

rada koronna,

czyni nic waniejszego.

rd

mia
A.

zoona

osobach

dygnitarzy, bez ktrej krl

dygnitarzy

przy krlu swoich przedstawicieli

Le w icki: Przywilej

brae

kady
ki,

znaczni*

Leliwii.

me

UINTOKYA POLITYCZNA

Ol?

strzbce itd.); dbano o zachowanie pewnej rwnowagi w powoywaniu na te godnoci przedstawicieli wszystkich mniej wicej znajeli nie zawsze, przynajmniej w szerczniejszych rodw, eby
szych okresach czasu

kady

rd

mia

przy krlu swego rzecznika,

w ktrym widzia przyrodzonego swego przywdc!.

nikomu nie by wzbroniony przystp; przybywa,
Krl obradowa z dykto mg ze szlachty, kto mia ochot, rodki
gnitarzami; panowie rady kady w stycznoci z swoj wasn
braci herbow liczyli si z opini szlacheckiej rzeszy, umieli j
ktremu ufa,

Na walne

zjazdy

wyczuwa, agodzi w danym

razie,

kierujc si

jej

wskazaniami

w obradach dygnitarskiego koa, mogli przyjmowa odpowiedzialobjawi si aktem krlewskiej

no, e uchway, ktre zapadn
i

ten sposb, przez swych przywdcw,

spotkaj oporu.
przez swoich przyrodzonych przedstawicieli w krlewskiej radzie,
rody szlacheckie, spoecznoci herbowe, wpyway na tok publicznych
mniej lub wicej wayy w pastwie. Im szersze jednak
spraw
przed niem otwary si zadania, im ywsze zainteresowanie publicznemi sprawami budzio si wrd szlachty, im gbiej w ni wniwoli, nie

kaa owiata

uniwersytet krakowski),

(przez

tern

mniej

ju

wystar-

czay te pierwiastkowe rodki oddziaywania szlacheckiej rzeszy na

interesy pastwa. Uczuwano potrzeb peniejszej, doskonalszej repro
zentacyi, potrzeb jej ujcia w legalne karby, okrelenia uprawnie.
Za Jagiey ywotna jeszcze, rodowa organizacya szlachty wydawaa
si uruntem najpodatniejszym do rozwizania tego problemu; solidarno rodowa znaczya wwczas wicej, ni wsplno lokalnych
interesw jednego terytoryum, wojewdztwa, powiatu itp. Nie darmo
wrd zabiegw, poprzedzajcych konfederacy przeciw hute
powsta pomys legalnej reprezentacyi rycerskiego stanu.
sytom
z wyborem po dwch posw kadego herbu. Nie przyszo do urzeczywistnienia tej myli, do utworzenia Izby poselskiej z wybranyci
przedstawicieli Odroww, Lisw, Nieczujw itp. Wstrzyma si
wczesny rozpd do ksztatowania polskiego parlamentu na podstawie

rodowej;

w nastpnych

reprezentacyi,

pokoleniach

postpowa

hardziej,

Wobec skpych wiadomoci, w

przewaya
i

zasada terytoryalnej

do zmienionych wwczas sto-

jaki sposb

odbyway si wczesne walne

(conventiones generales, parlamenta), tak czsto wspominane u Dugoszu

w dokumentach, zawierajcych zapade na tych zjazdach postanowienia, na
szczegln uwag zasuguje zjazd czycki r. 1420, ktrego przebieg moemy
zjazdj
i

odtworzy porwnaniem barwnej opowieci Dugosza (Hist. ol. IV 266)

dokumentem arcybiskupa Mikoaja Trbj w sprawie procesu politycznego
J

sobie
z

przeciw kanclerzowi
cuthedr. Craoov.

II

biskupowi krakowskiemu Wojciechowi Jastrzbcowi iCod.

n.
Por. Smolka. Szkice .historyczne str. 191

fe8).

8T.

smolka:

wadysaw jagieo

503

sunkw wicej si nadajca._Tymczasem, po dawnemu, na dugo

rzdw, wykonywana

jeszcze starczya szlachcie kontrola krlewskich

przez dygnitarzy. Dlatego krl odkada wszelkie waniejsze postanowienia do narady z panami na walnych zjazdach- Byway jednak
wyjtkowe chwile, wymagajce bezzwocznej decyzyi, gdy krl bawi na Litwie albo na zjedzie z jakim ssiadem (Zygmuntem, Fryderykiem itp.), dokd nie mogli mu towarzyszy wszyscy panowie
rady. Zdarzao si,
wwczas koo dygnitarskie wyznaczao peno-

mw

mocnikw,

wiedzialno za

zaufania,

tok

przy boku krla dwigali odpo-

ktrzy

obrt publicznej sprawy

nieobecnoci swoich

kolegw; co bez nich postanowiono, uchodzio za naduycie

zakoczy si

Zatarg o przywileje

dopiero na

1
.

walnym zjedzie

w Jedlnie r. 1430, pod naciskiem okolicznoci, ktre groziy rozbiciem unii z Litw: wwczas wicej ni kiedykolwiek godzio si zaniecha wani narodu z krlem,, zabezpieczy nastpstwo tronu,
utrwali dynasty. Nastpi kompromis. Krl wszystkie punkta, ktre
szlachta sformuowaa przed 5 laty, przej do przywileju z 4 marca
1430 a gdy obecnie mia ju dwch synw, zostawi prawo wyboru
midzy nimi mieszkacom polskiego krlestwac Natomiast draliwy
punkt przymusowego zatwierdzenia swobd przez przyszego krla,
pominity jest w przywileju jedlnieskim. Okrelono go wprawdzie
w drugim akcie tej samej daty, zawierajcym zobowizania panw
caej spoecznoci krlestwa (tota comtmmitas regu); zagodzono
jednak ostr, brutaln stylizacy, ktra w brzeskim projekcie z r. 1425
miaa wszelkie cechy artykuu de non praestunda obedientia. Zobowizano si uroczycie stan niezomnie przy krlewiczu elek< :'
;

Na

4-20
oskarono kanclerza Jastrzbca
ode
od krlta
w '.imieniu, monarchy pastwa), ze stal si win(t.
nym szkd, jakie pastwo ponioso przez sd rozjemczy Zygmunta w sporze
z Zakonem, poniewa panowie, egnajc si z krlem w Sanoku przed jego od1

tej

zasadzie

wszej korony posplstwaa

j.

jazdem na zjazd koszycki, przykazali rzeko: aczby kroi wgierski ktrego zapisu
od naszego krla, abycie go nijedn strona nic czynili przez wiedzeniu panw wojewd, a najmniej krakowskiego
sandomierskiego
Ten
pisa
to akt, ktrym oddano sprawi; pod sd rozjemczy Zygmunta (1419)
Jastrzbiec oczyci! sic przysig: mako lego zapisa albo kompromisam nie wydal, jedno jakom ji z minuty przed krlem ozedl (czyta?)
oprawia. Przys
-obie powierzon, akl
zatem tylko,
krla nie oszuka, ze wydal pod pi
takiej osnowy, jak kroi aprobowa; nie dotykajc kwestyi przyzwolenia v.
wodw, przyznawa polednio, e nie zastosowa si do polecenia, danego mu
w tym wzgldzie przez dygnitarzy. Ob Cod. cathedr. ('rac. II i.">s Znamienne
przeciwiestwo zasad prawno-politycznyoh w pojmowaniu atrybucyi krla atrybucyi kola dygnitarskiego. Jastrzbcowi uszo to naduycie, ale zasada, w imi
ktrej go oskarono, e
wszytk koron posplstwa^, nal
uszkodzi krla
rafa od lego czasu coraz wicej mocy.

da

504

HISTOKYA POLITYCZNA

sprzysigajc si z gry ona zagad o wszystkich jego przeciwnikw

dostojestwa, duchownych czy te wieckich,
jakiegokolwiek stanu
wszelakich wichrzycieli, zwolennikw kacerstwa. I tu widoczna rka
i

Olenickiego.

Korona

12.

gmunt

dy

dopi

raczej

litewska.

trzech

celw,

do

ktrych

Zy-

krl

wzgldem Polski, dwch zdawao si

zrzdzeniem losu, ni przez wasne zahiegi; trzeci,

polityce

najwaniejszy, niedocigniony od

lat 40,

to

zniweczenie

unii.

Odkd

Jagieo mia synw, zblady widoki domu brandenburskiego na

polsk koron, a wobec katolickiej reakcyi w Polsce przestaa grozi
z Czechami.
Ale niebezpieczestwo bradenburskiej sukcesyi
zniko z widnokrgu; do r. 1430 nastpstwo krlewicza nie byo
zapewnione a mody Hohenzollern wychowywa si w Polsce, zarczony z krlewn, chocia Zygmunt porusza niebo
ziemi, by te
zarczyny rozerwa. Zamiast unii Czech z Polsk, nad planami Zygmunta, zwizanymi najcilej z przyszoci Habsburgw, zawiso
realniejsze niebezpieczestwo polskiej krucyaty na husytw, z perspektyw albo rozczonkowania krajw czeskiej korony, albo takiej
pacy fi kacy i dziedzicznego krlestwa Luksemburgw, w ktrej ramach
brakoby miejsca na habsbursk sukcesy
w Czechach w lad
za tern w w. Rzymskiem Imperyum. Zaegnanie polskiej krucyaty
1428. Starajc
byo te gwn trosk Zygmunta w latach 1423
si j udaremni, wasn bezczynnoci wobec Czech podkopywa
do reszty zachwiane stanowisko swe w Rzeszy, wobec kollegium
narazi si papieowi, ktrego rosnc niech chcia
elektorskiego,
utrzyma na wodzy krztaniem si okoo nowego soboru
tern

unia
nie

bardziej

wyzywa.

przez to przeciw sobie

laa si opinia,

podobno te

Rzymie za utrwa-

Niemczech skrycie nurtujca,

Witod zdoaliby si upora, gdyby

nie
husytami tylko Jagieo
ca si wkroczyli w ziemie czebaczc na manewry Zygmunta
skiej korony, katolikom (zwaszcza lskim) podali rk, przycignli
ku sobie umiarkowany obz kacerzy. z kocioem go przejez

zmiadyli
okieznali skrajne ywioy. Silnym, wymownym
wyrazem byy bulle Marcina V. z 1. X. 1428, wynik poro-

dnali, a
tej

opinii

zumienia
z

Jagie

Witodem w

pominiciem Zygmunta

dzie

do

zgniecenia

herezyi

sprawami obarczonego

kwestyi husyckiej.

ich

rce,

predewszystkiem powoanego wpraw-

w wasnem

innemi
pacyfikacyi Czech: na-

krlestwie,

zoy papie dzieo

ale

kacerzy lub wytpienie si. Rozlegem wyposay ich

tym celu penomocnictwem, z gry zatwierdzajc wszelkie ustpstwa
przyrzeczenia, ktreby przyszo uczyni Czechom, byle bez
ujmy dla dogmatw kocioa
uwiconych jego urzdze. Legat

wrcenie

ST.

SMOLKA:

WADYSAW JAGIEO

505

powiz do

Polski, uczony Grek, Dominikanin.

przedewszystkiem nad teologiczn
w bullach jest wzmianka o danych mu
poufnych instrukcyach. Moe to nie przypadek,
Grekowi powieLitwy sprawa unii kocielnej
rzono t misy. ywotna dla Polski
drzemaa ju od 10 lat, zaniedbywana przez Marcina Y Moe dla

papieski, ktry te bulle

czuwa

Andrzej z Carogrodu, mia

stron dziea pacyfikacyi;

teraz

niej

witay pomyl niejsze

widoki, gdy

papie

kad

silny

na-

na niespoyte zasugi Jagiey Witoda w rozszerzeniu wiary caego kocioa wieczn wdziczno
swoj, nastpcw swoich
przyrzek, w nadziei,
Bg to upragnione zwycistwo kocioa,
wytpienie kacerskich bdw, podkopujcych podstawy ldu spoecznego, po tylu bezowocnych zabiegach rnych ksit dla nich
obu zachowa, dla jednej duszy w dwch ciaach .
Cios to by dla Zygmunta grony. Jeden rodek mg go skutecznie odbi: rozdwoi jedn dusz w dwch ciaachcc, zniszczy
uni. Zygmunt by krlem rzymskim: chor nie koronowany dotd
cisk

roci sobie pretensye do rozdawnictwa koron. Oddawna

kusi Witoda koron litewskiego krlestwa, zawsze dotd d: remnie.
Sprbowa jeszcze raz: zaprosi si do niego w gocin, na kongres
monarchw w Lucku, z wspudziaem Jagiey. Tu w styczniu 1429 r.

cesarzem,

podoy min

e
a

pod dzieo
psy rzuci

wmidzy dwa

si wzajemnie por x .
* Korona krlewska
waciwa tre uckiego

unii.

ko,

przechwala si wkrtce potem,

ktr pki ycia
si gryzy,

odrbno

bd

dla Litwy

oto

waciwy

cel

jakkolwiek zaczo si pozornie

od czego innego: od spraw husyckich, wooskich, wgiersko-polskich.
Rzecz uwagi godna,
nasamprzd pozyska Zygmuni dla tej
i

zjazdu

myli Jagie. Nie mona tu rzeczy zbywa fizyologicznym

kiem,
e Jagieo by ju wwczas starcem zgrzybiaym,

pierwszej

chwili

nie

podstpnego projektu

zdawa

cesarza.

sobie jasno

Jagieo

straci

sprawy

ju

oglni-

ktry

doniosoci

wiele si\ odpornej

swojej

trzewej praktycznej
straci!
co
mu chodzi. Oto panowanie maorozwagi. Wiedzia dobrze,
polscy porbali szablami akt sukcyjny krlewicza, oto synw je
ledwie si krlowej oczyci pozwolili.
chcieli bastardami zrobi;
Mialo nastpstwo krlewiczw zalee czysto od ich aski, od
dziaaniu,

ale

nie

jeszcze

ii

Rzecz ciekawa,

garncych si ku
Polski

Polsce

przechwaki doszy Jagie przi

eh Piastw,
wasalw Zygmunta, ktrych powrt pod zwierzchi

ie te

by upragnionym celem kierujcych jej polityk ludzi.

Odtd dalsze ustpy pochodz od Dra Fryderyka Papce,

>;

take uwagi u tekcie opatrzone gwiazd kan

Smolki, ktrj sam nie mg doko<
sa

ktrego pira

506

H1STOKYA POLITYCZNA

wysypanych przez krla przywilejw? Nie by jeszcze zastaw, by

rodek nacisku w rku Jagiellonw
a przedstawiaa u o Litwa. Na
Litwie przysugiwao .Jagiellonom czyste prawo sukcesyjne; trzeba
byo j tylko wyodrbni, znie inkorporacy
a wtedy mogli sobie

Polacy wybiera krla do woli

ma
tej

bez Litwy. Chcieli za zatrzyJagiellonw*. A do zachowania

ale

Litw, to musieli zatrzyma

odrbnoci Litwy wszake najlepszy rodek
i

korona krlewska dla

korona do korony wcielona by nie moe. Tu tedy

bo
nie naley okupywa przywilejami tego, co si
uwagi Zygmunta,
naley z boej askie, trafiy na grunt podatny. Bya to pierwsza
pierwsza, ale nie ostatnia:
lekcy a dynastycznej polityki z zachodu
przychodziy takie lekcye jeszcze nawet za ostatniego z Jagiellonw.
A Witod? Witold zrazu zupenie si nie pali
owszem uwarzecz za najeon trudnociami, a nawet niebezpieczn. Ale
Litwa zaraz przy tern stana, a niezrczno kancelaryi krlewskiej
rozdmuchaa z iskierki poar. Podkanclerzy W. Oporowski napisa
imieniem krla ordzie do cesarza, ktre w ostrych a nawet obraliwych sowach zwracao si przeciw pretensyom koronacyjnym
Litwy a Zygmunt nie mia oczywicie nic lepszego do zrobienia,
jak nadesa to ordzie Witodowi. Ze pismo to wyszo z kancelaryi
koronnej wbrew intencyom Jagiey, to w tym wypadku krl sam
stwierdzi; ale wogle zauway naley,
nigdy w tych czasach
listw kancelaryjnych pod imieniem krla wydawanych nie mona
bra za wyraz osobistych zapatrywa Jagiey, o ile niema na to
specyalnego dowodu. Do,
Witod obrazi si zaci si: owiadczy wprost,
czy si to komu podoba czy nie, przeprowadzi
swoje zamiary. Zygmunt Luksemburczyk cel swj osign
rozdwoi ojedn dusz w dwch ciaach .
Jagieo znalaz si teraz w pr/.ykrem pooeniu. Nie pozostao
mu nic innego, jak szuka porozumienia z trzecim czynnikiem
w tej sprawie interesowanym. Byli nim panowie maopolscy pod
przewodnictwem biskupa Zbigniewa Olenickiego. Panowie maopolscy odrazu stanli w ogniu, jaknajsilniej wystpili przeciw litewskim zamysom koronacyjnym
opucili nawet krla, wyjedajc
pospiesznie z ucka. Potem, starajc si usilnie przez kilkakrotne
poselstwa odwie Witolda od koronacyi litewskiej, ofiarowali mi
koron polsk"*. Byo to kaptowanie
itoda a zarazem demoi
niej,

j>

Susznie

bziejc Unii sir. 241, e znaczenie iik

II niecki:
zauway
w stanowisku krla trafnie podnis L. Kolankowsl

).

inentu dynastycznego

(Dzieje Litwy za Jagiellonowi,

ronacyi Witolda
:!

posun] si jednak za

pomysem Jagiey.

daleko,

[Sprawozdania Ak. L"m.

nazywajc

plan

k(

1!

taty len projekt wydaje nu si tylko sondowaniem ze strony pan\

stracya przeciw Jagielle.

da si

demonstracya.

507

Kaptowanie si nie powiodo

Jagieo, izolowany, poszuka

ktrego wyrazem

panami,

wadysaw jagjko

smolka:

sr.

uchway w

powio-

ale

kompromisu

marca 1430).
panowie za. wyakt sukcesyjny dla Jagiellonw, wyrzekli si ubliajcej klau-

wyda

Krl

dajc

przywilej

wedug yczenia panw

warunkowem posuszestwie

zuli o

Jedlnie

(ob. str.

(4

503).

uderzya bardzo silnie

doprowadzia do kompromitacyi Witoda. Na nic si nie przyday poselzaklcia* ju by termin koronacyi ustanowiony w Wilnie
stwa
na dzie 29 wrzenia, ju zjechali si zaproszeni na uroczysto
gocie: w. mistrz Pawe Russdorf, ksita mazowieccy
rozmaici
ruscy, posowie moskiewscy, bizantyscy, wooscy, tatarscy, metroTeraz koalicya korony

rady

polita Focyusz
caa zbieranina nieprzyjaci Polski. Natenczas
Polacy pochwycili poselstwo koronacyjne cesarza Zygmunta zabrali
i

mu

wszystkie

papiery.

Witoda,

cesarz nietylko

ale

byo powiedziane
take dziedzicw
nastpcw jego

tych

papierach

e
do,

im zupen od cesarstwa
kogokolwiek niezawiso. Dalej za byo powiedziane,
po
koronacyi ma nastpi przymierze krlestwa litewskiego z Prusami.
Inflantami, z cesarstwem, z Wgrami i Czechami przeciw kademu
ktregokolwiek z tych pastw nieprzyjacielowi. A wic nietylko zupene trwae oderwanie Litwy, ale nawet udzia jej w antypolskiej

godnoci krlewskiej wynosi, przyznajc

i

od

koalicyi.

Tego wszystkiego byo juz nawet rozgorczkowanemu Witoldowi za wiele. Zawaha si, zacz nawraca. PjsaJ cesarzo.wi, aby
si nie spieszy z przysaniem korony, nie przyj jego rady, aby
ewentualnie sporzdzi koron w Wilnie, wreszcie zgodzi] si na
zjazd z Jagie. Gdy Jagieo 10 pa/d/, przyby d Wilna, by uroserdecznie powitany; poczein rozpocz) si ukady. Umczycie
wiono si, e Witold bdzie koronowany, a po jego -mieni korona
i

przejdzie na krlewicza. Nie

tak,

chodzio

polsk koron

tu

nie

mona

tego inaczej rozumie, jak tylko

koron litewsk dla krlewicza, Im. prze<

mogli rozporzdza Giedyminowicze. Nasuwa si
o

upowanienia Jagiey. Takie myli nasuwaj oba rdl

sprawy zachoway: Cod. Vii nr. 1383, gdzie Witold
rozumie,
IV. str, 381, gdzie nie u ula
Dugosz, Historia

polskich bez

do

tej

i.

teatrukeye

Polski wynieli. Uderza te,

e wanie

tera

miejscu

ui

caj wylew gniewu Dugosza przeefw polskim dworzanom Witoda

nu iajcym si radzie koronnej.
Prbowano nawet papiea wcign do interwenoyi
papieskie, przytoczone u Dugosza, nie robi wraenia autentykw, tylko
oonych papieowi projektw. Dugosz IV. 388

lesl

list}

508

HISTOKYA POLITYCZNA

odsunito wwczas od sprawy koronacyjnej gwnego

intryganta, Zygmunta Luksemburczyka, albowiem w Polsce kwestyonowano wwczas kompetency koronacyjn Zygmunta *, poniewa
pytanie, czy nie

sam nie by jeszcze koronowanym cesarzem. Papie Marcin V. pisa

podwczas, do Witoda o dyspozycyi swojej wzgldem jego stanu
i
honoru. A wszake papie rzymski ju nieraz posya korony dawniejsze projekty koronacyjne litewskie miay take Rzym na myli.
Dla umowy z Witoldem mia Jagieo pozyska zgod panw poltymczasem nastpi zwrot niespodziewany. Omdziesicioletni
skich
znalaz si na
Witold zachorowa ciko
caa
miertelnem
i

ou

sprawa upadaa sama przez si. Pojedna si serdecznie z Jagie,

swoj Juliann odda w jego rce w zupoleci mu w opiek
penoci dyspozycy co do Litwy. Niepodobna, aby nie mwiono
wwczas o pewnem zawarowaniu odrbnoci Litwy; w Lem si obaj
monarchowie zawsze zgadzali. Zapewne te rada ustanowienia znowu
osobnego wielkiego ksicia na Litwie wysza od Witoda.
13. W. Ks. widrygieo. Oderwanie Litwy. Po mierci Wi27 padz. 1430) panowie polscy, ktrzy byli przy krlu, opietoda
rajc si na istniejcych zapisach, zadali wprost inkorporacji wszystkich ziem litewskich do Korony. Ostatecznie pozwalali na osobnego
w. ksicia litewskiego, ale tylko doywotniego, tak, aby zasada inkorporacyi bya utrzymana, a tylko odroczona. Ten Wielki
mia by zawnsym od Korony polskiej, a ponadto mia wyda
w rce Polski ziemie, doywotnio tylko przez Witoda dzierone,
albo sporne: przedewszystkiem Podole, a w drugiej linii take

on

(-,'-

ksi

Woy.

adn miar zgodzi si nie mg.

prawo dziedziczne na Litwie, a nastpstwo
synw jego zdane byo zupenie na ask
nieask panw polskich.
Pragn wic osobnego w. ksicia dla Litwy, zawiseao od osoby
swojej, niejako zastpc swoich praw dziedzicznych
do penoletnoci synw. Uszczuplenia Litwy, dziedzictwa swego, nie yczy
sobie w^cale
szczeglnie co do Woynia. Dwch byo kandydatw

Na

to

stanowisko Jagieo

razie inkorporacyi traci

tymczasowej monarchii litewskiej: brat

Witoda, Zygmunt Kiejstutowicz. wisi bliszym, a jakkolwiek dawnymi czasy w tak

starych, sposobnych do
Jagiey. widrygieo,

drygieo

wydawa

takiej

cikich znajdowa si

brat

rozterkach

Jagie

Witodem,

bywa

wiziony, to jednak w ostatnich latach sta wiernie

przy obu monarchach. Przejednanie jego zupene wydao si Jagielle

wypdzany

kw

S.

1917j

Zachor o wsk
str.

14-9

(Consilia

Studya z historyi prawa kocielnego w Polsce, Kraw sprawie koronacyi Witolda). Por. Dugosz IV. 407.

smolka:

st.

moliwem

wadysaw Jagieo

podanem a nadto stana

wic Jagieo przesa sygnet swj

Litwa. Tak

509

przy widrygielle

caa

bratu na znak oddania

wielkoksicej wadzy.
Atoli

widrygieo pojednawczego

popyn

mia;

na najwyszych falach

usposobienia bynajmniej nie

koronacyjnej zawieruchy Wi-

koronie litewskiej, pragn zupenej odrbni

ba, nawet przyjmowa
niczem ziem litewskich
pomys koalicyi antypolskiej Zygmunta Luksemburczyka. Zaraz na
pocztku rzdw swoich pozyska sobie Aleksandra modawskiego
Tatarw, oddawa si w opiek cesarza, zabiega o pomoc Prus
Inflant. Na wewntrz za opiera si mocno na ywioach ruskich,
i
ktre najbardziej odcigay Litw od Polski. Ponadto by czowiepodnieca si czsto trunkiem.
kiem gwatownego usposobienia
takich warunkach porednie stanowisko Jagiey byo nadzwyczaj trudne. Cokolwiek z trudem sklei, to zaraz rozrywao mu
albo jedno albo drugie kracowe skrzydo: albo panowie polscy, albo
wszystkie sporne sprawy, szczeglnie
widrygieo. Umwiono si,
na wsplnym zjedzie polskoco do terytoryw, zaatwione
15
1431.
Parczowie
sierpnia
Tymczasem panowie polscy
litewskim w
wysali rozkaz zajcia Podola i opanowali podstpem Kamieniec
oraz inne grody podolskie. I znowu musia Jagieo naprawia rys:
wyda rozkaz zwrcenia Podola. Gdyby
umwi si ze Swidrygie,
na zjedzie parczowskim nie przyszo co do tego kraju do zgody,

Marzy

nieuszczuplenia

todowej.

bd

natenczas

Litwini

zwrc

prawowa. Ale nawet

Polsce

awanta

Podole,

a potem

mog

si

dalej

wystarczy Polakom rwnoczenie z rozkazem krlewskim w sprawie zwrotu Podola wysali

do starosty kamienieckiego tajn wskazwk, zalepion w wiecy
woskowej, aby Podola nie wydawano. Przy gwatownem usposobietaki

nie

popad w gniew,
dziwnego,
pilnowa zakorespondencyi krlewskiej, a wobec panw* ciska
otoczenia
groby zniewagi. Zby jednak samego krla mia internowa, albo
niu

Swidrygiey

cz

nic

uwizi,
ranie

trudno

si na

kiedy chcia,
parczowskim.

uwierzy. Alarm w Polsce by przesadny, zbiekrla zbyteczne

krl wyjecha bez szkody,
poowie arudnia r. 1430, zawsze z myl o zjedzie
to

odbicie

Ale zjazd ten wcale

przy zwrocie Podola

si

nie

skada, bo widrygieo sta twardo

jako punkt wyjcia chcia

mie

stan

chwili

mierci Witolda. Kiedy wreszcie zniru a/,vt policzkiem posa krlewskiego Lutka z Brzezia, musiao przyj do wojny, ktra si woju;;
nazywa. Panowie polscy prowadzili t wojn / wielkim za
paem, Jagieo z najwysz niechci, boi'- dla kadego Jagiellona
wojna midzy Polsk a Litw bya wojn domow Std dwoisty

uck

510

histokya polityczna

charakter
oczycili

wojny^

tej

ziemi

nad Styrem,

grasowa

ktry

Polacy

bezk

zajli

Horodo,

z nieprzyjaciela,

pniej jeszcze

Wodzimierz

pogromili Aleksandra modawskiego,

oblenia ucka,
ociga si, pozwala
dowz ywnoci, wreszcie zawar rozejm du-

na Pokuciu. Ale kiedy przyszo do

ktrego dzielnie broni wojewoda Jursza,

na rozejmy, nawet na
szy z

Swidrygie

1433

na

podstawie

krl

sprzymierzecami
do dnia 24 czerwca
stanu posiadania, a z zamiarem uoenia tymjego

czasem trwaego pokoju.

Co prawda, zaszy wwczas takie okolicznoci, ktre

zmusiy do przyjcia rozejmu. Nastpi srogi najazd

polskich

panw
sprzy-

Swidrygie Krzyakw. Szli w czterech oddziaach:

ziemi dobrzysk, na Kujawy, na Pozna
Krain. Tylko ten

mierzonych
na

Zbara,

odnieli znaczne zwycistwo

ostatni

oddzia,

ktrym

byli

przewanie

Inflantczycy, natrafi na

cik

ponis 13 wrzenia 14 o 1 pod Nakem

klsk od zgromadzonych na prdce druyn chopskich. Oddzia poznaski Krzyakw take niedaleko zaszed, ale w Kujawskiem Dobrzyskiem poczynili takie spustoszenie, e nic nie pozostaoc Spalili 24 miast
wicej ni tysic wsi, pastwili si nad ludnoci, rozrywajc ciaa
ludzkie w kawaki, pdzc przed sob niewiasty nago
trzebic
mczyzn, aby wytpi plemi polskie. Podobno zdrada starosty
inowrocawskiego Mikoaja Tumigray pomoga im do zajcia Inowrocawia, Nieszawy
Wocawka, gdzie nawet koci katedralny
obrabowano. Wanie w dniu klski nakielskiej skoczy si ten naopr

jazd,

goce od Jagiey widrygiey

obejmowa take Krzyakw.
Podejrzywano wwczas Jagie, e on to spowodowa najazd
gdy przybiegli do w. mistrza

donoszcy

o rozejmie, ktry

Krzyakw, aby przerwa wojn

nicki czyni takie wyrzuty Jagielle
domnej szlachcie

uck
w

tern

gdy

pozwoli bezw dobrach

zbyt wyrana tendencya obrony pewnej

kujawsko-dobrzyskiej

kocielnych, to jest

Ale jeeli Zbigniew Ole-

chwili,

krl

przezimowa

warstwy, choby nawet przy pomocy brzydkiej plotki. Przeciwnie

niesychany gwat krzyacki posuy do zupenego zjednoczenia krla
z narodem: Jagieo
podziela cae oburzenie
odwetu
i

spoeczestwa polskiego

chwyci si

ca

dz

najbardziej radykalnych rod-

kw takich nawet, ktre hamowa Olenicki. Przeprowadzi umow

husytami o wsplny najazd na Prusy, mimo interdyktw, miotanych przez biskupa krakowskiego przeciwko posom kacerskim, pozyskiwa lskich
pomorskich ksit, mci w kolegium elektor-

porednictwem kurlirszta brandenburskiego, podburza ludprzeciw Zygmuntowi na Wgrzech, a przeciwko Krzyakom

Prusiech
sowem wywici haso wojny z
nacy nie-

skiein za

no
w

ca

ST.

smolka:

wadysaw ^akif.o

511

tym punkcie straci nawet ca swoj wyrozumiao

brat nie chcia wchodzi w ukady z wyJagieo da pozwolenie na jego strcenie.
kluczeniem Krzyakw
Bo tensam czowiek krlewski, Wawrzyniec Zaremba, kasztelan
sieradzki, ktrego podejrzywano niegdy o tajne zwizki z komendantem ucka Jursz, rzuci teraz haso na Litwie wypdzenia Swidrygiey, a wyniesienia Zygmunta Kiejstutw icza. Zygmunt wykona
z powodzeniem zamach w Oszmianie 1 wrzenia 1432
widrygieo
z bied umkn do Poocka. Skoczyy si rzdy w. ksicia widry
giey, ktry zamierza oderwa Litw.
14 W. ks. Zygmunt. Zabezpieczenie unii. Jagieo chcia si
teraz wybra na Litw' dla uoenia spraw z Zygmuntem, ale panowie polscy woleli sami
rzecz w swoje rce. Zatrzymano tedy
krla w Koronie
wysano na Litw uroczyste poselstwo ze Zbigniewem Olenickim na czele, a wspudziaem Zaremby. Poselstwo to
miao zupene penomocnictwo imieniem krla Korony. Po kilku
dniowych naradach nastpio w Grodnie 15 padz. 1432 wyniesienie
Zygmunta na w. ksistwo litewskie przez podanie miecza, a rwnoczenie wydanie nowego aktu unii. Zasada inkorporacyi zwycia. Zygmunt otrzymuje w. ksistwo w doywotnie wadanie, ale
po jego mierci wszystkie ziemie litewskie przechodz jako dziedzictwo na krla, jego potomkw, tudzie Koron polsk. Xii jest
wprawdzie wykluczone ustanowienie nowego w. ksicia po mierci
Zygmunta, w porozumieniu z Polsk, ale to znowu tylko jako dalszej
wadzy tymczasowej. Micha, syn Zygmunta, otrzyma tylko zaopatrzenie na swojej trockiej ojcowinie. W.
ma krla, ktremu
przysuguje tytu naj wyszego ksicia Litwy, czci< jako swego
pana
zawsze mu wszystkie mi siami swemi pobrata starszego
maga. Z ziem spornych Podole, Olesko, Ratno przechodz niezwocznie do Korony
po mierci ZygmUnta. Nigdy ju nie b-

mieck.

widrygiey, bo gdy

dla

uj

ksi

Woy

dzie

mowy

szkod

o krlestwie

litewskiem;

szczeglnie

Polski,

za

umowy, /awarie na
Krzyakami, s zer-

wszystkie

umowa

Porachunek z Krzyakami wysuwa sic teraz na pierwszy

penomocnika Zakonu, Ludwika Lansee, nit- dopuszczono, mimo
wstawienia si Zygmunta do adnych obrad, powiedziano mu tylko.
wane*.

plan:

w. mistrz

moe wysa

Tegosameioi dnia

osobne poselstwo do

wydano jeszcze jeden

'niski.

akl

bardzo

wany,

n akt w identycznem brzmieniu w Trokach

Ponownie wydal Zygmunt
20 stycznia 1433
wiksz iloci wiadkw, zaznaczajc przez to udzia spoeczestwa litewskiego. Podobnie ze strony polskiej wydano w Krakowi
183 dwa akty: jed n tylko
pieczci krlewsk, drugi z licznemi pi<
oznia
ozciami praatw baronw. (8. Kutrzeba w publikacj Polska LUtoa, str.
*

i<

/,

/.

;i]^

HI8T0KYA POLITYCZNA

ktry orzeka, e ksita

bojarowie ruscy maj korzysta z tychsamych ask, wolnoci, przywilejw ulg, jakie posiedli litewscy,
maj by przyjci do herbw litewsko-polskich. Akt wydany jest pod
pieczciami siedmiu penomocnikw koronnych a do przywieszenia
i

pieczci majestatu JKMci. Tymczasem

przywieszenie

pieczci ma-

nastpio
akt nie uzyska! wanoci prawnej. Dopiero
w. ks. Zygmunt wyda w Trokach 6 maja 1434 pod swoj pieczci
majestatu przywilej, ktry przyznaje szlachcic ruskiej prawo nemiuem captivabimus, nieograniczone rozporzdzanie dobrami, uwol-

jestatu

nie

nienie kmieci szlacheckich od wielu (chocia nie od wszystkich) po-

winnoci hospodarskich
przyjcie do herbw litewsko-polskich. Nie
wspomina jednak przywilej zupenie o dopuszczeniu szlachty ruskiej
do najwyszych dostojestw pastwowych, t. j. o przyznaniu jej
ius honoruma*. A zatem ani w r. 1432 nie nastpio zrwnanie
Rusinw w. ksistwu podlegych, ani nawet w r. 1434; w tym
i

ostatnim

roku

otrzymali

znaczne

oni jednak

Zby

ustpstwa.

Ja-

gieo by ustpstwom przeciwny, tego nie mona powiedzie, bo

w tymsamym czasie obiecywa zrwnanie obywatelskie Rusi koronnej (Jedlna. 4 marca 1430)
nadawa je Woyniowi, kiedy si
i

chwilowo

przyczy

do Korony

(Lww

30 padz. 1432); przywileju

te trockiego nie kwestyonowa ani on. ani aden z jego nastpcw.
Wszystko to widocznie miao na oku pozyskiwanie Rusinw i odrywanie ich od Swidrygiey. Ze zdoano wielu pozyska, nie ulega
wtpliwoci, nie jest jednak dostatecznie wyjanionem, o ile przypisa to naley dziaaniu tych aktw, a o ile innym wpywom.

Sw idrygieo bowiem wcale

Zaraz pod Poockiem,
ni,

nie

dokd by si

myla

jeszcze

da

za

wygran.

po zamachu oszmiaskim schro-

zgromadzi znaczne wojsko, ktre z posikami inflanckimi twerliczyo ok. 20.000 wojownikw,
podstpi pod Oszmian:
i

skimi

dalsze posiki inflanckie

byy

Zygmunt

drodze.

jednak,

cho mia

cho pomoc polska jeszcze nie nadesza, zdecydowa si

uderzy dnia 8 grudnia 1432
mia dzie szczliwy, widrygieo musia umyka tam, skd przyby, a Zygmunt 8 chorgwi zdobytych powiesi w katedrze wileskiej ufundowa koci na miejscu
sabsze siy,

zwycistwa. Prawie rwnoczenie

dniu 30 listopada 1432

praktyce rzeczywicie nie dopuszczano Rusinw, wyznawcw kodo r. 1563 do najwyszych dostojestw litewskich (wiletrockich), a tylko do dalszych iwofyskieh, kijowskich, smoleskich, wi-

cioa wschodniego,
'i,

bo

Kiedy za Zygmunt I chcia 1522 uczyni wyjtek na rzecz kn. Konst.

Ostrogskiego
mianowa go wojewod trockim, musia na to uzyska osobne
pozwolenie panw Rady litewskiej. Ob. W. Czermak: Sprawa rwnouprawnienia
tebskich].

BChizmatykw na Litwie. (Kozpr. wydz.

hist.-lil.,

A.

t,

ii.

Krakw

1903).

smolka:

st.

wadysaw jaghko

513

odnioso wojsko polskie na Podolu dziki bohaterstwu rycerza Kiemlioza zwycistwo nad Fedkiem Niewidzkim pod Kopestrzynem
r
12 nowych chorgwi zdobycznych przybyo na Wawelu. Prbowa
wprawdzie jeszcze raz w styczniu r. 1433 Swidrygieo szczcia wotatarskie, musia
jennego, ale gdy go zawiody posiki inflanckie
cofn si z niczem wobec nastpujcych wojsk Zygmunta. A tak ta
druga wojna ze widrygie skoczya si jeszcze pomylniej, ni
wyprawa ucka; Zygmunt, zamiast by podkopanym, by raczej utwier-

dzonym

zdrajcw srodze pokara.

Teraz nadesza nareszcie upragniona okazya przeciw Krzyakom, gdy zblia si termin kocowy dwuletniego rozejmu, dzie 24
czerwca 1433. Ju na pocztku czerwca wkroczyy zamwione posiki husyckie (Jan Czapek) wraz z pospolitem ruszeniem wielkopol-

skiem do Nowej Marchii, zastawionej Krzyakom przez cesarza Zyruiny,

gmunta; w krtkim czasie zamieniono cay kraj w zgliszcza
w innych zamkach.
pozostawiajc zaogi w Choszcznie (Arnsberg)
tu, pod Chojnicami, nadeszli MaoPochd ruszy dalej na Pomorze,
starosty krapolanie pod wodz Mikoaja z Michaowa, kasztelana
si, natosi
bohatersku
obroniy
po
kowskiego. Chojnice broniy
spalone, poczem
miast miasto Tczewo (Dirschau) zostao zdobyte
si wojska posuny pod Gdask. Nie kuszono si oczywicie o zdowojska wznosiy tylko tryumfalne
bycie tak znakomitej twierdzy
powrocie zdobyto jeszcze
okrzyki z powodu dotarcia do morza.
Jasieniec
powiecie
wieckim na tern
zamek
w
zrwnano z ziemi
si ta wyprawa skoczya. Trwaych zdobyczy na Pomorzu nie byo
podobno tylko 14 wsi, ukryadnych, ale kraj by tak zniszczony,
bagien, zostao nietknitych; nie darmo si ta
tych wrd jezior
wyprawa nazywa wojn odwetow. Pod Jasiecem przyszo do skutku
na prob Krzyakw 13 wrzenia 1433 zawieszenie broni do Boego
Narodzenia, obejmujce obustronnych sprzymierzecw; w tym terminie ma by zawarty stay pokj, a tymczasem zamki zajte w N.
Marchii pozostaj w posiadaniu krla.
Nikt si nie mg spodziewa, aby Swidrygieo nie skorzysta
tym razem
nie wystpi do nowej
z zajcia Polakw w Prusiech
ju trzeciej wojny. Jako wystpi przy pomocy posikw inflando Wilna
poczyni postpy, nawet bardzo grone. Dotar
ckich
oba te miasta zniszczy, cho zamkw nie zdoby;
Trok
oddany zosta Krzyakom.
natomiast w Kownie uleg nawet zamek
Rusi. Aleksander
na
wodzowie
Swidrygietty
Rwnoczenie
pod Hrzo
tatarskimi
Fodko Niewidzki, podstpili z posikami
zniszczyli to miasto; zamek uratowaa odsiecz Jagiey,
litewski
i

przysana

ziem czerwonoruskich

Enoyklop8(iy polska. T. V

c.

I.

mazowieckich.

Ziemia

nasza

H1STURYA POLITYCZNA

5 14

pusta jest z ich przyczyny

pisa Zygmunt w

rozpaczy do krla

dannicze miasta nam odebrali, mid, srebro, kunice

wszelk da, niewiedzie czem si przyjdzie do zimy wyywi.
Ale rozejm z Krzyakami, jak niegdy uratowa widrygie pod
uckiem, tak teraz ocali Zygmunta: otrzymawszy pomoc polsk,
odzyska wszystkie utracone ziemie a po Mcisaw, ktry nawet
wszystkie

acz bezskutecznie

oblega.

rozejmu nie przyjmowali

ale w. mistrz musia
przysa penomocnikw
si liczy z naporem stanw pruskich
swoich na umwiony w Jasiecu zjazd pokojowy w Brzeciu kunawet ze wspudziaem stanw (30 listop. 1433).
lawskim
me
dopucili
postawili twarde
Polacy
do udziau posw cesarza
sawne swoje cztery artykuy: 1) oddanie Nieszawy,
warunki
cesarza,
opuszczenie widrygiey, 3) usunicie wpywu papiea
poddanych.
porozumienia
w
gwarancya
Do
Brzeciu
nie
przyszo.
4)
Natenczas krl z czycy wyda wici na pospolite ruszenie i gotowa
si na now wypraw w styczniu. Przeraenie pado na Prusy
na zjedzie toruskim zgromadzone stany owiadczyy w. mistrzowi
przez usta burmistrza toruskiego
bez ogrdki:
jeeli Wasza
pokoju nie sprowadzi, tedy my sami o tern pomylimy
Inflantczycy

i'

Mio

poszukamy sobie takiego pana,

Posya

tedy w. mistrz

strzw

do

skutku

rozejm

a z

krla

jedynie

do

czycy

dwunastoletni

odmian,

kach a nabytki

ktry

niezwocznie

na

tu

nam si

komturw,

ju

o pokj postara.

ziemian

warunkw

Nieszawa zostaje na

burmi-

do

dochodzi

15 grudnia

podstawie

razie przy

polskich,

Krzya-

Marchii przy krlu.

rzdw Jagiey by tedy dla Polski szczliwym.

Zygmunta unicestwione, Zakon przymuszony do
twardych warunkw, Podole zabezpieczone, Litwa poczona,
to
nawet na zasadzie inkorporacyi.
styczniu 1434 przyjmowa Zygmunt Kiejstutowicz krla z wielkiem uszanowaniem w Krynkach,
I

ostatni rok

Intrygi

cesarza

umow

potem

Grodnie,

grodziesk

27 lutego 1434, a ze strony

czynie. Inkorporacya przysza

nie

tego

utwierdzono

pragn.

jeszcze

polskiej

tego

wyrastaa co prawda nad

Ale znajdowa

si na

raz,

dnia

gow

znowu

Kor-

Jagiey,

jaknajlepszej stopie ze

-.ta-

nami polskimi. Jeszcze raz powtrzy przywilej jedlnieski, rozszerzajc obietnic zrwnania Rusi
na Podole
koronnej take
(Krakw, 9 stycz. 1433)
umiera spokojnie w Grdku 1 czerwca. 1434, ze wszystkimi przejednany peen ufnoci. Jeszcze jego
ni
pochd do Krakowa, cho ju na marach, by pochodem
tryumfalnym, tak gorcy
powszechny by wspudzia ludnoci.
i

sr.

smolka:

Czy mona byo wobec

Reszta

za

tego

stosunku Litwy

WADYSAW jagiko

wtpi

synw Jagiey?

o nastpstwie

do Korony naleaa do przyszoci.

15. Jagielloskie czasy. Szerokie

otworem

515

stany

dalekie przestrzenie

od czasw Jagiey. Przede wszystkiem znalazy

na nich sposobno do rozwinicia przedsibiorczoci swojej warstwy
wyej owiecone: magnaci, szlachta, mieszczastwo, duchowiestwo.
Chop nie odczuwa potrzeby pochodu koloniza.cyjnego, bo ziemi
byo jeszcze wszdzie pod dostatkiem, a zaludnienie byo skandyjeszcze zapewne o czwart
nawsko szczupe
szczuplejsze,
ni przy kocu Kazimierza Jagielloczyka (ob. poniej). To te posuwa si chop albo te posuwano go tylko do najbliszych ziem
wschodnich: na
Czerwon od strony maopolskiej, do chempodlaskiej ziemi od strony mazowieckiej. Tu, owszem, nawet
skiej
gwnie w tych starych czasach przybyli chopi polscy
w XIV
XV
na pocztku
wieku. Kolonistw obcych natomiast, zwaszcza
dla Polski

cz

Ru

Niemiec,

ludnienia

ju

byo

nie

jaowych

trzeba

sprowadza

co

najwyej dla

za-

przestrzeni podkarpackich sprowadzano przyzwy-

czajon do ycia pasterskiego

ludno woosk.

po wiecie byszczay kopie szlacheckie.

andegaweskich
czasw
nauczyli si chodzi nad Dunaj rycerze
Ju za
nasi (Scibor ze ciborzyc, Zawisza Czarny), pniej niejednokrotnie
Szczeglnie

daleko

ratuj sytuacy nad Niemnem, gin nad wodami Worskli, wreszcie

rozbijaj sobie gowy w husyekich zamieszkach w Czechach
na
lsku. Nie Jagieo to przyj koron czesk, tylko Witod, ale
tak nie poszli z Korybutem do Czech Litwini, tylko maopolska
i
czerwonoruska szlachta. Ci byli w ogle bardziej bitni
bardziej
przedsibiorczy
chocia na
szli
take
Wielkopolanie: Szai

Ru

motulscy, Chodeccy, Dalejowscy.

waa jeszcze nad

waem otoczonych,

ziemiaskim.

miecze

u nich

ci

przy naganie szlachectwa

nalenoci do pewnego
i

ogle charakter rycerski prze-

Mieszkaj

szczita;

ogle

fortalicyach

daj wiadectwo

szczyty

(tarczo

przy-

strzay

codziennem uyciu, nawet przy rozgranicze-

niach posiadoci. Liczne awantury ten butny

ywi

milites

ywio

robi

sadach.

ubieraj po oniersku w domowym zarzdzie

pij
piwo krajowe; to wszystko bardzo mao si ceni. natomiast bardzo
wysoko ceni si przybory wojenne Gdy w kosztuje wszystkiego jedn

si

grzywn

(48

urr.

czyli

IG

dukata),

gdy cae

ubranie

ocenia

si na

grzywny, tr/.eba za konia wierzchnego zapaci ok. 1- gr

a tyle take za pancerz albo za pas rycerski
wiosk mona
iq
kupi za 200- 50" grz. Maopolska jesl zamoniejsz
bard;
kulturaln, ni Wielkopolska: tu wiano dochodzi do 200
/y
uoutentow
wien, podczas gdy w Wielkopolsce tr
.-i1

/>

<

'.

516

IIISIURYA Pul.lTYCZJlA

pidziesicioma. Rozdrobnienie jest ju w Wielkopolsce znazwaszcza w Lczyckiem: gniot si po kilku na jednej wsi
sami robi roboty polne, s obsiedzeni ydami. Wieje od nich
pewien zapach archaiczny: tu poczucie rodowe
rodowe prawo
pierwokupu jest jeszcze bardzo silne, tu spotykamy si jeszcze
czsto z opolem
z nazwaniem sdu
a w tym sdzie
peno jest formuek staropolskiego jzyka.
tnie

czne,
i

up

Chop

jeszcze

tak

daleko

nie

stoi

od szlachcica, jak

pniej.

sam stawa w sdzie ziemskim lub grodzkim niekoniecznie

musi go pan zastpowa, moe by oskaronym, ale moe take
uzyska przeciwko niemu wyrok; moe mu
cytowa szlachcica

Moe

nawet nagania szlachectwo! Siedzi zwykle na anie caym (30 morpaci od niego jedn grzywn czynszu na rok, robocizn ma
gw)
nie tygodniow, ale uroczn t. j. kilkanacie dni na rok, gwnie
w czasie niwa, ma prawo reklinacyi czyli wolnego odejcia w czabyle tyiko w porzdku zostawi gosposie Boego Narodzenia,
i

darstwo.

To te

zamono w

wociaskim

stanie

jest

do

zna-

chop posiada 47 sztuk byda, e majtek jego

oceniaj na 100 grzywien; w Lczyckiem nawet chopi poyczaj
pienidze szlachcie. Nie mona do chopw zalicza jeszcze zamoczna;

zdarza si,

niejszych
a

karne,

sotysw,

bo

to

jest

stan

poredni

midzy

szlacht

dwch anach, pobieraj grzywny

od wszelkiej robocizny s wolni, a obowizani natomiast do
wojskowej. Z drugiej strony poniej chopa stoi na wsi

chopem

suby

stojcy;

siedz

na

czelad dworska - przynajmniej pod wzgldem wolnoci osobistej,

bo niema prawa wolnego odejcia.
Jeszcze znacznie mniej od szlachcica oddalonym jest mieszczanin.
Wszake to jeden z tych Wierzynkw, ktrzy gocili krlw za
Kazimierza W., ginie wraz z rycerstwem w bitwie nad Worskl,
w innych
inny piastuje urzd ziemski w Krakowskiem; a taksamo
ziemiach mieszczanie sprawuj godnoci ziemskie, posiadaj dobra
eni si z szlachciankami. Krl w chwilach stanowczych powouje
ich do gwarancyi pokoju albo nastpstwa tronu, podobnie jak szlachocia co prawda nigdy
na zjazdy
cht, powouje ich take
mieli,
ju tak wybitnego udziau w sprawach politycznych nie
jak w Radomsku. Do ich sdownictwa nikt si nie miesza; szlachcic
lub chop, kiedy co zbroi w miecie, musi stawa przed magdeLww otrzymuj dorane sburgi; ba, nawet Pozna, Krakw
downictwo przeciw otrom po drogach handlowych grasujcym,
jakiegokolwiek byliby stanu lub pochodzenia (1444). To te hardo
si stawia mieszczanin, cho mu jeszcze nieraz szlachta wytyka
zdrad z czasw okietka; Lwowianie musz odpowiada przed
-

bd

ST.

WADYSAW JAGIEO

SMOLRA:

517

jednego z najwybitniejszych magnatw krlestwa, Jaka

Tarnowa, nazwali krlewitkiem. Za czasw Jagiey antagonizm
na najnarodowociowy ju u mieszczan ywym nie jest, miasta,
nawet
mniejsze,
na zazwaszcza
spolszczenia,
do
lepszej drodze
handlu,
przedewszy.stkiem
Pilnuj
Wocawek).
chodzie (Bydgoszcz,

sdem,

do ktrego otwieraj si nowe dalekie drogi: przez Scz na Wgry,

Dunaju, przez
przez Lww na Wooszczyzn, do ujcia Dniestru
Lublin na Litw. A kiedy trudnoci stawiaj Wrocawianie albo
Norymbergii na
Prusacy, szuka si nowych drg do Saksonii
parcie
do Batyku
wtedy
Ju
Batyku.
Gogw, a na Szczecin do
i

byo bardzo silne, poczucie, e Podkarpacie Batyk w niezbdnym

ze sob s zwizku. Nie mg si obej Krakw bez flandryjskiego
i

ptna, ktre szo na Gdask, nie mg si obej Gdask

sukna
bez polskiego drzewa. Na handel zboowy jeszcze czas nie przyszed,
tylko woy pdzono wszystkiemi drogami na Wrocaw. Prawdopodobnie mniej zaludnione, ale bogatsze byy wwczas miasta poli

wieku: Krakw. Lww, Pozna, wiadcz

magnatw; nawet miepoyczki miejskie krlw
szczanin z tak maego gniazda, jak Zakroczym, figuruje jako powany
wierzyciel w rachunkach niemieckiego Zakonu.
bardzo wielu rysach rni si duchowiestwo wczesne od*
skie,

ni

przy

kocu XV

liczne

tern

pniejszego.

obcym

Jest

do

jeszcze

plebejskim, jest

mniej

znacznie
liczne

przemieszane
niej pod

stoi

ywioem
wzgldem

stanowiska, biskupstwa, stay si coprawda

dla synw wielkich rodw, ale wrd
zaopatrzeniem
ju wwczas
kanon ikw jest jeszcze wielu obcych, zwaszcza w Krakowie, PoLwowie: Niemcw, lzakw. Wgrw, Czechw, a take
znaniu
kulturalnym.

Najwysze

wielu

mieszczan.

Ju za wrd duchowiestwa

parafialnego

sta-

chopscy. Jest
nowczo przewaaj synowie mieszczascy, a nawet
niski
wzgldem
obyczaduchowiestwa
pod
za poziom tego
jowym
ksia przebieraj si po wiecku, siedz po karczmach,
pod wzgldem owiatowym - skoro
robi awantury. Zapewne te
ustawy synodalne skar sic na szkoy wczesne, a wydanie instrui

do

pastora no-liturgicznego (Nicolaus de Bonie: Tractatus de

Sacramentis, ok. 1430) odpowiadao piekcej potrzebie. Przed zaoeniem uniwersytetu Jagielloskiego ksztacili si kandydaci stanu
duchownego przewanie w Pradze; prd do Woch by mimo okazyi
saby, nic mia jeszcze adnego rozpdu
soborowych jeszcze
ktarza

do

idealne-o, a tylko praktyczny,

drog posady. Dopiero przy

zaranie

oka

humanizmu

(St.

ksztaci

kuryalistw,

szukajcych

samym kocu Jagiey zawita

Cioek',

si skutki uniwersytetu

dopiero

po

kilku

Jagielloskiego,

pierw

dziesitkach

lat

kiedy na prowincyi

HISTORYA POLITYCZNA

18

krokowscy, a ilo tych szk niepomiernie

si zwikszy. Statystyka Karbowiaka wymaga zapewne poprawki,
bdzie bardzo wielki:
ale
z dodaniem poprawki odstp w cyfrach
34 szk w dyecezyi gnienieskiej na pocztku XV wieku 225
stanie wieckim
szk za czasw askieiro 'Liber beneficiorum).
wysi dostojnicy, z czasem dopiero wiksi
umiej czyta magnaci
dziedzice, wrd mieszczan kupcy. Egzamin wiadkw w procesie
krzyackim z r. 1422 przecie ju znaczn rnic wykazuje pod tym
chowzgldem no korzy, w porwnaniu z egzaminem z r. 1339
cia
tutaj jest jeszcze wtpliwem, czy umie sam czyta taki kasztelan wojnicki, skoro kaza sobie odczytywa kroniki.
Wszystko to przedstawia si jeszcze
patryarchalnie
wogle istnieje jeszcze
redniowiecznie, troch kosmopolitycznie

obejm szkoy bakaarze

i

do

powany rwnowanik midzy

wadzy

krlewskiej. Ale

ju

do

w postaci wadzy kocielnej

przeomu wyranie jest za-

stanami

chwila

przyznaje si kocioowi rami wieckie dla wykonania jego cenzur, ale ju szlachta jest w ostrych zatargach z duchowiestwem o dziesiciny, ba. nawet buntuje si tu wdzie prze-

znaczona. Jeszcze

dogmatom pod wpywem nauk husyckich. Koo krla za

si jeszcze po dawnemu najprdzej czego dorobi, ale ju

ciwko

mona

zaczynaj

obrywa li
wadzy

o ograniczenie

kowej

sowem

Polsce znaczya

po liciu

jego korony-

krlewskiej,

niesychane

ile

nie tyle chodzi tu

o ukrcenie jej

zuboenie

mocy

szafun-

bdzie

korony.

pszczoa, ktra nie daje miodu?

Te dwa grosze

sukcesy andegawesk, maj wprost katasi zway, e dawniej mona byo pobiera
sze! Jeszcze do tego doda obnienie waluty z groszy praskich na

od anu, wycinite za

strofalne znaczenie, jeli

obowizek zapaty za wypraw zagraniczn, jeszcze

uwolnienie od stacyi, czyli od podejmowania dworu krlewskiego
w podry, naprzd w dobrach szlacheckich, a potem kocielnych.
Przyjdzie tedy Jagiellonom rozdawa w wielkiej masie dobra koronne,
polskie, jeszcze

bdzie korona blisk bankructwa. Na czyj

to wszystko wychodzi, nie potrzeha dodawa. Stan rycerski
szafuje koron, stan rycerski wywalcza zwyciskie wojny
on moe
krlowi dyktowa prawa
choby w obozie Czerwisk 1422). I wytwarza si w nim, szczeglnie na wojnie, poczucie jednolitoci
oruanizacya rodowa przechodzi powoli w terytoryaln. widzimy pocztki
konfederacyi
sejmikw ziemskich, powstajcych z dawnych sdowych wiecw.
Na tom wygrowaniu szlachty nad wadz krlewsk jednak
nic koniec. Kiedy osabnie ten dawny rwnowanik midzy stanami,

gdy

tego zabraknie,

korzy

rozpo

si

wygrowanie szlachty ponad wszystkimi innymi

sta-

st.

wadysaw jaguio

smolka:

nami. Ten kierunek, tak

519

pniejszych dziejach spoeczestwa polju w drugim dziesitku XV wieku.

Nie jest jeszcze dobrze wyjanion geneza statutu wartskiego (1420,
1423), ani stosunek jego do przywileju czerwiskiego (1422), ale
wszyscy badacze zwracaj baczn uwag na dwa szczeglnie przepisy statutu wartskiego: 1) o sotysie nieuytecznym, 2) o cechach
i
cenach towarw.
pierwszym jest pocztek wykupu sotystw
nieograniczonej przewagi szlachcica na wsi, w drugim pocztek
jego przewagi nad mieszczaninem. A
to, co si pniej nazywa de
abrogandis plebeis, usunicie plebejuszw od wyszych godnoci
w kapituach, ma swj pocztek za Jagiey; ju w r. 1414 postarano
si o tak bull u Jana XXIII, jakkolwiek jeszcze w r. 1438 kapitua
krakowska, w swojem poczuciu oglno-hierarchicznem, protestuje
przeciwko wywieraniu presyi przez odmawianie dziesicin kanonikom
plebejskiego albo obcego pochodzenia. Prd narodowy, rozsadzajcy
wybitny, zaznacza si

skiego

wszdzie uniwersalno redniowieczn

czas

usuwa

a rozbudzony u nas nawNiemcami, szed tu na

szlachcie:
mieszczan, bo oni s take obcego pocho-

zwyciskich walkach
obcych

usuwa

rk

dzenia!

Jake

wobec tych zmieniajcych si stosunkw zachowa si

obcego pochodzenia? Przedewszystkiem pamita naley,
wolna elekcya bya jeszcze tylko teory, niewykonaln w praktyce
pod groz utraty Litwy. Widzielimy,
ju Jagieo czu to tak
dobrze, jak wszyscy jego nastpcy,
mia bardzo silne poczucie
dynastyczne. Poza Litw szuka oparcia w antagonizmach koronnych,
Wielkopolski, albo te Rusi
wobec Maopolski. Umia dobiera
ludzi
zachci ich do^suby publicznej, w hojnoci przesadzi nieraz, ale wytworzy nowych ludzi
nowe rody, oddane sobie swojej
dynastyi.
ju nawet pewne lady szerszego ujcia tej sprawy,
odwoania si od oligarchicznego sejmu do communitates, do wsplnot miejskich
ziemskich, z czego si pniej wytworz sejmiki
o znaczeniu politycznem,' a wreszcie przemieni si sejm senatorski
na poselski. Wreszcie w stosunku do duchowiestwa ten neofita
z takim strachem Boym wykonujcy wszystkie przepisy religijne
a jednak przyzwyczajony z domu do ulegoci kocioa wschd niego
wobec wadzy wieckiej, nie dopuci do katedry biskupiej inn<
kandydata, jak tylko oddanego dworowi. Czy nie s to ju w zarodku wszystkie dobrze nam z nastpnych lat znane maksymy caej

nowy

krl,

dynastyi jagielloskiej

wzgldem osobistych przymiotw posta Jagiey impono

wad nie moe, ale pociga moe. By usposobienia flegmatyczne
stanowczym byd
dobrotliwego, krwi rozlewu nie lubi, gronym
Pod

520
nie

IllSlOKTA POLITYCZNA

umia. Nic

umia

wszystko.

nim

nowatora lub reformatora. Ale przetrzyma

Dugosz uwaa,

inteligensyi sabej, lecz chytrej.

ani

szybkim

by

intellectus tenuis, sed vafri

Citym, co prawda,

nie

by

Jagieo-

decyzyi, ale posiada praktyczny chopski rozum, a co

duszem waeniu uzna za stosowne, tego si trzyma z niezaman wytrwaoci, cho argumentw przeciwnych zbi nie potrafi
milk chwilowo. Znajc swoje wyksztacenie, ostronym by
raz po

mawia, e sowo moe wylecie wrblem,

bowiem w sowach
okrelenie chytroci jako
a powrci woem. Nie wydaje si tedy
morositas
(przewleko) Jaowa
synna
do cise; bya to raczej
gielloska, ktra przy maych rodkach doprowadzaa do szczlinajduszych
wego przetrwania najciszych burz wewntrznych
wojen. Nie dorana, ale wytrwaa energia, podtrzymywana nieszczdzeniem trudu ustawicznych podry. Przykadem osobistym mg
niewtpliwie dziaa kady z Jagiellonw. Byo wreszcie ju w tym
pierwotnym czowieku pewne podoe kulturalne: zaoyciel uniweri

mw

uczomiowa go zawsze, dysputom

nych przysuchiwa si chtnie, dba o wychowanie synw, lubi mamuzyk. Wewntrznym przymiotom odpowiadao wystlarstwo
sytetu Jagielloskiego,

pienie

zewntrzne.

proclivis

ale

Je

napoju

duo

spa dugo by in Venerem

gorcego nie tyka, a by na wszelkie trudy

lubi

zahartowanym: posta szczupa, zawida,

o

grubym gosie

maych

niespokojnie

barani

kouszek

latajcych oczkach

odziana,

istny

onierz-myliwiec. Jeszcze za mao znamy osobistych rysw, aby

ale
dokadnie wydzieli to, czem si rni od swoich nastpcw
to ju cakiem wyranie wystpuje na jaw, co u wszystkich od niego
pochodzi, co jest wspln caego rodu cech. Prawdziwy zaoyciel

dynastyi.

Wadysaw

III

14341444
napis a)

Fryderyk Papee.

Wskazwki

bibliograficzne.

w poprzednim ustpie (Jagieo), przybywa w poprzedewszystkiem Aeneiis Sylvius |ob. Bibliografi Finkla str. 393),
ktrego korespondencj niedawno (1909! w krytycznem opracowaniu wyda H.
Do rde, wymienionych

XV w,

owie

Wulkan
cilii

(Fontes r. Austr. Abt,: II, Bd. 61, 62). Dalej H. Hardt: Constant. conacta 14. Frankf. 1698; Consilium Basiliensea, wyd. J. Haller ii., Basel.

1897 sq. Chronica

88.
r.

r.

Hung.

I.

Austr. Abt.

Hungarorum Budae 1838. J.oh. de Thurocz (Schwandtner,

B a eh mann: Urkunden u. Aktenstuc.ke* 1410 sq. (Fonto

1746) A.

Bd. 42, 44,

II,

Skowski:

46). J.

Warszawa 1824. Corpus Ss. hist.

Z opracowa szczegowych wymieniamy

reckich. T.

(Jollectanea z dziejopisw tu-

Byzant.

1.

t.

44.

szyc k
Zbigniew
W. Mikrot: Walka w Polsce
o stosunek kocioa do pastwa (Przegld akad., Krakw 1881). L. Grosse Stosunki Polski z soborem bazylejskim*. War. 1885. A. Lewicki: Unia llorenckaa
(Bozp. wydz. hist.-fil. Ak. Um.
38. 1899). A. Prochaska: Konfederacya Spylka
z Melsztyna*, Lww 1887. A.Lewicki: Powstanie Swidr\gieyu
w. O. llaOlenicku

t.

2,

185

i-

(stronnicze

M. Dzi e d u

przestarzae).

t.

j.

lecki: Oatatnie lata widrygielly*, Kr. 1915. A. Sokoowski lEJekcy a czeska

po mierci Zygmunta Luxemb.i (Bozpr. j. w., t. 6, 1876).
Zakrzewski:
Wladislaw III Erhebung auf d. ung. Thron, Leipzig 1869, Diss (dotyohczas
bardzo wane). S. Kwiatkowski: Ostatnie lata Wadysawa WarneCzj
Lww 1883, (odb. z Przewodnika nauk. -lii. A. Prochaska: "Uwagi krytyczne
o klsce warneskiej. (Rozpr. j. w., 1.39, 1900). Zreszt obfita Literatura do klski
warneskiej zestawiona jest u Finkla str. 8<>, S?&2, 1279
dod. z r. 1914 sir. 73.
literaturze wgierskiej opracowa te czasy V. Fraknoi (Trtenete IV.
w niemicckiei Y. Kraus: Doutsche Geschichte im Ausgang de^ Blittelalte
1888
A. Bachmann: Deutsche Reichsgeschiohte mi Zeitalter Friedrich III

i.

u.

Ma.\imilian
Bardziej

1.

Jagieo

I,

1894.

szczegowe cytaty

Rejencya

zdj

opozycya.

palca

tekcie.

Lec

na miertelnej pocieli,

Wadysaw

piercie lubny przesawnej krlowej

Ja<

522

HISTORYA POLITVCZKA

ulubionemu dworzaninowi swemu, Janowi Saboszowi.

Wieniawicie, z tem poleceniem, aby go zanis Zbigniewowi, biskuna znak oddania w opiek
powi krakowskiemu, na znak pamici
obu krlewiczw, w szczeglnoci za pierworodnego
krlestwa
i

wrczy!

<ro

syna.

Wadysawa.

wierny dworzanin wykona ostatni wol krlewsk, a Zbigniew Olenicki, zarzucajc zamierzon podr na
rwnie
sobr bazylejski, przyj bez wahania symbol jagielloski
pospiesznie poczyni potrzebne zarzdzenia. Bo w krtkim czasie
midzy 1 a 18 czerwca 1434 pomieci si musiay wszystkie nastpujce czynnoci: daleka podr goca, zwiastujcego mier
krla, z Grdka do Poznania, zebranie dostojnikw wielkopolskich
przyjcie dnia 29 czerwca jako terminu koronacyi Wadysawa
i
Jagielloczyka, a wreszcie przyjazd Zbigniewa z tymi dostojnikami
na pogrzeb krlewski do Krakowa.
zarzdzenia wywoay niezadowolenie
Jeeli te pospieszne
spowodoway
nawet w koach krakowskich, bliskich Zbigniewowi,
Pospiesznie

uniewanienie uchwa wielkopolskich jako partykularnych, tudzie

odroczenie
o opozycyi?

koronacyi

do

A opozycya

dnia
istniaa

szlachecko demokratyczne

25 lipca
i

husyckie.

programow.
rzdw oligarchiczno-hierarchicznych,

to

miaa to

mwi

dopiero

potrjne: wielkopolskie,

czyni jej bezmaopolskich

przedewszystkiem

uchodzi

nie

Wiedzieli dobrze, o co chodzi: nie chcieli

Zbigniewa.

Umieli

nawet

denia

nie

swoje

chcieli

politycznie

sformuowa.

moe prawomocnie zaobj

przysidz przywilejw, a zatem nie moe by koronowanym
wic
ma
nastpi
tymczasem?
panowania, a do penoletnoci. C
v wicie
interreofnum. Cakiem taksamo, jak w czasach pokaziDziesicioletni

krl

nie

poczytalny, nie

jest

dokadnie mwic po mierci krla Ludwika

stpio bezkrlewie, chocia istnieli maoletni nastpcy a w tem

mier/owskich
bezkrlewiu

w myl uchway w Radomsku

zoona

zarzd kadej ziemi komisya,

z mieszczan... Z
ze szlachty, a nawet

zapadej

sprawowaa

senatorw, ale take

nietylko z
tej

strony

te zapewne

pochodzia kandydatura Ziemowita mazowieckiego na rejenta

opiejak zwykle, z Wielkopolski.
kuna
Pooenie Zbigniewa byo oczywicie atwiejszem: mia broni
i

cile

cile konserwatywnego stanowiska. Oniemieli tedy przeciwnikw osobistem zjawieniem si na ich zjedzie
w Opatowie, pzegosowa
przetrwa opozycy w dniu koronacyjnym,
Wadysaw Jagielloczyk w oznaczonym terminie lT> lipca
1434. otrzyma rzeczywicie namaszczenie krlewskie, przedstawiwszy
tylko

lojalnego

poprzednio

porczycieli

aa

zabezpieczenie,

po dojciu

do

lat

15

WADYSAW

FRYOBItYK PAPEE:

III

523

U34-U44

Trzeba byo Zbignieaby niczego nie

zmienia. Byle si nie przenosi z Krakowa, choby szo o prymasostwo, byle dostojnikw nie dobiera, ale mianowa kolejk
wszak kadry byy ju zaoone przy kocu rzdw Jagiey. Owi
za zastpcy wadzy krlewskiej po ziemiach, to byli prawie tylko

wowi

osobicie zaprzysignie.

krlestwa

przywileje

tylko

w tymsamym,

dalej

kierunku,

zwali si tylko tutores, nie za

prawdopodobnie jeszcze z Jagie
uoeni. Tak tedy. po jakich takich zaburzeniach w sdownictwie,
uspokoio si wszystko wkrtce si cikoci, a Zbigniew Olenicki
widzia si otoczonym gronem oddanych sobie urzdnikw.
Atoli opozycya przeniosa walk na inne pole, na pole ekonomiczno kocielne. Wszak/e bya napojona ywioami husyckimi, a husyci midzy innemi dali powrotu duchowiestwa do pierwotnej
ubstwa. Chodzio gwnie o dziesiciny, a wic o rzecz, ktra

sdowi

figuranci

prouisores

nie

zreszt

darmo

oni

byli

>

obchodzia,

to

materyalnie,

zaprzeczono jeszcze

kadego bez wyjtku

dziesiciny,

dano

tylko

wieych
anw

Nie

szlachcica.

dano uwoldano przyznania

ulgi:

karczunkach
kmiecych a pniej na
rzecz dworu cignitych. Dziesicina za szlachecka, czyli wolna,
polegaa na wolnem wybraniu sobie ksidza ktry pobiera dziesina uwolnieniu od zwzki. Z tego wszystkiego uzyskano tylko
cin
uwolnienienie od zwzki na anach cignitych, a czasem take
nienia od dziesiciny na

dziesiciny

szlacheckiej

dawniej

jeszcze

inne,

tych sprawach,

ulgi.

Szlachta

burzya si

powoywaa si

na jaki

przekonywa
popeniaa gwaty, grozia zupenem

Jarosawa,

arcybiskupa

przywilej

pomniejsze,

ktry

jednak

nie

ale ostatecznie sia aruumencyi

sia
kltwy, bya po stronie duchowiestwa.
Ju na zjedzie powszechnym u Warcie, na w. Mikoaj r. 1434,
przedoyo duchowiestwo projekt oglny 1 Tego projektu wprawdzie nie przyjto, ale skoczyo si wszystko, jak zwyk" nawCzas, odesaniem sprawy ze zjazdu powszechnego do zjazdw dziel-

zatrzymaniem dziesiciny

organizacyi,

poparta broni

).

nicowych. A na tych zjazdach dzielnicowych, czyli dyecezyalnych,

przyjto ostatecznie przecie, z mae mi zmianami, w projekt warcki.
Potem za jeszcze cigle dla rozmaitych kwestyi specyalnych odby-

way si takie zjazdy, tworzc jakby pewnego rodzaju trybuna.

Sprawa przesza wic ze stanu ostrego w stan chroniomy. W ,e

')

Ust
h

as

Za

VI,

taki

ki. (ltozpr.

prawa

S.

H.

uwaani,
zgodnie

1()7

wydz.

sdzc po tekcie, pomnik wydany w Archiwum

z Ulanowskim, a odmiennie od Balzera
i

hisi.

Badeniego

lii.

o St.

Ak.

Um.

Cioku).

t.

39,

'>()(>,

gdzie

t(

kom.
Pro-

524

HJSTORYA POITYC5S1IA

byo;
sprawy u Dugosza nie wida, bo tak te
tom akty kapitulne.
kocielNie skoczyo si jednak na zatargach politycznych
Przeciwnicy Zbigniewa mieli wrd szeregw swoich dosy
awanturnikw, przyzwyczajonych do najazdu, mieli te podobnych
nie pogardzili tedy
lzakw
sobie przyjaci wrd husytw
drog gwatu. Prawie rok za rokiem sycha byo na pograniczu
spiskiem szczk ora, zwrconego przeciw Zbigniewowi
skiem
powodowao to nawet zawikania midzynarozwolennikom;
jego
dowe. Najgoniejsze najazdy byy: w r 1434 Mikoaja Siestrzeca,
na dobra sawkowskie biskupstwa krakowskiego
husyty polskiego
na dobra kozieiowskie Krystyna, kasztelana sdeckiego, a w r. 1438
Spytka z Melsztyna na klucz uszewski biskupstwa krakowskiego
Dersawa z Pyt wian (ktry wasnego dziadka, arcybiskupa Wojciecha, ze skarbw obrabowa) na lski nawczas jeszcze Zator.
Wreszcie, kiedy si rejencyi noga powina w zabiegach o koron
czesk. Spytek z Melsztyna podnis jawny bunt. Uderzy na gospody
zgromadzonych pod przewodnictwem krla w Korczynie dostojnikw
znieway przez to majestat krlewski, zawar partykularn k o n f ewznieci rokosz. Wraz wyruszyy wojska
deracy 3/5 1439
Spytek, opuszczony przez najwybitniejkrlewskie na konfederatw
szych stronnikw swoich, zgin w zacitej walce pod Orotnipo mierci nawet ogoszony nieprzyjakami dnia 4 maja 1439

wegb koca
przekonuj

tej

,:.

cielem ojczyzny.

Pozosta jeszcze husyta wielkopolski Abraham Zbski, poznaski sdzia. Temu rzuci rkawic nowy biskup poznaski,
Andrzej z Bnina. Ale nie tak atwo poszo Bniskiemu ze Zbs/ynem. jak to w Dugoszu czytamy. Kiedy 17 padziernika 1440

stan

na

biskup

miejscu,

nikt

go

posucha

chcia, wreszcie

nie

Abraham na w. Marcin przyby do katedry poznap.

skiej celem pojednania si z kocioem. Tam jednak wcale hardo
>nie przymuszony bojania uczyni swoje wyznanie, e nigdy
wiadomie inaczej nie wierzy, jak wierzy koci w. rzymski. Ale
czy si co wskutek lego zmienio, wtpi naley, bo interdykt nad
Zbszy, ni trwa dalej. Popiero ze mierci Abrahama w r. 1442
upada wszystko; jeden po drugim z jego otoczenia wyprzysiga si
zgodzi si
i

sdem duchownym

przed

ona

matka;

niektrych

/.

komunii pod obiema postaciami, nawet

predykanci husyccy opuszczaj Wielkopolsk. Czy

nich

spalono

na stosie

dla

postrachu,

tego z dotych-

znanych rde stwierdzi me mona.

sam zwrci
Rejencya tryumfowaa na wszystkich polach.
wozamieszek
przeciwko tym. ktrzy
podnieli; nawet wrd

czas

Or

_:'<>

FRYDERYK

1'AIEE:

WADYSAW

III

525

1434-1444

rzdzcy ponosili tylko chwilowe szkody, a przy

trwae korzyci. Wwczas to bowiem pooono podstaw

jennych oligarchowie
sparzali

do

odzyskania

Zatora

'),

wwczas

biskupstwo

drog kupna ksistwo siewierskie (1443). S to

prbki wielkich powodze polityki zewntrznej,
nych rozdziaach bdziemy mwili.
zmienio si nic, chocia krl
1438 ogoszony zosta penoletnim i
I

r.

sig,

na grudniowym sejmie
konstytucyjn przy

nie

a poszli

odstawk

krakowskie nabyo
zreszt tylko mae
o ktrej w nastp-

zoy
Bo

opiekaldniki.

by

krl faktycznie

nieobecnym.
czasie jego rzdw
wgierskich przedstawiciele korony, zwani zastpcami [lociimtenentes).
mieli jeszcze wiksz wadz
grasowali jeszcze swobodniej
i

nadal maoletnim, a pniej

kanclerze
I

2
).

tej

to

wanie

ostatniej epoce, jeli

wejrzymy gbiej

sto-

nam odwrotna strona medalu w caej

wypukoci. Nastpi zupeny nierzd skarbowy. Raz tylko jeden,
mimo tak wielkich przedsiwzi, jakie wkrtce poznamy, odwoano
sunki wewntrzne, odsoni si

si do poborw,

natomiast, prowadzono gospodark wprost rabunNaprzd kamieniem obrazy byo psowanie monety, przeciw
czemu nawet sam Zbigniew Olenicki ostro wystpowa, a mieszczanie krakowscy wzniecili rozruch (1438). adnej wikszej monety
nie byo za Wadysawa Jagielloczyka, a tylko drobne denary,
to
tak liche, jak nigdy dotychczas, zawierajce ledwie '/s
srebra.
Ponadto mnstwo byo faszywej monety w kraju, napywajcej
zwaszcza ze lska. Dalej mnstwo byo szafunkw ze skarbu krlewskiego, a od rachunkw usuwali si zawiadowcy. Krl sam brak
cierpia
musia liczne poyczki zaciga. Za te poyczki, albo te
za wysugi, zastawiano potem dobra krlewskie w wielkiej masie.
Takie zastawy gromadzili Oleniccy, Koniecpolscy, Kurozwscy a szcze-

kow.

cz

glnie

Odrowowie

celaryi, ktra

czya si

Std

to,

konflikty

na Rusi. Niead

wystawiaa

powikszaa nieopatrzno kante nie trosz-

nieraz sprzeczne nadania, albo

nadane dobra

midzy dawnymi

jeszcze

')

innych posiadaczy.

posiadaczami a nowymi, ktre pierw-

szych doprowadzay do takiej rozpaczy,

pola

w rku
uciekali

podobno

sprowadzali Tatarw. Zastrzedz si tylko przeciw temu

Derslaw

w otwarem

polu

Rytwian zdoby Zator 25/2

przez

/.wrci wprawdzie Zator

a gdy pniej pobity zosta

lzakw, oddal grd krlowi polskiemu, Wadysaw

Wacawowi, ksiciu owiecimsko-zatorskiemu, ale pod

warunkiem zoenia hodu Koronie polskie].

*)
Locum fenencs byli Jan Czyowski
Wielkopolski; kanclerzem
ci aki.

1438,

dzikie
nal<

by

dla

Maopolski

Jan Koniecpolski, podkanclersym

Albert Malski dla

za

Piotr Szczeko-

526

MISTOKYA POLITYCZNA

aby takie nadania miay tendency narodowociow, bod za wysugi

krlewskie, zwaszcza na Wgrzech, otrzymywali przekazy na upach
albo dobrach krlewskich aa Rusi take tacy rycerze jak: Andruszko
z Ostroga. Fedko Jary, albo Iwanko Ruthenus
Gospodarka rejencyi doprowadzia tedy skarb krlewski wprost
przygotowaa przewrt nieunikniony. Przyszy krl, nie
do ruiny
majc si na czem oprze, bdzie musia nieodzownie odwoa si
do gosw szlacheckich
bdzie musia
do kiesze
a zatem
wydoby na wierzch modszych. A ten przyszy krl, zaniedbany
przez rejency, wychowywa si przy boku matki, krlowej Son ki,
ktra, odsunita od wszystkiego, przebywaa w dobrach swojej oprawy,
w Sanoku albo Bieczu, gniewnem okiem spogldajc w stron Krakowa. Byy wieci,
krlowa z rebeli Spytka miaa czno;
w kadym razie stwierdzono,
najwybitniejsi towarzysze konfedez
racyi Spytka pochodz
otoczenia krlowej, a take to,
za modszego Jagielloczyka dochodz do stanowisk kierujcych. Wrd
bdw naduy oligarchw opozycya szlachecka przechowaa gowy
swoje na przysze czasy.
chwili mierci Jagiey widry2. Pokonanie Swidryuiely.
gieo by ze stjlca wielkoksicego zegnany, a osadzony na jego
miejscu Zygmunt Kiejstutowicz; Litwa bya za pomoc unii grodzieskiej cilejszym, ni poprzednio,
zwizana z Koron, a
ustpstwami przygarnita, stosunki z Krzyakami byy przez rozejm
1

).

wzem

Ru

czycki na duszy czas uoone. Ale wszystkie te rzeczy byy raczej

nakrelone zaoone, ni przeprowadzone do koca. Przedew^szystkiem
Swidrygieo, cho z Wilna
Trok wypdzony, panowa jeszcze nad
znacznie wikszym obszarem, ni Zygmunt: nad ca Rusi litewsk
od Smoleska. Poocka
Witebska a do ucka
Kijowa. Krzyacy
za ocigali si z przemian rozejmu czyckiego na pokj wieczysty;
ba, nawet jeli mistrz wielki zachowywa pokj od strony Prus. to
i

mud

albo brasawskie
cige napady trapi
Prby ukadw nic tu nie pomogy, przesuway tylko spraw
w czasie burzy koronacyjnej na chwil dogodniejsz.
Ostatecznie wic, gdy si stosunki uoyy, trzeba byo pomyle
o krokach stanowczych.
Pierwszym krokiem w tym celu byo niewtpliwie wprowadzenie prawa pc>skiego na Rusi koronnej, co si
ju na zjedzie koronacyjnym. Szlachta czerwonoruska bya
taranem na wschd uderzajcym, miaa w tern rozszerzaniu si
w stron Woynia specyalny interes';: pozyskanie jej zadowolenie

jednak inflancki przez

strony.

grodzki.'

Denia

to

M.

lizmem szlacheckim*.

ziemskie

II

(Ist.

V il436i. VI (1443).
bardzo modernistycznie nazywa timperia-

.144*), III (1444),

Hruszewski

Ukr. Kusi IV,

Lww

1903, str. 190).

FKYDBKYK

byo zatem rzecz nader

Korony

giey

polskiej

rada,

pozyskali kniazia

PAPEh;:

W,ADVSAW

III

527

1434-1444

wan. Jako zaraz panuwie ruscy,

w konszachty z bojarami

wdali si

Fedka Niewidzkieg-o,

a z

witej
widry-

nim razem Krze-

Rwnoczenie Aleksander Nos podda w. ksiciu Zygmuntowi uck; natomiast nie udao si Zygmuntowi opanowanie Kijowa,
Smoleska; tutaj metropolita Herasym przypaci swj
Bracawia
udzia w spisku mierci ogniow.
Ale kiedy metropolita Herasym gin na stosie, przy kocu
mieniec.

Zygmunta, w liczbie 8000 r) rycerstwa

pod wodz Jakba Kobylaskiego, ju na dobre znajdoway si w pochodzie na Litw. widrygieo bowiem wraz z mistrzem inflanckim
Kerksdorfem bardzo gronie zaatakowa Zygmunta, znowu od strony
Brasawia. Przyszo do bitwy, ktr niektrzy za jeszcze wiksz od
2
dnia
grunwaldzkiej uwizali, pod Wikomierzem nad
),
Micha,
syn
jego
1435
r.;
Zygmunta
dowodzi
1 wrzenia
wojskami
wojskami widrygiey Zygmunt Korybut, znany sojusznik Husytw,
Kerksdorf. Zwycistwo po stronie Zygmunta byo zupene, przyczylipca 1435, posiki polskie dla

wit

nili

si

wojska
zginli

do

widrygieo

znacznie Polacy;

zgino ludzi bez

te obaj wodzowie

3
J.

zaledwie uciek,

zwaszcza Niemcw

liku,

czasie caej

lej

jego

inflanckich:

akcyi wojennej ma-

miono cesarza Zygmunta ukadami,

nareszcie doczeka si tego
posowie jego, ktrzy w celu porednictwa przybyli do
Krakowa, musieli by wiadkami tryumfalnego bicia w dzwony palenia ogni radosnych z powodu wikomieiskiego zwycistwa.
Najdoniolejszym skutkiem wikomierskiego zwycistwa byo
zawarcie wieczystego pokoju z Krzyakami, w Brzeciu kujawdespektu,

skim dnia 31 grudnia 1435. Pokj ten obejmowa z jednej strony

Kazimierza, w. ks. Zygmunta,
obu Jagielloczykw, Wadysawa
ksit mazowieckich, ksicia supskiego wojewod modawskiego,
a z drugiej strony kraje Zakonu niemieckiego w Prusiech, Inflantach,
w caych Niemczech. Warowa znane cztery artyNowej Marchii
kuy, a zatem: 1) opuszczenie widrygiey przez Krzj akw
uznawanie tylko takiego wielkim ksiciem) litewskim, ktry bdzie ustai

sir.

s k
m JKhthmoht ECeficTj roBirc. JKobkbs. 1906,
B r w
rozprawie znajdujemy przj koou poprawne tekst} unii gro-

Tak przyjmuje; za

64.

tej

I'-.

:i

dzieskiej.
J
Wlaciwem miejscem bitwy jesl Pobojsk nad Wiktorka, ukuo lo km.
lam zaoy w. ks Zygmunt pamitkowa ko
na poudnie od Wilkomierza,
Sowni
Ob. Przegld polsku 1893, t. 110, sir. 248
s
Ubolewania godne jest, e Korybul z.d>il\ /osta ju w niewoli, jako
bardziej, e faktu tego uywano do
jeniec ranny (Dugosz \lll. 565
113.
99
wykazywania prawomylnoci antihusyokiej Polakw. Cod ep.
)

528

Ml-

nowionym

zgod

KIUTA POLITYCZNA

Korony; 2) odstpienie Polsce Nieszawy,

a Krzyakom terytoryw nowomarchijskich; 3) usunicie interwencyi
cesarza; 4) gwarancya wzajemna poddanych; prcz tego
papiea
pewne odszkodowanie wojenne, mniejsze ze strony Krzyakw, wiksze
za

krla

ze strony inflant,

to

ostatnie

formie

wykupna jecw.
cigu
w caoci zosta

roku 1436 pokj ten pod naciskiem Stanw pruskich

wykonanym, mimo podburza

Zygmunta, ktremu
artykuy brzeskie prawie rwnie byy nienawistne, jak cztery
mimo straszliwego krzyku w caych Niemczech.
praskie,
Dalszym nastpstwem zwycistwa byo wzmocnienie zawisoci
M odawi Jeszcze niedawno (1431) mg si gospodar Aleksander,
na spustoszenie niatyskich
jako sprzymierzeniec Swidrygiey,
koomyjskich woci, z ktrych go co prawda natychmiast mciwy
Buczackich przepdzi. Ale gdy wkrtce potem umar, osaba
Modawia skutkiem walk midzy dwoma jego synami: prawym
ze strony cesarza

cztery

i.

way

or

Eliaszem, ktry oeniony

szask,

by

siostr krlowej Sonki,

Marynk

Hol-

nieprawym Stefanem. Obaj ofiarowali poddastwo Polsce,

obaj prosili o przebaczenie za wiaroomstwa ojca. Utrzyma si zrazu
Stefan, a Eliasz uciek do Polski, gdzie trzymany by na zamku sieradzkim w agodnej niewoli, z ktrej si niebawem, przez nikogo
nie cigany, wymkn (1435). Panowie podolscy zaporedniczyli pokj
midzy obu brami, na podstawie ktrego pnocna Modawia przypada Eliaszowi, a poudniowa Stefanowi. Eliasz niebawem przyby
do

Lwowa

tutaj

zoy

dnia 18 wrzenia 1436;

odstpi krlowi

ojcowskiej,

hod

kilka
i

uroczysty

za

Wadysawowi,

krlowi

dni potem, na przebaganie winy

jego

nastpcom ziemi szypienick,

bya otrzymaa z miastami Chmielw,

Chocim. Przy tej sposobnoci umorzy te wszelkie zapisy,
Cecyn
jakie Modawia od Korony otrzymaa.
Zapewne bya midzy nimi
->ktr

Modawia

od Korony

take pretensya do 1000 rubli frankoskich 1 ktrych

Jagieo z dawnego dugu Aleksandrowi nie spaci ktrych te nie
zabezpieczy zastawem czci Pokucia z Koomyj
Sniatynem, jak
byo na wypadek niewyrwnania dugu umwione. Dugosz opowiada
nawet, e Eliasz zobowiza si do rocznej daniny 200 wozw wyziny, 400 wow. 400 postaww purpury
100 koni; czy jednak byo
to zobowizanie rzeczywicie uczynione, a tern bardziej wykonane,
stwierdzi nie mona. Nawet ziemia szypieniecka nie przesza fakrozumiana

),

tycznie

posiadanie Polski.

Bd

co

bd

mona

jednak za bada-

albo litewskich, jak si odnony akt wyraa

) Tysic rubli frankoskich
Hurmuzaki, Documente I, 2. 829)
4000
2000 grzywien groszy praskich
dukatw, w przyblieniu. (Piekpsiski w Hozpr. wydz. hist.-fil. Akad. Urn.
l

(E.

i.

9,

Btr.

160).

FKYDERYK

WADYSAW

I'AI'ES:

III

529

1434-1444

powtrzy, e jeszcze aden wadca modawski

czem rumuskim
Prawie rwnoczenie (1438)
nie okaza tyle ulegoci wobec Polski.
wadca poudniowej Modawii, Stefan, zobowiza si suy wiernie
nie jej pomoc przeciw wszelkiemu, nieprzyjaKoronie polskiej
J

wzajemno pomocy.
Najmniej stosunkowo wydatnym okaza si skutek wikomierskiego zwycistwa dla w. ks. Zygmunta. Zrazu opanowa tylko Smo-

cielowi, zastrzegajc sobie jednak

Witebsk za dopiero w roku nastpnym. widrygieo

opuszczony
przez Krzyakw, zagniedzi si na dobre
jednak, cho
w ziemiach poudniowo-ruskich. Sam sobie mia to poowiczne powodzenie do przypisania Zygmunt. Usun si po bitwie od dalszej
akcyi przeciw Inflantom, podobnie jak Witod po Grunwaldzie, a niebawem wda si wprost w konszachy nieprzyjazne Polsce z Krzyakami, z cesarzem Zygmuntem
nastpc jego Albrechtem II, a moe
lesk, Poock

nawet

Tatarami.

byo teraz dla widrygiey rzecz

cigu
obrci chorgiewk wej w konszachty z Polsk.
roku 1436 przyszo zawieszenie broni do skutku, a pniej toczyy
Nic przeto dziwnego,

moliw

si

ukady w sprawie

dalsze

sierpnia 1437 zjawi

mu

widrygiey,
Krakowie. Tu jednak

zaopatrzenia

si osobicie

stanowczej odpowiedzi, lecz

ktry

13

nie dano
do zjazdu na w.

odoono spraw

Sieradzu.
Nie wiele spodziewajc si ze strony rzdu
tam
pojecha widrygieo z Krakowa do Lwowa
4 wrzenia z panami ruskimi zawar umow partykularn, ktra,
po zastrzeeniu wzajemnej pomocy przeciw wszystkim nieprzyjacioom^ oddawaa Koronie wszystkie ziemie widrygiey po jego
mierci
zamek ucki za natychmiast. Gdyby zgromadzenie sieradzkie nie potwierdzio tej umowy, w takim razie panowie ruscy

Jadwig

polskiego,

za

uck

mieli

obmyle

jakie

inne

zaopatrzenie dla

widrygiey.

panowie kijowscy ze strony widrygiey

wystawili akt gwarancyjny dla tej umowy.
Tymczasem w.
litewski Zygmunt, przeraony ukadami
widrygiey. postanowi dziaa stanowczo
wysa dwa wojska.
jedno pod uck, a drugie pod Kijw. Szybko pospieszy widrygieo ze swoimi na obron poudniowej Kusi.
w jakie dwa tygodnie po ukadach lwowskich odnis wojewoda Jursza wietne
zwycistwo nad armi kijowska nieprzyjaciela, poczem armia ucka

Wojewoda

Jursza

inni

ksi

Nistor:

hic moldauisohen Anspriiche au.fPoko.tien (Archiv

rozprawa oparta na znacznym ma tery ale, ale <> zadziwiajcym braku cisoci
bezstronnoci. Take publikaoyi Hurmuzakiego naley
ostronie uywa, zwlaszc
pod wzgldem chronologii.
'

Gesch.

.1.

101,

1910)

>

Encyfclopodya

|><ilska.

T. V,

cz.

1.

530

HJ.STOKYA POLITTCZNA

musiaa si. cofn pospiesznie

pomoc polsk w tych walkach;

zauway mona

naczelnego

By

).

moe,

w kadym
starost

widry g-ieo mia

kocu r. 1437

razie przy

Rusi

zamku

posiadaniu

uckiego.

Wypadki te miay oczywicie wpyw znaczny na przebieg obrad

Zygmunt protestowa przeciw popieraniu rywala przez
sieradzkich.
panw ruskich; za nim przemawiay prawnie dawne umowy, a politycznie obawy, aby widrygieo nie sta si znowu gronym. Jakkolwiek wic penomocnicy zjazdu sieradzkiego otrzymali polecenie,
aby si starali o przyzwolenie Zygmunta na jakie zaopatrzenie
dla stryjca krlewskiego, choby ze strony Korony, to jednak, przybywszy do Grodna, stanli cile na,gruncie daw nej umowy
opuszczajc widrygie w zupenoci, zobowizali si odwoa ode
wszelkie posiki polskie, szczeglnie za uck zaog. Natomiast
Zygmunt ponowi dawne przyrzeczenie, e wszystkie kraje litewskie
utwierdzi je now gwarancy
po jego mierci przejd na Koron,
przez okrelenie, e nikomu adnego zamku ani ziemi nie powierzy,
ktoby przedtem nie zoy odpowiedniej temu przyrzeczeniu przyT

i,

sigi

grudnia 1437).

(6

Mimo
z

tych

opuszczeniem

postanowie panowie czerwonoruscy ocigali si

Zygmunt musia sobie sam poradzi.
i

ucka

W styczniu 1439 pisze do w. mistrza, e uck, ktry mu Polacy

wbrew zapisom zatrzymali, sam mu si podda. Bg da go nam
mimo ich woli. Co si dziao ze Swidrygie w tych czasach, bliej
.

nie wiemy; do,

wszystko na Litwie straci na rzecz Zygmunta,
zatem take Kijw
litewskie Podole czyli Bracawszczyzn nad
Bohem. Korona uzyskaa od Zygmunta jeszcze raz, mimo caej jego
to w najkorzystniejszej
potgi, potwierdzenie grodzieskiej unii,
dla siebie formie, w ktrej krl polski oznaczony jest wyranie jako
i

zwierzchnik, jako brat starszy

Zygmunta

maoco przedtem pisa Zygmunt do

(31/10 1439).
2

cesarza Albrechta

),

Wprawdzie
niesusznie

Polacy tak rzecz przedstawiaj, jakoby wielkie ksistwo z ich ramienia dziery, gdy/ czuje si na niem dziedzicznym panem z Boej

aski

ale

nie o

ta

czem

inflanccy,

chodz,
')

potrzeba akcentowania niezawisoci

wai

otrzymuj doskonae zaopatrzenie, a upominaj si o kilku-

Hruszwica,

z ktrej

pisany

eh walkach, zapewni: nie jest

dawcy

wiadczya

przeciw nem. .lako/ wiedzieli o tern dobrze preceptorw ie

odPolacy maj silne zaogi na Litwie, przychodz

Liv.

Est

u.

jesl

lisi

wsi w

widrygieHy

23/9

Kurl. Urkb. VIII. Nr. 221, tylko Hruszwica

Lewicki: Przymierze Zygmunta W.

(Rozpr. wydz.

hist.-lil.

Ak. 37, 1898).

H37

de w. mistrza

przemyskiej ziemi, jak objaniaj wyks.

mul Hohem.
z Albrechtem

litewskiego

II.

FRYDERYK PmEE:

letni
w.

WADYSAW

czynsz zalegy, w kwocie

ksi

byo

inkorporacyi

tak silnie

531

1434 1444

100.000 kop

ktrego im
Przejcie do
zaznaczone, jak nigdy przedtem.

odmawia, pragnc

nie

III

obnienia

tylko

Swidrygieo baranw wprawdzie pasa

gr.,

).

musia na Wooszwrd panw czerwononie

czynie, jak chce legenda, ale siedzia cicho

ruskich, pobierajc dochody z Grdka
z innych dzieraw,
przechowywa si na lepsze dla siebie czasy. A za czasy te nadeszy
nad wszelkie spodziewanie prdko. Dnia 20 marca 1440 zgin Zyg
i

munt w Trokach z rki mordercw; w Wilnie zjawi si Kazimierz,

w Lucku Swidrygieo zacza si cakiem inna na Litwie epoka.
3. Zabiegi o czesk i wgiersk koron. Zaledwie skro dziesicioletniego nastpcy Jagiey uwieczona zostaa koron krlestwa
i

polskiego, a

strony

ju

pierwszym zaraz zabiegiem

rzdu krakowskiego byo wysanie

swadziebnego

do cesarza Zygmunta

polityki zagranicznej ze

znamienitego
z

prob

poselstwa

rk

jedynej wnuczki cesarskiej, crki Albrechta austryackiego

luksemburskiej, dwuletniej ksiniczki Anny.

oku

nietylko

bezpieczestwo

od

Juz

zachodniej

dla krla
i

Elbiety

wtedy miano na

wpywajcej

strony,

Krzyakw, ale take

widoki wspaniaej sukcesyi.
Jednake Zygmunt nie zachwyci si tern poselstwem,
to nietylko
z powodu bdu taktycznego, jaki popeni Piotr Szaf ra nie, wojewoda krakowski; wysa bowiem samowolnie, przed poselstwem, do
cesarza propozycy objcia opieki
zarzdu nad krlestwem polskiem, czego si potem posowie, ku obrazie cesarza, musieli wyprze. Przyczyna niechci Zygmunta leaa gbiej: cesarz mg uznaznacznie

na

wa

zamiary pokojowe poselstwa,

ale

mg wszake

nie

popiera

widokw sukcesyjnych. Nie na to przeprowadzi kombinacy czesko- wgiersko- austryack, aby si imaa przedzierzgn
w kombinacy czesko-wgiersko-polsk. Da wic odpowied tak,

polskich

zanim si przystpi do ukadania zwizkw rodzinnych, naleaoby poprzednio usun istniejce midzy stronami kwestye sporne.
myl tej odpowiedzi zebra si okoo Zielonych witek
wgierskich w Kez(27 maja) roku 1436 zja/.d panw polskich
marku, na ktrym Wgrzy wystpili z oryginaln propo^ycy bezpatnego zwrotu Spisz. Ju J. Caro (IV, 4-4 uczyni! przypuszczenie,

rekompensacy za
propozycy t mona tylko rozumie jak
zrzeczenie si praw wgierskich do Kusi, ktre \\ myl ukadu lubo
miay by po mierci jednego z kontrahentw
wolskiego z r. -41
umar niedawno) uregulowane. Przypuszczenie
(a wszake Jagieo
(ara przyjy sn; w dziejopisarstwie polskimi: a warto zwrci uw.
1

')

Cod.

epist.

1?

II.

Nr. 261;

Liv.

Est

u.

Curl.

Urkb. IX. Nr.

.">:

li 8

.)'.'>'_!

HISI

ORYA

POLI

e/.NA

suma 37.000 kop grosza praskich, w jakiej by Spisz zastawiony,

prawie si rwna wedug kursu wczesnego sumie 100.000 z. w g.,
Panowie polscy
jak Wgrzy oceniali swoje pretensye do Kusi 1
).

wwczas t propozycy,

odrzucili

a tak

sprawa pretensyi wgierskich

Rusi przesza do szeregu tych wielu, ktre

uwisy w powietrzu, aby sit; kiedy pojawi

(In

naszych

dziejach

widmem zowrogiem

w chwili najgorszej.
Jeszcze w ostatnim roku ycia Zygmunta, kiedyto cesarz dosta si by nareszcie do Pragi, toczyy si w tern miecie dalsze
o spraw maestwa 2 ). Pooukady z Polsk o zjazd graniczny
enie Zygmunta stao si nieco atwiejszem, odkd ksiniczka Anna
przestaa by* jedyn dziedziczk wszystkich jego koron, otrzjmawszy
i

modsz

(14:;i))

jakkolwiek

Elbiet.

siostrzyczk

Ale

tak

spraw popiera papie Eugeniusz

ou

Dopiero na miertelnem
1437) oczekiwa Zygmunt poselstwa polskiego
ale daremnie.
stany wgierskie.

ociga si

cesarz,

popieray te
w Znojmie (-j- 9/12
niecierpliwoci

IV.

Byo ju zapno.

Polacy, nie spodziewajc si korzystnego zaZygmuntem, przerzucili si w Czechach na stron

opozycyi weszli w ukady z cesarzow Barbar, z taborytami z party
cile narodow. Ci wszyscy owiadczyli si za nastpstwem krla
Znaleli si wprawdzie w mniejszoci na
polskiego w Czechach.

atw ienia sprawy

sejmie krlestwa czeskiego

i

kalikstyni

na

nie

uznali

Pradze,

prawa Albrechta

27 grudnia 1437, bo katolicy

Elbiety, oparte na zotej

bulli

tak
ukadach rodzinnych habsbursko luksemburskich ale
wyrzekli si swoich zwizkw z Polsk. Nie otrzymawszy od
-

da

husyckich
w sprawie swoich
wprost do odrbnego wyboru
na
zebraniu swojem w Kutnejhorze zaprosdi na tron czeski Jai!ieowego
syna. Prawdopodobnie ju wtedy skierowali Polacy wybr w yranie
Albrechta naleytego zaspokojenia
i

antyniemieckich, przystpili

ju

na

osob modszego

zasad

r.

1382,

kocu

Jagielloczyka, Kazimierza, a to ze
polski

krl

wzgldu

na

Polsce pozosta powinien.

zjazd w Korczynie, na ktrym stano poselstwo czeskie, wedug Dugosza

dosy marne chuda. Bya bardzo silna opozycya przeciw przyjciu
korony czeskiej: sprzeciwiali sn; temu wszyscy biskupi ze Zbigniewem
Olenickim na czele, a take
ksita mazowieccy; jeli za Zygpopiera
munt litewski
spraw, to wiedziano, e czyni to obudnie,
aby Polsk uwika na zachodzie. Opozycya uzyskaa jednak tylko
Przy

kwietnia

r.

14H8 zebra si wielki

2,220.000

24

nnik florena wgierskiego),

ikten

XI,

92.500. (Rozpr.

wydz.

hist.-fll.

Akad.

9,

FltYlkRYR 1'APEE!

WAUYS.AW

III

53H

1434-1444

od bdw kapod siln przewag baronw modszych wybr Kazimierza przyjto wyznapoznaskiego (Jan Tczyski
czono wojewodw krakowskiego
Sdzi wj Ostrorg) do wkroczenia na czele wojska do Czech. Daremnie starsi panowie doradzali drog ukadw, do ktrych miano
tyle,

zabezpieczono Polsk od nieporzdkw

za pomoc koniederacyi, zreszt za

cerskich

tak

atut

silny

rku; poselstwo

Albrechta,

ktre

pocztku

na

czerwca zjawio si w Krakowie, otrzymao tward odpowied,

wojewodowie, ktrzy wkraczaj do Czecb, maj take penomocnictwo do ukadw. Podobnie
ksita sascy, gdy chcieli pere
dniczy, otrzymali tp odpowied: nie moe by porednikiem,
i

kto jest

pomocnikiem (Albrechta)

Cae

1
).

przedsibiorstwo awanturnicze przeprowadzone zostao,

Wojewodowie wprowadzili
jeszcze na domiar wszystkiego, sabo.
do Czech ok. 4.000 wojska, ktre przy pomocy czeskich zwolennikw
to

Kazimierza wzroso

krl wgierski
przytem znacznie lepsze
kmitygenty, zwaszcza z Wgier
z Rzeszy. Wojska Kazimierza nie
si zatem
mogy mu stawi czoa w otwartem polu,
z pod Kralowego
tani si. obwaroway. Tam
Hradca pod Tabor
tedy toczya si (od 15/8 do 15/9) owa trojaska wojna, ktra
wprawdzie do stanowczpgo wyniku nie doprowadzia, ale ostatecznie
przecie wypada dla zwolennikw Kazimierza niepomylnie. Wojska
Albrechta zaj wprawdzie Taboru nie mogy, ale wychylajcych si
taborw husytw, mimo pomocy polskiej, rozz swoich grodw
krlowi
gromiy w otwartem polu pod Zelonicami (Sellnitz). tak.
droga na lsk przez Luyce stana otworem.

niemiecki

do jakich 12.000;

mia dwa

czeski,

razy

Albrecht,

ale

tyle,

cofny

Na
dziernik

Brzegu,

lsku
na

przebywali

czele

obaj

pospolitego

podczas gdy oddzia

Jagiellonowie

ruszenia

przez

maopolskiego,
operowa pod

wielkopolski

cay

pa-

okolicy

Namyso

Wrocawiem. Przycinici do muru Grnolzacy: ksita,

ziemianie mieszczanie, zawierali umowy z Jagiellonami, obowizujc
-i<;
zoy hod Kazimierzowi po koronacyi; a tymczasem odda mu
uytku
do
przeprawy nadodrzaskie, wobec Polski za na przyszo
to
nic nasya jej faszywej monety.
przestrzega pilnie pokoju
by cay rezultat wyprawy, oprcz, spustosze, na ktre si Albrechl
przed caym wiatem uala.
Zima nadchodzia, zabrako ywnoci
trzeba byo z pod
paszy, z Czech wracay marne niedobitki
do
Opawy wraca
Polski.
Gdy AJbrechl 23 listopada wkracza do
Wrocawia nieprzyjaciela ju nigdzie nie zasta na caym SlSku.
w mu

Iex

epist.

III.

p.

)C.r>

534

IIISIORYA POLITYCZNA

ju wojewodowie
wtedy w Wrocsi powane posel-

Sprawa zesza znowu aa drog ukadw,

w Czechach prowadzili,

awiu,

ktre

bezskutecznie. Jeszcze

1439 zjawio
r.
arcybiskupem gnienieskim na

gdzie na Trzech Krli

stwo polskie
byy

cho

zj

zbyt rozbiene: Albrecht

stanowiska

czele,

da poprostu rezygnacyi Kazimierza,

nowy wybr:
rezygnacy obu pretendentw
nawel na sd rozjemczy, choby papiea, zgodzi si nie chcieli.
Ukady maeskie podobno zrazu lepsze rokoway nadzieje, ale te
si rozbiy. Zaledwie legat papieski, udawszy si za wracajcymi do
proponowali

Polacy

domu Polakami do Namysowa,

do 24 czerwca; w midzyczasie
granicy polsko-wgierskiej.
jak tylko

dalej,

ten zjazd

posun

nie

pokojowy na
jednak sprawy

zjazd

do przeduenia rozejmu.

godnem

Uwagi

sklei 10 lutego zawieszenie broni

mia si odby

jest,

jak

daleko

idce

wysuwa

pretensye

cesarz

potrca nawet

za

o prawa
uniewanienia
czeski
krl
Mazowsza,
jako
z w ierzchnicze do
zapisw Zatorskich, jako krl wgierski wypomina Spisz, Ru, Potym ostatnim punkcie zaledwie raczy si zgoModawi.
dole
dzie na dalsze pozostawienie sprawy w zawieszeniu. Ale, co najwaniejsze, przeci stanowczo aspiracye jagielloskie do rki posanej
dziedziczki luksembursko-habsburskiej i, szukajc oparcia dla swego
domu w Niemczech, zarczy dnia 2 kwietnia 1439 starsz sw crk
\nn z ksiciem Wilhelmem sasko minieskim.
Bya tedy klska na caej linii. Kiedy Albrecht umar (27 pad.
1439), nikomu si nawet nie wspomniao w Czechach wraca do

Albrecht

czasie tych

ukadw. Jaku

da

kandydatury Kazimierza Jagielloczyka.

Polsce

rozgoryczenie

powodu zawodu w awanturniem przedsiwziciu czeskiem skru

pio si, jak wiadomo, na zwolennikach husyckich, ktrzy zasali trupami pole bitwy rokoszowej pod Grotnikami.
Zwyciskie stronnictwo Zbigniewa Olenickiego ju od dawna

zwracao oczy

w inn

stron.

wojny

czasie

czeskiej

z jednej

podkomorzy krakowski, prowadzi przeciw

co prawda niezbyt szczliwe najazdy na Spiszu:
Albrechtowi
z drugiej za strony szy bardzo znaczce listy od panw polskich
ych listach uderzaj dwie myli: 1)
do panw wgierskich.
wspdziaanie
Wgier Polski przeciw Turkom
korzystnem byoby
strony

Piotr Szafraniec,

Wgier

Czech panoWgrzy do" ostro odpowiedzieli Polakom, o ile

chodzio o wierno ich dla panujcego nawczas krla Albrechta;
nie mona jednak powiedzie, aby te myli byy im przeciwne w zaTatarom
2)
wanie niemieckie.

sadzie,

jeszcze

jako
za

niekorzystnem jest dla

program na przyszo.

Zygmunta

polskie

Bod, jak

projekty

wiadomo,

maeskie;

popierali oni

na

sejmie

za

FRyDBKYK PAPER: W,ADYS".AW

budzislrim
krl

maju

r.

obcym urzdw

1439
nie

535

lii 1434-1444

aby

zastrzegli sobie bardzo stanowczo,

powierza,

Wgrzech rezydowa
wyda. A kiedy w czasie

aby

na

aby crek bez wiedzy stanw za

nie
pobytu Albrechta w Budzie powstay krwawe rozruchy antyniemieckie, kiedy si okazao,
krl Niemiec nawet do wojny tureckiej
nie potrafi wzbudzi zapau w narodzie i pada twierdza Semendrya,
wwczas utwierdziy si jeszcze owe idee w umysach Wgrw.
Krl Albrecht umar w powrocie z nieszczliwej wyprawy tui

a poselstwo polskie, ktre z kocem r. 1439 przybyo do

zastao tam usposobienie bardzo dla Polski przychylne. Jak
tam kanclerz Jan Koniecpolski
kasztelan sdecki Piotr Kurowski
reckiej,

Budy,

sw

spraw, o tern bliej nie jestemy powiadomieni;

do, e skoczyo si nie na mniejszej rzeczy, jak na tern, e sejm
wyierski wydelegowa okazae poselstwo do Krakow a
upowani
je do ofiarowania rki krlowej wdowy Elbiety
korony wgierprowadzili

skiej

Wadysawowi

czas lat 31

Jagielloczykowi.

znajdowaa si

stanie

Elbieta, ktra liczya

bogosawionym,

tylko ze

wwzami

daa swoje przyzwolenie warunkowo, zostawiajc sobie

wyranie furtk na przyszo; ostatecznie jednak w wczesnych
warunkach wszystkie uprawnione na Wgrzech czynniki powoyway na tron Wadysawa.
oczach

W
tego

r.

Krakowie przyjto pojawiajce si w pierwszych dniach lu1440 wielkie poselstwo wgierskie nader okazale
z ogroi

mnym zapaem wzito

si do obrad nad uni Polski z Wgrami.

podobiestwo urzdze pastwowych
obyczajw ju
od dawna wicej pocigao szlacht polsk do Wgier, ni do
Czech, mimo ich sowiaskiego jzyka; tu odpaday obawy religijne,
a otwieraa si natomiast wspaniaa misya walki z pksiycem
w obronie caego chrzeciastwa Nie stano wic na przeszkodzie
ani jawne w tym wypadku przeciwiestwo dwu zasad, e krl w
uierski na Wgrzech
e krl polski w Polsce przebywa powinien,
Modawii, ktr odroczono, ani danie bezpaani kwestya Rusi
Uderzajce

Wgrom

przyznano: zawarowali sobie

tnego zwrotu Spisz, ktre
tylko Polacy, w zamian za pomoc przeciw Turkom, /.< strony Wgier

pomoc przeciwko Tatarom.

Ukady byy

wgierskiej byty korzyci

Wtem od krlowej Elbiety

stronie

spieszny

stpca
a

<lo

tronu,

po

/.

staje

nieuywane

grzech,

prawie na ukoczeniu;

po stronie polskiej chwata.

Komorna przybywa u <>niec poKrakowa z wiadomoci, e 22 lutego urodzi] sic; naz owiadczeniem, e krlowa przyzwolenie swoje cofa

caem sercem

daa,

zarazem

\\

w obronie praw
rodzinie

rywala

swojego syna.

habsburskiej,

swegfo

ale

ktremu

popularne

aa

mn: Wadysaw. Mona

na-

s<

536

HI8TORYA poi ITYCZNA

wyobrazi konstrnacy,
wszystkiego jednak ani

wydano

tylko akt.

po

pada na obrady krakowskie. Mimo

jaka

Wgrz} ani Polacy ju si cofn nie chcieli;

Wadysaw (Pogrobowiec) dziedziczy tron w-

Wadysawie

Jagielloczyku, guyby ten z Elbiety synw

mia ). Spodziewano si bowiem jeszcze zawsze,
przyjdzie do
jakiej umowy z krlow,
w tym radu wyprawiono do niej dwa
gierski

nie

a a niem polskie.
Elbieta postpia bezwzgldnie
poselstwo wgierskie
uwizi kazaa; poczem posowie polscy (S. Ostrorg J. Koniecpolski)
zawrcili z drogi, co im ju Dugosz za
poczytuje. Tak zostay
wszystkie nici przecite; Elbieta opara si wycznie na krewnych swojej matki Cyllejczykach
na krewnych swego
Mabs-

poselstwa, naprzd wgierskie,

\le

bd

ma

burgach.

sam dzie Zielonych witek, 15 maja

1440,

kazaa

niemowl swoje w Biaogrodzie uwieczy koron w. Szczepana,

ktrej jej dama dworska Helena Kottanerin ze skarbca wgierskiego
tajemnie dostarczya. Nastpnie oddaa wszystkie dzieci w rce ceFryderyka, sama za osiada w Preszburgu,
przyjwszy do
suby swojej .lana Giskr. wodza onierzy najemnych, powierzya
mu obron grnych Wgier. Wojna domowa bya wic na Wgrzech

sarza

zdeklarowan.

Wadysaw

Jagielloczyk by gr. Uczyniwszy w Sczu pozarzdzenia co do Polski i co do Litwy, dokd wysany

zosta brat jego Kazimierz, dnia 23 kwietnia stan na ziemi wgierskiej, a w czasie koronacyi Pogrobowca znajdowa si ju w Jagrzii
trzebne

wgierscy stanli po jego stronie:

Szymon Rozgonyi, Mikoaj Ujlaky, Jan Hunyady. Uprzedzajc swoich
przeciwnikw, wkroczy ju 21 maja do Budy; tam zosta przez
stany wgierskie 29 czerwca krlem uznany, a 17 lipca w Biaogrodzie ukoronowany koron, zdjt z gowy w. Szczepana.
jesieni r. 1440 pokonali Hunyady
Ujlaky zwolennikw Elbiety pod
Batta, niedaleko Mobacsa. na wiosn 1441 pogodzili si z Jagie-,
loczykiem nawet
yllejczycy.
Od miasta Papa zaczwszy, a po
ostatnie wschodnie i poudniowe krace, ulegaa jego wadzy caa
korona w. Szczepana. Jednake
pnocno-zachodnia usuwaa si
Najwybitniejsi

(Erlau).

potentaci

<

cz

pod jego bera; ani Fryderyka nie wypar z denburLru, ani Elbiety
z Preszburga
Raabu, ani te ('.iskry z Koszyc, z Preszowa z gfrnowgierskich kopalni srebra. Jan Giskra szczeglnie dokuczliwie

ciy

')

Jakkolwiek akt ten

oa sobie

nosi
t"
i

nak

tsam

(.!.

Chmel:

Jat, co

caego kontekstu wida,

pniej obmylony

akt dodatkowy.

Geschichte Friedricha IV, Bd.

waciwy
ze jest

to

II,

p. 729,

8 marca 144>,
przez okolicznoci wywoany

akt elekcyjny,

t.j.

FRYDERYK PAPEK!

III

537

1434-1444

bo odcina mu, albo przynajmniej

nad Jagielloczykiem,
utrudnia, dro

WADYSAW

znacznie

do Polski.

Nareszcie po trzech blisko latach

domowej zawieruchy czuy si

strony wielce do dalszej walki zniechcone; Elbieta ponadto

zniechcona bya do opieki cesarza Fryderyka. Okazao si, e adna
strona dalej doprowadzi nie moe; ale, co dziwniejsza, okazao si
obie

take,

rzon

przez

moliw ugoda! Ze wzgldu na zamieJagielloczyka wypraw tureck podj si

porednictwa legat papiea Eugeniusza IV, Julian Cesarini,
doprowadzi, po znacznych wprawdzie trudach, jednak tak daleko,
Wadysaw osobicie przyby do Elbiety 15 grudnia 1442 w Raab
jest

midzy

niemi

Wadysawa

zaprzysig ugod.

Ugoda przyznawaa Elbiecie wszystkie zamki,

ktre posiadaa, ponadto nawet niektre inne, tak, aby

twierdzach

nastpia rwno. Dla utwierdzenia pokoju przyrzeka krlowa, o ile

to od niej zaley, wyda starsz sw crk Anno za Wadysawa.
Kwesty wgierskiego tytuu krlewskiego Wadysawa Jagielloczyka pominito
a ponad to wszystko zastrzega sie Elbieta
uroczycie,
pokj ten prawom jej syna w niczem ujmy uczyni

nie

moe

1
)!

Byo

to

wic waciwie

tylko zawieszenie broni,

to

bez

okrelonego bliej terminu, chocia na dusz met

z zamiarem
zapewne uregulowania trudniejszych kwestyi przez dalsze ukady.
co
jednak stosunek Wadysawa do Elbiety zmieni si
gruntownie, sprawa zesza na cakiem inne tory. zwaszcza
osobicie take obie strony odniosy jaknajlepsze wraenie, a krlowa
obiecaa nawet odda wizyt w czasie zapustnym w Budzie.
Tymczasem los zawistny znowu we wszystkiem pbrudzi;
i

Bd

bd

Elbieta zaledwie

kilka

dni

po zawarciu pokoju, 19 grudnia, nagle

umara. Cesarz Fryderyk okaza si znacznie twardszym Wprawdzie

wojnie tureckiej przeszkadza nie bdzie,
on owiadczy,
to
wystarczyo dla pierwszej wyprawy jako zabezpieczenie od zachodu:
ale kiedy przyszo do spisania umowy, zgodzi sic tylko na rozejm

dwuletni na podstawie status

myli,
z krtkiego pokoju

(/ko

nic

(21/5 14-11):

wyklucza) zreszt

moe

powsta pokj trwalszy. Mya

te jeszcze wtedy mowa o maestwie z Ann. Me w pojmowaniu
praw Wadysawa Pogrobowca dwr cesarski by nieprzejednany:

sekretarz \cneas Syluus Piccolomini wobec

pitnowali Jagielloczyka jako
nieprawego krla,
jako krzywdziciela sieroty, a przedsibiorstwo jego jako zabr

kanclerz Kasper Schlick

caego wiata

'i

Dopiero

ostatnich latach wyszf)

Raab na podstawie

Teplitz-Schnau 1905/6

listu
i

na

jaw autentyozne warunki p

samego Cesariniego.

Sprawozdanie

I'<>r

poszuk. na

Jahresberichl des

Wgrzech, HHO.

Ni

Oymn

BlSTORYA POLITYCZNA

f)H8

pokryt paszczykiem krucyaty

nie rozbj, jako uzurpacy,
A jednak nawet AenaS Sylvius nie jest pozbawiony pewnej pojednawczej nuty. bo przy kocu swojej polemiki ze Zbigniewem Olenickim stawia znaczce pytanie: czyli nie mg tego wszystkiego,
zarzdca, krCO mu chodzio, dokona jako tutor, jako opiekun

jeli

lestwa w zgierskiego

ktrym nasuwayby si
wyranych wskazwek nie
mamy. Ale kiedy si czyta w Dugoszu cae przedstawienie wgierskich rzdw Wadysawa Jagielloczyka, kiedy si uwaa uprzedzajc, czasem moe nawet union askawo krla wobec przeCzy nie byo take
podobne wtpliwoci, na

Polsce

ludzi,

dotychczas

to

zdrady
tolerancy wobec przeniewierstwa
zjawia si prawie mimowoli pytanie, czy on sam, wraz z swojem
njbliszem otoczeniem polskiem na Wgrzech, mia pene poczucie
jest w tern wszystkiem
sprawowania prawej wadzy 7 Rad co
cay szereg bdw, ktre ju J. Caro nie bez susznoci sprowadza
d<>
wsplnego mianownika wygrowanej ambicyi a pospiesznego

ciwnikw,

dalej jego

bd

ryzykownego dziaania. Cay tok wypadkw nasuwa powane

wtpliwoci, czy byo koniecznem, aby na Wgrzech sroya si podcinajca krucyat wojna domowa, aby Elbieta musiaa uprowadzi
rodzin swoj do Austryi, abv krl polski by uwiziony na
grzech, kiedy ojczyzna potrzebowaa jego ramienia, a ewentualnie
nawet przyznanych traktatem posikw wgierskich. Znanym jest
wreszcie epilog ubliajcy,
po mierci Wadysawa uniewaniono
i

W-

na

Wgrzech

jego nadania.

Walka

4.

wiat chrzeciaski wczesny

pksiycem.

w wtpliwociach

oczekiwaniu.

Pragn reformy obyczajw,

zwaszcza

skupienia si
n duchowiestwa, pragn te zaagodzenia sporw
chrzeciaskich - a oczekiwa tego po soborze. Ale sobr bazylejski (1431
1449) 2 ) ju od samego pocztku popad w rozterk
/
Eugeniuszem
papieem
IV.
stamtd, skd miao przyj przyczenie husytw Grekw, grozi jawnie nowy roza^. Abstrakcyjne
teorye soborowe ju nie miay dostatecznej siy a podkopyway
powag papiestwa; std upadek caej wogle powagi kocielnej.
wybiera, co byo
Swial chwia si na jedn
na drug stron
dogodniejsze, nawet duchowiestwo
z wyjtkiem u nas chyba
i

uniwersytetu
nad

krakowskiego,

papieem wytrwa

d<>

ktry

przy

samego koca.

teoryi

wyszoci soboru

biskupi przyjmowali

chtnie od soboru zniesienie annal papieskich, natomiast bardzo

p.
i

I,

Gh

I.

|>.

nie-

334
Stosunki

Polski

/.

soborem bazylejskim. Warszawa

iss.

FRYPKKYK PAPEE!

WADYSAW

III 1434-1444

539

chtnie przyznanie dziesicin z nowin plebanom; przyjmowali te

od papiea Eugeniusza, po kolei, kapelusze
od obu stron, od soboru
kardynalskie. Caa ta chwiejno znalaza wybitny wyraz, po wyborze
przez sobr antypapy Feliksa V, w ogoszonej na synodzie czyckim
i

neutralnoci.
A c dopiero mwi

144]

r.

o wadzy wieckiej
jej
stosunku
do spraw oglniejszego znaczenia. Cesarz Zygmunt przyj chtnie
kompaktaty bazyljskie z husytami (1433), chocia ich papie nie
uznawa, bo mu otwieray drog do Czech; Albrecht je tylko z najwikszym wstrtem potwierdzi. A ju co do unii z Grekami, ktr
papie Eugeniusz IV. przeprowadzi na odrbnym soborze we Flo-

ren cy

(6 lipca

rwnoczenie,

1439), to

to

obrbie jednej

tej-

samej dziedziny, objawiy si dwa zdania: Korona

z krlem Wadybiskupem krakowskim Zbigniewem owiadczya si za

Litwa z w. ks. Kazimierzem
biskupem wileskim Maciejem
przeciwko. Stanowisko koncyliarne byo dla Litwy tylko teoretycznym motywem; waciwie chodzio o wzgldy praktyczne. Unia
nikogo nie zadowolia: Bazylejczycy zarzucali,
koci aciski
zadaleko si w ustpstwach posun. Rusini przeciwnie; Moskwa
wprost potpiaa uni. Grunt by na Litwie nieprzygotowany, unia
rolin egzotyczn, metropolita Izydor czowiekiem obcym. Sprawa

sawem
uni

nie

miaa poprostu widokw powodzenia,

naraa.

dlatego

nie

si

chciano

dla niej

I
oto jest punkt decydujcy.
tej rozterce, w jakiej si wiat
chrzecijaski nawczas znajdowa, czekano, za ktr spraw owiadczy si palec boy, czyli, po ludzku mwic, ktra bdzie miaa za
sob powodzenie. Zrozumia to dobrze papie Eugeniusz IV kiedj
sobr bazylejski trawi si w namitnych a bezpodnych dysputach,
on rozwija czynno gorczkow. Tak w tej najwaniejszej sprawie,
w sprawie unii kocielnej, czu doskonale,
tylko wtedy bdzie
miaa powodzenie, jeeli Zachd potrali ocali Grekw od jarzma
tureckiego. Wywici tedy haso krucyaty
a mia do swoich
tak oddanego, jak kardyna
usug dyplomat tak znakomitego
Julian Cesarini. Juliana dzieem byy
kompaktaty bazyljskie pokj
Klbiet ukad z Fryderykiem
przywilej budziski, rwnajc)
z
duchowiestwo grecko- katolickie z rzymsko katolickiem (28 3 14
zatem ju mona byo wznie krzy legacyjny poprowadzi zjedno:

czone zastpy

Wadysawem

wgierskie
na czele, z

krzyowo za Dunaj, z krlem

wodzem przy boku, jak Jan Hunyad]

polskie

takim

przy kocu rzdw Albrechta ulega nawale tuSemendrya. Szczliwszym byl Jagielloczyk, bo znalaz
takiego obroc Belgradu w r. 1440, jak Jan Thallczy,
taki*

Jak wiadomo,

recki

54'

historya polityczna

>

poudniowych Wgier, jak Jan Hunyady. Hunyady w r. 1441

Turkw, pod Belgrad powracajcych, krwawym mieczem odpdzi,
a w nastpnym roku dwa razy srodze rozgromi w Siedmiogrodzie.
1443 ju si nie wayli na napad, mieli zreszt nie mao zar.
jcia w ^zyi Mniejszej - mona byo istotnie porwa si na wojn
a c z e p n .

obroc

/.

Dwa sejmy byy

ukady

Fryderykiem

pod Belgradem

sporo czasu; wreszcie

11

Cliskr

Mg mie

l
).

w styczniu w czerwcu;
przygotowania wojenne zajy
padziernika znajdujemy obz Wadysawa

tego roku

ze

Budzie,

sob

ok. 40.000

wojska.

Pochd posuwa si dolin serbskiej Morawy; zaraz po jej

drugi raz mocniej w srogiej
przejciu pobi Hunyady raz Turkw
zajto Nisz, zajto Sofi
wydano haso: na
batalii pod Niszem:
zdemoralizowani, uznali za jedyny
Turcy, przeraeni
Filipopol
ratunek obron wwozw bakaskich, t. z przesmyku Trajana, tudzie
wwozu Zlaticy; tam si rzeczywicie przeama impet chrzecian.
7

Wzito

kilka trudnych

szczeglnie

moliwo
pani

za

stoczono

pozycyi,

sam dzie

wigilijny

kilka

bohaterskich walk.

ale ostatecznie

okazaa si

nie-

wwozw wrd zimy. Ogoszono kamrozpoczto odwrt tsam drog. Jeszcze raz

przelorsowania

ukoczon

wojskiem Turcy pod Kuno wica, niedaleko Niszu,

spokojnie wracao wojsko chrzci
zdobyczy, dla uatwienia
jaskie, spaliwszy tylko mniej cenn
pocln idu. Dnia 13 stycznia 1444 znajdowao si pod Kruszewacem,
26 t. m. pod Belgradem 2
Dowdztwo caej wyprawy
dnia 2
spoczywao oczywicie w rku Hunyadego. ale mody krl walczy
bohatersko kilka razy, odnis nawet ran od strzay na lewej rce.
W" tymsamym prawie czasie, kiedy w Adryanopolu witaa sutana siostra w aobnych szatach, bagajc go na kolanach o uwolpobici

nastpujcy
poczem ju

zostali

za

do

nienie
lebi,

cz
).

niew

oli

wkraczaj

chrzecijaskiej

Wadysaw

maonka swego Mahmeda Czewrd niebywaego tryumfu

.Jagielloczyk

w mury wgierskiej stolicy. Szed boso, chocia to by luty 3 zwyczajem ojca wracajcego po zwycistwie, do kocioa N. P. Maryi,
tarcze herbowe najaby w nim umieci'- zdobyte znaki wojenne
12 polskich; midzy nimi
znamienitszych rycerzy. 12 wgierskich
),

')

Cod.

Miooris Poloniae

dipl.

t.

IV, p. 424, ex or.

hiwum krlestwa wg. w Budzie Nr

29476, 29252, 29477.

Od

Dr.

Beli

lv;m\ iegO.

lc
Wadysaw w Budzie
w Belgradzie, nie mg wprawdzie
(Caro IV, 334) /a' wzgldu na odlego, ale mg
wkrtce potem (n. p. 8/2.
3obot); dokumentem stwierdzi moemj jego pobyt w Budzie 13/2 (Areh. kr.
~i>'<

>

\i

29.263

by
by

FliYDKKYK PArER!

by Odrow
stwa,

listy

ksit

WADYSAW

III

541

H34-1444

wicekanclerza Piotra ze Szczekocin. Przychodziy poseldary od papiea, od krlw Francyi, Anglii, Aragonii, od

Burgundyi

Medyolanu,

z- Wenecyi, Florencyi

Genui,

z gra-

z obietnic pomocy.
zachceniem do dalszej walki
Pord tylu poselstw wietnych znalazo si take prawdziwe
pokrzepienie dla serca: poselstwo z ojczyzny. I ono w gorcych
sowach wysawiao ask Boga, ktry na osob na imi W. K. M.:
takie zesa powodzenie, o jakiem nikt nawet nie wayby si marzyca ale do dalszej walki nie zachcao, raczej do poprzedniego

tulacyami, z

Zapraszao usilnie do Polski. Ojczyzna potrzepowagi krlewskiej. Wewntrz trapia j anarchia

w szafunkach kancelaryjnych skarbowych, od zewntrznej strony
naciskay nieprzyjacielskie zamachy. Od zachodu byy cigle utarczki
z wielk szkod
co prawda wzajemn
ze lzakami, naprzd
z wodzem krlowej Elbiety Leonardem Asenheimerem, potem z ksiciem Mikoajem Raciborskim i Bolkiem Opolskim; od pnocnegowschodu naciskali Litwini na ksit mazowieckich, aby im odebra
Podlasie, od poudniowego wschodu cikie rany poniosa Ru od Taustalenia stosunkw.

bowaa

ramienia

tarw.

Ju

w.

r.

1438,

wanie w

czasie czeskiej wojny, zadali Tatarzy

srog klsk szlachcie ruskiej; najznakomitsi obrocy polegli, innych

pocigay Wgry tak, e te ziemie przeciw dalszym najazdom nie
miay dostatecznej obrony. Nie mamy wprawdzie naleytej ewidencyi tych najazdw, ale to pewna, e byy czste, a tak zniszczyy
Ru Podole, e ziemie te prawie stany opustk odogiem. Tani
byo take pole dziaania godne bohatera, tam byo zaiste uprawnionem
danie wzajemnej pomocy od Wgrw. Krl obieca przyby
na Zielone witki (31/e>); wszystkie stany przygotowyway si na
i

przyjcie pana, im bardziej

1

falny,

oczekiwanego, tern

bardziej drogiego.

zdawao si, e Krakw bdzie mia take taki dzie tryumjaki miaa Buda.
Wgry wolne
tego roku od najazdu

tureckiego,

o tern

nikt

bd

nie

wtpi

ale

stao si

co

wicej:

sutan

Murad przysa posw z prosi);; o pokj, czasowy albo trway. Dziaa

za porednictwem podlegego Wgrom despoty Serbii, Jerzego Brankowicza, szwagra swego, ktremu mimo pokrewiestwa zabra wiele
ziem, a synw, w Semendryi schwytanych, olepi
otrzebi kaza.
Teraz ofiarowywa uwolnienie synw
zwrot ziem. Jerzy stara
pozyska Hunyadego przekazaniem mu posiadoci swoich Vilag<
var; ale warunki pokoju same przemawiay /a sob.
Prcz 100.^00
dukatw okupu za uwolnienie szwagra Gzelebiego pomocy wojennej
i

razie

potrzeby, ofiarowa sutan oddanie Bonii, ktrej

mas/.ko po pierwszej wyprawie

Wgrom,

metylko Serbii

Serbii

po

Nisz,

ale

podda Bi
take starej

wadca

oraz Serbii,

po

Noweb

l.>

542

koo

HISTOKYA

Prisztiny, a

toczone przez

ju

nawet

Dugosza

KOI. IYI7.NA
I

jeli dobrze rozpoznajemy twierdze przy-

po okolic Skoplii iCskub)

Sztiplje

Temeswarze umwi Hunyady

10-letnJ pokj na podstawie tych warunkw
zaprosi krla posw
tureckich do Szegedinu. Krl przyby z Budy, warunki przyj wobec

llstib),

w dorzeczu Wardaru!

posw

tureckich zaprzysig,

sierpnia 1444

Tymczasem, jak nieco przedtem,

pokoju

Raab, niespodziewana

2
).

cztery

dni

po zawarciu

mier

Elbiety wszystko nagle podcia, tak

tu w Szegedinie w trzy dni zaledwie nastpi przewrt
fatalny. Julian Cesarini. przygnbiony takim obrotem sprawy, zaraz
po odjedzie posw tureckich, zaklina krla, aby pozosta wiernym
pierwotnej przysidzie, ktr si na sejmie wiosennym budziskim
do podjcia wyprawy tureckiej w tym roku zobowiza. Przedkada,
przysiga szegediska, jako przeciwna wczeniejszej budziskiej,
jest niewan,
a mia do tego jako wielki
j rozwizuje
peniteneyaryusz kocioa prawo. Zwraca uwag na ciki zawd,
jakiby dotkn cay wiat chrzeciaski, ktry tej wyprawy czeka,
ktry si na ni gotuje. Oto obieca pomoc wydatn bohaterski
Albanii Jerzy Castriota, oto zapowiadaj si oddziay krzyowcw,
a przedewszystkiem donosi kardyna Franciszek,
dowdca floty
i

ksi

e sutan,

chrzecijaskiej na Hellesponcie,
z wojskiem do Azyi przeciwko

przeprawiwszy si 12

ksiciu Karamanii,

jest

ju

lipca

przez

chrzecijask od Europy odcity. Teraz czas, teraz jedyna sposobno wypdzi Turkw z caej Europy poczemby si dopiero
ustalia unia z Grekami...
C dziwnego, e uleg modziutki krlbohater, rwcy si do walki za wiar. Dnia 4 sierpnia zoy przysig zgodn z pierwsz, a wprost przeciwn drugiej; akt podpisali
znakomici magnaci wgierscy, midzy nimi te Jan Hunyady, ktremu podobno obiecywano krlestwo Bugaryi.
Ale ju nawczas trapiy poddanych Wadysawa wtpliwoci
sumienia
wtpliwoci polityczne, podkopujc przygotowania wo-

flot

Wgier daleko mniej stano rycerzy gotowych

do boju
Polska stale odradzaa, wiat zachodni za albo zawid,
albo
zdradzi. Jerzy Brankowicz podobno ostrzeg sutana
nie
puci Castrioty, ryoerstwa krzyowego polskiego zebraa si tylko

jenne.

samych

')

Przez

Zyelenigrod

rozumiem

Zeleniko,

niedaleko

.Skoplii.

przez

Koperkom, czy te Cpefhar Kafadar, na poudnie od Sztiplje.

-'
Dnia 2 sierpnia 1144 o pobycie Wadysawa w Szogcdinie wiadczy
dokument (Aich. kr. wg. Nr 1.4.794). Czytelnik widzi,
nie zgadzam si z rozpraw A. Prochaski: Uwagi kryt. o klsce warneskiej. (Hozpr. wydz. hist.-til.
Akad. Urn. t. 39). Ob. tez Mittheilungen d. Inst. f. 5st. Geschichtsforschung t. 25,

BU-.

1^7.

.1.

Bleyer,

Revue de

Ilongrie, T. VII, 1911

(Angyal).

FRYURKYK HAKEE:

WAOY8AW

543

1434-1444

111

a flot oskarano pniej, e sprzedaa krew chrzecijask

Turkom, przewoc ich za dukaty do Europy! Kiedy 22 wrzenia
przeprawi si krl przez Dunaj pod Orsow, mia tak nieliczne
dopiero po przybyciu Woochw pod Nikopolem dopewojsko,
nio si do 20, co najwyej do 25 tysicy; Draku, wojewoda wooski
sutan wicej ludzi wyprowadza na polowanie!
mia powiedzie,
Z Orsowy ostatni list swj krl wysa do Polski: odpowiada na
Turcy
adres sejmu polskiego, wzywajcy do pokoju do przyjazdu,
teraz walka z nimi
nie dopenili wszystkich warunkw pokoju
garstka,

do wypdzenia ich poza granice Europy,

do wyzwolenia chrzecijaskiego ludu od niewoli barbarzyskiej .
Po powrocie tern bardziej pospieszy do swojego krlestwa polskiego.

jest koniecznoci...

Szed
lini

Dunaju

morzu, aby

sercem, moe nawet w nastroju ofiary

poczuciem misyi. Pod Nikopolis opuszczono
ruszono wskos na poudniowy wschd, prosto ku

krl z

w kadym

ale

cikiem

razie z
i

mie

mono poczenia si z flot.

czci cech desperack:

nej

Pochd mia

znacz-

ludnoci obchodzono si surowo,

zabezpieczono sobie odwrotu, pomijajc dla popiechu twierdze,

nie

wy-

jtkiem tych, ktre atwe byy do zdobycia, albo ktre si same

podday. Kiedy si pod Warn pojawi Murad II z wojskiem blisko
trzykrotnem,

byo

poczucie,

zwyciy

trzeba albo

albo

zgin;

osonicia si taborem. To te walka w dniu

10 listopada 1444 bya zacit, opr chrzecijan doskonay gdy
wtem atak krla z gwardy polsk na stanowisko sutaskie, peen
brawury a przedwczesny, nada bitwie obrt fatalny. adna noga
nie wrcia z tej garstki, ktra wpada w otcha barbarzyskich
zastpw! Ze krla 20-letniego unis lepy zapa bohaterski,
poszli /.a nim ci wszyscy modzi, ktrzy przy nim stali, c dziwnego
ale gdzie byli ci starsi, ktrzy krla na Wgry posiali.
ktrzy wiedzieli pod Grunwaldem,
osoba krla wazy wicej
ni dziesitki tysicy? Hunyady zaiste do pilnowania krla czasu

zrezygnowano nawet

mia.

nie

Krwawym pogromem
chrzecijaskiego /.niszczy

kieska

warneska

nie mogli, ani

nie

nawel

bya. Turcy wojska

ciga

go

nal<

ale jake fatalne byy nastpstwa klski! Tu

kres krtkiej epoki zaczepnej, odtd zaczyna si tylko obrona, fora/
bardziej sabnca obrona. Ju w dziewi* lal po Warnie pada Konstantynopol, potem znikaj resztki samodzielnoci w Serbii, Bonii,
tern

wyteniem

Albanii

Peloponezie,

tak

dalej

do Mohacza.

Tyle dla

Wgier.
Dla Polski, jak ssiedztwo tureckie nie
i

niebezpieczestwo

nie

byo miertelnem

byo bezpoeredniem,
Polska przypiecztov

tak

lllSlOKYA POLITYCZNA

f>44

klsk warnesk
nastpio

cos w

dopiero

lasach

bukowiskich

potem

daa wwczas

rodzaju Mohacza. Ale Polska

nie

Wgrom

caemu chrzecijastwu to, co miaa najdroszego: krew Jagiellosk.

Dwch tylko synw zostawi Jagieo na tak olbrzymie pole dziaania,
jakie si rozcigao od Wiazmy a do Bakanw, od batyckiego a
do adryatyckiego morza; a z tych jeden zosta na polach warnei

to taki, jakiego wicej w tym rodzie nie byo.

Wszystkie wiadomoci spczesne, tak przychylne, jak nieprzychylne wiadcz o tcm.
si Wadysaw niezwykle na Wgrzech
wyrobi. Takiej szkoy wojennej, jak on, aden z Jagiellonw nie
pod wzgldem polityczto jest chyba odrazu jasne. Ale
przeby
nym odkrywamy w nim wicej, ni zwyke przymioty Jagielloskie.
jak: nieszczdzenie swojej osoby, hojno, przystpno, wyrozumiatern niechaj powiadczy choby jeden szczeg, najbardziej
Kiedy na wiosn r. 1444 toczyy si w Budzie
charakterystyczny.

skich

o.

posami cesarskimi o zawieszenie broni, niezbdne dla podwyprawy, a tak Lasocki, jak
Hedervary, rozchwiali
rzecz ca sporem o tytuy, ktrego nawet kardyna Julian zaagodzi
nie zdoa; krl osobicie przeci jaow dysput w kilku stanowczych sowach: Wracajcie posowie do cesarza, a pozdrowiwszy go
naszem imieniem, doniecie, e pokj przeze przedoony, jakkol-

ukady
jcia

tureckiej

wiek nam

niezbdny, dla mioci jego przyjmujemy, wi

przed nami x). Przemawia po

nie jest

wszystkich artykuach, jako tu

wgiersku, ktry

to

le

jzyk dobrze

sobie przyswoi,

pimiennym; w

ujmujc

sobie tern

Niewtpliwie zna take jzyk aciski, bo by

dokumentach wgierskich stwierdzi mona na pewne

poddanych.

serca

wasnorczne podpisy krla,

ju cakiem wyrobion.

to

zrazu

rk

nieudoln,

a przy

kocu

okoliczno objania nam pimienne wyksztacenie

a
t jest niedawno odkryta ksiga zakl
za pomoc cudownego
(liber incantationum) krla Wadysawa 2
krysztau. Modli si tam krl do Boga: pokornie bagam, aby w tej
owiedinie posa mi raczy witych aniow do objanienia
cenia tego krysztau, abym wszystkie tego wiata najsekretniejsze
sekrety, pod jakkolwiek znajduj si oson, bez wszelakiej uudy
obrazy umysu, ciaa
duszy, przez witych aniow twoich przejJeszcze jedna

modego

Jagielloczyka,

),

w czterech ywioach
zawarte . Z charakteru
miniatur przypuszczaj czeskie pochodzenie tej ksigi, a w takim
rza, ktrekolwiek

')
-)

Fontes

r.

Austr.

[I,

61,

p.

322.

Odkryta pVzez Dr. J. Korzeniowskiego w Oksfordzie Biblioteka Bodleiana).

drukowana. Ob. Przegld biblioteczny t. II, 191011, str. 297

WADYSAW

FRYDERYK PAPEEl

III

545

1434- 1444

otrzyma najprdzej w czasie swojej lskiej wywiek krlewskiego

1438, z czemby si zgadza
chopca, wystpujcego w ilustracyach. Jeli wolno z wystpowania
pord miniatur trzech tylko witych (prcz Matki Boskiej): S.-Jana
. Piotra z Pawem jaki wniosek wycign, to monaby si
Ew.

mg j krl
w jesieni

razie

prawy

r.

domyla

porednictwa kanclerzy, obu ludzi wieckich: Jana Koniecprzypuszcza

co
Piotra Szczekociskiego.

polskiego

mona

Bd

ksiki

tajenie tej

a magii,

choby nawet

byo przeciwne

przed

biaej,

t.

bd

duchowiestwem, bo to jest magia,

j. anielskiej, duchowiestwo zawsze

Znamienna rzecz

tej

epoce bazylejskiej

to szu-

porednictwem duchowieckich baronw przeciwko tym,

ktrzy nie chc uzna Eugeniusza IV. A po tein wszystkiem nasunie
si prawie mimowolnie pytanie, czy ju ten syn Jagiey nie wyrs
przy kocu z pod w adzy swego duchownego opiekuna na Wawelu?
Przedziwnie zamyka mistyczna ksiga dzieje krlewskiego
dziecka tajemniczych przeznacze 1 ).
dziecka, powiconego misyi
Zagadki wisiay nad jego yciem, a potem znowu nad jego mierci
pojazawisy. Latami trwaa niepewno, czy zgin, czy si ocali,
dzisiaj
Wadysawowie.
A
faszywi
wiali si w rnych stronach
r.
1909 rozkopano pod Warn
szukaj jego grobu w ciemnoci.
grobowiec ze szcztkami koci przypisano je Wadysawowi 8 ); mae
to przypisanie ma za sob prawdopodobiestwo.
kanie porozumienia wprost z Bogiem, poza

wiestwa. Apelowa te

krl do

Nie

by Wadysaw

Jagielloczyk

tak

piknym, jakim go na

krakowskim przedstawi Madejski. Od znanego typu jagielloskiego odchyla si nieco twarz krla w ksidze zakl przez
sarkofagu

rozmieszczenie oczu
nos mniej ksztatny; moe to dziedzictwo po matce. Wzrostu by naleytego, wosw czarnych, cery
niadej. Warneczykiem nazwano go dopiero w pierwszych latach

szersze

XIX

wieku.

')

Noel Valois: Le pap

1 Jan

et

\r

conoile. T.

Grzegorzewski w Rozprawach

Enoyklopedya pelska. T. V,

cz.

1.

11

(1909), str. 261.

wydz.

filol.

Akad. Urn.

t.

35, 1911.

35

Kazimierz IV Jagielloczyk
1444-1492
napisa

Fryderyk Papee.

Wskazwki

bibliograficzne.

Ju. od tego czasu zachowaa si Metryka koronna, ktra z pocztku zawiera bardzo wiele aktw politycznego znaczenia: Th. Wierzbowski: lMatricularum K. P. Summariae t. I (144792}. Warszawa 1905. Ksigi skarbowe
w Tekaeh Pawiskiego I. II. (1897). Jak wschodnio-pruskie recesy
drukowane
zjazdw zebra M To epp en (5 t.), tak zachodnio- pruskie od r. 1466 F. T h u n ert:
Acten der Standetage Preussens knigl. Antheils t. I, 1888 i n. wiele te wiadomoci ze wspczesnych recesw ma (J. Schiitz: Historia r. Pr. (szczeg.
czeskich spraw bardzo wany: P. Eschenloer:
niemiecki tekst. Do lskich
Geschichten
der Stadt Breslau 14401479, hg, v. I. G. Kunisoh. Breslau 1828
(aciski tekst wczeniejszy: Ss. r. Sil. VII); do wgierskich: A. Bonfini: Rerum
wydawnictwa V. Frak no a: Mon. Hung.
hung. decadesa, Bssilea 1543, 1568,
Maty as Kiraly leveleU (Listy); por. te
Acta extera. Mathias Corvinus t. 14.
Sprawozdanie z poszukiwa na Wgrzech, Krakw, AU. Urn.. 1919; do niemieckich. F. Priebatsch: l J olit. Correspondenz des Mgf. Albert Achilles* (Pu-

blicationen aus preuss. 8taatsarchiven

rda

t.

59, 67, 71).

Najwaniejsze zbiory aktw

Hurmuzaki:

Docurnente privitore la istoria

J. Bogdan: Documentele lui
n.. szczeg. t. II;
Romanilor. Buouredci 1887
Rosyjskie wydawnictwa rdowe: Pamiatniki
.Stefan cel Mar* t. 1 2. 1913.
diplom. BDOSzenij drewnej liossii, t. I. Petsbg 1851, W. Ulanicki: Materiay
dla ist. wzaj. otnoszenij Rossii, Polszi, Modawii etc.. Moskwa 1877, Sbornik

wooskich

dziejowe

t.

E.

jstor.

obszczestwaa,
Z

t.

55 (Litwa), 41 (Tatarzy).
K. Szajnochy
Prochaski (1884

opracowa, prcz Szkicw historycznych

Smolki

Papeego

F.

'1883),

(1907),

A.

(1854

n.) (

roz-

nast.

lit.
czasopismach, szczeg. Przewodnik naukowy
ego w jego Dziejaoh Polski,
M. Bbr zy
wjtl. 3, !h90, dwa szczeglnie dziea zaznaczy naley, obejmujce dusze okresy
awiski: Sejmiki ziemskie 13741505, Warsz. 1895,
wiksze tematy: A.
Litwa na przeomie wiekw rednich* t. I (14801492),
(Polska
Krakw 1903; zreszt K. Puaski: iStosunki Polski z Tatarszczyzn*, Krakw
1881, J. S. P taszy cki; Ze studyw nad memoryaem Ostroroga* (Przegld
;.ison: Geschichte der Stadt Danzig* t. I, IV,
hist. 1908 10 przewleke

rzuconyoh

po

rozmaitych

Przegld powpz

.).

pogldw

sk

FRYDERYK PAPEK KAZIMIERZ

:

K.

H.

1918,

1913,

IV

JAGIELLOCZYK

547

1444-1492

Zeissberg:

Poln. Geschichtsachreibunga 1873, pol. Ura. 1877.

Historya Uniwersytetu Jag., t. 1 2, 1900. Z obcych przyta-

Morawski:

czamy najwaniejsze prace nowsze:

Denis: George de Podiebrada, Paris

G.

Frak no i:

Mathias Corvinus, Freiburg

B. 1891, H. Ulni ann Kaiser
1-2, Stuttgart 188491, N. Jorga: Geschichte des ruman.
Voikesa, t. I, 1905, N. Jorga: Geschichte des Osmanischen Reiches, t. I, II, 1909.
Coraz bardziej trzeba si te ju liczy z gfwnemi przedstawieniami rosyjskiej
1890, V.

Maximilian,

t.

historyi, jak

M.

Rjumin

i.

Karamzin

(1816

n.),

8,

Soowjew

(1850

Bestuew-

n.),

Makarij: Istorja russ. cerkwi, 185883 (szczeg.

Pozatem odsyamy do poprzednich rozdziaw do cytatw.
(1872),

t.

IX).

1. Zmiana stosunku z Litwa

Pomijajc spnione i stronnicze
przepowiednie astrologiczne o jakiej nieszczliwej gwiedzie, przywiecajcej urodzeniu Kazimierza, stwierdzi przecie musimy,
ju kolebka jego staa pod znakiem opozycyi. Matka na cikie nao

raona bya zarzuty, jakkolwiek syn ten z twarzy z usposobienia

dziwnie mocno
daleko silniej, ni starszy brat, przypomina rysy
i

Pniej zaniedbany by Kazimierz przez rejency

zostawiony przy boku matki, okoo ktrej gromadzili si wczeni ludzie
opozycyi
pniejsi ludzie rzdu. To odsunicie przyczynio si
wprawdzie do wyrobienia samodzielnoci, ale z drugiej strony zostawio dotkliwe braki w wyksztaceniu. Kazimierz, jako prawdziwie
Jagiey.

swoisty Jagielloczyk,

mwi

tylko po polsku, po rusku

po litewsku,

wic czyta pisa nie umia; a to mu wielkie

Zgotowao trudnoci wrd finezyi walk parlamentarnych, ktre na
aciny

zna,

nie

niego jakby specyalnie czekay.

ZaMedwie rozwiay si widoki korony czeskiej, na ktre wysunito 11 letniego chopca, jeszcze z tytuem owybrany krl czeskie
posany by Kazimierz po zamordowaniu w. ksicia Zygmunta jako
nam es n k z ramienia rzdu polskiego na Litw
ale wyniesiony
wyranie
na rodno wielkiego
formalnie przez Litwinow
i

ksicia

(14-10).

Polska

ksi

me

uznaje go wielkim ksiciem

pisze

mu

no

ksistwa litewskiego'
mniej
tym krokiem zerwaa uni grodziesk,
mwic o spadku, o dewolucyi Liiw\ na y/t-c/ Koron) po mi<
Litwa odtd do
Zygmunta Owszem caa peni swoich si
caoci swojej.
ustalenia samodzielnoci
tytu

tylko

przeto

Litwa

wielkiego

czuje,

juz

dy

Rzdy w

imieniu

L3-letniego w elkiego

ki

ktrzy

go na Litw zaprosili, na onym zjedzie w Holszanach, na terytoryum braa stryjecznego krlowej Sanki, kniazia Jurja Semenpwic/a Holszaskiego. ti ktrym roj wodzi Jan Gasztold. Nie dla
.

548

HISTOKYA

1'oL

TYCZNA

Kazimierza
Gasztoda mordowali wielkiego ksicia Zygmunta Kiejstutowicza spiskowcy: Dowgird wojewoda wileski i Lelusz trocki
kniaziowie Aleksander
Iwan Czartoryscy
tylko z
o wii

drygielle. Ale

dokd
(1442j.

widrygieo by ju

go panowie tamtejsi wkrtce po

Spiskowcy za musieli si z Wilna

nici; dobrze,

gowy

ocalili.

myl

si Woyniem,
Zygmunta zaprosili

za stary, zadowolni
erci

usun,

wzgldno

albo zostali usu-

okazano im

obawy

przed ksiciem Michaem, synem Zygmunta, ktry by silnym pretendentem do mitry wielkoksicej. Wita Kazimierza nieszczerze, za-

myka

przed nim swoje zamki, wreszcie

swojej

Trzeba byo naprzd

usun

ony, ksicia Bolesawa

powstanie na mudzi.

brata

utwierdzi

przy

si na Mazowsze, do
stamtd rozdmuchiwa

wielkiem ksistwie po-

szczeglne jego czci. Zmud, wrd ktrej nie pokaza si

cha, uspokoia si rycho, zadawalniajc si zmian starosty

swego yczenia. Tak

na

przyszo

mieli

by

ks.

Mi-

wedug

starostowie tamtejsi

mianowani; w ogle zastrzega si mud,

nie prawem zdobyczy, ale dobrowolnie wesza w skad w. ksistwa litewskiego. Smolesk, gdzie na czele powstania rusko-demokratyeznego stan ks. mcisawski Jur Lingwenowicz, zatrudni sob
dwie wyprawy wojenne, ale wreszcie podda si musia przyj
namiestnika. Jur poszed sobie na kniaenie nowogrodzkie; wreszcie
si z Kazimierzem pojedna wrci do Mcisawia, ale pod bokiem
usadzono mu wielkoksicego namiestnika w Mohilewie. Tak te
pod bokiem niespokojnego widrygiey osadzono w Kijowie knia-

tylko za

zgod

ziemian

zia Olelka, ktrego rd

<

dawne mia do

tej

ziemi pretensye.

Helek na kniaenie kijowskie prosto z wizienia,

ma

ksi

Poszed

ktrem go

trzy-

Zygmunt.
Nastpnie przychodzia na porzdek dzienny rewindykacya najtrudniejsza: chodzio o ziemi drohiczysk czyli Podlasie. Ziemi
t zaraz po mierci Zygmunta zaj
mazowiecki Bolesaw, poniewa j niegdy odstpi Mazowszanom Jagieo poniewa im j
podobno po swojej mierci przekazywa Zygmunt. Ale ani tego
niegdy nie uznawa Witod, ani te sysze o tern nie chcieli wczeni Litwini, tembardziej,
na Mazowszu mia gwne oparcie
niebezpieczny pretendent Micha. Polska natomiast braa w obron
lennika mazowieckiego
sw'Lr
braa w obron Michaa, o ile
chodzio o jakie jego wyposaenie, zabezpieczone w akcie unii
grodzieskiej. By wic ostry
niebezpieczny konflikt z Polsk, ktrego ukady zaegna nie potrafiy. Litwa nie cofna si przed adn
/nnci: w lecie r. 1444 wkracza w. ks. Kazimierz na czele
wojska
poczyna odbiera ziemi drohiczysk. Na to krl Wapoprzedni w.

ksi

<>

FRYDERYK PAPEEI KAZIMIERZ

dysaw powouje

IV

JAGIELLOCZYK

posya je na
doprowadzi do
do powrotu krla z Wgier

okolicznych ziem

pospolite ruszenie

pomoc Mazowszanom. Polacy

bratobjczej wojny uoyli rozejm
nie

chcieli

549

1444-1492

jednak

do Polski. Zaledwie jednak odjechali porednicy polscy, Litwa zaza cen 6000 kop groszy prawiera z Mazowszem trway ukad
skich odszkodowania odbiera sobie drohiczysk ziemi
owym to czasie przyszo te prawdopodobnie do skutku jakie
zaspokojenie Michaa. Trok caej ojcowizny kiejstutowskiej, jak tego
chciaa unia grodzieska, po tern, co zaszo, Kazimierz odda mu
i

mg, bo siedziaby mu za blisko za potnie pod bokiem odcinaby drog do Polski. Nawet w takim rozmiarze, jak podaje kro-'
ale co do
nika Bycbowca, zaspokojenie nie jest prawdopodobne
Kiecka
co do Starodubia. onej siedziby Zygmunta przed objciem
jeszcze po temu inne dane.
wielkiego ksistwa, wtpi trudno '), bo
Tyle na wewntrz. Zewntrznym za wyrazem wczesnego
utwierdzenia Litwy by w cay szereg traktatw, zawartych w lanie

1449 z pnocn Rusi: z Nowogrodem, Pskowem, z Twerem Moskw traktatw, ktre ustaliy granice wielkiego ksistwa
a po rda Wogi po grny bieg Ugry Oki. tak jak je niegdy

tach 1440
i

Witod

przydaniem jeszcze Kozielska.

hordzie tatarskiej na Krymie osadzono hana (Hadi- Girej), z Modawi byo przymierze, Zakon krzyacki dba starannie o jaknajlepsze

zakreli

nawet

ba,

stosunki.

Mg

tedy

napisa:

susznie kronikarz litewski

knia Kazimir siem hod kniaziem litewskim

pastwa

by

wieli ki

szto

wsi,

wielikomu kniastwu prysuhajut, w cioosti odera w pokoi, kok' wielikomu kniastwu,

toryje ziemli nie chotieli jeho posuszni byt'
i
on tych wsich prewernu wsi pastwa wpokoi. Czu si w caej
peni wielkim ksiciem litewskim.
tyby przy tern krlewiczem polskim?
Czy nie zapomnia,
tule przynajmniej nie zapomnia. pisa si zawsze uwieliki knia,
korolewicz. mia te swoich powiernikw polskich wrd ksiy
wrd rycerstwa, jakkolwiek Litwini rozmylnie z dworu wilek'

skiego wypierali Polakw.

warunkach przysza na porzdek dzienny sprawa naKazimierza na tron polski. Kiedy wiosenny /ja/d sieradzki z r. 1445, zgodziwszy si na nastpstwo modszego Jagielloczyka, wezwa ksicia Kazimierza^, aby przyby na narad / panami
takich

stpstwa

polskimi nad stanem krlestwa

Jak to czyni A.

(dzieraw

Kop ystiaski Ksi

>h. uwag nasz n;>

talnik hiat. 1906 str. 122.

<

do

przyczonych (anne-

Micha Zygmuntowicza Kwarstronie nastpnej.

550

HISTORTA POLITYCZNA

Kazimierz wprost uczu si obraonym. Na sejmie sierpniowym w Piotrkowie odpowiedzia obojtnie przez posw, e naley
wyczeka pewniejszych wiadomoci o losie krla, a tymczasem zastpcze rzdy, jak dotychczas, sprawowa. Tsam odpowied da
jesieni w Grodnie poselstwu polskiemu, ktre go ju tym razem
formalnie na tron polski zapraszao,
tsam przesa
uroczycie
do Piotrkowa na sejm styczniowy r. 1446. Do tej ostatniej doczy
xoruin),

nie cierpi, aby na jego' ojcowskim

jednak stanowcze owiadczenie,
inny
ksi.
tronie krlewskim zasiad
Oburzenie w gronie magnatw maopolskich byo niesychane;
oto by proszony krl, oto ju nawet po Wgrzech rozchodziy si
Polacy, ktrzy drugim krla narzucali, teraz s obie samym
wieci,
znale go nie mog Zaczto naprawd forsowa elekcy; Olenicki
przemawia za krokiem stanowczym, za wyborem Fryderyka Hohenzollerna, ktry by niegdy narzeczonym Jagieowej crki Jadwigi.
Jednake przewaya na sejmie elekcyjnym piotrkowskim w marcu
1446 partya umiarkowana: wybrano warunkowo tylko Bolesawa
r.
ksicia mazowieckiego, na wypadek gdyby do Zielonych witek
Kazimierz postanowienia swego nie zmieni. Pokazao si nawet
Kazimierz ma w Polsce jeszcze dalej idcych zwolennikw.
wkrtce,
Wielkopolanie
szlachta maopolska na zjazdach swoich elekcyi
piotrkowskiej wcale nie uznawali, lecz dali, przy udziale krlowej

ukadw

Wilnem.
Nie ulega wtpliwoei, e elekcya piotrkowska wywara nacisk
na Kazimierza, ale to jeszcze nie byoby wystarczyo do wyjanienia
sytuacyi, gdyby nie rwnoczesna zmiana pooenia na Litwie. Stary
buntownik widrygieo uzna si przynalenym do Litwy (1445);
zapewne si o to postarano. Rwnoczenie za niebezpieczny rywal
Micha, ktrego trudno byo choby na chwil zostawi samego na
Litwie, musia ucieka za granic. Dopuci si wielkiej zdrady stanu,
zamachu naycie wielkiego ksicia (przy pomocy dworzanina Szuchty)
i
zosta odtd wyjtym z pod prawa tuaczem; ziemie jego rozdano
innym
Wtedy dopiero przyby Kazimierz we wrzeniu r. 1446 na
tam
Litwinw,
wsplny /.jazd b r z esko - p arc z o wski Polakw
po trudnych jeszcze ukadach przyszo do wydania dwch aktw.
jednym owiadcza Kazimierz, ze skoro krlestwo polskie wielkie
ksistwo litewskie za obopln zgod w braterski zwizek zZol

i.

dalszych

'

*)

r.

1446 otrzymuje wygnaniec

rowski Starodub

wyranie:

Brask,

Moskwy kn. Wasyl .iarosawicz Botego czasu Keck ten ostatni

syn jegq Iwan okoJo

nocrfc rbhba Mn\aii.ia Curii:).MviiflOBH4a.

dielenie etc,

sir.

25

46.

(ji).

M.

Lubawski:

Oblastnoje

FRYDRRYK PAPEE: KAZIMIERZ

JAGIELLOCZYK

IV

551

1444-1492

czy skojarzy, chcc by ich panem wadc, tedy obowizuje si

przyby w dniu w. Jana roku nastpnego do Krakowa na koronacy,
w. ksistwa zatwierdzi.
przywileje tak krlestwa, jak
a prawa
drugim zabezpieczaj panowie polscy wybranemu krlowi swemu
prawo
prawo trzymania u siebie dworzan wszelakiego jzyka
pastwie,
wedug
wawolnego przebywania w jednem lub drugiem
wasnego uznania. Inkorporacya przemienia si
snej woli
litewski.
w uni, a znika natomiast osobny wielki
i

ksi

zmian

spostrzega natychmiast nawet zagranica bliej

intereso-

wana; pisze mianowicie wielki mistrz do jednego z kornturw o Kaniema

Polsk,
limierzu: i zatrzymuje oba kraje, tak Litw, jak
ju pozatem wielkiego ksicia na Litwie.
Tak byo w oglnym zarysie, w zasadzie, ale teraz nasuway
si ogromne trudnoci w szczegach. Wyprawiajc swego w. ksicia
na koronacy krakowsk, zabezpieczya sobie u niego Litwa swoj
i

rwnorzdno, odrbno
cao przez wielki
przywilej ziemski z d. 2 maja 1447, ktrego najwaniejsze punkty mwi o zrwnaniu pod wzgldem praw przywilejw stanowych
wobec

Polski

Koron,

krajowcom o nienaruszalnoci dziedzin litewskich w granicach Witoda. Ostatni punkt by

najdraliwszym, bo toczy si wanie spr o dwa kraje midzy
Polsk a Litw: Polacy dali zwrotu Woynia, a Litwini dali zwrotu
Podola. Litwa przez swj przywilej miaa znowu pierszestwo faktu
za sob; to te kiedy Polacy zaraz na pierwszym sejmie piotrkowskim
w r. 1447 zadali od krla zaprzysienia przywilejw, w czem si
z

o nadawaniu dostojestw tylko

take miecio zastrzeenie o caoci dziedzin, owiadczy krl, e

wobec kolizyi, w jakiej si znajduje, musi naprzd t spraw midzy
Koron a Litw wyjani. Jako zwoywa w tym celu kilka zjazdw

wsplnych:
ale te nie

Lublinie

doprowadziy do

r.

1448,

Parczowir

Na jednym

niczego.

to

r.

14")1

1453,

wanie

z tych

zjazdw parczowskich, prawdopodobnie na pierwszym, przedstawili

przyLitwini w projekt zmiany inkorporacyi na owieczyst lig
znania wielkiemu ksistwu Woynia Podola, ktry przez jaki czas
i

za

nowy

akt

niesusznie,

unii

gdy

midzy Polsk
Polacy

Litw uwaano

ten akt odrzucili,

projekt

1
).

Cakiem

pozosta

tylko

projektem.

Wyjanienie przyniosy znowu fakty, dwa podobne takty, jak

dawniej. Na pocztku roku 1452 przywieziono / rnych stron dwa
ciaa do pochowania w grobach wielkoksicych wileskich; byy
to

miertelne

szcztki

Kwartalnik

hist.

t.

widrygiey
190fj.

str.

196.

ks.

Michaa.

Woy,

jak

to

552

HISTORYA POLITYCZNA

widry gie umwione,

zajli Litwini; krl nie dopuci do

Micha jeszcze raz za listem ewyprawy
odbiorczej.
Ks.
polskiej
przypuszcza
laznym widzia si z krlem w Kaliszu w r. 1447,
mona, e byby uaskawionym, gdyby si by kontentowa chlebem
skjomnem utrzymaniem; ale o zwrocie dbr ojcowsol.
siy, wszake mowy
skich^ o przyznaniu mu jakiejkolwiek wadzy
by nie mogo. Ks. Micha tua si odtd po rnych krajach,
Prusiech, Mazowszu, lsku, Modawii: wszdzie szuka przeciw
krlowi oparcia, ale wszdzie by na danie krlewskie wydalany.
Pniej, pustoszc Litw przy pomocy Tatarw, chwilowo owadn
std odparty, uciek do Moskwy
Starodubiem (1449), a wreszcie,

byo

t.

j.

mier

od trucizny, z rki skrytobjczej. Dugosz, chopotpia

niesuszne przeladowanie Michaa, to jednak
cia tak silnio
przeciw krlowi podejrze nie podnosi, tylko przeciw niektrym
i

znalaz tam

Litwinom.

mia

Krl

wobec

rce.

posiadania,

wreszcie na Litwie wolne od wszelkich pretendentw

Polski

ktry

za w

sprawie

daby si

tylko

Woynia mg wskaza na stan

wojn domow odmieni.

przez

Mg wic

na zjedzie sierpniowym sieradzkim z r. 1452, chocia

do roku
po duurim jeszcze oporze, wyda pimienne porczenie,
przywileje polskie potwierdzi, a w r. 1453, po jednej jeszcze bez-

skutecznej prbie

ukadw

Litwinami, wreszcie je na sejmie piotrJu formua przysigi, chocia j

kowskim jesiennym
tylko z Dugosza znamy, brzmi

zaprzysidz.

wedug monoci

o odzyskaniu

do

oglnikowo,

bo

mwi

tylko

nieprawnie oderwanych ziem

sam akt potwierdzenia przywilejw (pod mniejsz piewydany), w ktrym o odzyskaniu oderwanych czci niema
wzmianki zupenie. Innego, obszerniejszego tekstu, w ktrym bya
mowa o przynalenoci do Korony Litwy, Rusi, Podola Modawii,
tern

bardziej

czci

krl

nie

przyj

pozosta projektem podobnie, jak litewski

pro-

jekt unii.

1447.
Inaczej te by
Krl utrzyma zasad postawion w
me mogo. Stanowisko inkorporacyjne Olenickiego nie byo sprawiedliwem, byo zawsze w praktyce niepewnem, a wtedy ju wprost
nie do przeprowadzenia. Zauwaono to susznie, e Olenicki sta si
przy kocu ycia wogle anachronicznym. Przedewszystkiem zmieni
sic podmiot ukadw ze strony Litwy.
Ukad krewski by aktem
r.

samowolnym lub co najwyej dynastycznym, a tymczasem Litwa

staa si parlamentarn. Jeszcze za Witoda protestowali przeciw
temu mudzini, aby ich komukolwiek odstpowano wbrew ich woli

dopiero

mwi

po przywileju

o Litwie

majowym

r.

po przywilejach ziemskich, zwaszcza

1447 V Czy mona byo myle,

FKYDERYK

PAPEE.'

WADYSAW

IV

JAGIELLOCZYK

553

1444-1492

Litwini dopuciliby do podziau wielkiego ksistwa litewskiego, jak

Witodowy planowano;
wojn domow naraa,

zaraz po wyniesieniu Kazimierza na tron

warto byo cay zwizek narodw na

to jeszcze

1453

r.

podsuwa

krlowi Olenicki?

Polsce stale pozosta, a tam

czonego

na Litwie

zarzdc (choby nawet

sptany Zygmunt Kiejstutowicz

samodzielnoci.

Byo

to

bdne

jak

Chciano, by krl

osadzi jakiego ograni-

Michaa!) ale

wszake nawet

do czego innego

nie

czy

dy,

jak

tyle

do

koo.

wojn domow dla podbicia (subiectio)

wojn domow dla jakiej poprawy granic.
wykluczajc wojn, ma
Stojc na stanowisku wsplnego monarchy
si w razie sporw midzy pastwami zwizkowemi tylko albo
ukady, albo stan posiadania do wyboru. Ukady do niczego nie doprowadziy; stan posiadania by za taki. e Polacy mieli Podole,
Jeeli

za

krl

Litwy, to tem

odrzuca

bardziej

Litwa miaa Woy. Polakom niezbdnie byo potrzebnem Podole,

a Litwinom Woy. Podole byo naturalnem przedueniem ruskiego
terenu kolonizacyjnego, cznikiem koniecznym z Wooszczyzn; Powydrze
lacy ju od lat 20 tak si tam byli rozgospodarowali,
im Podole mona byo chyba przemoc. Taksamo Litwinom potrzebny
by Woy. uck stanowi wwczas, wobec podupadnicia Kijowa,
jakby drugie ognisko w. ksistwa litewskiego, bez niego byo dla
Litwy niepodobiestwem utrzyma ca
podnieprsk. ktra
sigaa nawczas
do samego Oskou.
a

wo

Nie z przeksem tedy, ale z prawdziw wdzicznoci mona

wspomina imi Kazimierza, e, kierujc si bezstronnoci, tak dzielnym w tych sporach okaza si zapanikiem (fortis atleta)* Nie
dopuci do zmian terytoryalnych
nie dopuci do osobnego w.
ksicia, czyby nim mia zosta w pniejszych czasach Olelkowicz,
l

czy nawet syn wasny.

Reszt sprawiy wsplne

dzieje, dobr ludzi,

prawa wolnaja, dbr aj a, chrestjaskaja, kak wKoruni p o sk oj, zaprowadzone na Lit wio. A tak
tosamo, co rozluniao zwizek narodw owa rwnorzdno

a przedewszystkiem zrwnanie praw,

1

pogbiao

zarazem.
Kazimierz mimo wszystkiego nie cofn,
naprzd
z Litw.
Sami nawet Polacy inkrporacy w niedugim czasie pucili
w niepami. Natomiast pretensyi swojej do Woynia nigdy si nie
wyrzekli, a dziki temu mogli w czasie unii lubelskiej przeprowadzi
wcielenie Woynia
a wtedy ju razem z Kijowom.
to

ale

go

posun

czno

2.

Przeobraenia w ustroju
Chwilowo zajli Litwini Uatno

rona odzyskaa.

polskim.

kilkanacie dni po

powiat chmielnicki,

ale je

rycho Ko-

554

HISTOKYA POLITYCZNA

koronacyi, dnia 6 lipca 1447,

lowanej

wana

odbya si na zamku krakowskim w ma-

Kazimierz Jagielloczyk decyduje si

porzuci bazylejskiego papiea Feliksa V, a uzna papiea rzymskiego. Mikoaja V, jakkolwiek wielu praatw
baronw doradzao
sali

narada.

przewleczenie

neutralnoci.

ktre poselstwo obedyencyjne

wida jasno
miao przedoy papieowi:
co

chodzio,

da,

z
1)

nada-

wanie przez krla wszystkich posad duchownych (niszych w porozumieniu z biskupami). 2) odstpienie dziesiciny z dziesicin na
6 lat. 3) witopietrza na pewn ilo lat. Krl stawa tedy, wzorem
innych monarchw zachodnich, stanowczo na stanowisku konkordatw eni: zawiera ukad z kury. ktry jej zapewnia przez zwycistwo
nad soborem zcentralizowan wadz monarchiczn w kociele
w zamian za podniesienie wadzy krlewskiej w pastwie.
baronw^ nalea take
Czy do opozycyi wielu praatw
By moe,
t opozycy tak chtnie widzia,
Zbigniew Olenicki
juk dziejopis przeze natchniony, ale zbyt by rozumnym politykiem,

''.

alty nie spostrzeg, e to stracona sprawa. Na kompromis odpowiada

kompromisem: jeli mia straci dominujce stanowisko wrd neutralnoci, to musia uzyska takiesamo wrd konkordatu, a to za
pomoc wyniesienia ponad wszystkich innych biskupw przez godkardynalsk. To by niewtpliwie warunek zgody ze strony
Zbigniewa, bo go rwnoczenie z innemi daniami zawieziono do
Rzymu.
Krl na ten warunek przystawa; nie opatrzy si zrazu w jego
niebezpiecznych moliwociach. Ale opatrzyli si Wielkopolanie, ktrzy
w nich spostrzegli zagroenie praw honorowych arcybiskupstwa
gnienieskiego, jedynych praw honorowych, jakie z dawnych czasw
zachowaa Wielkopolska. Przeciga tedy krl spraw w Rzymie,
szukajc jakiego wyjcia. A wyjcie trafio si wanie: 14 sierpnia
1448 umar arcybiskup gnienieski Wincenty Kot
ze sfer dworskich zaproponowano arcybiskupstwo Zbigniewowi.
Ale Zbigniew

no

odrzuci Gniezno jako stolic niekulturaln (sedes inulta), a waciwie nie chcia si da odsun od boku krla od wadzy. Widmem
husytyzmu, ktrego by w Polsce gwnym pogromc, nacisn
w Rzymie, otrzyma gorco podany kapelusz kardynalski, 1 padziernika 1449 r.
Musiao tedy przyj do wybuchu opozycyi.
przyszo zaraz
na jesiennym sr-jmie piotrkowskim
r..
nowy kardyna
zwaszcza
i

t.

okazaem wystpieniem swojem podrani przeciwnikw. Wraz podnis si ze swego miejsca nowy arcybiskup, Wadysaw Oporowski,
a za

nim

nie chcieli

inni

Wielkopolanie,

bra udziau w

opucili sal obrad.

Wielkopolanie

obradach, pki kardynalstwo, a

niem

FRYDERYK PAPEB: KAZIMIERZ

JAGIELLOCZYK

IV

555

H44-1492

pierwszestwo Zbigniewa w senacie, bdzie uznawane, Maopolanie

przeciwnie
byby si sejm rozjecha, gdyby nie skoniono obu
dostojnikw do opuszczenia Piotrkowa. Nastpnie, na czerwcowym
sejmie piotrkowskim z r. 1451, przysza do skutku synna konstytucya kardynalska, moc ktrej zatwierdzono prawo honorowe arcyi

gnienieskiego,

biskupa

szczeglnie

sprawie

koronacyi

krla

zakazano na przyszo starania

jego rady, a na razie zarzdzono,
bez zezwolenia krla
obaj dostojnicy tylko naprzemian maj si pojawia w sali obrad
zalenie od tego, kogo krl zaprosi.
jako taka bya zrozuBya to oczywista klska Zbigniewa,

si

krlowej,

nalski

o kapelusz kardy-

przekrcenie faktu z r. 1451

wiadectwem upikszenie
miana
ostra odtd opozycya biskupa krakowskiego przeciw
u Dugosza
krlowi w sprawie litewskiej, w sprawie potwierdzenia przywilejw
w innych sprawach. Krl z drugiej strony odwoywa si do pomocy
Wielkopolan przeciw kardynaowi, ktrego wprost nieprzyjacielem
swoim nazywa. Schorzay zniechcony biskup juto strofowa krla
albo te
gronie, cho bezskutecznie, juto usuwa si od narad
moe nie bywa zapraszany 1 Koniec kocw sprawa przewagi biskupa krakowskiego bya na ukoczeniu.
Ale to nie wystarczao krlowi Chcia by raz na zawsze wolnym od takich biskupw w swojej radzie. Mogoby si zdarzy
i

mwi

pose

krlewski

Rzymie

nieprzyjaciel

ojczyzny

miaby powierzone rzdy kocielne, gdyby tu owdzie dostpowa

kto wbrew woli krla biskupstwa 2 Poselstwo obedyencyjne przynosio, prcz poboru od duchowiestwa w kwocie 10.000 zotych,
i

).

prawo nadawania 90 posad kocielnych w obrbie caej

prowincyi kocielnej gnienieskiej. To byo za mao chodzio
o biskupstwa. Skoro si nie udao drog prawa, poszed krl drog

jeszcze tylko

faktw.

Przez cay czas panowania Kazimierza Jagielloczyka, od samego pocztku, jeszcze za ycia Zbigniewa, a do koca, nu- zdarzy]
si ani jeden wypadek, aby ko zosta biskupem wbrew woli

si to nawel waniejszych opactw, tynieckiego

lubiZawsze
wszdzie po mierci biskupa zjawia su; wgrona kanonikw pose krlewski z listem popierajcym tego lub
z zapowiedzi, e nieOWegO kandydata li/lirrar usta nt/o>ial< .s)
dochodzi
na osobach
doposzanou ani swojej woli bdzie
K. M.
tyczy

krla;

skiego.

.1.

'i

IV,

*tr.
)

Darf nicht kommt'n

wedug

444.

Cod. ep.

III,

Nr 38 (1460

v,.

relacyi

krzyackiej

r.

1468,

Ob.

Oaro,

556

HIST0UYA POLITYCZNA

brach przeciwnikw. A nie byo to czcz grob; przykadem klasycznym

z. wojna duchowna o biskupstwo krakowskie.
Po mierci Zbigniewa (1/IV 1455) wybrany zosta przez kapit.

tu
kor.

krakowsk biskupem, zgodnie

Tomasz ^trzpiski a gdy

yczeniem krla, podkanclerzy

umar, wybucha wielka roz-

ten

Krl popiera Jana Gruszczyskiego, biskupa

terka (1461).

skiego, kapitua

wybraa

Lutka

Jana, syna

z Brzezia, a

wocaw-

papie Pius

II

by synowcem

Zbigniewa Oleniczamianowa Jakba

kiego. Lutkowic da si atwo skoni do ustpienia, ale Jakb kaza
wezwa do posuszestwa duchownego
si wywici na biskupa
z Sienna, ktry

mieszkacw dyecezyi

krakowskiej.

Odpowiedzi

krla

by wyrok

rozkaz do starostw zajcia

jego zwolennikw
Zjawi si
ich dbr; obie kary dotkny nawet naszego dziejopisa.
banicyi na Jakba

legat papieski, Hieronim arcybiskup kreteski,

/.niowym piotrkowskim
wreszcie Pius

II,

wzgldu

ze

r.

tej

1463, ale krl nie

sprawie na sejmie

ustpi

ustpi

na niebezpieczne dla kuryi zblienie

si Kazimierza do husyckiego krla Czech Jerzego na zjedzie gogowskim (1462).

w tej caej wojnie duchownej nie gray roli

jakie osobiste antypatye krlewskie, dowodem tego fakt, i wkrtce

wszyscy trzej przeciwnicy otrzymali z aski krlewskiej zaopatrzenie:
Gruszczyski stolic Gnieniesk, Lutkowic krakowsk a Jakb

wocawsk

(1464

1.

Widzimy wic,
wiestwa, ale take

Kazimierz nie tylko wobec krajowego duchowobec kuryi rzymskiej umia utrzyma swoje
stanowisko.
to objawia si nie tylko w nominacyach biskupich, ale
take w systematycznem usuwaniu sdownictwa rzymskiego w kraju.
Jes1 wieje szczegw po temu, ale najwybitniejszy w tym kierunku
laki
zdarzy si w r. 1478. Wwczas to owiadcza pose polski
w Rzymie, e jeeli kltwa, rzucona przez nuncyusza na krla polskiego
syna jego, czeskiego krla, nie bdzie zniesion, tedy wykonane zostanie laudum krajowe, orzekajce, e tylko biskupi mog
w kraju aodnoci duchowne nadawa, a beneficia zastrzeone dla
stolicy apostolskiej przechodz do prezenty krlewskiej. Ponadto wydane bdzie zarzdzenie, aby nikt nie way si odwoywa do kuryi
rzymskiej, a tylko do wadz duchownych w kraju, ktrych ostatnia
instancy bdzie parlament krlewski
Tesame prdy antyhierari

).

zagadnieniach zewntrznej polityki, w sprawie

pruskiej, czeskiej, wgierskiej; przewaga kocioa nad pastwem bya

chiczne spostrzegamy

Stanowczo

S
')

zaman.

historycy,

Cod.

ep.

III.

to

Btr;

wybitni (Kalinka), ktrzy polityk krla

XVI

291-2.

w sprawie

FRYDERYK rAPES! KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

557

1444-1492

nominacyi biskupw uwaaj za szkodliw, wskazujc na zewiectak byo wszczenie biskupw. Ale pomijajc ju t okoliczno,
dzie, taki by duch czasu, monaby ta tylko jedno znale wyjcie.
Gdyby biskupi usunli si od senatu, to zapewne krlowi nie zaleaoby tyle na ich nominacyi. Ale tak, jak byo jak zostao, nie to
spowodowao zewiecczenie biskupw,
krl ich mianowa; tylko
sprawy pastwowe odcigay ich zanadto od spraw kocielto,

nych.

Dnia 15 wrzenia 1454 na ziemi pruskiej, w obozie pod Cerekwic, wycisna szlachta wielkopolska na krlu po trzydniowym
burzliwym zatargu wielki przywilej na swoj korzy. Uchwalone
byo na sejmie powoa tylko pospolite ruszenie kujawsko dobrzyskie, jednake skutkiem doranej potrzeby, na wiadomo o zblianiu
si wielkiej armii nieprzyjacielskiej, powoaa rada krlewska cae
kapospolite ruszenie wielkopolskie, t. j. take ziemie poznask
lisk. Korzystajc z tego przekroczenia mandatu sejmowego, a jeszcze
bardziej z tej okolicznoci,
pusty skarb krlewski nie mg wyi

paci

po

od wczni, jak

grzywien

to

przywileje

za

wypraw

zagraniczn zastrzegay, kazaa sobie szlachta wielkopolska za wypraw, wasnym nakadem wydatkiem podjt, nowym hojnym
przywilejem zapaci.
Posza wtedy modsza bra szlachecka za przykadem starszych
braci, monowadcw, ktrzy niegdy take w obozie wycisnli na
krlu Jagielle przywilej czerwiski (1422), a
panujcego krla nie
dawniej, jak przed rokiem w Piotrkowie, przymusili do potwierdzenia przywilejw. Krl wprawdzie wwczas" w rzeczy samej zasad
i

str. 552), ale

w formie naraony by na upodo dalszego nacisku zachcao. Tern bardziej,
monowadcy cel swj osignli wanie przez powoanie do pomocy
1453.
przeciw krlowi modszej braci na owych sejmach z r. 1452
A jednak, mimo to wszystko, monowadcy wielce nie byli zadowoleni z samorzutnego wystpienia szlachty pod Cerekwic; wida

swoj utrzyma
korzenie,

(ob.

ktre

to z

potpiajcego

sdu

ich

ktry wystpienie

partyzanta Dugosza,

przeciw karnoci wojskowej,

cerekwickie pitnuje jako wykroczenie

posuszestwu poszanowaniu wobec krla rzeczypospolitej.

Dlaczeg to tak tym razem? Dlatego, e artykuy cerekwickie
byy dla rzdzcej pod ten czas party monowadcw krakowskich
albo obojtne albo nawet niemie Kady gwny nacisk na potrzeby
przeciw

mniejszego ziemiastwa

cz

na

potrzeby

partykularne wielkopolskie.

artykuw ciga si do udogodnienia sdownictwa:

jest ograniczenie wpywu krla
jego urzdnikw, jest znienie opat;
a nawet przedawnianie kar pieninych, jest obowizek sdzenia

Najwiksza

558

HJSTORYA POLITYCZNA

wasnej gowy sdziego, tylko wedug pisanych praw. Tego

wszystkiego magnat nie potrzebowa, on
tak w sdzie da sobie
rad. Inne artykuy bior szlacht w obron przeciw innym stanom:
przeciw zastawom ydowskim, przeciw wysokim cenom w miastach,
przeciw pozwom duchownym, ktre maj by zawieszone a do
uoenia sporw na podstawie owego statutu arcybiskupa Jarosawa,
ktrym szlachta ju za poprzedniego krla wojowaa. Prawa konstytucyjne w statucie cerek wickim maj silne zabarwienie wielkosi,
polskie:
to na pierwszem miejscu, nieoddawania starostw
si dopuszczenia do urzdw nadworwyszym dostojnikom,
si wreszcie
nych Wielkopolan na rwni z Maopolany,
to
szlacheckich
aby
adnych
wyraz
nowych
jesl najsilniejszy
zarzdze, ani pospolitego ruszenia, nie stanowiono bez poprzedniej
nie z

da

da

uchway sejmikw ziemskich. tu jest

bya na przyszo
1

rzeczpospolita rozumniej
nie

do

nie tyle

krla,

do

ile

da

de

panw

ten sawny przytyk aby

kierowana, ktry susz-

rady dziejopisarze nasi stosuj.

Czy byo moliwe, aby szlachta maopolska pozostaa wobec

nie
tylko
je postawia
tych
obojtn? Oczywicie
inaczej, w duchu bardziej arystokratycznym. Stao si to zaraz przy
najbliszej sposobnoci w Opokach 1 skoro po klsce chojnickiej,
jesieni, zwoano pospolite ruszenie
jeszcze tegosamego roku.
powszechne. Szlachta maopolska dania sdownicze mniej ostro

da

),

pn

stawia,

ale

daleko

ydom w myl

przeciw

przeciwko niszym stanom:

Zbigniewa, przeciw mieszczanom,

wystpuje

ostrzej

filipik

o pogodzeniu z duchowiestwem
opuszczaj Maopolanie,
woleli sami doj do zgody ze swoim
upem, nieli za porednictwem nieprzyjaznego Zbigniewowi krla.
Rozumie si,
ujmowa si za udziaem Wielkopolan w urzdach
ustp o nieskudworskich nie maj powodu: ale ciekawa rzecz,
pianiu urzdw oznaczaj jako bez istotnego znaczenia, a jeszcze
ciekawsza,
artyku o sejmikach pomijaj zupenie. Jestto najwyraniejszy ze wszystkiej., wyraz wpywu magnatw, ktrzy na sej-

zbiegym chopom. Artyku

przeciw

sn

mach generalnych

przewag

wcale sobie nie yczyli przenoz wielkim naciskiem,

tia punktu cikoci na sejmiki. Oryginalnem
bo na pierws/cm miejscu postawionem, jest danie niezastawiania
dbr koronnych: to danie przyjo si powszechnie weszo W skad
mieli

ram u szlacheckiego na dlusrie

Wypadao oba spisy uporzdkowa, ujednostajni
przedewszystkiem nada im naleyt form.
I

')

ku
jest

Kodziski

czci

praca M.

A.

sprawie
|

1908.

Bob

/\

je

mo-

ile

Bo

nawet

w nieszawskichi. Studya hist.

Z dawniejszej literatury najwaniejsz

oskiego: 0 ustawodawstwie nieszawskiem*. Krakw

1874-

FRYDERYK PAPEK! KAZIMIERZ

cerekwickie

IV

wyglday

artykuy v

JAGIELLOCZYK

1444-1492

559

'

ni na

raczej na projekt,

przy-

jednym cigu, bez adu, bez wiadkw

bez pieczci. Nastpio to uporzdkowanie w Nieszawie. Musiay
wzajemne midzy szlacht,
je uprzedzi jakie ukady z krlem,
w ktrych si susznie przypuszcza kierownictwo Maopolan, bo
przywilej maopolski wyszed naprzd: 11 listopada 1454, a wielkopolski zaraz nazajutrz. Przyjto jaki porzdek przejrzysty, stawiajc
naprzd artykuy konstytucyjne, potem sadownicze, potem spoeczne,
wilej: spisane pospiesznie,
i

danie

przyjto wielkopolskie

urzdw

nieskupiania

maopolskie

niezastawiania krlewszczyzn, przyjto wreszcie ostre przeciw

sporach

czastwa

Wielkopolanie zachowali swj

innym
artyku

duchowiestwem, Maopolanie za stosunek do mieszprzyjmujc do statutu w niespra-

zaostrzyli najbardziej,

wiedliwy

przepis

tak

ktry

Tylko

stanom przepisy.

pociganiu mieszczan

przed

sdy

szlacheckie,

Krakowa mia przynie nastpstwa

dla miasta

fatalne

').

caa kwintesencya przywilejw nieszawskich, poza tern,

wanie przywileje, a nie przywilej,
e do .zupenego
j.

to jest
to

t.

ujednostajnienia nie przyszo,

odmienne

sw oje
r

przepisy,

Wielkopolanie zachowali wszystkie

przedewszystkiem za w kardynalny
i

przepis o sejmikach.

Tak powstay dwa zasadnicze typy przywilejw nieszawskich:

maopolski wielkopolski; inne ziemie otrzymyway, z odrbn wprawnieznacznemi odmianami, tylko odpisy z nich. a to
dzie aktykacy
i

w miar
i

wedug typu maopolskiego chemska

wedug za typu wielkopolskiego sieradzka,

swojej przynalenoci:

przemysko-sanocka.

inne, o ktrych dotychczas nie wiemy.

zapewne te
O jakim
przywileju generalnym nieszawskim wobec tak wielkich rnic obu
typw mowy by uie mo/.e; to, co w r. 1496 przyjto w Piotrkowie

jako

statut

powszechny,

jest

tylko

potwierdzeniem

sieradzkiego;

nim odmiennego, jest ze stanowiska roku 1454

anachronizmem, tak uzupenienia przepisw, jak szczeglnie data:
23 listopada 1454. Ju Caro zwrci na to uwag, e od 17 listopada
wszystko, co jest

poczwszy

byo

Nieszawie ani krla ani rycerstwa').

ze stanowiska polityki krla
Kazimierza niedopuszczalnym. Nie mamy wprawdzie v
ziemiaski,
krl w Nieszawie popiera separatyzm wielkopolski
ale wiemy,
na nim sit; opiera,
to od
go wogle popieraj

Jaki

nie

statut

powszechny by zreszt

mego pocztku.
yska.

kadym

razie

now

zwaszcza

Sejmowanie,

\\

sytuacy przyj

sprawach

'

F. Papce: Studya
szkice*. Warszawa 1907.
lala 23 listopada
Caro, I. str. 56.
swka ant (w stat. siei'.: sabbato anie
osi.
l

')

stara

560

HlSTOKYA POLITYCZNA

pospolitego ruszenia
podatkw, zmienia si na sposb,
j.
Pawiski rotacy sejmikw nazywa. Kiedy sejm postanowi

szlachty,

ktry

t.

wtedy s/o to danie do sejmikw, ktrych

sejmach prowincyonalnych: wielkopolskim w Kole lub rodzie
maopolskim w Korczynie albo Wilicy.
zgodne midzy
Jeli uchway byy zgodne z propozycy sejmow
sob, to nic nie przeszkadzao wykonaniu, w przeciwnym razie rzecz
powracaa na sejm dla dalszych tymsamym sposobem ukadw.
Skutkiem takiego tuku przedstawiciele szlachty zjawiaj si coraz
czciej na sejmach generalnych; w r. 1468 postanowili Maopolanie
w Wilicy wysa na sejm piotrkowski po dwch posw z kadego
ziemstwa udzielnego 1 Nie jest to ani ustawa obowizujca na przyszo, ani nawet wprowadzenie staego zwyczaju, jest tylko precedens, co na ksztat >wzorowego parlamentu angielskiego: zarodek
przyszych urzdze.
Susznie zwraca uwag Pawiski na sabe strony tej organidecentralizacya
Ale to by jedyny
zacyi, ktremi s przewleko
sposb przejcia od parlamentu oligarchicznego do ziemiaskiego,
od senatu do sejmu. Szlachcic wczesny mia ju poczucie potrzeb
pobr,

lub

ruszenie

wota skupiay si

w dwch
i

;.

politycznych prowincyonalnych. ale jeszcze nie

pastwowego;
w

dzieje

jeszcze

za

mao

Maopolsce albo na Rusi,

Wojna pruska obchodzia

mia

poczucia oulno-

obchodzio Wielkopolanina, co si

naodwrt.

pierwszej

linii

Wielkopolan,

krl po dawnemu na nich si opiera.

dziwnego,
wydatnej pomocy nie byby przeprowadzi sprawy pruskiej.

te

nic

Bez

to

ich

Wszake

ziemiasko-wielkopolskich wyszy w Grudzidzu (1455)

owe pierwsze pomysy pocignicia duchowiestwa do obowizkw
pastwowych, ktre Dugosz mianem niepoczciwej nieformalnoci
skonni
Wielkopolanie zawsze
wiejskiej zuchwaoci pitnuje.

to

ze

sfer

pobr: od nich wyszed przecie w nadzwyczajny wywojsko

siek finansowy poowy czynszowe, ktrym wykupiono Malborg,
od nich owe czynne wojsko actualis exercitus (6000 ludzi), ktre
byo pierwszym pomysem staego, przynajmniej na czas pewnej
wojny, wojska zawodowego, od nich wreszcie po raz pierwszy po-

da

cignicie niszych stanw do suby polowej przez dostaw piechoty

wozw z miast. Wszystko to za ma nie tylko doranie wielkie
norma na przyszo
znaczenie, ale zachowuj o si jako wzr
A tymczasem w Maopolsce cakiem inne rzeczy si dziej,
o ktrych przy braku odpowiednich rde nawet naleytego wyobrai

hist.-fil.
2
)

Akad. Um.

Kaczyski:

Prochaska

(Geneza parlamentaryzmu. Kozpr.

Dugosza.
Kodez wielkopolski, 180, str. 181.

lak tlmacz, zgodnie z

'

wydz.

t.

38.

1899

districtn8

FRYDKRYK PAPEK: KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

1444-1492

561

eni

wyrobi sobie nie moemy, gdy Dugosz, jak zwykle, w wewntrznych przewrotach zawodzi. I tutaj rozwija si partykularyzm,
powtarzaj si najwaniejsze postanowienia nieszawskie, przyjmuje
si nawet w wielkopolski artyku o niezwoywaniu pospolitego ruszenia bez sejmiku. Ale sejmik korczyski ma cakiem inny charakter,
ni kolski; tu przewaaj jeszcze monowadcy, tacy Tczyscy,
,

Oleniccy, Melsztyscy, Tarnowscy, ktrzy w sprawie pruskiej zawsze

czyni trudnoci, a natomiast cale ostrze akcyi zwracaj przeciw kr

owi. Syszymy o takich rzeczach, jak ustanowienie administratora

krlestwa dla poprawy rzdw, jak opuszczenie krla wrd wyprawy pruskiej za inicyatyw Maopolan (1458), jak jakie zjazdy
partykularne w nieobecnoci krla
przeciw niemu zwrcone, jak
danie osobnego sejmu dla poprawy rzeczypospolitej, zaczwszy
od gowy, t. j. od J. K. Moci. Krl przeciwnych sobie magnatw
nieprzyjacimi swymi nazywa, dugo sejmowi dla poprawy rzeczypospolitej si opiera, nareszcie zjeda na zbrojno, kazawszy przedtem starostom swoim utrudnia przyjazd oponentom. Wystpuje
Jan Rytwiaski imieniem Maopolan z ostr inwektyw przeciw krlowi
ale sejm, w ktrym zdaje si maj przewag Wielkopolanie,
i

milczy, gdy wielu obawiao si gniewu krlewskiego. Krl odpowiada stanowczo, uzyskuje nawet podatek. O co chodzio Rytwiaskiemu? O subjekcy Litwy, o uck, o ziemie Mazowszanom przez
Litw zabrane, o
monet, o stacye klasztorne
ale to nie s

przecie pomysy reformy, tylko stare zarzuty partyi oligarchicznej

z czasw Zbigniewa. Dziao si to wszystko na wrzeniowym sejmie
piotrkowskim r. 1459
a dziwnym sposobem w kilka zaledwie

miesicy potem przychodzi do skutku

co wyranie

pacyfikacyjnego (grudzie 1459): krl zawiera jaki

i

odtd ma take w Maopolsce

spokj.

naksztat sejmu

ukad

ze stanami

wszystko stao ? Trudno naleycie wyrozumie

ale jedna rzecz uderza w oczy, t. j. zupena zmiana osb okoo krla,
wanie w tym czasie. W" niszych godnociach mona byo ju
Jak

prdzej

si

to

koo

siebie zgromadzi, jak Piotr z Kurowa,

jedzi po Kazimierza na Litw w r. 1146,
jak Tomasz Sancygniewski, podstoli sandomierski
wczenie zmary),
ktry powiz skarg krlewsk na Zbigniewa <1<> Wielkopolan
w r. 1452, jak -an Kuropatwa starosta chemski, ktry wtrca do
wizienia oponentw w r. 1459 ale w wyszych trzeba byo przeczeka. Wwczas jednak (1459) <los!<"_:';i krl ju najwyszych szczebli:
kiedy Jan Tczyski posun! si (konieczn kolejk] na godno k
telana krakowskiego, wojewod krakowskim zostaje po nim niespodzianie Jan Pilecki, czowiek spokrewniony z rodzin;; krlews

takich

ludzi

kasztelan sdecki,

KncYklopedya polska.

Tom

ktry

V, cz.

I.

562

HISTORYA POLITYCZNA

on Jagiey,

przez trzeci
nie piastowa.

kiedy

adnej wyszej godnoci

1457 sama szlachta maopolska domaga

ktry poprzednio

r.

si odebrania starostwa krakowskiego staremu kasztelanowi Czyowskiemu, wwczas otrzymuje t godno partyzant krlewski
Mikoaj z Witowie Pieniek, ktry z energi przeprowadza oczyszw czem dotychczas krlowi
czenie ziemi krakowskiej z rabusiw
7

mono wadcy

krakowscy ze wzgldw opozycyjnych przeszkadzali.

Wszystko to s dawni opozycyonich konfederaci z r. 1439. ludzie
krlowej Soriki, przeciwnicy Zbigniewa (ob. str. 526). To te kiedy
wybucha wojna duchowna w r. 1461. oni wszyscy wykonuj rozkazy
zarwno z swoimi wielkopolskimi
bezwzgldnie
krlewskie ostro
poznaski,
Stanisaw Ostrorg kaliski,
Grki
kolegami, jak ukasz z
wojewodowie* Hincza z Rogow a (take dawny konlederati sieradzki,
pniej sandomierski kasztelan. Nie usuwa si nawet dawny karcicie!
przed mierci
krla, Jan Rytwiaski; ba nawet tak si zmieni,
zwrci krlowi zupenie bezinteresownie cae zastawione sobie starostwo sandomierskie, z warunkiem tylko nie zastawiania go nadal.
Take na Rusi zyskuje sobie krl zwolennikw. Popiera autonomi
ich zastakrajow, pomaga szlachcie do pozbycia si Odroww
na miejsce ich wprowadza innych ludzi, jak Grzegorz z Saww
rzecz charaktenoka, jak Jarosawscy, jak panowie z Chodcza inni
ci
rystyczna: z Wielkopolski pochodzcy. Najdziwniejsza rzecz,
panowie z Rusi, ktrym za poprzednich rzdw imperializm polski
zarzuci byo mona (ob. str. 526), obojtniej teraz w sprawie ucka;
zaproszeni \v r. 1451 przez Maopolan na zjazd w sprawach spornych
si z gry zgadzaj na to, co bdzie
z Litw, odpowiadaj,
uchwalone 2).
wszystko jest
Praca przygotowawcza jest tedy ukoczona
polityczny,
z gruntu zmienione: inne zasady, inny ukad spoeczny
inni ludzie;
nawet rzucone zarody nowoytnych urzdze. Czy
instytucye trwae, odpowiadajce
na tej podstawie zbudowane

'

bd

w nowoytne

potrzebom wkraczajcego

prowadzon bdzie

rzdw

reforma

istotna

czasy mocarstwa, czy prze-

na to odpowie druga

cz

midzy Polsk

Litw

Kazimierza Jagielloczyka.

Bekuperacye.

3.

Woy

paday

sporw

<

monowadcw

maopolskich przeciw
Kazimierzowi takie zarzuty, e ublia pierwszemu obowizkowi krla
polski'.
odzyskiwa oderwane kraje, jest pomniejszycielem krlestwa polskiego. A jednak, pomijajc ju pomniejsze naPodole

ust

A.
2
)

Prochaska: Konfederacja

Cod. ep.

I,

2,

116.

ruska 1464 (Kwart.

hist. 1892).

FRYDERYK PAPEE: KAZIMIKRZ

IV

JAGIELLOCZYK

1444-

563

l92

on przecie wanie przysporzy krlestwu ujcia Wisy,

uczyni w ten sposb nabytek taki, z jakim si aden inny po-

bytki,
i

rwna

nie

moe!

Poddanie Prus
to nie jest wcale rzecz szczliwego przypadku,
sprawa
to jest
dobrze przez Polsk przygotowana, tak w dalszych
w ostatecznych powodach. Odkd misyjnokoloniprzyczynach, jak
zacyjny charakter Zakonu przez cbrzest Litwy
zwycistwo grunwaldzkie doprowadzony zosta ad absurdum, odtd zaznacza si
w Pru^iech to, co trafnie J. Caro emancypacy kolonii nazywa.
Za Polska te denia emancypacyjne, autonomiczne, Prus popiera
i

ca si: w kadym pokoju z Krzyakami jest odtd g\\ arancya

stanw pruskich zasadniczym warunkiem. Najsilniej jest to zastrzeone w pokoju brzeskim z 1435, ktry od chwili powstania Zwizku
r.

oddzielony

pruskieg o
-

by

jest

tylko o lat

pi

(1440).

Zwizek

pruski

samego pocztku
Zakonowi, a nietylko
chemiska, inicyatorka Zwizku, ale take
inne
stany pruskie miay odrazu poczucie, e denia ich najlepiej dadz
si przeprowadzi przy pomocy Polski. Stosunki z Polsk byy cige,
zwaszcza z ssiedni szlacht wielkopolsk a kiedy nadesza
chwila stanowcza owiadczenia si przy Polsce (jesie 1452), znalaz
si na waciwem miejscu tensam, ktry niegdy spowodowa powoanie na Wgry Warneczyka: kanclerz rycerz Jan Koniecpolski.
Skoro za nieprzychylny dla Zwizku wyrok cesarski z 5/12 1453
doprowadzi do wybuchu, to ju bardzo prdko (19/1 1454) przyszo
w Sandomierzu do ostatecznego porozumienia midzy posami pruskimi a krlem polskim. Poddanie si w Krakowie byo juz tylko
uroczyst form wszake 18/2 nastpuje pierwsze posuchanie
posw pruskich, a ju 22/2 wypowiedzenie wojny Zakonowi. Jeli
byy jeszcze jakie istotne obrady w Krakowie, to nie nad samem
zwrcony
polska

przeciw

od

szlachta

poddaniem si, tylko nad jego sposobem, dlatego akt inkorporacji

wychodzi dopiero 6 marca 1454.
Prusy przystpoway do walki z ca desperack stanowczoci,
Polska, jak czsto,

Zwizek

maem

skupieniem.

Ju w cigu

by

lut.

K
najwaniejsze grody: Toru, Gdask, Elblg
tylko
zamkw
trzymay
Malbo
56
jeszcze
si
lewiec
wogle
Sztum
Tymczasem Polacy odbywali cikie narady
Chojnice.
w Brzeciu, w Sandomierzu, w czycy; Litw mi si usunli, Maopolanie byli niechtni, pomoc wojskowa pod wodz Mikoaja Szarle
Mai;
wojewody brzeskiego, bya maa. Tylko Sztum uf

pruski

broni,

kowamie
(19/y

pod

1454).

Chojnicami

Pi

trzy

pi

mi-

na pole wojny 'por. sir 557), ponieli sromotn kla

motn, bo stosunek si
Trzeba szczerze powiedzii

HIBTORTA POLITYCZNA

f)fl4

do krzyackich by jak 16.000 do 7.000; w czasie bitwy

przybyo Krzyakom jeszcze 5.000, kiedy z Chojnic wypad Plauen.
Podkanclerzy Piotr ze Szczekocin zgin rycersk mierci, ale wielu
umie przytoczy Dugosz magnatw, ktrzy si niepotrzebnie poddali.
Tylko krl, ktremu na kadym kroku czyniono trudnoci, zacitym
umysem trwa w bitwie, pki go si moc nie uprowadzono. Nie
zaraz dwie nowe wyprawy przedupad te na duchu po klsce

polskich

siwzi
r.

pod Laszyn, jedn je-zcze

1455

ale

marnym

tej samej

zimy,

naszego

strony

ze

drug w jesieni

pospolitego

ruszenia

rezultatem.

klski chojnickiej

Skutki

ju

zaznaczy) si

nym

ca

na

podzia

ten

przyszo.

byy niepowetowane
Prus,

Na wiosn

bywa.

byo
zamkw

Spis

strat,

tyle

koca

to

dla Polski fatal-

Krlewiec, a za

trzeba
r.

wwczas

145 odpad

r.

nim prawie cae Prusy wschodnie. Wicej

zachodnich

ktry sta si

140")

jeszcze, bo

byo

ten kraj na

wykazuje

Prusiech

nowo

tylko 33

zdo-

w rku

midzy tymi w Prusiech zachodnich

Zakonu
Chojnice, Tczewo, Gniew. Sztum, a przedewszystkiem Mai borg. Ten
Mai borg sta si teraz ostoj Zakonu w Prusiech zachodnich orodkiem walk w latach najbliszych.
.leli powyej podniesiono wytrwao krla, to suszno wymaga jeszcze z w ikszym naciskiem zaznaczy wytrwao, wierno,
jak najpotg Gdaska. Co prawda, wierno
a zarazem
cilej w interesie miasta: ten klucz Wisy mg doj do najwi-

w rko

49

krla,

lea

tylko

rokwitu

ksze tr O

A przytem

kroi

tak

w poczeniu z caym krajem nadwilaskim.

hojn rk przygarn do siebie Gdask, e

do

na w

obrbie
znacznego obszaru ziemskiego
monarsz, uczyni go jakby pastwem w pastwie
przela

ca wadz
tern,

co

si

Rzeszy niemieckiej nazywa) reichsunmittelbar. Znajduje to

wyraz w 7 obfitych przywilejach, z ktrych najwaniejszy ostatni,
przeproGdask ju wtedy by tak potny,
z d. 15 maja L457

\y

wadzi sam jeden zwycisko wojn, ktr 1/6 1456 wyda Krystyan
duski krlowi polskiemu. Dnia 25/8 14.">(> pobiy 3 okrty gdaskie
inflantskich pod wysp Bornholm, poczem
16 okrtw duskich
do Luniepokoili Gdaszczanie cay poudniowy Batyk od Rygi
beki, tak, e Dania ju 28/7 1458 uznaa za stosowne zawrze zawiei

szenie broni,

zrazu na rok, potem na czas dalszy,

nieograniczony
teryalne

Gdaska,

Zrazu

14i">^

8
o

walczono

Cod. ep.

III

tern

Jakie

wreszcie na czas

za niewyczerpane byy zasoby ma-

si zaraz dowiemy.

Maborg pienidzmi

od

(uaska wysza

FRYDERYK PAPEE! KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

565

1444-1492

myl wykupna zamkw z rk zacinych krzyackich. Myl ta

nasuna si skutkiem fatalnego ukadu w. mistrza z zacinymi, moc
ktrego wolno im

byo na wypadek zawodu w zapacie zamki wedug

woli zastawi lub sprzeda. Krl tego projektu nie pochwala:

jest

inni

uwaa,

Krzyakami powinien by prze

prowadzony
ale, widzc
ochot do wojny, zezwoli.
Znamy dwa ukady o wykupno zamkw; na jednym na drugim

uciliwy

chyba tylko

ma

wodzowie, w jednym jest

dukatw, w drugim o 6 zamkach
i

drugi jest tylko projektem:

mowa o
z kwot
wodzw

21 zamkach

kwocie 436 000

bliej nie oznaczon. I jeden
odstpili

Niemcy

a zostali

Czesi, przedewszystkiem Ulryk Czerwonka, z zamkw zostao tylko

Iawa. To te nie ma mowy o wydaniu kwoty
3: Malborg. Tczewo
436.000 dukatw; mona si doliczy tylko ok. 190.000. Z oglnej
kwoty wypadaa wedug umowy poowa na Polsk a polowa na
i

Prusy,

drugiej

tej

poowie

na

Gdask

Gdask sam wypaci prawie

stoci

cz. W

rzeczywi-

wszystkiego,

bo poy-

trzecia

poow

cza ponad swj udzia krlowi stanom pruskim. Polska dla pokrycia
wicej, ni dwukrotny pokosztw uchwalia poow* czynszw,
j.
br
To mogo przynie ok. 75.000 dukatw, ale trudno si nawet
poowy przydziau polskiego doliczy w wypatach delegatw sejmowych, zwaszcza e Maopolanie czerpali z tych pienidzy na rzecz
zakupna Owicima. Reszt wic trzeba byo poyczy w Gdasku,
W Prusiech, w kraju, przy nadzwyczajnych zastawach (nawet. sreber
kocielnych)
zaliczkach na rachunek przyszych dochodw. .Jak to
okropnie podkopao na przyszo gospodarstwo skarbowe, nie trzeba
i

t.

).

dodawa.
pienidze mona byo naj ok. 10000 onierzy na rok,
Malborg zdoby, zamiast go w \ szachrowicej,
wa. Byoby to rzeczywicie przyzwoicie] praktyczniej. Bo jaki
by skutek tych nadzwyczajnych wysikw pieninych? Krl wszed
wprawdzie 8/6 1-457 do Malborga, obsadzono te Tczewo
[aw,
ale ju z kocem wrzenia wdz zacinikw niemieckich, Bernard
Zinnenberg, zaj miasto Malborg, a z kocem padziernika nawet
Chemno; take Iaw stracono. Mogli tedy nie bez susznoci nap
rajcy chemiscy do jakich ssiadw swoich
1458
oUnd was den
Kau anbetrifft, den sie uns auferlegl haben, wisset, das alles \-rloren und umsonst ausgegeben isU-j Nic tu nie pomoga wyprawa
Za

te

a na sezon jeszcze

')

rozdz.

7.

Liczc czynsz od anu

Por.

te

Zeitschiifl

f.

d.

/.I., wypadnie to
Z. czyli '^'
Cer ton a, Ob.
po
Gesch. Westpreusens 29 (1K91). Zakupno i^wic-

oima kosztowao 50.000 grzywien i. j. 80.000

2
(J.
Gesch. Weslpreussens 39,
Ztsft.
1891
Zeitschrift
d. Gesch. Ermlands 1895.
)

f.

f.

/I.
str. 107.

<

l>.

tez

Altpr. Monatschrift

566

HISTORYA POLITYCZNA

krlewska pod Malborg

nieudolnem

niesfornem, jak zwykle, po-

spolitem ruszeniem; zawieszenie broni, na czas od 8/10 1458 du 13/7

149 zawarte, ktre koczy ten pierwszy, niefortunny, okres wojny
pruskiej,

stwierdza

taki

dorany,

st;m

zamek Malborg naley do

Krzyakw.

krla, a miasto do

wojny trzynastoletniej mgby nosi nagwek: utrata wschodnich Prus, to drugiemu przysugiwa bdzie
szczliwszy tytu: /dobycie Prus zachodnich. Przede wszy stkiem zwrciy si Lisow inia ku odzyskaniu Malborka, a prym tu znowu
wiedzie Gdask. Byy wprawdzie pod Malborgiem polskie wojska
zacine, ale gwna zasuga naley si wyteniom sztuce oblniczej Gdaszczan, pod wodz rajcy .lana Meydeburg. Odparto dwie
odsiecze krzyackie, zamknito Wis tam a ld basztami okopami,
wygodzony Malborg musia po 20 tygodniach oblenia katak,
pitulowa (o 8 14Hl) Uszczliwiony krl pene uznania wyrazy zasya
Jeli

pierwszy okres

wiernemu Gdaskowi: gdy tedy miasto Malborg- z Bosk pomoc

w nasze rce znowu si d stao przez wasz wielki trud, prac nakad,
za to wam wielce dzikujemy
wszystkiem dobrem chcemy wam
i

pamita

po wieczne c/asy*.

Ale jeszcze

odrazu

nie

sprbowali Krzyacy
zywa, a zwrcili j

k cvi.

wanie

s/o wszystko gadko naprzd, jeszcze

ktra si dzisiaj kontrofenzyw naprzeciw Gdaskowi
Zajto Pruszcz

oskrzydlono miasto od zachodu

mst) tu pod samym Gdaskiem
wschodu; tam przy zdradzieckiej pomocy Eryka pomorskiego ob
sadzono Lauenburg
Bytw, tu nowy biskup warmiski. Pawe
Legendorf, zajmowa jeden zamek po drugim, nie wiadomo dla
Miasto
kogo, a przepuszcza przez Warmi zastpy krzyackie.
Gdask znalazo si w porzdnej opresyi; liczono nawet na moliniespodziewanego zajcia przy pomocy zdrady, ale panowie
rajcy zawsze na czas zdrad stumili. Czas byo teraz krlowi da
pomoc wydatn wiernemu miastu. Naprzd postawiono oddzia
ochronny w Oliwie, potem sprbowano jeszcze raz wyprawy pospolitej
(1461), ale ta co najwyej rzucia tylko postrach na Pomo wreszcie zerwa krl z pospolitem ruszeniem
rzan
posa,
z lepszym skutkiem, wojska
Jan Skalski
zacine. Piotr Dunin
dali odsiecz Frauenbergowi
spustoszyli ca Warmi od Brunsberiri
do Balgi, psujc w ten sposb nieprzyjacielowi jego podstaw operacyjn od wschodniego skrzyda, a nastpnie wyruszyli pod Gdask
poczyli si z posikami gdaskimi. Pod Puckiem (a dokadnie
mwic pod arnowcem) przyszo L7/9 14<>j? do bardzo zacitej
i

wo

walki,

ktrej

krlewscy,

acz

liczebnie

nieco sabsi (2.000:2.700)

FRYDERYK PAPEE: KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

567

1444-1492

odnieli wietne zwycistwo 1 ). Prawda,

bezporednie skutki zwycistwa nie byy zbyt doniose, ale, ledzc dalsze nastpstwa, stwierdza
si suszno uwagi Dugosza: od tego to czasu Krzyacy, naprzd
w ldowej w alce pod Puckiem, a wkrtce potem w okrtowej pod
Elblgiem zwycieni, nachyla si
do ruiny
zaczli.
Jaka wiksza energia systematyczno wchodz w dziaania
wojsk krlewskich. Przedewszystkiem zwrcono si ku obleniu
Gniewu (Mew), ktrego zaoga niepokoia Malborg
wszystkie
wogle poczenia midzy Gdaskiem Elblgiem a Toruniem utrudniaa. Z kocem lipca 1463 rozpoczo si oblenie Gniewu; osaczeni
bronili si dzielnie, wielki mistrz wyta ostatnie siy na odsiecz
wanego zamku. Jednake 15/9 1463 odniosa flota gdasko-elblska
wietne zwycistwo nad okrtami przewozowymi Krzyakw pod
Elblgiem (Frisches llafi), skutkiem czego rozprszyo si take
wojsko ldowe, zostajce pod wodz Bernarda Zinnenberg. Gniew
r

zda

musia 27/12 1463 kapitulowa.

Wtedy dopiero ujawniy si wane nastpstwa obu zwycistw.
Zniechcony Zinnenberg zawiera ju 13/12 1463 ukad z krlem,

moc

ktrego, zatrzymujc zaniki Chemno, Starogrd (Althaus)

Brodnic jako zastaw a do wypaty naleytoci odowych, zobowizuje si adnej wicej pomocy nie dawa Krzyakom, ani te
przeszkadza w poddaniu si stanw chemiskich krlowi. Wkrtce
potem, 16 marca 1464, poddaje si biskup warmiski, Pawe Legendorf, krlowi
przyrzeka otworzy mu wszystkie miasta ziemi warmiskiej
co rzeczywicie na pocztku r. 1466 wykona.
Utworzya si ju konfiguracya taka. jaka moga by podstaw
do pokoju: przy Polsce znajdoway si Prusy zachodnie wraz z MaiNaleao tylko dokoczy dziea
odebra
borgiem
z Warmi.
jeszcze tych kilka zamkw, ktre jak oazy sterczay wrd Prus zachodnich. To byo zadaniem ostatnich dwch lat. Dnia 24 wrzenia
1464 zajli Gdaszczanie po piciomiesicznem obleniu Puck
i

oczycili

ten sposb

nareszcie

swoj

okolic; przy dzielnej

z ich

pomocy oblniczej zmusiy krlewskie wojska 2/2 1465 do

kapitulacyi po procznych trudach zamek Nowe (Neuenburg), na
najbardziej by popoudnie od Gniewu. Najzawziciej broni si
pierany przez Krzyakw Starogrd, na drodze z Tczewa do Chojnicy

strony

lecy;

nareszcie, kiedy Jan Skalski

sposb

Krzyakom

12 4

L466

zaj

Melsack

odci

dostp od strony Warmii, uleg

po
10-miesicznem obleniu 24/7 146<;. Zaoga noc
Starogrd
ten

wszelki

')
Ucz dostatecznego uzasadnienia powtpiewa Caro V, 166) o czynie bohaterskim Pawa Jasieskiego, ktry roztrci! wcznie landsknechtw.

HJTORYA POLITYCZNA

568

przedtem ucieka do Chojnic. Na tych Choj nicach, jak si zacza,

Bkoczya wojna pruska; krl by sam obecny z positak su; te
i

tatarskimi, oblenie nie trwao ju dugo (29/7

kami litewskimi
cibor Baisen, gubernator Prus, nakania krla do ude21 9 1466).
i

wskazujc na niepewn wierno wobec

Sztumu
Kwidzynia (Mariewerder), a naKrzyakw Rastenburga

ale tymczasem dojrzao ju usposobienie pokojowe

wet Krlewca
dojrzeway nawel ukady...
Przez cay czas 13-letniej wojny pruskiej, ju od samego jej
pocztku, szukano drg pokojowych. Z pocztku zabiegi te nie miay
waciwie charakteru porednictwa, bo byy podjte przez zwolenmiay na celu jego ratowanie. Taki cel miay internikw Zakonu

rzenia na Prusy wschodnie,

dykty Kaliksta

111

banieye Fryderyka

III,

takisam

propozycye po-

Kinsberga (1454), elektora brandenburlegata

skiego, Albrechta aust ryackiego. Jerzego czeskiego, wreszcie
Hieronima z Krety, ktry nawet na czas ukadw nie chcia zawiesi
Polsce przyznawano conajwyej jakie odszkodointerdyktu (1463).
wanie pienine, moe uznanie patronatu krlewskiego z obowiz-

kojowe posa krzyackiego

E.

kiem daniny

da

caych Prus

krl odpowiada, e nie myli

sprzedawa krew chrzecijask,
Zakonu proponowa Tenedos albo Podole.

Natomiast

posikw.

powici zwizkowych

pruskich

dla

Z polskiej strony pozwalano na zabiegi pokojowe tylko

chwilach

czasu, zreszt odpowiadano oglnikami,

niepowodze, dla zyskania

odsuwano jednego porednika powoywaniem si na drugiego, aby
nikogo nie zrazi: in einem guten wan behalten jak radzili
mdrzy Prusacy. Dyplomacya polska bya zrczna, szczeg "ie za
podkanclerzego .lana Lutkowicza z Brzezia, a najwikszym jej sukni

byo pozyskanie

krla czeskiego Jerzego, z ktrym przychodzi

na zjedzie monarchw w Gogowie (maj

Za przyczenie si Polski do planw: wojny tureckiej, ktre
zrzeczenie si pretensyi do posagu Elbiety przyrzeka
snu Jerzy,
nie bdzie si miesza do spraw mazowiecwczesny krl czeski,
do skutku przymierze
1462).

reklamowa ziem lskich nabytych przez Polsk (Siewierz,

Zator, Owicim)*
Ale waciwie o co innego chodzio obu krlom.
wobec
Kazimierz uzyska doskona przeciwwag wobec cesarza
kuryi rzymskiej, ktrej wanie zaleao na pozyskaniu krla polskiego
kich,

ani

przeciw
ze strony

>kacerzowi<

.lei/emu

Jerzy

za uzyska

zabezpieczenie

Polski.

Przymierze gogowskie jesl punktem zwrotnym w dyplomacyi

13 letniej wojny; dopiero teraz rozpoczynaj si waciwe ukady,
co zreszt odpowiada pomylnoci ora krlewskiego w drugiej
czci wojny Pierwszymi porednikami neutralnymi byli Hanzeaci>

FKYIRRYK PAPEK: KAZIM1KKZ

IV

JAGIELLOCZYK

569

1444-1492

w wielkiej liczbie, z biskupem lubeckim Arnoldem

do Torunia (w czerwcu r. 1464), postav\ili jako podstaw
ukadw stan posiadania. Jednak stanowiska byy jeszcze zbyt rozbiene: Polacy dali caoci Prus, ofiarujc za to Podole Krzyacy
gotowi byli odstpi tylko ziemi chemisk
michaowsk wraz
z Toruniem, co do reszty zgadzali si tylko na patronat krlewski.
Dalej ju postpia sprawa na trzech zjazdach na Neryndze, odbytych w cigu lata 1465 roku przez przedstawicieli stanw obojga
Prus. Zwolennicy Zakonu odstpowali ziemi chemisk, michaowsk
pomorsk
dali natomiast caych Prus wschodnich wraz z Pomezani (Osterode), Malborgiem, Sztumem. Elblgiem Christburgiem.
O Warmii nie wspominali; ewentualnie zgadzali si nawet na patronat krlewski
na przyjmowanie poddanych krlewskich do Zakonu. Ostateczna odpowied Prus krlewskich, podana przez biskupa
warmiskiego, brzmiaa: za Malborg ofiarujemy wszyscy zdrowie
ycie
moe by jeszcze tylko mowa o obszarach elblskich,
ktrzy, zjechawszy

na

czele,

christburskich

rednictwo nowy

ostrodzkich.
legat,

Nareszcie

jesieni

biskup lewantyski Rudolf,

r.

1466

obj

wyran

po-

wska-

zwk

uwolnienia rk krlowi polskiemu dla celw sprawy czeskiej.

Przymierze gogowskie przynosio owoce. Krl owiadczy, e Malborg
uwaa za niezbdny dla zabezpieczenia strategicznego
zreszt
odstpi niektre obszary elblskie christburskie oraz
Pomezani; tylko do koca ycia mia by biskupem pomezaskim Wincenty Kiebasa. Wielki mistrz skada krlowi hod. wchodzi w skad
rady koronnej
obowizany jest do posikw, do Zakonu mog by
przyjmowani w poowie poddani krlewscy. Obie strony maj prosi
papiea o potwierdzenie ukadu. To s gwne warunki pokoju toruskiego, zawartego dnia 19 padziernika 146(5 p.
Chcc osdzi 13 -letni wojn, powiemy krtko: dobrze pomylane, le przeprowadzone, jak wiele rzeczy u nas. Widzielimy,
poddanie si Prus nie wydarzyo si przypadkiem, lecz przy udziale
Polski.
Ale wojna bya licho prowadzona, z maom Wyteniem.

ca

Prowadziy j waciwie, pod nieugitem kierownictwem krla, tylko

Prusy samo z Gdaskiem na czele
Wielkopolska. Ocigaa si
Maopolska, usuwaa si Litwa. Litwa odcinaa tylko posiki infla ickie
od Prus
pozwalaa na udzia ochotnikw. To jesl waciwie neui

tralno,

ktrej

krl

czci Prus. przylegych

wyruszy Litwy (1464). Skut-

nawet ofiarowaniem

mudzi

(wschodnich Prus), nie potrafi]

kiem tego wojna, przecigajc si przez lal
spowodowaa okropne
spustoszenia
ofiary. Z osad podobno
ulego zniszczeniu, co moliwym jest przy wczesnym sposobie prowadzenia wojny. Polegych
po 100.000 w przyblieniu wypada na kad / trzech partyi: Polsk.
l.">.

'

070

IIISIORYA POLITYCZNA

Krzyakw. Co do pieninych nakadw, najpewniejsze s

cyfry gdaskie: okoo
miliona dukatw; drugie tyle podaj na
Zwizek, przynajmniej trzecie tyle wypada liczy na Polsk (8 poborw, przyczynki duchowiestwa etc. a czwarte tyle na dugi krlewskie.
Jeszcze w r. 14H7 dugi le wynosiy 270.000 dukatw?
w Prusiech tyle byo zamkw zastawionych; e to wywoao zupene zaburzenie administracyi. Ostatecznie spraw zaatwiono poowicznie: pozostawienie Krzyakom Prus wschodnich utworzyo klin
fatalny na ca przyszo, a pozostawienie Pomezanii, oddzielajcej

Zwizek

'

,'.

Warmi

od

czasach.

Z tcni wszystkiem

(hem niskiej

ziemi,

szkodliwy ju w najbliszych
toruski jest lepszym, niby si

klin

pokj

wydawa: wszake on w zasadzie cae Prusy do krlestwa polskieg'0

wciel a
dopuszcza Polakw do Zakonu, tak, e nawet w. mistrzem
1

zosta Polak, albo

krl.
Tylko e Polska zamiast
po tej
linii kierunkowej systematycznie naprzd posza systematycznie w ty.
Prcz owego pierwszorzdnego nabytku w Prusiech s jeszcze
za Kazimierza Jagielloczyka inne niepolednie nabytki. Mazowsze
jego mskim
/a Kazimierza Wielkiego skadao hod tylko krlowi
Kazimierz Jagielloczyk
potomkom, za Jagiey ju Koronie polskiej
pierwszy rozpoczyna rzeczy w i-te wcielenie. Byy wtedy dwie linie
pocka, do tej ostatniej naleay te
na Mazowszu: warszawska
Rawa, Gostynin, Sochaczew
Bez. Gdy linia pocka wygasa na
na pocztku r. 1462, zaj krl Bez niezwocznie jako oprnion
darowizn'. Gostynin
Raw po wyroku lennym, zapadym na sejmie
listopadowym piotrkowskim tego roku 2 ); Sochaczew zostawi do
czasu ksinej wdowie Annie
zaj go dopiero w r. 1476, wyznaczajc wdowie inne zaopatrzenie. Druga ksina mazowiecka z linii
pockiej. Magorzata, ona Konrada ks. olenickiego, otrzymaa odszkodowanie w kwocie 20.000 dukatw. Koronie przybyy dwa wojewdztwa: bezkie
rawskie. Krl przeprowadza rzecz jako spraw
czysto wewntrzn: odsun wszelkie wpywy zewntrzne, papieskie,
4 2
do trybunau lennego
cesarskie, czeskie
1468) powoa tylko
samych radcw koronnych. Liczy si jednak z Mazowszem samem.
Pock woa przy ksitach pozosta
przeszed w rce linii warJakkolwiek trybuna lenny przyzna go take Koronie,
szawskiej.
ipia rzecz Kazimierz; stara si tylko wcielenie przygotowa,
ni(V_r

( >

Connectimus, iungimus, unimus

Da we

ci

invisceramus.

Moe

dlatego niema

cay ukad (wbrew zdaniu Cara)

wanie za typw stosunek lenny: przysiga wiernoci, dzierawa ziemi,
spadku [Heim fali] przez wybr krla na w. mistrza.
nawet
Uwagi godnem, / Maopolanie na sejm ten, na ktrym chodzio o naI

aktu

ze

strony w. mistrza.

Lwa/.ani

mono

bytek na rzecz Wielkopolski, nie przybyli.

FRYDRKYK PAPEK! KAZIMIERZ

IV JAGI

KLLOCZTK

571

1444-1492

Dwa razy
kocu rzdw

popierajc zwolennikw swoich na biskupstwo pockie.

powiodo jednake ten,

Kazimierza otrzyma infu pock, Piotr

mu si

by

to nie

miym

widocznie

krlowi,

skoro go

ktry przy
z

Chotkowa

wywica

(1480

1497),

ulubieniec kr-

rodzinnym swoim Oporowie.

O innych pomniejszych nabytkach na rzecz Maopolski, jak
Owicim, jak Ratno Chmielnik (ktre zreszt tylko chwilowo byy
oderwane), bya mowa okolicznociowo.
ma synw dziedzicw do
4. Sukcesya czeska. W K.
innych krajw, a pan Jerzyk jest stary i schykorony czeskiej
kowy, naley go utrzymywa w dobrem usposobieniu. Tak poradzili krlowi
na sejmie jesiennym piotrkowskim z r. 1459 nowi
zaradcy korony, mdrzy Prusacy
a krl poszed za ich rad
war przymierze gogowskie (14621. Na razie to przymierze bardzo
dobrze posuyo mu w sprawie pruskiej, a za sprawa sukcesyjna
lewski, Andrzej Oporowski,

to

Mo

bya

tak

ju w

r.

urobowiec, krl Czech

to,

Elbiety habsburskiej

Wgier,

dopiero 2

liczy

Wwczas

1457 odroczona.

dzietnie jedyny brat krlowej

Wadysaw,

umar

bez-

Wadysaw

Po-

kiedy

a najstarszy syn polskiego krlestwa.

lata.

zniesiono cierpliwie skandaliczn

bezczeln chopa Macieja, a zadowoelekcy heretyka Jerzego

lono si tylko zastrzeeniem na przyszo. Jerzy zapewnia, e prawa
sukcesyjne Jagiellonw uznaje, podczas gdy Maciej podobne zapewnienia da nie Jagiellonom, ale Habsburgom na rce cesarza
i

Fryderyka.
Ale kiedy

kc. Na

skoczya si wojna

pruska, sprawa

wanie zaporedniczy

zacza by

pie-

toruski lega papieski

Rudolf, aby pozyska rami wieckie przeciw kace: /.owi Jerzemu.
Zaraz wic po zawarciu pokoju przedkada Kazimierzowi imieniem
zwizku katolickiego w Czechach, do ktrego naleeli przewanie
a w lad za tem
Niemcy, propozycy objcia korony czeskiej
wychodzi 23 12 1466 bulla Pawa II. goszca wyklcie Jerzego
uwolnienie tul posuszestwa jego poddanych 1 ). Krl wobec Rudolfa
to

pokj

odoy) odpowied na sejm majowy piotrkowski (1467); katolicy

- ale krlowi odrazu ta sprawa
czescy powzili dobr nadziej
wielce

bya nieporczn.

Poco wybija otwarte drzwi,

kiem na

cik

wojn,

to

naraa si

po wyczerpaniu prus-

religijn, kiedy Jerzy nic zaprzecza praw

sukcesyjnych jagielloskich? Byo to przeciwnem caemu usposobieniu

Kazimier/a przyjmowa w pastwowych sprawach kocielne wyroki,

')

przez

Kompaktaty

bazylejskie,

kury apostolsk

zniesione.

pray

ktrych

trwa) Jerzy,

bylj

ju w

r.

HISTUKYA POLITYCZNA

572

byo przeciwnem wszelkim

tradycyoin jagielloskim popiera Niem-

cw przeciw Czechom
przymusza do wiary mieczem. Dlategowyrazi si Kazimierz wobec legata, e nie pojmuje, jak namaszczony
i

koronowany krl moe by z tronu /oonym, a wysacom wrocawskim wytkn Te Deum, piewane ongi z powodu chojnickiego
i

zwycistwa Krzyakw. Dlatego wreszcie na jednym z pniejszych

Bej mw powiedziano: naley wprowadzi naboestwo, zorganizowa
koci, to w ten sposb prdzej wypleni si herezy, nieli mieczem.
Polska miaa przeto z obu stronami dobr przyja zachowa: po
mierci krla Jerzego, lub po dobrowolnem jego ustpieniu, spodziewa si Kazimierz drog pokojow koron Czech uzyska. KatolikPolak
oto by do ofiarowania gotowy kompromis midzy stronnictwem katolickiem a narodowem w Czechach.

W
w

myl

za

Delegatom

pieskich.

Polska trwa wiernie

pozwala na goszenie cenzur pazwizkowym, kiedy po sejmie piotrkowskim

tych zasad doniesiono Jerzemu,

przymierzu gogoWskiem

nie

do Krakowa przybyli, mimo rozlicznych bul, wrd ktrych znajdowao si nawet zatwierdzenie pokoju toruskiego, mimo tak ukadnych wysile Rudolfa, e zdoayby nawet kamie skruszy, odwysane bdzie poselstwo rozpowiedziano nie wicej, jak tylko,
uspokojenia
krlestwa
czeskiego
(28/8 1467).
jemcze dla

To jednak

nie

wystarczyo delegatom zwizkowym. Opuszczajc

po
przf gnbionem usposobieniu stolic polsk, owiadczyli,
takiej odpowied/.i czuj si wolni od zobowiza wobec rodziny jagielloskiej

much

musz

sobie

poszuka innego opiekuna.

Fanatyczny

franciszkaski Gabriel Rangoni, inuisitor haereticae praviialis,

z Krakowa uda si na Wgry... do krla Macieja.

Gdy tedy
porednicy polscy witani byli w Pradze z uwielbieniem jako mdrcy,
sowiask krktrzy si ulitowali zamieszek w pokrewnem
zbudowali wityni pokoju
u strony przeciwnej nalestwie

prosto

potykali

na trudnoci.

tylko

Polacy

zdoali

mow

zaledwie rozejm chwi-

lowy (do 26/5 1468) do skutku doprowadzi.

Maciejem dojrzay. Maciej
Natomiast ukady zwizkowych
obejmuje protektorat zwizku katolickiego w Czechach (8/4 1468)
Zrazu usiuje osign porozumienie z dworem jagielloskim: proponuje w Krakowie przez biskupa oomunieckiego Protazego
stwo swoje z najstarsz crk krlewsk Jadwig. Ale takie tylko
/,

mae-

w istocie za rzeczywiste zatracenie pretensyi

Wgier naraz, odrzucone zostao
do ('/.ech
stanowczoci;}; krl odpowiedzia Protazemu.

honorowe zaspokojenie,
jagielloskich,

Krakowie

nie

jego

-cierpi,

synom

to

ca

aby ktokolwiek zajmowa krlestwo czeskie, ktre sit

naley. Wobec takiej rozbienoci interesw Maciej

FKYDKKYK PAPEK! KAZIMIKKZ

IV

zdobywa si na krok radykalny: dnia

w Oomucu okrzykn

zwolennikom

maja 1469 kae si swoim

krlem czeskim. Posowie

ktrzy tam byli na wczas obecni

polscy,

573

JAGIKI.LONCZYK H44-H92

poniewa po

raz drugi

prbowano jeszcze porednictwa, opuszczaj z protestem

j
Oomuniec.
Bya to chwila zwrotna. Idea kompromisu, myl obustronnego
nastpuje decyzya stanowcza na korzy Jerzego
zadowolenia, upada
stronnictwa narodowego w Czechach. Ofiarowan Wadysawowi
Piotrkowie,
przez sejm praski koron, po naradach w Radomiu
wojdyplomatycznej
do
przyjmuje
zobowizuje
si
pomocy
krl
proponowa
skowej. Jeszcze tylko o szczegy toczyy si ukady: krl
ustpienie niezwoczne Jerzego, ze wzgldu na Rzym, jednake
Czesi zgodzili si tylko na koronacy Wadysawa za ycia Jerzego.
Proponowali take maestwo Wadysawa z krlewn Ludmi,
ale temu dwr polski nie bardzo by przychylny.
zabiegi dyploTymczasem podjte byy w Polsce zbrojenia
matyczne na wszystkie strony. Szy poselstwa krlewskie na Litw,
trzeci

Tatarw, do ksit saskich brandenburskich markCzech

do Rzymu. Najwikszym za ze wszystkiego

Woochw

do

grafw, do

pozysukcesem byo pozyskanie cesarza (przymierze z 20/10 1470)

skanie spiskujcych przeciw Maciejowi magnatw na Wgrzech.
tak
Nigdy jeszcze dotychczas Polska nie rozwina tak ruchliwej
rozlegej czynnoci dyplomatycznej
a spryn wszystkiego by
Jakb z Dbna, rycerz z wyksztaceniem uniwersyteckiein, naprzd podskarbi, a potem kanclerz krlestwa. On to z naczelnikiem
i

ligi

katolickiej

Czechach, '/denkiem z Sternbergu,

Jerzego,

kiedy go

umia si

ostro

miae sowo powiedzie utrzyma w staoci

Maciej kusi pocz korzystniejszymi od polskich

Rzymie

odziera

Ju wybiera si stary krl czeski w spce Z Polakami

napi si na wiosn r. 1471 wina wgierskiego na miejscu kiedy
mier niespodziewana przecia pasmo jego zamysw 22 marca 1-171.
Atoli w Polsce wszystko byo na czas przygotowane.
Chocia
tedy Albert saski by synem starszej siostry krlowej Elbiety przyprowadzi nawet ze sob wojsko na ochron Czech, chocia posowie
Macieja sypali obficie zotem, cho pose krla Kazimierza, Dobiesaw
warunkami.

/,

Kurozwk Lubelczyk, ostatni przyby do ('/.eh.

atwoci;) odnis zwycistwo, skoro tylko owiadczy,

zaley na

rytuale,

jeli

si

tylko

sowem skoro przyj kompaktaty. Dnia 27

Wadysaw Jagielloczyk na sejmie elekcyjnym

bowa

jeszcze

raz

A kiedy

poredniczy

jednak

niew

umie zachowa dogmat) Chrystu-

30we,

krlem Czech wybrany.

to

maja 1471 /.usta

w

Kutnej-Horze

biskup oomuniecki Protazy Bpr

Krakowie,

usysza ku swemu

HISTOKVA POLITYCZNA

T>74

przeraeniu takie sowa: d przyjdzie czas, i ju teraz przyszed,

Maciej
na Wgrzech
w Czechach niczego nie bdzie posiada.
Wadysaw pr/.yj koron, wkroczy na. czele 10-tysicznego
wojska do Czech
ukoionowany zosta w kociele katedralnym
. Wita aa Hradczynie przez biskupw polskich na krla czeskiego,
21 sierpnia 1471. Maciej temu przeszkodzi nie mg. poniewa poi

pody

musia z Moraw
panw wgierskich

spiesznie

spisek

na

Wgry,

gdzie na niego czeka

manifest wojenny

drugiego krlewicza

dziedzica korony
Kazimierza jako naturalnego pana
wgierskiej^. Cd prawda, wyprawa wgierska zupenie si ni udaa:
tam si niedugo
Kazimierz z Hatvari musia skrci do Nitry

polskiego

utrzyma

mowa

dy wersy

ale jako

nuncyusz papieski

posuya

Tak j pojKrakowie 1), a moe

sam krl, skoro
wojenn prowadzi ukady, w ktrych nie
a

doskonale.

z wypraw
kad nacisk na swoje pretensye wgierskie, ale praw czeskich
Wadysawa tyka nie pozwala. Ostatecznie skoczyo si na ro-

rwnoczenie
wielki

zejniie:

si na Wgrzech,
drog kompromisu,

Maciej utwierdzi

do rozstrzygnicia albo
/razu

sob

za

zdawao

dobre

sprawa czeska bya

drog

miecza.

przyjdzie do kompromisu, a Maciej

Nowy

papie. Sykstus IV,

chrzecijaskich

krlw

pogodzi

si.

nadzieje.

ale

albo

ze

wzgldu

na

mia

pragn gorco
plany

tureckiej

wojny, ale wyranie faworyzowa zasuonego w walce z heretykami

.Macieja. Uzna go krlem Czech, ostatecznie zgadza si na podzia;

Marek Barbo w zanadrzu albo potwierdzenie pokoju toruskiego, albo wyklcie. Nawel na cesarzu wycisn
Maciej obietnic uznania go krlem czeskim na wypadek szczlidla Jagiellonw

mia

legat

A legat potrafi na zjedzie penomocnikw

wego obrotu rokowa
w Nisie kwiecie 1473) przeprowadzi uchwa, e na zjedzie
stpnym w Opawie sprawa bdzie rozstrzygnit albo drog ukadu,
albo

moc

wyroku ksicia burgundzkiego Karola.

w Lublinie ostro zganiono penomocWadysaw

nikw polskich za taki ukad, a w Czechach uznano,
czeski,
posiadaniu
tronu
w
krl
wybrany
koronowany
prawnie
piko
Ale na radzie koronnej

wadaniu miecza

zostajcy, nie potrzebuje rozpoznania ksicia burPrzybyli tedy penomocnicy polscy czescy doOpawy*

gundzki<

wrzesie
tez

4-

,
i

ale

wyran

doprowadzili. Znaleli
cesarzu,

obietnicy

ktry

rad

intency rozbicia ukadw, do czego

bowiem Jagiellonowie bardzo

by pozby si wymuszonej

poszed bardzo daleko na

rerum Silesiacarum
rerum Austr., II. Alit..

riptorea

rk Jagiellonom.

XIII, nr. 109 (29/11

4i;

Bd., Nr.

20,

silne oparcie

przez

Macieja

Dnia 13 marca

FitYDRKfK PAPEK: KAZIMIERZ

IV

przyszed za porednictwem

1474

Albrechta Achillesa

JAGIELLOCZYK

margrabiego

57

1444 1492

brandenburskiego

moc

Norymberdze ukad do skutku,

ktrego

uzna Wadysawa krlem czeskim, a wszyscy trzej monarchowie zobowizali si okoo w. Jana wspln przedsiwzi przecesarz

ciw Maciejowi

wypraw.

Tymczasem ju byy zaszy

nieprzyjazne kroki na pograniczu

polsko-wgierskiem. Ju w czasie zjazdu opawskiego popierani przez
Kazimierza onierze najemni (bratrzykowiej pldrowali w grnych
Wgrzech, za w pierwszych tygodniach roku 1474 Wgrzy spustoszyli Podkarpacie
do Pilzna
Krosna. Ten epizod wgierski zakoczony zosta w Sromowcach 21 lutego 1474 pokojem trwaym
midzy polsk a wgiersk koron, ktry obaj krlowie potwierdzili.
Jednake nie koniec na tern; obecnie ju nie ulega wtpliwoci,
rwnoczenie zawarty zosta w Sromowcach rozejm trzyletni, obejmujcy take wszystkie kraje korony czeskiej 1 ).

Zdawaoby si

tedy,

mia suszno

historyk czeski Palacky

8
),

zarzuca Kazimierzowi rwnoczesne zawieranie sprzecznych

z cesarzem.
ukadw z Maciejem
Jednake tu si dwie spraw y
wanie z powodu rwnoczesnoei rozbiegy: ukady z cesarzem tak
dugo si przecigay,
krl polski ju o nich zwtpi, a z drugiej
strony posowie polscy w Norymberdze na pocztku marca nie mogli
jeszcze wiedzie o potwierdzeniu ukadw sromowskich. Zreszt ten
ukad z cesarzem by jeszcze do przyjcia lub odrzucenia, a krl si
waha. I byby prawdopodobnie dotrzyma rozejmu sromowskiego
tak sdzi Albrecht Achilles s gdyby ze strony wgierskiej nie nastpio zamanie: prze/, najazd ks. Jana egaskiego na Wielkopolsk,
przez burdy lzakw w Owieci mskiem
walki na Morawach. Nic
wic dziwnego,
wzi gr na sejmie piotrkowskim (czervt
e nastpio obustronne potwierdzenie ukadu
1474) prd wojenny
kiedy

z cesarzem.

Cesarz, co prawda,

usun

co do siebie termin wojenny

poniewa zajty by ksiciem burgundzkim;

Jagiellonw, ruszajcych

dwch

stron na

ale

tak siy

Wrocaw,

ukadu,
wojenne

byy olbrzymie

porwnaniu / Maciejowemi: przynajmniej 40.000 Polakw, okoo

20.000 Czechw, po stronie Macieja wszystkiego razem mao co ponad
10.000. A jednak caa wyprawa miaa przebieg ponad wszelki wyra/

Gupia zasada niepodzielnoci

haniebny.
')

Codex

Powtpiewa

ep.
-)

w rda
3
)

III,

str.

186,

t<-ii

ktrj

Cai

i"

V.

pospolitego ruszenia,
I.

"-

p.

podaje akt tego rozejmu

polskie, nie

Publioationen aua preuss. Staalaarchiven,

.'>'.).

wierdza

oryginau.

a za nim jeszcze Bachmann,

doceniaj krla Kazimierza,

Wogle Palacky

bez-

nie

Nr.

wnikaj

ns.">

894,

to

576

IllSIORYA

mylne

niszczenie kraju zajtego, niezabezpieczenie

przez zostawienie twierdz

Oawa, Olenica

rkach

cznoci

Polsk

nieprzyjacielskich (Opole, Brzeg-.

sprawio przy umiejtnem prowadzeniu

strony Macieja (ktry niszczce zagony posya

wszystko

wojny podjazdowej ze

POLimZNA

to

krtkim czasie zupene sparaliowanie nieudolnej

mrz, gd, choroby dziesitkoway wojsko. Dnia
26 wrzenia przekroczyo wojsko polskie od strony Czstochowy
z Czechami,
granic, 2o padziernika poczyo si pod
28 stano uraz z nimi pud Wrocawiem, a ju 5 listopada nie byo
Wielkopolski)

(In

masy:

Oaw

lsk

innego wyjcia, jak ukady.

Po zjedzie trzech monarchw pod Muchoborem wielkim (GrossMochbern) 15 listopada rozeszy si wojska, a ukady w Wrocawiu
doprowadziy S grudnia 1474 do rozejmu z terminem Zielonych

witek

(25 ma)a)

wodzeniu

nie

stara si

ty

r.

Dziwna

1477.

posun si w
ko o rkojmi

rzecz,

Maciej

po lakiem po-

zasadzie poza pakta sromowskie

pokoju ze strony Polski,

wcigajc

po-

do

rozejmu zbuntowanego przeciw krlowi biskupa warmiskiego. Mikoaja Tungena.

To woenie rki w zawi kania pruskie okazao si rodkiem znakomitym; odtd, w trzecim okresie walki o koron czesk,
siy zbrojne polskie s od Czech odsunite. Te zawikania pruskie
rozpoczy si ju w pierwszym okresie walki, kiedy to krl Kazimierz przeciw kapitulnemu wyborowi Tungena postawi naprzd
4 7
kandydatur biskupa chemiskiego Wincentego Kiebasy,
podkanclerzego Andrzeja Oporowskiego
a potem za Zgod papiea
1

>

1471

koronni, jak znosili Wincentego, tak przeciw

Jednake Prusacy

Andrzejowi stawili silny opr jako przeciw obcemu, a przytem te

dumnemu praatowi. Ody wic. korzystajc z tego usposobienia, Tungen
wszystkie zamki zaj z wyjtkiem zamkw
wtargn do Warmii
Heilsberga Seeburga, Prusacy zawarli z nim rozejm heilsberski
do rozstrzygnienia
(19/9 1472. moc ktrego owe dwa zamki
sprawy otrzymay zamiast krlewskiej zaogi zaog z ramienia
stanw pruskich. Wkrtce Tungen poszed dalej; uczyni zamach
i

stolic Warmii (10/2 1474)

Tungena zrozumiano dobrze
w Polsce, e przychylna neutralno Prus jeszcze nie wyjania doecznie miaoci biskupa, e Warmiczyk musia czerpa ufno
pomoc z zewntrz a mianowicie od naszego nieprzyjaciela

na

te

dwa zamki

Ju

opanowa

wgierskiego^).

sprawdzio

der Sian<lrt:i:_r
t.

Heilsberg,

przed pierwszem wtargniciem

''

su;

to

przy sposobnoci rozejmu wro-

Preussens [Westpreussen

hg.

v. F.

Thunert, 1896,

FRVOKKYK KAPK! KAZLMIRkZ

IV

JAGIELLOCZYK

577

1444-1492

cawskiego. Sprawc za klauzuli wczajcej Tungena by w zelota

jeden z gwnych
Rangoni, wwczas ju biskup siedmiogrodzki
na tern, rozszerza si zakres pruskich
doradcw Macieja. Ale nie
zawika: wielki mistrz porozumiewa si z Ttmgenem, a potem posya do Ostrzyhomia i zawiera traktat protekcyjny z Maciejem (13/2
1477) 1 A ten komtur, ktry jedzi do Ostrzyhomia, Marcin Truchsess,
odmawia hodu Kazimierzowi.
i
zostaje wielkim mistrzem
Bardzo potrzebne byo Maciejowi to zajcie si Kazimierza
Prusami, bo nieprzyjaciele jego nie spoczywali w czasie rozejmu.
Zaledwie kilkanacie miesicy obrcili przeciwnicy na inne sprawy:
Maciej na tureck, z chwilowem powodzeniem pod Sabaczem, cesarz
na burgundzk z trwaem pow odzeniem, bo .pozyskaniem rki dziedziczki burgundzkiej dla syna
potem obrcili si znowu przeciw
sobie. Cesarz przyj arcybiskupa ostrzyhomskiego (lzaka Bokensloeraj wraz z jego skarbami, kiedy opuci Macieja, Wadysaw zarczy si z ksin wdow gogowsk Barbar, crk brandenburskiego Albrechta Achillesa, z zamiarem zagarnicia Gogowa. Wreszcie
obaj zawarli z sob ukad (9/12 1476), moc ktrego za pomoc, udzielon cesarzowi przeciw buntownikom austryackim. a -wentualnie te
przeciw Maciejowi, mia otrzyma Wadysaw regalia czeskie.
maju
1477 operowa Jan Tovaovsky z powodzeniem na lsku
r.
uzyskiwa przychylne dla Wadysawa rozejmy, a dnia 10 czerwca
r.
otrzyma Wadysaw w Wiedniu inwestytur cesarsk na krlestwo
czeskie w penej formie. Wprawdzie krtkotrwaa nieudolna pomoc
zbrojna Wadysawa adnej cesarzowi nie przyniosa pociechy: Maciej
pobi Fryderyka gruntownie
przymusi go flo uznania siebie krlem
czeskim
ale przytem inwestytura Wadysawa bynajmniej nie zo-

do

).

t.

staa

u n ie

w a n io n ,

teraz po prostu

jak to w Warmii rozgasza Tuogerr. Byo

dwch uznanych przez cesarza krlw czeskich.

Kazimierz ani
udziau, ani si da

Krl

wzi

w lskiej ani w austryackiej akcyi nie

powodowa nowym kuszeniom opozycyi

wgierskiej, osdzajc; trzewo -woje stanowisko jako niedostatecznie

w pienidze wojsko zaopatrzonego krla. Wszake mu nawet na
-l.nuo najemnych onierzy dla cesarza sejm piotrkowski kwiecie
>

mg obmyli kredytu!
skiego, by moe nawet, e
nie

rozejmu o rok cay. Ale w

na wypadek starcia,

')

.lu o

.lu w

myla

tern

ukad c zawartego w

r.

Tom

V, cz.

)ol

1.

w a w ic ro/ejiuu wrocawwniosek Macieja przeduenia

r/.ym

przyj

domu wszystko
r.

liTii

Maciej 4/8 1473,

1410

Nr. 157).
Kticyklopedya polska.

troskliwie

na sejmie

kied}

midzy Zakonem

kaza

a krlom

przygotowywa

pruskim w

sobie

MalborgU

Bp

Zygmuntem (Cod

ep.

III,

578

HISTOKYA POLITYCZNA

zadowl nil rycerstwo tamtejsze przez wprowadzenie chemiskiego

prawa jako ziemskiego, w roku nastpnym nastpio potwierdzenie
usunicie Oporowskiego do Przemyla. Kiedy
przywilejw pruskich
na pocztku r. 1478 porywczy nuncyusz papieski w Wrocawiu, Baltazar de Piscia, poway si rzuci kltw na Kazimierza Wadysawa,
przedsiwzito jaknajostrzejsze remonstracye ), a zamianowany wieo
gubernatorem Prus biskup wocawski, Zbigniew Olenicki, odebra
otrzyma do pomocy
na nowo przysig wiernoci od Prusakw
niewielki ale stay oddzia wojskowy pod dowdztwem Jana Biaego.
Poczenie mi
laskiem a Prusami przecina sprzymierzeniec,
ktrego crka stracia wprawdzie Gogw
Achilles,
margrabia Albrecht
na rzecz Jana ks. egaskiego ale utrzymaa si w Kronie (Krossen);
ksit mazowieckich pilnowano z Sochaczewa, partyzanta madejowego Mik. Komorowski >go poskromi w Zywieckiem Jakb z Dbna
i

jako starosta krakowski.

Tak wic. kiedy w czerwcu r. 1478 w. mistrz porwa si rzeczywykupi z rk zacinych onierzy krlewskich
wicie do zamachu
trzy zastawione im jeszcze od czasu 13-letniej wojny zamki: Chemno,
Brodnic Starogrd wraz Jan Biay z rozkazu krlewskiego udeprawie wszystkie zamki opanowa, a krzyackie
rzy na Warmi
stronnik Macieja ks. Jan egaski
Rwnoczenie
posiki rozpdzi.
poturbowany zosta szpetnie pod Krosnem przez Albrechtowego
Ponadto stracili Krzyacy Kwidzyn (Mariensvna Jana 9/10 L478).
werder). Wprawdzie uoony (21/11 1478) przez Macieja z Dugoszem
rozejm przerwa chwilowo walk do Gromnicznej, ale wnet potem
dokonano podboju WaAnii (Heilsberg) Tungen. pozbawiony wszystkiego, musia ucieka do Krlewca.
Na tern si nietylko ta wojna po pi a, ale caa wogle wojna
z Maciejem koczy Maciej, zagroony cigle przez Turkw, spostrzeg,
ie uzyska. Waciwie ju rok 1471
z<- |u wicej niczego w Czechach
rozstrzygn o wszystkiem; ju wtedy Jakb z Dbna powiedzia
Pawowi II. e najlepiej byoby, gdyby kady to zatrzyma, co obecnie
Usiowania Jagiellonw odzyskania czew tych stronach dziery
skich krajw koronnych, straconych przez Jerzego, nie doprowadziy
wprawdzie do adnego skutku. aie usposobienie zmienio si znacznie
i

na

korzy Wadysawa, nawet w

tych krajach.

Ju

na sejmie czeskim

urzdziy si oba stronnictwa

w Niemieckim
czeskie na duszy czas na podstawie Btanu biecego, ustanawiajc
n.zcjin
mianuj'- na kady powia po jednym z kadej partyi rozBrodzie (czerwiec 1472)

')

ob.

Theinor: Mon. Hung.

Btr.

556.
II,

Nr. 610

'H

L471).

FRYDERYK PAPEK: KAZISflKRZ

za Zdenko

IV

JAGIELLOCZYK

579

1444-1492

Sternbergu z jednej a Henryk Podiebradzki

rozjemcami naczelnymi. Ju w roku nastpnym zrwnany zosta przy sposobnoci podobnych ukadw dotychczasowy primogenitus regis Poloniae pod wzgldem tytuu z Maciejem: Unsere Her ren, clie Knige. Wyprawa lska nie popsua tej

jemcy;

sprawy
starost

strony mieli

z drugiej

by

owszem posuna j nawet

Moraw zostaje na pocztku r.

zgod

nieco naprzd.
1475,

Naczelnym
si

za porozumieniem

Tovaovsky, wybitny zwolennik Wadysawa. Nie ulega te wtpliwoci, e inwestytura cesarska

w Wiedniu wielu Wadysawowi przysporzya zwolennikw, zachwia
si nawet w Rudolf, sprawca pokoju toruskiego, niegdy lewantyski, a wwczas wrocawski biskup. Rwnoczenie czyniono te
prby staego pokoju; ju wwczas, kiedy to Tovaovsky zosta zarzdc Moraw, proponowano taki podzia, Wadysawowi przypadn
Czechy, Luyce, a ze lska ksistwo widnicko-jaworskie. Maciejowi
za reszta, ktr zreszt Wadysaw moe wykupi za sum 200.000
dukatw. Ale to nie odpowiadao pooeniu wojskowemu, trzeba
byo Jagiellonom na wiksze zgodzi si ustpstwa. To te na pocztku r. 1478 (28/3) tak uoono w Bernie,
Maciej zatrzyma
wszystkie kraje koronne, a Wadysaw cae Czechy, z monoci wykupna krajw koronnych za sum 400.000 dukatw. Wykupno moe
nastpi jeszcze za ycia Macieja; czy Maciej bdzie uywa tytuu
krla czeskiego, pozostawia sic jemu do woli. Te dwa ostatnie punkty
odrzuci Maciej, zreszt za podpisa ukad w Budzie 28 wrzenia
1478. Uroczysty
serdecznie nastrojony zjazd obu krlw w Ooumocni cay traktat 21 lipca 147'.): wwczas te pogodzi
si z Maciejem Albrecht Achill
Pozostawaa jeszcze Polska. Tungen, wielki mistrz: AK- obu
Prusakw Maciej by ju zdecydowany porzuci. Niedobry ni by dyplomat nasz Dugosz, skoro w kilka tygodni po Dudziskim ukadzie
po kronieskiej bitwie da si jeszcze zastraszy Maciejowi jakiemi"
oszecioma wojskari
zawar w rozejm pruski do Gromnicznej.
Krakowie zganiono Dugosza
dokoczono po krtkiej przerwie
podboju Warmii, a dopiero potem zawarto w Pudzie. 2 kwietnia
1479. ukad o cakiem ju przyzwoitej formie. Ma by przestrzegany
rozejm w tym celu. aby wielki mistrz
Tungen mogli przyby do
Sieradza
byli tam za porednictwem wgierskiem przyjci do aski
krlewskiej na podstawie pokoju toruskiego; Tungen, gdybj
krl nie chcia uzna biskupem warmiskim, ma otrzyma chemiobu stronnictw

za

Macieja, Scibor

mucu

obaj dostojnicy pruscy w

skie biskupstwo.

Kiedy

wasne

owiadczyy im

ich

jest,

ich

stany

ci

aby bez pokoju

ni'-

ca stanowczi

wracali do domu.

'

Iski,

yczeniem
Tungen Szybko

580

IIINTMKYA POLITYCZNA

zoryentowa:
lowi

na

warunkiem,

czekajc poselstwa wgierskiego, pad do ng krzatrzyma biskupstwo warmiskie,

piotrkowskim

nie

sejmie

odtd biskupem warmiskim

moe by wybran

mia

krlowi (15/7 1479). Wielki mistrz, Marcin Truchsess,

sobie poprzysig hodu nie skada,
ociga si duej, zaklina si.
by nawet gotw do rezyimacyi. ale kiedy mu posowie wgierscy
tylko osoba

owiadczyli;
(l 'dal,

M.

poza pokj toruski

woli

jego,

Korczynie

wyj

ni kogokolwiek

padziernika 1479

nie

mog.

a krl uprzejmie

zawar pokj w

innego,

trzy dni

potem

zoy

N.

hod.

Chemno, Brodnica Starogrd wrciy do krla. Kwidzyn do Krzyakw, ktrzy otrzymali nadto 8.000 dukatw wynagrodzenia za wypacone zacinikom krlewskim w Chemnie kwoty. Taki by epilog
i

czeskiej wojny sukcesyjnej.

osd/.eniu czeskiej walki sukcesyjnej zaznaczyy si

pisarstwie polskiem

wiska

swego

dwa

skrajne zapatrywania.

katolickiego

uwaa,

purytanizmu

dziejo-

Prochaska ze stano-

daleko

lepsze

wypadek oddania wieckiego razdobycia caych Czech z mieczem w rku. Nie

mienia Rzymowi
zwaa na to, e byo to przeciw nem wszelkim tradycyom polskim
otwieraiy si dla Polski widoki na
i

caemu kierunkowi

a rokowao,

krla,

byo ponad

siy wczesnej Polski,

zamiast oparcia o Czechy, absorpcy wszystkich si na-

rodowych na rzecz niepolitycznej krucyaiy. Przykadem wymownym

cae dzieje cesarza Zygmunta jako czeskiego krla. Szujski znowu
zarzuca krlw
e zbyt deniami dynastycznemi na zachd zwrcony, zaniedbuje spraw tureck i moskiewsk. Ale Kazimierz zasta
Oleniten kierunek zachodni ju nakrelony od czasw Jagiey
ckiego porzuci go, byoby to cofniciem si na zachodzie bez
adnej wskutek tego korzyci na wschodzie. Sprawa czeska ani nie
przeszkodzia wschodnim imprezom, ani nie zapnia ich jeli
si nie dobrze powiody, to s po temu inne przyczyny, ktre w nastpnych rozdziaach bliej poznamy. A tak zupenie susznem wydaje si porednie zdanie Jakba Cara. ktry podziwia z jednej
energi
strony umiarkowanie, a z drugiej wytrwao, ruchliwo

i.

Kazimierza
i

kulturalne

lej

sprawie, otwierajcej Polsce na

wpywy

przyszo

polityczne

na zachodzie, doniosego znaczenia.

jednym z ostatnich ust5. Obrona Litwy od wschodu.

krl Kazimierz odradza!
pw swojej historyi powiada Dugosz,
Litwinom szuka .-tarcia ornego z wielkim ksiciem Moskwy, ktnowicyusze
wzmogy liczne zwycistwa skarby, zanimb)
o
nie postarali si
posiki wprawnych onierzy z Polski.
sann
chajby tez nie wiele pokadali nadziei w Rusinach do s\\

pastwa

eh

lub

jemu podlegych, ktrzy

dla

odmiennoci

FRYDERYK PAPEK! KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

581

1444-1492

gotowi, w razie walki z Moskw,

wyznania byli im nieprzychylni
przyczyni si raczej do zguby, ni do zwycistwa Litwinw. Chtnie
mdrzejsi
dodaje od siebie wytrawny dziejopis
tych sw
krl prawd mwi
przeporoz waniejsi suchali, uznajc,
wiadaa.
istocie caa Litwa wczesna, to jakby ziemia wieo dla
cywilizacyi odkryta, jakby kraj na surowym korzeniu pooony.
Rzadkie osady, drzewem albo lepiankami zabudowane, miasta bez
i

murw, zamkw murowanych zaledwie pi (Wilno, Troki. Kowno,

uck, Krzemieniec) - pozatem na poudnie od bot piskich ju
coraz wiksze widniej na mapie pustki, a nareszcie w okolicy
bohowych
Czerkas same tylko zostaj nazwy rzek dnieprowych
dopyww
To te, jeli pospolite ruszenie Korony daje wwczas
60.000 zbrojnych, a po trzy razy wikszej Litwie monaby si spodziewa 180.000
znajdujemy w rzeczywistoci tylko 40.000, t. j.
i

).

Litwy

zaludnienie

tam byo

jakie

Grunwaldem

to

jest

ruszenie

pospolite

wyej

maoco

rzadsze

razy

ceni

od

koronnego.

Litwy, jeli je

od

tatarskiego!

Przytem

Dugosz pod
Ludno bya

uboga, gospodarstwo polne czysto naturalne, stosunki spoeczne

przejciu

okresu patrymonialnego, jak u nas

XII albo

na

XIII w.

monarcha rozdziela cae przestrzenie puste midzy bojarw

mie zapewnion
wojenn, a midzy chopw na
to, aby mie rozmaite szarwarki. jeszcze wydaje pozwolenia na zamcie crek ale ju take magnaci maj swoich bojarw swoich
chopw, wyjtych z pod bezporedniej wadzy wielkoksicej, ju
si rozwija prawo dziedzictwa kobiet, ju na u et szarwarki zmieniaj
si czasem w daniny. Jeli przy tern wszystkiem dochody wielkoksice s maoco mniejsze, ni koronne, to przypisa to naley

Jeszcze

na

to,

sub

aby

przedewszystkiem tej okolicznoci,

jeszcze
zastawy nie zrobiy takiego spustoszenia we wadzy
w kasie monarchy, jak w Koronie.
ton
Kio zna opisy Litwy z czasw Witolda
z tych czasw,
si zadziwi, jak maa zachodzi rnica w odmalowaniu fizyognomii
podwaliny zachodniej cywilizacyi, ktre zaszczepili Jagieo
Litwy.
W itod, ale przybywa mao zaznacza si jakby pwiekowa prawie
w tym przypywie cywilizacyjnym przerwa. Przyczyn jest nie co
innego, jak tylko separatyzm litewski, ktry szczeglnie przywilejem ziemskim z r. 1447 odgrodzi si od obcego przypywu. Jeli
tedy Litwa, w myl tego przywileju, przez lal kilkadziesit odporno

wielkiej iloci myt,

uprzywilejowanie, rozdawnictwo

')

nie etc.

Ob.

map

historyczna

przy

dziele:

M.

Lu-bawski

ObIastnoje diele-

582

HISTORYA POLITYCZNA

zajmowaa stanowisko wobec

i

polskiego

kapana, polskiego rycerza

polskiego lub niemieckiego rkodzielnika, to

skde miaa przyj

do niej zachodnia cywilizacya

postpy Jeli nawet ofiarowaniem
Prus wschodnich nie daa si nakoni do udziau w pruskiej wojnie,
i

jake moga

tu

si

spodziewa

pomocy

wprawnych

onierzy

obrony zadnieprzaskich kresw? Jeszcze nie byo

wyrozumienia dla potrzeb koronnych na Litwie a dla litewskich
z

Polski

dla

si

Koronie, jakkolwiek krl

za

Co si

usilnie o to stara

ywiou

).

stwierdzi naley,
zajmowa on trzy czwarte czci wczesnej Litwy i
by bardzo
niepewn pol por wielkoksicego tronu. Wprawdzie antagonizmy
tyczy

ruskiego,

to

jzykowe nie gray wwczas tak silnej roli wszake jzyk

by nawet jzykiem urzdowym na Litwie ale zaznaczaa si

odmienno
pastwu
wwczas

ruski
silnie

Koci

obyczajw
wiary.
ruski, przyswojenie jego
to byo bardzo trudne zagadnienie. Trzy razy prbowano
i

unii

kocielnej: raz za metropolity Izydora 1442, druiri raz

za Grzegorza 1458, trzeci

raz

udawao. Chwilowe reakcye

zawsze si to nie
nawet do uznawania

za Mizaila 1476,

doprowadzay

wsplnych z Moskw metropolitw (Jonasz 1457, Spirydion 1481),

si oczywicie znowu ze wzgldw pastwowych utrzyma nie
mogo. Pozostawaa tedy droga porednia: niezawisego kocioa ru-

co

Ani z Rzymu, ani z Konstantynopola,

Litwy samej brano metropolitw', przez wybr
wadykw krajowych w porozumieniu z monarch. Kazimierz sam
rad by tej drodze, w skuteczno unii nie wierzy, raczej popiera
bezporednie nawracanie do kocioa rzymskiego przez Bernardynw
Ale w tein nie byo przymusu. Byyby si wic stosunki na tej dro
dzc uoyy - nie widzimy ani ruchw ludowych, ani odpadania wa
dykw gdyby si sprawa nie bya skombinowaa ze spraw inn
skiego
ani

jagielloskiej Rusi.

Moskwy,

cienia dzielnicowe

drug spraw byy

Miny ju
czonym

tylko z

na Litwie

panem:

by

jeszcze ograniczony

te

czasy,

ju

ograniczony

przez

ustrj

kniaziw'

ksi

by nieogranirad wielkoksic
by

kiedy wielki

federalistyczny.

Ziemie ruskie

zdobyczne tylko w czci wcielone zostay do dwch dzielnic, czyli

nawczas ju dwch wojewdztw litewskich (wileskiego trockiego),
inne zachoway swoj autonomi dzielnicow (poocka, witebska,
smoleska, woyska, zreszt le mudzka), inne nawet odrbnych
kniaziw. Kazimierz Jagielloczyk podkopywa, jak niegdy Witod,
systematycznie wadze; kniaziowsk: ksistwo kijowskie znis i zamieni na wojewdztwo (147 1) ksistwo mcisawskie piskie oraz
i

Historya Litwy 1453

79

czeka monografii.

FRYDERYK

PAPEK.' KAZIMIERZ IV JAGI KLLOCZYK 14441492

583

obstawi po granicach swymi

czernichowskie ksistwa zmniejszy
namiestnikami; niektrych nawet kniaziw wprost tylko namiestnikami uczyni. Ale do samego koca dotrze nie zdoa: nad sam
granic moskiewsk, nad Ugra i Ok, siedzieli drobni, albo t. z.
i

suebni

kniazowie,

owi Wjaziemscy,

prawie tylko kontraktem zwizani

Bielscy,

Odojewscy, Worotyscy,

niezadowolenia mieli prawo wypowiedzie

pana.

sub

ktrzy

Litw:

razie

przej do innego

To bya prawdziwa pita achillesowa Litwy.

Pooenia zewntrznego osi bya wwczas sprawa nowo-

Trzeba byo albo podj wojn o podbicie tej rzeczy

pozwoli na jej zabr ze strony Moskwy. Nowogrd
sam ju utrzyma si nie mg. Ale wojna z Moskw o Nowogrd
byaby w znacznej czci wojn Rusi przeciw Rusi, wojn wstrzsapodwalinami obu pasujcych si mocarstw. Nastpstwa przegranej nie dadz si obliczy jaki za rezultat zwycistwa V Oto
nowe wzmoenie rozsadzajcego ju tak Litw ywiou ruskiego.
Tego nie mg
miar pragn Kazimierz Jagielloczyk, ktry

grodzka.

pospolitej, albo

jc

adn

tak

doskonale

zna

stosunki

tak

gorco pragn zachowa uni

zachodni charakter swojego mocarstwa. Ju zreszt Jagieo, opierajc Litw o zachd, przyjmujc chrzest w obrzdku aciskim a nie
we wschodnim, zrezygnowa z Olgierdowego hasa, e caa
ma
do Litwinw poprostu nalee,
naznaczy Litwie wobec Moskwy
stanowisko wycznie obronne; taksamo
Witod. Takiej po przodkach odziedziczonej polityki trzyma si tedy Kazimierz. Czy przyj
w przez Nowogrodzian uoony traktat, zobowizujcy go do pomocy, jest rzecz wtpliw
w kadym razie faktem jest,
pomocy bezporedniej nie da, a tylko czyni wstrty Moskwie, dawnym
jagielloskim obyczajem, przez podburzanie wielkiej czyli zawoaskiej Ordy Tatarw.
Przeciw temu znalaz Iwan III rwnowanik
w przymierzu z inn Ord, ktra si bya od wielkiej oddzielia:
w przymierzu z Mengligirejem, chanem Tatarw krymskich. Nowogrd uleg Moskwie (1471)
powaga Litwy bya w tych stronach
osabiona, pewne dochody, pynce dotychczas z nowogrodzkich powiatw granicznych, stracone, a co najwaniejsza: caa olbrzymia
granica wschodnia Litwy, od Toropca
do ujcia Worskli, jesl
odtd zagroona przez jednolite zaczepne mocarstwo
jego tatarskiego sprzymierzeca.
dlatego to wybiera si kroi / kocem
r.
1479 z ca rodzin na cay SZereg lal do wielkiego ksigi w
celem utwierdzenia Litwy, jak niegdy" za swoich pierw szych lat.
Skoro si tylko w Wilnie pojawi. Zgosiy sic don wszystkie
nieprzyjazne Moskwie ywioy: Inflantczycy, bracia modsi Iwana III,
i

Ru

;l

ktrzy

podnosili

jeszcze

raz

sztandar

niezawisoci

dzielnicowej,

584

HISTORYA POLITYCZNA

wreszcie Achmat, chan wielkiej Ordy.

caem ssiedztwie rzucono
przeciw Iwanowi III haso, aby go doprowadzi znowu do tego,

czm

byli

jego

przodkowie.

Jednak

przymierze

Inflantami nie

poniewa porednik w ukadach, wielki mistrz

doszo do
pruski, skombinowa je z bardzo draliwym pomysem: protektoratu
krlewskiego nad obiema czciami Zakonu za zwrotem jednak
Prus krlewskich Krzyakom. Bracia wielkiego ksicia moskiewskiego
zimsili si z krlem; przysali do Witebska swoje rodziny, a sami
skutku,

wzdu
ostatecznie nie
wykonali

granicy

marsz do Wielkich

litewskiej

wiadomo dlaczego

si

pogodzili

uk:

Iwanem

ale
III

w chwili stanowczej. Chwila ta nadesza w jesieni r. 1480, kiedy

ord na granicy
Achmat. wezwany przez Kazimierza, stan z
moskiewskiej nad Ugra. Wskutek konsolidaeyi si moskiewskich na czas
Dlaczego
najazd si nie uda: Achmat zgin nawet w odwrocie.
naprzygotowa?
Saby
Kazimierz nie wzi udziau w akcyi, ktr
jazd Mengligireja na litewskie Podole sprawy nie wyjania. Inaczej
odpowiadaj rda ruskie na to pytanie: ponee bysza jemu (krlowi) swoi usobyci (rozlerki); kronikarz za gdaski, Weinreich,
niektrzy ruscy panowie na
wyranie ju pod r. 1480 zapisuje,
Litwie, w porozumieniu bdc z Moskw, chcieli krla zdradzi.
A zatem owo knowanie kniaziw ruskich, ktre na wiosn r. 1481
wybucho jako spisek, musiao by ju nawczas nawizane przez

ca

krla dostrzeone.

Blisze zbadanie
zapatrywanie.

odrodkowych

By

spisku kniaziw

to jeszcze jeden,

de

litewskich potwierdza to

cho ju

dzielnicowych,

potny, wybuch

mnL-j

posuwajcy si

dalszych za-

do pretendowania o mitr wielkoksic Litwy. Poszo

o Kijw, ktry dawniej z tytuem wielkich kniaziw (kijowskich)
dzieryli Olelkowicze, a ktry Kazimierz w r. 1471 przemieni na
wojewdztwo, przenoszc Olelkowiczw na ksistwo suckie. Gdy
pierwszy wojewoda kijowski. Marcin Gasztold, posun si na woje-

miarach

wdztwo trockie (jest nim ju we wrzeniu 14801. a pretensye Olelmianowano wojewod

kowiczw do Kijowa znowu pominito
kijowskim Iwana Chodkow ic/a. czowieka krlewskiego*, uknuli
i

Olelkowicze wraz
Cel

by

nie

swoj parentel (Holszaskimi,

mniejszy, jak

rzdy Litwy mogy przej

zamordowanie krla
na

Bielskimi) spisek.

jego synw,

Moskw: czciowo

(po

Michaa

naczelnika spisku,

wicza, ksicia suckiego. Spiskowi byli rzeczywicie

Brezyn) by moe.

byli

aby

Olelko-

porozumieniu
gotowi przej

pod panowanie Iwana III. Strona religijna nie ujawnia si w rdach

wspczesnych; wczesna organizacya kocioa ruskiego nie dawaa
kamieniem obrazy bya
chyba
powodu do niezadowolenia

FRYDERYK PAPER! KAZIMIERZ

IV

JAGIRLLOKCZYK

585

1444-1492

spka krla z bezbonym carem Achmatem, ktry szed rozora

chrzecijastwo. Zamach mia by dokonany krtko
prawosawie
przed Wielkanoc r. 1481 na polowaniu; odkryto go jednak na czas
zarzdzono uwizienie poszlakowanych. Wykonawca rozkazu krlewskiego, Iwan Chodkowicz, zaskoczy wszystkich spiskowych razem
i

na weselu kniazia Fedora Bielskiego z knian Ann Kobrvsk.

Pan mody w jednej koszuli uciek do Moskwy; Micha Oielkowicz
Iwan Holszaski zostali schwytani
oddani pod sd, a potem zginli pod mieczem katowskim 30 sierpnia 1481. Kgzekucya odbya si
prawdopodobnie tam. gdzie by sd, t j. w Wilnie; a tragiczny odblask, jaki na cay ten wypadek spada, powiksza si jeszcze przez
tak Chodkowicz, jak
obaj najwysi sdziowie,
t okoliczno,
trocki wojewodowie ), byli bliskimi krewnymi obwiwileski
i

nionych.

Odtd

przestao

by

kniaziostwo dzjelnicowe, z wyjtkiem kresowego,

niebezpiecznem dla Litwy; potomkowie spiskowych,

dbr

(ktrym

nie

zabrano),

przeciw Tatarom, przeciw

katolikami

stali si wiernymi obrocami

Litwy
Gliskiemu, a z czasem stali si nawet

2
).

z r. 1480 bya pierwszem pogotowiem wojennem Litwy

Moskwie, ale nastpio jeszcze pogotowie drugie. Kiedy
wrzenia 1482 Mengligirej z poduszczenia Iwana III zdoby

Akcya
przeciw
dnia

uprowadzajc wojewod Chodkowicza w nienie wrci, powoano w roku nastpnym

(1483) pod bro prawie cae pospolite ruszenie Litwy. Wiksza
pod wodz Bohdana Andrejewicza, namiestnika poockiego a pniej
wojewody trockiego, posza oprawia Kijw inne zamki ukrainne,
ale 10.000 ludzi stano pod Smoleskiem w pogotowiu wojennem
przeciwko Moskwie. Do starcia nie przyszo ani tu, ani tam. Mengligirej a trzyma zrazu na uwizi korpus Andrejewicza, pniej /as
Orda nndwoaska, ktr krl przeciw Krymcom podburzy tak
e przez cztery lata z rzdu (1483-1486) nie byo adnego napadu
Tatarw. Z Moskw nawizano rokowania; jednak do formalne
zawieszenia broni, jak chc Weinreich
Wapowski, nic przyszo
i

spldrowa

wol,

Kijw,

ju wicej

ktrej

cz

Byo

tylko faktyczne zawieszenie broni, szczeglnie

mnianem

mimo

czteroleciu.

wielkich

wysikw

krla,

')

2
)

I>\1"

wspow ic,

tylko tymczasowe, tylko kilkuletnie.

Dlaczego znowu
taksamo, jak si
zdarzyo
stay przeciwko sobie litewskie

w owem

wczesne ^utwierdzenie Litwy

ju nieraz dawniej
moskiewskie siy, a do

to
i

Marcin Gasztotd.
Olechno Sudymontowicz
Tak tez
ksina Anna Kobry oska, ktra za Bielskim do Moskwy

posza, lecz

wysza powtrnie

za

na Litwie

oii

586

HISTOUYA HOLI TYCZNA

przyszo? Bali si jeden drugiego. Jeszcze nie uwaa

moskiewski,
jego godzina wybia
a co do Ka-

starcia

nie

wielki

ksi

przypomnie

zimierza

sobie

znowu

trzeba

statecznych siach wojennych Litwinw

sowa Dugosza

o niedo-

pomocy

polskiej.

o braku

Czy za byy jakie zabiegi o pomoc polsk na owym sejmie lubelskim w pocztkach r. 1484, ktry przerywa chwilowo pobyt krlewski
na Litwie, tego nie wiemy ale to wiemy na pewne,
ju wwczas Korona cay nacisk swj wywarta w tym kierunku, aby krl
opuci pole dziaania na Litwie, a punkt cikoci swej politycznej
pracy przenis ze wschodu na zachd. Pojawiaj si bardzo ciekawe
rokowania midzy Polsk a Litw w r. 14S6
ale nie chodzi
tam o pomoc przeciwko Moskwie, tylko o pomoc litewsk na
o pomoc koronn przeciw cesarzowi tatarskiemu. Nawet
Turka

Moskw, nawet

Mengligirejem,

nawizane

ukady

wsp-

dziaanie przeciwko Turcyi. Wszystko to wymownie wiadczy o tern,

wysuwa si na
nastpi ju zwrot stanowczy w polityce,
zamiar odzyskania czarnopierwszy plan haso tureckiej wojny

rzecz widoczn,
w tern przedsiwziciu daleko atwiej mogy si spotka wsplne interesy Polski
Litwy, nieli w zgoa nawczas dla Korony obojtnej imprezie moskiewskiej. A dla terytoryalnego zaokrglenia jagielloskiego pastwa,
dla jego konsolidacyi wewntrznej, dla caej wreszcie jego przyszoci
ekonomicznej, chyba waniejszym od jaowej paszczyzny wiaziemskiej by urodzajny a bezludny teren kolonizacyjny, otwierajcy na
na poudnie drugie morze.
wschd
Jednake, aby mie rce wolne na poudniu, chodzio o jakie
pogodzenie si z wielkim ksiciem moskiewskim, choby za cen
pewnych ustpstw, zwaszcza w dziedzinie owych niepewnych prawie
bezwartociowych dla Litwy suebnych kniaziw. Tymczasem na
Iwan III mia dla projektw turecko- tatarskich
to si nie zanosio.
grne frazesy, ale w stron ruskich ziem wielkiego ksistwa litew-

morskich brzegw.

Jest

trwae denie zaborcze. Jako po opuszczeniu przez krla

Litwy
po oddaniu si jego innym zadaniom napr moskiewski od
roku 1487 gwatownie potnieje. Litwa broni si, zadaje nawet
zdrada
czasem poraki, ale ostatecznie przewaga liczebna Moskwy
suebnych kniaziw robi swojo. Formalnej wojny nie byo, ale byy
wdarcia liczne; w toropieckiej woci, w ksistwie wiaziemskiem,
skiego

Ok;

skutkiem zdrady kniaziw WoroKozielsk przeszy do Moskwy.

tyskich, Peremyszl, Seresk
Jake wobec tego wszystkiego myli Kazimierz o zabezpieczeniu przyszoci Litwy? Trwa w swoim zamiarze pogodzenia si
z wielkim ksiciem moskiewskim, rozszerza go nawet pomysem
a

przedewszystkiem nad

tu

FRYDKKYK PAFEE:

KAZIMIER/- IV

maeskie.

utrwalenia zgody przez zwizki

587

JAGIELLOCZYK H44-U92

Bo

maestwie

kr-

Helen Iwanwn ju w r. 1484 midzy pobojarami moskiewskimi byy rozhowory. A z tym

lewicza Aleksandra z

sami

litewskimi a

projektem czy si odrazu niezbdnie zarzdzenie inne. Za jakiego

moskiewski crki
krlewicza bez ziemi
wadzy aniby wielki
nie odda, aniby to dla Litwy nie miao adnego znaczenia: widocznie
ju wtedy powstaje myl osobnego dla Litwy monarchy. Rzecz wobec
dawniejszego oporu Kazimierza niespodziewana, a jednak zupenie
zrozumiaa wobec tego,
pesymistyczne zapatrywanie krla o sabej
obronnoci Litwy stwierdzio si w ostatniem dwunastoleciu w ognioi

ksi

wej prbie dowiadcze. Zgoda z Moskw, zwizki maeskie, pozyskanie Iwana III przeciw Mengligirejowi, uwolnienie Litwy od
cigych niebytnoci monarszych
to byy ostateczne pomysy Kazimierza w sprawie utwierdzenia Litwor
a wszystko to w tym
celu, aby rozwiza rce krla polskieao w stron Turcyi. Podzia
to by, ale ju podzia odmienny od dawnych, bo na rzecz krlewiczw polskich, a wic z atwiejsz drog porozumienia
z pewniejszym widokiem dewolucyi. I z tych przesanek wynikn testament
Kazimierza Jagielloczyka, polecajcy Polsce Olbrachta a Litwie
Aleksandra - testament, podawany dawniej w wtpliwo, lecz dzi
ju jako fakt przyjty w nauce ').
6. Plany czarnomorskie. Kilka zaledwie lat upyno od klski
warneskiej, a ju wpad w rce tureckie sawny grd Konstantyna
(3/5 1453), a potem zniky wkrtce resztki pastw chrzecijaskich
na pwyspie bakaskim. Teraz rozpocz si napr na lini Dunaju.
Pki nie posidziemy Biaogrodu serbskiego, tudzie Biaogrodu
czarnomorskiego
Kilii
mawia podobno ju Mohammed II Zdobywca
pty nie bdzie miaa naleytego powodzenia walka
z Chrzecijanami^
Ot w tych dwch kierunkach sza akcya: ju
w sidmym dziesitku pitnastego wieku pojawiay si hufce tureckie
pod Belgradem, w Krainie, Styryi. Karyntyi. a z drugiej strony cisny
na Wooszczyzn
stamtd dostaway si do Siedmiogrodu, a nawet

do Waradynu.

W
e jeden

czasach
z

wewntrznych

w Modawii

rozterek

zdarzyo si,

krtkotrwaych hospodarw tamtejszych, Piotr Aron,

przy-

odtd
haracz (14f>o)
zna Mohammedowi II zwierzchnictwo
zawsze do tego wypadku nawizywali Turcy. Wprawdzie ju vi dwa
lata potem obj siln doni rzdy Modawii najdzielniejszy z jej
nasz Dugosz Hawi jako DOhospodarw, Stefan Wielki, ktrego
i

>)

Ob

L.

Finkel: Elekcya Zygmunta

4eoki: Dzieje Unii, Krakw

I91i),

Btr.

486.

Krakw

1910,

Btr.

7.

O.

Ha

588

HISTOKYA POL TYCZNA

haterskiego szermierza przeciwko Turkom, ale o ile trudniejsze

byo

pooenie ni pooenie poprzednikw, skoro ju nie midzy

dwoma, ale midzy trzema musia lawirowa panami (Wgry, Polska

jego

Turcya). Ju Mohammed II zwrci uwag na wschodnie skrzydo

wiata muzumaskiego w Europie
zajwszy koloni genuesk
Kall na Krymie (1475), zaoy tam paszalik turecki dla pilnowania
Tatarw krymskich. Spniona wyprawa Macieja pod Sabacz nic
nie zmienia; pomoc za polska nawet do Kaffy nie dosza. Polska
Litwa wosrle nie miay adnej podstawy strategicznej do dziaania
Czerkas same
przeciw Krymowi, skoro na poudnie od Bracawia
ju tylko rozcigay si pustki albo koczowiska tatarskie.
C dopiero, kiedy nastpca Zdobywcy, Bajezid II (od r. 1481),
postara si o jeszcze silniejsze zwarcie tego wschodniego skrzyda
w lipcu r. 1484 zdoby na Stefanie Kili przy ujciu Dunaju
Biaogrd (Akerman) przy ujciu Dniestru? Bajezid sam nazwa
i

i,

Kili kluczem
dunajskiej,
skiej,

bram

do caej ziemi modawskiej, wgierskiej

Biaogrd za kluczem

ruskiej

do grnych

bram

nad-

do wszystkiej ziemi pol-

wybrzey Czarnego morza.

Wwczas

Modawii, na Wgrzech
w Polsce
Stefan
o pomoc do obu zwierzchniczych potg. Tymczasem Maciej mia rce zwizane rozejmem 5-letnim z Turcya 1483);
skoczyo si wic wszystko na wylaniu ci na kanclerza za to,
rozejmem nie obj Wooszczyzny. Polska nie miaa rozejmu
z Turcya, wobec Stefana za miaa obowizki, poniewa jej zwierzchnictwo uznawa, a nawet, przycinity do muru przez Macieja (1475)
przymuszony do lubowania wiernoci Wgrom, wyczy Kazimierza z rzdu wsplnych nieprzyjaci. To te krl w jesieni r. 1484
pospiesznie opuszcza Litw, na sejmie grudniowym piotrkowskim
uzyskuje pobr, potem zasiek od duchowiestwa, wreszcie na wiosn
wielkiego mistrza. Wyp.
1485 wzywa do pomocy Prusy koronne
prawa wooska bya postanowiona.
Celem wyprawy byo udzielenie pomocy Stefanowi odzyskanie
czarnomorskich grodw. Ale potrzebne byy przytem pewne zabezpieczenia. Krakowskie
sandomierskie pospolite ruszenie zostawiono
zapewne od strony Macieja. Co do Stew domu, dla oehrony
fana za, to trzeba go byo zwiza cilejszymi wzami z Polsk,
jeli z tego odzyskania czarnomorskich grodw mia by jaki poytek take dla Korony
dla
Wielkiego Ksistwa. Dlatego ju
krl prowadzi 20.000 rycerstwa na Turka
wtedy mwiono,
albo te na Woocha, na wypadek, gdyby chcia zdradzi. Ale
Stefan dotrzyma wiernie obietnicy hodu, ktr si by wobec krla
zobowiza. Hod odby si z wielk uroczystoci dnia 15 wrzenia
zrobi si alarm
energicznie

zakoata

e
i

FRVUBRYK KAPEK! KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

589

144+-H92

Koomyj, na boniach, pord ktrych stoi dzisiaj dworzec

Wymieniono urzdowe akty w jzyku ruskim, zachowane
Krl obowizuje si broni Modawii we
<do dzisiejszego dnia
przeciw kademu nieprzyjaciewszystkich jej dawnych granicach
lowi, a nie zawiera pokoju w sprawach dotyczcych granic moStefan za
ziemi modawskiej bez wiedzy wojewody.
dawskich
obowizuje si by wiernym posusznym Koronie polskiej adnego
innego pana nie uznawa, udziela pomocy krlowi jego pastwom
nie zaczyna adnej
przeciw kademu wsplnemu nieprzyjacielowi,
krla
bez
wiedzy
Korony
wojny ani adnego pokoju nie zawiera
polskiej. Byto wic stosunek nieco luniejszy, ni z wielkim mistrzem^
ktry wchodzi w skad rady koronnej, ktrego kraje byy w teoryi
co
by to jednak bardzo cisy
do Korony wcielone;
protektorat Polski nad .Modawi.
Ot teraz trzeba byo zaraz wykona waciwy cel wyprawy
odpowiedzie wieym zobowizaniom, t. j. da pomoc Stefanowi,
poniewa Turcy stali w jego kraju. Pomoc bya udzielona, ale niezbyt wydatna (3.000 zacinych pod wodz Jana Karnkowskiego);
przyczynia si wprawdzie do zwycistwa nad Turkami nad jeziorem
do wypdzenia nieprzyKatlabug w pobliu Kilii (16/11 1485)
Biaogrodu nie dawaa adnej
jaciela z kraju, ale do oblenia Kilii
na
podstawy. Rok 1486 zeszed krlowi na zajciach litewskich
szukaniu pomocy przeciw Turkom na wschodzie zachodzie, z czego
tylko ten by poytek, e uzyskano w Rzymie bull krucyaty. przy1485 pod
kolei.

).

bd

bd

noszc

do

znaczne dochody odpustowe. Ale

ju w

1487 wypra-

r.

wiony by krlewicz Olbracht w stron Modawii przeciwko Turkom

szed od Lwowa w kierunku Koomyi. Tymczasem nadeszy wiadoi

moci

naule

zwrci si

pojawieniu

si nowego

nieprzyjaciela

byo

trzeba

stron Litewskiego Podola.

Z tym nowym nieprzyjacielem zanosio si na dugie boje
dlapego
zawarto
nic dziwnego,
skorzystano z porednictwa Wenecyi
23 marca 1489 z Bajezidem II zawieszenie liro ni na dwa lata,
mimo,
sutan nie zgodzi si na wydanie Kilii Biaogrodu, nawet
czasie rozejmu adna
za odszkodowaniem, a tylko zarczy, e w
szkoda nic bdzie uczyniona ze strony jego
jego podwadnych ani
Polsce .im Litwie, ani adnym poddanym krla.
bardziej

na wschd

Tym nowym
stacza-

dugie

woascy.
Zawpan
>)

na

nieprzyjacielem,

boje,

byli

Tatarzy

ktrym w \'p;ulao rzec/.yw

nie krymscy, ale
t>>
i

Wiadomo z poprzedniego
uzyska w ten
Krymcw

Co.l. epiat,

III.

Nr. 313

315.

rozdziau,

krl

a-

rzuci

sposb spokj na kilka

lat

590

H1STOKYA POLITYCZNA

od strony Mengligireja x). Ale ci Tatarzy zawoascy, to bya takebro obosieczna. Kiedy posunli si nad Worskl, t. j.
do granic
litewskich, zaczy ich bardziej nci urodzajne niwy ruskie, ni
ubogie krymskie uusy; zreszt grone poselstwa sutana zakazyway
im trapi dalej wspwiercw. Wszelkie prawdopodobiestwo przemawia za tern,
ingerencya tureck a wskazaa im nawet wprost
jako pole dziaania kraje krlewskie, dla odcienia Wooszczyzny;

krl

sam by

na wschd

o tern przekonany. Olbracht tedy z

Pokucia zwraca si

dnia 8 wrzenia 1487 znosi 5-tysiczny zagon Tatarw

zawoaskich

pod Kopestrzynem nad Murachw, ktra wwczas

odgraniczaa Podole polskie od litewskiego. Zwycistwo to zapewnio
spokj na jaki czas, ale nie zaatwio sprawy. Tatarzy zim z r. 1488
na 1489 przepdzili znowu na Podolu z takim zamiarem, aby si
std nie da wyprze wicej: mieli ze sob kobiety dzieci, zajmowali stae siedziby, orali
siali, a wielkie szkody czynili poddanym
JKMocicc. Trzeba si byo cigle mie na bacznoci; to te Olbracht
stale
przebywa na stray kresw, w Bezie lub Krasnostawie,
i

musia przedsiwzi drug wypraw. O tej

mamy dostatecznych wiadomoci; zdaje si,
mniej pomyln, ni pierwsza, rozgrywaa si te dalej na

1489

r.

wyprawie

pod

nie

Czarnym Ostrowiem

(niezbyt daleko od Zbaraa),

drugiej

bya

zachd,

zapewnia

Dopiero w zimie 1490/91 przyszo

do stanowczej rozprawy. Tatarzy podsunli si
do Lubomia
Wojsawic w chemskiej ziemi; krl powoa przeciw nim czerwonoruskie woyskie siy, ktre cofajcych si dognay pod Zasawiem
zaday im 25 stycznia 1491 tak stanowcz klsk,
w cigu lata

znowu

tylko

chwilowy spokj.

si wynie za Dniepr, a pod zim do domu nad Wog.

Tak wic po czterech latach zakoczy si ten epizod tatarski
szczliwie
stanowczo ale nie pocign za sob pomylnych
musieli

rorozgoryczony odroczeniem sprawy wooskiej

Turkami
cho trudno przypuci, aby by bez jego
wiedzy zawarty okazywa odtd
do mierci krla nieprzyjazne
wobec Polski usposobienie. Ju w r. 1488 day si we znaki jakie
najazdy wooskie na pokuckich granicach, w r. 1490 Mikoaj z Ohodcza,
kasztelan lwowski, rozgromi
pod Rohatynem wielk band woosk
Muchy, zasilon przez chopstwo ruskie, w r. 1491 ludzie Michaa

skutkw.

zejmem

Stefan,

Buczackiego schwytali na Podolu iunego otrzyka z Wooszczyzny,

Andrzeja P>aruu.
czasie bezkrlewia wgierskiego po mierci
Macieja Stefan trzyma) stroni,' Maksymiliana habsburskiego
ale,
CO najwaniejsza, zwiza si sojuszem nielylko z Iwanem III, za

>)

Ob.

sir.

585.

FltYDKRYK PAPES: KAZ1M1KKZ

IV

JAGIELLOCZYK

591

1444-1492

wyda by crk, ale nawet z Mengligirejem. Chan

knu nowe zamiary najazdw a budowa sobie bram wy-

ktrego syna

krymski

padow: grd

Tiahi

prawej

stronie).

tak ten

(Oczakw) przy ujciu Dniepru (nawet po

acuch muzumaski, odcinajcy dzierawy

krlewskie od Czarnego morza, jeszcze si nawet utwierdzi.

Sprawa wooska wic pogarszaa si przez odroczenie a tu

tymczasem nowe wypyway powody, dyktujce dalsz zwok. Jeszcze
si walka tatarska nie skoczya, a ju bya w toku inna wielka
akcya. Gwnego bojownika walk tatarskich, Olbrachta, nie widzimy
pod Zasawiem; dobija si on wtedy pod Koszycami
wgierskiej

korony.

Wybucha wgierska wojna sukcesyjna.

spotniay zajciem Wiednia

pokoju oomunieckiego

naturalnemu synowi

skiej

si

Maciej nosi

Jakkolwiek

zamiarem zamania

przygotowywa oddanie swojej korony czeswemu Janowi, jakkolwiek stosunki doszy

do takiego zaostrzenia,
krl wgierski
to jednak Kazimierz, majc wiadomo o

zada

nawet zwrotu Spisz,

zym stanie zdrowia Macieja,
nie traci spokoju, lecz przygotowywa naodwrt podjcie jagielloskich praw sukcesyjnych do Wgier, ktrych si nigdy nie wyrzek.
Na kandydata by przeznaczony Olbracht, poniewa Wadysaw okaw chwili
za si nieudolnym monarch. Jaki fatalizm zrzdzi,
mierci Macieja, 6 kwietnia 1490, znajdowa si Kazimierz w Wilnie,
tak,
mimo nadzwyczajnego popiechu mg dopiero 7 maja stan
w Krakowie. A wtenczas sprawa bya ju przesdzona: dnia 8 maja
zawar Wadysaw w Pradze ukad ze Stepanem Zapoly, pozyskujcy tego, rozstrzygajcego o u szystkiem na Wgrzech, magnata dla
siebie. Mia wprawdzie Olbracht potnych rywulTiw Zapolyi, Batorych
og szlachecki za sob, ale w stanowczej chwili opucili go Batorowie zakrzyczli szlacht, obwoujc Olbrachta krlem (7 czerwca)!
Magnaci usunli naprzd kandydatur Jana Korwina, pobiwszy go

lipca

na grze

kocianej

(Csonthegy),

krlem Wadysawa. Mimo to dwr polski,

prawn aklamacy z d. 7 czerwca, wysa

oego

krla wgierskiego

prowadzi

ze

sob

wysannikw pokojowych

da

wojskiem

daleko wiksze siy,

brata.

potem 15
przyjmujc

ogosili

lipca

za

podstaw

Olbrachta jako wybrana Wgry.

Ale Wadysaw

Olbracht musia przj

tak,
trafnem poczuciu swojej misyi

ale mu
odszkodowanie Siedmiogrodu
ofiarowano tylko Gogw. Ukady si rozbiy, Olbrachl cofn! si do
grnych Wgier, zaoy! gwn kwater w Preszowie
a stamtd na pocztku padziernika podstpii pod Koszyce. 1" pikne
bogate miasto wytrzymao dzielnie czteromiesiczne twarde oblnareszcie Wadysaw, uporawszy si szczliwie
enie Olbracht,!,
z najazdem Maksymiliana habsburskiego, tak/..' kandydata ilu koron}

wooskiej

jako

592

BltSTOUYA POLITYCZNA

przyby

wgierskiej,
bitwy

przyszo,

znacznem wojskiem na odsiecz. Zanim do

udao si wysannikom ojca zaporedniczy pokj
ze

midzy brami.

Pokj koszycki
krlem wgierskim, Olbrachtowi
do osignicia jakiej korony,

(20 lutego

1491) uznaje

za zapewnia

wiksz

Wadysawa

jako ukontentowanie,

cz lska,

a ewentualnie

nastpstwo na Wgrzech.
Na tern powinno si byo zdaniem ojca, ktry odtd Wadysawa krlem Wgier, Olbrachta za najwyszym ksiciem na lsku
tytuowa, zakoczy
a to ze wzgldu na wsplne zagroenie przez
Habsburgw. Jednakowo ambieya Olbrachta nie chciaa si pogodzi
z losem: pod pozorem,
brat ociga si uczyni zado warunkom

rozpocz z kocem lipca 1491 drug wojn wgiersk.

ojciec potpia t awantur, wzywa Olbrachta do kraju, odmwi
mu wszelkiej pomocy, wreszcie w poowie padziernika wyjecha
na Litw. Mimo to Olbracht pustoszy grne Wgry
oblega Bardyjw, a pki nie nadcign Zapolya w 18.000 onierzy przeciw
sam dzie nowego roku 1492 przyszo
jego 4-tysicznej garstce.
do bitwy pod Preszowem, w ktrej Olbracht, cho walczy bohatersko, cho przeama nawet chwilowo lewe skrzydo nieprzyjaciela, ostatecznie ponis stanowcz klsk. Uciek do Preszowa
tam
si zamkn, lecz wkrtce podda si musia. Zapolya z rozkazu
Wadysawa uzna warunki pokoju koszyckiego za obowizujce
pokj u .
<

uwolni

widzia

honorem Olbrachta.

ojciec,

Ale awantura Olbrachta.- jak przeprzyniosa dla caej dynastyi jagielloskiej szkodliwe

Wadysaw, przycinity z dwch stron, musia zawrze

Maksymilianem (7 listopada 1491) niekorzystny pokj preszburski,
zabezpieczajcy nastpstwo Habsburgom po wyganiciu linii Wadysawowej. Susznie tedy czu ojciec
do koca ycia niech ku

skutki:
z

<

Ubrachtowi, a

Polsce

podupado jego znaczenie

w chwili

bardzo

stan o u czej.

Miaa sprawa "tureckiej wojnyc swj epizod pruski, chocia

zewntrz nie tak grony, jak pierwszy ale na wewntrz jeszcze
bardziej zaogniony.
czasie wojny popiej chodzio Prusakom przedewszystkiem o wyczne prawo krajowcw do pruskich dostojestw.
dlatego nit* chcieli przyj porowskiego na biskupa warmiskie
dlatego usilnie domagali si usunicia ze starostw zastawnikw,
ktrzy weszli na grody w czasie 13-letniej wojny, dopuszczali si
naduy a porzdku nie pilnowali w kraju. Domagali si tedy odrbnoci administracyjnej, .luz wtedy domagali si take odrbnoci
parlamentarnej: nie che cli bra udziau w sejmie koronnym wysyali lam delegatw tylko dla obserwacyi, co najwyej z gosem
doradczym wohec krla
jakby obce pastwo. Nareszcie w r. 1485
i

na

FRYDERYK PAPEK: KAZJMIKUZ

JAGIELLOCZYK

IV

593

1444-H92

Toruniu zaprzeczyli nawet wsplnoci obrony, bo kiedy krl zaKorona

od nich pomocy przeciwko Turkom, owiadczyli,
est wprawdzie obowizan do obrony Prus, ale naodwrt to si
nie da zastosowa. Sowem separatyzm pruski stan cile na
stanowisku unii osobistej,
to lunej.
Krl za, ju ten pierwszy krl, ktry nosi tytu pana i dziedzica Prus,
do unii rzeczowej
a to sposobem jagielloskim: zapomoc ujednostajnienia urzdze pozyskania osb pewnych.
Ju w r. 1454 wprowadzono w Prusiech wojewdztwa kasztelanie,
w r. 1467 urzd naczelnego starosty Prus (zamiast namiestnika),
w r. 1469 urzdzono sdy grodzkie ziemskie, a w r. 1476 przyznano

da

dy

prawo chemiskiemu wyczn moc obowizujc. Co do osb, to

nie odstpiono nigdy od zasady,
naczelny grd pruski, Malborg,
powierzony ma by dowiadczonemu wojownikowi polskiemu

mia

zreszt

byo

krl

ju

oparcie

silne

polskiego pochodzenia.

krlowi tak

Na

rycerstwie

tern tle

w
dla

ktre

zaleao na odpowiedniem obsadzeniu pruskich biskupstw,

za ksico warmiskiej stolicy, dlaczego teraz po raz

podj walk o Warmi.
Mikoaj Tungen ju podupada na siach; zapowiada sio wakans

szczeglnie

wtry

chemiskiem,

zrozumiemy atwo, dlaczego

i

biskupstwie warmiskiem. Postanowiono stanowisko to pozyska

czonka rodziny krlewskiej,
w tym celu najmodszy krlewicz
i

by

Fryderyk przeznaczony
zamysy szy dalej

do stanu duchownego. Mona wierzy,

si Fryderyk w swoim

rada Kai limach a, aby

czasie stara o mistrzostwo pruskie, polega na realnej podstawie. Ale

Warmiczycy pilnowali si dobrze: Tungen jeszcze za ycia wyznaczy swego nastpc w osobie Kanonika warmiskiego ukasza

Watzelrode

do

nawel

datury legowa. To

znaczn

te zaledwie

sum

na poparcie

biskup Mikoaj

zamkn

tej

kandy-

oczy (14 2

i\).
Komisarze krlews
ju by ukasz wybrany (19/2
si 2 kwietnia zjawili w Brunsberdze, taki pospiech nazwali
podstpem, poniewa krl nie mia sposobnoci owiadczy (w mysi
ukadu piotrkowskiego z dnia 15/7 1479), kto mu jest miym

1489),

t.

ktrzy

kanonicy zarzucali,
Fryderyk nie jest indygien, zaproprzeciw temu zapatrywaniu, jakoby nu' byl indygien
Prusiech syn tego, ktry nosi tytu pana i dziedzica Prus. Tym-

kiedy

testowali

swoim sejmiku w

czasem stany pruskie na

czyy si

za

ukaszem

zwolenie podatkw e. Tak

ze spraw;i podatkw;;
i

uczyniy zawisem p
sprawa warmiska skomplikcw
nasuwa ^:<; pewnego rodzaju kompromis.
od jego uznania

wic

Stosunki nakaniay do

si byo liczy

Encyklopedii polska. T.

tern,
V ci.

I.

ad-

Tczi

kompromisu:

ukasz

cichaczem

z jednej

wszed w

strony trzeba

rzeczywi

594

HFSTORYA POLITYCZNA

posiadanie biskupstwa,

Rzym si

za nim owiadczy,

byy

za-

Tatarami wojna w toku

z drugiej strony
wkroczyy wojska krlewskie do Prus i oderwali si od
z tern,
reszty stanw Chemianie.
Przyszed tedy kompromis do skutku:
sejmik w Grudzidzu (10/10 1490) powzi uchwa podatkow, pod
uyte przeciwko Warmii, na co si
warunkiem,
pobory nie
targi z

Maciejem a

bd

zgodzi.

krl

byo

Ale

to

tylko zawieszenie broni na jaki rok, po-

niewa krla taki kompromis nie zadawalnia. Myla raczej o innym.

Od kandydatury warmiskiej Fryderyka na aden sposb odstpi
nie chcia, by natomiast gotw nada ukaszowi biskupstwo che-

miskie,
Jakie ten

domo,

e w

audyencyi

uy

na wykupno zamkw.
widoki powodzenia, nie wiemy; to tylko wia1492 stosunki si bardzo zaostrzyy: na lutowej
r.
Wilnie krl grozi Warmii orem, na majowym sej-

pienidzy poborowych

pomys mia

miku pruskim w Grudzidzu przebkiwano o konfederacyi.

Spraw przerwaa na razie mier krlewska, ktra sprowadzia
obrt niespodziewany. Jednym z pierwszych krokw Olbrachta byo
zatytuowanie
przy

ukasza biskupem

wikszej przyjani
nie

warmiskm

Potem zebra pienidze poborowe pruskie

elekcyi...

ukaszem.

proba
i

yw

gos
naj-

Atoli ziarno rzucone przez Kazimierza

si, ale wydao w swoim czasie plon naleyty. Z icie

wytrwaoci podj po mierci ukasza Zygmunt spraw
doprowadzi do skutku ukad piotrkowski z r. 1512.

zmarnowao

jagiellosk

po raz trzeci i
ktrego

moc

w razie wakansu mianuje krl z pomidzy czonkw

kapituy warmiskiej a ewentualnie te czonkw rodziny panujcej
4 kandydatw, w obrbie ktrych tylko wybr jest wolny.
Zmiany w ukadzie spoecznym. wczesne zaludnienie
jagielloskiego byo nadspodziewanie szczupe. Nie mona
znacznem
go co prawda obliczy, ale mona je oszacowa z
prawdopodobiestwem przez porwnanie z czasem Batorego, do ktPawiskiego cyfry. Poniewa przy kocu XV wieku anw
rego
osiadych jest maoco wicej, jak poowa z tego, co przy kocu XVI w.,
tedy jeli za czasw Batorego ludno wynosia 5V2 miliona, to na
nasze czasy wypada 3 miliony jeli 8, to 5. Przyjmujemy t ostatni
cyfr, poniewa powszechne jest w nauce mniemanie, e obliczenia
Z owych
takiej poprawki wymagaj.
Pawiskiego s za niskie
5 milionw wypada na Koron 3, na Litw 2 miliony. Rusinw jest
7.

pastwa

do

su

cz,

wogle
tak
na Litwie mniej wicej 8/i czci, w Koronie V*
w pastwie jauiolloskiem jest prawie tyle Rusinw, co i Polakw;
przewag stanowcz ci ostatni uzyskuj dopiero po doczeniu Litwinw i Niemcw. Najbardziej ludnem jest Mazowsze, z ktrego jednak
do

Korony

naley

wwczas

tylko

wojewdztwo rawskie, potem

FRYDERYK PAPEEI KAZIMIERZ

IV

JAGIELLOCZYK

595

1444-1492

Wielkopolska, wreszcie Maopolska, ktrej zaludnienie ku wschodowi

co tern bardziej tyczy si Rusi a zwaszcza Podola. Na

spada
Litwie do lepiej zaludnionych czci nale wojewdztwo trockie
wileskie, Podlasie, zachodni
gorzej jest ju w poockiej,
i

Woy;

smoleskiej ziemi, najgorzej w kijowskiej woci.

porwnaniu z wczesnem zaludnieniem europejskiem jest to zaludnienie
sabe (Niemcy, Francya okoo 15 mil., Hiszpania, Wochy okoo 10 mil.),
w porwnaniu z dzisiejszem (10 razy wikszem) znikome, dajce si
chyba porwna ze Szwecy i Norwegi. Tylkotam w pustych
czciach pnocnych
tylko goe skay, u nas za w pustych czciach poudniowo-wschodnich by czarnoziem wspaniay! Sowem
bya to ludno pod wzgldem politycznym i pod wzgldem gospodarczym na owe przestrzenie za maa.
Zwracajc si teraz do ukadu spoecznego
do stanu zamonoci, zaznaczy przedewszystkiem naley,
owa tendencya
zwiejszczenia Polski
redukcyi spoeczestwa do dwch zasadniczych typw: uprzywilejowanych
poddanych, jaka w XVII wieku
witebskiej

jest

ju wyranie

dopiero

zaznaczona, znajduje si

zarodku. Mniej jest

wocian

drugiej

poowie

XV

w.

ydw, wicej duchowie-

mieszczastwa, tudzie przedstawicieli wiejskiej warstwy posotysw, mynarzy, karczmarzy

czyli wogle wicej
wolnego zarobkowania.

stwa

redniej:

wie

Szczeglnie
stawia

ni

checkiego

w
nie

polska

XVII wieku.

wida

pniej. Latifundiw

jeszcze

si jeszcze inaczej przedobrbie samego stanu szlawielkich rnic majtkowych, jak

znacznie

Nawet
tak

we waciwem sowa

znaczeniu jeszcze niema;

bo c to jest za magnat, w porwnaniu z pniejszymi, taki Spytek
Jarosawski, moe najwikszy bogacz wczesny, ktremu gw ne podstawy jego mienia, t. j. klucz 20 wsi acucki oraz tenuty na Przer

worsku
acucie, przynosz rocznie okoo 3.200 dukatw dochodu v
Jednowioskowy szlachcic, ktry
wiernie przedstawia przecil ny
typ wczesny, biedy co prawda nie zazna. Mia zboe, bydo, ryby,
dziczyzn, piwo
mid, sowem poywienia dostatek, mia drzewo
z wasnych lasw na budow, na sprzty
opa. mia ubranie w zarzdzie domowym. Ale z gotwk byo krucho: gwnie polegaa
ona na czynszach chopskich, ktre przynosiy kilkanacie dukatw
rocznie
bo chop paci z anu (okoo 30 morgw) najwyej 2 czerwone zote rocznie, a anw byo we wsi przecitnie D 7. Ta norma
i

do

przedstawia bardzo dobre czasy dla chopa, ale niestety zaczyna ju

przechodzi do przeszoci, bo po wikszej czci ju chopi nie siedzq

na anie, tylko na poowie anu. Pomniejsza mi; posiado chopska
a powiksza si folwark paski.
Ponadto jest tendencya robocizn,
38*

596

HISTORYA POLITYCZNA

bya dotychczas uroczn, t. j. obliczaa si na kilkanacie dni

roku (zwykle w czasie niwa), zamieni na tygodniow, z norm:
jeden dzie na tydzie. To te jeli w pierwszej poowie XV wieku
ktra

si chop posiadajcy 47 sztuk byda

trali

9 koni, to

drugiej

ju

takiego przykadu nie znajdziemy; spotkamy zwykle tylko kilka sztuk

byda

par

Co do sotysw, mynarzy
karczmarzy, to
dochd ich mona oszacowa przecitnie na / i
dochodu wioskowego. Gwszczyzna za sotysa zabitego wynosia 30 grzywien *),
i

koni.

cz

t.

poow

j.

Miasta
si rwna z
i

co

tego,

nisz

znacznie

za szlachcica,

za

Polski, prcz

niemieckiemi

Krakowa,

mynarza

za

chopa wynosia

nie

takie jest

innych cudzoziemcw wspczesnych.

szych miast europejskich liczya

iiecya,

karczmarza bya

tylko grzywien 10.

bardzo wietne nie mog

zdanie Eneasza Sylwiusza
i

Jako

jeli

si wwczas na

Medyolan, Neapol, Pary, GandaWa),

ludno

setki

najwiktysicy (We-

miast drugorzdnych

na dziesitki tysicy (Kolonia, Lubeka, Norymberga, Praga), to

stwie Kazimierza Jagielloczyka jedno jest tylko miasto
t.

Gdask,

j.

Krakw

ze

w pa-

drugorzdne

swoj kilkunastotysiczn ludnoci naley

ju do trzeciego rzdu. Prcz Krakowa jeszcze pewne znaczenie maj

Pozna Lww, ktrych zaludnienie nie dochodzi ju 10.000; Wilno
i

dopiero zaczyna si

za

przeobraa

prowincyonalne ogniska,
Scz, Krosno,

mierz, Lublin,

Jak dalece Krakw, chocia

wysza

wszystkie

choby nawet Kocian.

ju adnej
si nawet

miasta polskie

miasto zachodniego typu

inne

Sando-

Kalisz,

siy municypalnej nie maj.

umy

nie

do Gdaska, prze-

zamonoci,, wiadczy

cz

tern

ta

maopolskiego,
udzia Krakowa wynosi /3
a
caego podatku miejskiego w Koronie. Krlowi mogli
pienidze poycza tylko krakowscy kupcy, czasem jaki poznaski;
we Lwowie, w Sczu, poyczali tylko magnaci. Ruch rkodzielniczy
by
oywiony
wystarcza na przecitne potrzeby krajowe,
nawet na wywz ku wschodowi ilo scholarw stanu mieszczaskiego bya bardzo znaczna. Cho ju szlachta zacza z gry patrze

okoliczno,

cz

-,

do

mae-

(n. p. Ostrorg), to jednak trafiaj si jeszcze

dostpne s dla mieszczan biskupstwa (Grzegorz
Btwa ze szlacht
/
Sanoka).
Pod wzgldem narodowociowym s ju miasta, z wyjtkiem krosw zachodnich (Wschowa, Kocian), stanowczo na drodze
do spolszczenia si. ydw jest najwicej w Wielkopolsce, najmniej
na Rusi wogle znacznie mniej, ni w XVI wieku.
Duchowiestwa, tak w miecie, jak na wsi, bya podwczas

na mieszczan

niepospolita,

liczba

')

Grzywna

wrd

niej

najrozmaitsze stopnie

zamonoci.

Liczya 48 groszy, czerwony zoty, czyli dukat, groszy

30.

FRYDERYK PAPEKI KAZIMIERZ

IV

JAGIKLLOC/.YK

597

1444 1492

Arcybiskup gnienieski i krakowski biskup to byli wwczas magnaci

pierwszego rzdu, poznaski biskup poow mia tylko tego dochodu,
Za
co kady z nich, a wocawski lub pocki zaledwie pit
nimi dopiero sza caa archidyecezya lwowska, albo litewskie binigdy aden koronny biskup nie poszed na arcyskupstwa, tak
biskupstwo lwowskie, a chyba tylko jaki kanonik; ju za chemskie
albo kamienieckie biskupstwo przyjmowano tylko pod warunkiem
zatrzymania jakiego innego intratnego beneficyum. Kanonicy mieli
si jak zamony szlachcic, zwykle wsi zawiadywali: wrd proboszczw niejeden cieszy si dobrobytem, a*le niejeden te mg si

cz.

zaledwie

wykaza rocznym dochodem

mwi

2'/2

grzywny

gotwce.

ktrym czasem proboszcz wiejski paci

t. j.
2
grzywny
na
rok,
tylko dwa razy wicej, ni kuwszystkiego
jednak: po za tern wszystkiem sta jeszcze cay
Nie
charce.
tum klerykw wczcych si albo nawet ebrzcych (uagantes et
mendicanes). ktrym jaka obiecanka prowizyi posuya do wywicenia si, a potem wypado chwyta si doranych posug kocielnych albo te szkolarstwa. Liczba te szk powikszya si
znacznie: podczas gdy przy kocu XIV wieku liczy ich Karbowiak
(Dzieje wychowania) w archidyecezyi gnienieskiej wszystkiego 64,
mona si tam na pocztku XVI wieku doliczy ju 225 szk na
615 parafii. Prawda,
bezporednio produkoway te szkoy tylko
nadmiar duchowiestwa, ale porednio przecie daway sposobno
mieszczaninowi nauczy si czyta, a zachcay szlachcica do nauki
nie zdarzy si taki wypadek, jak w r. loo9, aby
domowej. Ju
nie umia czyta wojewoda czycki; pimienni s ju wszyscy starostowie, a nawet do ogu szlachty ju krl nie posya wici, tylko
dopiero

o wikarych,

do

listy

pospolitego ruszenia.

oglnoci wczesny wygld Polski jest jeszcze bardzo paw Niemczech przy kocu XX wieku trudnoby ju
znale municipium bez murw
u nas przeciwnie murowane
miasta stanowiy tylko wierzchni mietank ponad
warstw
osad miejskich drewnianych. Oprcz wymienionych powyej powa-

tryarchalny. Jeeli

gbok

miasteczek mona byo jeszcze znale, zwasz<

na poudniowym zachodzie, miasta murem
basztami utwierdzone
(Wilica, Bochnia, Biecz), ale w rodku kraju, a zwaszcza na Mazowszu, zadowalnialy si drewniane osady miejskie w .danii, na Kusi
niejszych miast

za nawet

Murowane zamki wikszych rodw szlapowstawa zaczy, zwyczajny szlachcic dobrze j<

tylko parkanami.

checkich dopiero

mia jak murowan wieyczk przy dworze na skarbiec na archiwum. Tak samo pord kociow ogromn przewag miay budynki
i

drewniane;

najlepiej

zabudowanej

okolicy,

dziekanatach kra-

598

HISTORYA POLITYCZWA

kowskim, sandomierskim, kurzelowskim, kocioy murowane stanotrzeci cz, w Wielkopolsce jedn sidm, a zaczwszy
od Lubelskiego jeszcze mniejsz. Jaki lud, takie s zabudowane
odpowiedzieli Bernardyni niemieccy w Poznaniu na
klasztory
zapytanie, dlaczego stawiaj drewniane budynki; w aktach za budowy sawnego otarza Stwoszowego w kociele maryackim w Kraod Polakw adne skadki nie pyny,
kowie zanotowano niestety,
a tylko od Niemcw (1489 r.).

wiy jedn

Po takim przegldzie zasobw spoecznych czas nam zapozna

siami pastwa, ktre zwykle na dwch fundamentalnych filana skarbie. 8 y wojskowe Polski
rach polegaj: na wojsku
polegay wwczas zawsze jeszcze w gwnej mierze na pospolitem
ruszeniu, tak jak je niegdy unormowa Kazimierz Wielki, jako

si

ciar gruntowy, ponoszony w miar zamonoci. Spoczywa ten

ciar w pierwszej linii na barkach szlachty, ale musia take ksidz
mieszczanin, majcy posiado ziemsk, dostawi z niej onierza.
i

czasie 13-letniej

czania dzia
tatarskiego

Ale nie o

wojny zobowizano ponadto miasta do

dostar-

wozw wojennych; pod wpywem niebezpieczestwa

projektowano nawet powoywanie chopa do szeregw.
to chodzio pod wzgldem liczby pospolite ruszenie
i

przedstawiao si bardzo obficie; dochodzio, jak wiadomo, w Koronie

do 60.000 a na Litwie do 40.000 ludzi. Jednake jaka bya jego
warto wojenna? Naprzd trudno zwoania zebrania, potem warunek zapaty w razie przekroczenia granicy, dalej niedostateczne
uzbrojenie
wywiczenie, a niefachowe przewdztwo, wreszcie brak
wanie wielka
porzdnego dowozu
wszystko to sprawiao,
i

bya najwikszym ciarem

zaw

ad

Czu

to dobrze Kazimierz Jagielloczyk

dlatego ju w 13-letniej wojnie daleko chtniej
czyli zaod pospolitego ruszenia
wojska
wodowego. Tylko z zacinego wojska mogo si wyrobi i wyrabiao si w innych krajach wojsko stae
ale trzeba je byo dobrze

liczba

).

uywa

zacinego

Ot wic kwestya dobrego onierza staje si ju wwczas

kwesty przedewszystkiem finansow.
Wyrniano w Polsce zawsze dwa skarby: skarb nadworny
czyli krlewski
skarb pospolity czyli poborowy. Na podstawie
zachowanych ksig skarbowych mona si za rok 1485 na rachunek
zapaci.

skarbu nadwornego doliczy kwoty 20.000 czerwonych zotych

z czego na upy przypada okoo 7.000, na starostwa okoo 6.000, na

')

Ob.

str.

5756.

FRYDERYK PAPEE: KAZIMIERZ

ca okoo

IV

JAGIELLOCZYK

599

1444-1492

dochody ogromnie zredukowane, z powodu mnstwa zastaww obcie z czasw dawniejsejmikw,

szych. Skarb pospolity zawisym by od uchway sejmu
a mg si z jakiem takiem powodzeniem gromadzi raz na 4 lata,
podstaw by tu pobr anowy
z lichem za raz na 2 lata.
stanowiy podatki miejskie
(zwykle 12 groszy od anu), drug
r. 1485
szos
gr.
od
grzywny
majtku)
akcyza
od napojw.
t. j.
(2
pobr pospolity przynis okoo 30.000 czerwonych zotych, w tern
nawet w tym
anowego okoo 17.000. Zauway naley,
korzystnym roku zalegoci podatkowe, zwaszcza w Wielkopolsce,
tak
mao zainteresowanej spraw tureck, byy bardzo znaczne
5.000, a reszta

na poradlne.

to

Gwn

cz

do

skarbie

pospolitym

wydatno daaby si podnie

przy

lepszym zarzdzie. Dochodzimy tedy do oglnej cyfry dochodw

w obu skarbach razem 50.000 na rok 1485. Trafiay si czasem i inne
znaczne, jak dochd menniczy, albo subsidium charidochody
tativum duchowiestwa, albo raty posagowe krlowej
ale to
wszystko nie tak czsto, aby mona wicej powiedzie, jak tyle,
owych 50.000 to jest ju bardzo szczliwy dochd roczny. Ostateczne
utwierdzenie tej cyfry daje porwnanie z cyframi Aleksandra, ktre
jeszcze nisze,
z cyframi Zygmunta, ktry powoli, po kilkunasto-

do

letniej

bardzo zapobiegliwej pracy, doprowadza do podwojenia.

Samo si

to prze2

si rzuca

oczy,

taki

budet pastwowy

nawet na owe czasy okropnie may. Jako wystarczy przytoczy,

miewa z Brandenburgii swoich frankoskich
posiadoci 100.000 dukatw rocznego dochodu,
Ferdynand I z samych tylko Czech mia tyle, ile Zygmunt I z caej Korony
nie
mwic ju o tern,
u Macieja wgierskiego trafia si nawet budet
wysokoci 400.000 dukatw. Jaka tedy moga by obrona krlestwa
przy pomocy 50.000 czerwonych zotych, skoro za t cen mona

jest

Albrecht Achilles

byo utrzyma

2.000 jezdnych przez rok, 4.000 przez sezon

przy-

piechot choby
troch wicej? C dziwnego,
za wypkay mury wieciy pustkami magazyny na zamkach,
powiaty,
sugi poselskie trzeba byo oddawa w zastaw grody
posagi krlewnych zalegay
do ostatnich lat Zygmunta, te drogi,
ktre z ce miay by naprawiane, tony w nieprzebytem bocie!
Oglny wynik naszego przegldu jest tedy nadspodziewanie
niekorzystny: zasoby spoeczne nierozwinite. zasoby pastwowe
stargane
zupenie niedostateczne.
A tymczasem co si ju przecie zmienia zaczynao. Naszemu
Dugoszowi taki si w r. 1466 ustp prawie bezwiednie z pod pira
wymyka: Czas by u Polakw nietylko roku biecego, ale take
ubiegych lat jakby na wszelkiego rodzaju nieprawoci urodzajny.

mieszawszy

600

H1STOKYA POLITYCZNA

Wosy bowiem w ty czesa zakrca kdziory, dla przypodobaniu

si niewiastom ubranie przystraja, mikkoci ciaa z kobietami
wspzawodniczy, wstgami byszczcemi pier obwiesza, oto byo
owych czasw wielkie widowisko. Wielu, nie obliczajc si zupenie
z swojem dziedzictwem, przetrwoniwszy czynsze, puszczao
rozboje; u niektrych bowiem Polakw zaznacza
si na kradziee
zwyrodniay umys, najsprawiedliwszym
si chciwy, dumny, saby
co wszystkie
sprzeciwiajcy si rozkazom, o porzdku religii
przewysza wystpki o prawach boskich
kocielnych le mylcy. Koniec kocw, aby nie o poszczeglnych osobach, lecz
przykazania
o wszystkich sprawiedliwie napisa, powiem: prawa
lekcewaymy, grobom pisma w. nie
wierzymy...
boskie...
zbawieniu wiecznem zaa bardzo lekko tylko o przyszem yciu
i

do

gdybymy

biegamy, jak

Ot

to,

si

co

zawsze

tutaj

ju w XIV

mieli.

wieku zaznaczyo na zachodzie,

we Woszech i Francyi, to nareszcie

u nas dochodzi
do przeomu: odwrcenie si od redniowiecznego, przyszemu yciu
oddanego wiatopogldu, a zwrcenie si ku yciu doczesnemu jego
potrzebom, jak je, zapatrzeni na wiat staroytny, gosili humanici

szczeglnie

Chwil przeomu bya znowu wiekopomn wojna pruska,.

upad rygorystyczny system kocielny Zbigniewa Oleni-

legici.

ktrej

pozwalajcy na naruszenie zakonnego dobra. Jak wszdzie,

u nas nad kierunkiem powszechnokocielnym wzi gr kie-

ckiego, nie
tak

runek specyalnie narodowy', jak wszdzie, tak

u nas podj go
na swoje fale prd demokratyczny, ktry wprowadza! szersze
i

warstwy do ycia publicznego.

dworw

szlacheckich wysypay si na wemasy modszych, owych przeomowych /iiI^l ich potrzebowa do pokonania Prus
niores.
jeli nie ich
pospolitego ruszenia, to na pewne ich dochodw. Skoro za ich potr/ebowa, to sam naprzd opaci si musia. Zdobyli wic owi
u niores w jednem pospolitem ruszeniu trway udzia w sprawach publicznych: adna nowa ustawa
adna wojna bez zezwoZ

zwanie

fortaliciw

krlewskie cae

lenia ich

eniem

sejmikw
tej

zasady

(1454).

Nic o nas bez nas

wycznie

dla

siebie

ale

te

wic ju

z zastrze-

innych

bez nich. Bo przecie tych innych w pospolitem ruszeniu nie

bye a tam si wanie urodzia owa demokracya szlachecka.
Std te rwnoczenie z dopuszczeniem do rzdw caego ogu,
szlacheckiego odbywa si usunicie w cie innych stanw, a nawet
ich wyzyskanie
a na tern wypaczeniu polega caa tragedya kon-

stytucyi polskiej.
nie

byo

ustawach

orzeczone, ale

ju byo

nieszawskich jeszcze

nakrelone wyranie

to

wyzyskanie
rozmaitych

FKYDEUYK PAPEE: KAZIM1EKZ

601

IV JAGlkLL< >OZYK 1444-1492

szczegach, a zabezpieczone na przyszo w zasadzie przez sejmowanie i sejmikowanie wycznie szlacheckie.

Za Kazimierza Jagielloczyka po Nieszawie ju adne wybitniejsze ustawodawstwo nie nastpio, a jednak przy kocu jego
rzdw struktura spoeczna znacznie bya zmieniona skutkiem nowych
szlacheckich, ktrym si inne stany oprze nie mogy.'
Krl przeama, co prawda, przy pomocy szlachty przewag ducho-

de

wiestwa
checkiej,

ale

modszej

rwnoczenie przedstawiciel

Jan Ostrorg, gono

braci

szla-

piorunuje przeciwko cinieniu si

do

Tensam Ostrorg

niszych warstw do posad duchownych.

po-

wyraa si o mieszczanach
rkodzielnikach, ktrym ju
statut nieszawski przeama autonomi sdownicz.
Ale najgorzej
wychodz wocianie. Statut nieszawski zastrzega si wprawdzie tylko
przeciw zbiegostwu chopw, Ostrorg karci tylko wdrwki zarobkowe za granic w czasie niwa a jednak poza tern wszystkiem
swoboda wocian jest ju faktycznie znacznie ograniczona. Ile to
gardliwie

w aktach wczesnych
zado obowizkom

z zatrzymywaniem chopa,
wychodu; o zabieraniu
gruntw wociaskich na rzecz folwarku paskiego, o wprowadza-

si

razy spotykamy

uczyni

jakkolwiek
niu

staej robocizny jednego

dnia

tygodniu

bya ju mowa

po-

do jednego celu dyo: do takiego powikszenia

produkcyi dworskiej, aby wystarczya nietylko na potrzeb domow
na wywz jaknajobfitszfy. Mona sobie atwo wyobrazi,
ale take

wyej. Wszystko

to

marn bya

gotwka oparta na czynszu,

opart na wywozie
zwaszcza od czasu,

jak

pszenicy ujcia

porwnaniu z gotwk
odkd otworem stany

Wisy! Nastpi przewrt

gospodarstwa
czynszowego na gospodarstwo folwarczne, cala przemiana ekonomiczna, ktra nadzwyczajnie podniosa zasoby spoeczne
przygotowaa dla ogu braci szlacheckiej w XVI stuleciu rzeczywh
wiek zoty.
dla polskiej

Nasuwa si

teraz pytanie,

czy nie

pomylano ju take

o pod-

zasobw pastwowych? Rzeczywicie pierwsze ziarna ju

1485 pojawia si jeden sposb ustanowienia podatkw
r.
obrony krlestwa, a nieco pniej -- moe ju za Olbrachta

niesieniu

s.
dla

Okoo

da

sposb drugi.

Pierwszy
od grzywny albo od anu,
nej

okoo

iloci

drugim

czerw,

z.,

W jednym
skarbu

jest

10.000

z.,

przeto

2 groszy

szelgw

jego przedstawia si

wzgldnie

12 groszach

skadajcym si

w drugim rzecz
staego wojska.

na staych podatkach,

rocznie

wydatno

czerw,

ju mowa
korpusie

tylko

kilkuset

od anu.
/

kilku

ogl-

onierzy

sumie 120.000

tysicy onierzy.

stanowczej wagi jest myl sta.

Ze jednak te oba sposoby opiera}
w spoeczestwie Bzlacheckiem goi

602

H18TORYA POLITYCZNA

miay

widoki,

kiedy

wrd

ni sposb inny, ktry ju krl Kazimierz zaznaczy,

walk parlamentarnych z r. 1453 owiadczy,
inaczej
potrafiby broni krlestwa, gdyby odzyska zastawione dobra koronne. Potem t myl za Aleksandra rozprowadzi Stan. Zaborowski
w traktacie de natura iurium et bonorum regis, a potem si ostatecznie przyja za Zygmuntw pod hasem egzekucyi dbr.
Widzimy tedy w kierunku powikszenia zasobw spoecznych
denia, w kierunku powikszenia zasobw pastwowych projekta
reformy ani tu ani tam niema. Jeeli ju w pierwszej czci
rzdw Kazimierza zauway mona byo wejcie na porzdek dzienny

nowych zasad, nowych warstw, nowych ludzi

sowem
si jakie wielkie zmiany przygotowuj
to

czci

to

spostrzedz.

drugiej

panowanie nie wyszo poza przygotowania. Nic dziwnego

pokazao si przecie,
wszystko

trzeba

inaczej

wymagaj

czasu,

Nawczas jeszcze

si caa dawna
przebudowa

rzeczy

byy

dojrzae.

wymagaj
warunkw.

poprzedniego przygotowania

istotnie

nie

struktura rozchodzi,
takie

Reform pastwow musiaa

za musiaa
si naprzd wkolei w spoeczestwie. Dlatego na t ostatni przyszed czas za Olbrachta, na t pierwsz jeszcze znacznie pniej.
koniecznie poprzedzi reforma spoeczno-ekonomiczna, ta

Zreszt
posta krla Kazimierza nie bya po temu. Nie mia
wyksztacenia, nie mia zmysu finansowego, nie mia pocigu do
i

e starych

reformy. Ile to razy wyrazi si,

powiadczaj

to

zgodnie ruskie

praw narusza

pomorskie

rda

maj

nie lubi

go dlatego

monarch. Zarzuca temu krlowi, e nie by reformatorem, jestto nie rozumie tej postaci.
nie przewysza
swego pokolenia, ani nie wyprzedza swego wieku
dobrze, e nowe
prdy rozumia, e je popiera
sam w nich szuka oparcia. Inne
za sprawiedliwego

Gow

jest znaczenie tego krla,

w skpem
wanym w

bo inne

byy

by pobonym

jego przymioty.

Wychowany

umiarkowanym, zahartowaowach, nie szczdzcym osoby swojej w podrach

na
wojnie. Mia prawdziwie litewsk flegmatyczn wytrwao, a nawet
upr
czsto odracza spraw, nie porzuca nigdy. Mia rozwag
naleyte osdzenie si wasnych, umys trzewy, ktry zna swoje
braki
stara si je naprawi w synach. By raczej postaci patryarchaln, ni kulturaln, raczej budowniczym pastwa, ni organizatorem. W skazywa drogi na dalek met. Nie inkorporacya, ale unia
z Litw, nie ku wschodowi cienie, ale ku zachodowi, tak na pnocy, jak na poudniu
a przytem zwarcie jagielloskiego pastwa,
dziecistwie,

usunicie udzielnych wadz tak na Litwie, jak

w Koronie. Dlatego
zapa do cignicia Mazowsza, taka wytrwao w przyczaniu
i

taki

Prus.

Te Prusy, ktre

cigny

za

sob

nietylko polityczne, ale

take

PRrOEKYK PAPEE: KAZIMIERZ

wewntrzne

IV

JAGIELLOCZYK

byy prawdziw renic oka

dotkn, wywoywa ca zapalczywo

przeobraenie,

tych jeli kto

603

1444-1492

Kazimierza;
jego

macie-

rzyskiej natury, jakie formalne zapamitanie! Ten krl czu dobrze

mnstwo spraw zostawi niezamisy dziejow.
swoj

waciw

atwionych,

urzdzi,

to

tylko

wanie

dlatego,

poniewa

Janem Chrzcicielem,

ktry

by mesyaszem, ktry
przygotowa nowe czasy.

nie

Jan O lbracht
1492-1501
napisa

Fryderyk Papee.

Wskazwki
Skoczy si Dugosz
Miechowity, Krakw

bibliograficzne.

(f 1480), na jego
1521, i B.

miejsce

wchodz szczupe

Wapowskiego

kroniki

II), do
doskonale rozbiory krytyczne: S. Lukas: Rozbir podugoszowej
czci kroniki B. Wapowskiego* (Rozpr. wydz. hist.-fil. Akad. Urn., t. XII, 1880),
F. Bostel: Zaka Miechowity (Przewodnik n. lit., 1884), St. Borzemski: Kronika Miechowity* (Rozpr. wydz. hist.-fil. Akad. Urn., t. XXVI, 1890). Metryka kor.

M.

ktrych

1519

(Ss.

r.

Pol.

mamy

1492

1501

laruin

streszczona

jest

wydawnictwie

T.

Wierzbowskiego:

Matricu-

Warszawa 1907. Prcz Codex'u epist. s. XV Indexu

Jagieo) uwzgldnia naley take tom I wydawnictwa Acta To-

Sum m aria

T.

II.

Lewickiego (ob.
niektre akta z czasw przedzygin ci a na, gdzie w dodatku umieszczone
Monomuntowsklch, zreszt te Archiwum Sanguszkw T. I V (1897)

grafie

Sanguszkw

(1906);

H.

Zeissberga:

Kleinere

Geschichtsque)len

Polens im Mittelalter fArchiv. f. sterr. Gesch., t. 55. 1877). Do wyprawy wooskiej

nastpnych wojen: akta posp. ruszenia
listy P. Myszkowskiego (Pomniki
prawa pol. VII Archiwum kom. hist. VIII, IX), Pamitniki Janczara, wyd.
J.
(1918), G. Urechi: Chronique de Moldavie, ed. E. Picot, Paris 1886,
i

Marino Sanuto, Venezia 1889

n., t. 1 3. Do spraw pruskich, prcz
jest druga serya wydawnictwa: Liv. Esth. u.
Kurl. Urkundenbuch (Arbusow) od r. 1500.
Z opracowa bardzo mao przynosi F. Czerny: Panowanie Jana Olbrachta
Aleksandra", Krakw 1871, wicej: Z. K n az iouck
J. Albrecht in seinen
ersten Pegierungsjahren, Dissert., 1875, bardzo wiele M. Bobrzyski: Sejmy za
Olbrachta
Aleksandra (Ateneum 1876, t. II). Pozatem do poszczeglnych spraw:
R. Weteka: Rady Kallimachowea (Pam. suchaczy Un. Jag. Krakw 1887),
te A. Prochaska (Przewodnik nauk. lit. 1907). S. Lukas: 0 rzekomej wyprawie na Turka 1497 (Album modziey pol. pow.
1. Kraszewskiemu. Lww
187!);. X. Liske: Cudzoziemcy w Polscea, Lww 1876 (Udzia Krzyakw 1497).
E. Fischer: Kozmin (Jahrhuch des Bukowiner Landes-Museums X, 1902).
8. Rudnicki: Ruski zemli pry k. XV w. a (Zapiski tow. im. Szewczenka 1899,.
I

diarii di

Ss.

r.

Pruas., szczeglnie

wan

.1.

FRYDRRYK PAPEK! JAN OLBRACHT

32).

605

1492-1501

Oberlander: Hochmeister Friedrich v. Sachsem, Berlin 191i,

hist. 1918). A. Prochaska: 01brachta. Charakterystyka.
(Przegld powszechny, Krakw 1917, I).

t.

31

Dissert.

P.

Kwart.

(rec.

1. IV przededniu wooskiej wyprawy. Jan Olbracht na ramionach rycerstwa polskiego

zgodnie z yczeniem miast wyniesiony
jako demokratyczny
zosta na tron jako dzielny obroca kresw
krl. Tak ju przed dwoma laty na polu Rakos drobna szlachta wpki jej zapau
gierska burzliwie domagaa si Olbrachta na krla,
nie ostudzi Batory razami buawy
krzykiem,
maj czeka na
zdanie starszych i mdrzejszych od siebie. A jeszcze po kilkudziesiciu
latach wspominano sobie w Polsce z zadowoleniem,
po mierci
krla Kazimierza gos ogu szlacheckiego przeway nad arcybiskupem, nad marszakiem
nad ksiciem mazowieckim (Januszem).
Co prawda, zastpy zbrojne magnatw zrwnowaya krlowa matka,
posyajc na korzy ulubionego syna do Piotrkowa kilkanacie setek
onierzy. Waciwie jednak przebierania midzy kandydatami nie
byo, a byy tylko przetargi. Jeli wymieniano Aleksandra, to dziao
si to wbrew jego woli
jeli Wadysaw
by czekano jego
poselstwa
wysuwa kandydatur Zygmunta, czyni to tylko dla
utrzymania powagi seniora
dla wytargowania zaopatrze dla brata.
Wszystko to upado z chwil, kiedy poselstwo Aleksandra w myl
testamentu krla Kazimierza owiadczyo si z
stanowczoci
za Olbrachtem, i z chwil, kiedy postanowiono przyj poselstwo
Wadysawa...
w Krakowie. Dnia 27 sierpnia 1492 zosta Olbracht
W Piotrkowie krlem wybrany, za 23 wrzenia koronowany w Krai

a
e

da,

ca

kowie.

Nie
rych

do

jednak

na tych przetargach dyplomatycznych,

wanie bya mowa-

waniejsze

przetargi

kt-

wewntrzne,

jakby stawianie warunkw, co jakby pniejsze paca conuena.

odbiciem tych przetargw s niewtpliwie artykuy pruskie, ktre
zrwnania Prusakw z wolnociami polskiemi, a natomiast
odrbno kraju, oraz naprawienie
trzegaj zupen autonomi

daj

naduy,
uchway

jeszcze brzed

zoeniem posuszestwa,

a z drugiej strony

korczyskiego styczniowego z r. 1493. Uchway

Rusi
odwojowniczem hasem obrony Polski
te, stojc pod
nawe!
powtarzaj
a
krlestwa,
r<5
rozszerzenia
zyskania strat,
sdownicze dania wczesne szlachty, ale przedeekonomiczne
wszystkieni kad nacisk na utwierdzenie bezpieczestwa publii
Olbracht zaraz
nie pomijaj te zakazu zastaww krlewszzyz*nj
sejmiku

do

HISTORYA POLITYCZNA

606

po koronacyi artykuy pruskie w zasadzie przyj; a na sejmie lutowym piotrkowskim przychodzi do skutku konstytucya zupenie z laudum korczyskiem zgodna, ktra niebywae w Polsce
zapowiey nakada na gwatownikw
kary. mierci, infamii
i

da

w zuszlacheckich.
wiada dalsze reformy w duchu
penej harmonii ze swymi wyborcami, wydaje wielkie potwierdzenie
Krl jest

przywilejw szlacheckich, jest askawym dla miast, szczeglnie dla

sejm natomiast uchwala obfite podatki: jeden pobr na
Krakowa
a drugi na wykupno dbr krlewskich.
Turkw
i Tatarw
obron od
Postawiono na nogi gwardy krlewsk, posano zacinych na
poczy si niektre wykupna, jak rem, Midzyrzecz, Ostrzeszw,

Ru

maz.. Sanok. Jednak jeden pobr nie by na tak rzecz nawet

przyblieniu dostatecznym, to te wkrtce utkna caa sprawa
funduszw obrcono, jak to czsto zdaznaczn
zwaszcza

Rawa

cz

na co innego, t. j. na zakupno ksistwa Zatorskiego (1494). Ale byo ju jedno rozszerzenie krlestwa uzyskane
ubita sprawa, cignca si jeszcze od czasw Wadysawa III.

rzao si

Polsce,

Nastpia
po

podr

objciu rzdw

wielkopolska. Taka podr bya regu

tym razem pobyt w Poznaniu przecign

ale

do dziewiciu miesicy i by bardzo oywiony. Widocznie

o pozyskanie jej dla
chodzio krlowi o utwierdzenie Wielkopolski
metryce koronnej liczne potwierplanw wojennych. Spotykamy

si

dzenia przywilejw kocielnych, klasztornych, miejskich, liczne lady

przypilnowania poborw. Przybywa na wezwanie wielki mistrz Jan
Tieffen

ponawia 29 maja hod, ktry

ju

raz

by

zoy

krlowi

Kazimierzowi. Przesuwaj si r^ne poselstwa: cesarskie, wgierskie,

weneckie, tureckie, pomorskie. Und war vii do zu thuen pisze
kronikarz gdaski

szych wiadomoci.

ale niestety nie

Wiemy

tylko,

mamy o tern wszystkiem bliby zadowolony pisa dc-

krl

bd

mieli
papiea, jako skutkiem jego zabiegw poganie odtd nie
tak atwej drogi do najazdw, jak poprzednio. Ukoronowaniem caego

pobytu wielkopolskiego bya nowa konstrukcya personalna. Po mierci

niechtnego Olbrachtowi arcybiskupa Olenickiego krl sam zjawia
dopilnowuje
si w dniu swego patrona w kapitule gnienieskiej
Andrzej
zostaje
lwowskim
arcybiskupem
wyboru brata Fryderyka;
KurozKrzesaw
Ra Boryszowski, biskupem kujawskim kanclerz
i

wcki; wojewod poznaskim Jan Swidwa Szamotulski, kaliskim

Sdziwj Czarnkowski, starost generalnym Wielkopolski znany statysta Jan Ostrorg.

Narodzenia w Krakowie, wybra

si Olbracht do Prus by ponownie w Poznaniu, kiedy go 21 lutego
1494 zaskoczyo poselstwo Wadysawa, wzywajce go usilnie (ma-

Przepdziwszy

wita Boego
i

FRYDBRYK PAPEE: JAN OLBRACHT

607

1492-1501

iorem in modum) na zjazd rodzinny jagielloski do Wgier. Krl

odbywa wanie konferencye ze szwagrem swoim Fryderykiem, marBayreuth,
grabi bradenburskim na Ansbach
mia je zakoczy
w Poznaniu, tymczasem wypado tak, ze Fryderyk pojecha z Olbrachtem do Lewoczy, oraz z brami krlewskimi Zygmuntem
Fryi

derykiem (kwiecie, maj 1494). Nie ulega tedy wtpliwoci,

inicyatywa zjazdu wysza od Wadysawa, ktry by w opaach od
Turkw, od Maksymiliana
od niesfornych jego poddanych; ju
raz przeciwko nim wiza si z Olbrachtem traktatem z 5 grudnia
i

Prawda te, e zjazd lewocki wzmocni stanowisko Wadysawa

na wewntrz, ale nie mona zgodzi si na twierdzenie, e nie zapady w Lewoczy adne uchway, czy to co do tureckiej, czy to co
do wooskiej sprawy x
o tern wiadomoci niezgodne w rdach,
ale wszystko tmaczy rozterka midzy Wadysawem a magnatami
wgierskimi, ktr na pierwszy plan wysun naley. Trudno przypuci, aby Wadysaw by przeciwny wsplnej wyprawie na Turka,
1492.

).

Zygmunta. Natomiast dla partyi Zazaczepna wyprawa przeciw Turcyi, bo to

pocigao za sob jakie zblienie do Maksymiliana, a ju cakiem
wykluczaa ta partya tak ewentualno, aby Modawia oderwana
bya od Wgier przez zaopatrzenie ni Zygmunta. Umowa pastwowa tedy nie moga przyj do skutku, ale jaka familijna umowa
Pytanie zachodzi, czy dubrze zrobi
jest bardzo prawdopodobna 2
Olbracht,
mu to wystarczyo? Wyprawa na Turka moga mie
powodzenie tylko przy wsplnem wyteniu si polskich
wgierna Modawii, ale nie jako wasal polskich, a Zygmunt mg
Wreszcie co tam robi Fryderyk
skiego, tylko wgierskiego krla.
brandenburski?
Moe kiedy z tej strony padnie jakie janiejsze
wiato na Lewocz, bo Hohenzollernowie zawsze lubili pisa listy
albo ewentualnie zaopatrzeniu

niepodan bya

polyi

).

osi

raporty.

Wgrw w

Opr

Olbrachta.

kadym

razie o bliskiem

mona byo myle.

w Poznaniu
czerwca 1494. Wgrzy
nie

si

porak dyplomatyczn
podjciu wyprawy tureckiej

Lewoczy by pierwsz

jeszcze

Zawarto tedy z posem Bajezida II, ktry

zgosi, rozejm trzyletni w Krakowie, 28

sam rozejm /awarii, ale w roku nastpnym, tak e ich termin koczy si o rok pniej (1498). Doznawszy niepowodzenia na Wgrzech, stara si Olbracht o tein wydatniejsze wspdziaanie Litwy. Udajo si<; na jakie narady w Ra-

str.

81

Fink!:

Kwartalnik

')

L.

Wanie (1919)

jaki

5/6 1494

taki

hist.

1914.

Sprawozda n
ukad midzy Wadysawem a
notuje

J.

ponzuki w

a n

aa

lbraohtem, zawarty

ale niestety nie podaje jego tekstu.

W 'grseoh,
w

Lewo*

608

do

HI8TOEYA POLITYCZNA

ni

we wrzeniu

1494),

gdy rwnoczenie Aleksander bawi

Brzeciu. Zapewne byy jakie porozumiewania przez posy listy.

Litwini otrzymuj posiki nadworne przeciw Tatarom, ktre jednak
i

nieszczliwie walcz pod Winiowcem na Woyniu ponosz znaczne

straty (okoo . Michaa). Pniej odbywaj si ukady o zaopatrzenie
Zygmunta na Litwie odnowienie unii, o ktrych blisze szczegy
i

znajd

sir

Czas

dziejach Aleksandra.

by]

wykona ju odkadan podr do Prus. Do Torunia

m azo w ec k ie nabytki ojca: Raw, Sochaczew,

jednie krl przez

lostynin.

Wszdzie

s jakie

obrady, nadania, jednania, tak,

e to

wyranie wraenie celowego utwierdzania Mazowsza. Bliszych

robi

szcze-

mc znamy: najwaniejsze z tego, co wiemy, jest zatwierdzenie

porzdkw sdowych ziemi rawskiej pozyskanie starosty sochaczewskiego Sawca z Nierigw, ktry odtd jest filarem Olbrachta na

u'!w

Mazowszu.

Do Torunia przyby

1600

krl okazale, otoczony

ca

gwardy swoj

Elblgu by na Boe
Narodzenie, w Malborku w styczniu 1495 r, okoo 1 lutego wrci
znowu do Torunia. Wszdzie odbiera osobicie przysig wiernoci,
tylko do Gdaska z powodu zarazy nie pojecha, ale w zastpstwie
swojem posa Mikoaja Baisena Ambroego Pampowskiego, w ten
sposb omina go sposobno odwiedzenia piknego miasta raz na
zawsze. Widzimy wic, e nie tak trudno byo omin danie naprawienia naduy jeszcze przed zoeniem posuszestwa. Wogle
to przyjcie wspomnianych powyej artykuw pruskich zaraz
po koronacyi byo wida tylko teoretyczne; nie ma adnego ladu,
walor prawny. Zatwierdzenie
aby owe artykuy otrzymay form
przywilejw pruskich nastpio w zwykej formie 29 listopada 1494.
gdaskich 15 lulego 1495. Co do naprawy naduy, byy niewtpliwie narady; prawdopodobnie jest ich wyrazem w projekt ordynacyi
pruskiej, o ktrym si jeszcze za Aleksandra wspomina, a ktrego
bliej nie znamy ). Najtrudniejsz czci zagadnienia bya kwestya,
czy Prusy maj sprawy pastwowe zaatwia odrbnie, czy wsplnie, z ca Koron, a spr ten cign si a do unii lubelskiej. Ale
w Prusiech jest wraenie dobrej komitywy midzy krlem a stanami.
s nawet lady przyznania poboru krajowego. Ze prcz pruskich byy
takie w Toruniu omawiane sprawy wielkiej polityki, o tern wiad-

(1500

rycerzy),

31 padziernika 1494,

obecno przy boku krla: Zygmunta, Kallimacha

Watzelrode. Wiadomo n naradach nad przeniesieniem
na Wooszczyzn czyli na Podp]e, znajduje si nietylko

czy

Chyba, ze

jest

on identycznym

owymi

artykulami.

ukasza
Krzyakw
i

krtkiej

KRYDHRYK PAPEE: JAN OLBRACHT

historyi mistrzw,

podwczas do

609

1492-1501

take w instrukcyi poselstwa krzyackiego,

wysanego
Ale czy te plany przybray jakie
jak si stosunkoway do tureckiej wyprawy,
lecz

Inflant

).

konkretne ksztaty,
jakie terytoryum przeznaczay

Krzyakom

wszystko

to

s jeszcze

zagadnienia przyszoci.

Dnia

ksi

16

1495

lutego

umar

nagle

bezpotomnie

brudzi Olbrachtowi

Janusz

II

pozosta
mazowiecki, Konrad III, pan na
na wiecie ju tylko jeden
Czersku, ktry dziery w swem posiadaniu take warszawskie ksistwo. Krl by zdecydowany nie cierpie nadal, jak to czyni ojciec,
przyznanego Koronie w r. 1468 Pocka w rkach mazowieckich.
Nie
na tern, Olbracht stawia t rzecz jaknajbardziej radykalnie:
otrzyma
zaprzecza Konradowi prawa do Warszawy, poniewa
nie po ojcu, tylko po bracie, ba, nawet zaprzecza mu prawa i do
pocki, ktry tyle

przy elekcyi,

ksi

do

dziedzicznego Czerska,

zoy.

nie

poniewa dotychczas

ani ojcu ani

jemu hodu

Dlaczego przy tak stanowczem postawieniu sprawy krl

odrazu nie ruszy na Mazowsze, nie wiadomo; zatrzymay go

runiu sprawy pruskie

pewne jakie ukady.

Wida e

po duszych naradach w Gostyninie, Sochaczewie,

Rawie, zwouje za zgod sejmiku radziejowskiego

krl

To-

tymczasem toczyy si zado niczego nie doprowadziy, bo

do 31 maja

a szczeglnie

pospolite ru-

dobrzyskie rawskie na dzie 10 sierpnia, a w trzy

dni ju po tym terminie wkracza zbrojno do Pocka (13 sierpnia 1495).
Pock wcielony zosta do Korony
Mazowsze stracio jedyne swoje
biskupstwo. Biskup wczesny, Piotr Chotkowski, przyjaciel niegdy

szenie kujawskie,

zoy

Andrzeja Oporowskiego,
bez oporu przysig wiernoci, po
nim za starano si zawsze osadza na katedrze pockiej ludzi pewnych,
z kancelaryi krlewskiej pochodzcych, jak Wincenty Przerbski
(1498), Erazm Cioek (1503). Do dalszej egzekucyi przeciw Konradowi
nie doszo
sprawa zaatwiona zostaa ostatecznie na sejmie piotrkowskim dnia 24 kwietnia 1496. Konrad otrzyma dziedzicznie tylko

ziemi za warszawsk

doyw otnio. Przyj

wszelkie obowizki
wojskowego niezawierania ukadw,
zobowiza si sam hod zoy, a panw warszawskich
nakoni do przysigi, e po jego mierci nikomu grodw oie
oddadz, tylko krlowi polskiemu. Przysigi te miay si odbyd
Czersk,

lennika, szczeglnie stawiennictwa

Konrad przyby, ale panowie

na Trzech Krli 1497
si nie zjawili, wic naznaczono im nowy termin na dzie 9 lute
ani Konrad hodu oie /.(
w Zakroczymiu. Zdaje si jednak,
wyprawa wooska przerwaa wszystko;
ani panowie przysigi
Lublinie

')

Bunge: Urkundenbuoh

Eneyklopedya polska. T. V,

cz.

I.

II,

1,

Nr. 181.

39

610
a

H18TORY A POLITYCZNA

duszy Konrada zosta al

zawzito,

uczucie upokorzenia

wy-

muszenia.
Z Pocka pojecha Olbracht na Radom do Lublina
bawi tam
od wrzenia do listopada. Zapewne byy znowu w toku jakie porozumienia z Aleksandrem, ktry 14 wrzenia znajduje si w Kamiecu
litewskim, niedaleko Brzecia, a pniej przez duszy czas w Grodnie.
lutym odbyway si jakie narady przedsejgrudniu, styczniu
i

mowi- w Sandomierzu, a potem nastpi wielki sejm piotrkowski

z r. 1496, ktry zaznaczy si wyranie jako przedstawicielstwo caciaa tego krlestwa z zupenem penomocnictwem nieobecnych.
Sejm ten trwa przez dwa miesice (marzec, kwiecie) i jest jednym
Konstytucya, ktra na nim
z najdoniolejszych w dziejach Polski.
stana, moe by rzeczywicie nazwan magna charta polskiego

ego

narodu szlacheckiego. Skada si z trzech czci: z ustaw nieszawkulw porzdkowych r. 1493

zarzdze nowych (praektre
maj
na
celu
konstytucyjne
gospodarcze
sentia instilua),
skich, z art)

wywyszenie ogu

szlacheckiego, ze

wilejw duchowiestwa nie

duchw iestw
z

wyjtkiem

o,

szkod warstw

innych.

mona byo przeama, wic

Przy-

zeszlachcono

wykluczajc plebejuszw od biskupstw kanonikatw,

miejsc doktorskich.
Mieszczanom zakazano poi

kilku

poniewa usuwaj si od suby wojskowej

handlowych ju
tyle przybywa do miejskich ogranicze sdowych
w statutach nieszawskich zawartych. Chopom nie wolno wychodzi
do miast, pozwolenie wychodu moe tylko
na robot za granic
jeden kmie we wsi na rok uzyska, a w kadej rodzinie tylko jeden
syn powici si innemu zaw odowi; za dugi chopi nie mog by
siadania dbr ziemskich,

do odpowiedzialnoci pocigani

miastach,

skarga

idzie

tylko

do pana.

Wszystko
wietrzu, a

ze stopnia

to,

ju

jak widzielimy,

za Kazimierza wisiao

po-

miao gwnie na celu podniesienie produkcyi gospodarczej

domowego na stopie wyw ozowy. Swoi obcy potpiali
r

stron ustaw piotrkowskich, ale ju Caro zwrci uwag na to,

waciwie przygnbienie warstw niszych dopiero pniej si
jest zupena analogia ze wspczesnem ustaworozwino, na to,

dawstwem krajw

ssiednich.

Doda

jeszcze

mona,

u nas jeszcze

mniej nisze warstwy byy dojrzae do udziau we wadzy, a take

do poddo samodzielnoci gospodarczej, nieli gdzieindziej, tak
dobrobytu nawczas innej drogi
niesienia organizacyi gospodarczej
wadza krlewska adnych
nie bye Natomiast zaznaczy naley,
nowych ogranicze nie doznaa, owszem zwoanie pospolitego ruszenia
uzyskanie poboru byo uatwione przez wzmocnienie powagi
sejmu nad sejmikami.

iKYDKHYK PAPK! JAN Ol.KUACHT

Jako harmonia zupena midzy krlem

z

sw

samych

konstytucyi

bije

oczy,

611

1492-1501

ale

izb poselsk nietylko

wyraa si dobitnie

w nader wydatnych poborach,

w najwjszem rzeczypospolitej
jest mniej

wicej zwyczajny:

przyznanych za wolno i wiar

niebezpieczestwie. Pobr wiejski
grzywna (48 gr.) od wsi 1 )
ale miejski

podwjny: akcyza obszerniejsza

dwuletnia, a dwa (zamiast 1)
grosze od grzywny majtku w miecie. Wydatno za nadzwyczajna
polega na pogwnem: jeden grosz od osoby na wsi
w miecie,
to mogo przynie choby trzy miliony groszy, t. j. 100.000 dukatw,
czyli trzy razy tyte, co pobr; razem tedy wydatno wicej, ni
poczwrna. Jeli do tego dodamy jeszcze kontrybucy klerH, uchwalon na synodzie czyckim, to poznamy,
ofiarno spoeczestwa
na t wojn bya prawie taka, jak ongi przed 40 laty, kiedyto uczyniono nadzwyczajny wysiek ekonomiczny na wykupno zamku mal-

jest

borskiego.

Midzy sejmem piotrkowskim

w rdach

na dotkliwe

luki.

wypraw woosk

Wiemy,

krl

natrafia

si

bawi w Krakowie

od maja do wrzenia, w padzierniku w Sandomierzu, w listopadzie

w Lublinie, potem na pocztku r. 1497 znowu w Sandomierzu. Etap
lubelski wskazuje znowu na konferencye z Aleksandrem, ktry w ligrudniu wraz rad litewsk przebywa w Brzeciu. Tutaj
stopadzie
i

pooy

naley w decydujcy

zjazd

w Par ZrO wie

przy udziale

Zygmunta, ktry ma wiele analogii ze zjazdem lewockim ze wzgldu

na tajemnicze porozumienie monarchw, a niezupene pozyskanie
poddanych. Byy wic na wspdziaanie Litwy nie ze wszystkiem
pewne widoki, za z Wgrami porozumienie raczej si jeszcze popsuo, ni poprawio. Na pocztku r. 1496 mia Jan Korwin, hrabia
liptawski, zbrojne zatargi z Zapoly przy pomocy odakw w 1'olsce
zebranych, ktrzy byli ju 6 marca rozgromieni. A tensam Zapolya,
zawsze niechtny Olbrachtowi, zosta zastpc krla, kiedy Wadysaw
w lutym r. 1497 wyprawi si do Pragi. Kiedy Olbracht wysa do
brata dworzanina swego Jana z Chodcza z wiadomoci o wyprawie,
ma teraz rozejm z Turkiem.
odpowiedzia Wadysaw chodno,
stanowisku
na
sta
Zapolya za
przynalenoci .Modawii do Wgier
baczy pilnie, aby Stefan, jako lennik wgierski, nie ponis adnej
szkody; prawdopodobnie go nawet ostrzega. Bardzo le,
nie mamj
bliszych wiadomoci o porozumieniach dyplomatycznych
Wgrami

/.

Modawi
')

wicej',

bardziej

przed

wypraw

a z

Zwykle' wynosi pobr wiejski

ni

4 lany

obcieni,

ale

ale

mona

je

pewnoci byy jakie,

\2

prayj

wydatno moga by

gr.

od

jako

tanu; aaaobna
prseoictn cyfr.

i"

wie

wane.

licsyfa

Ubosi

byli

wieki
39*

612

BlSTOKYA POLITYCZNA

Zreszt
o samych przygotowaniach wojennych w Polsce nie wiele
Mazowszan, odbyto jaki sejmik
wiadomo: powoano Krzyakw
w Korczynie okoo 20 marca, zacignito tak znaczne poyczki,
si blisko 40.000 dukatw doliczy mona.
2. Wojna turecka. Z Sandomierza wyjecha krl na wypraw
polowie maja by w Przemylu,
z kocem kwietnia, w pierwszej
pniej prawie do koca czerwca we Lwowie. Odbywszy przegld pospolitego ruszenia maopolskiego
ruskiego pod Lwowem 26 czerwca,
rusza Olbracht na czele wojska naprzd, o0 czerwca przebywa pod
posuwa si
Dunajowem Zot Lip, 10 lipca pod Zotnikami Utryp
Seretu
do
Ucieczka
(dawniej
Ucie) nad
zachodnim brzegiem
Dniestrem.
Przeprawa przez Dniestr, ktra nastpia w poowie
sierpnia, przewloka si troch z powodu zatargw szlachty z krlem
z powodu czekania na most, ktry pierwotnie zbudoo spisne
dowano pod Haliczem, a potem dopiero czciami spawiano do
do TaraUcieczka. Dalej postpuje krl lewym brzegiem Prutu
sowiec za Nowosielic. Tutaj dopiero nastpuje przeprawa przez
Prut pod jakim dworem (curia) Hadir. 7 wrzenia, i std ju pochd
wprost na miasto Seret zda pod Suczaw. Rwnoczenie Wielkopolanie, wyruszywszy 2 maja z pod Trzemeszna, szli przez Kujawy,
bezk ziemi, zachodnim brzeMazowsze, Lukw, przez chemsk
m Bugu do Buska (okoo 15 lipca), std wprost nad Seret, i w tymsamym czasie, co krl, przeprawili si przez Dniestr pod Czerw onogrodem, wic troch niej iTO sierpnia!. Potem szli wzdu Dniestru
do Chocimia; Wapowski wspomina nawet o zamiarze zajcia
tego grodu. Std jednak powoano ich nad Prut, 9 wrzenia s ju
pod Suczaw.
przy krlu pod Hadir, aby odtd razem maszerowa
Wielki mistrz doszed tylko do Halicza, tu zachorowa 5 sierpnia,
m. umar we Lwowie; oddzia jego (400 rycerzy)
za
a 25
krlem do Modawii. Najpniej wybrali si Mazowszanie.
trzy skrcenia: 1) z Dutym caym pochodzie widzimy
najowa zamiast na Halicz, udzie most budow ano, na wschd, 2) powtrnie na wschd po przeprawie dniestrzaskiej, wzdu Dniestru
Prutu, 3) od Hadir wprost na poudnie ku Suczawie. Strategicznie
trzeba szuka wyjanienia politycznego,
jest to wszystko niejasne
nasuwa si przede wszystkiem kwestya dyplomacyi. Tymczasem
o dyplomacyi tak przed wypraw, jak i w czasie wyprawy, mamy
bardzo niedokadne wiadomoci. Zaraz po Lewoczy byli kanclerz
Krzsaw z Kutozwk Jan Podlodowski u Stefana, ktry przyrzek
pomoc
pod Biaogrodem. Tensam kiefura, kiedy Polacy
runek wskaza Stefan wobec posa krlewskiego Macieja z omy,
biskupa kamienieckiego, ktry do Olbrachta w Przemylu (1497)
i

pody

t.

bd

FRYDERYK PAFEEI JAN OLBRACHT

613

1492-1501

zda

ku
powrci; std owa rada kanclerza Krzesawa, aby krl
Tatarom, std te zapewne owe czste porozumiewanie si przy kocu
lipca z wielkim ksiciem Aleksandrem, ktry midzy Bracawiem
pod BiaogTd mona byo
Rozumie si,
a Sorok operowa.
nad Dniestrem tylko woosk (czyli bessarabsk) stron, gdy po
Nadstronie podolskiej jar za jarem przecina drog w poprzek.
zwyczaj uwagi godnym jest dokument Olbrachta, wydany we Lwowie
17 czerwca 1497, moc ktrego krl przekazuje rajcom tamtejszym
wag krlewsk na wasno, pod warunkiem,
skoro przy pomocy boskiej Kaffa, Kilia i BiaogTd w zaleno i pod wadz
Chrzecijan powrc, bdzie si od tej wagi nalea krlowi czynsz
roczny w kwocie 20 grzywien. Taksamo o celu wyprawy mwi
dopiero pod Hadir (8 wrzenia)
te akta na dalszych etapach wydane,
pojawia si po raz pierwszy okrelenie wojna modawska 1 ).
Zaszed wic w cigu sierpnia jaki zwrot w stosunku Olbrachta
do Stefana. Stefan po mistrzowsku prowadzi swoj spraw. Na
wiosn jeszcze posya do Konstantynopola swego logteta (kanclerza)
dowiedzia si,
sutan wzmocni zaogi Kilii Biaogrodu a sam
pod Adryanopolem stoi w pogotowiu. Mona to byo atwo przewidzie,
siy samej Polski z dodaniem nawet Litwinw nie wystarcz na Turka bez pomocy wgierskiej; choby byy jakie sukcesy,
Polacy poszliby, a skrupito prawdopodobnie chwilowe a nie stae
oby si na Stefanie. Dlatego ju nastpny pose krlewski, biskup
przemyski Mik. Krajewski, przynosi wraz z logotolem wooskim kr-

danie zakoczenia sprawy przez ukady.

lowi

Byo

to

zapewne jeszcze z tej strony Dniestru; po przeprawie za wojska

wprost owiadcza,
tensam logotet pojawia si po raz drugi
Stefan uwaa si za lennika tureckiego, a przeto bdzie nieprzy-

jacielem krlewskim, skoro krl stan na jego ziemi 8 Nastpstwem byo uwizienie logo te ta, tem bardziej e uwaano go
Zerw unie byo
za sprawc jakich zagonw wooskich na Pokucie.
dokonane; wraca nie byo mona pisze Olbracht do Wadysawa bez szkody haby, nastpia konieczno /.wrcenia si
na Woocha, nie dla zemsty, ale dla przygotowania solne pewniejszej
).

drogi do dalszego prowadzenia podjtego dzieli

Kazimierza,

wyprawa

-.

Tak

to

jeszcze za

szed pochd pod Koomyj, (1485), mwiono, e

na Turka albo te na Woocha, gdyby chcia

kiedy

idzie

zdradzi.

')
2
)

skich

gr.
ziem. IX Nr. 111. Matricularura Summaria II. 769, 79B.
Juz 27 sierpnia schwyci Stefan pod Szypienic pierwszych jecw

Akta

posia

ich

sutanowi.

('ni-

614

IIIS10RYA POLITYCZNA

Oblenie Suczawy rozpoczo si 24 wrzenia, w niedziel

za, 26 go, podjto bombardowanie murowanego zamku hospodarskiego. Z czterech stron zatoczono warowne obozy celem ogodzenia
miasta. Bya w tych obozach moc wojska, podobno 80.000 onierzy
a 20.000 wozw. Stefan zaj bardzo dobre stanowisko obserwacyjne
koo Roman, przy ujciu Modawy do Seretu, w odlegoci okoo
115 km. na poudnie od Suczawy. Otrzyma 12.000 onierzy od
Bartomieja Dragfy, wojewody siedmiogrodzkiego, prcz tego posiki
od nmltaskiego wojewody Radua

od sutana, tak
liczba jego
wojska, oceniona na 40.000, nie bdzie przesadnie oznaczona. Przeciw
Stefanowi nie podjto adnej akcyi strategicznej, a nagromadzenie
i

pod jednem miastem miao skutek

Fatalny. Obleni bronili si dzielnie, zatykajc prdko wyomy w murach, za wojska Stefana podcinay cigle dowz ywnoci; prby
pozyskania ludnoci nie udaway si. By to prawdziwie przedpotopowy sposb wojowania ze strony polskiej, przypominajcy ywo
wyprawy pruskie, a jeszcze bardziej wypraw wrocawsk z czasw
Kazimierza Jagielloczyka
tymsamym uwieczony wynikiem.
Nastpi] ud
niedostatek, zagciy si choroby, wojsko zaczo
szemra popado w tak opresy
nie byo innego wyjcia, jak
ukady. Pojawio si poselstwo Wadysawa z cikimi wyrzutami
przeciw uciskaniu wgierskiego lennika
zaporedniczyo rozejm,
zastrzegajcy wolny odwrt; pokj mia by pniej zawarty.
Odwrt rozpocz si 19 padziernika; wyruszenie ostatnich oddziaw przecigno si
Mimo ostrzeenia Stefana,
do 22 t. m
ktry
powrotu tsam drog, wybrano drog bardziej na lewo,
t.
na zachd, jako krtsz. Ale tamta bya rwniejsza, ta za prowadzia przez lasy
wwozy podgrza karpackiego. Wielkopolanie,
tak wielkiej iloci wojska polskiego

da

j.

wyruszyli

ktrzy

naprzd,

byli

ju

22

koo

rzeki

Seretu

blisko

miasta Seretu, a 23 jeszcze blisko rzeki Seretu; by to pierwszy

drugi nocleg. Przeprawa nastpia zapewne powyej miasta
by

moe w

pobliu miejscowoci Styrcze

musiaa zaj jaki czas,
tak
nie dowiadujemy si nic o trzecim noclegu. Czwarty nocleg,
2
padziernika, wypad przy ujciu poudniowem wwozu rzeczki
i

.">

Niewolnicy.

cz

carsk,

niowce. Krl

wwz,

1
:

byo przej

trzeba

ow

najtrudniejsz t>szwaj-

wyprawi

e mogo

tak

ukawic

tutaj

dziau serecko prutowego, aby si dosta pod Ozer-

sam

/.o

jeszcze pospolite ruszenie wielkopolskie przez

nocowa ju
z

po drugiej stronie

wwozu,

pod

reszt wojska zosta z tej strony. Z pierwszym

26 padziernika
wyruszy krl wraz

brzaskiem nastpnego dnia

Matricularum Summaria

II,

1067.

FRYDEUYK PAPEK JAN OLBRACHT

:

615

1492-1501

sam
z bratem Zygmuntem z drugim oddziaem wojska naprzd
jecha w powozie, poniewa by chory. I wwczas to nastpi napad
Woochw na oddzia trzeci czwarty. Czwarty czyli ostatni oddzia,
w ktrym byy wojska najemne i posikowe, midzy niemi Krzyacy,
dozna srogiego spustoszenia, a potem dobrali si Woosi do trzeciego hufca, w ktrym znajdowao si pospolite ruszenie maopolskie
Nie mona tego sprawdzi, czy Woosi mieli sposobno
i ruskie.
podcina
obala drzewa, ale ju same wozy, skbione poprzewrarycerze dobrze
cane, taki spowodoway natok takie zamieszanie,
broni wada nie mogli, zwaszcza
pochd by rozjuczony
niedbay. Ginli z krzykiem rozpaczliwym na ustach tak dugo,
pki
goniec, wysany do krla, nie sprowadzi na odsiecz gwardyi krlewskiej, w ktrej suya doborowa modzie pod wodz Jana Tczy;

malborskiego starocica. Gwardya odpdzia Woochw

do Seretu, tak
rycerstwo trzeciego czwartego hufca, srodze przetrzebione, ranami pokryte
z postradaniem caego taboru, dostao si
nareszcie do obozu wielkopolskiego. Klska ta zasza na polach nieistniejcej dzisiaj wsi Komin, przy ujciu potoku Niewolnica do
rzeczki Derelui; miejsce da si dokadnie oznaczy, tak
moe ju
odpa nieokrelona terminologia klska bukowiska. Ile tam rycerstwa zgino, trudno oznaczy, zapewne kilka tysicy, tak
jeli
skiego,

mona mwi

takie,

zdziesitkowaniu,

to

w kadym

razie

wyraenie

Olbrachtowi zostay tylko szcztki (Trummer) wojska,

mocno przesadzone

Tego

dnia

jest

).

nastpnego zbiera

krl

rozbitki

porzdkowa

wojska a 28 padziernika by ju pod Czerniowcami nad Prutem.

Wojsko byo trapione podjazdami Woochw
tak podupade na
duchu,
je osobicie obaj Jagiellonowie uspokaja musieli, zaprzeczajc pogoskom, jakoby chcieli obz opucie Zdarzyo si w tym
czasie (29 padz.),
lotny oddzia wooski zaskoczy za Prutem, pod
Szypienic, spniony hufiec mazowiecki (600 ludzi)
wyci go co
do nogi. Przeprawie jednak przez Prut Woosi przeszkodzi nie
i

mogli, tern bardziej,

nis ducha

wojsku

pojawi si posikowy

2
).

hufiec litewski

Dnia 30 padziernika bya

E Fischer: Kozmin.

(Ob.

wskazwki

ju caa

pod-

armia

bibl.).

Matricularum Summaria II, 10G9, wspomniani sn curienses Alexandri MDL.

CJrechi G. Chronique de Moldavie jusqu'a l'an L594, ed. E. Picott, Paria I886,
wspomina naprzd o klsce jakiego
do krla oddziau posikom
pod Lentcsti (Lenkoutz) 29 padz.
powouje Bi na istniejce tam dotych
szace, pniej, za mwi o klsce Mazurw pod Szypienic. Widocznie Ba to
dwie wiadomoci o jednej
tejsamej bitwie, druga oparta na polskioh rdach,
pierwsza dedukowana z owych szacw, ktre s.i pniejszego pochodzenia.
2

dcego

616

HISTORYA POLITYCZNA

po drugiej stronie

maczem, gdzie
do

niatynem, 5 listopada pod Tuchorgwie rozpuci

a sam na Halicz pojecha

Prutu. 31 pod

krl

),

Lwowa.

nastpstwie wyprawy wooskiej zapisuj ksigi metryki kotak zdumiewajc liczb konfiskat posiadoci ziemskich
za niestawiennictwo, jak nigdy ani przedtem ani potem.
Skonfiskowane dobra otrzymywa zwykle jaki zasuony na wojnie szlachcic,
najczciej ssiad lub dygnitarz powiatowy, albo te dworzanin krlewski.
Konfiskaty zaczynaj si 22 sierpnia 1497, zaraz po wkroczeniu na ziemi modawsk, cign si
do Lwowa, potem jeszcze
pojawiaj si dodatkowe w owiczu, na sejmie piotrkowskim w Krakowie
do maja 1498. Jest tych zarzdze konfiskacyjnych
przeszo 360, a dotycz 10 razy wikszej iloci posiadoci. Z tego
wypada '/a na .Maopolsk wraz z Rusi. / 3 na Wielkopolsk a caa
prawie znw /3
na sam ziemi pock. Wielkopolanie okazali
ronnej

cz

si tedy mniej

gorliwi,

Pocczanie. na ktrych si

najbardziej

wieo

przyczeni
Widoczny tu jest

odstawali

te najwicej

skrupio.

wzicia sprawy ze stanowiska dyscywojskowej; eby w tern bya jaka tendeneya politycznospoeczna: zmiany posiadania, zastpienia ludzi niepewnych ludmi
oddanymi krlowi
trudno si dopatrzy. Bo sdy komisarskie, do
ktrych szy owe zarzdzenia, wyrokoway bardzo agodnie: w poowie byy uwolnienia
a w drugiej poowie od skazania do wykonania byo jeszcze bardzo daleko. Najczciej koczyo si jakim
ze strony krla zamiar ostrego

pliny

kompromisem midzy obdarowanym a skazanym

zmian w posiadaniu w najbliszym czasie maoco wida. I tak opieszay ziemianin
mia tyle procesw, kopotw strat, e mu si mogo na przyszo
r

wiadomo, odbicie tego spostrzeenia o niezwykej surowoci krlewskiej odzwierciedlaj w potwornem powikszeniu politycznem consilia GaUimacki
wobec aktw cay ten macchia-

odechcie,

.lak

yellizm upada.
Krl, wyleczywszy si we Lwowie, przepdzi jaki czas u brata
kardynaa u owiczu, a pniej uzyska od sejmu piotrkowskiego
czopowy 2 Byoby
(18/1 17/2 1498) podatek osobisty (pogwne)
to moe wystarczyo na pokrycie zalegoci po wojnie, ale marnem
byo lekarstwem na te niespodzianki, ktre Polsk czekay. Sutan
i

Ta pierwsza wiadomo przeto odpa musi

robi klski Litwinow, jak to uczyni! Caro
Czerniowiec,

blisko

adn
(V,

niepodobna, aby Olbracht

jak chce Urechi.

)
!
)

Archiwum kom. hist. IX,

Matricularum Summaria

str.
II,

335, Nr. 470.

11745.

2,

j.

miar
737).

takiej

nie

mona

z niej

Lenkoutz ley tak

bitwy nie zauway,

FRYDERYK PAPEK: JAN OLBRACHT

617

1492-1501

w porozumieniu

ze Stefanem zarzdzi najazd odwetowy. Z pierwsz

wiosn r. 1498 wyruszy basza Sylistryi Malkocz w 40.000 wojownikw przeprawi si na powizanych cznach przez Dniestr, blisko
ujcia Seretu,
mniejwicej w temsamem miejscu, co zeszego
roku Polacy. Na Podolu zdobyli Turcy jaki zamek Terko w a (moe
Czortkw), potem jakie miasto wodami oblane (zapewne Trembowl)
i

t,

j.

skrcili na Goog'ry
Gliniany. Dnia 13 maja spalili przedmiecia
lwowskie, dnia 15 maja grasowali w Samborze, spustoszyli Przemyl,
Radymno, Przeworsk, Kaczug. Sanok (Sanada = Sanocia)
dociei

rali

zagonami

do Wisoku. Natomiast nie

domierzu, Radomiu, Brzeciu.

moe by mowy

tak prcz obfitego

o San-

rabunku wywieli

podobno okoo 100.000 jecw,

wybitniejszej

ju

a wrcili si nie z powodu jakiej

przeszkody ze strony obrocw, tylko poniewa byli

Krakowie 16 maja bya panika, ktrej miasto zawdzicza napraw murw

zbudowanie barbakanu
Tegosamego
dnia wyda Olbracht wici na pospolite ruszenie 1 ), ale zanim si ono
zebrao, jeszcze raz pnocno-wschodnie ziemie Rusi koronnej doznay
spustoszenia od grasujcych po Woyniu litewskim Tatarw; przy
kocu lipca widziano ich pod Lwowem. Nareszcie ruszyo si posponasyceni.

mamy blisze wiadopod Gniezna 23 czerwca, a dopiero w poowie sierpnia znaleli si pod Sandomierzem, dokd te
krl
przyby. Skoczyo si wszystko na obozowaniu
objadaniu posiadoci kocielnych; ju 28 wrzenia byli Wielkopolanie w pochodzie
z przeszej wojny pod Przytykiem w radomskiej ziemi, a w jesieni
jeszcze przez duszy czas stali pod broni, znowu pod Gnieznem.
A tymczasem Turcy okoo w. Katarzyny, w podobnej liczbie, jak
za pierwszym razem, wyprawili si ponownie na pustoszenie Rusi
koronnej. Tym razem jednak skrupio si tylko na podgrskich okoDroholicach z poudniowej strony Dniestru: po Halicz, Zydaczw
2
najezdnibycz
chwyciy bowiem tak silne mrozy,
wiksza
kw zgina od zimna godu; dobijali ich jeszcze Woosi, kierujcy
lite

ruszenie; Wielkopolanie, o ktrych jedynie

moci, rozpoczli pochd

cz

);

si podug wyniku wojny.

Gdy tak caa akcya pospolitego ruszenia tfkazaa sio tylko bdnem koem, zmieniono w r. 1499 Bystem obrony, zwaszcza e
krl by chory. Nawet wskutek tej choroby krla me mg sio odby
sejm w Piotrkowie, toczyy si tylko jakie narady w Krakowie. '-I
mowa o podatkach: wiardunkach, pogwnem. czopowem akcj
i

Matr.

Summaria
Summaria

II,

1214

nast

Do Sambora zapewne nie doszli, ho

wiedziaaby o tem kronika bernadyska Komorowskiego (Mon. Pol. V), ktra tak
obszernie opisuje spustoszenie kn!<> Sambora w maju r.
2

Matr.

III.

Suppl. 275.

18

HISTORYA POLITYCZNA

zapewne chodzio tu jeszcze o wykonanie uchwa zeszorocznych.

na utrzymanie 3.000 wojska zaPienidze poborowe miay
cinego, a dowdc mianowany zosta Piotr Myszkowski, wojewoda
bezki, jako generalny starosta Rusi. Pobr wspomniany mg wystarczy na t ilo wojska przez p roku, ale zapewne pienidze
wpyway bardzo opieszale, bo wypata odu tak szwankuje, e
z pocztku jest do dyspozycyi okoo 1.500 onierzy, a pniej zaledwie kilkuset. Myszkowski mia gwny obz pod Buskiem; w poowie lipca odpdzi zagon tatarski, ktry si tam pojawi, goni go,
zadajc straty, jednak nie dogoni. Prcz tego ucierali si na Podolu

suy

pogastwem

opr. skierowali

Piotr Oleski

si na

Skutek by wic
tako ochronione w r. 1499,

onnego.

Jan Stru, tak

taki,

Tatarzy,

znalazszy

stron ytomierza
Pokraje ruskie koronne byy jako
i

widoki dalszej obrony byy fatalne,

dezorganizacja. Przy lichym dopywie
ale

odu

poniewa nastpia
si zacini.

rozazili

litewskie ziemie,

szlachta

za

na Rusi

do pospolitego ruszenia

stawa

nie chciaa, zasaniajc si podatkiem; ten opr bezmylny podnieca Piotr Kmita, kasztelan przemyski. Susznie zauway wydawca
w takich razach patryotyczni hetmani
listw Myszkowskiego l),
wasn ofiarnoci zastpowali gnuno rzeczypospolitej ale Myszkowski kiewskim nie by, pilnowa raczej swoich interesw, jak
Od czasw swojej wgierskiej
to si pokazuje z licznych nada.
kandydatury posugiwa si nim Olbracht, tak w wojskowoci jak
w dyplomacyi, ale W jednym drugim kierunku przynosi Myszkowski zawd.
Nie ponisszy adnych strat w r. 1499, a podburzeni przez
Iwana III, ktry wwczas znajdowa si ju na stopie wojennej
z Aleksandrem, wyruszyli Tatarzy z wiosn r. 1500 znowu na
Litw, a od strony Woynia rzucili take zagony do chemskiej bezZdaje si
kiej ziemi okoo Zielonych witek, t. j. okoo 7 czerwca
jednak. <* to byy zagony raczej wywiadowcze wiele szkody nie zrzdziy, ho chocia krl, na gwat zebrawszy gar wojska, ju 19 czerwca
Pod
z Krakowa wyruszy, to
tak dogoni ich nie by w stanie.
Walawa w przemyskiej ziemi sta krl obozem od 1*2 lipca do
5 sierpnia. 8 t. m. by ju w Jarosawiu, wracajc do Krakowa 2
Bezkarno zachcia Tatarw do podjcia na pocztku sierpnia druinni
wikszej wyprawy, w ktrej wzi udzia Mahmet Girej
synowie Mengli (iireja. w liczbie 15.000 wojownikw. Szli tsam

).

Lewicki: Archiwum kom. hist. VIII, ob. te Kwartalnik hist. 1898.

ziem. VIII. IX. Matr. Sum. III, Suppl. 287. Miechowity
Akta grodzkie
data o powrocie krla do Krakowa 22 lipca jest tedy nieprawdopodobna.
)

A.

FRYDERYK PAPEE! JAN OLBRACHT

619

14921501

ale dotarli (we wrzeniu 1500) daleko dalej: na

do Brzecia, w Koronie za przez chemsk podlask ziemi
lubelsk
do Wisy.
do Liwu mazowieckiego, a przez bezk
Robiono wwczas srogie wyrzuty Myszkowskiemu i Kamienieckiemu,
zatrzyma ich
do przynie starali si przeszkadza Tatarom
wczenie, bo 14 wrzenia, z Krakowa
bycia krla, ktry znowu

drog, od Woynia,

Litwie

wyruszy.

tak

do
si, e

stao

ju w

Olbracht o ustpieniu Tatarw, pozosta

poowy

grudnia,

spdzajc

krajowe o najazdach

r.

czas na

1500

si do rozmiarw drugiego,

wanych

Wiadomoci

naradach.

przesadne, pierwszy najazd

drugi

Sandomierzu dowiedzia si
do
wic w tern miecie

naciga

do rozmiarw trzeciego,

ktry

zaszed w r. 1502
dotar
do Opatowa. Odbiciem za tych przesadnych wiadomoci s opowiadania nuncyusza Kaspra, ktry gosi
uprowadzono 200.000 jecw. Tymczasem wiadow Wenecyi,
moci, z Krymu do Moskwy posane, podaj liczb jecw z Litwy
nic nie wspominaj o zawilaskich
Polski zabranych na 50.000
okolicach, o Zawichocie, Sandomierzu
Opatowie. A
z tej liczby
przypada zapewne na Litw, bo
jecw przewanie wiksza
w Koronie Tatarzy wiele czasu nie mieli
z Litwy za wracali
i

cz

okoo w. Mikoaja.
Na tern si walki na poudniowym wschodzie

jeszcze

skoczyy,

pooy

zabiegw dyplomatycznych,

obrt

byy

oskiej

tak

Jagielloczyka.
z

im kres nie sukces wojenny,

Wgrami,

oywione,
Toczono ukady

Olbrachta

szczliwy

wyprawie wo-

po

jak za najruchliwszych czasw Kazimierza

Wooszczyzn,

ukadach bdzie mowa

wziy

ktre

za
ale

Litw,

Turcy

Niemcami,
Tatarami.

za czasw Aleksandra,

jaki

za

Rzymem,
litewskich

obrl

osta-

pomoc Rzeszy niemieckiej przeTu

ciw Turkom, o tern opowie ostatni ustp dziejw Olbrachta
tylko zaznaczy naley, e w Rzymie osignito [22 maja 1500
bardzo skuteczn, potrjn pomoc, gwnie pienin: krucyat, jubileusz
dziesicin dochodw kocielnych. Z pnierzy krucyaty maa
bya pociecha: wicej ydw bili w Krakowie, nieli Tatarw w polu
ale skadki pienine przyniosy okoo 30.000 dukatw,
tyle, ile
j.
ale
cay pobr. Na pocztku r. 1 501 ju ten grosz byl zebrany
poszed na inne cele, bo na wypraw*; turecka byo ju /.a pno,
z powodu szczliwego obrotu ukadw z mocarstwami bezporednio

teczny

kilkakrotne zabiegi o

tej

sprawie interesowanemi.

Zaczy sit; te bezporednie ukady dce do pokoju na poudniowym wschodzie, od Wgrw, obejmujc zarazem Woochw.

Wgrzy uwaali, e przez atak na Stefana nastpio midzy Polsk

Wgrami zerwanie,
dlatego zawiera Wadysaw z Olbrachtem

620

HISnRV,\ POLITYCZNA

Krakowie

13 lipca 1498

bracht

w niepami

puci

eksces Stefana

wyprawa na Turkw

pokoju;

midzy

przyjazne stosunki

formalny pokj, ktry ustala na nowo

obu pastwami, pod warunkiem
Oludzieli

moe by

Modawii

podjta, albo

trwa-

pokj

z nimi moe by zawarty, tylko za wsplnem porozumieniem. To

jednak nie wystarczyo ani Wgrom ani Stefanowi, tak
15 kwietnia
1-UU) przychodzi znowu w Krakowie) drugi pokj do skutku, w kt-

rym jeszcze bliej okrelone s warunki wsplnej przeciw "furkom

wyprawy
uzalenione od przyzwolenia sejmw, a wyraenia wobec
Stefana tak s ogldne, e jego zupena niezawiso
przynajmniej
od Polski wyranie na jaw wystpuje.
ten dopiero pokj przyj
i

11 lipca 1499. Byo w tym pokoju wielkie obnienie powagi pastwowej Polski; jeeli za prawd jest, e Olbracht
wkrtce potem tylko dla utrzymania dobrych stosunkw (ob bonum
pacis) ze Stefanem, na jeiro yczenie,
kaza w Czchowie pretendenta wooskiego Eliasza (w marcu 1501), to byby to ju nieniehouorowy oportunizm. Pozatem wszystkiem byo jednak
godny
jeszcze pewne realne zagroenie na przyszo: oto odyy pretensye
i

zatwierdzi Stefan,

ci

modawskie do Pokucia

czasw hospodara Aleksandra. Ju 23 lido Olbrachta,

co do spornej ziemi

Wadysaw

stopada 1500 pisze

mieszana

umwi si
komisya, zoona z

gierskich.

Polacy zastrzegli

ra litiglosa)

t spraw
przedstawicieli polskich, wooskich wsi wprawdzie, e regulacya moe si

ze Stefanem,

rozstrzygnie

do starych granic, ale wojewoda trwa na swojem

czycba na granicy Pokucia, dopuszcza si najazdw
nie pozwala] na lokowanie osadnikw na Pokuciu przed rozstrzygniciem. To by bezporedni gorzki owoc komiskiej klski.
Dochodzimy nareszcie do Turcy i, od ktrej si wszystko zaczo. Wkrtce po zawarciu pokoju z Wgrami
z Woochami,
mniejwicej w lipcu r. 1499, nawiza Olbracht wprost z Turcy
stosunki, wysyajc tam Mik. Firleja, chorego krakowskiego. Ale

odnosi

tylko

stanowisku,
i

ju

Firlej na nisz nut by nastrojony, ni za Kazimierza Jagielloczyka; kiedy wwczas mia zapisane w instrukcyi dopominanie
si o Kili
Biaogrd. teraz tylko ma baczy, aby nie mwiono
Ju 8 padziernika mg krl z radoci donie biskuo haraczu.
powi warmiskiemu,
pose zosta dobrze przyjty ze wzgldu na
sutana
Firlej wraca z posem
wojn
z Wenecy,
1
stycznia 1500,
tureckim, aby rozejm doprowadzi do skutku. Jako 25 lutego pojawili si w Krakowie posowie Bajezida 11. a 1 marca przedoyli
projekt zaprzysienia rozejmu z Olbrachtem
ordzie pokojowe
Aleksandrem na tak dugi czas, jakiby rozejm wgiersko-turecki
obejmowa. Jednak nierycho doszo do zaprzysienia, bo wedug
i

;i

FRYDERYK PAPEK! JAN oLBKACHT

621

1492-1501

ukadu polsko- wg-ierskieg-o trzeba byo porozumie si z Wadysawem; zatrzymano wic posw tureckich przez duszy czas
w Krakowie. Wadysaw zgodzi si 23 listopada na rozejm, jednake
tylko roczny lub dwuletni, aby si nie wiza zanadto, poniewa by
moliwo dojcia do skutku krucyaty. Odesano Turkw 9 stycznia
1501 wraz z Mik. Lanckoroskim,
sutan przyj rozejm od 13 maja
1501 a do czasu oznaczonego. Akt sutaski wydany zosta w Koni

stantynopolu 18 lipca 1501,

t. j.

czasie, kiedy

ju

Olbracht nie

y.

Trzeba byo wic spraw na nowo zaczyna Aleksander postara si

zaraz po objciu rzdw o glejt dla nowego posa, poczem Mik. Firlej
wyprawiony zosta ponownie do Turcyi, w Lublinie 15 czerwca 1502.
Tymczasem usuna si wanie ta przeszkoda co do terminu kocowego, jaka pochodzia od strony Wadysawa. Zakoczy si bowiem
stan wojenny midzy Turcy a Wgrami, ktry trwa od r. 1500 do
r. 1502, obficie pienidzmi weneckimi
rzymskimi podsycany. Dnia
4 grudnia 1502 zawar sutan pokj z Weney, papieem Francy,
i

Wgrami.

a dnia 20 sierpnia 1503 rozejm siedmioletni z

Polska

moga swoj spraw zakoczy,

Firlej

Teraz

ju

uzyskuje rozejm

picioletni, dnia 9 padziernika 1503.

Rozejm

mg mie wpyw

turecki

tarw, jako lennikw

take

na

Woochw

Ta-

Co do Tatarw, zawsze tego dali

od sutana posowie Olbrachta:
w r. 1494 teraz; jako w czasie
pierwszego rozejmu miaa Polska od Tatarw spokj. Ale teraz przewidywano,
nawet zakazy sutaskie nie wystarcz wobec podszczutureckich.

wa

Iwana

III

byo wprost ubezwadni

trzeba

Mengli Gireja. Zro-

biono to starym jagielloskim sposobem przez poduszczenie Ach mata

i

hordy zawoaskiej.

przy udziale
nej akcyi

posw

Krakowie

przeciwko Krymowi

na ewangeli, ze strony

domu

rozpoczli

stycznia 1501

zawar Olbracht

/.

uyto obrzdu

tatarskiej

miecze. Tatarzy zawoatfscy rwali

do

11

posami Achmata przymierze wsplMoskwie;

naszej strony przysigano

litewskich z

sic

lania

do czynu; zaraz po

skuteczn akcy przeciwko Krymcom

lom; przynajmniej na rok 1501

by

wody
pown
i

na

Moska-

Polska od Mengli Gireja zabez-

pieczona.

Cae lo uporzdkowanie sprawy poudniowo-wschodniej prowadzone byo ju od r. 1499 z systematycznym planem uwolnienia sobie
rk ku pnocnemu zachodowi, .lak bowiem bezporednim Bkutkiem
klski komiskiej byo zagroenie Pokucia, lak porednim, ale o wiele
na dalek rozcignitym met, byo zagroenie Prus.
doniolejszym
tej tO sprawie powicony jes! w pierwszej linii ostatni uslp d/iejW Olbrachta.
3. Oderwanie sie Krzyakw. Dnia 11 sierpnia 14 .if> doszy do
i

622

HJSTORYA POLITYCZNA

skutku w Krakowie ukady maeskie z Sasami, nawizane jeszcze

za Kazimierza Jagielloczyka, midzy Jerzym, synem ksicia Alberta,
a Barbar, siostr Jagiellonw; lub odby si w Lipsku 21 listopada
t.

r.

Jaki interes

mg mie

ksi

saski

maestwie,

tern

ktre

swata Fryderyk brandenburski? Z pewnoci uatwienie zaopatrzenia

jednemu z licznych synw. Czy z gry by uoony plan na mistrzostwo Fryderyka, modszego brata Jerzego, nie da si stwierdzi, lnicyatywa w tym kierunku przy kocu r. 1496 wychodzi od
ksicia Henryka Reuss v. Plauen, ktrego rd z daw ien dawna mia
cise stosunki z Zakonem; Plauen by zapewne inspirowany przez
Krzyakw. Plan by taki. e Jan Tiefen zoy mistrzostwo, a wybrany bdzie Fryderyk, ktry jako ksi Rzeszy bdzie mia silniejsze
zapewne uwolni si od hodu,
wobec krla polskieiro stanowisko
cigu wyprawy wooskiej prowadzi
a moe jeszcze dalej pjdzie.
Tiefen dalsze ukady z Sasami, a po jego mierci przychodzi 9 grudnia
r

Lipsku

1497

w"

jako

wysacem

midzy Albertem saskim a bratem

Zakonu, taka umowa do skutku,

H. Plauena Jerzym,

e w marcu

r.

1498

przybdzie do Krlewca poselstwo saskie wszystkie szczegy uoy.

to moe by
Ju wwczas spostrzegli si na tern Polacy,
niebezpieczna gra. Jerzy Plauen, wracajc z Lipska do Krlewca,
zosta w Poznaniu zatrzymany przez starostc. t. j. zapewme przez
generalnego starost Wielkopolski, ktrym by wwczas znany stai

Jednake

krl uzna,
nie pozostaje nic innego,
do zej gry. Wedug pokoju toruskiego nie
nie mia prawa miesza si do wyboru w. mistrza, a wobec piekmonoci.
cego niebezpieczestwa tureckiego nie mia po temu
Poselstwo saskie na sejmie lutowym piotrkowskim przyj
tylko od
kwano
milczco, ale kaza uwolni Plauena
Krzyakw zaprzysienia tych dostojnikw, ktrzy dotychczas nie
przysigi na pokj toruski, oraz pomocy
mieli sposobnoci
drugiego si wymawiali,
przeciwko Turkom. Krzyacy od jednego
tysta Jan

Ostrorg.

jak zrobi

dobr min

do

zada

zoy

tymczasem dojrzay w Krlewcu 6 kwietnia 1498 ukady saskokrzyackie. Ju we wrzeniu t. r. przejeda Fryderyk wraz z bratem
Jerzym przez Pomorze Gdask, wszdzie imieniem krla poczestnie
witany, a 29 wrzenia obj w Krlewcu rzdy.
Zaledwie kilka miesicy upyno petem, 9 lutego 1499, zjawia
si w Krlewcu uroczyste poselstwo krlewskie pod przewodnictwem
Mikoaja, biskupa chemiskiego, z powitaniem w ezwaniem w. misrza
na sejm piotrkowski 24 2) celem zoenia hodu. Sejm piotr
kowski, jak wiadomo, z powodu choroby krla nie przyszed do skutku
poselstwo tedy krzyackie z odpowiedzi przybywa do Krakowa. Odpowied brzmiaa, e jakkolwiek aden ukad nie obowizuje w. mia

FRYDKRYK PAPEK JAN OLBRACHT

I

623

1492-1501

strza do stawienia si osobicie przed krlem, to jednak gotw jest

Fryderyk zjecha si z Olbrachtem, prosi tylko o naznaczenie innego
czasu innego miejsca
o ile monoci podczas podry krlewskiej
do Prus. Byo to ju z apr ze cze nie pokoju toruskiego, jakkolwiek
w formie niestanowczej, z pozostawieniem furtki
jak to wogle
leao w planie charakterze Fryderyka: wymyka si, ad iuris remedia convolare. Krl by chory, przez cay rok 1500 mia rce zwi-

ukady z Turcy. To te nie mamy wiadomoci, aby obiecana Krzyakom w Krakowie odpowied przez osobne
poselstwo nastpia, nie przysza te do skutku zamierzona w jesieni
1499 podr krlewska do Prus, ani si zoy sejm piotrkowski,
r.
ok. Boego Narodzenia t. r. zamierzony, na ktrym miano dalsze kroki
zane przez najazdy tatarskie

uyy

postanowi. Tymczasem
dyplomatyczne.

dwu

obie strony tych

Zabiegi Krzyackie zawiody.

iat

na zabiegi

niemiecki (Deutsch-

Mistrz

pomocy, mistrz inflancki nie mg z powodu

mazowiecki, cho wchodzi w konszachty
z Krzyakami
z cesarzem Maksymilianem, cho grozi,
si ogosi
lennikiem Rzeszy, jednak porywa si nie mia odwagi. Maksymilian
powoywa Gdask do podatkw' Rzeszy, posya do Krlewca zakazy
hodu, obiecywa nawet pomoc 3.000 zbrojnych
ale pod warunkiem,
w^. mistrz uzna si czonkiem pastwa niemieckiego.
To wydao
si susznie mistrzowi za wiele dane a za mao ofiarowane; pod
warunkiem dyspensy cesarskiej zmiany niektrych artykuw pokoju
toruskiego liczy si ju z koniecznoci hodu. Pose jego Ludwik
v. Seinsheim otrzyma polecenie owiadczy Maksymilianowi,
bez
pomocy cesarza mistrz musi zoy- hod krlowi polskiemu w razie
przybycia tego do Prus (16/6 1499). Osdza mistrz daleko trzewiej
pooenie, ni niektrzy zeloci wrd dostojnikw Zakonu, ktrym marzyo si nietylko o niezawisoci, ale nawet o odzyskaniu Prus zachomeister) nie chcia

wojny

da

Moskw; Konrad

dnich.

Mia

suszno,

tern bardziej

rwnoczenie za

dyplo-

In clii

matyczne krla wziy obrt nader pomylny. Na samym pocztku

1501 bya ju Polska zabezpieczona od Turkw Tatarw, a zatarg

r.

wooski

mona byo uwaa

przynajmniej za odroczony. Maksymiliana

za skutecznie zaszachowano przez przymierze

cy, zawarte po duszych ukadach w Budzie

Jagiellonw
14

lipca

Fran-

L500, za po-

Przymierze to zwrcone byo wprawdzie

rednictwem Wenecyi
gwnie przeciwko Turkom, ale take oprzeciw wszelkim oieprzyjacio1

).

*)

n.

lit.

A.

Hirschberg:

Lww

1882).

tKoalioya Fraooyi

Jagiellonami

L600<

Przewodnik

624

om

BI8T0KTA POLITYCZNA

obecnym

lub

przyszym, zwaszcza gdyby przedsiwzili

szkod sprzymierzonych

lub

szkod

na

wyprawy

oglnej

co

na

tureckiej.

ukad ten nie by na rk, dowodzi ta okoliczno,

owiadcza si z chci porednictwa pokojowego w Moskwie
odroczenia sprawy gdaskiej, byleby krl polski nie tak atwo
oddawa si fantazmatom Gallw
Wenetw 1 ). aski papieskie
pyny zapeniay kasy krlewskie
nawet Prusy wschodnie musiay skutkiem interwencyi legata bra w tern udzia.
ogle Kurya
niechtnie widziaa opr Krzyakw, jako przeszkod do wojny tureckiej; a tak
w tym wypadku, jak nieraz w historyi polskiej, skuteczne zrwnowaenie roszcze cesarskich znachodzono w Rzymie.
Po tak znacznej poprawie stosunkw ponawia Polska swoje
dania w Krlewcu. Dnia 6 stycznia 1501 zjawia si na dworze Fryderyka poselstwo polskie pod przewodnictwem Mik. Suewskiego,
wojewody czyckiego, z daniem przybycia w. mistrza na sejm
lutowy piotrkowski celem zoenia hodu narady w sprawie
tureckiej. Na to posowie krzyaccy na sejmie (23 lutego) przedstaJak bardzo Maksymilianowi

wiaj do pokorn prob o odroczenie sprawy, otrzymuj jednak

odpowied stanowcz, e krl ju duszej zwoki nie zniesie przyi

bdzie 8 maja do Torunia celem odebrania hodu. Sejm piotrkowski

szed znowu krlowi na rk, uchwali pobr 8 groszy od anu, szos
czopowe, i wyda konstyt.ucy wadzy krlewskiej bardzo przychyln.
Ruszenie wojenne wolej krlewskiej zostawiono jest, aby JMi suszao, nie czekajc walnego sejmu, gdy poda potrzeba, na wojn
ziemi ruszy. Zdradzajcy rzecz pospolit (t. j. usuwajcy si od
i

suby

maj by

susznie karani
a wic liczne konfiskaty z r. 1497 nie rozgoryczyy sejmu. Co prawda, za to trzeba byo.
przewag szlachty nad innymi stanami, uzyskan w r. 1496, nowymi
przepisami utwierdzi; ale
pod tym wzgldem jest jeden bardzo
postpowy wyjtek. Oto wolno jest synom chopskim wogle wychodzi z ojcowizny dla nauki szkolnej albo rzemiosa bez ograniczenia do jednego tylko syna w rodzinie, jak to czynia konstytucya
z r. 149 2
Widzimy wic,
wbrew przypuszczeniu Bobrzyskiego,
wojennej)

Olbracht jest

poskromienia

staw "iaa kierunek, nieli krl

sowie krzyaccy.
Jako niebawem po
*)

Cod. ep.

koca w zgodzie z narodem.

sprawie
Krzyakw rada koronna nawet ostrzejszy przed-

do samego

III,

takie

sejmie,

spostrzeenie

zrobili

sami po-

po krtkim tylko pobycie

Kra-

Nawet reakcya oligarchiczna w r. 1503 nie zniosa tego przepisu, zastrzega tylko, />' wychd ma nastpi przed ukoczeniem 12 roku ycia. Kwartalnik hist. I, 505, Ateneum 187G, II.
2

FKYDKKYK PAPER! JAN OLBRACHT

kowie przybywa

runiu pojawiaj si

do Torunia. Ju
onierzy zacinych, w To-

punktualnie 8 maja 1501

krl

zmwi

Piotrkowie

625

H92-1501

okoo

sobie

cikie

1.800

Wychodz

dziaa.

wici na pospolite rusze-

do ziem koronnych ju z drogi do Prus, w czycy 1 maja, do

ziem pruskich w Toruniu 15 maja
z terminem zboru na 21 czerwca.
nie:

Krzyacy uwaali Pomezani

zagroon, zwaszcza

za szczeglnie

umar by wanie tamtejszy biskup. Byo widocznem, e krl jest

zdecydowany hod otrzyma albo wymusi. To te gorco zrobio si

otoczeniu w. mistrza, zwaszcza gdy poselstwo krzyackie

niu,

wn

krlem, byleby zmienione

koju toruskiego:
i

1)

krla polskiego

Zakon jest
wezwanie
3)

rza, 2)

kie

Toru-

proponujce dalsze ukady, otrzymao znowu stanowczo odmoodpowied. Wielki mistrz owiadcza, e gotw jest stan przed

krlewskich.

Na

byy

trzy szczeglnie

uciliwe punkty

po-

papiea
co uwacza obowizkom Fryderyka wobec cesaobowizany do zbrojnej pomocy Polsce na wszelpoowa jego czonkw moe pochodzi z krajw
odpowiada krl,
nie widzi adnej potrzeby
w. mistrz uznaje tylko zwierzchnictwa

to

doskonaym dokumencie, jak traktat toruski wielki mistrz winien bezwarunkowo hod zoy, a wtedy
krl okae si askawym panem.
Przybywaj pospiesznie posowie
ksicia Jerzego, w. mistrz przyblia si zjeda do Preussisch-Holland
w Pomezanii. Posowie sascy, otrzymawszy posuchanie 11 czerwca,
proponuj przysig Fryderyka jako doradcy krla; podkanclerzy
Drzewiecki obiecuje zwrci si z tern do krla. Tak daleko askawo krlewska oczywicie pj nie moga, ale moliwe byy jakie
ustpstwa osobiste dla Fryderyka, n. p. uwolnienie go od dawania
pomocy przeciw cesarzowi
p. Nie ma powodu do przypuszczenia,
aby czy to jedna czy druga strona chciaa doprowadzi do ostateczsprawa byaby si zapewne pomylnie dla Korony pokojowo
noci
zakoczya, przy maych koncesyach osobistych. Tymczasem zachodzi

jakiejkolwiek zmiany

tak

t.

fatalna katastrofa

krl umiera.

Febra w czasie wyprawy wooskiej zdaje si nie miaa zwizku

z ostatni chorob, ale podkopaa prawdopodobnie zdrowie krla,
si nie szanow a. Powanie zachorowa Olbracht dopiero
zwaszcza
w lutym r. 1499 na jakie ubezwladnienie leczony byl gorcemi
czerwcu jest lepiej, bo krl
kpielami, ktre go bardzo osabiy ).
musia
jeszcze nie bard/.'" silny.
jednak
by
Prus;
wybiera si do
bo do koca roku nie ruszy sic z Krakowa, ani dn Prus, ani na Rui.
Aleksander, ktry /.wyki by co roku porozumiewa
nawet lady,
si z Olbrachtem, przyjeda do Krakowa w grudniu r. L49!

*)

2
)

Oberlander
Archiwum

Encyklopedya polska.

dla,

Tom

V,

1.

c.

.str.

53, u w.

koinisyi his tory

cz.

i.

1.

tilozolii,

t.

I,

Krukw

1917,

str,

40

626

HISTOKYA polityczna

sdowym

na terminie

Toruniu obecny jest krl jeszcze

dnia

odkada na 7-go, potem na 9-go, potem na

11-go, wreszcie a na dwa tygodnie. Widocznie coraz si pogarszao,
posuchaniu Sasw 12 czerwca
chocia zrazu bya nadzieja poprawy.
3 czerwca 1501,

ktry

mg wzi

t. m.
straci mow, 17 czerwca umar
popoudniu. Kiedy si zrobio gorzej, posyano do Krakowa po Miechowit, ktry naprzd wyjecha za pno,
bo 17-go wieczorem, potem ugrzz w bocie zaraz pod Prdnikiem,
o mierci krla,
a potem insultowany by w Piotrkowie, na
podwody,
wrci
tak
wielce rozgnieprzez ludzi dostarczajcych
wany. Olbracht przed r. 1497 by bardzo ruchliwy, chodzi szybkim
energi.
krokiem; pniej nurtujca choroba hamowaa jego ruchy
Namitnociom folgowa po oniersku, na twarzy mia wyrzuty,
To wszystko nasuwa podejrzenie,
o oenku nigdy mowy nie byo.
tasama,
co u dwch braci: Fryderyka
przyczyna mierci bya

krl nie

o godzinie XIV.,

t.

udziau, 14

j.

2-ej

wie

e
i

Aleksandra.

Charakterystyka Olbrachta, nakrelona przez Miechowit, tak jest

tak

trafna,

tylko

odpowiada szczegom

powtrzy wiernie

dodatkw, jak
oczu piwnych,

to

uczyni Caro.

wosw

waleczny, mieczykiem

ycia tego

krla,

bez niesprawiedliwych
By

trzeba j.

nieuzasadnionych

tedy Olbracht wysoki, kocisty,

czarnych, rzadkich, okazay,

zawsze przepasany

ruchach szybki,

gwardy

otoczony, jak

wystpujcy jak rycerz hulaszczy. Wyksztacenie mia wielkie,

niemieckim jzykiem, wymowny jak
wada dobrze aciskim
retor, zamiowany w dzieach historycznych, a nawet w dysputach
rycerz

uczonymi.

by

Wielk mdroci pomysowoci odznacza si w

i

radzie,

dziaaniu
ale bez tej ylastej
wytrwaoci, ktra odznaczaa ojca. mier jego Polakom ciki al,
nieprzyjacioom rado przyniosa, mwi Miechowita na gw nem
miejscu, a jeli pniej okolicznociowo dodaje: przez mieszkacw

stanowczy

zapobiegliwy

krlestwa przy
i

zdaje

rzan
(i,

si

pod

Olbrachta

wpywem

to

si sam

sobie sprzeciwia

osobistej przykroci, jaka jego

Piotrkowie na

wie

mierci

usposobienia

dwo-

krla spotkaa.

co z krlem wspdziaali, tak go poczestnie wspominali,

nastpc nawet
i

kocu znienawidzonym

by

pod

suy nie chcieli.

Do tego mona doda, e z twarzy

wicej ambitn matk, ktrej by szczeglnym ulu-

ojca; e by, jak ojciec, wobec duchowiestwa stanowczy, cho mu zarzuca niereligijnoci niema powodu
e by sprawiedliwym wobec Rusinw wobec ydw,

biecem, przypomina, nieli

1

),

Starojagielloskim zwyczajem mia szczeglniejsze naboestwo do klawitokrzyskiego, gdzie wasnorcznie dopisa na starszym dokumencie

sztoru

iebie

potwierdzenie przywilejw. Cod.

d.

Pol.

III,

472.

FRYDERYK PAPEK JAN OLBRACHT

:

627

1492-1501

Prusakw osobliwie lubiany. Odrzuci natomiast naley wyraenia takie Jakba Caro, ktre charakteryzuj Olbrachta jako czowieka zamknitego, samowolnego, chytrego, czychajcego na zgub
drugich, jako sabego lubienika" (lusterner Schwachling)
czowieka o niedyscyplinowanej moralnoci humanistw.
Temu ostatniemu wyraeniu jednak tylko pod wzgldem politycznym zaprzeczy wypada.
za jest ono wyran aluzy do rad
Kalli macha, przeto daje nam podan sposobno zatrzymania
si nad t spraw, bez czego z postaci Olbrachta poegna si nie
mona. Nie ulega wtpliwoci,
Kallimach mia wielki wpyw na
Kazimierza Olbrachta, szczeglnie w sprawach polityki zewntrznej:
a przez

.i

rzymskiej,

by w

wgierskiej, tureckiej, wooskiej,

askach, u Olbrachta

mazowieckiej, pruskiej,

otrzyma nawet starostwo gostyskie

J
).

sprawach polityki wewntrznej. Jeli trafnem jest przypuszczenie nasze,

Gonsilia Gallimachi powstay w czasie bezkrlewia
w r. 1492 2 ),. to dziwi si nie mona,
Woch doradza krlowi
zniesienie izby poselskiej, z ktr Kazimierz Jagielloczyk mia tyle
kopotw
jak rwnie dziwi si nie naley,
Olbracht nie poszed za t rad, bo tego nie potrzebowa. Nie poszed te za rad
sprzedawania urzdw i innemi wskazwkami gabinetowej mdroci,
bo byy egzotyczne
podobnie jak zreszt
popychanie do wojny
tureckiej na wasn
nie wiadczyo o naleytej znajomoci si
polskich. To wszystko jednak nie podkopuje autentycznoci rad Kallimacha
anachronizmw w nich niema adnych, chyba w interpolowanych ustpach (np. 35, 36)
w polskich tekstach (25 referendarstwa), ktre zdaniem znawcw
pniejsze od aciskich.
Olbracht mia tedy Kallimachowi do zawdziczenia swoje wielkie
wyksztacenie, a take swoje bystre
postpowe pomysy
ale mia
mu take do zawdziczenia
tragedy swego ywota. Wiadomo,
humanici wogle, a Kallimach nieodrodnie od innych, gosili
uycia,
praktykowali zasad ycia
z nimi rwnoczenie poOlbracht jest innym
jawia si francuska choroba. Jeli widzimy,
w ruchach w pierwszej a innym w drugiej czci rzdw, to nic
tak dobrze nie tmaczy tej rnicy, jak podkopanie jego fizycznej
istoty.
Olbracht, Aleksander, Fryderyk
to to prawdziwe spustoszenie spywa z owej niedyscyplinowanej moralnoci humanistw
Mniej

rk

ca

e
i

na

mody

osobie Olbrachta
')
2
)

jeszcze rd jagielloski

jedn

unicestwia

z dzielniejszych

nam przedwczenie

jego latoroli.

Malricularum Suinmaria III, 247.

Papce: Polska Litwa na przeomie wiekw rednich*,

F.

t.

I,

B76.

L0

Aleksan der
1492 1506
napisa

Fryderyk Papee.

Wskazwki

bibliograficzne.

litewskiej
innych zbiorw, przytoczoPrcz kronik, metryki koronnej
poprzednich ustpach, najwaniejszem rdem do czasw Aleksandra
oddanych mnie do
jest zbir aktw zgromadzonych przez Akademi Umiej,
wydania p. t. Acta Alexandri R. P.
i

nych

Opracowania.

F.

Bostel: Elekcya Aleksandra (Przewodnik nauk.

lit.

1887. CereteliE.: Elena Iwanowna*, Petersburg 1898 (rec: Kwart. hist. 1900).
G. Karpow: Istorija borby mosk. gosudarstwa s polsko-litowskim 1462 1508,

warsz. 1877,

Russland 1488 1605, Wien 1906.

v. Watzelrode zum deut. Orden
d. Gesch. Brmlands 1860, I). S. Lukas:
Erazm Cioek (Bibliot.
IV, 1878, I). H. Zeissberg: Joh. aski, Erzbf. v. Gnesen u. sein

Testament"

Sitzungsberichte

Moskwa

1866. H.

ttber sberger: sterreich

u.

A. Thiel: Das Yerhaltniss des Bischofs Lucas

(Zeitschrift

I.

d.

philos.-hist.

Cl.

W. Zakrzewski: Rodzina askicht (Ateneum

Wiener Ak. Bd. 77, 1874).

II). J. Ni stor: Die tnolGesch., t. 101, 1911). A. Pa-

der

1882,

dauischen Anspriiche auf Pokutien (Archiv. f. ost.

wi ski: MIode lata Zygmunta Starego*, Warszawa 1893. A. D veky Zsigmond
lengyel herczeg Budai szaniadasaia, Mag. tortnelmi Tar, XXVI, Budapest 1914.
(Rachunki dworu Zygmunta w Budzie 15002, 1505). F. Bostel: Tymczasowa
i

ustawa radomska 1505 (Kwart. hist. 1888, str. 658). A. Blumenstock: Ordinatio bellicae motionis Konstytucja sejmu lubelskiego z 2 lutego 1506 (Arch.
kom. hist. t. V, 1890). J. Rutkowski: Skarbowo za Aleksandra* iKwart. hist.
1909). Ob. te wskazwki bibliograficzne przj' rozdziale: Jan Olbracht.
Najwaniejszym jednak z wszystkich opracowa nowszych przyczynkiem
do dziejw Aleksandra, zwaszcza w ostatnich latach, jest
Elekcya Zygmunta I, KtaUw 1910.

ksika

L.

Fin ki

a:

Litwa wobec czarnomorskiej wyprawy. Aleksander imieniem

ju od urodzenia zaznacza litewskie prawa Jagiellonw.
podobnie jak Jan Albert. Zygmunt, Fryderyk ich zachodnie urosz1.

jem

FRYDERYK PAPEEl ALEKSANDER

Od

czenia zaznaczali.

chwili

629

1412- 150C

mierci krlewicza Kazimierza zawsze

on jest przy boku ojca na Litwie, WTeszcie testamentem ojca przeznaczony jest do tych rzdw. Byo to ze stanowiska dynastyi jedynie wwczas moliwe obrachowanie, a zarazem zabezpieczenie wy-

boru Olbrachta

Jako

Polsce.

zaraz przy elekcyi

ktr po

1492, na

dzie 20

Wilnie, naznaczonej na

lipca

raz pierwszy zaproszono przedstawicieli wszystkich

okazao si, e teren nie jest zupenie pewnym.'

Semen Olelkowicz, potomek Olgierda, syn straconego w r. 1481 kniazia
Michaa, przyjecha w 500 koni, przy nim by te jego Iwan Lingwenowicz, mcisawski ksi... Jednake przewaya partya pastwowa
ziem,

litewskich

dobrani przez starego krla: biskup Tabor, Mikoaj

ludzie

litewska,

Radziwi, Stanisaw Kegajo, Jan Zabrzeziski, a przedewszystkiem

Piotr Montygird, ktry na podstawie dawnych stosunkw mia za
sob Woycw. Take Holszascy stanli przy Aleksandrie.
Litwinom chodzio przedewszystkiem o to, aby kraj nie by naraony na czste niebytnoci monarsze ze wzgldu na niebezpie-

czestwo moskiewskie.

nowy

ksi

wielki

by

niepokany,

nie-

wojowniczy, mao bystry a dobrotliwy, to mu

to go pod pewnym wzgldem zalecao, poniewa partya pastwowa
litewska miaa kierunek w ybitnie monowadczy. Sprawili mu co podobnego, jak pniej panowie polscy w Mielniku. Zwrcono ju dostatecznie na to uwag,
przywilej wileski z 6 sierpnia 1492
poszed naprzd w kierunku separatyzmu litewskiego, zaznaczajc
wyranie odrbno stosunkw dyplomatycznych, zastrzegajc take
nisze posady dla krajowcw
ale za mao doceniono jego ostro olinie szkodzio,

owszem

garchiczny charakter.

zmienia,

eby si

eby

wielki

ksi

za sprzeciwianie

eby musia obsadza godnoci wedug

i

winy

nie

niesychana,

mg
a

ju

za

Aleksandra

mg uchwa panw

to rzecz dotychczas

dzielnicowych.

A wobec

tego wszystkiego bardzo

sdu

na Litwie

nastpstwach swoich

W podobnym kierunku zaostrzenia zaznaczaj si take w

rady

gniewa,

nie

zdania rady, a nikogo bez

zoy

urzdu

nie

swoim projektom

fatalna.

przywilejach

prawdopodobnem

znaczce przemwienie marszaka do wielkiego ksicia przy pobera: aby nie woskim, ani czeskim, ani niedawaniu miecza
mieckim, ale prawd/iwie litewskim
witodowym przykadem najakkolwiek marszakiem ziemskim nie by wwrzdzi sdzi
czas Litawor Chreptowicz, tylko wanie Montygird.
dawao,
Jednake Aleksander przecie tak biernym, jak

jest

nie

by

zaraz

mia mianowicie

pocztku zarodek

jego panowanie,

ju

bardzo silne poczucie dynastyczne.

dramatycznej, ktra przenika

kolizyi

teraz jakby przez

mg

przewieca

zaozyna.

630

HISTORYA POLITYCZNA

Zaprawd

nie potrzebowa go brat woskiem pirem *) zachca do

zaagodzenia sporw moskiewskich drog maestwa, w tym celu,
aby mia w inn stron wolne rce
on sam
do tego ca
si. Popierali go zreszt zrazu w tym zamiarze w zupenoci monowadcy, szczeglnie Zabrzeziski
naturalnie tylko do pewnego

dy

punktu.

Przy

kocu

lata

r.

1492 zatargi graniczne moskiewsko-litewskie

wybuchy w otwart wojn.

Teodor Oboleski

lubucko-mceskie

miestnictwo

w
w

dorzeczu

Oki,

zaj
od

graniczne na-

Tweru

strony

zajto Chepe
Rogaczew
dorzeczu grnej Wogi. Zaraz si
zdrada ruszya: Odojewscy, Worotyscy, Bieleccy, Meeccy posunli
si pod Masalsk. Skarcili ich wprawdzie Jur Hlebowicz, namiestnik
smoleski,
Semen Moajski, starodubski ksi, ale nowe wojska
moskiewsko- rjazaskie odpary Litwinw i zajy Opak w, Masalsk,
Meeck Sierpiejsk, zabierajc wielu bojarw smoleskich do niewoli.
Teraz ju Wjazma okolona bya od pnocy poudniowego wschodu,
to te niebawem ulega wojskom Daniela Szczeni, take przy pomocy
zdrady. Zreszt Aleksander skary si nietylko na zdrad, ale take
na saby opr. Jednake na tern w cigu zimy Moskwa wojn urwaa.
Jedn przyczyn byo to, co si w rdach wczesnych nazywa
utwierdzeniem Litwy. Wczesn wiosn r. 1493 pisze Aleksander do
namiestnika smoleskiego,
wyprawi ju na czele wojska Jura
Pacowicza, namiestnika nowogrodzkiego, a sam pocignie ze wszystkiemi ziemiami. Namiestnictwa pograniczne obsadzone byy ludmi
pewnymi: w Smolesku Jur Hlebowicz, w Witebsku Fedor Zasawski,
w Poocku Jan Zabrzeziski; duchowiestwo greckie byo wierne,
na jego czele sta czowiek tak pewny, jak metropolita Jonasz Hlezna.
Ot to najwaniejsze,
ju nie byo widokw dalszej zdrady:
charakterystycznym przykadem Semen Moajski, ktry pomaga do
gromienia odpadych kniaziw. Ba nawet przybysze
jecy litewscy
w Moskwie zaczli spiskowa: Iwan ukomski posdzony by o zamach skrytobjczy na wielkiego kniazia okrutnie stracony 2 Fedor
Bielski wywieziony zosta w
dzieraw moskiewskich z powodu
zamiarw powrotu na Litw, jecy posyali Aleksandrowi doniesienia.
Drug przyczyn byy niepowodzenia sprzymierzeca moskiewskiego, Mengli Gireja. Mengli Girej z poduszczenia wielkiego ksicia
moskiewskiego uwizi we wrzeniu r. 1492 posa litewskiego Iwana
Czernichw.
Gliskiego
posia zagony swoje pod Czerkasy. Kijw

za

),

gb

Archiwum Sanguszkw

Kallimacha napisany
*)

fowjew

(13/11

Zby ukomski by
nie wierzy.

II,

Nr. 200. List

prawdopodobnie pod

wpywem

H93).

nastawiony przez krla Kazimierza, temu

ju

So-

FRYDERYK PAPEEI ALEKSANDER

631

1492-1506

Jednake przeszkadzay wylewy Dniepru, podrywaa od wschodu

Orda
do poczenia z Moskalami pod Putywlem nie przyszo.
Jeszcze mniejsze znaczenie mia drobny podjazd, na wiosn r. 1493
Winnic przedsiwzity. A tymczasem kresowcy
pod Bracaw
litewscy zebrali si na czyn stanowczy: w lecie 1493 wysali ku
ujciom Dniepru wygnaca tatarskiego Izdemira Bogdana, wojewodk czerkaskiego, a ci zniszczyli tam ze szcztem zupili grd
Tiahi (Oczakw), ktry Mengli Girej z wielkim nakadem pienidzy
od dugiego czasu na szkod Litwy budowa. Mengli Girej wznis
srogi lament w Moskwie, ale mu odpowiedziano z aluzy do wiosen-

nego najazdu:

uwaa,

piat' sot

takich

czeowika

stosunkach Iwan

kakaja wojna litowskoj ziemli?

III,

ktry

ju

od pocztku wojny

midzy hospodarami zsyka, bywa chociaby

puki si

schodziy , zgodzi si na wielkie poselstwo pokojowe, z ktrem

przybyli do Moskwy w styczniu 1494 Montygird i Kegajo. Po duszych przetargach, w ktrych Litwini wspominali jeszcze o dochotwerskich, Moskale za odpowiadach nowogrodzkich, pskowskich
dali,
nie moe by mowy o czasach Kazimierzowskich, tylko
Olgierdowskich, zgodzono si wreszcie na stan obecny
z pewnemi
nawet ustpstwami na rzecz Litwy. Traktat pokojowy z dnia
ziemie kniaziw od5 lutego 1494 przyznaje Moskwie Wjazm
padych nad Ok: Seresk, Worotysk, Odojew, Pej*emyszl, Kozielsk,
Bilew, Nowosil
za Litwie Toropiec, Biae, Sierpiejsk, Masalsk
i

Opakw a po Ugr, a nawet za Ok Lubuck Mcesk. Potem

zacza si swadba, ktra si prawie rok przecigaa. Iwan III jaki

najostrzej zabezpieczy wyznanie greckie crki, a wyrazi yczenie,

aby jej
aby jej zbudowano greck cerkiew na zamku wileskim
wyprawili
si
pann
Wreszcie
po
dano ruskie otoczenie.
Jan
trocki: knia Aleksander Holszaski
kasztelanowie wileski
dnia 18 lutego 1495 oddali j przez rce biskupa
Zabrzeziski,
i

mod
i

Wojciecha panu modemu.

Traktat pokojowy przynosi Litwie mae szkody terytoryalne,
a zwalnia jej rce przeciw Tatarom, zastrzega) nawet obronn pomoo

Moskwy zysk by znowu niewielki, ale by

przyszo przez sztuczne przykrojenie granicy

Dla

maestwo.
oto jest

przez

rzucony na

owo

greckie

Widoki na przys/.>sr szy w rozbienych kierunkach

waciwie

Ju w

zaczyn

tragedya tego traktatu.

samych obrzdw weselnych zachodziy niemie

powiedzie o wizycie rodzinnej, ktra niebawem
do Wilna zawitaa.
Przybya krlowa matka / synem Fryderykiem
Barbar. Dla dumnej Habsburki w
z dwiema rurkami, Elbiet
synowa bya prawdziwie kamieniem obrazy, zarzucaa jej grube
czasie

starcia c dopiero

632

H1STURYA POLITYCZNA

kto wie, czy nie gwnie dlatego,

nie chciaa z ni
do atyskiej bonyci, a tylko j wedug przykazania ojca odprowadzaa do drzwi kocielnych. Ale nie o to tu chodzi, tylko
o wielkie znaczenie polityczne, jakie miaa ta wizyta. Chodzio o zao-

obyczaje

Zygmunta; lecz
tu rzecz sama nie ciekawa, poniewa
skoczya si ostatecznie zaopatrzeniem pieninem, tylko sposb,
patrzenie

wwczas projektowano.

jaki

Wadysawa

Wedug

zapatrywania naczelnika rodu.

nalea si Zygmuntowi dzia na

Litwie; tym dziaem mia by Kijw. A
to take bardzo wane,
e zwracano uwag na przejciowo tego dziau, poniewa Zygmunczesko-wgierskiego,

towi maj.

si otworzy wkrtce inne widoki.

Trzeba przyzna,

wyprawy mogo mie osadzenie Zygmunta

na Kijowie bardzo wielkie znaczenie; byo te pewnem zabezpieczeniem sukcesyjnem, skoro kademu na Litwie musiao zalee na
rychem zwiniciu tego dziau. Ju si by, wedug doniesienia posw
moskiewskich, owiadczy za tym projektem Aleksander
rady,
dla celw czarnomorskiej

cz

gdy Iwan

wyty

III

wadcza przewaya

przeciw niemu swoje zabiegi. Partya monopopsua Jagiellonom projekt niepospolitej do-

niosoci.

By

moe,

ju w

jcem

czasie

by przy boku
kadym razie uderza-

wizyty wileskiej

Filip Kai limach.

rodziny krlewskiej

nader charakterystyczne rokowania midzy Polsk

a Litw rozpoczyna nawczas jako pose Olbrachta jaki pan Filip,
jeli si zway, jak rzdkiem byo to imi midzy Polakami. Wszelkie
rokowania owych czasw midzy Polsk a Litw odnosi si u nas
do unii
ale wanie niedawno zwrcono na to uwag 1
w tej
unii chodzio tylko o przymierze; dodam nawet: specyalne przyjest,

mierze.

),

Bo

przecie rzecz niezmiernie charakterystyczn,

to jest

gwny nacisk kadzie si w tych ukadach na zdobycie Biaogrodu przy ujciu Dniestru, bez czego od Tatarw nie moe by
granicom naszym obojego pastwac Ze w projekcie unii,
ligi
przymierzaj przedoonym na sejmie wileskim w lecie 1496 r.,
zastrzeone byy elekcye w obrbie przesawnego domu krlewskiego, nic dziwnego
wszak prowadzia te ukady dynastya.
Jednake znowu popsuli spraw monowadcy obu stron: Litwini
zostawili sobie furtk, zaznaczajc,
gdyby nie mogli da pomocy,
pokj
i

to jeszcze

nie

przez to konfederacya nie

podobay

pisw, ktreby

')

prof. St.

Polska

bdzie naruszona.

Polakom

rzenia o niewanoci takich dawniejszych zauwaczay godnoci Litwy, a zapewne take ograni-

sio

zasl

Litwa

Kutrzeby).

dziejowym stosunku, Krakw

1914.

str.

548.

(Artyku

FRYDERYK PAPEK ALEKSANDER

czenia elekcyjne

tak

tej

si tocz

nadal;

rzeczy koniec nie nastpi.

Mimo

to

wypraw czarnomorsk, jak si toczyy,

zauway moemy a trzy podre Aleksandra

ukady midzy monarchami

tak

633

1492-1506

nad lack granic (1494, 1495, 1496), jakkolwiek

nawet owego osobistego a gwnego zjazdu w Parczowie dokadnie
pod wzgldem chronologicznym oznaczy nie moemy z powodu luk
w datach obu itinerarzy 1
Rwnoczenie id przygotowania wewntrzne Aleksandra.
marcu kwietniu r. 1497 zwiedza wraz z
kresowe grody
wschodnie: Smolesk, Witebsk
Poock, zapewne aby je utwierdzi;
w czerwcu 1496 posyano robotnikw do oprawiania Kijowa,
wiemy z aktw na pewne. Dobiera sobie pozyskiwa ludzi; wwczas to wysuwaj si naprzd marszakowie Hryhory Ostykowicz
Litawor Chreptowicz, Sapiehowie Iwaszko
i
Bogdan, Konstanty
Ostrogski
cay szereg Gliskich, metropolit zostaje Jzef Bogarynowicz, Zasawscy otrzymuj ksistwo Mcisawskie, Moajskich posiadoci powikszaj si Czernichowem, ktry dotychczas bywa napodlaskie,

czyli

).

on

miestnictwem.

Ciekawym jest przebieg ostatnich rokowa z Woochami TaNa pocztku swego panowania posya Aleksander do Stefana
propozycy utwierdzenia starych zapisw, ale wojewoda o ko ca
i

tarami.
z

pozwoli sobie nawet na spalenie Bracawia

nie uczyni,

uprowa-

dzenie ludnoci (pocz. 1495). Teraz Stefan sam

si zgasza, ale otrzymuje odpowied: tymi razy panw rady spena przy sobie nie mamy...
da Bg przybliym si tam pod te nasze ukrainy
siad wyprawim
do Ciebie naszych posw. To samo, prawie sowo w sowo, wobec
Mengli Gireja. Mengli Girej, jakkolwiek najazdw nie zaniecha,
jednak od czasu pokoju moskiewskiego zmik w ukadach. Wobec
posa litewskiego, Kaspra Hermanowicza, zaklina! si lubem przyjani, stawiajc jednak dwa dania: 1) aby zerwano stosunki z Ordq
i

zawoask

2)

aby

mu

cz

przyznano

przaskiej, albo przynajmniej daniny

wied:
To jest

panw

ludnoci

niej.

na to

woci

naddnie-

nastpia odpo-

naszych spena przy nas oiemaa.

jagielloski sposb zawieszenia sprawy w powietrzu. A tymczasem szy wanie energiczne wezwani;! do Szach-Achmata zawoaskiego, aby pod koczowao pod nasze ukrainy. z zapewnieniem,

wino tymi razy

teraz innego nieprzyjaciela nie

Nadeszo
kilkunastu dni
z

rad

ca
')

wreszcie brzemienne

we Lwowie,

wypraw;j wyruszy!
\Y

kadym

razie

mamy.
lato

tylko cara Mengli Gireja.

1497.

Ju by

Olbracht

.xl

kiedy Aleksander na pocztku czerwca

Wilna. Na pocztku lipca byl w Lucku.

listopadzie lub grudniu

L496.

634

H1ST0RYA POLITYCZNA

miesica w Bracawiu. Mengli Girej na wie o wyprawie osiad w 4.000 ludzi w Oczakowie, ktry ju by odbudowany,
zostawi
ale, syszc o wielkich siach litewskich, zjecha z pola
w grodzie tylko syna swego Mahmet Girej a z mniejsz si. K. Ostrogski
uprowadzi wiele ludzi
u'czyni zajazd na Woochw pod Sorok
jako odwet za Bracaw. Tych ludzi chcia Mahmet Girej odbi, jednake
w 3-dniowej bitwie ponis klsk, dosta kilka strza ledwie uszed
niewoli, straciwszy wedug- relacyi samego Mengli Gireja 500 ludzi.
Wiadomo o tern zwycistwie krya ju 5 sierpnia pod Haliczem,
a zatem bitwa musiaa si zdarzy okoo 25 lipca.
Teraz nastpuje przerwa w dziaaniach wojennych. Litwini
zajmuj si przez cay sierpie wrzesie wzarbyw^aniem Bracawia.
Przychodz liczne poselstwa od Olbrachta z wezwaniem do sp-

w poowie

Woochom

ale Aleksander przyby nie moe...

na
otwarty opr. Litwa nie chce
ale wiadome byo,
Woocha pod pozorem starych zapisw
moskiewski zaoy bardzo stanowczy protest przeciwko
wielki
nagabywaniu swego sprzymierzeca. Aleksander musi wraca: 30 wrze-

dziaania przeciw
bo

wybuch

jego obozie

ksi

ju koo ytomierza, 28 padziernika w Nowogrdku. Mg

ochotnikw posa na pomoc bratu 1 do czego, rzecz dziwna,
zgosili si przedewszystkiem kniaziowie ruscy: Moajski, Szemiaczyc;
zreszt moe Hryhory Ostykowicz, moe Litawor Chreptowicz, moe
razem w kilka tysicy koni, pod wodz Stanisawa PetroGliscy
wicza Kiszki. Oddzia ten zjawi si \\ ostatnich dniach padziernika
znacznie uatwi Olbrachtowi przepraw wojska
pod Czerniowcami

nia

jest

tylko

),

przez Prut, ktrej starali si

Woosi

przeszkodzi.

Wyprawa bracawska nie miaa tedy tak smutnego przebiegu,

jak wyprawa wooska, by moe, i przyczynia si nawet do ocalenia
Olbrachta ale, na og biorc, przyniosa taksamo straszny zawd.

maym

grodem oczakowskim nie zaatwiono si, jakkolwiek

Biaogrodem a odcina Litw od morza! PrzedeKrym
czy
Wzystkiem za odkrya si sabo pastwa jagielloskiego wobec
aajgroniejszego wroga. Cay szereg lat nastpnych stoi pod kltw
Nawet

mi

1497 roku, taksamo na Litwie, jak

Iwan
2. Moskiewska wojna.
leeli jeszcze przed

Polsce.

III

natychmiast si zoryentowa
Aleksander upomina

wypraw bracawska mg

zwrot zabranych ziem, to zaraz po wyprawie nie mg si

nawet doprosi komisyi dla zaatwienia zatargw granicznych. Komisya by moe, odpowiada Iwan III, ale po zaatwieniu naczalnych
die. I teraz dopiero nastpuje cay grad zarzutw, zakoczony prze-

si

>)

Por. to: Bibl.

Warsz.

1877,

I,

str.

346.

FRYDERYK PAPEK! ALEKSANDER

635

1492-1506

midzy nami trwaa druba i swojstwo nie ruszyo si.

Aleksander odmawia Iwanowi tytuu gosudara wsiej Rusi, dla crki
jego nie zbudowa cerkwi na zamku
usun od niej ruskie otoczenie, do naszych jawnych nedrugw, do Ordy i do Szwedw,
posw wysya, a przyjaci naszych, Stefana i Mengli Gireja, niepokoi.
Ewentualne wystpienie zbrojne przeciw Stefanowi oznacza Iwan III
Wyranie jako punkt zerwania, do Mengii Gireja wysya poselstwo,
ktre chana z
przewrotnoci jawnie nakania do pogodzenia si.
a tajnie do nieprzyjani z Aleksandrem.
roku 1499 sprawa si znacznie zaostrza, przybywa motyw
w sprawach moskiewskich najniebezpieczniejszy: motyw religijny.
A jeszcze swerch togo doczer naszu nudit pristupit' k' rymskomu
zakonu...
dalej: a zatoby brat nasz s nami neytia ne chotil
Co
w tern byo? Oto w najniestosowniejszej chwili podniesiono znowu
myl unii kocielnej, ktrej Kazimierz Jagielloczyk po dowiadczeniach zaniecha. Naciska papie Aleksander VI i duchowiestwo szkoy
krakowskiej, krztali si Bernardyni; nasuway si ogromne trudnoci
na wypadek potomstwa albo sukcesyi
Aleksander szuka drogi
wyjcia. Kiedy dnia 1 maja 1497 zgin z rki Tatarw pod Mozyrem
metropolita kijowski Makary, wyniesiony zosta na t najwysz na
Rusi godno kocieln zwolennik unii, zawsze przez dwr popiestrog, aby

ca

rany,

wadyka smoleski

uzyska nawet wkrtce

przywilejw duchowie-

Jzef Bogarynowicz,

potwierdzenie t. z. zwitku Jarosawa, t. j.

stwa ruskiego (20/3 1499). Jeszcze wwczas nawet wrd patryarchw
konstantynopolitaskich trafiali si zwolennicy unii; takim by wanie
Joachim, ktry udzieli sakry Jzefowi. Nic przeto dziwnego,
Jzef
znalaz zwolennikw pord wadykw
pord wieckich: z tych
ostatnich najwybitniejsz rol odegra kanclerz wielkiej ksiny Iw aszko
Sapieha. Bya propaganda
byo wrzenie wielkie wrd umysw
nacisku albo przeladowania niema adnego ladu. Ale to wszystko
zupenie wystarczyo Iwanowi III.
tern trudnem pooeniu, w jakiem si znalaza jako prawosawna wielka ksina litewska, Helena Aleksandrw na wysza w sposb, ktry przynosi zaszczyt jej kobiecemu sercu. Kiedy jej uczyniono
propozycy, aby z zachowaniem zakonu i obyczaju greckiego o podpisaa posuszestwo papieowi, Helena odrzucia t propozycy; kiedy

miaa wtpliwoci w

rzeczach

wiary,

posyaa

po

nomokanon

pobonie popieraa ruskie kocioy na

Moskwy; zreszt gorliwie
Litwie
sowem bya niezomn w rzeczach swojego wyznania.
umiaa byc* ta
Ale przytem umiaa by* wiernie oddan
wielk ksin litewsk. Stana na stanowisku krla Kazimiei
niezawisy od Moskwy koci prawosawny na Litv
odrbny
i

on

636

HISTORYA POLITYCZNA

Usuna

przydzielonego

przez

jej

ojca

Toma

popa Tomasza: pop

ne mojskoj (nie po mojej myli), pop z Wilna dobrie dobr; owiadczya,

sobie sama potrafi dobra otoczenie
nacisku
przela-

dowania niema. A knia wieliki mienia aujet gosudar mj... a o czem

jemu biju czeom.
on aujet, o kom pomianuc Ojciec posya do
do mnie tajne listy, a wielki
i
o to nie mwi nic... jak ojciec
uwaa Iwan III sroy si: a ty mnie odpowiedziaa ni tak ni siak
mnie to spena wiadome,
ciebie
twj nakania do rzymskiego
zakonu, a ty to zatajasz, zamiast donosi. Ale Helena
tutaj zostaje
przy swojem - - potrali naw et w obronie Litw y uderzy w daleko
i

ksi

ostrzejsze tony

na najgorsze

x
).

byy ju

Stosunki

tak

moliwoci.

naprone, e naleao
To te skoro Polska,

by
ze

przygotowanym

wzgldu

na

nie-

odnawia w r. 1498 rokowania o przymierze,

Litwa, ze wzgldu na niebezpieczestwo moskiewskie, chwyta skwapliwie t sposobno. Ju teraz odpada owa furtka,
niemono
dania pomocy nie narusza ukadu, ju wystarczaj oglne zastrzeenia
rwnem z obu stron pomiarkow aniu. Natomiast zao susznem
Olbracht
znaczaj si bardzo wyranie skutki klski dynastyi, tak
Aleksandra.
musi nawet, uczyni zastrzeenie co do praw swoich

bezpieczestwo

tureckie,

Niema bowiem ju

elekcyi do Jagielloskiego

akcie ograniczenia

domu. ba nawet wsplno elekcyjna jest zachwiana przez dodatek:

jeli wezwani w odpowiednim czasie przyby zechc. To jest t. z.

w Piotrkowie 6 maja. w Wilnie 24 lipca

sposobnoci
zaznaczy naley,
stosunk
L499 ).
przecie cilejsze za Aleksandra, ni byy za Kazimierza
z Polsk
niema ilo spotyka si wwczas na Litwie ksiy, pisarzy, dwo
unia wileska, podpisana
Wogle przy

tej

rzemielnikw pochodzcych z Polski. Wwczas te

kupcw
pokaniej
Wilno zaczyna si po raz pierwszy obwarowywa
si nadania magdeburskie
a rwnoczenie
zabudowywa
dla miast (Drohiczyn. Poock, Misk), aby zaradzi concordiae et
unioni midzy naszym obrzdkiem a ruskim 3
Tocz si take w innych stronach ukady. Z chwiejnego stanowiska panw litewskich pod Bracawiem bya tylko ta jedna korzy,
Stefan w ooski, ktremu wicej chodzio o Polsk, ni o Litw.
udzieli jej
zgodzi si na osobny traktat z Litw (14/9 1499) 4 )
rzan,

mno

).

')

obszcz..
s
)

Btr.

Listy do rodzicw
t.

625

S
((

S
J

*)

35, Nr. 49

braci

czasie

wojny

nawet lady pobytu Aleksandra

Ubraohl

Krakowie

ist.

grudniu 1499. Ob.

Leontowicz: Akty lit. raetr. (1896),

Bogdan: iDocumentele iui Stefan cel

t.

J.

pisane. Ob. 8bornik russ.

62, 75.

I,

Nr. 371.

Mare,

t.

II,

442 (1913).

FRYDERYK PAPEEI ALEKSANDER

nawet

zatargu z

Moskw

637

1492-1506

dyplomatycznej pomocy

co

prawda

Mengli Girejem musiay by zerwane, poniewa przy uczynnem porednictwie tecia Aleksandrowego obstawa
chan przy daninach z naddnieprzaskich woci. Natomiast bardzo

Ukady

bezskutecznie.

utrzymywano stosunki

gorliwie

bd

miay

piero

Ord

najbardziej doniose znaczenie,

Te ukady
dojd do skutku do-

z Inflantami.

ale

czasie wojny.

Haso

do wybuchu daa, jak zwykle, zdrada. Semen Bielski, jakkolwiek protegowany dawniej przez Aleksandra, podda si na samym
pocztku r. 1500 w. ksiciu moskiewskiemu, zapewne namwiony

otrzyma

przez brata Fedora, ktry

za

zon

siostrzenic Iwana; po nim

rozpoczli konszachty Moajski i Szemiaczyc, take przez Aleksandra

obdarzeni
dotychczas wierni
wszystko pod pozorem nacisku

Waciwie za decydujc bya obietnica wikszych nada.

pomogo upokarzajce przyznanie carowi tytuu hospo-

religijnego.

Nic

ju

nie

Rusk ze strony Aleksandra

w maju nastpio wypowiedzenie wojny
ruszyy wojska moskiewskie.
Jakb Zacharycz, dowdca armii poudniowej, zaj Brask, gdy
ju przedtem miasta nad
byy przez zdrad poddane, nastpnie
dara wsiej

Ok

przyj hod Moajskiego Szemiaczyca nad rzek Kondow, a wreszcie

6 sierpnia opanowa Putywl. Sprzymierzeniec krymski otrzyma wskazwk, aby nie
na Czernichw, tylko na Misk; spustoszyli te
synowie Mengli Gireja niemiosiernie
Podlasie a po Brze,
a w Koronie lwowsk, bezk
chemsk ziemi a po Lublin, uprowadzajc okoo 50.000 jecw. Tymczasem armia gwna, rodkowa, pod wodz Jura Zacharycza, zaja Drohobu staa tam przez
i

Woy

duszy

czas,

wyczekujc posikw.

Donis

o tern namiestnik smo-

leski Stanisaw Kiszka w. ksiciu litewskiemu, ktry czemprdzej

posya doborowy hufiec kilkutysiczny pod wodz Konstantyna Ostrogskiego. Kiedy Ostrogski przyby pod Jeln, ostrzega schwytany jzyk.
przed trzema dniami nadeszy wielkie siy twerskie pod wodz

zdobywcy Wjazmy,

Daniela Szczeni,

tak

jesl

teraz

kilkakrotna

to Litwini w brawurze swojej nie chcieli sic wraca:

wola Boa, podstpili pod Wied rosz, rzucili si
na Moskali, nie szukajc nawet osony w przylegym losie - po-

przemoc
co

Mimo

).

bdzie

nieli

zupen klsk,

14 lipca 1500

tewscy dostali si do niewoli:

Najznakomitsi dostojnicy liKonstantyn Ostrogski, Hryhory Ostyr.

kowicz, Litawor Chreptowicz; wiele szlachetnej

doborowy

hufiec

ile

8.000 40.000.
:

by

mona

zniszczony.

si zoryentowa

modziey polego

Ponadto wszystko take

niepewnych cyfrach;

st<

trzecia

63S

HISIORYA POLITYCZNA

armia moskiewska (pnocna) pod wodz Czeladyna miaa powodzenie nad rzek Lowat'
zaja Toropiec.
i

ksi

Wielki
litewski Aleksander sta 2 lipca z caem wojskiem
swojema w Misku, potem posun si do Borysowa, tak
Ostrogski,
gdyby nie hazardowa, mg by cofn si albo ku niemu, albo
Wiadomo o klsce nad Wiedrosz
przynajmniej do Smoleska
o kilka mil na wschd
dosza do obozu Aleksandra nad Bobrem,
j.
dziwna,
Aleksander
Rzecz
si
nie cofa, ale idzie
od Borysowa.

).

t.

naprzd: 26 lipca jest

wrzeniu,

do

poowy

Obolcach, 21 sierpnia

padziernika,

Smolnianach,

A
rodkowa

Poocku.

to jeszcze

we

dziw-

i
zwyciskie armie moskiewskie,
pnocna, nie
nie atakuj ani Aleksandra, ani nawet Smoleska, ktry
drugie haso wyprawy,
by hasem wyprawy. Taksamo upada
Kijw, jakkolwiek armia poudniowa, zajwszy 6 sierpnia Putywl,
dosy sposobnoci do podstpienia pod
czasu
miaa jeszcze
woyskie siy Litwy zajte byy Tatarami.
Kijw, tern bardziej,

niejsza,

cz

si

do

Tu

rda

nas

opuszczaj, bo jesienna wyprawa kazaska Moskali,

odwoany zosta

cho

do niej
dostatecznem odcigniciem

Bd

co

bd

mia

Jur Zacharycz, nie wydaje

sposobno uzupeni swoje

W Poocku, Witebsku, w Smolesku Orszy poczyni

obronne. W Smolesku by dzielny czowiek namiestnii

Poocka ustpi Jur

kiem, z

jeszcze

si.

teraz Aleksander

przygotowania.

zarzdzenia

si

Pac,

ktry zdaje

si

nie

mia szczcia

do wojny, a przyby Stanisaw Hlebowicz, katolik lub unita, oeniony

Polk, ktry jeszcze za Aleksandra zosta pierwszym wojewod
poockim. Wielkie zaufanie mia Aleksander do kniaziw Zasawskich
nie zawid si: Micha Zasawski, oeniwszy si z dziedziczk rodu
Lingwenowiczw, otrzyma Mcisaw, bardzo wany posterunek (1499),
inni bracia dzieryli namiestnictwa w Misku (1499), w Obolcach
Orszy (1501). Jeszcze 2 lipca 1500 zaoy by Aleksander bractwo
wojenne przeciw Moskwie, teraz szy grube pienidze z Litwy dla
werbowania ochotnikw polskich i czeskich* Najwaniejsze jednak
doszy do skutku ukady wsplnej akcyi z Achmaz wszystkiego,
w marcu r. 1501). Plan by bardzo
tem i z Inflantami (w lutym

dobrze

uoony: poudniowe skrzydo mia trzyma Achmat

przy

Litwinw, pnocne mistrz Plettenberg z posikiem

gwne siy litewskie mona
5.000 ludzi od strony Poocka, tak
tym przygotowaniom rodzaj
ku
Posuy
rodku.
skupi
w
byo dobrze

pomocy

4.000

>)

A zatem

skiemu, nie
str.

245.

1499,

zarzuty,

ktre jeszcze

r.

1525 czyni

W.

Gasztold Ostrog-

bez podstawy, jak to sdzi Finkel: Elekcya Zygmunta (1910)

Korzona: Dzieje wojen, t. I, 244(1912), jest bdna data Wiedroszy

skutkiem czego

wypaczy si cay obraz wojny.

FRYDERYK PAPEEl ALEKSANDER

639

1492-1506

pozwala na ukady posom Aleksandra, Olbrachta

Wadysawa a do maja 1501.
Dopiero w lecie 1501 pomniejsze siy moskiewskie zaczy zajmowa niektre miasta nad
na poudnie od Mcisawia: Kryszew,
Propojsk, Czeczersk
ale wtedy bya ju w toku akcya zaczepna
sprzymierzonych. Szach Achmat ju od wiosny sta nad Donem,
musia przed nim ustpi Mengli Girej, poczem Achmat zaj Rylsk
puszcza zagony a po
(sierpie), przepdzi kniazia Moajskiego
Brask. Rylsk odda w rce posa litewskiego Michaa Chaleckiego,
ktry zwykle jedzi do Ordy; upomina si o posiki stanowczo,
lecz bezskutecznie. Walter Plettenberg, wkroczywszy do pskowskiej
ziemi, odnis 27 sierpnia zwycistwo, acz trudne, nad rzek Syric
zaj 7 wrzenia Ostrw. Wwczas wdz zacinych poockich,
Czech Jan Czernin, uderzy na Opoczk, o 2 dni drogi od Ostrowa,
ale twierdzy moskiewskiej zaj nie zdoa. Plettenberg ju te dalej
nie poszed z powodu wybuchu czerwonki w wojsku, na ktr te
sam zachorowa
tak si ta akcya bez wielkiego skutku rozesza.
Ale gdzie by w tej chwili stanowczej, w sierpniu 1501, Aleksander
co robi? Okoo 24 lipca ruszy z Wilna, byby jeszcze
wczas
do granic
tymczasem on jakim odwrotnym ruchem
zamiast na wschd posuwa si na zachd: 7 sierpnia jest w Mereczu,
19 sierpnia w Grodnie, 9 wrzenia w Bielsku, 20 wrzenia w Mielniku. Co si stao? Umar Jan Olbracht 17 czerwca w Toruniu
Aleksander wszystkie koci wyrzuci na jedn stawk: na pozyskanie
korony polskiej. Koron polsk przy wielkich ofiarach uzyska
ale
rozejmu. Iwan

III

So

zdy

kampani

straci.

Kiedy bowiem wreszcie po kilku miesicach powrci z Polski,

z wielkim dla Litwinw pod wzgldem pomocy polskiej zawodem,
stan dnia 2 lipca 1502 w Nowogrdku, pooenie byo znacznie
na gorsze zmienione. Wprawdzie atak moskiewski na Mci saw,
w czasie nieobecnoci Aleksandra (w listop. 1501) z wielkim naporem przedsiwzity, nie uda si, ale by jeden sprzymierzeniec wojenny stracony. Szach Achmat, nie mogc si doczeka z Litwy
adnej pomocy, przeby bardzo
zim midzy Dnieprem a Dqnem wrd mrozu
godu, ludzie mu uciekali do Krymu, wrd
i

cik

nich

wasna ona, prowadzi

desperacyi

ukady

Turkami

Mo*

kaami, bez skutku, wreszcie z resztkami, w 4 do 6 tysicy ludzi,

dosta si do Nogajcw nad Kum. Siao si to mniej wicej w maju
1502; skoro przy kocu czerwca przyszy o tein wieci do Moskwy,
Iwan III podbudz.a Mengli Gireja do stanowczego dziaania na poudniu, a sam wielkie wojsko pod wodz syna Bwego Dymitra posya pod Smolesk.

H40

H1STOKYA POLITYCZNA

Od pocztku sierpnia ju Moskale bardzo energicznie dobijaj

si do obwarowa smoleskich; Orsza zostaa zajta, caa okolica od
Mcisawia a do Poocka spustoszona. Ale Smolesk pod wodz
Stanisawa Kiszki broni si bardzo dzielnie; przy szturmach w czasie
i

wycieczek zaogi

wicej si

zgino

wiele

tysicy Moskali, tak

Aleksander

zaog

obawia! z powodu wyzieww trupich, ni z poWojsko krlewskie, podstpiwszy pod Orsz, zmusio
Moskali do opuszczenia zbudowanych tam obwarowa
do cofnicia
si pod Smolesk, wkrtce te nadesza wiadomo do moskiewskiego
obozu o zwycistwie, ktre Plettenberg 13 wrzenia odnis nad
jeziorem smoliskiem nad Danielem Szczeni
Okoo 20" wrzenia
wida ju w obozie oblniczym pewn konsternacy, w poowi?
padziernika zwinite zostao obhenje. Tak wic Litwa utrzymaa
si na rodkowem
na pnocnem polu walki, przy pomocy swego
inflanckiego sprzymierzeca, jakkolwiek z powodu niekarnoci wojska
zacinego, le patnego, nie moga nigdy z nim naleycie wspdziaa. Natomiast na poudniu byy cikie klski. Mengli Girej.
majc od Achmata wolne rce, przedar si przez Woy, sabo broniony,
spustoszy w okropny sposb Polsk a do Opatowa (23/9
lad za nim postpili Woosi na Pokucie
zajli cay
1502).
o

wodu godu.

).

po Halicz. Tutaj tedy gwnie Polska, za swoj

za swoje haniebne niedbalstwo, pacia koszty wojny.
kraj

Wojna miaa si ku schykowi.

obojtno,

Jeszcze jeden najazd moskiewski

grudniu 1502 w okolice

w ktrym Litwa cierpiaa
8
a ju
dosy od pustosze, ale si opieraa )
po stronie przeciwnej
moskiewski pisa do
odczuwa si dao wyczerpanie. Sam w.
Mengli Gireja,
trzeba byo odstpi od Smoleska, bo kormu nie
stao, ziemie kresowe byy zniszczone od pochodw wojskowych
z tej i z tamtej strony granicy, bojarowie moskiewscy ju oddawna
styczniu r. 1503 zjawi si w Moskwie
popierali zabiegi pokojowe.
jako porednik pose Wadysawa wgierskiego, Zygmunt Zantay,
kardynaa Piotro di Reggio, w marcu przybyo
z listami papiea
Stan.
wielkie poselstwo polsko-litewskie z Piotrem Myszkowskim
Iwan
III
ze
zdobyczy
na
czele.
stawa
hardo
tw
ardo:
Hlebowiczem
smoleswoich ustpi tylko 6 woci dla zaokrglenia witebskich
skich granic, midzy niemi Jeln i28/3 1503). Tak tedy odpado cae
moe z jakich
Zadnieprze
szeroki pas od pnocnego wschodu
30/ z caego obszaru Litwy. A
w takich warunkach nie przyznano

mcisawskie,

ksi

pokoju, tylko 6-letni rozejm, nawet nie uwolniono

Bunge: Uikundenbuch,

Bunge

Urkundenbuch,

t.

t.

2 (1905),
2,

jecw; Niemcw

Nr. 382 (cala literatura podana).

Nr. 115.

FttYDERYK PAPEEI ALEKSANDER

641

1492-1506

dopuszczono do rozejmu. Co prawda, rzeczowo

bya t strata mniejsza, ni czarnomorskie brzegi, bo ziemie te nie
miay dobrej granicy byy trudne do przyswojenia. Maoduszna polityka oligarchw litewskich doprowadzia do straty pierwszej, nie

inflanckich ledwie

potrafiwszy przez to

unikn

straty drugiej.

Sprawa pruska. By tedy przynajmniej na 6 lat spokj od

wschodniej strony zapewniony Litwie, czas byo zaj si specyalnie
sprawami Korony. Z tych dwie okazyway si najbardziej piekcemi:
sprawa odzyskania Pokucia
sprawa uregulowania stosunkw pruskich.
Pod wpywem Wadysawa wigierskiego zdecydowano si
3.

na radzie senatu w Lublinie (listopad 1503) na dalsze ukady ze

zabezpieczenie Rusi zacigami, t. j. na odoenie sprawy
Stefanem
a na wysunicie na pierwszy plan sprawy pruskiej.
wooskiej
Przyczyni si do tego w znacznej mierze obrt sprawy mazowieckiej.
Mazowieckie zawikania czyy si zawsze z pruskiemi;
wanie podwczas pisa wielki mistrz do inflanckiego mistrza,
stary krl zabra Mazowszanom poow posiadoci
teraz chc im
w
zabra reszt otoczy
ten sposb ziemie pruskie. Za Kazimierza
przypady Koronie ziemie bezka, rawska, gostyska sochaczewska,
za Olbrachta (1496) Pock; Konrad III, jedyny wwczas mazowiecki
ksi, mia przyznany dziedzicznie jedynie Czersk, rozleg za
ziemi warszawsk tylko w doywociu. Zakrawao zupenie na spadek wszystkich ziem mazowieckich na Koron: Konrad bowiem prowadzi ycie nieporzdne i potomstwa si nie doczeka.
Tymczasem, odkd oeni si z Ann, crk Mikoaja Radziwia,
wzi za ni 20.000 dukatw posagu (1498),
wojewody wileskiego,
i

odmienio si wszystko. Uporzdkoway si stosunki

finanse, przyszy na wiat dwie crki
dwaj synowie. Wobec Korony sta si
odtd Konrad wprost niebezpieczny. Domaga si bardzo natarczywie
zwrotu Pocka, spiskowa z Moskw, Krzyakami, z ksitami Rzeszy,
z Maksymilianem, groc przeniesieniem praw swoich na cesarstwo.
i

Aleksander sta twardo przy prawach nabytych, o odstpieniu jakichkolwiek ziem ani sysze nie chcia, przyznawa poddanym mazowieckim prawo apelacyi od sdw ksicych do krlewskich, powoywa pospolite ruszenie mazowieckie, domaga si podatkw.
Lukas/. Watzelrode, biskup warmiski, kiedy by w Wilnie w lutym
1503 r, dawa nawet jakie tajemne ostrzejsze rady: prawdopodobnie
chodzio o zabranie warszawskiej ziemi na rzecz Zygmunta.
Wrd takich okolicznoci, jakby prawdziwe zrzdzenie l<sn
otwierajce drog wyjcia, przychodzi na rad senatu w Lublinie
wie o nagej mierci niestarego jeszcze Konrada
28 L0 L50
.

Krl

postpuje

konsekwentnie,

Kncyklojiedya polska. T. V,

cz.

I.

ntychmiasl

posya

Mazowszanom
41

642

HISTORYA POLITYCZNA

stanowcze wezwanie do zoenia hodu, pod zagroeniem cigania

opornych za zbrodni obraonego majestatu. Tymczasem znowu

si stao, jak sobie yczy krl. Moda wdowa, kobieta mskiego serca, owiadcza, e posw koronnych przyj nie moe,
albowiem znajduje si w drodze do krla. Jakie tam wpywy dziainaczej

ay w

wzgldy

wstawiennictwa, o tern bliej nie

tu o pozyskanie Radziwiw dla
skoczyo s.i wszystko na sejmie
do,
polityki litewskiej krla
nietylko
Czerska, ale wszystkich ziem,
na
infeudacyi
piotrkowskim
maoletnich
za zoeniem kwoty
posiadanych przez Konrada, na rzecz
Koronie, jakie

wiemy: prawdopodobnie chodzio

ale przynaj30.000 dukatw (14/3 1504). Mazowsza nie cignito

mniej w. mistrz straci pomocnika, a Korona zyskaa pienidze;

mona si byo

tern

nawet

swobodniej zwrci ku Prusom.

silnym naporem, a moe
w. mistrza, ksicia Fryde-

umar w chwili, kiedy

orem, chcia zmusi do hodu

Jan Olbracht
i

ryka saskiego. Elekcya cika wojna moskiewska przerway wszystko.

Pierwszy sekretarz krlewski, pniej kanclerz, Jan Laski, postawi
i

zaatwianiem spraw biecych trzyma w zawiemistrza. To si udaw ao: w. mistrz bardzo

szeniu
gorliwie dawa zadouczynienie w zatargach granicznych. Dopiero
w sierpniu r. 1503, a wic ju po wojnie moskiewskiej, zawiera pose
krlewski, ksidz Mik. Bartnicki, w Krlewcu umow, moc ktrej
w. mistrz iiie bdzie inaczej wezwany do hodu, tylko przy poredniza poprzedniem uwiadomieniem na 58 ty
ctwie posw saskich
Wychodzi tedy wielkie poselstwo z Lublina pod
naprzd.
Ini
przewodnictwem Mik. Lubraskiego, kaliskiego wojewody, z wezw
wprost zasad:

nowe zamysy w.

niein w. mistrza

poniewa

do

zaproszeni

hodu na sejm styczniowy

s ju

w kilkutygodniowy

jest

posowie sascy

termin

piotrkowski

r.

1504.

poniewa zachowany

poprzedniego uwiadomienia.

umylnie do Piotrkowa,

nie

Ale

chcc uka-

iowie sascy nie przybyli

posowie krzydw o hod poddawa wpywom sejmu polskiego
do zapowiedzianego przyaccy /.as uzyskali odwleczenie sprawy
jazdu krla do Prus.
Nie dla sprawy krzyackiej wybiera si jednak krl do Prus,
bo w. mistrza mia prawo wezwa take do Polski, ale ze wzgldu

na swoich

bardzo

obniyo powag Korony w

Prusiech krlewskich:

mistrza

impono-

wprowadzone przez Fryderyka saskiego: naleyte

dobre Bady, bezpieczestwo po drogach lej
zamkw,
nie
udu powstaway skrupuy religijne przy spowiedzi, czy krl susz-

way
t

wasnych poddanych. Odmwienie hodu przez w.

porzdki,

posiada, czy

zakonnego. Powsl

ije

wierni jemu nie

proj< ki

pod

kltw

za zabr dobra

pocigajcy: zjednoczenia Prus. W. mistrz

FKYDBRFK PArE! ALKKSANDER

mia zosta ksiciem niezawisym

a reszt Prus

otrzyma

643

1492-1506

odzyska Malborg, Elblg-

jako lenno.

by Pawa

Projekt to

Sztum

de Watt,

kanclerza krzyackiego; ukasz Watzelrode o nim wiedzia, ale czy

go przyjmowa, wtpi susznie naley. On pragn podniesienia
biskupstwa warmiskiego do godnoci metropolii obojga Prus radzi
krlowi tak dobrze urzdzi Prusy krlewskie, iby to pocigao poddanych krzyackich
zatem chyba inaczej wyobraa sobie zjednoi

Podstaw

czenie.

tego dobrego urzdzenia

miaa

by

wspomniana

ju w

Olbrachtowskich dziejach ordynacya pruska; prcz tego

dano wykupna zastaww, przyznania pac urzdnikom, urzdzenia
trybunau, zaoenia gymnasium, wreszcie usunicia Szafraca ze
starostwa malborskiego. Za to pozwalali Prusacy na pew ne przea-

manie partykularyzmu pruskiego, tak aby starostwa dzierawy dbr

krlewskich byy nawzajem dostpne Prusakom Polakom, tak w P.rusiech, jak
w Polsce, czynili nawet nadziej uchwalenia poborw.
"Byy o to wszystko ukady na sejmiku lipcowym malborskim r. 1503,
ale nie doprowadziy do niczego, poniewa posowie krlewscy nie
mieli zupenego penomocnictwa
w myl yczenia panw krakowskich dali, aby przynajmniej ordynacya przeprowadzona bya na
sejmie walnym. Koniec kocw jeszcze nawet obedyencya nie bya
i

zoona

krlowi przez stany pruskie.

Wyprawa krlewska do Prus wyruszya tedy przedewszystkiem

pod hasem postawionem znowu przez askiego: prius domi quam
foris ordinem ponamus. Dnia 2 kwietnia 1504- by krl w Toruniu
rozpoczy si dugie narady nad zoeniem posuszestwa. Prusacy
dali naprzd zaatwienia ordynacyi, wreszcie zgodzili si na zoenie hodu poddaczego za sam obietnic krlewsk pomylnego
i

zaatwieni;) ich spraw, z zastrzeeniem,

bd

gdyby

krl nie

dotrzyma,

obowizani dotrzyma obietnice Odnosio si to

zapewne do poborw
a wic zamiast obedyenoyi mieli inny atul
w rku. Po przyjciu hodu w Toruniu odbiera go krl w Malborgu
maja stan w Gdasku. Przyjcie w Gdasku
Elblgu, wreszcie

to

oni nie

i?.">

byo nader

uroczyste,

giem, zapatrzony

dawao

\\

uczty, to krl,

awy

okazae

serdeczne: krl sta

dugo nad

morze, tak samo potem krlowa;

to

znowu krlowa przyjmowaa

lo

brze-

miasto wy-

panie

radj

z niemi od poudnia do wiczoraet. Pyy to

chwilo
w yciu krlewskiej pary. jak w o
zdaje si najpikniejsze
nidla kadego krla polskiego poby w Gdasku nalea o
i

/.

"Weselia si

..

wspomnie. Dnia 2 czerwca zasiad krl na ma

przyjmowa hod od miasta, poczem
przed dworcem Artusowym
eja Zimermana, ob
pasowa na rycerza burmistrza gdaskiej
dem
len
>Matzke mil
gulden Pelt2
darzajc go zh
niejszych

644

STO KY A POLITTCZMA

II I.

rk

odtd zwali rodacy, szed zawsze na

krlowi mia
Aleksander
w
Gdasku
tedy
swojego regius homo 1 ).
Ale poza tern zoeniem hodu sprawy pruskie mao postpiy
naprzd, tak w Toruniu, jak
przy kocu pobytu krlewskiego
w Prusiech, w Malborgu. Krl
poborw, Prusacy domagali si
ordynacyi
zaatwienia swoich potrzeb. Z tych spraw trybuna uninie uznaj adnej innej apelacyi,
cestwili Gdaszczanie, owiadczajc,

jak go

da

Wogle nic nie przyszo do skutku, prcz

usunicia Szafraca a zamianowania starost malborskim Ambroego
pisze niezadowolony ukasz
Pampowskiego. Fecit quem voluit
nie zosta mianowany indigena.
o krlu; Prusacy krzywili si,
okrelali ten wypadek jako wyjtek, ale z czasem nabrali zaufania
dzielnego Pampowskiego. Przyczyn gwn, dlado rozumnego
czego sprawy pruskie tak mao postpiy naprzd, bya rozterka
midzy panami koronnymi a pruskimi, ktrzy dali obrady exclusis
prcz apelacyi do krla.

consiliariis regni.

opornie szy

ukady krzyackie.

Toruniu
penomocnicy krzyaccy ponowili trzy artykuy
posowie sascy
swoje z czasw Olbrachta, dali jeszcze nawet czwartej zmiany
w tekcie pokoju toruskiego: aby ewentualne nabytki pruskie w.
mistrza nie przechodziy na Koron. Wezwany do Malborga w. mistrz
do zoenia hodu nie zjawi si, zasaniajc si powoaniem cesarw. mistrz
skiem na sejm Rzeszy. Powtarza si za Schiitzem,
uciek przed hodem do Niemiec, jednake niema ladu, aby w tym
w tern usuwaniu
To za jest pewnem,
czasie opuszcza Prusy 2
przyja za
si od hodu by w. mistrzowi pomocnym ukasz
nie bezdaleko idca, jak na poddanego krlewskiego, zwaszcza
Jeszcze

bardziej
i

).

interesowna.

Sprawa krzyacka rozwijaa si odtd na drodze dyplomatycznej

Rzymie, gdzie szukano przeciwwagi przeciwko knowaniom cesarza Maksymiliana. Ju oddawna starano si o potwierdzenie pokoju
toruskiego w kuryi apostolskiej, podobno w r. 1502 rzecz byaby

ju

dosza do skutku, gdyby

nie przeszkodzi

ostatniej chwili pro-

podjto spraw z wielk energi na

nowo, przeznaczony zosta na posa najzrczniejszy dyplomata polski
wczesny, ktry ju raz z wielkiem powodzeniem w Rzymie posowa: Erazm Cioek, podwczas ju biskup pocki. Niezwykle
wielkie projekty miecia instrukcya Cioka: dla celw skutecznej
obrony od pogan miay by przyznane krlowi rozmaite dochody
kurator

'i

Zakonu.

r.

1503

Scriptorea rerum Prusa.,

Pot. Zeitschrift

!'.

t.

V, 449.

Osch. Ermlands,

t.

ilSGO), sir;

436 (A. Thiel).

FRYDERYK PAPEK! ALKKSANDKR

645

1492-lSO

kuryalne, a nawet po czci

dochody klasztorne w Polsce, znaczne
obrocw a nawet osadnikw
odpusty w celu cigania na
z zachodnich krajw, subsydya weneckie, wreszcie uzyskane by
miao potwierdzenie pokoju toruskiego. Do dyspozycyi posa przei

Ru

znaczano 10.000 dukatw, a gdyby chodzio o przeniesienie Krzyazapewne z pienidzy mazowieckich.

kw poza Prusy, drugie tyle
Wyjecha Cioek z Krakowa 20 grudnia 1504, audyency za mia
w stolicy apostolskiej 15 marca 1505. Jakkolwiek nie zostay osignite tak daleko idce ideay, o jakich marzono, to jednak przy-

zna

trzeba,

skutek poselstwa

wwczas na Polsk

by

nadzwyczajny,

rg obfitoci

taki

ask

wysypa si

apostolskich,

jak nigdy

ask duchowOprcz licznych odpustw

nych przyznane zostao krlowi witopietrze z Polski na lat 10 i dow Kachody jubileuszowe z caej pnocnej Europy na lat 2, tak
miecu pozostaa trwaa pamitka z tych czasw w postaci baszty
Juliusza II
wielki mistrz za otrzyma bardzo stanowcze wezwanie
ani przedtem ani potem.

do niezwocznego zoenia hodu!

Cioek wrci do Krakowa 15 listopada 1505, na wiosn za
r. 1506 zjawi si w Krlewcu pose krlewski z ponownem wezwaniem do hodu na podstawie upomnienia papieskiego. Jednake w:
mistrz ju by znacznie przedtem odbi skutecznie cios, z Rzymu wymierzony. Ju w lipcu r. 1505 przedoy na sejmie Rzeszy w Kolonii

memorya
do papiea

protestujcy;

cesarz

by

elektorowie

pisali

obronie jego

papie zaniecha dalszego przynaglania w. mistrza.

takich warunkach wezwanie do hodu, cho
upomnieniem papieskiem poparte, wielkiego wraenia w Krlewcu
Wywoa nie mogo
uoono si tylko co do dalszych rokowa.
Rokowania te odbyy si w sierpniu r. 1506 w Malhorgu pod przewodnictwem ukasza
Pampowskiego, a szy bardzo rozwlekle
a skutek

taki,

by

wyjaniony, kiedy
nadesza wiadomo o mierci krlewskiej przerwaa ukady. Wielki
mistrz wobec bezkrlewia myla ju tylko o obronie
organizowa
uzbrojenie kraju. Ze strony Polski wszystkie rodki byy wyczerpana
to jedno stao si tylko jasnom, e bez uycia ora tej sprawy /.a-

opornie. Jeszcze ani jeden punkt sporny nie

i

atwi

nie

mona.

Rzdy

sobne, ale przynajmniej pod

Aleksandra do uycia

wzgldem prawnym

ora
nie

nie

byy

spo-

/ustawiy sprawj

gorszym stanic, jak j objy.

Odnosi si to w jeszcze wikszej mierze do Prus krlewskich.
Ju samo monitorium papieskie, jeli nie wzruszyo w. mistrza, t<>
uspokajao przynajmniej sumienie poddanych krlewskich. \ cisami
penomocnicy, ktrzy nie mogli dojd do niczego z K
ni, uo
yli
Prusakami, mimo mierci krlewskiej, multae ordinationes
pruskiej

/.

646

HISTOKYA POLITYCZNA

(w Malborgu 18 wrzenia 1506) x Uregulowano sdownictwo

wybr sdziw, ustanowiono apelacy, pace
urzdnikw, obron Prus
taksy na towary. Do prawomocnoci tych
uchwa brakowao, choby nawet ze stanowiska odrbnoci pruskiej,
potwierdzenia krlewskiego, ktrego dotychczas nie znamy. Atoli nie
ulega wtpliwoci,
wielka
tych postanowie wesza w ycie,

et salubres constitut.iones

).

cz

bya przejta

skoro

do

najbliszej

konstytucyi

Zygmunta

pruskiej

program pruski askiego: aprilis domi quam foris ordinem

ponamusK, by dopeniony wiernie i zostawaa dobra podstawa dla
tak

nastpcy.

4. Sukcesya.
historyi krla Aleksandra miasto Mielnik,
jakkolwiek obdarzone wanie przeze magdeburgi, ma fatalne znaczenie.
Tam to Aleksander w r. 1501, idc wstecznym ruchem na
zachd zamiast na wschd, przegra wojn moskiewsk, tam te 23
.

25 listopada tegosamego

przywileje. Jeden z nich

roku

to akt unii, ktry

dziedzictwa na Litwie, drugi

byway

wyda musia dwa

stopy menniczej

posuwa naprzd

wicej on

tak niczem

krpujcy w

nie-

wadz

sposb

pozbawia Jagiellonw

to akt senatorski,

krlewsk.
Rzeczywicie akt unii miel n ck

no

upokarzajce

nie

jest,

ej przez

czno

jak tylko

uni

jedn

tylko wspl-

obu narodw.
osobist;

Ale

przypusz-

jakim zawizku

unii parlamentarnej rozwiewa komentarz

jakim jest mowa askiego na sejmie litewskim w Brzeciu
r.
1505 wygoszona. Tam to owe wsplne rady przedstawione s
jako rzecz okolicznociowa, w razie obrony od nieprzyjaciela, albo
w razie sporw midzy oboma pastwami; nawet przy elekcyi PoLitwini oddaj odrbne w-ota, ktre si zgodzi powinny.
lacy
\\s/.\>tko wanie w tej elekcyi kulminuje, wolnej elekcyi wsplnego

czenie o

do

tej unii,

adnych zastrzee na korzy rodziny

pana. bez

krlewskiej.

Bo

chyba taki frazes,

to wszystko ma wyj na rozszerzenie chway
najjaniejszej rodziny krlewskiej , za dostateczne
obu narodw
i

zastrzeenie uwaany by nie moe. Lepsz okazaa si ta furtka.

pene stany litewskie maj wyda potwierdzenie
jak zostawiono:
tego aktu, obecnie tylko przez delegatw wystawionego maj wy-

da

t.

z.

Akt

idcym,

rewers ay

unii.

senatorski take w Mielniku wydany

jest

tak

daleko

ustanawia jakby tylko jakie wieczne bezkrlewie, albo

jak sta

niebytno krlewsk. Krl jest tylko przewodnikiem senatu (princeps); tylko to sta si moe. co uchwali senat, ktry si
sam sdzi, ktremu podlegaj starostowie, ktry
sam uzupenia
i

Corpus

iuria Pol.

III,

1-10.

FRYDERYK PAPER ALEKSANDER

I

647

1492-1506

uwolni moe wszystkich poddanych od posuszestwa krlowi. I tutaj

jedno tylko pozostaje wyjcie: krl, przyrzekajc wyda akt mielnicki
w czasie koronacyi pod pieczci krlewsk, zastrzega sobie
odpowiedniego tych artykuw powikszenia i umiarkowania .
Znajc usposobienie Jagiellonw, odrazu przypucimy,
oni przemyliwali nad pozbyciem si narzuconych im w chwili potrzeby wizw. Jako reakcya nie daa dugo na siebie czeka
przeciw unii, a raczej przeciwko wolnej elekcyi, wybuchna natychmiast. Wadysaw w swojem i Zygmunta imieniu zakada w grudniu
r. 1501 w Krakowie przez osobne poselstwo protest przeciwko nowym zapisom z Litw i utrzymuje go wobec posw polskich,
ktrzy na pocztku r. 1502 do niego z usprawiedliwieniem przybyli.
Wadysaw wybr Aleksandra przyjmuje jako fakt dokonany yczy
bratu szczliwego panowania, ale
miar zgodzi si nie chce
na naruszenie swoich
brata praw dziedzicznych na Litwie.
tedy zaspokojenia Zygmunta: naprzd oddania mu rzdw
litewskich, potem dziau na Litwie, potem gubernatorstwa Prus.
Posowie polscy odpowiadaj odmow nie: Aleksander zgadza si tylko
na takie zaopatrzenie Zygmunta, jakie bdzie mg uczyni bez swej
bez uszczerbku praw pastw swoich. Skoczyo si na
niekorzyci
zabezpieczeniu Zygmuntowi 30.000 z. wg. na dobrach Kazimierz,
Olsztyn
Biecz (w Krakowie 31 marca 1502)
ale zobaczymy
to byo tylko zaatwienie tymczasowe,
Jaw dalszym cigu,
giellonowie nie odstpili od swego. A take i to nic nie zmienio
Zygmunt, ktry od Wadysawa w r. 1499 dosta Gogw
sprawy,
a w r. 1501 Opaw, jeszcze w 1504 r. z rki starszego brata otrzygubernatorstwo caego lska.
muje Luyce
Przeciw aktowi senatorskiemu nie tak prdko podniosa si
Wprawdzie krl aktu pod pieczci majestatu nie wyda,
reakcya.
ale, wybierajc si na Litw, naraajc Koron przez czas duszy
na niebytno krlewsk, pozostawi wolny bieg rzeczom. A tym-

mono

bd

adn

da

czasem

rzdy

senatorskie skompromitoway si samo

to

gruntowniejszy sposb... Sejm koronacyjny krakowski uchwali

naji

po-

pospolite ruszenie
bicie monety
poselstwa, krl wyda
w Korczynie, w Lurozporzdzenia wykonawcze w Sandomierzu
blinie jeszcze sam wyprawi poselstwo do Turcyi, ktre przynioso
wszystko
rozejm (ob. str. 620). Ale po/a fcem nic si wicej nie stao

datki

niedbalstwo. Zrazu szy podatki, ale rozdrapypopsuy chciwo

wano je zapomoc kwitancyj czyli asygnat, tak e zabrako pienidzy na zaciinych onierzy, na bicie monety, nawet na poselstwa.
A gdy ju nic nie byo do zyskania, owszem trzeba byo pon
koszty, panowie senatorowie nawet na narady zjeda si nie chcieli.
i

648

UISTOKYA POLITYCZNA

ukady wooskie, wymykali si Litwinom, dajcym w myl

zapisw unii pomocy. Powaga rzdu podupada zupenie, szlachta
zacza si ociga z podatkami, pospolitego ruszenia nie zwoano
z obawy, aby nie zawiodo. Nastpi haniebny napad Tatarw, sigazabr Pokucia przez Woochw
jcy
do Opatowa (23/9 1502),
(por. str. 640). Epilogiem za tych wietnych rzdw to wasnorczne
wiadectwo ubstwa: senat nie widzi innego ratunku dla rzeczypo
spolitej. jak tylko rozpaczliwe wezwanie krla do powrotu.
lucy to byli ludzie? Przedewszystkiem sawetna dwjka, ktra
w nadziei korzyci Aleksandra wywyszya: lekkomylny kardyna
zarzut roztrwonienia pienidzy jubileuFryderyk, na ktrym
szowych, zebranych przy kocu rzdw Olbrachta, nade ty a chciwy
kanclerz, ktry jeszcze
Krzesaw z Kurozwk, biskup kujawski
podczas bezkrlewia kaza sobie zwrci dobra, skonfiskowane bratu
Piotrowi (niegdy podskarbiemu) za nieporzdki monetarne. Kasztelani krakowsk dziery Spytek Jarosawski, ktry si nigdy nie
odznaczy ani na wojnie, ani w poselstwach, ale swojej korzyci
zaniedbali

ciy

zawsze pilnowa, wojewod krakowskim marszakiem kor. by Piotr

Kmita, ze znanego rodu warchow, sandomierskie wojewdztwo, ba
lwowskie, piastowali Tarnowscy, Jan Feliks i Jan Amor,
nawet
i

zwolennicy wolnej elekcyi.

Kiedy, jak mwi kronikarz, dwaj wymienieni powyej dostojduchowni nie mogli si dugo cieszy korzyci nowego panowkrtce pomarli (1503) x skorzysta Aleksander z tego mowania
mentu, aby odwiey episkopat polski. Prymasem zosta osiwiay
w ustawicznych poselstwach arcybiskup lwowski Andrzej Ra Boryszowski, na biskupstwo wocawskie postpi Wincenty Przerbski,
pockie za po nim otrzyma Erazm Cioek. Wwczas to kanclerzem
zosta dotychczasowy pierwszy sekretarz Jan Laski, z pominiciem
nicy

),

podkanclerzego Macieja Drzewickiego, ktry

by take

o sprzenie-

godnociach wieckich
czasie bezkrlewia.
si sposobno. Tutaj mg Aleksander zwolennikw jagielloskich doprowadzi najwyej do wojewdztwa sandomierskiego, a to w osobie zasuonego hetmana Mik. Kamienieckiego
(1505), ktry te mimo zabiegw Spytka zatrzyma starostwo krakowskie. Na Rusi popierali Jagiellonowie panw z Chodcza, w Lubelskiem Mik. Firleja, ktry sta si wkrtce ozdob rzeczypospolitej,
w Wielkopolsce Ambroego Pampowskiego, ktry by starost gen.
Zygmunt
wielkopolskim, a pniej malborskim starost. Mia take
wierzenie

nie tak

posdzony

rycho

trafia

Fryderyk

')

gallicot

umai wedug

Krzesaw umar

Miechowity li marca 1503 ex pernicioso morbo

kwietniu

b.

r.

FRYDERYK

ALEKSANDER

PAPEE'.

649

1492-1506

w Gogowie

rezydujcy, wybitnych zwolennikw w WielkoLubrascy, Leszczyscy, Kocieleccy.

Ot to by pierwszy krok: powoanie nowych ludzi
drugim
krokiem byo powoanie warstw nowych. Nie zaniedba Aleksander i mieszczan wzywa do narad
ale przedewszystkiem od-

sam,

polsce, jak

woa

si wzorem

brata do

ogu

szlacheckiego.
Zaraz po
srogim najedzie tatarsko- wooskim posya na sejmiki ruskie, a potem
na maopolski sejmik, obszern ordynacy obrony Rusi z powoaniem do pospolitego ruszenia warstw ludowych. Sejmik maoojca

w Wojniczu, zgromadzony w dniu 8 maja 1503. przyjmuje

zapaem ten projekt; wprawdzie go nieco obnia (co 10-y chop

polski
z

zamiast co 5

go),

da

ale

rozszerzenia go

na wszystkie ziemie na

da

przecig lat trzech

surowego karania zaniedbujcych obowizek
wojskowy
podatkowy. Starostowie obowizani s do pilnej kontroli,
do gorliwego strzeenia bezpieczestwa wewntrznego; powinni by
uposaeni
osiadli stale w powiecie. Wielkopolska mniej ofiarn si
okazuje, ale daje dobitny wyraz swojej niechci ku monowadcom
w rozlicznych skargach na panw, a pochwaach dla gen. starosty
(Pampowskiego). Jak
bya powaga senatorska, wiadczy fakt,
w r. 1503 sejm w nieobecnoci krla zupenie si nie uda; natomiast sejm nastpnego roku (luty 1504), na ktry krl sam przyby,
a szlacht do licznego udziau zachca, by dobrze obesany
powzi uchway oligarchom niepodane. Uchwalono wysokie podatki
bez jakichkolwiek uwolnie, uchwalono wzmocnienie
uporzdkowanie urzdw nadwornych (marszaek, kanclerz, podskarbi) a przedewszystkiem ograniczono znacznie dalsze zastawianie dbr koronnych, na ktrem si bogacili magnaci.
elekcya
Kiedy tak ju
przywilej senatorski znacznie byy
podkopane, wystpuje znowu na porzdek dzienny sprawa Zygmunta
dochodz do skutku, po podry
teraz ju na pierwszy plan
">04).
pruskiej, umowy familijne krakowskie (lato
jesie
umowa finansowa z dnia 29 padziernika 1504 (zwrot dugu
I tutaj
w kwocie 15.000 tl.) jest tylko zewntrznym tymczasowym wyrazem, jakkolwiek ju w niej jest silnie zaakcentowana ewentualno
uzyskania jakiejkolwiek korony krlewskiej przez Zygmunta. Waciwa rzecz sza o wiele dalej. Pose Zygmunta, Rafa] Leszczyski,
pojawi si w Polsce: na radzie senatu lubelskiej (1503), na sejmie
i

ma

piotrkowskim,

ksicia na Litwie,

Prusiech (1504),
na

da

znowu

zaopatrzenia -w

Mazowszu, albo w Prusiech.

Z tego wszysl

kiego rada koronna jeszcze

najprdzej przychylaa si do gubernaWiemy ze rdei pruskich wiarogodnycb,

torstwa pruskiego.
Jagiellonowie gubernatorstwo pruskie uwaali jako pewnego rodzaju

650

HISTORIA POLITYCZNA

zakad, zabezpieczajcy Zygmuntowi uzyskanie korony krlewskiej.

Air
panowie krakowscy nie byli w ciemi bici: jako warunek gubernatorstwa postawili cesy praw litewskich Wadysawa i Zygmunta,
tudzie wyjednanie u Litwinw rewersaw unii, t. j. cbcieli sobie
zabezpieczy woln elekcy wspln.
i

Tymczasem musia projekt gubernatorski w Prusiech samych

na ze przyjcie, bo wanie podczas podry pruskiej pojawia si po raz pierwszy ju cakiem wyranie zamiar oddania
Zygmuntowi w. ksistwa litewskiego
co zreszt lepiej paraliowao elekcy. Wprawdzie umowa o Prusy przysza do skutku
ale w duw Krakowie na warunkach przez panw podyktowanych
szy by ju Aleksander daleko poza tym etapem. Zaczyna si gorliwe
zjednywanie Litwinw z oparciem o Michaa Gliskiego
o Radzinatrafi

wiw. Wyrazem

ksit

akcyi jest uczta trzech

tej

litewskich u Zyg-

munta w dniu . Michaa r. 1504, a przedewszystkiem brzemienne

w nastpstwa odjcie Lidy Jurowd llliniczowi, ziciowi Zabrzeziskiego.
ciotecznemu bratu Gliskiego 1 ).
Wszystko to zakbio si na sejmie litewskim

a oddanie

jej

w Brzeciu

Nadesza cesya Wadysawa, ale tylko na rzecz

obecnoci,
a Zygmuntowa cesya nie nadesza nigdy.
unii
wykonaniem
krla kanclerz Laski przemawia oficyalnie za
a tymczasem u krla zwolennicy unii: biskup Tabor, Zabrzeziski

(1215/3
Zygmunta

1505).

sprzeciwili
w nadzwyczajnej nieasce, tern bardziej,
podstawie przywileju ziemskiego z r. 1492) odebraniu Lidy
Gliski doJest to zapewne pniejszym wymysem,
Illiniczowi.

Kiszka

si

(na

radza Aleksandrowi potopienie przeciwnikw w Bugu, ale to jest

biskup wileski musia si z rady usun,
rzecz niewtpliw,
a Zabrzeziski straci miejsce w radzie przez odjcie wojewdztwa
marszakostwa. Wojewod trockim zosta syn wojewody
trockiego
wileskiego
kanclerza, Mikoaj Mikoajowicz Radziwi. Przeciwnicy

unii

maj stanowcz przewag: rada litewska odmawia

wersaw
wiaj si

unii

unia mielnicka upada. Panowie koronni wstanakaniaj jeszcze krla do dalszych ukadw

za Litwinami,

rewersay,

wysuwaj wobec trudnoci

Zygmunta

Czech
Jakie partykularne narady
dla

brzeziskiego.

si

re-

ale

to

wszystko

monowadcw

zwoane pod jesie

rozpdza

je

pruskich
jest

r.

gubernatorstwo

ju stracon spraw.

litewskich

partyi Za-

1505 do Nowogrdka, nie udaj

najazd Tatarw krymskich.

tych trzech ksitach domyla si Finkel: M. Gliskiego, M. Zadawskiego z Mcislawia Jerzego Holszaskiego, syna kaszt, wileskiego. Kuzyn
Gliskiego nazywa] si And. Droda.
)

FRYDERYK PAPEK ALEKSANDER

:

651

1492-1506

Nastpuje po Brzeciu pamitny sejm radomski w kwietniu

maju r. 1505, ktry jest walnem pozyskaniem szlachty, a donios
klsk partyi senatorskiej. Jest w konstytucjach radomskich uporzdkowanie sdownictwa, z wyborem sdziw przez szlacht, z odgraniczeniem sdw duchownych, jest bardzo silne zaostrzenie w ciganiu rozbojw, jest przymus osiadoci starostw pod kar zoenia
z urzdu, s wreszcie
niesprawiedliwe dania szlacheckie, wykluczajce plebejw od dostojestw duchownych
chocia z ustpem
postpowym, ktry nie zakazuje mieszczanom zakupna dbr ziemskich, a tylko zastrzega
wojenn. Ale co najwaniejsze, co
stoi na czele caej konstytucyi, to sawny artyku nihil noc/: nic
nowego nie ma by ustanowionem bez wsplnego przyzwolenia
i

sub

panw rady

posw

ziemskich. To

jest ostateczna organizacya

w pastwie decydujcego.
Zwrcono uwag na to,
prcz konstytucyi trwaych radomskich s take konstytucye tymczasowe na czas
do najbliszego
sejmu,
e te maj na sobie jakoby pitno senatorskie. Jednake s
one conajwyej kompromisem midzy senatem a szlacht, bo zawieraj z jednej strony zaostrzenie korzystnych dla szlachty artykuw, a z drugiej strony zastrzegaj udzia senatu w wykonaniu tego
zaostrzenia, a take w obsadzaniu urzdw dworskich
w zwoaniu
pospolitego ruszenia. A przytem, jak byy ustawami tym czasowe mi,
tak niemi
pozostay
nie weszy w skad statutu.
Bo to przypomnie naley,
na sejmie radomskim przysza take do skutku
izby poselskiej jako czynnika

kodyfikacya

praw,

podana

dla

ogu

twierdzenia rozmaitych zwyczajw

szlacheckiego,

prcz za-

przepisw prawnych, wydano

na nim statut: Comrnune Regni Poloniae privilegium. W tym Statucie

senatorski mielnicki nie znajduje pomieszczenia
prze-

przywilej

w niepami

chodzi

raz na

zawsze.

rzecz charakterystyczn,
polityka zewntrzna wczesna
stosowaa si do wewntrznej, usuwajc jakby do czasu trudniejsze
przedsiwzicia. To mona byo ju zauway w spraw u- pruskiej,
to samo wystpuje take w wooskiej spraw
wa wooska
mimo
1503
Pokucia
zaboru
sprbowano
tak ju w r.
stana, e
jeszcze ukadw, ktre powierzono Mikoajowi Firlejowi przy poswojem wystpirednictwie posw wgierskich
Firlej
honor
nioni w Czerniowcaoh 2 listopada 1"><>."> uratowa Pokucie
Jest

Polski.

czy.

Powoujc
nie

sit-

przystpi

na jaki program w
do

rozgraniczenia,

oddane w rce urzdnikw krlewskich,

grob
dajc

Woocha, am probami Wgrw,

tylko na

rce

Wgru

Budzie uoony, owiad

pki Pokucie mc bdzie

Nie dal

sio

zmikozy

opuci] Czerniowce, -ka

Polska pierwsza w
owiadczenie,
i

652

BISTOKYA P0L1TYCZHA

Jako Wadysaw

poredniczy

dalej; nawet
wgierski do
wojny, wskazujc na niebezpieczestwo tureckie. Kiedy sprawa wydala si ju zdesperowana, wystpuje nagle projekt, ktry prawdopodobnie take Wadysawowi przypisa naley: wojewoda Bogdan,
nastpca Stefana, eni si z krlewn Elbiet odstpuje Posyn
kucie Polsce. Ju w styczniu r. 1505 s posowie wooscy w Krakowie z t propozycy, w Radomiu ukady dojrzewaj, na pocztku
opuszczone.
w rzo ni a jestju Pokucie przez
Pokucia
przez zacizawojowaniu
mwi
o
To, co kronikarze nasi
nych onierzy polskich, tyczy si tylko pewnych szczliwych poo odzyskaniu Pokucia orem mowy by nie
tyczek obronnych

nfe rozpocznie.

kiedy

Stefan

lipca

gorliwie

1504 umar, nie

dopuci

krl

Woochw

Na sejmie lubelskim przychodzi do skutku 10 lutego 1506

ktry zastrzega biskupstwo aciskie na Modawii,
formalny ukad
caemu
jej dworowi przyznaje prawo rzymsk wiar
a krlewnej

moe.

),

wyznawa

mnoy. Co si

tyczy hospodara

poddanych

jego,

si na Ducha w.; w kadym razie jednak wyprawi

Bogdan poselstwo do papiea z zapewnieniem udziau swego w obroPawa miao si zjawi
dniu w. Piotra
nie chrzecijastwa.

rzecz wskada

Suczawie dla oznaczenia dnia lubu i uoenia

wiana. Jednak do tego nie przyszo wskutek choroby krla, a pewnie
miaa oparcie zrazu w matce, a pote oporu Elbiety; zdaje si,
tem w Zygmuncie.
W' jednym tylko kierunku, tym, ktry przypomina Aleksandrowi
przecie przyjdzie
najlepsze porywy lat modszych, zdawao si.
do czynnej akcyi. Chodzio o uprzykrzonego wroga, Mengli Gijego czarnomorskie kryjwki. Kiedy Szach- Achmat po klsce
reja,
schroni si do
swojej nie mg uzyska od Nogajcw pomocy
pastwa Aleksandra, umawiano si z nim w Brzeciu w Radomiu
u wspln przeciw Mengli Girejowi wypraw. Krl w 2.500 Polakw
tyle Litwinw mia stan we Lwowie albo w ucku, Nogajcy
przysali nawel 80 posw na Litw jako
obiecywali pomoc
poselstwo polskie

i'

Tymczasem znowu brak piena wojn

zacini zamiast
pustoszyli dobra koron nr: schorzay krl le rozpaczliwe memoryay
do sejmikw do synodu duchowiestwa, krelc w wymownych so-

eskort powrotn dla S/.ach-Achmata.

nidzy zniszczy wszystko

sprawi,

wach straszne spustoszenie ziem poudniowych- przez pogan. Gliski

w owym czasie wcale Mengli Girejem zwizanym nie by, owszem

popiera akcy przeciwko niemu 2 ). Wanie przeciwna partya grzeszy
/.

Acta Tomiciana

t.

I,

tym lici.-, ktry

chanem krymskim (Puaski
-'

App.

9.

ma wiadczy
str.

284\

<>

przyjaznych stosunkach Gliskiego

do Gliskiego,

pisze jednak Mengli Girej

FRYDERYK PAPEK ALEKSANDER

:

653

1492-1506

brzydkim kwietyzmem, ktry si na Litwie posuwa

do haniebnej
rady internowania Szach-Achmata
posw nogajskich. Za t cen
obiecywa bowiem Mengli Girej nietylko pokj, ale nawet pomoc
przeciwko Moskwie. Krl to wszystko przyjmowa z niechci: nam
si zdaje, aby ich (t. j. Nogajcw) odpuci... a sami to moecie zrozumie, i posw nigdzie na caym wiecie nie zatrzymuj.
Zbiera si w listopadzie r. 1505 sejm litewski w Grodnie,
na ktrym trzeba si byo znowu Tatarami trudzi, poniewa radomska uchwaa nie zostaa wykonana. Ten sejm, gdyby nie obawa
i

wyraenie anachroniczne, monaby

fikacyjnym. Bo jake

trafnie

nazwa

nazwa sejmem pacy-

na ktrym obok
Zabrzeziskiego zasiada Micha Gliski, na ktrym M. Radziwi (modszy) zatrzymuje wojewdztwo trockie, a Zabrzeziski
odzyskuje marszakowstwo
otrzymuje starostwo grodzieskie (odstpione przez Al. Holszaskiego, wileskiego kasztelana)? Micha
Gliski otrzymuje Turw
Gonidz, Iwan Gliski wojewdztwo kijowskie, Wasyl Gliski starostwo brzeskie; A. Droda zatrzymuje
Lid. Ofiar tego kompromisu padaj Szach- Achmat Nogajcy: krl
dobrych
ju si nie sprzeciwia ich internowaniu; na razie w
warunkach umieszczono Ach mata w Trokach. A po tern wszystkiem
wydany jest po raz pierwszy glejt dla posw wooskich imieniem

Tabora

inaczej

taki sejm,

do

krla

ksicia Zygmunta

).

Podobnie pojednawcz cech, jak grodzieski, nosi na sobie

nielicznym skadzie odbyty
take sejm koronny lubelski, w
w czasie midzy 15 stycznia a 14 marca r. 1506. Sejm zajmowa si
gwnie obron od Tatarw: kasztelan krakowski Spytek, jako \icesgerens, upowaniony zosta do przeprowadzenia, pod bardzo ostremi
podatkw takich, jakie uchwal sejkarami, pospolitego ruszenia
miki. Sejmik nowokorczyski uchwali l 2 poboru, 1 na monet a
na opat zacinych. Zby ten sejm by reakcy senatorsk 8), tego
nie wida: kasztelan krakowski przecie nie mg by pominitym,
ale obstawiony zosta samymi zwolennikami krlewskimi, jak. Mik.
inni.
Kamieniecki, Stan.
Chd cza, Mik. Firlej, Stan. Lanckoroski
Jest te na tym sejmie mnstwo mianowa z partyi krlewskiej.

do

/.

danie szlacheckie o osiadioci urzdnikw odoono co prawda,

ale odoono take
zasadnicze danie senatorskie o ustanowieniu
sposobu elekcyi. Zdaje si, e krl mia oparcie w dobranym
i

przez

siebie

episkopacie,

bo

kiedy

senatorowie wieccy zaczli si

suga Szach-Achmata mwi mu rne

neytie wmietywaja*.
*) Grodno 3 grudniu
-)

Fin kel

1.

o.

sir.

1505, M:itr. Suiiiin.

73

oast.

rzeozy,

I.

III.

imeie
Nr

tebia

2519,

mey

mene

654

HI STORY A

domaga, aby

POLITYCZNA

biskupi nie siedzieli po obu stronach krla, tylko ust-

lewic wieckim, krl owiadczy si za dotychczasow praktyk

nakoni natomiast biskupw do przyzwolenia subsidii charitaiui.
Z Lublina przyby krl okoo czasu wielkanocnego (12/4) do
Wilna, gdzie rozpoczy si wane narady. Zapewne musieli powoani do Wilna radcy pruscy: biskup ukasz starosta Pampowski
stanowczo odradzi projekt gubernatorstwa pruskiego Zygmunta, bo
ju wicej o nim nie sycha. Natomiast uoony w Grodnie kompili

pogbia si:
cigle przy krlu Zabrzeziski
promis trwa dalej
Gliscy, jedni
drudzy otrzymuj aski, Zbrzeziscy
swoimi
zawieraj ugody z Radziwiami, Gliski podpisuje si na nadaniach
i

ze

Ze z samymi tylko Gliskimi nie mona byo

przeprowadzi nastpstwa Zygmunta, pokazao si to jawnie, kiedy
marszaek ziemi woyskiej,
zamianowany wieo starosta ucki
Fedko Januszewicz, kreatura Aleksandra, przysa ajenta swego do
Wilna. Ten ajent mia polecenie, aby w razie rozterki midzy panami a Gliskim co do przyszego wyboru hospodara owiadczy si
tymsamym te kierunku
imieniem Woycw przy panach.
kompromisowym id sprawy tatarskie: Szach-Achmat, ktry chcia
ucieka, przeniesiony zosta do ostrzejszego wizienia w Kownie
rzecz uwagi
Ale
a Nogajcy rozdani na pork midzy panw.

przygotowania do obrony od Tatarw, na wypadek gdyby

godna
Mengli Girej mimo wszystkiego zdradzi, powierzone s nie hetmatylko Michaowi Gliskiemu.
nowi Kiszce
po
Dnia 12 lipca 1506 pisze aski do biskupa ukasza,
uoeniu spraw do dobrego stanu , krl wybiera si do Krakowa.
a tymczasem
Wybiera si z
ze wszystkimi skarbami
Zygmunt ju od marca robi przygotowania do uroczystego przyjazdu. Skierowano si do tejsamej L d y, od ktrej si cala intryga
zacza tutaj pragn krl schorzay na zgromadzeniu panw zorzdy litewskie na rzecz Zygmunta, a dla siebie na tymsamym
moe
zamku wawelskim, na ktrym si urodzi, znale odpoczynek
Tymczasem nawet to mu nie byo danem, aby niejako
ostateczny.
ciep rk odda rzdy litewskie Zygmuntowi. Nastpio gwatowne pogorszenie zdrowia trzeba byo pomyle o ostatnich satestamencie z dnia 24 lipca
kramentach
o spisaniu testamentu.
aski, Radziwi Za1506, na ktrym podpisani s zgodnie Tabor
Gliski, czyni Aleksander jedynym dziedzicem
brzeziski, Kiszka
w. ksiswojej ojcowi z ny w krlestwie
sukcesorem swoim
tewskiem ksicia Zygmunta, po ktrego posano pospiesznego
\ tem
przychodzi wie przeraajca o bliskich ju zagoi

dla Zabrzeziskiego.

on

FRYDERYK

655

PAPEK": ALEKSANDICR 1492-1506

tatarskich
p ywego krla trzeba w lektyce odnosi z powrotem
do Wilna.
Kwietyci litewscy doczekali si gorzkich owocw swego haniebnego z Achmatem postpienia. Gdy Mengli Girej przyjmuje
owacyjnie wiadomo o uwizieniu swego rywala, gdy czyni niestworzone obietnice, tymczasem synowie jego Bity-Girej
BurnuszSotan hulaj na Litwie w okolicy Sucka, posyajc zagony
po
Nowogrdek i Lid. Ten, kto ju od tygodni prowadzi przygotowania obronne, ten te obj
dowdztwo: Micha Gliski; hetman
Kiszka jakoby nagie zachorowa. Mia Gliski przeciwko 12.000 Tatarom 6.000 jazdy, do czego przyczyy si w Lidzie poczty panw
litewskich
dworzanie polscy krla
wszystko razem okoo 10.000.
Dnia 3 sierpnia pod wieczr ruszono z Nowogrdka zachodnim brze.giem Uszy, a 5 sierpnia przyszo do gwnej bitwy pod Keckiem,
gdzie sta kosz tatarski. Gliski rzuci tamy przez bagnist
uderzy z dwch stron na Tatarw. Tatarzy zostali mimo dzielnej
obrony zupenie rozgromieni
wpdzeni na bagna piskie, gdzie tak
tych rozgromionych, jak
wracajcych z rnych stron do kosza ze
zdobycz, zabijano jeszcze przez kilka dni. Carewicze ledwie z niedobitkami wrcili do Krymu; odbito cay jasyr, podobno okoo 40.000
zabrano okoo 30.000 koni. Dnia 12 sierpnia by ju Gliski
ludzi,
w Wilnie pisa tryumfalne sprawozdania.
Blask chway opromieni jeszcze ostatnie dni Aleksandra, ktry,
ze zami w oczach
nie mogc ju mwi, podnis rce do gry
dzikowa Bogu za zwycistwo. Przed rokiem przeszo rozpocza si
choroba krlewska w Radomiu od ataku apoplektycznego, ktry
Aleksandrowi odj wadz w lewej nodze
lewej rce. Stao si to
prawdopodobnie w pocztkach czerwca r. 1505, ju po odjedzie poszukanie powodu w irytacyi, spowodowanej
sw litewskich, tak
i

mow Tabora, nie

e Radom krla

ma

racyi.

Tyle

to

ma

wartoci, co powiedzenie,

pastwo razi paraliem skutkiem ustawy nihil

novi. Przewieziony do Krakowa, poprawi si Aleksander na zdrowiu,
na pocztku wrzenia mg chodzi bez oparcia, a nawel konno
tak
jedzi. Jeszcze w Grodnie ima -i<; dobrze; dopiero w Lublinie nastpio pogorszenie, ''dv krl przyby d<> Wilna, by ju tak chory,
szukano nadzwyczajnych sposobw
Krakowa
jprowadzono
biskup
cudownego lekarza Baliskiego. Widzia go w maju l'
ukasz nazwa idiota Im> nauki. Leczy ani mamazy na poty
jpazmwc
niedoprowadzi do zupenej* bezsilnoci, bezseni
uw ;
przyjmowanie! pokarmw. Laski usun] cudownego lekarza
go jako szarlatana ale wiadomo o zmowie Baliskiego / Gliskim jesl legend, ktra powstaa pniej. Powoany napowri dawny
i

/.

*;

656

BI8T0R7A POLITYCZNA

Bonia, doprowadzi do pewnej poprawy, tak

wyjedzie do Polski. Jak wiadomo, w Lidzie

lekarz, Dr. Maciej z

krl

mg myle

nastpio znowu pogorszenie,

niesiono krla

trzecie

lektyce do Wilna.

ostatnie;

okoo 4

Podniecenie

moci byo ostatnim

mg aski napisa, e

sierpnia przy-

zwycisk

wiado-

przebyskiem poprawy; jeszcze 13 sierpnia

przy asce Boej nie jest dla krla niemoliwem odzyskanie wzgldnego zdrowia
tymczasem 20 sierpnia
o 4 ej rano' zakoczy Aleksander ycie
Aleksander Jagielloczyk by twarzy podunej, o wosach dugich, ciemnych, wzrostu redniego, silnej budowy w kociach
mi-

).

pojtny, pisa, mimo nauki Dugosza i Kallimacha, jak

chopsk, rusk, acin; milczcy, chwiejny, nad miar szczodrobliwy,
niach.

Mao

cho zbiera umia

zyki

byo

ca

grosz

jego rozrywk,

Potomno bya

ostr

mao

potrzebowa; troch muczem dzielia jego upodobanie ona.

dla siebie

jego osdzeniu,

cho

zway

naley,

sd

nim opiera si na dwch wiadkach niebezstronnych, bo jeden

(Miechowita) mia al pominitego medyka, a drugi (ukasz) nie
okaza si ani lojalnym ani bezinteresownym. Szkodzio te Aleksandrowi zestawienie z Olbrachtem, bo ten pod wzgldem zdolnoci
o

daleko wietniej si przedstawia. Nie sdz

przewysza Aleksandra stron etyczn.
licznych
kontrowersyach tego panowania uczciwo, racya stanu, dobro pu-

osobistej

jednak,

dzielnoci

aby

zawsze po stronie Aleksandra, a nie po stronie jego

przeciwnikw. Umia te ludzi dobiera we wszystkich prowineyach, bez wzgldu na pochodzenie,
zostawi Zygmuntowi wietne grono. A tak suszniejsz wydaje si opinia bystrego
kanclerza, ktr cisn w oczy zgromadzonym na now elekcy panom: Obwinia si . p. krla, ale si milczy o tern, jak nieposusznie
si kady sprawia swoj swawol peni i wasnej korzyci szuka.
Mamy po najwikszej czci siebie samych obwinia, bo my stanowimy prawo amiemy prawo.
bliczne,

jest

mono wadczych

')
Obraz choroby wskazuje zdaniem tutejszych profesorw wydziau medycznego na lues, tembardziej. jeli si doliczy bezdzietno Heleny wiadomoci
i

o poronieniu.

Historya polityczna Polski

DK

AU
A2H62
cz.l

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SL1PS

UNIYERSITY

FROM

THIS

POCKET

OF TORONTO UBRARY