Professional Documents
Culture Documents
innAin
iiNi\insriv
jram
KAim.HtN
tlw
oj
Ol-
f/it'
lORONio
//((
\l\l)lll
m\llKSl
http://www.archive.org/details/historyapolitycz02zakr
CZ
OD
R.
1506
II.
DO
OPRACOWALI:
OSKAR HALECKI,
R.
1775.
KRAJEWSKI.
i)/6
/Iz
Ha
FEB
W KKAK.AMK
..,,
5 1S7
Spis rzeczy
Tom
Cze
V.
1.
Str
]-
2)
Zygmunt August
1)
3)
Na
Litwie,
48.
str.
(1548 -1S72),
str. 62.
3)
/.
73.
str. 85.
str.
2)
III
(1572-1632)
124
Dwa
152.
str.
Plany Batorego,
str
154.
Ihv<>r
Batorego
Zamojski,
105
156.
Agitacje przed elekcja., str. 156. Dwie
Byczyna, str. 161. - Dwr Zygmunta III. str. 162.
Walka z Zamojskim, str. 163. - I nja brzeska, str. 166. - Bunty kozackie, str. 169.
Zatarg o Wooszczyzn, str. 172. Zygmunt III
a walka o Batyk, sir. 174.
Przed rokoszem, str. 175.
W Ojna domowa, str. 181.
Polacy w subie Samozwaca drugiego, str. 186. -Klska wooska, str. 197.
Wojna polsko-moskiewska, str. 186.
Przymierze poisko-austrjaikie. sir. 198. Konfederacje wojskowe,
str. 199.
Kozacy, str. 201.
Samowolne wypiawy wooskie, sir.
203.
Spory polsko-moskiewskie wyprawa krlewicza Wadysawa,
str. 203. Prawo.dawie a Kozacy, sir. 213.
Kwestja >l;iska w czasie
powstania i-zeskiego, sir. 215.
Udsiecz Wiednia, sir. 217. - Cecora,
str. 221.
Bitwa pod Chocimem, str. 226. Gustaw Adt)lf. wojna
o Prusy, str. 228. Na wschodnich kresach, str. 242. Sch\fek panowania, ^ti' 246
Zygmunt
III,
sli.
2M
W oj!i;i
MosUwjj,
sir.
'^hii.
lii
246
sli.
2t"><>.
El^kcpi.
kii'|. sir.
8P18 RZEOZT
yj
Str.
Plan odzyskania Szwecji, str. 261. Sejm 1635 r. przygotowojny. str. 265. Rozejm sztumdorski. str 268. Midzy
do
wania
sejm
Spr
o
ca
str.
276.
uspokojfnie,
ich
Bunty kozackio
259.
z 1638
r.,
279.
sir.
winiem
Jan Kazimierz
Francji,
str.
283.
"
str.
Wskazwki
303.
bibljograficzne,
306.
str.
Konopczyski Wadysaw:
308
Wskazwki
bibljograficzne,
1648-1655,
dwr wobec
sir.
str.
Ukres walki
i.
ze Wsctio31.H. Krl
dem
I
.-U.
sl,'.
str.
313.
kraju.
czego,
pruskiego,
Ulrala lenna
336
sir.
338.
str.
wn,'lrz n
e,
Ugoda cha-
Zamieszki we-
Projekt reformy
str.
:-f;2.
elekcja,
str.
367.
lbska
364
Przewaga gminu
Konwokacja
str. 367.
str. 3ti9. Wanie stronI.
Polityka zewntrzna,
Kamieniec
szczebrzeszyiiska,
Buczacz,
375.
str.
str.
374.
Chocim,
Konfederacja go-
str. 376.
U. Pier-
wotna polityka .lana III Sobieskiego, str. 377. Bezkrl\vie, sir. 377. Jan III, str. 378.
Widoki nadbatyckie zakarpackie, sir. 379. - Wojna z Turcj, str. 380. Sejmy 16761679, str.
382. - ///. Lata przej.ciowe 1679-1683, str. 386. Zwrot w poi
Starania
Lig
chrzeiici
- Kozaczyzna. Unja
pisk,
sir.
390.
- AIjans austrjacki,
str,
dyzunja,
Intrygi
392.
str.
389.
brandenbursko-
W jarzmie
/V^.
"Ir
H3.
AiiRUst
(1697
II
Ul
>
\.,
1733)
415
l>ibl|ogr.ilic7.iii',
pniuii inoMaw.ska
ilOmowa nu Litwie,
Hir.
426.
sir
i
415.
KoiiwokatT)a
pokoj karlowiccki,
str.
elekcja, str
424.
str.
Wojna
426.
8 PI 8
RZROKT
VII
Str.
August III
Wskazwki
464
bibljograficzne,
464.
sir.
Elekcja
koronacja,
str.
467.
Oblenie
kowska,
upadek Gdaska,
472.
str.
We
519.
Ustrj
str.
523.
Polityka
narskiego,
str.
'
527.
(1763
Konwokacja,
1775)
str.
533.
531
Elekcja,
gracja konfederacka,
Uzupenienie
str.
576.
Wskazw ki
bibljograficzne,
str.
579.
582
Oskar Halecki
Zygmunt
Stary (15061548).
go
za mimo
to silnie
intelektualnego
ten pozostaje
w zwizku
we
z
wystpieniem, zaraz
leniu
pierwszem pokodziaajcych
postaci,
w dyplomacyi wojskowoci, jak w wewntrznem yciu narodowem. Wszystkie za znajdoway naturalny orodek w niepospolitej osobie wadcy, ktry po czci ju przed wstpieniem na tron,
zwaszcza na swym dworze gogowskim, dobra, pozyska wyksztaci przyszych wsppracownikw.
Sam te Zygmunt Stary, obejmujc pastwo polsko litewskie po dwch starszych braciach w 40ym roku ycia, mia ju za
polityczn tak gruntown, jak mao ktry
sob szko yciow
tak
wa
jako
'
prof. L.
ksi
j duszemu
gogowski
opawski
wskazwek
Za wiele cennych uwag
Finklowi
W. Zakrzewskiemu.
Encfklopedya polska.
pobytowi
namiestnik
na
wietnym
ktro sprawo-
obu
lskw
Tom
V,
cz.
U.
HISTORYA POLITYCZNA
Luycw
Wadysawa. Wyrobi
ramienia brata
wnowaony
charakter,
wytkn
przez
czc
no
dy
partyjne, jakie
mu
Aleksander,
roku, zostawi
zmysu adu
harmonii,
Koronie
mimo
aski, ktry w roli cenzora kroniki Miechowity da pocztek rozwinastpnie legendzie historycznej,
elekcya Zygmunta I nie
przysza do skutku tak gadko
normalnie, jak dawniej sdzono.
Polsce stronnictwo najpotniejszych monowadcw maopolskich, dne bogatego pana
nie uznajce jego praw dziedzicz-
janej
byo mu niechtne. To te mimo braku wyranej kontrkandydatury, mimo silnego poparcia przez Wadysawa czesko-wgierskiego
pozyskania Wielkopolan, Zygmunt, chcc zapewni sobie
zgodny wybr w Koronie, musia zastosowa rodek, przygotowany
nych,
ju
wybrawszy si
przokazji
w drog
mu
sw
Byo
celem obalenia
zerwaniem.
dynastyi
tecznoni jej
le.^itamencie
postanowienia rady
na stolec wielkoksicy.
gw
to
ukoronowaniem
unii
kilkuletnich zabie-
piotrkowsko-mielnickiej
osta-
o,
A(JIKLI.ON()WlE
midzy zwolennikami
skusyi
a przeciwnikami
poprzedniego krla,
spotkali
si
elektem,
za
zagaiy
polityk
zewntrzn nowego
pano-
po koronacyi
mie krakowskim do pracy nad
(24/1
1507
r.l
krl
mSTOllYA l-OLITYCZNA
Polityka zewiKjtrziia.
1.
wreszcie
tatarskimi
modawskimi. Jego
polityka
z
ropy
zgodnie
te
jego
zmianami, przechodzi
midzy
r.
1506
na
rniejsze
pozr
problemy
osobna,
wykazuje
gmunta
kade
tych
zagadnie
ocenionem.
ich
giej
poowy rzdw
i,
czy
gow
i
o,
Aby naleycie zrozumie powtarzajce si zwizki midzy rozmaitymi problemami polityki polskiej za Zygmunta Starego, trzeba
ich osobne omwienie poprzedzi przegldem oglnego pooenia Polski na tle antagonizmw
prdw politycznych europejskiej rzeszy pastw u progu Zygmuntowskiej doby.
Gdy umar krl Aleksander, na porzdku dziennym stay na
Litwie sprawa moskiewska, w Koronie sprawa pruska. Zwizek ich
zaznacza si wwczas jedynie w tern,
wsplne z Litw niebezpieczestwo moskiewskie powstrzymywao Inllanty od solidaryzowania si z wrog Polsce polityk w. mistrzw. Niebawem jednak zasi stale odbija na obu tych sprawach,
je nieraz cile,
zmienny stosunek Jagiellonw do domu austryackiego. Zaagodzenie
kwestyi czesko-wgierskiej, jakie wanie w r. 1506 przynis pokj
wiedeski midzy Wadysawem a Maksymilianem
byo tylko
chwilowem.
wielkiej rywalizacyi, ktra wwczas z krtkiemi tylko
przerwami dzielia ca Europ na obz Habsburgw
ich
przeciwnikw, Jagiellonowie nigdy nie stanli stanowczo po jednej z wrogich stron. Tmaczy to do pewnego stopnia ta okoliczno,
teren, gdzie wanie na przeomie XV
XVI wieku odgrywaa si owa rywalizacya, mianowicie Wochy, by zwaszcza dla
Pplski obcym
odlegym. Tam tylko ze stolic apostolsk czyy j
wiekowe tradycye ycia religijnego
zaleno w stosunkach koi
wic
cz
I,
cielnych. Dlatego
bd
to
te
stanowisko
przeciw Habsburgom,
Rzymu w
bd
zawizywanych
ligach,
przeciw ich
gwnym
wro-
gom, Francyi
dy
ksi
dotd
sarz,
HISrOKYA P<)L1TVCZNA
dzie,
Zakon
akcyi
i
ju
od
akcyi odstpi.
tej
terystyczna dla
rozbieno interesw habsburskich jagielloStd trwaa nadal konstelacya politjiczna, charakczasw, gdy Zygmunt obejmowa rzdy. Dlatego te
powtarzaj si
podczas nich
kiem do cesarstwa
skich
drugiej.
prby,
to,
przysparza
Polska oprcz
troski, nie
Ru
tej
strony
a pkiby
nie
ma
tem
zmierza do powetowania
wa.
przedewszystkiem
za
poniesionych
strat,
za poprzednich pano-
niebez-
|iecze8\^om.
skupi si
kolwiek z
wadzi stopniowo a rwnolegle
;
przeobraeniami wowntrznemi do
o.
coraz
o tern
HAI.KCKi: D"\VAJ
OSTaTM JAOJELLONOWIK
wego wadc.
I.
Walki
Moskw.
oy
od
ow
Ru
wa
Zygmunt
I,
polityki europejskiej
mia by wedug
norm, do
niej
traktat
IIJ.
ktrej
z
r.
1449,
tak znacz-
Moskwa bya
konse-
HI8T0RYA POLITYCZNA
8
Z
broni
beznadziejn kandy-
rku.
zdawao si Zygmuntowi,
lepszej sposobnoci do wojny z MoSejm wileski na pocztku 1507 r., postarawszy si o umocnienie poddanych w wiernoci zabezpieczywszy
zamki graniczne, uchwali, z wyranym zamiarem ubieenia wroga,
podatki pogotowie wojenne na Wielkanoc. Poselstwo litewskie staw Moskwie z niedwuznacznem ultimatum, bo z daniem
zwrotu wszystkich zdobyczy Iwanowych. Tak samo wic, jak to si
powtrzy w r. 1534, Litwa sama podejmowaa wojn z wrogiem, ktrej unikano dotd, aby wswojego pod nim dostawa,
ju w tej
pierwszej walce Zygmunta z Moskw pozyskaa (w r. 1508), tak samo
skw
nie
moe by \
no
a)
1507
1508.
za
skich
std
Pierwsza wojna
przy
jeszcze
jest jej
Ju
przed
strony wszystkich
kich
1507
r.,
Mcisawia
skutecz
MalinowBkij
Sbornik matier.,
s.
II
nr.
16.
o.
do trzeciej
nie
powid
gdy
si
wyprawy, wielce niepodanej dla Zygmunta,
^.
jego plan pierwotny
do zbuntowanego kniazia, wahajcego si jeszcze
Zdaje si,
przed zdrad, pierwszy si zwrci w. ks. Wasil z propozycy przejcia do niego, podobnie jak Zygmunt stara si, aczkolwiek daremnie, wznieci zamieszki w Moskwie przez brata Wasila, Jerzego.
Punktem wyjcia ruchu powstaczego by Turw, nadany Gliskiemu
oddawszy si tam
przez Aleksandra; z Polesia, zajwszy Mozyr
i
w sub
nych,
w okolice Wilna
dociera chwilowo
poczy si z posikami moskiewskimi. Wasil wystawi nadto trzy
pnocno-wschodni granic Litwy.
armie, majce uderzy na
Kaza jednak Gliskiemu ku nim si cofn, nie zdecydowa si uderzy odrazu, a tymczasem wojsko polsko litewskie pod wodz Ostrogskiego i Firleja, uwolniwszy Misk od oblenia, samem nadejciem
przekroczeniem Dniepru
swojem pod Orsz daremnie dobywan
zmusio zjednoczonych wrogw do spiesznego odwrotu (18/VII| spustoszyo odsonite przez to pogranicze moskiewskie. Daremnie Gliski, po klsce jeszcze raz pospieszy do Mozyra. aby podtrzyma poMoskwa po raz pierwszy od lat kilkudziesiciu musiaa
wstanie ^
cho
ca
si
cofn
Stao si
rodowa, nie sta si bynajmniej buntem ywiou rusko-schizmatyckiego w w. ksistwie. Daremnie potomek tatarski o kulturze zachodniej
rzymskiej wierze chcia pomnoy szczupy zastp litewrozruskich stronnikw, jakich chwilowo pozyska inp.
skich
rodzonych kniaziw Druckich), przez rozsiewanie pogosek o gropodobnie jak w sprawie
cym ucisku religijnym, ktrych potem
wdowy po Aleksandrze naduywa jego moskiewski sojusznik.
i
cz
Litwie,
powstacy,
kt-
rzy
nym.
'
Tomic.
Por.
nr.
posiadania,
15.
Archiwum Sangusz.
111
i>r.
90.
10
lecz
HISIOKYA r)lJTYf;/NA
moe
ryalnych
w. ksistwaw
istotnie opanowani-e
za
o przyf,''oto\vanie
dopiero,
ksi
licyi
Druga wojna
ody
po kilku latach.
1522.
1512
Rozpocz za wojn
Wasil
do zerwania pokoju,
kocem
r.
1512, znalazszy
atwo
pre-
wgb
dy
nawizanych
ju
przez Litw(;
ukadw
podjcia
trzeciej
wyprawy
o.
li
JA(llEfJ-<)X(J\VIK
Gliskiego,
a to ze strony
dzenie z
Zygmuntem
si ju od 1509
ktry stara
dozna zawodu
ze strony
r.
o pogo-
Moskwy w swych
ambitnych planach
zosta jednak uwiziony, zanim zdoa zbiedz
do wojska litewskiego. Wojsko to, znowu pod dowdztwem Ostrogskiego, poczone z polskimi zacinymi
ochotnikami pod Januszem
wirczewskim, odnioso za to 8/IX wietne zwycistwo w wielkiej
bitwiew pod Orsz. Znaczenie jego, rozgoszone po Europie, zawiodo pod wzgldem strategicznym, nie wyzyskane
szybko dla
pienidzy. Odzyskano tylko Mcisaw, Krzyczew
braku ywnoci
i Dubrowno, lecz nie odzyskano samego Smoleska, gdzie Wasil stumi
silne stronnictwo litewskie, z wadyk Warsonotiejem
jego rodem,
Chodykinami, na czele ^ Za to sukces by przeomowy pod wzgldem
dyplomatycznym. Pogrzeba plan oglnego ataku na Polsk dopomg
Zygmuntowi odcign cesarza od sojuszu moskiewskiego, wbrew
ktremu zobowiza si na kongresie wiedeskim 1515 r. zapore;
do
dniczy pokj
Moskw,
w adnym
wspomaga.
Maksymilian, przygotowawszy ostronie (1515/6) \Vasila na nieoczekiwany zawd, wysya odtd tak samo, jak po jego
mierci Karol V
Ferdynand I, kilkakrotnie poselstwa do Moskwy
Istotnie
uoenia pokoju
jak zwaszcza
r.
1517
odnowi wa'ine
gliby
'
Tomic.
III
Moskw
przymierze,
Uorba.
s.
cho rokowania w
tej
12
HISTORYA POLITYCZNA
skoczyy si
Dytrycha
v.
SchOnberg
starajc
si
wcign
ju w
1509
r.
Moskw
1517.
ya
wszystkich
spni si wanie
wskutek tego
wwczas wystarczya dorana obrona,
w. mistrz
zorganizowana przez rad litewsk ^^ aby ograniczy wojn do pudo zapotyczek bez znaczenia, jak wogle od r. 1514
stosze
warcia rozejm u.
dotd zbadane. WySzczegy tych walk granicznych mao
i
siki
Poockiem.
Ale blisko 3 letnie ukady, zainicyowane ostatecznie przez Moskali na
pocztku
r.
1520 ze
wzgldu
wo
na zwracajce si
tatarskie,
jasno
bowiem
nie zgodzia na formalne odstpienie Smoleska, ograniczajc si odtd do czsto przeduanych rozejmw z Moskw. Rozejm picioletni
trwaego pokoju.
14/IX 1522
siadania
bez
r.,
teraz
zawarty
H wtedy powtrnie, ale ju tylko na jeden rok. Duej bowiem Warozerwawszy grony zwizek Kazania
nie chcia si wiza
sil
;
o.
13
Krymem
jej
gra
wania.
szenie Siewierszczyzny,
przyniosy
tylko podczas zimy na straszne zniszczenie przez najazd trzech
wojsk moskiewskich, ktre dotary wna 300 wiorst wgbft,
niedaleko Wilna. To te przy kampanii z r. 1535, cho zrcznie zapenie
IIISTOKYA POLITYCZNA
X4
za
czasie
wojny zdoaa
wznie
na p-
Zrazu (1538) t^otowano si do nowej walki, czuwajc nad prHabsburganni, hospobami Moskwy nawizania znw stosunkw
darem modawskim Turcy\ i starajc si o wspdziaanie Krymu.
Gdy jednak niedugo przed upywem rozejmu zbieg moskiewski,
knia Semen Bielski, pchn na Moskw rozkazem sutaskim wszystkich jej tatarskich ssiadw, niebezpieczestwo tureckie od strony
Wgier przeszkodzio wyzyskaniu tak pomylnej sytuacyi. Jak si
/.
o to
ju w
rozejm na
r.
lat
1540
7.
wczonemu ju
nowi,
do ostatniego rozejmu.
Wysiki wojenne za starego krla powstrzymay masowe odpadanie caych obszarw od Litwy do Moskwy, przyniosy nawet
drobne rewindykacye. Bilans nie byby w^ic niekorzystny, gdyby nie
utrata
zwykle
zwizek
innymi pro-
2.
Sprawa pruska.
i.
r.,
zniweczy
Fryderyk
czasie,
gdy
Zygmunt
musia
odoy
pod
spraw prusk z powodu pierwszej wojny moskiewskiej
Rzeszy Juliusz I! wystosowa do niego wewpywem cesarza
zwanie wrcz przeciwne, a krla polskiego, proszcego daremnie
o odwoanie tego pisma, skania do drogi ukadw polubownych.
Pod naciskiem tych czynnikw Polska zgodzia si podda postanowienia pokoju z 1466 r. dyskusyi na wsplnym zjedzie. 4-tygodniowy zjazd poznaski w lecie 1510 r. spez jednak na niczem
:
'
II
h.
316-324; Malinowakij
Sbornik,
s.
237/8.
o.
da
wskutek wygrowanych
cieli
cesarskich.
Sam
JAOlEr.l.'
Zakonu
fakt jednak,
'NdW
1 f)
1-
stronniczoci
ze strony polskiej,
przedstawi-
odstpujc
moUwo
sza
w. mistrz nawizuje
wspomniane praktyki
Moskw. Naga
mier
porozumia si
dziejnie iantastyczny,
skierowa
kowa. Doprowadzio
to
skiego, .gdzie
uoono
krlowie mieli
by zarazem
znowu na
tory
przewlekych
ro-
nastpni
wedug ktrego Zygmunt
mistrzami Zakonu, a Polska zczyaby si
reces,
przez Albrechta
Gdy jednak
Albrecht,
mimo mandatw
cesarskich,
mao
nie
popierano.
zdoa
zapa-
li sejmu Rzeszy do czynnego ratunku wnowej Germanii. gdy nawet wrd Krzyakw szerzya si obawa przed rozpraw orn,
rokowania o hod,
Reces
toruski
z
r.
1466
nadanie
w jesieni
1512
r.
teraz
miao skoni do
brechta
pokoju
ustpi
HlSrOKYA POLITYCZNA
16
Ody
w ten
gdzieby w myl swej inisyi walczyli z niewiernymi.
sposb dawny plan przeniesienia (cakowiteg-o lub czciowego) Zakonu na jak zagroon placwk chrzecijastwa, plan, ktry z najrozmaitszemi modyfikacyami, raz nawet w formie osadzenia go we
skich,
Woszech
wypyn w
nieraz jeszcze
(1516)*,
nastpnych przeomo-
od Korony, ale
kr-
lewskich.
zoy
take
Kwart,
Tomic.
histor.
III
XXIII
nr. 234'.
169.
Zygmunt
do
J.
askiego.
(.
17
AGIELI.d.NOWIK
si na stan rzeczy, stworzony przez pokj torubanicy miast l'rus kn')lewskich. Wprawdzie waha si jasno przedstawi Krzyakom zwrot w swej polityce, a Zygmunta powstrzymywa od energicznych przeciwko nim krokw,
ale sojusznika,
to najwaniejszego, straci w nim Albrecht bezpoAlbrechta. Z:odzi
ski,
znis nawet
wrotnie.
z Moskw, ktr ju przedtem podZygmuntowi. Ten jednak zwizek odbiera
jego sprawie charakter obrony instytucyi kocielnej
praw Rzeszy
ktra
zreszt,
niemieckiej,
wyjwszy kuzyna Albrechtowego, elektora
brandeburskiego, nie okazywaa dla sprawy pruskiej wicej gorliwoci anieli cesarz. Szczeglnie dotkliwem byo dla Albrechta, e
nie mg uzyska z Niemiec znaczniejszych posikw w zacinych
lub w pienidzach; zawodzili w tern nawet czonkowie Zakonu, miniemiecki
inflancki.
strze
Z tego powodu upaday jego intrygi
dyplomatyczne, prowadzone za pomoc jego doradcy a porednika
w stosunkach z Moskw, Dytrycha v. Schnberg brata jego Mikoaja, mnicha w subie papieskiej. Tego ostatniego zatrzymano w Polsce, gdy si mia uda do Moskwy w sprawie unii kocielnej,
nie
mu
Pozosta
ega
tylko sojusz
przeciw
skrycie
przyjto
de
te
jego propozycyi
spraw,
cic
od
lat
20 na
caem
jej
na
wojn,
ktra
miaa
pooy
kres
istnieniu
Zakonu
Prusiech.
Wojna
wojn
pruska, trwajca do
pocztku 1521
r.,
przypomina wielce
Znowu stanowisko Prus krlewskich^ gdzie zwaszcza Odask odznacza si(^ tradycyjn nienawici do Zakonu, odej
mowao walce czysto narodowociowy charakter. Znowu brak po
13-letni.
obu stronach
Encjklopedya polska.
szerszej,
Tum
V',
konsekwentnej akcyi
cz. II.
marniay
rozdrabniay
2
18
histokya polityczna
w dug-iem
biskupstwach pomezaskiem
warmiskieni. Albrecht, wtarg^nwszy do teg-o ostatniego, darennnie
stara si wkroczy do Prus krlewskich, utrzymywa si jednak,
si
wysiki
ich
pustoszeniu
kraju
przez zaci-Anych,
mimo
zw. Hin-
t.
Sambii z Krlewcem.
czerwcu 15-'0 r. przerwao
walk 2-tygodniowe zawieszenie broni. Doprowadzi do tego nacisk
na Albrechta ze strony wasnych poddanych, a na krla ze strony
ksit niemieckich kuryi. Ju spodziewano si,
mistrz w To
runiu, dokd przyby za glejtem, wreszcie hod zoy, gdy
o nadejciu posikw skonia go do zerwania. Dotkliwy zawd zagrza do nowych wysikw, nie bezowocnych dla Polski. Hetman
Firlej znowu stan pod murami Krlewca
co za waniejsza, wyprawa zwerbowanej wreszcie dla Albrechta armii niemieckiej, ktra
przez Wielkopolsk przedara si
pod Gdask, lecz nie zdoaa
terlandzie
wie
przej Wisy
niem
zczy
wyparciem.
mistrzem,
szy.
P^uropy.
wpyny
ile
krzyackie
niemal
bez
oporu
skaday
hod
swemu wieckiemu
ksiciu.
Nie
I,
o.
wywoa
HAI.ECKi:
DWAJ OSIATNI
JAGIELL"
19
>N()\V IR
pojmujc
tak,
tego, co
mw
jak
do
ktrzy
stanu,
takie
'.
niosa sukces
pruskie
skiegow,
samych Prusiech, ktrycli zupene kiedy zlanie si z Polsk zdasi naleycie zabezpieczonem. Prawa sukcesyi w lennem ksistwie nie przyznano bowiem wszystkim Hohenzollernom, nawet nie
wao
wszystkim
z nich, tak,
pewnia
t korzy, e Albrecht, dotd wraz z brami ngorszy
niewiernych, odtd, nie bez
wrg Polski od wszystkich pogan
upokorze, w Polsce musia szuka oparcia przeciw protestom pogrkom pokrzywdzonego Zakonu, mocnego opiek cesarza Rzeszy.
i
b)
Po se
k ul
ary acy
i.
ile
polityka ostatniego
w Prusiech
w. mistrza jest ju dokadnie znan, o tyle zbadanie polityki pierwszego ksicia pruskiego duo jeszcze pozostawia do yczenia, cho
Kwart
hiator.
XXV
02, P.
Tomicki do Bony.
2*
HISTOKYA POLITYCZNA
20
wiele zebrano
zdano sobie spraw z jej szerokiego zakresu
przyczynkw.
Stanowisko Karola V, ktry Prusy odda w lenno nowemu mistrzowi krzyackiemu Walterowi v. Kronberg (1530), banicya rzucona na Albrechta {1*^/1 1532), gdy si nie stawi przed sdem Rzeszy, monitory a podatkowe, cigle wysyane przez cesarstwo do miast
jednem sowem stae pretensye niemieckie do
Prus krlewskich,
dawnych ziem Zakonu, musiay stworzy silny cznik polityczny
midzy Albrechtem a Polsk. Jej poparcie dyplomatyczne, zaczyna-
ju
jc od zabiegw Dantyszka na dworze cesarskim (do r. 1532), a koczc na licznych poselstwach, wysyanych na sejmy Rzeszy w ostat-
nich latach
jej
po bitwie
1547
orna
nicyi ,
zwyke
cho
r.
czci
(pod
wpywem
jego
Polsce.
Zreszt jednak
krzyoway
pol-
pod Miihlberg, zdawaa si grozi egzekucya bawyprawa przeciw Prusom, wywoujc przesadne
zaniepokojenie u Albrechta, a po
przestrg)
krtkie za-
denia nowego
pruskiego nieraz si
wobec zagranicy ze stagodnoci jej pierwszego se-
ksicia
Polsce jak-
r.
zwaszcza odkd
mu
ciga modzie
polsk na zaoony w r. 1544- uniwersytet krlewiecki, zbliajc si rw'noczer)ie do krla mod8zego, Zygmunta Augusta. Dziki nio/nym przyjacioom
licznym
ajent' 'in, ktrych mia nawet wrd dworzan krlewskich, by o stosunkacli polskich jeszcze dokadniej poinfurmowanym, anieli dawni
i
mistrzowie krzyaccy.
Mimo
tak
misternej sieci
w spoeczestwie
tycznej,
aby
Tomic.
jak
wpyww
i
pruskich,
na dworze,
zabiegi.
tak
o.
HALRCKi:
r)\VAJ
OSTATNI JAGIELLONOWIE
21
r.
Niedui"o
Zyg-munta
elekcyi
krla ^
wpyn
,
1546
jako
nast.,
czc
W
kiego.
przeddzie sekularyzacyi Albrecht zwolni mistrza inflaiu-wyzyskawszy go wprzd zrcznie, od zwizku lennego z Za-
konem
ksi
Prusiech. Jako
wiecki, zawiedziony
planach dy-
dy
I.
'
*or.
lej
sprawie
BezzeiiheigiT
(lyslusyt^>
Kwart,
Zygiuunt Aug.,
Meiichte
u.
Hriofc
s.
(lo.s
A.
v.
177
.\.\\
hi.stor.
26 pizyp.
nii.
.\,\\ll
-.
Braiult.
s.
t<5,
22
HISloKYA l'()MTYCZNA
chylny, przecie
^o
tektoratu 'krlw
nad
opiek wrd
kenfelda
polskich
szerzenia
si
ju
od
1526
r.
arcybiskupstwem
retornnacyi
ryskiem bra
je
Plettenbergiem.
Szerzyy si nawet pogoski o praktykach polsko-pruskich, zmierzajcych do wyparcia Zakonu z hiflant ^ Podczas jednak gdy Albrecht niewtpliwie pracowa w tym celu, Zygmunt I ogranicza si
do stara o zachowanie wpywu na sprawy inflanckie. Zreszt
w r. 1546 reces wolmarski tak mistrzowi jak
arcybiskupowi zabroni stanowczo wszelkich planw sekularyzacyjnych, a nawet przyjmowania obcego ksicia na koadjutora. Musiaa jednak odtd polityka polska baczn zwraca uwag, aby w razie zamania tej
uchway
upadku pastwa zwizkowego inflanckiego, ziemia ta,
ktra cznie z Prusami moga zapewnia dominium maris Balticio,
przypada l^olsce. a nie Hohenzollernom ani te innemu pastwu,
do przewagi na Batyku.
si przeZ pastw pnocnych, z ktremi Albrecht radzi
ciw cesarzowi*, ani Dania ani Szwecya nie wydawaa si wwczas
gron rywalk. Z Dani Zygmunt 1. mimo chwilowych zwizkw
Chrystyana II z wrogami I^olski w czasie walki o Smolesk wojny
pruskiej, kilkakrotnie dawne odnawia traktaty. Szwecya za, wyzwoliwszy si od unii z Dani, oliarowaa nawet koron ki'lowi
polskiemu, a za czasw Gustawa Wazy, ktry w r. 1527/8 chcia
si eni z jego crk, nieraz si pojawiay plany przymierza polsko -szwedzkiego przeciwko Moskwie. Za to wanie ta ostatnia gotow bya w kadej chwili skorzysta z wewntrznych w Inflanciech
sporw, aby urzeczywistni i<we dawne plany zaborcze. Wreszcie
w sprawach inflanckich ze wzgldu na przynaleno tego kraju do
Rzeszy niemieckiej, silnie zaznacznn zwaszcza przez IMettenberga
(f 1535), naleao si liczy z t sam dynasty, ktrej rywalizacy
pruskich, miatak dotkliwie odczuwano w sprawach moskiewskich
iiDwicie z Habsburgami.
i
dcemu
czy
3.
Stosunek do Habsburgw
.higiellonowic, urzeczywistniwszy u
wielki plan
zczenia pod
stworzyli dziki
cisej
serdeczny stosunek
'
Tame,
'
Tomic IX
.h.
sw wadz
solidarnoci
kwestya wgierska.
schyku
nr. 312,
nr.
t.
Wgier,
pogbionej przez
Zygmuntem, jednolit
dynastycznej,
midzy Wadysawem
161.
dni Kazimierzowych
o.
HALKI:KI:
dwaj ostatni
JAOIKI.l
onowie
23
czc
wschd z zachodem.
ej p o
y c e p o j y^ (j,
susznie zaznaczali obaj krlowie, prawdziwe wprzedmurze chrzecijastvva, bya to pott^^a tak z koniecznoci jak z przekonania navvskr(') pokojowa doy^nialein byo dla niej nie stawa' po
walkach innych pot^t: europejskich,
adnej stronie w koalicyach
wzywa do pokoju, celem wspllecz poredniczy ndzy niemi
w
/ e
II
r z
II
Staiiowijjc, jak
obrony przeciw
samo swe powstanie
nej
wpogranom
schizmatykom.
wywoaa grony
Mimo
to
przez
r.
uchwa,
przyszo wi-
1505 przeparo
l^olski.
skutecznego
moga Polska szuka jedynie w pastwach Wadysawowych, z ktremi
dochodzio conajwyej do zatargw lokalnych na tle stosunkw ian-
dlowych lub monetarnych (np. w sprawie zniesienia skadu wrocawskiego 1510/5 lub usunicia z Polski monety widnickiej 1523/8).
Zwaszcza tradycyjna
przyja
Wgrami
r.
1507, znalaza
byy dla Polski nader wane. Jej polityka w tej sprawie za Zygmunta
mimo dokadnej zna
jomoci wielu momentw, zwaszcza okoo przeomowych dat 1515
1526 r., nie jest jeszcze wyczerpujco zbadan w swej caoci,
a bywa ocenian bardzo rozmaicie. Rozstrzygnicia domaga si
zwaszcza pytanie, kiedy, w jakim stopniu
o ile susznie nastpi
cesyi po jej tamtejszych przedstawicielach
1,
niej
zw'r()t
zasadniczy.
HIsThRYA 1'OLITYCZNA
24
a)
Odkd Wadysawowi
A do kongresu wiedeskiego.
si
1506,
r.
swym domem. Ju
Wgrami, doprowadzi do
niemi a
z
tej
sprawie,
Zygmunta
sporze z mistrzem
skiego
ski,
obesa
sobr laterane-
marcu
r.
1511,
odnowi dawne swe zwizki ze stronnictwem antihabsburskiem na Wgrzech polubi Barbar (8/11 1512) siostr jego przywdcy, Jana Zapolyi. Przywieca mu przy tem cel umocnienia domu
jagielloskiego na tronie wgierskim, jak to dowodzi bratu, starajc
si go pozyska dla planu tego maestwa. Zapewne te zawar
wwczas z rodzin ony ukad, przewidujcy wzajemne poparcie
krl polski
Widzielimy,
obawy,
wywoane
maestwem,
na
Wgrzech
stpnego
przez poselstwo
wysa
/.
Wzmianki w Tomic. X
I
A. Hirschberg, do
r.
1523
za
nr. 244/6.
I..
272
odnosz
KolanUowski (Kwart.
tlo
r.
hisl.
1512
X.\V
W.
Zakrzewski
69).
o.
J A;I
(LM INOWI K
'SD
nam wspczeni.
Co do treci za zawartych umw wykazano, e nie przyszo do adnego traktatu sukcesyjnego: ustpstwo Jagiellonw ograniczyo si
do przyzwolenia na plan podwjnego maestwa, Ludwika Jagielsi wreszcie
spotkali
szczegowo
16/\'II,
opisali
loczyka z wnuczk cesarza a jednego z jego wnukw z siostr Ludwika ( ktr oeni si Ferdynand I, gdy w r. 1521 urzeczywistniono luby z 22'VII 1515 r.,). Uzyskano za to (28/VII) :)wieczny
sojuszo z Maksymilianem
wspomniane wyej zobowizania jego,
nie bdzie popiera przeciw Polsce ani iMoskwy ani mistrza.
Trjprzymierze usuno na razie rywalizacy dwch dynastyi. miao
przez porednictwa pokojowe midzy pastwami clir/ecijaskiemi
umoliwi wspln wypraw przeciw Turkom.
tego kroku politycznego Zygmunta
nie powinno si ocenia
i
punktu
sukces,
ktrego
by
krl
zadowolony.
susznie
Maksymilian nie
zaj si
temi sprawami
bez
stpia ju
w nastpnym
tankiem, a na
lonw nie
sukcesya,
wypadek
na \\'-
Zabezpieczy sobie
grzech.
za Zygmunt
Nie zrzeka si
Wadysawa,
mierci
razie
wspln
ktra na-
zaleaa przecie od
w obu krlestwach.
Trudno
zwrotu
polityki jagielloskiej. Zac/ si tylko, jak nieraz przedtem
potem,
okres porozumienia z Habsburgami, przerywajcy prby dyplomatycznej rywalizacyi z nimi; czste projekty ponownego zjazdu monarchw nie przychodziy jednak do skutku.
tecznie
wic dopatrzy si w
elekcyi
kongresie
wiedeskim
stanowczetro
b)
'
CzasyL
u d
k a
lt
S-;.
li
n-r.
c z y k a
I\>I.
IV
s.
112-128.
y a
e c k a
2B
HISTOKYA 1'OMTYCZNA
do
r.
1526.
Wrd
ranie.
rozstroju, jaki
hiszpaskiego.
krr)hi
Mimo
ju
gdy po mierci Maksymiliana rzeczywicie wybrano cesar/.em Karola V, rozlunia si przyja z Jagiellonami. Nie udao si dyplomacyi polskiej wyzyska chwili, gdy przy
wspierany przez
tej elekcyi obaj gwni kandydaci, krl hiszpaski
to
od
r.
1519,
kury
1,
ubiegali
si
o poparcie
Zygmunta
I.
8tany czeskie same odday gos za maoletniego krla-elektora, a stosunek Zygmunta do Karola by pozbawiony tego momentu osobistej przyjani, jaka od kongresu czya go z jego dziadem. Wobec
tego natarczywe prby porednictwa nowego cesarza podczas wojny
pruskiej
dejrzenie,
odyj
plany
Moskw wzbudzay
porozumienia si Habsburgw
tylko poz
gw-
gwn powica
uwag
W-
gier
cik
'
'
Archiw Hangu.sz. V
nr.
Hourilly: A. Itincon,
Kevue
12(5/7.
hiator.
1M13,
s.
74 prz}
p.
HAI.KCKi:
o.
ii;i
Wtrrzecli,
wom
nit'
Ilabsbururw,
DWAJ OSTATNI
'Jl
zdoay te przeciwdziaa tam skutecznie wpyktrym zupenie si poddawa mody krl Lu-
niebezpieczestwa tureckiego.
tej sprawie rozcliodziy
pogldy polskie
si interesy
wgierskie, mimo wsplnoci tego
niebezpieczestwa
Polsce od czasu nieszczsnej wyprawy Olbrachta uwaano za konieczno zapewni sobie jaknajduej |)okj
z Turcy. Z ni sam bezporednio graniczono dotd tylko w dalekich stei)ach czarnomorskich, a dobre stosunki z sutanem uatwiay
obron przed Tatarami Woosz. Przekonano si,
wasnemi siami
niepodobna odzyska pontyjskich wybrzey, a na przyjcie do skutku
"wsplnej wyprawy pastw chrzecijaskich przeciw pksiycowi
zapatrywano si ze susznym niestety sceptycyzmem. Ilekro do niej
wzywali papiee, jak Juliusz II, zwaszcz w r. 1510 przez leiratw
Piso'na Grassi'ego, Leon X lu) Iladryan \'l, albo te cesarz Maksymilian (1515
ktremu nawet przeznaczano na1518j, Zygmunt
czelne dowdztwo, owiadcza gotowo do krucyaty, lecz pod warunkiem,
wprzd inni monarchowie zaprzestan wzajemnych wojen zapewni swj udzia. Dla Wgier natomiast, odkd potga sutaska stana na caej ich poudniowej granicy, zudne zwlekanie
z ogln przeciw niej ekspedycy grozio ostateczn zgub. Std
dania, popierane przez Rzym. aby cho Polska, przerywajc swe
wasne walki moskiewskie
pruskie, popieszya im z pomoc; gotowa si do niej Zygmunt
w krytycznym roku 15:?1 K ale ju
pierwsze posiki przyszy zapno, aby zapobiedz zdobyciu Szabaczu
Belgradu przez Turkw.
Mimo dotychczasowych klsk, silne na Wgrzech stronnictwo
wojenne pragno, chociaby na wasn rk, usun orem nieuwiadomy tureckiej przewagi, niezgody
stann groz. Zygmunt
staj<iceg:o
i.
I,
wewntrznego
rozstroju
Wgier,
odradza
ta-
ro-
kiej
prby;
za-
Naodwrt.
auslryackie
pary
wpywy
do wojny, gdy moga dopomdz Habsburgom do opanowania
gier, podczas gdy w przeciwnym razie cay ciar walki z Turcy
mg spa('" na Ferdynanda. Zwycistwo stronnictwa austryackiego
a zarazem wojennego doprowadzio 29/VIll L')2(> r. do katastrofy mitRzesza niehackiej. Zupenie biernie zachowali si llabsburtrowie
i
ich
ukadaniu.
W-
'
Malinowskij
.S)ormk.
s.
178
HISTOKYA POt.ITYCZSA
28
od kilku lat daremnie wzywa na ratunek Wgier. Polsk za, adzie od r. 1521 rwnie wzrastaa obawa
przed Turcy. powstrzyma Solimaii od wysania posikw przez ronapad tatarski. Tylko zastp polskich
zejm z poprzednieg"*) roku
miecka, ktrych Zygrmunt
c)
poy
Ferdynan-
dem
(1526
1538j.
jewod
przez obz
tron czeski,
pogr/ya Wgry w
ktra dla
byby musia
aby otwarcie stan po jego stronie, Zyumunt
z zasad, by nie ofiarowa adnej pomocy chrzecijanino\A
naraajc si
rja chrzecijaninao, zerwa z habsburskimi krewnymi,
pretensyi
wytoczenie
nietylko do
nowy
ich
z
Moskw
zwizek
na
Prus, lecz nawet do Mazowsza. 'i'o te krl, wi sam z sob mia co
czyni, nie chcia si ani przy tym ani przy onym popisowa oboje
stron do tego wid, aby z sob pokj postanowili, a wojn na Turka
obrcili" (Bielski). Taktyka ta. niewtpliwie szczera, tmaczca pozorne
chwic^jnoci polityki polskiej, bya moe istotnie trafn, skoro paLecz,
zerwa
byo w
stwo
[)ol8ki'
iiM'
stanie
Lecz zaraz
pr/y
pi('rwyz(j
po-
o.
29
rk
suhask.
'
Tomic. XIII
lllSTOKYA POLIIYCZNA
80
d)
Turcy
w pierwszych
ma
cym
da
Turcy, zajwszy
rodkow
cz
Wgier,
stanli
karpackich ru-
biey Maopolski.
w r. 1588
Niebezpieczestwo zdawao si tem groniejszem,
posiadanie
w
objwszy
nadto,
Modawi,
a
Turcya poddaa sobie
Oczakw, pozostawaa z Polsk m^ powanych zatargach granicznych
nad morzem Czarnem. To te mimo niechci do Habsburgw, ktr
oprcz Izabelli ywia take krlowa Bona z powodu trudnoci
w objciu swego dziedzictwa woskiego, krl musia si do nich
zbliy ponownie. Niedarmo w tym samym roku (1543), kiedy wreszcie przyszo do skutku maestwo Zygmunta Augusta z Klbiet,
ukazuj si ))Turcyki Orzechowskiego, w roku za nastpnym stara
si Ferdynand o przymierze z Polsk, a Korona o wspdziaanie
przeciw Turkom. Napad nKozakw polnycha na Oczakw
w r. 1545, przypisywany przez sutana starostom polsko-litewskim,
fortyfikowanie przez Turkw nadgranicznej Balaklawy ju zdaway
Litw
I,
cho
z trafnych
gdzie
dotd
u.
UALICCKi:
31
dzi do ostatecznego wykrelenia kwestyi wgierskiej z dynastycznego programu Jagiellonw, w ktrym j odnajdzit^my, z temi samemi
tej jednak sf)rawie, wicej
trudnociami, za Zygmunta Augusta.
jeszcze anieli
innych,
ostron wstrzemiliwo
wewntrznych jetro pastw
uspra\Aiedliwia
oprcz
sto.sunk(3w
nieustanne niebezpieczestwo
4.
innej strony.
Obrona kresw.
staej,
jc
Ru
sw
Moskw.
Wojny wooskie. Pretensye Modawii do Pokucia spowodoway napad w czasie bezkrlewia cige odtd zatarui graniczne,
a)
32
HISIOKYA IHlUIYCZNA
L\v(j\v, ktry
i
oskim,
lecz spr o
ka odtd w
skim
nieraz
Pokucie pozostawi w zawieszeniu. Bohdan szupomocy przeciw wsplnym drczycielom tatarznoszc si jednak z nimi na wasn rk, sam
Polsce
tureckim
Niebezpieczestwo
synu Stefanie |1517
sia
wzroso
strony
z tej
jeszcze,
gdy po jego
bra w obron
1527), przed ktrego uciskiem Zygmunt I mujego wasnych poddanych, hospodarem zosta
',
odzyskanie Pokucia
pod
Godcem
r.
1531.
Obertynem
(22/VIII),
cel
wspdziaania. Ze
za gosami*, radzcymi
zhodowa hospodara, gotujcego si do odwetu. Nie
roztrromi
przekroczono granic jego pastwa nie zdoano go zmusi do pokoju.
Podczas gdy na pograniczu walki toczyy si w dalszym cigu,
Petryo udzi Polsk jaowemi rokowaniami o pokj za porednictwem wpierw Zapolyi (1532/3), potem (1535/7) Ferdynanda I, kt-
ten
od
rego si
'
uzna
(Minc.
Xni
Np. Ottona
lenniUitMn
ukady
rozbijay si
stale
Pokucie.
o. HAI'ECKi:
dwa
1535
r.
stryacka
dotkliwie spustoszy
razy
korzy
na
wersyi
przez kilka
lat
dy-
Medyacya
au-
sprzymierzeca.
nioskiewskie<4"o
wbudzaa w
33
wewntrzny
najazd z 1538
r.,
po-
czony
koroimycli
dnak nie tylko do jego chwilowego wypdzenia, lecz do wielce niepodanego ugruntowania zwierzchnictwa Solimana nad Modawi.
Ju za nowego hospodara Stefana, cho przyj traktat zawarty
z poprzednikiem, obawiano si wznowienia walki a przez to konfliktu z jego tureckim zwierzchnikiem. Gdy za Petryo w r. 1541
powrci do wadzy, szuka zrazu oparcia w Polsce, naraajc si
nawet na podejrzenia w Stambule, ale odyy te jego stosunki
z Moskw
w r. 1546 napad Woynian na jego posw, wraca;
jcych od Iwana,
posdzanych
wywoa
draliwy moment
Umierzya je
mier
narazie
hospo-
stosunkach polsko-tureckich.
kw
przez
ukady
Ru
'
Tomii'.
I\'
iir.
HO.
\'I
nr. 35;
projekt
FtTdynanda
r.
Polonica.
Eni-yklopedya polska. l'oni
cz.
II.
711STOKYA POLITYCZNA
34
Menu:li-( iireja
Polsk
szy sojusz z
nicze,
skwy,
bd
bd
to
te
poprostu nie
majc w
wyprawy; chan tmaczy si potem wymwk, i to wszystko md bya, ktrej pochoci ukrci nie
przez kilkamg. Mimo to od pocztku panowania Zygmunta
sobnoci
do
upieskiej
Mengli-Girejem
ll3. starano
si
najwaniejszym
by
traktat
jacielskiew stosunki z
lityki
polsko-litewskiej,
Byo
to
upaday
penice
pobliu granicy.
od koca
Tierwszy rodek stosowaa gwnie Litwji. drugi
wydoskoich
si
usilnie
o
Zygmunt
stara
XV wieku
Korona.
nalenie. Hok rocznie niemal koata w tym celu na sejmach o podatki. Niestety uchwalanie obrony tylko na rok lub dwa lata zaradzao niebezpieczestwu jcdynif prowizorycznie, a szczupa nieraz
.stra
I).
HAI.KCKi:
DWAJ OslAlNI
Sf)
zacisznych zmuszaa w razie wikszego napadu dn posugiwania si obok nich take pospoliteni ruszeniem, ktre uderzao
dopiero na cofajcego si z upem wroga. Mimo to postp w porprzekraczajc poow
wnaniu z dawniejszemi laty by widoczny
wszystkich wogle dochodw koronnych, wzrastay znacznie sumy
ktra w drugiej poowie
przeznaczane na kresow si zbrojn
panowania zbliaa si zwykle do 10.000 ludzi. Nie zaniedbywano
zreszt te
w Koronie obrony przez zamki mniej wicej od
wznoszeniu nor. 1520 syszymy coraz czciej o ))oprawie dawnych
wych warowni na Podolu, a zwaszcza na Rusi Czerwonej, tak przez
liczba
krla, jak
tagonizmu
monowadcw. Litwa, zagroona stale, wskutt^k anMoskw, na duszej naraonej na pierwszy impet wroga
przez
z
zaradzaa napadom tatarskim mniej skutecznie. Nieliczzaopatrzone zamki nie zabezpieczay naleycie
niedostatecznie
ne
najedcy zwykle dopiero
Kijowszczyzny
Bra^awszczyzny. tak,
na Woyniu spotykali si z pogotowiem jego licznych kniaziw
do bagien Polesia lub okolic
ziemian, czasem za zapdzali si
Sucka a nawet Wilna (1510). Dopiero rewizya zamkw w r. 1545
zapowiadaa zmian na lepsze, podczas gdy projekty (1524, 1533,
1541) zorganizowania stray kresowych z miejscowej ludnoci ))kozakujcejci, np. dla obrony przej przez Dniepr, nie zostay urzegranicznej,
linii
czywistnione.
Projekty te wychodziy zwykle od starostw pogranicznych grodw. Wrd nich zasynli na Litwie, oprcz wojewody kijowskiego
Andrzeja Niemirowicza. starostowie czerkascy
kaniowscy, jak niestrudzony postrach Tatarw, obroca Czerkas w r. 1532, Ostali
Daszkowicz
Seko Poozowicz
a w Koronie, czuwajc w Kal*rzecaw,
miecu, Chmielniku lub Barze, Lanckoroscy StanisawStrusiowie Jan
.lakb. a zwaszcza mur krajw podolskich^ Bernard Pretwicz. Posugiwali si niezorganizowanymi jeszcze kozakami
nietylko we wsplnych walkach obronnych, lecz take w miaych
wyprav\ach zaczepnych pod Biaogrd lub Oczakw, nie unikajc
jednak niepowodze (np. Jazowiecki w r. 1529)
dranic nieraz
samowolnie Turkw
Tatarw, ktrzy potem dali ich ukarania.
Wsplnie odnosili Polacy
Litwini najwiksze sukcesy, jak
zwaszcza wietne zwycistwo pod \\'iniovvcem w r. 1512. pod
wodz hetmanw Kamienieckiego Ostrogskiego, ktrzy ju w roku
1508 osobno pogromili Tatarw. Za to maostkowe rywalizacye
polsko-litewskie utrudniay obron, a w r. 1519 pod Sokalem spowodoway dotkliw klsk. Stae strae koronne, na ktrych czele
od/naczali si Jan Tworowski z Buczacza
Stanisaw Lanckoroski,
rozbijajc np. w r. 1516 przy strasznym, niespodzianym napadzie
i
3*
lllSrOKYA P<)LITVC/.NA
36
gb
cho
niektre zagony tatarskie, a nadto osaMachmet-Gireja przez Nogajcw, spowodoway mniej wicej od r. 1524 znaczne osabienie najazdw; ))zaczym kraje ruskie, napoly spustoszae, dobrze pobudowane osiade
byy (Bielski), chocia nieraz wracay chwale powanych obaw.
Ziemie W. Ksistwa mniej skorzystay z tego zwrotu, gdy zamiast
sabej, lecz staej obrony u samych granic, zabezpieczay je tylko na
krtko zwycistwa doranie zmobilizowanej siy zbrojnej, np. Konstantego Ostrogskiego nad Olszanic za Kijowem w r. 1527 lub
1531 V Zdarzao si te, jak np. w r.
sukcesy jego syna w r. 1530
1534, gdy hetman Tarnowski granice koronne szczeglnie dobrze
Tatarzy, nie miejc tam si przedrze, kierowali si
zaopatrzy,
Rusi Czerwonej
Krymu
bienie
po zabiciu
Woy
za to na litewski
Cho
zwykle przychodziy do skutku w czasie rzekomych sprzymierzy z chanami, przecie cieszono si z tych traktatw, gdy pozwalay czasem zuytkowa Tatarw przeciw Moskwie. Napada na ni
w czasie jej dwch pierwszych wojen z Zygmuntem dawny jej soale, nawiedzajc naprzemian take ziemie jajusznik Mengli Girej
gielloskie, nigdy nie przestrzega cile przymierza, z jakiem w r.
1506 sam si ofiarowa. Ukadajc si o jego odnowienie, rwnoczenie (1511 2) porozumiewa si z Selimem tureckim, dawa posuch
zwykle, nim uderza sam, czeka, na
podszeptom Wasila (1513j
ktr stron przechyli si szczcie wojenne. Zwalcza te Mosze,
skw
uwaany ju
Machmet,
za
ycia
ojca
on
1521
jazdu na
Za
to
r.
Moskw
trzeciej
1535 chwiejcego si
skoni do
'.
wielkiej
midzy Litw
Moskw
Islama zdoano
nie
mg
wan
zwk,
Girejt>
|io/na\vali
Tomic.
'
MaliiiowskiJ: Sbornik,
.\11
nr. 312,
173 nn.
by
dla nich
gw-
o.
37
AKlEl LO\OVV IK
nym
wroGriem
dw,
lecz
II.
Stosunki wewiHjtrziie.
lityce
kraje,
ktrymi
wada
rzyy jednolitego pastwa. Poniewa Litwa nie tylko nie zatwierdzia ostatecznie unii z 15(>1 r., lecz nawet zerwaa jej najwaniejsze postanowienie przez osobn elekcy w r. I06, zwizek jej z Polsk by waciwie cigle tylko tem lunem przymierzem, jakie stanowia unia z 1499 r., w/.mocnionem tylko przez uni personaln
dusze uspycie.
te innego, jak unia personalna, nie czyo Polski z Prusami krlewskiemi. Mimo wsplnego niebezpieczestwa w zatargu
z Zakonem, mimo korzyci ekonomicznych zwizku z Polsk, jakie
odczuwa potny Gdask, nie wahajcy si nawet przed przedsii
coraz to
Nic
wojennej
wdla
tylko
dozna za Zy152S r.
wyjwszy uni monetarn
poytku ziem
pruskich,
gmunta
adnego osabienia,
Daremnie krl
sejmy polskie, twierdzc,
1
nie
/.
Prusy s czonkiem
ponoszeniu ciarw pastwo-
day
udziau Prus w
wych w sejmach walnych K
Za to idea jednoci pastwowej zupi'ny odniosa sukces na
Mazowszu, gdy w r. 1526 wygali ostatni po mieczu jego ksipiastowscy na Czersku
Warszawie. Zyirmunt I ju przedtem
krlestwa-,
i
ta
poredniczy w rozterkach midzy ksin matk, .\nn z Radziwiw, z ktr lto chcia oeni prymas Laski, a ucinion szlacht
mazowieck
le udziau Mazowsza w obronie kresw Tera/.
(1516/8)
'
Tomic.
da
.\1
s.
bH,
H'i).
38
za
HISIOUYA \'OUT\CZSA
nie
esk
aby lenno
separatystycziiemi,
nna-
nie
na linitj
celw polityki dynastycznej, popieranej przez Bon Litwinw, lecz
uzna,
prawem historycznem spado na krlestwo polskie. Po duych trudnociach, na sejmie z 1529 r., zwoanym w tym celu do
Warszawy, przeprowadzono ))uni, a raczej wcielenie Mazowsza do
lvor()ny. Wprowadzono Mazowszan do wsplnego sejmu, zrwnano
ich z Koron co do przywilejw i ci/arw
co do ustroju sejmikowego, zachowano im jednak osobne prawo, skodyfikowane
w r. 1532 1540.
;
przedstawienia.
1.
Koronie.
dla Kzpltej
jej
wewntrzne
dzieje
jego czasw,
i
aj
si
Ludzie
najtatalniej
a przywilej
zastpcze rzdy
mielnicki
monowadcze w
ustpi musia
konstytucyi
prawnej
dla
nieobecnoci
))nihil
oligarchii
krla,
novi,
tak,
senatorskiej
wpyw monowadztwa
nie dozna
Wiemy, e wanie jego najpotniejsi przedstawiciele,
maopolscy byli wobec elekcyi Zygmunta usposobieni ra<.'zej nieprzychylni*'; zreszt ju jego poprzednicy chcc zrwnoway ich wpywy, popierali szereg rodzin, podnoszcych si dopiero na schyku
XV wieku do wikszeuo znaczenia. Ale take za nowego krla utrzymay si na tej samej co dotd wyynie wszystkie niemal cile skoTarnowscy
ligacone rody, dotd kierujce pastwem, Tczyscy
(wzmoeni jeszcze w r. 1519 po wyganiciu wsprodowcw Jaro-
uszczerbku.
sawskich),
zowieccy, na
ay
(lor'WMa<'
og<'> tylko
tamtym,
o.
Wyjtkowe
AOILI.ON< iWiK
ni
/ajnuij jednak,
miejsce
39
pierwszej
czci
pano-
mw
em
zdolnociami
wojewoda
wiksz
odznaczali si niepospooryginalnoci
ruchliwoci
szerszych warstw ziemiaskich,
sieradzki,
jeszcze
wieoci
obcej
retorm ustrojowych
krla
odpowiada
czynnej,
lepiej
ruchliwej polityki.
rd drugi,
przez
niego
nie
Ale usposobieniu
dopiero
wyprowa-
ustpujc askim
in-
przewyszajc ich rozwag, gospodarnoci, wykwintnym poziomem kulturalnym, przylgnli szybko do konserwatywnego
wiata monowadczego, zgromadziwszy, chociaby incompatibi]iter,
dostojestwa
dobra.
si z nim zwizkami krwi, umieli sobie dobra pokrewnego duchem, pochodzcego z k ziemiaskich
teligency, a
czc
wielkopolskich,
Piotra
r.
si nieodcznym wsppracownikiem przyjacielem Krzysztola Szydowieckiego, dorwnywajc mu zdolnociami, a przewyszajc go bezinteresownoci w poytecznej subie Hzpltej.
Obz ten, skojarzony z najpotniejszymi panan^i \\'i'lkopolski
przez koligacye Tomickiego, rywalizowa zawzicie
.askimi
ich
adherentami Tczyskimi, biskufiem Miedzyleskimi spornem pozostao za dotd, o ile dziaay tu zawici |>rywatne, a o ile ntnice
1515) sta
/.
pogldw
(lw(')ch
puM'wszej
40
HI8TOKYA POLITYCZNA
lewskiego,
dotyczyy spraw
si chyba dopiero po
r.
Rozam
publicznych.
1526, a to nietyle
midzy stronnictwem
dziaania,
nietyle
skiem, co
midzy zwolennikami
polityczny
celach, co
zacz
sposobach
antiaustryackiem
cesar-
mw
magnatw z tym lub owym dworem zagranicznym, w tym wypadku gwnie wiedeskim, to pamita trzeba,
e ich wynurze nie wolno bra dosownie. Wszak analogiczne
szych
stanu
si
nym wyrazem
si stanowczo
z
oglnej
za
polityki
polskiej,
jednym obozem,
dya
ktra
do
nie
owiadczajc
dobrych stosunkw
wszystkimi.
Uwaga
take do ostatnich lat kilkunastu Zygmunta I, w ktrych nastpuje zupena zmiana kierujcych osobistoci.
lo3l umiera prymas aski, w nastpnym wygasa
r.
w rozkwicie potgi rodzina Szydowieckich, w r. 1535 schodzi ze
wiata Tomicki, a niedugo (1536/8) cieszy si kanclerstwem godny
jego ucze Jan Chojeski. Rwnoczenie upada powaga starzejcego si
krla, wzrasta wpyw jego ony, wywoujc ju mniej wicej od
r. 1527
ywy niepokj monowadztwa, ktrego przewag Bona pragna ukrci na korzy dynastyi. Taki program mg take pastwu
przynie powane korzyci, by jednak z gry skazany na niepowodzenie, [)oniewa wrd narodu, z ktrym si nigdy nie zrosa
naprawd, krlowa stosowaa w tym celu metody sztucznie przeszczepione z obcego wiata, skd pochodzia, z drobnych pastewek
woskich epoki r)drodzenia. Tam mogo wystarczy skupienie duego
majtku w rku panujcego, w Folsce za synna gospodarka Bony,
chocia nieraz owocna pod wzgldem ekonomicznym, drania tylko
(hiremnie pan(')W
szlacht. Bezwarunkowo za zgubnem byo nieliczeni! si z ustawami, ktre wprawdzie wymagay reformy, ktrych
omijanie jednak, tak samo jak denie do wpywu za pomoc intryg
dworskich lub jednanie stronnikw drog i)rz('Uupstwa, wiodo tylko do
doprawacyi moralnej spoeczestwa.
ta
odnosi si
o.
cznie
jego
wymieraiiiein
41
A<;1ELL ONuWI K
mw,
najziiakomits/.ycli
obni-
ao
to szybko poziom ducliowy senatorsUieijro grona, do ktrego czsto aska krlowej otwieraa drog. Teraz, u schyku panowania,
znowu wystpuj na pierwszym planie trzy postacie hetman Tar:
nowski,
draliwy
w swej ambicyi, biskup krakowski Samuel Maciejowski, wrg zacity hetmana, cho pokrewny rodem usposobieniem, marszaek w.
i
cho
dalej,
oddalali
si coraz
ktra za to
bardziej,
wcigna Kmit
do liczby
Dotd by
to
nie
zyskiwany
przez
osobistych celach
monowadczych
wichrzycieli,
wnosi
ale niestety
h^
l'lanv reform
k a
h n
w o w oj s k o w
y c
li.
Planw
rc-
42
HlSiORYA I-OLIITCZHA
nowania w drugim okresie cieraj si dw a prdy jeden wychodzcy od krla, a raczej od krlowej, a celem jego wzmocnienie
wadzy monarszej, drugi, reprezentowany przez og szlachty, pod
hasem egzekucyi praw, rozbrzmiewajcem odtd w coraz szerszem
znaczeniu a do koca epoki jagielloskiej.
Pobudk celem reform w [)ierwszym okresie byo stworzenie
staej siy zbrojnej, ktrej potrzeb odczuwano zwaszcza ze wzgldu
na obron kresw
niedostatki pospolitego ruszenia. rodkiem za
:
mogo by
dochodu
znaczniej-
staes-o,
szego od
Podatki
lone
zalen
ulg,
wysokoci,
znacznej
przynosiy
na sejmie z 1507
skarbowi
tylko
r.
uchwa-
dorywcz
kadego sejmu.
uchwaa sejmu z 1507
od stopnia oliarnoci
1'lany reform
rozpoczyna
r. o konskrypwojennej
o kolejnem jej odprawianiu [)rzez prowincye koronne. Niewiele pniej (prawdopodobnie
w r. 1510) pojawi si prOjekt prymasa askiego, aby przez jednorazowe bardzo znaczne a potem mniejsze, lecz stae o[)odatkowanie
majtk(jw stworzy dostateczny skarb publiczny; w r. 1511 za
zjazd korczyski przewiduje siao pogotowie '/s pospolitego rusze-
cyi
taksacyi
obowizanych do
nia.
Kdinhinacy
|)od
koniec 1512
podzieli
Koron
rok przyczyniaa
tych
r.
suby
myli by
wielki
na sejmie piotrkowskim'.
na
pi
cz.ci,
si (obok
relormy.
|)n)j('kl
ktrycliby
omv\i(ny
Wedutr
nieffo
miano
kolejno
kada
przez
duchowiestwa
obrony
pastwa; udzia osobisty w pospolitem ruszeniu miaa jednak zastpi opata, kt(')raby na podstawie taksacyi majtkw odpowiadaa
zamonoci kadego szlachcica suya na utrzymanie staego wojkrla,
'
Corpus
iuris iNil.
III
nr.
l.'W
miast) do
o. HAl.E<'Ki:
DWAJ DSTAINI
43
AOI kl.l.OM iW IB
'.
1518
r.,
1520
r.
we Lwowie fodj
woaniu si do sejmikw. Tymi podatkami, niedostatecznymi, a niedbale ciganymi, pokrywano jednak koszta obrony kresowej wojny
pruskiej, nie unikajc te powoywa pospolitego ruszenia. Z koniecznoci wikszych wysikw podatkowo -wojennych na walk z Ali
Ch
planami
napraw
k a o
1510.
r.
gwnie
cise
wociaskiej w
'
edyktach (1524
obronie pastwa*.
Tomic.
III
s.
o udziale
na
sejmach,
ustroji>\\ych,
zakresie
przestrzegania ich
Coipus
Corpus
Rzeczypospolitej. Rwnoczenie
>
t;
reorganizacyi
zwaszcza od
zrazu
lat.
ju
sejm
13^.
2H2
iiir.
III
nr.
IDi,
iur.
nr
^\. H2.
151U
r.
44
HlSToRYA POLITYCZNA
sy(j,
uchwali
))Conventus iustitiae,
obie-
'.
szy plan.
bowiem rozeszy si
spoeczestwa. Pierwszy, pod
Niestety
w tych usiowaniach
wpywem krlowej
i
stworzenie
drogi
dworu
Bony,
chcia
usunego
senatu zdo-
by przewag
materyaln
polityczn,
wadz
obniay
ustroju, ktre
iluzoryczn. Dziki
ostatniej okolicznoci
tej
18/XII 1529
r.
ogu
wyniesionego poprzednio
1530 nastpia koronacya.
szlachty.
jednak zwycistwo pyrrusowe. Faktycznie wybr Zygmunta Augusta po mierci ojca tak nie ulega wtpliwoci, a prawnie niczego nie zdoano zmieni, gdy w miesic zaledwo po jego
koronacyi krlojciec musia wyda przywilej, w ktrym, uznajc wyjtkowo wyboru z 1529 r., /apewnia na przyszo zachowanie
Byo
to
malkont<Mit<'w.
(>
lU*
pularne
wrd
o tyle
otru,
wanie w
roku
Augu.^ta szlachta
nie
koronacyi
byy
po-
Zygmunta
wszystkich koron-
r.
1531/2 uchwalia
nych i)raw
tak potrzt-hn tych praw kodylikacy, powierzajc j gronu 6 wsppracownik(')w. (Idy jednak w t. zw. statucie Taszyckiego zamiast
i
'
('orpii'*
Mir.,
nr.
Hi,
2,
68/9, 62.
o.
45
praw przedoono jej waciwie iio\ve prawi, posudo naruszenia obalenia obowizujcych zasad prawnopolitycznyci, nastpio oczywicie stanowcze
jednomylne odrzucenie caego dziea przez sejm z r. 1534
Nie wyjaniono dotd naleycie, kto ponosi wiruj zmarnowania
wszechstronnego
bezstronnego zbadania wymaga te
tej akcyi
jeszcze 5-letnia walka o Rzplit, ktra bya nastpstwem tego zawodu. Ze strony szlachty musiano podnosi odtd jako pierwszy,
podstawowy postulat ))egzekucy wszystkich praw
statutw dotychczasowych (sejm z r. 1535/6), a fakt,
zarzuty co do ich przekraczania przez dwr byy przewanie suszne, zmusza krla do
ustpstw, podkopujcych jego powag.
na tej drodze byo jeszcze moliwem porozumienie na burzliwym sejmie z r. 1536/7. Wtedy jednak intrygi krlowej
oddanych jej magnatw w sprawie obsadzenia urzdw kanclerskich, spotykajc si na wsplnym gruncie negacyi ze skrajn opozycy szlacheck, spowodoway ogniewnew rozejcie si sejmu. Zatarg midzy
korrektury((
wajc si
*.
niefortunny
szlachty po-
do osawionej wojny kokoszej. Rozgoryczona szlachta, tumnie, zgromadzona pod Lwowem, zwracaa si nietyle przeciw krlowi,
co przeciw nieokrelonej adnemi granicamio wadzy, jak sobie
przywaszczaa krlowa,
przeciw bezprawnie mianowanym senatorom, ktrzy nie przeszkadzali jaskrawym naruszaniom j)rawa, titk,
wydawaa si konieczn staa kontrola rzdu. Potpiajc form
i
okolicznoci, w jakich szlachta chciia narzuci krlowi swe plebiscitum, trzeba przyzna,
zasada, ktrej bronia (bez woli naszej i posw naszych nic nowego nie moe by na nas ustanowione), bya zgodn z zasadami ustroju Rzplitej,
szlachta pragna jej ))utwierdzenia na legalnej podstawie. To te Zygmunt I,
datki,
wda si w dyskusy
przywdcami rokoszu, skania si do znacznych koncesyi, ale ostatecznie, nie uzyskawszy poboru,
najwazjazd wrd oglniejszych postulatw odoy na nastpny sejm
nego przygnbienia rozszed si na niczem.
Na sejmie 1538 r., gdzie kierownikw zaburze lwowskich pozwano przed sd o obraz majestatu, opozycy tych nawet posw,
ktrych wyborem pokierowao stronnictwo dworskie, bya tak siln,
krl, chcc wobec zewntrzni'go niebezpieczestwa uzyska podatki, musia ustpi w gwnych sprawach, w ktrych chcia umocni sw wad/. Raz jeszcze szlachta, ktra rok temu nie pr/.yja
z
cz
'
Arch.
Sanguszkw V.
nr. 204,
2.
46
przysicri Zytrriiunta
wolnej
zagwarantowanie
powszechn zgod
za
elekcyi,
wol,
da,
stwa tureckiego, krl na sejmie z r. 1543 wystpi raz jeszcze z projektem zoruanizowania obrony na duszy czas. Sejm nastpny
1544 r.), cho stawia sobie program szerszy, gdy by wnietylko dla
dla naprawy rzdu domowego zoona, ograniczy si
obrony, ale
te do uchwalenia organizacyi wojennej, opartej zreszt na zasadzie
i
pospolitetro
ruszenia,
skromna prba
z
za
r.
1545,
Zyuniunta
nie
tak,
I
wszystkie plany
ostatecznie
spezy
na
niczem.
jego ycia
ostatnich latach
krla
Smutny
nietylko
zasadniczych reform
ten
wynik
wywoa
1547
r.),
ale na-
wet dania, aby jeszcze za ycia take rzdy w Koronie odda synowi. Nowego wadcy czeka ruch egzekucyjny, aby odrazu osign
od niego spenienie wszystkich swych postulatw, ukadajcych si
w pozytywny program polityczny. Zuytkowanie tego ruchu do zbawiennej reformy, oto byo zadanie, czekajce Zygmunta Augusta
Pocztki
dl
re for
macy
humanizm. Bezpodno
po-
dobnych stara za czasw jego ojca jest tomhardziej godn ubolewwczas pracy nad reform polityczn nie komplikowaa
wania,
jeszcze sprawa reformy religijnej, fatalnie z ni powizana w nastpnem panowaniu. Co prawda ju za Zygmunta Starego przygotowywa si grunt pod ruch nowowierczy, ktry jednak zrazu objawia si jedynie w sporadycznych wypadkach, szerzc si szybko
przenikajc stamtd, oraz z Niemiec lska, do
tylko w Frusiech
niemieckiej ludnoci miast polskich. Dopiero pod koniec ycia krla
Kdykly
te,
z ktrych
najsurowszy,
o.
47
A(JIKM.ON( 'W |E
Z 5/IX 1528, t^rocy nawet kar mierci na stosie, w okspedycyi zagodzony do kary cicia, by jednak raczej dzieem legata papieskiego, bawicego w Krakowie, zdoay, cho wyjtkowo tylko stosowane, ruch ten przytumi. Podsycay go za to dawne antagonizmy midzy stanem wieckim a duchownym w sprawach dziesicin
aniiat, kompetencyi duchownego sdownictwa
udziau kleru
w ciarach podatkowych dla obrony pastwa. Zdarzay si nadto,
zwaszcza za pontytikatu Hadryana VI, nieporozumienia z Hzymem,
ci jM-awda rycho agodzone, w sprawie obsadzania biskupstw
przyi
wpywy Albrechta pruskiego, ktry roztacza opiek nad pierwszymi jego propagatorami
tworzy dla
w Krlewcu ognif^ko literackie.
pierwszem stadyum szerzenia si
luteranizmu gorliwie przeciwdziaa mu prymas Laski. Objawiajc
swj talent kodyfikatorski take w zakresie ustawodawstwa kocieldoradzajc w Rzymie
nego, interesujc si kwesty unii religijnej
zwoanie soboru powszechnego, organizowa na synodach prowincyonalnych (zwaszcza na dwch czyckich z 1523
1527
piotrkowskim l25 r.) prac nad reform wewntrzn Kocioa katolickiego w Polsce. Lecz za to arcybiskupi
biskupi z drugiej poowy
panowania Zygmunta I, przewanie wyniesieni na swe stolice jtrzez
intrygi dworskie
przekupstwo, a sami mao gorliw w w erze obyczajach, nie byli w stanie zapobiedz przyszym zaburzeniom religijnym, na ktre wpyway ju nawet najskrajiiiejsze. antitrynitarskie
doktryny wieku.
Zygmunt I, cho przekonany,
wreligia stanowi jedyne wizado, podtrzymujce prawa
urzdzenia wszystkich pastw ', do
stanowczej represyi posun si tylko w Prusiech, najbardziej zaraonych herezy, mianowicie w r. 1526 przy zgnieceniu rozruchw
W" fidasku, a take
w innych miastach pruskich. Surowo jego spowodoway w tym wypadku gwnie przewrotowe prdy spoeczne,
zczone
ruchem anti kocielnym, jego zaczepne wystpienie przeciw katolicyzmowi, a moe
obawy, aby luteranizm nie stworzy
niebezpiecznego cznika midzy l'rusami krlewskiemi a ksicemi
Niemcami. Naog za ruch reformacyjny, trzymajc si jeszcze
w ukryciu, gotowa si do tem mielszego wystpienia za krla
bezskutecznie zabraniane,
7.
mu sprzyjajcego.
Za Zyirmunta
na stosunki polityczne nie w pywaa jeszcze reformacya, tylko jej poprzednik humanizm, wielce od niej odmienny.
modszego, rzekomo
I
>
Tomic. VII
.s.
160.
HISTOKYA HOMTYCZNA
48
cho
torujcy
drog
jej
pobaliwo
przez
lub
na
rze-
woskim dwo-
te w pokojowych, kompromisowych
rze Bony,
obojtno w
ale
polityki
smak artystyczny
krl
wraz
mdry, ukadny
Szydowieckim, najwybitniejszym
panw mecenasem humanistw scholarw, mi-
systematyczny Tomicki
wrd wieckich
krzewicielem
ktrzy obaj umieli czy
onikiem ksig
nowe prdy z rodzim pobonoci jak z innych biskupw Lubraski, ktrego szkoa poznaska zastpowaa cho w czci upadajc
akademi krakowsk; jak Krzycki, niedorwnywujcy wujowi Tomicsztuki,
ogad si
k, anieli w wieku XV, pogbia wraz z owiat
uczucia narodowego, zdobywa ju przed reformacy jzykowi narodowemu prawo obywatelstwa w ustawodawstwie \ urzdzie pimiennictwie, przygotowywa jednem sowem szlacht koronn do
pracy nad budow swej Rzplitej za ostatniego z Jagiellonw.
i
2.
Na
Litwie.
niej
petycyach
partykularnych
przyna-
lene do W. Ksistwaw ju w cigu dwch poprzednich panowa zdobyy sobie rwnouprawnienie nietylko w korzystaniu z przywilejw
oglnoziemskich, ale te w yciu politycznem.
Std ani wsplno religii, ani pokrewiestwo jzyka nie wystarczay, aby
rzy
wrd
))irredenl
l'o
schizmatyckiej ludnoci Rusi litewskiej stwona rzecz Moskwy. Odstpstwa zdarzay si niemal
raz pierwszy
r.
1526: Corpus
iiir.
IV
nr. 44.
o.
49
wycznie wtedy, gdy Litwa nie umiaa obroni swych ruskich poddanych przed wojskami w. ksicia moskiewskiego, ktrego ))tyrania
przewyszaa
osobistych
rodzinnych
wrd monowadztwa
litewskiego
ksandra. Podniecio
jego
za Ale-
zawici;
faszywe
oskarenia, przeciwko ktrym si zwraca osobny artyku w przywileju z 1506 r, wybuchy z now si zatargi wrd najpotniej;
panw
szych
jay
dotd
ktre
rady,
jedno pastwa w
czasie,
niedostatecznie zbadane
a)
Panowie
udzia w
rzar\ych o
gdy na pocztku
wano
r.
dobra, stao
Wrd
tych,
rku Bony
r.
gdy
rozbi-
zani-
1527).
1509 umierzano powstanie, a zdrajcom konliskosi punktem wyjcia dla dalszych w^alk rodowych.
ktrzy
przez
dwa
lata pozostali
pod
cisym dozorem,
znajdowa si te Olbracht Gasztod, typowy przedstawiciel litewskokatolickiej grupy monowadztwa, za ktrym si wstawia sam papie'. Obala to ostatecznie mniemanie o narodowo wyznaniowym
charakterze tych antagonizmw magnackich
zreszt najzacitszym
wrogiem Gasztoda, ktremu le przypisywa swe upokorzenie, by
rwnie jeden z tej samej grupy wielmow, Mikoaj Radziwi. Na
sejmie brzeskim, w maju 1511 r, krl przez osobiste przybycie
uwolnienie uwizionych panw stara si przywrci zgod. Tymczasem rozgorzaa teraz w peni istna wojna domowa midzy Gasztodem a Radziwiem *. Urozmaicona przez krwawe najazdy, przeszkadzajca normalnemu odprawianiu sejmw a nawet przedt^iwziciom wojennym
dyplomatycznym rady, nie skoczya si ta walka
wcale ze mierci Mikoaja Radziwia w r. 1522, lec/ trwaa dalej
midzy obydwoma rodanu a mniej wicej do r. 1533. Pocztkowo, za
;
cz.
II.
s.
299-301, 385426.
50
HIsroRYA FOI-ITYCZNA
ycia Mikoaja, przewaga bya po jego stronie jako wojewoda wikanclerz (od r. 1510) kierowa polityk Litwy
reprezentoleski
wa j te na kongresie wiedeskim, gdzie nawiza stae odtd
stosunki swego domu z Habsburgami, zyskujc te od nich nieba;
wem
(r.
Ud
r.
ksicy.
1522,
po chwilowem
w.
ksistwem rzdzi
przez krla,
umierzeniu zaburze
litewskich
ob-
stronnictwami.
giemi
Ten
ostatni tylko,
jedyny
kniaziw,
ktry
jeszcze
wynagradzanych przez krla nadaniami zaszczytami) gb.sz myl polityczn, mianowicie solidarnoci z Koron. Po za tem bowiem walka stronnictw na Litwie nie toczya si o adne politygine
(hojnie
programy, lecz
wycznie
jednych
drugich polityka
r,
1542), gdy zagrozia przewadze
ekonomiczna dworu gdy zaczy siga po wpyw szersze v\arstvvy
ziemiastwa. Przymierze Olbrachta Gasztoda z hetmanem Jerzym
Radziwiem
jego bratem Janem, umocnione lubem jego syrui
z Barbar Radziwiwn, poddao Litw pod szczeglnie cikie
rzdy samowolnych panw. Nie najmniej czya ich te wsplna
niech przeciw wszelkim ludziom nowym lub wogle nie pochodzcym z ich grona; doznawa jej szczeglnie zasuony podskarbi Hornostaj, a nawet nielubnego syna knilewskiego, Jana z ks.
litewskich, starali si jaknajprdzej usun z biskupstwa wileskiego
(w
na jedno / koronnych.
Po wymarciu Gasztodw
walk
'
Tomic,
l*or.
stosowany
.\
iiKMiiorya
r.
(J.
nr.
Gasztoda przeciwko
W.
(
)slroi{skitnu
Kail/iu illnin
nr. 36.
wy-
o. \i\lka:k>:
walami. Przecigajc
1544 obj rzdy
r.
iia
swoj
ZyLriniuila Aut^usta,
stronc;
na Litwie,
odkd
dla
de
rycerstwa.
Pierwszy,
to
rozwj
parlamentaryzmu sejmowetro,
wywoany
zmuszay krla do
czstego zwoywania sejmw walnych, aby uzyska podatki wojenne.
gwnie
Poniewa za
potrzeba byo
ktre
ca
ziemskie uwolniy
od nich
szlacht,
dla ich uchwalenia zgody j*^j szerokiego ogu. Oczywicie szlachta, wcigana w ten sposw coraz czcii*j do obrad sejprzywileje
wa
dno
w uywaniu
towego, nie
o zisachiiczej reformie
taki
sdownictwa
si pojawi,
projekt
biskupem Chojeskim.
4*
52
HISTOKYA fOLIIYCZNA
b) Reformy wewntrzne.
tern tkwi zarazem gwne
rnice midzy polityk wewntrzn w obu pastwach Zygmunta I.
I^odczas gdy w Polsce, po hojnem uprzywilejowaniu caego spoe-
czestwa szlacheckiego
Litwie przywileje
rozszerzaj.
domaga si zachowania
rycerstwo
ustaw, ktre
wno
mu
rady
podejmuj za wzorem
szlachty polskiej (w
przestrzegania korzystnych
szlachta
litewska
ledwo
dla siebie
walk
kon:
Koronie
wanie
r.
praw
rozpoczyna
prawne.
r.),
mowe
ma krtki okres od r. 1522 do 1529. Wwczas bowiem w cikich walkach z Moskw nastpia dusza chwila wytchnienia, pozwalajca zwrci si do spraw wewntrznych. Po drugie za w r. 1522 (4/XII) Zygmunt August zosta wybrany w. ksiznaczenie
na wypadek mierci
ciem
ojca.
r.
1529 (18/X)
wyniesiony na
ksicy. Celem
tej akc^i
byo osignicie podobnego reLitwy za usuga, oddana dyn.istyi, bya
najlepsz sposobnoci, aby uzyska nowe koneesye. To te na ten
okr.'M przypada, o[)rcz najwaiii(?jszej ustawy wojennej, nowe zatwierdzeniem przywilejw
wydanie
statutu.
sto
<!
w.
zultatu
Koronie;
dla
Koronie,
tak
cz
o.
AOIKLI
.1
<
'S' >\v
t)3
udzia
szlachtii
',
cz
Rwnoczenie
r.
1529 Zygmunt
musia
r.
1413,
szerzej
leje
Co do praw politycznych
statut nie zbliy jeszcze ustroju litewdo koronnego
udzia w ustawodawstwie przyznaw a, tak
samo jak przywilej z 150(i r., tylko panom rady. co prawda nz(>.
branym na sejmach walnych. Ale
statut by te zaledwo porzt
kiem systematycznej pracy nad reform wewntrzn, ktr dopiero
za Zygmunta Augusta ukoronowaa j(^go druga redakcya. Ju w latach
I
skiego
Por.
lip.
Malinowskij: Sbornik,
s.
139 nn
203/4.
HrsiORYA I^OIJIYCZNA
54
38
1531
zmieniono redaUcy
1529
r.
ksi
oprcz wspomnianej
ju
zamkw woyskich
lustracyi
podolskich
Na sejmie
darskich.
rzuca te
odkada
1547
August, solidaryzujc si
przy zatwierdzeniu praw
r.,
r.
rodzaj
ciu
statutu
sdownictwa
zaprowadzenia
Wpywy
c)
wom
rozszerzenie
ku
znamiennie szlachta
szlacheckiego,
e.
tej
ziemi granicznej,
Szerzyy je
obu pastw, tak samo jak walczce na Litwie polskie chorgwie zacine szerzy ksidz polski, piastujcy godnoci duchowne w w.
ksistwie, objtem wspln z Koron organizacy kocieln, tak
dworzanie w otoczeniu Zygmunta I,
samo jak polscy dygnitarze
a zwaszcza jego syna, ktry od r. 1544 mia w \\'ilnie obok litewskiego take osobny dwr polski. Naodwrt panw z w. ksistwa,
posugujcych si coraz czciej polszczyzn acin, spotykamy te
w Koronie przy boku swego hos|)odara; poniewa za polsko
wprowadzaa ich zarazem w wiat kultury zachodnio-europejskiej, widzimy ich nawet, tak samo jak magnatw polskich, na dworach zaznajdujemy uczniw litewuranicznych, zwaszcza na cesarskim,
skich nietylko na uniwersytecie krakowskim, ale te na dalszych,
turalne caej Litwy.
/afhodnich.
'
XV
IN)r.
11916)
statutu
w CJzasop.
prawn
ekon.
o.
66
Std
nie dziw,
umysowe
kie ruchy
'
Moskw.
w^lki z
3.
Sprawa
unii.
nie towarzyszy
w zwizku
Do
r.
1529.
Por. spostrzeenie
W.
Kamienieckiego
Przegl. histor.
XVI lOG
HI8T0RYA POLITTCZNA
56
jednem ze swych pastw, zjedaj przedstawiciele druBezporednim celem tych czstych rokowa nie jest ustano-
wicego
giego.
lecz
unii,
bracia
proba, aby
drugiego
byli
mu
radni
ktrego
czenia,
))dawne
nowe
(1501
poszy
zapisy
r.)
niepa-
konstytucy sejmu z 1510 r., w ktrej uzysi postara o przeprowadzenie unii, pososkano obietnic krla,
na Litwie, aby to '/jednoczenie wznokoronnej
wie rady
wiono umocniono dla skutecznej, wsplnej obrony przeciw wrogom.
Nie upieraj si bynajmniej przy dosownem brzmieniu dawnych
aktw unii o charakterze inkorporacyjnym godz si na to, aby to
mi.
To te zgodnie
e
daj
WM. t
rzecz
spolitemuft ^
To owiadczenie, zoone
monowadcy, obawiajcy si, e zacienienie zwizku z Polsk podkopaoby ich przewag w w. ksistwie. Poniewa za wanie w ich
rku by ster spraw litewskich, argumenty panw polskich pozo-
za dopominaa si
przy kadej
na dary
wydatkach
w
Korony
sposobnoci nietylko rwnego udziau
poselstwa, wysyane do Tatarw, ale te czynnej pomocy w woj-
odkadaa kwesty
lub
unii; za to
nach moskiewskich.
I'omocy tej Polska bynajmniej nie odmawiaa, mimo
pienidzy,
kro(- na wasne potrzeby brakowao jej wojska
Litwini
'
aktii
rokowa
nik inatior.
daa
polsko-litewskich naleiy
Tornic.
nr. H1
ich
ogoszone
tyle-
mimo
pomocy
Tomic,
Sbor-
n.
O pomocy
r.
1509,
ochotnikw
f)7
litewskich
tej
wojnie.
z r. 1508 r.,
nastpnym w krytycznym za r. 1514 poroku
rady litewskiej w
siki polskie, cho nieudanie si reformy wojskowej utrudnio ich
rozstrzytrny hitw
wysanie, stanowiy prawie poow wojska
panii
moskiewskiej
od
podnosz
zadowoleniem,
wogle znowu po
duszej przerwie przysali posw. Zupenie te daremnie usiowa
krl skoni Litwinw, aby w imi wasnego interesu wzili jakikolwiek udzia w wojnie pruskiej. Gwnym przedstawicielem separatyzmu litewskiego by w tych lalach Olbracht Gasztod; to te on wanie,
pod wpywem Bony, popar w r. 1522 tak skutecznie wybr krlewicza na w. ksicia, podczas i^dy hetman Ostrogski baga krla, aby
odstpi od tego zamiaru. Odtd w separatyzm wzrasta tak silnie,
bezporednie stosunki z senatem koronnym przez osobne poseloba pastwa znosz si
stwa obustronne niemal zupenie ustaj
gwnie tylko za porednictwem wsplnego wadcy. Co wicej,
w r. 1526 rada litewska wystpuje przed nim z daniem, aby Polacy zwrcili zagrabion rzekomo koron kn'le\\sk, przeznaczon
dla Witoda; chc podnie w. ksistwo do godnoci krlestwa, aby
Ich
raz na zawsze uniemoliwi jego wcielenie do Korony polskiej
denia nie urzeczywistniy si w tym zakresie, ale, zbiegajc si
akt
z dynastycznymi planami krlowej, przyczyniy si do tego,
z 1522 r. uzupeniono pr/cz wyniesienie Zyirmunta Aucrusta na stoprzez poi^elstwa;
Litwini,
r.
1518
na ich wezwanie
Polacy
roku poprzednim,
lec w.
ksicy w
r.
1529.
58
lUSlOKYA IMtLilYCZNA
wizya
r.
To te
154H.
nie dziw,
take
ograniczano si
zwaszcza
obrony,
wystawienia
stray na kresaci (1529 r). Pomijano kwewtedy, gdy chodzio o pomoc wzajemn przeciw zewntrz-
wspdziaania
styQ unii
odnowienia
ruiiycli
jej
Modawii
1535.
pani moskiewsk
dwa
tyci lataci
razy:
raz ze strony
r.
na kam-
yczeniu
r.
wymwili si
krla
jak
te
Zygmunt
by wiadkami
wrcz
z ich deniami.
na Litwie,
take
Znowu ji^dnak, jak w r. 1522,
ktre ju wwczas reprezen(jpr<')('/, ^stronnictwa separatystycznego,
towali Padzi wiowie, istniao drugie, dajce bliszego zwizku
z Koron, kt(')n'mu gwnie sta na przeszkodzie wpyw Bony. Zwyciyo pierwsze z nich, tak e Zygmunt August otrzyma (6/X) rzdy
z pen wadz si^downicz, podczas gdy ojciec, jako najwyszy
sieli
tego aktu,
wyszo
ksi
'
sprzecznego
na jaw,
f)>,
234.
publicznym skarbem
o. IIALRCKi:
litewskim.
stpcza,
KWAJ
Co wicej, wad/a
naiiiiesliiicza,
ONOWIK
59
raczej za-
sa-
modzielnoci.
*
*
mita
obejmowa rzdy
nowych prdw,
Koronie
lat
pa-
na Litwie.
wirze
nie
moe odmwi
susznoci. Wystarczy porwna wczesny stan rzektry zasta Zygmunt w r. 15(>6. Jak ze starego grodu wawelskiego uc/yni ws[)ania, zdobion przez mistrzw
renesansowych siedzib najpotniejszego
najbardziej kulturalnego
jc
je
ktre
dziaa
HI8T0KYA 1M)LITYCZNA
60
wadania spoeczestwa szlacheckiego. Ale jaka to doniosa przemiana dokonaa si wanie w teni spoeczestwie, dziki dobroczynnym wpywom krla
Panowanie jego, pozostawiajce jeszcze Litw
wpywowi
kilku
uchwali,
lecz
susznoci
oglnej!
tyle lat
ju zuytkowa
potrali
tego
ruchu,
ale
nie
nie
bdzie ju sam jeden nawoywa do pracy polityc/.nej, jak niegdy ojciec, irdy wstpowa na tron.
Przez czas jeg'0 rzdw spoeczestwo dorastao te do tej
pracy pod wzgldem umysowym. Zainteresowao si prdami
kulturalnymi Zachodu, ktrego tworzyo nietylko fizyczne przedmurze, ale te duchowy posterunek. Wstpujc na widowni dziejw,
rodzinami przejcoraz to szerszemi warstwami, nowymi rodami
mowao si tem wyksztaceniem, ktre, do niedawna udzi;i nieliczstpcy,
ktry
nie
do dworw szlacheckich,
skd
rk
patryotycznego
kole,
godn
(Totriiciaria)
Na
jest jej
obywatela fSt. Grskiego) zebra dla przyszych poswojego krla systematycznoci, pomnikowe 'aka
swych
dziej(')W.
zewntrz cech
pokojowo; do
charaklci-ysl yc/ii
w.)jny
polityki
Zygmuntowej
m.jdry,
nigdy
o.
61
nie
a nadto zastosowaniem
militarn,
chrzecijastwa
do polityki
szlachetnych zasad
ze-
na doniose
dziedzinie
sto^jun-
kw zewntrznych porwnanie midzy sytuacy z r. 1548 a pooeniem z 1506 r. uwydatnia owoce jego systemu. Podczas gdy za
poprzednich panowa ju niemal przyzwyczajono si do tego,
coraz to wiksze obszary w. ksistwa, a po mury Kijowa, odpaday
do Moskwy, za Zygmunta I wznowiono, z polsk pomoc, powag
siy pastwowej, a z odzyskania jedynej nowej
litewskiego ora
podobny
straty uczyniono warunek trwaego z Moskw pokoju.
r.
1526
wywoaa te podobnej katastrofy dla pastwa polskiego. Jaowem byoby rozpatrywanie, czy mo/e przez stanowcze poczenie
nie
Francy
Zapoly przeciw Habsburgom lub z Habsburgami
Turkom peniejszeby osignito sukcesy z pewnoci za to
stwierdzi mona, e za pomoc stosunkowo najmniejszych wysi-
si
przeciw
62
IlISTOItYA
POLirYCZNA
Zygmunt August
surowy regiment, a przystojna panowania miara krla Zymdro, stateczno, szczcie, wielko zwycistw nad
))Nie
gmunta
I,
nieprzyjacioy
sprawiy,
lestw^o, a
(15481572).
insze
synowi
jego wielkie
mu
to
spokojne kr-
tej
wiany
krlewskie cnoty
nieprzyjacioach
prawie
obejmowa rzdy,
z .Jagiellonw, historyk
ile
wsp-
pomylniejszych w'arun-
te
sta-
1548 nie
r.
cao
cznym wpywem,
szla-
krytyki szerszych k,
dzone zdolnoci
ale
zaloty krlewicza, po
czci
po ojcu odziedziczone,
v\
iu>
"(I
'
iip.)ni
podejrzliwoci
skrytoci
mikko
Kwart,
jagiellosk
<.
AOIKI LiJNOW IK
H.S
przezwycia
jednaU
wyksztaci w szkolf^
ycia biog:o wymowy
zrczno dyplomatyczn. Niewojennoci
przewysza jeszcze ojca, odstpi za daleko od jei:o przykadnych
na og obyczajw, na co, obok wychowania, wpyny znane przejcia w trzech maestwach. Tragiczno jego prywattiecr<> ycia nai
to,
ywem
by
ostatnim przedstawi-
drugiej
go
Sprzecznym bowiem
chwiejnym by ju
Zygmuncie AuL^^ucie. Obok objaww oglnej
sympatyi, z jakimi si spotyka ju za ycia ojca, dostrzegamy chwile
powszechnej niemal niechci do krla, a gdy jedni. do objcia przeze rzdw najpikniejsze przywizywali nadzieje, inni obawiali si
wprost upadku pastwa. Nigdy nie stworzy sobie silnego stronnictwa dworskiego, zwartego zastpu wsppracownikw, lecz tylko
jednostki dopuszcza do tajnikw swej polityki, ulegajc ich wpywowi, cho nie bez zastrzee. Taki stosunek czy u'o przedewszystkiem przez wiksz
panowania z Radziwiami, zwaszcza z .Mil^oajem Czarnym. Wytworzy si dziki jego rzdom litewskim za
ycia ojca, ktre, jak niegdy Zygmunta
rzdy lskie, wprowaziy go do spraw- politycznych, a zbliyy lem cilej do najpot/niejszego na Litwie rodu, e w r. 1547 polubi Barbar Radziwiwn.
Fakt ten, ktremu daremnie przeciwdziaali jego rodzice, a ktry,
cieszy si jego
sd
W
-
ojciec.
wspczesnych
cz
I
{
*
i
mimo
biernie przyjto na
pod ktreni w Koronie, zaraz po mierci,
starego krla, przyszo do powanych niepokojw. Przeciwnicy tego
licznych rywali
li
maestwa,
''
;
krlow-matk
zawrzao
na
czele,
j)rzepowiadali
najgorsze
tak
ryzm
'
tej
dzielnicy
arcyksicia
Maksymiliana.
krl
wybrany
koronowany,
"154.S
r.
sejm do Piotrkowa
bezpieczenia obrony
tron
/,a-
HlvrOKYA POLITYCZNA
64
Niezwykej syluacyi, w jakiej tam si znalaz, burzy, jaka wybucha, nie spowodowao samo jego maestwo, cho o niem tyle
ta sprawa moe si wydarozprawiano. Opozycya przyznawaa,
mao wan, ale przez to decydujcego nabiera znaczenia,
jeli ))kto w niej pilnie wejrzy, obaczy to, i wolno korony polszlachta, straskiej wielkiby tym szwank wzia. Chodzio o to,
i
wa
sposobno
konywa swym
imieniemw wadzy, pki teraz nie speni jeszcze trzepraw koronnych. Do oglnikowego potwierdzenia przywilejw szlacheckich Zygmunt August by oczywicie
gotw, ale przy tej sposobnoci sejm chcia uzyska odrazu przyjwypenienie swego programu egzekucyi praw, korzystajc
cie
w przysidze z 1537 r. mody krl zobowiza si nietylko
z tego,
do zatwierdzenia, ale i do wykonania przywilejw. Gdy nie zdoskoni krla do zerwania maestwa, sprzecznego rzekomo
z prawem, chcia za to wymusi na nim najwaniejsz z kondybyo ni zabezpieczenie wolnej elekcyi na przycyi szlacheckich
ciego aktu, zatwierdzenia
szo
przez gwarancy,
dziedzicznych
potomstwo jego
nie
dotd
Li-
samo jak Prus ksistw lskich) do Korony. Krl nie ustpi. Chocia sejm rozszed si na niczem, cho nie przj^jto jego zasld zaprzeczano mu monoci sprawowania
twierdzenia praw
wadzy, zaznaczy odrazu przez rozpoczcie sdw, e ma do tego
wszelkie prawo, uzasadniajc swe stanowisko w recesie, rozszerza-
twy
(tak
nym
po kraju.
Mimo
pooenie
opolsce, gdzie
wpyw
poznaskim Andrzejem
dzieckich
szcza z
knowa
Wobec
(prawdopodobnie
+21/2
List
ju w
r.
1.^)48)
z 14'III
by
nim
o, HAI.RCKi:
najbliej spowinowacony,
rzenia
wrd wasnych
umierzy
1549
zawar
r.
poddanycli, a pozyska od
nandem
65
Tam poselstwo austryackie, nadesane na prob krla, obiecujc mu poparcie ))W kadej potrzebie, znacznie dopomogo do
umierzenia opozycyi, zaniepokojonej wynikami dyplomacyi krlewskiej.
Zygmunt August odnis sukces zupeny: zaniechano walki
przeciwko jego maestwu, przyjto zatwierdzenie praw bez rwnoczesnego spenienia postulatw egzekucyjnych, a zamiast zaprzecza
krlowi praw monarszych, wikszo magnatw zacza si ubiega
o jego
ask.
I.
(7/XII).
Polityka zewntrzna.
Poniewa do wewntrznego kryzysu przed przywrceniem norwarunkw ycia pastwowego wcignito te zagranic,
wpyn ten okres wstpny take na zewntrzn polityk Zygmunta
malnych
bowiem obj po ojcu nie tylko te same gwne zagadnienia polityczne, ktre wypeniay poprzednie panowanie, ale take
to samo wobec nich stanowisko; trzyma si zrazu w dalszym
cigu wyprbowanego systemu ostronej neutralnoci, ktry wprawdzie nie mg przynie wielkich sukcesw, ale nie wymaira te
znacznych wysikw, nie naraa pastwa na gwatowne wstrzkrl
nienia.
n o-e
midzy domem
uro pej sk
austryackim
trwa
ej
jego
je-
przeci-
Zygmunt
wnikami, a osab dopiero po abdykacyi Karola V, take
August nie przysta stanowczo do adnego z tych obozw. Oba staray si go pozyska jeszcze w ostatniej fazie swej wczesnej walki
i
Rncyklopedya polska.
Tom
V,
cz.
H.
HlSrORYA POLITYCZNA
66
dynastyi
caej Europie, a
odracza
dal
starcie z
I.
moskiewskiej.
szy
plan,
tem
silniej
trzeba na razie
nadej o as
zane,
i,
r.
1.71.
T-ni wyraniej si zaznacza za jego czasw wiksza ni przedtem niezaleno polityki polskiej od Rzymu. Papiee, oddani walce
z h'rezy
pracy nad reform Kocioa, wogle mniej si mieszali
do spraw czysto politycznych, anieli ich poprzednicy z epoki Odroi
[)r/pdtem. o stanowisku
skich,
obracay si
irijnego
jej
teraz
irranicach.
Polski
g(')\\iii'
Siedzc
iiLrrupowaniu
okoo w cw
t walk
mocarstw europej-
iitr/iietro
z
ywyni
kryzysu
reli-
niepokojem.
o.
0<
A(JIMI,|,ON()\V IK
do
uatwio
moe
przekonanie
suszne, jak
okazaa,
brandeburscy pomorscy,
przyszo
byli
ch
ciem, ktre
mimo
to
tutaj
waciwie ju w
r.
1557,
gdy
dalszy
rozwj
wypadkw by
nieu-
drog
68
HISTOKYA I^OLITYCZNA
goci
i
dynastycznej
albo
midzy
brak harmonii
polityk
dynastyi
narodu bd/ie si
Nie wszystkie kandydatury, ktre si
wyoniy w bezkrlewiach
po Zygmuncie Augucie, wystpuj ju za jego ycia. Inne naodwrt,
za jego czasw bardzo wane, zaniky ju przed rozstrzygajc chwil.
Jedna za to, mianowicie austryacka, ktra, cho nigdy nie osignie
swego celu, przy trzech pierwszych elekcyach po wyganiciu Jagiellonw tak
ich ostatniego
jego stosunkom z
domem
je
wysuna
Stosunek do Habsburgw.
spraw zewntrznych jego panowania, ktre ju byo badane w caoci, a std jest stosunkowo najlepiej
znane. Tak samo jak za Zygmunta 1, widzimy na przemian zblienia
rywalizacye habsbursko-jagielloskie. I*owodem tej chwiej noci bya
teraz sprawa wgierska, wobec ktrej ostatni przedstawiciel domu
jatrielloskiego, wuj modego Zapolyi, nie pozosta ob ijtnym. Kwesty t usuna dopiero w r. 1571 mier Jana Zygmunta, a ju kilka
lat przedtem w stosunkach z domem rakuskim punkt cikoci przeJest to jedyne zagadnienie ze
mianowicie
spraw
sukcesyi
samej
Polsce.
a) Kwestya wgierska. Poparcie Ferdynanda w zatargu z wasnym narodom trzeba byo Zygmuntowi Augustowi okupi ustpstwami
tom
bardziej, /o i)rzoz
przyjazne stosunki,
skich pod konioc
r.
mier
jetro pierwszej
mimo
I47 z odszkodowaniem
ony ochody
poselstwa Rad/iwila
do
braci
znacznie
habsbur-
wypraw krlowej
podane dhi umocnienia
za
Hiostrzora do korony wgierskiej, skierowanych przeciwko FerdyWobec tego kn'>l, ktry ji przedtem, przez poselstwa
^landowi.
o.
Padniewskieofo
AUl KLLMNOWIB
Zebrzydowskiego, stara
sitj,
umoliwi
usucha wezwa
powrt do
przed Niemcami
do[)omur
jej
synowi
69
sutana, aby
do
tronu
jej
broni
wgierskietro.
r.
Izabella
W-
da w
I*olsc".
na
Henryka
cuskiego
II;
obaj
wroirowie Habsburgw,
aby Izabella
Wgrzech w
i
liczc
na przy-
Siedmiogrodzie,
a krl
chcieli,
polski po-
par siostrzeca, ktremu sutan, jak twierd/.i, przeznacza tron ojPosowie Ferdynanda, z dowiadczonym Herbersteinem na
cowski.
czele, spotkali si te wwczas w Polsce, nawet u dawnych stronnikw, z przyjciem chodnem
wymijajcem, z nastrojem zgoa
odmiennym, anieli lala przedtem. atwo spostrzegli, e szlachta nie
yczy sobie wojny z Turcy, krl za ov\ iadczy wprawdzie, e zgromadzi wojska na poudniowo wschodniej granicy, ale czynn pomoc
uzalenia od ustpstw cesarza w kwestyi pruskiej. I tam bowiem, tak
jak
w innych sprawach swej polityki zewntrznej, spotyka si
i
*2
cigle
wpywem
habsburskiej potgi, a
sdzc,
Karol
Fer-
dynand
))wszytek wiat w swych kleszczach mie chc, nie ufa
im
coraz wyraniej si przechyla do propozycyi francuskich, tak
I
tylko mistylikacy
cesarza
w bd
kojony, sdzi,
Teki Niiruszew.
1.
HU
.s.
Gul).
70
IIISTOKYA i-OLITYCZNA
Habsburgw
na zachodzie.
hwy
Decyzy
na
korzy
stron
donnu cesarskiego
tej
ich
przeciwnika
spowodowa
gor-
by wybr
trze-
ciej
Znowu cen
za
obietnica,
zoona we
ustan praktyki wgierskie siedmiogrodzkiew, e Zygmunt August, jak sam przy lubie zapewnia arcyks.
Ferdynanda, bdzie skania siostr do wiernego dotrzymania ukadu
Zdawao si tym razem, e wpyw ony utrzyma krla
z 1551 r.
polskiego w tym kierunku polityki. Stao si wprost przeciwnie.
Niech, jak niebawem powzi do Katarzyny, zwaszcza, gdy zawioda nadzieja potomka, pogbia te nieufno midzy oboma
dworami. Sam Ferdynand z tego powodu nie dotrzymywa cile ukadu
Wiedniu przez Radziwia,
Izabell co do
jej
wieci te spotykay si w Polsce z oficyalnem zaprzeczeniem, a dyplomacya austryack nie zdoaa przeway wpyww tureckich
siostry.
francuskich na dworze Zygmunta Augusta, jego matki
Krl nie usucha wprawdzie wezwa sutaskich do czynnej interwencyi, ktre si powtarzay po wznowieniu pokoju z Turcy w r.
i
1553,
ale
przeszkodzi
nie
obustronnych
wdowa
syn
te temu,
Zapolyi,
po kilkuletnich intrygach
siedmio-
o.
HAI.KCKi: I>\VAJ
U8TATM J AOlRM-ftNOWlK
71
aby
mu
teraz
Starania
b)
nionem
tym
r.
1549.
drog
ostatecznie,
Albrecht
celu.
Polsce
sukccsy w
kiedy
dom
pruski
pamitano
Polsce.
austryacki
Nie jest
rozpocz swe
podejrzywa go o
o tern,
dotd
ju
to
e maestwa
wyja-
zabiegi
na pocztku
utoroway
mu
przypisywano
Ferdynandowi I podobne zamiary co najmniej od r. 1553, gdy po raz
drugi wyda crk za krla polskiego. Wieci, jakoby ju wwczas
poruszono spraw sukcesyi w rokowaniach midzy obu dworami,
okazay si mylnemi. Gdy jednak wytoczono te obawy na sejmie
w r. 1558/9 krl, cho tym pogoskom stanowczo zaprzeczy, po raz
pierwszy podda kwesty
nastpstwa tronu pod narad osobnej komisyi, wspomniano te o arcyks. Maksymilianie, a podobno
o jego
bracie Ferdynandzie, jako o moliwych kandydatach. Starania Habsburgw o pozyskanie stronnikw w Polsce nie byy wic bezowocne.
Pracowa w tym celii ostronie ju Ferdynand I, ktry si informowa o rnych kandydatach do tronu polskiego i przeciwdziaa niei
II;
ju w
instrukcyi
ostronie
liczyc"
chwilami
moliwoci
porozumienia
midzy
cesarzom
groca
i
na\\t>t
lizesz
nie-
72
HIBTOKYA POLITYCZNA
mieck
on
nie
Moskw ^
zdoa
w tym
podtrzymywa
celu listownie
za
Litwy, tak z katolikami, jak te z rnowiercami, ktrych zyskiwa przez sympatye dla protestantyzmu.
Po blisko dwuletniem ochodniciu stosunkw midzy osobami
obu wadcw nastpio w r. 1568 nowe zblienie. Skoniy do tego
Zygmunta Augusta sprawa Prus, do ktrych Zakon krzyacki wznawia swe pretensye po mierci Albrechta, nowe porednictwo midzy
ks. siedmiogrodzkim a cesarzem, a moe te pragnienie, aby, rwnoczenie z wewntrzn konsolidacy pastwa przez uni, utwierdzi je te na zewntrz na wypadek swej mierci. Otwieray si
przed cesarzem widoki zabezpieczenia sukcesyi austryackiej w porozumieniu z samym krlem polskim. Dlatego w odpowiedzi na poukasza Podoskiego wysa swych
selstwa Franciszka Krasiskiego
opolski, jak Wielkopolski
przedstawicieli na sejm
lubelski 1569
towo
r.,
bliski
upad bezpowrotnie. FN)W()dy trudno wyjani z ca pewnoci. Na ociganie si Zygmunta Augusta wpyway zapewne niechtne stanowisko szerszych k szlacheckich wobec planw austrya-
strony,
oraz
ckich,
maestwie,
nadzieje
uzyskania
jakiemi krl si
Pozosta wprawdzie
Cyrus,
ale,
cho zblia si
Wiednia drobiazgowo
planowej akcyi.
Polsce, jako
cesarz,
potomka
czwartem
ajent
Maksymiliana, opat
magnatw
do rnych
relacye,
To te
rozwodu
udzi wanie
nadsya do
W.
Haurinana
z 7/IX 1661
o. HALECKI".
73
bez rezultatu:
czasie bezkrlewi.
2.
Walki kresowe.
Zygmunt
tak
jego syn stanowczego czenia si z Habsburgami unika take z tego powodu, e prowadzio w konsekwencyi
do walki z Turcy, wobec ktrej trzyma si wyprbowanej przez
Jak
I,
ojca taktyki
wa
cigego odnawiania
traktatw pokojowych.
on kiero-
tutaj
rozwija.
a)
Wyprawy
rezultaty
na
rzdw Zygmunta
si z silnym oporem
odwetem, ustay teraz niemal zupenie, wyjwszy udzia w napadzie tatarskim z 1551 r. poturczonego hospodara (a nastpnie sandaka biaogrodzkiego) liii, syna Petryy. Co prawda, przyczyniy si
do wikszego z tej strony bezpieczestwa take wewntrzne rozterki w Modawii, ktrej wadcy, wypierajc
mordujc si wzajem-
wiksz zaleno
popadali
coraz
wpywa
korzystali z
na obsadzenie godnoci
i
HISmUYA POLITYCZNA
74
tych
byo
zaraz
Pokucia, przechod/i
/a jego syna do
roli
cztery
modaw-
1552 bojarzy
r.
skaniajcych si do
ze
Turcyi
bowiem pomocy
ski,
akcya Sieniawskiego
bardzo rozmaicie; niektrzy senatorowie, m. i. Jan Tarnowski, radzili j wyzyska, lecz u krla przeway wzgld na moliwe nierozkaza wycofa si z Modawii i zaniecha
bezpieczestwo, tak,
stara o rzeczywiste nad ni zwierzchnictwo. Dzi jeszcze trudno
rozstrzygn, czy Sieniawski susznie postpi lub czy te mamy do
czynienia
z
})rb
stronnikw
austryackich,
aby
Polsk porni
sutanem.
przez
zwizek
rk
gwn
r.
1563, o
askiego
akcy
rwnie
skonno
do Zachodu, zwaszcza
do rnowiorc(')W. Obie wyprawy przedsiwzito samowolnie, wbrew
krlowi, ktry zdoa nawet przeszkodzi wczeniejszej prbie
odstrczy
Ferdynanda
nieprzychylnie
dla
I.
niej
ktrego
tajny
usposabia
udzia
krla
pol-
o.
Turcy
dwaj O.SIATM
75
JAOlKl.l.uNtiW ik
skiego; Despota
poly
HALK(;Ki:
kandydatury
sprawie
walce
na
Za-
tron
austryackiej
i,
cho rwnie
krl ze
nie na
wzgldu
wpywu
Sprawy tatarskie
za
polskiego
mg
otwarcie
Modawii.
Zygmunta Augusta
znacznie
poprzednikw. Co prawda
szkody nani c/yniliw (Imielski).
od czasu do czasu, nawet jeszcze
ie
te
Najazdw, o ktrych
latach
syszymy
Dotkliwsze
byy
mona rwna
tylko 4 napady: z
r.
dawniejsz plag
1549 najazd na
aw,
gdzie
zamek zosta
Woy
spalony, lecz
Woy
z
r.
>
1551 na
niebawem odbudowany;
ju dawno
tatarsk.
pogranicze
z
Bra-
koca
r.
1557 na
Podole,
nie
HISTOKYA rOLIiycZNA
76
gb
ywno
starosta
barski Pretwicz
innemi pogranicznemi
Tatarom, usunito go,
po licznych skargach sutaskich, do Trembowli; daremnie w r. 1550
przedoy krlowi senatowi obszern apologi swego postpowania.
Mimo to za jego wzorem jeszcze w r. 1568, wanie podczas rokoz I*ort. napad na Oczakw Olbracht aski.
Gzem oni dla Korony, tem by dla Litwy ks. Dymitr Winiowiecki.
Skupiajc lune watahy kozakw niowych. na ktrych
swawol zwykle zwalano naduycia graniczne, zaoy warowni na
wyspie Dnieprowej Ghortycy; suya mu ona nie tylko jako podstawa obronna, ale te jako punkt wyjcia dla wypraw na Krym,
a Tatarzy, mimo 3-tygodniowego oblenia w r. 1556, nie zdoali jej
i
))Z
i
wa
zdoby. Nie poparty przez rzd litewski, uda si do Moskwy, oddopiero po kilku laznaczy w bojach tatarskich Iwana Gronego
przeciw Krymowi
pastw
obu
wsplnej
akcyi
tach, gdy, zamiast do
ojczyzny
(1561).
(1558), przyszo do wojny z Moskw, powrci do
innych obrocw ziem
Mimo niezaprzeczonych zasug tych
ukrainnych, stanowisko, zajte wobec nich przez krla, byo cakiem
i
uzasadnione.
Przewanie
byli
to
te
do Turcyi,
a skoczy, jak widzielimy, na jednej z samowolnych wypraw modawskich. Nadto ich dziaanie byo zupenie sprzeczne z szerszymi
planami Zygmunta Augusta w sprawach tatarskich. Wierny tradycyom ojcowskim, stara si pozyska Krym dla przymierza przeciw
.Moskwie. Stao si to moliwem, odkd w r. 1551, po zamordowaniu
Sahiba, chanem zosta dzielny Dewlet-Girej, ktry, rzdzc ord przez
wierwi'k()wy okres, wzmocni j na nowo. Odnawiajc w r. 1552
'
Arch.
Sanguszkw VII
o,
A(JIKLI-<)N(\VIB
sojusz z
po
Ok,
i2:dy
rk
Moskw.
Zobaczymy,
krl
wa
por. G.
>
podobnych
W.
.staraniach
r.
16G.
okupioniu
nr.
2.
pokoju
przfz
Moskw
HISIOKYA POLITYCZNA
78
stracy
przez
starostw,
tamtejszych
ywio
rycerski,
ale
zacza si
epoka.
3.
Antagonizm do Moskwy,
w
i
zwraca
uwag dworw
krl nie
t spraw
kry si wcale:
stolicy apostolskiej
r.
IfAl uroczy-
a)
Starcia
d y p
ma
y czn e
(1
549
159).
Zygmunt August
zapomina,
lat 5,
r.
1554 na
lat
"J,
r.
155()
wre.^zcie na lat
6.
JU wwczas
I).
HAI.ECKi:
79
przeciwnej.
rokowa, bya
kadej chwili
tylko
moga
dostarczy
pre-
napronych stosunkw. Pki obie strony nie zebray si do decydujcej rozprawy lub byy zajte gdzieindziej, starano si to napicie zaagodzi Zygmunt August wypuszcza z niewoli niektrych
winiw z pod Orszy, Iwan proponowa wspdziaanie przeciw
Turkom. Wzajemna nieufno 'mimo to nie ustawaa. Zwaszcza na
Litwie, gdzie si zdobywano na znaczne wysiki podatkowe dla celw obrony (np. w r. 1554)
ju w latach 1551/2 przygotowywano
rozmaite machiny wojenne, cigle si spotykamy z obaw przed
zaborczymi zamiarami Moskwy, ktre zdaway si zagraa w pierwszym rzdzie dawno upragnionemu Kijowowi.
1552 niepokj
r.
wzbudziy wieci,
Moskale buduj zamek w pobliu kijowskiegro,
w r. 1555 za nagromadzenie wojsk moskiewskich niedaleko Kijowa.
Wtedy to wanie, w lecie 1555 r, Zygmunt August liczy si bardzo powanie z moliwoci podjcia wojny w roku nastpnym. Sam
zamierza bra udzia w wyprawie i, skoro nie byo ju czasu, aby
przedtem odnowi uni polsko-litewsk, stara si przynajmniej
o znaczne posiki koronne dla Litwy
pozyska dla niej jako wodza dowiadczonego pogromc Moskwy z 1535 r.. hetmana Tarnowgle
80
HISTORYA POLITYCZNA
nieco
Wojna
Iwanem Gronym
1570).
Dla Moskwy
wewntrznego rozotwiera jej dostp do morza,
stroju, mia pierwszorzdne znaczenie
umoliwiii bezporedni komunikacy z pastwami zachodniemi, pozwala wreszcie odci Litwie gwn drog handlow (przez Ryg)
uderzy na ni nietylko, jak dotd, od wschodu, ale take przez
cakiem odsonit granic pnocn. Z tych wanie powodw Zygmunt August nie mg do tego dopuci mimo maej skonnoci
do ryzykownych przedsiwzi postanowi, gwnie pod wpywem
Radziwia Czarnego, udzieli Inflantom tej opieki, ktrej daremnie
b)
podbj
Inflant,
pozornie bardzo
(1560
atwy wobec
ich
wyglday
Ju
do
czci
dalszych
od Niemiec.
po pierwszym ukadzie w tej sprawie, w r. 1559, posano
Inflant, zastawionej krlowi, litewskie zaogi dla odparcia
najazdw Iwana, ktry od r. 1558 zdobyw^a tam jeden
grd po drugim.
midzy Litw
Mimo
to nie
Moskw.
Zdaje si,
krl
cho
rada litewska,
czasie, starano
si rnemi drogami
uni-
kw
z 22/VI, 17/VII
VII nr.
12.
19/VIII
o.
n;i
Witebsk
81
Poock, obie
gwne
twierdze biaoruskie, ktre jeszcze osaniay Litw po utracie Smo1562 jej najazd na ziemi witebsk by bezskuteczny
r.
leska.
pa
spocznie,
oprze
Wano
cay
upominay
przez
znaczne
prac nad
w obronie
pomnoy
zacine
polskie
Sf.
Eacyklopedya polska.
Tom
V,
cz.
82
HISTOKYA PmLITVCZNA
r.
1564
ze znaczniejs/emi siJami.
terenie inflanckim,
ktrej
protestantyzmem, gwne
roku poprzednim, na Wilno.
Nawet obrona
bya tak niedostateczna, e w list(j padzie Mojedn z mniejszych twierdz w ziemi witebskiej,
granic
mianowicie Ozeryszcze. Co wicej, panowie litewscy znowu si skaniali do podjcia rokowa pokojowych. Zrazu krl odrzuca t myl,
prowadzc dalej przygotowania W( jenne. Ale take w nastpnym
roku (1565) starczyo zaledwie si do mniejszych, zwykle pomylnych
najazdw na ziemie moskiewskie odznaczao si zwaszcza przedsibiorcze rycerstwo koronne tak w Smoleszczynie (pod Krasnogrdkiem), jak i w ziemi siewierskiej (pod Poczepem), lecz szersza
akcya si nie powioda. Obok wyczerpania si skarbowo-vvojskowyc'h
wanie w latach
Litwy wpyna na tO zapewne te okoliczno,
ukadw
1564/6 zwrcono si gwnie do reform wewntrznych
drugie miao wanie stworzy pomylo uni z Polsk. I jedno
niejsze warunki do walki z Moskw, ale tymczasem, w drugiej poowie 1065 r., dziaa wojennych zaniechano rzeczywicie nawizano ukady z Iwanem, ktre si wloky bezskutecznie przez dwa
;
lala.
Mimo wymiany
kr(')tkie
poselstw,
zawieszenie broni
ktrych
1566
mimo
An-h.
Sanguszkw VII
nr.
85,
kntl
do
planu zjazdu
cw,
Komana
stron
Sanguszki.
halk<;ki:
i).
nwAj
83
o81'atni jagikli.onowik
a strategicznie
budow
jirzez
obszarach biaoruskich
posiki z Korony
jarw moskiewskich.
Zmierza tym razem stanowczo do wahiej rozprawy, ktraby bva
z postrachem i upadkiem wroga ^ Ale odpowiednie uchway podatkowe
wojenne sejmu grodzieskiego z r. 1566/7 wykonywano tak
w r. 1567 zrazu trzeba byo ograniczy si znowu do
opieszale,
akcyi obronnej na rubieach pastwa. Starano si niemal \Aycznie
ubiedz Moskali w obsadzaniu
obwarowywaniu wanych punktw
strategicznych mid/y Poockiem a Witebskiem, np. Czanik.
tej
wanie okolicy mody sprawca hetmastwa dwornego, zi hetmana wielkiego Hrehorego Chodkiewicza, kn. Roman Sanguszko
odnis znaczne zwycistwo nad Moskalami, gdy chcieli wznie zamek na uroczyszczu Suszy, nie zdoa ich jednak cakowicie wyprze. Walna wyprawa z krlem na czele miaa wreszcie nastpi
po jego przybyciu na Litw
istotnie wyruszy w tym celu w jesieni 1567 r. do niezwykle licznej armii ^ zgromadzonej w Lebedziewie. Nie jest wywietlonem dostatecznie, dlaczego posun si
z ni tylko do Rdoszkowic, potem za sam zawrci, a niebawem
na pocztku r. 1568. rozpuci te wojsko, wyprawione wprzd do
Borysowa. Zdaje si,
jak zwykle zawiedli monowadcy litewscy;
nadto za nie spenia si nadzieja rozruchw w Moskwie
poddania si malkontentw Zygmuntowi Augustowi, poniewa Iwan spistumi w zarodku. Mimo to przyszo do walk powasek wykry
niejszych, ktre stoczyy wojska zacine
niektre poczty paskie
z wynikiem pomylnym dla Litwy, cho Moskwa znaczne zgromadzia siy, a niedostateczno obrony W. Ksistwa oglne wzbudzaa
zdumienie. Gwnym sukcesem byo zyskanie Uy, twierdzy wzniesionej przez Moskali na zajtem teryloryum poockiem
po daremnem obleniu na pocztku roku, zdoby j w sierpniu, ku oglnej
radoci, kn. Sanguszko, na ktrym caa obrona spoczywaa niemal
wycznie,
sam si tam obwarowa'. Rwnoczenie Moskwa poi
'
nr.
Uniwersa
luolii
Pami<;t,nilc .Ferzego
l'or.
Por. korespondencje;
120,
12;)/6,
138,
Komana Sanguszki w
8pjm, dud.
8,
Arch.
poolw
s.
i
182.
proz.
.\II.
6*
HrSTORYA FOLMYCZNA
84
niosa
klsk
Izborsk
Stanisaw Pac,
zac.y
te
Poubiski zaj
odpar j wojewoda
niedaleko
Pskowa;
a nadto,
tak
pod Witebska
samo jak
ju w
r.
1562
1566/7, sKo-
wodzem swym
cho-
zacz objawia
si
Iwan, aby
przekonaniu,
Polakw
Litwinw.
r.
tak
Iwan na to przysta, e chwilowo da si skrpowa w planie zaffarnicia caych Intlant za pomoc krlewicza duskiego Magnusa, krla inflanckiegow z ramienia Moskwy, ktry si niebawem
przyczyni do wznowienia
kazali
nywajc
cara z Jaurie,
moliwy zwizek
Moskw
uni
pol-
czy
wtrzonym
tym samym
celem
skutkiem
na
pocztku pierw-
szego bezkrcMewia.
walce z Moskw o ziemie ruskie polityka Zygmunta Augunie tylko nie odzyskano
sta nie wydaa pomylnych rezultatw
o.
adnej
dawnyci
nWAJ
HAI.KCKi:
IISIAINI
lecz poniesiono
strat.
85
Ad IKLLi >Ni WI K
I
now,
sprawa aliancka czy si wprawd/.e z dziaaniami wojennemi na Biaej Kusi. ale cae jej polityczne znaczenie mona dopiero
zrozumie w zwizku z innemi zairadnieniami balyckiemi, t. j.
wogle stosunku do Hoz dalszym rozwojem [sprawy pruskiej
wobec
oraz
polityk
polsk
pastw skandynawskich,
z
henzollernw,
zwaszcza Szwecyi.
g"icznie
Kwestya batycka.
4.
Sprawa
ta,
historyografii
dotd
tak
przedsibiorczej
polityce
dynastyi,
ktra,
opano-
zasrar-
inlanck.
a)
by
liwszym przedstawicielem
powizaniu
spodziewanych
swych rzeczywistych,
dzieraw nadbatyckich z niemieck podstaw swej potgi, z Brandeburgi. Zmuszeni wanie przez sprawy prusko inllanckie do szu-
zapominali
na razie
myK^
Polsce
przeciw
o zaborze
bdc
mud.
sw
bd
bd
HISIOKYA POLIIYCZNA
86
estwa
odyy
wcign
Polsk
do
wielkiej
ligi
jego nadzieje,
anticesarskiej.
Ale
mgby
niebawem
Polsce.
ktry
nie
elektorsk,
dopuszczajc
Ansbach'skiej.
Jadwigi Jagiellonki,
linii
aby
ostatecznie plan,
przy-
jednak wtedy rozluniy si na kilka lat stosunki Zygmunta Augusta z Brandeburgi, o tyle Albrecht pruski pracowa
konsekwentnie nad utrwaleniem swego wpywu w Polsce. Suyy
mu do tego dwie drogi. Zdoby sobie wielk popularno u stron-
nictwa
ile
egzekucyjnego,
protektor protestantyzmu
Xi.
wpyw
mu ju posuyy
odwie-
go
odtd zwykle
formowali
r.
1552. l'r/yjaciele
najdokadniej,
nadal
ajenci
jego
Polsce
in-
suy
wpywu dawnego
od
r.
nusa,
155f),
nie bez
zwnici si znw
i
o.
ju
87
pierw
sprawf; lenna pruskiego.
minio pozyskania niektrych panw polskich, nic konkretnego nie osign, co do drugiej za nastpi istotnie zwrot stanowczy: na sejmie piotrkowskim i<rl po raz pierwszy otworzy li
nii elektorskiej widoki dopuszczenia jej do lenna pruskiego.
Plan zabezpieczenia sukcesyi polskiej dla margr. Zygmunta,
arcybiskupa magdeburskiego,
szej sprawie,
Albrecht pod
wpywem
zaburzenia
Prusiech
sce
ks.
cy
ale
',
jego
dopuszczono
proporca
uj, wszake si posowie ziemscy przeciw temu opowiedali (Bielski). Ta koiicesya, w swej genezie dotd nie wywietlona naleycie,
wda,
ju
moment w
stanowi najfatalniejszy
wszystkich
Por. relacy*;
jej
Lang'a
z 10 III
1559
r.
Arch
wiodeskiem, Polonica.
HISTORYA POLITYCZNA
aby Prusy
ksice
przypady Koronie,
Krlewiec poczyy si
rastao dla frus krlewskich, gdyby Berlin
elektor,
najbliszych latach,
jednym rku. Okazao si te
i
cho naoono
dla Polski a
nawet w
Zakonu.
stwa
Oprcz widokw sukcesyjnych, na zmian stanowiska krlewi
skiego
niki
w tak wanej sprawie wpyny zapewne jeszcze dwa czynwpyw Albrechta, ktry co do lenna konsekwentnie wspoma-
ga
krtko przedtem
ktra
Augusta, a w ktrej
brandeburskiego.
o poparcie
rwnie zwraca si
zewntrznej Zygmunta
do elektora
Inflanciech, gdzie
ju
dawno, nawet
r.
e w pastwie zwizkoPolski
Litwy by
sprzymierzecem
wem inflanckiem odwiecznym
arcybiskup ryski, a tym by wwczas wanie brat Albrechta, ktry
dobiera sobie jako koadjutora (wbrew recesowi wolmarskiemu) spowinowaconego z Hohenzollernami ksicia Krzysztofa meklemburskiego, jako przysze moe narzdzie planw sekularyzacyjnych.
Stwierdzono ju, e z tej trudnoci krl wybrn z caem mistrzowstwem dyplomatycznem, stajc wprawdzie w obronie biskupa koadjutora, ale kierujc spraw tak, e caa korzy z nieuniknionego
upadku pastwa zwizkowego pr/ypada nie ksitom niemieckim,
Litwie. Nasuwa si jednak wniosek, wymagajcy co
lecz Polsce
prawda dokadniejszego zbadania polityki Hohenzollernw w tych
latach, e ustpstwo co do lenna pruskietro byo wanie rekompensat za zawd, sprawiony rodzinie Albrechta w jej planach inoenie
flanckich.
Pozyskanie
Inllant
przez
stosunkowo najlepiej
1554 mistrz
jego panowania.
r.
1561.
to
iiillancki
Henryk
v.
Oalen odno-
o.
Wzbudzio
ywe
to
89
nictwa poiskieg-o w
v. Munster, zamiast ktrego koadjutorem mistrza zosta przeciwnik Polski Fiirstenberg, ujecha na Litwt^, zachcajc Albrechta
Jasper
Zygmunta Augusta do wmis/ania si w sprawy iriflancrzeczywicie odtd silnie wpywaa konieczno rozerwania zwizku Inllant z Moskw. Do interwencyi mogy posuy
pruskiego
kie.
Na
krla
wieo
odwieczne,
(155
r.)
protektorat
wybitniejszych senatorw.
nie na w'olnej drodze
Wilhelma,
uwizienie arcybisku[)a, ktrego konszachty z Albrechtem wykryy si przez przejcie szyfrowanego listu. W tedy, mimo
Dania, Zygmunt
wstawiali si cesarz Ferdynand
za! Zakonem
August stan z okoo stu tysiczn, dobrze zaopatrzon armi litewsko-polsk nad granic kurosk. Ulegajc jednak porednictwu cesarskiemu
uchodzc rozlania krwie chrzecijaskiej", nie skorzysta ze sposobnoci do zaboru Inflant przemoc. Zadowoli si przeprosinami mistrza Fiirstenberga w P*ozwolu, we wrzeniu lf).">7 r.,
przywrceniem wszelkich praw arcybiskupa
koadjutora Korzyi
ci
od zwizku z Moskw
przez przymierze, zawarte z niemi przeciw Iwanowi, ktre w nastpstwach doprowadzio do dobrowolnego poddania si ich Zyirmuritowi Augustowi.
Cho bowiem sojusz mia
w ycie dopiero po upywie
Inflant
wej
wan
Forsten
Akty
k'i8t.
bat
woprosa,
nr. 4
90
HISTOKYA l'OLIIVCZNA
nie zebrano
te
a cesarz ograniczy si
na Inflantach zwyciyo
wodz
dy
cz
mu
Inflant.
zastawiono przyleg Litwie poudniowo-wschodni
Obsadzenie jej przez wojska litewskie okazao si jednak niedosta-
sk
pod Ermes
niewoli. Dopiero
upadek
Fellina,
gdzie
dosta si do
Fiirstenberg
trzeci najazd z tego roku wstrzymaa dorana pomudzkiego Hieronima Chodkiewicza. Nadto, wobec
widocznego rozpadania si pastwa zwizkowego, zgosili si take
moc
starosty
do adominium maris Baltici, Dania i Szwecya. Zalepo pierwszym ukadzie z Litw biskup ozydwo w par
sprzeda swe biskupstwo krlewilijskokuroski podda si Danii
wadz.
czowi Magnusowi, ktry t^td stara si dalej rozszerza
inni pretendenci
tygodni
sw
za
15B0,
po
Xl.\
Por. listy
110/3.
.1.
Tarnowskiego do
k.s.
Albrechta
r.
lflO
Przegl. histor.
o.
AGIKI.LoNi iWlR
91
chcc, aby nowy nabytek przypad samemu tylko W. Ksizmiany w stosunku prawnopastwowym In-
praLTiili,
Z koniecznoci
stwu.
spraw sam
flant
zdawa
nym
przez cesarza
sobie
Ketller,
widzc si znowu
opuszczo-
bya
ksit
z ich
wieckim
paranteli.
wadc
dy
reszcie Inflant
Chodkiewicz
ale
te
poddaa
zasuy si
przez
nietylko
r.
mu
powierzono
energiczniejsz obron,
Nowa prowincya
wbrew zamiarom Radziwia, wsplnie Koronie Litwie,
wyznania augsburskiego
j-
zyka niemieckiego.
c)
Wojna pnocna.
Jak
to
byo do
przewidzenia,
rozpo-
cza
na
swoj
stron,
chociaby
nieobliczalnego despoty,
Rozpocz
ktry lylko
udzi
Polsk skonnoci
i
remu Zygmunt
1562
da
za
on
swoj
siostr Katarzyn
za-
92
HISIHKYA
1'<'LITY(;ZNA
on
uzyskawszy rki .\nny Jatriellonki, poszuka sobie (1570 r.) w Moskwie ony protekcyi dla zdobycia Inllant.
Rwnocz'nie staraa si Dania narzuci .anowi szwedzkiemu osobny
Magnus, biskup
Ozylii, nie
pokj.
Do
obrony
*
|)okoju
liiflant
.lana
dzielnej
i
zaci-
o.
J A(
Jl
93
KLI.ONOWlE
wodz
Weihera, ktry chwilowo wtarjjrn nawet do opanowanej przez Szwedw Kstonii. Pragn jednak krl, aby rokowania szwedzko-duskie odbyy si z jego udziaem.
tym celu cesarzowi, ktry obok Francyi mia w nich poredniczy, zwraca
uwagtj na niebezpieczestwo porozumienia dusko moskiewskiego
w kwestyi batyckiej, gdyby Polska nie miaa w niej gosu. Na sejmie Rzeszy w Spirze (1570 r.) ukasz INjdoski mia te zapobiedz
wytoczeniu po mierci Albrechta pretensyi do Prus cesarstwa
mistrza krzyackiego, ktre, teoretycznie cigle podtrzymywane, znalazy wyraz w rokowaniach Zakonu z Moskw (od r. 1563), ywo niepokojcych Polsk, a chwilowo (1569/70) nawet w^ fantastycznym
planie, aby Zygmunt August odda Krzyakom w lenno
Prusy
nych pod
porednictwa,
nierozwizana, ale z biegiem
czasu stracia realne znaczenie tak samo, jak prawa Rzeszy do Inflant. Te ostatnie zostay jednak uznane
na kongresie pokojowym
w Szczecinie 1570 r. przez Dani Szwecy, ktre na razie zabezpieczyy* sobie swe inflanckie posiadoci pod teoretycznem zwierzchnictwem cesarza. Za[)rotestowali przeciw takiemu rozwizaniu przedstawiciele Polski na zjedzie, Kromer
Solikowski, sprzeciwiajc si
rwnie otwarciu komunikacyi Moskwy z Zachodem przez eglug
i
Inflanty.
pozostaa
zawieszeniu,
cesarskiej propozycyi
formalnie
narewsk.
To te
terim. Nie
mylaa si ju wycofa
by
tylko
chwilowem
in-
dotd
losu
II.
StosiiiiKi
cikoci
>vewn(^fr/iie.
pnocno-wschodnicii granic
Li-
w dziejach wewntrznych. Wielkim rezultatem jego ycia, a zarazem pomnikowem zamkniciem epoki .lagiellonw, jest zbudowanie
z ich dzieraw wjednej s polnej
Rzeczy pospo tejw. To te
na pierwszy plan wysuwa si problem unii: przedewszystkiein
1
94
HisroKYA HOi.iryczNA
noci pastwowej
skiego
Inflant,
owicim-
Zatorskiego do
ju
1563/4.
r.
Wiemy ju,
by
to
jeden
gramu egzekucyjnego szlachty koronnej, sformuowany za Zygmuta I, podjty z naciskiem od pocztku rzdw jego syna. Ale to
samo stronnictwo domagao si niemniej stanowczo innych reform
wewntrznych z nich niektre, jak zwaszcza egzekucya w naj;
zdrowia
si. Oceniajc jednak wynik pracy wewntrznej za jego panowania, nie wolno pomija jednej rzeczy, ktrej wywietlenie naley do wanych zdobyczy
nowszych bada: rwnoczenie z bezskutecznemi nieraz staraniami
o reformy w Koronie, pracowa krl przed uni lubelsk nad refor-
w W.
ksistwie litewskiem, jeszcze trudniejszemi, a jebo be/ nich unia bya niemoliw. Ot
ta praca, polegajca na doprowadzeniu Litwy do tego samego stadyum rozwoju ustrojowo-spoecznego, na ktrym stana Polska, zostaa uwieczona zupenem powodzeniem.
mami
Wida ju
z tych
uwag wstpnych,
z dziejami
wewnlrz-
pomoc
analo-
jeiro ojca.
Koronie.
Wielkie sprawy polityki zewntrznej Zygmunta Augusta, zwaszcza wojenne, to byy niemal wycznie sprawy litewskie. Wyjwszy
zacine, oraz
poredni w nich udzia przez rycerstwo ocliotnicze
kilkakrotne zaburzenia na kresach vvo(sko tatarskich, tyle jednak
mniej grone ni przedtem. Korona cieszya si za ostatrzadsze
Bya to niewtpliwie
niego .Jagiellona nie/amconym pokojem
i
okoliczno
pomy.^ilna
dla
wysikw wewntrznych,
ktre
dlatego,
o.
mimo wskazanych
munta
przeszkd,
day
95
A(ilKLL< )N(\V K
I
rezultat
lepszy,
anieli
za /yiT-
I.
wanie
nictwo egzekucyjne.
mono wadczym.
Brak obecnie
wrd magnatw
caem swem
pokoleniem, jak
kiego
np.
wielki,
to,
mdry
izbie poselskiej.
ywioy
poparcie u dw^ch
spoeczestwa,
powanych
krl,
opozycyi
zczyy si
znalaz
jak widzielimy,
senatorw, ktrzy
odosobniony, tembardziej.
wpyw
jego litewskiego
Polacy u siebie
powiernika Radziwia.
Koronie pozo-
usuwaj zazdronie
Std wrd
walki
kimi byli
wawczego,
jednej
z drugiej
strony
biskupi,
przedstawiciele
radykalna szlachta
nV/now
ywiou
iercza,
zacho-
gwnie ma-
opolska.
Wrd
r.
96
HISTOKYA P()I,ITVCZNA
czslo episkopat, wyrnia si Andrzej Zebrzydowski; broni interesw duchowiestwa z ca energi, ale bez wewntrznego przekonania gorcej wiary, jak pragn natchn innych biskupw Stanisaw Hozyusz (sam pracujcy w Prusiech w najtrudniejszych warunod swych pasterzy gorliwsze od nich kapituy.
kach), jakiej
Wrd szlachty rej wodz, przemawiajc niestrudzenie na sejmach,
ktrych szczegowe dyaryusze rwnoczenie ukadali, wielokrotny
marszaek sejmowy Mikoaj Sienicki, Hieronim Ossoliski. Hieronim
na czele zwartej wikszoci, nieraz poryd.; stojc
Filipowski
waj za sob, w imi interesw stanowych, take posw katolickich
wieckich senatorw, wrd ktrych ponad umiarkowany og wybijali si protektorowie protestantyzmu, jak w Wielkopolsce Grkowie i Ostrorogowie, w Maopolsce Firleje, Myszkowscy, Bonerowie.
Koo r. 1562 nastpi stanowczy zwrot na korzy stronnictwa
egzekucyjnego, przygotov\any przez stopniow zmian w skadzie
osobowym senatu, a to nawet duchownego. Wszak jeden z biskupodejrzanych w wierze
pw, tak przejtych nowymi prdami,
(jak Drohojowski, Soczewski), mianowicie Jakb Uchaski, ruchliwy
polityczny, zosta w tym roku prymasem, po
dziaacz kocielny
wyksztaconym, lecz krtko tylko piastujcym sw godgorliwym
Janie Przerbskim; wszak dawni twrcy ruchu egzekucyjnego
zajmowali najwysze wieckie dygnitarstwa, jak kasztelan krakowski
Marcin Zborowski lub kanclerz Walenty Dembiski. Rwnoczenie
wyniosemi pretensyami masam krl, zraony samolubstwem
gnatw, przystpi do obozu egzekucyjnego. Gdy za to stronnictwo
naprawd stano u wadzy, wtedy nie mogo si ju zacienia w antagonizmie wyznaniowym: rozpoczyna si okres solidarnej owocnej
day
t.
ea
no
1562 do 1569,
ktrej
wspdziaa
pracy politycznej
pr/owatr w izbie
Za to po unii
czy
si znw
wiet^kim s'nacie.
lubelskiej ro/.am na
silniej.
mairnatw kalwiskich, Stanisawa Myszkowskiego, Piotra ZborowJana Firleja, przestan by stronnictwem reformy politycznej,
zwrceni niemal zupenie do walki wyznaniowej; w przeciwnym za
obozie odradzajcego si katolicyzmu skupi si obok biskupw
take wieccy, odzyskujc powoli wikszo na sejmach. Wspln
skicjjfo,
o.
ich
akcy
97
organizuje gtwiiie
Rzymu, starajc
b)
si(j
Egzekucya praw.
Dla pierwszego
da
do
takich postulatw,
ktre,
cho
nieraz
byy podyktowane gwnie zawici czy to stanu wieckiego do duchownego, czy te ubogiej szlachty do starszej braci, bogaccej si
na krlewszczyznach skupiajcej w swym rku najwaniejsze urzdy.
To te program szlac^hecki, przedkadany na kilku pierwszych sejmach za Zygmunta Augusta, obejmowa prcz unii
usunicia
juryzdykcyi duchownej gwnie tylko odebranie dbr
urzdw
i
Tak samo
nadzieja,
jak
r.
te
1548, tak
na sejmie z
zrazu,
Zygmunt August
ale udaremnili
Kncykloppdya
polslca.
lepszy
jakie ten
za
cz.
II.
spra-
1550 zawioda
program ujmowano,
jednym zamachem
Zdawao si wprawby do "naprawy
j chutliwy
ju w instrukcyach
'lom V,
r.
wymiar
sejmikowych;
na tym
wanie
HlSTOlYA CDLITYOZSA
98
waciw
libat,
poselskich
stara
sw. Udao
si ograniczy
mu si
wsp(')dziaanie krla
senatu ze stronnictwem
si niemoliwem. Szlachta
na przyszym sejmie kae
nie
szlachcckiem stao
przedoy dokumenty
na dzierone kr-
o.
JAfJ IKI.I
ONOWI
99
I.:
skoro
za
'.
tualnych kandydatw. Za
razie jego
zacht
posw
liczb
ze
swymi orszakami,
a za
to
biskupw zupenie od
wykluczy,
ca
spraw
(i
si trudnoci przez szczeglnie zacit walk przeTaki stan rzeczy nie mg si powtarza bez
duchowiestwu.
ciw
koca. To te zniechcony krl innej sprbowa taktyki: zamiast
zwoywa sejmy niemal corocznie, wyjecha na Litw, oddajc si
i
1558/9 pitrzyy
sprawie inflanckiej,
tentnym,
zwoa
odby w
jego nieobecnoci
'
Mowa
.1.
Tarnowskiego
ale
zada,
kwesty
dyarynszu spjtnowym,
s.
149.
aby si^
intlanck.
IlISTOlYA POLITYCZNA
100
skarc si
ktre,
na niedostatki
sprawiedliwoci, obronie
funk-
dao
Wpyn
by
Rezultatem tego zwrotu by sejm piotrkowski z r. 156:^/3. Odsi prawie jako sdny dzie (Bielski), nacechowany stanowcz
cz
i
krlcwszczyzny, bezprawnie rozdane po r 1504, maj by zwrw tym celu odbdzie si zaraz na nastpnym sejmie szczeg-
cone
owa
mia by wsplnym
Litw, co wskazywao,
programu egzekucyjnego, mianowicie unia, stanie wreszcie na porzdku dziennym. Istotnie odtd (na sejmach z r. 1564, 1565, 1566) take ta sprawa, tak samo
jak religijna, odwracaa uwag od egzekucyi w cilejszem znaczeniu,
take
inny,
wedug
Nadto
ju
si z siln opozycy
take wzbogaconej na krle wszczyznach
szlachly ruskiej
podolskiej. Wprawdzie przeprowadzono na sejmie
rewizy nada'', ale przed sam egzekucy in toto miaa si je-
szawskim
nie
tylko
r.
magnatw,
ale
odby
szcze
lustracya
nowych zastaww,
trzeba
skiej, a
podaje
gdy wreszcie
Petiiy tekst,
.Ms.
'
nr.
160i
|)o
co pr;i\vda za
wielu
urwany w
w Muzeum
wiedz
dyskusyach
drukuw. wydaniu
XX. Czarlory.><kich.
nr.
1725.
zgod
ni
nu<;dzy
(Bibl.
ord.
izby posela
senatem
Krasiskich
1868),
o.
sejmie
INI JA(SI KI
r.
dajc
ONOWI K
101
nie
re-
pozostajc cigle w zawieszeniu, zamcaa nawet sejmy egzekucyjne, przycicha tylko chwilowo na sejmie unii, lecz za to wystpia znw z
si na dwch ostatnich sejmach za Zygmunta Augusta
ligijna;
ca
c)
Reformacya.
z dziejami
czy
politycznemi.
Ale
si przez
wanie
z tego
cho
102
HlsrORYA l'OMl'VCZNA
kiem podnie,
w z w. reformacyi polskiej trzeba rozrni dwa
kierunki. Pierwszy, to dawny, zaostrzony
odmienne ziroa czynniki
tylko antagonizm midzy stanem wieckim a duchownym, jeden
t.
wyczn
stwie, a
narodowego, wreszcie na sejmie z r. 1562/3 przez pozbawienie wyrokw duchownych egzekutywy starociskiej.
By to jednak zarazem ostatni sukces ruchu reformacyjnego,
w kt<')ryni coraz wyraniej wystpuje druiri, cile religijny kierunek.
Zrazu jego denia [)odcigano pod haso egzekucyi praw; nowe
wyznania dopiero tworzyy si powoli, malkontenci dugo nie zdawali
sobie sprawy, gdzie si zaczynao odstpstwo od dawnej wiary, a nawet gdy si zdecydowali na nie, nie wiedzieli, dokd si zwrci
po now. Haso utworzenia jej pojawia si dopiero pod wpywem
cudzoziemskim, minio zwodniczego twierdzenia, jakoby mioa powsta
wkiMife.sya polska
Podobnie, jak pierws/a w I\)lsce nowowiercza
orcrani/acya kocielna, jt'(inota braci czeskich, przeszczepion bya
z Czech
stale zwracaa si po wskazwki do tamtejszych seniorw, tak znowu rywalizujcy z ni w Wielkopolsce luteranizm szui
o.
103
ACiKI.I.t N<)\V IK
ka oparcia na dwor/.e krlewieckim a pouczenia u teoloL-^w uniwersytetw niemieckich; maopolscy za rnowiercy pozostawali pod
wpywem reformatorw szwajcarskici, Kalwina. Bezy BullioL^era,
albo te skrajnych jednostek, [)rzewanie woskiegfo pochodzenia,
ktre wichrzyy w zborze reformowanym, jak Stancaro, lub daway pocztek rnym sektom aryaskim, zbietrajc do Polski przed
i
zacz dziaa
r.
1556)
na polskim
Fryzyi
g-runcie
Anglii;
trdy
dopiero
jednak
pry-
po powrocie (pod
jak u obcych
prag"n zorganizowa w ojczynie jednolity koci protestancki, jenawet w tym celu do ks. Albrechta pruskiego, udaremnio jego
zabiegi rozpoczynajce si ju wwczas rozbicie sekciarskie. Wzrastajc jeszcze po jego mierci (1560), uniemoliwio porozumienie
zborw maopolskich z luteranami, podkopao ich uni relicrijn
z brami czeskimi (zawart w r. 1555 w Kominku, odnowion w r.
1561 w Bueninie), a wrd samych Maopolan doprowadzio stopniowo (1562. 1565) do zupenego rozamu midzy kalwinami a zwolennikami nauk antitrynitarskich, ktremu nie zdoay zaradzi wywody
Frycza Modrzewskiego. Doktryny aryaskie nciy miaoci, a zasilane przez prdy anabaptystyczne z Moraw, unitaryaskie (wjednoboanie) z Siedmiogrodu
mistyczno-antispoeczne z Niemiec, doprowadziy do istnego chaosu wierze, skieroway nawet zdolnych
politykw do jaowych docieka teologicznych
zdyskredytoway
og protestancki, ktry sam si stara o edykty, wydalajce aryan
dc
kraju.
Rwnoczenie z tym procesem rozkadowym w obozie rnowiercw dokonywao si odrodzenie katolicyzmu pod sztandarem wyznania wiary chrzecijaskiej,
ciga obawa
uoonego ju w
r.,
r.
ktrego powtrzeniu
przeszkodzia
narodowym, rozpoczyna si
gorliwsza praca zbyt niezs:odneir<> dotd episkopatu pod przewodem
nuncyuszw papieskich, stale przebywajcych w Polsce od r. 1555.
Pierwszy z nich, Aloizy Lippomano (1555/7), utrudni sobie zadanie
przez skrajn surowo swego wystpienia, ktra szlacht /.razia
tembardziej,
zrcznie j wyzyskiwa dziaajcy rwnoczenie airitator protestancki Yergerio. Za to decydujcy wpyw wywara nnncyatura (1563/5) mdrego a niestrudzonego J. F. Commendoneiro.
Gdy Zygmunt AuLTUSt przyj z jego rk ksitr ustaw 8ol)oru trydenckiego (1564). usUilajcych nauk Kocioa, to chocia olicyalne ich
przyjcie przez kler polski przewlekao si
do r. 1677, upady najednak
przed
soborem
dzieje protestant()w,
kr('>l
pr/.ejd/.ie
do
ich
obozu, a zarazem
/.a-
104
HI8TORYA POLITYCZNA
rysowaa si wyranie
cioa
midzy
Wtedy wysza
graniczna
linia
katolickiego a herezy.
chowno
ruchu rnowierczego
gbsze zapuci
Cho
korzenie.
podan
bowiem
Frusiech
jako
Na
2.
a)
Radziwiowie
w rdach
Litwie.
stronnictwo
reformy.
Czsto
pierwszych
kilkunastu
lat
t.
o.
105
AOIKLM>N(WlK
zaj
miejsce.
.lak
nw litewskich, tak
rola dziejowa Radziwia Czarnego nie jest
dotd odpowiednio zbadana Odsania si jednak coraz bardziej jego
ambicya zazdro o zdobyt wadz, wskutek czego jego wielkie zdoli
no
pastwow.
tyle
dba
powag
o jej
samodziel-
myl
przewodni byo niedopuszczenie [i()lskich wolnoci, ^)licentii szlacheckiej, do W. Ksistwa. Trudno rozstrzygn, o ile kierowa si przy tern dum wielkopask. nie cofajc si przed myl o tronie, a o ile przekonaniem o szkodliwoci
tych prdw. Wiemy za to z jego wasnych wynurze \ e to stanowisko wobec spraw wewntrznych Litwy byo gwn pobudk
Jego
unii z Polsk, a nawet do wojny mochocia sam si przyczyni do jf^j wybuchu przez wyWidzia bowiem, jak zblienie
bitny udzia w przyczeniu Intlant.
rozwj ycia parlamentarnego, przypieszony przez kodo Korony
nieczno cigych uchwa podatkowych na cele tej wojny, stwarzay
jego rodu
dla
wszechwadzy
osoby.
Wobec ruchu
samo jak za ycia
na
szlacheckiego
ojca,
tak
te
Litwie
pierwszej
Zrazu
))Otkazach na
tf)
padkowem.
nastpio rwnoczenie,
Midzy deniami
monowadcom,
stwie do
zamania
t sam
tylko,
przew-igi
czem
przy-
co dold,
panw
nie
rtr/nic.
moura
e w
posuy
W. Ksi-
>)egzekucya
'
skieiii
Listy /
r.
!.")(>;')
ilo
Mikul.ija
Kuilziwilla
Kudcijd
w Anluw
iiin
nu-.-iwic
106
HI,STOKVA POLITYCZNA
wicej od
unii,
r.
koronn.
dy
1562
ktrym
to postulacie
Std te
rwnoczenie
przystpieniem do pokrewnych stronnictw w obu pastwach podejmuje prac nad ich /espoleninm. Decyzy w obu kierunkach przypieszy wybuch wojny modawna Litwa, rzdzona
skiewskiej
klska poocka, przekonanie,
przez kilku magnatw, pilnujca zazdronie odrbnoci od Polski,
ju nie podoa niebezpieczestwu wschodniemu.
Rzecz jasna,
wyniko std pewne oddalenie si Zygmunta
Augusta od dotychczasowych rzdcw W. Ksistwa, od grona, ktremu w owej chwili przodowali Radziwiowie; dozna tego pod
koniec ycia nawet Mikoaj Czarny. On, a po jego mierci Mikoaj
Rudy, zdoali skupi okoo siebie tylko nielicznych adherentw, wrd
ktrych wyrniaj si Ostali Woowicz i Mikoaj Naruszewicz, dochodzcy przez zwizek z Radziwiami do coraz wyszych godnoci.
Mimo szczupoci tego stronnictwa, przecie pozornie take w drugiej poowie r/.dw Zygmunta Augusta zajmuje ono naczelne na
Litwie miejsce. Byo to moliwem dlatego, bo masom szlacheckim
brakowao takich wybitnych przywdcw, jakich miao rycerstw^o koronne po dugich dowiadczeniach ycia publicznego. Rycerstwo W.
si, gdy moe dziaa sw^ liczb,
Ksistwa tylko wtedy czuje
np. na zjazdach obozowych; na zwykych sejmach panowie staraj
si moliwie ograniczy liczb przedstawicieli szlachty, zapewniajc
dygnitarzom. Na tych sejmach
za to liczny udzia monowadcom
na czele szlachty wystpuj nie wybitne jednostki, lecz raczej niektre ziemie., wyprzedzajce inne pod silniejszym wpywem Korony,
krl
sw
a zwaszcza jeszcze bardziej ni przedCzasem wreszcie przywdztwo bezimiennego zastpu ziemian obejmuj przedstawiciele rodzin magnackici wprawTak rol odgrywaj zwaszcza
dzie, lecz wrogich Radziwiom.
Jan
llierunim.
Ten brak solidarnoci, wyChodkiewicze, np. sawny
a
tem
podlascy.
kniaziami
monowadztwem
rwnej Radziwiom poturi, musieli ^i zbliy do nich w imi wsplnych int('r'S(')W magnackich, zawi nieufno wzajemna uniemoliwiay wspdziaanie. Wreszcie brakowao panom litewskim w walce
z obozem szlaclieckim tego sprzymierzeca, jakim w Koronie by
na to nie tylko mniejsza ilo biskupw
senat duchowny.
brak wybitniejszych wrd nich postaci, z wyjtkiem biskupa wileskiego Waleryana 1'rotaszewicza, kt(')ry zres/t zajmowa jak
i
Wpyna
lIALKCKi:
<.
DWAJ OSIATM
Ai;
ICI.I.'
'N'
107
iWIK
f^dyby
dajcy
o wiele,
na
ka
tewskim po objciu
reformy
r n\
politycznej,
a u s
rzdw w
o o
j
nie
w a. Na
pierwszym sejmie
Koronie, odbytym
r.
1551,
li-
Zygmunt
August, cho ju w r. 1547 zatwierdzi przywileje W. Ksistwa, wyda (3/Xn nowe zatwierdzenie o ogromnych rozmiarach, bo transumujce wszystkie przywileje poprzednie, zaczynajc od horodelskiego.
Zdaje si,
zawartych
ten
I
statucie,
praw,
przestrzegania
i,
niono
to
dopiero, pod
coraz
silniejszym
naciskiem
szlachty,
na
sej-
wocian.
gdy
Brakowao
tylko organizacyi
ograniczono si do ujednostajnienia
zaj
gminy
ciarw
108
HI8T0RYA POLITYCZNA
czya
Jego
te
zasug,
szlacheckie,
doty-
gdy przystpiono do relorm polityc/.nych, byy one ju przygotowane przez komisy statutow. Byo to moliwem z tego powodu,
w przeciwiestwie do szlachty koronnej, ktra program egzekucyjny pojmorozmaicie, szlachta litewska, majc przed sob gotowy
waa
wzr polski, wiedziaa dokadnie, czego chciaa. I wiedzia to te krl.
Chodzio poprostu o usunicie tych rnic, ktre, na niekorzy ogu
szlacheckiego, dzieliy Litw od Korony.
jest
do
przeprowadzenia reformy praca nad popraw I statutu, ktrej owocem bya jego druga redakcya. Formalnie ogoszono j odrazu w r.
1564 (1/VII), poniewa rycerstwo, ktrego gwne dania uwzglurzdnikw, ktrzy
dniono, chtnie j przyjo, a monowadcw
jeszcze na sejmie wileskim z 1563 r. zdoali t spraw na bok usiizmusio do ustpstwa w kwestyach spornych. Nowa organizacya
i
n,
wymagaa
jednak
duszego
dotd tylko na Podlasiu), przez co reprezentacya szlachecka na sejfaktyczn na nich przemach staa si wybieraln, cho liczebn
i
wag
DWAJ oSTAlM
o. lIALKCKi:
109
AGlKLLONOWl K
si
obrad po
unii.
c)
anomali
wileski
ustroju
litewskiego
z 7 VII 156H,
innego
zupenie
jeszcze
uzupeniony
ostatecznie ograniczenia
majc
ju dawno nie byy cile przestrzegane. Ich
wanienie byo zapewne rwnie w zwizku z uni z Polsk,
schizmatykw. ktre,
delskim,
tak
Moskw.
Sporn
jest
jedn
Przywilej
rodzaju.
dotd
byo, a
nie
kwcstya, o
ile
moe
unie-
gdzie
rywalizacy
czy
si
ni w
Radziwiw, by
Wilno
Najnowsze
1911.
Obz rnowierczy
tutaj
wyd.
[)od
Monumenta
retormationis
Polon,
et
Ijtuan.
I/l,
10
HlSrOl(VA ri)LITVCZNA
r:ul/,ivviovvskiin,
luiuk.
Wrd
si od
przechyla
do skrajniejszych
kalwini, obok
luteraiiizmu
ogromn przewag
protestantw
mieli
Gwne
oka-
skiej.
ustawodawstwie jednak
resztki
ustpoway tam
aciny
uywania w pismach
szlachta podlaska doprosi si nie moga. Naladujc wspln organizacy kocieln katolick, wanie najwikszy
jzykowi ruskiemu, a
hospodarskich nawet
nie polszczynie,
ktrej
3.
Unia
jej
nastpstwa
Asymilacya ustrojowa W. Ksistwa do Korony, oraz podobna asymilacya w dziedzinie kulturalnej, widoczna w stosunkach
w przenikaniu yrodzinnych, zwaszcza wrd monowadztwa,
ogranicze
ustawomimo
wiou polskieti:o do pastwa litewskiego
dawczych, tmaczy najlepiej genez unii lubelskiej. Ale zarazem
odsania si przez to charakter tych przeszkd, opniajcych jej
zawarcie, z ktrych niechtna dzieu unii historyografia obca zrobia
rusk przeciw polskiej przemocy. Chowalk narodow litewsk
cia rokowania, poprzedzajce uni lubelsk, s dotd niedoslatecznie, a zwaszcza nierwnomiernie zbadane, dzi ju z pewnoci
denia stron obu.
stwierdzi mona, jakie byy istotne pogldy
i
Rokowania przygotowawcze
wiemy,
aby
obz egzekucyjny stale powtarza jako jedno ze swych
Litw, Prusy
ksistwa lskie wcielono do Korony. Trzeba przytrzymajce si dosownie dazna,
takie postawienie kwesty
wnych za[)is(')W, byo niewa.ciwe. Nie liczyo si bowiem z rnic midzy stosunUi(Mn Polski do niekt()rych mniej lub wicej
wyodrbnionych |)rowincyi, a stosunkiem jej do W. Ksistwa, maj(;og() tak ywe tradycye odwiecznej odrbnoci pastwowej, ktra
Rozwaniejsi od pocztku
faktycznie nigdy nie przestaa istnie.
a)
i,
Polsce, jak
da,
o.
111
NI .IA<!1KM-()N<)\VIK
zastrzeenia przeciw doktrynerskim hasom bezwzg-ldm-j. natychmiastowej inkorporacyi. Zaraz na sejmie z r. 1548 hetman Tardo unii, a nawet do asymilacyi ustronowski podnis zasada,
robili
si zmusza Litwinw, lecz skania powsplnych narad. Istotnie te nic uparli sic; posowie
przy daniu, aby krl odrazu, z wasnej mocy, wcieli Litw(^' do
Korony, lecz poprosili, aby zwoa wsplny sejm polsko litewski dla
wzajemnego porozumienia. Cho na razie sprawy wewnt^trzne Korony
odsuway uni na dalszy plan, powtarzano odtd to danie na kadym niemal sejmie ale urzeczywistnienie tego projektu odkadano,
wraz z reszt programu eirzekucyjnego, z jednego sejmu na drugi.
Zbliano tylko nieraz miejsce obrad z dalekiego Piotrkowa do litewskiej granicy, zwoujc sejmy do Lublina, lub conajmniej do Warszawy.
Raz tylko w pierwszej poowie rzdw Zygmunta Augusta zetknito si w sprawie unii ze stron litewsk; na sejmie wileskim z 1551 r., krl, speniajc yczenie Polakw, przedoy Litwinom ich dania, szerzej rozwinite przez kilku senatorw koron-*
nych, ktrzy osobicie przybyli do \\'ilna. Sejm litewski wwczas
plan unii odrzuci. Powd by podwjny. Razi musia pogld stronchodzi o wwcielenie wedla niejakich spinictwa egzekucyjnego,
droff
woli,
'
dod. U.
)d|)o\viofl/
scjimi
lilpwskiego
l)o\\ iiar-Z;>polskiego
Pol.sko-lit. unija,
112
HISTOKYA POLITYCZNA
wo
wypowiedzenia si w sprawie unii, ktrej zwizek z upragnion reform coraz janiej rozumiaa. Tak powstaa petycya o uni,
z jak we wrzeniu 1562 r. wystpio rycerstwo, zgromadzone podczas wojny na sejmie obozowym pod Witebskiem. Znaczenie tego
pierwszego dania unii, wychodzcego od samej Litwy, polega na
tern,
skrelono odrazu
jej
cz
stronnictwo
oporze.
Warunkiem,
o ktry
ro/.biy
si rokowania,
o.
HAIJSCKi:
DWAJ OSTATNI
ski.
113
AaiKL,LONOWIB
)>deklaracyi,
ktrej krl
zrzeka si dziedzictwa Litwy, pozosta tylko reces okoo unii. Polacy sformuowali w nim te punkta, na ktre si ju zgodzono, ale
opozycya litewska nawet tego aktu nie chciaa uzna za obo-
wizujcy.
Sejm litewski w Bielsku w lecie 1564 r. uchwali wprawdzie,
ustpliwe artykuy oku doobecnoci delegatw polskich,
zatwierdzi w Parczewie,
koczeniu unii, ktre miano uzupeni
na sejmie koronnym ale pod wpywem niechtnych magnatw wysano tam tylko czterech panw z ograniczonem penomocnictwem,
do
tak,
czterotygodniowe
adnego
Now
rezultatu V
nimi ukady
prb podjto
nie
mogy doprowadzi
w 1566, ju
dopiero
r.
do
po
poszczeglnych ziem,
poparte
wymogy
do Moodeczna,
r.
1567
przez poselstwo
polskie
zjednoczonych sejmw, ktre jedynie mogy doprowadzi do poroNa sejm lubelski, zwoany na Boe Narodzenie 1568 r.
zjecha na pocztku roku nastpnego sejm litewski z nadgranicznego
zumienia.
Wohynia.
Sejm lubelski
1569 r. Zrazu
teraz trudnoci zdaway si
przezwycienia: Polacy chcieli unii na podstawie dawnych
spisww, Litwini unii nowej, ktr magnaci, teraz pod kierunkiem
Radziwia Rudego, pragnli uczyni jaknajluniejsz, szlacht litewb)
nie do
sk
za, cho byli obecni wszyscy jej posowie, zmuszali do roli zupenie biernej. Gdy wreszcie zanosio si na to,
krl, przekonany
koniecznoci unii, poprze Polakw swym autorytetem, Litwini
zerwali
1
obrady,
Tym
marca.
wyjedajc
razem jednak
z\
nie
w nocy z 28 lutego na
dopuszczono do nowego odroczeZygmuntem Augustem, postanowi
Lublina
Woy
Obrady bielskie
parczowakie wywietlaj.i inaterya/y Archiwum
zwaszcza pismo Mik. Tary do ka. Albrccita z 10 VIII 1564
cznikami.
'
wieckiego,
cz.
II.
krlez za-
114
HirrORYA l'OLITYCINA
przedstawiciele
zo
rk
mozyrskiego)
wcieli
do Korony.
(z
Polska
wyjtkiem
wzia
na siebie
rednio
przej pragno),
zetkna si bezpo-
niej
czerwca rwnie wrcili gremialnie do Lublina, zrobiono to ustppomijajc akt jednostronny z 24/111, zawarto rzeczywicie
now uni, co prawda gwnie opart na akcie z 1501 r., w formie
obustronnego ukadu polubownego, zaprzysionego uroczycie 1/VII
a w cztery dni pniej zatwierdzonego przez krla.
Postanowienia tego ukadu pokryway si najzupeniej z programem unii, sformuowanym ju 7 lat przedtem przez szlacht litewsk,
ktra te teraz przy[)ieszya zgod przez silny nacisk na panw
rady. Unia tworzya njedn spoin Rzplit ze wsplnym wadc
wsplnie obieranym, wsplnym sejmem (w Warszawie)
wspln
wprawd/io
polityk zagraniczn, z wadzami
urzdami
analogicznemi, lecz cakiem odrbnemi w Koronie
w \\'. Ksistwie. Litwie,
ktra w ten sposb zachowaa zupen odrbno administracyjn
z osobnym skarbem
wojskiem, pozostawiono nadto te odrbne
prawo (II statut) jzyk urzdowy (ruski)
nie rozcignito te na
ni cgzekucyi dbr. To ostatnie koncesye przyznano take wcielonym do Korony ziemiom ruskim w przywilejach inkorporacyjnych.
stwo,
o.
II
AOIKIX<>Nt>WIE
1562/3
r.
1563
4,
sejmw
Mimo
to
r.
1569 prze-
wojewdztw pruskich moc dekretu krlewskiego z 16/111. Nie znosia ona jednak wcale odrbnoci partykularnych tej ziemi, lecz wprowadzaa tylko jej senatorw posw miasta same si uchyliy) do wsplnego sejmu, przez co osobny sejm
drowadzono inkorporacy
Ca
spraw
Gdaszczan
11
Gdaskiem
powodem byo cicie przez
o ))dominium maris.
Bezporednim
krlewskich
trejbiterw,
wyjtych
pod sdownic-
handel gdaski na
rym Gdaszczanie
przeprosili
z zastrzeeniami, ktre
krla,
Na
sejmie z
zatwierdzono
pozwoliy im pozosta
r.
te
martw
1570. na kt-
uchway,
ale
liter.
Krakowie, Poznar)iu
wyzna
a
dla jej
wyznawcw
Wilnie,
protestanckich caego
chciano nastpnie
zada
na sejmie
usta
8*
15
iii.sroiiYA Foi>iirc/>NA
woweg-o rwnouprawnienia
tego obawy,
czasowa
pod
wolno
z katolikami.
nowym
krlem
ktrej co
religijna,
Protestantw skaniay do
dotych-
pozbawi
chcieli
czeskich
luteranw,
zawaro przymierze
polityczne
midzy
niemi;
ale
przyjt jako
wsplna.
Wobec tego na sejmie z 1570 r. stronnictwo rnowiercze musiao si ograniczy do dania, aby wydano ustaw, ktraby przyznawaa ogln swobod wiary znosia ostatecznie wszelkie postpowapronie sdowe o herezy. Obz katolicki by jednak ju tak silny,
i
cho
testanci,
przeszkodzi wszelkim
zdoali
innym obradom,
nie
przez
listy z
alno
Rzymu
na miejscu
Karnkowski
ktry
konlesyi
pogodzenie
wiec-
wyzna
sandomierskiej,
przez dzia-
Commendone
nie
wrczonej
tracili
mu
nadziei,
prywatnie,
krl,
odmwi
estwo
8lo.sunkw ze
wahali si nawiza
Prusiech ksicych,
o.
dokona zada
dydatw
A<il KI,l.uN(
.1
dnia
to zabietri rnych
postpujca choroba
Utrudniay te
politycznych.
117
tWlK
7 \'II
lf)72
kanspro-
r.
Mimo sprzecznych sdw, ktrym jak wspomnielimy podlega charakter Zygmunta Augusta, mimo e jego owocna dziaalno
historyczna skupia si niemal wycznie w drugiej poowie jego rzdw,
trzeba zaznaczy, e jego zasuiri s dotd raczej oceniane za nisko,
Po niewielu z naszych krlw pozostaa tak bogata jak po nim spucizna konsolidacyi wewntrznej pastwa, nowych nabytkw terytoryalnych jasno wytknitych drg na przyszo.
Im bliej si za poznaje czy to uni z Litw, ktr poprzedzia
anieli za wysoko.
zwrot ku
przebudowa, czy te pozyskanie Inflant
wyranym celem przewagi na Batyku
tem janiej si uwydatnia,
powstrzymania naporu moskiewskiego,
jak przewan bya w kadej z tych spraw rola samego krla. Konsekwentno dziaania
spokojna energia, jak mu przy tem przyzna trzeba, zaprzecza utartemu zdaniu o jego saboci woli, braku
decyzyi
cigu lat te ujemne
folgowaniu osobistej wygodzie.
cechy charakteru ustpuj coraz bardziej, gdy zdawa sobie spraw,
nie ma komu przekaza tego, czego sam nie dokona.
Std odkadanie temporyzowanie nie zawsze jest u niego bezradn biernoci zniechceniem, lecz staje si waciwym mu systemem, ktrym ten opan arcydobry mdry bez gwatu przymusu wszystkich do pokoju wid (Andrzej Lubienieckil wrd
rozptanych namitnoci rozsdny, trzewy, cichy (Bielecki) umierza zwalczajce si strony. Nieraz, mimo
bya w nim ludzko
wielka, naraa si przez to przedstawicielom skrajnych kierunkw;
dlatego te niejeden z tych, ktrych zawid nadzieje, nawet w obliczu
mierci nie mg mu tego darowa
szkalowa jego pami, ko-
wewntrzna
jej
polityce pnocno-wschodniej, z
rzystajc z
to,
czy to
sprawie
czy
unii,
te
relormacyi,
czy
nawet
zagrat)icznej
dowodem, e wybiera najwaciwsz, poredni drog. Nie posuwa si bowiem do kompromisw, oznaczajcych odstpstwo od zasady, do ktrej dy. Cho nie splami
swego panowania przeladowaniem roliijijnem, uratowa w najkrytyczniejszej chwili
przekaza potomnym wiar katolick, zwizan
polityki, jest
najlepszym
dusz narodu
przez
ci,
co
wobec
pokojow spoi
jej
silniej
cho
Litwy
nie
Koron, anieliby
118
HIHTOKYA POI.ITYOZNA
Jak jego
ojciec, tak
Na
to
szlaclieckich
zreszt
ju byo
Zygmunt August
i
uj
samowol
nie
by wadc,
zazdrosnych
ktryby
swe prawa
mow
skie, teoretycznie
pogbione
odumar
ostatni
to
si po czci
z Jagiellonw,
istotnie
nie
byo
stao.
jeszcze
Polsce,
zarodkw
upadku.
Nie grozi jej te ten upadek od zewntrz. Nowego w dziejach naszych zwrotu ku wschodowi nie okupi Zygmunt August adnem nowem cofniciem si na zachodzie. Mimo chwiejnoci jego
wybrzeach Batyku,
Byo ni
o.
19
tym
cena niewtpliwie za wysoka za pozyskanie Hohenzollernw
czasowe zabezpieczenie z ich strony.
Wstpienie na tron Zygmunta Augfusta nie rozpoczio nowej
epoki naszych dziejw, ktra wita dopiero pod koniec jego ywota.
i
cao
powiodo, to musz wyjani dzieje dwch stuleci, ktre poprzedziy upadek spucizny po czasach jagielloskich
po ich idei.
nie
Wskazwki
1'rzegld
bibliograficzne.
obejmuje tylko
niniejszy
wydawnictwa
prace
nujwainiejsEe
poniewa wyczerpujce
inforniacye
Biblioi^rafia
1906i, ktra
trzytomowej
wraz z dodatkiem I-szym jest doprowadzon.-i
do r, 1900, na okres dwch
ostatnich Jagiellonw przypadaj Nry: 2504 30B6
2945329582 (dokumenty
akty). 69057326
3062830763 (kroniki
panaitniki), oraz 267U-25972
34131 34144 (opracowania), w dodatku Il-gim za, ktrejfo wyszed dotd zeszyt pierwszy (Fvrakw. 1914), obejmujcy wydawnictwa rdowe ajpo rok 1910
3031-3131.
Nry: 15561698
Tylko z publikacyi najnowszych, nie objtych jeszcze t bibliograti,
wymieniamy tutaj take mniejsze, stosunkowo mniej doniose, odsyajc jednak
rwnie co do szczegw do peryodycznoj bibliografii hisloryi polskiej w Kwartalniku historycznym. Zupenie natomiast pominlimy zbiory prace, odnosza.oe
si do caoksztatu dziejw Polski, a tylko czciowo, w pewnych ustpach czy
przyczynkach, do czasw Zygmunta Starego
jogo syna.
hiatoryi polskiej
'I.
Podstawowym
Tomiciana (Pozna,
zbiorom
od
r.
1852),
rda.
rdowym
ktrych
do dziejw
wydano dotd
s
a do
Zygmunta
13
tomw,
Acta
r.
1531
120
HiSTOKTA POMTYCINA
wcznie;
o geneiie
najlepiej
W. Zakrzew-
praca
bistoci
loprcB dawnej
publikacyi
nale
I.
tu
na
irscy
p.
t.
Dzienniki sejmw...,
Krakw
1869),
1562
Diiayski w
drugi
3,
1563/4
1569 (wyd. T.
o.
inatcryaly Ar-
t.
Lww
121
B.
Gorczak.
1890-1910.
gwnych rde
do
1910 191-i,
sigaj dotd
do
t.
1534
r.
t.
III
IV
zesz.
Wojn kokosz
Acta
Pol. illustr.
t.
XIII
Wotschke w
f.
Wa
.1.
II.
Cao
Opracowania.
1572 obejmuje
epoki
15(i6
I,
XXV
19H). Szereg zagadnie okresu 1520- l,^48 przedstawia L. KolanZygmunt August, w. ks. Litwy, do r. 1548, Lww 1913, a wiele
kwestyi polityki Zygmuntowskiej porusza te H. U ebersberger: Osterreioh u.
Russiand,
I, Wien Leipzig 1906.
histor.
ko wsk
i:
I.
Stosunkowo
za
I,
Zygmunta I, Kr. 1910; F. Koneczny: Walter v. Plettenberg, landmistrz mflancki wobec Zakonu, Litwy
Moskwy, Rozpr. Akad. hist. t. 28, 1892; E. J.
i
ilSTOKYA HOMIYCZNA
122
Kaszprowskij: Borba
Wasilija
Bezborodko w Niezinie
nem wojew. modawskim w
kil.
III
1899;
II
Sigizmundom
K.
Politik
aus den
letzten
Staatsarch.
preuss.
tigkeil des
1912; P.
Dantiscus
fiir
Karge: Herzog
t. 39, 1902).
Z prac o wyganiciu Piastw mazowieckich wskazujemy
liter.
Lukas'a: Przyczenie Mazowsza do Korony polskiej, Przew. nauk.
1875, a z przyczynkw do polityki polskiej w sprawie wgierskiej po r. 1526
W. KamieniecSt. Smolki: l'o bitwie mohaokiej, Szkice I, Warsz. 1883,
kiego: Pobyt J. Zapolyi w Polsce w r. 1528, Przegl. histor. V 1907. O M'iele gorzej
opracowane dalsze lata panowania Zygmunta I, gdzie uwzgldni naley
prace A. Czoo wsk iego
Bitwa pod Oberlynem r. 1531, Kwart, histor IV
A. Prochaski: Rokosz lwowski z r. 1537, tamie XVI 1902.
1890,
zbadane monograficznie polityczne dzieie ZygJeszcze mniej
Monatschr.
St.
munta Augusta,
ktrego
A.
uanysz
Rozpr. Akal.
hist.
58, 1915.
t.
flantami przed
Inflant do
wobec
1556/7,
r.
Litwy
Polski,
Kwart,
histor.
Pozna
XXII 1908;
Karwowski:
St.
Wcielenie
1873; B.
Polski
Au.slryi, Kwart, histor.
Danzigs im nordischen Kriege 15631570, Zeitschr. d. westpreuss. Gesch. t. 49
obfit jest literatura biograficzna do czasw Zygmuntowskich.
Z prac dawniejszych jako podstawowe wymieni trzeba W. Zakrzewskiego:
Rodzina askich w XVI w., Ateneum 1882/3 (o Hieronimie por. nadto bioT. Wi erzbo wsl egO;
grafi A. lirschberga w Przew. nauk. lit. 1887/8)
ostatnich lalach przybyy prace o Bo neJakb Ucha.ski (Uchasciana t. V).
rach (J. Ptanik w Roczniku krak. t. VII 1905), Spylku z Jarosawia [V. Hrai
Do
Kamiski w
Szydowieckini
(Wl.
(J.
Bogatyski w
i,
Przegl. polskim
1913/4;
o jego 'stosunku
do reformacyi
o.
prac Hartleb'a w
por.
(M.
Hruszewskyj
Do zgoa
Kwart, histor.
niedostatecznej
Korony za Zygmunta
XXVI
Kijewi
123
AGIHI.I.O.NOWI K
1912i
t.
Dymitrze Winiowieckim
III).
o stosunkach wewntrznych
Lubomirski: Trzy rozdzia/y z historyi
literatury
ipor. J. T.
skarbowoci w Polsce 1507-1632, Krakw 1868; A. BI u m e ns tock Plany reform skarbowo-wojskowych Z. I, Przew. nauk. lit. 1888) przybyy, oprcz prac
:
M. Grayskiego
M. Gumowskiego (w Rozpr. Akad. hist. t. 58, 1915)
Przegl. hiit. XVII 1913) o sprawach monetarnych,
(w Wiadom. nuraizm. 1911/3
tylko L. Kolan ko wsk ego; Obrona Kusi za Jagiellonw, Ksiga pam. ku
i
czci
Orzechowicza,
Lww
1916, B.
Gr u
e ws k
Lww
szej po/,
rzdw Zygmunta
Zmienne
Starego,
19U6, oraz
dziejw egzekucyi za Zygmunta Augusta (por. J. N. RoOtia cornicensia, Pozna 1861) tylko W. Sobieskiego: Upadek
Sprawa
J. Kassiana:
Starzechowskich (Szkice histor., Warsz. 1904)
zaniedbanych
manowski:
rodziny
instygatorw na sejmie piolrk. w 1565 (Sprawozd. gimn. w Stryju 1911).
Za to w znacznej czci odnosi si do czasw dwch ostatnich lagielloi
pod Witebskiem w r. 1562, Przegl. histor. XVIII 1914, i: Die Beziehungen der Habsburger zum litauischen Hochadel, Mitteil. d. Instit. f. sterr.
Geschichtsforsch. t. 36, 1915), oraz P. Simson'a: Westpreussonii u. Danzigs
Kampf gegen die poln. Unionsbestrebungen, Zeitschr d. Westpreuss. Getch.
szlachty
t.
lit.
37, 1897.
Od tego czasu przybyy prace X. J. Goba: Starania Polski o soreform Kocioa za Klemensa VII, Krakw 1911 (por. te L. Kolanko wsk i: Sprawy polskie przed Stolic apost.," Kwart, histor. XXII 1908); T.
Leipzig 1910.
br powsz.
Wotschke'go: Geschichte der Reformation in Polen, Leipzig 1911 (,z bibliografi dawniejszych prac tego autora); O. Haleckiego: Zgoda sandomierska
1570
r..
Krakw
1915.
III,
(15721632)
Napisa
Wacaw
Dwa
Po
ostatiiieco Jaicielloiia.
j^iuierei
Aug-usta nastao
kady
Sobieski.
sw gow
idzie, tak
chaos.
Ato my ju
nie
przyzna,
czasie
chaos ten da si
wytumaczy
Archiwum
.1.
nicarum ab
!xce.H8u
lewje 1869. T.
toiicz.
reakcyi.
de Yalois 1H67,
Sigm. Aug.
IHiUJ.
t.
3.
lib
Xn
1672.
po Zyg. Aug. 1872. Lubowicz. Naczalo kaSobieski, 'i'ry)iiii ludu szlacheckiego 1905. Noailles, Henri
Zakrzewski Wmc. Po ucieczce Henryka 1878. Zreszt z
Piiii'iski,
I3ezkrlcwi(
czasw
bezkrl.
1906, 262.
w. SOBlKSKi:
zys,
od takieo^o
daleka
ii.
p.
chaosu,
jaki
popadnie
125
III.
jej
ssiadka
nieliczna
(admodum
pauci)
przejta mioci ojczyzny, nie baczc na koszta, zdrowie konocami odbywaa zjazdy
naradya ^j, byle
pracujc dniami
tylko ochroni Rzpt czyto- przed cudzoziemsk inwazy czyto przed
wewntrznem niebezpieczestwem rozbicia unii lubelskiej. Na pierwsz zaraz wiadomo o mierci krla wojewdztwa zawizay konsamoobrony, przyfederacye celem zagwarantowania caoci Rzpltej
miasta '). Zachoway si pozapuszczajc do tych zwizkw take
tern pewne orodki, okoo ktrych moga si skupi myl narodowa
a mianowicie po dynastyi jagielloskiej pozostaa w kraju jeszcze
jedna jej latorol, siostra Zygmunta Augusta, krlewna*) Anna, ktra
przyszego krla, odegraa te
oglnie przeznaczona na
w nastpnych elekcyach rol wybitn poniekd wpywaa na los
szlachty skupia si okoo pierwszego
wyboru. Obok tego wielka
))ktra
poty,
maonk
cz
senatora
przez
kraju,
arcybiskupa gnienieskiego
wyraaa
zdanie,
czas
cyatyw w
te by prymas Uchaski, roszczcy
W obronie
^].
byy
rnowierstwu, a szczeglnie kalwinom skupionym koo magnata, ktry postanowi rywalizowa z prymasem, tj. okoo marszaka w. koronnego, wojewody krakowskiego, Firleja, kalwina, wodza innowiorstwa maopolskiego, marzcego nawet podobno o koronie. 1'ozatem w tej
rywalizacyi tkwi te spr midzy Mao- a Wielkopolsk. Podskaty
dbr*')
Idee
te
nienawistne
*)
')
*)
Heinbowski, konfod.
roko-sz 206.
Bartoszewicz, Anna Jagiell.; Szujski, Ostatnie lata Zyg. Aug.
Czubek, Pisma 199200.
Prochaska, Kwarta, histor. 193, 387.
i
Anny
Jag.
HISTOKYA POLllYC/.NA
126
gdy Maopolanie zebrawszy si w Krakowie (14 VII 1572) pourzdzi zjazd w Knyszynie (na 10 VIII) przy zwokach
miejscu elekrla nieboszczyka, aby tann zdecydowa o terminie
senatorowie
Wielkopolscy
zbiegszy
si do okcyi, to tymczasem
wicza do prymasa (17 VII) zwoali te zjazd do Knyszyna ale na
17 IX. Ostatecznie zjazd liczny w Knyszynie (24 VIII) zwoa elekcy
(na 13 X) do Bystrzycy pod Lublin, co opublikowa uniwersaami
pod swem imieniem Firlej. Chwilowe jednak zwycistwo Firleja wywyao gwatowny przeciw niemu odruch przeciw uchwaom knyszyskim zaprotestowa zjazd w rodzie (7 X), mazowiecki w Raczas
stanowili
ciu,
wojewoda sandomierski, ktry cho wspwyznawca wytworzy osobne skrzydo w obozie rwnowierczym z zazdroci popar prymasa.
rd oglnego rozbicia zjazd warszawski nie doszed do skutku.
kocu jednak pogodzono si porozumiano zwoano zjazd w Kai
skach (na 25
X).
>v
Kaskach.
sdy
a
))kapturowe,
skaday si
wyrokujcych
bez apelacyi; zasili skarb; opatrzy granice kraju; utworzy komisy dla rewizyi praw wreszcie celem ubezpieczenia si przed agitacy zagranicy, wskazano posom obcych monarchw specyalne
i
w Kaskach by zjazdem
ywe obawy rd mas
e monowadztwo odepchnie je od udziau w ele-
to,
Std w
szczeglnie
'
.'-^obifski,
'1'rybiin
Nowodworski, Lala
.szkolne J
hist.
111.).
127
III.
musi
szlachcic obowizany jest do suby wojennej
za to powinien dawa' gos na
ycie za ojczyzn, to te
krla. Stawiajc ten wniosek, Zamoyski chcia za pomoc mas obroni tron polski przed zakusami niepopularnych Habsburgw, ktrych
zwalcza zreszt przez cae ycie. Domagajc si,, aby waden szlachcic nie by upoledzona czyli stawiajc zasad rwnoci w goso-
kady
kiedy
dawa
waniu, Zamoyski
wyprowadzi na
szy
pchn
aren dziejw masy szlacheckie, ktre zasmakowawsamowolnych zjazdach, odtd stan si decydujcym czynni-
wpyn
ci
skiej
-szaraczkowej.
Rwnie zwycistwem
zwoywa,
szaek w. dopiero
(i
')
wsp('iwiiuiy
rzezi
byo
ostateczne
czasie bezkrlewia
koronowa),
mianowa
potem go ma ogasza.
krla
Nowowiercy widzc,
genotw
katolikw
odtd
ma
128
HI8TORYA POLITYCZNA
zagwarantowa
sobie to-
tym celu sejm wyznaczy komisy, ktra pod przewodnictwem Karnkowskiego biskupa kujawskiego (ktry pniej jednak
unikn) wygotowaa akt konfederacyi. l^rzeciw niej
si wycofa
zaprotestowali prymas
biskupi z wyjtkiem biskupa krakowskiego,
Franciszka Krasiskiego, ktry konfederacy propter bonum pacisw
podpisa
za to od Hozyusza otrzyma list peen nagany. wKonfelerancy.
deracyaw
rancy
bya zwizkiem szlachty warujcym wzajemn toleCelem jej byo uniemoliwi wszelkie zaburzenia
std z gry zastrzega si przeciw zaburzeniom chopstwa,
ta
religijn.
religijne
stylizacyi,
podzis-
og
konfederacya
za granic,
atak od chwili
jej
powstania,
porwnywa rnowiercw z szaTakowym azazby kto nie uczyni wielkiego dobrodziejstwa, gdyby je raczej powiza, nieli swawolnie biega
mier
sobie zada dopuci?
AiistryJicka kandydatuni. O tron polski ubiegali si obok Henryka Andegaweskiego arcks. Ernest, syn cesarza Maksymiliana II,
up. Solikowski, jak Reszka, ktry
lecami
pyta:
-).
wspominaa
nadto
III
krl
aPiacie
cz
szlachty, ktra
woaa
III,
obra
pana sobie rwnego ni postronnego. Przeciw kandydaturze austryackiej podnosia zarzuty szlachta (gwnie maopolska), wyraajc
obaw,
Polska w konglomeracie krajw austryackich zejdzie tak
tak jak
jak Czechy do krajw podrzdnych
straci samoistno,
w Czeohach przepadnie wolna elekcya wpyw szlachty na rzecz
*)
Uembowski,
Konfoil.
Hokosz
267.
129
III.
bd
dosy,
Zatemby
Na Litwie
przygotowywa opat Jan Cyrus, porozumiewajc si z sekretarzem litew. Sawickim. Tu pomocnym okaza
si nunc. Commendone, ktry nakoni Miko. Radziwia Jana Chodrezultatu.
grunt
kiewicza marsza. w.
lit.
Wikszo
e w
by
jej
wrogi
dzie katolicyzmu,
by
za
ni
marzcy
mody wwczas
propagan-
Zamoyski.
Odraaa
jednak wielu osawiona tyrania<i Iwana, o ktrym jedno z pism ulotnych pisao,
gorszy snad ni Nero. Gwnymi przeciwnikami
tej kandydatury byli panowie litewscy, ktrzy nie chcieli, aby mia
im ))kopak moskiewski rozkazywaw
caa jego ')oprvcznina. Nie
1570 a obo-
Jan Czubek,
')
Elalecki,
Oesch. .\.\XVI,
Pisiiui politycz.
Die
Inslitut.
oslerr
i).
er.
II
130
HISTOEYA POLITTCA
zawieraniu owe^o rozejmu (r. 1570) posowie polscy (Krotoski) gaobietnic elekcyi, tak te
zaraz po mierci Zygmunta
Augusta magnaci wysali (IX 1572) goca Woropaja do Iwana z wezwaniem do przestrzegania rozejmu z obietnic jego elekcyi. Iwan
w odpowiedzi uspokaja strach panw litewskich, usprawiedliwiajc
srogo swych rzdw zdradami politycznemi bojarw moskiewskich.
Ju drugi jednak goniec litewski Stefan Matwiej akcentowa, wybierze si nie Iwana, ale raczej syna Iwanowego, Fiedora. Kiedy
w kocu przyby litewski pose Haraburda, Iwan przedkada mu,
Fiedor nie jest pann na wydaniu, aby mia mu posag dawa, proponowa raczej swj wybr, domaga si ustpienia Inflant po
skali cara
Dwin
eby
tron
na
Wawelu
))cara
metropolita
wa-eszcie
kusi,
Ukazaa si tu zaspotkay
si oko w oko.
Dwie
propagandy
sadnicza sprzeczno celw.
Zaborczo Moskwy w kierunku Litwy Kijowa wystpia na plan
pierwszy. Gdy obie strony dostrzegy trudno porozumienia, Iwan
aby ostatecznie wybraa go Litwa
bez Polski.
radzi ostatecznie
wybra
Henryka
popieranego
przez Turcy.
Kiiowiercy wobec kandydatury francuskiej^). Henryk Andegaweski coraz to wicej zyskiwa stronnikw dziki zrcznej agitacyi posa francuskiego, Montluca, biskupa Walencyi, ktry umia
jedna sobie tak katolikw, jak protestantw zatrze wraenie Nocy
w. Bartomieja. Na stron Henryka przechyli si Piotr Zborowski,
i
uoy
celu
tak
zwane oPostulata
polonica, ktre
Montluk podpisa
czyli
w Pocku
francuski
[ix
')
. BarUomieja
1910.
131
III.
cz
\).
chty mazowieckiej,
prbowali jeszcze
protestanci
wznowi pomysy
elekcyi
marszaek
Firlej.
Artykuy Heiirycyaskie pakta conveiita. Aby zrozumie przywadzy krlewskiej w czasie pierwszego bezkrlewia, nie trzeba zapomina o wspczesnych modnych doktrynach politycznych w Europie. Tak jak w XVHI XIX modnym by ustrj angieli
czyny ograniczenia
XVI wieku za
Wenecyi. Lippomano mwi,
ski,
tak
taki
wzr doskonaoci
uwaano
ustrj
eniem praw
naszych zawsze
pastwa zoon
by moe
*).
To te
')
'I
i
narodu
elekcyi
*)
Czubek, Pisma
382.
polit. 377.
9*
132
HISTORTA POLITYCZNA
mielnickim
*)
r.
stowcw chcia za
cw przed
wodzi-)
niej
dawny przewodnik
kasztelan gnienieski,
szlachty
.I;in
Tomicki,
czasw wojny
przewdca stronnictwa
Pia-
obedyency, sedecemviratem
sychan
k'temu
et iudiciis
WMc
przysig go
cudzoziemiec Ludwik
wyomi
(taki,
Tak jak
w-gierski da koszycki pakt,
te ten pierwszy po Jagiellonach na tronie cudzoziemiec, (ktremu nie ufano) musia przyj pewne warunki ograniczenia. Przybyliw
').
tak
jte na polu elekcyi przez Monluka Artykuy Henrycyaskie utwierdzay rzd parlamentarny, zastrzegajc zwoywanie sejmw co 2 lata
na 6 tygodni, uzaleniajc zwoywanie pospolitego ruszenia od aprobaty sejmu, zastrzegajc, e bez tej zgody nie wolno krlowi konkludowa uchwa; dla kontroli krla (szczeglnie w kwestyi wojny
pokoju) ustanawiay rad 16 senatorw kolejno (co p roku 4)
przy boku krlewskim rezydujcych; nadto waroway wolno elekcyi
k(jnederacy warszawsk. Artyku 17-ty t. zw. de non praestanda
oboedientia (zaczerpnity z owego przywileju mielnickiego z r. 1501)
dodawa, e zamanie tych warunkw rozwizuje kontrakt midzy
uwalnia nard od posuszestwa. Te to
krlem a narodem zawarty
artykuy Henrya"Bkie, byy zasadniczymi punktami konstytucyi Rzptej
polskiej.
Dla samego Henryka uoono (16 V) kondycye specyalzw. pada conuenla domane (zreszt nazbyt daleko idce) czyli
gajce si, aby Henryk zamkn eglug narewsk, zbudowa dla
Polski flot, zapewni Polsce panowanie na Batyku, sprowadzi gaskosk piechot, zapaci dugi Zygmunta Augusta, sprzymierzy
F^rancy z Polsk, otworzy wolny handel z Francy, podnis wszechnic Jagiellosk tp.
kilka miesicy
Moskwa a Aiistrya wobec elekcyi Henryka*.
po wsponuiianyni wyej llaraburdzie przyby do Moskwy goniec
cesarza Maksymiliana II Magnus Pauli (z listem z 20 XI 1572) proponujc, aby do tronu polskiego Henryka nie dopuci a popiera
i
t.
')
5,
215, Szujski,
Artyku
o wypowiedz, posl.
Orzelski, wyd. Kuntze 85,
Czubek. Pisma polil. f)84.
) Uborsbprgcr, Ostfrrcich u
)
90,
1-29.
\',
528.
l-ivonju 1904.
Riissland,
19(lG.
Nowodworski. Horba za
w. SOBIESKI
{lol<oria(-
133
III.
(i
si danej przez
wikszo
non
eris
))ac
nunc
nisi
feceris.
Rex
in
zacrrozi
Polonia
*).
oboedientia
e
i
'I.
*)
134
HISTORYA POLITYCINA
przysig: Pacem
tranuillitatem
et
inter
dissidentes de religione
i),
t.
)>
d
a
(i
Bbl warBEaw.
1887 IV 390.
Wierzbowski, Uchaski 189B.
')
135
iii.
cz
skiego
posun z sandomierskiego
na
wojewod
krakowskiego, Andrzeja
Zborowskiego zamianowa marszakiem nadwornym a Jana Chodkiewicza (ma Krystyny Zborowskiej) kasztelanem wileskim
p. Nie
i
rowskich, sta
t.
ju w
Zamoyski, ktry
Umkn
Henryka rozpoczyna si w Polsce chaos. Gdy tum w Krakowie (12 X 1574) zburzy zbr zwany Brogiem, (czemu przyklasn
Hozyusz), szlachta zebrana w rodzie (XI 1574) wybucha oburzeniem
ucieczki
domagajc si wydalenia ich z Poznarnowiercza nie chciaa uznawa Henryka za pana, jezuita Skarga zabiera si na Litwie do utwierdzania
panw w wiernoci do zbiegego krla *). rd mas coraz to wicej
dawa si czu odruch, przeciw wszystkim, co stali dotd wiernie
przy tronie a wic przeciw*) KarnkowskitMiiu, Krzysz. Warszowickiemu
czom ludu przeciw
nia'). Podczas gdy
szlachcie,
szlachta
Trybun
')
Sobieski.
*)
*)
Wierzbowski, I.aurpo.
197. Por.
*)
1'occia
II
Hiiia.iia
1913, 61.
HISTOKTA POLITYCZNA
136
innym. Jak szlachta rozumowaa, uwydatnia to Orzelski. kiedy pisze: ))Krl nie wypeni naleycie wszystkich obowizk\\', mianowiniewaciwie przysig podczas koronacyi a konfirmacyi
cie
praw na samym wstpie zaprzeczy, jeli ju nie mwi o jega
i
zoy
niesprawiedliwych wyrokach
nie-
wadza
ckiego,
by si mao rnia od wadzy doy weneograniczonego najcilejszymi warunkanii ^). Idea rokoszu ^j
jego
bardzo
braa gr nad ide monarchiczn. Do powikszenia zamtu przyOlbracht aski, wierny Henrykowi wojewoda sieczynio si to,
zamek Lanckoron (VIII 1574) uzyskawszy
radzki, zaj starostwo
wdowa po zmarym
sobie od krla nadanie (nie liczce si z tem,
starocie Wolskim miaa tu doywocie). Na rozkaz Piotra Zborowskiego zebraa si w Skawinie szlachta gotowa do ataku na askiego
Lanckoron. Do tej ))W0Jny domowej nie doszo jednak, bo szlachta
si wnet rozesza (a Lanckorona podda si dopiero Batoremu).
Zjazd \y Stycy. Chocia prymas pragn jak najduej uznawa Henryka za krla, to jednak w kocu musia zgodzi si na
zwoanie (24 VIII 1574) zjazdu do Warszawy, ktry zdecydowa,
Henryk utraci koron dopiero wwczas, jeli nie powrci do 12 V
1575. Gdy istotnie nie wrci, wwczas w tym terminie zebra si
zjazd pod Styc. Na tym zjedzie pozbawi Henryka tronu gos
powszechny, cho detronizacyi oficyalnie nie ogoszono. Co prawda
pocztkowo zamylano przystpi tu wprost do elekcyi. Na pierwszy
kandydatury z mosaustryackiej
plan wysun si antiigoni/m
Austryi z Moskw
si
sojuszu
miejsce tworzcego
kiewsk.
przeciw Henrykowi Walezemu jako krlowi polskiemu, nagle od
chwili jego ucieczki obie chwilowe przyjaciki rozpoczynaj walk
tak magnaci litewscy przeciwni kandydaturze
wakujcy.
o. tron
wszelkich rodkw, byle Iwana nie
moskiewskiej, gotowi byli
przemyliwali, jakby poRadziwiowie
Austry
dopuci. Zwizani z
uy
i.
*)
19
()rzplki, 172.
1914).
w. SOBIESKI
wstrzyma dceLro na
137
lll.
moskiewskiej
dydatury
noc krzy
pod
na
polu
dla kan-
elekcyjnem
stan
auslryacki
napisem.
nia secesy
niech do Niemca szczeglnie potgowaa groza turecka. W Stycy bowiem zda sprawozdanie pose wysany do Stambuu, .Andrzej
Taranowski, ostrzegajc,
czyn
sila
kcya tu
si
tu
w Stycy,
kocu,
Habsburg
nie
moe
dotd
sign
Orzelski
*)
W.
*).
358. 402,
*)
I.
c.
po koron,
a Henryk
1904. 26.
319.
Zakrzewski,
l'o
ucieczce Henryka.
IJbersber^jer. O.sterreich
tique) 1904.
138
jej
niSTORYA politvci;na
nie
tegfo
straci.
zjazd
A wic odwlec
w Stycy (7
Henryka ^) Wskutek
zdecydowawszy o niczem.
tu detronizacy
Dopiero straszny napad Tatarw, ktry spustoszy (IX X 1575) PoCzerwon i uprowadzi tysice ludzi, koni byda
dole,
pobudzi do rychlejszego zakoczenia bezkrlewia,
powikszajc
zarazem groz tureck a tern samem odstraszajc tem wicej jeszcze
tym duchu zjawiy si liczne pisma
od kandydatury austryackiej.
ulotne, ktre odwodziy od Austryaka, przestrzegajc nadto,
Au-
Woy, Ru
gtryacki
dom
koo
dokona
kiem . l*awa (SzentPal) Stefan rozbi zupenie Bekiesza
surowej represyi konfiskaty jego dbr. To wietne zwycistwo zwrna los jogo kancio uwag szlachty polskiej na Batorego
dbr mg
konfiskaty
dydatury w Polsce. rodki pienine z
i
wpyno
uy
Polsce,
ktr
III.
139
zwalczaa
z caych sil Batorego tak sarno, jak jeszcze przedtem za ycia Zygmunta Augusta zwalczaa Zapoly, jego poprzednika. Austrya ici
zwalczaa, gdy wanie przez zajcie tronu polskiego spodziewaa
si odzyska na Turcyi cae Wgry, podczas gdy przeciwnie wybr
ksicia siedmiogrodzkiego na krla polskiego, grozi niebezpiecznein
okoleniem austryackiego skrawka Wgier cay ten plan zupenie wyten sposb w czasie tego bezkrlewia odwieaa si idea
wraca.
brze
Polsce Jerzy
Blaiulrat,
Austrya jednak
aryanin.
Jagielloska, idea
ktra
tych
czasach
Epist.
ad S\(iriaouin
194.
HISrORTA POLITYCMA
140
tych
li-
tewskich
siebie.
Dwie elekcye. Zwoany przez prymasa niezbyt liczDy, jednodniowy sejm konwokacyjny (3 X 1575 w Warszawie) ustali termin
elekcyi na 7 listop*ada Gdy szlachta zebraa si na Woli pod Warszaw, przystpia do wyboru nie wedle wojewdztw ale kup<', sw ten sposb mniejszy bdzie wpyw panw. rd szlachty
dzc,
nich
wyrni si swemi mowami (za Piastem) .an Zamoyski^).
elekcy
yiritim
demokracyi
szlacheckiej
tj.
a)
zdobycze
streszczajc
b) prawo ycia mierci nad poddanymi c) neminem captivabimus
doszed do wniosku, e szlachcic rwny jest krlowi. Na tem te tle
zwalczajc agitacy cudzoziemsk, rzuci myl narodow, aby wybra
PiastH, myl, ktr sam na poprzedniej elekcyi obali. Przeciw idei
Piasta wystpywa poeta Kochanowski, z ktrym star si Mikoaj
Siennicki, podkomorzy chemski''). rd kandydatw wspominano
Andrzeja Tczyskiego, wojewod bezkiego, Jana Kostk wojewod
Od kandydatury austryackiej odepchna wielu rnowiercw polskich a szczeirlnie wielkopolskich braci ))wie. e
ten nowo obrany krl czeski pozawiera kaza zbory braci naszej
w Czechach Naog jednak senat przechyli si w znacznej czci
sandomierskiego.
').
e cign
rd
rzenie
we
szlachty, ktra
przeraona o
samopaw. Takemy
byli
sw wolno
boleni
wywoa
obu-
strzelaa teraz
pisze szlachcic
Lubie-
zdao si nam,
jakoby nas potranie ju wiza
niecki
e ju tam konao wolne obieranie krlw. Ze szlacht zwiza si
Piotr Zborowski, ktrecro uwacr na kandydatur Batorego zwrci
JU dawniej bral Samuel, przebywajcy po banicyi na dworze siedmiogrodzkim. Batorego wymieni jednak jeden Andrzej Zborowski
^1
mieli
III
in(;9.
OrzfJBki 425
*)
bidlo
Jednola
) Orzplski
*)
1.
c.
bratr^^kr*
467
Holoneuiychia.
prviiini
vyhiiaiistvi
w. SOBtBSKi: IIKNRTK
marsz. nadw.
to
(i
miejscu
na drucriern
po
.Mfoiisie
141
III.
ksiciu Ferrar-
skim) g-otw
w
w
legalnoci
byy wiksze
wic
po stronie ))cezaryanw,
szlachta od-
Jdrzejowa
obradujc
i
viritim
tu
liczbie
senatu
bez
Polski)
jednak
Andrzeja Zborowskich
jc si
szlachcicem
viventium ne
wywodw
tot
mihi
ofulcienda
est nobilium
'i.
hac republica
Idc w kierunku
in
czoci, owiadczajc,
to jest legitimum,
co
si pro
samozwa-
salute Rzptej
ponownie proklamowa krlem Batorego, oznaczy terzarzdzi zbrojenia. Posw cesarmin koronacyi, uchwali podatki
skich (tj. Rosemberga niedoszego kandydata Macieja Logau) odprawi z grzeczn odmow. Zjazd ten przyczyni si bardzo do omant ide demokracyi propagowa, lc
cypacyi szlachty z pod senatu
do Prus a kajUujc przytem stronnikw dla
agitatorw na Litw
Baloretrt). Z Jdrzejowa szlachta ruszya zbrojno na Krakw, aby sodzieje. Zjazd
bie
Dyarusz
*)
Kamieniecki, /ijazd
')
295.
jiMirzej.
(Ixsi(^'gu
ku czci
W.
Zakrzew.) 1908
142
Hlr(JKTA POLITYCZSA
Stefan Batory zaprzysigszy (8 II) pacta w Megoddawszy Siedmiogrd bratu Krzysztofowi, ruszy przez Sniaty do Mogiy a std do Krakowa (23 IV). Zamiast prymasa dokona
Karnkowski koronacyi (1 V) tak Batorego jak
Anny, od ktrej zadano zrzeczenia si dbr odziedziczonych po bracie i matce. Pod
wra/.eniem tego sukcesu obudzi si za Karpatami narodowy ruch
w Wgrzech austryackich, gdzie gotowano si rwnoczenie da
powstania przeciw cesarzowi. Cesarz ju dwa miesice zwleka, tardowiedziawszy,
Iwan gotw mu
gowa si o punkty paktw,
przyj z pomoc, (23 III 1576) w kociele Augustyanw w Wiedniu
dycza.
g-yes
Tymczasem
artykuy,
na pacta
poczem, aby si upewni o pomocy przeciw Batoremu, wysa listy
Polsce rozeszy si wieci przeraajce,
cedo Iwana (8 IV).
artysarz gwatem chce Polsk zdoby z podeptaniem ))paktw
istocie do Ratyskuw a Iwanowi odstpi Litw albo Inflanty ^).
Rzeszy,
przyby
pose Iwana ks. Subony, dokd cesarz zebra sejm
gorski z propozycy wsplnego ataku na Batorego w zamian za odstpienie Moskwie Litwy Kijowa 2). Pobudzali te cesarza do wojny elesaski. Posw Batorego przybyych do Ratysbony
ktor brandenburski
osadzono w wizieniu wLincu, co byo odwetem za przechwycenie
ajenta cesarskiego Kurcbacha jadcego do Gdaszczan. Wtem jednak
umiera (12 X 1576) cesarz Maksymilian a wysany do nastpcy, do
ten nie
Rudolfa II pose Iwana, Kwasznin, musia przekona si,
mg nawiza tylko stosunki z takimi
myli popiera Moskwy,
emigrantami polskimi (cezaryanami) jak Krzysztof Zborowski, podczas gdy Olbracht aski wojewoda sieradzki nie da si mu ostatewrci (1580) do kraju, aby si z Batorym pojedna.
tecznie przekupi
polskich
Pawiki, rda
*)
Gdask,
diiejowe.
462.
III
IV, XI.
1890-15)01.,
1904..
zreszt:\
zobacz Finkel,
Bi-
Walka
dziej. XI);
Szelgowski,
SOBIESKI:
Vf.
ckiej,
ugruntowa
HENKYK WALEZ,Y,
sw
niezaleno od
143
III.
R/ptej polskiej.
Gdask,
to
burzy si ju przeciw Henrykowi Walezemu. Nie brakowao wwczas umysw gbszych, ktre rozumiay, jakie znaczenie
mia dla F^olsUi wolny dostp do morza. Tak w r. 1573 pisa Solikowski wChociam prostak, wiem to wiedziaem zawdy, ii kademu
kowsUiego
*)
panu
narodowi, wicej
wiksze
prdsze szkody
ziemskiem, bo
i
wiksze
kto
na
ma pastwo morskie
a nie
uywa
go albo
sobie da wydzie-
je
Korona
wiek wszystek stawa si nie potrzebnym bawanem. Tak
dawszy sobie skazi port gdaski, to oko, ktrem patrzy na wszystek
wiat, nie co innego bdzie, jeno gburstwo (niewola) a t>ractwo cui
').
tyle
pa
ch
Wie
*)
Simon, Westpreussens
vereiD8) 1897.
)
u.
Daozigs Kampf
(Zeitschr. d. westpreuss.
Gcaoh
144
HI8TOKTA POUTTCZHA
za
krl
na
konwokacy
do
Wocawka
przekonywa
na te
morskiego problemu: oGdaszczanie bdc
koronnem. zbogaciwszy si a prawie jako wieprze utuczywszy, z majtnoci jej (Korony) pany si poczynili a nas pomamili a ju ci zaledwie rzecz sam (cho nie nazwiskiem) dowiedli tego byli praktykami swemi,
naszymi pany byli, poniewa wszystkie zboa, towary,
majtnoci dochodw naszych w rku swych mieli, szacujc to jako
chcieli
podawajc do ludzi na wiat, jako rozumieli, z najlepszym
sejmiki
krl
ten
zo
przenie handel
Gdaska
Rerum,
')
H^idonstpiii,
')
na KI blag,
(V 1577
Ktidclka, Uilwu pod Lubics/.owiMn
II
-ICA.
>
lS8.
w. SOBlKSKi:
przywilejw
szereg"
za co
ci
wzainiaii
(7
oU
111,
ofiarowali
;,
iiadaj.ic
krlowi
ZYOMII.NT
jirawo
iin
)>falceltu
Krl stara
posiki.
145
III.
itp.,
si nawet
gwne
koryto
misarze przyjmowali przysig. Gwn kwesty sporn tj. wkonstytucy Karnkowskiegott krl odroczy na sejm
skasowa dopiero
w r. 1585, godzc si na traktat o portowem, ktre odtd Gdaszczanie regularnie paci
Koronie). Posowie ksit Tlzeszy
obok tej ubocznej sprawy zaatwili w Malborgu inn gwn krl
zgodzi si (22 IX), aby opiek nad chorym umysowo Albrechtem
Fryderykiem ks. Pruskim
administracy Prus ksicych z tytuem
(i
bd
zoy
pruskie, margrabia
na najbliszym sejmie (27 II 1578) hod a do
dotknicia praporca przypuszczono te
posw elektora brandenburskiego, Jana Jerzego na znak,
lenno przejdzie
na t lini.
Przeciwko temu na tyme sejmie zaprotestowali w imieniu posw
ziemskich, Stan. Przyjemski
Mikoaj Siennicki, jakby przeczuwajc,
tkwi tu zawizek poczenia Berlina z Krlewcem*).
Krl Stefan a Rzym. Batory, ktrego mylnie niektrzy posdzili ju roku 1572*1 o protestantyzm, by wiernym katolikiem. Pomimo to w czasie elekcyi prymas, nuncyusx przewana
dui
cz
dy
by
uwaa
bardziej cesareki
Bostel,
(Przew. nauk.
-)
Przeniesienie
lit.
lenna
cesarza.
pruskiego na
Pomimo
elektorw
w
to,
czasie
te
e Batory
brandenburskich
1883).
Wotschk', Biiefwechsel
EacTklopedya polska
za narzdzie Porty
ni sam
Tom
V. ci.
11
350.
10
HI8TOKYA PULllYCZMA
146
po przybyciu do Polski
wysaca duciowiestwa.
Laureo
wci
nie
e w
Nic dziwnego,
wyjecha
kocu wyprosi
krl z kraju
Wrocawia.
(9/10 V) do
nuncyusza.
ktry
si^
Laureo pospieszy
mierci cesarza take
obedyency
do papiea.
wysania
posa
z
propozycy
do krla z
Wnet te Laureo uda si na synod piotrkowski, aby duchowiestwo polskie nakoni do kontrybucyi dla Stefana na wojn gdask. Synod ten za inicytyw krla zebrany (19 V 1577). przyj dekrety soboru trydenckiego (z zastrzeeniem przeciw zakazowi czenia kilku beneficyw), za pobudk nuncyusza^) zaprotestowa prze-
uzna
a po
a krlem coraz
wiksze nastawao
zblienie.
prymasa,
Pawe Uchaski,
zoy w
owi
(IV
1579)
ktrej
do konfederacyi warszawskiej, ktr zaprzysig
prawomocno przez cae panowanie podkrela; wszak nie baczc na
wspomnian wyej kltw synodu, zapewni krl posw sejmiku korczyskiego,
j bdzie zachowywa. Napomina te krakowski uniwersytet za zaburzenia religijne, zatwierdzi przywileje dla krakow-
styi:
co
wyda
nego
nie,
akcentujc,
nauczaniem
nie ci(;rpi,
aby
r.
l,78,
religij-
w Wilzamiast
')
Uchiin.sciana
Arch.
.1.
618
Zamoy.
I,
sir
2in, S/rlaL'owsUi,
Walka.
147
III.
postpowa w
Warszawy
r.
si
szlachty. Onto
uzna
(przywodzone
w wtpliwo
przez
pomimo
prawa
przestrogi stanw
na pocztku
ama
rzdw ofiarowa
swycii
swobd
ostatni) klejnot
pen wiedz
dziedzinie
wol
to
gwatownie
to
(i
dziw obieralnych) otrzymuje teraz co do spraw cywilnych sdownictwo apelacyjne, ktrego krl z powodu nawau spraw si zrzeka.
tych tryPrzez to szlachta tem wicej si od krla uniezalenia.
zamiast
sdz
odtd
15H1)
w
r.
Litwy
dla
(uchwalonych
te
bunaach
w
Piotrkowie),
krla (dla Ma(^polski w Lublinie, dla Wielkopolski
deputaci wybierani corocznie przez szlacht na sejmikach deputac-
kich (a przez
>Vojiia o Tnttaiity.
')
Od
skonsolidowania
si katolicyzmu polskiego (synod 1577) rozpoczyna si okres przeprawosawiem. Okres ten rozpoczyna
wagi Polski nad Moskw
w caej wietnoci krl Stefan. Nieporozumienia midzy Stefanem
a Iwanem Gronym zaczy si wczenie o tytuy. Waciwie chodzio jednak o dostp, ktrego szukaa Moskwa do Batyku,
j.
o Inflanty, o ktre kusi si ju oddawna Iwan, zamianowawszy
swym wasalem. h{zplita o ile
w-: 1570 Magnusa krlem Int1ant
moga, staraa si obroni Inllanty, ale przeszkadzaa jej w tem zdrar. 1577
dliwo, chwiejno wiaroomstwo samych Intlantczykw.
i
t.
*)
*)
Bidlo, Jednota
III,
173-192.
Szwccy
Pierwsza, druga
trzecia
1',
Waliszcwski, Ivan
wojna Batorego,
l^ibl.
1p Ti-rriblt' 190-i.
warszaw.
Konst.
G<'>r8ki,
1892.
10*
148
UIr()KVA l'(l,ITVCNA
na
straszliwego
mk
wzi
nie zabieycie
kowsk sandomiersk
ci
krla
Stefana
.lana
III
szwedzkiego,
poczy w
1578).
z
Inllantach zgo-
dnie
wojn
26 VI 1579,
Archiw.
Caligjiri ijpist.
J.
Zamoy,
I,
Nr. 246.
(Boratyski)
\9\
Nr. 15.
lc
(kt-
ZYGMUNT
149
III.
ropy walczy
terskimi
to
o Inflanty,
i
w. kor. Mielecki
Sok
Susz,
ca
zajto
mow
sa gocw
rd
ktrych
Wkocu
zdobywa
nobilitacye na \Viel-
krl
IX 1580)
tentrione
')
')
subigendo cogitaremo.
Sejm
sir.
istotnie
U2-447.
uchwali podwjny
150
hi.stOkya POi.nYczNA
gb
cz
cz
w. souiESKi: iiKNio
\VM
i'/Y
iii
151
sk Moskw
ktrzy zajli
cho w
nie
jezuitw gotowa
nowemu
kalendarzowi
nowemu domowi
od
do wojewodw
czas
powoywa
starostw ukrainnych.
si
bd
kozacy.
Stef. Hiilory
(Inioprskie
kozaki
tor. 1903).
*)
190t
na ktry
Waciwie
ju
ten
r.
Jarosz,
152
HISIOKYA POLITYCZNA
nienie od danin,
ubezpieczenie
ich
przywileje,
stworzy
rejestr na 6000,
zbudowa
^j.
kanclerzem zosta Andrzej Zborowski, ale krl na sejmie koronacyjnym piecz wiksz da podkanclerzemu Wolskiemu a piecz
mniejsz Zamoyskiemu, a tylko Janowi Zborowskiemu kasztelani
gnieniesk. Tu geneza niechci Zborowskich. Ju wwczas ') zaczynaj Zamoyskiego zalicza do wrogiej Zborowskim partyi. Samuel,
ktry jako banita, przebywajc na dworze Batorego, nakania go
towarzyszy krlowi w podry do Polski, starado kandydowania
i
sw
')
Por. wy^.ej.
ser.
hislor. 1912).
)
)
205.
Sobieski:
153
hi
sztof
wobec
lliazjuiowa.
1000 talarw
na trawie Zborowskiej
aby krla
zawieraj midzy sob spisek
zdetronizowa na rzocz cesarza lub arcyksicia obali Zamoyskiecro
Sejm (2 X 1582 ) sta si widowni zaciekej walki. Zamoyski wytkn opozycyi: ))W tej Rzptej nie trudno o Petiliusze, a boi si za
Katyliny nie nalaz. Opozycya. podejrzywajc krla
czasem, eby
o zamiar dezygnowania na tronie synowca, odrzucia (przedstawiony
na danie poprzedniego sejmu) projekt unormowania przyszych
elekcyi, przyczem Jakb Niemojewski zapowiedzia stronnikom dworu:
nic, etiam uno controdicente, postanowi nie moeciew. Sejm rozszed si na niczem, a Samuel grozi zamachem na ycie krla. lub
(VI 1583) Zamoyskiego z Gryzeld Batorwn, kuzynk krlewsk,
jeszcze bardziej zwiza krla z hetmanem. Wszelkie starania udobruchania Zborowskich spezy bezowocnie. Krzysztof tylko pozornie
<',
przeprosi krla, a Samuel, partyzant austryacki, uda si na Ni pobudzi kozakw do napadu na tureckie zameczki, wywoujc tem
i
naprenie stosunkw midzy Batorym a Turcy, ktra zadaa ukarania sprawcw. Tak jak w r. 1577 Podkow, tak te
teraz stracono we Lwowie dowdc kozakw Janczego, a wnet kolej miaa
przyj na Samuela tem wicej, e przejta korespondoncya Samuela z Krzysztofem skompromitowaa obu braci w obliczu krla
i
da
dolega, traci
ci
').
*)
Archiwum
.1.
Ziinio}.
III,
str.
9(13.
154
HISTOKYA PdLITYCaNA
wa
trzecia
cz
w kocu
krl
przy
zaraz
Krzysztofowi, skazujc go na
/,
w
alcw
a nie
dopuci do
miliana, ktry
IIATOKV,
moskiewskiej^o
tronu
')
ZYGMUNT
arcyksitjcia
ten
155
III
elekcy
Maksy-
Pol-
Moskw
sce.
et
SllBlRSKi:
zowa
t.
obietnic moskiewskich,
Possewin.
pospieszy
z
do
Polski
Kapui, ktry
Dwr
Batorei^o a Zamoyski.
niemalowanego
uzna
krla, trzeba
prawdziwie
za jednego z najdzielniejszych
to
bdzie.
ka
')
Orabow^ki:
')
Archiwum
Boratyski,
rdhi
l'izo/dzioc'lii,
J.
Ziimoy.
St.
batory
) Bielowski, Piaina
plan
Cbersberp^r.
62,
*)
Fucha,
dworu, 1908
1903-
li^i
kiewskiego,
U8tri')j
I.
Nr. 951.
III.
377.
DOG.
^ksi.jga
ku
czci
Wino. Zakrzi-wskiego).
HI8TORTA POLlIYCZNA
156
Iow
nie
dewocyi,
pophera
dobrze, a Anna,
bierna,
myl
bya
typowa
Za
rozwodu.
to krl
Wspczesne wyraenie,
sobie.
oddana
hetmanem
ktry
i bez Zamoy-
Zygmunt
111
elekcy. Na
wie
panw zwrcio si
listownie do
')
')
Kojalowicz 224.
Arch.
J.
Zainoy.
I,
str.
XXXI,
Heidenst. Her.
Sokoowski. Dyaryusze r. 1587 (Ser. rer. Pol. IX) 1887. A. Sokoowski, Archiwum KadziwUiw (Ser. rer. Pol. VIII) 1885. Chomt^^towski, Koresp.
J. K. Chodkiewicza iBibl. Ord. Krasi. t. I). Prochaska Archiwum Sapiehw 1892.
')
A.
Bielski Joachim,
lib.
XII 1672.
ryusze sejm. z 1597. 1907. A. Bielowski, Pisma kiewskiego 1861. - LubomirHiischMaszkiewicz. Pamitnik Wilno 1829.
kiewskiego 1868.
ski, Listy
Moskwa
berg, l*olska a
1916 3 tomy.
- Zaski,
Czubek,
Naruszewicz, Historya
1911.
Zygm.
Jezuici
III.
1H19
t.
Polsce 1900
Pisma
J.
3.
I\.
Sas,
Szkice
hist.
1904.
Sobieski,
157
III
wykaza znaczn przewag Zborowskich, ktrzy wsparci przez Stanisawa Grk, wojewod poznaskiego, skorzystali z tego, e Zamoyski na konwokacy nie przyby, ograniczyli
jego wadz hetmask, mianujc innych wodzw, a nawet projekskiego (na 2
1587),
11
bezpieczestwo wojewodzie
ruski,
Stanisaw kiewski
wcancella-
rianus acerrimus
^)
com
z
i
Kapui, ktry
sa
To
szyfrowane
listy
poufnemi
Radziwiowie stanli po
Austriacae vasallus
*)
wiadomociami do Rakuzw.
Habsburgthy. Z wszystkich
jednak kandydatw na pierwszy plan od razu wysun si krlewicz
szwedzki Zygmunt, ktremu koron polsk przeznacza ojciec Jan III
jeszcze w r. 1570^). Odrazu te po mierci krla Stefana wwszystkim
ludziom w uszy serca smaczn bya ta zacna Jagieowska krew 8).
Za Zygmuntem gwnie agitowaa jego ciotka, a wdowa po krlu
i
stronie
')
L. c. 30.
*)
L. c. 21.
*)
Wiede.
) Ser.
|
I.
c.
rer. Pol.
1587, Polonica.
I.
.\1
134.
I3.
14-5,
por. Piasecki.
pastwa, Polonica
10
2b VII 1587.
HISTOKYA POMIYCZNA
158
Stefanie, Anna,
trwa od 29 VI do 24
wzgldem
podejrzenie
VIII
1587)
wie,
Austryaka
na Litwie przyapano
ze
t.
t.
wystpowa
pany
Mikoaj Kazimierski, ktry dowodzi,
senatory, ktrzy panu wedug przysig swoich opanowa si albo
radykalnie
suam
stracili,
nie
godni
')
')
1'rinlz
Ser. rer.
I.
c.
do
201.
ces.
Foi.
(Wiede, Polonica
XI. 66, 123, 178.
1.
c.)
\^
III
1587.
domowy
159
III.
najlepszy, tak
experientia
Smy
homines,
liberi
dzoziemiec,
ko mam w
temu
ktry
nie
em
cuja-
si opowiadam,
"wzi
nie
moemy
przekonywa,
acwa obra
))byaby to rzecz
swego narodu pana,
tylko
midzy
bestyami,
ptaki
cho
kandydata
jeli hospodar
pytali z ironi:
niektrzy ze
wzgldu na niedostwo
dure,
to
kto
krlewicz szwedzki,
jedno
ile
))Z
Zvrmunt.
na koniu zabriiie, a
perium mars
Niemcem
).
nie
si bdzie
bra
bardziej
L.
L. c. 102.
c.
L. r.
Uo.
*)
L. c.
114.
'i
L.
o.
l\A.
160
HlSTORYA POLITYCZNA
poczywszy si
e
i
dno
sabe
najwiksze pa-
pastwem portw
stwa a najmniejsze pastwo morsk wolnoci
ku grze si wynosi*). Nie wiedziano jednak na pewno, czy Zygmunt przybdzie
gdy dugo o nim nie byo sycha, zaczto
i
Krakowie
(jeszcze
X)
przebkiwa
cyi
L. c. 146.
Cubok. Dyaryusz
*)
*)
Crubfk, Dyaryusz
I.,
c.
16H.
Keszki
f.
albo
laif),
29.
Ili'szki
158.
163.
moliwoci
trzeciej<(
elek-
sa-
w. SOBIESKI
161
III
Byczyna. Niebawem po elekcyi Zamoyski zaj stolic koronacyjn, a zjazd szlachty pod Wilic (5 X) uchwali pospolite ruszenie
przeciw Maksymilianowi, ktry wobec dostojnikw sweufo stronnictwa
zoywszy przysig na ))pacta w Oomucu, wkroczy do Polski.
Nadgraniczne zameczki nie chciay si mu jednak poddawa. Rotmistrz
kozacki Ilawryo Iloubok, wierny hetmanowi, nie da si namwi
broni si dzielnie
Zborowskim do wydania forteczki Kabsztynu *)
i
Kasper Karliski
odby
zjazd
*).
podsun si
Maksymilian
pod
Olsztyna
Mogi,
gdzie
swych stronnikw.
(28
III,
IX 1587) przy-
krl
za Zygmunt stan
(9
XII)
Krakowie.
Zygmunta do Zamoyskiego
zbyt gorco wypado, a Zamoyski dotknity
liski zniechci
z poufnikien\
nikw,
dzc,
nazwa
ktrzy
Ju
tak,
po drodze Opa-
przywitanie nie-
mia w rozmowie
Opaliski mia sojusz-
tern,
wniem mar
przewag Zamoyskiego, dowowypdzi, a drugiego chce zgnie
Kiedy
krla
5).
zbytni
na
sarkali
jednego krla
czasie powtrnego sporu o F^stoni
zbyt na krla naciska o wypenienie
nic krla, zarzuci Zamoyskiemu,
nowej trzeciej elekcyi^). Po jakiem
*)
Niesiei-ki,
Gdask
161.
*).
Opaliski bro-
(27 XII
1587)
koronowa
si.
Do
16H.
Herbarz.
10
X.
Elblg
13
X.
Toru
17
.\,
Wiede.
Arch.
iiadworne,
Polonica.
*)
*)
)
')
.aohiwi
Kobierzycki /W.
Teki rzymskie 12 XII. 1587.
Czubek, I)yar3usz Keszki 1.
II.
c.
19<U
'V2
C/A\hok
Ikumi-^/
Iti9.
179.
<<
162
Hl.STOKYA POLIIYCZNA
spiski
rwao
zjednoczenia
wpa
wiadomoci,
Maksymilian
do Wielkopolski. Z protestem prze-
jaci, wywoao wielki gniew rd spoeczestwa niemieckiego. Zjawiay si wpieni nienawici do l^olakw, jak np. Maledicio gentis
Naodwrt rd Polakw hetman Zamoyski urs teraz
Polonicae
'').
zumiewa si
jeszcze z
Moskw
Zamoyski w
arcyks. ma
prezydency nunc. Aldobrandiniego) przepar warunki,
niema
si z Moskw przeciw Polsce,
si zrzec korony,
Austrya zwrci Lubowl. Mimo obietnicy Maksymilian wypuszczony
na granicy lskiej na wolno, nie przysig zrzeczenia si pretensyi
do tronu.
Dwr /ysiiiuiita III (1587 1632). Syn Jana III Katarzyny Jagiellonki, urodzony w wizieniu w Gripsholm, wstpowa na tron
polski, liczc 21 lal. Zinmy, zamknity w sobie, milczcy a stanowczy, rjii si bardzo od swego porywczego poprzednika. Tiia T feale
czy
cerun
dni
j)o
phanus erat
Ju w
kilka
si rnowiercy
))Rex Stebonus pro militibus, iste Rex crit bonus pro clero ').
koronacyi zoryentowal
mwili:
przez matk w wierze katolickiej, ponosi ju w Szweprzykroci za przywizanie do tej wiary, ktr umacnia w nim
jezuita Warszewicki, a nastpnie w Polsce tacy spowiednicy kaznoinni.
dziejo, jak jez. Goyski, Bartscb, Skarga
By te katolikiem
dba przedewszystkiem o propagand katoliniezwykle arliwym
poza jej granicami. Na dworze swym tocyzmu tak w Polsce jak
dzieciijlerowa jednak
siostr Ann, niezomn luerank.
stwie w Szwecyi nie unikn znacznych wpyww kultury niomior-
Wychowany
cyi
sw
Wiede,
')
Nunz.
(li
1.
c.
l'ol.
Polonica.
XXX III.
289
(.H
I.
1687).
kiej,
mao
Zygmunt
polskiego rycerstwa.
byy
wpyw
Anny
163
III
Std
na dworze
.lagiellonki,
wziy gr
nad
wd(jwy
polskimi.
muzyce
stwie, alchemii,
Gienger.
ZyOMlNT
Austryaczkami.
czej)
KAKIItY,
tani
dziej
MKKAN
malarstwie,
Sol w oku
u szlachty
(szczeglnie
zwana
rnowier-
Niemka Urszula
ulegajc
namowom
Rudolfa
II,
ktry
domaga si
ustpienia tronu
rk siostry Zygmunta
III
Anny)
raz na
tylko arcyks.
rozumia si
Maksymiliana,
z
Moskw
u niej
zwaajc
na
to,
po-
If
164
HISlOKYA POLITYCZNA
1590 15 I 1591). Na sejmie przewag mieli stronnicy prymasa nad parapologi. Na sejmie
ty Zamoyskiego, ktry rozsya wszdzie
zniesiono znw w myl zjazdu kolskiego konstytucye przeszego sejmu
o rozszerzenm wadzy hetmana, dano amiiesty Maksymilianistom
przywrcono do czci Krzysztofa Zborowskiego, a nadto biskupi za
namow nunc. Annihala zaprotestowali przeciw wykluczeniu Habsburporzuci plan
gw. Chocia wobec Zamoyskiego Zygmunt III udawa,
nadal
opuszczenia Polski, to tymczasem jednak porozumiewa si
w czasie tego sejmu z posami cesarskimi Pawowskim, biskupem
Jdrzejem Jerinem. biskupem wrocaw. tak co do
oomunieckim
i
jak
sw
nastpstwa Ernesta
Ann, crk
arcyksicia
Karola
Maryi
lubu swego
bawarskiej.
z arcyks.
Korzystajc
prawa rozdawnictwa urzdw, krl coraz to bardziej usuwa Zamoyszczykw, formujc przy tronie stronnictwo austryackie. I tak
w kancelaryi w miejsce Zamoyszczyka Baranowskiego, ktrego posun na biskupstwo pockie, da r. 1591 piecz mniejsz (nie jak
Tylickiemu), ale ksidzu referendarzowi, Janowi
chcia Zamoyski
Tarnowskiemu h. Rola, kt(')'rpgo popiera prymas Karnkowski, take na
roirenta kancelaryi mianowa (krewniaka Tarnowskiego) PstrokoWszystko to byli wrogowie Zamoyskiego Kardyna Jerzy
skietfo.
Radziwi, biskup wileski, kt(')ry [)odczas bezkrlewia najgorcej poporedniczy w ukadach midzy Habsburgami
piera Maksymiliana
')
2r)i.
w. .SOmirSKi: ItKNMJYK
W U>KZY,
III.
*'"
Zygmuntem
IIIl,
rk
popiera konfederacyc warszawsk z r. 1573. Nic dziww kocu w walce z krlem prymasem kanclerz oburzony
nego,
na system rozdawnictwa krlewskiego, porozumia si z rnowiercami, ktrzy rwnie byli rozgoryczeni pomijaniem ich M w rozdawnictwie urzdw. Ponadto rnowiercy oburzeni niszczeniem zbozboru aryarw przez tumy miejskie, jak ))Brogu 7/8 V 1587
\')
10 VI
Wilnie
24
a
kalwiskiccro
w
Krakowie
(9
w
(1591
skiego
1591), domagali si naprno ustanowienia procesu konfederacyi, tj.
litykwc
da
Ann. crk
1592) porczenie,
adnych uWadw
Austry
o zrzeczenie
si korony
nie
wraeniem
a
')
')
Sobieski,
*)
W.
18,
Nienawi wyznaniowa.
u\v. 8.
166
HISTOUYA POLITYCZNA
da,
przeciw cudzoziemszczynie
aby na nadchodzcym sejmie
urzdzi wink\vizycy przeciw kr(3lowi. Zebrzydowski, wojewoda
lubelski, na sejmiku w Proszowicach przestrzeg-a szlacht,
wcudzoziemcy o nas targ czyniw
sprawi,
szlachta krakowska groi
zoy
e
e
nie
koron,
zobaczymy,
ktra
przejcia
wci
w swych granicach miliony ludu ruskiego prawosawmoga odwraca oczu od niebezpieczestwa grocego jej
ludno ta cigna religijnie ku Moskwie. Ju w czasie
ska, liczca
nego, nic
std,
Rusini
IG"
III.
chwiki,
)y
w
w
Wilnie
w Rzptej nadali
Lwowie godno stauropigii
czasie pobytu
od miejscowych
mieszczaskim bractwom
sweg-o
biskupw prawosawnych
je postawili, przeto
ci
ostatni
przez
uniezalenili je
to
szlachta z rodu
oburzeni szukali
sob spokrewnionej, a nawet u miejscowych biskupw aciskich. Niezadowolenie rd wadykw zwikszyo si, gdy wnet powrci towarzysz Jeremiasza, arcybiskup l)yonizy (cho nie majc upowanienia) zada od nowego metropolity
Rahozy 15000 asprw za wywicenie. rd prawosawnych w Rzptej
nastaa anarchia. Pierwszy Baaban, wadyka lwowski (kuzyn kiewskich), w sporze z bractwem Iwowskiem zerwa z patryarcha
rady na to u szlachty polskiej z
wa
rol dwuznaczn
lkliwie lawirowa. Terlecki, wadyka ucki
(szlachcic z Piszczyzny) konferowa co do unii z aciskim biskupem miejscowym w ucku, Maciejowskim, z Pociejem, kasztelanem
brzeskim, ktry powrci z protestantyzmu na prawosawie
zosta
wadyk wodzimirskim 1593. Ostatecznie wadycy, odbywszy szereg
zjazdw, wysali Terleckiego
Pocieja do krla z deklaracy (2 XII
i
1594) o zrwnanie
senatu,
pw
unickich z aciskimi.
adres, z
i
Pociej. Krl
(2 \'I1I 1595)
Wtem zepsu
ktrym dla
zrwna
od-
bisku-
Stefana
rodzaj
swoim Ostrogu
')
RuppliMii. ad
liist.
protektoratu
zaoy
(1580)
Russiae Nr. 2
akademi
dla ksztacenia
kleru
168
HISTORYA POLITYCZNA
prawosawnego
wyda
przychylny (jeszcze
r.
By pocztkowo unii
j dosy fantastycz-
chocia pojmowa
dokonan w zgodzie z Moskw z uwzgldnieniem postulatw reformacyi. Niebawem jednak zaj wrcz wrogie wobec unii
stanowisko, namwi Baabana do zdrady (za nim poszed biskup przemyski Kopystyski) na zjazd protestantw polskich odbywajcy si
nie,
bo jako
Toruniu,
wysa
(VIII
1593)
peen rokoszowych wyrae. Rwnoczenie szuka zdaje si poz biskupami wooskimi. Gdy nie zwaajc na to Terrozumienia
Pociej tymczasem w Rzymie (na konsystorzu 23 XII 1595)
lecki
wobec papiea Klemensa VHI dokonali unii. wwczas oburzony
Ostrogski, poczywszy si z rnowiercami, zaprotestowa przeciw
unii na sejmie r. 1596 (1). wskutek czego odmwiono tu wadykom
krzese w senacie, co oddziaa miao bardzo ujemnie na rozwj unii.
Ostatecznie synod w Brzeciu, zwoany przez 'Rahoz (na X 1596),
zgromadzi obok wadykw, take pobliskich biskupw aciskich
panw litewskich, przybyli Zamoyski jezuici z Skarg na czele ^).
Synod ten przyj uni, nie zraajc si tem, e Konstanty Ostrogski
urzdzi rwnoczenie tu obok antisynod prawosawny to przy
pomocy Nicefora Daskola, protosyngela patryarchy carogrodzkiego,
list
chwil coraz
to bardziej
t.
wyaniaa si
p.
kwestyi unii
strona polityczna.
kad
Tak na
sej-
mym za
kanclerze
sejmie (10
Rzptej,
II
23
Sapieha
III
i
Zamoyski,
gwnie
obaj wielcy
ktry Hulowiczowi,
nie
dba
posowi
<>
dobro
ono
s).
pod-
kopywanie Polski na rzecz Turcyi w Wooszczyznie o zmowy z metropolit moskiewskim. Nicefor, wrg polityczny I*olski, dosta si
te do wizienia do Malborga, gdzie umar, podczas gdy Baaban
Kopystyski, nie zamieszani w polityczne knowania, spokojnie pozostali na swoich stolicach. Rwnie zupenie swobodnie w dalszym
cigu agitowa
podnosi
Ostrogski, a nawet na zjedzie
i
gow
'j
Barwiski, Dyaryutz
L.
c.
101.
392.
Wilnie stara
s'\
zwiza prawosawia
Udao
katolicyznicni.
ZYflMlNI
1^)9
III.
protfstanlyzmeiii
za-
prowadzi do skutku zwizek cile tylko polityczny czyli konederacy midzy tenii wyznaniami celem wsplnej obrony. Skutkiem
spor<!>w na tle
tej konlederacyi sejmy nastpne peno s zaburze
wyznaniowem. Keligria grecka w granicach Hzptej rozpada si na
uni dyzuniQ, a Unia mimo przeszkd coraz rosa. Dziki temu,
i
wadykom
drodze zupenie. Na pewien czas podkopa te uni na rzecz prawosawia rokosz Zebrzydowskiego, w czasie ktrego usiowali przeci-
gn
tak
rokoszanie jak
krl.
ktry
nadawa
dobia duchowne
(18 VI 1607) postanowi dostojestwa
wycznie ))ludziom szlacheckim narodu ruskiego
mer
religii
greckiej".
Bniity kozackie. Poniewa napady kozackie oma! nie wywoay w^ 1590 wojny z Turcy, przeto sejm przejty panik uchwali
Ukrdiuy,
pod wpywem Zamoyskiego Porzdek z strony Niowcw
r.
wadz
i
ten sposb
zahamowa
lepiej
koczowniczy ywio kozacki, sejm nada pustynie Aleksandrowi \Viniowieckiemu, Ruyskiemu (kniaziom ruskim i prawosawnym),
Januszowi Ostrogskiemu starostwo biaocerkiewskie, a nadto te '^ kozakom szlacheckiego stanu, z ktrych jeden Krzysztof Kosiski
(podpisujcy si po polsku) otrzyma Rokitno. Poniewa wskutek
opozycyi, wybuchej (jak wspomniano) po sejmie, skasowano korzystne dla Zamoyskiego rozszerzenie wadzy hetmaskiej, wic ostarszym nad kontyngentem 1000 kozakw celem hamow;inia ukrainnego swawiilestwa zamianowano na przekr hetmanowi
osobno
iMikoaja Jazowieckiego, starost niatyskiego. Ordynacy z 25 VII
1591 zawarowano Kozakom tak jak
dawniej autonomi sdownictwa
polecono zbudowa twierdza nad Dnieprem, ktrej jediuik w rezultacie nie wystawiono, ani te wogle odu nie wypacorjo. O wspomniane Rokitno Kosiski rozpocz spr z Ostrogskimi Winiowieckimi, a w kocu na/wawszy si ))atamanem, podnis pierwszy
bunt kozacki, napadajc na dobra
zamki Ustrogskich, tj. .lanusza
ojca Konstantego (prawosawnego). Nadarmo pertraktowa z kozV
kami Ja/owiecki. Obaj hetmani trzymali si zdaa od tej zwady midzy watak a kniaziami ruskimi. Sejm jesienny 1592 nie przyj
')
M Dyar. sejimi
loUi, str.
'222.
HiSTOKYA POLIIYCZNA
170
1593) krl
wezwa
W-
kowie...
styczniu
1596
wysa
Nalewajko przez szlachcica Mieszko wskiego do krla projekt urzdzenia kozaczyzny, poczetn rozpuciwszy wojsko osiad w Ostrogu,
przy bracie Damianie, ktry by spowiednikiem ks. Konstantego
Ostrogskiego
oburzonego na uni brzesk). Obaj bracia Nalewajkowie napadali (II 1596) teraz na dobra poplecznikw unii brzeskiej
(jak uckiego wadyki Terleckiego, ktry wanie pody do Rzymu).
')
Listy,
wyd. Lubomirski.
171
III.
jednak Ostrowski wypar si zwizkw z Nalewajk, a kiewpobi g-o w Maciewicach (28 II l96), poczem rozpocz za nim
pertraktacyi przez U , roku. kiewpocig-, trwajcy rd bitew
ski obstajc, aby Nalewajko koniecznie zwrci dziaa zabrane po
rijzprasza,
wchorgwie Maksymilianowe, goni lto
zamkach
w kocu kozactwo ucieko na drugi brzeg- Dniepru. kiewski, ocaprzy pomocy
liwszy Kijw przed spaleniem go przez kozakw
przeprawiwszy
na
drug-i
brzeg DnieKijowian
si
(prawosawnych)
pru, osaczy ich na uroczysku Soonica pod Lubnami. Przy boku
Potoccy, Tarnowski, Fredro,
katolickich panw, jak kiewski,
Karol Chodkiewicz, stali tu kniaziowie ruscy, jak
Zebrzydowski
Ruyski, Winiowiecki, Ogiski, Proski, wsplnie oblegajc (25 V
7 VI 1596) tabor kozacki, w ktrem kryo si chopstwo zbiege
kocu ko/acy zamordowawszy obod
z dbf tyclie kniaziw.
postanowili
wybrawszy Krpskiego, wydali ywcem Nalewajk
i
wyda 20 armat, buawy, (chorgwie cesarza Rudolfa, arcyks. Ma-
Wnet
ski
'
ksymiliana
Krwawa kl-
Ostrogu].
czem klska
pod Lipanami dla taborytyzmu. Ale Polska nie chciaa korzysta ze
sposobnoci, aby teraz doszcztnie wygubi kozaczyzn. Cho chan
tatarski nakania Polsk, aby raz na zawsze kozacy wodni z Niepru zniesieni byli
sejm 1597 nie poszed za t myl. Owszem
u samego kiewskiego zjawia si skonno ku wikszej agodnoci.
tern dla kozaczyzny,
^j,
F^oc
mwi kiewski
czyny czyni, zwaszcza,
mogoby
oodraa
ich
in
widi
wia
przed si
silniejszy
(ich)
prd
zay. A
lojalnoci
wybitn rol
to
bunty
pracy
rolnej.
')
ywiou
byy
Dyaryusz .sejmu
1597, str.
1)7.
HlSIOItYA l'Ol.nVO/.NA
172
haso
zapomina,
zacza odpada
Zatartf o Wooszezyziicj.
przez to
wanie
szlachta
od wcerkwi Nalevvajko\vskiej.
Stolica
apostolska
Austrya
(to-
1594,
czca od r. 1593 now wojn
Polsk wciorn do lig-i przeciw Turcyi i' myl t popiera te krl
na krakowskim sejmie 1595 (6 II 21 III), ale poprzestano tu tylko
na wyborze komisyi. Spraw bowiem sojuszu z Austry psuy knowania arcyks. Maksymiliana, ktry pomimo nale-a Klemensa VIII
roci
nie chcia zrzec si tytuu krla polskiego, podburza Krakw
sobie pretensye do miast pruskich. Porozumienie z Austry psu jeMultany, szczeglnie
dnak gwnie zatarg o wpywy na Modawi
od chwili, gdy ks. siedmiogrodzki Zygmunt Batory, najcilejszy sojusznik Austryi, wypdziwszy hospodara Arona, osadzi w Modawii
z
Turcy) staray si od
aby
r.
a
i
j.
sarza
papiea.
Rozwan
pomoc
Siedmiogrodzian
stara si na
wspomina
Zygmunt
Maksymiliana
prdzej chyba u<lerzy
na polsk ni na Turcy. Konferencye, ktre w czasie tego sejmu
prowadzili w sprawie ligi cesarscy komisarze (Jdrzej Gerinus Adam
Popel Lobkowic) z polskimi panami, zeszy bezowocnie. Stara si
rozbudzi wikszy zapa do ligi wysany z Rzymu w tym celu h^gat
komisya, zebrana
Gaetano, ale bezskuteczn okazaa si r(')wnie
Zaw tym celu po sejmie (VIII) w Krakowie, a to tem wicej,
skiego Golickiego,
z
kozakami
ktry
ostrzega,
o konszachtaci
Batory
mimo nalega Vanozziego, wysaca legatowego, demonstracyjnie si od niej usun, a auslryaccy posowie upierali si, aby wodzem wojsk ligi zosta arcyks. Maksymilian nie chcieli uzna shomoyski,
w.
.S'>BlKSKi:
173
III.
sojusznika Austryi,
Michaa ))\Valecznego
pad zamordowany
il599).
rk
VI
BarwisUi.
L.
c.
456.
l\;ir. ^^2
S/\iii.)ii
Mdlii.i r\\n
pMlx(iiia
174
HISIOKYA Pi>LlTY(;ZNA
Michaa
pomocy
musia si wyhospodarem przy pomocy Turkw zosta Radu Szczerban. Tymczasem w Siemiogrodzie Micha
w poczeniu z Basta wprawdzie zwyciy (VIII 1601) przybyego
z Polski Zygmunta Batorego, ale porniwszy si z Basta na polu
jeszcze raz
cofa
raz na
iprzy
zawsze
Potockiego), jednak
z Multan, gdzie
odakw zamordowany
^).
Batyk.
Po mierci ojca Jana III,
krla szwedzkiego (25 XI 1592), Zygmunt III postanowi uda si do
Szwecyi, aby obj tron. Nie sprzeciwia si temu Zamoyski, spodziewajc si moe.
krl nie wrci. Pozwoli na to krlowi
sejm
warszawski (1593 4 V 16 VI), ale wprzd musia krl da obietnic
powrotu za rok, zatwierdzi woln elekcy, znie wszelkie cesye
a walka o
Zysriiiuiit III
tronu,
maskiej
wadzy
het-
na czas
kraj
odjazdu od zawichrze
temu,
wanie w
).
(16 IX 1593)
koronowa Zygmunta (1
wwczas, gdy krl uzna luteranizm
biskup upsalski
III
piero
za
zamianowawszy regentem
stryja,
antagonizmy midzy
Szwecyi z Moskw.
maski w
r.
reiro
ca
sk.
Odtd
1595
Karola
znw
to do-
W kocu
(pople-
Wszelkie
Szwecy a Polsk malay dotd wobec wojny
Zmienia si to jednak z chwil, gdy Karol suder-
zawar
Moskw w
rozpoczyna te Karol
Upsali)
Sudermaskiego
(14 VIII
stronnikw Zygmunta.
1594).
Tjawzinie pokj,
walk
szy
wiar panujc.
katolicyzm
nun-
1594
ks.
Gdaska
wraz
Wobec
moc
eglug
kt-
narew-
Polsk, przywaszczajc
i
tpic
coraz
bardziej
r.
1598
(2 III
12 IV)
na
wyjazd,
')
groiizic.
Sas,
Ukady
o lig,
Wyprawa Zamoyskiego,
Zaburzenia
Siedmio-
zyomunt
175
hi.
sejm szwedzki.
a w
kocu
Wadysaw
kororu^
przyj
Szwocyi
1600 odday rzdy kraju Ka2 III) nie okarolowi. Poniewa szlachta polska (na sejmie 1600 9 II
zywaa chci mieszania si do tej walki Wazw, Zyijfmunt III, chcc
zamieszka,
na sejmie
r.
j wcign
odda
opiek
ogldajc si na
sejm) administracy
nad chorym umysowo ksiciem prus. .Mbrechtem Fryderykiem elektorowi brandenburskiemu, Joachimowi Fryderykowi. Ten ostatni,
aby przeprze swe plany, usiowa nawet przekupi wybitniejsze osobistoci w Polsce, co mu si zreszt z Zamoyskim nie udao*).
Tymczasem Karol, ogoszony (na sejmie szwedzkim "22 III 1604) krlem, wyprawi si na Ryg, ale Chodkiewicz przybywszy z odsiecz,
porazi go na
w sawnej bitwie pod Kircholmem (27 I.\ 1605).
Zwycistwa tego z powodu rokoszu Zebrzydowskiego nie wv7v<?kan()
dziki lenni Karol odby koronacy (5 III 1607)'}.
Przed rokoszem.
.lu n.i krakowskim sejmie r Uiu;) ^22
3 IIlj zaognia si na nowo
mid/.y krlem a Zamoyskim,
szczeglnie, gdy knM wbrew zamysom Zamoyskiego zamianowa w.
gow
wa
')
lloi(leiisk'iri,
')
.Szelgowski,
\ilii
Zamoj.,
Walka
'i'i'ki
o Batyk.
rzymskie,
176
HISriiRYA POLIT\CZxNa
marszakiem
margrabiego Myszkowskiego, Krla zaczto posdza o plan zamachu stanu, wedle ktrego krl w miejsce republiki
szlacheckiej mia utworzy monarchi absolutn (z staem wojskiem
staymi podatkami), ukrci izb poselsk
zaprowadzi dziedziczkor.
no
ni si
(-]-
za
krlow
znawa
sw
jej
(t. j.
bdziemyw
nastpnym sejmie r. 1605 (8
3 III), na ktrym Zamoywypowiedzia swe ostatnie wotum'). Midzy innemi mwi: S
nie
*).
opozycyi na
ski
te
nadzwyczajne,
ktre
gdy
zatem stan szlachecki musiaby by nadwtlony. Nic nam po tych obcych tytuach. Prosz W. Kr. Mci, eby W. Kr.
jednych familii nad drugie nie wysadza.
ozdoby ma szlachcic z swobody prawa swego,
gdy...
tak si przodkowie nasi
my in ea aeuaiilate kochamy,
za Maksymiliana cesarza potykano wiele ludzi stanu rycerskiego tej
Korony rnymi tytuami, wszystkimi pogardzili, swoj si tylko ozdob
nycerak kontentujc. I mnie po kilkakro potykano od pp. chrzecijaskich z tymi tytuami, alem ja kontent na prerogatywie szlachcica polskiego
wolaem wol rwno z t braci zacn moj szlachectwa zaywa
wolnoci
nic sobie nad adnego z nich wolnoci nie przypisywa, jako dalibg najmniejszego szlachcica rwnym
sobie we wszystkiem kad. Ta nas apiialifas trzyma
wiw ea libersi
as noslra consisUl. Dalej Najj. Mi. Krlu, rozumiem temu,
W. Kr.
obraa nie bdziesz raczy, kiedy to, co w sumieniu swem
Do
CziiheU,
*)
Aug. Sokoowski.
l'rz(Mi
II,
8.^,
171.
II
lii.
73.
.W
207.
(nie
obciiodzi
krlewica JMci,
koronacyi
IW.
W.
przeciwko
ioli
Kr. Mci,
<
Kr. Mci
mioci
nie
gdy mamy
za ywotw
zna-
to z
krtakie koronacye
czne przykady w historyach,
im
ows/em
na
zgrub
nie
byway
Rzptej
dobrem
lewskicli nigdy z
panowa,
najduej
Kr.
jako
zachodziy. Daj Boe, aby nam \\\
ale iosynaczku swym nie trzeba W. Kr. Mci wtpi, tylko oto pro-
simy,
aby W.
Kr.
da mu
w domu
kiej
zacig W.
rakuskim... Z strony
przyczyny
^awaj
to
do'\\'. Kr.
(artykuy
nie
te)
doty-
ktrych jako
ou
M wszystkiemu
wczas zabiega
swym
przed odjazdem
do
i
exorbitancye
do Szwecyi...
Rzptej
uprzlii
').
uywa bd dla
tum w duchu
propagandy swej
idei
wypowiedzia na tym sejmie Stanisaw kiewski-). Po sejmie zerwanym Zamojski napisa list (14 111
1605) rwnie ostry do papiea Klemensa VIII, popierajcego projekt
wspomnianego maestwa krlewskiego. Niebawem (3 \'l IGOl umar
Zamojski, a kr<')l teraz mniej pocz si liczy z opozycy, ktra, straciwszy wodza, coraz wicej si niepokoia, posdzajc, e kr()l, koanti-austryackim
Bielowski,
F.ncTKlopedya polska.
Pismu
Tom V
cz.
l.
II
9193
16i.
II
12
178
HISTOKYA POLITYCZNA
')
maestwem
Konstancy.
woa
Poje
Rakuszank
Nad prawo
swej upornej
gowy.
krlom opisane,
pospolite,
Bo
nie
pi
Poty jako
Z praktykami, chcc
wie w
siij
biedz')
')
n tym
[danie
Pawa V
li.sl
Czubek, Pisma
) Czubek,
Pisma
) Czubek, I'i8ma
')
II
I
II
264.
17-19.
53.
do krla
SOBIKSKi:
179
III
Jeszcze bardziej
sejmw
cenie zrywania
zapowiadajce wyjazd
sta armi,
ukr-
do Szwecyi.
To te na sejmiku w Proszowicach nie trudno byo /ebrzydowskiemu pobudzi (zrobi to ju raz w r. 1592) szlacht krakowsk, aby
Ljromadnie ruszya pod koniec sejmu (9 IV) pod Warszaw do Stycy i w ten sposb zmusia krla do zaniechania wykonania planw. Na sejmie 2) (7 III 18 I\^ 1606) opozycya przedstawia krlowi
urazy (spis zarzutw
dezyderatw) i nie zadowoliwszy si responsem krlewskim, przedstawia now wreplikw. Krl, bojc si,
aby zjazd stycki nie zerwa sejmu, \\ysa jez. Skarg- do Lanckorony do Zebrzydowskiego, ale ten nie odstpi od myli urzdzenia
uda si do Stycy. Nadarmo senat AAysa tu '6 senatorw,
zjazdu
aby uspokoi umysy, gdy Zebrzydowski ukaza im dokumenty,
ktre miay dowodzi o konszachtach krla z Austry. Korzystajc
z
trudneg.) poo/.eiiia krla, posowie
inowierczy
zadali od
i
krla
na
niego
sejmie
wprocesuw
konfederacyi
warszawskiej.
Zdawao
krl przyzna
cyi
),
ale
trwa krtko
Przerazi tu wiciu
maga si
niej
')
te
18
lat.,
mwi:
Stadnicki,
ktry do-
wNad wszystkie narody najznaczpolski... Powiadaj kto, co (krl) dobrego uczygra w pik, karty, alchemi robi, piece wy-
dotronizacyi
urodzi szlachcic
ni przez
(f)
Sobieski,
')
Sobieski,
) Djar^usz
Nienawi wyznaniowa.
Ms
Czarlor.
337.
str.
63,
108.
Ms. 101.
str.
417;
por
180
myl.
wie
obawianiem tam
Krakowa
acz z
niemaym strachem
Warszawy) jecha,
byo
szawie)
(do
gorzej
zosta,
szu
Gliniaskim, przypominano,
sowo
iiawet
rokosz wiedz,
chopw znany
jest
wasne, od
rokowania rzeczone, skde roki nasze, gdzie szlachta z sob rokuj ').
))Rokos/. to jest wielkie rugowe prawo ^}, rokosz to jest sd, wrugw
rug
Ale
^).
samo
to
polskie
Stadnicki
rym trzeba
jego przyjaciele rokosz nazywali rugoszem '^). na ktsdu rokoszowego karania skacw Rzptej
))do rutru
duchownym
samowadztwo:
i
velli
seryo przysti)i
').
trzeba raz
prolessores", ktrzy to
co z ust
'l,
duni
odpowiedzi jezuici
mitna, sigajca do
gbi
jako
dla
*)
II
'j
)
)
Ijst
III
40.i.
226.
413.
")
II
II
181.
458, 453
III.
75.
)
II
165.
II
109.
SOBIESKI:
181
111
Kryski hroniJ
iia wspczesne teorye polityczne. Regalista Szczsny
rokoszanie za cytowali ))inonarchomachw do\x odzMachiawehi
drutriej strony pocych koniecznoci ohaleiiia ))tyrana -). Z jednej
sypao si mnstwo projektw reformy wewntrznej. Literatura poobtitoci rwna si moe
lityczna urosa do takich rozmiarw,
bodaj z literatur czasw sejmu czteroletniego. Zastanawiano si
nad reform sejmu kwesty gosowania wikszo.^ci. nad finansami
pastwa, nad armi, nad edukacy, nad losem chopa'), nad kwesty ydowsk*). Regalici przestrzegali: Nierzdem Polska stoi,
*),
nierzdem
zginie.
dy
dy a
'^).
polny, ktry,
cho oeniony
po stronie krlewskiej.
W swym
do odmian w Rzptej nie przychodzio, przykazuje synowi, aby sta w takich chwilach przy krlu, bo uodmiany
panw wgiersk ziemi woosk do zniszczenia do upadku przywiody u nas najciej to rozpocz nie byoby temu koca, jeno
si, proszc Boga,
eby
przyj delegatw
aniile
ojcowskie prawieu
"j, ale
) II 66.
) II 246. 249-250.
^i
na soJTiiie 16<'5 (Ocstoniski).
II 419
) Czubek, Pisma II
iU-Aib.
") Lubieski, Op
'I
Wielewicki.
pusti. i2'A
Czubfk, Pisma II 62, I 112, 308.
'")
liembowski 15, 55.
317.
')
II
*)
Ju
'';
")
Ms. Czurtor
wymwi si
od
132
HI8TIIKTA POLITYCZNA
stanowczej odpowiedzi nieobecnoci senatorw. Pod wpywem obietnic Zebrzydowskiego, ktry rozgosi,
pod Sandomierzem wyjawi
tajniki
nic na grze
wojewdztwa
bd
szerokiej
bd
kazujc,
przekroczy takie a takie ustawy. Obok skarg zasadniczych
67 -). Tymczaspisywano
drobnostkowe (uoono ich w kocu
sem krl, ubezpieczywszy sobie Krakw, urzdzi sprytnie drugi zjazd
zrzekszy si pomysw zakonfederacyi pod Wilic
pod
przyrzeczeniami szlacht od romachu stanu, wabi ustpstwami
koszu ku sobie, a szczeglniej katolikw. Midzy Wilic a Sandomierzem coraz wyraniej wystpowaa rnica pogldw. Podczas
wzem
i,
w Wilicy dla uspokojenia szlachty zawarowano wolno elekczyniono ustpstwa dla dyzunii, uchwalonp nawet (tymczasowo)
konstytucy o tuinultach, to w Sandomierzu domagano si wicej,
gdy
cyi,
dano
religijnej,
zniesiono zupe-
uni brzesk, umocniono artykuy Henrycyaskie, a przedewszystkiem ustanowiono przy krlu sta przyboczn rad senatorw, ktri miaa wpywa na rozdawnictwo urzdw. I^odczas gdy jezuitw
w Wilicy broni (17 IX) na kazaniu 'j Skarga, to tymczasem pod
Sandomierzem, gdzie coraz to bardziej przewaali rnowiercy, uchwalono ostry artyku przeciw Jezuitom jako stronnikom absolutyzmu
sojusznikom Austryi (wydalajc z kraju wszystkich cudzoziemcw,
nie
ich
no.
')
HliU
f.
174; Mh. Czartor. 336; Ms. Czarlor. 2729 (nr. 15); UpinbowsUi.
)
KombowBlii lAYIlI; M.s Czartor. 2729, Ms. Czartor. 3tO.
'J
Czubek,
l'isiua III
94
to
in
^)
183
III
krytycznej
chwili
pismo
SI
trznie si
te
Krl jakby
kach.
reu'alici zaczli
mow sw
czyn aszcz
szlachta
wielkopolska, zebrana
Kole (14
II
1607),
Jdrzejw (na 28 III), chcc w ten sposb wymc uznanie artykuw sandomierskich. Sejm jednak (warszawski 7 V 22 VI 1607) okaza przewag ))d w orskich". Krl, roz-
zwoaa
oywszy
si
ostatni
skich
sejm
zawar
spokojnie.
Gdy
')
)
')
*)
')
2H2.
nudzy sejmem
przesuwa si tym-
pertraktacye
III,
184
HISTORYA POLiryCNA
patronatus
siciny, ius
itp.).
W kocu
dla
pody
nienaruszalno elekcyi,
punkty konstytucyi, zatwierdzi wolno
zaleci przebywanie senatorw przy boku krlewskim, wyjani (korzystniej dla krla, ni na sejmie 1607) artyku dc non praesianda
poszed naog jeszcze dalej w kierunku demokratyczohoedientia
szlachcicowi czy to na
nym, gdy zapewni ustawowo
sejmiku powiatowym, czy to posowi na sejmie, wolne domwienie
i
kademu
si wolnoci
oZoa wolno"
Czubek Pisma
za podniesienie
1,
301.
rokoszu
za
zamysy wprowa-
w. SOBIESKI
r.
r.
Ift02 ciiity
1601
ZYMUM
hrabia
za
Anglii
rokosz.
irdy
185-
III.
okoo
Pjdczas
tronu ab-
solutnego monarchy,
swym
tyczne cechy, co
czenie, jak
Wenecyi, Francyi,
czy si
pastwa. Jak
istotnie
wypdzeniem
dalej,
gw danego
ici
kraju. l*od
anieli polski,
wraeniem bowiem
w
i
bo
ko-
granic
skoczyo si
narodowych wymo-
Polsce
rzuci
lat
))monarchii
Skar!.;a
wy-
').
no
Polski.
Inne
rzezi
za-
Po-
Olenowi posowie Zygmunta 111 zawarli w Moskwie rozejm z Szujskim (od 20 VII 1608 de 20 VI 1612) na podstawie astatus quo
pod warunkiem wypuszczenia wszystkich
uwizionych Polakw, ktrzy wraz z Maryn Mniszkwn, wdow
po Samozwacu 1, mieli wrci do Polski. Nie liczyli si zupenie
z tymi ukadami Polacy popierajcy Samozwaca II, podstpili pod
Moskw pod ni (w Tuszynie) zaoyli obz (10 VI 16()S). Przewana
rycerstwa polskiego w tym obozie bya niechtnie
usposobiona wzgldem ZyL-^mutJla III oprcz Jana Piotra Sapiehy,
nickiego),
pomimo
to
cz
"
nastpnych ustjpacunapisanyeli
r.
1920'
zastosowano
now piso\vniiv
186
HISTOKVA POLITYCZNA
szyskiemu.
Wybuch wojny
wic
teraz
po
wyganiciu
dynastji Rury-
wojn. Z obozu luszyskiego wysano posw na ten sejm, odradzamarcu Zygmunt 111 zdecydowa
jc wyprawy Zytruiuntowi 111.
si na wypraw. Poniewa parlja Mniszkw zazdrosna o upy mo-
skiow.skii!
rozrzucaa
')
Ilirsrhber^'.
Kor/.nii
wieci,
Maryna Mniszchwna
:W(i
lrliii;t
krl
dla siebie
lilOG.
rocziiu-t; (Kibl.
warsz. 1913)
w. S<HIESKI, HKNKYK
18 7
III
mczy
by
zabi,
spali
cerkiew,
zirwaci,
stanowi czyni
zabiegi,
cign
dzali bojarw,
nasi,
.1.
nie
o
Ru
na
zna
zodziejska, dali
wiar
przechylali
pastwo,
ale o
Zygmunta III:
duchowiestwu,
obietnice
mirowi
Kupcy
krl
cerkwie
do krla.
ich
krl.
M.
jest zelosus
tide,
iii
')
Prochask:i
*)
'1
Huss. Istoncz
niedotrzyrna-
Mibl.
I,
BU.
\~.
^obn-^^ki
/.
>iKir\\
188
HISTORYA POLITYCZNA
heretykom
nie wiary
sdz,
na krlewicza, bo
modu, jeli e ich (obyczajw) nie wypenia, przynajbdzie umia tolerowa^). Tymczasem Samozwaniec widzc, e^
asuescet z
mr)iej
w swym
umkn
obozie
(6
I.
traci coraz
w kocu
zapewni
z
i
na
grunt
rzecz
Wazw,.
polskich
Posowie krlewscy
(28
powrcili
I.)
ukad
Zygmunt III
zawarli
ich
to
1610) do Kaugi.
rokowania
zw. smoleski, w
1610)
(14
o wolnoci wiary prawosawnej
II.
ktrym-
t.
obieca
Bdc
nocy (23
II.
1610).
(3 4 V.
zmar
1610)
niesnasek familij-
cz
Bobola), nastpnie Potoccy, ktrzy rywalizowali z nie kiewski, ale jeden z nichspodziewajc si,
zostanie hetmanem wielkim koronnym. Potoccy, Lew Sapieha, wsparci
przez krlow Konstancj (przebywajc w Wilnie), byli za obleganiem dalszem Smoleska, kiewski nagli do pochodu na Moskw.
Wyprawsi lkiewskleifo. Poniewa z odsiecz dla obleganych
Smolenszczan zblia si I)yniitr Szujski brat cara z wielk armj,
wic przeciw niemu wyprawi krl kiewskiego. Ten ohU>g Carowe Zajmiszcze (24 VI) a nastpnie, zostawiwszy nieliczne oddziay
pod tym zamkiem, rzuci si na nadcigajc armj Dymitra Szujkancl. Kryski
kiewskim,
')
Di-skurs,
1841, 171.
BA
ItlltY.
ZY(iMl'N'I
189
III
skie^o
staro si
naszych.
std
z nieprzyjacielem, ktry
Oko
te
do dugo
oko cierali si
owad
1,
doczeka
A potem
na tern miejscu.
obozu
(moskiewskiemu), ba
w obz drudzy za drugimi, gdzie znowu przy kadym pocie to
byo. Pontus (dowdca zacinych Szwedw, Niemcw itp.) zatem
przegrany uciek a Dymitr Szujski take. Gonili si nasi z nieprzyjacielem na plory mile. owa trwao blisko dziewitej godziny (rano). A zatem Niemcy przedawa si poczli^). Zdobyto bogaty obz,
chorgwi kilkadziesit, szyszak buaw Szujskiego, Moskwy lego
10.000 na pobojowisku, w pogoni 5.000 kiewski, powrciwszy zaraz pod Carowo Zajmiszcze, skoni dowdc Waujewa (6 VII) do
kapitulacyi na podstawie agodnych warunkw.
nich przyjmowa
go pod bero cara Wadysawa, zaznacza nietykalno granic pastwa moskiewskiego, obieca wycofanie si Zygmunta III z pod SmoKska. jeli ta twierdza podda si Wadysawowi, obieca pomoc
Polakw przeciw Samozwacowi. Przez ten ukad kiewski wstpi na drog ustpstw, ktra doprowadzi do detronizacji cara Szujskiego. Waujew odrazu wraz z swem wojskiem poczy si z armi
pols'. kiewski przez 2 tygodnie zatrzyma si nastpnie pod
Moajskiem, podkopujc w Moskwie cara Wasyla
kaptujc bojato
to z
nasi
jedni
ku
i,
jako przyjaciel
czy
nie
odrzek,
jeli krlewicza Wadysawa za pana wezm,
chce im by ratunkiem przeciw sz ilbierzowiu (Samozwacowi). Poprzyjaciel)
.niewa Samozwaniec
')
l.ist
Uapolana
popiera!
ixmin
kozakw
pr/tn-iw
32
sir.
75i>.
bojarom.
190
lll.SldKYA
POLITYCZNA
wic
cao
jeno
majc
nie
ci,
kiewskiego
perswazje
pliwo
religii,
pisze
z strony religii
ich
(jest)
na
wt-
ta
teje
re-
ligji,
nem
3)
bd
mieli krlewicza
kiewski by jednak
.1.
M.
Wadysawa
pa-
wysany
in-
kopocie. Gsiewski,
strukcjami krlewskimi,
krytykowa
za
hetmana
nie
krl ostro
chciao
suy
duej
czysty sojusz
przymierze.
e krlewicz Wadysaw
a to tem wicej, e ukady kiewskiego.
doprowadzay do tego, e Samozwaniec,
Zdawao
si,
wojskiem Samozwaca
Maryna
Zarudzki. wdz kozakw, uciekli znw do Kaugi a wojsko przeszo na stron Wadysawa.
zrzuci
cigu 3 miesicy kiewski dokona wiele. Pobi
z Ironu Szujskiego, przeprowadzi elekcj, zaj stolic. Powodzenie
unji. By przejty
jego polegao nie na gwatach, ale na tolerancji
wzorem unji Polski z Litw przyjmujc bardzo wygrowane wapolskie elekcyjne pakta
runki bojarw, sdzi, e z c/.asem tak jak
z teiro powodu
cho bra za
konwenta dadz si umiarkowa.
liczne ustpto
poczyni
smoleski
14
lutego,
jednak
wzr ukad
z
krstwa a
(jak sprawa teligji Wadysawa) odesa do sejmu
si kiewski
la. Dopiero w 2 dni po zoeniu przysigi doczeka
z
cz
')
Siostrzeniec
Ms. Bibl.
I.
c.
f.
kiewskiego, dyzunita.
UaczyiUich
165.
Tozii. MH
f.
](VA
(5
VII
Vf.
instrukcji
SOBIKSKI,
HBNKYK WAl-KZY.
od Zygmunta
III,
III
BATOKV, ZTCJMIINT
przepar elekcj
s\q, aby
Zygmunta. kiewski wiedzc,
znienawidzony, utai
Odtd midzy
ju
191
III
domairajcej
Zygmunt
SIEFA.N
jest
danie
Moskwie
krlewskie.
programem Zygmunia
cenie na katolicyzm,
111
byo
podbicie caej
Moskwy
by mao
program ten
U>
realny.
jej
nawrtj-
Spotka si
religijnym
w rezultacie
Liwatownym odruchom narodowym
III osign tylko czstk swego programu: podbicie Smoleska ziemi siewierskiej. I'odkopany przez krla program kiewunja z Moskw, te si nie uda. Paskiego, tj. elekcja Wadysawa
trzc z wyyny wiekw nastpnych a szczeglnie na tle nastpneiro
podbicia Rzptoj przez Moskw, odczuwamy, e wwczas moment by
przeomowy.
roztrzygajcy
Powstanie moskiewskie przeciw Polsee. Wedle ukadu z kiewskim zawartego przybyo (17 X. 1610) pod Smolesk poselstwo
z
Zyniriunt
i
bojarw celem ofiarowania Wadysawowi korony a zarazem dokadniejszego uoenia warunkw. Na czele poselstwa stali Filaret
Wasyl Golicyn. Ukady przecigny si a przez 2 mieZygmunt III sam chcia zosta carem
natychmiastowej
kapitulacji Smoleska
przyczenia do Rzptej. Wielu zniechconych bojarw wracao do Moskwy, gdzie zacz podburza przeciw
Zygmuntowi patrjarcha Hermogenes wktry dla religji rzeczom naszym bardzo by przeciwny. Wobec tego kiewski na yczenie
bojarw trzymajcych z Wadysawem wprowadzi swe wojsko (8 Xl
Romanow
sice.
da
bdc
.\leks.
nie uzyska.
Gsiewskiemu
Hetstar.
HISTORYA
192
l'(>LlTk'CZNA
ski.
tarskiego Piotra
nym,
uwaajc
go za dziedzica tronu.
Naog jednak
ani
ni
ani
synem ju si powanie nie liczono. mier Samozwaca sprowadzia jeden wany skutek; sprawia to, e bojarzy, ochonwszy ze
strachu przed nim, przestali szuka przeciw niemu oparcia w Polsce.
Odtd wszystkie ywioy zaczynaj si skupia przeciw- Polsce.
z jej
dynastycznego
przesilenia
coraz
potnieje narodowe powstanie przeciw katolickiemu monarsze. Na Wielkanoc 1611 podniesiono bunt w stolicy przeciw Polakom, ktrzy w liczbie 3000 skupili si na Kremlu. Walki z powstacami coraz si wzmagay na ulicach Moskwy, ktra pada ofiar
program jego nie znalaz uznania
poaru. kiewski, widzc,
wszystko poszo na opak, nie wrci ju z Smoleska na
u krla
Kreml, ale odjecha na Podole, aby odeprze ataki wojewody siedmiogrodzkiego Gabrjela Batorego, ktry zacz spiskowa z dawnymi rokos^.anami, jak Djabem Stadnickim, Szczsnym Herburtem
itp.i'.
kiewski usuwa si z ziemi moskiewskiej, gdy tego,
co poprzysig pod Moskw, nie mg dotrzyma, a w Moskwie
bez obiecanego cara-krlewicza pokazywa si nie mg. Pod Smoleskiem odnowiono te szturmy a obu gwnych posw bojarskich
Filareta Romanowa Golicyna (ktry potajemnie podsyca opr Smoleska
Moskwy
nawet porozumiewa si z Karolem Sudermaskim) uwiziono. Chciano mie ich jako zakadnikw w chwili, gdy
atakowano polsk zaog na Kremlu. Wysano ich nastpnie w irb
bardziej
Prochaska,
Stadnickiego
i
lewem
II.
Wyprawy monych,
pokona
43H.
w.
HKNKYK WAf.EZr,
SOBlE.StCi:
193
l^olski,
tknito, bo
wiano
je
zachowa
na rzecz
je trzeba
odu
Triuinf Zy;;iminta
VI. 1611)
byo
dla zaogi.
III.
Po dwuletniem
zdobyto Smolesk.
Jak(')b
Potocki
obleniu
prawie
wdar si
(13
pie^W5^zy na
mury. kawaler maltaski Nowodworski petard zrobi znaczny wycerkiew katedralna wyleciaa w powietrze, dzia zdobyto 2a0.
Odzyskanie Smoleska, oderwanego przed 97 laty Litwie, obchodzono
rozlicznych miastach
miasteczkach^)
triumfalnie tak w obozie jak
caej Rzptej. Wybito medal na pamitk z napisem wDum vincor
3 tygodnie po zdobyciu odjecha (7 VII) Zygmunt III do
liberor.tt
16 wrzeF't liski. Dnia 24 lipca odby wjazd triumfalny do Wilna a
om,
wodzi koniecznoci
wychwalali krla,
nakaniali do wypacenia odu wojsku. Kanc Wawrzyniec Gembicki, bisOpatrzno chce stworzy wielkie pastwo sokup kujaw., dowodzi,
wiaskie pod jednem berem katolickiem. Sejm uchwali dalsz
z nich krl odewojn, ale podatki zupenie nie wystarczajce.
bra jako zwrot poniesionych przeze z gry kosztw oblenia Smotej
wojny. Senatorowie
(8
X)
Cz
Cz
leska.
za dano onierzom, kt(')rzy ju powrcili z wojny.
Nic nie posano zaodze na Kremlu Dnia 29 padziernika hetman
kiewski odby wjazd triumalny przez Krakowskie Przedmiefie
braci).
Szejna,
do Zaniku, gdzie odda') uroczycie Szujskich (cara
sawic szczcie krla, ujmujcego zawsze wspzawodnikw w niewol (arcyks. Maksymiliana cara. Szujskich odesano do zamku
w Gostyninie, gdzie opatrywano ich dostatnio. Car Wasyl, ona jego
i
Dymitr Szujski umarli po kilku miesicach (16l2j. Przey niewol
i
)N. p.
)
Sncykloiedja polska T. V.
er.
n.
ilu
tomu
111
IH
194
HISTOKJA HOMTYOZNA
Iwan
brat cara
Szujski, ktry do
cara przewieziono do
Moskwy
licy
i
wraca. Zwoki
nie chcia
Warszawy, pogfrzebane
pomp w kap-
wielk
Romanowa
Filareta
prusk.
ma
po ojcu Joachimie Fryderyku od Zygmunta 111 opiek nad chorym beznadziejnie (umrze 1618) ksiciem pruskim Albrechtem swym
teciem
administracj Prus. Ten to elektor przed sejmem 1611 r.
rozesa na sejmiki mnstwo podarunkw tak, e te zgodziy si odi
da mu w
leca^).
W myl
zoy w
instrukcji
za-
sejmu na
czasie
e w
razie w-ymarcia
W
i bd
koci
katolicki
W czasie
mijskioj.
Krlewcu, ktry
nalee bdzie
do diecezji war-
ksistwie pruskiem.
Wyprawy Sapiehy. Chodkiewicza i Strusia na 3Ioskw(j. Aby
w /.mocnie nowymi oddziaami zaour na Kremlu, Zyofmunt III
jeszcze pod Smoleskiem (27 111. 1611) podpisa ))asekuracj Janowi
^^imonetta
bdc
w swoim
Piotrowi Sapiesze
wyf)acony
od
Wadysawa
ze skarbca moskiewskiego.
Sapieha przyby
swem rycerstwem
(17
imieniu,
VI. 1611)
mu
bdzie
To te gdy
Jan
pod
Piotr
Moskw,
wwczas owiadczy Gsiewskiemu, e uderzy na powstacw moskiewskich dopiero wtedy, a mu wypaci od z skarbu carskiego.
Wobec
pustek
Wars/awy
V)Alhi-
Itadziwi/I,
dzicj()\v
poowie
lipca
do krla do
Moskale przypucili szturm do
c/t^ka
inii>slo
III,
po^n^bionia jowo
l'olszio
'lArch.
8,
Cwie-
1902;Krau(har,
19IB
32.
Nr
284.
w. SOBIKSKi: HENTYK
\VAI.ICZV.
190
III
cz
wyrwali jej
fortw. Na szczcie
Polakw wybuchy niesnaski midzy wodzem powstania apua (stronnikiem Maryny
jej
syna) Zarudzkim wodzem kozakw
ktrzy apunowa rozsiekali. Wobec tego Sapieha zdoa wprowadzi
na 9758 wozach na Kreml dla zaprowianJowania zaogi, ale zmar na Kremlu (14/15 IX 1011.) Z now pomoc dla tej
zaogi
odsiec/ wybra si niebawem hetman w. litew. Chodkiewicz,
sawny zwycizca z pod Kircholmu, ktry mia teraz swobodne rce,
polskiej /uodiiiaej zaoizi
dla
ywno
I
Dumy
29 IX) poselstwo od
bojarskiej
rezydujcej
na
Kremlu, do
zdajce. Poniewa celem poselstwa byo sprowadzenie do Moskwy Wadysawa, wic Chodkiewicz, chccy zdoby tron dla samego
Zygmunta III. zawrci to poselstwo nazad, aby wymc inne. Ale
krla
uzyskao
(17
wodz
po
2 tygodniach
wyruszyo
znw
po-
roziroryczona
bya
zniecierpliwiona
tem,
jej
krl
ani
przez
odu,
obiecanesro
w kocu
carskie
uzyska
tyle,
2000
zaotri
pozostao
ledwo do
poowy
marca, reszta pod Ciekliskim ruszya do kraju, aby na dobrach krlewskich w okolicach Lwowa egzekwowa naleny im od.
<lo
2 .\Ilau-
djcncja u Wladysfawiii
13*
196
HISTOKiA
od kozackiet^o obz.
pooenie
I"<)Ll'l
YCZNA
si
jeszcze trud-
niejsze.
cz
da
con
praw.
Wyprawa
wypraw
aby
krlewiczem przybywa co
rychlej,
ale
krlewicz si rozcho-
kocu
rowa.
koca
sierpnia
\'II1)
Ale zaoga
Smoleska targowaa si
kocu
federacj, w
cz
od
zalegy
zawizaa
kon-
dogonia krla Chodkiewicz, zostawiwszy pod Moajskiem swe wojsko, nalega na krla,
aby pospiesznymi marszami ratowa zaog na Kremlu. Ale Zygmunt 111 szed zwolna.
poowie padziernika Zygmunt III szturmowa zamek Waok. ale bez skutku. Tymczasem zaoga polska na
Kremlu LTonia ostatkami si, czynia jeszcze ^nadludzkie wysiki,
rho('- z ijodu bya wna pny obumara.
l'ar(n(> na Kremlu ^za kota S zotych, za psa l. Potem gd
tak nieznony pocz nas trapi, i piechota
Niemcy potajemnie ludopiert)
jej
(lOO)
dzi zarzynali
')Ms. Bibl.
)Arcti.
12
Ifil.H
jedli.
Jaj^ioll.
Watykan;
str.
j)i>('hwy
174.
dpp. Baroflicjro do
|{/.yiiiu s
\ III.
14
.\I.
1'6
.\J
1612,
w. Sobieski:
197
iii.
Kilajrodzie ...znakdci
padlin.
traw,
pertrammow ych, temi ywilimy si
pod niegiem zebran a ojem ze wiec- omaszczonK. Ze strachem,
nie bez paczu przychodzio patrze na czowieka z irodu umiera co ziemi pod sob, rce,
jcetro a wielem si tego napatrzy
choby rad umar, umnogi, ciao, jak mg, arl a co najgorsza,
kamie albo ceg ksa, proszc Pana Boga, aby
rze nie uKJii
w chleb przemieni, ale uksi nie mg. Ach Wszdy peno byo
mier. 1'omimo to
takicii w zamku a przed zamkiem wizienie
we/.wania
odrzucaa
Poarskiego
dzielnie
szturmy,
zaoga odpieraa
do poddania si. By nie ywi gb darmo, wypuszczono kobiety
skijrzane a iiawot byle jakie
lelimy
kilka
ksig-
'
bojarw.
dzieci
kocu
zdobyli
Xl.
powstacy
Kitajgrod.
Wreszcie po dugich ukadach Kreml podda si po 19 miesicach oblenia. Poarski pod przysig obieca zaog zachowa przy yciu, miesprztach
odesa do ojczyzny. Naprzd wypuszczono
niu, broni
moskiewskich duchownych (Mcisawskiego, Iwana Nikibojarw
tycza Romanowa jego synowca Michaa (przyszego cara wraz z mati
k),
Szeremetiewa, Worotyskiego
zastpc
patrjarchy Arsenjusza,
paci
nie zyskao ani posuchania ani odpowiedzi. Krlewiczcar
nie zyska ju uznania. Zimna si wzmagay. Krl (7 .\T1) zwin
swj obz pod Fiedorowskiem ruszy w drog powrotn, niezwykle
przykr, jak wiadczy o tem uczestnik historyk Piasecki. Dokadnie w 2 wieki cofa si bdzie Napoleon podobnie. Rwnoczenie
spotkay Zygmunta 111 niepowodzenia od strony poudniowo-wschoi
dniej.
Turcj. To
Bucurestiis 1912.
ten
111
stosunek pokojowy:
Austrj,
Mi>lilavicae,
a)
nieprzyjacik
edidit
E.
liarwiski.
198
HI.STdKJA POLlTYCiiNA
Turcji;
b)
obawa
Turtji przed
Stelan
Tomsza
wypar
z Jass
Bya
poprowadzi znw swego szwagra ))privata authoritate conprocerum vota, unico rege dessimulantew*), przekroczy (19 VII.
1612) Prut, ale zosta pod Sasowym Rogiem zupenie przez Tomsz
Turkw Tatarw rozbity. Stefan Potocki i hospodar Konstanty dostali si do niewoli. Ta klska Potockiego podkopaa znaczenie I'ol1'otocki
tra
caym
kiewski przeklina
ski
na
wschodzie.
frowci
))ten
stracili
.ledi-KuIe.
tureckie,
napady
tatar-,
Rzpt
skie na
')
harda
Prochaska,
Wyprawy
zngraniczne
monych
(Przegl.
pows/
Krakw
1920, 3+)
i
KobJprzycUi
6u
(^whiow konstylucji
wypraw).
)
ir.Ol
ziibtaniaja.ci-j
'-.unow olitvch
199
III
Polsk,
wysyajc
(8
tocie
tu
tym
czasie
rycho si okazay
sobr ziemski
(21
II
1613)
svna
17 letnieufo
z skarbca polskiego. Jak wspomniano, konlask Jzefa Ciekliskiego zawizali konlederacj (ju 13
usadowili si koo Lwowa pod Grdkiem
1612)
Sapieycy po lask Wacawa Pobiedziskiego w Brzeciu litewskim,
wojsko
innanckie
za w
Wihiie.
chowne
pf)trosz
szlacheckie,
>)
'i
zuje,
Darowski, Szkice
HarwisUi,
ew
II
(Prawa Wladys.
(['rzyiniorzt'
IV.)
polsko austrjackie
r.
161H,
I.wow
1S5)6
wska-
200
HISTOKJA POUTYCZNA
jak
sk
Prusy.
Te coraz
to
nie
daway
pi
swe okrelali na
sum
panw
swawolne kupy konnp. puki Zborov\skiego powinny dosta nietylko 800,000 z^). Krl jednak zdecydowa
jak
chc
w rku umierzy
te
a to
ktry
pobudza
pi
ywot
')
Naruszewicz,
Wielfiwickl, Script.
>,
Wiflcwi.Ui Ir
120
K. Chodk.
i>r.
pol.
II
XIV
sir. .09
121.
(wyd. 1781)
2U1
Ul.
wyoy
Rzpta,
przekonano siM, jak wielkie sumy moe od razu
pustoszenia
kraju
konfederacje
2
latach
do
muru.
Po
przycinita
rozwizay si. Akt zwizkowy zosta przez Ciekliskiego spalony
(16 IV 1614) w kociele iarnym we Lwowie*). Gdy onierze nie
kawamogli znale kupcw na kosztownoci carskie, amali je
i
kami
Rzecz znamieim
rozdzielali.
jest,
e w
obracay przytem
szlacheckich
ludzi
poczwszy od Poocka
czek pogranicznych,
do Homla
przysa
mia
za
miaste-
wiele
mae
siy.
p nomadyczny
Bya to
tycznego.
rum
listy
rozbjniczy, nie
sk
mwi Zygmunt
(jak
poli-
variaz roz-
si odczuwa czy
nomorskich
to
w granicach
Rzptej, czy to na
Bya
wybrzeach
czar-
to chwila,
kiedy Polak
Rusin stanli
kozacy dla Polski zdobywali ziemi siekozakw uzna') krl (II 1613), uzna wsp(')czesny
Turcji.
przeciw Moskwicinowi a
wiersk. Usugi
Marchocki-*). Nie mona jednak mwi, aby w pierwszych okresach
wojny wywarli wpyw decydujcy na polu dziaa strategicznych.
Pod wzgldem wojskowym bya to niepewna zbieranina. Spczesny
Zadzik (pniejszy kanclerz a
wwczas
koza-
kach maa nadzieja, do ukradzenia najsf)osobniejsze, ale tu (p(ul Smoleskiem), gdzie pilno strzeg, kradzie nie idzie. Z chwil wyboru
odradzania si
')
')
iozwi;tziiii
si(j
^1
')
c.
Koln. hist.
II
kozackie mw-
121.
*)
1.
Moskwy watahy
2.')7
-34i).
<
"onmiis.sie
..ilu
202
HIsTOIUA 1'0LITVCZ!4A
siay coraz
federacji
prawy na Wooszczyzn
1020, czas
bd
i
kozakw
cane przez
okolicach Konstantynopola.
czarnomorskie wyprawy
Woy a
na l'odole
Turcy zar/ji
i
Kamieca
ju
leki.
odwet za
te
1615 wpadli
okieza kozakw,
Wielcw
sierpniu
po Kamieniec. Chcc
mi')wi o koniecznoci zagarnicia Modawji, zajcia
po Kijw.
'j
kozakw Tatarzy
156 167.
Dnieprem
III.
208
wyprawy wooskie';. (16151616). Panowie uUraAlohiuw, wypt^^dzonych z Modawji, Miclia Winioknia Samuel Korecki, niezraeni klusk,
wiecki starosta owrucki
jak ponis Stefan Potocki w r. 1612, wyruszyli znowu w jesieni
wyg-nali Toniszt<> a osadzili na stolcu hospodarskim 15 letn.
1615
Aleksandra .Mohi, swego szwagra. Kanclerz Kryski zachca KorecSaiiiowoliie
Uuzyni
inni a
prawa
la
uj
krla postanowionych
przez
J.
em
Kr.
temu
tureckim potwierdzonych.
niema by dziwno, poniewa tych
rady
teraniejszym cesarzem
nie
mg
da, nikomu
Wyprawy monych,
')
ProchasUa,
*)
Przetrl. |n>\vsz.,
IT.
inarz>c 1^2ii
204
HISTOKJA POLITYCZNA
wysa
sobr moskiewski
da
dy
'lArch.
Watykan. Diotalkvi
III)
1897.
1(U6.
Waliszewski, HHp-pau
il'unp dynastie
1909.
hodkio\vicza(l}il)l. oni.
8-9.
>do cesarzu
Pr/cd
dw
Miicicja v\vsy;il
krlewicz
kn')l.
wypraw Wljulysawa
ZYGMUNT
polscy m(;owi('
i?tatiu.
Po zerwaniu uka-
na .Hoskwt;.
205
III.
mona ufa
nie
jako
wojny korzyci. czyli eby raczej parli krlewicza do pokoju. Na hetmana wyprawy powoano (2 IX) Chodkiewicza. Cay rok jednak trway przygotowania. Podczas tych przygotowa powrci na Litw po 2-letniej bieganinie po dalekich zaktkach ziemi moskiewskiej wdz gonych stracecw czyli elearw
(Lisowczykw). Lisowski. Ten zuchway partyzant, siejc popoch
po Moskwie, zdobywajc
palc niiasta moskiewskie, byskawicznie
przenoszc si z miejsca na miejsce
odciga siy moskiewskie
od granic Rzptej. .lemu teraz ponownie jako awangardzie poleci
Chodkiewicz, aby powrci do Moskwy. Gdy Lisowski jednak umar
;X 161 6j. ruszy z Lisowczykami Czapliski
zapdzi si
pod
Astracha
Kaza ku nior/u Lodowatemu. Tymczasem wojska
moskiewskie, uprzedzajc wypraw polsk, zaatakoway znw Smolesk. Hlebowicz na czele zaogi liczcej pocztkowo ledwo 800 ludzi obroni Smolesk dziki pomocy, z jak przybyw-ali mu razwraz (XI 1616
V 1617) Chodkiewicz, Gsiewski
wspomniany
niepewne
-anieli na
Czapliski.
Dklad pod
/upili go
j.
liiis/.
zabrali kilka
1616
r.
1617)
Poskin')W.
tuacji
Wadysaw
kiewskiemu. Kozacy
kozacy
na
napadli
Trajjezunt.
Bya
cz
cho
1617,
jak
to
kiewski
het.
ich
gniazda
w. kor. (24
chwila rwnoczesncLTo
II
gt)to-
pisa
kiewski
sami
na-
si w obozie kiewskiego,
Turkom. kiewski naprt')no
bojc
si,
ten
wyda
ich
na
up
')
Vol. leg.
III
272.
mSlOKJA POLITYCZNA
20f)
1617):
gb
kocu krj
pomoc na wypravy moskiewsk krlewicza.
komisj a <')kiewski ruszy bliej ku kozakom, wskutek
czego gr wzia wrd nich znowu partja kompromisowa Piotra
Konaszewicza zwanego Sahajdac/nym zaczy si pod Star Olszank
(nad Rosii ukady (2 X 1617) z komi.sarzami polskimi na podstawie
warunkw komisji ytomierskiej (z r. IGI 4). Komisarze zadali, aby
czer, aby si rozesza
kozacy, kt(')rzy dopiero od H lal su, tj
poddaa swym panom. Kozacy maj przesta wypraw czarnomor700 postaww sukna, aaHkich, dostan co roku 1000 dukatw
muna naznacza bdzie krl hetman. Konaszewicz zostawi sobie
ska
ich
zwoa
')
Hoiniinilor,
Supom. III.
II.
429.
w. .SOBIESKI
wolno odwoania
si na przyszym sejmie do
II
-27
111
laski
207
111.
krla
hta-
Jerzy
sz
ksita Zbarascy (ktrzy w myl ukadu pod Budanie Turkw majtno graniczn Berszady) obwi-
Krzysztof
spalili
na
e
e
knia
Wadysaw
wjelki
cowizny
nie naruszone...
wszystko spenione wedle brzmienia
Zkiewskiegow. Dodawa,
z nim rusz do Moskwy
patrjarcha Ignacy (swego c/asu mianowany przez Samozwaca li, arcyi
umowy
bi^skup
Juryj Trubeckij,
Wadysaw wyda (4
kiewski
t.
p.
IV 1617) obligojcu
zobowizujc si, e odda Smolesk Siewierszczyzn Litwie a Polsce Poock, Wieli uwzgldni pretensje do Intlant,
e bdzie handel wolny, e Moskwa zawrze z F*olsk wieczne przymierze
unj tak, aby braterska mio zakwita (midzy obu narodami)
jednym dla wsplnego dobra tchny duchem.
dwa
dni pniej (6 I\') Wadysaw wyruszy z Warszawy po uroczystej
Zygmuntowi
III.
kociele
III
prowadzi go wraz
krlow do Wilczysk.
Warszawy Wadysaw (6
gosawiestwo, drugi list
M Yoi.
icfc.
III.
swywoli kozackiej.
wyruszenia
IV) wysa list do papiea, proszc o boz prob o dyspens w sprawie ceremo-
1577
sir.
338;
dniu
l)e
iiioJo zabii'j;unu
208
HISTOKJA POLITYCZNA
iijau
koronacji^) (aby
mg
go
patrjar-
Wadysaw wysucha mszy tutaj biskup unicki wrczy mu powicony sztandar z dwugowym orem (z ierbem moskiewskim),
i
ktry poruczono jednemu z emigrantw moskiewskich (Ewdakimowi). Punktem zbornym wojsk krlewicza by uck. Z powodu
grocej od poudnia wojny tureckiej krlewicz musia wyczekiwa
na wypadki. Wskutek tej grozy kiewski nie wzi udziau w tej
wyprawie
mu
cz
ten posa
a nawet zada pomocy od krlewicza, tak
swych wojsk pod Marcinem Kazanowskim. Z reszt woj-
gb
cz
(28 X)
Wiazm,
gdzie wobec
buntu
nie-
tu spdzono
rozlokowano si na zimowe lee
14 \T 1618). Sam hetman Chodkiewicz tu
zim (Xii 1616
znosi aciki gd." Tu odpar Chodkiewicz
wzbami dzwoni
Waujewa
rozcrromi
ataki
go. Std wysa Wadysaw te do Moprzybdzie wnet z patrjarch Ignaskwy manifest z wiadomoci,
patnego wojska
ciU
tylko
F*icrlinfc,
La Russie
et
wyparlkii koniorznoci
le 8.
i
Siege 3912.
to tylko n:i
Nunc. DiotalleYi
Wn
raz
mg
IX 1617 (Borgh.
biskup koronujcy
II
22|.
e
by
ZYGMUNT
209
IM.
{8 XII 1617)
te
na
surowo
zimy,
Tatarw
buntowniczo polskiego niepatna dywersj Turkw
nego onierza. Konferencje te przeszy bez skutku
(18 IV odobojarzy dobili tymono je. (a do 6 \'I). Polakw niepokoio to,
czasem (17 II 1617) w Stobowie ukadw pokojowych z Gustawem
Adolfem. Pienidzy dla burzcego si onierza spodziewano si dosta od zbliajcego si sejmu, na ktry pojecha Lew Sapieha. Sejm
27 III 1618) uchwali na wojn moskiewsk okoo miliona
(13 II
zotych^), ale przesa komisarzom instrukcj, aby wojn skoczy ju
w tym roku. Instrukcj t jednak zatajono przed wojskiem a krlewicz kaza bi z dzia, aby otuchy doda w^ojsku z powodu radosnej
rzekomo nowiny. Do obozu krlewicza (2 VII) przyby z 6000 Marcin Kazanowski, rwienik jego
ulubieniec, ktry zdoby dopiero
co Starodub na Siewierszczynie. Nazbyt zarozumiay z powodu tych
potvodze
ask krlewicza, modzieniec niesforny, nie chcia ulega
hetmanowi Chodkiewiczowi, wskutek czego przyszo do wani midzy hetmanem a protegujcym go krlewiczem. Pocztkowo rozwaano w obozie, czy nie lepiej przenie obz z Wiazmy do Kaugi
bardziej obfitujcej w ywno, czy te wprost
na Moskw. Zdecydowano si na to ostatnie. Po drodze mimo,
brak by dzia
obl^niczych, przystpiono (30 VII) do oblenia Moajska, ale bez
rezultatu. Nastpnie Polacy zajli opuszczony Borysw. Gdy Lew
Sapieha (1 IX) wrci z Warszawy li tylko z obietnic odu na
dzie 28 X, wojsko rd godu podnioso bunt 4 chorgwie porzuciy obz. Posuwajc si coraz bliej ku Moskwie krlewicz Wadyi
Romanowa, w ktrych
zniszczy chce prawosawie, rozda
dobra Polakom
Litwinom a lud uciska. Car Micha na wie o zblianiu si cara Wadysawa zwoa (w poowie IXj sobr
owiadczy na nim, e bdzie broni prawosawia w stolicy, przyczem kaza
ludowi przysiga- na wierno. Pod koniec wrzenia armia polska stana
w Tuszynie, kdy przed laty 8 przebywa Samozwaniec II. Tu ku
ten
twierdzi,
e Wadysaw
i
byo
20.000
')
Zaporocw,
Fj)cyklopdja polska.
Tom
V,
er.
II.
ktrych
II
185,
zwabi
Lew
nunc. UlotalIevi 30
Sapieha.
III
Przybyli
1G18.
1*
210
HlSrdRJA l'OI,l'lVCZNA
si
rozsypali po kraju
[)rzejcie przez
Ok, zaj
Jelec,
sam
stolic
zwali
puk
strzelcw a
konia uderzeniem po
przeszkodzi poczeniu si
Odparszy
Chodkiewiczem.
Moskali Sahajdaczny dosta si do
wodworski,
iiycii
byo
Ossoliski.
Jerzy
by
opr Moskali, uprzedzoo szturmie przez zdrajcw Niemcw. Szturm si nie uda.
ale brak
drabin
silny
Na
Ho/.ejiii driiliski (dywiliski).
wysikw umysy zaczy si skania do
zblia si termin koca suby. Take
widok
pokoju.
tylu
nadaremnych
W wojsku
polskiem
Moskali
Lisowczykw a
koju pldrowania kozakw
znw syn Marynyu cudownie niby ocalony. Sahajdaczny by jednak
posa do krlewicza Puza przedueniem wojny, zdoby Kaug
lywlca, pukownika kozackiego, saby z moskiewskiej ziemi nie vvyskonno do uchwalenia
(;h()dzi.(( Sejmiki w Hzptej okazay te
|)odatkw na wojn. l'oniimo to zaczy si ukady polsko-moskiewskie.
Pod murami Moskwy nad rzek Przen zjechali si konno 1 Xl
i
Sapieha,
Adam
FMichla,
obustronni penomocnicy.
Z polskiej
strony
Lew
kl(')reg()
Wadysaw adnym
sposol)em
pozby si
nie
chciii
P>ojarzy
.lerzy
.'^cripl.
rer. Pol.
V 626
-\
iu';i
ten,
ktreiifo
Moskali
lui
wie,
wy
carem.
M']
nie
zechc
kozacy
rczyli,
czy
kofzy
wojtu,*
10 letni, ale
H"
nie
w Sowiaszczynie. Czu
ciu
kadw
/adiiej
si
nie
mia,
Zycfmunt
szkod
do
Rzptej,
wie
ktry na
III,
bez wielkiego
nie donisszy,
ale
ju
to
moglimy
traktatw
})rzystpili. Ba-
kosztw
tak wiela
nieprzyjacielowi,
o zawar-
na-
nadzieja
ale
czas do umocnienia.
carsk koron, ktr po mierci Jana Kazimierza oddano (po sejmie konwokacyjnym 1674) do skarbu koronnego.
rozejmie osobny punkt dotyczy wymiany jecw lub
nadal (specjalnie zrobion)
gty
Iwan Szujski,
Jurji
Trubeckij
zechc
Sotykowie wcale
nie
wrci
pragnli
umar
wyprawy
po drodze
brzeir polski
do
oryiiiiiskir.j
koniisji
\\ilnie
Stru
(2:')
Rudzi
rastawickiej.
161S).
i
jen
Ko/a*
konywane (w
nowe napady
jesieni
1617
na
1618
rekryminacje ze strony Turcji.
Iskanderbasza poczywszy si (VIII 1618) / wodzem Tatarw Sotan
ruszy naprzd, chcc kiewskiemu wyda
bitw. Hetman wobec przemagajcej liczby wrona poprzestajc na
tatarskie
r.
kocu
Gag
defensywie,
stan
Zbarascy, Sieniawscy,
i.
li
212
HISIORJA H(n.lTVCZNA
okopem,
Turkom, wwczas
pola
ci
ustpili
Lww
walki,
obozy.
Kiedy
wielkie
straty
tutaj
przyniosa
przez padziernik
ale
Tarnopol
zabrali mnstwo
warszawskim
5 III 1610)
upw. Znw na sejmie
(22 I
jasyru
kiewski musia si usprawiedliwia przed zarzutami defensywnego
prowadzenia wojny'). Hetman poda tu plan wielkiej wyprawy (100
zdoby pnocne wybrzea Czarnego
z kozakami
tys.), aby wraz
tak daleko, uchwali
shodowa Modawi. Sejm nie chcia
iMorza
zmniejszy
ilo
kozakw. Po sejmie
tylko pobr na pomnoenie si a
rozpuszczali zagony
po
og zdawao
Nai
od
wojnie
moskiewskiej
7.
a
sub
od
Mh.
Hiclowski,
l'isii)a
260
*l
*)
Por.
*)
Krasi'),
f.
7.
347.
wojskiem zaporoskieiu
.\
1619.
Ms
liibl.
tylko dnieprskie
zuj si
I
'o
bdzie
ski
213
Ul.
nie
\\'
tych stronacb
oznajmi,
na
pokj
pisa
teraz
bdzie
zicia
do
B.e
ostatni
sowno
kozak('w.
aski Boej na Ukrainie. Chcia wierzy w
hetmana.
mia
w
ktrej
g-rom
przed
bur/,
I5ya to cis/.a
Kozacy niespokojni wnet ruszyli na Krym, potem z jecami tatarskimi
stawili si w Moskwie a nastpnie ruszyli na Czarne Morze.
z
pa
przyznajea.
i
to,
iiy
cho-
kiewski z przyrody
indziej
1617).
do
chopstwo zbiegao do kozakw tak,
pisa
gdziejak
najemniki trudno byo'j. To chopstwo
dzio g-wnie o
roboty
kozackich
IX
Okoo
jednak
szlacheckiego me
zjawia si le
t drug spraw sejm roku
swej narodu
1618
r.
obok
si ju
socjalnego
wyshmy by do Moskwy
III
326.
\'I 80.
Koronie,
Konsfantynopttla.
dlateiro ))nie
tdy
jecha,
ord szuka
214
m.SlOKJA
innej dro^iMskiej
czasie
l'iiLlTVCZNA
w Tul w
wyprawy Wadysawy
bra udzia
ziemi
liskich
wici
na
wicza, teraz,
si
1'ytano
aujc
tego,
wiza
tu:
si
wiar
Moskw
nie
na
tle
nastpuje
religijnem.
jakikolwiek
sposb*.
Tu
liznwszy si
kich,
co
krla, ktry
Verific;iti;i
niewinnoci. Arrh.
jm^o-/.!]' mI
(str.
lUis
l5
\M.
beiielicjw.
konanej
watlykuw
konsekracji
To wznowienie
dy/.unickiej
1H2U
\ 111
wykl
eparchji
215
przyt^Mii
miao
biskupw unickich.
wielkie
znaczenie
ze
kierunku religijnym.
Rustki
o.<wiad-
czy
r.
1622:
wpyn
(-,'-
sw
ni
)
i
Koberzycki (568
Sokoowski,
A.
zagr.
Zytrmunt
III
wystosowa upomniMiie
1879i. rtzeli^owski,
spi'.
wic
patronat kocielny,
lsk
216
HISTORJA POLITYCZNA
do stanw lskich, ostrzegajc przed rewolucj. Gdy w Pradze przyszo do detenestracji(23 V 1618), uczucia Zygmunta III chyliy si ku stronie Habsburgw. Zygmunt znw ostrzega lzakw- przed czeniem
si z Czechami. Std lzacy czsto wojska wystawiali na granicy
polskiej w obawie przed napadem. Jak pisze nuncjusz Diotallevi'j
do
krla
Habsburgw
wspomagania
nakaniaa ona
Ser-mo suo
Konstancja
fratello
carnale.
kozakw, czekajcych na Podolu. Gdy stany lskie wywysa list bagalny do arcybiskupa gnienieskiego Gembickiego (14 VIII 1619) z prob o chwilow okupacj ksistw lskich przez Polsk, ale pod warunkiem
ewakuacji nastpnej za zwrotem kosztw interwencji. Gdy w Czechach zdetronizowano Ferdynanda, (ktrego w Niemczech wybrano
cesarzem), wwczas Habsburgowie dla wyjednania sobie pomocy
polskich Wazw obiecywali im pomoc do odzyskania Szwecji zgodzili si na to,
na zamku krakowskim (20 IX 1619) nominowano
4-letniego krlewicza Karola Ferdynanda kaadjutorem biskupa wrocawskiego, czego dokona arcyks. Karol biskup wrocawski z upo-
czykw
pdziy
'1
'
Szt-l.TirowBki,
')
11
Sisk
Zygm
1'olsUa 93.
111.
III
li'9
domylajc
ktrzy senatorowie,
mylc
si.
niczego dotrzyma,
ZYGMIM
217
HI.
Polsk
chcieli
tylko
jako sobie
ow
ludzie
pierwotn
wiercw czeskich
byli
wgierskich
interwencji krla
wszelkiej
przeciw
Habsburgom,
przeciwi)i
woali,
eby wypdzi
jezuitw.
Wyda
mieszaniu
wojny
do
Polski
teraz
30-letniej
przeciw
wszelkiej
inter-
wencji na lsku-).
Wiednia
Odsiecz
1019.
Tu w
ssiedztwie
Polski
ksi
wdz protestantw wgierskich, Bethlen Gabor, rzuci si na Grne V\'gry. na ziemie Sowakw, rozgaszcza si na
Spiszu, wypdza Jezuitw, zdoby Preszburg (14 .\ 1619), poczcm
wraz z powstacami czeskimi obieg Wiede (27 X 1619). Wyraali
wielk rado z tego powodu Turcy, ktrych lennikiem by Bethlen
Gabor. Wwczas to zbiegli do Warszawy arcyksita. jak arcyks.
siedmiogrodzki,
inni
wysacy
Habsburgw, jak
hr.
.\llhan,
gami
'i
Jezuitami,
I.
c.
ks.
Jerzy
Druireth
Ilommonay,
ktry
oddawnaM
lOi
'i
Septuagiinlii graves
''
*}
Ju
r.
ot
Art h
\\".it
l;ori:h
II
~i).
"218
historia' POLITYCZNA
s/uUa na dworze Zyymunta 111 pomocy przeciw Bethlenowi, przedstawi plan dywersji polskiej polskiej przeciw Bethlenowi od strony
Karpat. Bez sejmu nie mona byo rozpoczyna wojny. Senat polski
(stosownie do przymierza polsko-austrjackiego z r. 1613) pozwoli
tylko na werbunek. kiewski, cho niechtny heretykom wgierskim, pamita jednak o warunkach wieo zawartego z Turkami
ukadu pod Busz (wedle ktreg-o Rzpta zrzekaa si wpywu nie
siedmiogrodzkiej
std przeciwny
tylko na sprawy wooskie, ale
by jawnemu zerwaniu z Bethlenem, protegowanym przez Turcj.
i
Chcc
jednak
odsun
z drugiej strony
kozakw^
od
woo-
granic
skich
tureckich
Ferdynandem musia
zawrze zawieszenie broni^). Niemcewicz wyraa pogld, e ta od
sitcz Wiednia bya miniatur pniejszej wyprawy Sobieskiego.
Skutek
sue
jej
barki
odld
')
lenowi.
na chwil
Tymczasem
nie
Polsk przeciw
zapaceni Lisowczycy
jej
lennikowi Beth-
zbuntowali si
p-
8(58.
Iillaine 1G20
)
8"
WwlfwicUi
'MO. Pianecki,
Chro.
38(j 7.
219
II!.
ywi
rk
sub
cz
Wielewicki XIV
')
l.c.
Ms. Bibl.
*|
)
Hi:^,
X\
II
XIV BU.
Mosbarh,
Mosbach.
.lagifll.
Nr 166
.str.
1-kJ.
29
II
16'J().
1H11
HISIOKJA PCMJTYCZNA
220
III,
Sutan Osman, wstpiwszy jako i4-letni modzieniec na tron (26 II 1618j, mia wobec zawartego (przy kocu
1618) pokoju z Persj wolne rce. Nowy wezyr Alipasza pobudza
Goiieza Ceeory.
ci
ujc si wadc
ca
zoy przysig
Wezyr stawia Otlinow-
Tyrolu)
si
sutanowi,
z
skiemu warunki coraz to bardziej upokarzajce (zniesienie ws/.ystkirh
kozakw w 4 miesice, zburzenie wszystkich miast ukrainnych)
w kocu pose polski musia z Carogrodu ucieka, gdy na domiar
VIII 1620) spustoszyli okolice Konstancaego zatargu kozacy (VII
tym
tynopola. Kozacy dokonali teyo wbrew rastawickiej umowie.
bowiem czasie strcili Sahajdacznego a wybrali atamanem Jacka Borzuci
si na Polsk^).
kiewskiego by
rodawk,
ktry zdaniem
liwszy
najbuntowniejszy'). <')kiewski
wroL'iem nawet
tej
radykalnej pariji
')
')
LiBty
kiewskiego, wyd.
IV
1fi20.
wszech
ze
nie
(Jwszem
najniecnol-
by bezwarunkowym
146.
przeddzie tych
I6Gslr.
U3.
w. SOHlKSKi:
\VAI.B/.V,
221
Ul.
wypraw
koz;ickich
ziiacza,
na
HENItYK
czele
jeli u
mie gotowe, co im
wypraw morsk, ale jeli
wirzeba
obiecaiioc (od),
krl
si
Lfodzi
zada
na
ukarania za
szeroki
plan
ligi
Rzpla na t rezolucy (jako moja jest sentencja, ktrm wyej wyrazi) skonia si.
juby przyszo tego karania kozakw zaniecha owszem otuch
zoci
(la, czego oni ycz, eby Turkom jako najwiksze szkody
wyrzdzali . Zaznacza,
ofenzywaby si atwiej udaa, boby bya
znaczna pomoc kozakw. kiewski teraz raczej chyli si do tego
choby im
ostatniego zdania, tem wicej,
by przekonany,
j)ieiiidze (od) byy dane, trudno ich ju od tego
(kozakom)
przedsiwzicia zahamowa, eby morza tego roku mieli zaniechae.
Pomimo tak pojednawczego wobec kozakw stanowiska kiew-
Turkom
przeciw
wogle na ofenzyw
)>jelihy
skiego
kozacy
nie stanli a
reaestrowi
nawet sam
chwili krytycznej
latopisiec
po
lwowski wyzna,
stronie
hetmana
dlatego het-
Przysali
wysawi
wielkie wojsko z
8000^), nie
istocie
myla
Pody
Boe
daj,
zwyciym
Gratiani,
")
Wyd.
Liske, por.
wyej.
Wielewicki.
20.
bitw
I.\)
|)ol-ki
kiewskim. Wobec
ogarna
panika.
przemagajcej
da
Pocztek
Gratiani,
przewagi
ktry
uciek
tabt')r
i
pad
z;uaz z
opustoszae
zrabowali
imieszania kozacy
namioty Gratianieg-o,
im na pniej.
kocu (29 IX) kiewski
z tiOOO ruszy w drog powrotn taborem ku Dniestrowi, zoywszy
wojska nie opuci. Pomimo bezustannych atakw
|)r/.ysig,
z z
k;ir za to
odoono
nieprzyjacielskich
JU
l)lisko
odwrt
Dniestru
wpywem
udawa si
przez 8 dni,
a kiewski stan
Wwczas
w atakach
niespodzianej przerwy
popsuli
w kocu
wiorst
(5
od Mohylewa)
oto-
czasw llzpta nie doznaa podobnej klski. Polska bez wodzw, bez.
w ojska, granice otwarte, zabity hetman kanclerz w. kor., do niewcdi
dostali si syn
synowiec lietmana, hetman polny Koniecpolski, KoDubno.
recki. 'I'alarzy zapucili zagony
po Grdek, Jarosaw
Wpywy p(lskie nad dolnym Dunajem zniky za jednym zamachem.
1*0 Ceeorze. Dom ausiriacki,
ktry zacz niemile patr/y na
i
M 2
I)iolallevi
mili.
liii
depeszy
(6
Jli.s(iov;uii
XI
Ki^Oi.
Li.ssowczycy)
I'rzy tacza to
et altri
na
poiistt
Co.s;u'clii
ilono.si
Nunc.
w. Sobieski: hknkyk
pretensje Polski do
Wiede
zamiast na
\vai.e/,v,
lska,
smuci
sitj,
na Polskcj.
l'o
niezbyt
zwalia
siij
Bethlen (labor
WDJska tureckie
zbierajcy sig pod
dziwneg".
lii
.\I
11 XII 16^0) warszawski
i
sem
odwet
e caii pot^Sfa
))Cemu
dzcych
znalazy
satjflowojewdztwa krakowskiego
wystosowaa ))skrypt(>, w ktrym pytano:
i
Lisowczykw wysano na
z
turecka
odsieczy Wiednia
reualistw. Z inicjatywy
223
iii.
tem krlestwem,
skd
Wgry wbrew
pakt(jm.
zacl)<)-
wojny turec
zarzewia najwikszej
Morawy dla
Lisowczyki z lzaki
mordw, ktre tam czynili, pokj jest nadwtwielkiej depopulacji
lony, prawo o niewzruszenie pakt ssiedzkich zgwacone. Krzyczano
na trwonienie poborw, na obce zacigi; podobnie podnieli I*odo
si
lacy krzyk na pldrowanie Lisowczykv^^ Radzono, skd
na odparcie nastpnej naway tureckiej. Na ten sejm przybyo j)oich
morawskich, dowodzc,
selstwo stanw czeskich, lskich
powstanie to walka nie o religi ale o wolno stanw. Poselstwo
tymczasem powstanie czeskie
to
na sejmie dowiedziao si,
ponioso zupen klsk na Biaej (lrze (8 XI 1620). rd gorcej
atmosfery sejmowej kalwin Micha Piekarski, p-obkany. usio\^a
(15 .\1) dokona zamachu na krla, ktrego czekanem rani w chwili,
kiej
Przez
na nas poszy.
te
wzi
w.
wchodzi do kocioa
bya,
Jana').
do Cecory przyczynio si
da
(tj.
za
ulego
[)ienia
unji
towarzyszyli
/.
choby
da mu
]iV2\
Wielewicki XVII
rozgrzeszenie kozak(')W
mieczem
odjedajcemu
koiiccm lulcLTo
')
krlowi!)
Kozacy
Sahajdacznego
do granicy wooskiej.
pr/yhy do
zachca do t
wodz
pod
'Teofanesowi
'T(M)fanes
33, Ma.
liuszy
k.
571.
tu.
egnajc si
224
HI8T0RJA POLllYCZNA
Moskw,
wicej
aby
to
byo
nie
szli
wojowa
dem pastwa
uznaje,
polskiego
takie
Teofanes
nielojalne.
wadyka
wodzc, e
cha wraz
licznem
tureckimi szpiegami
obradowaa
krl
rarchji
wierno
swej
te
starej greckiej
przed
17 VI 1621)
komisarza krlew
dni (15
wysuchania
skiego. Borecki
Kozacy przysigli
poje-
Dubrowy
nie zatwierdzi
hie-
niewol szlacht.
wierze
dogarda*)
Obakowskim wierno
krlowi
servile^).
Zacho-
zawzity
Polski,
zna
pora
napa
nie
*)
)
166.
w. SOBIESKI
.
wysa
HENKVK
\VALK/.V, S lEKAS' U
emisarjuszw
z Adrjanopola 12
MUn 2Y(;MiSl
z listami
22D
IH.
palrjarszeiui na
Ku,
rowa nawet
nuncjusz*). Senatorowie,
to
przeciw prawosawnym wadykom. Opuciwszy Warszaw. Konaszewicz przedar si |21 VIII) do obozu polskiego, stojcego pod Chocimiem (wdz Chodkiewicz sta tu ju od 21 VII), skd hetmani
udarowawszy go wyprawili po kozakw. Tych spotka Konaszewicz
koo Mohilewa zosta przez nich wybrany atamanem w miejsce
Borodawki. Wnet potem Uozacy (8 IX) cili Borodawk jako podeji
rzanego o
zem
zmowy
/.
polskim.
moc
IV 1621) wyraa
gotowo dla przepuszczenia Tatarw przez Siedmiogrd na Krakw.
Przeciwko temu Bethlenowi Zygmunt (23 III 1621) odnowi dawne
1613). Co prawda niewiele na tern
pr/.ymierze z Austrj (z r. 1589
licie do chana
(1
zyska,
gdy
Austrja
tej
gronej
nie
chwili,
za odsiecz
wieo z 1'urcj
w tej krytycznej
ici
11
123 uw.
Tretiak,
')
l)iotallevi, 6
58.
1631.
)
I.. c. BO Vn
) Yol. Lp?. iii 379
)
L. c
Jakb Sobieski,
37;-!.
Belli
II
Chotin.
16.
a iiO
l2l.
lll
17;
Arch.
Wal>k
Tki rzjinskio
t.
doi>.
DioiallaTi O
73.1
|^
226
pospolite ruszenie.
Bitwa pod Chocimieiw*), Pod Chocimiem zebrao si wojsk pollitewskich 35.000 pod wodz Karola Chodkiewicza het. w.
litew., Lubomirskiego Stanisawa, podczaszego koronnego, krlewicza
Wadysawa. Kozakw przybyo do 40.000. Po przeciwnej stronie
stan sain sutan Osman z 160,000 Turkw, do ktrych przyczyo
si 60.000 Tatarw. Niebawem zaczy si szturmy tureckie na obz
chocimski (trwajce do 9 X). Gdy gd zacz doskwiera w obozie
brakowao owsa siana, kozacy zaczli si domaga, aby Konaszewicz odpad od Polakw. Uspokoili ich jednak przysani do taboru
Jakb Sobie
kozackiego |14 IX) Piotr Opaliski, Stan. Lubomirski
Dano im
ski. ktry w przemowie do nich obiecywa im 50.000 z.
t sum wypaci si na Boe Narodzenie. Szturmy
asekuracj,
skich
tureckie
zorowa
e w takim
razie trze-
miejsce kozakw
wyda
umowy, jak za
tw z Kamieca. Polacy twardo dotrzymali sowa
Polacy kozakw nie opuszcz nie
ycia Chodkiewicza uoono, tj.
wydadz. Posowie polscy mwili nSprawiedliwoci inszej z kozakw
uczyni my nie moemy, bo wzilimy ich na wiar swoj,
Turcy wierzyli.
kl<'tr gdybymy im zamali a jakoby nam
\\'\
godzi ich, kt')rzy tak posug, na jak
Odstpi si nam kar.Ki
naukowy
liter.
J.
Histoija
wojen 207
320
w. >OMlKsKi:
HHNkYK WAI.KZy.
SI
III.
227
-sami
ale
bd
upili.
Intrygi caroj^rod/kie. Jak rozstrzygajcym dla Polski momentem bya bitwa pod Chocimiem, odczu to mona z zachowania si
czasie gdy sutan
pod Chocim, na
w tym czasie Moskwy.
Kremlu zjawi si si poSe turecki, czowiek prawosawjiy Tomasz
dy
wysany
Koiitakuzen,
za
nadgranicznych.
Zwycistwo
Chocimiem
nastfine zaKonstantynopolu odroczyo nafa Moskwy
polskie pod
n\ordowanie )smana w
na Polsk. Nuncjusz Torres ujmowa rzecz dobrze, kiedy pisa (12 I
1622): ))C;dyby wojna z Turcj potrwaa duej, Moskwa zerwaaby
pok(')j z Polsk'). Nawet
po zawarciu pokoju clioci niskiego, me
ustaway w Konstantynopolu intrytri moskiewskie*), kt()re zmierzay
rzucia
do tecro, aby Turcja nie ratylikowaa pokoju chocimskiego
(
')
dC'*
Sobii'Ski,
Comnient.
p:ij?.
17.^.
wojny rhoriin
8.'?. 17.'i
Darowski. Szkire; Jurga,
osmanischen Heichs III 370 388
') l)aj< nastpnie ilouody (Archiw.
Watykan.)
) Dep. Cirioiiego z 13
1622 (.\rcliiw WalNkaii.i
Tretiak, Hi.slorja
(>esch.
16*
22S
HISTuRU IMLIIYUZ.NA
niecpolskiego,
Zbiiraskiemu
ukasza kiewskiego,
pose
angielski
Farensbacha). Pomagali
francuski,
przeszkadza
tem
jurgieltiiik
dzy obu
gaziami Wazw
wybitniejszych okresw to 12
protestantyzmu
sunek
B.ttyku.
Punktem wyjcia
walki
trwajcej
mi(^-
Polsk, .lest to
/ katolicyzmem.
Polski do H'ihenzolIeriiw
Adiilf atakuje
rd
ar
i
tu
wchodzi
kwestja
Gustawa
dla akcji
przytem
wpyww
Adolfa
sto-
Polski na
byy wanie
1H17),
austrjacki
wysannik
hr.
Althan
na Batyku ma pomoc flot sw 'Iliszpanja. Wedle tych pogosek Zygmunt III, chcc zdoby Pru-^-y ksice dla jednego ze
swych synw, podberhty wa przeciw elektorowi w Prusach wschodnich .stany, ktre pragny ))jouir de la liberie polaue"*). Wilhelm
ks. kurlandzki, kt(')remu Zyy-munt III odebra lenno. Kurlandj. uda
.si do Szwecji
podburza Gustawa Adolfa, wskazujc na n ebezpteczeswo rozrostu wpyww polskich na Batyku. Aby te plany
ski
f.
f.
zajfr.
l'ftr>iu,
l'ologn
11
f.
22; .Szidjfowski.
Walka
Batyk
258. 390.
w. SOBIESKI
pokrzyowa, Gustaw
229
111.
postanowi stara si
o r^k crki elektora brandenburskiego a przytein pogodzi si
jemu jednakowo Zygz Moskw. Wszak tak carowi Michaowi, jak
munt III odmawia tytuu moiiarcliy. Zawar wn^c pokj z Moskw
(17 II 1617), aby skupi cay swj atak na polskie inflanty. Szwedzi
zajli (VII) Djament, ktrego dowdcc,' Wald. Farensbacha nakoni
do zdrady w Wilhelm ks. kurlandzki. Szwedzi zajli nastpnie Parnaw. Wyprawa Krzysz. Mikoaja Radziwia, hetm. pol. litew., skoczya si (zima 1617) odzyskaniem Djamentu. Nastpnie zawieszepolskimi a szwedzkimi
trwao (od
nie broni midzy stanami
29 IX 16181620) przez 2 lata. Gdy (8 VIII 1618) umar obkany
pruski Albert Fryderyk, ostatni potomek z modszej linii anspachskich Hohenzollernw, dom elektorski, ktry dotd tylko wykonywa opiek nad chorym, mia wej w faktyczne prawa sukcesji
do lenna pruskiego, dane mu na sejmie 1611 (Jan Zygmunt
Zygmunta
III
Adolt
ksi
zoy
hod
1611),
zatwierdzone na sejmie
r.
1615.
Std
chcc drani
nie
dworu polskiego, zwlekano w Berlinie z oddaniem Marji Fleonorowny elektorw'ny Gustawowi Adolfowi. Gdy umar stary elektor
Jan Zygmunt (25 XII 1619), wwczas na dworze syna jego Jerzego
Wilhelma(1619 1640) cieray si prdy: szwedzki polski. Oxenstierna
przyby jednak do Berlina (18 IX 1620j
w kocu (po Cec(M-ze!)
i
zwizek
maeski
zawarto
chcc
wcign
nowemu
Zygmunta
nie
III
dawa
do
lenna
brandenburskiemu Jerzemu Wilhelmowi, za ktrym natomiast wystawia si krl francuski'). SkoWyznaczeni przez
(po Cecorze
ni si ku temu sejm 1620
sejm komisarze, uzyskawszy od elektora subsydjum iva wojn tureck,
zaprzysig,
oddali mu Prusy w administracj a to tem wicej,
i maestwo jego siostry z Gustawem Adolfem odbyo si wbrew
jego woli. Przy tem wszystkiem polscy komisarze spotkali si z oporem elektora, gdy chcieli rozstrzyga w sprawach apelacji jego poddanych*). Elektor chcia sam. mianowa urzdnikw, a gdy komisarze
zamianowali pewneuo Prusaka marszakiem, wwczas halabardnicy
pruskiego
elektorowi
!).
wrzenia
1(521
Zyiinuuit
')
dworu
Nunc. Diotallevi
Nunc. niotall.'vi
w
w
Pai}/.u,
fologne
II
By
24
to
pr/.yj hod
jeden z wielu
III
(Cecora,
rozejm
IakI. XIII
do Zyg
deu-
111.30
pastwa,
depeszy (14 V
depeszy ^9 VII
Arch
Watyk. (te
SiO
HISTORIA
IM
li
ZNA
ITYt
umia skorzysta
by Kyi^. Oto (3
VIII
Inflanty.
(3ustaw Adnif
ataku
lot
odmawiaa
1621) ruszy z
na folsk
Chocimen zdo-
Turcji
trzykrotnie wezwaniu do
poddaa si (25 IX 1621). Zdobycie tego klucza strateemporjum Inflant polskich, lecego u ujcia Dwiny, rozgicznego
sawio imi Gustawa Adolfa w Europie. Upad Djament, Mitawa.
Upadek Rygi, to by dalszy skutek Cecory. Jak tam odpierali Turcy
Polsk od Czarnego Morza, tak tu Szwedzi zaczli odpiera od
Batyku Oxentierna widzc, e po Chocimiu Polsce nie dokucza
dalsze prowadzenie wojny z Turcj, zaproponowa pokj samej Litwie, chcc zasia niezgod midzy ni a Koron. Litwa to odrzucia.
Gdy (1622 \T) Gustaw Adolf przyby z now wypraw, Krzysztof
Radziwi zdoby Mitaw. Dnia 11 VHI 1622 zawarto rozejm mitawski d" 1 maja roku nastpnego (uti possidetis). Zygmunt
III strofowa za to Krzysz. Radziwia.
kocu jednak znw przeduono
zawieszenie broni pod Lenowartem "7 XU 1622 z terminem do 10
k;ipitula(
ji,
\'I
(st
st.)
1624, co sejm
roku
Zygmunt
twierdzi.
szlachty polskit^j
III,
warszawski (zebrany 24
nie liczc
litewskiej,
marzy
si
wci
wysa
atrenta
1628)
po-
pokoiowem usposobieniem
hiszpaskiej
lloiy
swego Makowskiego
na
tym
Bethlenem Gaborem a przed Maurycym Oraskim roztacza dapiany, Wfdlc kt<')rycli tene po otrzymaniu suh^^ydjw wylduje
w Pucku, wpadni' na iSlsk przetriw cesarzowi wesprze Czech<>w,
.Morawian, lzaki) w
Bethlena. Jakby przeczuwajc te plany Gustawa
Adolfi, Zygmunt III zwrci baczn uwag na Puck Gdask
udawszy
SKj V 1623) z rodzin do Gdaska, gotowa llot przeciw Gu*ta\vow
cigajc przytem wojsko do Pucka.
odpowiedzi na to Gustaw Adolt
ob-adzi poudniowe wybrzea szwedzkie, powoa cay kraj do broni
z
lekie
i,
i,
Gdaszczan
senatorowie polscy zarczyli, e zauieszenia broni bdzie si przestrzeL^-ar
Gustaw Ad(jlf (9 VH) odpyn niebawem |iy VHl. Zygmunt III. |)rzyjwszy wspaniae podarunki od Gda-^zczan, wn'(i
I
.lO
\'l
Diotallev. (lH
!.\
\(\2l).
gdaskim
Na
pro.b
'.V.
SOBIK.SKi:
BAI-ouy,
ZYGMUNT
231
III.
Wadysaw w
pierwsza 1625,
BelL''ji
podry swej po
wyjecha / Warszawy 17
czasie
u arcyks. Albrechta
1624)
kn'ile-
IH24
szczeglnie
prosi o okrty
Izabeli, ird/ie
iiilaiitki
po
FiUropje (dru<i:a
na
si
tej
myli. Posowie
krakowscy
II
1624),
kipieli
ale
sejm sprzeciwi
oburzenia
powodu
su
da
to znak,
krl
zaczyna liczy si
ustpowa deniom
Nie
stronnictw
wpywu
bez
pod
tym wzgldem bya polityka RicheIieu'go, ktry szuka sprzymierzecw w onie samej Polski rd samej szlachty a szczeglnie
polskich rnovyiercw, wrogich austrjackiej polityce krla. \\' tym
te czasie konsoliduje si w Polsce stronnictwo wroirie regalistom
a
Gowami
skiemu.
opozycji byli
tej
biskupowi kujawLeszczyski,
ktry w Lesznie goci wyimabral
czeski
Rafa
ksi
Byo
stronnictwo
')
Wydal
gon
broszuri;
;.\r(.l>.
exjezuity wjinie-
rzon;i przeciw .lezuilonr. Monita priyata SocitU. .lesiu, por. Zalt;ski. Jezuici
i
n.
Szelairowski,
lasU
I'olska 336.
II
182
HlSrOR.IA PULITYCSMA
232
wprowadzi na
krla
brata
tron albo
francuskiego
Ludwika
XIII
do zbierania onierza do
te iju od r. 1623i na to,
knowa
ze strony Niemiec^).
e krl
za
wpywem
krlowej
Powstawano
nada (162P)
elektora brandenburskieg-o
\\ywao si
estwo
maestwo
do Gustawa Adolfa
w^ chwili,
gdy przygo-
Bethlenem.
ma-
przez
si na
strateirji.
Na
Inflantach
now
administracj,
*)
Dep. DiolalJPYi
'6
NIII 1621)
^)
brata
pocz. 1626
nienriip<'kipj
)
(cyt.
wr(')cil
420.
dyarjusz sfjmu).
lep.
l.ancclIoU".
K)t<Y,
ZYiJMiNr
2:-^
ill.
poczem zawa4*to 6-tyL^odiiio\ve zaw irs/cme )r<)iii. /yi^przekonujc si coraz bardziej, e pouddem jeu''o klsk jest
do Szwecji,
muiit
III
zwoa
silnej
floty,
wie
ich
zatarg-u z
krakowsk wszechnic').
Prusy. Wojna 30-letnia
w abia pog:dy
Francja
Podczas
ciaaa tak
llabsburprzeciw
Adolfa
niemieccy protestanci wzywali Ciustawa
srom, to pose hiszpaski ks. Solre w poowie 162(i proponowa
Zytiinuiitowi 111 wypraw morsk na Szwecj a to dlatego, aby t
>Vojiia o
Gustawa Adolfa
jak
coraz to hardziej
Zyirmunta
III.
dywersj powstrzyma
wiamy
wowej
raczej
brandenburskiego.
motem
skim
kowadem
szwtMi/.kiiii.
n Zaleski,
.Ic/iiici
W
11
Polski, eleku)ra
midzy
polkrlem
midzy
chciaby poredniczy
278
si
znajduje
'iaw
234
HiSTiiUJA POLITYCZNA
!).
na
to.
nadciga Zygmunt 111. W poowie sierpnia 1626 krl polski krle\\i<z przybyli z doborowem zwerbowanem wojskiem
do Torunia\V starciu pod Gniewem (1 X) wzili udzia obaj krlowie, szwedzki
(2 razy chwytany) wzi gr nad polskim, krlewicz okaza wielk
odwag. Zygmunt III Gniewa nie zdoby
cofn si. Nawizane
ukady i2l X) rozbiy si, gdy 'Zygmunt III na wie o pomylnych
i
10
nastpnie do Torunia na sejm trzyniedzieiny^) (19 XI
XII 1626), zostawiwszy dowdztwo Stan. Koniecpolskiemu, ktry teraz
po poskromieniu Tatarw przybywa tu z wojskiem kwarcianem.
Na tym sejmie toruskim wyraono wdziczno Torunianom Gdaszczanom za wierno Rzptej Pod wpywem reform Gustawa Adolfa
skarbowe biskup
zaproponowa na tym sejmie relormy v\ojenne
chemiski .lak<jb Zadzik. I3la zdobycia nowych rde skarbowych
wyznaczono deputacj (na 15/111 r. przyszego do Wars/.awy), ktraby
ul/t-nie
przeprowadzia*) rwny udzia wszystkich w podatkach
(;")
Xlj a
>
Li.st
hr Sohwarzenbprga
Hop|)e,
KltiliriK
1^87
*)
Ge.scti.
str.
Pruckmanna
1626 (Dmysen,
erston
schwfdisch-iiolnischeti
Krit'fce
in
Prcii^spii.
60
\Vi<'l.!\vi(ki
VoI. leg.
cIps
luinclorza
ilo
III
XVII
253.
')
tfi
Hzptt^j
podlegali*.
uc-liwalil
ZWJMTM
STKKAN HAIORY.
(>
|)obor\v
Betlilciia (iahora
Wacaw Leszczyski
poi^wiie od
'2,io
Ul.
stroiiiiiclw a
ydijw
rraticu.-^Uieiro
Krlowa Konstancja,
elekcj
/e wrby
inne
losach
doniosa Zyiiinuntowi
Infantka
elekcji.
przysz'i
przech wylaa
I/.abi-lla
Irowanc listy
111,
w ktrych Krzysztof Radziwi czyni nadziej korony Gaslon-iui
warszawska (11!
ks. Orleaskiemu, bratu Ludwika X11P). Deputacja
1627) uoya wiele znakomitych pomysw reform skarbowych (podatki stae). Jan owicki, starosta brzeski (oeniony z siostr Zadzika
pewnie za jeut) wpywem), wystpowa przeciw niesprawiedliwemu
Belufji
sz>
opodatkowaniu
si
Szwecj zjawiy si
inne zbawcze pomysy. Tak hetman Kotymczasem z wiosn 1H27 rozpocz dziaania wojenne w Prusach) rozumia dobrze potr/.eb lloty polskiej do walki
z Gustawem. Chyba szalony nie widzi potrzeby armaty pisa do /yyz
niecpolski (ktry
miinla
Aby sobie jako poradzi, wystpi Koniecpolski z pomysem, aby 20U0 kozakw wraz z czajkami przerzuci przez Dniepr.
III''^).
Trype, Buy,
W is
na
Batyk przeciw
Szwedom'),
stanowczo
ale Doros/iMiko
Puck
zmusi tu Szwedw (2 1\'
627)
do kapitulacji, puczem ruszy przeciw niemieckim oddziaom,
ktiire (w liczbie .^000), zwerbowane dla Gustawa przez zim w okolicach Hamburu;a, Lubeki, Meklen burska, chciay si przedrze przez
pomorze
poczy ze Szwedami. Dnia 12 1\' 1627 hetman <.)bleL;
je pod Hammersleinem
(16 l\') do kipilnlacji zmusi. / w ie.ci
26
o "Wiktoryi amerstyskiejd odesa krlowi obu [)ukow iiikiiw
chorgwi. Zwycistwo to stropio elektora liojc si, e straci leimo
Tymczasem Koniecpolski
obleL>;
'i
h| liiuy
)
sir.
kt(')rv
wystpowa
przeciw
llocie,
90.
')
Szelgowski. ()ujci
) Ilruszewskij
Moskwy
(Istor.
pobudzili kozikov\
\\'is\
ijkr.
190 str
VIII 40
do odmowa.
j.-sl
lOil
'lu
236
sa
si
partja
do Zadzika
listy
osobicie
Polakami. Pisa,
szwedzka
byle pisa,
Berlinie
znw
nie
wymylia pismo
speni
ulotne,
gotw
poczy
obietnicy,
ktrem
g-o
bo
prze-
pismo,
si, by Prusy
pomnia mu
Ksice odda
wspomnia
o podejrze-
maj
chc pozosta
lak. a elektor
18 VI
da zna
elektorowi,
byo
Z gry ju
przedtem pisa
intencj (owi onier/.e
ten sposb
Polski.
Ju
nie t
do krla: wTwicrdz ni('kt(')rzy,
pruscy)
wyprawieni, aby tu do wojsk W. Kr. .Mci przybyli, ale
przyraczej, iby si pod tym paszczem, rzekomo zaskoczeni
fem
wicej,
muszeni na
nieprzyjacielsk przyda mogli.
sub
w. SDMlKSKi:
dowdc
roku by
lycli
[{KMYK WAI.EZy.
sub
237
przeszym
\\
Gustawow
wszed w ukady
/iKiw
cb
pokoju (iusta>\a
i"azie
pywali
t medjacj
Wobec
obietnic przysania
lloty
hiszpaskiej
na
Fia-
tesfu
Gu.law
Adolf,
Piaw
111
do Szwecji, wojska
za
szwedz-
polski
ksice
przez to
wywrze
tov\ali
si przeciw
cesar/.ow
gwnie
kalwini,
tak
Polsci-
to
ksiki
Molina), przyczyniay
si do tego zburzenia
zbor<')W
rd
lubel-
skich.
e
rk
ca
Sprawa BoUstraRzyckiego
*)
Kraushar,
*)
sir.
HISTOKJA POt.lTYCZNA
238
a
na
<r('i\viiit*
Krlewca
prusk
wojtitj
to,
wbrew
wszystkich portw
cie
ywno
odci
e. korzystajc
zaopatrywali
nie
nielylko
lo
Koronie, ale
na Litwie, aby
si senatorowie litewscy
Kr.
Rzpta
(w licie) do prymasa: >)Pki armaty na morzu
nie bdzie miaa a sposobienie, zda si by. niepodobne, py tylko
nieprzyjacielowi. Tniaczyli
.1.
dpj('nsirum helium
si
jako
proprio
i)\
ju.prz*'/
lo
lat
28
.solu
jav\"nie
ze
swoj zgub
pokazaofi.
wie moemy,
Zy:munt
111
to
rozu-
mia
dlateiro
rozwin
eneriyiczn
ganizowania polskiej
I
lloci-
szwedzkiej,
datki'), a
')
ych,
S.
wkocu powoa
szlachty
na
mazurskiej
czajkach przeciw
uchwali po
Klblgu, odda mcmoRzptej Gdaskowi. Atak szwedzki na okrty
pospolite ruszenie
oUrt^tw krlewsiich.
S. Croci' zwiedzajc (itliiii.sU widziiit
zbudowanych, ka/dy iiiffl iinicii 20 dzial (Aroh. Watykan,
(!
olicerw
Nunc.
ilobrzc
uicki
tj.
handlu suknem
pol
piechoty
podlaskiej,
z
Ic
(iu-
dop.
Slaiogardu.)
podatki
pamitniku domu
w.
szy na wojn*;
Harbar} piuze,
>.
hcrelykicint, Jezuita
IX
X IG28na
\Vid('-
i;j<ianie
pod-
XVII,
3(16
307)
uda
krlewskie
Helem
11
lU.
Szwedzi,
to
kocu znw
za
zdoby
IX 1628) Lanckoroski
Na ldzie
:?.S9
mielinie.
lo
porednictwem
elektora brandenburskiego
zaczy
sw
siostr Konstancj,
deutsche Wesehc)
aby
eby
nie
pamitaa
interesie
dopucia, aby
Niemiec (wdas
Gustaw
si na
rzuci
symiliana
cz
da,
Zygmuntem
III
temu
zniszczone
nie
llot
przez
Habsburgw
llot
s/.\\
austrjackich,
edzko-dusk.
straci
Zamiast \\yzyska
pierwociny lloty polskiej.
zatamowania ujcia N\ sy
wysilaa si nad odzyskaniem oddechu ku morzu, dowodzi ta okoliczno,
w przecitru niemal
jednego roku odbyy si H sejmy (koniec 1627. \ II 16281 pocz
1629>.
chwili
'
wci nowych posi do sejmikw 'std wzrost znaczenia se|mikw!). Midzy lipcowym sejmem 1628 a styc/.niowym
1629 przy
pada niebyvyaa dotd skala opodatkowania. Uchwalono wwizas
razem 16 poboniw ftj. 3 miijony z. p. czyli 12-krotnie wicej ni za
czasw Batorego Na sejmie owym trzecim (9
1629) wystpiono*!
Powodem byo
datkw
to,
trzeba
si byo domaga
odwoywa
j.
)
*)
str.
346),
Fias^^clii,
sbyl
roztropnoci
te
zwizki
le przcstrzeony
uwaajc
to,
co potoiiistwu
z niepizyjat'ieleir\
o lem
.1.
Kr. Mri
.1.
Krl.
joj
i
od
liibl.
Kzptej nie
(Izail. H6I
Kurlirslowej
wdawa,
.si
...ktuia.
Kurliiist
zabieji^a.
eby
240
POLU YCZNA
HIS lOKJA
mu ksistwo
pruskie.
pozwala
Zarzucano mu.
mu na werbunek
Prusach,
jego wojsko walczy po stronie Szwedw
atakuje
Polakw, domagano si, aby zatem elektora traktowa jak wroga.
Zjawili si jednak na sejmie obrocy elektora, zjednani darami,
krl wysa Henryka Denw rezultacie poprzestano na tem,
hoffa do elektora, wzywajc go jako lennika do przestrzegania powinnoci.
o klsce, jak zada Wrangel na czele 10.000 Stanisawowi Potockiemu (mia 4000) nad jeziorem Grznem (11/12 II
o niebezpieczestwie grocem Toruniowi tak sejm
1629),
Ossoliskiego
przerazia,
za wpywem wymownego Jerzego
(pierwszy jego wystp) uchwalono podatku 6
p miliona zi>tych
(w lem nowy podatek ))podymne przewyszajcy o 60 "/o anowe).
Przytem w tajemnym .skrypcie do archiwum pozwolono sprowadzi 10,000 wojska cesarskiego ju nie sposobem zacigu ale nawet
jako sprzymierzeca (tj. nie pod rozkazami hetmana, ale krla). ObaWallenstein nie skorzysta z tego
wiano si co prawda, aby cesarz
nie zagarn Prus
Gdaska do Rzeszy. Obawy te byy tem wiksze,
wysany przez Wallensteina hr. Arnim (Arnheim) z 10,000
i
Wie
wie
si zagbi w ziemi
o swem przybyciu krla dopiero
prusk. Arnim nie chcia, aby wojsko jego zoyo przysig na wierZyurmuntowi III
jego potomstwu. Kiedy Arnim poczy si
z Koniecpolskim (ktry mia 8000), obie armie zaskoczyy Gustawa
Szwedw
Adolfa w ciasnem przejciu pod Trzciana (27 VI 1629)
rozgromiy. Dzielnie spisaa si polska husarja. Gustaw, raniony
pistoletu
w plecy, omal nie zosta ujty bez kapelusza, miecza
artylerj.
uchodzi. Pad Hhoingraf .ler/y Wilhelm. Szwedzi stracili
Polacy zdobyli 10 sztandarw, 15 dzia. Kwidzyn podda si Polakom.
Po przybyciu do Malborga rzek Gustaw Adolf: Bya gorca ania,
tak gorca, w jakiej dotd nie byem. Dalszy cig operacji a mianowicie oblenie Malborga nie udaway si wskutek braku zaufania
mi(}dzy Polakami a hr. Arnimem. Arnim, majc swe dobra w Brandenburgji sucha podszeptw elektora
niema rozkazu
dowodzi,
cesarza, aby najeda kraje elektora brandenl)ursUiego. Zaczto podejrzywa Arnlieima o zdrad. Wykryto,
od bitwy pod Trzciana
w obozie Arnheima przebywa agent ksicia pruskiego, ktry o rucha<^h armji polskiej donosi elektorowi, a std uwiadomiano owszystkem Gustawa*). Ma polskie danie Arnheim doslat dymisj a Wal-
uwiadomi
no
PiaMcki, Chroaica
wyd
1646, 486.
Lrngnich
388.
w. S'>bik:ski:
lonsteiii
l>r.
jeufo
Maiislelda.
aUi g^d
raz
\vai.kzv,
pr/.ysa
iiiit^jsco
sikka^ haioky,
lltMirvU;i
Pi
lat
walUi na
r.v<iMt'NT
241
m.
sisko-laueiibur
lvs.
litowao w rezultaty.
cbodiiicb
mkmiyk
maej
dals/yin ciu^u
przestrzeni
Filipa
iiio
ob-
Frus
za-
wiksze rozmiary.
bdc
a
a
Dwin
i
162!);
*)
relacji
traktatw
na
sepnio lislop.
](j
242
HI8TORJA POLITYCZNA
Szwecja zastrzega,
trzyma okrtw
Byo
gdaskim.
budowa
ani
ukoronowanie
triumfw Gustawa rozpocztych od zajcia Rygi usankcjonowanie
zwierzchnictwa szwedzkiego na Batyku. Dla umocnienia przystpi
zaraz do zdobywania portw pomorskich. Chocia terytorjalnie
Gdask ujcie Wisy zostay jeszcze w rkach polskich, to jednak
ani
porcie
to
pod
tylko Szwecji
podcita.
wychodzi
Zygmunt
III
nio
Pomimo
walki pobity.
chwili przed
')
ski<'j
wojny
8tr,
z (usl;iwr>in
')
')
*)
l'rzyt(jcki,
I>ami<;tniki
348.
o Konipopolskich
III
rozdz.
II.
') dania
kozakw na scjniit- 162H (por. Tfki rzymskie 73) Mb. Czartor.
360 sr. lO.il: Skrypt tajemny w bronii- Ukrainy podany do archiwuin na sejnii
warHz. 1623, por. Zaqski, Jezuici w l'ol II 62.
/YCMIM
243
III.
jezuici^).
na Kijw
dymalif-.
ci,
na dwory szlacheckie,
napadali
byo
bez
co
eby
tetro,
ich
wpopy nie
na-
ich
Moskw.
wicie pastwo
tym
powolnoci ycia
naprzcdniejszym
Rzptej
uy-
stanem
od
dzich
owach
czyli
')
\Vi<'K'\vicki
')
I.ikowski
.Wll
HUi;.
Kurukowem
nad
ll
jeziorem*).
Regestr kozakw
*)
Malinowski
l'rzp/.(lziccki, Zreilla
11182.
16*
244
m.SIOKjA
ziniiieiszono do 6000,
od
1'<I.1I
YCZNA
od
na 60.000 z. Osobny
mieli
pobiera
13 Xl wielotysiczny kosz
tatarski,
tern
40 mur7(')w'). Wskutek
tych
kozakw, jak
znie
tak
wrd
nie mgcf.
Chmieleckiego
w tych hopich wspomayfali kozacy po nairrod za lo wysali poselstwo na sejm 1627.
istocie sejm obieca im
podnie od, posa im chortjiew bben, wstawi si za mmi do szlachty ukraiskiej. Kozacy mogli si przyda, cdy tymczasem nadarzya si
sposobno LrruiiIowniejszeLro pogribienia Tatarw. Oto Szahin Giraj, caiz\k krymski, zada pomocy od Polski dla pokonania rywai
lw, obiecujc,
raski
Ddzie
(1()J8;
lennikiem. Popierali
t myl
Szahinem
Doroszeko
k()za(;y
klsk
Jerzy Zba-
wpady w odwet
jej
Lublin
[)<
Przemyl,
wojewod
znis
ale
je (9
rd
ornych
milky
na wsi;hodnich kresach zacite s[)ory z unj. l)la umierzania tych
sv\ar<)W krl zwoa napr/.()d synod unit(')W do Wodzimierza, a dyzunitw do Kijowa, a nastpnie wsf)(')lny synod do Lwow (na 28
.\
lH29u III ktfny zifchay si liczne rzesze zaproszonej szlachty prawosawnej sucliajce nie bez zainteresowania wywodw jezuity
Bembusa iimych, wykazujcych, e nowy palrjarcha konslantynobOmirskieiTo.
ruskieiro.
tych walk
nie
rot
polskich
Szlachta
te
si od prawosawia
z
do
llkiaiiiy
Kiedy z
Prus przeciw
stale
z
su;
na
Custawowi Adolfowi
stacj<inujcych
tu
tu
pow^.du przeniesienia
moinciit
urok
wojsk
polskici
wadzy
polskiej,
znajdujc
skor/.ysta z tei^^o .lob Borecki anhimadryta kijowski
oparcia u mau-nat(')W, szuka Ljfo u kozakw. Rozoenie wojska kwarciari-^-o po powrocie z Prus dodao oliwy do oirnia Popi roziraszali,
K<jiiiecpolski przywicni wojska z powrotem w tym celu, aby na
i,
*)
iz}iiisUie,
Wa-ifWK-lii
(l'|i.
Wit
iiunf. b
:^.W.
KiiU).
.Iczuici
ii
67.
nie
wiosti*^
iiie
245
III.
wodz wieo
cem
rasa Federowicza. Taras kaza zamordowa
II
1630) skupili
sit;
|iod
!).
(JUrai(z
ko-
poc/em
Czarnearo,
tyijodnie.
Wwczas
kozacy
o przebaizenie. Koniecpolski
jasawskn
na podstawie
zi"zucili
'I'arasa z
atamastwa
zawar
w kocu
z n
punktw
poprzedniej
prosili
mi uirod
ordynacji
pere-
kuiukow-
od
')
i.Hb SU-.
l-isly
kriila
165 (\- VI
du Koiinopolskingo
362
')
\U. Czai
')
Kulisz,
*}
lor.
ilisl
M.s.
Czart
3.^9 sir.
t!art.
i;;o).
.sli\
111.
Ijfspon'^ Koiiiccpol-^kiiiiui
wozsijpd. Hoss.
str.
.3K).
II
\uM).
389.
*L.
c.
str
.i4
I.
o.
.^ih
iL.
c.
246
HISTORJA
1'OLITYCZMA
dali).
Na
1631
poruszya umysy
sprawa elekcji, dotknita w instrukcjach sejmikowych. Kanclerz
usprawiedliwia krla, wyjaniajc,
szlachta ten punkt instrukcji
le zrozumiaa,
krl o nowej elekcji nie myli
wolnoci w niczem,
umniejsza nie chce a tylko wzywa do wopisania de modo electionis.*)
Przeciw temu wystpi Jerzy Zbaraski, kasztelan krakowski, inni
dali wyznaczenia komisji. Krl chcc zjedna szlacht dla kandydatury swego syna, zbytnio nie naciska
umierzy umysy przez
to,
potwierdzi woln elekcj'). Tymczasem krla bardzo poruszya mier y'<xo maonki Konstancji (-}- 10 VII 1631). Wpyw
ochmistrzyni Urszuli Gientjer ())Majerin), ju dotd niemay, od tej
chw lii na dworze krlewskim jeszcze bardziej zyska na przewadze.
Krl, czujc zbliajcy si koniec
mylc wci o przyszych losach
swej rodziny, zwoa do Warszawy na 11 marca 1632 sejm trzyniedzielny. Zamiary krlewskie, aby przeprowadzi nastpc na tronie
za swego ycia, spotkay si tu z odmow posw, wskazujcych,
Czesi
Wgrzy, straciwszy elekcj woln, przez to te i
ojczyst slraciyo. Nie dugo po sejmie pod upiek ochmistrzyni Urszuli umar kri')l w otoczeniu d/.ieci
senatorw (30 IV 1632), przekazujc najstarszemu synowi Wadysawowi pretensje do korony
Scliylek panowania.
sejmie
(r.
mow
szwedzkiej.
Umar majc
za
sob
45
lat
rzdw
Rzptej polskiej.
str.
Kousplla
')
Ms. Czartor.
;,66 srr.
Yol. l.g.
665.
III
2i.
Wadysaw
(16321648
IV.
r.)
Napisai
Spis rozdziaw.
wstpieniem na tion. KonwoUacja. Elf keja. Wojna z Mosiiw.
przygoGroba wojny tureckiej. IMan o'izyskania Szwecji. Sejm 1635 r.
towania do wojny. Rozejm szlunuiorfski. Midzy Francj a Habsburf^anii.
ich suspokojeniet. Spr o cla
Niedoszy projekt orderu. Bunty kozackie
sejm 16.^8 r. Jan Kaziniiorz wi/niem Francji. Prba pogodzenia ronowieriw z katolikami ((yolioiiium charitativum). Sdjusz z Francj. -- Plan
wojny tureckiej. Stosunek WJady.slawa do Kozakw wybuch buntu Chmiel-
'Przed
nickiego.
Zakoczenie.
Zygniunl Ul dzie przed mierci (v HO/IV 1632 r.), udzielajc najstarszemu synowi Wadysawowi
ojcowskiego bogosawiestwa, przekaza mu koron krlestwa szwedz-
>)
pp. prof.
')
Za cenne uwa^i
Wadysaw Zygmunt
Zygmunta Anny
*)
W. Konopczyskiemu
W.
podzik
Sobicskicmu.
urodzi}
si
(hiia
5)
\'i
159
r.
pierwszej
7.on\
Auslrjaczki.
Szelg o wsk
248
IIISIOHJA l>01,nY(;ZNA
za nastpnym
owiadczy
(26/IV)
krlewicz
podjcia
morskiej
akcji
uwag zasuiruje iakt, e krlewicz Wadysaw o ile ywo interesospraw Szwecji, o tyle trzyma si zdaa od interesw Rzptej
wa
nie bra w nich udziau, chocia jako najstarszy syn Zygmunta
by jeiio dniiiriiemanym nastpc w Polsce. Wolny czas s[)dza
sit^
zdaa od zgieku dworskiego, gonic zwierza wrd puszcz litewdegra rol nieszkodliwe
skich. Nie spotykamy ladw, by miay tu
zreszt knowania macochy na rzecz Jana Kazimierza, ') lub eby Zy<
zwaszcza ostatii, odegraj w toku dynastycznych zabieu^w, wykazuj dowodnie planowo caej tej akcji. L)/.c do odzyskania
me myla Wadysaw
Szwecji,
skiej
szwedzkiej
nie
i
to
.S/.i'l;i
;()
sU
Uozkfad llzoszy
Polska za panowania
Wadysawa
I\".
stiona 21.
)
'I
Tene:
r.
bl.'j!k
1'olska
*]
191H
J.
III.
sir.
209
2.H4).
'JOB
spra-
I'aui>
ihi.
Krajewski: Wadysaw IV
sir
jtr.
korona szwedzka
(Biblj.
warszawska.
J.
KKAJKUSKl: \VCAlV8A\V
G.
249
IV.
lickiego
Wa
<
*).
ksistwa...
czetro
niema
do popierania dynastycz-
polityki
Szwecji,
byle z
je)
rk
ks
Wadysawa
do
otrzyma
irlemherskie.
nie
midzy czonkami
''
Id^liiiciio data
rodziny
H.
korony p
azow. ktrzy
llcm.io ad
L.
-Iskiej
.--.
(J.
M.. a
lic/yli
na pomoc dworu
Polska
Odpowiedni
a.
Sr.
Ii>a2,
s k
sir. H7.
wspomnianej
u.stt>p
instrukcji brzmi:
ipgno l*oloniae
Srmo
1'rincipi
\ladi-
1)
rei
cl
'
folo
ni a e
Srmo
I* r
n c
Joanno Casimiro.
^50
HISTOKJA POLITYCZNA
wiedeskiego.
wedlutr instrukcji
Wadysawa
Henicjusza
warlo
korony
zesza do
rodu na wypadek, jeliby si plan odzyskania Szwecji nie uda.
moe.
zamiar
ten zaistnia jeszcze za c/asw Zygmunta to w porozumieniu z Wiedniem, ktrego pomoc jak przedtem tak
teraz okazaa si iluzoroli
druo:orzQdnej,
miaa
polskiej
gowy
byc zabezpieczeniem
By
uoona
gotw
skiego
nic
konkretnego tak
zaopatrzenia rodziny
by da crk w maestwo
oraz
sprawie odzy-
Wazw w
ale bez
Rzeszy.
Ce-
ksistwa wirtember-
poprze kandydatiu
wymagao
co. nie
domow
Wadysawa, ju
kadem energji
siki
cji,
dy
ktry
to
bd/.ie do odzyskania za
ukadw
sztum-
dorfskich.
Koinyokaeja. Tymczasem
Polsce,
wrd obaw
burzliwego
krla,
ogosi bezkrlewie
nego powszechnie
oznaczonym
W ady saw a,
czasie
zebrali
posowie wybrali marszakiem Koa poselskiego ks. KrzyRadziwia, hetmana polnego litewskiego. Sejm odda mu lask jednomylnie w tem przekonaniu, e bdc sam kalwinem, dziki
swej powadze, jak si cieszy u swoich wspwyznawcw, oraz wyrobieniu politycznemu, bdzie oddziaywa atrodzco na inowierc<nv. Tak si le stao w rzeczywistoci. Obrady zagai prymas, zawiadamiajc o przedsiwzityci rodkach celem zabezpieczenia graLitwie,
sztola
')
Itfsponaum
HeronisHiinoruni
fWicflMiHkit
*)
iS.
C M.
archiwum dwoni
Ynliiinina le^uiii
ca piinrla,
ail
nomitic
li)'roruin
t.
III
!<,.
L.
<|Uii('
sii|m'i-
Hciiioius
defuncli S.
cutn
(Intorregnum).
scripto...
1(332).
liegi.s
foloniae
representivit.
J. fi.
za
nic,
kanclerz
zujcych praw
KKAJKW8KI: W>AljV>A\V
201
IV.
nie
obrady.
l'o
przedoenia
slormu<j\\anie
ich
na
osobnej
wiem pragnli
zabezpieczenia
nie lylko
ko-
bo-
dotycliczasowych zdobyczy
na poparcie yczliweg:o im Wadysawa, pratrnli nowych daleko si<^ajcych ustpstw. Nie zadowalana
[lolu
relig^ijnem,
ale,
liczc
jc si dawniejsz formu, e z rnicymi si wyznaniem reliLMJnem pokj zachowywa bdziemy, dysydenci wraz z nieunitami
przedoyli sejmowi 20 punktw, domagajc si midzy innemi:
urodzenia,
wolnego wyznawania wiary ludziom wszelkiego stanu
zniesienia wszystkich wyrokw, uniwersaw, dekretw trybunalcerkwiom inowiercw za ostat
skich, wydanycli przeciw bnrom
niego panowania, ustanowienia surowych kar na gwacicieli W(jlnozboru, oraz wolci religijnej, przywrcenia zagrabionych cerkwi
inowiercw
z katolikami
spraw
sdzenia
nowych,
noci stawiania
duchownymi w wieckich sdach krajowych, bez odwoywania si
Rzymu, dopuszczenia ich do urzdw na dworze po
do nuncjusza
i
na uszczerbek
religji
katolickiej
zezwoli
nie
mog.
toku uka-
dw
jednak,
pragnc spokoju
stach
obrzdkw
cw, naruszajcych spokojnoc- publiczn. Reszt spraw do nastpnego zgromadzenia slaiMiw odoono. Z nieunitami zawarto za wstawieniem Wadysawa tymczasow umow na pimie.')
Kiedy jednak przyszo do spisania uchwa, duchowni, podpisu-
jc
akt,
>)
poczynili zastrzeenia,
Yolumiaa
leguin
t.
III
735.
252
HISIOKJA P()LlTY(V,\A
ma wicej Hbr
KOronie
chta')- a nadto
wystpi
da,
chowni
nie nabywali dbr wieckich, nie wybierali zakwest)<mowanych dziesicin, by usunito kosztowne odwoywanie si do wyro
kw w Rzymie, oraz aby .Jezuici zamknli swe szkoy w Krakowie.
Spr ten. wobec irorcej
zrcznej obrony duchownych, odoono donastpneiro sejmu elekcyjnego.
ukad('tw z inowiercami suczasie toczi^cych si spor()W
chano po-w kozackich, wojsk lvwarcianycb. elektora brandenburi
skieijd
ks
Kozakom.
kurlandzkieuo.
kt()rzy
przez swoich
wysan-
zagwarantowanie wolnoci ^ttrej greckiej wiary nieunickiej. okazay stany niemao surowoci PO"*om ich: Laurentemu 1'aszkow skieinu, Harasimowi Kozie,.
F.cdftrowi Puchowi odpowiedziano suDoroszowi K'uc/i\owskien"iu
rowo (17/\'IIl. /e jako posp(')lst wo nie mog bra('- adneuo ud/iau
w obradach publicznych a tem twardziej w elekcji krlewskiej, gdy
stanowi szlacheckiemu przynaley, zakazujc itii'
to tylko senatowi
przytem, by si wict-j o to uponnna nie wayli. Co do wolnoci
wiary, przyrzeczone) im opiek, b\li' tylko v\'ierno Rzptej a posuo przypuszczenie do elok(;|i
prosili
nik()\\
szestwo hetmanom
Przedstawicielom
zachowali.
cp
prosili,
tej
wzi
inour,
:m
czyiii('
po opuszczeniu
nie
na
o-
woli hetman<')w
czasie elek-
subie wojskowej
odpowiedziano, e. pozostajc w
dzie Kzptej.
wojsk, kwarcia-
gosowania w
suby
knilewskiej.
odmown
Uchwaliwszy
ustawy
czas
na
bc/,kr('lew'ia
do
co
bezpie-
czestwa Wfwntrzneiro
zewntrzneiro pastwa, |)oslpowania sdowetfo, oraz porzdku przy przyszej elekcji -) poleciwszy hetmai
')
krlu
waniH
Ni ciiuc
."^zliihtf;
Zyujiiiunla
'
ic / podiijf, >p
t.
V(tluniiiia l^?uin
zh. na
str.
t
I.
iIik
KilJ na
h()wii\
cli
20.9()0
1(U.'.)60
wosici
wsi.
\ll.
III
72H 741.
na
pano-
pizy|)di ]o
Zoli.
iKonftMlcracju 'gcnmalna)
Iizieic
J.
KISAJKWSKi: \V,AliY.S,AVV
li.
253
IV.
<)l)JQdie
^>bozw
rebucijnycli
bai-dzo
wsid
ju
do broni. Katolicy
Krzysztofem Radziwiliczyli 15.000 zbrojnych, dysydenci za pi-d
em zirromadzili icb 5.000. Do zaag-od/ema iironeiro sporu przyczyni si Wadysaw, ktitry tu po rozpoczciu si sejmu do W arszariij
oL,'"lneu'o
jiodniecenia
brano
sio
II
ideiirra, nie
Itowiem
mu
si do oirraniczeuia
dziao /a panowania Zyczasie pod wz<j:ldem reliirijnym prawie obojtny'), wystpujc zrcznie po stronie dysydentw, praijn w len
skanie Ironu szwedzkiesjTo. nie
wolnoci dysydentw
<:munta Sam w tym
da
1'olsce. jak
|M'zyc/.yniac
si
to
bdzie umia uszanowa ich uczucay los jeiro od L''osw szlachty zab'a. /.nosi si olwaicie z dysydentami, nie chciaw si popraw i,
iiiii
nawt'1 na jaki czas wstrzyma, co szlachta otwarcii* wa<lami
me d(i przebaczenia nazywaa.-) Dziki temu poparciu deleiraci kai(lik('>\\
dysydentw uoyli konstytucj, wo(ij do paktw, a ume.<pos('b
cia reliLTipic.
dowd Szwedom,
chwili, kiedy
')
)zii^^bIo religijna
t.
II
t.
II
str.
str.
192.
198.
krolew
it-za
ogzor-
254
HISTOltJA I*<)M1VCZNA
waniajc
pokojowi
religijnemu,
co-
wpyn
mia poprze
i,
krla angielskiego
Karola
1,
Pilnie
Franciszek
okoo swej
noci.
Okres szeciomedzielnego sejmu dobiega
zaprzysieniu
wybraa; po ostatecznem uoeniu
nastpia nominacja (1;5 Xi).
Wedug najwaniejszych artykuw pakl()vv. po raz pierwszy
swobody wolpo polsku spisanych, zobowizywa si kroi: prawa
zachowa,
dysydentami
z
nego narodu w caoci utrzyuia, pokj
sawa
krlem
pakt('w
zbrojownie Rzptej
rynsztunek zaopatrzy,
szko
rycersk zaoy,.
G.
J.
przymierza
KRAJRW8KI:
pastwami
W.AOHSAW
postroinnini
255>
IV.
dtuliowac,
pokoju
Moskw
Szweduui bez zezwolenia stanw nie zawiera, zysku z bicia monety Rzptej ustpi, wojska nie pomnaa, wojny bez wiedzy stanw
Puck umocni, cudzonie wszczyna, twierdze K'amieniec Podolski
bez
naradzenia si z seziemcom adnych urzdw nie dawa, ony
i
szwedzkiej. Szlachta, obawiajc si z teofo powodu zawika. domagaa si zrzeczenia praw do korony szwedzkiej. Rzecznikami tej
sprawy byli: Lew Sapieha, wojewoda wileski, Jakb Szczawiski,
wojewoda brzeski. Wadysaw, ulegajc naciskowi, zrzek si w tajemnicy swych dynastycznych pretensji, 2) ale w gruncie rzeczy, jak
to przyszo wykae, nie
bynajmniej ustpstwem tem si
krpowa. Tajemne cele Wadysawa potwierdza niedoceniony obi
myla
serwator
nie
moe
rozumu,
ich
szlacheckiego stanu,
zwierzy si komu.
biecw
3)
poufaych,
bo
adnemu
siebie
domownikw,
ulu-
zasiga sprawach.
Wyznaczywszy dzie 31/1 1633 r. na koronacj, zakoczy sejm
elekcyjny swoje obrady. Wolny czas zuyto na przyfrotowania do
pogrzebu krlewskiego, na gromadzenie wojsk przeciw Moskwie
na wysanie licznych poselstw do dworw zairranicznych z oznajmieniem o wyborze \Madysawa. Kiedy nadszed dzie sejmu koronacyjnego, zjechali si licznie senatorowie
posowie. Jakkolwiek
z powodu choroby Wadysaw nie mg przyby na oznaczony czas,
obrady rozpoczy si regularnie. Unia 2/11 wjecha uroczycie do
Krakowa Wadysaw, w otoczeniu duchownych panw
nadwornych chorgwi.
czasie koronacji, ktra si odbya (ril, prymas
ku wielkiemu niezadowoleniu
oburzeniu inowiercw, napomnia
krla przed otarzem, e sama religja katolicka bero w Polsce
trzyma
one krlom daje, nadto wyrazi si jeszcze, e to, co dla dobra pokoju w czasie bezkrlewia
elekcji rnowiercom dozwolono^
innych
*)
'I
Yoiuinina legum
')
t.
III
*)
t.
II
sir.
220.
*)
t.
II
str.
221.
"256
HMiOK.iA Polityczna
Nieuni
si dopiero
uspokoili
wolno
jceuro
ich
spr szlachty
reu:ul;irnych
na 2S.()00
odem
rocziym
z Jezuitami, oraz
spraw
zoy w
jce urzdy,
po. olrzyinaniu
poi)rawy monety.
darze
Nowy
krl
rozda waku-
Rzptej
ron wartoci
do pa:>iea Ossoliskie^-o, zaj si Wadysaw bardzo yrodo wojny moskiewskiej, zachcajc Kozakw.
przyLTotouaniem
Moskwy ca si w tarunili.
Wojna z .Moskw l(>i>2 - 10i>4). (ar Micha Fiedorowicz
)y do
za-
namow
praji^n, za
ojca
Filareta
[)atrjarchy
moskiewskief2:o,
>)ze-
mci s
Borysowicz Szehin
Szemj,
iSfhiii,
ma)c
za
towarzysza pi-zydaneo^o
lej przysjotowarj
wojny
.*-^kaib
by bez piendzy. broni byo nie wiele, onierz
powodu nie:eLrularneti'(j odu niezadowolony, brako artylerji. uran ca bya nienaleycie obsadzona
Dopiero na wiadomo o wiaroomnem w tarimiciu Moskwy obleniu Smoleska sejm uchwali
zbrojenie Szehin tymrzasiMu, zajwszy Drohobu Nowoirrd siewierski, obhjtf Smolesk, broniony dzielnie przez pod wojewodzego So-
nie )ya.
koliskie"jo
')
strona
poruiznika Sltnisawa
K;ijciaii
Kwiatkowski:
(jewdzkieg"o.
kt<'rzy
mimo
Wadysawa
IV
4.)
*)
Tadeusz Iorzcni:
\>/.\<-y.
wojen
wojskowooi w
Polsce,
Ii
(Wojna
j.
fJicznych niedostatkw
<;.
krajrwski:
broni
wadysaw
zaopatrzeniu
257
iv
murw
nie tylko
twierdzy,
obroni
si<;
ma
wo-
nieprzyjacielowi znaczne
straty.
rozoon naokoo w
r.
trzech
si do koca
armji, liczcej
sieczy.
kowej
tymczasem
mimo
zacitej
gb
wypraw t wroga
chodz
posiki
iKncTklopedja pnUka.
przestraszy,
moskiewskie.
Tom
V,
er.
II.
julo
Wyprawa
przekona si,
ta
wkri'lct\
ozy
nie
\\r(K*i}a.
nie
nadii.i-
17
258
III8TOKJA roi.lTYC/.NA
potkawszy nigdzie wikszych wojsk. Oczekiwana przez Szehia odsiecz Majstrukowicza, Odojewskieyro, lub Kurakina nie nadchodzia.,
podczas ufdy gd na dobre zapanowa w obozie. Wobec utraty nadziei odsieczy, jakote obawy buntu we wasnym obozie, nio pozostawao mu nic innego jak prba przebicia si lub kapitulacja.
Zapraszajc Polakw na ))rozhowor celem nawizania rokowa, sprbowa rwnoczenie przebi si przez piercie otaczajcych go wojsk
butlerowskiego puku zamiar si nie
(21/11), lecz dziki czujnoci
uda. Po czteromiesicznej obronie Szehin musia si podda; ukady
kapitulacji zakoczono 25/11 1634 r. Cay obz wraz z armatami (109),.
sprztem wojennym dosta si w rce Wadymodzierzami (7)
sawa. Pierwszego marca odbya si ceremonja zoenia chorgwi
u stp zwyciskiego krla. Resztki wiettiej armji, bo tylko 8.000
onierzy. jak przy aobie, bez bbnw, bez muzyki, z pogaszonemi
knotami, ozdobne chorgwie swoje pod nogi krla miotali. Naliczono ich 129. Szehin, wdz naczelny, Prozorowskij, Izmaiow, Biastarszyzn wojskow z koni zsiadosielskij wraz z pukownikami
koniu
siedzcym
w ziemi czoem bili. Dnia
krlem
na
szy wprzed
nastpne[ro wojsko moskiewskie, rozbrojone, jiod konwojem oddziaw polskich ku Moskwie w powrotn drog ruszyo. Car skazai
Szehina na kar mierci. Gocy moskiewscy, Garychwostw Piatyg,
i
ktrzy
prob
ukady
Tak si skoczy
gb
wiadkami
kapitulacji.
zarzdzi
prosia,
nie
bioiii
byli
wojny.
trzeci okres
Poniewa Moskwa w
8k(nvych
przybyli,
kraju. J*am
pokojowych. Wadysaw z powodu niedostatkw w obozie, zapowiedzi wojny z Turcj niepewnoci ze strony
Szwecji, okazywa rwnie skonno do ukadw. Rozpoczte w kwietniu w Szemowie rokowania dobiegy szczliwie koca w maju
Ze strony polskiej prowadzi jf kanclerz
i27i 1634 r. w l'olanowie.
rokowa
do podjcia
Zadzik
Kr/.ysztofem
Kiusi.
(Jan
t.
Moskorzowskii:
.\III.
Diarjusz
Bibl.
Ord
J.
o.
KlfAJKWSKi: W.ADY8?,AW
2f)9
IV.
wizujc si
saw
zackie.
Gro/ha Mojiiy z Turcj. Mo-k\\a. przygotowujc napad na Polsk, staraa si pozyska dla planw swych Turcj, gdzie panowa
mody, pory wozy dumny Amurat IV. Niepomny na zawarty z Polsk pokj po wyprawie chocimskioj. uleijrajc obietnicom posw moi
skiewskich odstpienia Turcji krajw nad morzem Kaspijskiein subsydjw pieninych, da si nakoni do zerwania z Polsk. Do wyburzliwego
prawy tej zachca sutana ulubieniec jego, gwatowny
nadzieji zdousposobienia sturczony Rusin Abazy, basza Widyna.
wielkich upw wezwa Abazy hord tatarsk, wojebycia sawy
modawskiego z wojskiem tureckiem, nad l)uwodi; niultaskiego
i
pomkn
ku LiTanicom R/pt^j. Latem 16o3 r. Tatarzy budziaccy, przeprawiwszy si przez Dniestr poniej Chocinna
pod wiosk RinczuL'-, dzi nieznan, z wielk szybkoci kraj
najen\
obozujcem,
okoo Kamieca
padzie
Krl.
po
wojn
kraju
/
przebiegli
Moskw
spustoszyli, a
ju
rozesza,
wielkim
wie
nim si
upem
uszli
o lym na-
do Modawji,
obron tej ciany Rzptej. Hetman, cignwszy wojsko z Baru, z Kozakami 2 500 jazdy kwarcianej dopadJ
w pociuu obozujcych nad Prutom pod Sasowym Rogiem lu zupenio ich rozgromi, upy odebra
wielu zabr;i do niewoli. Siao
si to 24 \ II 1633 r. Na wiadomc, e Abazy bas-za z lic/nemi wojnadciga, nie majc odpowiednich si, by mu
skani' ku Kamiec<i\\
nisaw(vvi Koniocpolskiemu
wyda
si
otwartem
zbrojn pod twierdz
l>itw
polu,
cign
hetman
ca
rozpor/.dzaln
warowny rozbi
000
onierza tureckiego,
obz. Tu nadcign .\bazy, prowadzc 30
15.000 hordy tatarskiej, oraz 10.000 Modawjan
Mullarzykw.
Przeciw tym siom mia Koniecpolski zaledwie 4.(U)0 wojska kwarnie/nane
cianecro. okoo fi.OOO nadwornych wojsk p.-uiw polskich
padzierniku (22) rozwin swe szyki
nam bliej siy kozackie.
i
na dourodnem
miejscu
na P(<lolu Paniowcami
przyjty na wstpie gstym ogniem kartaczowym z zasadzki. Pragnc wstpnym bojem zdoby obz pobki ze szczup jego zaog;^
Aba/y
|>od
17
260
mslOKJA POLITYCZNA
dowodzi,
wtargniciem,
rzucone na czas siy zapasowe odwrciy groce niebezpieczestwo. Woosi bili si bardzo niechtnie
a Turcy, z powodu niespodziewanego ataku na tyy obozu, niczego
nie dokazawszy pod nor z placu bitwy zeszli. Abazy kaza trbie do
przeprawiwszy si na drug stron Dniestru, stan w Moodwrotu
dawji, gdzie z wielkiemi stratami zdoby Studzienice, poczem wobec
zbliajcej si zimy cofn wojska nad Dunaj. Hetman, nie majc odpowiednich .<i, by cigjrc Abazego, skoni si, by przez poselstwo dochodzi u f^orty pogwacenia traktatu. Wadysaw wysa do Turcji
Aleksandra Trzebiskie<jo, podkomorzego lwowskiego, ktrego w drozasadzek owiadczy
dze zatrzyma Abazy. Mimo niebezpieczestw
Potocki
lecz
zaoTOzili
i,
pose Abazernu,
selstwa
tylko przed
po licznych
drogami, uzyska
zabiegach,
w kocu
firman,
lc
t. j.
listy
swego
ze
po-
do Carogrodu skrytemi
nie
mwi
Mahomeda
e Wadysaw
naley, chyba
haraczu
postpi,
pod przewodnictwem (ledeona Tryzny uchwali pospoSejmiki pokoronacyjn(^ uchwaliy ))dwoje podymncgo.
o kapitulac|i Szehina ostudzia zapa wojenny u Turkw,
licznych
a kiedy sutan dowiedzia si o grtincj postawie kraju
Persji
zaw
wojskach na granicy, zapragn pokoju, tembardziej.
grozia mu wojna.
tym celu wy.>;a do Polski Szahina Ag. Wa-
lite
lipcu (19)
ruszor\ie.
Wie
dysaw
nie
zmierzy si
lizpta.
wierzy
sowom
jjosa.
upojony
zwycistwem, piaL^^n
pksiycem.
mimo poczynionych przygotowa, wojny
z
nie
chciaa.
J. (1.
KKAJl'
W8KI
\V\I)Y8AW
261
IV.
Wprawdzie posowi odpow icdziano uroiiie, e krl si postara o trwalsz podstaw luepownej dolycticzas pr/yjaiii. lecz Koiiiecpolskieniu
nakazano w r otr nie drani, przez hniestr si nie przeprawia, nadto
izby posw. Sutan
dodano mu do rady 16 cz<nUw z senatu
myla serjo o pokoju Abazecfo zoy z dowdztwa kaza y:o udusi (23/VIII), wyznaczajc na jego miejsce umiarkowaneg-o Murtazbasz. Ukady dobiegy szybko koca, zawarto w padzierniku pokj
na nastpujcych warunkach, 'l^urcja zobowizaa si Tatarw ze stepw budziackich wyrugowa, oraz zrezygnowa z domagania si
paanek nad hniestrem,
zburzenia polskich twierdz, zameczkw
Pobka miaa powcign Kozakw od napadw na Turcj rozboMuhany miay mie wojewojw na Czarnem morzu. Modawja
dami tych. ktrych krl sutanowi poleci. Nadto zobowizano si
i
zbiegw
bracw wojennych
stosunki
sov\e
radoci,
przyj
wz;ijemnie sobie
wiadomo
o pokoju
Krl,
wyda
dotychcza-
mimo powszechnej
to jest
wego porozumienia
drog
ornego
gdyby ta akcja
,
starcia, a jelihy
i
nie
drog pokojodoprowadzia do
celu.
to
dy
')
Szpl.ngo wski: Ukady krlewicza
weni Adolfom (Kwartalnik hisioryczrw z r.
Wadysawa
1899.
1.
111.
dysydentw
sir. G83).
Oueta-
262
IIISIOKJA
co
zamian
denni,
za
strony
Wadysawa w
1V(;/>NA
l'll,l
doznali
sz -zereg-o
poparcia ze
i^-orcesfo
si
sto-
ch
rk
rk
ci
kr(')lewskiej.
*)
kanclerza
jego prze-
monego
nie
za-
zdoa jeniedba
dnak stworzy wasnego stronnictwa, na ktremby si mg oprze.
Gustaw wyZa mao troska si o to Zygmunt, podcz is gdy Karol
gnali z kraju podejrzanych o sprzyjanie praweinu krlowi Guldenstierw
.S[arw. Zebrany w Sztokholmie sejm ogosi (14/111 1634 r.)
Krystyn krlow a potomkw Zygmunta odsdzi po w ei
*)
*)
*)
Thatrum
i( !
Hir
98
Kuropeuiii
t.
III
sli-.
H8
1.
II,
ori\7.
sir.
H.
ii2.
200
I'
fc n d o rf;
Df
Krlniii .Sue-
doprowadzi do
albo
WADYSAW
KKAJEWSKi:
G.
J.
pokoju
spows/.eclineg-o
263
IV.
w chrzci jast\vie,
ronn-go, do cesarza Ferdynanda II, oliarujc swoj osob na medjatora. Tu jednak, jakkolwiek w lutym (12' odnowiono wzajemnie
przymierze, przyrzekajc sobie pomoc przeciw buntownikni', wobec
Wadysaw jako
zamiaru polubienia Kleonory wymwiono si tem,
osobicie zaangaowany nie mgby speni swego zadania bezinteresownie. Ferdynand, anagotowawszy wielkie preparamenta do wojny,
nie mile sucha o traktatach , zreszt wola si zda na krla duskieiio.
2)
heretykom,
nic nie
wan
Jerzego Wilhelma, by
ten,
dooy
pokrewiestwem
wjako
Szwecj
ze
z-
czony, wszelkich
6zv\edzkiej.
stara do
tam
sposobnoci,
przy
Ox(Mistiern.
traktujc
Wadysaw w
czuej
cao
(')
')
Kodeks
(l^-ploin.
Itopirl
t.
str.
302
(acil
contra inIMeles
unu<
(lalesi
alteri Huxiliahitur).
*)
wiczu
(wyd.
t.
List
III
IIi
str.
Wadysawa
Pamitniki do
*)
II)
str.
98.
/^bioi- l'ainictiiiko\v
Niemce-
174.
IV
sir.
213.
Pamitnikw
Ni<Mi^cewicxii
III
2H4
HI8IORJA HdLITTCZMA
dc wyczon
od regencji,
niczem krlowi
pomocn by
nie
moe^
(6)
za rada
podzielaa zdanie kanclerza.
maju (15) stan Zawadzki w Hadze. Przyjty przez Stany (18) uzyska zapewnienie, erzd poczyni starania, by w sporze dynastycznym porednictwo ici
byt) przyjte *). Poczem deputowany Hunrad prywatnie poruszy
s/wedzki*). Maoletnia krlowa o niczem nie decydowaa,
przyboczna
angrielskieg-o.
Anii^lji.
Po konferencji
posem Lenoxem,
przyj
wykazywa,
ktry
Angija,
atwo moe^
Mimo
(1U/\'11|.
ewentualnoci
maestwa Wadysawa
yw
Prowadzc
popiera.
palatynwn, przyrzek go
korespondencj,
krl
wysa
do Francji
wencji,
niderlandzkie,
kjego Kamerarjusza.
zapale
laa
'i.
w maestwo
oy W.
K. M.
*i.
tym wzgldzie yczenia nasze przedChodzio oc/y wicie o Szwecj. O ile zapiskom po-
prosi
inne
'I
(wwl.
II)
)
(wyd.
III
>tr
II)
sir.
Zawadzkiemu
zapewni
1.
III.
1'ainilnikw Niemcewicza
(.
lii.
108.
I.ist
180.
krl angielski
101.
Instruki-)U
Htr.
<lana
to
\\'lii(l)Hawa
(1(1
i\ai()la
/.ob.
t.
U. lr. 109.
/butr
l'anii<;triikii\v
NiiMncowicza
toirj
J.
Wadysawa
(i.
KHAJKWSKi: WAOYSf.AW
265-
IV.
pomocy przy odzyskaniu Szwecji, a nadto obiecywa pomoc wojskow, pienin;} wsparcie llot od strony morza,
na wypadek wojny
okaiwink" mia charakter polityczno dyProjekt maestwa
Kr/ysztof Radziwi,
nastyczny. Rnowiercy, jak Rafa Leszczyski
ustpstwa na rzecz inowierwmawiali w krla, e maestwo to
cw w Polsce przyczyni si do odzyskania Szwecji bez krwi rozWadysaw, naradzajc si nad tym projektem maeskim
lewu
w senacie, czynic zabiegi o dyspenz w Rzymie, zalubienie Elbiety uczyni zalenem od aktycznecro odzyskania Szwecji.
Sejm 1035 r. Przyifotowaiiia do wojny. (Jpywa rozejm zawarty ze Szwedami w Altmarku. Poniewa wszelkie dotychczasowe
zabieg-i Wadysawa okazay si bezowocnemi, postanowi w wojnie
szuka szczcia. Nastrj w Polsce by pokojowy, odczuwano powszechn niech do wojny, nie chciano o niej mj^^le. Mimoto Wadysaw rozpocz bardzo trudn prac, prag-nc pozyska dla swoich
o swej
').
/.
'^l.
planw
mw
najwybitniejszych
Kzplej, pod
stanu,
wysuwajc oczywicie
na
p;i'<l\v:i.
l*olonica. 1G3.
-'
Ui'ligja jfrecka*.
266
HISTORJA COLITYCZNA
kowano pokj
*),
trudnoci wobec
zagfi-
zobowizano si
zwrci. Potwierdzono rwnie pokj z Osmanami, a dla zal)ezpieczenia Turcji przed wycieczkami Kozakw, postanowiono wybudowa nad Dnieprem warowny zamek, za starostom nakazano jaknajwiksz czujno. Kozakom porczono bezpieczestwo ich religji
podniesiono liczb rejestrowych do 7000. Utwierdzono prawa akademji krakowskiej przez zamkicie szkoy jezuickiej w' Krakowie*),
Najwaniejsz spraw, dla ktrej sejm by zwoany, byy traktaty
wojna ze Szwedami. Kiedy t spraw podniesiono, okazao si, e
iii^cia
aktu elekcyjnego
ktry
Wadysaw
mia
nie
wielu stronnikw;
dy
og
by
szlachecki
zamia-
Wadysaw,
')
~w
Warszawie (3 maja).
*)
Yolunnna leguni
Kubala,
L.
Voliiiiiiti;i
Ifgiim
Moskwie
859.
III
Jerr.y
Ossoliski
III
P+l.
str.
110.
j.
sprawyw
nie
saw
267
iv.
Nadto
^).
wiedeskim,
nawiza ponownie
ktry
Wadysawa
ja
owi.idczy.
padek wojny
wiemy,
')
-)
gdtow
sprawa
ta jest
poczy si
gdy
ukoczon
jakby
Anglja na wynie
t.
II
lutym
tej
s|>ra\vie
in.strulccj.
uda
.si
Arnoldin
(Wiedeskie archiwum
str.
dworu
209.
(2
i
do Warszawy,
maj.-ic szcx-
pastwa. Polonica
16;^5 r
marz^c).
')
..
(Wiedeiisltif
archiwum
d\v
oru
pastwa
.Su-
i'o-
Wadysaw
pastwa
268
HISTOKJA P<)I.ITYt\A
W adysaw w
bliej
mie
rozoy warowny
cji,
Holandji;
panowao
ten
ostatni
bawi jednak
cha-
krla.
przekonanie,
n eurodzaju
na
adn
da
zbywao
i'ols('.
<)l;i\\iano
si rwtiit.
hy
S/W<.'ja.
nit>
nakonia
J.
Moskwy do odwetu
takich okolicznoci,
nia
wasiietro
KKAJKWSKi:
o.
WADY>AW
269
IV.
kraju,
powszechnej
przedewszystkiein
zawrze
pokj
niechci
lift)
skonno
rozejm,
do
i
je-
Wa
)>'>
zy
dy
by po Krystynie nastpi
"dny.
Wadysaw, wzgldnie
szwedzkim.
^^'
razie nieprzyjcia
tej
religji.
propozycji
jego
syn
obyczajach
mia
pierworoi
jzyku
Iladzi\Ai
tra-
wa
Wadysaw wobec
wprowadzi'). Z innego rda wiemy,
trudnoci gotw by zadowoli si choby czci Szwecji, a w osUitecznoci poprzesta na uchyleniu wydziedziczenia jego rodziny*).
Wadysaw, zmuszony w toku ukadw do ustpstw, czyni je z praw-
')
sprawie swej prywatnej zupen moc W. X. M. krl daje. Kolluycii: Januszu iadziwil/a str. 256.
K6Itozklad Rzeszy
Polska... str. 137. (Uwaga
) A. Szelgowski,
nigliclios Schreibfii an das Iloich Soliweden uiid desscii Inwohner, gcgrbrn \n
)aj
t.
II
str.
233.
270
IIISI'KJA
l'<)|
Jia
IIYCZNA
sposobno, by
je
zerwa
roz-
40
letni
l, da
deklaracj,
we
za
pokj
wieczysty
gotw
jest
krlestwa
szwedzkiego ustpi trzeciej czci Inflant si zrzec, ale bez naruszenia praw swoich do Szwecji a Rzptej do Inflantw
Ustpujc naleganiom komisarzy, czytii ostatnie wysiki, eby wszcz wojn,
kiedy Szwedzi na wolno religijn w Inflantach przyzwoli ni&
i
chcieli, nie dysputujc ruszy cae wojsko, chcf o ten punkt certow;i. Manewr si nie uda. Wadysaw musia ustpi. Rwnie
w sprawie prywatnej dynastycznej dozna niepowodzenia. Rar
dziwia oskarali polscy mowie stanu o knowania przeciw
Rzptej, oraz o konspiracj z k< misarzami szwedzkimi 2). Ku wielkiemu swemu alowi pozostawi go na Litwie, by tam ^koo wojska chod/i. l'by mu najwalniejszy obroca nie mg go zasti
').
pi
wszcz
i,
wieszeniu;*) po 26
z
latacii.
pretensjami Ho Szwecji.
jako
)()-letni starzec,
W hidysaw by
mg wystpi
znowu
opan
omal
zrozpacznny.
Kolliibaj,
')
...>.n
Kolhibaj, ycie
Janu.sza Kadziwitla,
257.
j
*j
Uege
coficlusa.
et Siiecia
J.
nie sz
WLAIiYSf.AW
Kadziwi do
udawa,
a nadto
si
271
IV.
Klnc
ojca.
wszystkich dorado w,
podpisa,
KKAlKW.sKI
Janusz
al ej e, pisze
hetmana
o.
by
/ in
s z
kanclerza,
o n y
r o z ej in
to
woli').
Wadysawa,
Nieuzasadnion bya
nadzieja
i
Francj a
llaUshiirjiami.
bynajmniej
nie
dyy
na miejsce
szpaska, acz niechtnie, godzili si na pokj generalny
kon<rresu w Kolonji. Wadysaw, nie zwaajc na obraz krla Angiji,
usiowania swe w innym
zaniecha myli polubienia Elbiety
potrafi d'Avaux
Sztumdorlie
ukadw
czasie
w
zwrci kierunku.
i
O.
zjedna pocztkowo niechtnego sobie Wady.sawa. Richelieu
Jzef, rozwizawszy Szwedom rce do dalszej wojny w Niemczech,
poslailowili w miar monoci przecign na swoj stron krla
polskiego.
grudniu (11) 1635 r. upowani krl francuski posa
i
rk
subsydja,
dajc
daa
cesarzowi,
ych
si prelen.sje krla do
ofiarowaa
*)
')
Holacjo nuiujnszw
')
')
lilly
Wadysawa
od
zobowizujc si wraz
Teki
Lukasa
11 sierpnia
ambassadeur
1GH5.
t.
II
Toki
extraor(liiuiiro
1.
II
sir.
str
196.
Lukasa
du
7. Mcmoirc du
roi.
St.
t.
II
k.
roi
90
n.
272
HI8TOR.IA
POLITYCZNA
zaleao od
Rzptej.
wojny nie
a ta
chciaa.
Formalny
krlem Francji
na zbyt wielkie
liczy
na poparcie Francji przy zawarciu pokoju ereneralneg:o, nad ktrym
spraw szwedzk, Rtak usilnie pracowa, a ktry objby take
trudnoci,
traktat z
lecz przyjazne
natrafiby
pozwalay
stosunki
Wadysawowi
Francj musia
cesarz zabiega o wzgldy Wadywnoczenie
sawa. Zgrzybiay Ferdynand umyli, pod chwilow pr/.ewag zwyprzy pomocy pienidzy hiszpaskich, przeprowacistw swej armji
dzi wybr syna swego na cesarza. Ale sprawa ta sza z wielkim
oporem; po dwakro odracza sejm, na ktry nie chcieli przyby
krl polski zamierza stara si o koelektorowie. Francja gosia,
w razie wyboru syna Ferdynanda wystpi czynron cesarsk
ne przeciw stronnikom cesarza. Obawy te skoniy Ferdynanda, e,
z
zwoujc
i
elektorw
polskiego,
krla
na
sejm
do
przyjmujc
jego
ruszy
w drog
Na
tej
cji
karcie powierza...",
przyj
tylko
nie
do Rzeszy
^).
godzi
nie
si
audjen(
esarz
nie-
jak
w
owiadczy gotowo
czasie
rk
')
IV
do
wydal
historji
A. Hirschberg.
jolskiej,
r.
(Ze.szyt
1877i.
J.
C.
KK\JK\VSKi:
WADYSr.AW
273
IV.
rok '<p siine waiunUi ni.ir/.eslwa bawicemu w RaOssoliskiemu poleci spraw t /asrai. Po odbytej z kocem padziernika (29) audjeiicji u cesarza Ossoliski wraz z O. Mabr. Trautmannsdorfem roztrzsali wagnim, biskupem wiedeskim,
ksistwa racirunki krla, ktre byy bardzo cikie, urdy
rzow
\\;i*<ii
lyzboiiie
da:
prawem dziedzicznem dla dzieci z tego maestwa urodzi si majcym, natycbmiastowego uis/.czenia posagw dwu
on Zygmunta III. Anny Konstancji, dotd niewypaconycb 100.000 flr.,
patnycb zaraz przy lubie, zwrotu znacznych sum poyczonych ceborskie;j:o
opolskiecro z
Konstancj wraz
poUkiej,
nadto
skutecznego
Cesarz,
i
zabezpieczenie si od wschodu,
cha
brat
rk
czenie spenienia
niach
domu
cesarskiego
niezdecydowanej
e Wadysaw
bya powodem,
wyszed
z roli
<5zy
')
-)
yklo(x-Jia polbka.
'I
13 luty 1637.
sl;
ib.
18
274
HISTORJA POLITYCZNA
prawa, korzyci
wieszenia broni,
poytki
tego tytuu
prze^
umow
nalenych jeszcze
Dnia 9 sierpnia odbyy si zalubiny;
reskicli,
bOO.OOO z.
krla
Jan
').
Ka-
zimierz.
Wspzawodnictwo Francji z Habsburgami skoczyo si zwycistwem ostatnich. Lecz Wadysaw, przedwczesnem ogoszeniem
zwizku z Habsburgami, popeni wielki bd; dozna te szeregu nie-
powodze
wic
tak
kraju, jak
zagranic.
Upokorzya
krla
Francja,,
krl
angiel-
ski nie
L'roczystoci
1'aiiny.
.Marji
ctwo rycerskie ku
czci
')
A.
Szelsjgo wski:
A.
8ze Jigow.sk
*)
i:
Hozklsid HzcRzy
Iozklad Ilzeszy
Zob. dodatki
P(>l.<?ka.
str. HIO.
sir.
Panny
262
o.
J.
KRAJEWSKI
wojn
WADYSAW
27:
17.
'),
lecz,
zaskoczony
t wznowi Wadysaw
by
wielkim
mistrzem.
Liczba
braci
Koronie
miaa wynosi
72,
si krl 12 najznakomitszych
kraju senatorw,
midzy innymi
Sta-
soliskiego,
wielu iimych.
1'roczyste
Wie
'i.
Cofn si te Jan Kazimierz, gdy nie otrzyma pozwolenia
krlewskiego na polubienie piknej Guldenstiern, panny z dworu krlowej. Dysydenci otwarcie tym orderem gardzili, a gowa ich, hetman
w. lit. Krzysztof Radziwi, najpierw na po.><uchaniu u krla, a poteni
w drukowanej broszur/e Rationes przeciw ka\\alerji, rozrzuconej
boi
ty.sicznych egzemplarzach
Nie
uratowa sprawy
po kraju,
Ostroroga na
niechci
krytyki,
))Respons
Wobec powszechnej
kn')!
zachwia s\*j
ba si, by op'r z jego strony nie wpyn le na
podniesion spraw ce (o czem osobno)
opraw krlowej; odtoyl
wia^).
postanowieniu,
')
Theiner: Yelera
*/
I..
Ku bil la:
Moriuiiieiit:i folonia.- et
Jerzy Onsciiiiiski
t.
sir.
103
Lithuaiii:ie
i
111
.sir.
378
u.
n.
liuboinir.ski
*)
18*
'
270
HI.Sl(KJA l'OM
wic
YU/.NA
Wyka
r^d
stpnie za
wezwanie kriowskie stano ich 15 czy nawet 30 tysicy. Dzielnoswoj (bika/.ali wiele, zyskujc pochway
podziw, szczeglnie
przepywaniem przez Dniepr z szabl w garci.
z Koniecpolskim
pod Kamiecem walczyli moojcy przeciw Abazemu, a kiedy upyrozejm ze Szwedami, stano 1500 Zaporocw pod wodz srogiego rotmistrza Woka. Obydwie wojny, tak moskiewska jak
turecka, zakoczyy si korzystnemi dla Polski traktatami w r. 1634.
Sejm 1635 r. (od 31/1 14/111), wchcc wiatu wszystkiemu owiadczy,
nieprzyjacioom ^naszym lidem pactorum dotrzyma umiemy
chceniy<, uchwali pohamowanie inkursij morski( h od wojska zaporoskiego* *). Konstytucja ta powikszya wprawdzie regestr do 7
tysicy, lecz rwnoczenie wyznaczya 100.000 zp. na zbudowanie
nad brzegiem dnieprowym zamku, ktryby zapobieg wyprawom
kozackim na morze. Tak stan Kudak') przy pierwszym porohu
ci
Kojdackim, wprost ujcia rzeki Samary, wedug planu inyniera krillielma Boauplana. Odtd nie moga przemkn si alewskiego
dna czajka, ani tratwa be/, pozwolenia komendanta Kademu kozakowi, ktryby si okaza tym zar/.dzeniom buntownikiem", grozio
wykrelenie
z regestru
kara mierci
Pierwszym komendantem
tej
mianowa
twit-rdzy
krl
M L.
')
Kubala:
Jer<ty Ossoliiiski
Yolumina leguin
111
b.')U
|)OroHkitigo).
)
M.
Dubiecki:
Kiidak.
t.
sir.
188.
J.
<;.
KRAJKWSKi: W.ADN.SAW
277
IV.
(iony z wypraw morskich Sulima zeljra towarzyszy iiaL^ym napadem wdar si do twierd/.y, zaog:^ w pie wyci, da zamordoi
wa
Mariona,
Rzptej. Za
way
zuchway
(gfrudzie 16H5
r.)
scu
SuUm
mimo wstawiennictwa
krla
wiar
przejcia na
diug-i,
inocniej
Kudaka
wpyno
na
cito, po
Na miej
zbudowany
katolick.
syfjtemu nider-
pooenie
Kozak(')W
re-
posw, wyprawionyci
instrukcji dla
r.),
e start)3towie
wyp-
dzaj towarzystwo
od
czele.
kozactwu, pobi ich po zacitej walce pod Kumejkami (16/X1I 1637 r.),
zmusi do wydania Pawluka
obieg nastpnie w Borowicy
z 4 ))hersztami.
Pojmanych kilkuset Kozakw kaza wbi na pal,
i
w ten sposb odstraszy reszt od buntw. -Po rozgromieniu band Krzima, Kukli, Skidana, Skrebecza
Dukreki rozohetman wojsko po leach zimowych na Ukrainie. Rozdraniona
szlacita postanowia
kres buntom. Sejm marcowy 1638 r.
wyda bardzo surow ordynacj. Wszelkie ich dawne iurisdykcje,
starszestwa, prerogatywy, dochody
inne decora.. teraz przez t
rebelj stracone perpetuis temporibus im od>jmujemy, chcc mie
mniemajc,
pooy
ktrych
tych,
cone
fortuna
belli
ywych
servavit,
za
w chopy obr-
')
\'oluinina leguiii
.^luzbie
llzplej
III
bdcego).
937
278
HISTORJA POMTY(;ZNA
Kozakom pod kar mierci chodzi na Zaporoe, a mieszczanom wyswyci crek za Kozakw, pod kar konliskaty majtku.
Spodziewali si prawodawcy sejmowi, e t ordynacj uda im
si Kozaczyzn opanowa
ubezwadni. Nie przebrzmiay jeszcze
echa uchwa, kiedy Ukraina znowu zapona buntem. *)
kwietniu
podnis or za Dnieprem Ostranica (Ostrzanin), ktremu z pomoc
pospieszyli Skidan, Hunia, Siekierawy, Rzepka
Putywlec. Wojska
polskie pod Potockim przypuciy (6/V 1633 r.) atak do zbuntowanych pod Hutwi, lecz, doznawszy licznych strat, cofny si do uufajc nadchodzcym posikom, zabnic dokd pocign Ostranica,
mieni walk obronn na zaczepn, dozna jednak klski. Znaczne straty
nie pozwoliy Potockiemu goni Ostranicy. Dopiero po nadejciu Jeremiego Winiowieckiego z 4.200 wyborowego wojska ruszy za uchodzcym ku Zoninowi. Tu po trzydniowej walce (14, 15 16/V1)
Ostranica, straciwszy wszelk nadziej, umkn z obozu; zastpi go
dowiadczony w boju Dymitr Tymosiewicz llunia. Prbowano uka-
dawa
i,
dw,
ale bezskutecznie,
Hunia
cofn
swoje siy
onina
do znako-
no
W
i
>) Korzon
(Deieje wojen t. II
marca po bum-in Ontninicy
Huni
i
sir.
S23
podaje
j.
magnatw
G.
279
iv.
oddawaa
zapanowa porzdek,
Starostowie
wadysaw
nie
Krajewski:
ale
dobrach
futory,
Spr z (lidaskiein o ela. Sejm 1638 r. I*rzed zawarciem rozejmu sztumdorfskiego, Szwedzi posiadali w swem rku cae niemal
pelskie wybrzee Batyckiego morza, z wyjtkiem Gdaska. Wszdzie zaprowadzili ca morskie. Sama Piawa przynosia im 500.000
talarw dociodu
Gdask, zagroony flot szwedzk
wojskiem
ldowem od strony Tczewa, musia z naoonego ca SYs*/* odst').
pi Szwedom
przez co
37i*/.
zyskali jakie
Ca, naoone przez Szwedw, mia pobiera Wadys'aw po zawarciu roiejmu przez przecig dwu lat, celem pokrycia
wydatkw wojennych, poczem m-ay by zachowane w takim stanie,
w jakim byy pr/ed wojn, cu zastrzeono osobnym artykuem. Na
tej podstawie wyszed w grudniu 1635 r. patent krlewski, nakadajcy (SYj^/o) co morskie w Gdasku, Piawie, Memlu, Windawie Libawi. Gdaszczanie jednak wykupili si sum 800.000 zp., za co
krl da im przyrzeczenie, e nowych ce wprowadza nie bdzie.
roku 1637 mijay owe dwa lata. Krl potrzebowa pienidzy. Po
powrocie Ossoliskiego z Ratyzbony wznowiono spraw ca, ktra
wystawiepodniosaby bezwtpienia powag krla, daaby
owadnicia panowania na Batyku Chodzio
nia floty wojennej
legalnie, aby przekotylko, aby akcj t przeprowadzi rozwanie
na szlacht o pyncych std korzyciach rozchwia obawy, jadochody do swej kasy prykoby krl dziaa w celach osobistych
watnej zagarn zamierza. Przed zebraniem si sejmu 1637 r.
przedstawi Ossoliski na radzie senatu korzyci, ktreby std dla
3,600.000
zp
mono
wynikny').
Rzptej
')
Talar ranat
*)
Mow t
si; 3 zJp.
podaje
L.
Kubala:
Jcizy O.'^olinski
1.
air.
150
n.
280
HISKlieJA PiiLilYCZNA
Rozd/Jelt.iM.
in.<l/.\
>l('lt:e
rulu wedhiu:
plarm
<
)ssiiIiskieiro.
nastpnego sejmu, by
stana
Wf)rz(3d
moga przej
na sejmikach.
Mimo
to
"
W
w
by
Gdasku
nakazano
opaca
zwan
zulag,
szczanie odpowiedzieli na to
posw do
cili
nie
si do
prob
krla,
Francji,
Anglji.
Rwnie
Danji,
wzmacnia
Holandji
twierdze, zwr-
hanzeatyckich
miast
Piawa' posza ladem Gdaszczan, zamykajc port; komendant ka/a wymierzy d/.iala na statek krlewski Dwr poruszy wszystkie spryny, aby upokorzy Gdask ksicia pruskiego. Zagroono skierowaniem gwnego biegu Wisy do
pr/.eniesienieni tam handlu. Edyktem z 16/X pozwoli krl
Klblga
okrtom angielskim zawija przez Piaw do Elblga stamtd sukno po caej Polsce rozwozi. Wszystko to jednak nie zmienio oporu
fJdaszczan, ktrym z pomoc przyby krl duski. Doznaws^fy przez
zamknicie portu gdaskiego straty w dochodach blisko 8O.O1O talarw, postanowi si port oswobodzi.
nocy z I na 2/XlI 8 okrtw wojennych duskich napado na 4 statki krlewskie, z ktrych
dwa dostay si w rce Duczykw, a dwa inne uratoway si ucieczk. Na drugi dzie admira duski wprowadzi 40 adownych
(krtw do portu bez adnego ca. Krl stumi swj gniew wobec
doznanej zniewagi, widzc, e si 7<emci nie moe W' kraju mwiono o tern gono, ale mao kto bra obra/ krla za obraz Rzptej,
owszem uwaano to za suszn kar za samowolne nieprawne postpowanie Zamiast na krla duskiego, sarkaa szlachta na swego
monarci. Rozgaszano,
pose krlewski Rej opowiada Salwiucesarz nako8Z0W
penomocnikowi szwedzkiemu w Hamburgu,
o pomoc.
i,
J.
w adysawa
ni
/e
Szwecj
do
KKA.IKW.Skl
(i
W .AhYS.AW
u\\;Ulac'.
me
Niivl
\\;)!jii,
281
|V.
co w
lori
^p(i>t')l)
podi-jr/ciiia
/.e
te
w wojn
maj shi
szne podstawy.
Wrd
nastroju
strzycrii sejm
\C)HS
r.
styczniu
mia
)df)ravviy
sprawo;
si(;
r>z-
wrd
sejmiki
wielkieLTO
na sejmiki,
zabezpieczya
i
zawikjiiiia
zewntr/ne.
Tajemnicze ukady z llabsburyfami, zamiar opanowania w poro/umieniu z nimi Gdaska
zabrania ce na wasny uytek, zaciL^i wojskowe bez j)ozvvolenia stanw, zimiar wprowadzenia nie
popularnegro orderu wKaw alerjid. projektowany wyjazd .lana Kazi
mierz do Iliszpanji, obawy ukrcenia wolnoci szlacieckiej, ws/.yslko to grozio burz na sejmie. Sejmiki poleciy wybranym posom
domaga si odczytania \x sprawie ce protokow rady senatu, senalus consulta, bez ktrej upowanienia krl niczego przedsiwzi
i
nie
mg,
day,
aby dochody
skarbu
a nie do
k r e
1
z ce w })y way do
eg o, wreszcie, aby
kasy Rzptej
nowego or-
krl
majestatu.
Izby poselskiej
Wikszo
gosw decydowaa.
stygalor koronny
stanu
zbrodni
wanych z
na wyrok
pozwa
miasto
Gda>k
Krl liczy
etrze-
mi.iby Wadysaw w swem rku losy Gdaewentualnej wojny. Zagroony Gdak nie zasypia jednak
ska, ce
sprawy, rozpisa listy z doczeniem drukowanych dowodw przeciw
com do wszystkich sen;itor(')w posw. l'osy[)ay si liczne pisma
ulotne, listy otwarte
prywatne.
Wrd takich okolicznoci zebra si 10/111 1638 r. walny sejm
szecioniedzielny, zainaugurowarjy kazaniem ks. Sarbiewskieg*), w kt-
kwowa.
ten sposb
')
str.
424.
282
HIITOKJA PiLITTCSNA
oy
da,
da
wa
rady senatu,
ale
jeszcze bardziej
Sejm by
i
ju
jakby zerwany.
usilne zabiegi
skimi
|)rzekntian;u.
j)od
zgodz si
na
Gdaszczanie
postarali
pozwolili
sdzi
Hi<;
J.
KKAJKWSKi:
G.
WADTS.AW
283
IV.
na sejmie 1639
1640
r.
r.,
ofiarowali
Gdaszczanie
sw
szlachty,
strony.
Jan
i
majc
Ka/iiiiierz
wie/iiieiu
Francji.
nte
zaopatrzenia
odpowiedniego
284
sie
t<
rokowa
czcycli si
o uiij
/ llalisbiiroranr!
s\\o,t;
dom*).
wdziczno
jej
Francja,
maestwa Wadysawa
wobec
Cecylj,
nietylko
z Lrniewu
na
krla,
ale
francuskiego portu Saint Tourpin. Dnia nastpnego wyjecha Jan Kazimierz konno do Marsylji
warowni
flot.
krlewicz
ka/a go aresztowa, lecz Jan Kazimierz, dowiedziawszy si o tem na czas wsiad na okrt
z por^u wyjecha.
dalszej
drogi,
z powodu ustania wiatru, zaw in do maego
citru
portu Tour de Bouc, 8 mil od Marsylji,
wysiad na ld, by zwiedzi mia^-to Martignes.
lad za nim przyszed rozkaz do komMidanta twierdzy Tour de Bouc z Marsylji, aby uj statek genueski
pizybywajc<'go tam krlewicza. Komendant de Nargou wymierzy 6 modzierzy na statek
pod grob zatopienia uwizi 8/V
Jana Kazimierza wraz z catMu otoczeniem
siln otoczy stra Po
sprawdzeniu tosamoci przez wspomnianego szpiega zakomunikowano przeratmemu krlewiczowi, e na miejsce pobytu wyznacza
si mu paac arcybisku[)i w Salon (7 mil od Msylji)
do chwili
nadejcia odpowiedzi z Parya. Pitnastego maja wyjecha Jan Kazimierz jako wizie do Salony, wrd zl)ieL!OW iska
przeklestw
ludu, ktry go jako wroga
szpiega iiszpaskiego powita. Wadza
8/\' stanie
Marsylji,
go w
')
Szfil
Kiihalu
H k
Kozkad
Kriewirz
Jati
Itze.szy
Kaiiiiiietz.
Szkice
t.
I.
.1.
francuskie
/ar/aii/y
rozg-tos-y
kraju
286
IV.
\\s/.ysll<o,
aby
zai^ranic,
\V*l>Y^A\v
G. KUAJKW.sKi:
wybrzey.
Wadysaw
olr/ynia
wiadomo t
dnem do wd badt-skicb; by przeraony zniewag, zwaszcza wobec tak habicoyo podejrzenia Wysa goca dr) krla
kardynaa,
domagajc si naprno uwolnienia brata ukarania winnyci. Kardyna Kiclielieii wiedzia, e Rz|)ta nie ujfoie si za zruenaw id/onym
i
ksiciem, sam za praun czynem tym Uftokorzy krla za jego postpowanie wobec Francji, oraz za konszachty z Austrj
posiki
przesyane cesarzowi. Sam .lan Kazimierz czu si tern uwizieniem
zarzutem bardzo upokorzonym
przygnbionym. Okaza si sabym
na duchu. Poniy si nawet wobec dworu francuskiego. Zdradzi
jednego z tych, ktry mu chcia uatwi ucieczk, byle zagodzi sur(,)W() uwizienia, ale
WCbec podejrze usiowanej
to bez colu
ucieczki przeprowadzano go czsto do innego wizienia. Czyniono
to z wielkiemi honorami, fiubernatorowie wyjedali nafirzeciw, wydawano bale, polowania, poc/.em nastpowao jes/.cze srosze wizienie
IJnemoliwiono mu wszelk komunikacj ze wiatem Krlew cz siedzia w izb:e z Konopackim spowiednikiem, znoszc zimno,
dym, niedostatek, groby
grub)astwa dozorcw. Nie pozwolono
niii z nikim si znosi, roznmw musia prowadzi gono
wyraniczem nie zagodzia losu wiuie po francusku, pod kontrol.
i
Wenecji
osoby.
tak niebezpiecznym
powodem
wano
swnjej
Kazimierz
musi si broni przed
zdeklarowanym wrogiem, przedstawiano mu,
Wadysaw,
Genui.
przyj
.an
Francja
dom
austrjacki.
pomoc
wysa
do Francji
posa Dbskiego. Kichelieu nie dopuszcza posa do audjeticji, zwie
ka pod r(')nemi pozorami, a to gwnie z powodu zjazdu krla
Wadysawa z cesarzem w Nikolsburgu (22 padziernika 1638 r.) *).
Do[)iero z
Ludwik
<lz.
praiiiic
kocem
bratu,
przywiz listy.
l(jb8 r. powrci Dbski z Francji
uwizienie nastpio za jego wiewypiera si,
si lak, jak przed caym wiatem, e Kazimierz, jAko
i
XIII nie
Tumaczy
M
czasie pobytu u wd badoiiskicli iiasipil zjazil w Nikolsburgu, hez
watiiejszego polilyoziicgo znaczenia. Zob. U. Kubala: Droji^a l^rla Wladj .ilaw a
<lo Badonu
k )n;^re- w .Nikosburg i, opisany pr^or Jakoba Sobieskiego (frzcwo
i
<inik
naukowo
literacki.
Lww
1878).
HISTOKJA rOMTYCZNA
286
wrg
galji,
dan
szych senator()W
da
zabezpieczenia od sejmu^
kontentowa si nie bdzie, gdy
krl nakaza wyjazd Gosiewstiiemu z caem jego otoczeniem. Po
drodze w Hamburgu dowiedzia si pose od przedstawiciela Francji
hr. d'Avaux, e Francja rzeczywicie nie zadowoli si asekuracj senatu, lecz dom.iga si jej od sejmu, wobec czego listownie zadat
przesania odpowiedniej uchway. Sejm. mimo niechci do Kazimierza, aprobowa odczytan asekuracj wszystkich stanw na uwolnienie krlewicza.
wie
Na
z Cisleronu
z
kamiennej
Yincennes.
wiey
szak krlewicza
w cisem
Francji.
wizieniu. Orpolski, po
Pose
mci
zoy
i w cigu
wojny
nie
')
Ev.
Waisenberg:
Sreniasimi Joiannis
Casliniri...
Carcer (lallicus.
J.
(i.
KKAJEWNKi:
WADYSAW
287
IV.
szawy, gdzie
stan w
puciwszy si pniej w podr do Rzynm, ku najniezadowoleniu krla wstpi do zakonu Jezuitw (1643 r.)
po to, by dugo w nim nie pozosta.
Trba pogodzenia rnowiercw z katolikami (ColIiMiuinin
eharitativum). Wrd zamierze krlewskich poczeste miejsce zajmuje gone w swoim czasie Colloquium charitativum, zjazd, czyli
mierza, ktry,
ywszemu
rozmowa
przyjacielska
rnowiercw
majca na
katolikami,
celu
ka
wego nuncjusza w osobie Marjusza Filonardi'e<j:o,; arcybiskupa Awinionu, ktry upornie domaga si spenienia przyrzecze. Mimo to
stosunki krla z papieem byy poprawne. Urban wstawi si we
Francji za uwizionym Janem Kazimierzem, krl za na sejmie
1638 r. wystpi przeciw Arjanom
zanikn sawne szkoy rakwskie, nadto donis papieowi, e na tym sejmie przygotowa schizmatykw do unji, ktr obiecywa doprowadzi do skutku na zanuei
rnowiercami
katolik<')w z
1)
tativuni.
L.
Kubala:
Jerzy OasolisUi
str.
263 ustgp
p.
t.
Colloi|uiinn ihuri-
-8l^
HISTUli.lA
wywon
r()I.lTVC/.NA
/naczyo
wojne^
chcieli.
miao wikszego znaczenia, gdy strotinictwo katolickie, usjrrupowane od r. 1640 okoo Ossoliskiego, nie dao si
za tiarzdzie
przeciw krlowi Lecz nuncjusz Fihmardi nie ustpi z raz ubranej
drogi
rozpocz na wasn
niebezpieczn dla pastwa agitacj
uy
rk
kraju
na
papirskim.
dvA'or/.e
papie, Urban
dziedzicznych
sprawie
krlami
nuncjusz
elekcyjnymi.
odpowiedzia
Zainterpelowany
za w
kanclerzowi szorstko,
tej
papie
a na
diczytany na radzie senatu list wywoa powszechne oburzenie. Do papiea wysano listy z podpisami wszystkich senatorw z daniem odwoania imncjusza, a przysania innenatu
pijanej s/.lachty.
samego
z.a Filonardi'ego
domw
Krl odpowiedzia na
wzbroni wszystkim przystpu
do
Domy
zhurzoiu) natychmiast.
1'omnik
stan
na oznaczo-
J. (.
nym
KKAJKWSKi:
W\IM8A\V
suchania
289
IV.
ale nie
olrzyma
po-
zapaka
zgromadzeni
w Warszawie w padzierniku 1643 r, pismo do Rzymu z ubolewaniem nad tym wypadkiem, podczas gdy kr(jl wysya
Wilna w grudniu surowy list do papiea. Stanowisko synodu, ktry stan po
stronie krlewskit*j, zaniepokoio stolic papiesk; krl zyska silniejsz podstaw dla swych planw, ktrych dzi nie[)odobna jeszcze
w zupenoci wywietli. To tylko mona stwierdzi,
musiay one
do wzmocnienia pastwa bez szkody katolicyzmu, gdy
holu
biskupi,
/.
dy
przeciwnym nie doznaby takiego poparcia ze strony duchowiestwa obozu katolickiefJTo z Ossoliskim na czele.
"W razie
pragn oddawna przeprowadzi now unj, gruntowniejbrzeskiej (ktra nie miaa zwolennikw wrd mas),
listem
Krl
sz
od
z 3 grudnia 1636
r.,
wskaza na
na wzr Moskwy. Mia
wystosowanym do schizmatykw,
wic
episkopat
schi/.matycki, bra-
ctwa
Kozacy zgodz si na paljarchat Mohiy. ktry w lym wypadku musiaby zerwa ze Wschoilem, priez co unja z papieem
sama z siebieby si wyonia. Jako pierwszy krok wprowadzenia
w y( ie tego zamiaru uwaa krl zwoanie synodu unitw, w celu
wyjanienia
uoenia warunkw nowe) unji. Schizmatycy po liwaprzystpienia do unji
kro owiadczyli metropolicie unickiemu
wspcilneiro sypod warunkiem ustanowienia patrjarchatu na Rusi
nodu z unitami.') Lecz papie dla wanych powod('tw na taki plan
i
ch
zerwaniu
si. e po odwoaniu nuncjusza
bdzie dziaa nie ogldajc si na krla.
Wskazyway na to listy, adresow.me okrom krla do rnych senagwnego ortorw, polecajce spraw unji a zapraszajco Mohi
downika sprawy si-hizmatyckiej, Kisiela, na ono Kocioa katolickiego.
Krl postanowi l>ke dziaa- nie ogldijc si na papie:. Ro/.po-
si
nie zt^rodzi
zdawao
przyjaznych stosunkw
')
Kelacje iiuncjus-zw
^.ncyklopfdjn polska
Tom V
ci.
II
II
str.
21^9.
19
290
HI8T0RJA POLITYCNA
czl od rnowiercw. Idc za rad Nigrinusei,') zdecydowa si zaprosi rnicych si w wier/.e na ))Colloquium. Synod biskupw
polskich wyda odezw do wszyskici rnowiercw w F^olsce, zapraszajc ich na dzie 10/1X 1644 r. na przyjacielsk rozmow
do Torunia.
Papiea przerazi
ten Urok
duchowiestwa, owiadczajcego si
woa,
colloquium odroczono
nim udziau
wzgld-
nie brali,*)
sprawy przez
kongregacj w. propagandy. Lecz prymas
biskupi papiea nie
usuchali. Rnowiercy, otrzymawszy prawdziwie serdeczne zaproszenie krlewskie, owiadczyli gotowo wzicia udziau w zjedzie
pod pewnemi warunkami, prosili jednak o odroczenie zapowiedzianego terminu. Krl chtnie do tej proby si przychyli
odroczy
zjazd na 28/VIII nastpnego roku (1645).
Tymczasem umar papie Urban VIII (29/VII) 1644 r. a na tronie papieskim zasiad nowoobrany (15/IX) Innocenty X, przyjaciel
Polski, a wrg rodziny
stronnikw zmarego papiea.
polityce
nie by
do rozpatrzenia
tej
apostolskiej
i"
patrjarchatu
wsplnego synodu
syj,
t.
dne
stje
j.
prawd,
unitami, co nie
ktry
mia
byo
zgo-
sporne kwe-
si dotychczasowej
roli
kierowniczej.
Powody, ktre skoniy Wadysawa do tego kroku, leay w nonim projektowana wojna
wytpienie Tatarw,
walka z Turcj, zdobycie Konstantynopola, uwolnienie grobu Ch ry-
Mylc
stusa
..
patrjarchatu
')
IJartomiej Nigrinua.
dawny zwolennik
liisly
do krla, prytnasii
nunrJusKw apostolskich
t.
II
8tr.
Ossoliskiego
284.
kalwiski
daUj 23
lipca.
Zob.
by
lialacja
J.
wysa w
swej ulegoci,
oci
ojcowskiej,
wol
t.
odpowiedzia,
WADYSAW
trop za
nim
291
IV.
(18/111
1645
r.)
zawiadomie-
dajc
swoim tajemnym
nie o
KRAJKWgKi:
(i.
projekcie,
powyej powodw
nych
zja/d
controversi8.
fidei
w
lan
poniewa wzohydza potpia Koci katoiicki. Kasztechemski rozdranionym gosem prosi kanclerza o agodniejsz
aktach,
ocen
rozwizan,
wag.
kilka dni
niezalenie od skarbi,
Ossoliski,
wyjecha
powoany pismem
'<rlew-
Torunia 22 IX, oddajc przewodnictwo wiceprezesowi Leszczyskiemu. Za nietaktowne postpowanie spotkaa nieobecnego Ossoliskiego publiczna nagana od krla, wktry z wielkiem niezadowoleniem dowiedzia si o tej zniewadzew.
skiem,
niem
publicznych
kocem
listopada
uspokojenia
chrzecijastwie.
Krl
za.
kady
tych,
po 86 posie-
ze
swojem
zda-
ktc^rzy oczekiwali
kl('ireinu
zjazd
en
przy-
292
HISTORJA POLIIYCZMA
dy
ks.
Gwizjusza, Longue\illa
drogach
stajnych
domu
austrjackieyo.
klejnotach
Kondeusza.
lub
Wadysaw by
na roz-
Przyjaciel
/a
zwizku
pienidzach, nakania do
potn
Fran-
szalonego
wobec potgi Francji
Wadysaw u/nawa,
cj
aby
pomoc
cesarza,
nadzieji,
szczcia wojennego Szwedw nie ma
D.iczyka na co przyda si moga. Wpierw jednak zalliszpanji
rki Krystyny, ktra, wyzbywszy si w tym roku
mierza
opieki, uja ster rzdw w swe rce. Przez posa prosi krl regentk, by wybadaa S/wedw, czyby nie chcieli odda mu rki
krlowej Krystyny, z zawarowanieni jego praw do korony szwedzkiej. I)"piero izdyby Szwedzi nie chcieli si zgodzi, gotw by Wato tylko
jednej z ksiniczek francuskich
dysaw stara si o
ten
przyzwizek
porczya,
Francja
gdyby
warunkiem,
tym
l)od
Rzptej.
ale
jemu
nietylko
korzy
wielk
niesie
s).
da
rk
Acta conveiitua Thoruniensia oelebrali 164-6... oraz Idea Colloquii Chari;iulh(ir ['alrc Hieronimo a 8. Hiacyntho. Cracoviae 1646 a.
')
tativi,
')
)
hi 8r.
(tamie
li.
Kubala:
Teki lajkasa
dn Hre,'y
k.
92
le
3).
II
JiT/.y
t.
III
U.
.httuier
>.ssoiJnsUi
66
16*.'))
I.
sir-,
"i').
depesza
legoi
posa
dc Pologne... sur
z
li lipca 1615
r.
J.
Wadysaw
gdy
si
293
IV.
me wyday
te
rk
ski
WADYSAW
jednak
ofiarowa
Zabiegi
KKAJKWSKi:
najwiksz ochot skwapliwoci poreSzwecj. Polecia hr. d'Avaux spraw zagai, podczas
Francja podjta
dnictwa ze
o.
SztoKliolniic.
rezultatw.
lub
ks.
flo-
Francja praco-
rk sw
clcc
na
nikotio urazi,
Ludwik Marj
Wyb')r
pad
Mont-
sama gorliwie okoo tego maestwa zabiegaa. Z polecenia krlewskiego pose Gerard Denhof zawar w Fonferrat
Nevers, ktra
tainebleau
byo
umow lubn
27/LX
uroczyste poselstwo po
1645
now
r.,
za w padzierniku
krlow
Wacawem
przy-
Leszczy-
warmiskim,
Krzysztofem Opaliskim, wojewod
poznaskim, na czele.
zebraSprzedawszy cay swj majtek krlowi Irancuskiemu
wszy 800.000 talarw w gotowizn ie, [o odbyciu uroczystoci lubnych wyjechaa z wielk pomp do Polski, pod koniec listopada,
skim, biskupem
Wyliczyom mu 4000 talarw z polecenia kardynaa, aby milcza; wstreysi jednak z otiarowaniem staej pensji, bo wiem, to to za ptaszek I'oitofoljo Ludwiki Marji t.
sir. 15.
')
maem
Kubala:
Jerzy Ossoliski,
str.
248.
')
I..
'i
sw
t.
r;k<',
je*li
M.iiji
konelablem
wielkim koniuszym
zostanie.
Listy
jej,
1'94
Hi.sroKjA i'Oi,nY<;zNA
pose krlewski Ossoliski, na posuchaniu uroczystem u papiea Urbana VIII, mwi publicznie (6 grudnia) o potrzebie zjednoczeo gotowonia si mocarstw katolickich przeciw Turcji
przodowania. Wkrtce potem, po zajciu Smoci krla do udziau
leska rozgromieniu Moskwy, nadarzya si znowu ewentualno wojny
korzystne warunki turez Turcj, lecz groba wojtiy szwedzkiej
1637 r. zanioso si na powany zatarg
ckie zapobiegy starciu.
i
Porta, do czego
par
sutanem szach
Polsk do przymierza,
nie z
H)4()
ski
r.
krl
perski
cz
sejmu
czasie
mwi
))0
podniesieniu
przez krla
Ossoli-
Krzya w.
enaleziono pray
jfijca
aresztowaniu, skomproinitowafy
i od towarzystwa, otdala
sitj
ilnvooji
obcow;iniiJ z mniszkami.
usuwajc
KRAJRWSKI:
J. G.
WADTNAW
295
IV.
nawet wyprawa Tatarw (stycze 1644 r.), rozgromionych doszcztnie pod Uciunatowom. nie przerwaa. l)opiero w roku
rozwin si w caej peni plan krucjaty. Przygoto1645 powsta
wania do wojny turecko- weneckiej (1644/45) poruszyy dawno ywione zamysy. Najazd od strony Polski, w cliwili wyltucliu wojny
wzicie Porty we dwa og-nie, by zdaniem WaTurcji z Wenecj
dysawa najstosowniejszym momentem, wrcym powodzenie. Myl
pobudzenia Rzptej do wojny, jeli nie z sam Turcj, to przynajmniej
ciszy, ktrej
zajmuje krla od
poowy
1644
zwoywania
za
do zaczepnej nie
przedstawiao trudnoci. Wadysaw nie posiada jednak potrzebnych
do tego celu rodkw. Skarb by pusty, kupcy
banki odmawiali
sejmu,
mu
osignicia wtriumfu krzy/.a nTid p(Jksiycem postanowi sign do zagranicy. Zwrci si wic najpierw do papiea
(7/IV), domagajc si kwoty 500.000 tal. Przedewszystkiem za liczy
na Wenecj jako bezporednio zagro/.on. Turcja rozpocza ju przeciw- niej kroki wojenne na Krecie (24/VT) obleniem fortu San
kredytu. Dla
Pod
po jego
wpywem
tych
sta
z jak
najmniejszym uszczerbkiem
Poniewa
ckiego.
tak
cia,
Wadysaw
HIslOKJA POI,irV(Z.NA
2y6
Luby, ') rzekomego pretendenta do korony carskiej, statemu na przes^zkodzie. Nowy car Aleksy, po niierci Michaa
skonnym, mimo tych trudnoci, do
(f 12/ VI 1645 r.), okaza si
porozumienia. Pod wpywem przeszkd odoy Wadyn>tpstvv
saw wykonanie planu na lato 1646 r., do ktrego to czasu spodziewa si zgroniadzi odpowiednie rodki przy pomocy dworw zagrasenat, bez czego
nicznycli, oraz pozyska hetmana Koniecpolskiego
wojennych.
Przygotowania
nie moro by mowy o podjciu krokw
te przypadaj na pocztek r. 1646 (od stycznia do poowy marca). Na
Nowy rok przyby niecierpliwie przez krla oczekiwany hetman.
rozwany Koniecpolski obstawa przy zniesieniu Talarw
Ostrony
w przymierzu z Moskw, celem zaboru ich posiadoci (Krym dostaby si carowi, za kraj midzy Dniestrem a Dunajem Polsce), co
szlachcica
ny
wana rnica, e popdliwy Wadysaw zamierza bez odwoywania si do szlachty, przez pchnicie Kozakw na morze, stworzy
))C-i9U8
kozack,
ale
na zrealizowanie
tej
tal.
na dywersj
3 mie-
Nuradynem
Hetman polny Potocki ruszy na rozkaz krla z pomoc, ale z powodu silnycti
mrozw musia wrci, nic nie zdziaawszy. Tymczasem w Wenecji
lepsze. Nowo
rozwin ku zdumieniu
zaszy zmiany na
1646
r.)
rk
fan
dy
rk
Kraushar: Samozwaniec
J.
F.
Luba.
J.
(1.
KKAJKWSKi:
WAKYMAW
297
IV.
czy
wa si by Rakoczy. Francja pozornie odnosia si do planu krlewskiego bard/o yczliwie a kanclerz Mazarini listownie (26/Ij zachca Dpaliskiego do popierania tej myli, ale, zasaniajc si trwa-
jc
wszcz wojn
Tatarami, zorganizowa
wypraw
na morze
do-
Okoo
20/lV
przybyli
da
18.000
zp
na
budow
czajek, oraz
dwa
przywileje, zaopatrzone
pieczci pokojow, jeden z Ufiowanieniem do zbroje, drugi podnoszcy liczb regestrowych do 12.000. Uytek wolno im byo zrobi
z tych przywilejw dopiero w chwili wybuchu wojny. By to oczywicie nie tyle samowolny, ile wprost nieleiralny krok krla. Zobowizani do tajemnicy Kozacy milczeli. Po tyme dniu 2(> kwietnia podj krcjl stanowcz decyzj rozpoczcia krokw wojennyci
w sierpniu. Sam postanowi stan na czele wojsk wykona trzy
uderzenia; jedno na Tatarw, drugie na Turcj a trzecie na morze.
Sia zbrojna wynosiaby wraz z zacinymi, ochotnikami, [)osikami
modawskiemi, multaskiemi, siedmiogrodzkiemi(?), moskiewskiemi,
i
to cyfra
wedug
HISIOIUA POLITTCIWA
298
tal.,
Hiszpanji, t. j. p miljona
papiea, ks. Tosivanii
Francji
Auslrji oczekiwa pokiedy
od
podczas
pierwszy,
rok
na
dnienie tyle od
mocy
Nie
ludziach.
majc
unikn
dopuci
tajemnicy nie
zasign, juto
e
z
ich
krl do
obawy przed
gron potg
rzdzie
Turcji, wystpili otwarcie przeciw krlowi.
oligarchji
koronnej,
Lubomirski,
gowa
Albrecht
Stanisaw
tych stan
inni.
Radziwi, Krzysztof Opaliski, Leszczyski, Jakb Sobieski
maju (31) pojawi si list wojewody krakowskiego do krla z zai
swobd naszych,
nie
zarzutem,
dzieje
naruszeniem praw
przekada nad domowe. Pod wpywem senatorw hetman nie usupokornie si wymwi, kiedy mu krl kaza pocha rozkazu
sun si z wojskiem pod Kamieniec. Niezraony niczem krl wysya (7/VI) Janusza Radziwia do hospodarw Rakoczego, za Franciszek Magni mia uda si do dworw europejskich. Rada senatu,
zebrana w obzowie (17 18/VII), owiadczya si stanowczo przedomagaa si wstrzymania nielegalnych zaciw projektowi wojny
w gniewie opuci sal, wyjecha
cigw. Krl przerwa dyskusj
do Niepoomic. Senatorowie spisali akt protestacji, z zamiarem wniesieniago do aktw grodzkich. Krl by osamotniony. Ossoliski zdradzi
go jak Judasz Chrystusac Nie pozostao krlowi nic innego, jak zwoa
sejm.
Czynic
poyczk
)
dalsze przygotowania
u krlowej
Cierm ak
zbrojenia,
kwocie 6H0.000
Plany wojny
turocltiej
sir.
zp.,
14-1.
zacign okoo
dajc
jej
2/IX
zastaw
klej-
KUAJKWSKi: Wf.AltYSr.AW
J. o.
299
IV.
lat
').
ktrej
ny zgodnie jako
da
za 6 grudnia zatwierdzi konstytucj w sprawie rozpuszczenia za<;igw. ktre pod presj senatu
braku gotwki rozeszy si w pierwszych dniach stycznia. Szlachta triumfowaa, krl zosta upokorzony.
i
Mmio
wszystko
1647 przynis
Wadysaw
powane
nie
pocztek
r.
zada
przygotowaniach hordy
nadzwyczajnych rodkw obronnych
na granicy. O tem samem donis car, wzywajc do wsplnego wyi
danych
we Woszech doday
krlowi otuchy.
Na
z gry na zbrojenia)
kowo
wypaci
trzeci
cz
tej
sumy.
Wadysaw
po
smutnem
')
Wadysaw
chwili
mierci kwota
wraz
przyj
na
ta
sie-
H 181 OK JA
30<)
POMTYCZNA
rami
ze
strony
Turkami.
hordy, by
oczekiwa go
Lecz
obecnej.
spodziewany.
syn Zyg-munt
Kazimierz, dla ktrego przysz' ci poczyni stanom znane ustpstwa
na sejmie 1646 r. Z odrtwienia w nieszczciu obudzia czujno krla
przedsiwzita na wasn
wyprawa na Tatarw (padziernik.
listopad) przez Koniecpolskiego, V\'iniowiecKiego
Krzysztofa askiego. Naleao si spodziewa odwetu w chwili, kiedy poddani sutana zabiegali o pomoc
wyzwolenie z pod jarzma. Nieznany nam
bliej ksidz grecki, jako wysannik [)atrjarchy z Konstantynopola,
pojawi si w Toruniu, [lodobno l>y auitowa za wojn.
grudniu
przybyli dwaj zakonnicy z Bugarji, Piotr Parcewicz
drugi nieznanego nazwiska, z tajn misj
upewnieniem
gotujcem si powstaniu [jrzeciw sutanowi, oraz o gotowoci hospodara modawskiego
Macieja Bcssaraby dostarczenia 4().()()0 pt)ikvv. Pod koniec 1647 r.
dniu
wyznaczonym na wyjazd
cios
(9/ \'1I1)
najmniej
zmar jedyny
rk
i-
ody
po
raz
ostatni
krla. Potocki
i
dy
KRAJKWsKi: W,AI)Y8f,AW
Dowodz
dnania
schizinatvl\')\v
ciirn
teijro
by
unitami,
zaj
Takie
niec zatariJi-om.
co
stanowisko
zabiegri
przez
ziiiiorzajce
ugody
akt
do
poje-
pooy,
ko-
go duchowiestwa a nawet
stolicy .apostolskiej.
Wadysaw
301
lV.
staw i
latach
1632
H.S
Odgryway tu rol
byo mnieniatiie. e
obronie schiznialykw, by
mie
po swojej stro-
Moskw
l\()zak(')w
wojnie
uj
wpyw
rk
Koinec[)olskiego,
zetkn si
krl
Mamy
[)ouody przypuszcza,
koju
zabezpieczenie
ny
granic
bezporednio
znov\ u
nietylko
wzgld
od
najazdu
izptej
na
Kozakami.
utrwalenii' po-
tatarskiego
wpy-
wzgld na w etake
"wntrzne stosunki Rzptei Koniecpolski powiadomi krla o wrzeniu wid Kozakw
ich tajnych zmowach z Tatarami, co dao powd do powanych obaw. Chodzio o to, by uly ich doli, nie dopuna podjcie
myli wojny
tureckiej, ale
ci
Spodziewano si lOO.OOO
ufanie
Kr(')l
si taemiiy wprawdzie,
uwielbienie dla
cel
ale
sw('j
na
si,
przeminy
dnie niewoli,
ca
HISTORJA
302
ale
f<iLlT>CZNA
rzekomych
sw wbro
si, nie
daj 3iQ nic wit^ej nie uzyska. Bunt dojrzewa. Wszak w maju jeszcze, tu po powrocie wyt^acw kozackici z Warszawy, zapewne
pod wpywenri guciych wieci o ulgacti, zaczli regestrowcy si burzy. Nowy hetman Potocki /aes^na wprawdzie na razie niebezpieczestwo, lecz nie na dugo. Krl nie wyrzek si myli wojny z pksiycem, nie ustaway porozumiewania si z Kozaczyzna. Na pocztku sierpnia 1647 r. uda si na Ukrain Ossoliski w sprawie
unji, ale take jakby na zwiady dla zbadania stanu rzeczy w'rd Kozakw, jakby dla przygotowania gruntu dla krla, ktry w odpowiedniej chwili mia z Litwy uda si do Kijowa, z czego urosa nieuzaKemeny), jakoby w tym czasadniona poijoska (podaj j Chevalier
sie doszo z Kozakami do zmowy przeciw szlachcie do przygotowai
nia
z Tatarami^
stwierdzi trudno, ale najprawdopodobniej dojrzaa w nim decyzja
wyzyskania sprzyjajcej sposobno.ci, by w imi doznawanych krzywd
stan na czele buntu. Wszak list krlewski do hetmana (24/VI
1647 r.), by nie dopuci do krzywd Kozakw od namiestnikw, bo
nie uly ich doli, ale
si dobrze ojczynie zasuguj, nietylko
Tatarami
Spisek
z
by golw pod kopogorszy.
bard/.iej
jeszcze
j
jaw,
Chmielnicki.^mu
grozia
1647.
Wyszed
jednak
na
roku
niec
mier. Nie pozostao mu nic innego jak ucieczka. Jako zbieg
w grudniu (okoo 17) na Ni z rodzin gronem najbliszych przyjaci, wykradszy przedtem Barabaszowi przechowywane listy kr'r/ebywajc na skalistym ostrowiu
lewskie ze znanemi przywilejami
Bucku, kierowa przygotowaniami, piszc rwnoczenie skargi do
krla,
hetmana
komisarza.
Staa si rzecz niepr/.ewidywana przez nikogo,
i
krla
praw
mu /a
tajemnicy
Turcj
przyLTotowane
zapewni
jej
rodki, ktre
powodzenie,
a najmniej przez
miay uatwi
posuyy
roz-
Chmielnickie-
narzd/ie do zadania Rzptej najciszych ciosw, jakich kiedykolwiek doznaa. Do p()stpki')W Chmielnickiego nie przywizywano
niiesicach styczniu
lutym nie wida,
zrazu zbyt wielkiej wagi.
aby zajcia ukraiskie wywoay nad/,wycza;ne zaniepokojenie na
dworze Powanie chory krl mao zajmowa si sprawami publiczsi zaponemi. Co najmniej do poowy kwietnia ywi nadziej,
biegnie pokojowemi rodkami, wic zadouczynieniem pewnym gwnym daniom Kozakw, oraz pozwoleniem na wypraw czarnomorsk Ustanowiono komisj do zbadania krzywd Kozakw'), ktra
Michaowski, Ksiga
G.
J.
bardzo opieszale
KKAJUW8K1:
WADYSAW
303
IV.
ministrw zabrata
Wyjechaa na Ukrain pod koniec marca, czy z pocztkiem kwietnia, kiedy byo ju zapno. Stefan Potocki zapuci si
z wojskiem koroimem w 8"b Zaporoa. Chmielnicki tymczasem nie
prnowa, w lutym czu si ju tak silnym, e spdzi z Zaporoa
puk czechryski (25/iI). Hetman postanowi dziaa. Wbrew woli
si do
pracy.
dobywszy
broni,
samym wojn zakoczy, o czem zawiadomi krla listowWadysaw, otrzymawszy list (okoo 12/l\'i, wy^'a
nie
(31 III).
nie dopuci do
rozkaz do hetmana, aby wstrzyma pochd wojska
w
syn
stan
obozie
pod
Czechryniem,
g-oniec
rozlewu krwi. Kiedy
hetmana by ju z jednym, oddziaem na Zaporo/u, a drugi, zoony
strachem
pyn
w d
ret^estrowcw
towa si oddzia
czajkami
4.000 regestrowcw,
przyszo do starcia. Z oddziau polskiego zostaa tylko garstka randziesi dni pniej (2J/\') znajreszta polega.
nych
jecw
dowa si
Chmielnicki z
potnym zastpem
Wadysaw
nie
doy
ich
ywcem
chwili
tej
na Ukrainie. Zwycizca
Korsuniem. tabor rozerwa,
wzi do niewoli (26/^ 1648 r).
pod
klski.
ugasi bunt.
Wilna do Warszawy, by std uda si na Ukrain
Po drodze zaniemg w Mereczu, gd/ie po dwutytrodniowych cierpieniach ycie zakoczy (20/V), pozostawiajc Rzpt w pomieniaci
hetmanw.
buntu, bez wojska
Zakoezeiiie. Caoksztat politycznej dziaalnoci Wadysawa
obejmuje szereg zagadnie, z ktrych na pierwszy plan wysuwa si
o d z y s k a n e Szwecji, ktra to myl przez cay prawie przecig
z
304
HISIOkJA PoLtTYCZlfA
zy
za
inne
ogromnego wysiku
spe-
na niczem.
Szukajc przyczyn niepowodzenia tych daleko sigajcych zamierze, nale/y zwrci uwag na wczesny wewntrzny stan ustrj
Rzptej. Brak zrozumienia
poczucia silnej wadzy monarszej u ogu
szlacheckiego
wielmow-oligarchw, przesadne pojcia o swobodach obywatelskich, samolubstwo
swawola magfiatw. zbytnie zai
miowanie
szerszego pogldu
na sprawy Rzptej, oraz krtkowidztwo, nie niogy
miar by
podoem do zrealizowania planw, wymagajcych skoordynowanego
pokoju, brak wyrobienia politycznego
adn
wysiku ogu
szlachty.
bd
obcej,
dynastyczn,
Rzptej.
Nie
na
wania nosi si z
mo zrcznego ukrywania v\'aciwego celu, zrodzia si nieszczekrla z jednej, a nieufno
podejrzliwo szlachty z drugiej
strony. W tem te tkwi jedna z gwnych przyczyn niepowodzenia.
Jeeli nadto zwrcimy uwag na niesfr sejmowy, bezkarne zrywanie obrad dla bardzo bahych powodw, niezaatwienie najwaniejszych spraw pastwowych w momentach krytycznych, to trudno
przypuci, by krl w takich warunkach mg co, nawet dla Rzptej
poytecznego, przedsiwzi lub dokona. Wiatach 1639 45 u yst[)ij czsto objawy,
syny koronne, co to na kadym kroku garda swe za
ojczyzny wayli, pozostawiali niezaatwione spra-
ro
cao
wy
publiczne a
dwr w ubstwie.
Pamitnym by
gnajc
knSla,
skary si
na
>>
krnbrnych
(27/111)
1645
marszaek,
r.,
e-
swawol samej
Rzpt porucza*.
dzieci
opatrznoci
obronie boskiej starania o krla
Ponadto kn')l sam z powodu wiisnych
i
sejm
a
)dw
tui
przyczynia si
dworze
oraz
Wadyiawa
paraliowa
szeregi
J.
KKAJKW8KI:
Q.
WADYSAW
305
IV.
Ludwika
p.
XIV,') lecz
wasne
tych
potrzeby,
ustawiczne pustki
odwoywanie si
o subsydja (wojna
turecka),
mierzenia krlewskie
musiay
ju w
cliwili
natury rzeczy
poczynania,
ich
teczna.
naley zwrci
Nakoniec
uwag
jeszcze na niektre
inne
ce-
chy jego charakteru, ktre rwnie przyczyniy si w wysokim stopniu do niepowodze. Jakkolwiek Wadysaw by bezsprzecznie najbardziej
odznacza si wybitn
z dzieci Zygmunta
gruntownem wyksztacaniem, to ponumo niezaprze-
utalentowanym
inteligencj, oraz
czo
atwowierno,
brak
dokadnoci
nia,
przemyleprzedewszystkiem
yruiitow
skonno
c,
]o^o doryw-
politycznych
iiclt"
1)
ej
od k
w
e-
')
Cz'riiiak;
Kncyklopedja polska
'I'.
SUnijii tiistoryczno
V. cz. U.
(Na dworze
Wadysawa
IV)
sir.
;U
n.
20
306
HI8T0KJA POLITYCZNA
wadzy monarszej
samowoli szlanarzucenia wojny ze Szwecj spowarunkach
wodowaa dotkliw porak krla w czasie ukadw sztumdorfskich;
gwatowno
ch
tych
saw
mog
Wskazwki
rda:
bibljograficzne.
a) polskie.
Poaa cytowanym w toku rozprawy malerjalnin rkopimiennym do najwaniejszych rde tego okresu nale: P. Piasecii: Chronica gostorum in
Europa singularium ad annum 1C48 (kilka wyda). rdo pierwszorzdne, pochodzce od senatora wspczesnego wiadka bezporedniego, o tendencji tntiaustrjackiej. Kronika wysza te w polskim piz( kadzie. Tumaczenia dokonar
C h rzszc ze w sk Krakw 1870. Ze wzgldu na niezupen dokadno naley
posugiwa si wydaniem aciskiem. A. lladziwil: Pamitniki (Memoriale),
w tumaczeniu polskiem przez lly szcze w sk iego, tomw 2. Pozna 1839 r.
Priekad niezupenie wierny, bdy w datach. Kkopis kompletny znajduje si
w bib). Czartoryskich w Krakowie Nr. 2356, oraz w bibljotece Ossoliskich we
Lwowie Nr. 116/7, w ktrym brak niektrych ustpw. Relacje nuncjuszw
apostolskich t. II, wyd. Hykaczewski, Borlin-Pozna 1864 r. Do najcennieji
i,
szych
nale
Acta
collouii (Jhari-
tativi
cum
Cracoviae 1640.
Dissidenlibus,
.')
sk
Owicim:
Czennak
t.
XIX)
.1.
Michaowski: Kiiga
Krakw
dziwiJIa,
1867
KKAJEWRKi: W.AD^SrAW
G.
J.
r.
V ladi slai IV
3o:
IV.
ad
litterae
Toru
stinain.
1635
r.
t.
tniki o
Koniecpolskici,
Ludwiki.
Pozna
18i9
r.
poselstwo do Pohki
165
r.
(tumaczenie
<
Pary 1839-42
polskiej.
r.
Pufendorf: De
S.
rebus
Gdask
1789
r.
1729,
Dzieo
t.
r.
wydania).
Got.
Lengnich:
Hi-
Akty
Tego:
VI.
nie
Frankfurt 1705.
Sveticii!.
(3
belli
Cosaco-Polonici.
Peszt
obce.
junoj
otnosiaszczijesia k'istorji
II
Kamiesk
Literatura:
Bohomolec:
a)
polska.
Kwiatkowski:
szawa 1823
r.
Kamieski:
1857
E.
r.
ski:
J.
t.
t.
iT.
r.
308
HISTOKJA POI-TTYCZNA
Pozna
186')
r.
K.
Szajnocha: Dwa
Warszawa
1900
r.
Wadysawa
Lww
czeskiego.
1905
r.
ujcie Wisy
wielka wojna pruska. Warszawa
krlewicza Wadysawa dysydentw z Gustawam Adol-
1904
III)
r.
Tego: Ukady
r.
1H32.
b)
rusz w sk
obca.
ukrainskaho ICozaczestwa do sojedynienia z moBkowskim h(j.'^u(laistwom. Petersburg 191B r. Pro balka kozackoho Bohdana
Chmielnickoho. Kijw 1909 r. I'. A. Kulisz: (Jtpadieuie Maorossii od Polszy
(1340-1645). Moskwa 1890 r. - Ukraiski Kozaki pany. Rus. Obozrinje t. XXXII.
Autor karci Kostomarowa za powtrzenie bajek o Chmielnickim. Tego:
Polakam. Lww 1882 r. G. Teodorowicz Karpow:
Kraszanka Rusynam
zaszczylu Bohdana Chmielnickaho. Czlionja 18.)0 r. t. I. Ocena prac Karpowa
Kulisxa o Chmiehuckim zob. Ko,rzon, Kwart, historyczny r. 1892 sir. 3i 79.
Siergiej Soo wie w: Istoria Rossii t. IX.
Fr. V. Hurter: (najlepszy znawca czasw Ferdynanda II) Frieidensbestrebungen Kaiaer F^erdinands II. Wiede 1860 r. Tego: Frankreichs Feindseligkeiten gegen das Haus Oesterreich zur Zeit Kaiser Ferdinand II. Wiede
1859 r., oraz Geschichte Kaiser Ferdinands II, t. XI Szafusa 1850 r.
N. Jorga:
Geschichte des osmanischen Reiches t. III
IV. Gotha 1910. L. Rank: Geschichte Wallensleins. Lipsk 1872 r. Tego: Die rinischen Papste, ihre Kirche
M.
II
ij
Istorja
W
i
und
ihr Staat,
t.
nischen Reiches
111.
in
Wadysaw
Konopczyski.
Wskazwki
bibijograficzne
wojennej
politycznej,
hislorjojr'alj'
rda
Kroniki
Wespazjan
Pamitniki.
Z<'.
wspczesnych
Kochowa Koohowski,
ogarn
cao
t"go
panowania
wydane
Krakowie
(Zabiey
Zmudzma) ogosi w l'oznaniu w r. 1840 E Kaizyski p. t. Histcija panowania
Jana Kazimierza przez nieznajomego autoia; drugie pcpiaw. wyd. z r. 1858.
Rudawski Wawrzyniec. Histoiiarum F^oloniae ab e.\ce<su Yladislai IV ad pacem 01ivensem (164816(0), ed. Laur. Mizler, Warszawa- Lipsk 175o, przekad
polski W. Spasowicza w Dzi-jopisach krajw } eh, 1'elersburg-Mohilew. 185&. Do
r. 1655 doprowadzi swoje Memoriale (ob. wy^ej) Albrecht Cilanisaw Kadziw i.
Wojn domow z kczaki lalary< opowiedzia rymen\ Samuel ze Skrzypny
T warci owaki (Leszno, 1649). Do typu kronik zbliaj si Nova Gigantomachia
in Monte Claro Cz,slochoviensi X. Aug. Kordeckiego. Krakw 167 (przeoy
Jzef Lepkuwski. Warszawa l^-H'. tudzie St. K o b e r zy c k e g o Ob-idio C!lari
Montis Czstoehoviensis, Gdaiisk 1659 Z innjch pisar/y s[iocECsnych zasuguj
jego pamiinik spisany podczas wojny
na uwag: \\y<iga Jan Stefan
szwedzkiej od r. 16551660, W}d. K. Wl. Wjcicki, Warszawa 1852; Jerlicz
Joarhim, Latopisiec albo Kroniczka (1620- 1673), wyd. fen>e, Warsz. 1853; J fisk Mikoaj. Paniijlnik lowarz}szu Iwkkiej chorgwi, Lwo>a 1850.
rn
wstpom
Najlepsze wydane l*aini;lnikow J. (lir. i*asku pizyiiolowa
opatizy Br. Gubrynowiez, Lwiw 1898. P.imilnik lowanysza chorgwi panktrych trzy pierwsze,
Poloniae ab obilu
Yladislai IV,
1683, 1688
1698,
Skrcit polski
ow
W.
osiowi,
1646-67, przypisany
Konnotata wypadkw 16341868. Litewskie stosunki przedstawiaj: Samuel
Gosiewski. 1664; Fibp Obu c h o wicz. Dziennik
cernej od
1868.
r.
Wier zb owski,
wyda
/A'gota l'auli,
89, wyii. J. K.
Wsawski,
domowy
Zulusk
Krakw
i,
Lww
Victor et victus
(1650 62).
wyd. M.
310
HISTOKJA PULITYCZNA
Balifki, Pamitniki hiitoryczne XVII w., Wilno 1859; Stefan Fr. Mdekza,
Ksiga paini(,'tnicza wydarze zaszlyrh na Litwie 1654-1668, wyd. WI. Se redy
ki w Script. ller. Polonicarutn, III, Krakw 1875; J. WI. Foczobut-Odlanicki, Pamitnik 16401684, objanieniami opatrzy J.
Kraszewski (Bibl.
I.
t.
III).
Owicima
1651, wyd
tego tame
XIX.
Wojnom kozackim powicili swe pira liczni kronikarze miejscowi: Litopi iadiatkago polkowiiika Grabianki, Kijw 1853; Lietopi Samowidca
Moskwa 1846, Wieliczko Samoil, Li-.topi sobylij jugo-zapadtioj Rossii, tomw
3, Kijw 1848 55, tudzie pisarze innych narodowoci: Polak-odstpca, arjanin
St.
1643
de
przez
belli
la
t.
Pary
1652:
The
travels
Arabie, translaleil by T.
Balfour, 2
(J.
Lonchn
t.
Chevalier:
of
Macarms pa-
Paul of Aleppo
of
Piotr
1660;
1895,
Hannower:
1829; Natan
in
Jawein
Mecula (Bajjno gbokie), 1648 52, I wyd. w Wenecji 1853 (przekl. niemiecki S.
Kaysrlinga, francuski D. Levyego, rosjjski S. Mandelkerna, polski dra Majera Balabana ogosi Fr. R. Ga w r os k Sprawy rzHczy ukraiskie, Lww 1914; M ronisCostini: Chronica terrae Muldavicac, wyd. E. Barwi ski, Bukareszt 1912.
Do Wojny l'fnoonej
stosunkw politycznych zachodnich najwaniejBse pomniki hislorjografji spoczesnej
Sam. Pufendorf: D-j rebus a Carolo
i,
Gu.stavo gestii
Brand.,
Elect
libri
II
VII,
wjd. Lipsk-Berlin
narodowej obejmuj
rocz^ii^l
GordoB
etc,
t.;
.Memoire.s, 2
Pary
Lhomel, Pary 1911-3.
po nne,
wjd.
1696;
1733.
Patrick,
.J.
Norymberga
t.
Ilelalions
1868;
ski,
Pozna
do wn>ku
M(del<sza
j.
2 tomy.
1844,
1667 (wyci.^g z
fraiic.
spraw
w.
Waliszewski,
.lana Sobieskiego,
Do
Polsko-franfuskie stosunki
koresp. dyplomatyczncji,
t.
1,
cz.
dziejw wewntrznych:
1889;
(Arta hist^rica
Pawiski,
t.
Krakw
1644
Kluszycki, Pisma
1880;
II), Krakw
t.
Ziemi Dobrzyskiej,
Krakw
1887;
grodzkie
ziemskie t. X.\I), Lww
1911. Zreszt nad zbiorami polskimi
()l)cymi goruju tu bogactwem matcrjiu
W}dawnirtwo pruskie: Urkiimlen uml Aktenstijcke zur Geschichte d. KurfiirRten
Friedrich Wilheims v. Brandenburg, tomy I, IV. VI, VII. VIII. IX, XII; .Moerner, Kurbrandanburgs .StaalsvertrUge 1601-1700. Berlin 1867. Die Heticlite des
i
kaiserl.
1.
L.\X,
Wiede
Fr.
Pribram, w Archiv
1887. Leltres do
Des Noyers,
se-
w. KOMOPCZYSKi:
Farges,
311
Instruclions de Pologne,
cIr
France,
IV.
t.
1,
Pary
Szilagyi Sandor, Transsilvania et bolluni boreooricntale 1648 - 58. BudaA trem a Lieuwc. Saken van Staat envorlogh... Haga 1657-71; Hrieven van .an de WiH, Haga 1723 - 7 6 t.; Correspondanct du cardinal de Mazarin,
1888.
peszt lh90.
wyd. Chcruel
d'Avenel, Pary
Bo eh m u s), Wrocaw 17636 >, i.
i
(i
Rzym
Monuments
18(>3;
apostolskich
wych
18721 n
The
ner,
Monumcnta
wyrniaj si Akty
wyd.
t.
HI.
Bz}
historiques dc Russie,
01ivensi.s,
Poloniae historica
t.
Junoj Zapalnej
XIV, Aichiw .lu^io-Zapadnoj Rossii.
t.
III,
6
4
(Akty Szwed. Gosudar. Archiwa... 1649-60), Kijw 19o8 9, tudzie Akty otnos.
ko wremiiMii wujny za Malorossiju 165k-67 lAUty izd. wilenskoju kommissieju
rosyjskich
Rossii,
t.
tomy HI
zwl.
XXMV,
Wilno
otnosiaszczijesia k istorii
Do
1909.
sto.^^unkw
cz
t.
tej
Supl. 2
epoki musi
111.
Mimo
Documente
takiej obfi-
zaglda
do rkopisw.
Oprcz Tik Naruszewicza, (Nr. 142 163i, Tek Gobiowskiego (w Bibl.
Dzifdiiszyckich we Lwowie), Tek Lu asa (w Bibl. Zakadu Narodowego Ossoliskich we Lwowie, Nr. 2973 85 300 13), Tek Rzymskich Akad. Umiejtnoci
(Nr. 75 84), Bibl. XX. Czartoryskich posiada m. in. wane przyczynki w Ms.
384-8, 3925, 398-400, (401 zbir senatusc onsiliw 1^58-1668), 402
Nr.
(pierwszorzdnej wagi rda do stosunkw ukraiskich i" do sprawy reArchiw. G/ownem Warszawskiem t. zw. Essenciale,
formy wewntrznej).
t. j. wycig
kopiariusz kniespondenrji zagranicz^nej urztniu kancler.skiego (cytowany tylko p. Kubal).
Bibl. Ord. Krasiskich w Warszawie akta do dziejw rokowa z Moskw Mss. '>8'^, 3t4 6.
li
Opracowania.
Pierwsze krytyczne przedstawienie tych czasw wedug rde gdaskich
u Lengniclia Geschichte der preussischen Lande, 17221755, t. VII, ma war-
to
nieprzedawnion; nie mona tego powiedzie o M. D. Krajewskim, ktDzieje panowania Jana Kazimierza od r. 1656 do jego abdykacji r. 1668
Warsz. 1846, 2 t., w zupenoci zastpiy monograficzne stndja pniejsze.
do pokoju oliwskiego sigaj gruntowne
barwne studja Ludwika Ku bal i:
Jerzy Ossoliski, Lww 1883, 2 tomy; Szkice historyczne, wyd. IW Warszawa
1901, 2 tomy; Wojna Moskiewska, Warsz. 1910, Wojna szwecka, Lww 1913,
Wojna Brandenburska Najazd Rakoczego, Lww 1917, Wojny duskie pokj
oliwski (w drukut. Osobie krla najwicej uwagi powici W. Czerniak: Jan
Kazimierz, prba charakterystyki. Kwart. Hist. 1889; J. K., Studja nad jego ycharakterem
Ostatnie lata ycia
ciem
K. w zbiorze Z czasw Jana Kazirego
Krakw
.1.
mierzat,
Lww
1901.
lb9H.
Wewntrzne
Szkicach
niesnaski
Sludjach historjcznychf
ol-
Elbieta Radziejowscy
(tame); Kubala: Proces Radziejowskiego, Pierwsze liberum veto (w Szkicach II).
Drugie liberuni veto (w Wojnie Mosk.).
skich
hist.
III,
czeskich monografijach
312
HI.STOKJA PUI.MY;ZNA
uwap
krytycznjcli
Gawroskiego:
u Kr. Kawity
Bohdan Chmielnicki,
selstwo Bienicwskiego,
Lww
Opracowanie tego
ukraiiHkiej
[)rzi
Jurku
F^ozna
1919.
obejmujce studja W.
Lipiskiego;
Chni-I,
licki,
i
XX
intill
seklct,
cz.
5.
Slokholm
6,
polegaj
1906,
F Carlsona w Sveiiges
historia under konungame af Pfalziska huset, t.
II 1874, 1885 (to w pierwotnem niemieckiem opracowaniu jako Geschichte Schwedens,. IV, Gotha 1855).
(jd szeciu monografji J. L. Car bom a lOm Karl X Gusafs polska krig etc.)
lepiej opracowaa swj przedmiot EUen Fries, Erik 0.\enstieina, Biogialisk
zcm,
lecz
ju
nicwyslarczajjuem przeiislawieniu
1
studie,
Stokholm
Cao
1889.
Wojny Pnocnej: H
Damus.
przyczynki:
F.
a u n^ a n
La guerre du Nord,
t,
Gdask
bis
Par\7, 1896.
188L
XII.
Droysen,
si
zajli
J.
G.
Wrocaw
1870. K.
Siedmiogrotizianie
Krakowie 1655 7,
Bibl.
WinlUopolska w czasie
Krakowska
XXXIX, Krakw 1908. J a r oc h o ws k
pierwszej wojny szwedzkiej od r. 165f) do 1657, Pozna 1864. Rosznecki St.,
Polakkerne
Danmaik 16;)9, Kopenhaga 1898; Czerniak, i*rze|)rawa Czarniec1.
i,
kiego przez
w^sp
Alseii,
de
Lipsk 18^4
M.
Gawlik,
Soowjew,
1909;
An
hiv
v. Li.<ola
188i.
fiir (isterr.
(1613
74)
Rossii,
(t.
10-18).
A.
Die .<terrei-
und
htorija
Pribram,
(1656
Darowski,
8).
Kwart.
Hist.
Trzydzieici lat
Umowy w AndruHzowie,
347-485.
Ostatnie Niedmiolecin Jana Kazimierza zbada szczegowo T. Korzon^
l)i)la
niedola .laria Sobieskiego, Krakw 1898, 3 tomy, oceniajc
nazbyt surowo czyny Ludwiki Marji, a zbyt agodnie Lubomirskiego. Walk o napraw
Szkicach
llistor.,
Petersburg 1895,
II
ol3
.1.
K. Plebaski. Jan KaMarja Gonzaga, Warszawa 18()2, oraz Comiiicntatio hislorica cle
auccessoris designandi consilio vivo Joann Casiiniro Polonoruin rege. Berlia
1855; Caermak, l'ruba naprawy Kzeczypospolilej za Jana Kazimierza, Bibl.
Warsz. 1891, I; obszerny rozbir krytyczny H. S a w c zy sk
go pi. Spiawa
lizpltej
zimierz Wazii
^^
K. 1658
reformy sejmowania za
.1
uzupenienia u W.
Jerzego 1>. w Studjach historycznych j. w.,
bomirskim W. Czermak:
Sprawa Lubomirskiego. Ateneum 1885 B; Koniec Jerzego L. w zbiorze: Z czasw Jana Kazimierza. Lww 1893.
i
Modo
Spustoszenia
ski,
Wojny
Przebudowa wsi
191t).
wieku
Kryzys monetarny:
1'lnocnej
dziedzinie go.^^podarczej
Szelgowski,
Lww 1902.
J.
Rutkow-
Polsce po wojnach
Stosunek do Szwecji
Carlson
j.
w.,
t.
II;
n'/krl('>vi('
wjjzystkich
si
^'lekcja.
pastwowych
cliwili,
.spoec/iiych
kiedy
moziia
55.
tylko
skupiei)iem
byo zatamowa
rozhnv
ckietfo.
Noniinainio sterowa
faktycznie
wojewod
kijowskim,
przywdc
314
HISTORJA POLirrCZNA
potokach krwi
dania.
Radziwia na
dya
do stumienia buntu
do zachowania na Kusi polskiego stanu posia-
caym rozdwiku
Litwie,
najfatalniejszem
dy
da
rk
litoci
z
liultajstwo,
wielk
kup wataki
25
lipca
Krzywonosa.
star
si
Pobi si
[)od
Konstantynowem
wojny te nie
nie da,
komendy wiadczy,
kozakw Koniecpolski.
Rokowa podj si
316
34.000
no
bezceime skarby.
Miaa
elekcyjnem,
fakt,
jedyny
Kzplita,
gromadzca si wwczas
wrou-^a annaty,
padzier.j
(6
yw-
na polu
z popieranym przeze na
inaczej. O koron ubiejednak
zrzdziy
elekcji kandydatem? Losy
Karol P^erdynand,
gali si krlewicze eks kardyna Jan Kazimierz
biskup wrocawski. Prbowali z nimi rywalizowa Jerzy Rakoczy,
caym
Urodowym programem
jeiro
ksi
gow
rzowi swe poparcie krlowa wdowa, Ludwika Alarja. Odkd za kandydatem Ossoliskietro sta si rycerski eks kardyna, partja wojenna
Winiowieckiego musiaa stawa przy pokojowo nastrojonym, po-
Karol
r/nowiercy
Ferdynand. Ale po mierci Jerzego Rakoczego
tudzie inni jogo klienci dali si pozyska kanclerzowi; przedtem
jeszcze przylgnli do stron ni(;twa Kazimierzowego uciekinierzy z pod
TMIawiec, nastraszeni o swj los w razie zwycistwa Winiowieckiego.
Inni, pod wraeniem zej wieci o obleniu Lwowa przez Chmielnickiego, o wyciciu przez czer Brzecia Litewskiego, ujrzeli jedyne
zbawienie w krlu wojowniku, a jeszcze inni gosowali za Janem
Kazimierzem, poniewa tro zaleca listem pisanym ju z pod Zamo(11 pad/..)
cia hetman
i
kozacki.
zawar ugod
14 listopada
bratem, a
Jana Kazimierza
krlem polskim.
Zlara/. Zborw. Pierwsze kroki noweij^o monarchy Ossoliski
skierowa ku ugodzie z Chmielnickim. Podstaw porozumienia miao
by V yjcie kozakw z pod wadzy sejmu, przywrcenie im daw-
316
HI8TORJA POI.lTYCrNA
zadouczynienie osobistym arnbicjonn lub najzaporoskietro. Czy program ten mia realne
podstawy? Sdzc z caego postpowania Chmielnickiego
nie. Naczelnik buntu od pocztku prowadzi na wszystkie strony gr dyplomatyczn krt
dwulicow,
a desperack, jak czowiek,
przywilejw
iiych
mitnociom hetmana
mia
ktry nie
ma
nic
do stracenia, a czuje za
sob moc
rozszalaego
y-
si.
to
sawa IV
pt)
dyzunja, omielona
pierwszych sukce.-ach
towalic, a
plebi
to wsie wszy.<cy
ratio,
przez
Wady-
czasw tamtego
w umyle
(iiav\et
chopi
takiego
kowie,
byli
chop Krzywonos
itp,
/,
czyy
si
317
wieckich, Mrozowickich, \\'\80czanw, Wereszczakw, Aksakw, TryZ czasem (1650) stan po stronie Cliniielnickieg:(j zamoni,
polskich
owieceni
skiej,
by od pocztku Stan.
pukownik kijowski. Od rozumnej polityki polte nd uasiiych si twrczych spoeczestwa
Miciia Krzyczewski,
niemniej
ale
ruskiego zaleao
interesw
poj
socjalnych,
polityczny,
miaa jedn
i, jedneero wroga w
nit-naw
te wyznawaa jedyn
dopiero
po
polityk
sta-iowczej
pr(')bie
si
zwyciania
sadzania na pal:
staaby si jaka ugoda.
nieuleczalny optymista Kisiel,
i
moliw
pjsw
stencji
^lkady
tyczny
i
Halicz.
rzuci
\\()ioskich,
tureckich,
odepchn
siedmioorrodzkich.
senacie, o dygni-
tarstwa
pk
318
HI8I0KJA FOLlTVCi4NA
O
szawie.
100.000 tatarw
tycodiii
pooeniu
strasziiem
Kanclerz
Kisiel
oblecw
Islam
{'rzez
sze
zapowiadali,
Gireja.
krl
jest
czem boskiem
oczach
wezwano
cz
pospolitego ruszenia;
15 sierpnia,
na presj
tumw
szlacheckich,
Stryp, krl da si
tatarw. Dziki przytomnoci od-
przeprawy
przez
tal. okupu
rewersaem uzna
40.000
Osobnym
rozszerzy
tytu hetmaski Chmielnickiego
Dniestrem oraz na Zarejestr do 40.000 z lokacj midzy Usz
dnieprzu. Nadto deklaracja aski zapewniaa wojsku zaporoskiemu
zwrot swobd
przywilejw, a szlachcie powrt do majtkw, zamkw, dzieraw itd., wydalaa z Ukrainy ydw jezuitw, dopuszczaa
metropolit do senatu; wojewdztwa kijowskie, bracawskie czernichow.skie obiecano dyzunilom, spraw unji odesano na sejm.
Kwcstja ukraiska na tle sprawy wschodniej. IMiad zborowski
uczyni bana mzjenu midzy rzdem polskim
jego poddanymi;
przez to stanowi on wany zysk dla Chmielnickiego, zwycistwo
dla polityki turecko-tatarskiej. Ossoliski czu to dobrze, chocia
przedstawia wiatu bitw z d, If) sit-rpnia. jako triuml Jana' Kazimi(?rza. Trzeba byo zatroi do reszty ran ukraisk, odcign
kozakw od ordy
z ich pomoc szuka odwetu na bi.surnianach.
Knti odziedziczy po bracie zapa do wielkiej krucjaty. Moment
o lyli l)y dogodny,
Porta Otomaska za inaolelnioci Mahometa I\' ulegaa czstym rozterkom przewrotom paacowym: walczyy ze sob dwie walidy, matka
babka sutana, wezyr strca
wezyra, burzyo si wojsko, a ludy chrzecijaskie, korzystajc z tego,
krl
319
przygotowyway powstanie. Jeszcze w r. 1650 Jan Kazimierz przyjm^uat poselstwo od spiskowcw buLrarskicli
mullaskici, energicznie popierane przez Wenecj. Porta, niezdolna do napaci, staraa si przynajmniej paraliowa siy polskie zapomoc ligi kozacko-tatarskiej. W tem pooeniu Cimielnicki dziaa jako narzdzie
i
islamu,
z
byy
Ale to
pozory. Sejm,
zwoany
na 22 listopada 1649
r..
raty-
choby
chcia,
nie
mg
zredukowa
rejestru
On zreszt myla
Zawidszy si
staoci dzikiego upiecy Gireja. szuka znw protekcji u samej Porty, znalaz j. Latem roku 165(J przyby do Czehrynia pose
sutana Mahometa IV z propozycj tronu modawskiego, jeeli
Chmielnicki podda si Turcji. Hetman bez wahania przysig na
wierno (2 sierpnia), za co otrzyma w padzierniku kaftan, tytu
ksicia
stra Porty Ottomaskiej wraz z obietnic posikw tureckich, tatarskich
wooskich przeciwko Polsce. Modawji na razie
nie dosta, ale spustoszy
dwukrotnie jeszcze w tyme roku.
raz na
Ossoliski
umar
Byo
to
9 sierpnia
socjalnej.
320
HISIOKJA POLirycZNA
korzy
cywilizacji
jeszcze
okazaa si
europejskiej,
Polska.
ktrej
szacem w
Han, przeraony
tej
mnogoci
chwili
raz
tatarskich
CL
spraw
intryganta podkanclerzego
')
prosili
znie
elusus)
tej rady Adam Kisiel wojewoda kijowski ksztatnie by exkozackie wygubi<''i. Hjjd co bd. njachjawelici nie postawili na
(dlaczego od
i
flwojm.
imi
321
zdy
Wze
zada
te
n*ykpedja p*Uka
T. V, ci.
II
-J]
322
HISTORJA POLITYCZNA
przenie si na
tron
gow
uwieczyy si porozumieniem na radzie senatu w Warkocu maja). Posiki polskie ruszyy pod Suczaw, a gwna
kwietnia),
szawie (w
armja,
groc
ugod, potwierdzajc
pakt Zborowski,
przypuszczalnie te opacon sutym upominkiem
dla hana. Na dt)miar zego ziemio polsko-ruskie, zdawaoby si, bezIf)
tatarscy spisali
mo
i.*Pisk
walk polsUo-kozackich
stroiK;
l)(v,
Krl
ciko
nawiedzone
po Lublin, Za-
upywa
pojednania.
^\\^l'
Ju
panowania Jana
urodzi si on na lekarza swych tragicz-
wobec kraju.
pierwszo
lata
nie
Kazimierza okazay,
nie powikanych czasw. Kandydat, ktry wspina si do tronu przez
325
bezprawne
ustpstw na
obietnice
rzecz
BrandenburL''ji,
Gdaska,
myl
zmienny w najwyszym
kapryny
dumy, to znw zt^ryziony pesymizmem,
stopniu, raz peen fantazji
czsto wzt^fldem Polakw nietaktowny
religijny
a niemoralny,
on czem chwyci za serce poddanych.
nie
mia
wprost wyzywajcy,
Za modu nauczy si gardzi zasadami polskietro rzdu; wzdycha
do wikszej wJadzy, czu si dynast w klatce, winiem wrd
brak wytrwaoci,
wasnego narodu. onie ulega raczej przez lk
ni pri^ez mio. Ona wyzyskiwaa swj wpyw zrazu dla prywatnego zysku, potem coraz wicej dla zaspokojenia ambicyj politycznych. Uprawiaa na szerok skal sprzeda urzdw; od nowomia
nowanych senatorw braa rewersy, e na pierwsze danie zrezya bez
staei>-o
celu
polityce,
gnuj
zbrojna
rachub
uywa
tw krwi retmaskiej,
yy
21"
324
MiSTOKjA
i'0..iry(;zNA
Spytka Lig-z (1635, 1637), a potem (1647) przez miecznika koronnego Jab()no\vskieg:o, ale skromne prodki, ktre doradza wspomniany Opaliski w Rozmowie plebana
ziemianinem, wydanej
w r. 1641: aby nie udusi wolnoci zbytecznem ciskaniem i pieszczotami, radzi tam autor szuka zotego rodka midzy niewol
swawol, a w tym celu obostrzy regulamin izby poselskiej, uniewani protestacje przeciwko doszym ju uchwaom, kara warchow sejmowych, usuwa z izby arbitrw, a poniewa to wszystko
mogo si okaza bczskutecznem, golw jest Opaliski krlowi rai
z.
|)rzypadkowo
wedug porzdku
dobierany
krzese,
ze
zmian
co
kwarta.
skarbie rozwinity do ostatecznoci system decentralizacji
zostawia autonomj finansow sejmikom, zamienia uchway podatkowe sejmu w dobrowoln skadk wojewdztw. V\'ojsko oywione
wietn tradycj bojow, ale podminowane duchem rokoszu, zdemoralizowane wspomnieniem konfederacji 1612
nie
r.
Dyplomacja naro-
Trzydziestoletniej przez
dug szko
w
partnerom zachodnim
wyzy-
zaraony nietolerancj, a niezdolny do wysnusilnej myli pastwowej. Twrczo konstytucyjna .sabnie, horyzont obywatelski si zacienia.
Publicystyka coraz jaowsza. Wyrazem panujcej opinji staje si ju
nie Opaliski, nie moralista Starowolski, ale jaki tpy Lemka, czy
Siemek, chwalca prawie boskiego rozumu tumw. Brak racjonalnego uzasadnieiiia wyznawanych idei, brak oparcia ich o dowiadI)uch publiczny
cia z
przekona
rei
gijno-spoecznych
wspycia
rwno
politycznych,
16f)2- 4)
wpywy
jak
egoistycznej magnaterji.
Swary krlorit. Czasy Jana Kazimierza ujrzay pora pierwszy llzeczpos[)olit podzielon na kompleksy terytorjalne, zostajce
pod bezspornym protektoratem wybujaych oligarchw, albo bdce
przedmiotem
WHjkrt/.ych
ieli
lalyfundn')W,
Koniecpolskich
tych rodw,
rywalizacji.
legy
ziemiach
wielk orzdy
foil
ciosami
zwaizc/.a po mierci
ruskich,
na terenie
naj-
Winiowieckich, Zasawskich,
rewolucji
chopskiej
d/.ielnego .laremy
polityka
(20 sierpnia
325
musiaa si zsolidaryzowa
1651),
interesem
of^lno-
narodowym.
Jerzy
Lubomirski,
trzs
Maopolski
nie
gow
ksi
sob
dumny
katolick
rwiioway
wrogw, wspaniay
stras/.ny dla
przedsibiorczy,
botycznie
mciwy,
reszt rodu,
przewaa
kn^dyt
Sapiehw,
Wincentego Gosiewskiego.
k'rla
jego detronizacji, a na
stara si go
ra/.ie
dla klientw,
nie-
Pacw,
cierpia,
podskarbiego
wytrwale do
dy
zakasowa
obezwadni.
ju
rony
Janowi Kazimierzowi w pierwszem siedmioleciu rzdw, a przyczyniay si do zamieszania inne niesnaski. Hieronim Radziejowsk', podkanclerzy koronny, sprytny a zoliwy parwenjusz, wyrosy z aski
nieboszczyka krla, pokci si z ledwo zalubion on, Klbiet
Suszczank, 1 mo voto Kazanowsk. Podkanclerzyna szukaa opieki
sprbowa przemoc ode
(i nietylko opieki) u krla. Zazdrosny
bra zamek Kazanowskich. Odparty, skazany prze/, sd marszaka
(Lubomirskiego) na banicj (20 stycznia 1H52). osign w trybunale
piotrkowskim bezprawny dekret, kasujcy tamten wynik, pod oson
kasztelana krakowskiego, ks Dominika Zasawskieiro, uszed za trranic.
Echa sprawy Radziejowskiego, c/.nie z intryg Radziwia, zamciy sejm styczniowy t. r. Stronnik ks. Janusza, Siciski, pose
trocki, naladujc przykad Lubomirskiego z roku 1H39, sprzeciwi
si ostatniego dnia (9 marca) prolontracie posiedze. Wikszo izby
z marszakiem Andrzejem Maksymiijanem Fredr potpia zrywacza
ale
uznaa
wano
jego protestu.
Po dwch
326
HISIORJA POLITYCZNA
wia,
Opaliskiecro, Lubomirskiego
Ch
pr/.ewanie
mogy si
(i
327
udao si
Moskali,
Spotka
dzielnie
rajtarj.
Drucz
sierpnia,
ca
ni
i,
ofn
B.
jego
Udzia
Polski
upywem
HierOKJA HOMTYCZNA
328
spadkobiercy
wyj
bahym
pretekstem;
licie
ruszy
pole.
silnego oporu
I'lan
zapowiada,
resztek Litwy,
ten sposb,
aby
podci w
narodzie
polskim
329
w. KuHOPOZYMHKi:
Polski 25 lipca
ruszenie
droar
godnego
17.000
ch
berga.
Zjednoczonej
sile
szwedzkiej,
liczcej
32.000 najbitniejszego
zakomionej^o w Wojnie Trzydziestoletniej, nie byo czego przeciwstawi. Daremnie zwoywa Jan
Kazimierz pospolite ruszenia sieradzkie, czyckie, kujawskie dalsze.
Jedne poddaway si zaraz, drugie cofay si po pierwszem skrzy-
330
HISTORJA POLITYCZNA
owaniu
Krlowa
szabel.
w tyme
pocignli
z ni przepada ostatnia
Albowiem Chmielnicki z Buturlinem, od pocztku
wrzenia trzymajc w obleniu Lww, rozbili 29 t m. ostatki wojska Rewery Potockiego. Wwczas, 19 padziernika, Czarniecki odda
Krakw Szwedom odszed w stron lska, nie przeczuwajc, e
jednoczenie Krzysztof Grodzicki wyzyska niech Chmielnickiego do
Buturlina z powoaniem si na pozorny protektorat Karola Gustawa
nad ca Polsk potrali obroni Lww.
Doszo do tego, e w chwili zwinicia oblenia Lwowa (7 listop.),
kiedy Moskwa
kozacy, spaliwszy Lublin, cofali si na wschd, caa
nieledwie Polska wypara si prawowitego monarchy. Ucieczka krla
wszystkim rozwizywaa rce. Deklamowano jeszcze o wolnoci, zakadano salwy
warunki, ale wszdzie przyjmowano maodusznie
protekcj Karola Gustawa. Pod Krakowem przysigli mu wierno
kwarciani Koniecpolskiego (26 padziernikaj, pod Korczynem Potocki ze swojem wojskiem. Ze wszystkich wojewdztw wedug na-
skiego
nadzieja odsieczy.
no
ma r
ifi
Bal
i.
samego Karola
Polakw.
w postpowaniu
Nar.')d.
uwiedziony
ze szlacht,
odstrczay
podstpn robot
ode
serca
niezadowolonych
33 L
zatskni
z krla magnatw, prdko poaowa swej maodusznoci
do wygnanego monarchy. Niech tylko padnie liaso, niech zahynie
lepsza perspektywa w stosunkach midzynarodowych, a zewszd
niepodlego,
zerwie si szlachta do walki o wiar
na Litwie pod bokiem Radziwiw ruch
Wielkopolsce
powstaczy nie ustawa waciwie ani na chwil. Tam, w okolicy
Wschowy Kociana Krzysztof egocki, starosta babimojski, wypowiedzia najedcom nieubagan walk partyzanck; tutaj, na Podi
lasiu
przez krla
i
na Litwie
powiceniem
tecznie,
nka
w
skona tam
wielki
zdrajca
wrd
Radziwiw
tak sku-
Tykocinie. 31 grudnia
mk
strasznych
duszy
ciaa;
mier
"W
konfedi^racj
(21 grudnia).
Opola 15
Wszdzie
listopada,
a wzywajcy wszystkich Polakw bez wzgldu na stan do samorzutnego odporu Ale najczystsze, najdoiioniejsze haso do walki
daa caemu narodowi Jasna Gra. Dzielny, natchniony przeor Pauli-
jej
kraj,
jak
ogniste
wici,
niecc
nia. Oboje
rozja-
przed
332
HiSTOuJA
P()i-rrv;zNA
Polakom zagrozi najsroszym gniewem* jeeli nie wrc do posuszestwa. Skutek nie zawid. Z jednej strony Jan Kazimierz 18
grudnia wyruszy z powrotem do Polski, 'z drugiej, uprzedzajc
Lanckoroski zawizali 29 t. m. patrjonadejcie krla. Potocki
tvczn konfederacj wojskowo szlacheck w Tyszowcach, ktra w caym kraju rozpisaa pospolite ruszenie, pobr regimentw anowycti
i
wybracw.
Losy Prus Krlewskich. Jeeli Karol Gustaw przez obudn proWisy. Pregoy Niemna,
tekcj torowa sobie droL^ do podboju
kurtirst brandenburski umia te pod pozorami opieki przygoto
towywa sobie zabory. We wrzeniu r. 1655 zaproponowa on osobicie w Gdasku pomoc na obron prowincji [truskiej pod warunkiem obsadzenia Elblga Torunia. Miasta pruskie, zgadujc nastpstwa takiej obrony, day mu zuodn odpraw. Mniej przenikliwa
szlachta zawara z F^ryderykiem Wilhelmem rod/.aj przymierza odrazem wzite
pornego (w Rysku 12 listopada). Niema co wtpi,
przewyst^irczyyby
krlewsko
pruskich
siy elektora, miast stanw
do czasu, kiedy oglny ruch narodowy przyjdzie
ciw Szwedom,
wojewdztwom nadmorskim z pomoc. Rrak zgody atwo zrozu-
uj
kocu
listopada
opr,
rnych
stron
na
uderzyli
prowincj
stawa si
lennikiem szwedzkim. Zdobycie Prus zaspokoio chwilowo apetyt
wojna
szwedzkich anek.sjonistw, gdy stanowio rodzaj rkojmi,
im si opaci. Z czasem wyjd na jaw ujemne skutki tego podboju:
mocarstwa morskie, Holandja Danja p crwsza ywiona przewanie
armji z lennika polskiego
zyski celtie,
polskim zboem, druga zazdrosna o swoje wpywy
Szwedom
przeciw
Prus wystpi
wanie z powodu Gdaska
w ol)rc)nie zairroonej rwnowatfi na Halyku.
mier(Czarniecki m walce z Karolem Uustawciii. wLudzio
mwi Gzarniecki wrogom podtelni a Rzeczpospolita wieczna
czas obrony Kiakowa A ksidz, Starowolski na dumne sowa Karola
Gustawa, wyrzeczone przy ogldzinach sarkofatru Lokietkowego,
i
Jan
Kazimierz
yariabilis.
nit'*
wrc.i,
Deus mi rab
drugi Odnowiciel,
da jiamitn odpowied: TN r
wraca
lis.
('ud
Jan Kazimierz
u na
w. KUMOPC/.Y.NSKi:
333
uwieczya
zu[>i'nym
triumfem.
Szwed
[)okusi
si
Zamo,
ale
marszu na Lww, jakby pr/.eczuwajc niebezpieczestwo. skr pod Jarosaw Przemyl, tracc mnstwo onierza
w walkacb partyzanckich z Polakami gubic wracaj.jce do obowizku chorirwie kwarciane Koniecpolskiego, Sobieskiego
Jana
daremnie; potem
Sapiehy.
dziwille
cionego
i.icego
wodza.
Czarniecki
Zato
na odsiecz
krlowi
znis pod
Wark
(5
kwietnia),
generalissimusa szwedzkiego,
ks.
Jana
Adolfa.
Odzyskanie stolicy.
gwnie do
Odtd
Wielkojiolski.
dziaania
wojenne
przenosz
si
ra-
chuby dyplomatyczne dworu na wierno kurfirsta (ktremu oliaroWcUio nawet nastpstwo po Janie Kazimierzu), tudzie na yczliwo
kozakw, ale nie zawid obudzony patrjotyzm narodu, religijnem
po Czstochowie owiany tchnieniem. Dajc wyraz temu powszechnemu uc/uciu, kr')l we Lwi>wie ogosi Matk Bosk patronk Krlou korony Polskiejc lubowa w imieniu narodu, e, jeli zwyciy wroga, to szerzy bdzie jej kult wszyslkiemi siami, a wyzwolenia ojc/yziiy postara si dokona bez uciemienia poddastwa.
i
Szeroki
og
wie
tamt
pierw'sz
cz
lubw
wzi gboko
do
Na
tylko
o zblieniu
maju Leszno,
gwn
334
hISIOBJA POLITYCZNA
siedzib
obrocw
Gnieznem
(6 maja).
Polsce.
Pobona
sycylijskie. De la
kara powstacw ogniem mieczem, ale wnet musia wraca do Inflant na obron Rygi, napadnitej przez Moskali.
Gdask broni si wytrwale, a doczeka si przybycia floty holenderskiej, ktra przecia dalsz blokad portu. Nie byo dla Karola
Gardie pieszy
Gustawa
innej rady,
puszczajc
go
jak
traktatem
ca
swoj si zbrojn.
Ruch wielkopolski osab
burskich.
cigny
Zamocia.
stolicy.
cz
w. KONOfC/YHKi:
PANOWAMK JANA
H35'
KAZIMIKR/.A
jesie,
zim
sko-szwedzkiej
wiosn 1656 7 roku punkt cikoci w wojnie polspoczywa na barkach dyplomatw. Gosiewski jeszcze
by si
poczem porednicy
pomogli
w
Moskwie
posowi polLorbach,
austrjaccy. Alegretti
skiemu, Galiskiemu, do zawarcia konwencji przedwstpnej, wymierzonej przeciwko Szwedom (29 kwietnia). Formalne rokowania pokojowe zagajono w Niemiey pod Wilnem w sierpniu. Tam dopiero
porednicy dowiedzieli si z przykrem zdziwieniem, pod jakim waPolacy obierunkiem Moskwa zgadza si na pokj: mianowicie,
caj obra cara dziedzicznym nastpc Jana Kazimierza. Popieraa
zamonej szlachty
ten pomys, wrogi interesom Habsburgw,
litewskiej, ktra stracia ju nadziej wrci do dbr z orem
w doni. Inicjatorem tego zwrotu by przebiegy Gosiewski, a wodzem
stronnikw carskich Krzysztof Pac, kanclerz w. lit. Senatorowie koronni pi>d wodz kanclerza Koryciskitgo uwaali takie kupowanie
nieuczciw, zwaszcza
pokoju kosztem swobd za rzecz niepewn
zdobyczy bianoruskiej zatrzymywaa dla
gdy Moskwa znaczn
siebie, a o ewakuacji Ukrainy nie chciaa ani sysze. Jednak po bitwie
pod Warszaw Litwa postawia na swojem. Stan 3 listopada traktat
wileski, stwierdzajcy rozejm na zasadzie uti possidetis, z zapowiedzi elekcji nastpcy tronu jeszcze w tym roku. Jeeli Moskale
sdzili,
pochwycili
Polsk w swoje sieci, to Polacy o wiele
suszniej winszowali sobie,
cara wyprowadzili w pole. Zreszt
obie strony zyskay swobod dziaania przeciwko Szwedom.
Z Austrj szy rokowania nadzwyczaj opornie Stary Ferdynand
111
dusz oddany by rywalizacji z Francj pochonity elekcj
syna, Leopolda, na krla rzymskiego, do ktrej koniecznie potrzebowa gosu brandenhurskiego. Dlateufo lo nie dopuszcza on do naru
tamowa
szenia wbrew pokojowi westfalskiemu terylorjum Rzeszy
dziaania polskie przeciwko kurlirstowi. Sam te nie posun si na
razie poza sojusz obronny z Polsk (1 jrudnia). ktrym przyrzeka
dalsz pomoc dyplomatyczn 4.000 wojska na
polski. W kr'lce
lo lune przymierze okazao si niewystarczajcem ani dla Polski
1655 wystara
r.
o zawieszenie broni,
cz
cz
ca
ca
od
336
HI8TURJA fULITTCZMA
Karol
siq
przekonaniu,
no
w Prusiech
Labie wie przyzna elektorowi udziel
Warmji, tudzie prawo do zatrzymania wiadomych
czterech v\ojewdztw, o ile to nie przeszkodzi pokojowi z Janem
Kazimierzem, sobie rezerwujc Prusy Polskie, Zmujd, hiflanty i Kurlanrlj. Jednoczenie, od pocztku roku stara si o utrzymanie traw
traktatem
Ksicych
oddawna
kar-
miony przez Janusza Radziwia, potem przez Lubomirskiego, nadziej kdrony polskiej, roci pretensje jeeli nie do caej, to choby
do czci Polski, a od wrzenia 1606 roku mia ju gotowy ukad
z Chmielnickim o rozgraniczeniu przyszych zaborw siedmiogrodzukraiskich. Tern mielej mg si stawia w przetargach
kich
5^zwedovvi, jako utargowa niemao.
i
cz
Radnot,
sojusznikami. Szwecja
stan
signa
traktat po-
po Kujawy,
lenno Kurlandji.
ckie
S eradzkie
Bogusaw Radziwi
si cao pod PMipowem) wojewdztwo nowogrodzkie z zachowaniem wszystkich wasnych dbr; czwarty, Chmielnicki Ukrain, Rakoczy ca reszt, pod warunkiem pniejszego
(ktry
wymkn
wylgy w gowie
na Podlasiu ze Szwecj.
Szweda- rozbjnika,
wodza wszystkich protestantw w Europie,
Cromwella, bezprzykadny jeszcze w dziejach Europy, sta si na
Ten
plan,
a mile widziany
genialneuo
przez
przyszo wzorem
W
w
swoim
Tur<ji
czasie
Moskwie,
plan
z
silnem natomiast
[)rzocivv(lziaaniem Austrji,
ktrej nag< wzmoenie Siedmiogrodu grozio irrcdent na Wgrzech. Zanim jednak nadesza pomoc z zewntrz, Polacy sami odparli zwycisko bezecny najazd.
iiie(l<lii llakoc/(':;o.
Bez rozumnego planu, f)od zemi
Dula
auspicjami, zewszd ostrzeurany przed nierozwanym krokiem, wdziera si ksi Jcr/y do wojewdztwa ruskiego w styczniu 16;")7 r.
on
pr/,*'Z zanieon przecz sUoIsk. Jak prz<>dt(Mn Karol 'Justaw,
i
337
mia
okamywa I'olakw
aby w krytycznym
pozorami protekcji,
razie
poprze
oszu-
rodzie,
ale
zniszczy
kraj
zwaszcza ^dy
mojjfy okropnie,
z druy:iej
ma
wci
ksi
Kncyklopedja polaka.
Tom
V.
r.i.
II.
22
HI8TORJA POMTYCZKA
338
cz
ksi
e
i
sobie
zraa
opinji
Niemiec, a bez
wotum brandenburskiego
nie
spodziewa si zwyciy stronnikw Francji. Te wzgldy mia przedewszystkiem na oku dyplomata austrjacki, Franciszek Lisola, ktry
kurlirstem. Fryderyk
poredniczy w rokowaniach midzy l'()lsk
sprzeda drogo. Nie
si
Wilhelm, trzeba mu to przyzna, umia
osign wprawdzie w formie bezwarunkowej ani przyczenia Warmji,
ani innych podanych nabytkw, poprzesta na nadziei zdobycia
szwedzkiego Pomorza. Ale traktatem welawskim 19 wrzenia uwolni si najpierw od polskiej zwierzchnoci lenniczej, potem przez
i
339
umow
bydgrosk z d. 6 listopada zwiza si z Polsk bardzo korzystnem przymierzem wieczystem z prawem przemarszu przez l'rusy
1.
Zachodnie, werbunku w Polsce, wsplnej regulacji monely,
d.
Bytw w lenno, a ElDrabim dosta prawem zastawu, Lembork
na wasno
blg
po ewentunlnem zdobyciu ero od Szwedw
i
elektor
wojska zaporoskiego
kierownik kancelarji dyplomatycznej
('hmiela, a obecnie, z aski pukownikw
czci posplstwa, sprawca,
tymczasowy piastun, godnoci hetmaskiej przy niepenoletnim
tytularnym hetmanie Jerzym Chmielnickim, ktrego obir
by
przeprowad/.i zmary ojciec
Zreszt nie Wyhowski, nie ten ambitny taktyk bez przewodniej
zasady w polityce, dopiero co przecigajcy samego Chmielnickiego
w zalotach z Moskw, wkrtce znowu z ni spiskujcy, lecz podobno
inny, bardziej europejskiego typu statysta ukraiski obmyli form
pokojowego wspycia Rusi z Polsk
Litw pod jednym dachem.
Bdzie to Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, arjanin, obeznany
z tederatywnym ustrojem Holandji
S/.wajcarji, do roku 1650 witrny
Polsce, potem stronnik szwedzki, zawsze z kultury Polak, z serca
pisarz
t.
j.
zdy
szlachcic- Ukrainiec.
Ze strony polskiej
jeszcze
od
r.
1655.
miay prd
pojednawczy
dawa si zauwa-
obliczu zu-
340
HlSrOKJA POLITYCZNA
rk
czerni.
ciipinnej
najbezpieczniejsz:
Wreszcie
r.
zbuntowa si za Dnieprem wdz moskalofilw,
Wyhnwski zgnit go z j)omoc Tatarw w walkach pod
orrudniu 1657
I*uszkar,
F^otaw
(1
czerwca).
Kijw.
Odtd
tkiii<:ty
tein,
zerwanie
mu
r.
owiadczajce si za unj
po czci gosy szczero zaprzacw,
W takiem
w. K0NOPC/.\ NSKI
protestw
ili
wiadczy,
do zyskania
na czasie.
341
pr/ociwlio elekcji,
mia
cay akt by
tylko likcj
kat<-
suy
Natomiast szczere
szerokie penomoJewaszewskioniu. kasztelanowi smoi
mu
zadania.
Umowa
jednym poziomic
rwny z rwnym
polskim
wolny
skiego
wadykw
'2
dyzunickich. Przyznaje
wszdzie najszersz
tole
Cao
Lubelskiej.
unji
Pozostawao do rozstrzygnicia
do
ckieuM)
Pawa
Tetery.
W izbach
/e
duo
nowy
si uszlachca nn-dawnych przestpcw
byt) nar/.tkania na
to,
342
HISTORJA l'OLlTYCZNA
to
wszystkcj bez
da
ni
mniej
wicej
ni
tylko
doczenia do Ksistwa
Podola,
Woynia
t.
na oddanie dbr cerkwiom dyzunickim
p. Ostalecznie
nad temi roszczeniami, jak nad protestem nuncjusza oraz biskupw,
sejm przeszj^d do porzdku dziennego. 12 maja, w dzie Wniebowstpienia, krl, prymas
senat zaprzysigli ugod. Jej twrcw,
jako to rodzin Wyhowskich, Teter, Neczaja, Lenickiego, Hulanickiego, Doroszenk, Brzuchowieckiego, nagrodzono hojnemi nada-
komisji
niami.
skie
lubowelskie.
kijowskie, starostwa barna siebie wszystkie konsekwencje gniewu Aleksego Michajowicza: zerwanie rokowa, nowe
napady wojsk moskiewskich, ktre Gosiewski pod Werkami przypaci (21 padziernika 1658) kilkuletni niewol, potem srogie spui
Rzec/posf)olita
wzia
stoszenie Litwy.
Znacznie sabiej wystpia w obronie dziea hadziackiego UkraZazdrosne posplstwo przebolaoby atwo utrat pozornej niezawisoci (wnet pogrzebano j jeszcze raz w Perejasawiu!) zaczekaoby moe,
Polska dotrzyma lub nie dotrzyma obietnic natury
wyznaniowej: ale tych nada ziemskich, tego wywyszania si na
wzr polski zamonej arystokracji, a zwaszcza powrotu dziedzicw
ina.
do dbr
r.
Wyhowski
wcign w
cz
Andrzejem Potockim
gow
na
na Rusi
pod Ko-
pogbia
t.
343
wiu
Moskw kozaczynie na
w otoczeniu armji
padziernika),
(27
korzystnych
dla
tjminu,
niby si
Prdzej,
kto
ale
zabjczych
czarnej radzie
carskiej,
Ferejasa-
nowych artykuw,
niezawisoci Ukrainy.
na wieR/ch smutna
dla
wypyna
spodziewa,
..
wojskiem
przyjdzie,
rozstrzyga,
to
Szwecj,
to Karol
dziank.
Zim
koalicja
samotn
1658
r.
wpad
przez
niespo-
stan
pod Kopenhag,
ktrym odbiera Danji m. in. Skonj,
Norwegji, poow ca zundzkiego
(27 lut. 1658). Przez ten czas kurfirst oglda si na Austrj, Austrja
ogldaa si Rzesz Niemieck, gdzie toczya ostatnie targi o elekcj
Leopolda; nic dziwnego,
w znuonej ['olsce coraz silniejszy posuch znajdoway rady francuskie, aby czemprdzej zawiera pok
z Karolem Gustawem. Krlowa od jesieni ukadaa z De Lumbresem
plan elekcji na tron polski vivente rege francuskiego ksicia, a czego
chciaa krlowa, to wykonywa bez oporu kr(')l. Lisola w porozumieniu z wiksz czci episkopatu praco\va nad przedueniem
wojny
nad elekcj Habsburga. Chwilowo przeway De Lumbres;
i
cz
pokj
III
Roskilde,
wtedy
to,
Dopiero
pokoju
10 marca,
kiedy
rada senatu
Danja odpada od
przyja porednictwo
koalicji,
francuskie.
Gustaw, bliski
wypraw, tym razem na
a
Karol
by
znw aneksja
jed-
nych
drugich Prus, nowy cesarz
kurlirsl doszli do zgody co do
wsplnej kampanji. Na konferencji w Buku pod Poznaniem (w maju)
wypracowano plan wsplnych dziaa caego trjprzymierza na
wszelkie moliwe wypadki. Na lipcowym sejmie warszawskim wzili
i
344
HISTORJA POLITYCZNA
twierdzy Koldynori. Krl szwedzki doczeka si swej Nemezydy najpierw w nielortunnym szturmie na Kopenhag (21 lutego, pniej pod
i
Nyborgiem (24 listopada 1659), gdzie wojska jego druzgoczc poniosy klsk. Holandja zlekka pnnagaa Danji, Angija po mierci
Cromwella tracia wpyw na sprawy batyckie, PVancja me moga
pomdz niczem prcz dobrycii usug. Grom zawis nad zaborcz
go z nieba na ziemi.
Szwecj, ale nie byo komu
Przez rok 1658 Litwa walczya w Inflantach, pki jej nie odcigno na wschd wznowienie wojny moskiewskiej, Austrjacy, bar-
cign
dzo
wymagajcy
widziane
szturmu
waa
traktacie,
byli nieskorzy.
ni
to
byo
Wielkopolsk,
gruntownie objadali
prze-
ale
do
oddali
i
1659
(chojnice. 31 sierpnia
r.
penomocnikw
du-
holenderskich,
obradujcy
ukadw
Austrj, a drugi nie uznawa stronniczego porednictwa Francji. Dopiero dalsze niepowodzenia Szwedw, tudzie zawarcie pokoju pirenejskiego midzy Francj lliszpanj (7 listopada),
czy
kongresu
ski,
Krzysztof
podskarbi
Pac,
W
i
345
wzmocnieniu Ilohoiizollernw,
ale
wicej
jeszcze
cjodzio o
sparali-
trdyby
dalej,
liolandja
popieraa
trakcie kongresu
zamiast przynaprla
enercricznie,
otrzymano wiad<
mo lataln
dla Szwecji,
da
bd
(3 maja).
Jan Kazimierz
Polska tylko
kiego,
swoj
cz
Intlant za
Duin.
cia ordownictwo Jana Kazimierza za eksulantami inllanckiini. katolikom w Intlantach przyznaa tylko prawo domowego naboestwa,
zwrot
archiv\
elektor.
duskiemu /,are/.er\vowano przystpienie do irotowetro dziea; on jednak wola zawrze osobny pokj w Kopenhadze,
z wyrzeczeniem si Skonji ^ czerwca).
W kilka tyi^odni po rozjedzie dyplomatw z Oliwy specjalna konwokacja senatorw
posw
traktatu.
Kr(')lowi
2t)
czerwca.
346
mSTOKJA POLITYCZNA
Poloiika
przeciwnik
Ju
Czuduw.
ug-ody
nazajutrz po
Szwecj musia
ze
kady
ratyfikacji
tej
uzna
za krok rozumny,
opacony sukcesem na innym froncie. Aleksy Miciajowicz nie poprzesta na zhodowaniu Jurka Chmielnickiego: przygotowa on
wanie w r. 1660 dwie mciwe wyprawy w
Rzplitej. Chowaski, Dohoruki
Zootarenko szli koczy podbj Litwy, kiedy
Szerenietjew z Chmielnickim gotowali zamach
na Krakw. Odpiera ten podwjny najazd rzuciy si zahartowane puki polskie.
Czarniecki zwycisko odparli pod Poonk Chowaskiego
Sapieha
(27 czerwca), oswobodzili oblone Lachowicze, poczem zwrcili si
przeciwko Dohorukiemu. Bitwa nad Basi pod Krzyczowem (27
padziernika) pozostaa nierozegran; zato Chowaski, jeszcze raz
poturbowany przez Czarnieckiego nad Druci, odszed do Poocka.
Na Woyniu szczcie dopisao jeszcze lepiej. Potocki Lubomirski w 20.000 wasnego wojska
tyle Tatarw wstrzymali pod
Lubarem (we wrzeniu) pochd Szeremeta z 60.000 wyborowego
onierza. Niefortunny wdz zamkn si w obozie pod Czudnowem,
gb
liczc daremnie
na odsiecz
Chmielnickiego.
teraz
jej
C.
ostatniej
strat na
chwili
zbrakn
si
wschodzie?
Projokt
rooriiiy
sojiiiowaiiia.
lsku w
domo, e
bdzie si na trwae
z topieli
duci
Czarnieckich
nie
pk
na
Rzeczypospolitej?
Miay
w. KON0PCZVlKI
zdrajcw, nawet
i
347
iiiepf)spolitych,
Turennjusza, monarchja
Anglji, ale
dawn
krlewsk
ch
wzmocnienia
ztrodnie z zasadniczym
za
cen
duchem
swawoli.
ukrcenia
ca-
Dokd
poczynania? Jakie wzory mylano pierwotnie naladoGboka, niestety, tajemnica osani.i to pytanie. To pewna,
zmierzay
te
wa?
spraw
elekcji,
or-
niezalenej.
zj krlewsk
podpisali
senatorowie,
zobowizujc si
tern
samem
konkludowania sejmw. Miaa to by ta sama konwoczerwcu r. 1660 ratyfikowaa pokj oliwski. Niestety,
koniec nie uwieczy dobrego dziea. Na podstawow spraw uzdrowienia sejmw patrzano jak na rodek, prowadzcy do pewnych
nia sposobu
kacja, ktra
348
HlSrOKJA HOI,lTVCZNA
celw przelotnych:
roku 1658
miaa
suy
zatwier-
Dla-
j uwaaa
pki
za
na
sejmach,
angielskich
pierwotnie
Lisola,
izbami,
zbudowa ow.
zasad
niektrych
przyczyny
miedzy
ureufuloua stosunki
francuskich.
popieraj
zacz
przychylny reformie,
stronnicy
tej
samej
potem
Z
Francji.
jesro
sprzeciwili
droga do zbawienia prowadzia przez odbudow wadzy monarchiczopinja <)wczesna (nietylko w Polsce) upatrywaa
nej, a poniewa
susznie pierwszy fundament
mona
jeeli nie
na
silnej
wadzy
krlewskiej
bezkrlewia. Pod
elekcji
dziedzicz-
pogodzia si
r.
cz
na
osob
senatu
my-
szlachty.
popieranego przez
ksi
do jesieni
Karol,
ItiT
kandyd.item
on
Jan Kazimierz.
Spoeczestwa
polskiej
ucisk,
Wgier
byo
dopiero na-
byli
latach
1657
chv\ili.
gdy
60,
musia [loftMjowa
uoya
(v\e
Mazanrnm
wrzeniu
1657), bez
.i
w. KfMilc/ ysSKI
werbowaa
trudu
dla
niej
stronnikw.
l'artja
349
rakuska.
silna jeszcze
nifbezpieczeslwo od S/.weda, szybko stopniaa wrd senatorw wieckich. Z pocztku agitacja dworska to^rudniu r. 1658 rada ministrw przy
czya si w senacie jawnie.
Jerzym Luhomirskim uoya w (Idasku list wszystkich moliwych
kaiKlydat(')w: nastpna k)ntVrencja w Tczewie (1659/ ustalia zasadod przyszesro krla: aby nim
nicze warunki, jakich si ma
by katolik bezenny, nie dzieci ani starzec, przytem aden potny
ssiad l*olski, nie Habsburcr ani Bourbon. Z c/.asem, gdy doszo do
wyranego wskazania kandydata, gdy ze spoeczestwa ozway si
pierwsze pomruki niezadowolenia, wypado zrezygnowa z jawnoci.
Ludwika Marja, wyrzekajc si uprzedniej reformy sejmowej, musiaa
wej ze swymi adherentami na dr.tg konspiracji zamachu stanu.
tym celu kaptowaa stronnikw wakansami, swataniem panien
dworskich Francuzek wpywowym panom, pniej coraz wicej obiecywaa sobie po wpywie korupcyjnym francuskiego zota, nawet po
nacisku zbrojnym; najmniej dbaa o przygotowanie opinji zapomoc
szczerej, rozumnej propagandy ideov\ej.
\y orrudniu roku 1660 Mazarini raczy nareszcie wymieni kandydata, ktrego mieli obra sobie i'olacy. By nim
Enghien
(sam on si pisa .\nguien), syn Wielkiego Kondeusza. znakomitego
Wodza - buntownikn. Zaczto w sekrecie ciga podpisy ministrw
senatorw, skonnych do poparcia sprawy tego ksicia na sejmie.
Tu nagle robota utkna. Ukazao si gone pismo Andrzeja Maksymiljana Fredry: Scriptorum seu togae et belli notationum fragmenta, zawierajce wymown obron takich kanonw staropolskiej
wolnoci, jak jednomylno na sejmaci, elekcyjno tronu, bezkarmonych paiutw, brak staej armji, pusty skarb t.
Pofrldy
Fredry znalazy zwolennikw. Z partj dworsk zorw.i nrefublicanus
bonus Jan Leszczyski, za jego przykadem poszed Lubomirski,
jeden z pierwszych promotorw elekcji za ycia krla: za Leszczyskim poszli Wielopolski, kasztelan wojnicki, intrytrant referendarz
Morstin
prostoduszny Pawe Sapieha. Marszaek w. koronny sta
si wnet ostoj wszystkich malkontentw, chocia nie przewysza
ici ani si przekona ani jasnem ujciem celu. On, ktry niegdy
sam chcia robi krlem Hakoczeufo. polem sam myla przewodzi
partji francuskiej
kierowa polityk przyszego krla, oduKiwi
rewersu Ludwice Marji (w marcu r 1661), gdy ujrza,
eo w jej
zaufaniu uhietrli inni. Nie
na tem: nadstawi ucha j)ods/.eptom
austrjackim
brandenburskim, sprbowa zachci kurlirsta do wystpienia z wasn kandydatur, w odpowiedzi na co usysza zdanie,
on, marszaek, mgby sam z powodzeni'm wspzawodniczy
r.
da
i
ksi
no
fi.
do
HISTORJA POLITYCZNA
350
Bya
Wilhelm gotw
usucha rady Lubomirskiego
by zapomnie zawd elblski
(w kwietniu 1661), choby przyszo zapaci za obir Prusami
Warszawa nie jest warta
Wschodniemi; prdko jednak uzna,
wszystkiemi siami krzyowa plany Jana Kazimierza.
mszy,
Fara krlewska przygotowaa walny szturm na sejm r. 1661
17 lipca). Porzdek obrad obejmowat m. in. zaspokojenie
(2 maja
wojska, zrwnanie podatkw, traktaty z Moskw, spory z Brandenelekcj nastpcy tronu.
burgj, spraw przymierza ze Szwecj
Kanclerz Pramowski z si dowodzi koniecznoci tej ostatniej dla
uczony . Opaliski zwalczali wtocalenia pastwa zrczny Pac
Trzebicki przydapliwoci prawne; prymas Wacaw Leszczyski
na elekcji z Francuzem.
ozwaa
si
opozycja.
Bya ona
nieliczna,
zmikczy
ale nie
daa si
waciw
przegada
ani
ani
zapewnieniem,
stpi formalna konwokacja.
Wwczas Jan Kazimierz sign do najpowaniejszego argumentu: na sesji obu izb 4 lipca sprbowa przerazi zgromadzone
podpowiedzian zreszt przez De Lumbres'a
stany
w razie dalszego trwania chaotycznych bezkrlewi Rzeczpospolita
przed
wrb
dc
i
obiecanej
swobodzie wyboru,
do,
4 senatorw
(nie
liczc mil-
t.
zerwa unj
albo
uzna
litewskiego elekta.
Wszake
ta
gn-o/.hn
przesz.i
mimo
K AZI
uszu.
M KUZA
Sejm
Widzc,
3^1
dopuci do
nie
ajenta,
ale
ustawy
przyjh
ani
argumenty
polityczne,
pienine
ani datki
nie
uy
suy
wymieniy
adna
strona nie
ratyfikowaa.
obrony niepatnego onierza, bez znamion politycznych; obaj wodzowie nie bez zasug dla ojczyzny, podwadni te zaufali obietnicom
wzili udzia w chlubnej kampanji 1660 r.
Atoli podczas wyborw na sejm r. 1661, ktry mia uchwali
to w postaci duo
wielkie podatki, ferment wybuch ponownie,
niebezpieczniejszej. Pod Lubarem powsta (w lipcu) wrd pukw
koronnych Z wizek wicony (Nexus Sacer). Marszakiem zosta
Stefan widerski, substytutem Broniewski; przydano im konsyljarzy,
sdziw, pisarzy,
lubowano pod przysig strzedz si korupcji
i
dworskiej, a
ale
te
cao
daw-
ojczynie praw
w tym duchu, aby na rwnej szali... mie piecz nad wolnoci
Majestatemw. We wrzeniu przyczya si Litwa pod Kazimierzem
eromskim, stolnikiem wileskim, substytutem Kotowskim, obu zasuonymi w walce z Janus/.em Radziwiem. Litwa te gwnie
nadaa caemu ruchowi ton obywatelski, demokratyczny, wrogi
magnatom, ale w swych restauratorskich poczynaniach rdzennie
zachowawczy. Elekcj nastpcy tronu potpiay wszystkie instrukcje
onierskie. Skonfederowany towarzysz by jaskrawem uosobienien
w instynkt samoobronny, ktry oczyci Rzplit ze
tej prawdy,
Szwedw, Kozakw, Siedmiogrodzian, Brandenburczykt')\\ odpycha
i
rwnie wszelki wpyw europejski na wewntrzn przebudow narodu. Dawna wolno nie poto obronia si od Karola Gustawa, aby
3f)2
si
tu
HISTOKJA i'OLlTYt;ZNA
w domu da okiezna
dominium.
czyjej
silnej
rce
wpa
w absolu-
iti
bd
bd
szeregw
wpywy
Lubomiriskiego
wogle
partji
austrjacko -bran-
od
poza
Pramowskim,
1'acem
prymasojii,
stanowili (.'zarniecki,
mar-
Jakb
szaek n*advvorny (po Opaliskim y 1662) Branicki, Andrzej
Potoccy, Stanisaw Jabonowski, .I;n Sapieha, Jan Sobieski (ju wwi
czas zakochany
domierskiej, z
Marji Kazimierze
domu
d'Arquien, damie
dworu Ludwiki
Marji).
Przy-
od
francuski.
mutowski. Prawie wszyscy ci panowie pobierali
Wahali si nieobliczalni hetmani ))Rowera
Sapieha. Najwikszy
ZH kopot sprawia dworowi Lubomirski, na ustach wci niby
i
wci
nieprzejednany
20
da
w. K0N<)1CZVN8KI
353
rodzinne
nich
zwizkowcw
strony
wypuszczony
eroniskiego.
znalaz si
wrd
gnwszy si
dwa
skizyda,
ktrych jedno
Sza-
oddani do
wojsko
palc akt
gw poszo
koronne, rozwizujc si (2 lipca)
nii'szczsnej konfederacji. Ogem Litwa wytargowaa sobie 4 miIjony zotych, koroniarze 9 mil.
trzysta tysicy; ile pozatem wyjado wojsko w chlebach, ile zadao szkd przy egzekucjach, trudno
docieka. Wszystko to przecie b}o bahostk w porv\naniu ze
cignit na kraj klsk moralno polityczn.
skiego
zostali
Wojiia
czudnowska
3Ioskw
zamaa
bliszych
w rce
miast
lat
1(01
4.
si zdobywcz
Polakw. Niestety,
braku karneiro
marnie posza
Czernicliowie.
latach
na szereg
temsam^m ofensyw
Wojska,
ta
ckim
Encyklopedja polska. T. V,
cz.
11.
23
354
HISTDKJA POLITYCZNA
Owocem v\yprawy
Chmielnicki
i
dwiga
wzi
je p'nad
emblemata hetmaskie
siy przez
dwa
lata.
rk
Bieniewskiego,
Za-
bowa zada
ostatni
r.
Towarzyszyli
166-5.
Sobieski. Z czterdziestu
mu, jako doradcy, Primowski, Czarniecki
Tetera z 14
tysicami Polakw poczyo si drugie tyle Tatarw
pukami. Chcc zjedna ludno ukraisk, krl zaoiiarowa mnichowi
Chmielnickiemu metropolj kijowsk, jecw traktowa agodnie.
Jednak oporu nie zbrako. Obie kolumny wojska polskiego, krlewska
Sobieskiego z Tatarami, d/iaaji* najpierw osobno, potem od
i
stycznia
razem,
35r>
wicej
wysik(')\v
kosztowao
wziiji-ie
odby huczny
pod
Poul)iskiego dotary na kilkaa jednak wszystko skoczyo si wielk
nacie mil pod Moskw
obawie przed oduil krl nafcie zawrci pod Nowozatrat si.
kozacy. Pod
yfrd Siewierski, za nim ru.-*zyli do ofensywy Moskale
Sonic nastpio poegnanie z Litw, ktra dalej walczya w Wite)zczynie, podczas gdy Jan Kazimierz pieszy na wypoczynek do
Jan
skiem.
Kazimierz
przes^ld
wszystkich
si
Wilna.
mieli
wyda
zab(ijczy dekret.
Lubomirski nieobecny
udawa
pokor*;,
356
HI810RJA l'OLlTCZNA
rk
ju byo
cj aboklickiego,
bez
skiej
i
uchwa
(7
sejm, niepotrzebny
mia rozstrzygn
miecz
walny
spr
si
wazow-
dziejach Polski
midzy majestatem
wolnoci.
Pierzchy
ilokosz.
na dowd,
teraz
e go susznie
wie
cz
prowadzonych po czci wedug rad Sobieskiego, za doHkonaym kawalor/.yst Lubomirskim. Rokoszanin wiedzia, e, zyskujc czas, zyskuje zarazem na popularnoci, wi<3 zamiast pieszy
do rozlewu krwi, wymija przeciwnika, bieg do Wielkopolski popiera konfederacj, ktr tam przygotowywali Jan Leszczyski
krlewskicii,
357
kwestje polityczne
Bya
na sejm.
ugoda szczer? Czy podyktowa j wzgld na zagrozewntrzne pastwa? Bynajmniej. Chodzio tylko
lepsze przygotowanie si do decydujcej rozprawy. Nad podtrzy-
one
o
odoono
ta
interesy
maniem zarzewia w
Polsce
czuway
Austrja
Brandenburgja, szcze-
wwczas zajta planem przeciwstawienia Kondeuszowi kandydatury ksicia Filipa Wilhelma neuburskiego. Rokoszanin odsoni swoj mciw wol podczas sejmu wiosennego roku
1666 (17 marca
4 maja). Podczas obrad nad amnestj wygosi
protest ajent jego Miaskowski.
tak by musiao nadal bez koca, kady
glnie ta ostatnia,
e uy
od
zdy
francuskim
i
swoje
zaszczyty, pod
poparcie
na
przyszej
elekcji
za
pewne
zyski
krl uprzednio
358
HI8T0RJA '01.1TYC/,NA
zoy
koron. Trudno o
jas>kruvvszy
nie
idei,
dowd,
tylko przez
pych
zajado.
Pod Mtwami przepad nietylko plan elekcji Kntrhiena: tam zgin cay prd oywczy, jaki od
lat dziesiciu
zdawa si zwiastowa odnow ustroju spoecznopastwowego. Veto, przytumione w zarodku podczas sejmu 1661 r.,
podnioso zaraz j^ow, niszczc szereg zgromadze pod koniec pa-
\a drodze do
dalszeg;o rozstroju.
jej
wytwrczo
nic.
i^luby
wocian
nie
uczyniono jednak
zapomnienie, tylko
gona zapowied szerzenia kultu Matki Boskiej wydaa owdc niepodany w ustawie sejmowej 1658, wypdzajcej arjan w terminie
r.
swawola rozpanoszyy si
yciu publicznem tych rzesz szlacieckich, ktre dopomogy do
zwycistwa Lubomirskiemu.
A tu ze wszystkich stron wewntrz pastwa zewntrz pitrzyy si trudnoci, o jakich nie mieli wyobraenia ojcowie
dziadowie twrcy zasad, bronionych przez Fredrw, Leszczyskich towarzyszy. Podkopany by dobrobyt pastwa, jeeli co nadal
to yo nad stan, zjadajc swe podpuszyo si zotem, purpur
stawowe siy, a nie ich nadmiar. Dozna skutkw tego wyniszczenia,
przedewszystkiem skarb pastwa. Lata okupacji najazdw nieprzyjacielskich uniemoliwiy ciganie rialeytoci skarbowych nawet
w tych okolicach, ktre nie zaznay spustosze. Std lem pilniejsza
potrzeba nadzwyczajnego obcienia dzielnic dostpnych dla egzetrzyletnim.
Reakcja,
ciasnota
zastj,
kucji.
Nigdy,
do ostatnich
lat
Rzplitej,
nie
ponosiy wszystkie
warstwy
tylu
ofiar
1649 przynosi
i
uchwala
80 na
kwapodwjne
czodrupl w Koronie od nowonadanych krlewszczyzn,
znw akcyz,
akcyz. Sejm r. 1659
powe na Litwie, tu
tam
3 pobory, a na Litwie 6 podymnych. Po wybuchu zwizku wojskozalenie od
wego cay kraj paci w r. 1661 co generalne, Korona
co nie wystarziemi
do 50 poborw, kilka podymnych. Kiedy
cza, .szlachta opodatkowuje si w r. 1662 nar(')wni z innemi stanami
i
359
poglwnem, Litwa daje nadto poow iiitrat z krlewszczyzn. Odwieczne wolnoci szlacheckie cierpi ujm w naijrej potr/.'l)it* Rzeczypospolitej.
Tytusem
Liwjusztin
wewntrzn nowych
r.
1662,
podobn,
Ijoratynmi
umowy,
ortw, trojakw
ju
ktra
obniya warto
g^roszy o 25-30<'/o.
koncesj uzyska
nieoirraniczon
Pniej,
korzysta
niej
HISIOIUA PoLITYCZMA
160
zdobywania
mu
po Lubomirskim.
cigny
grone
sw
z resztek si polskich
Ru
rzezi
poarw.
Rozejm Aiidriis/onski. Zwrotowi w stosunkach polsko muzumaskich towarzyszy zwrot wobec Moskwy. Wojowa naraz z cesarzem tureckim
z carom moskiewskim byo zadaniem nad siy
I{/plitej; przyja jedna te wykluczaa drug. Dlatego te bezporedni pobudk do szukania zwizkw z Doroszenk bya dla Turcji
i
wie
mierz
ca
bowany przez
cara.
361
Z innymi
moskiewskimi
koinisarzaini
mieli
Polacy
(('yprjaii
in.)
citjkie
nawet o Dynabur^',
maju
Poock kade wiksze miasto, nieodebrane jeszcze orem.
1666 przeniosy si rokowania do wsi Andruszowa. Nieszczsny
r.
ale
o jeszcze
jednym
sejmie,
t sam
zerwanym przez
rozzuchwalon
wojewdztwa witebskiero ')dla pokoju wiNewel bezwarunkowo zostay przyte^o take Wieli, Siebie
znane M(>skwie; Kijw z okrgiem oddany jej w dwuletnie wadanie,
kozakom.
jako punkt oparcia dla operacyj przeciwko Tatarom
szczyzna, a z obszaru
(jak
cJieckiego.
Krymu, Wiednia,
Parya.
Napozr choRatyzbony, Stokholmu, Kopenhagi,
dzio o zaegnanie grozy wschodniej; w rzeczywistoci posowie
wieli uboczne zlecenia, dotyczce kandydatury Kondeusza na wypadek bezkrlewia. Pose do Turcji Radziejowski, przywrcony do
ask uchwa sejmu 1662 loku, nagradza dawne grzechy
czci
w cikich z kajmakanem Kara Mustaf przeprawach. Po jetro
mierci (w Adrjanopolu 8 sierpnia) sekretarz poselstwa Wysocki
przysta podobno nietylko na zerwanie rozejmu andruszowskiego,
Senat
styczniu
rozesa poselstwa do
Turcji,
Berlina
ale
362
HlSroKJA PUl.lTYCZNA
Tymc/asem obradowa
Warszawie sejm
rej
marca do 1&
wodziy v\ izbie po(od 7
selskiej.
ruszenko
poskpi
fortuny
podolskie, a
wszy.^tkie
24.000 kozakw
sam
ataki
na
ocalenie
z 8.000
kraju,
wroga od 4 do
17 padziernika.
wie
Tatarzy na
zawarli
Sirki
przymierza
przyjani z Polsk, a Doroszenko rad nie rad
wrci do polskiego poddastwa (19 t. m ).
traktat
Abdykacja. Smutny
gorzki by koniec rzdw Jana Kazimieycia narodowego, pocztkowo rozbita obc przemoc, nastpnie zwyciska, rozlewna, od siedmiu lat znalaza si w oglnym
odpywie. Wszelka inicjatywa sza na marne, na wszystkich polach
walka koczya si rezygnacj. Traktat welawsko- bydgoski, pokj
oliwski, upadek reformy sejmowej
planu sukcesyjnego, deprecjacja
monety, Lgonice, Andrus/w
wszake to jedno nieprzerwane
pasmo zamanych usiowa, zawiedzionych nadziei! Rozgoryczenie
bez granic owadno dworem krlewskim. Jan Kazimierz dawnoby
zaama rce, gdyby go nie zagrzewali do b(ju Ludwika Marja, dyplomaci francuscy (Dc Lumbres, a po nim, od r. 1665 Bonzy) francuskie stronnictwo z Pramowskim, Pacein
Sobieskim na czele^
Ten zesp nie wyrzeka si ulubionej myli powoania na tron ksicia, ktrego wskae paac zaczarowany tj Wersal.
Dnia 10 maja 1667 r. zamkna powieki niezomna Ludwika
Marja. Jan Kazimierz dotrzyma wiernoci Ludwikowi XIV nawet
wwczas, gdy w zarzuci imponujc kandydatar Kondeusza, z poi
rza.
Fala
budek
zo
Habsburgom, wysun
Wilhelma ks. Neuburskiego.
Plan ten
obz austrjacki
ww
ha
Jan Kazimierz
zdy
r.
uruchomi swe
siy,
1662)
zoy
plan od-
polega na tem,
zanim
koron,
i
co polskie,
niechci do wszystkiego^
Naokoo
363
upyn
na
zgub
skazatiej
mairnaterji.
przed
lat
siedmiu.
Tua
i.
Wadysaw
Wskazwki
Konopczyski.
bibijograficzne.
rda:
Czasy Sobieskiego nale do najgorzej zaniedbanych okresw naszej historji.
Nadmierne skupienie uwa^ji na odsieczy Wiednia odbio si niekorzystnie na
zbadaniu innych momentw tej doby, zwaszcza w zakresie stosunkw wewntrznych. Odkd G. Fr. Coyer, Histoire de J. Sobieski, Warszawa 1761 itJm.
Kondratowicza, Wilno 1852), a po nim N. A. Salvandy, Histoire de l^ologne
avant et sous le roi Jean Sobieski, l'ary 1829, 3 tomy (polski przekad W. SieJean Sobieski le liberateur de la chretienle, Munrakowskiego, Lww 1861 3)
ster 1859, uczcili pami bohatera, historycy woleli me tyka tej epoki, jakby
bojc si rozwia legend o wielkim czowieku przez drobiazgowe wgldanie
w jego postpki Wielki wyom zrobi w tem milczeniu tylko Tadeusz Korzon,
niedoli Jana Sobieskiego, Krakw, 1898, 3 tomj', przedstawi dzieje
ktry w Doli
pizedkrlewskie Sobieskiego na tle szeroko zakrojoYiej historji panowania Michaa.
Wobec takiego stanu rzeczy wci jeszcze musimy czerpa z opracowa okresu
w zna1674-96 w cennych eDziejach Polskia Szujskiego, t. IV, Lww 1866,
cznie subszyck Dziejach narodu polskiego* T. Morawskiego, t. IV, Foi
ziiaii
1877.
informacje, ktre
daj nam
Dyakowski, Sumarjusz
autorowie cudzoziemscy:
365
Pufendorf, De rebus gestis F^riderici Wilhelini, Berlin 1695, r)e rebus geslis
Friderici terlii fragmentum posthuinum, Beri. 1784 (do r. 1690. niedokot-ionel;
i
Diarjusz
1858;
1858; por. Bartoszewicz, Dziea IX, 240; ReYoyagos de Pologne, Pary 1731 o nim Bartoszewicz, Dziea, VIII,
Theatrum Europaeum, Gazetle de France.
349. Diariuin
lad za Helci em, Listy J. 8. do ony Marji Kazimiry, Krakw 1860
(Bibl. Urd. Myszkowskiej, wedug odpisw J. S. Bandtkiego z Archiwum Sobiedokumentw do dziejw Sobieskiego podja dla uczskich', publikacj aktw
czenia rocznicy Wiednia Akademja Umiejtnoci: Fr. KI uczy oki wydal
1'isma do wieku
spraw
Sobieskiego, 2 tomy (18801), oraz Akta do dziejw
Jana III, sprawy roku 1683 (1883), a K. Waliszewski Archiwum spraw zagranicznych francuskie do dziejw Jana III, 8 tomy, obejm, lata 167384, Krakw 1879-84; ba wydawnictwa, niestety, przerwane. Inne zbiory polskie: Jabonowski, Krzysztofa Grzymultowskiego Listy mowy, Warsz. 1876 (rda
dziejowe t. I), Fr. Puaski, rda do poselstwa Jana Gniskiego w Turcji,
Bibl.
gnard
J.
Fr.
.1.
Warszawa
z
1907
czasw Jana
rda
do
Oid. Krasiskich
(Bibl.
III
Augusta
dz. polskich,
t.
II,
VI;
Krakw
XX XXIII); Skrzydylka W.
1870;
Grabowski,
Grabowski
Ojczyste
Listy
Przedziecki
spominki
II.
Rosyjskie:
t.
f.
t.
apostolskich, 2 tomy;
Berthier, Innocentii
P. P.
Rzym
XI epistolae ad principes,
i,
relacje
to
rezyd. Schiemunsk}'pgo
do
Romanilor,
t.
Supl.
III;
Farges,
Instructions de Pologne,
I.
Opracowania
Z
dawniejszych
Lengnicha
opracowa omawianego
tu
VIII,
okresu
Gdask
uwzgldni nalu/.y
Jonsaca Hi-
1766;
1868
de .Stanislas Jabonowski, 1774, 4 tomy, przekady polskie 1787 90
przez rodzin panegiryk. ks. Wyrwicra O konfederacji ginspirowany
r.
bskiej, Pozna 1862 (wydanie pomiertne).
Dziea nowsze: Do czasw Michaa, poza Korionem: Jaroch o w sk i, Sprawa
Kalksteina, Warsz. 1878; 1'aczkowski, Der Grosse Kurfilr.^t und Christian
stoire
HI.SToKJA POLITYCZNA
366
latach 16723,
.1
t.
Posem do
Chrzanowski,
L.
czy ki,
Odsiecz Wiednia
III,
l(i83,
r,
Wiedniem, Ateneum
189.H, II.
Soldier (Jagielski!,
IV.
Bibl.
i
n.
Przegld
histor. 1910; T.
Ur-
baski, Rok
cach
Krakw
bleska.
histor.
II,
1899.
kw
Chrze.cijaskich); Zaleski, Jezuici w Polsce. Krakw 19t)7, t III. Sprawy wewntrzne Podola: K. Puaski, Szlachta podolska w czasie zaboru tureckiego
1672-99, S/.kice
poszukiwania historyczne, serja II, Petersburg 1898. Na Rusi:
i
wstpy
Ant.
cz.
II
111
w. Konopczyski:
i>\vaj
367
khoi.owik kukact
V. K o p p U., Das Jahr 1683 und der folfcende gro8e lurkenkrieg bis zuin Fiioden v. (Jarlowitz 1699, Graz 1882. iJas K r egs j a h r 1683
w Mitthpilungen des K. K. KrifjsarchJys, Wiode 1683; Sch al ha iii n> e r. |)er
ralstabe, BtTlin 1884.
Turkeiikrieg
in
przyczynki
dziea niemieckie
Ungar im
Ueslerreich
uiiil
Uiigarn
l(i83
ob. Bibliografia
wgierskiego. Zaniysowskij, Snoszenia Uossii z Polszej w carslwowanie Fieodora Aleksie)ewicza. iiinalMiii. Nar. Prosw. 188S. Fo rs ten, j. w. .<?tr. 312. Fe\{ F Jakolj Ludwig
Sobieski, l'rinz v. l'olen, Ffandheir von Uhlau. Wrocaw 18H2; Heigei, Uie Heziehungcn des Kurf. Max Eiiiaiiuel v. bayern zu Polen 169i 7, Qii('JleM und
Abhandlungen zur noiiereii Gesch. Bayerns, Monachjiim 188. I'ru I z, Franz.-polnische Umlriebe in Preus.sen 1689, Deutsche Ztschr. f. Geschichtswis^enschaft, 1890,
Gerin, Le pap Innocent .\I et le siege de Yienne 1683, Uevue des uestions
hisloriues XXXIX; Michaud, Innocent XI, Sobieski et les Turcs, Pary 1883,
2 tomy. Pi er
lig, Le Uussie et le Saint Siege, t. III.
Wykad, ktry tutaj dajemy, jest streszczeniem obszerniejszej pracy konstrukcyjnej, opartej, obok wielu materjalw polskich, take na rdach obcych:
ptryskich, rzymskich, weneckich, wiedeskich, berli-^kich najwicej zaczerpniiiny z tek Rzymskich Akad. Umiejino.ci. / paryskiego Arch. Spraw Zagra ni<'znych
z Tek Lukasa (odpisy berliskie) w Ossolineum. Nadto spoytkowalimy
tu wasn.i, prac gotow w rkopisie, p. t. Polska a Szwecja 16481795.
1887, przekl. z
truncuskiin
wyobraa! sobie od
szerecru
lat,
misterna
<
iii-
tryg:a
cl
szt^roka.
wodni, streszczajc si
zdya uwiadomi
w
sobie
dyrektyw
prze-
rzeczywislet^o
wybraca
Francji, Kondeusza,
Lotaryskiego. Ci
trzej
sw
368
HlSrOKJA POLITYCZNA
wykluczy od obioru
wzi
cigno
stawia nieprzejrzan, podobno omdziesiciotysiczn 'cib wyborkoroniarzy. Udao si panom przecw, w ogromnej wikszoci
forsowa na marszaka Feliksa Potockiego, ale ten sukces rozogni
jeszcze bardziej animusze podejrzliwego tumu. Posom cudzoziemskim pr/ydano do boku ))przyslavvw, t. j dozorcw; og<;szono rehabilitacj Jerzego Lubomirskiego, wraz z utwierdzeniem bronionych
przeze zasad wwolnego niepozwalamc prawa buntu. Chcc wreszcie
radykalnie przeci ni obcej kabay, tum otoczy ywym murem
szop senatorsk zmusi samego Pramowskiego do wykluczenia
z listy kandydatw Kondeusza (6 czerwca). Stropia si magnaterja,
pobiega proponowa swe gosy oraz wpywy Neuburczykowi Lotaryczykowi, ale ju byo na to zapno. Po pierwszym gwacie naniecierpliwi pospolitacy
stpi drugi, gorszy: 17 czerwca godni
ywioow
zo,
w niewinn sub.
Po takiem przygotowaniu nastroju bez dyskusji przystpiono do gosowania. Biskup poznaski Wierzbowski wezwa na pomoc Ducha
tego, a nastawieni przez Olszowskiego ajenci podpowiedzieli wyborcom nazwisko Winiowieckiego. Rozleg si tak olbrzymi okrzyk
o oporze ze strony maLrnatw nie mona cze syna Jeremiego,
go by mowy, Pramowski rad nierad obwieci wiatu dokonany
strzelajc do winnych, a traliajc
wi-
obir. Prbowali
z
matk
Michaa,
brdzi
ksin
Zamojscy, uwikani
proces o ordynacj
369
omiu
Do
sw
ca
pastwowoci
polskich.
kich
zachodniej, lepi
atwo
przewidzie,
adoratorzy mniemanych
cnt staro-
osnu .dnej
polityki.
Polityka
zewin;trzna
polega miaa na
mierzy nie
wieckiego
Leopolda I.
Korybuta.
t.
j.
waciwie
Olszowskiego,
aljansie z Austrj.
doszo, ale
rk
II.
24
370
HISiOKJA POLITVC/.NA
chn
sumy
zastawnej,
Brandt,
chaa,
jedynie stopniu daj si zoy na karb podniety cuLudwik XIV, zgodny wwczas z Leopoldem we wspl-
w sabym
dzoziemskiej.
ani
szukali
sobie
we
tronizacji.
Tym
bratanek,
hr.
P>ancji
w. KONI ipczyA.sk i:
371
Nieudolno ki*la, okazana w tej sprawie, daa powd Prado gwatownej napaci na obz rzdzcy. Podobny los
czeka nastpne zgromadzenie, odbyle na wiosn r. 1670, a wic ju
rostw.
mowskiemu
po
raestwie
opozycj
zarzutami,
s/.eini
austrjackiem
a Longueville'm.
jedni rozgaszali
Tatarw
Brandeburczykw, drudzy, jeszcze przesadniej. przypisywali
dworowi icie kalimachowski zamiar strcenia kilku wybitnych iw,
zmniejszenia liczby szlachty, zastpienia czci wojska niemieckimi
rajtarami, tud/-ie ocyrklowania wolnego gosu. Pewien cie prawdy
lea na tem ostatniem, zaszczytnem dla Winiowieckiego, oskareniu. Faktem jest,
Olszowski parokrotnie domaga si sdu na zrywaczy sejmw albo przynajmniej cisego opisania liberum veto, aby
g) wolno byo uywa tylko w senacie; wszystkie te rady jednak
obracay si wniwecz,
tym razem rwnie pose bracawski Zabokrzycki zerwa sejm za podszeptem niezadowolonych panw (19
kwietnia). Widzc,
do udaremnienia wszystobi(3z francusjti
kich uciiwa, a zwaszcza do niezatwierdzenia koronacji
zwizkw
z Austrj. Korybut zapowiedzia w senacie (25 kwietnia
nie zoy
nowego sejmu, pki nie pozna zapatrywa wojewdztw,
w tym
celu powoa pospolite ruszenie. Jako sejmiki zgromadzone 20 maja
zawrzay gniewem na praktykantw francuskich, nrzymutowskietro
w rodzie o mao nie zarbano; jego Morstina dwr na danie
szlachty pozwa przed sd sejmowy. Sieradzanie chcieli odj buaw
iSobieskiemu. \\'ylkniona opozycja, syszc haso arozsiekaw
liczne
pogoski o skrytobjczych zamysach dworu, bliska bya rozpaczy.
i
dy
,,
e
i
nem
t.
r.
(9
wr/.enia
pospolitego ruszenia
31
niepowcigliwego Pramowskiego do
ustaw
potwierdzeniem
po
padziernika) w bliskiej
dla dworu, zmusi
doszed szczliwie
raz
przeprosin,
niewiadomo
ktry
uchwali
wiele
wolnej elekcji.
wreszcie
24
372
HISrUKJA rOLlTiCZNA
dy
do zjednoczenia obu Ukrain, oraz do uniezalenienia si zarwno od Polski jak od Moskwy. Jeszcze w poczton plan dziaania z Jurkienn Climielnickini i sakach r. 1668
trwale a przebiegle
uoy
mozwaczym
dom
gow
na pomoc
hetman zaporozki mia
stawia si z wojskiem na wezwanie krla, ale cay zwizek Ukrainy
z res/t Kzplitej w planie Doru.szenki zakrawa raczej na przymierze dw(>ch udzielnych potg, ni na unj lub tem mniej autonomj
Kusi pod rzdem polskim. Czy mona byo jeszcze wytargowa powrt do zasad ugody hadziackiej, jak tego pragn Sobieski rzecz
kadym razie Olszowski, wbrew radom hetmana, odewt[>livva.
pchn bezwzgldnie Doroszenk, przez specjaln komisj z Bieniewskim na czele odda buaw zaporosk Hanoce (2 wrzenia),
ktry nierwnie mniej da, ale te mniej mg wzamian da l^olsce,
nacji
metropolita
kijowski;
373
bo tytularnie zapeunia posuszestwo Ukrainy zachodniej, a iaktycznie nigdy si pniej nie zdoby na dziesi tysicy wojska. Na
rok nastpny, 1671, Doroszenko przyu:<'t()wa krwawy porachunek
mu mia nowy
Rzpht. Poniag-a
spraw
ronna, cho
jego
na miejscu
medo
wntrz,
ruszenia,
z serca kraju
zabrako
niedony krl, a
domw za
deztrterujc do
poparcia.
styczniu na sejm
wojny.
))Haniebny
rok
1672,
wyprzedzajcy
pierwszy rozbir, zacz si od zgrzylliwych scen sejmomowego nierzdu. Zgorszenie szo tym razem ju nie od opozycji,
ktrej wodzowie, Sobieski
Pramowski, wystpili z racjonalnym
programem obrony, ale od krla, co sam na
hetmanowi dezorganizowa wojsko: wani jego doradcy, Olszowski, Pacowie, stary Jan
Leszczyski, zamcili obrady tego sejmu, dopuszczajc do nieprzyzwoitych napaci na krla
do zerwania obrad pr/ez posa (Jru-
o sto
lat
zo
dziskiego
(11
nuirca).
plan
detronizacji.
Sobieski
wda
si w ukady
ajentem Longueville'a, ksidzem Paulmiersem, l^ramt>wski przedstawi wprost posowi austrjackiemu Stomowi. jako jedyne wyjcie
z labiryntu,
konieczno rozwodu
Kleotjory z
ostrzeg
Winiowieckiego. Tem gwatowniejsze nanutnoci targny nastpnym sejmem, zwoanym na 18 maja. Na czoo ubozu dworskiego
wydarli si teraz, obok Pacw, intii gosiciele srotriej pomsty: Szcz
sny Potocki, magnat demagog, dybicy na dobra nielojalnych panw,
i
374
HI8r"RJA POLITYCZNA
poznaski Krzysztof
Zegocki chemski. Nie dopuszczajc do rozpraw nad eg-z>rbitancjami,
wytoczonemi przez przeciwnikw, ludzie ci przeforsowali pod koniec
maja na sesjach wielkopolskiej
litewskiej konfederacje prowincjoi
pod pozorem niedochodzenia sejmw. Przycichli jednak szczwakiedy w czerwcu do stolicy wjechali na pomoc Pramowskiemu
nalne,
cze,
Sobieski, Sieniawski,
bomirski, krakowski,
Jabonowski wojewoda ruski, Aleksander Luinnych kilku magnatw, kady na czele zbroj-
chwalcych wwitobliwe
mdre zamysy krla Jegomoci
Ludwikac Ale to jednak byy wyitki, szeroki og szlachecki, zamiast ruszy
na obron kresw, uchwali na sejmikach relackiego,
cyjnych,
aw
pospolite ruszenie
wewntrznym
ma broni
widoku pksiycw na
twierdzach Kamieca, aby zapobiedz wybuchowi bratobjczej walki.
Kaiuieniee i Biiczae/. Zgodnie z grob Doroszenki, ktry zapowiada by wygubienie osad lackich, Mahomet IV poruszy na
ukaranie Polski takie siy. jakby chcia zetrze Rzplit z oblicza
giem
trzeba
ziemi.
nowisk
bdzie
do
cz
i
od
Polski.
mal do
rzdu ksistw
by mowy;
375
Polska miata
spa
nie-
przecie chwili
nadbieijfy wieci radosne o niesychanych
przewatrach nad ord
hetmana koronnego, ktry znw w kilka tysicy pozo=;taJeu:o onierza w cgu 10 dni rozpdzi grasujce na Rusi czambuy, wyzwakadc trupem w potyczkach (pod Narolajc z pt 44.000 jasyru
lem, Horycem, Komarnem, Kauszem, Llhrynowem) 20.000 Tatarw.
naddunajskich.
ostatniej
z tonu, ale
i
pozwoli
tylko o tyle,
danin
j nazwa upominkiem.
li
HISIORJA POLITYCZNA
silniej do
zaklcia bezstronnych patrjotw. Ozway si gosy za podjciem natychmiastov^ych zbroje celem zmycia haby buczackiej. Kiedy 4 stycznia konfederacja gobpartji,
panw
dusz
ska
szlachty,
ni
Ukrainy,
przenfiwi
wszystkie
posiedzenia, nastrj
w
i
kole
byjux
Sobieskiego,
mowski.
Chocim.
rzajcych do powoania olbrzymiej ligi europejskiej z udziaem Monawet Persji, zaleca hetman ustpstwa na rzecz Doroszenki,
podniecenie do walki o wolno chrzecijan bakaskich, ale nadewszystko
podatkw wojska. Jako uchwalono akcyz, co powszechne, pogwne, tudzie inne rodki na utrzymanie 50.000 armji.
.lali byo do przewidzenia,
apel do Europy nie przynis Polsce nic
oprcz platonicznych wyrazw wspczucia lub zachty od cesarza,
innych panw chrzecijaskich. Poganin Selim da si przycara
najmniej nakoni do neutralnoci. Doroszence nie ustpiono Ukrainy,
poddajc si
a llaneko zdradzi Polsk, zajmujc twierdz Dymir
padzierniku, pokonawszy wielkie trudnoci organizaMoskwie.
cyjne, odda Sobieski pod komend krlowi gotowe, wspaniae 40tysiczne wojsko; stawia si nareszcie Litwa w 12.000. Micha, ju
wwczas chory z przejedzenia, zwrci buaw temu, kto j najgodniej mg piastowa. Wszyscy si dali wtedy porwa Sobieskiemu
wszyscy, od Jabonowskiego do Paca
od Morstina do Czarnieckiego,
niechtni, poszli, gdzie on ici powid
pod Chocim. Tam
chtni
w starodawnym okopie Chodkiewicza spotka go gr/.niic kanonad
Ilussein pasza z 30.000 Turkw. Dalsze korpusy nieprzyjaci, nie spodziewajc si szybkiej rezolucji Polakw, stay osobno w Kamii-cu na
Wooszczynie. U listopada pod osobistcm dowdztwem Sobieskiego
puki Rzj)litej walnym szturmem zdobyy obz lusseina ze 120 dzia-
skwy
da
w.
377
iimi.
B.
I}'zkrlewie. -lak
111
Sobieskiego
te-
wn
skim),
atw
mieliby
spraw
zwoleimicy
ks.
cen.
Ku, przyjazny Polsce hospodar modawski, PrtryCo gorsza, z pocztkiem r. 1674 knia Homodanowskij,
przyjwszy hod od Uaneki, wkroczy na poUk Ukrain przywid do
ulegoci canwi cay kraj po Dniestr. Wprost ju niewiadomo byo, kto
przez Turk(hv na
czajko wygnany.
i,
378
HI8TOKJA POLITYCZNA
rk
umys
bystry
swobodny
otwarty,
arliwcy
wierze,
lecz,
jcy
za
serca,
stanowi
ca
gldajc si w
galerji
spczesnych,
to zaiste
nie
osobie monarchy,
w samej zasadzie elekcyjnej, tudzie w zasadach, pojciach skonnociach ogi')u tkwio rdo saboci Polski.
^(onarchi/.in Sobirskioffo. Natychmiast po elekcji, nie czekajc
na uroc/.ysl chwilt; /apr/ysi/.enia paktw konwentw (5 czerwca),
zdeklarowa si Jan III w publicznej mowie urodzonyjn w r(')wnoci
szlachcicom, wyhraciMn wolnego tem samem prawowicie samowadnego narodu. Pir/mi.i w tych sowach odd/.w i(.'k wrod/oiienrc, szczeale
w. KONOrCZYASKi:
379
manifestacja,
mod
absolutyzm nie na
ani miar Filipw
Ludwikw;
o skasowaniu sejmw, sejmikw, trybunaw: ale zamach musiaby uprztn nadu/-ycia wolnego gosu, ulepszy kiero-
byby
to
nikt nie
myla
narodow utrwali swj rd na tronie przez wielkie czyny wojenno -polityczne. Tylko,
wybr orjentacji hy nieatwy. Serce hetmaskie tsknio do dalszych bojw z pksiycem za chrzecijastwo
cigno nad Dniestr Dunaj. Umys krlewski przewidywa czy
przeczuwa z czasem gorszych nieprzyjaci w tych trzech pastwach,
i
ktre
Polski (Austrja
Bran-
Wschodnie
Wtrry.
Widoki nadbatyckie
zakarpackie. Wyprawa zdobywcza Ludwika XI\' na Ilolandj (1672i przeistoczya si niebawem w wojn
i
koalicj
styczniu
go
roku,
na
Wiadomo
wielkiej koalicji
do Skanji.
Pnocy, ktre wygray
i
wojn
380
HISTOKJA POLITYCZNA
sobie
gli
przewag pastw
liczebn
waha si
nie
ani chwili
wyzyska
sabiej zorganizowanych.
Sobieski
mu pomo-
Polsce
bd
bd
cie
Wgw
nu pomoc.
Z drugiej strony, z Prus Wschodnich dolatyway do uszu dworu
warszawskiego proby o opiek, pynce z ona szlachty gnbionej
przez Fryderyka Wilhelma; nadarzaa si sposobno nietylko da
wywrcenia umowy
pomszczenia Kalksteina, ale do powetowania
welawsko-bydgo-kiej. Na tern tle ju w lecie 1674 r. powsta prow Prusach,
przeciwko Hohezollernom
jekt dywersji polskiej
przeciwko Habsburgom
na Wgrzech albo na lsku. A 11-go
Sobieski podpisa z Forbin-.Tansonem w Jaworowie
czerwca 1675
formalne tajne przymierze polsko-francuskie, wedug ktrego Ludwik XIV mia paci Polsce 200.000 talarw rocznego zasiku na
i
bd
bd
r~.
koszty wojny z elektorem, dodawa drugie tyle w razie wojny polsko austrackiej, a nadto 200.00(1 frankw jednorazowo na przypieszenie pokoju z Turcj, .lako cel aliansu
Ksicych
do R/pliej, zastrzegajc,
inaczej jak za
zgod
wskazano przyczenie
pokj
moe by
r*rus
zawarty nie
Francji.
z Turcj. Caa ta akcja bya jednak moliw dopod warunkiem pogodzenia si z Turcj. Nowi sojusznicy
susznie rozumieli,
Porta moe si obej bez posiadania Podola
bez zwierzchnictwa nad Kozaczyzna,
natomiast nie zdoa ona
Dals/a wojna
piero
utrzyma
obojira
wbrew
Polsce,
Jan zamwi sobie w Stanibule dobre usugi Frando zaszczytnego ukoczenia niepolitycznej wojny, t. j.
Ukrainy w drodze
do odzyskania w miar monoci Kamieca
polubownej. Atoli duch zaborczy KOprulich lepy by na wszelkie
rachuby.
r. 1674
gwna sia Mahometa IV spada na Ukrain,
pieszc na pomoc oblonemu przez Moskali w Czehryniu Doroszence. Ilomodanowskij
Samojowicz uciekli do siebie, za Dniepr^
Liczc si
cuzw
i
tenj,
dy
Sobieski
obserwowa
te
zapasy ze Zoczowa;
padzierniku rozpo-
w.
cz
381
Bracau, wybiera
Mohylew. Kalnik
si pad Kamieniec, szacha perskiego zaprasza do przymierza, ale
teraz niech Michaa Paca odciirna z wyprawy LitwiiniW, uniemoliwiajc wiksze dziaania zaczepne. Na drobnych utarczkach baamutnych rokowaniach z hanem tudzie Doroszenk zesza najblisza wiosna. Jesie miaa oglda nowy wielki bj pod Lwowem.
ChwaKrl posterunkami opatrzy cae poudnie od Biaej Cerkwi
czerwcu poselstwo polskie wstrzySzaroirrodii.
stowa do Baru
mane zostao przez bana w drodze do Konstantynopola, 60.000 Tur100.000 Tatarw p )d Selim Gikw pod Ibrahimem Szyszmanem
Ukrain, idc na Zbara
Lww.
rejem wkroczyy przez Podole
plaprzemocy
oglnym
dziki
nieskoordynowanej
z
uleir
Pierwszy
nem akcji Dymitra Winio w leckiego; dru'jri obroni sam krl w wietnym ataku husarskim, wykonanym na trzykro liczni'*jszy korpus
Nuraddyna (22 sierpnia) Jeszcze kilka zwyciskich potyczek JaboSieni wskiego, pocig za dzicz tatarsk
pod Sucza
nowskiego
dziaania, odzyska
Bar,
zostay oczyszczone z najedcw. JednoCzehry, przyjli w carczenie sojusznicy Moskale zdobyli Korsu
Sirk.
skie poddastwo Doroszenk
rawiio. Dopiero po tych dwch kamp.injach urzdzi krl
Marysiece koronacj w Krakowie (2 lutego 1676); na sejmie
sobie
14 marca) przeprowadzi uchwa o utwokoronacyjnym (4 lutego
i
ziemie
polskie
armji. Wszake
to
powolno zbroje polskich,
stutysicznej
rzeniu
znajc
nie
zmikczyo Turkw
ktrzy,
szkietw Ibrahim Szejtan (=szatan), basza Damaszku Dzielni partyzanci: Dymidecki, Micha Kzeuuski, Zbroek, zdoali opni nieco
wowa paday
Nadbieg wreszcie
si
w sam por
krl
i,
ca sw
sprawiwi^zy nanowo
nawa w
zie
pod
stracili
HISTOKJA POLITYCZNA
382
wiosn
r.
1677
powiernikw
nie
krla,
zdoa zaegna
mimo
najlepszej
midzy Polsk
ostatecznej walki
a Islamem.
de
do
Wgry,
ale
zerwa unj
poczy
si
z caratem,
ni znosi rzdy
Sobieskici
konfederacj celem niedopuszczenia do koronacji Sobieskiego; niektrzy skonni byli podobno przebole to nieszczcie, byle przeszko-
dzi
ta
rozwit j
/.
mem
o.Mii krla
383
tekcji;
wyra/nie, o sejm nie /alwierdzi jednomylnie przyFrancj ani te nie uchwali wypowiedzenia wojny Frydezatem trzeba bdzie wciga Rzplit do imrykowi Wilhelmowi,
prezy pruskiej porednio, sposobem dawnym Zygmunta III albo pniejszym Augusta II. Dwr myla o skleceniu przymierza ze Szwecj,
ktra, chcc skutecznie dziaa w Prusiech, potrzebowaa polskiej
rkojmi przeciwko podejrzanej Moskwie. Temu planowi posef kurfirsta Hoverbeck przeciwstawi propozycj przymierza polsko-brandenburskiego celem odzyskania dla Polski Intlant. Jan III nie da si
tem zbi z tropu, wiedzc dobrze, czem byyby dla Rzplitej odzyskane bliskie Prusy, a czem dalekie, trudne do obronienia przed
Moskw Szwecj Inflanty. Ale opinj szlacheck atwiej byo zam-
Wida ju byo
n^ierza z
gwnie chodzio. Ze
ci,
mg
o to
na Sobieskim
brandenburski.
'
HISTOIUA '()LirVUZNA
384
Szwedami. Od czerwca Szczecin by oblegany przez Brandenburczykw, a sp dkobiercy Karola Gustawa wci nie okazywali zdolnoci
do energicznego czynu. 21 sierpnia podpisano z posem Liliehookiem
tajn konwencj, ktr rzd szwedzki zobowiza si przysa na
podbj l*rus Wschodnich 8 do 10 tysicy wojska, Sobieski mia dodji(5 67 tysicy prywatnego zacigu. Prowincja, zdobyta wsplnym
Jana III
wysikiem, bez udziau Rzplitej, przes/.abj na
wasno
Kajped
da.
dusze wojskowe, krtko mwic, zmarnowa zupenie pomylny moment. Nie zmarnowali tymczasem ani chwili przeciwnicy. Elektor,
dowiedziawszy si przez nieostrono Szwedw o traktacie gdaskim, zaprotestowa przeciw przemarszowi Horna przez Kurlandj
jako sojusznik Polski na podstawie trazapowiedzia,
Litw,
i
si znajktatu bydgoskiego poszuka wrogw, gdziekolwiek
Wiedniu za porednictwem Duczykw porozumieli si
dowali.
bd
'Austrjacy z Brandenburczykami
wzgldem
wsplnej
akcji
korupcyj-
polsce.
wtajemniczeni
llier.
yk
stafa,
pysziek
nietylko o zwrocie
w. K()NOl'CZV8Ki:
atak
385
iia
Moskw
obsadzony przez
sierpniu
Czehry.
167Si
gruzw.
Ostatni,
dro-
dze na radzie senatu w Lublinie (w kwietniu). Uchwalono tam rawyda Turkom Bar, Midzybo, Nietyfikowa rozejm rawiski
Kalnik; zarazem wysano do Moskwy Czartoryskiego, wojemirw
i
wod
stawili czoo przemarszowi Szwedw, co wicej, krl wpad na trop wielkiej konsf)iTrzebickiego z Karolem Lotaryskim (od
racji Winiowieckiego
CzEleonory), zmierzajcej do oddania Krakowa
6 lutego
stochowy w rce austrjackie, oraz do osadzenia Lotaryczyka na
tronie polskim. Szybko zapobieu krl zamachowi, ale niemniej
zwoujc
szybko oceni niebezpieczestwo rozbratu z opinj ogu,
na 14 grudnia sejm do Grodna, przygotowa na i)rogram nowej
selstwa francuskiego z
mem
i,
polityki.
aby niezwocznie
ponie porak
stycznia
1679)
uciec
Francja
moga
ich
przez
mud
do
poczem
Rygi,
ju
tylko
ale opuszczo-
oci, a sam w sekrecie, podobnie jak obaj dyplomaci nieniieccy, sposobi si do zerwania sejmu Niezaprzcczenie Sobieski mia do za-
ni oni Lub(imirskiemu, bo
spisek WiniowieSzwedom
samowoln akcj
KacTklopodja polska.
Tom V
l'acw przeciwko
cz.
II.
26
386
HIUTORJA iMiLIT^^CZNA
ckiei^o
oraz
jednym
ani
jc
towarzyszy
drugim
dowie
na zerwanie,
A tu chodzio o zgodne zajcie stanowiska wobec niebezpieczestw,
grocych z poudnia, o nowe zbrojenia, now inicjatyw dyplomatyczn, teraz ju stanowczo przeciwtureck. Skoczyo si na kom-
promisie.
Uchwalono odwoanie
))kup
C.
tylko
linji.
Winiowieckiego
mio
mowi
minajc
o swej
ski materjalne
godnoci monarszej,
dla siebie
lub
raz po raz
rodziny;
o rne
odmawia
koataa
krl francuski
zyjej
mych zaoeniach duchowych wczesnej polityki polskiej, z koniecznoci przystosowujcej si do popdw mas. Pierwotna orjentacja
usprawiedliwiona poniewczasie pniejszym obrotem
dziejw, trafiaa do przekonania tym nielicznym umysom, ktre wie-
Sobieskiego,
w. KONOPCZYMHKi:
387
kn
dnich, ale
odczuwaa
znaczna
Fala
mieckie.
wikszo
ywiej
dy
ch
gowa
spektyw
pastwowe w zamian
za per-
rodowych ambicyj.
Polsce ambicje te
wywouj atwo zrozumiay opr. Krl par razy prbowa na naradach wojennych lub senatorskich wysondowa grunt dla elekcji \'ivente rege. ^Rzadko kto
poza grup regalistycznie mylcych biskupw
odzywa si z zacht, niejeden z gwatownym sprzeciwem. Wyjtkowego jakiego miaka, co na radzie senatu w styczniu
poparcia jego
2.
USTORJA POLITYCZNA
388
rzd
r.
dano
zalecat
uroczystego
form rzdu
byo szuka w Polsce wwczas potem. Nawet kto chwali zdaleka rzd despotyczny, nie wiedzia, co chwali^
nie zgadywa moliwej drogi poredniej midzy czyst monarchj.
a zotym nierzdem. Ale woanie o silniejszy rzd niezupenie ucicho od czasw Ludwiki Marji... Taki prymas Wydea (nastpca Olszowskiego), powiernik skrytych myli krla, mia radzi na sejmie
niego pokroju darmo
da
grodzieskim, aby
nuncjatury epitet:
))vili
zyskali
ustact>
Kanclerz Wielopolski,
t)d
1678
gadnienia mieli
watnie
gotow odpowied.
rozpisa
si biskup Zauski
Najobszerniej
skarbowoci, wojska. Autor w zasadzie jest za gosowaniem wikszogosowanie bdzie tajne, a posowie zaci, ale pod warunkiem,
atoli
do konkretnego projektu, dopuszcza
przysieni. Przechodzc
nie tylko skuteczny opr mniejszoci conajmniej trzech sejmikw, ale
zrywacz
zerwania sejmu, znowu pod warunkiem,
to
nie wyjedzie z miasta, zaniesie manifest do grodu (te pod przysig
podda si wyrokowi trybunau, ktry orzecze o wana uczciwo)
Pozatem radzi Zauski przyzna krlowi absopostpku.
noci jego
lutne veto w materjach prawodawczych, trzy gosy w sdzie sejmo
wym swobod wypowiadania wojny; komend nad wojskiem sku
mono
szych wypadkw,
znie
obecno
niektre
krla
przywileje
cie:
danie
t sam
w.
389
bowiem myl wypowiada bardzo olcdiia rozsdna broszura spczesna p. t.: Examen wolnoci polskiej, gdzie wolno przedstawiona
zgodnie z rzeczywistoci jako prerogatywa wielkich panw,
a nie caej szlachty. Sowem zamysw nie brako, ale zostaway
one tajemnic niemiaych bezsilnych nowatorw, nie przedostajc
i
do
si
Delikatnie,
sowa
nierzdu sejmowego,
orgji
Egzaininu:
traktowania
(d
adne
ff c iliu s
i
ew
rzdach pastwowych
status) nie to si im podoba, coby do utrzymania (ad conservatiomiao, ale jeno to, co zwiksza (auget! nierzd
nem) ich
niezgod .
Kozaczyzna. Unja i Dyzuiija. Za ladem wielkich hetmanw
z pocztku XVII wieku stara si Sobieski utrzyma pod polskim
rzdem puki kozackie. Zyty z ludem ruskim jak nikt inny, obdarzony niezwyk umiejtnoci chwytania za serce onierza wszelpochodzenia, przeduy byt polskiej kozaczykiego gatunku broni
suy
zny o
kilkadziesit
lat
czasach,
wyrzek si
kiedy sejm
wszelkiej
Byway
chwile,
np.
potajemnie znosili si
r.
kiedy
390
HI STOR JA
zdoa
POLITYCZNA
dokona
Stolic
pessimi
odmawia
libri); ale
bdc
czowiekiem
gboko
religijnym, nie
mg
zdawaa si wry zupene zjednolicenie spoeczestwa pod wzgldem wyznaniowym. Jako w r. 1682 dyzunicki
gdy ta propaganda
wyznanie wiary
uczyni
ju
od
r.
zoy
prywatne, a po dziesi-
katolickiej;
samo zamierza
to
1677
r.
wydoby
skim
ktrej
ny
w
pokona
wiele tar,
za
rk
na
rodzinie Sobieskich. Wogle krl, jeeli nie traby teraz
ci naraz przez swj zwrot poparcia wszystkich dawnych Irancuzomanw, to
nie zyskiwa odrazu wszystkich austrolilw. Zwaszcza
i
391
Pacom,
wiach,
znowu
tr/.eba
Radzi-
S[)oki-evvnionych z
krla
on
Jeszcze wicej
do
wsp<')lnej
Morstin, do
do Francji Andrzej
referendarz litewski, do .\nLrlji lio-
obrony chrzecijastwa.
Moskwy
Wadysaw
Hrz{)stov\ ski,
Pojechali:
Rzymu Micha
do Wiednia. Wenecji
Radziwi. Prawie wszyscy trafili na grunt niewdziczny Morstinowi.
Krl Arcychrzecijaski chwali pikne zamiary Jana III, ale te dalandji
Morstin,
wa do zrozumienia, e nie chce dla niepewnych widokw Ligi naraa handlu lewantyskiego swych poddanych. Francja mwili
dyplomaci wersalscy w Warszawie da Polsce wiksz pomoc
przeciwko Turkom,
ni
inne
pastwa,
ale dopiero
Wenecja
wwczas, gdy
doj-
za podszeptem fran-
cao
wa
nawoywa by cae
teraz za jego
'4
Intryjri
by
III
392
HlsTOKJA POLITYCZNA
Ludwik XIV skania Jana III do wiernego trwania w obozie franwszake posowie francuscy (Forbin Janson, przysany
powtrnie w sierpniu r. 1678 wraz z markizem Yitrym) ujawnili
cuskim. Zanim
Sobieskiemu
t umow,
adn
nie
miar
moe,
elektor
i
wymwi
si,
krlewicza popiera
Polsce
roliny
Radziwiwny, godnej
latoroli zdrajcy
Bogusawa,
dziedziczki
rk
zapowied pniejszej rywalizacji o koron polsk; stara si wic pobudzi sejm do zajcia dbr radziw-iowskich na tej
podstawie, e wedug litewskiego statutu sierota wychodzca za
bez pozwolenia opiekunw (t. j. reszty Radziwiw) odpada od majtku.
akcj podcili radykalnie polscy obrocy elektora, dziaajcy
Litwy, ale
aukcji wojska
jako
dogodzi swym cudzoziemskim protektorom, ale zarazem unikn porachunkw podskarbiskich z deputacj sejmow.
Na (Irod/e do pr/ymicrza z Austrj, Moment powstania ligi
nietylko chcia
umia
lub nie
TOkOly podda
doprowadzi do tego,
chcia przejedna Wgrw,
si Turcji jako lennik (w lipcu r. 1682), wzamian za co otrzyma
tytu krla
obietnic skutecznej pomocy w walce z uciskiem niemieckim. Jeszcze dumniejszy od Leopolda Mahomet, skoczywszy
z Moskw, niezwocznie
przygotowywa napad na posiadoci
i
IIab.sburg<')W.
Teraz dopiero,
ewakuacji
393
byo jeszcze wrd ogu owesro entuzjamiaa wyprawa wiedeska, jeszcze podszept francuski atwo trafia do serc niechtnych Habsburgom. Aby wi^c stworzy ow jednomylno, stronnicy ligi pod dozorem nuncjusza Palla-
odwetowo-zaczepnej. Nie
zriiu,
ktry zrodzi
vicinifgo
i
po.':a
cesarskiego
uyli
wszelkich
oskary
rodkw moralnych
\'itry'ego o podburza-
nie
Wgrw; w
skiego
przyrzeczeniem
buawy
(po
Winiowieckim, zmarym
sier-
ziciowi jego Leszczyskiemu przeznaczy marszakostwo na sejmie, innych ugaska innemi wakaiisami. byle odosobni
pniu 1682
r.),
jednego,
najgro/.iiitis/iMj-o
rzecznika
in-
ca
maga
t.
j.
sprawiedliwoci
jej
wypadao
zdawienia.
albo
intryg, jakie
przynajmniej
394
hISTOBJA POLIIYCZNA
za
nie
mia
w sobie
filw
lojalistw
odpowiednio
ywioy
i w
zerwania sejmu
dopiero w takiej atmosferze kaz^ tzwoa pospolite ruszenie
maczy si oskaronemu przed deputacj senatorsk, a potem przed
za
caym sejmem. Wsposkarony \'itry wyniole owiadczy,
swe czyny odpowiada tylko przed wasnym monarch. Za Morstin
uderzy w ton pokory: wypiera si zdrady, usprawiedliwia kupno
przyjcie urzdu sekretarskiego we Francji, wreszcie obieca
dbr
wykry tre nieodcyfrowanie zrywa sejmu, nie ucieka z kraju
nej swej korespondencji. Za to zgodzono si odroczy proces. Ale
te na tem stano: rzd zasadniczo raz jeszcze uchyli czoa przed
majestatem ^wolnego nie pozwalam , byle uzyska na dzi swobod
dziaania. Sprawa Morstina skoczy si dopiero po dwch latach, ju
po wyjedzie oskaronego (w poowie wrzenia 1683 r., wbrew danemu sowu) do Francji: sd sejmowy potpi go wwczas za niesumienny zarzd skarbem
niewiele gorszy ani te lepszy od adale zaniecha zarzutu zdrady stanu,
ministracji innych [lodskarbich
ktretro podtrzymanie musiaoby konsekwentnie obali zakorzenion
krl
warcholskie zapowiedzi,
razie
wielkopask wolno
spi.skowania.
bd
Najbliszy cel.
co l)d, zosta osignity.
Przed erjertrj Sobieskiego przypad do ziemi, przyczai si wszelki
wrg wewntr/.ny
zewntrzny: Yitryemu nie zostao nic inneufo,
si
do
wynie
Francji,
poczer stosunki dy[)lomatyczne polskojak
Aljjiiis
aiistr.jacki.
miaa
wasnych
kurji.
czoa krlowi polskiemu, cesarstwu
Pi-rwinzetro kwietnia depulacja sejmowa podpisaa z posem cesarskim Waldsteinem traktat przymierza zaczepnoM>dpornego (umylnie
antedutowany o jeden dzie dla uniknicia zej wrby). Leopold
siiich
nie
stawu';
w. KONijrCiCVN3Ki
dwaj
Kiioi/nyi:
395
ndDAcy
pastw sprzymierzonych
mieli
ich
imieniu
zaprzysidz traktat
protektorem przymierza.
przed papieem, jako gwarantem
ich stron
Voiii. vi(li. Deus Ticit. Nie spodziewali si Francuzi
wiey
na czas dokona zbroje, sdzili,
Sobieski
nicy,
jaworowski.
jak
traktat
podobnie
liter
martw
pozostanie
alians
i
zdy
Czekao
ich
nowe rozczarowanie.
lipcu
trzy-
dziestu
omiu
woa
wa realny
interes
polityczno-strategiczny kraju:
adnej wtpliwoci,
jeeli
nie
mogo ulega
to
saskie,
deryk
Wilhelm, jako
nie brandenburskie,
sprzyinierzeniec
Francji,
e zama
zyra,
ale
to
pewna,
396
hisiokja polityczna
hi Jan
krwi rycerskiej
(7
to
niepowodzenie
nowem
walnem zwycistwem.
D.
W jarzmie
Ligi
witej.
narodowej,
charakter
szczytna jako
o zdobycz,
5 marca
i
Polski.
przystpuje Sobieski do
1684
r.
przez
riwindykacja krajw,
celem wojny
ktn? kady z aljaiit(nv utraci na rzecz Porty. Papi(;/ jako zwierzchni
protektor Lis^i, popiera j bd/ie malerjalnie
moralnie.
Bo te pomocy moralnej potrzebuje lAisa od chwili swepro f)owstania,
caa czujno dyplomacji Iiinocentetro ledwo wystarczy.
jak
w. KONOPi^YSKi:
DWAJ
K IKtI-OWlE
397
RODACY
Wyry.
dalszych
nabytkach,
lee
przeszkodzia zajado generaw cesarskich; TokOly, straciwszy nadziej ocalenia wolnoci narodowych pod rzdem
Temu
cijaskci.
r.
Andrzej
cz
Potocki
sposb namacalny,
poniewa brakowao jej lizycznego j)oparcia, jakiego umiaa dostarczy dawna Polska-Litwa Jagiellonw. Liczc na ni. Sobieski przez
bdzie do
cay czas wojny tureckiej, pki mu ycia starczy,
dy
pod despotycznego panowania zarazem Osmanw Habsburgw wszystkich krajw nad dolnym Dunajem: Wgier, SiedmioMultan. Pragnby krl osadzi, gdzie mona, krgrodu, Modawji
lewicza Jakuba, aby t droir utorowa* mu nastpstwo w Polsce,
ale poprzestaby te na luniejszem zwizaniu wyzwolonych krajw
za taki sukces musiaby nard czu wdziczno dla
/ fizplil. bo
caego rodu Sobieskici. Zreszt, poza t niewygas ide czy mrzonk
dynastyczn, przewodniczy krlowi we wszystkich wyprawach od
r.
1684 do 1691
do wywalczenia Polsce ujcia na Morze
Czarne, wzamian za utracon perspektyw rozszerzenia dostpu do
wydarcia
dno
398
HISIOKJA
Batyliu.
atwo
stosunki
przewidzie,
Woosz
lYCZNA
rdl.l
dno,
ta
Wgrami stan si
owe
a bardziej jeszcze
sol
Ligi
oku
Leopolda
witej w
I,
tajne
wspzawodnictwo.
>Vojiia
r.
Forta zaraz na
1684
1685. Kunicki niedugo hula po Modawji;
wiosn okazaa niezwyk si oporu, wypdzia koi
dara,
miejsce obrany
Kunicki
i
zosta
towarzyszy, a
przez
zabity
Po
przygrywce zaczy si po stronie polskiej ostentacyjne przygotowania do stanowczej rozprawy z Turkiem. Krl nie chcia si bawi
obleniom Kamieca; w jego wyobrani Kamieniec Buda wszysttej
kie
twierdze musiay
pa,
jeeli
tylko
austrjacki
trzewo. Mina
Kazimierz Sapieha
popis wojsk polskich 21-go
cz
lata,
Ru
cignli
na
sierpnia
przybyli
rozproszone hufce.
Na
przedstawiciele Austrji,
Rzymu,
Hiszpanji
We-
wrd uciliwych
potyczek z Tatarami.
r.
nie nady
przeczuwajc,
w rywalizacji o kraje naddunajskie, dobrowolnie zda komend na
Jabonowskiego. Ambitny hetman, cichy pretendent do nastpstwa
po Sobieskim, mia teraz sposojno do zakasowania jego wawrzynw; ani on jednak ani aden z towarzyszcych mu kolegw nie
dokona niczego wiekopomneufo. Wrd sprzecznych rad, gdy jedni
zaczepnie. Teraz
zniechcony
krl,
w. Konopczyski:
399
sk:
si
rzeczy, bez
zobowiza
naruszenia
korzyci
Austrji
obrotnej
mierza polsko austrjackiego, przeto obie strony postaray si zapoo despekt Vitry'ego; w r. 1684 znalaz si znw przy
Janie III szwagier Bethune, niby w charakterze prywatnego gocia.
a w rok potem Wielopolski
do Francji zaprasza Ludwika
XIV do udziau w Lidze. Z tej niefortunnej misji nie przywiz jednak kanclerz mc prcz mglistej obietnicy poparcia syna Sobieskiego
w przyszem bezkrlewiu.
mnie uraz
dy
Jeszcze
kowaniach
Rzlitej
ro-
poty nagliy
go
nie
uwikane
wskraa
nic
wobec
nagieuro faktu,
Kzplita
miaa rce
400
HI.SIOIUA FOLII
sadzie:
najpierw csja
Smoleska
yczNA
jusz.
Czy
ujm
zacji,
Kzplita
sum
146.000
rubli,
przymierze przeciwko
oraz
Tatarom,
rozwizaniu kwestji wschodniej. Taki pokj w przyszoci musia si okaza jedn z najwikszych poraek dyplomacji
dawao gos
polskiej,
wstpem
Rozumia
to Sobieski
Grzymu-
Tr)koly'ego,
pod wzgldem wojskowym: zachca Apaffy'ego
rywalizujcych o Siedmiogrd, do oporu przeciwko Austrjakom, zjednywa daleko idcemi obietnicami hospodarw wooskich, planowa
nawet Abisynj, wszystko w tym celu
wspdziaanie z Persj
zgnie ord budziack, potem
aby najpierw zhoHowa Modawj
wtargn do Siedmiogrodu rozcign nad nim protektorat Polski.
Ruszyo 36.000 doborowego wojska z 90 armatami 20 lipca. Z pocztku krl budowa systematycznie na zdobytym terenie forteczki,
o szybkie posuwanie si naprzd;
polem dba tylko o aprowizacj
jak
18
sierpnia
zajto Jassy
pierwszy
etap
wyprawy wydawa si
i,
w. KONOI'CZY?ISKi:
401
hospodara,
Polacy
da,
po wiecie,
nigdy
steczka,
armja,
kurcz si
tyle,
nawet
cele
polityki, a
poza zakrelonym
jednak skutek
celem.
pozostaje
daleko
gow
pyn
wiksz
h iicvkl*|><lja
pliika
te
pytania
.laii
III
T V
2(>
40?
HISTORJA -uLurcZNA
wiernie,
nazbyt wiernie,
podporzdkowywa wymoorom
te<ro kie-
runku wszelkie inne wzgldy. Jednak nie cieszy si takiem poparciem zzewntrz. jakieo mia prawo si spodziewa. Wiemy, jak
bezwzgldnie wyzyskiwaa ocalona Austrja swoje stanowisko w Lidze, nie amic zreszt w niczem przyjtych na si lunycli zobowiza. Wiemy, z jak chodn, egoistyczn rachub, bez
powicenia dla dobra chrzecijastwa, egzekwowaa Moskwa swoje
pretensje do Polski, zanim raczya przystpi do zaszczytnego przymierza. Kurja nie skpia gotwki, ale dyplomatycznie szkodzia Polsce na wschodzie zachodzie. Brandenburgja wbrew paktom welawsko-bydgoskim, nie baczc na wiey ukad z Sobieskim o posi-
dba
wojn
kach na
wet,
gdy
Fehrbellinem
Nowa
rwnaniu
rzadko kiedy przysyaa swj kontyngent, a najej walczyli niechtnie, wjakby pod
elaza, u na Ukrainie ze niegu.
(1684),
czynia,
to
byli
onierze
po-
dani, rodacy.
szlachty,
wadczej. Niezalenie od
wrd
rzy si
dem
si
wytwo-
wzgl-
ubom irscy.
Sapiehowie.
jak Jabonowski,
i
tej
rni
inni
Rafa
sualcy pruscy
bezstronni, albo
Leszczyski,
rodzaju
poprostu
przyjaciele francuscy,
Grzymutowskiego
Brezy,
jak
podskarbi Marcin
byo
zarzutu, ktregoby
403
to
nazywao w ustach rywali tumu ))absolutuin doiuipomagay .<prawio krlew!<Uiej swary w iiajbliszeni otozraaa wielu Marysieka, zawsze wraliwa na podniuciy
ju
sit}
iiiumc Nie
czeniu,
intryuantka,
gotowa
zamci
Aruienw,
wci
niepoprawna
prywat.
krewny Sobieskiego), Opaliski, biskup chemiski, podMarszaek wielki jedzi w tym roku do Wiednia,
Rzymu Wenecji na podejrzane rozmowy z cesarzem, Eleonor ks.
Karolem; s dowody niezbite,
zamawia dla malkontentw czynn
pomoc Austrji na wypadek krlewskiego zamachu stanu. Czy Lubomirski
Sapiehowie myleli
o detronizacji Jana III, czy wogle
zdecydowani byli wprowadzi na tron Lotaryczyka, to pozostaje tajemnic. Wielopolski uoy pismo, wykluczajce wszelkie za ycia
ski
(bliski
skarbi Zamojski.
i
bo
te wrd
obmyli
tylu
moliwyci
ni plan zgodnego poparcia jednej jakiej kandydatury, lubowano w^ic sobie zwalcza elekcj za ycia krla, powsta przeciwko
kademu, ktoby zbiera nu ni podpisy, odda na wsplne cele parrowi,
pobrane
dopuszcza do zmian
od
zagranicznych
atrybucjach
wyszych
kandydatw,
urzdi'>\v
i
i
nie
buawy,
kluczw podskarbiskich.
grodzieski zerwany (17 stycznia do 5 marca 1688. Pod
iasem ciko pogwaconych praw Rzplitej szli malkontenci na wybory przed sejmem styczniowym 1(>88 r. Poniewa nie zdobyli wikszoci, wic zaraz zatamowali obrady przed obiorem marszaka.
pieczci, laski
Sejni
26
404
HISIORJA
PyLii
t. /,.\A
wie
Nie wzruszya
ich
pt Brody, Zbara
o najedzie tatarskim
Wiiiiowiec, l)ubi)0. Nie przekonay argumenty prawnicze mdreiro
sandomierzanina, KarwickietJru, wykazujce,
kto nie przeszed przez
rugi pod now lask, nie moe mie gosu, a kto nie ma gosu, nie
Gow
ktra najmniejszemu
nam
tylko
samym odejmuje
nie
ale
mow
wymkn
tach.
Urod celowa
ksi
rokowa
.Iak<')b
So-
405
Sobieskiego
Brandenburczycy
t.
Polski
nowego
kurflrsta,
Fryderyka
wyzyskujc niedowiadczenie
krl Jan,
III,
niemniej
susznie
myla
o zacie-
zdawaoby
i.
caego kraju czyy si w jedno; jeeli midzy niemi mona byo dopatrzy si jakiej szczerby, to wszelka sprzeczno ustaa,
odkd krl owiadczy,
prywatne pretensje swoje odstpuje pa
stwu. Atoli w oczach spiskujcej magnaterji dwr musia by(- zawsze
wrogiem przeciwiestwem Rzplitej. Opozycja zawzia si zniszczy
kady szczebel, po ktrym krlewicz Jakb mgby si dosta na
tron. teraz ju nie za kulisami, ale otwarcie stawiano czoo dworowi. Bo te za jej plecami sta Fryderyk III, a przy nim stay dwie
inne opiekunki wolnej elekcji, Austrja
Szwecjji, ktre, zgadujc zamiary Sobieskiego wobec Prus Wschodnich, upewniy urzdownie
i
interes
bd
Brandenburczyka.
spraw jego uwaa
za swoj wasntakiem pooeniu mogli elektor
Szwed zairrozi Wielkopolanom
Litwinom spustoszeniem ich majtkw, a Sapiehowie moirli bezkarnie obsadzi('- dobra radzi wioWskie wojskiem
Raa Leszczyski
wymiewa ca
kow,
nie
za
kryminaln,
t.
szabel
wzywa
406
H18T0RJA rOLlTYCZKA
pr/y Majestacie
do upuszczenia krwi bredzcym
krzykaczom.
rzeczywicie dwr przygplowywa konstytucj o bezpieczestwie wewntrznem, oraz o konfidencji midzy
stanami, zmierzajce do ukrcenia spiskw, a jednoczenie ujawni
konfederacji
do
inaliiriHe
wytoczy ledztwo
jej
uczestnikom.
C, kiedy brako wiary w zdrow opinj wikszoci sejmowej brako nie bez racji! Benedykt Sapieba z podniesion gow przyzna,
e spisek istnieje, ale tylko dla obrony wolnoci, przed zamachem
sukcesyjnym ^^obieskich (o Lotaryczyku nie byo mowy). Tu za
chwia si krl skoni ucho ku tym doradcom, ktrzy cznie z nuncjuszem Cantelminem doradzali ugod. Aby ratowa sejm, wniesiono
aprawy zagraniczne, w szczeglnoci kontynuacj witej wojnyw.
Ale adna wito nie moga ju przemwi do rozartych serc;
i
wrd powszechnego
podniecenia
brutalnych
scen
rozleciay
si
Nadeszy
czasy, kiedy
dzielniejszego krla
no.ci, tylko
paktowa
E.
rzd tym
ju
nie
razem ucieleniony
pociga
nimi jak
osobie naj-
do odpowiedzial-
zdrajcw
rwnorzdn potg.
Krl na rozdrou.
decydoway
o kie-
runku polityki zewntrznej krla Jana, to po wykrytym spisku Lubomirskiego Sapiehw, po dwch ostatnich sejmach, krl znalazby
nadto powodw do zemsty nad Habsburgami,
nie zbrakoby potemu sposobnoci. Od koca r. 1688 Jan sta si nanowo dla wojujcyci o brzegi Renu, Leopolda
Ludwika, cenionym, poszukiwanym sprzymierzecem, Warszawa ujrzaa (1689) w swych murach
i
posw francuskich
wprawdzie bez urzdowego chabo tacy wedug ustawy 1688 r. nie mogliby w niej bawi
duej nad 6 tygodni
jeden. Hethune, pracowa irwnie nad odcigniciem l*olski od Ligi
po)edn.iniem jej z P(^r, drugi, Du Teil.
tytularnie uwierzytelniony od wygnanego Jakba II Stuarta jako potrzech naraz
rakteru,
se
angielski,
elekto-
40?
tr/ci
dla
odwoJany
widokw
t>erlir)a <^ira-
mapnaterj
jaki puabso-
Francji
Ilzplitej,
polsk. Kto inny na miejscu Sobieskiero
lulny Fryderyk Wilhelm albo absolutny Fryderyk II rzuciby moe
bez wahania swj miecz na szal wypadkw wyzyskaby bezwzjrli
pomylny
dnie
111
Lj^ra
bya moralnem
politycznem niepodobiestwem. Moralnie czu si
krl zwizanym z Liur chrzecijaskjakowym dziwnym, mistycznym
lubem, przysig uroczystsz ni koronacyjna, ktr rad nie rad naruszy wszak dla Ligi, gdy chodzio o pozyskanie Moskwy za cen
Smoleska. Z politycznego za punktu widzenia, pomijajc
Kijowa
ju nastrj ogu dowiadczenia z pocztkw panowania, wydawao
bo wicej
si rzecz niedopuszczaln za sam tylko Kamieniec
traci korzyci
Turcja nie ustpowaa nawet n aj poufni ej sz drog
rkojmie przymierza austrjackiego, naraa si IlabsburL-^om, HohenRomanowom bez adnej gwarancji ze strony Ludwika
zollernom
.\I\'. Trzeba byo trwa w Lidze
koczy dzieo rozpoczte.
tern przekonaniu krl
Rokowania z Aiistrj. Sejm r. 1690.
jeszcze na ostatnim sejmie warszawskim proponowa uchwa o okoni
do ucieczki. Jednoczenie
helm Oraski
Du
Teila
demaskujc
Bthunea
unieszkodliwili Wil-
zmierzajce
do rozbicia higi
zaatakowania Prus Ksicych. Pod grob wydalenia
(jbcych posw, nio nalecych do przymierza, przeforsowano skrypt
do archiwum, ktrego
wojskowa zupenie dogadzaa Austrjakom, stanowia bowiem na okres dwuletni, do przyszego sejniu.
Uomput HO.OOO wojska w Koronie 8.000 na Litwie. Zato w drugiej
czci wyznaczono nadzwyczajn deputacj przyboczn do prowadzenia ukadw pokojowych, wcale nie zastrzegajc,
owe ukady
i
elektor,
ich roboty,
cz
z sojusznikami.
cho
Porl ju od
chwili
gdy
wystpi
Ludwik
szcza
trudw.
.\1\'
Njlski,
ale z
gry
Kamieniec, a sam
przeznacza dla
ni>j.
sisra wyranu'
jako
jedyn nagrod
po obie Wooszczyzny,
wyrutrowania
4"S
HISTORJA POLITYCZNA
ona
umiaa
don
komend
or
polski
spoczywa
pochwie;
poszed
zowany
tureck
atak
przedtem przyzna cesarz Rzplitej prawo do odzyskania Modawji. odkadajc kwestj Multan do wyroku rozjemczego Stolicy Apostolskiej.
d.
25 marca z
tem
Rzym
po mierci Innocentego XI
pomoc do 7,0 czci. Fryderyk III Hohenzollern
(1687) zredukowa
uzna si za zwolnionego od obowizku dawania kontyngentu, odcenniejszy,
samodzielny:
sw
Piotr
rzy
Azowa
po obaleniu
reformach
6)
rzdw
militarnych,
Zofji
ktre
t.
modszy
j.
bd
bd
bd
wyj
na
dwika Badeflkiego pod Sonym Kamieniem 19 sierpnia), .\rmja polska nigdy si ju ttie dwigna z tej nowej klski bukowiskiej,
wiar w zwycistwo.
nard straci enery-j do walki
Schyek wojny tureeklej by dla Rzplitej gorzej ni smutny
i
by poniajcy.
l'o
kierownictwo wypada
roku 1691
jceg:o si monarchy
409
w. Konopczyski:
doni starze-
przechodzi
ri^ce
ow
zrozumienia,
chce.
ofert
uro
kierownictwo, armia
naczelne
by
Bidziskich,
Nie dziw,
Iskrw,
Saw
Dymideckich,
t.
murzy
40.000 kosookich
jeo sokow.
.llarysioki.
do
nienaturalnego
.Tej
yczliwo
zwizku bya
dla
Austrji
p(
na wyczerpaniu.
Oenek
.Jakba z
Niemk
nietylko nie
ma
41n
HI8TORJA POLITYCZNA
chwil,
zerwania
sejm.
g-dy
Austrj.
de
nia sukcesji
do
jacik
Moskw.
Wszystkie
gdyby
nie to,
te
za,
wanie
chodno przyjte
rezultacie
nim
i>rojekty
traktat
zblienia do Skandynawji,
zwalczane
Stokholmie,
l lipca pozosta
Warszawie przez
przecigria
koalicja
dy
411
w duszy llorenckiego statysty. CaJa polityka Sapiehw pyna z chcistrachu. Chciwo kazaa im dyba, w zawody z Rawoci, pychy
zw. dobra neuburskie (po ksinej Ludwice Kadziwiami, na
ktry mar im
roliiiiei, a lem samem wysugiwar si^ cesarzowi,
datkw
pieninych,
od
zapewni zapewni w istocie, niezalenie
due zyski z owych majtnoci. Pycha podsuwaa pomysy, obliczone
i
t.
na
AUslrji
pieci si pan Kazimierz nadziej korony krlewskiej, czy tez mitry wielkoksicej, oczywicie po zerwaniu unji
z Koron; ale tym zbrodniczolanlastycznym widokom, odziedziczonym po Radziwiach Pacach, nie podporzdkowa pan Benedykt
poziomych rachub materjalnych uchwytnych korzyci, jakie dawaa
spczesnej
opinji,
wszechwadza w Ksistwie. \\'reszcie strach przed Moskw, lk o zairroone w razie wojny woci, lece w wojewdztwach witebskiem,
poockiem, powiatach orszaskim, oszmiaskim, bracawskim, pcha
rwnie Sapiehw w objcia Austrji, jako jedynesro mocarstwa, ktre
mogo powstrzyma od krokw wojennych Moskw Polsk. Wojna
turecka wycieczaa Ru, pozostaw iala za nietknit Litw, zmuszaa
do zbroje a wic do wzmoenia potgi hetmaskiej, uniemoliwiaa
i
na
zatargi
wpywy
orem
wschodnim.
froncie
niezbyt
dawali
I)latego
sowem
dlatego
francuskie,
si we
to
zwalczali
."Sapiehowie
Woo
412
HI8T0R JA POLITYCZNA
kami
bez
(ale
marszaka Stanisawai,
w. koronny beiihol,
kaiiclerz
oywieni jednem
scy
czwarty
si krla
utonie
po
spisek
Wielopolskiego
a z czasem
katastrofach
V\'ojny Pnocnej.
.Sapiehy w
rk
kierujc
dworsk,
dlatego
Ni
byo
zwa
i.
yskich?
Kiedy
po
roku
nom zgromadzonym
dwr
jeszcze
raz
chcia
buta
przedoy
zatarg sta-
cynizm oligarchw
litewskich przebray wszelk miar. Hetman przepychem
mnogoci
hufcw zamiewa krtila; a ci. co go ))Na|janieJ8zym nie wahali si
nazywa, napenili witnic praw zgiekiem karczemnym, szturmowali do obradujcych osobno koroniarzy, staczali krwawe bjki pod
(12
stycznia 1695!,
413
bokifrn
rezydencji
ciwszy
krlewskiej, wreszcie
zerwali
obrady,
niedopu-
naleao si po nich spodziewa. Natomiast cakiem niespousysza od prymasa podczas sejmu zaraz po nim ambasador francuski ks. Polignac: oto cala opozycja, tak haaliwa dotd
yosicielka witej wojny, obiecywaa zerwa z Austrj (od ktrej
wieo wzia 20.000 talarw), zawrze pokj z Turcj, wog^le przybarwy francuskie za ryczatow sum 400.000 (rankw, .atwo
wyobrazi sobie zawd spiskowcw, irdy Ludwik .\IV^ lojalniejszy
wobec Sobieskich, ni jegfo dyplomaci, p'orardliwie odrzuci wszelkie
zbrojenia wyczerpay kredyt Sapiehw.
teg:o rodzaju targi. Largieje
Koroniarze oburzali si na ich brutalny despotyzm; dwr rzuci na
sejmiki relacyjne haso pospolitego ruszenia, ktre musiao budzi
prosta,
dzian
rzecz
prawem wydao si niemoliwem. Wwczas lk przenie odeszy serca pyszakw. Wycignli rce do ugody
pchnito ich. Z jednej strony Folignac, skonny do intryg
przenad
siy
cay przejty spraw nastpstwa po Sobieskich, oddawna chtnie oliarowywa swe dobre usugi; z drugiej
co dzigotowa
te
przebaczy
wniejsza. Marja Kazimiera
bya
Sapiehom
zabezpieczy sobie
wszystkie zniewagi, byle odegra wielk rol
po mierci ma, jeeli nie dalsze rzdy pod lirm ktrego z >ymowskich.
riw, to przynajmniej uywanie skarbw wasnych
zim r. 1(595 6 przecigay si w Warszawie komPrzez jesie
kupstwa,
sejmu
polubowne. 1'od presj opinji, spragnionej pokoju
nie dochodzi krzywdy
biskup wileski zgadza si cofn kltw
publicznej wzamian za marne odczepne, ktre zreszt chciano zwali
na skarb litewski. Ale takiej ugodzie, takiemu uwiceniu bezkarnopowagi monarszej Jan III. Rzeczy
ci sprzeciwi si resztk energji
zostay w zawieszeniu. I^odmwiony przeze Brzostowski stanJ
planacje
ju
tylko na:
si
yciem mimo
wszystkich
goryczy,
jakich
mu
nie
skpia
sta-
414
HiwoRJA poi.rrrciKA
ro. Walka
wiar
szy
nierzdnym
adzi,
wszelkich
wzlotem na
triumf cnoty,
rozkoszy
wyyny
w nim
Zaznaw-
w dobr przyszo
boleci
dwig^nwszy si wasnym
ycia,
spada
majestatu,
Polski..
nich
pod brzemieniem
ota-
czajceiro
r.
skiej,
sta si
zaka
wci
pikna
ruchliwa,
mylaa
Jan
mio
Czasy saskie.
napisat
Wadysaw Konopczyski
Panowanie Augusta Mocnego.
I.
Wskazwki
biljograficzne.
ni w
nowszej
lite-
rda
I
Ju w
r.
1697
pieszy de
la
Wo
historjografji
niemieckich
niemniej
infor-
domowej nieszczliwoci
wntrznej niesnaski... przez jedna zakonn osob
wiatu pokazany aoci wyraony 1731 anno. wyda Fr Kluczycki, Krakw
1899 11696 1712); Dla pamici Michaa
i>. n
o w iec k ego, wyd. Prze/dzieckiego w dziele: Podole, \V(jy
Ukraina t. I: W. Hakowski. Pamitnik rotmistrza pospol. ruszenia, 1701 1711, wyd. Elig. Piotrowski. ytomierz 1861; Puchalski W.. Notatki z lat 1690 1718. wyd. J. I. Kraszewski, Atepcuni 1846. VI,*
w Bibl. pamitnikw podry, Drezno 1871; J. St, Jabonowski, Pamitnik,
wyd. Aug. Hielowski, Bibl. Ossol.. poczet nowy I, Lww 1862, tego Dziennik.
Kronika llodzinna. 1889-90: J. J. l*r zeben d o wski. Memoires sur les revoIutions
i
416
HISTOKJA pouryczNA
Marcin
druk.
zacznikach do
('
iJziejw Jana
om e n
to
ws
Sobieskiego
1<
k*),
Diarjusz bezimienny
Uogalskiego,
L.
Warszawa
Kosa
J.
Poniatowskiego Uemarues
XII
rles
roi
de 8ut*de par
mr
d'un seigneur polonais sur Thistoire de ChaHaga 1741. oraz Journal dun frere
de \'ollaire,
Itziennik
Filipa
do Turcji 1712-
4,
wszystkie
pamitnika 17078
litewskiego
relacja St.
zbiorach
Bibl.
Ms.
Ch
Bibl. Ord.
Krasiskich
2879.
E.
t.
do
r.
IX
Urd. Krasiskich.
Kto wic, czy nie najwicej wiata rzucaj na t epok pomniki historjogralicznopamitnikarskie szwedzkie, oraz te, ktre o sprawach szwedzkich mwi: Nordberg, Konung Karl XII-9 historia, Stokholm 1740, mnstwo za-
cznikw
Amsterdam 1721. Karoliska Krigares Dagbcker, 12 tomw, wyd. Quennerstedt, Lund od r. 19U5 najwaniejsze dla nas tomy: IV,
dziennik sekretarza Kochena, V, dziennik predykanta Agrella, IX, dziennik.
Keh n s f hol d a). Inne pamitniki: G y le n k r o o k a. H am to n a, Tu r e Bielkego; De la Mottraye, Travels ihrough Europo, Asia etc, 2 tomy, Londya
1723;
("ario
XII
in
Niejeden
literatura
fakt
polityczna,
1896;
wic
Eclipsis
Am
r a,
tej
Poloniae
epoki
orbi
Lejda 1722;
S.
del soggiorno di
Storia
Historiska Hundlingar
dziejw politycznych
a
de (Jharles XII,
servir a Thistoire
cz.
19.
odzwierciedla spczesna
publioo
demonstrata
St,
Szczuki
(1709),
polski
wyd. K. Jarochowski, Pozna 1866-62. -Materjay do historp Stan. Leinslrukc\| KI uczy ki ego
szczyskiego. Obr. Pol.
Pol XIII; zbiory Lauduw
tomw
6,
41
Pa W
logo.
118 k
1*
loc
as
Kaiiianina,
1,
w.
j.
str.
31U.
Swada
JO
w3k
t.
I.
n.
11. 25. 34. 39, 40, 50. 52. 58, Gl. 64, 74, 81;
18909,
tw
La-
od
l^ulska
g o - li a n e y k o w c z a, 1745.
Hosyjskic: Pisma bumagi iiripieralora Pielra \\'i e U ag o. 7 tomw.
1872 idochodz do r. 1707); .Sbornik Imp. liusak. Istoric/eskago Ubszozestwa
Os
ci-ika
t.
I.
V.
IX.
\III,
t.
8.
Sbornik
Pamiatniki
XII.
l.\,
Niemieckie: Lunig.
Monumenta
Yetera
snoszenij
diplomaticzeskich
Teutsche
Moskau,
in
Hzym
1864;
Keichscanlzley
."5
tomy. Berlin
Monuments de
liossii,
VII,
|t
Patkuls
1792-5; The ner
Kussie. Rzym 1839.
.1.
K.
Opracowania.
Prace
dor
nadzwyczaj skpe.
Cao
obfite
przedsiwzi zbada
zdy
a
pisu
Nauk poznaskiego
1890, XVII..
Uzupenieniem
tej
sze-
<
KncykiopeJia poNkr*
r'>'
.-
ii
o?
418
Ul.STOKJA l'OLlTVrzXA
warszawskim
(1{.
H.
K.),
l'iotr
Augu^l II w trzechleciu po
Prba emancypacyjna polityki Augustowej
lrakt;icie
r.
1724 lO.
8.
intryga
H.
IIj,
Epi-
Do
tej
Boratyski
litewskiego za Sobieskiego
Augusta
II,
Wilno
1852, L.
Sa-
piehw
tego panowania).
i;
kowany tylko rozdzia III p. t. Dwie prby pacyfikacji midzy Polsk a Szwecj
po wojnie Pnocnej, 17181732, w Przegl. Dyplomatycznym 1920). Brak dziea
polskiego o stosunku do Polski l'iotra
brak nionografji o Mazepie, najdotkliwszy brak gruntownego opracowania konfederacji Tarnogrodzkiej
wiea
praca Piocha.ski o tym przedmiocie (Przew. Nauk. Literacki 1917) nie o wiele
wzbogaca nasz wiedzt; po jasnem na swj czas cennem przedstawieniu Szujskiego w Dziejach Polski, t. IV (1866). Schyek tego panowania: St. Ku jot.
r.,
Nauk Pozn.
1893;
Kraushar,
Tra-
16967
Hel big, Polnische Wirischaft u. franzosichc Diplomatie, Hist. ZeitH a a k e, Dic Wahl Augusts d. St. zum Knig von Polen, Hist.
\'ierleljahrschr. VI (1906) 31-84; Hiltebrandt, Die polnische K6nigswahl von
r.:
schrift.
t.
(18o9);
X; Schel er-.Sle n
u.
Forsch
aus
ital.
Archi-
w artz,
ven
u.
BihIioheken,
t.
ukazao
w.
K'
);<iIiV.VSK)
altransztadzkini
419
t/>A>Y i^Ai-KlE
in
d.
Friede
Altr.,
v.
Mitteilungen
d.
Ver.
f.
Wci
Gdask
VIII,
Hofes, Ztschr.
Toru
richt,
Ztschr,
d.
f.
westpr,
Gesch.-Vereins,
XI;
kalholischer Auifassung
Bezirk Marienwerder
(z
Weber,
Moritz Graf
Thorner Turoul
Dei-
Blutgeiicht in polnisch-
d. hist.
Ver.
fiir
d. lieg.
Hamburg,
ros}] ska:
1849.
K.
E.
Solowjew,
Pietra Wielikago, 30
Istoria
1899.
He
rr
mann,
v.
Istorja Rossij,
t.
II
wydanie
Diejanija
Ustr ialow.
Umaniec, Giet-
1837.
6.
man
(1891).
les
A.
Waddington,
Hohenzollern,
Pary
Lacuisition de
1888.
Droysen,
la
cou-
Geschichte
III
IV. Sch o tt m iiller, Das preussische Frieiiensprojekt
Leszczyski (Ztschr. d. hist. Gesel. f. d. Prov. Posen, 1904).
Polityka francuska: Legrelle, iiC diplomatie francaise et la succession
d'Espagne, 4 tomy, Pary 1888-92. E liourgeois. La diplomatie secr^te au
.WIII siacie, 3 tomy, Pary 1909 11. Boy 6. Stanislas Leszczyski et le troisieme
trait de Vienne, Pary 1898; Vassilif, liussland und Frankreich von der Thronbesteigung Peters des Grossen bis zum Vertrage von Amsterdam (1717), Gotha 1902.
Sprawy tureckie bakaskie: caoksztaty dziejw Turcji H a m me ra
Zinkeisena, Jorgi Geschichte des Osm. Leiches, IV, (lOlha 191L; Obersberger, Ilusslands Oriontpoliiik, I, Stuttgart 1911.
Polszcz na pocztku Will w
Wgry: Ton^szi
yj, Uhorszczyna
Zap. Tow. Szewczenki. 84 6.
Najobficiej jaUf)ciowo najlepiej przedstawia si dortiltck naukowy szwedzki: Fryxel I, Berattdser ur 8venska hislorien. t. 2132, II wyd. 1901 F. F. Carl6-8, Slokholm
son. 3veriges historia under Konung.une af Pfalziska huset.
nieko1881, 1885, 1910 (ostatni tom Ernesta (".). 1'ogl.idy tych autorw,
rzystne dla Karola XII, zwalcza najnowsze pokolenie historykw szwedzkich,
st-Europa, Stokktremu przewodz H. Hjfirne, Karl XII, OmstOrtningen
holm 1903 A. Stille, Carl XII' falftiigsplaner (o kampanji 17079 r.). Wane
przyczynki pomniejsze: Hallendorff, August tlen Stark och Karl XII under
nordiska kngets frsta skede, Hist. Tidskrift 190.'); Konung Augusts politik aren
u.
d.
Knig
tit.
wk
t.
do
17001,
42"
Br
uli n,
fJet
stora nordisku
arlson. Sveri^e
och Preussen 1701 9, Hist. Bibliotek 1880; Herlilz. Fra Thorn till Altranstadt
17U3-6. t. I, Stokholin 1916. Den polska fr-.gan 17089, Karoliska Forbundets
Arsbokl9U; .Sjogren, Johann Keinhold Patkul, Hist. Bibl. 1880.
F. F. Carl90 n. Om frcdsunderhandlingar ne aren 1709 - 18, Stok holm 1857; Oscar Fredrik
(krl Oskar II), Nagra bidrag till Sveriges Krigshistoria, 1711
3, Stokholni 1892.
Karl XII:s
kriffet f6re
infall
(_'
Nowsza twrczo
dziejopisarska
(od
arsdagen
af
Karl XII.
i
Till 20(J
Ml
Krirl
p:i
skupia
si gwnie
1910).
.1.
na
koiiwokaeji
najniemoralniejsze
wojsku,
bezkrlewie 16967
dziejach naszych,
wrd
gboki
polu
tern
siairfSltet.
N'i^rzl
najdusze
Szwedw na
ujawnio
r..
zupen
intryg cudzoziemskicli,
mia
znieprawic.
PrzedewszystkieiH poniosa
godny
klsk
torowa sobie
BerWiedniem, Stokholmem
jej
drog do korony
inem. a im
przez konszachty z
ma
lat
mio
by.
mniemania, do uycia obcego gwatu, choby
za przyszo paci kosztem Polski. Opinj niezalen odstrczy nietaktem
chciwoci, zwaszcza kfdni z matk o spadek po bohaterze. Wyzyskali wraenie tego skandalu starzy wrogowie Sobieskich,
Lubomirscy
Sapiehowie: oni to gwnie zakcili konwokacj (29
sierpnia
28 wrzenia) sporami z pysznym Radziejowskim o baldachim
atakami na Marysiek,
rozbili zgromadzenie na dwa koa:
jedno przewanie senaloi"skip, po stnjtue Marysieki
prymasa, drumniej
liczy na
Polakw,
tern skorszy
YM-duL*" f)0wszechneg<
[r\^
przewanie
szlacheckie.
rk
postarali
si
w Koronie hetmana
Ja-
usiowaa zerwa konwokacj prze/. Ilorudyskiego. posa czernichowskiego. Zachwia si bur/.liwy sejm: jedni, szanujc
kluzji Piasta,
421
Wikszo
suy
(16124)
lityki
prawdziwych zasug. Lecz raz puciwszy wodze swej goryczy, onierz- rokoszanin, pod hasem wolnoci krwi
przodkw zdobytej, szed we wntrznoci ojczyzny, wyrzyna sobie
chleby z dobr omast, upi dobra krlewskie, duchowne ziemskie,
giuchy na jki wspbraci, najedanych przez ord (w padzierniku).
kierowa caym ruchem egzeBaranowski rozsiad si w Samborze
kucyjnym od Karpat do Narwi, pertraktujc, niby udzielny pan, z komisj obrachunkow (w padzierniku listopadzie) trybunaem skar-
wierk po wielu
latach
bowym we Lwowie
Rzymskiej
(od 21
senatorw
stycznia).
wszystkich
zniszczy
Jabonowskiemu rozdwoic
marszaek Baranowski, ten straszny
ster upad do ng hetmaskich u
Lwowa, by wnet znikn z widowni
i
odcieni
politycznych
udao si
U maja
nieporzdku wojskowego miniBernardynw na przedmieciu
opr zuchwalcw. D.
na zawsze.
niespodzianka wyorcza. Agitacja na rzecz kandydatw cudzoziemskich wrzaa z niebywa si. 1'olignar umylnie
postara si o wyznaczenie dalszego terminu eh^kcji iiia l. maja), aby
tymczasem wystudzi w pamici ogu wdziczno ku Sobieskiemu
.les/cze jedna
uyni
stawali
sobie jirunt za
ksita
Conti
dzielny
Badeczyk, zwycizca
422
HISTORJA H()I,1TVCZNA
iia\\/ajem
wiadomo po
raz ktry,
wpywy
partja o
dedniu wojny
kady
dziaali
wag.
Rozgrywaa
midzy Bourbonami
si,
ju
nastpstwo hiszpaskie.
na
nie-
Habsburgami wielka
ksita
Pki
nad nimi
prze-
'niemieccy
Conti
kupowa gosy
lewo,
wdztw,
stkie kroki
ambasadora
razem
nim
woa
o dalsze
nakady
pie-
nine.
l)<>piero
wego
kwietniu
r.
1697
zauwaono
pierwsze zabiegi
By
i\o-
42c
ibisUup
strji
wasn
na
rekomendacje
dnoczyli swoje
zdoa jako
tako
na
zrwnoway
rzecz
jedyneuro
kandydata, ktry
by
ci
Zwyciya
ju 27 lipca
II
czerwca!.
(27
by do dziaania,
zaprzysig- na pograniczu, w Piekarach, pakta konventa, a 15 wrzenia ukoronowany przez Dmbskiego na Wawelu
machn mieczem na cztery strony wiata, co miao znaczy,
cay
kraj bierze pod swj rzd
obron.
^as
ta strona, ktrej
kandydat skorszy
gar
onierzami Brandta
szczan,
ksi
narchy
odpyn
l^ubomirskich
Gaeckiego,
prdko wrci
do Francji
by
obrt
ten
na
(7
pokad
listopada).
Dla
prymasa,
Sapiehw,
by
zyski pod
rk
wao
wa
szan
Mocny
Auffust
pastwa
ludy
wyrs
gow wiat
niepospolit,
drwi
ksiy
Uwaa
siebie za
obojtnem stanowisku
mona
424
HiSTORjA poi,nv<:z\A
no-
ksonj
Polsk inne
rodowej:
miaa
suy
zasadzie
bd midzyna-
wewntrznej,
obustronnemu dobru:
umiejtno
zboe, niemiecka
polskie
bd natury
tarcia
ta
Sa-
Flemminga,
niemiecki
administracyjna
przemys
polskie bo-
skombinowanym naciskiem
i
wadcann
przyjd
roli
ktry
roku, z
wezm
andarm<'nv, a nagrod
rykiem
wjeda
Rosji;
przez
razie buntu,
Brandenburgji
Austrji,
za
na karki rokoszan, wiedzc,
nadal
do okazania mu pomocy;
Tej treci
brandenburskim ju w r.
Austrj w r. 1700; projekty rozbioru
III
Polski,
roku na rok,
r.
1702,
Ji,
4,
opuszcz
8.
6,
9,
10,
potem
do mierci.
skombinowane
polityce .\ugusta
rzadziej (1715,
ledzc
dzi,
je
tru-
nie
pol-
cao
Rzplitej.
nierzdem, aby z czasem rozdrapa tein pewniej
Wypruwa iiiodawska pokj karlowicki. Niezej sposobno
do zdobycia sawy
rozszerzenia swych dzieraw nastrczaa krlowi dog.isajca wojna wschodnia. Zdoby<'ie Azowa przrz Piotra Aleksiejewicza w r. 169H
wielkie zwycistwo Kugenjusza Sabaudz-skim
kiego pod
August
Zent
(1697)
mg uwaa
lak
dalece
odzyskanie
podciy si obronn
Kamieca,
przyobiecana*
Porty,
Polakom
425
widzia
ju
siebie
okazao si,
mgby
dokoczy
prac Sobieskiego
szachem perskim
peen si
p.
wyzyska
Tu jednak
je dli siebie
wolno
Brzeanami o mao nie dowrzenia 1698L ktra napewno wypadaby inaczej, ni pragn August. Hetman pohiy Feliks Po
tocki odnis nad Tatarami ostatnie zwycistwo koo Podhajec 9
wrzenia); August adnym nie mg si poszczyci laurem,
kiedy
w poowie padziernika doszo do rokowa pokojowych na kongresie
w Karowicach, dyplomacja polska (Stanisaw Maachowski, wojewoda
na
staropolsk.
obozie pod
Sasanii (23
poparciu
Austrji
moga wymusi
poasidelis. Po-
sprzymierzonych z Polska- lub neutralnych: Wenecja, aby utrwali swoje zdobycze peloponezkie. Austrja, aby si spokojnie utwierdzi na Wgrzech, Antrlja
Ilolandja, dziaajce w roli poredniczek, narwni z Austrja. aby si
tem lepiej przygotowa do miertelnej przeprawy z Ludwikiem XI\';
Moskwa August
ze wzgldu na ukartowany ju plan wojny
pnocnej. Z drugiej strony Turcy zrozumieli podobno,
nadal ju
i
nie
zagraa
nicach z przed
czna. Z
r.
Moskw
ktre
1672,
p<)ki)j
reakcja
napicia.
jej
bez-
pe-
gra-
Ukrain
podpisano dopiero
Wojna domowa na
tycie stosunki
bliej
bd
ich podboje,
roku na.stpnym
grani(17001.
przeciwko
Litwie.
Monowadztwo drucorzdne
Radziwiami na
c/ele. jako
Winiowieccy, Oiiiscy, Kolowie, Pocieje, Zaranek cuiry mudki, buntowali przeciwko hetmanowi litewskiemu
wojsko
szlacht,
podnosili konfederacje, a po wstpieniu na tron .Aurusta okazywali
nawet skonno do wejcia w porozumienie z dworem celem ukr-
to
cenia niektrych
kraju
HISTOKJA POLITYCZNA
42<>
zycji,
by z^^ody,
by po-
daszem dla drezdeskiego Marchiavella, jak ta rozterka wrd panw litev\skich. Na sejmie koronacyjnym (we wrzeniu l(a91 r.) uchwa-
nazw
lono pod
wol
wielkiej
litewskiej, a
saskiem
koekwacji szereg-
buawy
rozptana
r.
1700,
Nowa
zawierucha,
bitwie z partj szlacheck pod Olkienikami (d. 2 listopada). Jednego z Sapiehw (koniuszego Michaa) rozsiekano, innych zapdzono
dalej, pod protekcj s/wedzk, a na pobojopod skrzyda elektora
wisku powzito druzgocce dla pobitych oligarchw uchway konederackie. Do zamachu stanu po myli krla nie doszo, raz dlatego,
poniewa midzy krlem a szlacht litewsk nie mogo by w sprai
wach konstytucyjnych adnego gbszego porozumienia, powtre, poniewa August cay ju by pochonity szukaniem podbojw nad
Wybucha
Batykiem.
Szwecji
sw
Kt mg przypuci,
modociany
krl
s/.wedzki Karol
.\II,
w. KONOHCZYSKI
cig^ajc
wkroczy
tro.
ktrej
Rzplita,
427
CZASY SASKIE
.>.i:^a
yranice Kurlandji.
ministrowie
podczas
jeszcze
zjazdu
Auirusta
mocarstw (przymierze Fryderyka z Habsburgami mocarstwami morporachunek nie przysza jeszcze pora. to w kadym
razie opinja miarodajna widziaa ju w Moskwie gorsz nieprzyjacik, ni w Szwecji, wicej rpylaa o Kijowie, ni o Rydze. V\"yi
skierhi) na ten
br
midzy walczcemi
stronami
by
trudny, a sta
wysane do Karola
si
jeszcze trud-
wgb
gou
428
HlSrORJA PKLllYCZNA
<lat)ia
detronizacji
jak za Jana
Wettyczyka
t.
p.),
na kilkanacie
Kazimierza, lecz
(e
ponuniemy
mu
lepo
Sumienni doradcy
oddanych Szembekw
lat.
drosri
Kardyna
prymas prbowa znw wyjecha w gr na koniku polityki odrbnej; chcia on, aby August odstpi elektorat synowi, a sam jako krl
polski stan przy Szwedzie przeciwko carowi. Aby przeforsowa t
ciekaw, lecz utopijn polityk, pocz Radziejowski gromadzi przy
sobie wasny obz opozycyjny, odradzajc jednoczenie Karolowi detronizacj. Skrajne haso znalazo jednak oddwik w Wielkopolsce
przyjaci rodziny Sobiena Litwie wrd dawnych kontystw
skich, a przyczytiia si do tego dyplomacja francuska, ktrej po przystpieniu Augusta do wielkiej koalicji zaleao na rozptaniu burzy
w I*olsce. Najszerszy wreszcie og zachowa si apatycznie, jakby
nie chcia narazi si adnej stronie.
czeka, kto zwyciy,
Zwykym sposobem rozam przybra posta samorzutnych konlederacyj. 22 sierpnia 1702 r. zwizali si maopolanie w Sandomierzu
przy majestacie; naladoway ich przykad yvvioy dwor.*kie w Wieldo zachowania neutralnoci
oczywicie
jej
nie znajdowali.
kopolsce 30 padziernika
senatu,
na Litwie
marca
1703.
Lojalnym radom
gromadzcym si
'l'oruniu
1703), ktre gwnie zajmoway si rokowaniami ze Szwedem, prymas sprbowa przeciwstawi rad przy swoim boku w Warszawie
prymasowi wicej
.leszcze moliwa bya zgoda
(27 marca 1703).
chodzio o pozory wielkoci, ni o przeprowadzenie wasnego programu. Atoli August, widzc ogromn wikszo narodu niechtn
Szwedom, postanowi przyprze do muru przeciwnikw. Na .sejmie
lubelskim (11 c/erwca 19 lipca 1703), pod lask Michaa Winiowieckiego, prymasa okrzyczano zdrajc, posw wielkopolskich wyruupcwaniono dwr do wejcia
gowano, uchwalono 48.000 wojska
najpierw
Kalaa
Stanisawa Leszczyskich
rodzie z marszakiem Piotrem Broniszem,
raniem
lizplitej.
lipca);
(lOtem, po /dobyciu
Torunia przez
staro.st pyzdrskim
Szwedw
Warszawy
V>
il4 padziernikai,
(na 30 stycznia)
przy-
brao tylu konfederacji LTeneralnej (IH lutego 17(U). Hej wodzili w tern
kole prymas. Lfs/c/vski .^^lanisaw. wojewoda po/naiiski. spadko-
w.
K<>N<>1'(
ZVX8KI: CZAiy
429
SASKIf."
skiej
kady, kto
do Sasa.
lederacja
szcze raz
zaprzysig przed marszakiem Stanisawem Denhofem palubujc broni caoci Rzplitej. Zacza si midzy
kta konwenta,
dusz Polski
polityk zagraniczn. August uwieczy swoje denia, zawierajc
dwoma
i
krlami
sierpnia 17()4
wod
oara
prawo wojowania
na terytorjum Rzplitej.
Sojusz ten
mia
stanowi on societaiem feoninam. gdy uzaletua polityk polsk od rosyjskiej, a nie naodw rot.
Rzeczpospolita augustowska, zawierajc go, miaa ju sforsowane
pozory wcale przyzwoite, ale
rce
najpierw
istocie
monowadcw
konszachty
przez
litewskich
partji
M.)giskiego,
moskiewskiego rozkazu.
Co
si,
a co
do obiecanych
ani
tam
gorsza,
by
Polsce
wykona
430
HISTORJA POLITYCZNA
chce
zag-arnc nu
wasn
korzy.
Z takimi parlnerami poupora si bez trudu: traktat wyzyska w duchu wasnych interesw, wtargnie do wntrza ziem polskich
do gbi duszy polskiej, a Inflanty zatrzyma dla siebie.
Zupenie symetrycznie do tych stosunkw uoya si przyja
polsko-szwedzka pod znakiem Leszczyskiego. Miy, wymowny, awyksztacony anti krl, opuszczony odrazu przez Radziejowdny
Lubomirskiego, sam nie wierzy w swe prawa krlewskie,
skiego
uwaa siebie za namiestnika Sobieskich, a pod wzrokiem przyjaciela
Karola topnia jak wosk pod rozpalonem elazem. Zaledwo wybranego, przepdzi go z Warszawy August U na czele konfedaracji sandomierskiej (5 wrze.nia); wrcili Szwedzi z bezowocnej wyprawy na
(zajcie Lwowa 16 wrzenia), przywrcili rzdy Stanisawa w stoale jaka przyszo czekaa, w wietle tych dowiadcze,
licy
krlika, ktry nawet po przejciu na jego stron Potockich bez osony
i^ust
je
lityka rosyjska
Ru
mg
nie
pokaza?
czy
zdoa
ten lennik
szwedzki czegokolwiek
o pokj,
zakoczone
pomoc Szwedw
zapaty, a
to
nadziei,
Bya
Kijw.
chwila
kiedy
r.
Prus
Altraiistiidt.
1
70a
r.
w. KONOPrZYNSKI
l'ZA8V SASKIK
i31
czasem iiis/x/\ kraje nadbatyckie, zakada l*eersl)urg ilT<io;. /ajinov\a Kurlandjcj (ITO). zalewa do spki z hetmanom Mazep kozackim Ukrain
Woy, lecz bitwy nie przyjmowa. Oprcz najedcw obcych pustoszyli kraj partyzanci l^oiacy: po stronie saskiej
))Hektor(( migielski, Chomentowski, M. Winiowiecki, po szwedzkiej
Grudziski. Krzysztol Zawisza, przy ozem nikt nie odnosi stanowczej
rozstrzygnicie da *i osign
przewagi. Karol nagle zrozumia,
Zanim
tylko tam, gdzie mu je wskazywa Leszczyski, w Saksonji.
si August obejrza, spady na ciosy decydujce: 13 lutego armja
Schulenburga rozbita przez Rehnscholda pod Wschow, wnet elektorat
najechany, droga do Lipska Drezna otwarta. Dnia 24 wrzenia pei
mitny
z
traktat altransztadzki.
korony
polskiej,
ministrami Karola
odczy
wedug
ktrego.
si od
Piotra,
wyda
na jatki Patkula.
Nie
ani
sw
oki^eienia.
utrudnia caemu
wasna niezrczno zrazia wielu panw, ktrym grozia w rawpywu. Niemniaj,
zie zwycistwa Szwedw utrata wakansw
z chwil abdykacji Weltycyka kraj mia ju jedn tj^lko gow,
mona byo conajwyej yczy utwierdzenia lej gowy przez now,
formaln elekcj, a jeeli zaleno jej od Szwedw grozia utrat
samodzielnoci lub prowincyj, to tem bardziej wskazan bya solidarkomicie
a jego
no
tekcji
zauranic.
namitnoci,
wasnym
interesem, uprze-
nie odnieli
4''2
wspziomkw. Zaoyli
w kwi gwn
kwater, dali si zmusi carowi do ogoszenia bezkrlewia 1^8 lipca, w Lublinie) czekali,
Fiotr
W lelki wskae im dogodnego dla siebie krla, mniejsza o to. kto nim
bdzie: wielki F.ugenjusz Sabaudzki, czy te rokoszanin wgierski
Franciszek Rakoczy, ktry z Sobieskich czy te pan hetman koronny.
N;i wszelki wypadek zreszt niektrzy, jak Sieniawski, zachowali tajemny konttkl z Dreznem. Do elekcji adnego z tych kandydatw
nie doszo, rozbrat w spoeczestwie pozosta, a co wiksza, podczas
tych pertraktacyj kiewskich fatalnie odsonili nasi saksoczycy przed
Piotrem Wielkim swj brak orjentacji politycznej, sw bezduszno
apetyt na rosyjskie ruble. Odtd car zna Polakw, wyzby si dawnego s/acunku dla ich zachodniej wyszoci wiedzia, za co ich mona
uchwyci. O wasnej, narodowej polityce trudno byo Leszczyskiemu
w takich warunkach
myle. Sejmu nie mia zwoa bez pozwopoparcia protektora, od ciarw wojennych
lenia
zniszczenia nie
umia poddanych ocali. Korzystajc z bytnoci na Woyniu, przy
boku wojsk carskich, hetmana lewobrzenych kozakw. Mazepy (1705),
nawiza z nim stosunki przez niejak ksin Dolsk. Ovv Mazepa,
ambitr)y awanturnik jakich wielu, bez staych zasad w polityce, z pokojowca .lana Kazimierza wierny przez lal 20 (od r. 1687) suga moskiewski, a Polsce bardzo nieprzyjazny, poczu w sobie jakowy pd
do tibrony niepodlegoci ukraiskiej, odkiedy carski faworyt Mieszykow zagrozi jego hetmastw u.
iskr niezadowolenia stara si
w nim rozdmucha Leszczyski, to mu si udao niezgorzej. Okoo
tego czastl (1707) budzi Stanisaw czujno sutana wobec rosyjskiej
ekspansji. Zato prba pokonania sandomierzan orem zakoczya si w r.
1708 (28 listopada), porak Potockiego
nawrconego niedawno
/.f
iiisl
Smisi:ielskiego pod
zdaa od
zapa
irranic
Poltawii. Kestaiiracjii
.iiisiista
II.
Wspaniae,
gr
czterdzie-
szczyski, pozostawiony
trzeby
pieszy
pomoc
fja
gen. Krassauem
przyjacielowi
jest
pod
Hoowczynem
Polsce,
mia w
razie po-
obsadzon wieym wiczonym onierzem rosyjskim: wypruwa musiaa skrci na poudnie, do Siewierszczyzny, aby
tam szuka czucia ze zbuntowanym Mazep. Tu dwa zawody, jeden
zabarykadowan,
ciszy
liczy, stanli
przy Mazoftie
433
naa
prawosawnemu carowi.
oddawna, ktrych, gaszczc lub
wiary
Karol
l*olacy,
bijc,
na ktrych rachowa
ale
gwnie
bijc, ura-
usysza o cikiem pooeniu Szwedw na Ukrainie, wyruszy z powrotem do Polski (21 sierpniai. I^rzodem puci proklamacj, gdzie
wypiera si pokoju altransztadzkiego, ogasza sw abdykacj za nieby rugowa Leszczyskiego. Tamten, zamiast uderzy w ton mnej obrony, odpowiedzia mikkim uniwersaem z pod Opatowa (19
sierpnia), zdajc wybr midzy sob
Augustem na wol stan('>w.
Poczem wycofa si z Krassauem na Pomorae Szwedzkie.
Szybko
bez przeszkody odbya si teraz restytucja rzdw
i
sub
aowa
panem
by
Polski
SnaTklapedja polska. T. V.
cz.
II.
28
434
MISTORJA POLITYCZNA
zwoana
r.,
stanisawczykom samemu Leszczyskiemu ogoszono terminoamnestj, ponowiono na rzecz kreatur saskici przywileje buawy.
chwili zamknicia walnej rady
Kryzys poludniowo-wsehodni.
kwietnia) tron Augusta Mocnego zdawa si ubezpieczonym od
40.000;
(16
wszelkich
nie
mg wtargn
do Polski,
myl
ju
tyckich, na co
wd
szczeglnej troskliwoci
Osmanw
o Polsk,
by naprawd
wy-
kadnikiem
tylko
ich
de
zaborczych ku Ukrainie.
odmawia krlewskoci
cz, zagarn
Augfustowi
ca t
II
43
Mehmed Baltadi po t
to zabrania wstpu
po
j)ol-
dla Porty
zwizku
rwnie
planowan akcj
Sten-
bocka na Pomorzu, ktrej doglda w Stokholmie Slf&nisaw, przedsibrali do Polski wycieczki partyzanckie najpierw, latem 1711 r.,
migielski od strony Pomorza, potem z Bukowiny Grudziski, starosta
rawski (1712). Trafny instynkt, czy te poprostu jaki bezwad, uchroni
spoeczestwo szlacheckie od popierania tych wartogowych prb, nie
rokujcych narodowi adnej lepszej przyszoci, a tylko podniecajcych nieokrelone nadzieje w koach opozycyjnych. Wrd powszechnego fermentu konfederacja sandomierska tracia powag: ju ledwo
udao si sztucznie utrzyma sejm warszawski 1712 r. drog limity
t. j.
zawieszenia posiedze; nastpne zgromadzenie, w 1713 r., zerwa obraony na krla hetman Pociej
posa Puzyny (21 lutego).
Wkrtce potem (7 sierpnia) aresztowany zosta i osadzony w Knigsteinie wuj Leszczyskiego Jan Stanisaw Jabonowski, wojewoda
ruski, nie bez podstawy oskarony o zdradzieckie konszachty z Turcj.
Jeeli pan wojewoda myla, e, podkopujc rzdy Augusta Sasa,
spenia dzieo patrjotyczne, to si ciko myli. Wanie w tym roku
1713 Porta Otomaska, zawierajc z Rosj ostateczny pokj w Adrjanopoiu (16 czerwca), obrcia
swoj aroczno na l*olsk. Nie
ogldajc si na Orlika, ktry woa ju protektorat polski ni turecki,
ani na Karola XII, ktry, zagroony ekstradycj w rce Sasw, stoczy pod Benderem pamitn walk z Turkami (Kalabalik t. y obawa
na grubego zwierza, 1 lutego 1713 r.)
odtd na dugo straci wpyw
na dywan, wezyr Soliman gromadzi armj
zaostrza konflikt
z Rzplit. Posa Chomentowskiego, wojewod mazowieckiego, wsadzono
rk
ca
28
HlSrOBJA l'OMTVC7>NA
.436
abdykowa,
uj
B.
Midzy Majestatem
Wolnoci.
wielu
lat
1151
ucicha
stwier-
sw
yk
de
>V.
437
polskieu:o
te
uczucia.
postaw wrog
a podstpn<'i.
protektorat.
to chwili, kiedy
takiej
solidarno
tylko /.upena
de
krla
wyglda
szczyt
wczeni Sasi;
mysy, jeszcze
mdroci
co
si
reformatorskiej,
tyczy
samego Augusta,
si,
kampamentw,
ile
twierdz,
Krakw
okoliczne
Pozna;
rozpisano
wojewdztwa
ywnoci
dostawy
wielkie
cigano
je
gwatem.
jakby
Krl
pas/y na
pewny
siebie
od niechcenia o przy-
mierze
wie
ciej,
ani
siedzieli
na
popularnoci
dwch
dwch stokach,
wrd
dy<rnitar/.y
nie
chcc
szlachty. Dopiero
polskich
Pr/emyk(twie
rozptao
nawanic.
438
UISTORiA POLITYCZMA
Rokosz,
rk
gdy caa
Kzplita,
t.
j.
konfederacja generalna,
uda si
probami
do cara.
nia)
by
w Rawie
zawieszenie broni (18 styczsterowa ku bezporedniej ugodzie krla z narodem, kiedy Pociej
z przedstawicielami tarnogrodzian
wyprowadzi
przyby do Ledchowskiego z zabjcz rad rosyjsk
go na manowce. Ugoda nie dosza, a krl czemprdzej zaofiarowa
carowi osobisty zjazd przywrcenie dawnej przyjani. Z pocztkiem
r. 1716 spotkali si dwaj siacze, dzi ju miertelni wrogowie, w Gdasku
i
kujawski,
pierwszy zaproponowa carowi, aby przez posa Dohorukiego uczestaby grozi akcj wojenn tej stronie, ktra nie
niczy w ukadach
zechce pokoju na susznych warunkach. Potem dopiero delegaci szlacheccy, przelicytowujc swego krla, jli usprawiedliwia si, czemu
i
ak pno prosz o opiek. Nastpiy wzajemne oskarenia tumasi midzy carem krlem-olektorem o nielojalne postpowanie
i
czenia
wobec wsplnych wrogw, przyczem ton oskarycielski o wiele mocniej brzmia w ustach Rosjan.
Rozwiniciem preliminarzy gdaskich /aj si<j kimirrcs pciiio-
439
nocnikw
(13 czerwca).
wag:
wsiedli na
ko
Wielkopolanie,
dotd trzymani
na wodzy przez
Sasw, przystpia do wsplnej sprawy, przepdziwszy marnego 1*0cieja, Litwa pod Michaem Sulistrowskim; oddziay saskie, gromior>
partjami. cotay si na caej linji za Wis. Za niemi postpowa Ledchowski, ubstwiany przez szlacht, grzecznem poselstwem obesany przez hana. cesarza papiea. Do czego ruch ten zmierza, tego
nie wiedzia ani dwr, ani moe nawet sam wdz Ledchowski.
i
kadym
nieckiego,
i
razie,
znajc
wysok
wnajchytrzejszego
wiedzc skdind,
Polaka,
mona ka
widzia
Dohoruki,
konfederacji tarnogrodzkiej
jednym
nie mieli tu
rozejm zosta zerwany. Sasi powiesili w Sandomierzu, szlachcica LaPozna, tumy targny
ciszewskiego, regimentarz Gniazdowski
si na pupilw rosyjskich, dwujzycznych hetmanw. Wwczas Dohoruki podnis gos na konfederatw, wytykajc im szwedzkie sympatje: earzut o tyle suszny,
w Wielkopolsce organizowa wojsko
miay Stenflycht, emisarjusz Karola XII. Zowrogie porozumienie
midzy Rosj szermierzami polskiej wolnoci zdawao si pka.
wzi
mogc
nimi
doj
Flemmingowi
Szaniawdo adu, wysya delegatw prosto
jeeli krl przyjmie
wycigi
rk
krla.
nit
440
HISTORJA POLlTYCrNA
nuncjusza
Turcji: Porta
szczeg-lnoci, zajta
Wenecj, odrzeka,
miesza si nie moe.
sarzem
do
wolno,
sprzedali
ma
kryjwki, zaraz,
aeby wojsko
akredytowani rezydenci,
byli
car
koniederackiego, drugi
jeden z aresztu
ich
wszyscy
tucji
marszakw 30
boku
swojej protekcji.
ich
wiedzieli,
na jednodniowym
zw.
t.
ratyikowany
r.,
stycznia,
wysucha
August musia
interpretacj,
ale
my
cao
dwigamy
mw
dostojestwa
naszych pozbylimy... c
bez r<jzpraw, gdy nawet prymaso\\
i
WKrMoci
popi za
tortur)
zwyczaju
doskonaej
wedug dawnego
stanu szlacheckiego
dykcjach... przy
odmodniay
sdach
wszelkich juryz-
wszystkie
w. KONOrO/YSSKI
dziesi artykuw
warszawskiero.
traktatu
441
C/.ASV SASKIK
wane
nim
oirra.
trzyma
dzistw.
wicej nad
zauwamy,
urzdnikw,
1.200 r\\ar-
przepisy konstytucyjne,
oczywicie
6 saskicii
tym
celu.
aby krl
wedug
konkludowa, przepisy,
nich
wczesnym sposobie kompletowania senatu ad latus, weduj^ kolejki starszestwa w obrbie czterech kategoryj senatorw vbiskupw, wojewodw, kasztelanw wikszych mniejadnego wpywu
szych), organ ten nie mg mie adnej rutyny
na rzdy; jako Sasi
woleli, zamiast senatorw rezydentw, zwobezsilne, bo przy
bd
ywa
skich
za
skinieniem
bdzie
ow
taki,
szefowie
porcyj onierskich
10
12
Koronie
pukw obrc
i
na
wyywienie olicerw
po-
szlachty
biec
oparty
przewanie na pogwnem
zwizkom wojskowym:
ta
cz
te<2:o,
jej nie
ministrw, funk-
to
mogom gronej
uo
r.
okae
-442
HISTORJA POLITYCZNA
woa
zo
do
stytucyjnych ministrw.
Swoj drog
echa
rokowa
alandzkich utwier-
dziy Anglj
cesarza w ich niechci ku carowi, a dla Augusta
stay si jednym wicej powodem do zerwania z Rosj. Innych powodw dostarczyy: ostatnia laedjacja Dohorukiego, gwaty dokonywane przez armjo Szeremietiewa Bauera nad wolnym Gdaskiem?
(danie kontrybucji fregat za kar, za handel ze Szwecj), wykrt.^tiia odmowa Inlant, trzymanie wojsk na ziemiach Rzplitej, a w nienajmniejszej mierze
sprawy kurhmdzkio. Ksistwo to po mierci
znakomitego Jakba C1642-1682), naladowcy polityki wielkiego ele
i
443
ktora
ksi
nie
modszy Jakba, ale ten, pokcony ze szlacht, adnych nie mia widokw odzyskania tronu, komisja sejmowa, wysana w r. 1717 do
i
444
H18TORJA POLITYCZNA
jako
W-
jeszcze
adnemu
jej
Ju
wywoao
samo
zbli-
445
eony
Allraiisztadzie
Moskw,
jej
przez
jej
swe
suby
Denhof, oddali
mia zadecydowa
myla
zatwierdzi traktatu wiedeskiego, przeciwnie, napeni si krzykami hetmaskich kreatur na Flemminga. a wzgldem wojny nawet
przyjaciele dworscy okazywali niedwuznacznie,
jej nie chc. Wy
sza na jaw z przejtych listw intryga posa pruskiego Posadowskiego przeciwko sejmowi
intrygant musia opuci stolic, ale
wyszli
bezkarnie, a sejm utkn na mielinie.
jego wsplnicy
Jeszcze
dwr
nie
dawa
za
wygran,
sprzymierzecy przygo-
ca
446
llISrOKJA POI,llVrZNA
pacyfistyczny
oprcz
by
ni
szereg innych
panw
(Stefana
Potockiego,
.1.
ladem swego
poprzednika.
dla krla
to,
e pose
da
goszc,
e cay
czeniach
nietylko
zdrajcy
magnaci, ale
setki
przecitnie uczciwej,
oci
J^olski,
skoro
w mg
mw
447
baczymy
mowego
jeszcze, jak te
tu jeszcze
wpywy wgryzay si w
par
s(')W
doda
trzeba
o sieciach
wadza
wojska do
Rzplitej, jeeli
teczniejsze
1764,
1769
itd.)
coraz
trwalsze,
coraz sku-
wysugujc si
Rosji
bre dopiero po
r.
1717, a jeli
uwzgldni
szczeglnie
grn warstw
bo jest ono, jak wiemy, o wiele starszej daty. Na tak ujemny rezultat
pracoway, rzecz prosta, wieki, ale bliszych przyczyn dekadencji
wypada szuka w przeyciach tych generacyj, ktre w ni same powchodz tu w gr dwa pokolenia Polakw, z ktrych
pady.
jedno ulego wewntrznemu rozbiciu, a drugie (po r. 1717) nie mogo
przesi naleycie wychowa wrd nieobliczalnych zaburze
wrotw Wojny Pnocnej. uOjcowie, co pamitali inne niegdy zapay porywy, co woali wierszom Potockiego: zdarzy to miosierny
Bg.
z naszym Janem, przebywszy morze Czarne, staniem nad
Ow
Jordanem !
a ujrzeli odwiecznych wrogw przyjacimi, sojusznikw wrogami, towarzyszy Sobieskiego rozszczepionych wojn I^nocn, tysice niezaszczytnych walk bratobjczych, pierzchajc husarj; ludzie, co przeyli mnogie zdrady krlewskie, przeplatane przyodsitrami na wierno Rzplitej, haniebn elekcj Leszczyskiego
stpcz abdykacj Wettyczyka, naprzemian groby kuszenia szwedzkie
wierrosyjskie, wstrzsajce przerzuty drogowskazu patrjotycznogo
noci poddaczej z jednej strony na drug pod wpywem nietyle
czyjej zej woli, ile pod naciskiem nieprzewidzianych zwrotw losowych; ci ludzie, rozpdzani w przeciwne strony niezgodnem pojmowaniem swych zada, kceni z najbliszymi brami, tukc si wrd
i
448
HI8I0KJA POMTYCZNA
wyszli z dwudziestoletnich
szamota
no
r.
odczucia si
17334
a
zrozumienia.
jedn
tylko trosk,
eby
turbowa
w domowem
groszo-
rbstwie
im
nie
twrczego, bez
skpia
atmosfera oglno-europejska.
Do
Gwnym za
krzewi-
jego dwr.
byo wpatrzy si w i
wieczn hulank, te bale, maskarady, fajerwerki, spektakle, owy,
jakie otaczay Augusta wrd najciszych dla kraju chwil wojen-
cielem zgorszenia
by
krl
nych, aby zwtpi, czy ten ojciec ojczyzny co ceni poza sob, czy
dla wsplnej sprawy si powica. Krl przodowarto dla niego
wa caemu krajowi w przepychu pijastwie: guand August buvail,
la Pologne etait ivre. Przodowa caej Europie w rozpucie. Zdarzay
hodowali im, jak wiasi dawniej na dworze polskim miostki
domo, najlepsi krlowie: Kazimierz, Zygmunt, Wadysaw. Ale czego
podobnego, jak to, co wyrabia August II, tylu motres tytularnych,
z tak ostentacj wiatu pokazywanych, nie praktykowa ani Ludwik
XIV, ani Jerzy hannowerski, ani Piotr, nie mwic ju o przyzwoiti
Ebeihardyn, ksiniczk Hohenzollern-Bayreuth. rycho odod siebie; ona te go znienawidzia od czasu zmiany wyznania.
odtd w onicy Mocnego donuana gociy, zmieniajc si
co par lat, Aurora Knigsmarck (tylko do r. 1696), hrabina Esterle,
Turczynka Fatyma, Konstancja z Bokumw Lubomirska, podkomorzyna koronna, zwana ksin Cieszysk, hrabina Hoym, gona pod
nazw hrabiny Cosel (w dobie Altranstadlu), madame Renard, ona
francuskiego handlarza win, baletnica Duparc, podkomorzyna litewjeszcze jaka Dieskau
ska Marjanna Denhofowa z domu Bieliska,
jaka Osterhausen... Zaraza moralna promieniowaa z tego ogniska
na arystokracj, a wydaa bujny plon w nastpnych pokoleniach,
drobna szlachta
wspczesnych Stanisawowi Augustowi, ^^rednia
zachowaa czysto obyczajw rodzinnych, ale ugrzza gboko w obarstwie
pijastwie, a nie unikna zgorszenia w^frastaci korupcji
rzdowej. Ten krl, co umia wizi Sobieskich, And, Chr. Zauskiego
(170r>j, Jabonowskiego, umia przekupywa tych, ktrych nie sterostjan
trci
449
rvz<wa, a nalridowali
Icansw
protektorzy.
iiiayriiaci
'^o
krlewszczyzii.
K(t/.ii,i\\
uk
\v<>
a-
nawet w rkaci
rkach Sasw czynnikiem syste-
bro zawsze
obosieczna,
si w
spoeczestwa. Inne narody, jak Anglicy. Szwedzi,
dziesikro wicej zayway apwek brzczcych, nawet zaupranicznecro pochodzenia: nasza szlachta niepostrzeenie roztopia za Sasw
zw. asce krlewskiej, tj. w dosugiswoj wolno przekona w
waniu si wakansu lub starostwa.
Lask mona byo uciszy krzykacza sejmikowego, zaguszy
ale nie zburzy
w ludziach gos sumienia, kupi gos na elekcji
przesdy polityczne atii te wznie na ich miejscu nowe, rozumne
przekonania. Credo szlachcica polskiego pozostao przez czas panowania Augusta bez zmiany. Ani krl od narodu ani nard od krla
niczego si nie nauczyli. I'rzepa dzielia nadal obie strony. Patrzc
na zdradzieckie konszachty krla z obcymi potentatami, czujc w nim
si obc wrog, liczne koa tem uparciej utosamiay swoj wolinstyktownie szukay
jednostkow z wolnoci caego narodu
najlepszych panujcych, stao
matycznesfo zatrucia
t.
no
dla
patrzali
na wiat
tak, jak
Erazma Otwinowskiego:
wierzyli jednak,
zgub
w
ci,
krl jest
Najrozumniejsi
najuczciwsi
w
nowo,
wojn, zawar
protekcji,
e Flemming
uwikania
wiedeski,
wynaleziona przez krla
limita sejmu, jest niebezpieczna
dla wolnoci
bo przypomina zwyczaje parlamentu angielskiego.
zaniedziaoci myli wzmaga si po
Z ciasnot horyzontw
r. 1720 powszechna apatja.
Zoty kruszec ycia publicznego rozdrabnia
si na zdawkow mied. Midzy sualstwem na pokojach JKMoci
warchi>lstweni na sejmiku, midzy blichtrem niby-europejskim salonw a brudem
ciemnot zaciankw niema miejsca na
myl ani namitno. Dowcip statystw wysila si na pomysy, jak
wystrychn rywala przy szalunku wakansw, jak opanowa trybuna
lub ziemstwo, jak zerwa sejm. Wrd niezliczonych procesw powszednich co jaki czas zagrzmi jaka cause celebr pierwszego
r/du, elektryzujca cay kraj. Tak rol w Koronie gra spr o Ordynacj Ostrogsk. ktr w r. 1722 zawadn prawem kaduka Pawe
Sanguszko, mar.szaek litewski, podobn w W. Ksistwie sprawa dbr
na
Polski, dla
jej
traktat
gbsz
nejburskich,
moc
^v
zakoczona
r.
1732
ugod Radziwiw
\ewel
Sapiehami,
znw
posiadanie Kadziwi(')W.
wyrwa
religijne.
mogo
jeszcze
ww-
-ncyklopedja poUka. T. V, ce
U.
29
450
HI8TOKJA POLITYCZNA
ww
tego podniecenia.
niej
tych
la-
ekonomiczn, a nieraz te pokusami grubo-materjalnej natury. Pozyskaa wieo unja w r. 1692 biskupstwo przemyskie, w 1700 lwowskie, w 1708 przecigna na swoj stron nawet bractwo stauropigjalne lwowskie, gwn ostoj prawosawia na Rusi; zagarniaa
na rzecz swoich Bayljanw klasztory, pozostawiajc dyzunitom ju
tylko szcztki eparchji mcisawskiej (biaoruskiej), tak sabej, e skutkiem tego przez dziesitki lat nieobsadzonej. Walczya unja z prawosawiem, a wic z Rosj, na najbardziej zagroonych posterunr
kach rusko-ukraiskich.
1720
r.
(26 sierpnia
organizacyjnych
Wystpia
17
zblienia
z katolicyzmem.
Za uni sta w odwodzie katolicyzm,
ale
rej
wszechwadny
wodzili
mem,
nim
nietyle biskupi,
niemoliwoci zakony Bernardynw, Reformatw, Kapucynw, ktre podobny wpyw wywieray na drobiazg
szlachecki, jak Jezuici na monowadztwo. Za ich spraw szerzya si
pytka dewocja, stawiajca kocielne praktyki wyej od wewntrznego
ile
rozplenione do
kady
grzesznik
mia
I-
-If)!
Wypadki
zdarzay si w gortszych chwilach ju dawniej; niezwaszcza w zajciu z Piotrowskim, ruffi dysydenta byy
takie
kiedy, jak
sposobem zabezpieczenia
zwyczajem staym.
Prdko te
interesw
bad/
seimii:
co bad/.
odtd
stah*
^\i^
one
we wstawiennictwie Moskala
roku,
kad
wobec
szlachty katolickiej.
Ujawnio si
to
szczeglnie
czysty Kopernika
syn oddawna z
iiastijpstwa.
przebiegu
Grd
oj-
niechci do wszystkiego, co polskie, a jezuici, zagniedeni w miejkollegjum, swem apostolstwem podniecali tylko lanalyzm
protestantw. Dnia 16 lipca 1724 r. tum miejski, podraniony przez
uczniw jezuickich podczas procesji, zdemolowa kolleujum wrd
dzikich naigrawa si z obrazw
ksiek katolickich, a nawet z samej Najwitszej Panny. Policja toruska zachowaa si wobec rozruchu bezczynnie. Wynik std proces polityczny przeciwko ojcom
miasta
sprawcom zniszczenia. ledztwo przeprowadzia nadzwyczajna komisja krlewska, a ukaranie winnych spoczo na barkach
asesorji koronnej (*-du zadwornego czyli kanclerskiego), nad ktrej
czynnociami zreszt czuwa spcz'sny sejm warszawski (2 padzieri
scowem
13 lislo[)adai.
madzeniu
midzy
krlem, senatem
29
453
HISTOKJA POLITTCZMA
posw w charakterze
wybitnych senatorw
asesorw. Krl udaremni interwencj nuncjusza w obronie oskaronych i, postarawszy si^, aby wyrok zapad o ile mona surowy, dopilnowa eg'zekucji przez swe narzdzie, Rybiskiego wojewod chemiskiei^o. Dnia 7 grudnia cito burmistrza Rosnera 9 uczestnikw
mu
przydajc
clerski,
Jow
katolikw.
Sd
bardzo surowo: nazwano go krwaw ania (Thorner Blutbad), Polakw okrzyczano jako najgorszych fanatykw na wiecie.
historji, nie kuszc si bynajmniej o przedstawienie sdziw
pad
Sd
pierwsze,
i
ograbienie
fakta: po-
w 1574
w
1641),
tak sam su-
domu pewnego
protestanta
r.
pod Krakowem
r.
rol nieszczliwej
oliary polskich
ustaw
polskiej
1724 5 wysza
nietolerancji.
niejedna
latach
depesza,
testanci
joHZcze
45S
sympatj protestantw
sobie
Rzeszy Niemieckiej
Polsce; ha-
haimowersko-antrielski. aby
si
przy-
Krynu. Al
katolickiegr)
jaki obrt
nastpnych
latach
nierzdu
carowych
jedno
czas
akatolickiego obozu
lidarnoci,
godn
1724 poselstwo
lepszej
rosyjskie
z przedstawicielami
sprawy.
nie
mawia
r.
nominalnie
rodziny
ksicej
Kettlerw
Lennem rz-
t.
zw. nadradcy
Mitawie rosyjski prokc^nsul Bestuew: ten trzyma w zastawie dobra stoowe pod pretekstem nalenej Annie sumy posagowej
puszcza je w dzieraw szlachcici
dzili
imieniu
(oberraci); faktycznie
panoszy si
ktrej
ow
pogbia
zaleno
zalene od
Rosji stronnictwo.
Kady
rok
nictwo polskie,
pragno zachowa w
odrbny zarzd
niemiecki.
ani
pienidzy
pretendent kawalerzysta,
razem
ktry
swj
Rzplita
plan.
me poauje
tu
umyli zdoby
rk
gusta U
byle przeprze
zjawi si^
k!istwo szturmem
ksinej Anny. Rycerski hr. Maurycy Saski, syn Au.Aurory Kornijsmarck, dotychczas lepiej znany z podbojw
ani krwi.
ni z talentu strategicznego; raz ju rozwiedziony z bogat on, szuka drugiej niemniej bogatej. Ojciec niedugo walczy
z gosem obowizku krla polskiego
w sekrecie przed senatem
sercowych,
454
HISroKJA
l'<
'LITYCZNA
zesaniem caego sejmiku na Sybir. Mieszykow stastraci poparcie Petersburga, Maurycy przeprzeholowa
nowczo
ciwriie sta si pbogiem szlachty kurlandzkiej. Teraz otrzymaa gos
nieumiejtnie. Dwch
decydujcy Hzplita Polska, aby go
rozkadajce si pastwo nie miao si
zda nie moe by o tem,
po temu, aby zasymilowa strawi prowincj, ktra dotd tylko nierzdem sejmikowym upodobnia si do Polski. Jeeli Rosja nadewszystko zwalczaa Maurycego, to widocznie upatrywaa w nim najgorsz zawad w swem deniu do opanowania ksistwa, denie
to mogli odeprze jedynie krl z narodem razem, a nie dziaajcy
oddawna teraz, przed
nieztrodnie. Tymczasem og sejmikw
niezwocznego
listopada),
9
wrzenia
(28
sejmem grodzieskim
ziemi, aby
niebo
poruszali
wcielenia lenna. l\)ciejowie naprno
powykoata uznanie Maurycego lub chociaby da mu
hrabia, I*olsce niezbyt
kazania si wa sejmie. Stany wiedziay,
20.000 wojska
uy
da
mono
oko
strony
oko
Lascym
polscy koniisarze
(w sierpniu
r.
1727).
obie
kiemu gwatowi,
lecz
adnych
slant)wczych
krokw przedsiwzi
455
Widoki
nast(;i)st>va
wodw musia
tronu.
Ile
wikszych przedsiwzi,
tyle za-
dotkn
ziemi
polskiej. Konstantynopol czy Ryga, Modawja czy Kurlandja dla Wetinw. wszystko si rozwiewao jak fata morgana, Z wielkiego planu,
ktry przez podboje prowadzi mia do potnego monarchizmu
przez zamach stanu do dziedzicznego tronu, pozostao na staro
jedno tylko denie: aby unj sasko-polsk uwieczni, synowi usa
gadk drog do sukcesji. Ten syn (urodzony 17 padziernika 1696
z nieszczsnej Chrystjany Eberhardyny), wczenie powierzony zosta
i
pieczy jezuitw,
1711
gwnie po
szech, ale
krajach
O roli politycznej modego ksicia dugo nie sycha byo zupenie: dopiero podczas przesilenia kurlandzkiego zaznaczy on swoj
wol
na szkod Maurycego, ktrego podobno zwalcza razem
z Flemmingiem. Ojciec nie pieszy wprowadza w tok spraw pastwowych nastpcy tronu saskiego, ktry w razie zaznajomienia si
z niemi mg koo siebie wytworzy ognisko polityki odmiennej,
jutrzejszej,
narobi ojcu niemao przykroci, podobnie jak to si
stao spczenie rja dworze petersburskim (sprawa carewicza Aleksego), berliskim
londysko-hannowerskim.
skim.
swej
pomysowoci
wrd
podliwoci,
trzydziestoletnich
wci
roi
szamota
wielkie rzeczy
ze
pr-
ro/.tacza urok.
sp(s')b.
ten
456
HlSrORJA P01.ITVCZN'A
lsk
niej
wznowia
Mniejsza o prze-
lotn kandydatur ksicia de Chartres, ktrego ojciec, regent Filipmyla oeni z Elbiet F^iotrwn osadzi tam, gdzie
nie osiedzia si Conti (1722). Wkrtce potem wypywa znw na widowni groniejszy rywal dla Fryderyka Augusta, Stanisaw Leszczyski.
Daremnie skania go August II do bezwzgldnego wyrzeczenia
si tytuu krlewskiego, daremnie Flemming nasadza na nawet
skrytobjcw (w latach 1707, 1714. 1717, 1725). Wygnaniec, skromnie
z Wersalu, po wydaleniu z ksizasilany pienidzmi ze Stokholmu
stwa Dwch Mostw (1718) poty klepa bied w alzackim Wissembf)urgu,
mu zabysa n.-jgle lepsza dola. Pierwszy minister Ludwika
kochank pani de Prie, postanoBourbon, razem ze
XV,
wili da krlowi tak on, ktra, im wszystko zawdziczajc, posuszna bdzie na kade skinienie. Zerwano umylnie ukady z infantk
hiszpask, uchylono kandydatur carwny Elbiety Piotrwny, aby
zarczy, a potem (5 wrzenia 1725 r.) oeni Ludwika z cich, potuln Murj Leszczysk. Wprawdzie od Stanisawa wzito przytem
adnych roszcze do korony polskiej ywi nie bdzie
cyrograf,
(bo te takie roszczenia musiayby uniemoliwi Francji dogodny sojusz z Wettyczykiem przeciwko Habsburgom). Jednak maestwo
Orleaski,
a
ksi
sw
Be
wci
jedne po drugich:
r.
1726 Sieniawski,
Flemminga, najwybitniejszego
Dnia 30 kwietnia 1728 r. zabrako
czasw augustowych, gwnego inspiratora jego polityki tak
i
statysty
zagranicznej,
jak
domowej.
Wyrastao
nuw'
pokolenie
statystw.
w. KdNfifi
',
przyszo,
duo
4r)7
ponienia,
pene wtpliwoci na
tern
pokoleniu
dwignli si ci fratres et consansi tytuowali Czartoryscy jeszcze z upowanienia Zygmunta Augusta. Przed nieskazitelnym prymasem Florjaneju
chwilowym dyplomat Michaem, wojewod woyskim, nie sycha
prawie ich nazwiska w dziejach nowszych, a zaoycielem ')familji
w cisem znaczeniu tego sowa sta si dopiero ks. Kazimierz,
podskarbianki Izabelli Morstinwny, podkanclerzy litewski, potem
kasztelan wileski. Przez oportunizm ocali on wrd wirw Wojny
I'nocnej zawizki dobrobytu rodzinnego, a po restauracji Augusta
stan mocno przy nim razem z Szembekami popiera jego denia
przeciwrosyjskie. Na wietniejsz przyszo chowa trzech synw.
Najstarszy z nich, Fryderyk Micha (1696 1775), zaprawia si do polityki pod mentorskim dozorem feldmarszaka F'lemminc:a, od niego
zapoyczy krytyczny pogld na ustrj Rzplitej, szerokie
wiate
ujcie spraw midzynarf)dowych. otwarto
w obcowaniu
z lud/mi, nie bez domieszki zoliwoci; z tego rda pochodziy
moe radykalne hasa ksicia w rodzaju: Ext remis malis extrema
remedia* albo: wll vaut mieux ne rien faire que faire des
riens. *ierwszy raz zaznaczy si ostremi wycieczkami przeciw
Moskw ie na sejmie 1719 -20 roku. Modszy Czartoryski, .\ugust
Ze skromnych pocztkw
.Aleksander (1697
1782),
to
znowu
miao
458
Z
HI8T0RJA POLirycZlCA
ro-
swej
suby
dzie,
dyplomatycznej olbrzymie stosunkina zachodzie wschoprzeszed do suby Augusta II najpniej ze wszystkich nai
Ksi
Ostroirskiej,
parcia
zgodnie
dworu
celu
przepisami
swego
nie
Mimo
fundacyjnego.
statutu
po-
w swem
do najbliszego sejmu Pawe Sanguszko, marszaek ligdy w sejm nastpi (1722), uzurpator do wspki z Rosj
postara si go zerwa. Zato udao si ks. Augustowi zakasowa
Zofji Denhofowej, dziewszystkich konkurentw w zabiegach o
dziczki olbrzymiej Sieniawszczyzny (1731); wkrtce po lubie zosta
szczliwiec wojewod ruskim.
Opozycja Potookich. Wywyszenie nowych ludzi spotkao si
z zajadych oporem dawnych potg magnackich: w Koronie Pilawitw
posiadaniu
tewski, a
rk
Potockich, na Litwie Wisniowieckich, Radziwiw, Sapiehw. Potockim przewodzili Teodor, z biskupa warmiskiego prymas, Jzef
wojewoda kijowski, czasowo hetman kor. z nominacji Leszczyskiego.
i
Mniej staroytny,
ni
Czartoryscy, ale
dziesikro
bogatszy,
wsa-
suy
w. KOMOPrZYKSKI
459
rZASY ^-ASKIE
aden wdz,
niebawem inny powd do znienawidzenia rywali. Oto krl po mierci trzech hetmanw mianowa Poniatowskiego
regimentarzem wojsk koronnych (1728)
wyranie przeznacza dla
na najbliszym sejmie wielk buaw. Teiro byo zanadto. Panowie
prymasem
znalazt
bd
bd
cign
piastowska,
nabierze
dobna si dziwi,
najwiksi wrogowie
szczyskiego,
b;ir\\y
przeciwrosyjskiej,
strony
jednej
Kosji,
dugo
owszem wystawili
wobec tego
Czartoryscy
trzymali
niepo-
Poniatowski,
460
HISTOKJA rOI.lTTCZNA
Wilczka
od ministrw rosyjskich.
Tak kilkunastu posw litfwskich zerwao sejm grodzieski 1729 r_
(2227 sierpnia), taki sam los zgotowali Lubieniecki i Marcinkiewicz
nastpnemu zgromadzeniu (2 14 padziernika) pod pozorem niezaatwionej sprawy kurlandzkiej. Pomstowano,
jaki triumwirat
kci majestat z wolnoci, ale kto waciwie nalea do owej trjcy,
tego zajadli rwacze*nie umieli wyjani.
Ol)l<^dy stroniiicze a grand desseiii Auisusta II. Mrok gstnia.
Powtarzaa si ta okropna sytuacja z ostatnich lat Jana Kazimierza
Sobieskiego, kiedy to nard, straciwszy reszt wiary w krla, susznie czy niesusznie tskni do jego mierci wyciga bezsilne rce
ku jakiej nieokrelonej przyszoci. .W cigu roku 1730 przyjaciele
Leszczyskiego, poinformowani o tern, co si dziao w Rosji, spodzili osobliw koncepcj, ktr aprobowa sam naiwny Stanisaw.
partji starobojarskiej Dohorukich, Golicynw
Chciano poda
Czerkaskich, pomdz jej do przeszczepienia na grunt moskiewski
urzdzc- wolnociowych polskich i szwedzkich, a za to od nich zamwi pomoc do zr/.ucenia wettyskiego jarzma. Oprcz Urbanotowarzyszy wchodzi w' t polityk pose Rzplitej w Moskwie,
wicza
bratanek prymasa, Antoni Potocki. Tym mrzonkom sowianofilskim
pooya kres Anna Iwanwna, gromic karzc (w marcu 1730 r.)
naraz od
Montiego, Austrjaka
do
przez rnych
awansw nietylko przez Potockich, ale
ask
marszaka
Jzefa
zazdronikw dworskich w rodzaju Lipskiego lub
Mniszcha, przedzierali si przez labirynt krtactwa do swego celu.
i
Tym
celem
by
silny
nakazw niezaleny.
na przyszej elekcji
nawizujc si od
rzd,
r.
holmem, spoytkowali
przed Rosj. Oni
kim,
ich
rk
to sprawili,
Stok-
rokowania, zaczte
generaem Zdlichem, prowadzone nastpnie z sekretarzem Ruznw z ZiUichem, zakoczyy si (15 padziernika
denschldom
Wpyw
pr)st<^py,
ule czy
byo
moziui
r^ciyc,
/a'
cic/.ki
W og^ldneiii sronnuowuniu
adn
niuir.
wobec
dynaslji (chcie
odda swe
<^osy)
461
icii
suj
nu*
ro/.e)(l:}
/obowiijza Czartoryskich
przewiecao zastrzeenie:
postpi bez
ile
zadzierania z narodem.
piej
W^ilanowie.
O.statilie
nia
n-alki.
3Iooiiejco.
czajc
Koniec Augusta
2 padziernika)
przev\ag,
zotych nie
motrli
Potoccy
wynaj
nawet za
ale koniec
tak przyta-
kilka tysicy
czerwonych
sprbowali
bojkotowa
zrywacza; zato
jei:o
wakanse choby pod star lask. Ze krl nie artowa, o tern wiadczyo pogotowie druiroriji na placu Zygmunta, mnstwo uwijajc^ych
si koo izby olicerw, zbrojna asysta przy boku Augusta. Ni std
ni zowd Micha Winiowiecki, upatrzony kandydat na hetniana litewskiego, owiadczy, e buawy w takich warunkach nie przyjmie,
bo nie chce bra udziau w bezprawiu. Tu odwaga t)pucia dwormalkontentom pr/.ybyo zuchwalstwa. Znalaz si ainaojec*
nazwiskiem Lubieniecki, ktry za 400 dukatw poczstunek gdask
wdk dobi pywe zgromadzenie.
Przerw pomidzy tym sejmem a nastpnym, nadzwyczajnym,
zwoanym na 26 stycznia 1733 r., wyzyskay strony walczce, kada
skich,
462
HISTORJA HOLllYCZNA
tudzie
wych, nie szanujcych nawet prawa o obiorze marszaka
bra w obron Poniatowskiego jako przedstawiciela demokracji szlacheckiej, przeladowanego przez oligarchw. Inne spczesne pisemko,
demaskowao nico takiej wolnoci, ktrej lada krzyzatka usta. stawiajc wyej pewno ku najwikszemu
konkluzjach,
kacz
mg
zgorszeniu czytelnika
wolno
Francuza,
t.
j.
absolutyzm.
im tchu braknie,
tym wycigu sejmikowym,
tak bez koca psu obrad nie potrafi. Co bdzie, jeeli August
pocignie jeszcze kilka lat? Drc na t myl, prymas natychmiast
po odjedzie krla do Saksonji skorzysta ze swoich penomocnictw
na konferencjach z obcymi ministrami, pod pozorem wznowienia
z Austrj traktatu przyjani 1B77 roku, zada w sekrecie od posw
Wilczka (austrjackiego) Loewenwoldego (rosyjskiego) wojskowej pomocy dla Polski na wypadek monarchicznego zamachu stanu. Nie domyla si szef opozycji, e w tym c/.asie istnia ju midzy Austrj, Rosj
zvv, traktat loewenwoldowski (13 wrzenia 1732 r.), odPrusami
dalajcy wprawdzie od tronu Sasa, ale te wykluczajcy o wiele
kategoryczniej Stanisawa Leszczyskiego, a przeznaczajcy koron
u nas Infantowi portugalskiemu Dom Emanuelowi. Mniejsza o to,
wyPrusy figuroway w tym traklacie jako strona skrpowana
wsplnej
we
prowadzona w pole: obiecano im za nieprzeszkadzanie
akcji Kurlandj, a potem odwleczono ratyfikacj umowy. Grunt w tem,
e nad Kzplit zacisno si przymierze trzech czarnych orw celem
pogwacenia wolnej elekcji; o Austrj zamwia sobie (jeszcze z pocztkiem r. 1732) porednictwo midzy Rosj a Polsk we wszystkich
sporach o granice, o dyzunitw czy o Kurlandj, nawzajem obiecujc
Rosji 30.000 posikw w razie, gdyby Polacy nie przyjli tego pona lsku zaczto ju konrednictwa, e wreszcie na Wgrzech
centrowa owe siy, niby to w myl proby polskich patrjotwi
Do takich to przyjaci zaapelowali Potoccy w przededniu nad
do takiego towarzystwa myla si
zwyczajnego sejmu 1733 roku
Potoccy czuli
e
i
t.
ukrci
46'i
Toru
zatrzymywa Wielkopolsk
chory
nadmiaru
naduy.
a Jan Taro
polnym. Lecz krl nie chcia ju sysze o adnych wahaniach. Lea, nikogo do siebie nie puszczajc, wrd strasznych cierpie ciaa
ducha, zorzeczc tym, co go do W\irszawy cignli. 0h coquinsI
Skoczy w nocy z 31 stycznia na 1 lutego. Ostatnie jego sowa miay
i
dba
rakteru, krl
skoczy
w zupenym
rozbracie
narodem polskim, w zupeiiem osamotnieniu wrd mocarstw eurol^anowa wprawdzie nad narodem, bliskim ostatecznej ruiny,
ale czy sam czymkolwiek sprbowa go ze zej drogi cofn? Niby
a deto mia nas reformowa
bazgra jakie pomysy ulepsze
zorganizowa Polsk jeszcze gorzej; niby si chlubi owiat a nie
zdoby si na najprostsz rzecz, przyobiecan w paktach konwentach,
na zaoenie szkoy rycerskiej. Niby wydawa na Polsk dziesitki
miljonw, wydobytych ze znoju chopa saskiego a w istocie trwoni saskie
polskie dobro na bezdroach swych zachcianek. Podstaide, ktr przywiz do Polski, myl unji osobistej z Saksonj,
tak skompromitowa caem swem panowaniem,
jeszcze ciao jego
nie ostygnie, a ju z miljonw piersi wyrwie si wcstclijiienie: oPo
z
pejskich,
wow
saskich rzd<3w
trzeba
nam
krla rodakaw
HlvrtKJA POLITYCZNA
464
Panowanie Augusta
II
Wskazwki
111.
bibijograficzne.
rd?a.
Druga poiowa czasw saskich uchodziJa do niedawna za epok najgbumysowego, moralnego politycznego, bez idei przewodnich bee
treci: to te zbywano j oglnikami, utrzymanemi w tonie bezwzgldnego potpienia. Dopiero nowsi badacze dowiedli, e okresem tym zajmowa si warto,
choby ze wzgldu na to, i w nim kryje si wyjanienie tragicznych zagadek
doby stanisawowskiej. Dzi o czasach Augusta III wiadomo tyle, a moe wicej, ni n. p. o czasach Sobieskiego lub Zygmunta Starego: wynik tembardziej
godny podkrelenia, e drukowanych rde polskich do okresu 1733 6 niema
prawie adnych,
szego upadku
Ani Lengnich. ani Zauski, ani t. zw. Otwinowski nie znaleli kontynuatorw. Z pamitnikarzy najwybitniejszy Marcin Matuszewicz, Pamitniki,
wyd. A. Pawiski, Warszawa 1876, i tomy, patrzy na wiat z litewskiego partykularza. przez szka uprzedze partyjnych. Jdrzej Ki to wicz, barwny cenny
obyczajw w Polsce za Augusta III, Pelersburgacdy dajf >Opi*' zwyczajw
Mohylew 18.5. w l'amitnikach, Obraz Pol. l^olski, Pozna 1840. plotkuje czerni.
PrNmasa ubieskiego notaty pamitnikarskie dziennik (wyd. Sz. Aski^nazy
w wycigu jako Pamitnik prymasa, w Dwch Stuleciach, II, Warszawa 1910),
suche
ubogie duchem. Jeszcze mniej zawieraj pamitniki Antoniego Jabonowskiego, Lww 1875, Anny Rzewuskiej w Kronice Podhoreckiej, wydanej przez Leona Rzewuskiego, Krakw 1860. Wszystkich przewysza talentem
inteligencj Stan. August Poniatowski, Memoires, wyd. rosyjskiej Akademji
Nauk., t. 1, Petersburg 1914. Pierwsze dwie czci dwukrotnie drukowane po
podry, Drezno
poNku. raz przez Kraszewskiefo w Bibljotece Pamitnikw
i
r.
1915 przez
\\'l.
Konopczyskiego, War-
szawa, z komentarzami. S|>/.riiona publikacja ta duo stracia na wartoci, pobadania archiwalne, dajce wicej wiata, ni mg chcia
niewa poprzedziy
go da krijl-pamitnikarz.
Literatura pamitnikarska obca obfita. Munnich, Tagebuch 17i<5~9, Lipsk
Mannstein, Memoires
rzyna II, Mimioires, wyd. S.
1843.
historitjues
Goriainow,
sur
Ilistoire de la guerre
Pelbg 1914. Fryderyk II, Ilistoiro de mon temps (1746)
de Sept Ans w Oeuvres. t. I-V. Berlin 18-47. Lehndorf, Dreissig Jahre am Hofe
Knedrichs d. (irossen. wyd. Schmidt-Ltzen, Gotha 1908. Nachlrage 1910. K h evenhuller Metzsch. Aus der Zeit Maria Theresias, Tagebuch 1742-1776, Wiede Luynes, Mmoires sur la cour do Louis XV,
de-Lipsk od r. 19ii7.
17 tomw. Parj 1S60 5. Margr. dArgenson, Journal de Memoires, 9 tomw,
i
Ksi
465
t.
t.
t.
d^ductions Hertzberga. Z dawniejszych; Haumer, Beitriige zur neueren Geschichte, Lipsk 18H9 sq. Saskie,* Geheimuisse des sachsiscien Cabinets (Vitz.
de.s
.1
Opracowania.
Arciuwaiiie jirare
koiisii
ukcyjne nad
jiojecenia
('
c(.
11.
SO
466
HISTOUJA POLITYCZNA
Walka
Moskwa
1862.
II,
Krakw
1866, L.
Prd
Nieustajcej,
Mrok
wit (1911).
Czartoryscy.
Sejm Grodzieski 1762 r. Waliszewski, Potoccy
Broglie, Le secrcl du roi, Pary 1878. Konopczyski, Sejm Gr. 1752 roku,
Lww 1907.
Ordynacja Ostrogska: L. Powidaj, Ostr. ordynacja, Dzicn. Literacki,
w. .w 18H3; K. S. Ordyn. Ostrogska. Bibl. Warsz. 1873 III; Waliszewski j. w.
K o n op czy sk i. Polaka w dobie wojny siedmioletniej. Warszawa 19t)9 1 1,
partyjno.ri.
i,
tego: La
2 to!ny;
dou.\i(''me missioii
ksi
Katarzyna
II
wobec Polski w
III:
Aske-
nazy, Die
katieriny
Herlin, b.
prawa
Kngswahl, Gotynga
tom II, 388 sc|.
polnische
lotzle
II,
d.,
urlandzka: Bilbasow,
l'ary>.
rda
Krakw
1894.
467
Bi
basw,
Isiorija Je-
Prisojedinienie Kurlandii.
do dziejw Kurlandji
1870;
li.
Uusskaja
S<-ii)igalji z
opaciski,
cza-
C^harles
187u.
t.
La mission de
Pary
187H; tene,
Wolna
A.
elekcja
pogwacona.
bd
powszechnie,
ni jego
niefortunni poprzednicy,
sa
nie
80*
468
HI8TORJA 1'(LIT>CZNA
krzyoway
francuskie
grone owiadczenia
stanowcze zapewnienia
Wojna wisiaa w przestworzu,
rosyjsko-austrjackie przeciwko
na rzecz wolnej
Stanisawowi
elekcji.
do
tej
do
wa
przysig konwokacyjn
nikowo
ziemca,
mylc
Piacie,
o
wymuszon. Pki mwiono oglniejeden z tych panw wyprzysiga si cudzoswojej wasnej kandydaturze; ale w miar tego,
jak
przed
Moskw, zawsze
ywy
jako
jedynym
bdzie Leszczyski,
Dodajmy do tego strach
Piastem
zachianki.
biaoruskich, dalej
na kresach
kontr-
wpyw
kurji
rzymskiej,
naog
cyjnego.
Leszczyski zrazu
wyobraa
sobiev
i,
pojedzie
tymczasem pewien
szlachcic francu-ki
przebraniu
z
kupieckiem, kiedy
podobny
odwrcenia
stron Gdaska. Tak te
twar/.y
do
nioLTo
ostentacj, dla
469
im wyperswaduje
popieranie
inni
zdaleka
i
Jan Maachowski,
J.
Fr. Sapieha).
1 3^2 tysicy
podpisw
na rzecz Stanisawa(12 wrzenia). Cae zbawienie
secesjonistw za\Aiso teraz od szybkiego marszu Lascy 'ego, ktry pow myl tajnych ycze partji pruskiej nad New, niebardzo spie-
dobno,
da czas Saksoczykom na skrcenie karku. Obz augustowchwil proklamacji Leszczyskiego stawa si bezadn kup,
naleao go znie doszcztnie. Lecz Poniatowski w tych
czas byo
dniacli zrezygnowa z regimentarstwa, a nastpca Jzef Potocki te
nie okaza naleytej szybkoci w dziaaniu. Praanie zdyli uciec
szy, aby
ski z
zo
Wgrowa
do
posuya
<
470
HISTOKJA POLIIVCZNA
zay si naprdce
Stanisawie konfederacje:
przy
woyska
listo-
(7
sandomierska pod Adamem Tara, starost jasielskim (3 grukrakowska, woyska, kijowska, podolska... Zasilane oddziaami
konfederatw
pospolitakw, wojska komputowe zabiegay gdziepada),
dnia),
drog cigncym
z pnocy
od wschodu Moskalom, lecz
rycho nauczyy si ucieka nawet przed mniejsz liczb. Nie umiano
ani ukrci wzgardzonych
spiorunowanych odstpcw kamieskich,
ani przeszkodzi wjazdowi drugiego Sasa-uzurpatora. Poprzedzany
przez korpusy ksicia Sachsen-Weissenfels (w Wielkopolsce)
gen.
Diemara (w Krakowskiem), wyruszy August 9 grudnia z Drezna do
Polski; 6 stycznia w Tarnowskich grach zaprzysig przed Lipskim
niegdzie
wzem
siedzenia
a konfederacj
Ohlijeiiie
zawstydzili
przyjli Stanisawa
szlacht:
z roz-
dzon
przez Stanisawa
obsadziy
noc, z
ca
przestrze
gwnemi
Augusta Czartoryskiego,
Poniatowskiego
do Pucka na zachd do Mindy na pi
fortyfikacjami na llagelsbergu
do
Bischofsbergu.
Obl-
enie szo
I.>a8ry,
ale
(od 17 stycznia)
471
jenie Moskali, a
wa
472
HISTORJA POLITYCZNA
broni
Batlyk, aby
przyjaciela Karola
.\II
dzistw przybocznych.
agle na
horyzoncie.
Bya
to
maa
flotylla
brygadjera de
la
Motte
zapowiedzia, 27
przeszyty
maja,
wielu bagne-
mogc znie niesawy Francji. Tu juz reszta otuchy opucia zaog miasta. Najpierw kapitulowali Szwedzi w Weichselm (in-
tami, nie
dzie,
wymkn
T^zplilej: je.szcze
Fleury
aby
poto
ralnej
konroderacji.
listopada przedstawiciele^
apelu irortsze ywioy
wszystkich niemal koniederacyj koronnych zawizali w Dzikowie (ie-
Usuchay
neralno. Kierownictwo
polityczne
i")
rozleg
wadz
sdownicz'
473
przed wiatem,
Turcji)
Wrd
licznych rozjazdw
si porozumiewa
po-
kraju.
uoy
modum
mona
vivendi z krlem
ustali, co
polityce dzikowian
Ge-
bd
si urodzio w Krlewcu
z gowy Stanisawa
jego tamtejszych doradcw (np. owego podskarbiego Ossoliskiego),
z obcego natchnienia. Faktem pozostaje na razie, e krlwygnaniec przez zim 1734/5 roku oddawa si rowym nadziejom. Planowa atak na Saksonj z dwch stron: z nad Renu, skd nadej
mieli Francuzi,
z Wielkopolski. Liczc wci na wpywy francuskie
w Szwecji, widzia w wyobrani t ostatni stajc do walki z Moskwicinem, odbierajc mu kraje batyckie przy pomocy Prus, ktrym wzamian miao przypa Pomorze szwedzkie. Wprost od Polski
nic ponad Kurlandj nie mieli dosta Hohenzollernowie, chocia
dali za gocinno wielkich rzeczy; Stanisaw mimo to obiecywa
sobie ich dalsz przyja
nawet przeznacza dla jednego z braci
neralnoci, a co
bd
pniejszego Fryderyka
II
rk
le
dziedziczne
Polsce panowanie.
polsce
sica, a
okoo przygotowania
ju
(w maju) Sasi
\\ielkiej
i
Moskale
ofensywy; nie
rozbili
ich
upyno
ani mie-
godne, obdarte
za-
474
H1S'10I<JA
POLITYCZNA
koca roku przetrwa dziki Stenflychwalecznemu Paszkowskiemu zajady opr. Generalno, wci
odpychajc zgod z Augustem, wci ufna w sukcesy swej dyplopuszczach kurpiowskich do
towi
ciuu
lata
Rzplitej
niepodlegoci narodowej, bez utopienia jej w wzotej swobodzie jednostek, polega niewtpliwa zasuga dziejowa konfederacji dzikowskiej; przez nie okaza si ruch 1734
5 krokiem
naprzd w rozwoju moralnym od Tarnogrodu do Baru. Na jakie
korzyci namacalne byo ju w chwili przyjazdu Oarowskiego do
F'arya zapno. Kardyna poto tylko zawar z nim 28 wrzenia
alians zaczepno-odporny, peen pusL)brzmicych frazesw, aby tem
gorzej omieszy posa
zaskoczy wiadomoci o preliminarzach
pokojowych, jakie 3 padziernika podpisane zostay w Wiedniu,
jako krl
Leszczyski mia wedug tych preliminarzy abdykowa
tytularny spdzi reszt ywota na tronie zdobytej Lotaryngji. Z penemi rkoma wyszli te z wojny Bourboni hiszpascy (Neapol-Sycyija
podniesieniu
idei
doznaa Austrja, za to
na wschodzie Moskwa odniosa wielki triumf nad zdeptan Polsk,
nad sam
ale te
drzemic Turcj, zdemoralizowan Szwecj
dla infanta
Don
s|okoJriii<'
kowskich dawni
kraju. Przez
cay
nie-
przejednanych,
dalszy opr przedua tylko okupacj
dzoziemski, przyczem Saksoczycy czystej barwy dziaali gwnie na
styczniu lutym 1735 r. walna
Potofkich, a Poniatowski
na Tarw.
i
ucisk cu-
475
ostatka,
biedzie
ratunku inni
szeptom francuskim
nia
8 listopada)
jako
zwdany
najedcw.
Dopiero potem przyszy do Krlewca wieci o preliminarzach wiedeskich, a wraz z niemi okropne rozdarcie zudze.
obliczu
pewnej ndzy
ponienia chwycili si dzikowianie teorji legilymistycznej,
krl nieuznany przez Europ nie moe abdykowa, przeto
powinno si najpierw zwoa W'Olny sejm, na ktrym Stanisaw rozda
wakanse
dopiero odda koron do dyspozycji stanw. O niczem po-
e
i
nie chcieli
danie zicia dyplom abmaju pojecha (przez Pary) do Lunewilu, gdzie mij^
zasyn jako gorliwy protektor modziey polskiej, gocinny wiaty
opiekun jadcych za granic Polakw, a "dobroczynny filozo{ na tronie lotaryskim. Czeladka, z trudnoci uwolniwszy si z aresztu
domowego u swych wierzycieli Prusakw, w cigu wiosny wrcia
do kraju. Teraz, starannie przygotowany, odby si w Warszawie
,
dykacji, a
Mar-
lipca).
paktami
konwen-
wyczeniu cudzoziemca); ogoszono amiiestj dla wszystkich, z wyjtkiem tych ludzi, co uywali pomocy
obcych wojsk dla prywatnej zemsty
rabunku. Krla upowaniono
do nadania lenna Kurlandji po wyganiciu Keltlerw nowemu ksitami (tylko bez
uchway
(naleao
August
nie
''
476
HISTORJA POLITYCZNA
ma
B.
Krl
wda
si
Prby ratunku
Za
Rzplitej (1736-48).
August Ul pod
jcico fa>v<n\v('i.
ojca.
modu zapowiada si
adnym wzgldem
niele:
nie
powany, sumienny,
msk
no. Poszy w
Flemming
Polsce. Ten
ofl urodzenia desygnowany krl polski nie raczy si nigdy nauczy
jzyka przyszych poddanych, poprzez magnatw nigdy nie sprbowa
poda rki zdrowszym ywioom szlacheckim ani mieszczaskim.
Z adnego, pulchnego modzieca zrobia si cika brya misa tui
las
praktyczne
nauki, jakie
inni
pisali
dlaii
Saksonji
kadym
szczu,
zakraway
wywrze
wpyw
wionej dumy.
kr('>la
raczej na
na jego polityk
jeden
jedyny
uczucie
niczem nieusprawiedli-
Do
zostawi po sobie
powiedzie,
ze
on
mniej
szali
si
ni
bracia
Rutowski, syn
naturalni
Falymy.
krla:
chwilowo Maurycy
-kawaler
saskii'
Jan
.ler/y.
Saski,
duej
syn Lubomir
w. KOH0PCZVN3Ki:
477
ZASy .SASKIR
<
cign
powiada
na
zwyke
M aj es
py wem: ))Ja,
ksonji wszystkie
pytanie: ))B
t
tl.
'i'o
ii
babich O e
te stopniowo
faworyt
;*
stereoty-
opanowa w
Sa-
dy
me umia
po polsku,
--
))jedz,
io
pij
popuszczaj
pasa.
(inij
krusz si
ostatnie ksztaty
Europie; jeeli
HISTORJA POLITYCZNA
478
si
sach nawet
nie
kiekoway
przedostatniej elekcji
dem
wywouje
zarodki
zaraz, bez
si na zdobytym przemoc
wzgldu
tronie,
przyszoci. Katastrofa
ku przepaci, wstrzsa narona gupot krla, ktry rozsiad
lepszej
pd
przerywa ten
szereg
poczyna reformatorskich.
do
jednem
do
obfitej
literaturze
politycznej.
Jeszcze czytelnicy
zawart w
pamitaj
Skrupule bez
wietnym
wykadem oPrawa
Krlestwa Polskiego"
traktatu Karwickiego z roku
politycznego
479
tyche
zasila.
wspomnie
tylko
wodzw
cha
lub
Iiifuacy
Potocki
Zauskiego
bd
wojewod
Kotaj
bd
niema
towy, reforma miejska czy emliteutyczna relorma starostw,
w nich ani jednej zasadniczej myli, ktrej pierwiastki nie dayby
i
bd
dc
sw
gbok
480
UISTOKJA POLITYCZNA.
da
Folskij.
opatrzy
burgji przezornie
olbrzymia, jeli
tewskiej
ni
atwo wystawi
j porwna
jak wiemy, o Vs
polsko-li-
cz niszym
jeszcze,
wedug
fikacyjny
1736
roku
spraw posw
za
lubelskich
bracaws^kich
by dobry Mikoaj
deputatw do konstytucji
prbowa przeforsowa, choby \)ez zgody wszystkich posw, uchwa,
ktraby upowania specjaln komisj do cignicia nowych podatkw zacigu onierza. Sprawa jednak utkna: Teodor Lubomirski,
zawiedziony kandydat do tronu a patny suga rosyjski (15.000 rubli
pensji), odradzi stanom taki popiech. Uchwalono jedynie kt>nstytucj,
przystpi rano do powikszenia wojska;
Podoski,
nastrj
(poniekd nawet do
1752),
sejmiki
nie przestaj
jej
przy-
1748
omawia
do
koca panowania. Jak zwykle jednak, duo sw, mao czynw: strona
skarbowa lego zagadnienia pozostaje nietknit do czasw St/inisawa
Augusta,
z
r.
1775,
waciwe pomnoenie
a
t.
j.
aukcji.'
Wielkiego Sejmu.
Dlaczego tak si
do 30
."^lao
'
wojska, jeli
0(>0 ludzi,
L/.y
stanie
naprawd,
pomin prodek
si
jak
doftiero
ud/.ia^m
nifktor/.y
sdz,
481
'duUcji
bdw
\8
cz
miay
jego
by
utrzymania.
Powodem
ulg
dla
tych
yznych ziem
jeszcze dawniej-
sze. Ale o
do
Augusta
III.
Trzejiia
administracyjnej.
brakiem
reguy niesumienni
rk. by wielk relorm wykona. Chciano im
przyda do boku komisj skarbow (projekt A. S. Zauskieppo z r.
1744), ale na to nie byo zgody. Sejmy amay sobie gow nad tern,
jak zorganizowa komisj wwalno lub ))ekonomiczn do uoenia
taryf
przeprowadzenia samej aukcji, kciy si o sposb obioru
komisarzy
lustratorw, o zastosowanie w nowym organie prawa
czasu, aby
wikszoci a wrd tych sporw za wola miaa
sejm udaremni czcz gadanin, wci niby to gardujc za aukcj
Podskarbiowie,
mieli ani
gowy
ani
do
<<^nc|lilo(><ljt
polska. Toni
et.
II.
31
482
HISTORJA POLlTrCZKA
wzgldu
roli
odpowiedzialnoci mag-
suszno w
polityce oglnej^
bez
tylko
na
to,
kto
wci
nie z niemi
czy
zacig komu innemu wprowadzi Rzplit do aljansu sasko-rosyjskoaustrjackiego. Z tego labiryntu ubocznych wzgldw adna sia nie
o tej wielkiej, witej
potrafi wyplta sprawy aukcji wojska
sprawie zadecyduj dwory obce w sposb dla Polski najszkodliwszy.
Polska wobec wojny wseliodiiiej rozdwojona (1735 9). Rycho
wczas, przebudzona szczkiem broni w Polsce, zwrcia uwag Turcja
jesieni r. 1735 wystpia
na ekspansj Rosji ku morzu Czarnemu
i
przeciwko
wizania
niej,
kiedy
ju
Miinnich
kwestji wschodniej na
przygotowywa
najwiksz
chwa
carowej.
W cigu
zniszczy Bakczyseraj,
r. feldmarszaek sforsowa Perekop
gdy tymczasem drugi pogromca Polakw, Lascy, zdoby napowrt
Azu. Postpy Rosjan wywoay odruch zawici w Wiedniu. Austrja
ofiarowaa Turkom sw medjacj poprowadzia rzecz na kongresie niePorta musiaa jej niesuszne wnioski
mirowskim (1737) w ten sposb,
Carogradem rwnie zaistnia
Wiedniem
co
midzy
odrzuci, przez
spahi
stan wojenny. Skutek zaskoczy wszystkich: janczarowie
renegata Francuza Bonne.sabi wobec Moskali, pod wprawn
dali nieuczciwym
vala- paszy odnaleli w sobie dawnego ducha
modjatorom w Serbji srog nauczk. Wicej nawet, na grzbietach
t broni zatamowali popd
Austrjakw wyostrzyli sobie bro
gorczkowe zabiegi, aby
rozwina
Miinnicha. Przestraszona Austrja
z nieopatrznie wywoanej wojny zrobi spraw caego chrzecijastwa: papie Klemens Xli wezwa do udziau Augusta III, na razie
lata 1736
rk
Polski.
O acisem zachowaniu
neutralnoci
stron
a niekiedy
ta
Rzplit nie
ludzi,
za w
r.
mogo
polskie,
1738 nawiedzili
Wszake
przez
zapdzay si na terytorjum
483
tom bardziej za czynne przystpienie do ktreg^okolwiek z zaprzynajmniej pozwolenia na powikszepanikw mona byo
nie wojska.
Warszawie od roku 1736 (z przerwami) radzia nad
aukcj wielka komisja pod przewodnictwem Teodora T*otockieco.
Wypracowaa ona plan reformy z wyszczcg'lnieniem rde podatkodo czasu, kiedy
uprojeUtowaa limit nastpnego sejmu
wych
program
zbroje.
Litwini,
komisja,
wykona
jej nastpczyni, nowa
obradujc jednoczenie w Orodnie przy boku Winiowieckiegro, spisali s\ o wiele gorzej, bo zatroszczyli si tylko o przerzucenie ciaru z dbr ziemskich na dobra krlewskie (hyberna zamiast pogwnego). Przygotowania te podejrzliwie ledzi kayserling; z pocztku odradza on szlachcie wszelkie obcianie dbr ziemskich,
krlewskich duchownych, potem, otrzymawszy przed sejmem 1738 r.
rozkaz, by zachca Polakw do przymierza z dworami cesarskiemi,
postanowi w tym tylko razie pozwoli na aukcj, jeeli dojdzie do
ten sposb Rzplita znalaza si wobec dyleow^egi) przymierza.
matu: albo reforma w- poczeniu z wstrtnem przymierzem, albo
noc,
da
dalsza
bezbronno
niemoc.
dworu w rodzaju LipMaachowskiego decydowali si na tamt pierwsz alternatyw. Co si tyczy Czartoryskich, to przejcie do suby Augusta
pojednanie z Rosj wewntrznie duo ich kosztowao; zwaszcza
ks. Micha pp upadku Gdaska dugo jeszcze siedzia w Kolinie na
Zdaje si,
skiego
neutralnym gruncie
dworu uchodzi
utrzymywa
za buntownika.
adn
81
484
RiflTORjA pourryczNA
z wielkim wezyrem
odbiera ode zacity do ruchawki. Antoni Potocki, wojewoda bezki, niepospolity krtacz niepo
skromiony wichrzyciel, pobieg: do Lunewilu nakoni Leszczyskiego
r.
si
1737 znosi
cz
Rosji
Austrji.
oci
ch
pominity
lskich
stal si
>voJoii
liascsin
at^itacyjnem
485
bd
bd
Ale
z tronu, ani
co
te oderwa od gJwnej
wpyno
niem, o zbawiennych
wiano bez koca jego plan aukcji; a tymczasem za kulisami poselstwo pruskie, rka w
z hetmanem, pracowao skutecznie nad
zepsuciem sejmu. Widoki reformy byy tym razem lepsze, ni przed
dwoma laty. Kayserling, natrafiwszy na lad konszachtw Potockich
z Prusami, uchyli si od wspdziaania z rezydentem pruskim Hoffmannem
udawa
bagatelizuje dworskie projekty. Obliczano,
kwietnia
ju 2
nowozacine wojsko popisywa si bdzie przed
wodzem, dla dogodzenia wodzowi dwr zrzeka si tworzenia nowych pukw; jednak wpatrjotaw Jaowicki rozpru sejm daniem
rk
Rozjech.uio
cikiem wraeniem
VI,
si pod
niepewnoci. lO
przyniesie jutro.
lsk,
po
486
HlSTOKJA POLITYCZNA
lska, bo
odeln Warszaw
ni przedtem Austrja, tymczasem szerokie koa spokojniejszej szlachty czytay
ze wspczuciem manifesty niesusznie napadnitej Marji Teresy. Co
si za tyczy kierownictwa, to Bruhl rozbudza w Augucie III podliwo na rne czci schedy po Karolu VI, gwnie zmierzajc
wanie do zdobycia pasa lsko-uyckiego midzy Polsk Saksonj
w tym celu czepiajc si rnych kombinacyj. Jeszcze w r, 1739
elektor uoy si z carow Ann wzgldem zwalenia sankcji pragmatycznej; na wiosn roku 1741 ukadano w Drenie z Kayserlinrowiiictwa: spadkobiercy dzikowian ucieszyli
na
liczyli
to,
e Prusy
si
zaboru
od Drezna,
lepiej
cz
witoci
ani ze
rk a
r.
174U,
sierpniu
r.
1741),
zbyteczne
dodawa,
nawet
przepowiednie rozbioru Polski oraz niewdzicznoci pruskiej nie wpyna postaw Francji, cakowicie pochonitej niszczeniem spucizny
Habsburgw. Potoccy mniej mieli skrupuw i wtpliwoci. Im si zdao,
skoro krl pruski rywalizuje z Augustem, bije krlow wgiersk,
bierze gr w Wersalu nad intryg Poniatowskiego, to ju pewno
oddaje usug Rzplitej przeciwko Moskwie. Nie wiedzieli nasi wre-
ny
publikancic,
e w Petersburgu wrd
pragn,
1740
jak
1743,
przewrotw paacowych
harmonji
oba
uboczn tendencj
nie
dobrej
wpyw
oddali
obiecali
mu
po-
krlo-
wej wgierskiej.
Na jesie r. 1741 uprojoktowa .lzef Potocki, cile wedug
podszeptu berliskiego, nowy zamach k on federacyjny, a to pod pozorem aukcji wojska, rzekomo niewykonalnej na sejmach. Istotnie
na sejmikach deputackich (12 wrzenia) chemskim, ytomierskim,
uckim, zawizay si konfederacje malkontentw, poszczeglne cho-
487
nicy,
ju odezway si w
sama
drugiej.
Waciwie by
sam
ten
to
ruch,
robota,
co
sw
wcign w t sam
stanowili
awantur Turcj
sz
przez
Potocki,
Piotr Sapieha,
ryaszy,
role
Sapieha mia zosta marszakiem generalnym w Konjnie, Esperyaszy na Litwie; wedug planw Sapiehy mieli
Szwedzi wyldowa pod Gdaskiem w 12.000 wojska
zaj dla
przyszym konfederatom.
da
ich
tylko Fryderyk
II
objazdu
<lrUgiego
zachodnich
wojewdztw
zaaresztowany
Drezna;
w jego papierach znalazy si dowody zdronego wicirzycielstwa
Sapiehy
towarzyszy:jednak. jak u nas zwykle, zdrad stanu pokryto
w Gdasku
przez
Sasw
odstawiony
zosta
na
ledztwo do
milczeniem.
Pokj
sitwo
ze
ciya
.\bo (27
strony
na
czerwca I743i
pobitych
Augucie
Szwedw,
Ul ustawicznie:
usun
ale
iskry
wszelkie niebezpieczert-
kltwa bezprawnej
})OZosay
elekcji
popiele, go-
4S8
HISrORJA P0I-1TVC/.NA
w wezyr
1743.
sobie
koalicje
fran-
niejsza,
kiej
Rosji po krtkich
1740 do grudnia
1741)
zdobya
tron
wpywy austrjackie angielskie w osobie kanclerza Aleksego Bestuewa po duszej walce z posem francuskim La Chetardiem {)rzewayy. Ju ten zwrot sam przez si wystarc/.a dla zalenego od
i
mona byo
jeszcze
zdoby poczenie
terytorjalne
polsko-saskie.
to^
przecie tylko na faktycznym posiadaczu lska, Fryderyku II. a niena Marji Teresie. Std zblienie Saksonji do obu dworw cesarskich,
wyraone w
sasko ro-
miar
zaczy si te prostowa
doweiro
Stanisaw Poniatowski, ktrzy niebezpieczne zamysy Frynaodwrt. jeeli si trwao w przyderyka II naj[)ierwsi przejrzeli,
jani z Rosj, to czy mona byo wiza si z obozem Potockich^
ktry czerpa si z antyrosyjskich uczu oyu, gdyby nawet w
obz wyrzek si szczerze antagotiizmu wzgldem dynastji. Tylko
Czartoryscy umieli w danych warunkach, przy wiadomym stosunku
midzy Dreznem Petersburgi^n, stworzy harmonijny plan dziaaludzi, jak
nia
k<'iw
w domu
polityki
lej
zagranic,
polskiej
prawdy
wic
Augusta
w aden
si na kiorowni-
III.
spo8<')h
nie
489
cznie
sa-^kiej
w jak
stron
moga ruszy
rczy
mtr
Potoccy?
To.
te
inni doradcy.
konfe-
Moskwie? Kto
uda-
remnili.
midzy samymi
Lecz teraz
noe.
co
wybucha walka na
Taro przyjani si z Po-
ostrzegaczami
teg-o
rozbratu dzikowskiego.
miljift
walk
na
mier
Wojewoda
na swj sposb demokrata bez przesdw, lubo onaty, smali cholewki do piknej .\nusi Lubomirskiej,
zrodzonej z mezaljansu: damy nalece do familji patrzay na to z oburzeniem
nie taiy go przed Tara. Wywiza si std parokrotny
pojedynek midzy rozwcieczonym wojewod lubelskim a Kazimierzem Poniatowskim, podkomorzym koronnym, najslars/.ym synem
Stanisawa, zakoczony mierci Tary (w spotkaniu pod Marymontem, 14 marca 1744). Wrogowie Czartoryskich nie omieszkali pniej
rozgosi,
Taro zabity zosta podstpem; przypadek zdarzy,
w tym samym czasie wojewoda sandomierski przegra wielki procei
wojn domow z .Michaem lladziwilem o /kiewszczyzn
r.);
(w lutym
za Poniatowski Radziwi trzymali z dworem,
przeto pan wojewoda, nieutulony w alu po swym bratanku, wpad
w objcia Potockich.
Sejiu i:nMl/ieriski 1744 roku stanowi |)o traktacie wiedeskim
r.
1719 drugi moment czasw przedrozbiorowych, kiedy wyjtkowy
zbieg okolicznoci zdawa si otwiera- F*olsce wrota ocalenia kiedy
tylko od nas zawiso, czy przez te wrota zechcemy
riaprzd. Ze
osobiste.
lubelski,
ma
I.
490
HI8T0RJA POLITYCZNA
trwn
l-
Bawarj jej elektorem, cesarzem Kaprzygotowywaa odwet; Bestuew poucza Elbiet Fio-
ska. Austrja,
rolem
siQ
uporawszy si
niebezpieczestwach
Anglja trwaa
pruskiej
ekspansji
rwnowac
przymierzu,
ku
wschodowi;
Wobec
siy francuskie.
mnoenie
si zbrojnych Polski.
w kwestji wojskowej, mona byo w odpowiednim nastroju przepchn przez izby niejedn dalsz reform dopilnowa jej wyi
dzieli,
na tern
zyska
wadza hetmaska,
a nie ucierpi
askawy
najso-
491
grzeba
reloriutj
.sejm.
Z drugiej
slrony
.'
znany krzykacz ')patriotycznyo, Adam Maachowski, stanowczo upar si przy oddaniu podskarbslwa przed reform onego, pose Wilczewski rzuci nagle kies z dukatami na
st marszakowski, woajc,
jego
innych Prusacy starali si
przekupi. Owi inni milczeli, wic J;aujcy za gr/.echy oskaryciel
sejmu.
chwili, kiedy
492
HirMRjA
poi.iiYt.KjrA
wanie
mieli
czewski nie potrafi niczego dowie czarno na biaem, dali oddania go pod sd; posowie Fryderyka dali satysfakcji; wszelka praca
nad reform ustaa, a czas upywa. Skoczyo si na tem,
Wilczewski dla ocalenia sejmu musia zdrajcw przeprosi, a kreatury
Potockich jednak dobiy drgajce w konwulsjach, miertelnie chore
chaj wyrazi
na sejmiki relacyjne,
wydany
kancelarji
e.
wyjedajc
ni jak go utrzyma,
wywrci obali.
swoje imprezy
niu.
Cidyby od nich
caym
naciskiem swej
df
i
w. KO.N(lHCXY.\8KI
493
CZASY SAiiKIR
iiiu
zotem korony
\'II
20 stycz-
zrodziy si pro-
cesarskiej, /araz
si
sw
nowski, ktrego
cz
Ostatecznie August
Teresie
zapaci
za to
patrjotw
III
nowem
ile
wysaa w
Pokj drezdeski (25 grud. 1745) zakoczy wojny lskie, p.^zez co warto
Rzplilej jako sojuszniczki Austrji znacznie zmalaa. Tymczasem chaos
prbowa
pomoc Michaa
i.
tylko na znaczeniu, a
do
czenia
umysw,
z ktrych druga,
ciwej chwili
mw
zczy si
Najpodejrzaszem byo
obcej pomocy
jedni Moskwy, drudzy Prus: ta okoliczno, naleycie zdemaskowana
owietlona przez Zauskiego, wzbudzia w Briihlu bardzo naturalne
wtpliwoci
udaremnia machjawelistyczny plan pana wojewody,
najwidoczniej zmierzajcy do zawichrzenia Rzplitej
zniszczenia
planie Potockiego
to,
przeciwnikami.
e obie strony
miay wezwa
tamilji.
tak daleko,
e w
r.
1746
ustroju
lizplitej;
niektrzy
rzdem
przyznawali si przed
ustano-
Karolem
494
niSTURJA POLITTCZHA
Edwardem
(21
kwietnia 1746
zef (w lutym
r.
ambasador Des
instrukcj
r.)
1747).
Issarts
pen
oeni
delfina z
J-
miych upewnie
wynurze
dla
a rezy-
dynastji,
nieufno ku Prusom
rodawnych swobd
Dalsza walka o napraw Rzplitej (17468). Jako sprzymierz
nie Francji, August III, t. j. waciwie Briihl, uzna za stosowne pokaza Potockim yczliwe oblicze. Przed sejmem warszawskim r. 1746
familj, lask poselsk obiecano Anwylatano zgod midzy Tara
toniemu Lubomirskiemu, starocie kazimierskiemu, jednemu z wodzw obstrukcji na poprzedniem zgromadzeniu; od wojewody bez
kiego wzito nowy zasb solennych przyrzecze. Czartoryscy przewidywali,
taka mikko rozzuchwali tylko warchow, wic
i
sejmem, o
bd
pracowa
nad
na nim program dworski,
o tyle tylko
republikanci szczerze
ile
popr
nierozcznie z ni zwizane
r. dwory
przymierz(3 polsko-austrjacko-rosyjskie: wanie 2 czerwca
cesarskie zwizay si byy nowym sojuszem, z tajn klauzul zabezPolsk
pieczajc nietykalno Rzplitej od strony Prus; Saksonj
miano zaprosi do akcesu. Jeszcze nas uwaano za wartociowych
przez co
t.
sprzymierzecw
A jednak stao
czele jednego
jeszcze
si, co
nie,
zapno byo
myle
ratunku...
izbie
piknie
perorowa o zbawieniu ojczyzny. Antoni Potocki ze swymi wsplnikami bra znw pruskie talary na koszty udaremnienia obrad. Mwiono o tym .spjmio, e si rozbi o wiece, ktre wbrew opozycji
wnie
chciano
ostatniego dnia do
sali
ee
49."
wwczas do
szczytu:
dobrej zu^odzie
Radziwiami,
fizewusUinii,
w r. 1746
kanclerzem Maachowskim (nastpc
przenis si na biskupstwo krakowskie), iamilja rozdawaa wakanse,
fundowaa trybunay, co do rozpaczy doprowadzao republikantw.
Zauskiego,
tej
lgy si
rozpaczy
takie
pomysy, jak
ktry
Mokronowskiego
projekt
wzsfjdem utworzenia legji polskiej pod sztandarami Francji na dowolny uytek teje przeciwko Austrji lub Anglji w wojnie sukcesyjnej austrjackiej (1747) albo jak niemiertelne papierowe spiski powstacze Antoniego Potockiego, zawsze obliczone na fikcyjn pomoc
francusk, prusk, szwedzk tureck. Odyby przynajmniej ten duch
i
gbsz
wisto wiadczya
Kiedy
1748
do Niemiec, aby
sypno si
duo
czem odwrotnem.
o
r.
wymusi
og
palcem. Familja
ruszy
kompro-
nie
tej
stracja na
kadecro
obywatela, co
na jutro
/nw
brutalna,
strawia cenny
nom
Rzplitej.
czas,
1
jake
a Marjan
tu nic
1'otocki
zamkn
opinji /.auskie^'0,
HlSroKJA
49*^
'()l. I
TYCZNA
byo
niiiijdy
dla
Przesilenie
wewntrzne.
r.
mod
no
si mwio,
lecz
niemal
wycznie
nalskich,
i
obyczaje
lepszej
przyszoci,
497
a wiemy,
za
sob
zmarnowanym
wstydu
sejmie
))ci
dobr zasuyli
saw
wiekw pozostao
o ich pracy
wdziczne
wiadomo
polityczna, nie
skutki marnej
mitnociom
zgorszenie
r.
wywoa due
trybunale fa-
nieli
siebie Briihla.
EncyklopMija polska
T. V, cz.
II
gg
498
chtk
podpatrzy
rozwija Jerzy Mniszech, marszaek nadworny koronny^
szwagier Jzefa Potockiego, a od r. 1748
odtrconej przez Poniatowskich Amelji Briihlwny. Dugo
mozolnie krzta si marszaek nad pogodzeniem Pilawitw z dworem,
wreszcie rozbicie
trybunau pozwolio mu podnie gos adwokacki. Pewn win w tern
rozbiciu ponosili
Czartoryscy, Mniszech wic postara si przekona
dwr,
oni wszystkiemu
winni.
Aby ratowa wymiar sprawiedliwoci w Rzplitej, krl zwoa
na sierpie 1750 r. sejm nadzwyczajny do Warszawy, li tylko dla
naprawy sdownictwa, jakkolwiek nie zbywao koom dworskim na
chci przeprowadzenia przy tej okazji niektrych mielszych reform.
Wanie w r. 1749 sondowano dwr wiedeski o zg^od na zniesienie
))Wolnego niepozwalam, coprawda, z najgorszym skutkiem. Marja
'i"eresa zaoponowaa niby dlatego, eby nie dawa Fryderykowi pretekstu do wywoania w Polsce
Europie zamieszek, ale w gruncie
rzeczy poprostu sama cesarzowa yczya sobie dalszej anarchji
w Rzplitej. Potoccy przed sejmem postawili na ostrzu Tniecza kwestj
rozdawnictwa wakansw, a nie uzyskawszy adnych rkojmi, postanowili rozbi obrady. Chwycili si pozoru,
w izbie poselskiej zasiada senator, Wacaw Rzewuski, jakgdyby wrd stanu szlacheckiego
nie byo godnych kandydatw do laski! Rzeczywicie Rzewuski po
zrezygnowaniu z wojewdztwa podolskiego by przeznaczony do laski
nim
pocz
nietylko na sejmie,
ale
nikw
polityki
Augustowej
Polsce.
ma
nastyc/nyin.
Zabiet;!
JU wkrtce
suk<M'syJiic Wettiiiw
po bezkrlewiu
499
noway
:")
wzw
Anglj
Rosj narzuci
luby, Briihl po
wyganiciu
traktatu z
de
na
reformatorskich
si po cesarzowej
Polsce.
Bruhl.
wtajemniczeni
zostali,
rzecz
bd
uchylenia
liberi
r.
1661 za Jana
bd
bezporednio przez nagy nacisk dyplomatycznokorupcyjny przychylnych mocarstw. Czartoryscy ledzili pytk robot dworu nieufnie, ale jeszcze nie wrogo. Daleko im jeszcze byo
do wystawiania wasnej kandydatury, wic chocia uwaali wszystkich krlewiczw za ludzi niewielkiej wartoci, niemniej, dla uniknicia cikich po mierci Augusta wstrznie. ksita w czerwcu
t.
r. oliarowali dworowi sw pomoc, oczywicie
w nadziei,
przy
nastpnym panujcym zachowaj dotychczasowy swj wpyw. Jako
rkojmi tego zadali oddania podkanclerstwa litewskiego, po awansie Michaa Czartoryskiego na piecz wielk, ziciowi tego, Michaowi Sapieo, a uczynili to w formie niezwykle twardej, z poerk,
w przeciwnym razie nie dopuszcz nawet do obioru marszaka
sejmowego
dwr bdzie musia wkrtce odbywa now trzsc
podr do (irodna. Argument poskutkowa, ale pewno nie podnis
w oczach dworu powagi moralnej ksit, ktrzy dotd nie wsp
Kazimierza),
32*
500
HISTORJA 1'OLITYCZNA
w szkodnictwie sejmowem.
atwo
czeka
przewidzie, jaki los
po tych niezrcznych przygotowaniach.
Sejm grodzieski 1752 r. Dwr go traktowa obojtnie, jako zo
konieczne, Czartoryscy jako prb z gry poronion; patrjoci przeciwnie, cho osieroceni przez mier Jzefa Potockiego (19 maja 1751),
zawodniczyli z przeciwnikami
wcign
przez
i
ich przyjaciela,
utkno
zaraz po
senatorskich.
francusko-pruskiej kieszeni
Nowa klska
doda Antoni
wywoaa
Potocki,
zgrozy po stronie
dawnych lojalistw. Czartoryscy, Zauski, I^odoski sprbowali ogosi
manifest wiernopoddaczy, pitnujcy czyn Morskiego: moeby kraj
publiczna
senacie
odruch
pracy?
Rzecz bya ju tui dobrej drod/e, bo nawet chwiejny Branicki poswe nazwisko pod odezw, kiedy nagle faworyt hetmaski,
wmwi swemu szefowi,
trenera Mokronowski, porwa skrypt
tam si kryje niebezpieczny zamach na wolno. Grony papier poszed do pieca ku wielkiej radoci republikantw, a wraz z nim spo-
oy
no
miao poczy
dom Wettyski.
przy
wars/.f.irie
Sprawa
ostroifska.
w.
aspirowaa do wasnej
zewntrznej
polityki
i,
501
suc
wyszym
celom,
by
odo
cz
Midzyrzecz
poow Ostroga, rni
Lubomirscy, w liczbie szeciu, Dubno, Cudnw, Miropol, Kulczyny,
Pikw, Wilsk, Jazowsko, Stepa, Derani, Konstantynw (tym
podzielili si stranik Lubomirski
z Aug. Czartoryskim); w dom
Sapiehw weszy Krasiw
Bazalja, w dom Potockich Lutowie
okacze, Jabonowskich
Sulyce
d. Solidarno
republikanckiego obozu zdawaa si rozbit, wielki plan Mniszcha
conajmniej spaczonym w wykonaniu.
Wnet jednak sprawa w innem ukazaa si wietle.
caej
Rzplitej podnis si krzyk na tranzakcj kolbuszowsk jako na akt
nielegalny
niepatrjotyczny. Trudno byo uwierzy obietnicom doiiatarjuszy sanguszkowskich,
utrzyniaj nadal, w duchu wymaga
statutu, 600 onierzy milicji
ordynackiej na potrzeb
publiczn,
a jeszcze trudniej
pogodzi ich chciwo z interesami szlachty
doywotnikw, ktra dotd, niby to
wojskowo, dzierya
w swych rkach dobra ostrogskie. Najgoniej woali o pomst hetmani koronni J. KI. Branicki
Wacaw Rzewuski. Znany genera
Mokronowski, zapobiegajc rzeczywistemu rozdrapaniu dbr, opanowa gwn tortec ordynacji. Dubno (w lutym 1754 r.). Mnstwo
skarg popyno do Drezna z sejmikw
zjaz(li')w; gabmety europejskie zwrciy tak baczn uwag na polsk ktni, jakby od jej
obrotu zalee('' mia wybuch wojny powszechnej.
Dwr drezdeski dugo nadsuchiwa, za kim opowie si wikszo szlachty z kim atwiej bdzie przeprowadzi tajony oddawna
projekt oddania ordynacji jednemu z krlewiczw. Po wyborach sejszczyli sobie
Jan Maachowski
t.
suc
508
H18T0RJA rOLlT^CZNA
mowych
szala
1754
r.
przegrana
wpyww Mniszcha
opuszcza po
namyle
zmieniy si tak
moway
dalece,
teraz
wanie
r.
1750
kreatury Czartoryskicli
ta-
obir
na adres olbrzymiej
(3
listo-
ktrym oddawa wszystkie klucze dbr ordynackich pod zarzd piciu administratorw z Wadysawem Szodrskim, generaem
wielkopolskim, na czele. Osobnej komisji, gdzie przewodniczy Zauski,
zabeza zasiadali take hetmani, powierzona zosaa lustracja dbr
pada),
pieczenie milicji na
przyszo.
reskrypt ten
by miay
niezu-
dworem, by miaa bez walki wypuci z rk ster Rzplilej. Postatedy wrci do wadzy za jakbd cen. Wobec ogu polskiego przybraa poz oliar krlewskiego despotyzmu, wyzutych
aktem 3 listopada z posiadania dbr dziedzicznych. A jednoczenie
z pomoc Williamsa postaraa si o mocne wstawiennictwo petersburskie. Trzy razy przypuszczali szturmy do Brtihla posowie brytyjski
rosyjski, przyczem nie obeszo si bez powoywania na roztraktat warszawski, rzekorho
jemstwo Piotra Wielkiego w r. 1716
uprawniajcy Rosj do opieki nad jej stronnikami w Polsce; za kadym razem [irOhl pozostawa przy swojej decyzji: m^.slwo napozr
budujce, ale
atwe, gdy si zway, e Bestuew, zaprzyjaniony
z saskim premierem, poufnie omiela go do lekcewaenia urzdoz
nowia
do
503
wych
przeoe
rosyjskich.
Nie
byo
udawa
mono
skiego, jak
nieracjonaln
od antyrosyjskich
z
nawoywa
punktu widzenia
polityki
republikantw,
na dalsz
met,
ale
prb
pontn
za
4.
Projekt
konfederacji
siiityrosyjskiej.
lipcu
r.
17r)iS
nowy
Durand,
504
HlSrOKJA POLITYCZNA
Byby
eby masy
tak przytaczajcy,
to
znowu
ni&
oywione prawdziwym,
szlacheckie,
nietylko
wa
si
komisji
bytu owej
milicji, o
day si odczu
Polsce.
Kzplita wobec odwrcenia przymierzy i wyluiciiu Wojny Siena Zachodzie mao kto przejPolsce, ale
dmioletniej. Nietylko
rza,
konwencja,
ta
dnoci
zaczepnych
dwika
XV
do
krla
Rosji,
pruskiego, ktry,
myla
bya przejawem
nie mogc skoni Lut wanie drog, przez
obronnych,
pozyskanie Anglji
odosobni Austrj
tarnie, to
woci,
mimo pozorw
w Gdask
ju wwczas zdobywcze
i
Prusy Zachodnie,
czy Fryderyka z
r.
do
plany
skrytego
przytoczy pewien
krla
list
godziy
modzie-
Testa-
ment polilyczny
odwoa swego
r.
emisarjusza z Turcji.
tu
na
w obronie
do ingerencji inni dygnitarze petersburscy (wicekanclerz Woroncow,
Szuwaowie t. p.), bardziej troskliwi o powag carskiej dyplomacji
znowu podniosa gos
i
^olsce, a podbechtani
ksina
Katarzyna,
gwnie przez
ona nastpcy
J.
tronu
Maachowskiego. Wielka
rosyjskiego, Piotra, a
ko-
wakie sowo na
5<l5'
Opanowaa
wyrokami przeciwnikw
tnikarza
nastpnie
Matuszewicza;
odwoaniem
klientw
ju
przyjmujc ofiarowan
przyja
niewiernych
odpacia Prusom
dawniej (we wrzeniu 17r)5),
Francja
ca
za odstpstwo,
lecz
odtrcon
ch
to
chwil
powan
wszystkie nasze
obozy spotkay w stanie gorszym, ni przed dwunastu laty, w zupenej niegotowoci duchowej: Czertoryscy zajci tylko ratowaniem
swej pozycji partyjnej kosztem najwtpliwszych rodkw, obz hetmaski bez duszy
zapau, dwr uwikany w s})rzecznocia('h midzy polityk zewntrzn a wewntrzn; F^ruhl pogrony w niesumiennych operacjach finansowych, August 'II, jak zawsze, bezmylny.
Dnia 30 sierpnia krl pruski, uprzedzajc natarcie Austrjak<'>w
Rosjan, wpada do Saksonji, wyrzuca Augusta z Hrezna
zamyka
go z 17.000 Sasw w obozie pod Pirn. Kanclerz Maachowski daremnie prbuje sprowadzi krla do Warszawy na sejm. Fryderyk puci
go, ale dopiero po kapitulacji Sasw, kiedy ju termin zagajenia
minie. Wnet podpisana kapitulacja, Sasi wpdzeni w szeregi pruskie, krl zjeda z Briihiem do Warszawy (27 padziernika), aby tam
i
506
hiStorja Polityczna
zasta Polakw
ju
ostygych
ju
rozmylajcych nie o tenn, jakby wojn<5 wyzyska, ale jak j przeczeka z najmniejsz szkod materjaln.
Upadek wpyww francuskich. Poniatowski posem w Petersbiirtfu. Niebezpieczestwo przemarszu rosyjskiego, ktre miao oywia niedosz konfederacj 1755 roku, stano teraz przed oczyma
groba
OG^u jako
dali
poznania
do
myl. Ju
r.
Clrossowi,
kocem
a za nimi latem
Ansflji
Prus.
sub
II,
musieli
przypuszczali
ani
Sasi, ani
ksita,
stolnik,
zamiast
suy
ich
widokom, wrci
karjery,
z Prus,
ktrym wspczeni
widzieli
zdrad, ukartowan
przez
mody dwr
stolnika. Ale po
507
przeduy jego
aby skasowa gotowe odwoanie 1'otiiatowskiego
do sierpnia r. 1758. Brofflie w szlachetnym, lecz
pobyt w Rosji
bezsilnym gniewie, zadarszy ze wszystkiemi, opuci Polsk bezpowrotnie (w lutym 1758). Po jego odjedzie szef stronnictwa francuskiego, Branicki, dla podratowania swego kredytu sprbowa oskarniekonstytucyjne mieBriihla przed Augustein 111 o nieuczciwe
szanie si do spraw Rzplitej (14 kwietnia). Prba wypada fatalnie,
faworyt bowiem wszystkiego si wypar, a hetman spad z piedei
nad rrancuskim
Sprawa
bliski,
zdawao si,
kurlaiid/ka. sejm
powrcSt do
rzdw
familji.
lutym za
1758.
spraw dyplomacji wersalskiej upad Bestuew, twrca systemu poPolski za panowania Elbiety. Poslityki rosyjskiej wobec Prus
dzany nie bez racji o zakulisowe praktyki z Anglj, a za jej porednictwem nawet z Fryderykiem, zosta on aresztowany, osdzony
zesany na wygnanie. Ten fakt z pocztku mocno zaniepokoi
Briihla, ale nie przynis szkody ani Sasom ani F^olsce, owszem dopomg do pomylnego zaatwienia sprawy kurlandzkiej. ktremu
dotd sta na zawadzie wyprotegowany przez Birena Bestuew. Nastpc skazanego kanclerza zosta Micha Woroncow, czowiek agodny,
niezdecydowany
bez wasnej linji wytycznej. Wiosn uda si do
i
senat
r.
Petersburga
pogoni
za
szczciem
krlewicz
Karol,
ulubieniec
rosyjskiej prowincji,
zabezpieczy przed
wadzi
rzecz
Rosj
Mitawie,
(1741)
gdzie
konferenc)a
braterska
szlachty
od
Czartoryskich.
Zbyt
wiele
zanadto
508
HISrORJA POLITYCZNA
i,
mona
ile
ksicia
Adama
Kazimierza,
wojewodzica ruskiego. Potrosze caa uwaga k kierowniczych skupia si na interesie kurlandzkim, tak wanym dla kraju dla dynastji.
i
zo
nika
jako
nielegalne, niesuszne
Rzplitej
przesdzay
litewski
7 listopada), kanclerz
bo
ustawy
wyjtek
Nielegalne,
niepolityczne.
'l'ym
wywodom
Maachowski
inni stronnicy dworu
Biren nie speni obowizkw wassala,
przeciwstawili
ma wedug
ktrej
wic
czego
kr(')l
konstytucji
1736
Zi
krakowski (od
biskup
509
r.
po mierci
1758,
Fowag;i
sankcji
kocielnej
na wielkiego czowieka.
Chcc
kancelarji
kowa
zasadzie
zaskary wyrok
przekupstwa
ale
potpia
jego
laty
szlachectwo Briihla
byy ogniow prb wytrzymaoci odnonie do zagadnienia: czy familja potrali o wasnych
siach reprezentowa wpywowy od;im opinji, czy te rozk ruszy si
blisze lata po inwestyturze
kurlandzkie)
pod obuchem dworskiej nieaski. Nie gardzc bynajmniej zagranicznem pojiarciem, owszem, szukajc na wszystkie strony choby pozorw protekcji, zwracaj przecie Czartoryscy gwn uwag na urabianie
3 oni
wpyww wewntrz
te
nie
kraju
wyzyskiwanie
bdw
nie
Mniszcha.
prbuj uwia-
510
HISTORJA l'OLirVCZNA
damia w tym
plan
kierunku szerokich
przebudowy na
sler,
modym dworem
i,
jeeli
mona,
ale
sami
chowaj swj
adnej wtpliwoci.
ksita
oy
yw
cichu
1.
mocarstw zachodnich, dochodzi do szczytu w citru zimy r. 1760
Zanosio si wwczas od ptora roku, jeeli nie na podzia, to n a
jednostronny zabr ziem polskich przez Rosj. Po zwycistwie pod
Kunersdorfem (12 sierpnia 1759 r.) generalicja rosyjska z Szuwaowami na czele przypomniaa sobie projektowane przez Bestuewa
okrojenie kresw naddnieprzaskich Rzplitej; ze zdobytych (1758)
Prus Wschodnich nieraz przenosili Rosjanie swj wzrok na nasz
Odask. Mniej wicej jednoczenie ijesieni r. 1759) Fryderyk II,
w przewidywaniu rokowa pokojowych, wraca myl do planu zajcia Prus Krlewskich. Rosja, jakby szukajc pozoru do zaczepki^
w tych wanie miesicach zaostrzya rne spory ssiedzkie o granic,
o zbiegych chopw o dyzunitw. Lada dzie mg przynie nowin,
i
e Rosja,
podaje
51
namioty,
nas
Zato bezbronni
mieszkacy nieosonioriych
okolic,
9); w nastpstwie mogli Rotem mielej paci Wielkopolanom kwitkami bez wartoci wymiennej
"komisja bdzie". Rzeczywicie latem r. 1761
obietnic,
zasiadaa w Toruniu komisja indemnizacyjna (Puczkw
Wykowski):
przysdzia ona sporo, ale nie zapacia nic.
Jakkolwiekbd, od maierjalnych krzywd jednostek gorsza ujma
moralna dziaa si caemu pastwu. l*o dwch zimach spdzonych
stronnej komisji grodzieskiej (1758
sjanie
Rosjan
ni zadanie
uprowadzi
magazynw doslawc. Z gr
rok przesiedzia
512
HISTORJA POLITYCZNA
ksonji.
upyn
znw
zawitali
do
dla Rzplitej
spokojnie.
w Poznaskiem
ju
to,
Ale
g^eneraowie
nastpnym roku
(w czerwcu)
Zieten
kadego
utrata
sze: gorsza,
te
gonitwy
upowaniay poniekd
do
uznawania
bitwy ssiedzkie
na
wymu-
polskiej
ziemi
Rzplitej
atw
apetyt na
ca
spalo-
Europ,
zdobycz.
Rzplitej. Jeeli to
piero
powiedzie
byo krzywd
wywoywao
Fryderyk, znalazszy
sarkanie, to
do-
si chwyci Wielki
III
Pod pokrywk
lat
(1758
62)
drugie
tyle,
otrzyma od Pitta tytuem zasikw sprzymierzeczych; zwaywinni speszy wic, e oprcz niego zarabiali mincarze, porednicy
kulanci, mona miao wnosi, e kraj straci okoo 200 miljonw
zotych polskich: za takie pienidze mona byo utrzyma przez dwa
lata szedziesit tysicy doborowego wojska
podyktowa taki
ile
y.woano
torami
f) 1 .S
27 kwietnia sejm nadzwyczajny. Flozpisano midzy senainnymi doradcami co w rodzaju ankiety na temat walki ze
n;i
zdanit',
naley otworzy
pienidz! pilnowa dobrze g-ranic.
Briihl g:odzi si na wszystko, tylko nie na oddanie dochodu z mennicy
skarbowi pospolitemu. Nie poto sprzeda on dopiero co klucze podskarbiskie swej kreaturze. Teodorowi Wesslowi, nie poto upatrzy
sobie zaufanego przedsibiorc, aby samemu wyj z pustemi rkoma.
zdziesitkowana, dosza do wnioWidzc to opozycja, zaskoczona
dworowi chodzi nietylo o reform monetarn, ile o przeforsku,
sowanie na sejmie jakich innych planw, zapewne szkodliwych dla
wolnoci, np. o zatwierdzenie inwestytury Karola Kurlandzkiego. Sejm
wnet po zagajeniu zosta zerwany gromkim maniestem czterdziestu
posw, ktrzy z ca otwartoci ogosili wiatu,
zgromadzenie,
monet, ^rzewayo,
rzecz
prosta,
stary
rozpisane
uwaaj
bezprawnie,
jektowan
niewczesn
powinien
za
przemytnikami, pki
Moskale
wasn wadz
zredukowa
monet
waloru.
do
wewntrznego
rzeczy
stwie,
dla
lecz
profana,
uniwersau.
['oniewa w miar pogarszania si monety kupcy podnosili ci-ny
towarw, wic redukcja faktycznie przyniosa tylko due szkody zbieraczom gotwki; caemu krajowi odsonia ona jedynie szkod gotow, a nie przynio.sa nowej. Nienmiej wraenie jej byo przykre
dla dworu zgubne. Wogle od ostatniego sejmu papiery Mniszcha
szybko spaday. Niekarno
poswarki wlizny si do dwt)rskich
Og
szeregw.
spoeczestwa susznie czyni )>meteor<'>w paacowych,
t.
Briihla, Mniszcha
Sotyka. odpowiedzialnymi w pierwszym rzj.
dzie za wszelk niedol: za niead, zuboenie kraju, demoralizacj,
i
aa
514
HISTORJA POLITYCZNA
wybryki Rosjan. Jawnym znakiem upadku wpyww dworu stao sizwycistwo iamilji na wyborach do trybunau koronnego, po ktrem
nowy marszaek, zacny Andrzej Zamojski, wojewoda inowrocawski,
zabra si do naprawiania za, wyrzdzonea:o Maachowskiemu przez
do czynniejszega
mniszchowsk sprawiedliwo. Doszoby moe
odwetu, gdyby nie obecno w kraju armji rosyjskiej. Kiedy we wrzeniu szlachta sieradzka pozwolia sobie na ostry manifest przeciwka
dworowi
Moskwie, Briihl sprowadzi do ogodzonej Wielkopolski
12.000 kirasjerw ksicia Wokoskiego, czem zupenie steroryzowal
niezadowolonych. Tylko szaleniec mg w takich warunkach myle
o powstaniu, ktre odrazu przywrcioby zabjcz zgodno midzy
Prusami; ywioy przezorne musiay odoy porachunki
Rosj
do czasu, kiedy acuch elazny Kaunitza
z pasorzytami dworskimi
kiedy nastpi ewazgniecie gonic ostatkiem si obron prusk
kuacja kraju z obcych wojsk.
Skutki przewrotw peterslmrskielu Zgon carowej Elbiety (5 stypozbawi dwr warcznia 1762 r.) ocali od zguby Fryderyka II
szawski punktu oparcia w Rosji. Nowy car Piotr III, oddawna znany
jako fanatyczny wielbiciel Hohenzollerna, odrazu zwrci mu zabory
sta si z wrogfa przyjacielem, o mao nie sprzymierzecem. Dla
i
Polski ta
nowa przyja
uciek
Kurlandji, wiedzc,
nie
rokowaa
car
mu j odebra przemoc
chce
odda swemu wujowi, ksiciu Jerzemu holsztyskiemu. Jeeli zamiar ten spez na niczem jeeli midzy Prusami a Rosj nie doszo
do skoczonego ukadu na szkod Polski, to si tumaczy wycznie
popiechem, z jakim car sposobi si na wojn z Danj w obroni
swoich interesw holsztyskich, kiedy tymczasem Fryderyk wyzyskiwa obecno Rosjan na lsku przeciwko Marji Teresie.
Jeden tylko dom w Polsce przyj radonie wstpienie na tron.
i
Piotra
milja,
sw
poparcie
wasnego stronnictwa w
dw,
w imi
osadzenie ulegego
wasala
Czartoryskim
jako
przyjacioom
przywrci
Rosji,
516
postanowia wyrzuci
z Kur-
to
zdawkowe umiechy
spektywy
pokierowania
natychmiast
rk
mowy
Zamach
koiifederaiyjiiy
Czartoryskich.
Jak
Kayserling
tylko
de
lamilja,
odwrci si od
talne
wraenie
wanie
teraz,
najmniejszego
niepopularno
niej
znaczny
wywr
w
grudniu,
wzgldu na
polityki
odam
gwaty
przy
rosyjskie,
dokonywane
sekwestracji
dbr
fa-
Kurlandji
ksicych,
bez
Czartoryskich
wysza
na jaw
caej peni;
H3*
516
HI8TORJA POLITYCZNA
mierci krla (22 marca 1763 r.) proszc dla niej o poparcie zbrojne.
Czy chciano zdetronizowa krla? Rzecz w braku dowodw conajchory August nie mg ju dugo
mniej wtpliwa: przecie stary
i
y,
jak dawniej
dy
cenia rzecz
sadniczo
wana
przebudow
ucielenienia
Austrji
A jednak bya
myl
jeszcze do stra-
polityczna,
czca
polityki
Czartoryskich od
po tylu
w
w
stracenia.
kiekujca zdrowa
1761, lecz
r.
kiem uzalenienia
jeszcze
byo do
Rosji.
za-
co bliska
lata skut-
myl
ksita
Czy tak
Anu-lji
(1720j,
potem we
Francji, Szwecji
Turcji (1733),
glji
Anglji (1744
gorji
utopi naraz
zachanno
rosyjsk
okazao si bdem, to pewna; ale, znajc gatuMniszchw, Radziwiw, Ponek patrjotyzniu przeciwnego obozu
Rosji sutockich, trudno wtpi,
owi gotowi byli poda
jej bez zastrzee, bez ambicji reformatorskiej,- gdyby ich w l*e;
Czarpolega na tem,
tersburgu nie ubiega familja. Gorszy
nie obcej pr/.emocy
rk
bd
niezbdnoci
toryscy zby pno przystpili do pouczenia
reform. I)opiero teraz bowiem, latem r. 1763, ukaza si ostatni tom
programowego dziea Konarskiego 0 skutecznym rad sposobiea
opinji
517
sw
ksi
pody
Ju
obiega wojewdztwa odezwa Czartoryskich, wzywajca nard do dwignicia si ze straszliwego upadku; ju przez
siki.
mud
oddzia generaa Sotykowa, przeznaczony do rozpdzenia samym postrachem trybunau wileskiego... Nagle nadchodzi wie,
carowa si rozmylia kae familji czeka z wybuchem do mierci
idzie
krla.
Sprawc odmowy by
Nikita Panin,
ryscy
myl
o detronizacji
ktry
Augusta
gwny odtd
przekona carow,
chc
wcign
kierownik
dwr
Czartorosyjski
niebezpieczn awantur. By to dla ksit cios straszny a nieoczekiwany- Na nic si zday wszelkie perswazje; wypado
z wrogami do wsplnego stolika
paktowa pod auspicjami Kayserlinga. A tu nadchodzia znowu prba si, reasumpcja piotrkowska,
na ktr wrg cign tumnie, prowadzc za sob wszystkie ywioy, dotknite w uczuciach narodowych rusolilsk polityk familji.
Zanosio si na nowe Olkieniki.
ostatniej chwili ocalia Czartoryskich od rozlewu krwi
od klski jeeli nie lizycznej, lo moralnej,
wiadomo o mierci Augusta 111, zaszej w Drenie d. 5 padzier-
usi
nika 1763
r.
HISrOIJA POLITyCZNA
518
RDA SABOCI
WEWNTRZNE
RZPLITEJ.
Istota /iiji^adnieuia.
prawa
ojczyste zburzone
tanao, wniesychany
sw uywa monitor Czartoryskich, rozrzucony przed ich projekto1763, aby przedstawi ogowi ca gbi powanym zamachem
r.
kraju,
Praw
ojczystych
ju
hab
sabo,
"Niesawa, haba,
narodu.
nigdy
lepiej
Cik
lekarze przy-
cz
siaj,
niejedna z przyczyn
moeby rce
sigaa
poza rok
1648;
nego rozkadu
wygldao
co
pyno
Rzplitej,
nie wszystko, co
opacznie, szkodzio
ze zdrowej
pastwu w
zasady
lub
rzeczywistoci,
racjonalnej
myli
nie wszystko,
politycznej, by-
wao
takich nienormal-
519
bdem
spoec/nem, danemu pastwu amier bya pisana. O mierci z wewntrznego rozkadu czy choby o chorobie nieuleczalnej dawnej Rzplitej
po reformach stanisawowskich wocrle nie moe by mowy; ale
nawet wicej ni
choroba bya. powtarzamy, straszna, zadawniona
jedna. Historja musi datowa chorob od chwili, kiedy ten lub w
proces spoeczny wytwarza bezporednio zcrubne skutki, a nard ich
i
takich usterek
ma
dwigaa
nie
niepostrzeenie na
Ustrj
tle
spoeczny
siy
moralnej, by je
usun.
Stara
Polska
zarwno jak
pastwowy,
ustrj
sta-
nowi w
do nieznanej w innych krajach potgi. Nad cay nard wybujaa miIjonowa rzesza szlachecka, zbrojna w dwiecie tysicy szabel. Taka
arystokracja, podobnie jak ateska lub rzymska, miaa wszelkie prawo
do. nazwy demokracji; za w nowoytnej Europie nigdzie, ani nawet
w Anglji, nie byo takiej rzeszy ludzi wolnych uprzywilejowanych,
szanowne,
biorcych udzia w yciu publicznem. Zjawisko okazae
rokujce pastwu niezmiern si, ale tylko na pewien czas, dopki
pastwa ssiedzkie nie nauczyy si w ten czy inny sposb zaprawia do pracy do walki jeszcze wikszych si spoecznych. Na dalsz met przerost klasy szlacheckiej nis fatalne owoce. Wzgldna
rwnowaga stanw, jak zostawi Kazimierz Wielki, runa w X\
wieku. Szlachcic sta si potg gron dla innych klas dla samego
wyzyskiwa je na swoje dobro. Mniejsza
pastwa, zagarn rzdy
i
o to na
e w
przeciwie-
wspln wiar
ta lojalno wsi
tumaczy si nietylko jej znotiym bytem ekonomicznym,
na ktrym musiao zalee samym dziedzicom: wocianin poprostu
przykuty do swego zagona, aby mg sizanadto by przytpiony
polskiej
ga
HISTOIUA POLITYCZNA
r)l?0
do
bya
ca
aby
reszt przez par wiekw trzyw garci wyzyskiwa. Cokolwiek te si mwi o demokratyzmie dawnej szlachty, dla pastwa lepiej byo mie arystokracj mniej
pozby si jej w drodze wewntrznej rewolucji, ni czeka
liczn
lejowana
ma
liczna,
pod
tysicy,
warstwa rzdzca si
prze-
rozszarpi zaborcy.
yje
Zreszt owi uprzywilejowani czy duo siy dawali pastwu?
potgi, wszelkie moliwe wolnoci:
Zdobywszy ogrom szczcia
wolno od podatkw (1374), nietykalno dbr (1422), wolno osobist (1438), prawo pozwalania na pospolite ruszenie (1454), woli
kraj
no
od
ce
wadz prawodawcz
(1496),
(1505).
prawo gosowania
prawo buntu (1573), prawo obioru sdziw wyprawo interpelacji (^1609), stanowczy wpyw
na polityk zewntrzn (za Zygmunta III), wreszcie cakowit wadz
szlachta uznaa w sobie kwiat narodu, ba, nawet
nad chopem,
na elekcji krla
szej
gruncie rzeczy
waciwy
nard. Reszta
nie
to metojki
mia aden
Takiego
na wiecie,
heloci.
kraj
miar przywilejw
ogupi uprzywilejowanych.
Tymczasem
Wady
ustroju pastw<nve!ro.
ropie wc/esncj
spoecznej:
we
pastwa
Francji,
Wadza
Rosji,
jn-awodawcza.
521
nit;^dzie
bya
nie
tak bezwffldna,
Co najwaniejsza; nasi janie wielmoni urodzeni chwycili w swe rce wyczne kierownictwo spraw wraz z odpowiedzialnoci za nie. Oni dla siebie stworzyli ustrj pastwowy, taki wadobrobyt, .lak stwonie, jaki najlepiej zabezpiecza ich wolnoci
rzono ten ustrj, a w szczeglnoci organy prawodawstwa? Jak Bg
jak u nas.
da, od potrzeby do potrzeby, bez przewidujcej myli, bez technicznego wykoczenia. Najkompetentniej wyraa si o tern Konarski;
))Przypadkami, azardem z okazyj rnych rne w rnych czasach,
wiele sobie przeciwne, drugie mniej zrozumiane, a le bardzo tumaczone po Woluminach Legum znajduj si prawa o radach naszych, ale nigdzie nie masz jednego, zewszd ile mona dopenionego onyche sprawowania ukadu. Prawa te nasze
co podobne
dworu,
do starego
z pocztku szczupego, potym bez adnej co kilka,
obalaj si
czci, stworzono
ksztat obrad narodowych z wymaganiem jednomylnoci, dobry dla
aniow, nie dla ludzi. Nie wypracowano, ani nie przyjto z zewntrz
elementarnej zasady wikszoci gosw. Potem dopuszczono do wyrodzenia si z jednomylnoci
nwolnego nie pozwalam. Przez
dwiecie lat znosi sejm walny warcholstwo opozycyjnych posw,
prawie zawsze podgzyte zdrad, cierpia od wasnego niedostwa
nie zdoby si na porzdny regulamin obrad, jak nie zdobyo si
cae nasze ustawodawstwo nowoytne a do Konstytucji 3 Maja na
aden doskonay pomnik, ktryby warto byo pokaza Europie. Przez
dwiecie lat wadz naczeln sprawowa niezdolny do obrad
wytonej dyskusji tum, tum sejmikowy, tum elekcyjny. Podziv\ia
mona jego umiejtno dostrajania si do jednomylnoci, cierpliwo, nieraz powicenie, ale trudno podziwia rozum takich* prawodawcw. Bo owoce wolnego nie pozwalamo byy straszne
nazbyt
dobrze znane. (Idyby kto spyta, jaka bya najwaniejsza spoeczna najwaniejsza konstytucyjna przyczyna upadku Kzplitej, monaby odpowiedzie krtko: bezwzgldna wszechwadza szlachty liberum veto.
Rozkad wadzy wykimawczej. Te same cechy: podporzdkowanie pastwowo.ci interesom szlacheckim
niedbalstwo w wykoczeniu form okazuje budowa rzdu w cisem znaczeniu.
oczacU
kilkanacie
stare.
kilkadziesit
Gubic si
lal
przyczynionegi)
synietrji,
ogu najodpowiedzialniejszym
za
wszystko
czynnikiem
by
kri'>l.
522
ktry
HISl-ORJA POLITYCZNA
mia wystpowa
senatu.
Wygldao
to
albo
otoczeniu
Konstytucyjnej
i
mg
owych czterech senatorw rezydentw, branych wedug przypadkowej kolejki na jeden kwarta z czterech kategoryj senatu (biskupa,
wojewod, kasztelana wikszego mniejszego); bya to rada
koni
trola
bez
i,
mysy
takie rodziy
c/yn do
ifh
si
7,
1660).
l wielu przy-
majc
523
zot wolno;
obieralna
powtre,
rzdzca
deleiracja
nieustajc, czujn
uciliw
mikowych
zmysu
organizacyjnego,
pominiciem
rzd
litery
krla.
rozbity, jak
w kadym
dla nieokieznanej,
poprostu nie
midzysejnowa, choby
sta byo na
1'otrzecie,
razie
wadz
sejmikujcej rzeszy
prawodawcw
sej/
Chodzio wszak
nie o
rzd
parlamentarny
republikaski, ale
ca
nad
pitno.
Byo
Bd
bd
bo tam nie byo szlachty polzapomniany lud wiejski, wytrwale obstajcy przy mowie
praojcw. Zaniedbano spraw rozszerzenia dostpu do morza; krlom
kazano nieraz w paktach konwentach zakada oclassem maritimamc
ale nie dano im na to rodkw, ani nie poparto ich usiowa (n. p.
Wadysawa IV Sobieskiego, ktre do utwierdzenia polskich rzdw na brzegach Batyku prowadziy. Bo etrluga, handel zamorski,
mieszczaski, a szlachcie wystarczao
to
interes krlewski lub
spawianie wicin
szkut ze zboem lub tratw do Gdaska. Zao zapdzano si chtnie
bez adnego umiarkowania w przestworza
wschodnie, dokd ekspansj Rzplitej pchay interesy monowadztwa.
Prawda,
tam wojny miay niemal bez wyjtku charakter obronny;
prawda
to,
rycerzy walczcych z Moskw oywiaa wiadomo,
i broni oni swobd ojczystych przed sucfami brutalnego despotyzmu, a wielu z tych, co szli pod Cecor, Chocim Wiede, pono entuzjazmem dla sprawy Krzya witego; niestety, bywa to przewanie
instynkt ywioowy, spowodowany jakim najazdem, chtnie idcy
-na
nababom ukraisko- podolskim, ale nie kierowany sam(stronie
skiej,
tylko
rk
524
HJRTORJA POLITYCZNA
polskich na
Modawi, podobnie
jak chadzki
skw w
dobie
rosyjski,
niecc
samozwacw
Moskwie
ch
rozumna
Polityka w'>viitrziia. O niej jednake mona mwi jedynie
pov\anem zastrzeeniem. Szlachta zanadto miaa zaabsorbowan
myl obntn swobd przed podejrzanym zawsze majestatem, eby
moga wiele uwagi powica rzdom wewntrznym. Mdrze zaatwiono spraw unji z Litw; niebacznie, zbyt wyrozumiale pozwolono rozwija si wszelkim rozbienociom wewntrz dualistycznej
Rzplitej. Czy rdem tej wyrozumiaoci by nasz szlachetny liberalizm? Owszem, ale byy
inne przyczyny. Brako energji na centralistyczne zachcianki, wic zostawiono dzielnicom
grupom spoecznym swobod stanowienia o sobie. Kwestji narodowociowej w wiadomoci szerokiego ogu wogle nie byo; ju wicej zaprztano
si pewnego rodzaju polityk populacyjn. Statysta Mazur pilnowa,
eby mu robotnik paszczyniany nie ucieka na Ru; statysta z pod
Ostroga lub ytomierza wzdycha do tego, eby na miejsce chopw
uchodzcych w Dzikie Pola napywali inni z Mazowsza. Racjonalnej
myl
kolonizacji z
o utwierdzeniu kresw przy Rzplitej nie prowadzi aden rzd, podobnie jak nikt nie zabiega systematycznie o sprowadzenie z zachodu umiejtnych rzemielnikw
bogatych kupcw,
co przecie w dobie Wielkiego Klektora naleao ju do abecada
administracyjnego panujcych.
tutaj te przewiecaa ziemiaska
predy lekcja gospodarzy Rzplitej: skoro szlachta ruska przyja katolicyzm, jzyk polski
obyczaje polskie, to ktby pyta o narodowo
pozostaych *',o ludnoci tych wojewdztw.^ Taki brak nacjonalizmu
w znaczeniu nowoczesnem, dodatniem czy ujemnem, jako obrony
waKU-j narodowoci lub tpienia innych, nie moe nikogo dziwi
w wieku .\\'I1 WIIK zanim si pojawia idea narodi>wa. Ale le.
i
525
te
troskliwoci:
pomimo
utopienia
bez-
polskiego ziemie te pod wzgldom etnicznym pozoogromnej wikszoci krajem ruskim, atwym do oderwania
jeszcze atwiejszym do strawienia przez Rosj.
Dostatecznym cznikiem wydawaa si jedno religijna midzy
'olsk Rusi, oparta na unji brzeskiej. Ze ten akt by odstpstwem
od pierwotnych zasad bezwzgldnej tolerancji, jednoznacznych z pastwowym indylerenlyzmem w rzeczach wiary, to nie da si zaprzeczy. By to akt rozumnej polityki, w swoim czasie konieczny, szkoda
tylko,
spaczony w wykonaniu. Przy nawracaniu dyzunitw nie
wiele ceremonji robiono sobie z przekonaniami chopw: kady dziedzic, gdy mu si raz udao pozyska dla unji popa albo dla katolicyzmu parocha unickiego, stosowa wzgldem oU^eczek prawido
cujus regio ejus religio. To wywoywao gorycz
uczucie zemsty. Co gorsza, wbrevy wszelkiej polityce
wbrew
zaponie
wiedziom,
dopuszczono nawet biskupw unickich do senatu,
nie mwic ju o wadykach dyzunickich, ktrym to przyrzekaa
u^oda hadziacka, jakkolwiek w tym senacie siedzieli dugo wieccy
senatorowie unici
dyzunici. Std zazdro upoledzonych wobec
uprzywilejowanych
zamiast spodziewanej jednoci
rozam spo-
odsetku ludu
stay
wicym
polityce
zewntrzej
mimo lamentw
bdy w
polityce
wewntrznej, jeeli
to
ostrzee rnych Skargw Staczykw nie skaniao spoeczestwa do nawrotu, to widocznie co szwankowao nawet w yamej psychice polskiej, riietylko w zewntrznych
lormach jej przejaww. Przez wiek XVII ostrzegaczw zagusza
wszystko,
krzyk
wolnoci tumw;
upojonych
Polsk
lecia nad
po spustoszeniach
Wojny Pnocnej
samo-
itwielbienia
si koncepcjo przebudowy
pastwa: jedna kracowo monarchiczna, w plan Flemminga (1714),
druga skrajnie republikaska Karwickiego. Pierws/. znamy uto-
na ona w
tacie
))De
ustanny,
wyoona w
trak-
obejmowaa sfjm
nie-
Ordinanda
Republica (1705
7),
526
HliilORJA
poluyczna
wolno
Polska
to jedno.
Znajdujc w sercach
mzgach ludzi epoki saskiej tak wiar
logik, niepodobna nie zastanowi si nad stanem umysowo -moi
ralnym
wic
nad wczesnym charakterem polskim. Zwyczasw saskich, uwydatnia zjawiska najdrastyczniejsze: obarstwo, pijastwo, chciwo, pieepoki, a
tej
iiiactwo,
dzinnej,
ktliwo, sualstwo, postpujce skaenie moralnoci rokorupcj sejmow trybunalsk. Daremnie przeczy,
to wszy-
stko byo,
lepsza
e
e zagranica bya niewiele
nic tu nie
pomoe
stwierdzanie,
e wszystkie
powysze grzechy
stanowiy przelotny osad, waciwy tylko paru pokoleniom, a na upadek pastwa decydujcego wpywu nie wywary. Nam chodzi o pewne
gbsze uwarstwienia, pewne podstawowe skonnoci lub saboci,
odziedziczone po
sikro
))zotych czasach,
waniejsze, ni
wielkich
tania
si
otiar,
dusz wtpliwoci,
pyno mikko
ya
Rozrzedzona ludno
jakby jak rozrzedzon
kultur. Nie byo tam ani miertelnej walki ani intensywnej na miar
zachodni pracy. Zarwno napicie, jak
umiejtno pracy pozo-
ycie
staropolskie.
stay
tyle
no
Wojna wogle
nie jest
szko
pracy
w ktrej od przeciwnika niczego nie mona si nauczy. Std jeszcze jedna pobudka do lenistwa
do ycia z dnia na dzie. Czy sysza kto o jakich cudach wiata,
wzniesionych polsk
przez wiek XVII lub WIII, o czem, coby
mogo
w paragon z tworami pracy francuskiej, holenderskiej,
woskiej, niemieckiej, angielskiej y .Mbo, pytajc jeszcze dobitniej:
kulturalnej, a tembardziej taka wojna,
rk
wojennych
ktokolwiek
wojen (80
lat
w. KUNOPCZY8K1
kw y
swobod
Z lenistwem
rk
527
CZASY tABKlE
roboczych szo
-- przez dziury
w
i
roda-
turr/M--ci.j
wszyslUieni inuein
woli.
przez
ideau?
co sdzi o samowiedzy krytycznej spoeczestwa, ktremu
wystarcza idea odwitny, piecido myli
uczucia,
zamiast
ideau wcielonego wieloletnim wysikiem woli? Przez lenistwo
raczej, ni przez nieuczciwo, tumaniono siebie wspaniaym gestem
piknym frazesem, gdy na dnie duszy rozrastao si, niekontrolowane wiadomoci obywatelsk, sobkostwo. Obywatel epoki saskiej
wprost straci wyobraenie, czem jest niepodlego, co ona warta,
jakich ofiar materjalnych
duchowych wymaga jej obrona
I
kiedy wreszcie
koT^ie, ktrzy to
zatracone sumienie
pastwowe
si mia-
prbowali
budzi,
gi
mw
/.
HISTOKJA POLITYCZNA
528
ksi
mg przepi
Panie
Ojczyzny
Poniski.
duchw
Podoski
lub
zaprzeda
Kochanku, mg
mocnych, umysw jasnych, nie zgubiby aden zdrajca ani szaleniec.
Chodzio o to, aby w Polsce jak najmniej byo obywateli typu matuszewiczowskiego, jak najwicej serc staropolskich a gw europejskich.
de
do naprawy w pierwszej
Widzielimy smutny los
poowie rzdw Augusta III. Prbowano zbawi Rzpit ukradkiem,
w tajemnicy nietylko przed jakim Hoffmannem, Bestuewem lub
Saint Severinem, ale rwnie przed samymi Polakami. O reformie
mwiono jak najciszej, aby nie sposzy wyborcw sejmikowych; niech
obietnice
tylko sejm dowlecze si do koca, a proby, groby
dworskie na poczekaniu sprawi cud, za ktry potomno bogosawi bdzie zrczn rk. Cay ten machiawelizm rozpryskiwa si
zamknite serca posw sejmowych. Widocznie
o twarde gowy
dwigni ocalenia podkadano nie tam, gdzie jej mona byo
i
uy
owocnie.
dojrzewa trafny pogld, e odrodzenie Rzplitej, trudne ale moliwe, jest kwestj propagandy rozumwychowania obywatelskiego. Nie pochlebia starym przesdom,
nej
nie kama. Nie kry prawdy pod korcem, ale j nie na wiato
rozdawa, obwoywa j gono, bi w dzwon alarmowy,
dzienne
to by jedyny szlak prowadzcy do wyjcia
demaskowa fasze
Dopiero
w miar niepowodze
og prawd
przyjmie wrogo, to przeistoczy dudo jego najgbszych, zdrowych jeszcze piersz tego ogu,
wiastkw, z opasego szlachcica wydoby znw czowieka, otworzy
z labiryntu.
jeli
sign
mu
oczy na
to,
co
si
dzieje
samawiedz obywatelsk,
pa
z tej
nieprzebranej
P^uropie
wpoi pd
Polsce,
ustanowi
nim
si wwczas
dwojak
ludzkoci na zachodzie, zwaszcza we Francji.
metod dziaania na nard stworzy czowiek, ktry jak sup granistanisawowskiej: Koczny stoi na zetkniciu dwch epok saskiej
si w wieku XVIII
odzywaa
polityczna
literatura
nim
Przed
narski.
dla
caej
zawsze niemiao. Karwicki nie ogosi swego dziea De ordinanda Rppublica, bo jego pomysy: sejm gotowy, podzia sejmu na trzy
i/by, odebranie krlowi szalunku wakansw, nie mogy liczy na aprobat Augusta Mocnego, a inne, wymierzone przeciwko renicy wolnoci, musiay zrazi szlacht. Szczuka przedstawia nZamienie Polskie z naczelnym postulatem polityki aktywnej oraz armji 36 tysinieraz, a
Ja-
Poliy
529
-cznychtt (1749),
Sn
taktyk milczenia
penym gosem,
jak
szeptania, po
to
wychowawca
tutaj
ktach
uczyni u schyku
polacli,
jako
na chara-
miejsce
gosi nawet
desek
rodzaju owej dewizy
zasady
scenicznych
patrjotyczno
postpowe
swoich
konstytucyjnych.
idei
przed nim
rych
owiecenia Konarski
CncTklopedja polskn.
Tom V
C7..
II.
pisa swj
traktat,
nie
Mparjociw z pod
34
530
HISTORJA POLITYCZNA
hetmaskiego znaku, lecz Czartoryscy, oddawna dostatecznie owieceni wasnym rozumem. Odt4d nie byo dla naszego pisarza inne}
autorytet moralno- polityczny
drogi, jak odda cay swj wpyw
wodzom familji do spoytkowania. Ostatni tom dziea naley ju
uwaa' za wykad programu caego okresu postpowego.
nim
i
wyoony
.system
zwierzchniej
zoona
wadzy
z senatorw,
ktrych
krl
ma mianowa
izba
wysza
izbie niwybitna przewaga nad senatem; instrukcje nakazcze skasowane, sejmiki oczyszczone z rkodajnych nieposesjonatw. Organem wykonawczym ma by rada rezydentw, p na
p z senatorw szlachty; krl delikatnie zobowizany do postpowania wedug jej uchwa. Starostwa, obrcone na skarb, utworz podorganizacj wadzy
staw banku narodowego. atwo zauway,
prawodawczej stara si Konarski zbliy do wzorw angielskich,
kadym razie nie byo
a rad rezydentw naladowa ze Szwecji.
z
szej
dana
razie konfliktu
to
naladownictwo lepe,
lecz
twrczo
krytyczna, tak
mdra
po-
Ca
pkn
czystszy
stwa
posplstwa;
sferze ekonomiczno-finansowej
o zdobycie
widow
pro-
pra-
organizacj woli zbiorowej narodu lub jego czstek teryjednolity nad wszysto rzd odpowiedzialny
torjainych, dalej
specjalnych
gaziach
o citych
kiomi gaziami administracji;
go
gjaln\.
pracy
odpowiedzialno,
czt'go
rkojmi bd/ie
te/,
bez
system
na pierwsze
wystpie
kole-
owiatowe
antyklfrykal-
przebudow
si
treci nastpnej epoki, susznie zwanej stanisawowsk: susznie dlatego, poniewa u jej wrt stoj dwaj najwiksi pionierzy owiaty, jakich
Polska
Stan'isaw Konarski.
Czasy stanisawowskie
Cz
1763-1775.
I.
napisa
Wadysaw Konopczyski
olckcji polskiej. Zowrogo uksztamidzynarodowe po wojnie siedmio-
toway si
letniej.
i
Europa rozpada si
na dwie
pastw, poudniow
Hiszpania, Austrja
wyczerpane
g^rupy
mode
si
uj
za R/.plit,
despotcjw.
te
szanse
widzia
|m/,iiI
chwili,
sw
tne
nadziejo
pozyskania
przedewszystkiem pokoju,
Czartoryskich.
nie
yczya
532
HlSKiRJA POLITYCZNA
instynktw
umar
17
pi
Wettinom zupenie wycofa si z walki. Odtd (od lutego 1764) paskupili si okoo kandydatury Jana Klemensa Branickiego,
w nadziei oczywicie, e zgrzybiay hetman rycho oprni tron dla
trjoci
wnuka Augusta
III,
nie obarczona
ale przynajmniej
tura licha,
konany,
zalubi.
i
trdy
posidzie,
Wujowie zezem
niema w tem
fortun
nic
ksi
a nie ubogi
Polsk uszczliwi
dziwnego: jeeli
mg
stolnik
kto,
kadym
razie
Katarzyn
potny duchem
to tylko
siga
wwczas
Stanisawa Augusta,
patrzyli na te aspiracje
August
wty
to
dz
po bero Sobieskich,
rywalizacja
ta cicha
e t uchwa
lizecz charakterystyczna,
przeparli
radzie familij-
Mercy Argenteau (13 marca 1764) na korzy wolnej elekcji bez wymienienia kandydata Ju od pocztku panowania Katarzyny istniaa
ziroda
midzy
Berlinem
rzewa
traktat przymierza
kwietnia 1764)
ju
doj-
wyszczeglnieniem
w. KON01'CZY8KI
l'ZASV
533
STANIStAWOWSKIE
F. S.
Potockiego,
panw
innych
pochodzenia. Gene-
niepruskiego
ra
gwat
nad Massalskim.
Widzieli republikanci,
nie
wyczajc Moskwy
Berlina,
przeciwko intrygom
familji
wkro-
Warszaw kolumn
Chomutowa
prdzej
podniesie,
kraju
wolno
po-
534
HISTORJA POLITYCZNA
wrci. Wszystko, co
jeszcze
gwatownem
manifestw
kilka
starciu
Konwokacja, zagajona 7 maja, obraa marszakiem Adama Czarw szybkiem tempie zabraa si do pracy.
zakresie
spraw aktualnycli odebrano komend nad wojskiem Branickiemu
przelano j na regimentarza Augusta Czartoryskiego, zawieszono
w czynnociach marszaka w. kor. Franciszka Bieliskiego, ktry
odmwi by warty sejmowi; upowaniono poszczeglne wojewdztwa do przyjazdu na elekcj viritim, gdy inne miay stawi si przez
posy; wyznaczono komisje do ukadw
z Moskw o przyznanie Katarzynie tytuu imperatorowej i z
Prusami o tytu krlewski
Hohenzollernw. Krlem mia zosta wedug uchwa konwokacji z ojca
matki Polak stanu szlacheckiego, znajomo praw ojczystych posiadajcy, utrzymanie ich
popraw po[)iera uiiuejcy.
Obrady nad popraw praw ojczystych zagai ju 10 maja w senacie genera ziom podolskich. Na rne niedomagania, wytknite
przez Czartoryskiego, wskaza lekarstwa Andr/.ej Zamojski we wspaniaej mowie d. 16 maja, zakoczonej sowami: Wzrusz, Boe, serce
wolnego narodu, zrzu zason z oczu jego, aby widzia,
wolno
le czynienia jest znakiem niedoskonaoci rzdu, a nie prerogatyw
wolnoci. Program reform obejmowa zaprowadzenie rzdw wikszoci, ustanowienie midzy sejmami staej rady rezydentw z watoryskiego
dz wykonawcz
popraw
(jedno
edukacji,
wedug wskazwek
drugie
Konarskiego),
skiego, kanclerskiego w duchu kolegjalnym, skrcenie procesu sdowego, skasowanie jurysdykcji nuncjuszw. Z tych zamierze najwaniejsze, dotyczce reformy sejmowej, udao si zaatwi najwyej
form obrad sejmikw,
|)oowicznie: ulepszono regulamin sejmowy
zakazano posom przysiga na instrukcje,
chykiem, w ustawie
o Komisji Skarbowej, przepisano,
nadal projekta skarbowe, ku poytkowi izplilej cigajce si,
uchwalane fiofura judiciar a, t. j. wikszoci gosw: wybieg obmylony oddawna, a szczliwie uyty d/iki chorobie Kayserlinga niedowiadczeniu Repnina.
i
bd
Naduyciom
podskarbich
pooono
kres
[)rzez
ustanowienie komisyj
Warszawie
Wilnie; samowol buawy ukrcono
w koronie, przydajc hetmanowi komisj z gosem stanowczym.
Zniesiono ca prywato*', uchwalono lustracj krlewszczyzn, zreformowano w duchu prowincjonalnym trybunay, nadano ulgi miastom.
skarbowych
Dysydentw, mimo
przeoe
iosji
Prus, pozostawiono
dotych-
w. KONOPCZYSKI: CZASY
535
STANISAWOWSKIE
duchem towarzyszy im
powstydzi
bienia
ci ofert
prbki
Berlinie,
korony ptdskiej
polityki
lisiej
dla
powiedzie,
Sotyk
nie
Kayserlin<;:a przed
Mokronowski
veto,
liberi
Do
pilnie.
ostrzega listownie
sij
podobn
wskra przeciwko Moskwie n\ czele kilku tysicy koinputu koronkiedy go nie wsparo sawione robur piersi szlacheckicha,
nes2:o,
kiedy gwny (ilar stronnictwa saskiego, Potocki, wojewoda kijowski,
nie ruszy palcem w obawie o swe dobra ukraiskie. F^aktom pozostaje, e Branicki po opuszczeniu Warszawy, wci pertraktujc ze
i
szwagrami Poniatowskimi, cigany przez innego Branickiego, Ksawerego, kasztelanica halickiego, nie zdoby si nawet na zawizanie
rekonfederacji,
czerwca
23
us/.ed
na
terytorjum
wgierskie.
skwie
r.
1764.
Ksi
sienia siostrzeca.
Dziwnym zbiegiem okolicznoci nadzieja ta, przybya bezpodstawna. Czego nie mogo sprawi
wrd
rzesz szlacheckich,
to
mu
przy Piacie,
Porta
daa zna
)brezkowowi,
obioru
536
HiSTOltJA POLITYCZNA
zawdzicza
posowie
obaj
zalecili
2:>>,
stolnik,
7 sierpnia
na zebraniu
obaj pruscy
u prymasa
(Schoneich Carolath
Benoit}
jako podanearo kandydata, stanom Rzplitej. Porte okarosyjscy
dyplomacja ang-ielska
duska doczya swojerekomendacjo do polece Katarzyny
Fryderyka. Rezultat
z ^ry by przesdzony.
Dnia 27 sierpnia otwarto sejm elekcyjny pod lask Jzefa Sosnowskiego, pisarza litewskiego. Dla przyzwoitoci usunito na odle3 mil od stolicy wszelkie oddziay rosyjskie: tylko par tysicy
wojsk nadwornych familji na odzie carowej pilnowao porzdku
w miecie. Obeszo si zreszt bez zaburze: b^/g tysicy wyborcw
jednomylnie okrzykno krlem Stanisawa Augusta Poniatowskiego,
rnych miastach Rzplilej 25.C00 wojska rosyjskiego czu
dala po
wao nad tym wolnym wyborem. I*rzez wdziczno osobn konstytucj uznany /osta tytu cesarsko- rosyjski. Na wiadomo o dokonanej elekcji szereg wybitnych malkontentw, takich jak J. KI.
Branicki, Wacaw Rzewuski, Sotyk, Adam Krasiski, zgosio si
od manifestw. Koronacja (25 listopada)
sejm koronaz recesem
cyjny (pod Jackiem Maachowskim starost piotrkowskim, 3 20
grudnia) odbyy si w Warszawie, a nie, jak dotd, w KrakowieMniej na nich mylano o reformach, ni o wyzyskaniu
utwierdze-
mano
raz jeszcze;
ciche
go
zwycistwa
Nowy
krl:
familji:
przeszo,
jeico
charakter,
stosunki
rodzinne.
Stanisaw August
mia za sob osiem
poselstw na sejmy w chwili, gdy skada przysig koronacyjn, by
wic czowiekiem dojrzaym, w peni si, wyborcy mogli wiedzie,
kogo
poco wprowadzaj sobie na tron. Nowy elekt przynosi niezwyky zesp(') wysokich zalet nieszczsnych saboci. Po ojcu, \a ojewod/.ie mazowieckim, a potem kasztelanie krakowskim, odziedziczy inteligencj obrotn, subteln
pod wielu wzgldami pierwszorzdn, zdoln do wzbijania si nanajv\yszy poziom europejski, al&
bez ojcowskiej energji
tyzny. l*o matce tylko grne od urodzenia ambicje, bez jej potnych
trwaych namitnoci politycznych.
Wczenie pozwoli sobie wtpi, wczenie przey wiek dumnych
a mglistych marze.
kancelarji wuja Michaa nie nauczy si
'['rzydzieci
dwa
lata liczy
w. KONOCC/.YNSKI
Wypolerowa
sonji (1750
umys w podrach
sobie
2),
537
Francji, Holandji
po Auslrji,
Angiji (1753
ale nie
4);
nad
przyswoi
przypadki.
Prusiech,
Sak-
ju
wtedy
ze-
w czuostkowo,
yk
ksi
czasach
monarch
conajmniej
Katarzyny, Fryderyka
na wysokoci
Kannitza, na
wadc
zadania:
na
partnera
rodzaju Ksawerego
Branickiego,
wpyw
Franciszka
Rzewuskiego
wywieray kochanki:
t.
p.
Ksi
Iv
538
HISroRJA POLITYCZNA
gjalny: do komisyj
skarbowych
zi
539
przecie pami
Czartoryskiemu,
poprowadzi jako ko-
ufundowa
z ktrych pierwszy
szko
mendant
rycersk,
(t.
(17H5), a druG^i
j.
lata
Opr domowy
i
zasfnmiezny. Stanowcze kroki Czartoryskich
Branickiemu, Bieliskiemu. Wesslowi, lak poskutkoway,
wszyscy zazdronicy z wyjtkiem Karola Radziwia jesieni 1764 r. odstpili od swych protestacyj. Lecz bya to pokora
nieszczera. Stary duch epoki saskiej, duch bezwzirldnego zwalczania
przeciwko
J.
KI.
de
to byy denia
partji, choby
mia pokutowa w yciu polityczncm
przeciwnej
dug-o jeszcze
najrozumniejsze,
Rzplitej.
Pami-
tamy zoliwe ostrzeenia Sotyka pod adresem Kayserling-a z powodu zamierzonej reformy sejmowej. Na co podobnego nie zdobyby
si z wasnego popdu hetman Branicki, ktry osobicie popiera
chwali prace Konarskiego. Ale za namow ojca syna Massalskich
tene Brat)icki zgodzi si wzi udzia w wysaniu na dwr rosyjski
pukownika Saint Leu z pomstowaniem nietylko na k<imisje wojwogle na despot\zm
skowe, ale
na groc relorm sejmow,
i
gw
Panina. Skutek
by
ten,
Orowa
Panin, ktry
pierwotnie chcia
ju
pozwoli w Polsce na gosowanie wikszoci, teraz w strachu wypar si swego zdania, przywar jeszcze bli'ej do posa ()ruskiego
odtd nie da si nikomu przewyszy w gorliwein tpieniu poli
skich reform.
Wszake by
dopiero
540
HISTOKJA POLITYCZNA
wa
wyznaniow.
Sprawa dysyrteiieku. Opinja wwieku owieconego
osobie
ma
prawd yczy
ze wzgldu na
przejmowa si
ich
spraw
na-
postpu
tolerancji, te wysugiwa si Rosji
interesy duskie w Holsztynie
Szwecji. Owiecona
Europa nie zdobya si na tyle sprawiedliwego sdu, by spostrzedz.
o pooenie rnowiercw w Polsce byo nawet po ustawach
1733 6 roku bez porwnania lepsze, ni pooenie ich we Francji,
Hiszpaiiji lub Austrji, a tem bard z ej
ni pooenie katolikw w AnPolsce
glji, Szwecji
Danji, albo sytuacja unitw
starowiercw w Rosji.
Nie bac/.c na to, jedynie iiolandja zachowaa wobec kampanji tolerancyjnej 17G4
8 r. zupen niemal neutralno, kiedy Prusy, Angija,
Danja
Szwecja, jedno skwapliwiej, drugie mniej skwapliwie, poszy
pod komend duinne) impcratorowej.
i
A<2:itacj
rozpocz w
r.
>41
biaoruski,
dyplomat('>w
przy
August,
jako
da
TakiiMii
d.
t.
Katarzyn
oku[)i
ustpstwem
zLi'od
jej
myla
na zniesienie
Poniatowski
liberi
veto.
ca
wy przy sigay si
unji.
Sejm. CzapUea.
Nad sejmem
r.
176t)
[{')
pu/d/.iernika
29
listo-
cigny
objanienie,
t.
j.
rozszerzenie przepisu
o >)sdovvniczej
ci
formie roz-
uchwala wikszo-
542
HISTORIA FOI.ITVC/.NA
Benoit
Wiel-
zagrozili
zgosi projekt
prze-
kowadem.
dwr znalaz si midzy motem
Z jednej strony Repnin na uroczystej audjencji (4 listopada) dyktowa, jakie ulgi maj by przyznane akatolikom, z drugiej Sotyk
towarzysze, nicujc trafnie wywody ambasadora, oparte na faszywem tumaczeniu traktatw, grzmieli na dwr w imi wiary wolnoci. Sprbowano pokierowa obradami tak, aby najpierw rozstrzytam zmusi Sotyka do otwartego
kwestj wyznaniow
skopruskioj. Niemniej
gn
konstytucje, m.
iii.
projekty linansowe
generalnego), menniczne,
(czopowe-szelne zamiast ca
zawieruchy.
Jeeli
Polsce
pisany
to
t.
p.
ale nie
kraju od sroszej
je-
by ju wwczas Radom
rozbir
to
bd
bd
w
z
materji
Rosj
pociecha
mono
porozumienia
gosowania na sejmach zachowali
odepchnli od Rosji saksoczykw. Przedwczesna bya ta.
54
sejmie,
jakiej
chali
si do Sucka na 20 marca
rosyjskieg-o
akt konfederacji
pod
podpisali
tam
obecnoci wojska
marszakiem generaem
Pawem
modziey.
To bya jedna poowa paninowskiego programu. Drug mieli
speni katolicy, nie wyczajc najgorliwszych fanatykw." Zaprzedany Sasom ksidz Gabryel Podoski, referendarz koronny, objeda
od pocztku roku paace nadsanych panw, namawiajc ich do
czenia si w zwizek katolicki celem przywrcenia zagroonych
swobd pod wspln z dysydentami protekcj imperatorowej. Na
szefa tej konfederacji upatrzya Rosja banit Karola Radziwia,
osiadego w^ Saksonji. Niedugo trway ukady: ksi Panie Kochanku,
skuszony perspektyw wspaniaej zemsty nad Czartoryskimi, wystawi Repninowi cyrograf bezwzgldnego posuszestwa (28 lutego r.)
Podobne zobowizania podpisywali niektrzy drugorzdni panowie
i
nieletniej
t.
podobno do podpisu 80.000 osb, w tem wielu ludzi intewcale nie zakochanych w nierzdzie.
ligentnych, wiatych
Dnia 13 czerwca Radziwi odprawi swj triumfalny wjazd do
tej
Radomia; 23-go doszo do ukonstytuowania generalnoci.
chwili na widok manifestu, ktry jMulawa do podpisu rosyjski puoczu: spodziewano si prokownik Karr, niejednemu spady uski
klamowania bezkrlewia, a tu U^pnin kaza wiriza si przy krlu,
prosi Moskw o gwarancj ustaw.
pertraktowa z dysydentami
cigny,
i.
544
StrtAvia{
HISTOUJA POLITYCZNA
rk
wanycli senatorw,
jak
Krasiski, nadsyali
Marcina Matuszewicza, znazrobi Radziwi siebie, sekretarzem
nego z procesu z Czartoryskimi. Przewietna konfederacja zacza
rzdy od zaprzysienia na wierno wszystkich jurysdykcyj, od zaod zaprowawieszenia w urzdowaniu wielu stronnikw familji
rzuciy
terror
na
wszystkich
Urzdze
ktro
opornych.'
dzenia sdw,
pastwowych na razie nie wywracano, bo od tego by sejm, zwoany przez krla na 5 padziernika. Tam mia nastpi walny rozrachunek midzy wolnoci despotyzmem, tam, jeeli detronizacja si
nie uda, obiecywano sobie przynajmniej poniszczy nienawistne nowoci Czartoryskich, ich samych pocign do odpawiedzialnoci,
odsdzi od urzdw dbr, a krla skrpowa na przyszo jak
rad stanu, bez ktrej nie mgby on ani aden jego organ uczyni
"**
najmniejszego kroku.
Opr by wykluczony. Stanisaw August musia przyjmowa
twarz deputacje sucko-orusk (28 kwietnia) i radomaskaw
z
sk (18 lipca), a konfederacja generalna musiaa wyprawi do Moskwy
czterech posw: Wielhorskiego, Jzefa Potockiego krajczego koLudwika
ronnego, Jzefa Ossoliskiego starost sandomierskiego
Pocieja stranika litewskiego, z instrumentem publicznym, jaki uotreci instrumentu bya proba o gwadla nich Kepnin.
radomscy,
z ktrych pierwszy reprezentowa
rancj. Zreszt posowie
interesy Mniszcha, a trzej Mnni rodzin Potockich, na rwni z wyi
Gwn
sacem
bd
bd
swj program wyznaniowy. Teraz dopiero Kajetan Sotyk przyponuiia sobie obowizki pasterskie z caym rozmachem swej niepohamowanej natury rzuci si do obrony prerogatyw katolicyzmu. Wnet
przecign w tern zac-mi samego nuncjusza Duriniego wszystkich kolegw-biskupw, nawet tak bogobojnych, jak Sierakowski
i
ircybiskup lwowski
lul
J.
J.
Zauski,
nie mt')wic
ju
o praatach
w. KONOPUZV.SKi: CiCASY
545
8TAN1KAW0W8KIR
'Wtpliwej wiary, takich, jak podkanclerzy Modziejowski, biskup poa szpieg rosyjski w radzie ministrw, jak udajcy gorliwca
paniczyk Massalski, lub zwaszcza jak w Todoski, wyniesiony wol
znaski
Repnina na krzeso prymacjalne (17 lipca). Rzeczy zmierzay ku tracredji: ambasador aresztowa airitatorw katolickich: Szczsnego CzaP>anciszka Kouchowskiego (we wrzeniu), pockiego (22 sierpnia)
innych grozi Sotykowi,
go zrobi
tem przez usta Podoskiego
z ksicia siewierskiego ksiciem sybirskim. Ale biskup mia ju tylko
obron kocioa; jakby postanowi
jeden drogowskaz przed oczyma
jednem wielkiem cierpieniem okupi grzechy ywota, ywem sowem
pirem bud/.i ducha oporu w narodzie, rzucajc w ozibe serca
i
kto
dominowa,
to
tylko
tu
zoon
przez ten aparat pod osobistym nadzorem Repnina, poczem stany bez oporu, jak w r. 1717,
ta, nie praktykowana nawet
zatwierdziyby dzieo delegacji.
przez nowatorw Czartoryskich, spotkaa si z zaartym oporem
niektrych regalistw. Sotyk wysili ca
lepszej czci radomian
wymow, aby napitnowa bdy bezprawia konfederacji radonjskiej, zwaszcza nieszczsn prob o gwarancj, a koczy
(13 padziernika) sowami l'isma w., wktremi si niegdy prawo
wierni republikanie Machabejczykowie w nieszczliwych ojczyzny
swej czasach utwierdzali: Niech nam Bg bdzie miosierny! Nieinteresu Boskiego. Teraz
poyteczno byoby nam odstpi sprawy
dajcie
dus/.e wasze za zakon ojcw
wic obstawajcie przy prawie
imienia wielkiegO(^. Tego
waszych, a nabdziecie chway wielkiej
hylo Repninowi zanadto. Nastpnej nocy pukownik Igelstrm porwa wywiz do obozu rosyjskiego na Pradze Sotyka, Wacawa
Nowo
mow
Kncyklopodja polska. T. V,
cz.
II.
546
HISTORJA POLITYCZNA
Rzewuskiego, syna jego Seweryna, starost doliskiego, oraz Zauskiego, ktry tylko przypadkiem, za nieogldnie rzucony frazes, podzieli niedol biskupa krakowskiego. Do uycia gwatu Repnin
oddawna mia upowanienie od swego rzdu; czy namawia go do
poszlaki
tego kto z Polakw, napewno nie wiadomo, chocia
na Stanisawa Brzostowskiego, ktry
wskazujce na Podoskiego
jako marszaek
generalny litewski
zastpowa
nieraz
pijanego Ra-
bd
bd
doby.
Delocac.ja.
Koniec sejmu.
Wrd
rzy ukady
weczy.
Czartoryskich,
ksi
wity
szk,
wolno kultu, budowy odbudowy
rwnie jak nieogranio/.nnc prawo speniania funkcyj publicznych. Co
synowie
do potomstwa maestw mieszanych zgodzono si,
w religji matki. Dla spraw
wychowywani w religji ojca, crUi
tom zuj)en
bd
spornych nudzy katolikami rnowiercami, majcych styczno z wyznani-m, ustanowiono jako instancj apelacyjn, sd mieszany (jumiasta Torunia przeciwko karze za
dicium mixtum). Opr Danji
odstpstwo zignorowano.
i
547
Nowy
system ustaw ustrojowych obmyla Podoski. On to wystrony pewne zasady podstawowe w kateurorj
niezmiennych praw kardynalnych, z druiriej oddzieli materje ekonomiczne, dajc reszcie cile odL^raniczonej nazw materyj pastwo-
odrbni
z jednej
wych (m. status). Do praw kardynalnych zaliczono uznanie katolicyzmu za relitrj panujc, woln elekcj, neminem captival)imus,
unj z Litw, przywileje prowincji pruskiej, rwno szlacheck,
wyczne prawo
sprawowania urzdw
posiadania
dbr ziemskich, wadz dziedzica nad chopem, zasad wypowiedzenia
posuszestwa, liberum veto
a wic przewanie te instytucje reguy, ktre jak cika choroba toczyy ciao Rzplitej. Materje pastwowe objy: podatki, powikszenie wojska, traktaty, wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju, zmian wartoci monety, prerogatywy
ministrw, porzdek sejmowania
sejmikowania, porzdek trybunaw, zwoanie pospolitetj:o ruszenia, zmian kompetencji rad senatu etc.
O tem wszystkiem stanowi mia sejm nadal jednomylnoci,
do decyzji o sprawach ekonomicznych wystarczy wikszo gosw.
ten sposb wiele przestarzaych zwyczajw, ktre przez naduycie
wkrady si do naszego ycia publicznego, pierwszy raz doczekao
si sankcji od Repnina Podoskiego. Mimo wszystko, a zwaszcza
mimo intryg Benoita, gos wolny wyszed z tej kuni mocno poszwankow^any: nadal zrywanie sejmw,
tak powiemy: w stylu
epoki saskiej, stao si niemoliwoci. Pozalem przez delegacj
przewino si z dodatnim lub ujemnym skutkiem wiele projektw
szlachty
do
wnictwa
nuncjatury
Podoski
nawet
podobno
dy
35*
548
HISTORJA I-OLITYCZNA
radomian
cyzje
krla
tylko
radomianie
rady,
wyrzekli si
dowiedzieli si,
wasnego tworu
krl
konsyliarskich.
przyjmuje
przez swych
plan
posw
Jak
jakiej
jli przed-
wyczn
i
do
niej
twierdzono wszystkie uchway delegacji, puszczajc mimo uszu odosobnione protesty posa grodzieskiego Chreptowicza (jeszcze z dn.
26 padziernika), nuncjusza Duriniego (30 stycznia) jakote ostatni,
donony protest Jzefa Wybickiego, posa pomorskiego.
lask, a Repnin w triumfie poproPitego marca Radziwi
na
pokoje
Stanisawa Augusta, gdzie kaza
szefw
opozycji
wadzi
mny
zoy
im pojedna si
Wszech Rosji.
krlem
dla
wikszej
chway imperatorowej
bd
na folwarku,
zbiorow
lecz o
wiedzieli:
w. KONOfCZYSKi: C/,A8V
SIAMS.AWOWSKIK
549
es
jeszcze
gbsze
pragnienie niepodlegoci.
Nastrj
krzyowy,
wymkn
i
sejmu.
modach
iiiebiuniiej
miecinie Barze,
zawizaa
konfe-
wojskowego
bo
t godno
Rycerze sprzysigli si
powici
ycie
za
witego"
rezerwowano
wiar, utworzyli
i,
podni.sszy
zakon
chorgiew
550
HlSrOKJA POLITYCZNA
heretykw.
uy
kreatury
rosyjskie
saskie
w myl
przemawiay
da
Repnina,
bd
by
barskim
pod
Kordockim: po klsce konfederatw pod Uar)Owem (7 maja)
Podhajcami (11 maja) Kazimierz Puaski broni si jeszcze bohatersko w klasztorze berdyczowskim, ale 14 czerwca musia kapitudowodzcy pukami krVowa, a 20go Kreczetnikow, Apraksin
lewskiemi Ksawery Branicki wtargnli do zdobytego Baru. Tu ojciec
Marek wzity do niewoli ocalone zastpy Krasiskiego, Puaskiego
Joachima Potockiego przeszy pod Mohylewem na terytoJzefa
dziejskie zaklcia ojca
rjum tureckie.
KoIis/e%y%iia.
C/.emu
Czemu
tak
rycerzy
wgb
i
lub ograbione
llucznie
wsie
w cigu samego
buczucznie,
tylko
siedmiolecia 1750
r.
w. Konopczyski: c/A<v
si
amw.awuwskik
551
hajdamackie gromady, liczce czasem pu GoO ludzi, trzymajc w szachu znaczn czq wojska komputoweg-oci. Bo te to wojsko pod
rysi albo lamparci skr nosio zajcze serca: weduy: Kitowicza
na piijdziesit hajdamakw trzeba byo naszych dwiecie, trzysta
wit^cej.
aby
mao
wikszej
liczbie nii^dy
Okrutne egzekucje, jako to wbijanie na pal, obcinanie poowy ucha (Jzef Potocki w r. 1703) potj^oway jeszcze zaroku 1753
twardziao dzikich mionikw swobody rabunku.
si pobi
nie dali.
ska komputowego
wojewdztwa kresowe,
partji
woj-
zaczy
two-
rzy wasne milicje bezpieczestwa, ale ta samoobrona zostaa zwinita pod naciskiem dworu w r. 1757, a skargi, zanoszone dyplomatyczn drog do Petersburga na podegaczy przybdw z za Dniepru,
byy bezsilne wobec protekcji, jak winowajcom dawa gubernator
Nowej Serbji, genera Chorwat (do r. 1762). Agitacja wyznaniowa
Konisskiego dolaa oliwy do ognia. Pod wpywem Gerwazego biskupa
znanego nam Melchizedecha czer uwierzya, e
perejasawskiego
konfederaci Puaskiego id zmusza j do przejcia na katolicyzm,
znieoni, ktrzy wanie chcieli robi rnic midzy dyzunitami
nawet dla onierzy rosyjskich mieli
nawidzonymi protestantami,
sowo braterskie. Z klasztornego lasu motreniskiego wysza pierwsza
wataha zbjcw, zoona z moskiewskich zaporoca w, pod dowdztwem Maksyma eleniaka. Zewszd zbiego si do jej obozu chopwszystko to razem runo ze wiconemi noami na miasta
stwo,
dwory. Hajdamacy pokazywali sobie rzekomy manifest Katarzyny II,
zachcajcy do rzezi Lachw; z pewnoci nie mieli w rkach autentycznego podpisu carowej z pieczci pastwow, ale std nie
wypywa bynajmniej, eby postpowanie rzdu rosyjskiego wobec
koliszczyzny byo poprawne. Faktem jest, e Katarzyna ju dawniej
(1763) odgraaa si, i wypuci hajdamakw na swoich wrogtw
i
r.
drogach
wielu
miejscach
552
HISTORJA POLITYCZNA
prowodyrw
buntu; zadnieprzaskich wzili pod swoje skrzyda, a prawobrzenych
oddali Branickiemu. Zaczo si okrutne tpienie hajdamakw: Gonta
wyzion ducha w mkach, nad innymi sroy si obony koronny
sami
Jzef Stempkowski, a pustk wiono po bujnych niwach
niby to na Lachw. Nagle
schwytali Rosjanie
zakuli
(na
bo inaczej
dopiero w r. 1769
wygasy
bd
co
bd, moga
utono w
sobie
odnicie hajda-
maczyzny.
Riieliy
z
pady ju
ogniska barskiego
konfederacja
M Krakowskiem,
Krakowie pod
na Litwie.
^yielkopoisce.
jednak
wodz
daleko.
Michaa Czarnockiego,
Iskry
stana
24 czerwca
z
duym
udziaem
patrjotycznych
k
i
wgb
gno
df)m8kiej. Milicja
dla
l^S
skiego do sromotnej kapitulacji (29 padziernika). Zgromadzeni marszakowie podpisali recesy, milicja c/(jcio\v<) zostaa rozbrojona
ju jednak adne bdy ani saboci poszczeglnych jemogy powstrzyma oglnego wrzenia. W chwili, kiedy
opuszczaa rce Litwa, ju odradzaa si konfederacja wielkopolska
w ("hemiz marszakiem Ignacym Malczewskim, na Kujawach
Teraz
dnostek nie
skiem uwija si chyy Ulejski. Takiego rozlewu rebelji nie spodziewa si pyszny prokonsul rosyjski. On, ktry z pocztku kad przedsiwzicie Puaskich na karb ksiowskiego fanatyzmu, spostrzeg
salwy karabisprawa jest stokro powaniejsza
po proku,
buntownikw.
dalszych
przeciwnie,
obudz
uspokoj,
buntu
nie
nowe
peOdtd datuj si prby Repnina, zmierzajce do tego, by
wnej czci Polakw do umierzenia reszty. Zacz, rzecz prosta, od
bez zredukowania
Czartoryskich (w sierpniu), ale usysza od nich,
bez cofnicia gwarancji nierzdu daremnie
zdobyczy dysydenckich
kusi si o uspokojenie kraju. Wtedy z upowanienia Panina amniejasne objanienie gwarancji,
basador przygotowa wielosowne
droga do reform nie jest
ktre miao uspokoi Czartoryskich,
zamknita, jeeli ich naprawd zechce Rzplita; zato na punkcie dy-
uy
dziernika)
ksi
zaniechania up(dlajcych
wani
Katarzyn
II.
Jako
gry
uywa
554
HISTOUJA FOLiTYCZItA
stafa
III
t walk
nazwa
Dotychczas
konfederatw
zabiegi
miay powodzenia.
nie
oiicerw
adherentw
Odtd nowa
rosyjskich.
otucha wstpuje
walczce
lsk
razem z Wesslem,
Antonim Lubomirskim wojewodlubelskim, Brzostowskim kasztelanem
innymi przyjacimi Wettinw ukadaj w Cieszynie plan
poockim
detronizacji
postpowania ct'lem zorganizowania generalnoci
(a w razie potrzeby nawet zgadzenia) Poniatowskiego. Wyznaczeni
szeregi.
Adam Krasiski
po powrocie
na
przez
zjazd
si po Maej
mowie
i
zaufania
Wielkiej Polsce,
wczesn wiosn
chwytajc
r.
1769
rozjedaj
rnych wojewdztwach
marszakowskie.
to
ju
wasne
z
szable.
biernoci
pracowali
od wiosny
tyle,
Turno
mody
Jan Poniski,
elektor
ni pod oson bagnetw moskiewskich. Intryga saska nie znaa adnych .skrupM<'w: w Petersburgu prymas Podoski przez dysydenta
555
Krasiskieg"o
ustawy sejmu
Wettyczyka;
r.,
jeeli Rosja
Warszawie
rezydent
wo
na naszych konfederatw bdca jej odbiciem rozbieno moralnopolityczna midzy czystym cho naiwnym patrjotycznem, a nienawi-
ci
do krla
familji.
zagarn
ktre su-
sznie
naleao si Puaskiemu
waca
siskich.
podczaszy litewski, nie poprzestajc na tem, obrci z czafakcyjn na sabego Michaa Krasiskiego. Ta
sw namitno
sem
wielkosama zaraza udzielia si wczenie konfederatom maopolskim. Grupa marszakw, konsystujca przewanie w Gabutowie
na pograniczu Wgier, wydaa najpierw walk Marcinowi Lubomirskiemu, potem zadara z marszakiem brzeskim Bklewskim, ostati
oszczdza. Wessel,
rni w
X nim,
z Mnis/.chetn,
si
duszy od Podoskiego
556
HISrORJA POMTYCZ.NA
powici wszystko za zemst nad Czartoryskimi. Od zwycistwa jednego lub druofiego przodownika zalea cay kierunek rozsprawy polskiej: pod powok lego
woju nietylko konfederacji, ale
wspzawodnictwa, zarwno u szczytw, jak u podstaw walczcego
obozu, rozstrzygao si wrd niezliczonych star pytanie: co w sercach Polakw przeway, fakcja czy ojczyzna, duch epoki saskiej czy
duch czasw stanisawowskich.
swary te nie pomagay do prowadzenia wojny, o tem bolenie uczy cay przebieg wypadkw 1769 roku. C za pociecha
chorgwie sporadycznie przechodziy na stron
regimenty
std,
krl odwoa Branickiego (w czerwcu t. r.).
barzaii, co z tego,
a wielu senatorw, nawet zblionych do dworu, potajemnie wspierao
chwili
e
e
powstanie, kiedy
planu,
operacjach tuzina
zastpoway
intrygi
byo adnego
ucieczka walk?
marszakw
polityk, rabunek
nie
rk
najpierw Repnina,
Wrg, cho nieliczny, ale kierouany fachow
potem generaa Weymarna, dziaa planowo, z doskona orjentacj
z niezliczonemi punktami oparcia w rnych miastach Korony Litwy,
takich warunkach nawet zdolniejsi partyzanci, jak regimentarz
i
sieradzki
(pniej wielkopolski)
Jzef Zaremba,
kozacki syn
Sawa,
razie znosili
partj po drugiej.
Ustanowienie Oenersilnoci. Tylko poddanie si wszystkich komend jednej wadzy mogo zachci Francj Saksonj do przyjcia
tylko pienidz oraz instruktor cudzoziemz pomoc IcDnlederalom,
ski mogy przysposobi niekarne, pierzchliwe onierstwo konfederackie do zwycistw nad Moskw. Ale biskup kamieniecki nie pieszy
po czci dlatego, poniewa chcia zarezerwowa dla brata
lask generaln, a spodziewa si przybycia jego do Polski dopiero
po zwycistwie Turkw nad Rosjanami, po czci poniewa ba si
opanowania Generalnoci przez wpywy Wessla lub Mostowskiego.
konsyljarzy reprezentujcych nard
Zwolna poczet marszakw
wzrasta. Najwicej przyczynili si do tego modzi Puascy. Francizosta jej marszaszek w maju zoTL^anizowa ziemi przemysk
kiem, pomagajc Ignacemu Potockiemu do marszakostwa ruskiego;
Kazimierz zosta marszakiem omyskim. Obaj bracia w czerwcu
1769 r. pomknli z wasnego popdu ku Litwie. Iskry sypay si
/ ich <tl)()/,u, jak z atrwi. Wtedy to przystpi na nowo do zwizku
KI. Branicki. wsiedli na ko
Karol Radziwi, poda w sekrecie
i
do
.1.
.Micha Jan Pac star. -zioowski, krajczy Jzef Sapieha, Ilorain marszaek
wileski. Wpraw d/ic Puascy zostali zmuszeni do odwrotu, a Pac
w. KONO'c;zY.SKi: CZAsy
557
STANIA V\VOW8Klfc:
towarzysze wyrucowani za prusk granic; co gorsza, nowa ofensywa Puaskich zakoczya si 13 wrzenia klskami pod Orzecliowem pod Wodaw;}, Lrdzic zi5''in Franciszek Ale przytiajinniej akces
Okoo
derykiem
dnot
II
oprcz trzech
konfcderacyj lokalnycli
1. j.
za pewny.
lk przed
zawizaa
Fry)>je-
repre-
ksi
ski,
lea
kry pod
do
011
znacznie gorsze:
przeciwko
na-
Paninowi
Zaraz po wznowieniu
usysza od
nich
rokowa
trzecie
mi
okrelon
koniec
dal.
zdy
Wic
padziernika
wszystkich
marszakw
zanim
Generalno po
swojej
konsyljarzy,
Wessel
pomiesza mu
myli: robi brata marszakiem generalnym koronnym, Paca
szyki,
funduje
litewskim,
HISTORJA POLITYCZNA
558
Z
chimowi Potockiemu,
litewskie Sapiee.
mino.
nie
Wahania
najwysz
do urzdw, jurysdykcyj
posuszestwa podatkw, suby wojskowej
Radziwiw,
familji,
nie posiada
zawzici
a Wesslem,
na
byle
wyranej
linji
daniem
Wiedziano jednak
polityce.
Faktyczny jego
szef,
lawirowali
Czartoryskich,
dopuci
nie
etc.
Wessla,
nawet zakapturzonych przyjaci
uczuciach a gadki
mwca
obywateli z
ze stronnikw Krasiskiego,
Potockich, Mniszcha
generalny, wielki
dzo
W-
gich uniwersay
dobrze,
nowy rzd
zasadzie
cho
przedstawicielski,
grzech,
konfederacji.
polityce
Joa-
Niebezpieczestwo jednak
midzy
Krasiskim
rozamu w Generalnoci. Z
do
po-
dopuszcza do ogoszenia bezkrlewia; dokaza nawet tej sztuki, e, pojechawszy do Drezna (w lutym
1770 r.), przekona Marj Antonj o swej wyszoci politycznej nad
tym samym duchu umiarkowania mia dziaa gwny
podskarbim.
dyplomata Generalnoci, Wielhorski. przy boku Choiseula. Konsolidalsze postpy, gdyby Generaldacja wewntrzna zrobiaby moe
moga si poszczyci powodzeniem na polach bitew. Niestety
zaraz na pocztku spady na ni dwie srogie klski: Drewicz Roenne
zgnietli dziewiciotysiczny korpus Szaniawskiego, marszaka lubelskiego, w krwawej bitwie pod Dobr (23 stycznia), a Golicyn rozpdzi pod Boniem (16 lutego) cigncych ku Warszawie Wielkopolan
i
nie
no
by
Marszaek sieradzki oddawna ofiarowa swe suby Wesslowi
przeze przeznaczony na regimentarza generalnego. Kiedy szczcie
i
namwi
nie
byo
ucieczk: inaczej
Generalnoci Bierzyski
ca
skoczy
dalsze
karjer
jak
zdrajca,
knujc
uatwi mu
intrygi
Drewiczem
w. KON()r("/,VNSKi: r/ASV
wyrokami,
sam
ale
wnet potem
(4
0&
ANlS.A\V<)\V8KJK
kwietnia)
potpia
or/ach
historji
siebie,
manifest graYaminum
siy odpornej,
powaania
by
niepo-
r.
natyczny
Izabeli Branickiej,
pracowa
nieprzejednane,
wychodzio ze
zagranic
ajc
ogoszenia
Warnie bezkrlewia
pd udao si Pacowi
(9
nici
ju okln
zatai.
Choiseul latem
1770
r.
560
mSTOKJA 1'0LITYCZNA
ajenta
Temu zdolnemu
rieza.
oficerowi
osobie
pukownika Dumou-
kaza dziaa na
konfede-
terenie
domaga si
Modawji,
interwencji
zbrojnej
Austrji;
oczywicie
mono
uy
zaraz
inni
wod/.owie,
styczniu
r.
nim
1771 Malczewski, po
Obawa, urzdzona
561
Zaremba).
regimentarz wielkopolski
wodzw,
Drewiczowi obleiiie Czstochowy (1 15 stycznia 1771 r.), wietnie bronionej przez Puaskiego.
Miczyski atakowa w tyme miesicu przedmiecie Kazimierz pod
odciij^n Drewicza
Krakowem, z lakim przynajmniej skutkiem,
od Jasnej Gry. Zaogi konlederackie pod (jkiem instruktorw franumocniy Lanckoron, Tyniec, Bobrek, a
je umocuskich zajy
cniy skutecznie, o tern przekona sifj sam Suworow, ktry 20 lutego
musia z wielkiemi stratami zaniecha szturmu na Lanckoron.
Tostp wic by widoczny ale to by dopiero pocztek. Geiieralno, panujc jako tako nad '/lo czci kraju, wysyaa do dalszych wojewdztw ledwo lune partyjki. Na wiosn projektowa Dumouriez zgromadzenie stanw w Lanckoronie fbo w Krakowie, o ile
przez Woytnariia
jesieni
na naszycli
mona, ju dla elekcji nowego krla, niektrzy za konfederaci, zniechceni do Sasw, otworzyli widoki na tron landgrafowi heskiemu
powiernika
doradc. Istotnie w kwietniu .<lary holsztyczyk stan
w Warszawie, pokaza askawe oblic/.e Czartoryskim, opisa ich
w relacji jako niezomnych Kzymian, obrzucajc wzgard Dpatrjolww
i
Podoskich. Poniskich
rnowierciw
folguje, a Czartoryscy
pka
wem
Massalskich.
gwarancji,
Ledwo
okazao si,
te w
niczeiu
at(li
dotknito sprawy
w niczem nie
Katar/yna
ustpi
nie
mog.
Misja Salderna
jednoczenie pka hariDonja midzy StanisaAugustem a jego wujami. Oni zrzucili z siebie wszelk odpoz tr/.askiem, a
on wzi od Salderna
przeciwko Barzanom.
wiedzialno
Kncfklo()(iJB polsku T. V.
er..
II.
dukaty
posa
liranickiego
S6
562
IIISTORJA POLITYCZNA
mstwa mg"
wojennego
oprawcw. Zawrzay z wiosn nowe walki:
Sawa, zniesiony pod Szreskiem (28 kwietnia), wyzion ducha w niewoli. Dumouriez poprowadzi wieo wywiczon piechot pod Lancdokd daremnie wzywa
koron, gdzie poczy si z Walewskim
Puaskieiro. Nadbieg drugi raz Suworow, rzuci si na Tyniec, lecz
zosta krwawo odparty (20 maja), c. kiedy nazajutrz powetowa t
klsk, bijc Dumourieza pod Lanckoron. Pukownik francuski uciek
do Preszowa w takiej depresji, jakby ju wszystko przepado, chocia konfederacja ponosia nieraz gorsze straty, a nie tracia serca.
Puaski czy inny jaki
le byo rzeczywicie, ale nie dlatego tylko,
marszaek nie sucha komendy Dumourieza. Najgorszy cios zada
sprawie sam pukownik-instruktor swoj szalon polityk detronizanawet w wielu
torsk. Ona to podkopaa w najszerszych koach,
w
Zarembie),
wiar
w
rozum
czysty
(np.
onierzach Generalnoci
patrjotyzm jej kierownictwa: po triumfach preszowskich Dumourieza, Paca
Bohusza ju nawet nowy cud czstochowski nie wskrzesi w setkach tysicy ducha Czarnieckich.
cigu kampanji letniej 1771 r. poPowstanie Oiciskioco.
Stanisawa Augusta zatamoway rozmach, nadany
czone siy Rosjan
konfederatom przez Dumourieza. Zdarzay si jeszcze drobne zwycistwa (np. Zaremby nad Branickim pod Widaw, 23 czerwca), al
ofenzywa przesza znowu na stron najedcy. Dumouriez pod koniec myla ju tylko o tern, jak oczerni postpki Polakw, a wybieli swoje wasne. Zosta odwoany i pocignity do odpowiedzialTeraz
ju
wyrwa Polsk
rk
noci, bez adnej szkody dla Polski, podobiiie jak te bez wielkiej szkody
dla nas upad by jeszcze w grudniu 1770 protektor jOgo, Choiseul.
Francja nie zaniechaa walki z Rosj na wschodzie tylko prowadzia j z mniejsz nieco, ni dotd, werw. Do Cieszyna, gdzie przeniosa si Oeneralno., przyby we wrzeniu brygadjer baron de
broni. Ten zacny
rozumny
Yiomnil z 20 oficerami, pienidzmi
wla
nowy
ambicyj politycznych,
doradca, wolny od uprzedze
rzapa w szefw Generalnoci, a przyszo mu to tern atwiej,
wnoczenie zblienie Austrji do Tun^i (tajne przymierze 6 lipca,
i
me byo
ktre
dla
politycznych tajemnic),
jej
zbrojenia
kon-
563
zmiarkowa
cyfikacji
wyda do
Prymasa znieway
(25 maja),
niewiera,
kowa
kl
Kzpliiej
grzmia goniej
od' Kepnina,
pen
srogicb trrb.
patrj<)tyczn<i spi)-
wreszcie sprowo-
z gortszych
strzeona przez okupacyjny ))legjon (6.000 .) gen. Karra,
niewielki udzia braa w ruchu narodowym. Jej regimentarz, Jzef
j^apieha, by niedog; jej hetman Ogiski, zi kanclerza Czartoryskiego, poczciwym
szlachetnie mylcym syharyt. Jednak pod
wpywem Adama Krasiskiego ten wygodni ju conajmniej od roku
czeka na swoj chwil. Od wiosny 1771 r.
znosi si z Francj
zbroi si
koncentrowa po cichu wojska, ledzony przez rosyjskie
komendy. Z iimej strony podtrzymywa ogie obraony na Salderna
Massalski. Prosto od Generalnoci przedar si do Kowieszczyzny
miay partyzant Szymon Kossakowski Sowem, podminowano Litw
z tylu stron,
niezalenie od brutalnoci Salderna powstanie mu-
Prowincja, od czasu
ywiow
siao wybucha.
chwili,
kiedy
kolumny
ro.syjskie
ze
wszystkich
tern
wielu przyjaci
zwycistw,
familji,
a korpus rosyjski
gonem
echem. Jeszcze
par
takich
szeregach,
nie
opar si
Prusiech,
do Generalnoci.
Zamach na krla. Ostatnie boje. Tyle daremnych wysikw
nie pozostao bez wpywu na uczucia myli konfederatw. Ochoda
Czar>>ryskich nienawi, wyscha tskimla do
pierwotna do krla
szczsnych be/sejmowych czasw augustowskich; w
celowo detronizacji Poniatowskiego przestano wierzy, widzc,
nikt, ani kurfirs saski ani landgraf he.-ki, nie ma idwagi siga po jego
stracon koron. Zres/t, czy mona byo dyba na purpur Poniatowskiego, gdy Ccia nadzieja spocza w zbrojeniach Austrji, a ta
sama Auslrja utrzymywaa ze Stanisawem Augustem wcale zayy
stosunek? Taki hy nastrj przewanej czci Generalnoci, kiedy
i
moliwo
36
564
HI8TOUJA POrjTYCZNA
j sam
nagle
zamach
Europ
dziejach Polski
Strav\ iskiego.
Byo
Radomiem
31 padziernika.
sw
Na
krla,
rk
bana.
Zbliaa si
Ju
od
agonja.
duszego
czasu
skoWtUa si na zachd od
acuch wojsk Suworowa,
byo nawet dla Yiomenila
zny przybyli wzywani z
caa
Sanu
akcja
innych
francuskich,
Wawel zaog
ktrzy
lutego
wprowadzili
nagle na
w. K0N<)I'CZVSKI
'/.A.SY
Aiihalt,
NTANIf AWOWSKIR
zwtpi
565
o sprawie konfederackiej
Przedtem jeszcze, 18 kwietnia, okropna wie o jU:otowym rozPoUki midzy trzy mocarstwa uderzya w pier zfromadzonych marszakw
konsyljarzy. Wezwano Paca do Wiednia nie
na adne ukady, a tylko, aby mu podyktowa rozkaz wyjazdu z granic monarchji habsburskiej, kto indzie zechce, do Polski albo do innych kraj(nv. Jeszcze broniy si zaoufi konfederackie w Lanckoronie (do 8 czerv\ca), Tycu (do pocztkw lipc), Czstoclicwie (do
Rosji.
biorze
18 sierpnia); po lasach
usioway walczy
partyjki desperatw,
wic
17 na 18
Sobieski. Schyek wieku XVII przynis taki wykwit despotyzmu krlewskiego w Kuropie, takie zatarcie poczucia praw naspoeczestwa, tak niewiar w przyrodzone wizada ycia
rodu
/arazeni faUie rozptanie kaprynej dyplomacji,
zbiorowego
odludw staje s' zjawiskiem [)owszedniem.
td krajanie krajw
Wiek Owiecony oglda projektowane lub urzeczywistnione podziay
zimierz
statyczn
j mode
Turcji.
Dawn rwnowag
utrzyma rozpychaj
Rosja Prusy; gosi si zatem regu rwno-
w ukadzie midzynarodowym
trudno
potgi militarne,
wagi dynamicznej: rozbir, skoro ju jest niesusznym, niech przynajmniej nie bdzie nierwnym. Ownem ogniskiem zamaciw rozi
HI8TORJA POLITYCZNA
566
biorowych na Polsk
jest
syna,
mimo
postpw
dalszych
anarchji, szepty
podziale
Rzplitej
umilky: widocznie monarchiczna Europa wzdragaa si popeni rabunek na krajach, nalecych do utrwalajcej i^i dynastji Wettinw.
Skrupu ten znik z chwil obioru Piasta Poniatowskiego. Na widok
dalsi ssiedzi
wybuchajcej w Polsce walki o niepodlego blisi
Rzplit
nie
da si duwiszcy
nad
topr
dochodz do wniosku,
ej utrzyma w powietrzu. Przekonanie to jest tak powszechnem,
kanclerii pobonej Marji Teresy Kaunitz w r. 1768 pierwszy czstuje Fryderyka W. naszemi Prusami pod warunkiem oddania lska
domowi habsbursko lotaryskiemu, Choiseul czyni to samo, aby
i
w jaki
sposb,
i
pogbianie w niej wpyww rosyjskich. Wprowadzenie na tron Stanisawa Augusta, opieka nad dysydentami, gwarancja byy to etapy
na tej drodze. Byli na dworze carskim doradcy, zwaszcza Czernyszewowie z generaem Zacharem na czele, ktrzy najpierw, za Elbiety,
z pomoc Szuwaoww, potem przy Katarzynie razem z Orowami
zamiast niepewnych
starali si polityk urzdow zdyskredytowa
i
cel skromniejszy
rk
pie,
tecznie jednak
wzia
gr:
i)o
triumfach
w imi
tych
de
Do[)iero
w. Konopczyski: czasy
stopadzie 1708
niejakie^:o ir.
r.
stanisawowhkie
iiapuinUiii w Petersburgu
spraw podziau
Lynara
Polski,
odpowiedzia
l^anin
bez popiecliu, czstujc y^o Warnij. Dla tak mizernej zdobyczy niewarto lyo naraa si na krzyki. Wielki irracz zademonstrowa wwna zjazdach z Jzefem II. w Nissie (1769)
czas przed wiatem
w Nowem Miecie (1770) zblienie prusko auslrjackie; przy teje
i
ch
New
By
to
ze strony Jzefa
sunku do
Polski, po
imperatorowej
ju
wyrwao si
zapytanie:
apczywoci w
lutym 1769
aCzemuby wszyscy
r.
sto-
Z ust
nie mieli
bra tak' samo ? ks. Henryk podzikowa. Przeczekano jeszcze dew czerwcu 1771 r. za
sperack prb pacylikacyjn Salderna pnocnemi dworami.
dwoma
midzy
w
Petersburgu
pada klamka
i
Drug
poow
tego
roku
zajo
ustalanie
rozmiaru
przyszych
zaborw
Chodzio jeszcze tylko o to, co powie na rozl)ior .\u^!rja. .^ii
lej biorc, chodzio o wcignicie Marji Teresy we wsplnictwo, bo
gdyby Wiede zachowa czyste rce, cae dzieo mogoby run
przy najbliszej nawanicy europejskiej. R/.d austrjacki, jeli pt)mitakie ligury, jak feldmarszaka Lasceuro, co od pocztku przemawia za aneksj czci Maopolski, zgodny by w tendencji prze-
568
HISTORJA POLITYCZNA
rad
Fry-
deryka
II.
przeciwko Mosk\^ie.
da
da
Wannj
nadnoteckicli.
liczy
kr(')l
Co si
pruski,
tyczy
Gdaska,
ale z
to jeszcze
miasto wpadnie
dokadom powiatw
listopadzie
rozstawione sida.
r.
Na
1771
to nie
pozwalaa jednak ani Rosja, ani mocarstwa morskie Fryderyk musia wycofa si z zagrabioneuro chwilowo (we wrzeniu 1772 r portu.
)
lutego;
mierzecy
Wzjldem
clicieli
taki
(15 stycznia)
wanej
rzeczy
Petersburgu
ostatniej
o jej zastosowanie
cesarzowa-krcMowa,
rwny,
tak
ustalono
wrd ez
narz(;ka
na
ten
traktat,
i
ziiMui.
taki
nie-
Przyznano
>\r.
jej
KON0Pf'/.VSKI
cae wojewdztwo
prawie
rezultacie
5R9-
CZAsy SrANIsf.AWOWSKIE
ruskie
sUrawkami
ze
ziemi
sandomiersUie-^o
podolskiego, lubelskiego,
bezkieco,
chemskiej.
Nie obeszo si przytem bez ohydnej szacherki. .lzef 11 umylnie rozcicrn w traktacie swoje pretensje do niebywaej rzeczki
>)Podhorce (co mogo tylko oznacza Seret), aby potem stwierdzi
i
terenie,
zasza
pomyka
powinna
trraiiica
Zbruczem.
pnocn cz^-^
dwa skrawki mi-
skietro (kraj za
660
mil.
kwadr,
ci, austrjacki
obejmowa
ln09 mil
2,600.000
mieszkacw. Wszystko
wo-
to
ono w
a
wa
dno
dnie
pas Wi-lkopolski
si stawia supy
t.
r.
1770.
ale
dopiero
Austrjacy
omielili
starostwami.
partnert')W
koru
Wypraw
prowadzi
570
IIISTORJA POLITYCZNA
zoy
dnia 1773
r.
nie miao skoczy. Niezrwnany Brenckennowego kordonu tak umiejtnie interpretowa traktat petersburski, a mianovvicie ustp o panowaniu pruskiem
nad Noteci (que cette riviere lui appartienne en entier), e bez
skrupuw przekroczy koryto r/.eki poszed ku jej rdom, a za
Xa tem si jednak
hoff,
przy prowadiceniu
garn
myla
dopiero o
pi
lat
pniej.
wymuszona na sejmie warszawskim (1773). Niebyo zaborcom obj w posiadanie sw zdobycz, trzeba byo
jeszcze zmusi Polakw do uznania bezprawia za akt prawowity.
grb; KauPanin w tym celu obmyli taktyk zoon z pokus
iiitz wola stosowa same groby,
to takie, ktre wzru^zy musiay
Cesja /aborn'
do
najlepszych
[latrjotw:
o reszt swoich
susznych
razie
pretensyj.
oporu
n)ocarstwa
Zobaczymy
zaraz,
upomn si
kanclerz
w. K()NOPC/-Y.SKI
dojd do
si
skutku, to stanie
571
C^ASY M'AMKAWO\VrtKIE
przekupstwa.
Bendfl pruski
r.
pose
Stackelberj,
uczuii
Uewiczky
rosyjski,
wolnoci
pol-
zado
skie,
zarazem
do
wito
da
siedzenie, d.
lutego 1773
8.
r.,
ostatnie
ju
dziejach
dawnego
senatu,
biskupw z zabranych
bez udziau wojewodw, kasztelanw
prowincyj, poszo w myl ultimatum Katarzyny II. Sejm zwoano na
i
19 kwietnia.
nie .wszystkich
dziaaPanina:
Warszaw
wojska
okupacyjne, utworzono wspiMny fundusz gadzinowy; askawie przyjmowano wracajcych z zagranicy takich wroy:w krla
lamilji, jak
Wessel
Massalski. Z Kaugi uwolnia Katarzyna przed sejmem
czterech winiw stanu z czisw repninowskich. Z jednej strony
\vojska obce asystoway sejmikom, z drutriej Adam Krasiski gosi
bojkot wyborw. Sowem, wszystko zoyo si tak, eby w sejm
postrachy, aski
fatalny
wypad
jak najtrorzrj.
Na sejmik
liwski
Adam
miay, ale
f)lanem pacylikatrji,
i
mono
572
HISTORJA Pnr.ITYOZNA
samem otwarciem
rzutkw, clawnycli
kreatur
dziwiem. Postanowiono,
saskich
e w
Kossaka
hukana,
sesje
ju
zasid
tylko
zaj
sifj
raczej
Poniskim do
Rejtana.
otumaniona
senatu.
Tam
deleg;acj
zawizana zostaa
pamitne protestem
Wikszo,
Rozgrywaa si
logow
kwietnia,
znieprawiona, posza za
walka zawrzaa
zajli
1922
sejmie
ywioom udao
nielicznych towarzyszy.
ni
rosyjskich,
marszakiem Poniskim
konfederacja generahia z
dze. Nastj)iy
posiedze, 16 kwietnia,
ile
za-
nowiu
opozycji
stronnicy krla
familji.
wie-
zd
ca
wadz.
obaw prbowa
zagrza stany
za-
oporu
zagrzewa
skutecznie,
bo
trzej
oprawcytuznali
widocznie
(10 maja)
za wskazaiip, oprcz egzekucji wojskowej w mieszkaniach gwnych
oponentw, rzuci caemu sejmowi grob rozszerzenia zaborw
tozniszczenia stolicy. Dopiero teraz mimo nieobecnoci Rejtana
warzyszy, uzyska Poniski kilka gosw wikszoci. 18 maja delegacja penomocna zostaa wyznaczona. Rnia si ona od sejmu
garnie
krl
do.
tylko tern,
Stackelberg nie
dopuci
do
najpatrjotyczniejszych
niej
posw. Jak byo do przewidzenia, traktaty, podyktowane przez ReBenoita, deleuacja pr/.yja bez istotnych
wiczky'ego. Sackelberga
zmian (18 wrzenia), poczem sejm, wznowiony znw steroryzowany
i
grob
cz
jej
prawa delegatw do
pastwa. Nie ulega wtpliwoci,
Stanisaw, doznawszy obojtnoci zagranicy, nie wierzy w skuteczno
myla o tem, jakby si podda z honorem,
walki o cao Rzplitrj
Walka
nowy
22 stycznia.
ustrj
zato wier/.y po
w. K<NOi'(;zvx.sKr:
Ot wanie
dlateuo
Fryderyk
kieLTo
ni
II
jeszcze
prowadzia droga do
gry postanowiy j zatarasowa. Panin
ziniio 1770-1
r.
tcjdy
postanowili utrzynuK-
Polsce
do/naa
dyrektywie. Przeciwnie, z
tej
Wanie
bl
sTANisr-AW.-wsKi
poniewa
(;/,a8Y
za
to,
Wis
r.
zmie-
Polacy odrzucili
owym zawodem
protektorat.
r(jsyjski
dotknity,
i
suy
uznawali,
e wadz
krla w
wpywem
naleaoby zwikszy,
Rzplitej
nie
chciwoci dyplomacja
w Polsce kolegom
sw
akcj
zupenie
podporzdkowaa
austrjacka
pi')nocnym. od ktrych poparcia zale/ao jej obawianie si; skutkiem
tego
liflos
rozumu
nieokiezanej
i!i<-
me zaway
na losach
konstytucji polskiej.
Natomiast
mouy tym
razem
zaway
pragnienia samych
Po-
tow.
Ci ludzie,
Wesj<el.
sub
zgody Rosji
dali
iia
jjcnatorsko-szlacheckiej,
iojiia
przy krlu
da
przy
sza-
574
HISIOU.IA POLITYCZNA
uzurpatorski
si,
do
jak
dogadza
jej
sugom w
Polsce.
czerwcu na tajnych schadzkach u trzech ministrw wtajeniniczeni panowie uzgodnili swoje pogldy; za podstaw obrano
oratora (pniejszego
i
hab
caego
pania
kraju (czego
wanie, wedug
opinji
posa,
mniemanego ))narodu
si rozchodz. Statiisaw August dostrzeg rys, powstajc midzy
Tu
niespodzianie
Rosj
jej
walki
ziej
ju
zgodzie z
wida,
tedy z jednej .sirony poprawki stronnik(')W dworreformy sejmowej, z drugiej wnioski familji (Stanisawa
nieLubomirskiego), zmierzajce do utrzymania dawnego senatu,
ministrach.
skich,
Odpadaj
dajce
575
gosowa-
18 posw, liczc w to
niu 27 i 28 marca 1775 r. Kad z 18 senatorw
osobnecTO marszaka stanu rycerskiego; wszyscy konsyljarze obieralni
departamentw: interesw cudzoziemskich,
przez sejm; wszystkie
i
pi
policji
za ich intryganckie
ckelbercra
Sta-
ostatnich latach.
Inne dziel
naszej
historja
okresie
kultury;
W
i
co
t.
p.
generalne,
,
Szko
Rycersk,
ty-
obywateli.
opat tapodatkw
zwikszone czopowe, podymne, papier stem-
oblicz(nycli
za
kich, jak
plowy
wiatych
na utrzymanie
zmniejszonej do
Rzplitej
zw. emiiteutyczn
reform
starostw,
polegajc na wypua.zczeniu
576
HlSiTOKJA lULITYCZNA
krle wszczyzn
starostw w wieczyst dzieraw za czynszem picioprocentowym od oszacowanej wartoci. Krla za pynce std
z rozbioru straty wynagrodzono list cywiln, wynoszc 7 miljonw zp., nadto czterema starostwami spat dugw prywatnych.
Pod naciskiem Rzymu (nuncjusza Garampiego)
Wiednia doszo
wreszcie do ograniczenia nadmiernych praw rnowiercw, ustao
nych na sejmie repiiinowskim: liczb posw dysydentw w sejmie
zredukowano do trzech najwyej (o ile oczywicie zostan gdziekolwiek wybrani), z senatu usunito ich zupenie, sprawy maeskie
w stadach mieszanycli {)rzeniesiono z judicium mixtum do sdw
zwyczajnych.
ucliway drugorzdne, a tembardziej w drobiazg,
i
tym
lub
liczba niepomierna,
owym
pakowa
stole,
tu nie sposb.
poniewa kady,
delegatem chcia
uszczkn co
jest
tyci
przez stosunki
kto
przy zastawionym
rok po
tra-
gicznej sesji rejtanowskiej atmosfera tragedji opucia zupenie zamek warszawski. Do gorszcych balw, assamblw, hulanek, przybyy kontrakty Irymarki bez koca. Krl zbliy si, to znaczy zniModziejowskich. Poza chwisi do Sukowskich, Poniskich
lami konfliktw wszyscy sobie nawzajem wiadczyli uczynnoci. Tak
w zamian za krlewsk list cywiln nowokreowany ksi l^oniski wyjedna prcz innych zyskw 400.000 zp. nagrody za prac
marszakowsk; inni chwytali ))za znakomite zasugi^ wakanse, majtki, dzierawy, emiitenzy
zwykle pod obsonk wprzypieszenia
sprawiedlivvoci. zatamowanej przez rozruchy krajowe. Modziejowski
Massalski grasowali ohydnie w komisji rozdawniczej, biorc lub
rozdajc za bezcen w doywotni dzieraw dobra pojezuickie. Na
tem tle nieczystem zajaniay wyjtkow biaoci rzadkie postacie
i
mw,
We
sejm
reasumowany, zamkn swe podwoje
nym (id tego. jaki panowa by przed
wt(jrek
-jiiii;ra('ja
11
kwietnia
Poniskiego,
nastroju
dwoma
siedmiokrotnie
bardzo
odmien-
laty.
koiiTedenM^ka.
Pjlski
iiulaszczej,
my
na potem poznanie
tej
Polski pracujcej,
co
miaa wyzyska
w. Konopczyski: czasy
nowy
Jad pod
chd
rzdem Rady
Polski cierpicej
wi:'og'owie
poeo^na
577
ostatnie
bojujcej.
tajgach tobolskich,
Nerczyska marniay
r.
stepach
orenburskich,
kopalniach
resztki
imperatorowej
od czerwca
zania
Nieustajcej
Wschd, aby
daleki
hianihawowskik
1768.
cz
cz
bd
przeciwstawienia
niewa
jednak
trzem
krl nie
da
niezomny Pac.
duchu nieprzejednanym, jak tego
Nastpiy potem nowe protesty: przeciw sejmowi d. 10 kwietnia 1778
przeciw wszystkim tego uchwaom z Lindawy (29 liz Augsburga
zapada
wci
sownych
protestach. Ich
Konstantynopola. Wielhorski
pilnowaa Wersalu
dyplomacja
(leneralnoci, rni ajenci
8zef('w
dla
osobiste
wystara si o zasiki
podniecali Turcj do dalszej wojny. Z pocztkiem r. 1774 Puaski
i
zakada
szej
walki
kiedy
I'orta,
pobita
(CocykluiMtlya poUka.
lom V
et.
U.
'
57!^
IlISrORjA Pi>|.HY(JZNA
wadz
czej,
em
Considerations
sur
le
konfedera
swoim dawnym konsekwentnym doktrynom schlebia
wolnemu niepozwalam
cjom
pospolitemu ruszeniu, dziedziczny za monarchizm potpia jak najwiksze niebezpieczestwo.
1'rzeci doradca. La Riviere, cho w gbi duszy ulegy monari
chista,
rozprawie
p.
L'interet
t.
commun
des Polonais
(1772)
uczy Massalskiego, jak godzi rzdy wikszoci z instrukcj nakazcz, jak w szkoach powszechnych wpaja modziey idee przewo
dnie wolnoci, w-asnoci bezpieczestwa, celem wyksztacenia wiatych funkcjonarjuszy publicznych
t.
d. Wszyscy autorowie w jeden
gos ujmowali si za ucinionym ludem,
i
obcych ministrw
z wasnych
rozmyla
ulepi dzieo 0 przywrceniu dawnego rzdu wedug pierwiastkowych Rzplitej ustaw (druk. w r. 1775). Nie wywaro ono nigdy
Wielhorski z nauk
wikszego
wpywu
autor, piszc,
nie
miaoby
znaczenia,
gdyby
nie
pogldy porednio
niemiae, jakich
odzwiercitr-dla.
Pogldy
naleao si spodziewa po
to
naoir
okoliczno,
przez to ich
poowiczne,
ludziach, co
najlepsze
lata
strawili
urzdy
tiap obieralne, nap mianowane (system prezentacji 4 kandydatw); velo nieco ograniczono, lornia rzdu zapoyczona z Mablyego. O relormach spoecznych ani mowy. Troch wicej trzewo',
mniej zacietrzewienia, a moe odgadby Wielhorski,
bliniaczo
w. kosopczv>}8Ki: czAsy
wuskich, stan si
czasem podstaw
sianisawowskir
579
Zakrawa
ideoloirji largowickiej.
to,
pokolenie, ktre
dziernika li 79
r.),
Stras-
Wskazwki
bibliograficzne.
rda.
Akty
rzdne; H. Sc h mit
Lww
towskiego
f.
III
raczej druf<o-
pierw,
lat S.
A.,
warto tiiaj zaczniki do Panowania Stan. Aug. Poniatego, Lww 18804. Relacje rezyd. toruskiego S. L. Gereta 1765Zschr.
po niemiecku L. Pro we w Neue Preuss. l'rovinzialblfttler
Gesch. u Landeskunde, Berlin 1868 70, polski przekad X. Uskego
wiksza
1857;
72 wydal
nieliczne
I,
preuss.
m^nil,
Lettres particulires
Pierwszy rozbir:
des traits, conventions et
(wycig
ai^les
urzdowych
z ra|)c>itw
DW n ge l>e rg
Czartoryski
(A.
diplomatiques conctrnant
la
sk
Pary
1808.
HecuiMl
Noailles>,
Pologne 1762-1862,
iego: Les partages
pisie
do diuKu.
Ubcyeh
tomy
tomy
12,
n
publikacyj lugi szereg: Pulil. CM>rresp. l'Viedrieh d. 'i'i
(1768 77); Sborink hnper. Kuss. Isior. (>bsae/..sl\\.i.
<
XXXVII
XXIII
19,
22,
Archiu
GDSudarsI.
et
IV,
!,ith.
Krietirich
1867
8.
11
Rzym
u.
37.
4'^,
-48,
Sowiela,
IHr.L
Pi'teisb.
1869
Van Swielcn,
1863.
109, tlS,
h e
ne
r,
1'olens,
125.
\'elera
u.
u.
iimiiumentH
Documenle.
i:;.>.
Wiedt
.loseph
II.
Pol
1873,
Wi.
de
H18TORJA POLITYCZNA
580
Lipsk 1908.
1764-77,
penhaga
c.
J.
H. E. Bernstorff, Ko-
1883.
czyski 1914
blik
r.),
Polen, wyd.
Chr.
Mayer,
Monachjum
1908),
Duinouriez w
2 redakcjach.
Bonnefona w r 1898, Coxe, Bernouilli. Najwaniejsze bezwarunkowe Memoires du roi Stan. Aug. Poniatowski, t. I I91i, t. II.
1922, wyszy w Petersburgu staraniem Akad. Nauk, a sii;gaj do r. 1778. Przygodziennik St. Lubomirskiego 17661772
towany jest do wydania pamitnik
>po(i Baranami* w Krakowie)
(cz w Bibl. Ord. Zamoyskich,
Duo szczogluw kronikarskich w gazetach warszawskich: Gazette de
Varsovie (pijarska, Wiadomo.ci Warszawskie (jezuickie Bohomolcas toruskich
1795
pierwgtna ogoszona
p.
cz
zagranicznych
de la Riviere, L'inter6t
cz
.1.
Krakowie.
Opracowania
prby przedstawienia czBSw stanisawowskich wyszy z pod
piora publicystw raczej, ni badaczw, ktrym chodzio o obron pewnego kierunku politycznego (Kotaj, Wolski, Koniarzewskil. Dzieo Rulhi^re'a Hi.st.
de Tanarchie de Pologne t. 4, Pary 1807, kontynuowane bez talentu przez Ferranda, Hisloire dos Irois dmembrements de la Pol., 3 tomy, Pary 1820. crerze rde archiwalnych. Lelewela
|)ao wicpj z bezporedniej tradycji,
Panowanie krla polskiego St. Augusta Poniatowskiego, Warszawa IHHl (Polska,
dzieje
rzeczy 1. VI), ledwo zaspakajao potrzeby szerokiego ogu, niewiele pogbiajc stan nauki. Poszukiwania Juljana Bartoszewicza (Znakomici
wie polscy XVIII w., Warsz. 1863 - 7 in.) nagromadziy moc szczegw, ale nie
opanoway caoci. Umiejtne badania nad tym okresom zaczy si u nas dol*iprwsze
mo-
5^1
piero pod
wraeniem nowej
historjografji obcej,
dyplomatycznej.
t.
i,
Kraushar, Losy Miczyskiego. Petersburg 1902; Ostroyski, Sprawa zamachu na Stan. Augusta, Lww 1891. ^uniski E., Ksina Tarakanowa.
Lww
1907.
Koliszczy zn a
Lww
U.
Fr.
Gawroski,
Hislorja
ruchw
hajdamackich,
1899.
Polska w systemie
pnocnym:
Konopczyski,
Polska a Stwecja
Rossii s Turcieju
polskimi konfederatami, 5
t.
\'I,
Hamburg
Petersb. 1870,
t.,
1853.
Grossen u. Friedr. Wilhelius II, Lipsk 1876. Kuser, Knig Fr. derGros.se,
w 4 tomach, 1912. Vol z, Fr. d, Grosse u. d. erste Teilung Polens. Forsch.
z. brandenb. u. preuss. Geschiohle XXIII. A rne h, Gesch. Maria Theresias. t- VIII,
Wied 1877. Beer, Die erste Theilung PoIcmis, Wiede 1873, 2 tomy. Sorel,
La question dOrient au .XVIII sit-cle, Pary 1878. Broglie, Le secret du roi.
St.,
III
wyd. Pary 1879. Ue bersber ger, Russlands Unentpolilik im XVIil
drichs
d.
noww wyd.
Uzupenienie.
Na
iislp
l>'}
stf.
po
icfcrszii
22 od (jnj nah
ic.sdtuu
nastpujcy
(1591)
Sainozwaiiiee.
usun
tego
waa
Lwa
propozycjami unji z
Sapiehy do Moskwy w
Moskw
tylko rozejm na 20
lal),
dunowowi zaczy si
Romanoww
innych
wysuny
r.
1600
1.
(jak
np.
f^rzeciw uzurpatorov\
mnoy
Moskwie
pretendentw
czasie
kiedyto zawarto
do
poselstwa
rezultacie
Gopodsycane przez
Spiskujce rody
tronu
spiski,
tronu.
carskiego
Godunowowi posta, ktra zacztja pozowa na Dynutra. Ten wsamozwaniec*' by czercem moskiewskim
zbieg na Ukrain szukajc oparcia wrd kozakw a nastpnie wrd
bojarskie
przeciw
jakie
r.,
DK
A2H62
CZ.2
PLEASE
CAROS OR
DO NOT REMOVE
SlIPS
UNIYERSITY
FROM
THIS
OF TORONTO
LIBRARY