You are on page 1of 596

Piircluiscd jor

innAin

iiNi\insriv

jram

KAim.HtN

tlw

oj

Ol-

f/it'

lORONio

//((

\l\l)lll

m\llKSl

Digitized by the Internet Archive


in

2010 with funding from


University of Toronto

http://www.archive.org/details/historyapolitycz02zakr

HISTORJA POLITYCZNA POLSKI

CZ
OD

R.

1506

II.

DO

OPRACOWALI:

OSKAR HALECKI,

R.

1775.

WACAW SOBIhSKI, JZEF OUSTAW


WADYSAW KONOPCZYSKI.

KRAJEWSKI.

NAKADEM POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJTNOCI


SKAD GWNY W KSIGARNIACH GEBETHNERA I WOLFFA
WARSZAWA- KRAKW- LUBLIN-D-POZNA -WILNO ZAKOPANE

i)/6
/Iz

Ha

FEB

W KKAK.AMK

..,,

5 1S7

- CZriONKAM. I.HIIKAKM UN.WKKSYTKTU JAGII-LLONSKiKOO


FILIPOWSKIEGO.
l-OI) ZAU7.0KM JZKKA

Spis rzeczy
Tom

Cze

V.

1.

Str

Halecki Oskar: Dwaj ostatni Jagiellonowie (15061572)


T Polityka zewntrzna,
Zygmunt I Stary 1506 1548), sir.
- 2) Sprawa pruska, str. li.
str. 4.-1) Walki z Moskw, str. 7.
.sprawa wgiorska, str 22. i. (jbrona
3) Stosunek do Habsburgw
kre.sw, str. 31.
//. Stosunki wewntrzne, str. 37. - 1)
Ko-

]-

ronie, str. H8.

2)

Zygmunt August
1)

3)

Na

Litwie,

48.

str.

(1548 -1S72),

str. 62.

3)
/.

Sprawa unji. str. 55


Polityka zewntrzna

Stosunek do Habsburgw, sti'. 68. 2) Walki kresowe,


Antagonizm do Moskwy, str. 78. 4) Kwestja batycka,

73.

str. 85.

str.

Stosunki wewntrzne, str. 'nS. li W Koronie, str. 94.


Na Litwie, str. 104. 3) Unja jej nastpstwa, sr. 110.
Wskazwki bibljografiezne, str. 119.
Sobieski Wacaw: Henryk Walezy, Stefan Bator>
Zygmunt
//.

2)

III

(1572-1632)

124

Dwa

pierwsze bezkrlewia, sti. 124.


Stefan Batory, str. 142. - Sprawa pruska, str. 142. Krl Stefan
a Kzym, str.. 145. - Trybuna, str. 147.
Wojna o Inflanty, sir.
147. Reforma Kozaczyzny. sir. 151. - Sprawa Zborowskich, str.

152.
str.

Plany Batorego,

str

154.

Ihv<>r

Batorego

Zamojski,

105

156.
Agitacje przed elekcja., str. 156. Dwie
Byczyna, str. 161. - Dwr Zygmunta III. str. 162.
Walka z Zamojskim, str. 163. - I nja brzeska, str. 166. - Bunty kozackie, str. 169.
Zatarg o Wooszczyzn, str. 172. Zygmunt III
a walka o Batyk, sir. 174.
Przed rokoszem, str. 175.
W Ojna domowa, str. 181.
Polacy w subie Samozwaca drugiego, str. 186. -Klska wooska, str. 197.
Wojna polsko-moskiewska, str. 186.
Przymierze poisko-austrjaikie. sir. 198. Konfederacje wojskowe,
str. 199.
Kozacy, str. 201.
Samowolne wypiawy wooskie, sir.
203.
Spory polsko-moskiewskie wyprawa krlewicza Wadysawa,
str. 203. Prawo.dawie a Kozacy, sir. 213.
Kwestja >l;iska w czasie
powstania i-zeskiego, sir. 215.
Udsiecz Wiednia, sir. 217. - Cecora,
str. 221.
Bitwa pod Chocimem, str. 226. Gustaw Adt)lf. wojna
o Prusy, str. 228. Na wschodnich kresach, str. 242. Sch\fek panowania, ^ti' 246

Zygmunt

III,

elekcje, str. 158.

sli.

Krajewski Jzef Gustaw: Wadysaw IV


Pizeii wstpieniein na tron, 24<5.
Koawokacja.
sir.

2M

W oj!i;i

MosUwjj,

sir.

'^hii.

lii

246
sli.

2t"><>.

o/ha wujns lun-i

El^kcpi.
kii'|. sir.

8P18 RZEOZT

yj

Str.

Plan odzyskania Szwecji, str. 261. Sejm 1635 r. przygotowojny. str. 265. Rozejm sztumdorski. str 268. Midzy
do
wania

Krancj^ a Habsburgami, str. 271. Niedoszy projekt orderu, str. 274-.

sejm
Spr
o
ca
str.
276.
uspokojfnie,
ich
Bunty kozackio

259.

z 1638

r.,

279.

sir.

winiem

Jan Kazimierz

Francji,

str.

283.

"

287. - Sojusz z Fran-

|'rba pogodzenia rnowiercw z katolikami, str.


cj, str. 292. Plan wojny tureckiej, str. 294. Stosunek Wadysawa
do Kozakw wybuch buntu Chmielnickiego, str. 300. Zakoczenie,
i

str.

Wskazwki

303.

bibljograficzne,

306.

str.

Konopczyski Wadysaw:
308

Jan Kazimierz (1648-1668)

Wskazwki

bibljograficzne,

1648-1655,

dwr wobec

sir.
str.

Ukres walki

i.

ze Wsctio31.H. Krl

Bezkrlewie elekcja, str.


Uznaki rozkadu, str. H22. Wojna z Rosj,
326. II. Udzia Polski w wojnie pnocnej 16551660,
niedola iiako327. W'ojna z Szwecj, str. 327. Dola

dem
I

.-U.

sl,'.

str.

313.

kraju.

czego,

pruskiego,

Ulrala lenna

336

sir.

338.

str.

Pokj oliwski, str. 343. 111.


rezy gn acj a na zewntrz, str. 346.

wn,'lrz n

e,

Ugoda cha-

Zamieszki we-

(Iziacka, str. 339

Projekt reformy

sejmowania, str. 346. Sprawa elekcji za ycia krla, str. 348.


Konfederacje wojskowe, str. 351. Wojna z Mosliw, sir. 353.
Sprawa Lubomirskiego, str. 365. - Zamt na Ukrainie, str. 359.
Uozcjm aiidruszowski, str. 360. Podhajce, str. 361. Abdykacja,

str.

:-f;2.

Dwaj krlowie rodacy (1668 16%)


Wskazwki bibljograficzne, str. 364.
szlacheckiego za krla Michaa,
I

elekcja,

str.

367.

nicze, sir. 370.

lbska

364

Przewaga gminu
Konwokacja
str. 367.
str. 3ti9. Wanie stronI.

Polityka zewntrzna,

Kamieniec

szczebrzeszyiiska,

Buczacz,

375.

str.

str.

374.

Chocim,

Konfederacja go-

str. 376.

U. Pier-

wotna polityka .lana III Sobieskiego, str. 377. Bezkrl\vie, sir. 377. Jan III, str. 378.
Widoki nadbatyckie zakarpackie, sir. 379. - Wojna z Turcj, str. 380. Sejmy 16761679, str.
382. - ///. Lata przej.ciowe 1679-1683, str. 386. Zwrot w poi

lityce Sobieskiego, str. 386.

Starania

Lig

chrzeiici

franciiskie, str. 3^1.

- Kozaczyzna. Unja

pisk,

sir.

390.

- AIjans austrjacki,

str,

dyzunja,

Intrygi
392.

str.

389.

brandenbursko-

W jarzmie

/V^.

Ligi witej, str. 396.


(jcnoza, cel
charakter Ligi, str. 396.
Widoki wooflkit-\*gierskie sir. 397. Wojna w r. 1684 1685, str
398.
Pokj (irzymntowskicgo, str. 399. Wyprawa modawska
1686 r. sir. 400. Zmu-rzch sawy Sobieskiego, str. 401. V. Pod
tchnienie III Hunerci, str. 406.
Krl na rozdrou, str. 406.
Rokowani.* z Au.Hlrj. Sejm z r. 1690, str 407. - Wyprawa modawska
1691 r.. sir 408.
Dyplomacja krlowej, str. 409. - Opozycja Sapiehw. Hir. 410. - Zatargi litewskie, sir. 412.
mier Sobieskiego.
i

"Ir

H3.

AiiRUst

(1697

II

Ul
>

\.,

1733)

415

l>ibl|ogr.ilic7.iii',

pniuii inoMaw.ska

ilOmowa nu Litwie,

Hir.

426.

sir
i

415.

KoiiwokatT)a

pokoj karlowiccki,

str.

elekcja, str

424.

- Wielka wojna pnocna,

str.

Wojna
426.

8 PI 8

RZROKT

VII

Str.

Kryzys poudniowo-wschodni, str. 434. Konfederacja tarnogrodzka,


sejm niemy, str. 440. Zwrot przestr. 436. Traktat warszawski
Traktat wiedeski, sir. 444 Hegemonja Hosji,
ciw Hosji, sir 441.
Stosunki wyznasir. 446. Upadek ducha publicznego, str. 447
niowe, str. 449. Maurycy Saski w Kurlandji, str. 453. Widoki
nastpstwa tronu, str. 455. Familja Czartoryskich, str. 456. OpoGrand dessein Augusta II, str. 460.
zycja ^Potockich, str. 458.
Jego koniec, str. 461.
i

August III
Wskazwki

464
bibljograficzne,

464.

sir.

Elekcja

koronacja,

str.

str. 470. Konfederacja dzijego


Uspokojenie kraju, sir. 474. Krl
faworyci, str. 476. Zwiastuny odrodzenia, str. 477. Sprawa rePolska wobec wojny wschoformy skarbw o- wojskowej, str. 479.
dniej, str. 482. Wobec wojen lskich, str. 484. Czartoryscy przy
Sejm grodzieski 1744 r., str. 489.
Wahania
wadzy, str. 488.
17461746, str. 492. Dalsza walka o napraw Hzeczypospolitej, str.
Przesilenie wewntrzne, str. 496. Zabiegi sukcesyjne Wetti494.
Sejm grodzieski 1752 r.. str. 500.
Sprawa ostrognw. str. 498.
Dwie interwencje, sir 502. Czasy wojny siedmioletniej,
ska, sfr. 500.
Gtr. 503. Upadek wpyww francuskich, str. 506. Sprawa kurlandzka,
Klska monetarna, str. 512. - Restr. 507. -- Mniszech, str. 508.
dukcje. Wzrost opozycji, str. 513. Zamach konfederacyjny Czarto
w n et rz n e d f a s la boci Rzecz y poryskich, str. 514.
s'politej, str. 517. Istota zagadnienia, str. 518. - Ustiuj spoeczny,

467.

Oblenie

kowska,

upadek Gdaska,

472.

str.

We

pastwowy, str. 520. Polityka zewntrzna szlachty,


wewntrzna szlachty, .str. 524. Siy moralne urnysowe dawnej Rzeczypospolitej, str. 525. Ku odrodzeniu. Dzieo Kostr.

519.

Ustrj

str.

523.

Polityka

narskiego,

str.

'

527.

Stanisaw August do pierwszego rozbioru


Mocarstwa wobec

elekcji, str. 530.

(1763

Konwokacja,

1775)

str.

533.

531

Elekcja,

Charakterystyka krla, str. 636. Pocztki reform, str. 538.


Sprawa dysydencka, str. 640. Sejm Czaplica, str. 541. Konfederacje: slucka, toruska
radomska, sir. 543. Sejm 1767/8, str. 644. Konfederacja barska, str. 548. Geneza rozbiorw, str. 565. Konstr. 535.

wencja petersburska, str. 568. - C>kupacja rozczarowanie, str. 669.


Cesja zaborw na sejmie 1773 r., str. 570. Walka o nowy ustrj
pastwa, str. 572. Inne dziea koniec delegacji, str. 576. Emii

gracja konfederacka,

Uzupenienie

str.

576.

Wskazw ki

bibljograficzne,

str.

579.

582

Dwaj ostatni Jagiellonowie,


Napisaf

Oskar Halecki

Zygmunt

Stary (15061548).

Zbliajc podzia historyi polskiej do utartego podziau dziejw


powszechnych, przywyklimy z r. 1506 koczy redniowieczn, a zaczyna nowoytn epok naszej przeszoci. Podzia to jednak raczej
konwencyonalny. Jeli spornem jest dotd, czy okoo tego roku rozpoczyna si nowy okres w historyi ustroju Polski, to w zakresie
dziejw politycznych wtpliwoci ulega nie moe nieprzerwana ci-

go

jednolito caej epoki Jagielloskiej.

za mimo

to silnie

si wyodrbniaj czasy Zygmuntowskie, uchodzc susznie za zoty


wiek Polski, tego przyczyn jest podniesienie si poziomu kulturalnego

intelektualnego

ten pozostaje

w zwizku

we
z

wszystkich dziedzinach ycia. Rozkwit

wystpieniem, zaraz

XVI wieku, szeregu niezwykle wybitnych

leniu

pierwszem pokodziaajcych

postaci,

w dyplomacyi wojskowoci, jak w wewntrznem yciu narodowem. Wszystkie za znajdoway naturalny orodek w niepospolitej osobie wadcy, ktry po czci ju przed wstpieniem na tron,
zwaszcza na swym dworze gogowskim, dobra, pozyska wyksztaci przyszych wsppracownikw.
Sam te Zygmunt Stary, obejmujc pastwo polsko litewskie po dwch starszych braciach w 40ym roku ycia, mia ju za
polityczn tak gruntown, jak mao ktry
sob szko yciow
tak

nowy monarcha. Zawdzicza


dworze budziskim, a

wa

jako

'

prof. L.

ksi

j duszemu

gogowski

opawski

wskazwek
Za wiele cennych uwag
Finklowi
W. Zakrzewskiemu.

Encfklopedya polska.

pobytowi

zwaszcza wzorowym rzdom,

namiestnik

na

wietnym

ktro sprawo-

obu

lskw

dzi.kuje autor najserdeciniej pp.

Tom

V,

cz.

U.

HISTORYA POLITYCZNA

Luycw

Wadysawa. Wyrobi

ramienia brata

wnowaony

charakter,

wytkn

sobie wtedy zrprogram na przyszo. Im lepiej po-

program, dawniej tak chwiejnie oceniany,


znajemy ten charakter
wniknicie w tryb jego wmodych lat, przez wj^wietlenie
okolicznoci jego wstpienia na tron, przez wydobycie wytycznych
jego polityki i znamion indywidualnoci z niewyczerpanej skarbnicy
Tomicyanw, tem wyraniejsze znajduje potwierdzenie przychylny
sd wspczesnych mu dziejopisw.
ujmujc powierzchowze szlachetnoci serca, zyska te szybko cze
sympaty
u ogu narodu, a co w^icej oglne powaanie za granic. Do polityki zewntrznej wnosi, po niepowodzeniach
wahaniach dwch
poprzednikw, t swoj niezmiern powag majestatuw, idea dostojestwa
obowizku, rozsdek
energi, nadwtlon dopiero
w drugiej poowie rzdw, zasady prawoci ducha chrzecijaskiego, ktrym dzi jeszcze hod oddaje nawet obca historyografia.
Mionik pokoju w stosunkach ociennych, w yciu wewntrznem
od pocztku do agodzenia przeciwiestw; rozstrj
rozbicie
i

przez

czc

no

dy

partyjne, jakie

mu

prb kompromisu w ostatnim


na Litwie, stara si dostroi do swego

Aleksander,

roku, zostawi

zmysu adu

harmonii,

Koronie

mimo

wyleczy gospodarnoci sprawiedliwoci.


tem jednak od razu spotka si z nadzwyczajnemi trudnociami. Wiemy dzi, cho stara si to ukry przed potomnoci Jan
i

aski, ktry w roli cenzora kroniki Miechowity da pocztek rozwinastpnie legendzie historycznej,
elekcya Zygmunta I nie
przysza do skutku tak gadko
normalnie, jak dawniej sdzono.
Polsce stronnictwo najpotniejszych monowadcw maopolskich, dne bogatego pana
nie uznajce jego praw dziedzicz-

janej

byo mu niechtne. To te mimo braku wyranej kontrkandydatury, mimo silnego poparcia przez Wadysawa czesko-wgierskiego
pozyskania Wielkopolan, Zygmunt, chcc zapewni sobie
zgodny wybr w Koronie, musia zastosowa rodek, przygotowany
nych,

ju

za ycia Aleksandra, a odpowiadajcy jego wasnemu poczuciu


dynastycznemu: osobn elekcy na w. ksicia litewskiego,
poprzedzajc elekcy w Polsce. Daremnie Polacy, nawet jego zwolennicy, prosili krlewicza
posw o zaLitwinw przez pisma
chowanie unii / 1501 r., ustanawiajcej elekcy wspln. Zygmunt,
i

wybrawszy si
przokazji

w drog

mu

sw

Byo

celem obalenia
zerwaniem.

dynastyi

tecznoni jej

do Wilna jeszcze za ycia brata, ktry

ojcowizn, zosta tam 20/X, w myl


wyniesiony
hospodarskiej z 13/1X, wybrany

le.^itamencie

postanowienia rady
na stolec wielkoksicy.

gw

to

ukoronowaniem
unii

kilkuletnich zabie-

piotrkowsko-mielnickiej

osta-

o,

HALECKi: nWAJ OSTATNI

A(JIKLI.ON()WlE

przyg-otowaniu przeprowadzeniu osobnej elekcyi litewskiej,


timaczonej wobec Polakw niebezpieczestwami zewntrznenii wei

wntrznemi, "rrocemi Litwie, cdyby zwlekaa z wyborem noweyro


wadcy, dopomg- .lagiollonom zwaszcza knia Micha Gliski.
Jego za przeciwnicy, z Janem Zabrzeziskim na czele, ktret^o mona uwaa za rwnegfo rzecznika unii po stronie litewskiej, skorzystali z tajemnicy, jaka musiaa zasania jego rol w tej sprawie,
aby go oskary,
sam przy tej sposobnoci pragn zagarn wadz wielkoksic. Powsta std dla Zygmunta, znajcego istotny
stan rzeczy, lecz nie mogcego go wyjawi, konflikt tragiczny, ktry
go zmusza, mimo sprawiedliwoci
dobrej woli, do pokrzywdzenia
dawnego ulubieca Aleksandra przez cige odkadanie sdu. jakiego
si domaga,
pozbawienie go dotychczasowego przemonetro stanowiska.
ten sposb sprawa jego elekcyi wileskiej staa si
punktem wyjcia dla gronej zawieruchy w w. ksistwie, uniemoliwiajcej na dugo umierzenie jego stosunkw wewntrznych, a zagraajcej dotkliwie jego bezpieczestwu na zewntrz.
Cel bezporedni tej elekcyi zosta jednak dopity. Niemniej od
wgierskiego poselstwa Karlachkyego od napadu Bohdana modawskiego, o ktrego spowodowanie podejrzywano w Polsce dom Jagielloski, wywara ona na opozycy koronn tak skuteczn presy,
na sejmie elekcyjnym w Piotrkowie, mimo ywej dy-

midzy zwolennikami

skusyi

a przeciwnikami

poprzedniego krla,

jednomylny wybr Zygmunta nie ulega ju wtpliwoci. Wszak


wiedziano, e w. ksistwo litewskie, ktrego ju by panem, wsnaby
si byo oderwao od Polski, gdyby by inszy wzity na krlestwo
polskie. Uratowano tylko zasad elekcyi ))Wolnei przez zastrzeenie, e nie z powinnoci dziedzicznej zgodzono si na nastpstwo
krlewicza, a zasad elekcyi wsplnej z Litwinami przez prost
fikcy dnia 8/XII wybrano go bowiem nie tylko krlem Polski, ale
te w. ksiciem Litwy, ignorujc to, co si stao w Wilnie. Z posami litewskimi, ktrzy umylnie przybyli dopiero nastpnego dnia,
:

doszo te szybko do porozumienia, gdy, usprawiedliwiajc osobn


elokcy, zapewnili,
mimo to pragn zachowania unii. Wsplne
narady polsko-litewskie w Mielniku, gdzie przedstawiciele Korony

spotkali

si

elektem,

za

zagaiy

polityk

zewntrzn nowego

pano-

przystpi na sejnapraw stosunkw wewntrznych.


Rwnoczenie ugruntowa sobie take w Koronie, tak samo jak
przed wyjazdem na Litwie, prawn podstaw swej wadzy przez
wania. Zaraz

po koronacyi
mie krakowskim do pracy nad

(24/1

1507

r.l

krl

oglno zatwierdzenie przywilejw.


1*

mSTOllYA l-OLITYCZNA

Polityka zewiKjtrziia.

1.

Cztery wielkie zagadnienia polityczne przekazali Zygmuntowi


niebezpieczestwo moskiewskie, likwidacy sprajego poprzednicy
wy krzyackiej, rywalizacy z Habsburgami o Czechy
Wgry,
:

obron przed najazdami

wreszcie

tatarskimi

modawskimi. Jego

zewntrzna, pojta jako cao, pozostaje w cisym zwizku


oglnem pooeniem politycznem na zachodzie
wschodzie Eu-

polityka
z

ropy

zgodnie

te

jego

zmianami, przechodzi

midzy

r.

1506

w przeomowych chwilach najsplataj si


wpywaj na siebie

a 1548 przez kilka okresw, gdzie

na

rniejsze

pozr

problemy

jaknajznamienniej. Z drugiej strony jednak


z

osobna,

wykazuje

gmunta

kade

tych

zagadnie

odrbn stron politycznego ycia pastwa,


swoj wasn lini rozwoju poprzez dugie panowanie Zytylko w tej nieprzerwanej cigoci moe by naleycie
obejmujc

ocenionem.

ich

Oglnoeuropejski charakter wczesnych zada polityki polskiej


niespodziewany nieraz zwizek wzajemny wynikay gwnie

polityka jagielloska miaa od druKazimierza cech wybitnie dynastyczn. Std


wybiegaa daleko poza ster bezporednich interesw tak Polski jak
Litwy,
wcignita do rywalizacyi gwnych potg europejskich,
wywoywaa ju od koca XV wieku prby porozumienia midzy
przeciwnikami Korony
w. ksistwa, ktrych
tylko wsplny
antagonizm do Jagiellonw. Po drugie za na polityce Zygmunta 1
wobec bezporednich ssiadw odbijay si stale stosunki, czce
krla pastwo
oczywicie w zgoa odmienny sposb
z papiestwem z Turcy. Pozyskanie Rzymu miao stale decydujce znaczenie dla wszystkich spraw zachodnich
we wschodnich za wzgld
na
Kocioa starano si pogodzi ze wzgldem na sutana, ktrego coraz groniejsza potga staa za niespokojnymi ssiadami krymskimi
wooskimi.
Podwjne te wzgldy byy te miarodajne dla polityki Jagiellonw wgierskich. Przyczyniao si to do tem cilejszej cznoci midzy Zygmuntem a Wadysawem
jego synem. Zwizek
historyi wszystkich pastw, gdzie wadali Jagiellonowie, uwidoczniaj
zwa.szcza te donioso momenty, w ktrych nowa faza, w jak wchodzi jedno z zagadnie ich polityki, odbija si na wszystkich innych.
Najwyraniej tn si zaznaczyo w r. 1515, podczas kongresu wiedeskiego,
w latach 1525/6, w czasie sekularyzacyi Prus krzyackich

dwch powodw. Po pierwsze

giej

poowy rzdw
i,

czy

gow
i

umierzenia rozrucluSw w Prusiech krlewskich, wcielenia Mazowsza


bitwy pod Mohacsem.
i

o,

HALKCKi: r)WAj OSIATNI JAGIELLONOWI K

Aby naleycie zrozumie powtarzajce si zwizki midzy rozmaitymi problemami polityki polskiej za Zygmunta Starego, trzeba
ich osobne omwienie poprzedzi przegldem oglnego pooenia Polski na tle antagonizmw
prdw politycznych europejskiej rzeszy pastw u progu Zygmuntowskiej doby.
Gdy umar krl Aleksander, na porzdku dziennym stay na
Litwie sprawa moskiewska, w Koronie sprawa pruska. Zwizek ich
zaznacza si wwczas jedynie w tern,
wsplne z Litw niebezpieczestwo moskiewskie powstrzymywao Inllanty od solidaryzowania si z wrog Polsce polityk w. mistrzw. Niebawem jednak zasi stale odbija na obu tych sprawach,
je nieraz cile,
zmienny stosunek Jagiellonw do domu austryackiego. Zaagodzenie
kwestyi czesko-wgierskiej, jakie wanie w r. 1506 przynis pokj
wiedeski midzy Wadysawem a Maksymilianem
byo tylko
chwilowem.
wielkiej rywalizacyi, ktra wwczas z krtkiemi tylko
przerwami dzielia ca Europ na obz Habsburgw
ich
przeciwnikw, Jagiellonowie nigdy nie stanli stanowczo po jednej z wrogich stron. Tmaczy to do pewnego stopnia ta okoliczno,
teren, gdzie wanie na przeomie XV
XVI wieku odgrywaa si owa rywalizacya, mianowicie Wochy, by zwaszcza dla
Pplski obcym
odlegym. Tam tylko ze stolic apostolsk czyy j
wiekowe tradycye ycia religijnego
zaleno w stosunkach koi

wic

cz

I,

cielnych. Dlatego

bd

to

te

stanowisko

przeciw Habsburgom,

Rzymu w

bd

zawizywanych

ligach,

przeciw ich

gwnym

wro-

Wenecyi, czsto byo miarodajnem


dla polityki Jazbliali
gielloskiej. I'apie
cesarz
si zwykle pod hasem koalicyi
antitureckiej. Std
w tych nawet chwilach, gdy dom austryacki
szczerze
do medyacyi pokojowej na wschodzie, przystpienie
Jagiellonw, zwaszcza Zygmunta, do wspdziaania z nim byo jeszcze
zawisem od stosunku do Turcyi. Z ni za Polska unikaa starcia,
w susznem przewiadczeniu,
wpierw musi si zabezpieczy od
bliszych wrogw.
w.
moskiewski, staCi wrogowie, w. mistrz krzyacki
wali si dla cesarza naturalnymi sojusznikami, ilekro Jagiellonowie
przeszkadzali planom austryackim co do sukcesyi czesko-wgierskiej.
Sprawa pruska nadawaa si do tego tem lepiej,
pokj toruski

gom, Francyi

dy

ksi

kury, tak, e cenie by uznanym przez Rzesz niemieck


uywajc tej kwestyi dla swych celw dynastycznych, okazywa

dotd
sarz,

mia sposobno do krzyozarazem dbao o interesy Niemiec


wania wpyww polskich w Rzymie. Z Moskw nie czyy Habsburgw adne wsplne interesy. Ale kade odnowienie stosunkw
austryacko-moskiewskich osabiao stanowisko Jagiellonw na zachoi

HISrOKYA P<)L1TVCZNA

dzie,

Zakon
akcyi
i

zagraajc im od wschodu nowym atakiem na Lilw. Nadto


Moskwa, rwnoczenie wcig^ane przez Maksymiliana do
przeciw Polsce, pozostay przez to we wzajemnym zwizku
i

ju

wtedy, gdy cesarz

od

akcyi odstpi.

tej

Ciocia w drugiej poowie panowania Zygmunta Starego nierwnoczenie


spra\Aa pruska
sprawa wgierska inn zupemal
nie przybray form, pozosta mimo to zwizek pierwszej ze stosuni

terystyczna dla

rozbieno interesw habsburskich jagielloStd trwaa nadal konstelacya politjiczna, charakczasw, gdy Zygmunt obejmowa rzdy. Dlatego te

powtarzaj si

podczas nich

kiem do cesarstwa

skich

drugiej.

prby,

aby czenie si Habsburgw


wschodzie sparaliowa przez

wrogami Polski na pnocnym


zwizki z ich znowu przeciwnikami, zwaszcza z Francy. Ale, tak
samo jak za poprzednikw krlewskich, prby te, gdy po duszych
przerwach do nich powracano, zawsze pozostaway w zawizkach nie
zmieniay gwnej wytycznej polityki polskiej, ktr byo unikanie
zerwania z potnym domem austryackim bez bezwzgldnego jednak solidaryzowania si z nim.
Ostrono tej polityki uzasadniaj nietylko trudnoci wewntrzne,
z

Wgier, ktrych niepewny los tyle jej


posiadaa staych sprzymierzecw. Natomiast
jej wrogowie doskonale umieli wyzyskiwa stae zagroenie jej poudniowo-wschodnich granic. Celowaa w tem zwaszcza Moskwa;
od koca XV wieku cigle si porozumiewaa z hospodarami mosystematycznie sprowadzaa na
litewsk
koronn
dawskimi
bitwy
napady tatarskie, chocia w Krymie od upadku Zotej ordy
pod Keckiem znacznie wzrosy wpywy litewskie. Widmo poczenia si wszystkich przeciwnikw, nie wyjmujc Turcyi, krpowao
ale

to,

przysparza

Polska oprcz

troski, nie

Ru

tej

widnokrgu politycznego wszelkie plany krlewskie,


nastpia reorma stosunkw skarbowo-wojskowych,

strony

a pkiby

nie

napady graniczne musiay tam pozosta chroniczn plag. Korzysta


te z tego Carogrd, ktry obok zawsze upragnionych Polsce rozejmw mia take w Tatarach Wooszy gotowy rodek, aby zapoi

biega ingerencyi Zygmunta na Wgrzech.


Zgodnie
Polski

ma

tem

wszystkiemi trudnociami, polityka zewntrzna

za jego czasw charakter

zmierza do powetowania

wa.

przedewszystkiem

za

gwnie obronny. Conajwyej

poniesionych

strat,

za poprzednich pano-

pragnie zaradzi wzrastajcym

niebez-

Ale wskazany zwizek midzy niemi nie |>ozwala


jednym kierunku
uwolni si ostatecznie od ktregonich
przeciwnie, po szeregu smutnych dowiadcze pro-

|iecze8\^om.

skupi si

kolwiek z
wadzi stopniowo a rwnolegle
;

przeobraeniami wowntrznemi do

o.

coraz
o tern

HAI.KCKi: D"\VAJ

OSTaTM JAOJELLONOWIK

wstrzemiliwszej biernoci w polityce zagranicznej. Z cry


painita trzeba, oceniajc wysiki, podejmowane przez no-

wego wadc.
I.

Walki

Moskw.

Od pocztku najpowaniejszem )yo niebezpieczestwo wscho*


Litwy
dnie.
To tez ju w Mielniku panowie rady Korony
uchwalili
po gruntownym namyle zwrci si najsamprzd
przeciw Moskwie, podejmujc plan ligi z Krymem, Kazaniem, InZygmunt, pragncy tak usilnie
z wszysttlantami Szwecy.
kimi w pokoju, zdecydowa si w tym wypadku rozpocz rzdy
i

oy

wystpienia zaczepnego, dowodzi najlepiej jego koniecznoci.


Od p wieku przeszo Litwa wobec Moskwy cile przestrzegaa defensywy, nie unikajc przez to, od schyku rzdw Kazi-

od

mierza, coraz to dotkliwszych ubytkw terytoryalnych. Nie choposzczegln


dzio bowiem w ich wzajemnym stosunku o t lub
kwesty sporn, ktr mg rozwiza jednorazowy ukad, lecz o spr
ma nalee do Litwy, w myl zasady Olgierzasadniczy, czy
dowej, czy te do Moskwy, wedug programu, ktry pierwszy jasno
postawi, jako wgosudar wsiej Rusi, ojciec wczesnego w. ksicia

ow

Ru

Wasila, inicyator wielkiej

wa

Zygmunt

I,

swego pastwa. Lisi te odwoy-

polityki europejskiej

twa zgadzaa si na kompromis

mia by wedug

norm, do
niej

traktat

nadwyrony przez podboje Iwana


kwentn bezwzgldnie nawet Smolesk
nie

IIJ.

ktrej
z

r.

1449,

tak znacz-

Moskwa bya

konse-

Kijw byy dla niej tylko


pierwszymi etapami, a celem zagarnicie wszystkich ziem ruskich,
Korony. By to jednak cel na tak dalek met,
nietylko Litwy, ale
na
razie
nie zagroona bezporednio, w obronie Litwy
Polska,
zaprzed Iwanem mao braa udziau, pominwszy ochotnikw
cinych. Brak zapobiegawczej decyzyi zaczepnej, w korzystnych nawet chwilach, ze strony Litwy, oraz brak posikw polskich, oto byy
istotne powody dotychczasowych niepowodze.
a nie rzekomy antagonizm narodowo-wyznaniowy w pastwie litewskiem, wwczas
dzi jeszcze z tendencyjn przesad podkrelany.
Pod oboma wzgldami za Zygmunta I nastpia zmiana na lepsze. Wprawdzie plan, aby wswoje odzyska, powzi ju Aleksander w r. 1505, w chwili zmiany panujcego we wroLriem pabyo dobr
stwie, co zawsze dla obu stron uniewaniao rozejmy
sposobnoci do zaczepki. Nie przyszo jednak do adnego konkretnego rezultatu
tylko zawikania kazaskie zapobiegy temu,
Wasil, godny nastpca Iwana, nie skorzysta naodwrt w r. 1506
:

HI8T0RYA POLITYCZNA

8
Z

oprnienia tronu litewskiego, aby zamiast

datur do tego tronu wystpi

broni

beznadziejn kandy-

rku.

Teraz za, gdy Tatarzy sami ofiarowywali przymierze przeciw


niemu, gdy Polacy si zgadzali, aby krl, odoywszy sprawy koronne, osobicie z nieprzyjacielem Litwy wsprawiedliwo czyniJ:,

zdawao si Zygmuntowi,

lepszej sposobnoci do wojny z MoSejm wileski na pocztku 1507 r., postarawszy si o umocnienie poddanych w wiernoci zabezpieczywszy
zamki graniczne, uchwali, z wyranym zamiarem ubieenia wroga,
podatki pogotowie wojenne na Wielkanoc. Poselstwo litewskie staw Moskwie z niedwuznacznem ultimatum, bo z daniem
zwrotu wszystkich zdobyczy Iwanowych. Tak samo wic, jak to si
powtrzy w r. 1534, Litwa sama podejmowaa wojn z wrogiem, ktrej unikano dotd, aby wswojego pod nim dostawa,
ju w tej
pierwszej walce Zygmunta z Moskw pozyskaa (w r. 1508), tak samo

skw

nie

moe by \

no

dwch dalszych, kilkotysiczne posiki polskie. Zgodnie bowiem


z dawnemi przestrogami Kazimierza Jagielloczyka, upomina krla
hetman Konstanty Ostrogski, aby nigdy bez suebnego wojska polskiego Litwie nie da si o Moskw kusi dowiadczony wdz litewski zdoa wanie wwczas (we wrzeniu 1507 r.) z Moskwy,
gdzie przebywa od klski nad Wiedrosz, zbiedz do ojczyzny, stajc si na lat przeszo 20 jej najznakomitszym obroc.
jak

a)

1507

1508.

Z trzech wojen moskiew-

Zygmunta I wyczerpujco zbadano dotd tylko ostatni


dwch poprzednich nie brak kwestyi, niewyjanionych
ostatecznie. Co do pierwszej najciekawszem zagadnieniem
zwizek z powstaniem Gliskiego. Zdaje si jednak, e zwi-

za

skich

std

Pierwsza wojna

przy

jeszcze
jest jej

zek ten jest raczej

Ju

incydentalnym, czsto przecenianym

przed

tym buntem, gdy Gliski, za ktrym daremnie si wstawiali krl


wgierski
Mengli-Girej, szuka jeszcze w kraju legalnych rodkw
do walki z przeciwnikami, Litwa, spotkawszy si z zawodami ze
i

strony wszystkich

spodziewanych sojusznikw, zesza mimo wszel

przygotowa znowu na stanowisko obronne. Wasil, owiadczyw


posom
litewskim, e wcaa ruska ziemia jest nasz ojcowiznw
szy
zabozpieczywszy si od Tatarw, ubieg przeciwnika dwiema wy
prawami na pograniczne grody biaoruskie, na wiosn
w jesie

kich

1507

r.,

odparte jednak dziki pogotowiu wojsk litewskich

Mcisawia

skutecz

Krzyczewa. Wtedy dopiero powstanie Glin


skiego, rozpoczte od zamordowania Zabrzeziskiego (2/11 1508), za
nej obronie

MalinowBkij

Sbornik matier.,

s.

126 nn.; Akly rap. lioasii

II

nr.

16.

o.

HALKCKi: DWAJ OSTATNI JAOIBLLONOWIR

chcio Moskw do przerwania rokowa pokojowych

do trzeciej
nie
powid
gdy
si
wyprawy, wielce niepodanej dla Zygmunta,
^.
jego plan pierwotny
do zbuntowanego kniazia, wahajcego si jeszcze
Zdaje si,
przed zdrad, pierwszy si zwrci w. ks. Wasil z propozycy przejcia do niego, podobnie jak Zygmunt stara si, aczkolwiek daremnie, wznieci zamieszki w Moskwie przez brata Wasila, Jerzego.
Punktem wyjcia ruchu powstaczego by Turw, nadany Gliskiemu
oddawszy si tam
przez Aleksandra; z Polesia, zajwszy Mozyr
i

w sub

Wasilowi, stara si Gliski, przewanie za pomoc krewKijowszczyzn, co mu si


rozszerzy bunt na Miszczyzn

nych,

w okolice Wilna
dociera chwilowo
poczy si z posikami moskiewskimi. Wasil wystawi nadto trzy
pnocno-wschodni granic Litwy.
armie, majce uderzy na
Kaza jednak Gliskiemu ku nim si cofn, nie zdecydowa si uderzy odrazu, a tymczasem wojsko polsko litewskie pod wodz Ostrogskiego i Firleja, uwolniwszy Misk od oblenia, samem nadejciem
przekroczeniem Dniepru
swojem pod Orsz daremnie dobywan
zmusio zjednoczonych wrogw do spiesznego odwrotu (18/VII| spustoszyo odsonite przez to pogranicze moskiewskie. Daremnie Gliski, po klsce jeszcze raz pospieszy do Mozyra. aby podtrzyma poMoskwa po raz pierwszy od lat kilkudziesiciu musiaa
wstanie ^
cho

jednak nie powiodo,


i

ca

si

cofn

bez jakiegokolwiek sukcesu.


ruch Gliskiego, akcya prywatna,
to z tego powodu,

Stao si

rodowa, nie sta si bynajmniej buntem ywiou rusko-schizmatyckiego w w. ksistwie. Daremnie potomek tatarski o kulturze zachodniej
rzymskiej wierze chcia pomnoy szczupy zastp litewrozruskich stronnikw, jakich chwilowo pozyska inp.
skich
rodzonych kniaziw Druckich), przez rozsiewanie pogosek o gropodobnie jak w sprawie
cym ucisku religijnym, ktrych potem
wdowy po Aleksandrze naduywa jego moskiewski sojusznik.
i

cz

Niema ladu ruchu separatystycznego na

Litwie,

powstacy,

kt-

j po wojnie opuci musieli, udawali si do Moskwy z paczem


bolem, jak gdyby wdo wizienia, o ile nie zdoali w ostatniej chwili przej do Zygmunta.
Pokj Litwy z Moskw, zawarty 8/X 1508 r. mniej wicej na
podstawie wstatus quo (drobne tylko odzyskano woci, jak np. Lu-

rzy

becz nad Dnieprem)

nym.

wymian jecw, mia by

Zygmunt, utrwalajc stan

'

Tomic.

Por.

nr.

posiadania,

15.

Archiwum Sangusz.

111

i>r.

90.

pokojem Dwieczstworzony rozejmem

10
lecz

HISIOKYA r)lJTYf;/NA

moe

ryalnych

w. ksistwaw

istotnie opanowani-e

kosztem cesyi terylotrdy chodzio


nowej wojny, zbieg litewski odda Wasilowi wane

pomoc moskiewsk. Teraz te

za

o przyf,''oto\vanie

dopiero,

dziki bowiem dawnym swym zwizkom z dworami cesarusuu:i


skim saskim uatwi mu nawizanie podobnych stosunkw z zachodem, dla zaszachowania Zygmunta, jakiemi si posugiwa Iwan III.
Maksymilian, do ktrego w.
za rad Gliskiego wystosowa
pismo jeszcze przed zawarciem pokoju, na razie jeszcze nie myla
o odnowieniu przymierza habsbursko-moskiewskiego z r. 1490/1,
:

ksi

ktre mu chciano przypomnie


ks. saski za Fryderyk, odmawiajcy Polsce hodu mistrz krzyacki, umar, jeszcze zanim powrci
z Moskwy Krzysztof v. Schleinitz, przez ktrego Gliski znosi si
z domem saskim
ale mimo to ju si wyania grony projekt koa;

licyi

przeciw Jagiellonom, ktry

Druga wojna

ody

po kilku latach.

1522.

Przewidywano nowe niebezpieczestwo ze strony Moskwy ju w lecie 1511 r., obawiajc si


jej porozumienia z Woosz, synem sutaskim Selimem
Krymem.
b)

1512

Rozpocz za wojn

Wasil

do zerwania pokoju,

kocem

r.

1512, znalazszy

atwo

pre-

systematycznym planem przeamania


acucha twierdz, osaniajcych w, ksistwo, przez zdobycie Smoleska,
bramy do gwnej drogi
Litwy doliny grnego Dniepru.
Pierwsze
drugie oblenie dzielnie
wiernie bronionej placwki,
w zimie
w lecie 1513 r., pozostay jednak bezowocne zacite
szturmy opacaa Moskwa ogromnemi stratami. Pomylne walki Litwinw, zwaszcza w jesieni, a wreszcie zblienie si odsieczy pod
wodz Ostrogskiego zmusio Wasila, po ostatnim daremnym wysiku, do odstpienia z pod Smoleska innych obleganych zamkw
(Poocka, Witebska).
Ale tymczasem zmienia si na jego korzy sytuacya na zachodzie, skd
tak ju dostarczano Moskwie, gwnie przez kraje
zakonu krzyackiego, broni, dzia machin wojennych, oraz winstruktorwa dla jej licznych, lecz nie wyszkolonych wojsk. Zaostrzona po
lubie Zygmunta
z Barbar Zapolya rywalizacya w sprawie wgierskiej skonia cesarza do podjcia planu ligi przeciw Polsce, do
ktrego
nowy mistrz krzyacki, Albrecht. Maksymilian wysa
w lej sprawie do Moskwy Jerzego Schnitzenpaumera, ktry, przybywszy tam w lutym 1514 r., da si skoni ))cesarzowi Wasilowi
do zaczepn<)-o(lpornego przymierza habsbursko-moskiewskiego przeciw Zygmuntowi. Ukad len, ktry Maksymilian pniej daremnie
chcia zmodylikowa, .^ta si dla w. ksicia pobudk do zerwania
teksty

wgb

dy

nawizanych

ju

przez Litw(;

ukadw

podjcia

trzeciej

wyprawy

HALKCKi: DWAJ OSTATNI

o.

li

JA(llEfJ-<)X(J\VIK

na Smolesk. Susznie oburza si krl polski na polityk Cfo\vy


1503 r., wpisa obszary, wwczas utracone, na stron w. ks. Wasila. Mimo to, jak o tern wiedziano na Litwie
wiadczyy spory
i

graniczne, od razu rozpoczte, pokj taki nie zadowoli ani Moskwy,

wiernej programowi zbierania wszystkicb ziem ruskich, ani (Hi-

wszak celem jego byo chyba nietylko zadowolenie zemsty,


chrzecijastwa", lecz mimo swych wysikw celem zorganizowania
obrony w Koronie na Litwie nie zdoa zapobiedz utracie twierdzy
w trzeciem, 10-tygodniowem obleniu. Nie zdrada, o jak obwiwojewod Soohuba, lecz spnione nadejcie
niono Smoleszczan
odsieczy spowodowao katastrof, mimo pewnych sukcesw, odniesionych np. w Siewierszczynie. Zdrada grozia przeciwnie Wasilowi,
skiego

Gliskiego,

a to ze strony

dzenie z

Zygmuntem

si ju od 1509

ktry stara

dozna zawodu

ze strony

r.

o pogo-

Moskwy w swych

ambitnych planach
zosta jednak uwiziony, zanim zdoa zbiedz
do wojska litewskiego. Wojsko to, znowu pod dowdztwem Ostrogskiego, poczone z polskimi zacinymi
ochotnikami pod Januszem
wirczewskim, odnioso za to 8/IX wietne zwycistwo w wielkiej
bitwiew pod Orsz. Znaczenie jego, rozgoszone po Europie, zawiodo pod wzgldem strategicznym, nie wyzyskane
szybko dla
pienidzy. Odzyskano tylko Mcisaw, Krzyczew
braku ywnoci
i Dubrowno, lecz nie odzyskano samego Smoleska, gdzie Wasil stumi
silne stronnictwo litewskie, z wadyk Warsonotiejem
jego rodem,
Chodykinami, na czele ^ Za to sukces by przeomowy pod wzgldem
dyplomatycznym. Pogrzeba plan oglnego ataku na Polsk dopomg
Zygmuntowi odcign cesarza od sojuszu moskiewskiego, wbrew
ktremu zobowiza si na kongresie wiedeskim 1515 r. zapore;

do

dniczy pokj

Moskw,

w adnym

razie jej nie

wspomaga.

Maksymilian, przygotowawszy ostronie (1515/6) \Vasila na nieoczekiwany zawd, wysya odtd tak samo, jak po jego
mierci Karol V
Ferdynand I, kilkakrotnie poselstwa do Moskwy
Istotnie

uoenia pokoju

Litw. Ale daremnie dyplomaci habsburscy,


1526/7 synny Merberstein lub w r. 1518
Collo Conti, z ktrymi nieraz wspdziaaa w tym samym celu dyplomacya papieska, starali si skania Wasila do ustpstw w imi
solidarnoci chrzecijaskiej przeciw Turkom. Wzbudzali za to coraz
wiksz nieufno ze strony Polski, zwaszcza gdy w/rasta antagonizm do Habsburgw: obawiano si,
pod pozorem medyacyi modla

jak zwaszcza

r.

1517

odnowi wa'ine

gliby

'

Tomic.

III

Moskw

przymierze,

nr. 80; Kii.szprowskij

Uorba.

s.

cho rokowania w

230, 241. dod. 2

tej

12

HISTORYA POLITYCZNA

poselstwa w latach 1523 1531 \


na niczem.
Wasil od kongresu wiedeskiego musia si oglda za innymi
sprzymierzecami. Nie zdoa pozyska sutana Selima, lecz za to
sprawie, prowadzone przez liczne

skoczyy si

Albrecht pruski, znoszc si

Dytrycha

v.

SchOnberg

nim za porednictwem swego doradcy

starajc

si

strza inflanckiego Plettenberga, ktry

wcign
ju w

do akcyi take miodnowi rozejm

1509

r.

na lat 14, zawar z w. ksiciem sojusz ostateczny w r.


Pozosta on jednak bezskutecznym, bo Moskwa chciaa Albrechtowi udzieli pomocy dopiero po skutecznem rozpoczciu przeze
wojny, on za wanie przedtem potrzebowa wsparcia, zwaszcza
pieninego. Dlatego te w lecie 1519 r., gdy Moskwa przezwycichwilowo na Krymie wpywy litewskie, zapdzia si
pod
Wilno
chciaa doprowadzi znw do rwnoczesnego uderzenia
z

Moskw

1517.

ya

wszystkich

wrogw Zygmuntowych, zawid

spni si wanie

wskutek tego
wwczas wystarczya dorana obrona,
w. mistrz
zorganizowana przez rad litewsk ^^ aby ograniczy wojn do pudo zapotyczek bez znaczenia, jak wogle od r. 1514
stosze
warcia rozejm u.
dotd zbadane. WySzczegy tych walk granicznych mao
i

prawa Moskwy na Witebsk, w czasie nieobecnoci wojewody w r.


1516, zawioda tak samo, jak litewska na Pskw w r. 1517, ktra
zamiast polepszy widoki Zygmunta przy rwnoczesnych rokowaniach o pokj, zakoczya si porak przy obleniu Opoczki. Walnej rozprawy unikaa tak Moskwa, sparzywszy si na onej HorLitwa, znuona dugoci wojny, chocia poszaskiej bitwie, jak
i

koronne, mimo nieregularnej wypaty odu, stay zaog


odznaczyy si zwaszcza w r. 1518 pod
grodach ukrainnych

siki

Poockiem.
Ale blisko 3 letnie ukady, zainicyowane ostatecznie przez Moskali na

pocztku

r.

1520 ze

wzgldu

ciwko nim niebezpieczestwo

wo

znw przewykazay niemolinigdy pniej Litwa si

na zwracajce si

tatarskie,

jasno

bowiem
nie zgodzia na formalne odstpienie Smoleska, ograniczajc si odtd do czsto przeduanych rozejmw z Moskw. Rozejm picioletni

trwaego pokoju.

14/IX 1522

siadania

bez

r.,

teraz

zawarty

na podstawie chwilowego stanu podo r. 1532,


w r. 1526

wymiany jecw, przeduono

H wtedy powtrnie, ale ju tylko na jeden rok. Duej bowiem Warozerwawszy grony zwizek Kazania
nie chcia si wiza
sil
;

Tomic. XIII m. 7, 138. 197.


Malinowskij Sbornik, s. 168 nn.
:

o.

HALKCKi: DWAJ OSTATNI JAGIELLONOWIE

13

sprzymierzywszy si z Wooszczyzn, ju gotowa nowy


atak, ktrego celem, po Smolesku, mia by Kijw, odsonity przez
odstpienie Siewierszczyzny w r. 1503. Zygmunt I wiedzia o niebezpieczestwie, ktie ju w r. 1532 ledwo zaegnao litewskie
pogotowie obronne nieufnie te ledzono wszystkie stosunki dyplomatyczne Moskwy z zachodem, gdzie zwaszcza obudne rokowania
z Rzymem pod pozorem skonnoci do unii kocielnej w zamian za
Z

Krymem

koron krlewsk miay

jej

zjedna mocarstwow powag. Przygo-

towania obronne Litwy zmieniy si jednak na zaczepne, gdy 3/XII


1533 r. mier Wasila
sukcesya 3 letniego Iwana zdawaa si poMoskw w zaburzenia wewntrzne. Zamiast dalej prowadzi
ukady o nowe przeduenie rozejmu, Zygmunt I zaraz na pocztku
nastpnego roku wystpi w odpowiedzi na pokojowe poselstwo moskiewskie z takiem samem ultimatum, jak u wstpu swego panoi

gra

wania.

Trzecia wojna 1534 1537. Celem walki, ktra wskutek


tego wybucha na nowo, byo odzyskanie nietylko Smoleska, ale
ziemi siewierskiej. Na ni te skierow^ano gwn wypraw litewsk w pierwszym roku wojny. Przysza jednak za pno. Nim wojsko si zgromadzio wyruszyo, wdowa po Wasilu. Helena Gliska,
Obolescy umierzyli wewntrzne rozterki Iprzy czem ofiar pad
te Micha Gliski), a wzniecili wojn domow na Krymie, uniemoliwiajc wspdziaanie Sahib-Gireja z Litw. Wobec tego spustoc)

szenie Siewierszczyzny,

zdoa zaj gwnych


lesk

gdzie wojewoda kijowski Niemirowicz nie


warowni, oraz podobna wyprawa pod SmoLitwie adnej trwaej korzyci. Naraziy j

przyniosy
tylko podczas zimy na straszne zniszczenie przez najazd trzech
wojsk moskiewskich, ktre dotary wna 300 wiorst wgbft,
niedaleko Wilna. To te przy kampanii z r. 1535, cho zrcznie zapenie

wniono sobie take dyworsy tatarsk, okazaa si znowu potrzeba


blisko 7-tysicznych posikw koronnych. Korona te Litwie, pozbawionej od mierci (1530) Ostrogskiego wybitniejszego wodza, bronionej nader opieszale przez wasnych panw rady, dostarczya dowiadczonego hetmana w osobie Jana Tarnowskiego. Jemu to zawdziczano sukces wyprawy zdobycie Homla
chwilowe opano:

wanie caej prawie ziemi siewierskiej wraz ze Starodubiem innymi


grodami. Brak rodkw pieninych nie pozwoli jednak utrzyma
gwnych zdobyczy. Ograniczajc si w nastpnym roku do star
granicznych, nawizano rokowania pokojowe. Wynikiem ich by
5-letni rozejm od 25/111 1537 r.; przyznawa Litwie llomel, Moskwie
i

IIISTOKYA POLITYCZNA

X4

za

dwie twierdze, ktre


nocnych rubieach Litwy.

czasie

wojny zdoaa

wznie

na p-

Zrazu (1538) t^otowano si do nowej walki, czuwajc nad prHabsburganni, hospobami Moskwy nawizania znw stosunkw
darem modawskim Turcy\ i starajc si o wspdziaanie Krymu.
Gdy jednak niedugo przed upywem rozejmu zbieg moskiewski,
knia Semen Bielski, pchn na Moskw rozkazem sutaskim wszystkich jej tatarskich ssiadw, niebezpieczestwo tureckie od strony
Wgier przeszkodzio wyzyskaniu tak pomylnej sytuacyi. Jak si
/.

starali bojarzy moskiewscy, przeduono w r. 1542


Pozostao jednak oczywicie grone midzy obu
prdzej czy pniej trzeba si
pastwami napicie, wiadomo,
rozprawi.
Przekaza j Zygmunt I sybdzie zdoby na decydujc

o to

ju w

rozejm na

r.

lat

1540
7.

wczonemu ju

nowi,

do ostatniego rozejmu.

Wysiki wojenne za starego krla powstrzymay masowe odpadanie caych obszarw od Litwy do Moskwy, przyniosy nawet
drobne rewindykacye. Bilans nie byby w^ic niekorzystny, gdyby nie

Smoleska. Cios ten niepowetowany niemoliwo wikszych


korzyci spowodowaa, obok przyczyn, tkwicych w stosunkach wewntrznych, oglna sytuacya polityczna pastw jagielloskich, ktra

utrata

zwykle

spraw moskiewsk wprowadzaa

zwizek

innymi pro-

wojennymi. Widzielimy, e w pierwblemami dyplomatycznymi


szej poowie rzdw Zygmuntowych czya si ona nieraz z t
spraw, ktra w chwili zgonu Aleksandra bya najwaniejsz dla
Polski, tak jak moskiewska dla Litwy.
i

2.

Sprawa pruska.

Odkd mistrzem krzyackim zosta


D o sekul ary acy
czonek ksicego domu Rzeszy, PVyderyk saski, obaj poprzednicy
daremnie dali wykonania pokoju toruskiego przez
Zygmunta
zoenie przeze hodu krlowi polskiemu. Jedyny sukces Alekwzywajce mistrza do hodu,
sandra, breve papieskie z 1505
a)

i.

r.,

zniweczy

Fryderyk

czasie,

gdy

Zygmunt

musia

odoy

pod
spraw prusk z powodu pierwszej wojny moskiewskiej
Rzeszy Juliusz I! wystosowa do niego wewpywem cesarza
zwanie wrcz przeciwne, a krla polskiego, proszcego daremnie
o odwoanie tego pisma, skania do drogi ukadw polubownych.
Pod naciskiem tych czynnikw Polska zgodzia si podda postanowienia pokoju z 1466 r. dyskusyi na wsplnym zjedzie. 4-tygodniowy zjazd poznaski w lecie 1510 r. spez jednak na niczem
:

'

Akty zup. Iossii

II

h.

316-324; Malinowakij

Sbornik,

s.

237/8.

o.

HALKCKi: UWAJ OSTATNI

da

wskutek wygrowanych
cieli

cesarskich.

Sam

JAOlEr.l.'

Zakonu

fakt jednak,

'NdW

1 f)

1-

stronniczoci

ze strony polskiej,

przedstawi-

odstpujc

od konsekwentnego trzymania sig pokoju toruskiego, dopuszczano


zmiany w jego warunkach, sta si punktem wyjcia dla
coraz to nowych projektw innego uksztahowania stosunku pastwa

moUwo

zakonnego do Polski. Projekty takie przeplataj odtd zhrojenia


starcia dyplomalyczno-orne. a jednym z nich, ktry przynis
rozwizanie, bya sekularyzacya.
Bezporednio jednak po zjedzie z 1510 r, przewaa nastrj wojenny. Przysposabia si do obrony zamki Prus krlewskich; cesarz
wytacza pretensye Rzeszy do Gdaska, Elblga a nawet do Mazowi

sza

w. mistrz nawizuje

wspomniane praktyki

Moskw. Naga

Fryderyka (14/X11 1510 r.) nie zmienia pooenia, gdy ju


podczas jego krtkiej choroby zaczto przygotowania, aby wybr
nastpcy pad znowu, wbrew wyranemu yczeniu krla polskiego,
na czonka ksicego rodu niemieckiego, mogcego liczy na poparcie w cesarstwie, Ks. Albrecht, jeden z licznych synw margr.
Fryderyka z Ansbach'skiej linii Hohenzollernw, by wprawdzie siostrzecem Zygmunta I, lecz przecie podj odrazu polityk swego
wuj jego, ktremu go polepoprzednika; nie zwaa te na to,
okae si akrl wgierski, stanowczo owiadczy,
cali ojciec
skavvym dla nowego mistrza, ale tylko pod warunkiem zoenia hodu.

mier

Lecz jeszcze przed jego przybyciem do Prus, arcybiskup Laski


wyz biskupem pomezaskim Jobem v. Dobeneck
stpi z projektem rozwizania sprawy pruskiej, ktry, cho bezna-

porozumia si

dziejnie iantastyczny,

skierowa

kowa. Doprowadzio

to

skiego, .gdzie

uoono

krlowie mieli

by zarazem

znowu na

tory

przewlekych

ro-

rok po mierci Fryderyka do zjazdu toru-

nastpni
wedug ktrego Zygmunt
mistrzami Zakonu, a Polska zczyaby si

reces,

Prusami w jedno ciao ku skutecznej walce z Moskw. Tatarami


Turcy. Laski podawa te sposoby, jakby wynagrodzi Albrechta za mistrzowstwo, a krlowi, mimo godnoci duchownej, umoliwi maestwo; ale utopi jego. odrazu niechtnie powitan
z

przez Albrechta

Gdy jednak

Zakon, take ze strony polskiej

Albrecht,

mimo mandatw

cesarskich,

mao
nie

popierano.

zdoa

zapa-

li sejmu Rzeszy do czynnego ratunku wnowej Germanii. gdy nawet wrd Krzyakw szerzya si obawa przed rozpraw orn,

rokowania o hod,

ktrym mistrz zwleka od jednego terminu do

drugiego, prowadzono dalej na sejmie piotrkowskim

Reces

toruski
z

r.

1466

nadanie

w jesieni

1512

r.

nowemu projektowi polskiemu Alhodu zagodzenie niektrych warunkw


Krzyakom posiadoci na kresach podoi-

teraz

miao skoni do

brechta

pokoju

ustpi

HlSrOKYA POLITYCZNA

16

Ody

w ten
gdzieby w myl swej inisyi walczyli z niewiernymi.
sposb dawny plan przeniesienia (cakowiteg-o lub czciowego) Zakonu na jak zagroon placwk chrzecijastwa, plan, ktry z najrozmaitszemi modyfikacyami, raz nawet w formie osadzenia go we
skich,

Woszech

wypyn w

nieraz jeszcze

(1516)*,

nastpnych przeomo-

wych latach. Na og takie projekty nie umiechay si Krzyakom,


ale tym razem w Prusiech siln bya skonno do przyjcia warunkw polskich albo wprost dotrzymania bez zmiany pokoju toruskiego. Nie podziela jej tylko sam Albrecht, ktry wanie od r. 1513,
przybywszy do kraju zakonnego, zacz si gotowa do wojny.
rodkiem do niej miaa by koalicya antipolska, a celem nietylko
zerwanie zalenoci

od Korony, ale

nawet odzyskanie Prus

kr-

lewskich.

Nim jednak przyszo do walki, upyno 6 lat nucego dla


obu stron pogotowia wojennego. Zmieniay si nieraz widoki polityczne, zwaszcza w Rzymie. Ledwo antagonizm midzy cesarzem
a Juliuszem II rozbudzi nadzieje Polski, gdy nowy papie Leon X,
chwiejc si midzy wpywem polskim a niemieckim, chcia podda
spraw prusk nowemu rozsdzeniu na soborze lateraneskim zapobiegaa temu dyplomacya polska przez prymasa askiego. Najpomylniej przedstawiaa si sytuacya dla Albrechta w latach pocztstanowisku
kowych (1513/5), dziki walce Zygmunta I z Moskw
liczne
z Nienawet
gosy
cesarza. Podczas gdy mistrz intlancki, a
miec odradzay od wojny, Maksymilian pod wpywem obaw o sukcesy wgiersk da si, jak wspomniano, pozyska dla planw Albrechta. To te mistrz, uzyskawszy od niego mandat, zabraniajcy
przyjcia recesu piotrkowskiego, a od krla polskiego odoenie dalniehod, sdzi,
szego zjazdu, na ktrym wreszcie mia
bawem z licznymi sprzymierzecami uderzy na Zygmunta; ten za
czu, jak siostrzeniec naigrawa si z niego, a przecie na razie by
wobec Albrechta bezsilnym. Wszak liga, zmierzajca wprost do podziau Polski*, a przywracajca sprawie Zakonu znaczenie europejskie, miaa obj obok szeregu ksit Rzeszy take krla duskiego,
nadto chwiejnego, lecz ju nie bez susznoci podejrzanego Polsce
Plettenberga, Wooszczyzn, a przede wszystkiem Moskw. Tymczakongres wiedeski spowodoway
sem jednak bitwa pod Orsz
;

zoy

sprawie pruskiej zupen zmian. Cesarz dla swych widoZakonu,


kw dynastycznych odstpi nietylko w. ks. W^asila, ale
hodu
przez
zoeniu
przeszkadza
nie bdzie ju
zobowizujc si,

take

Kwart,
Tomic.

histor.
III

XXIII

nr. 234'.

169.

Zygmunt

do

J.

askiego.

HALRCKi: DWAJ ilSlATNI

(.

17

AGIELI.d.NOWIK

si na stan rzeczy, stworzony przez pokj torubanicy miast l'rus kn')lewskich. Wprawdzie waha si jasno przedstawi Krzyakom zwrot w swej polityce, a Zygmunta powstrzymywa od energicznych przeciwko nim krokw,
ale sojusznika,
to najwaniejszego, straci w nim Albrecht bezpoAlbrechta. Z:odzi
ski,

znis nawet

wrotnie.
z Moskw, ktr ju przedtem podZygmuntowi. Ten jednak zwizek odbiera
jego sprawie charakter obrony instytucyi kocielnej
praw Rzeszy
ktra
zreszt,
niemieckiej,
wyjwszy kuzyna Albrechtowego, elektora
brandeburskiego, nie okazywaa dla sprawy pruskiej wicej gorliwoci anieli cesarz. Szczeglnie dotkliwem byo dla Albrechta, e
nie mg uzyska z Niemiec znaczniejszych posikw w zacinych
lub w pienidzach; zawodzili w tern nawet czonkowie Zakonu, miniemiecki
inflancki.
strze
Z tego powodu upaday jego intrygi
dyplomatyczne, prowadzone za pomoc jego doradcy a porednika
w stosunkach z Moskw, Dytrycha v. Schnberg brata jego Mikoaja, mnicha w subie papieskiej. Tego ostatniego zatrzymano w Polsce, gdy si mia uda do Moskwy w sprawie unii kocielnej,
nie

mu

Pozosta

ega

tylko sojusz

przeciw

skrycie

zaatwienia kwestyi pruskiej w myl


Albrechta. Take przygotowania wojenne na rubieach mudzi i Prus krlewskich, zamiast stanowi dywersy na korzy Moskwy, koczyy si na dokuczliwych prowokacyach Zygmunta I
zatargach granicznych. Lecz mimo nieudania si wsplnego na Polsk
ataku w r. 1519, mimo
w Prusiech oprcz Schnberga nikt nie
podziela wojowniczego zapau, Albrecht ufny w moskiewskie
niemieckie subsydya pienine dla werbunku zacinych, zdecydowa
si na rozstrzygajc rozpraw orn, jeszcze w tym samym roku.
Wtedy jednak Polska, obawiajc si nowej ligi Albrechta z wszystkimi jej wrogami chcc uprzedzi jego zbrojenia, przed ktremi przestrzegay wierne miasta pruskie, posjtanowia wreszcie zaatwi

przyjto

de

te

jego propozycyi

spraw,

cic

od

lat

20 na

caem

jej

yciu politycznem. Niedawno

przedtem zawiody jej ostatnie wysiki dyplomatyczne, podjte przez


Dantyszka u nowego cesarza Karola V,
przez Erazma Cioka
w Rzymie. Lecz za to sejm toruski w grudniu 1519 r. hojne uchwa
li podatki

na

wojn,

ktra

miaa

pooy

kres

istnieniu

Zakonu

Prusiech.

Wojna

wojn

pruska, trwajca do

pocztku 1521

r.,

przypomina wielce

Znowu stanowisko Prus krlewskich^ gdzie zwaszcza Odask odznacza si(^ tradycyjn nienawici do Zakonu, odej
mowao walce czysto narodowociowy charakter. Znowu brak po
13-letni.

obu stronach
Encjklopedya polska.

szerszej,

Tum

V',

konsekwentnej akcyi

cz. II.

marniay

rozdrabniay
2

18

histokya polityczna

w dug-iem
biskupstwach pomezaskiem
warmiskieni. Albrecht, wtarg^nwszy do teg-o ostatniego, darennnie
stara si wkroczy do Prus krlewskich, utrzymywa si jednak,
si

wysiki

ich

pustoszeniu

kraju

obleganiu niektrych miast, zwaszcza

przez zaci-Anych,

mimo

poparcia ofenzywy polskiej przez Mazowszan,

zw. Hin-

t.

Sambii z Krlewcem.
czerwcu 15-'0 r. przerwao
walk 2-tygodniowe zawieszenie broni. Doprowadzi do tego nacisk
na Albrechta ze strony wasnych poddanych, a na krla ze strony
ksit niemieckich kuryi. Ju spodziewano si,
mistrz w To
runiu, dokd przyby za glejtem, wreszcie hod zoy, gdy
o nadejciu posikw skonia go do zerwania. Dotkliwy zawd zagrza do nowych wysikw, nie bezowocnych dla Polski. Hetman
Firlej znowu stan pod murami Krlewca
co za waniejsza, wyprawa zwerbowanej wreszcie dla Albrechta armii niemieckiej, ktra
przez Wielkopolsk przedara si
pod Gdask, lecz nie zdoaa
terlandzie

wie

przej Wisy
niem

zczy

wyparciem.

skoczya si jej wyniszczePrzecie jednak Polska daa si skoni 5/IV


si

mistrzem,

1521 r. do 4-letniego rozejmu toruskiego. Powodem byo nietylko


wyczerpanie finansowe
porednictwo cesarskie, lecz zwaszcza te
wzgld na niebezpieczestwo, jakie wanie wwczas grozio Jagielloczykowi wgierskiemu od strony Turkw. To te wanie Ludwik,
ktrego przedstawiciele rwnie poredniczyli w Toruniu, mia wraz
z Karolem V stan na czele sdu rozjemczego, ktryby w cigu
owych 4 lat rozwiza tragedy prusk.
Lecz rozejm mija, a sd ten nie zdoa si nawet zej. Spezy na niczem usiowania Albrechta, poparte przez papiea Hadryana VI, aby zamiast tego podda spr pod rozstrzygnicie Rzei

o pomoc w rnych stronach


Wtedy zacz si skania coraz bardziej do planw porozumienia si z Polsk na wasn rk. Zawd ze strony cesarstwa,
rozstrj Zakonu w Prusiech w zwizku z szerzc si tam reforma-

szy.

Daremnie te koata w. mistrz

P^uropy.

cy, bezporedni wpyw Lutra, wreszcie interes osobisty rodzinny:


to wszystko skonio Albrechta, e z tych projektw wybra sekularyzacy. Nastpiy krtkie targi o jej warunki. Niewiadomo dokadnie,
i

wpyny

na przyzwolenie Polski tajne stosunki Albrechta


Tomickim, oraz chwilowy zwrot
/ jej kanclerzami Szydw ieckim
polityczny od Habsburgw ku Francyi, z ktr Albrecht bliskie mia
/wizki. Porozumienie znalazo wyraz w ukadzie z 8/IV 1525 r.
Dwa dni pniej nastpi synny hod krakowski, w maju za Prusy

ile

krzyackie

niemal

bez

oporu

skaday

hod

swemu wieckiemu

ksiciu.

Nie

by( wypadku w du^-oletniem panowaniu Zygmunta

I,

o.

wywoa

HAI.ECKi:

DWAJ OSIATNI

JAGIELL"

19

>N()\V IR

zdumienie wspczesnych, tyle ciwiejuych


sdw w liistoryoLrralii. W^ kadym razie przemiany pastwa zakonnego w ksi^Q('e lenno Polski nie mona ocenia w wietle pniejszych skutkw, wywoanych dopiero przez zmiany w ukadzie z 1525 r.
za nastpcw Zygmunta I, lecz jedynie na tle wczesnego pooenia,
ktryby

pojmujc

tak,

tego, co

mw

wczeni dziaacze. Zdaniem p<jlskich


niej przyoyli rk, l*olska uzyskaa maximum

jak

do

ktrzy

stanu,

takie

byo moliwem Odw zasadniczej kwestyi, o ktr walczya, e ^ziemie


krlestwa polnie nale do nikogo, jak tylko do krla
zerwaa ich zwizek z cesarstwem. Og cieszy si z usutrudnej sytuacyi oglno-politycznej

'.

niosa sukces
pruskie

skiegow,

nicia znienawidzonego Zakonu, z rozsz(M'zenia granic Korony, ktre


na rwni stawiano z wcieleniem Mazowsza. Religijna strona sekularyzacyi. uprawiedliwiana zrcznem pirem Krzyckiego, nawet u padotkliwego zawodu co
piea, mimo silnego pierwszego w-raenia
do Albrechta, nie wywoaa zbytniego oburzenia przeciw krlowi,
najbardziej oddanemu Kocioowi synowi. Wszak Zygmunt, o ile
to byo moliwem, stara si odrazu roztoczy opiek nad katolicyzmem w ksistwie pruskiem, a nawet wielokrotnie wzywa Alzreszt w 8 lat po wybrechta, aby si trzyma wiary katolickiej
stpieniu Lutra nikt jeszcze nie spodziewa si trwaego rozbicia
jednoci Kocioa, ktr, jak na to liczy episkopat polski, rycho
mia przywrci sobr powszechny. Polityczne za pretensye cesarstwa do dawnych ziem Zakonu pozbawiono wszelkiego oparcia
i

samych Prusiech, ktrycli zupene kiedy zlanie si z Polsk zdasi naleycie zabezpieczonem. Prawa sukcesyi w lennem ksistwie nie przyznano bowiem wszystkim Hohenzollernom, nawet nie

wao

braciom Albrechta z linii Ansbach'skiej, lecz tylko trzem


nieliczne potomstwo, objte inwestytur, wymaro ju
po niecaym wieku Prusy byyby przypady Polsce, gdyby nie pniejsze rozszerzenie prawa sukcesyjnego. Nadio ukad z 1525 r. za-

wszystkim

z nich, tak,

pewnia
t korzy, e Albrecht, dotd wraz z brami ngorszy
niewiernych, odtd, nie bez
wrg Polski od wszystkich pogan
upokorze, w Polsce musia szuka oparcia przeciw protestom pogrkom pokrzywdzonego Zakonu, mocnego opiek cesarza Rzeszy.
i

b)

Po se

k ul

ary acy

i.

ile

polityka ostatniego

w Prusiech

w. mistrza jest ju dokadnie znan, o tyle zbadanie polityki pierwszego ksicia pruskiego duo jeszcze pozostawia do yczenia, cho

Kwart

hiator.

XXV

02, P.

Tomicki do Bony.
2*

HISTOKYA POLITYCZNA

20

wiele zebrano
zdano sobie spraw z jej szerokiego zakresu
przyczynkw.
Stanowisko Karola V, ktry Prusy odda w lenno nowemu mistrzowi krzyackiemu Walterowi v. Kronberg (1530), banicya rzucona na Albrechta {1*^/1 1532), gdy si nie stawi przed sdem Rzeszy, monitory a podatkowe, cigle wysyane przez cesarstwo do miast
jednem sowem stae pretensye niemieckie do
Prus krlewskich,
dawnych ziem Zakonu, musiay stworzy silny cznik polityczny
midzy Albrechtem a Polsk. Jej poparcie dyplomatyczne, zaczyna-

ju

jc od zabiegw Dantyszka na dworze cesarskim (do r. 1532), a koczc na licznych poselstwach, wysyanych na sejmy Rzeszy w ostat-

rzdw Zygmuntowych, zyskiwao najwyej

nich latach

wieszenia banicyi. Ale za to od

jej

ska zabezpieczaa ksicia dostatecznie,

po bitwie

1547

orna

nicyi ,

zwyke

cho

nieraz, jak jeszcze

r.

czci

(pod

wpywem

jego

Polsce.

Zreszt jednak

krzyoway

pol-

pod Miihlberg, zdawaa si grozi egzekucya bawyprawa przeciw Prusom, wywoujc przesadne

zaniepokojenie u Albrechta, a po

przestrg)

krtkie za-

skutkw faktycznych opieka

denia nowego

pruskiego nieraz si
wobec zagranicy ze stagodnoci jej pierwszego se-

ksicia

interesami Polski. Korzystajc

nowiska jej lennika, chcia korzysta z


natora, aby w interesie swoim
swego rodu zdoby
i

Polsce jak-

wpyw. Uniony wobec krla


dbay o ask krlowej,
utrzymywa te cise stosunki z Prusami krlewskiemi, np. z Achacym Czem, z najmoniejszymi panami polskimi, zwaszcza z kanclerzem Szydowieckim, z ktrym ju w
1526 zawar )>braterstwo, przez niego za
po jego mierci z hetmanem Tarnowskim*;
naj wikszy

r.

przeszkadzao mu to jednak w podobnych stosunkach z obozem


przeciwnym, z rodzin askich. Gbiej jeszcze sigaa opieka, jak
od pocztku roztacza nad wszystkimi zwolennikami protestantyzmu,
nie

ktrego szerzenie si zapewniao

zwaszcza odkd

mu

coraz liczniejszych adherentw,

ciga modzie

polsk na zaoony w r. 1544- uniwersytet krlewiecki, zbliajc si rw'noczer)ie do krla mod8zego, Zygmunta Augusta. Dziki nio/nym przyjacioom
licznym
ajent' 'in, ktrych mia nawet wrd dworzan krlewskich, by o stosunkacli polskich jeszcze dokadniej poinfurmowanym, anieli dawni
i

mistrzowie krzyaccy.

Mimo
tak

misternej sieci

w spoeczestwie

tycznej,

aby

Tomic.

jak

wpyww
i

byo jednak w Polsce,


dosy zdrowej myli poli-

pruskich,

na dworze,

udaremnia wanie najwaniejsze jego


,\III

nr. .H88. 390/1.

zabiegi.

tak

o.

HALRCKi:

r)\VAJ

OSTATNI JAGIELLONOWIE

21

upad jego plan, aby dla brata Wilhelma przez


W latach 1526/8
maestwo z ks. Ann mazowieck pr zyska w lenno ssiednie Ma1522 daremnie usiowa wprowadzi Hohenzowsze, dokd ju w
r.

r.

zollerna przez kandydatunj brata Jana Albrechta na biskupstwo poc-

potem nietylUo pominito Albrechta w caej sprawie


Augrusta, lecz nawet w r. 1532 w odpowiedzi
na jego starania odmwiono mu zasadniczo gosu przy wyborze
kie.

Niedui"o

Zyg-munta

elekcyi

krla ^

Jeszcze dotkliwsze byy dwie dalsze klski, jakie spotkay jego


polityk dynastyczn. (Jdao mu si
na maestwo l^rlewale zawiody zupenie
ny Jadwigi z elektorem brandeburskim
starania o przyznanie prawa sukcesyi w Prusiech ich synowi albo
nawet wszystkim Brandeburczykom *), rozpoczto ju koo r. 1535,

wpyn
,

jeszcze nie mia syna. Gdy za w r.


penomocnik protestanckich ksit Niemiec, z ktrymi go czyy pokrewiestwo lub dawne zwizki polityczne, chcia
uzyska dla nich zbrojn pomoc polsk w wojnie schmalkaldzkiej,
gdy w tym celu osobicie zjecha si z Zygmuntem Autrustem
si z zabiegami we
w Wilnie rozleg rozwin akcy,
Anglii, odrzucono jego prob stanowczo
Francyi
Zycmunt I. silnie zaznaczajc wbrew Albrechtowi swe stanowisko katolickie, zabroni nawet przygotowanych ju zacigw w Polsce dla udziau
ograniczy si do beznadziejnej prby porednictwa
Vt/
tej" wojnie
u Karola V. Byby te stary krl zostawi synowi spraw prusk
rozwizan a stosunek do dynastyi tamtejszej jasno wytknity, gdyby
nie to, e ju za jego ycia sprawa ta czya si ze spraw o wiele
szersz, z kwesty batyck vvog(')le.
a szczeglnie

1546

wane, gdy sam

jako

nast.,

czc

W
kiego.

przeddzie sekularyzacyi Albrecht zwolni mistrza inflaiu-wyzyskawszy go wprzd zrcznie, od zwizku lennego z Za-

konem

ksi

Prusiech. Jako

wiecki, zawiedziony

na obszarze Polski, zwrci je

planach dy-

stron Inflant. Naturalnym wrogiem by tam Zakon, std sprzymierzecem arcybiskup


ryski. Koo r. 1529 zwiza si Albrecht z arcybiskupem Tomaszem
8chning'em, zyskujc koadjutory dla brata Wilhelma
mimo podejrze, e za jego przykadem
bdzie do sekularyzacyi, Wilhelm w r. 1540 zosta arcybiskupem, a wic drugim obok landmi
strza panem Inflant, w sp(')wadc Rygi,
stara si odrazu rozsze/ra/n podoluio nicpr/yrza terytoryalnie sw wadz. Zygmunt
nastycznych

dy

I.

'

*or.

lej

sprawie

67 nn., oraz Kulimkowski

BezzeiiheigiT

(lyslusyt^>

Kwart,

Zygiuunt Aug.,

Meiichte

u.

Hriofc

s.

(lo.s

A.

v.

177

.\.\\

hi.stor.

26 pizyp.

nii.

.\,\\ll

-.

Braiult.

s.

t<5,

por. 77, 92.

22

HISloKYA l'()MTYCZNA

chylny, przecie

popiera, zwaszcza z tego

^o

zyskanego przez Albrechta),

tektoratu 'krlw

nad

opiek wrd

kenfelda

polskich

szerzenia

si

ju

od

1526

r.

wzgldu (zrcznie wyw imi dawnego pro-

arcybiskupstwem

retornnacyi

ryskiem bra

je

zatargu arcybiskupa Blan-

Plettenbergiem.

Szerzyy si nawet pogoski o praktykach polsko-pruskich, zmierzajcych do wyparcia Zakonu z hiflant ^ Podczas jednak gdy Albrecht niewtpliwie pracowa w tym celu, Zygmunt I ogranicza si
do stara o zachowanie wpywu na sprawy inflanckie. Zreszt
w r. 1546 reces wolmarski tak mistrzowi jak
arcybiskupowi zabroni stanowczo wszelkich planw sekularyzacyjnych, a nawet przyjmowania obcego ksicia na koadjutora. Musiaa jednak odtd polityka polska baczn zwraca uwag, aby w razie zamania tej
uchway
upadku pastwa zwizkowego inflanckiego, ziemia ta,
ktra cznie z Prusami moga zapewnia dominium maris Balticio,
przypada l^olsce. a nie Hohenzollernom ani te innemu pastwu,
do przewagi na Batyku.
si przeZ pastw pnocnych, z ktremi Albrecht radzi
ciw cesarzowi*, ani Dania ani Szwecya nie wydawaa si wwczas
gron rywalk. Z Dani Zygmunt 1. mimo chwilowych zwizkw
Chrystyana II z wrogami I^olski w czasie walki o Smolesk wojny
pruskiej, kilkakrotnie dawne odnawia traktaty. Szwecya za, wyzwoliwszy si od unii z Dani, oliarowaa nawet koron ki'lowi
polskiemu, a za czasw Gustawa Wazy, ktry w r. 1527/8 chcia
si eni z jego crk, nieraz si pojawiay plany przymierza polsko -szwedzkiego przeciwko Moskwie. Za to wanie ta ostatnia gotow bya w kadej chwili skorzysta z wewntrznych w Inflanciech
sporw, aby urzeczywistni i<we dawne plany zaborcze. Wreszcie
w sprawach inflanckich ze wzgldu na przynaleno tego kraju do
Rzeszy niemieckiej, silnie zaznacznn zwaszcza przez IMettenberga
(f 1535), naleao si liczy z t sam dynasty, ktrej rywalizacy
pruskich, miatak dotkliwie odczuwano w sprawach moskiewskich
iiDwicie z Habsburgami.
i

dcemu

czy

3.

Stosunek do Habsburgw

.higiellonowic, urzeczywistniwszy u

wielki plan

zczenia pod

stworzyli dziki

cisej

serdeczny stosunek

'

Tame,

'

Tomic IX

.h.

sw wadz

solidarnoci

kwestya wgierska.
schyku

nr. 312,

nr.

t.

Wgier,
pogbionej przez
Zygmuntem, jednolit

dynastycznej,

midzy Wadysawem

161.

dni Kazimierzowych

Litwy, Polski, (yzech


a

o.

HALKI:KI:

dwaj ostatni

JAOIKI.l

onowie

23

czc

wschd z zachodem.
ej p o
y c e p o j y^ (j,
susznie zaznaczali obaj krlowie, prawdziwe wprzedmurze chrzecijastvva, bya to pott^^a tak z koniecznoci jak z przekonania navvskr(') pokojowa doy^nialein byo dla niej nie stawa' po
walkach innych pot^t: europejskich,
adnej stronie w koalicyach
wzywa do pokoju, celem wspllecz poredniczy ndzy niemi
w

/ e

II

r z

II

Staiiowijjc, jak

obrony przeciw
samo swe powstanie
nej

wpogranom

schizmatykom.

wywoaa grony

Mimo

to

przez

anla^fonizm potgi ssiedniej,

Habsburgw, ktrzy nigdy si nie zrzekali pretensyi do czespucizny po Luksemburgach. Wprawdzie


sko- w
e rs k io
uzna je Wadysaw Jagielloczyk, na wypadek wyganicia swej linii,
na pocztku swych rzdw wgierskich (1491); ale wobec jego czno

ci politycznej z brami na tronie polskim, stosunkw Jagiellonw


z dynasty francusk (1500, 1503), a zwaszcza silnego na Wgrzech
stronnictwa antihabsburskiego, ktre

r.

uchwa,
przyszo wi-

1505 przeparo

wyliluczajc cudzoziemcw od tronu, niepewne na


mogy wystarczy Maksymilianowi. Sam pochonity przez
sprawy woskie, posugiwa si dla staego nacisku na Jagiellonw
rodkami dyplomatycznymi, tworzc sobie stronnictwo przychylne
doki nie

podegajc na Zygmunta wszystkich


pastwach Wadysawa
jego wrogw. Poznalimy skutki, przez ktre ten antagonizm dynastyczny odbija si na najwaniejszych sprawach politycznych Litwy
Korony. Ale kwestya wgierska dotyczya te bezporednio nietylko
i

dynastyi jagielloskiej, lecz

l^olski.

skutecznego
moga Polska szuka jedynie w pastwach Wadysawowych, z ktremi
dochodzio conajwyej do zatargw lokalnych na tle stosunkw ian-

Otoczona nieprzyjacimi, przymierza szczerego

dlowych lub monetarnych (np. w sprawie zniesienia skadu wrocawskiego 1510/5 lub usunicia z Polski monety widnickiej 1523/8).

Zwaszcza tradycyjna

przyja

Wgrami

zaraz po elekcyi Zy-

wyraz w odnowieniu cisego z niemi


przymierza. Sojuszu obu zdanych na siebie krlestw wymagao te
zaegnanie moliwych sporw co do zwierzchnictwa nad Modawi
wsplne, cho blisze Wgrom, niebezpieczestwo tureckie. Std
sprawa sukutwierdzenie wsplnej dynastyi na tronie wgierskim
gmunta,

r.

1507, znalaza

byy dla Polski nader wane. Jej polityka w tej sprawie za Zygmunta
mimo dokadnej zna
jomoci wielu momentw, zwaszcza okoo przeomowych dat 1515
1526 r., nie jest jeszcze wyczerpujco zbadan w swej caoci,
a bywa ocenian bardzo rozmaicie. Rozstrzygnicia domaga si
zwaszcza pytanie, kiedy, w jakim stopniu
o ile susznie nastpi
cesyi po jej tamtejszych przedstawicielach

1,

niej

zw'r()t

zasadniczy.

HIsThRYA 1'OLITYCZNA

24
a)

Odkd Wadysawowi
A do kongresu wiedeskiego.
si

dwoje dzieci (1503 i 1506), Maksyczesko-wgierskieiiui urodzio


milian I widzia najlepsze poparcie dla swych pretensyi sukcesyjnycli

w zwizkach maeskich midzy

1506,

r.

mimo rwnoczesnej wojny

swym domem. Ju
Wgrami, doprowadzi do

niemi a
z

zrcznie zaszachowa przez


Po chwilowych
krzyackim.
swe stanowisko w
na zachodzie
rywalizujce
staraniach o pozyskanie Polski przez
papie Juliusz II po krtkiem wspdziaaniu
obozy, gdy cesarz,
w lidze z Cambray pornili si w sprawach woskich, nastpio
w latach 1511/2 silne naprenie stosunkw midzy Zygmuntem
\\''gier, ^aa Maksymilianem. Pod wpywem prymasw Polski
traktatu

tej

sprawie,

Zygmunta

sporze z mistrzem

skiego
ski,

obesa

Bakocsa, Jagiellonowie postanowili


w Pizie. Ju przedtem,

sobr laterane-

a nie sobr antipapieski

marcu

r.

1511,

odnowi dawne swe zwizki ze stronnictwem antihabsburskiem na Wgrzech polubi Barbar (8/11 1512) siostr jego przywdcy, Jana Zapolyi. Przywieca mu przy tem cel umocnienia domu
jagielloskiego na tronie wgierskim, jak to dowodzi bratu, starajc
si go pozyska dla planu tego maestwa. Zapewne te zawar
wwczas z rodzin ony ukad, przewidujcy wzajemne poparcie
krl polski

przeciw aspiracyom austryackim.

Widzielimy,

obawy,

wywoane

maestwem,

skoniy cesarza do przyjcia planu koalicyi antitem


polskiej, ktry osabia stanowisko Zygmunta wobec Albrechta pruprzyczyni si do utraty Smoleska.
skiego
Jeli si uwzgldni ponadto zabiegi cesarza, pogodzonego znw
nieprzezwycize stolic apostolsk, u nowego papiea Leona X
w Koronie,
wojskowe
reformy
rozbijay
ktre
si
trudnoci,
o
one
walczy
rwnoczenie
nio
mogc
Zygmunt,
e
to atwo zrozumie,
Maksymiliaz
porozumienia
na wszystkie strony, postanowi szuka
nem. Ju w jesieni r. 1513 zbliy si do stronnictwa austryackiego
i

Tomickiego, a w kwietniu roku naLeszczyskiego* do samego cesarza, owiadczajc


gotowo do zjazdu z nim. Pierwsze te kroki, cho poparte przez
Wadysawa, byy jednak bezskuteczne. Cesarz chcia sprawy sporne
podda pod sd na zjedzie w granicach Rzeszy, w Lubece, a w ragdyby Polska nie ustpia, przystpi do walki z ni wraz
zie,
z wszystkimi wrogami Zygmunta. Niebezpieczestwo usuny zwy-

na

Wgrzech

stpnego

przez poselstwo

wysa

solidarno Jagiellonw. Wadysaw bowiem


cistwo pod Orsz
krlom polskim uczyni warunkiem swej
cesar/.a
pogodzenie si
i

/.

Wzmianki w Tomic. X
I

A. Hirschberg, do

r.

1523

za

nr. 244/6.
I..

272

odnosz

KolanUowski (Kwart.

tlo

r.

hisl.

1512

X.\V

W.

Zakrzewski

69).

o.

HALEtKi: KWAJ OHIAIM

J A;I

(LM INOWI K

'SD

Zgody na maestwa midzy obiema dynastyami. Zjazd w Lubece,


w ktrym Jagiellonowie stanowczo odmwili udziau, zupenie si
nie uda, a za to nastpi kongres preszbursko wiedeski z 1515 r.,
postanowiony w jesieni roku poprzedniego pr/y ukadach Krzysztofa
Szydowieckiego z posem cesarskim Cuspinianem w Budzie.
Zewntrzn stron wietnego zjazdu trzech wadcw, ktrzy
po wstpnych rokowaniach Jagiellonw z kardynaem Lang'em

nam wspczeni.
Co do treci za zawartych umw wykazano, e nie przyszo do adnego traktatu sukcesyjnego: ustpstwo Jagiellonw ograniczyo si
do przyzwolenia na plan podwjnego maestwa, Ludwika Jagielsi wreszcie

spotkali

szczegowo

16/\'II,

opisali

loczyka z wnuczk cesarza a jednego z jego wnukw z siostr Ludwika ( ktr oeni si Ferdynand I, gdy w r. 1521 urzeczywistniono luby z 22'VII 1515 r.,). Uzyskano za to (28/VII) :)wieczny
sojuszo z Maksymilianem
wspomniane wyej zobowizania jego,
nie bdzie popiera przeciw Polsce ani iMoskwy ani mistrza.
Trjprzymierze usuno na razie rywalizacy dwch dynastyi. miao
przez porednictwa pokojowe midzy pastwami clir/ecijaskiemi
umoliwi wspln wypraw przeciw Turkom.
tego kroku politycznego Zygmunta
nie powinno si ocenia
i

punktu

widzenia jego nadspodziewanie szybkich nastpstw, tak


korzystnych dla Habsburgw.
danej chwili oznacza niewtpliwie

sukces,

ktrego

by

krl

zadowolony.

susznie

Maksymilian nie

pomg mu wpr^iwdzie rozwiza sprawy moskiewskiej pruskiej,


ale do koca ycia dochowa mu przyjani, ktra pozwolia Polsce
i

zaj si

temi sprawami

bez

stpia ju

w nastpnym

tankiem, a na

lonw nie
sukcesya,

wypadek

na \\'-

wcale ingerencyi politycznej

Zabezpieczy sobie

grzech.

obawy niebezpieczestwa od zachodu.

za Zygmunt

Nie zrzeka si

Wadysawa,

mierci

razie

wspln

ktra na-

cesarzem opiek nad brawygar)icia czesko-wgierskiej linii Jagielroku.

mia adnych zobowiza wobec Ilabsburirw, ktrych


cho niewtpliwie poparta przez ukady maeskie, osta-

zaleaa przecie od

w obu krlestwach.

Trudno
zwrotu
polityki jagielloskiej. Zac/ si tylko, jak nieraz przedtem
potem,
okres porozumienia z Habsburgami, przerywajcy prby dyplomatycznej rywalizacyi z nimi; czste projekty ponownego zjazdu monarchw nie przychodziy jednak do skutku.

tecznie

wic dopatrzy si w

elekcyi

kongresie

wiedeskim

stanowczetro

b)

'

CzasyL

u d

k a

Najdolilu liiiejsza rolacyu

lt

S-;.

li

n-r.

c z y k a

I\>I.

IV

s.

112-128.

y a

e c k a

2B

HISTOKYA 1'OMTYCZNA

Solidarno obu dynastyi zrazu zaznaczaa si wyzapanowa na Wgrzech po mierci


Wadysawa, Zyuinunl w sprawie wykonywania opieki nad Ludwi
kiem stara si postpowa w cisym zwizku z dyplomacy cesarsk. Utraciwszy za zaraz po kongresie umiowan, pen cnt wszelkich krlow Barbar, poszed przy wyborze drugiej ony, Bony
iSforzy, za namow spowinowaconego z ni cesarza; sprawa jej woskiego dziedzictwa, ktrej zaatwienie zaleao od Habsburgw, stwotym samym
rzya nowy powd do cigego liczenia si z nimi.
na sejmie Rzeszy w Augsburgu popar cete r. 1518 Zygmunt

do

r.

1526.

Wrd

ranie.

rozstroju, jaki

sarza przy przygotowaniach do przyszej elekcyi jego wnuka, Karola

hiszpaskiego.

krr)hi

Mimo

ju

gdy po mierci Maksymiliana rzeczywicie wybrano cesar/.em Karola V, rozlunia si przyja z Jagiellonami. Nie udao si dyplomacyi polskiej wyzyska chwili, gdy przy
wspierany przez
tej elekcyi obaj gwni kandydaci, krl hiszpaski
to

od

r.

1519,

kury

krl francuski, Franciszek

1,

ubiegali

si

o poparcie

Zygmunta

I.

8tany czeskie same odday gos za maoletniego krla-elektora, a stosunek Zygmunta do Karola by pozbawiony tego momentu osobistej przyjani, jaka od kongresu czya go z jego dziadem. Wobec
tego natarczywe prby porednictwa nowego cesarza podczas wojny
pruskiej

dejrzenie,

przy rokowaniach o pokj z

odyj

plany

Moskw wzbudzay

porozumienia si Habsburgw

tylko poz

gw-

gwn powica

wrogami Polski. Sam wprawdzie Karol


sprawom zachodnim, lecz za to nad wschodniemi czuwa jego
brat Ferdynand, wadajcy Austry. Zaufanie podkopay ostatecznie
zabiegi na Wgrzech, gdzie chcieli pozyska faktyczn wadz ju
za ycia Ludwika, pozbawiajc go, ku ywemu niepokojowi stryja,
wszelkiej, powagi przez zgubne wychowanie, l^rzekona si o tem
Szydowiecki jako pose na zjazd Ferdynanda z Ludwikiem w Wiener-Neustadt w r. 1523, gdzie miano odnowi traktat z 1515 r. \
lecz ograniczono si do narad nad stosunkami wewnlrznemi
nymi

uwag

W-

tym samym czasie (1520/4) Polska


(jbron przed Turkami.
francuskiego; ale mimo poselstw
do
obozu
zacz.i si przecliykuAntoniego Kincona do Krakowa a Hieronima askiego do Parya,
pr/.ymier/<' polsko Irancuskie pozostao projektem''^ lak samo, jak podwjne maestwo midzy obiema rodzinami krlewskiemi, zwaklsk pod Pawi.
Franciszek I ponis w r. 1525
szcza
Starania Francyi, aby sobie pozyskat* sironnikw w Czechach

gier

cik

'

'

Archiw Hangu.sz. V

nr.

Hourilly: A. Itincon,

Kevue

12(5/7.

hiator.

1M13,

s.

74 prz}

p.

HAI.KCKi:

o.

ii;i

Wtrrzecli,

wom

nit'

Ilabsbururw,

DWAJ OSTATNI

Afl Kl,l,< <N(W1B

'Jl

zdoay te przeciwdziaa tam skutecznie wpyktrym zupenie si poddawa mody krl Lu-

dwik. Odbijay si one zwaszcza na stanowisku Wt^ier wobec wzra-

niebezpieczestwa tureckiego.
tej sprawie rozcliodziy
pogldy polskie
si interesy
wgierskie, mimo wsplnoci tego
niebezpieczestwa
Polsce od czasu nieszczsnej wyprawy Olbrachta uwaano za konieczno zapewni sobie jaknajduej |)okj
z Turcy. Z ni sam bezporednio graniczono dotd tylko w dalekich stei)ach czarnomorskich, a dobre stosunki z sutanem uatwiay
obron przed Tatarami Woosz. Przekonano si,
wasnemi siami
niepodobna odzyska pontyjskich wybrzey, a na przyjcie do skutku
"wsplnej wyprawy pastw chrzecijaskich przeciw pksiycowi
zapatrywano si ze susznym niestety sceptycyzmem. Ilekro do niej
wzywali papiee, jak Juliusz II, zwaszcz w r. 1510 przez leiratw
Piso'na Grassi'ego, Leon X lu) Iladryan \'l, albo te cesarz Maksymilian (1515
ktremu nawet przeznaczano na1518j, Zygmunt
czelne dowdztwo, owiadcza gotowo do krucyaty, lecz pod warunkiem,
wprzd inni monarchowie zaprzestan wzajemnych wojen zapewni swj udzia. Dla Wgier natomiast, odkd potga sutaska stana na caej ich poudniowej granicy, zudne zwlekanie
z ogln przeciw niej ekspedycy grozio ostateczn zgub. Std
dania, popierane przez Rzym. aby cho Polska, przerywajc swe
wasne walki moskiewskie
pruskie, popieszya im z pomoc; gotowa si do niej Zygmunt
w krytycznym roku 15:?1 K ale ju
pierwsze posiki przyszy zapno, aby zapobiedz zdobyciu Szabaczu
Belgradu przez Turkw.
Mimo dotychczasowych klsk, silne na Wgrzech stronnictwo
wojenne pragno, chociaby na wasn rk, usun orem nieuwiadomy tureckiej przewagi, niezgody
stann groz. Zygmunt
staj<iceg:o

i.

I,

midzy pastwami Ludwika


a zwaszcza maych widokw

wewntrznego

rozstroju

Wgier,

odradza

ta-

pragn, aby take jego bratanek przystpowa do


zejmw, jakie raz po raz zawierano z Carogrculem, starajc si

ro-

kiej

obcej pomocy, stanowczo

prby;

wsze o porozumienie z Wgrami przy


weneckich, rwnie
obok papieskich

za-

Naodwrt.
auslryackie
pary
wpywy
do wojny, gdy moga dopomdz Habsburgom do opanowania
gier, podczas gdy w przeciwnym razie cay ciar walki z Turcy
mg spa('" na Ferdynanda. Zwycistwo stronnictwa austryackiego
a zarazem wojennego doprowadzio 29/VIll L')2(> r. do katastrofy mitRzesza niehackiej. Zupenie biernie zachowali si llabsburtrowie
i

ich

ukadaniu.

W-

'

Malinowskij

.S)ormk.

s.

178

HISTOKYA POt.ITYCZSA

28

od kilku lat daremnie wzywa na ratunek Wgier. Polsk za, adzie od r. 1521 rwnie wzrastaa obawa
przed Turcy. powstrzyma Solimaii od wysania posikw przez ronapad tatarski. Tylko zastp polskich
zejm z poprzednieg"*) roku
miecka, ktrych Zygrmunt

rycerzy ztrin przy Jagielloczyku.

c)

Polska wobec walki Jana Za

poy

Ferdynan-

Niesusznem byoby zarzuca Zygmuntowi, e


si nie stara energiczniej o osierocone trony bratanka. Pomijajc
Litw, w Czechach
ogromne trudnoci unii obu pastw z Polsk
jego
prawa sukcesyjne,
poparo
ktreby
wogle nie byo stronnictwa,
na Wgrzech za obz wrogi Habsburgom, do ktrego mona byo
trafi, wybra jeszcze przed nadejciem poselstwa polskiego woje-

dem

(1526

1538j.

jewod

siedmiogrodzkiego Jana Zapoly. Miesic pniej elekcya


przeciwny Ferdynanda, wyniesionego ju przedtem na

przez obz

tron czeski,

dug wojn domow,

pogr/ya Wgry w

ktra dla

Polski stworzya pooenie nader trudne niepomylne. Walka, ktra


rozgorziia u jej granic, prowadzia przecie do oczywistej zguby
jedyne pastwo, szczerze z ni sprzymierzone, wychodzia za na korzy wsplnego wroga: Turcyi.
Obaj rywale starali si wszelkimi sposobami przecign Zy.'niunta na swoj stron. Zapoly, powoujcego si na wspomniany
tajny ukad rodzinny z .lagiellonami. popieraa przy tem F^rancya,
Polsce jeniebawem (1528) zawara z nim nawet przymierze.
dnak zabiegi posa austryackietro Herbersteina byy skuteczniejsze
od nowego poselstwa Rincona. Sympatye polskie byy wprawdzie
po stronie narodowego krla Wgier, gotowego do cisego sojuszu,
a nawet do przyznania nastpstwa po sobie krlewiczowi polskiemu.
i

byby musia
aby otwarcie stan po jego stronie, Zyumunt
z zasad, by nie ofiarowa adnej pomocy chrzecijanino\A
naraajc si
rja chrzecijaninao, zerwa z habsburskimi krewnymi,
pretensyi
wytoczenie
nietylko do
nowy
ich
z
Moskw
zwizek
na
Prus, lecz nawet do Mazowsza. 'i'o te krl, wi sam z sob mia co
czyni, nie chcia si ani przy tym ani przy onym popisowa oboje
stron do tego wid, aby z sob pokj postanowili, a wojn na Turka
obrcili" (Bielski). Taktyka ta. niewtpliwie szczera, tmaczca pozorne
chwic^jnoci polityki polskiej, bya moe istotnie trafn, skoro paLecz,

zerwa

byo w

rozstrzygn sprawy wgierskiej


przez czynne wystpienie. P()r<>dz(nie wspzawodnikw mogo ich
zapewnie" jej nadal dobre ssiedztwo na
obu pozyska dla Polski
poudniowej ifranicy.

stwo

[)ol8ki'

iiM'

stanie

Lecz zaraz

pr/y

pi('rwyz(j

zupenie bezskutecznej prbie

po-

o.

HALKCKi: DWAJ <MTATM JAGIELLONOWIE

29

rednictwa, na zjedzie oomunieckiin w czerwcu 1527 r., wyszy


na jaw nieprzezwycione trudnoci, skoro aden z dwch ))krlw
Wi^ier nie chcia si zrzec korony. Gdy za Zdpolya, po pocztkokilkumiesicznym pobycie w Tarnowie w r. 1528,
wych klskach
powrci na widowni walki jako sprzymierzeniec sutana, a papie
Klemens VII, dotd stojcy w obozie francuskim, pcg-odzi si z cesarzem, neutralno Zyymunta
bya jeszcze bardziej uzasadnion.
Wierny swej chrzecijaskiej polityce, dbay o bezpieczestwo Polski, nie mg przyj traktatu z Turcy, zawartego na wasn
przez polskiego dyplomat w subie Zapolyi, Hieronima askiego,
a zawierajcego niegodny warunek, aby Polska wraz z Solimanem
wspomagaa krla Jana. Gdy za w r. 1529 Turcy wyruszyli na Wiede, ktrego obron take w Polsce z radoci powitano, gdy papie
wykl Zapoly, a pod wpywem austryackim wystosowa do sdziwego prymasa askiego ostre smonitoryumc, obwiniajce go o udzia
w polityce bratanka, powrcono do tern gorliwszych stara o pogodzenie pretendentw do korony wgierskiej. Na zjedzie poznaskim
1530 r., na ktrym rwnoczenie ukadano si o maestwo Zygmunta Augusta z crk Ferdynanda, przygotowano tylko z trudem
jednoroczne zawieszenie broni. Plan zwoania nowego zjazdu podwalka rozgorzaa na nowo. Trwaczas, tego rozejmu upad jednak
jc mimo zawodw przy staraniach o rozwizanie polubowne, I^olska nie daa si teraz skoni Herbersteinowi do przymierza z Habsburgami ostrzegaa ich tylko przed now wypraw tureck ^ Po
jej powstrzymaniu przez Austry (1532) Zygmunt zawar z Solimanem traktat pokojowy na czas jego panowania. Na Wgrzech jednak nie ustawa rozstrj wewntrzny, a nawet rozam w obozie
Zapolyi, wskutek zamordowania jego ))gubernatora Ludwika Gritprzejcia Hieronima askiego do Ferdynanda, nie zatiego (1534)
pewni temu ostatniemu przewagi.
Dopiero r. 1538 pod wpywem wsplnych t)baw przed Turcy,
przeciwko ktrej wzywa znw do ligi papie Pawe lii, zdawa si
przynosi upragnione przez Polsk rozwizanie sporu
uspokojenie
Wgier. Tajny zrazu ukad, zawarty 24/11 w W. Waradynie, dzieli
po mierci Jana dzia jego
je midzy obu krlw, tak jednak,
stara si
mia przypa Ferdynandowi. Rwnoczenie Zygmunt
umocni dobre stosunki z kadym z nich. odnawiajc ukad co do
maestwa syna z l-llbiet austryack wydajc w roku nastpnym
crk Izabell za Zapoly. ktrego bra w obron przed nieask
i

rk

suhask.
'

Tomic. XIII

nr. 68, 196.

lllSTOKYA POLIIYCZNA

80
d)

Polska wobec Austryi

Turcy

w pierwszych

latach Jana ZyijTnurita Zapolyi (15401548). Z tego pozornie


tak pomylnego rozwizania wynika niebawem nowa komplikacya.
w r. 1540 powia mu syna Jana
Izabella przed sam mierci

ma

Zygmunta, ktrego partya antibabsburska obwoaa krlem Wgier,


chocia 'wedug ukadu z 1538 r. mia si zadowoli udziaem ksina Spiu. Teraz, gdy chodzio o rodzonego wnuka, Z3gmunt
znalaz si w trudniejszem jeszcze pooeniu anieli w r. 1526. Zana obie strony
sadniczy charakter jego polityki pozosta ten sam
t.
jednego
jednak
na erk sw,
j.
patrza, na P'erdynanda
pokoju, a tylko, aby crka jego przy swym zostaa. Tym razem jednak chwiejne stanowisko dao wynik najmniej podany. Nie powstrzymao Ferdynanda od wyprawy na Bud, ktrej oblenie wywoao skuteczniejsz ni dotd interwency tureck. Rok 1541 przynis zajcie stolicy wgierskiej przez Solimana, ktry modemu Zakraj na wschd od Cisy. Sami za
polyi odda tylko Siedmiogrd

cym

da

Turcy, zajwszy

rodkow

cz

Wgier,

stanli

karpackich ru-

biey Maopolski.

w r. 1588
Niebezpieczestwo zdawao si tem groniejszem,
posiadanie
w
objwszy
nadto,
Modawi,
a
Turcya poddaa sobie
Oczakw, pozostawaa z Polsk m^ powanych zatargach granicznych
nad morzem Czarnem. To te mimo niechci do Habsburgw, ktr
oprcz Izabelli ywia take krlowa Bona z powodu trudnoci
w objciu swego dziedzictwa woskiego, krl musia si do nich
zbliy ponownie. Niedarmo w tym samym roku (1543), kiedy wreszcie przyszo do skutku maestwo Zygmunta Augusta z Klbiet,
ukazuj si ))Turcyki Orzechowskiego, w roku za nastpnym stara
si Ferdynand o przymierze z Polsk, a Korona o wspdziaanie
przeciw Turkom. Napad nKozakw polnycha na Oczakw
w r. 1545, przypisywany przez sutana starostom polsko-litewskim,
fortyfikowanie przez Turkw nadgranicznej Balaklawy ju zdaway

Litw

si zapowiada wybuch wojny, pod wodz krla modszego. Dziki


przygotowaniom wojennym w obu pastwach Zygmunta skoczyo
si jednak w r. 1547 na odnowieniu traktatu pokojowego z Solinianem. Niemal rwnoczenie take Ferdynand zawar z nim pokj
5 leni.

wychodzia zaoe, nie daa pomylnych rezultatw. Ustpowano Habsburgom,


chwilowo czono si z nimi, lecz zasadnicza neutralno nie moga
doprowadzi do trwaego porozumienia Nie uratowaa te sympatyczniejszej I*olsce strony przeciwnej, ktra, szukajc opieki u TurPolityka wu-ierska Zginunta

I,

cho

z trafnych

kw, przysporzya Polsce niebezpiecznego ssiada tam,

gdzie

dotd

u.

DWAJ OSTATNI JAGIELL' >N(\V1K

UALICCKi:

31

nie mu: i?i


miaa pewnet^o sprzymierzeca. Mimo to Zygrmunt
pretendent
wgierskiej,
skoro
nowy
do tronu
ze
sprawy
wycofa
by jego wnukiem. Std mimo rezygnacyi z korony czeskiej wnie doprowagierskiej w r. 1526, zwrot ten by tylko chwilowym
I

dzi do ostatecznego wykrelenia kwestyi wgierskiej z dynastycznego programu Jagiellonw, w ktrym j odnajdzit^my, z temi samemi
tej jednak sf)rawie, wicej
trudnociami, za Zygmunta Augusta.

jeszcze anieli

polityki jego ojca

innych,

ostron wstrzemiliwo
wewntrznych jetro pastw

uspra\Aiedliwia

oprcz

sto.sunk(3w

nieustanne niebezpieczestwo
4.

innej strony.

Obrona kresw.

Od poudniowego wschodu pastwo polsko-litewskie nie miao


wyranej granicy. Stykao si tutaj z Wooszczyzn, chwiesi w stosunku zalenoci lennej midzy trzema pastwami s-

staej,

jc

zwaszcza za. na dugiej linii stepowej, z chanatem


krymskim, utrzymujcym si z napadw, skierowanych na przemoskiewskie. Teoretycznie gramian na pastwo jagielloskie
Dniepru,
nica ta wspieraa si o morze, midzy ujciami Dniestru
w rzeczya chwilowo obejmowaa Modawi jako ksistwo lenne
wistoci jednak ziemie kresowe trzyma, ))kto by mocniejszy<'. a naczerwon,
pady tatarskie na Kijowszczyzn Woy, Podole
tym obcaym
na
oraz wooskie na sporne Pokucie uniemoliwiay
szarze normalne warunki ycia. Tak byo przynajmniej na pocztku
rzdw Zyirmuiita I, ktry zabezpieczeniu tych ziem powici nienajmniejszy wysiek swego panowania. Tak samo jednak, jak w sprawie wgierskiej, wszelk mielsz akcy paraliowaa Turcy a. Jej
wato bowiem podlega Krym, odkd Mengli Girej ugruntowa
dz przez przyjcie jej zwierzchnictwa (1478 9); Modawia za. cho
pozornie bya jako mur
baszta przeciwko tureckiej mocy, przecie ju w r. 1498 za Stefana W. sprowadzia Turkw na Polsk,
a od r. 1504. pod rzdami syna jego Bohdana, da im pacia. Dlatego wobec poudniowo wschodnich ssiadw trzyma si Zygmunt
stanowiska wycznie obronnego, starajc si tylko przeszkodzi ich
zwaszcza
najazdom i porozumiewaniu si z innymi wrogami
siedniemi,

Ru

sw

Moskw.

Wojny wooskie. Pretensye Modawii do Pokucia spowodoway napad w czasie bezkrlewia cige odtd zatarui graniczne,
a)

gdy Bohdana zawioda nadzieja polubienia krlewny


Elbiety, doprowadziy do wojny z 1509 r. Polska nie zdoaa prze
szkodzi zajciu Pokucia, przejciu przez Dniestr pod Chocimem po
wreszcie,

32

HISIOKYA IHlUIYCZNA

spustoszeniu Rusi czerwonej


po
jednak opar si najedcom tak samo, jak Kamieniec
Halicz. Dopiero po odwrocie Bohdana, w ktrym zaj Rohatyn,
nalecy do wrog-ich mu paiuHy z Chodcza, wyruszyo pospolite ru"szenie pod hetmanem Kamienieckim wraz z zacinymi na wypraw
po Suodwetow. Odzyskao 'okucie, wyniszczyo Bukowin
czaw, a przy powrocie odnioso zupene zwycistwo nad hospodarem, ktry uderzy na Polakw, gdy si przeprawiali przez Dniestr
(4/X). Porednictwo Wgier, ktrym Polska w traktacie z 1507 r.
przyznaa na razie zwierzchnictwo nad Modawi, doprowadzio na
pocztku r. 1510 do pokoju, ktry zapobieg na dugo najazdom wo-

klsce zaog-i kamienieckiej

L\v(j\v, ktry
i

oskim,

lecz spr o

ka odtd w
skim

nieraz

Pokucie pozostawi w zawieszeniu. Bohdan szupomocy przeciw wsplnym drczycielom tatarznoszc si jednak z nimi na wasn rk, sam

Polsce

tureckim

suszn wzbudza nieufno.

Niebezpieczestwo
synu Stefanie |1517
sia

wzroso

strony

z tej

jeszcze,

gdy po jego

bra w obron

1527), przed ktrego uciskiem Zygmunt I mujego wasnych poddanych, hospodarem zosta

wojowniczy Piotr Rare. zw'any Petry.


rzdw odnowi z Polsk, nie przestrzega wierniej od poprzednika. Usta nadto poredniczcy wpyw
Wgier, z ktrych rozdwojenia hospodar korzysta tak samo, jak
Polski wobec postpw tureckich. Skuz wzrastajcego niepokoju
teczniej, anieli przedtem Bohdan, szuka porozumienia z wrogami
Zygmunta I, zwaszcza z Wasilem moskiewskim. Liczc na przywznowi pretensye do Pokucia, ktre zaj pod komierze z nim
zagraajc
te Podolu ziemi halickiej. Upewniwszy
niec 1530 r.,
zabr nasi jednak przez poselstwo Ocieskiego do Stambuu,
stpi bez zgody sutana, Polska w^ysaa hetmana Tarnowskiego na

nielubny brat Bohdana,

Przymierza, jakie na pocztku

',

odzyskanie Pokucia

pod

Godcem

r.

1531.

Wyprawa uwieczona zwycistwami

jeszcze wietniejszem pod

osigna, powstrzymaa te Moskw


wzgldu na Turcy nie poszed jednak krl

Obertynem

(22/VIII),

cel

wspdziaania. Ze
za gosami*, radzcymi
zhodowa hospodara, gotujcego si do odwetu. Nie
roztrromi
przekroczono granic jego pastwa nie zdoano go zmusi do pokoju.
Podczas gdy na pograniczu walki toczyy si w dalszym cigu,
Petryo udzi Polsk jaowemi rokowaniami o pokj za porednictwem wpierw Zapolyi (1532/3), potem (1535/7) Ferdynanda I, kt-

ten

od

rego si

'

uzna

(Minc.

Xni

Np. Ottona

lenniUitMn

ukady

rozbijay si

stale

Pokucie.

nr. 7+, 838.


z Chodi-za, Si.

l.iiiickuroiiskiogo, Tuiuic. XIII nr. 370.

o. HAI'ECKi:

dwa

1535

r.

stryacka

dotkliwie spustoszy

razy

korzy

na

wersyi

przez kilka

lat

sporn ziemi crlem

dy-

Medyacya

au-

sprzymierzeca.

nioskiewskie<4"o

wbudzaa w

33

DWAJ USTATNI JAOIRl.LONO WIE

Polsce tylko nieufno, a kryzys

uniemoliwi odwet. Dopiero

niebywa klsk stray

wewntrzny

najazd z 1538

r.,

po-

nad Seretem, skoni


na
I*o
zacinych.
nowej wyprawie Tarsejm do uchwalenia poboru
obleniu Chocimia Piotr zawar wreszcie pokj, zrzenowskiego
kajc si Pokucia. Zmusio go do tego rwnoczesne wkroczenie Turkw, ktrzy ju dawno zamierzali go usun doprowadzio ono je-

czony

koroimycli

dnak nie tylko do jego chwilowego wypdzenia, lecz do wielce niepodanego ugruntowania zwierzchnictwa Solimana nad Modawi.
Ju za nowego hospodara Stefana, cho przyj traktat zawarty
z poprzednikiem, obawiano si wznowienia walki a przez to konfliktu z jego tureckim zwierzchnikiem. Gdy za Petryo w r. 1541
powrci do wadzy, szuka zrazu oparcia w Polsce, naraajc si
nawet na podejrzenia w Stambule, ale odyy te jego stosunki
z Moskw
w r. 1546 napad Woynian na jego posw, wraca;

jcych od Iwana,

posdzanych

wywoa

o w^rogie przeciw Polsce konszachty,

nader grone napicie.


dara, ale rywalizacya o wpywy

draliwy moment

Umierzya je

mier

narazie

hospo-

Modawii pozostaa jako nowy

stosunkach polsko-tureckich.

Najazdy tatarskie. Pokojowe

regulowanie tych stosun


jej krymskich
wasali. Nieraz Turcy ze swych dzieraw czarnomorskich, gdzie starcia stray granicznych czste wywoyway niepokoje, przyczali si
nawet do napadw^ tatarskich. Plany pozyskania Krymu, w czasie
przelotnych zatargw chaskich z Turcy , do pomocy przeciw tej
ostatniej pozostay
oczywicie utopi. Przeciwnie, w lalach 1521/6
Turcy, chcc przeszkodzi wspieraniu Wgier przez Polsk, skutecznie wywoywali najazdy Tatarw, a raz wwczas (1524 r.) sami dotkliwie spustoszyli
czerwon
Podole, ponieli jednak klsk
pod Trembowl. Gdy Zygmurit I odnawia rozejm z Turcy, daremnie si skary,
chanowie go nie przestrzegali; niebezpieczestwo
zmniejszay te traktaty tylko o tyle,
pozwalay energiczniej wystpowa [irzeciw Krymowi. Przez nieustanne, coroczne boje tatarskie zasaniaa Polska reszt Europy od dziczy pogaskiej
susznie to podnosia wobec ksit lskich
Wenecyi,
Rzymu
Niemiec.
i Anglii,
a przyznawali te nieraz obcy, zwaszcza Stolica apostolska.
b)

kw

przez

ukady

Porta nie zabezpieczao wcale od

Ru

'

Tomii'.

I\'

iir.

HO.

\'I

nr. 35;

projekt

FtTdynanda

r.

1644, Arch. wioil.,

Polonica.
Eni-yklopedya polska. l'oni

cz.

II.

711STOKYA POLITYCZNA

34

ju za poprzednikw Zygmunta najazdy chana


pi/ybray zastraszajce rozmiary. Ostatnie lata rzdw
tego naigroiiiejszego z Girejw (do r. 1515), to pierwszy okres spraw
to czasy jego nastpcy Machmeta
tatarskich za Zygmunta; drugi
ale
monego,
ju bardziej zalenego od niesforniemniej
r.
(do
1523),
trzeci
to czas rozstroju pokniaziw
tatarskich
nych krewnych
tgi krymskiej wrd walk domowych midzy rywalizujcymi o wadz Girejami, / ktrych, po chwilach przewagi Islama Seadeta,
utrzyma si wreszcie (mniej wicej od r. 1533j brat Machmeta, Sadzi ju zbadane dokadnie, tak,
hib Girej. Wszystkie trzy okresy
do Tatarw.
Zygmunta
stosunku
charakterystyk
trudno
o
nie
Gwnym celem je^ro polityki wobec Krymu byo ochroni si od
najazdw, a chcc to osign, naleao albo zdoby si na sta siln
obron granic albo zabezpiecza si przez ukady z chanami roczne
upominki. Naprawd skutecznym by tylko rodek pierwszy. Doz Tatarami lepsz jest pewna nieprzyja
skonale wiedziano,
niepewny pokj. Wszak tyle razy, ledwo zawaranieli wtpliwy
Wiadomo,

Menu:li-( iireja

Polsk

szy sojusz z
nicze,

skwy,

bd
bd

to

te

Litw, rzucali si niespodzianie na ich pograwskutek mtryg


wikszych jeszcze podarunkw Moi

poprostu nie

majc w

danej chwili gdzieindziej spo-

wyprawy; chan tmaczy si potem wymwk, i to wszystko md bya, ktrej pochoci ukrci nie
przez kilkamg. Mimo to od pocztku panowania Zygmunta

sobnoci

do

upieskiej

krotnie odnawiane przymierza, z ktrych


z

Mengli-Girejem

ll3. starano

si

najwaniejszym

by

traktat

o zasadniczo dobre, przy-

Krymem, pacc mu zwyke 15.000 z. rocznie;


skaday si na to dwie przyczyny trudno skutecznej obrony, wypywajca gwnie z niedomaga skarbowych, a nadto drugi cel po-

jacielskiew stosunki z

posuuiwanie si Tatarami przeciw Moskwie.


nie umiano si zdoby
niewtpliwie upokarzajcem,
na dostateczn obron granic przed wrogiem licznym wprawdzie,
lecz dajcym si rozgromi kilku tysicom dobrego wojska. Gdy

lityki

polsko-litewskiej,

Byo

to

zastpowano brak staej armii


w Koronie
W. Ksistwie tymi samymi roitkami. jakie ju zaczli stosowa poprzednicy krla: przez /aniki ))ul\rainne. wznopr/ez chorgwie zacine,
szone na gwnych szlakach tatarskich,

upaday

projekty reform ustrojowych,


i

penice

pobliu granicy.
od koca
Tierwszy rodek stosowaa gwnie Litwji. drugi

wydoskoich
si
usilnie
o
Zygmunt
stara
XV wieku
Korona.
nalenie. Hok rocznie niemal koata w tym celu na sejmach o podatki. Niestety uchwalanie obrony tylko na rok lub dwa lata zaradzao niebezpieczestwu jcdynif prowizorycznie, a szczupa nieraz
.stra

I).

HAI.KCKi:

DWAJ OslAlNI

A(U KIJ,< >N<)Wl E

Sf)

zacisznych zmuszaa w razie wikszego napadu dn posugiwania si obok nich take pospoliteni ruszeniem, ktre uderzao
dopiero na cofajcego si z upem wroga. Mimo to postp w porprzekraczajc poow
wnaniu z dawniejszemi laty by widoczny
wszystkich wogle dochodw koronnych, wzrastay znacznie sumy
ktra w drugiej poowie
przeznaczane na kresow si zbrojn
panowania zbliaa si zwykle do 10.000 ludzi. Nie zaniedbywano
zreszt te
w Koronie obrony przez zamki mniej wicej od
wznoszeniu nor. 1520 syszymy coraz czciej o ))oprawie dawnych
wych warowni na Podolu, a zwaszcza na Rusi Czerwonej, tak przez
liczba

krla, jak

tagonizmu

monowadcw. Litwa, zagroona stale, wskutt^k anMoskw, na duszej naraonej na pierwszy impet wroga

przez
z

zaradzaa napadom tatarskim mniej skutecznie. Nieliczzaopatrzone zamki nie zabezpieczay naleycie
niedostatecznie
ne
najedcy zwykle dopiero
Kijowszczyzny
Bra^awszczyzny. tak,
na Woyniu spotykali si z pogotowiem jego licznych kniaziw
do bagien Polesia lub okolic
ziemian, czasem za zapdzali si
Sucka a nawet Wilna (1510). Dopiero rewizya zamkw w r. 1545
zapowiadaa zmian na lepsze, podczas gdy projekty (1524, 1533,
1541) zorganizowania stray kresowych z miejscowej ludnoci ))kozakujcejci, np. dla obrony przej przez Dniepr, nie zostay urzegranicznej,

linii

czywistnione.

Projekty te wychodziy zwykle od starostw pogranicznych grodw. Wrd nich zasynli na Litwie, oprcz wojewody kijowskiego
Andrzeja Niemirowicza. starostowie czerkascy
kaniowscy, jak niestrudzony postrach Tatarw, obroca Czerkas w r. 1532, Ostali
Daszkowicz
Seko Poozowicz
a w Koronie, czuwajc w Kal*rzecaw,
miecu, Chmielniku lub Barze, Lanckoroscy StanisawStrusiowie Jan
.lakb. a zwaszcza mur krajw podolskich^ Bernard Pretwicz. Posugiwali si niezorganizowanymi jeszcze kozakami
nietylko we wsplnych walkach obronnych, lecz take w miaych
wyprav\ach zaczepnych pod Biaogrd lub Oczakw, nie unikajc
jednak niepowodze (np. Jazowiecki w r. 1529)
dranic nieraz
samowolnie Turkw
Tatarw, ktrzy potem dali ich ukarania.
Wsplnie odnosili Polacy
Litwini najwiksze sukcesy, jak
zwaszcza wietne zwycistwo pod \\'iniovvcem w r. 1512. pod
wodz hetmanw Kamienieckiego Ostrogskiego, ktrzy ju w roku
1508 osobno pogromili Tatarw. Za to maostkowe rywalizacye
polsko-litewskie utrudniay obron, a w r. 1519 pod Sokalem spowodoway dotkliw klsk. Stae strae koronne, na ktrych czele
od/naczali si Jan Tworowski z Buczacza
Stanisaw Lanckoroski,
rozbijajc np. w r. 1516 przy strasznym, niespodzianym napadzie
i

3*

lllSrOKYA P<)LITVC/.NA

36

gb

cho

niektre zagony tatarskie, a nadto osaMachmet-Gireja przez Nogajcw, spowodoway mniej wicej od r. 1524 znaczne osabienie najazdw; ))zaczym kraje ruskie, napoly spustoszae, dobrze pobudowane osiade
byy (Bielski), chocia nieraz wracay chwale powanych obaw.
Ziemie W. Ksistwa mniej skorzystay z tego zwrotu, gdy zamiast
sabej, lecz staej obrony u samych granic, zabezpieczay je tylko na
krtko zwycistwa doranie zmobilizowanej siy zbrojnej, np. Konstantego Ostrogskiego nad Olszanic za Kijowem w r. 1527 lub
1531 V Zdarzao si te, jak np. w r.
sukcesy jego syna w r. 1530
1534, gdy hetman Tarnowski granice koronne szczeglnie dobrze
Tatarzy, nie miejc tam si przedrze, kierowali si
zaopatrzy,

Rusi Czerwonej

Krymu

bienie

po zabiciu

Woy

za to na litewski

Cho

niezliczone napady, z ktrych tu wyliczono tylko waniej-

zwykle przychodziy do skutku w czasie rzekomych sprzymierzy z chanami, przecie cieszono si z tych traktatw, gdy pozwalay czasem zuytkowa Tatarw przeciw Moskwie. Napada na ni
w czasie jej dwch pierwszych wojen z Zygmuntem dawny jej soale, nawiedzajc naprzemian take ziemie jajusznik Mengli Girej
gielloskie, nigdy nie przestrzega cile przymierza, z jakiem w r.
1506 sam si ofiarowa. Ukadajc si o jego odnowienie, rwnoczenie (1511 2) porozumiewa si z Selimem tureckim, dawa posuch
zwykle, nim uderza sam, czeka, na
podszeptom Wasila (1513j
ktr stron przechyli si szczcie wojenne. Zwalcza te Mosze,

skw

uwaany ju

Machmet,

za

ycia

ojca

za stronnika Polski, ale

paktowa czasem (1516, 1519) na obie strony; dlatego, gdy


proponowa cilejs/e przeciw Wasilowi przymierze, chcc
uratowa dla Girejw- Kaza Astracha, a nawet wznowi ksistwo
Litwini mu nie ufali, posdzali go, e sam
rjazaskie, Zygmunt
si w czasie jego strasznego namiec
ograniczyli
oKijw
chce
i

on

1521

jazdu na

Za

to
r.

Moskw
trzeciej

do dostarczenia mu posikw pod Daszkowiczem


wojnie moskiewskiej wielkie miao znaczenie,

1535 chwiejcego si

skoni do

'.

wielkiej

midzy Litw

Moskw

Islama zdoano

wyprawy nad Ok, pod Rjaza. Wiemy ju,

skorzysta z chwili, gdy w r. 1541 szed na Motatarski


pod wodz tego samego Sahib-Gireja, ktry
skw cay wiat
jeszcze krtUo przedtem zawiera z ni podobne przymierze, jak
wskaniegdy Mengli Girej. Ale przedsiwzicie chana byo
Zygniiinl

nie

mg

wan

zwk,

Girejt>

|io/na\vali

Tomic.

'

MaliiiowskiJ: Sbornik,

.\11

nr. 312,

jeden po druijfim, kto

.MII nr. 2fiH


8.

173 nn.

by

dla nich

gw-

o.

HALBCKi: DWAJ OSTATNI

37

AKlEl LO\OVV IK

Litwa, bronice si tylko od napanie Polska


Moskwa, zat^raajcu coraz bardziej riadwoaskim chapodczas rzdw Zynatonn. Ten zwrot przeomowy, dokonany
ze
niebezpieczestwo
na
osabia
przyszo
stanowczo
gmunta I,
strojiy Krymu.

nym

wroGriem

dw,

lecz

II.

Stosunki wewiHjtrziie.

Mimo wsplnoci wrojw.


zewntrznej,

lityce

kraje,

std pewnej jednolitoci w po/yymunt Stary, nie two-

ktrymi

wada

rzyy jednolitego pastwa. Poniewa Litwa nie tylko nie zatwierdzia ostatecznie unii z 15(>1 r., lecz nawet zerwaa jej najwaniejsze postanowienie przez osobn elekcy w r. I06, zwizek jej z Polsk by waciwie cigle tylko tem lunem przymierzem, jakie stanowia unia z 1499 r., w/.mocnionem tylko przez uni personaln

dusze uspycie.
te innego, jak unia personalna, nie czyo Polski z Prusami krlewskiemi. Mimo wsplnego niebezpieczestwa w zatargu
z Zakonem, mimo korzyci ekonomicznych zwizku z Polsk, jakie
odczuwa potny Gdask, nie wahajcy si nawet przed przedsii

coraz to

Nic

wziciami politycznemi na wasn rk. partykularyzm pruski nitutaj: osobny


czem nie ustpowa litewskiemu. Podtrzymyway go
sejm, zwykle zwoywany rwnoczenie z koronnym, z ktrym znonastpnie odrbne przyszono si conajwyej przez deputatw
duwileje, np. co do indygenatu pruskiego dostojnikw wieckich
chownych, na ktre si powoywali Prusacy, gdy ich skaniano (np.
w r. 1541 1544) do cilejszej unii wreszcie za rnice ustroju
spoecznego (na korzy wielkich miast, rywalizujcych ze szlacht),
sigajce gbiej od narodowociowych. Separatyzm ten, objawiajcy
si w przekonaniu, e Prusacy s obowizani do podatkw obrony
i

wojennej

wdla

tylko

dozna za Zy152S r.
wyjwszy uni monetarn

poytku ziem

pruskich,

gmunta
adnego osabienia,
Daremnie krl
sejmy polskie, twierdzc,
1

nie

/.

Prusy s czonkiem
ponoszeniu ciarw pastwo-

day

udziau Prus w
wych w sejmach walnych K
Za to idea jednoci pastwowej zupi'ny odniosa sukces na
Mazowszu, gdy w r. 1526 wygali ostatni po mieczu jego ksipiastowscy na Czersku
Warszawie. Zyirmunt I ju przedtem
krlestwa-,
i

ta

poredniczy w rozterkach midzy ksin matk, .\nn z Radziwiw, z ktr lto chcia oeni prymas Laski, a ucinion szlacht
mazowieck
le udziau Mazowsza w obronie kresw Tera/.

(1516/8)

'

Tomic.

da

.\1

s.

bH,

XIII nr. 81,

H'i).

38

za

HISIOUYA \'OUT\CZSA

ustpi przed deniami

nie

esk

aby lenno

separatystycziiemi,

nna-

Anny Zolii, przenie


odda go nawet Zygmuntowi Augustowi dla

zowieckie, zg-odnie z pretensyami ksiniczek

nie
na linitj
celw polityki dynastycznej, popieranej przez Bon Litwinw, lecz
uzna,
prawem historycznem spado na krlestwo polskie. Po duych trudnociach, na sejmie z 1529 r., zwoanym w tym celu do
Warszawy, przeprowadzono ))uni, a raczej wcielenie Mazowsza do
lvor()ny. Wprowadzono Mazowszan do wsplnego sejmu, zrwnano
ich z Koron co do przywilejw i ci/arw
co do ustroju sejmikowego, zachowano im jednak osobne prawo, skodyfikowane
w r. 1532 1540.
;

Odrbne ycie wewntrzne dwch gwnych czci pastwa


Zygmuntowego, Korony
Litwy, odrbnych te wymaga bada
i

przedstawienia.
1.

Koronie.

Kozpoc/ynajc rzdy pod hasem przywrcenia wszystkiego do


dobrego porzdku, upomina Zygmunt I,
nadszed ju niemal
ostateczny czas, aby kady wyla wszystk mio, ktr posiada

dla Kzpltej

jej

dobra To te chcc wnikn w

wewntrzne

dzieje

naley wprzd pozna tych, ktrych zawsze askawie


mioci wie wzywa do wsppracownictwa.

jego czasw,
i

aj

si

Ludzie

najtatalniej

a przywilej

stronnictwa. Za Aleksandra zdyskredytoway

zastpcze rzdy

mielnicki

monowadcze w

ustpi musia

upady wszelkie podstawy


mimo to jednak faktyczny

konstytucyi

prawnej

dla

nieobecnoci
))nihil

oligarchii

krla,

novi,

tak,

senatorskiej

wpyw monowadztwa

nie dozna
Wiemy, e wanie jego najpotniejsi przedstawiciele,
maopolscy byli wobec elekcyi Zygmunta usposobieni ra<.'zej nieprzychylni*'; zreszt ju jego poprzednicy chcc zrwnoway ich wpywy, popierali szereg rodzin, podnoszcych si dopiero na schyku
XV wieku do wikszeuo znaczenia. Ale take za nowego krla utrzymay si na tej samej co dotd wyynie wszystkie niemal cile skoTarnowscy
ligacone rody, dotd kierujce pastwem, Tczyscy
(wzmoeni jeszcze w r. 1519 po wyganiciu wsprodowcw Jaro-

uszczerbku.

Odrowe, w Wielkopolsce za (trkowie.


Kmitowi;
Nowe za rodziny, zawdziczajce swj wzrost gwnie dytuistyi,
dzielni obrocy ziem ruskich, indzie gromadziy swe dobra, jak spro.laKoowie. jak Kamienieccy
wadzeni z Wielkopolski Chodeccy

sawskich),

zowieccy, na

ay

(lor'WMa<'

og<'> tylko

tamtym,

na jedno lub dwa pokolenia, zdoalbo to, dorastajc do potgi dawniejszej


kriHko,

HALRCKi; DWAJ OSPAINI

o.

warstwy iiKignackioj, szybko si te


Myszkowscy.

Wyjtkowe

AOILI.ON< iWiK

ni

/ajnuij jednak,

miejsce

39

zespalay, jak Firleje lub

pierwszej

czci

pano-

dwie rodziny, ktre wwczas day Polsce naj1,


wybitniejszych
stanu, Lascy
Szydw ieccy.
Pierwsi wywyszenie zawdziczali Aleksandrowi. Jego to mzaufania by kanclerz a pniejszy prymas (od r. 1510) Jan Laski, ktry, jak tylu innych biskupw X\'i wieku, pratrnc wswoich wynosi, wielkie rzeczy robic, torowa krewniakom wstp do grona
magnatw. Prymas, zawodowy praw nik-kodylikator, przenoszcy
w ycie skonno do konstrukcyi teoretycznych gitkiej kazuistyki.
caa jego rodzina, z ktrej za Zygmunta 1 zasyn zwaszcza brawania Zyy-munta

mw

em

tanek jego Hieronim,


litemi

zdolnociami

wojewoda

wiksz

odznaczali si niepospooryginalnoci
ruchliwoci
szerszych warstw ziemiaskich,

sieradzki,

jeszcze

umysu; cznie z pochodzeniem z


ich majtku
wpywu, wzbudzao to w nich miaego
przedsiwzi politycznych, skonnot- do fantastyczducha reform
nych, cho bystrych projektw, a nawet jak u Hieronima awan-

wieoci

subie. Duch niepokoju strawi niebawem


ten nowy rd magnacki, ktry nie zdoa skupi stronnictwa okoo
siebie; ale jeszcze za Zygmunta Augusta spotkamy dwch jego wybitnych, chocia zgoa odmiennych przedstawicieli.
Zygmunt posugiwa si czsto talentem Jana askiego prbowa te zuytkowa Hieronima, przynajmniej w dwch pierwszych dziesiciolectacli rzdw, gdy sam jeszcze pielgnowa myli
turniczych akcyi

obcej

retorm ustrojowych
krla

odpowiada

czynnej,

lepiej

ruchliwej polityki.

rd drugi,

przez

dzony na widowni dziejw. Szydowieccy,

niego
nie

Ale usposobieniu

dopiero

wyprowa-

ustpujc askim

in-

przewyszajc ich rozwag, gospodarnoci, wykwintnym poziomem kulturalnym, przylgnli szybko do konserwatywnego
wiata monowadczego, zgromadziwszy, chociaby incompatibi]iter,
dostojestwa
dobra.
si z nim zwizkami krwi, umieli sobie dobra pokrewnego duchem, pochodzcego z k ziemiaskich

teligency, a

czc

wielkopolskich,

Piotra

Tomickiego, ktry jako podkanclerzy (od

r.

si nieodcznym wsppracownikiem przyjacielem Krzysztola Szydowieckiego, dorwnywajc mu zdolnociami, a przewyszajc go bezinteresownoci w poytecznej subie Hzpltej.
Obz ten, skojarzony z najpotniejszymi panan^i \\'i'lkopolski
przez koligacye Tomickiego, rywalizowa zawzicie
.askimi
ich
adherentami Tczyskimi, biskufiem Miedzyleskimi spornem pozostao za dotd, o ile dziaay tu zawici |>rywatne, a o ile ntnice
1515) sta

/.

pogldw

(lw(')ch

stronnictw politycznych. Zdaje si,

puM'wszej

40

HI8TOKYA POLITYCZNA

gwnie we wspzawodnictwie o urzdy


wpyw na
w rnicy charakterw, tkwiy pocztki sporw,
dworze, jak te
ktre zrazu tylko rzadko, np. w sprawie drugiego maestwa krdziedzinie,

lewskiego,

dotyczyy spraw

si chyba dopiero po

r.

Rozam

publicznych.

1526, a to nietyle

midzy stronnictwem

dziaania,

nietyle

skiem, co

midzy zwolennikami

polityczny

celach, co

zacz

sposobach

antiaustryackiem

cesar-

polityki czynu, przedsibiorczej, lecz

nierozwanej, a kierownikami oficyalnej polityki ugodowej, chwiejnej, lecz pokojowej


ostronej. Jeli bowiem w rdach wychodz
na jaw cise, a wedug dzisiejszych poj karygodne stosunki nai

mw

magnatw z tym lub owym dworem zagranicznym, w tym wypadku gwnie wiedeskim, to pamita trzeba,
e ich wynurze nie wolno bra dosownie. Wszak analogiczne

szych

stanu

czyy ich (np. kanclerza Szydowieckiego, przesadzajcego


grzecznociach wobec wszystkich monarchw Europy) rwnoczenie z rnymi, wrogimi midzy sob wadcami
dworami; nie
oznaczay wic oddania si w usugi obcej potgi, lecz byy raczej
pomijajc silny moment prnoci
ambicyi osobistych
naturalstosunki

si

nym wyrazem
si stanowczo
z

oglnej
za

polityki

polskiej,

jednym obozem,

dya

ktra

do

nie

owiadczajc

dobrych stosunkw

wszystkimi.

Uwaga

take do ostatnich lat kilkunastu Zygmunta I, w ktrych nastpuje zupena zmiana kierujcych osobistoci.
lo3l umiera prymas aski, w nastpnym wygasa
r.
w rozkwicie potgi rodzina Szydowieckich, w r. 1535 schodzi ze
wiata Tomicki, a niedugo (1536/8) cieszy si kanclerstwem godny
jego ucze Jan Chojeski. Rwnoczenie upada powaga starzejcego si
krla, wzrasta wpyw jego ony, wywoujc ju mniej wicej od
r. 1527
ywy niepokj monowadztwa, ktrego przewag Bona pragna ukrci na korzy dynastyi. Taki program mg take pastwu
przynie powane korzyci, by jednak z gry skazany na niepowodzenie, [)oniewa wrd narodu, z ktrym si nigdy nie zrosa
naprawd, krlowa stosowaa w tym celu metody sztucznie przeszczepione z obcego wiata, skd pochodzia, z drobnych pastewek
woskich epoki r)drodzenia. Tam mogo wystarczy skupienie duego
majtku w rku panujcego, w Folsce za synna gospodarka Bony,
chocia nieraz owocna pod wzgldem ekonomicznym, drania tylko
(hiremnie pan(')W
szlacht. Bezwarunkowo za zgubnem byo nieliczeni! si z ustawami, ktre wprawdzie wymagay reformy, ktrych
omijanie jednak, tak samo jak denie do wpywu za pomoc intryg
dworskich lub jednanie stronnikw drog i)rz('Uupstwa, wiodo tylko do
doprawacyi moralnej spoeczestwa.
ta

odnosi si

o.

cznie

HALKCKi: IJWAJ OSTAINI

jego

wymieraiiiein

41

A<;1ELL ONuWI K

mw,

najziiakomits/.ycli

obni-

ao

to szybko poziom ducliowy senatorsUieijro grona, do ktrego czsto aska krlowej otwieraa drog. Teraz, u schyku panowania,
znowu wystpuj na pierwszym planie trzy postacie hetman Tar:

nowski,

slrategik, lecz niesyclianie

wdz zasuony, zdolny

draliwy

w swej ambicyi, biskup krakowski Samuel Maciejowski, wrg zacity hetmana, cho pokrewny rodem usposobieniem, marszaek w.
i

cho

mniejszym talenSzydowieckiego, z ktrym si sprzymietem, polityk Tomickiego


rzy Tarnowski, odkd polubi (1530) jego crk. Obaj od krlowej
Piotr Kmita.

Dwaj pierwsi prowadz

dalej,

oddalali

si coraz

ktra za to

bardziej,

wcigna Kmit

do liczby

swych poplecznikw; wrd


skupw, zawdziczajcych jej
tem na czele.
Wicej jednak od zmian w skadzie senatu zawaya w pierwXVI wieku zmiana inna: zabieraj gos szerokie masy
poowie
szej
szlacheckie. Zdobywszy sobie za poprzednich krlw prawa polityczne, teraz zaczynaj je wykonywa, domagajc si czujnie ich
nich odznacza si zwaszcza szereg biinfuy, z wiernie jej oddanym Gamra-

tum bezimienny, w ktzasiadajcy jeszcze w seTymczasem ju w r. 1514 poMikoaj Taszycki, a ledwo


szlachty,
przywdca
jawia si pierwszy
20 lat upyno, gdy w wojnie kokoszej stan obok niego cay
szereg wyszkolonych trybunw szlacheckich. Z nich wprawdzie
pniej, za Zygmunta Augusta, niejeden przemieni si w^ pana;
najcilejszeiro przestrzegania.

Dotd by

rego zastpstwie wystpowali modzi,


nacie, czonkowie rodw magnackich.

to

nie

wwczas jednak wszyscy wystpuj jako przedstawiciele posplstwa


szlacheckiego, sigajcego po wadz, cho pierwsze jego prby
w tym kierunku krl senatorowie, peni uczucia wyszoci, witali
std wynieufnie. ywio ten. niedowiadczony
nieprzychylnie
i

zyskiwany

przez

osobistych celach

monowadczych

wichrzycieli,

ycie publiczne ywe uczucie narodowe poczucie prawa;


odznacza si niemniejszym od panw rady egoizmem
stanowym, obejmujcym co prawda o wiele szersz warstw narodu,
brakiem bezinteresownej oliarnoci dla dobra ogu.
ujemne zaznaczay si wyranie wobec
Cechy te dodatnio
zada pracy wewntrznej, do ktrej krl zabiera si kilkakrotnie.
Sam, skrpowany ustawami poprzedniej doby, na co si nieraz uskara, nie mtr adnej reformy przeprowadzi na wasn rk, irdy
kadej dojcie do skutku zaleao w ostatni(\j inslancyi od dobrej
woli caego narodu szlacheckiego.

wnosi

ale niestety

h^

l'lanv reform

k a

h n

w o w oj s k o w

y c

li.

Planw

rc-

42

HlSiORYA I-OLIITCZHA

ionny zbadano dotd /aledwo pocztki, zwaszcza w przeomowych


1510,5. Std znaczne luki w znajomoci tych spraw. Mona
w nich rozrni dwa okresy, przedzielone mniej wicej r. 1529/30.
pierwszym inicyatywa znajduje si w rku krla, wzgldnie jego
najbliszego otoczenia, chodzi za w pierwszym rzdzie o reformy
skarbowo- wojskowe, ktrych plany powracaj na samytn kocu palatach

nowania w drugim okresie cieraj si dw a prdy jeden wychodzcy od krla, a raczej od krlowej, a celem jego wzmocnienie
wadzy monarszej, drugi, reprezentowany przez og szlachty, pod
hasem egzekucyi praw, rozbrzmiewajcem odtd w coraz szerszem
znaczeniu a do koca epoki jagielloskiej.
Pobudk celem reform w [)ierwszym okresie byo stworzenie
staej siy zbrojnej, ktrej potrzeb odczuwano zwaszcza ze wzgldu
na obron kresw
niedostatki pospolitego ruszenia. rodkiem za
:

mogo by

dochodu

tylko stworzenie dla skarbu

znaczniej-

staes-o,

konstydotychczasowych. Byo to tern potrzebniejsze,


tucya z 1504 r. iitrudiiiaa krlowi dorane zdobycie rodkw pieninych przez zastawianie krlewszczyzn, groce zreszt rychem
wyczerpaniem majtku krlewskiego. Nie zdoay zaradzi zemu
wysiki finansowe na pocztku rzdw, od sejmu koronacyjnego,

szego od

przedsiwzite za pomoc sumiennych


gospodarnych podskarbich,
zwaszcza mieszczanina krakowskiego Bonera, a polegajce na
w^ykupywaniu zastawionych dbr, poyczkach urzdzeniu mennicy.
i

Podatki

lone

za jednorazowe, cho rwnie ju

zalen

ulg,

wysokoci,

znacznej

przynosiy

na sejmie z 1507

skarbowi

tylko

r.

uchwa-

dorywcz

kadego sejmu.
uchwaa sejmu z 1507

od stopnia oliarnoci

1'lany reform

rozpoczyna

r. o konskrypwojennej
o kolejnem jej odprawianiu [)rzez prowincye koronne. Niewiele pniej (prawdopodobnie
w r. 1510) pojawi si prOjekt prymasa askiego, aby przez jednorazowe bardzo znaczne a potem mniejsze, lecz stae o[)odatkowanie
majtk(jw stworzy dostateczny skarb publiczny; w r. 1511 za
zjazd korczyski przewiduje siao pogotowie '/s pospolitego rusze-

cyi

taksacyi

obowizanych do

nia.

Kdinhinacy

|)od

koniec 1512

podzieli

Koron

rok przyczyniaa

tych
r.

suby

myli by

wielki

na sejmie piotrkowskim'.

na

pi

cz.ci,

si (obok

relormy.

|)n)j('kl

ktrycliby

omv\i(ny

Wedutr

nieffo

miano

kolejno

kada

przez

duchowiestwa

obrony
pastwa; udzia osobisty w pospolitem ruszeniu miaa jednak zastpi opata, kt(')raby na podstawie taksacyi majtkw odpowiadaa
zamonoci kadego szlachcica suya na utrzymanie staego wojkrla,

'

Corpus

iuris iNil.

III

nr.

l.'W

miast) do

o. HAl.E<'Ki:

DWAJ DSTAINI

43

AOI kl.l.OM iW IB

ska zacine^o. Mimo zasadnioze?o przyjcia ie^o projektu iia lat 5


przez zjazdy g-eneralne Wielkopolski .Maopolski na pocztku lf)l 8 r.,
mimo zatwierdzenia icli uchwa [)rzez krla sejm w r. 1514. przoprowadzeiiie rozbio si w obu latacli o te same trudnoci, co wszysti

podobne starania pniejsze: na przeszkodzie stany os^lna


niech do konskrypcyi, kilkakrotnie daremnie podejmowanej, partykularyzm dzielnicowy, silnie rozwinity zwaszcza wrd burzliwej
antagonizm midzy
szlachty wielkopolskiej, dalszej od pog-anina,
kie

panami a rycerstwem, skarcem si krlowi na ouszczypliwe sowa


tych nowych uchwa, ktreby miay ich cnotom wolnociom praw
szkodzi"
Myl analogicznej retormy powraca w ordynacyi obrony sejmu
i

'.

1518

r.,

zjazd dygnitarzy ruskich

1520

r.

we Lwowie fodj

organizacy staego pogotowia szlachty ruskiej *; ale


si przecie od r. 1515 dawnego trybu jednorazotrzymano
naog
wych poborw na zacinych. Sejmy, gwnie w tym celu zwoywane, uchwalay je zwykle nie bez oporu, czasem dopiero po odprzynajmniej

woaniu si do sejmikw. Tymi podatkami, niedostatecznymi, a niedbale ciganymi, pokrywano jednak koszta obrony kresowej wojny
pruskiej, nie unikajc te powoywa pospolitego ruszenia. Z koniecznoci wikszych wysikw podatkowo -wojennych na walk z Ali

brechtem skorzystaa szlachta, tak jak z podobych sposobnoci


wieku XV, aby uzyska nowe, korzystne dla siebie ustawy; z tych,
obok przejciowego pomnoenia sejmikw, najwaniejsz by statut
toruski z 1520 r., mianowicie jego konstytucya o robociznach, pierwzaradzenia
sze prawne okrelenie stosunku paszczynianego.
pospolitego ruszenia objasabym stronom systemu podatkowego
wiaa si. gdy nie udao si znale innych rodkw obrony, tylko
w nowych prbach taksacyi dbr, uchwalonej w r. 1525 1527, lecz

Ch

wlokcej si przez cay szereg


ludnoci miejskiej
c)

planami

napraw

k a o

1510.

r.

gwnie

cise

wociaskiej w

'

edyktach (1524
obronie pastwa*.

Tomic.

III

s.

o udziale

na

sejmach,

ustroji>\\ych,

sdownictwa. pi/,(>z napraw statutw


tre(;i. Miaa w tym celu powstai* kodyli-

zakresie

przestrzegania ich

Coipus
Corpus

Rzeczypospolitej. Rwnoczenie

obrony zacz si pojawia


postulat usunicia niedomaira

kacya prawa, dla ktrej

>

t;

reorganizacyi

zwaszcza od
zrazu

lat.

ju

sejm

13^.

2H2

iiir.

III

nr.

IDi,

iur.

nr

^\. H2.

151U

r.

wyznac/.y osobn komi-

44

HlSToRYA POLITYCZNA

sy(j,

ktr mia przejrze

uchwali

))Conventus iustitiae,

obie-

cywany zapowiadany kilkakrotnie. F*raca tej komisyi mimo ponownej


mae tylko wydauchway w r. 1520, postpowaa jednak powoli
waa rezultaty Tak samo jak jaowe obrady nad obron, odkadano
te z jednego sejmu na drug-i ))napraw Rzpltej, cho ten ostatni
problem, coraz oy-lniej pojmowany, wysuwa si stopniowo na pierwi

'.

szy plan.

bowiem rozeszy si
spoeczestwa. Pierwszy, pod
Niestety

przez wykupienie dbr ziemskich

w tych usiowaniach
wpywem krlowej
i

stworzenie

drogi

dworu

Bony,

chcia

usunego

senatu zdo-

aby usun te waciwoci


krlewsk, a wic przedewszystkiem
elekcyjno tronu. Zdaskrpowanie ustawodawstwa przez sejmy
rozdzia kompetenwao si to tem moliwszem do osignicia,
sejm nie by cile okrelony,
cyi ustawodawczej midzy krla
a dziedziczno tronu litewskiego woln elekcy w Koronie czynia

by przewag

materyaln

polityczn,

wadz

obniay

ustroju, ktre

iluzoryczn. Dziki

dwr osign zrazu jewybrano na sejmie piotrkow-

ostatniej okolicznoci

tej

den nadzwyczajny sukces

18/XII 1529

r.

skim krlem polskim 9-letniego krlewicza,


na godno W. Ks. litewskiego, a 20/11 r.
Niespodzianie szybko przeprowadzono t
zwyczajom, bo za
przeciwny prawom
i

ogu

wyniesionego poprzednio
1530 nastpia koronacya.

elekcy w sposb wrcz


bez udziau
ycia krla
i

szlachty.

jednak zwycistwo pyrrusowe. Faktycznie wybr Zygmunta Augusta po mierci ojca tak nie ulega wtpliwoci, a prawnie niczego nie zdoano zmieni, gdy w miesic zaledwo po jego
koronacyi krlojciec musia wyda przywilej, w ktrym, uznajc wyjtkowo wyboru z 1529 r., /apewnia na przyszo zachowanie

Byo

to

udziaem kadego, ktoby zechcia na ni przyby.


Denia spoeczestwa, umiejtnie pokierowane przez wadz, mogy
uzdrowi stosunki wewntrzne pastwa; tymczasem starajc si
o ut\vierdz'nie dynastyi rodkami nielegalnymi, popcimito je na
podeganej przez monowadczych
tory opozycyi, wyzyskiwanej
wolnej ciekcyi

malkont<Mit<'w.
(>

lU*

pularne

bowiem reformy skarbowo wojskowe niudy

wrd

o tyle

otru,

wanie w

roku

podejmowaa z naciskiem haso


rzeczywicie na sejmie z
napr wy

Augu.^ta szlachta

nie

koronacyi

byy

po-

Zygmunta

wszystkich koron-

r.
1531/2 uchwalia
nych i)raw
tak potrzt-hn tych praw kodylikacy, powierzajc j gronu 6 wsppracownik(')w. (Idy jednak w t. zw. statucie Taszyckiego zamiast
i

'

('orpii'*

Mir.,

nr.

Hi,

2,

68/9, 62.

o.

45

HALBCKi: DWAJ <>V1AIM JAOIKI.KONOWIK

praw przedoono jej waciwie iio\ve prawi, posudo naruszenia obalenia obowizujcych zasad prawnopolitycznyci, nastpio oczywicie stanowcze
jednomylne odrzucenie caego dziea przez sejm z r. 1534
Nie wyjaniono dotd naleycie, kto ponosi wiruj zmarnowania
wszechstronnego
bezstronnego zbadania wymaga te
tej akcyi
jeszcze 5-letnia walka o Rzplit, ktra bya nastpstwem tego zawodu. Ze strony szlachty musiano podnosi odtd jako pierwszy,
podstawowy postulat ))egzekucy wszystkich praw
statutw dotychczasowych (sejm z r. 1535/6), a fakt,
zarzuty co do ich przekraczania przez dwr byy przewanie suszne, zmusza krla do
ustpstw, podkopujcych jego powag.
na tej drodze byo jeszcze moliwem porozumienie na burzliwym sejmie z r. 1536/7. Wtedy jednak intrygi krlowej
oddanych jej magnatw w sprawie obsadzenia urzdw kanclerskich, spotykajc si na wsplnym gruncie negacyi ze skrajn opozycy szlacheck, spowodoway ogniewnew rozejcie si sejmu. Zatarg midzy
korrektury((

wajc si

*.

rzdem a narodem doprowadzi w lecie 1537


przez
pomys zwoania pospolitego ruszenia, aby wymusi od
r.,

niefortunny
szlachty po-

do osawionej wojny kokoszej. Rozgoryczona szlachta, tumnie, zgromadzona pod Lwowem, zwracaa si nietyle przeciw krlowi,
co przeciw nieokrelonej adnemi granicamio wadzy, jak sobie
przywaszczaa krlowa,
przeciw bezprawnie mianowanym senatorom, ktrzy nie przeszkadzali jaskrawym naruszaniom j)rawa, titk,
wydawaa si konieczn staa kontrola rzdu. Potpiajc form
i
okolicznoci, w jakich szlachta chciia narzuci krlowi swe plebiscitum, trzeba przyzna,
zasada, ktrej bronia (bez woli naszej i posw naszych nic nowego nie moe by na nas ustanowione), bya zgodn z zasadami ustroju Rzplitej,
szlachta pragna jej ))utwierdzenia na legalnej podstawie. To te Zygmunt I,
datki,

wda si w dyskusy

przywdcami rokoszu, skania si do znacznych koncesyi, ale ostatecznie, nie uzyskawszy poboru,
najwazjazd wrd oglniejszych postulatw odoy na nastpny sejm
nego przygnbienia rozszed si na niczem.
Na sejmie 1538 r., gdzie kierownikw zaburze lwowskich pozwano przed sd o obraz majestatu, opozycy tych nawet posw,
ktrych wyborem pokierowao stronnictwo dworskie, bya tak siln,
krl, chcc wobec zewntrzni'go niebezpieczestwa uzyska podatki, musia ustpi w gwnych sprawach, w ktrych chcia umocni sw wad/. Raz jeszcze szlachta, ktra rok temu nie pr/.yja
z

cz

'

Arch.

Sanguszkw V.

nr. 204,

2.

HISTOKYA HOl.n YCZNA

46

Augusta na zachowanie przywilejw, otrzymaa

przysicri Zytrriiunta

wolnej

zagwarantowanie

powszechn zgod

za

elekcyi,

wol,

sejm nastpny (r. 1538/9) przynis jej dalsze ustpstwa tronu


uznanych za suszne.
wobec reszty jej
Do decydujcego zamachu stanu, celem stworzenia silnej wa-

da,

krlowa miaa za mao istotnej potgi, a krl za


prawa poczucia odpowiedzialnoci wobec tego,
poszanowania
duo
prodki, stosowane dla ukrcenia praw szlacheckich, okazay si
za"ubnymi.
bezskutecznymi
odtd, u schyku rzdw Zygmunta I, polityka
Nie dziw te,
wewntrzna zwrcia si znowu do podobnych planw reformy systemu obronnego, co na ich pocztku. Korzystajc z niebezpieczedzy monarszej,

stwa tureckiego, krl na sejmie z r. 1543 wystpi raz jeszcze z projektem zoruanizowania obrony na duszy czas. Sejm nastpny
1544 r.), cho stawia sobie program szerszy, gdy by wnietylko dla
dla naprawy rzdu domowego zoona, ograniczy si
obrony, ale
te do uchwalenia organizacyi wojennej, opartej zreszt na zasadzie
i

pospolitetro

ruszenia,

skromna prba
z

za

r.

1545,

Zyuniunta

nie

tak,
I

wszystkie plany

ostatecznie

spezy

na

niczem.

jego ycia

ostatnich latach

krla

zapowiedzi oglnej lustracyi.


ta jednak
wydaa rezultatu wskutek rozejcia si sejmu
z

Smutny

nietylko

zasadniczych reform
ten

niesprawiedliwe zarzuty poddanych (sejm

wynik

wywoa

bolesne skargi zgrzybiaego


z

1547

r.),

ale na-

wet dania, aby jeszcze za ycia take rzdy w Koronie odda synowi. Nowego wadcy czeka ruch egzekucyjny, aby odrazu osign
od niego spenienie wszystkich swych postulatw, ukadajcych si
w pozytywny program polityczny. Zuytkowanie tego ruchu do zbawiennej reformy, oto byo zadanie, czekajce Zygmunta Augusta

yciu wewntrznem Korony.

Pocztki

dl

re for

macy

humanizm. Bezpodno

po-

dobnych stara za czasw jego ojca jest tomhardziej godn ubolewwczas pracy nad reform polityczn nie komplikowaa
wania,
jeszcze sprawa reformy religijnej, fatalnie z ni powizana w nastpnem panowaniu. Co prawda ju za Zygmunta Starego przygotowywa si grunt pod ruch nowowierczy, ktry jednak zrazu objawia si jedynie w sporadycznych wypadkach, szerzc si szybko
przenikajc stamtd, oraz z Niemiec lska, do
tylko w Frusiech
niemieckiej ludnoci miast polskich. Dopiero pod koniec ycia krla

zy.skiwa monowadczych opiesiga take do k(') szlacheckich


kunw ale ju w r. 1520 zaczyna si szereg edyktw krlewskich
i

przeciwko niemu wymierzonych

Kdykly

te,

z ktrych

najsurowszy,

o.

HALECKi: DWAJ (ISIATNI

47

A(JIKM.ON( 'W |E

Z 5/IX 1528, t^rocy nawet kar mierci na stosie, w okspedycyi zagodzony do kary cicia, by jednak raczej dzieem legata papieskiego, bawicego w Krakowie, zdoay, cho wyjtkowo tylko stosowane, ruch ten przytumi. Podsycay go za to dawne antagonizmy midzy stanem wieckim a duchownym w sprawach dziesicin
aniiat, kompetencyi duchownego sdownictwa
udziau kleru
w ciarach podatkowych dla obrony pastwa. Zdarzay si nadto,
zwaszcza za pontytikatu Hadryana VI, nieporozumienia z Hzymem,
ci jM-awda rycho agodzone, w sprawie obsadzania biskupstw
przyi

kocioa polskietro. Zapoznanie si z kacerstwem luterskiem uatwiay studya na uniwersytetach niemieckich,


wilejw partykularnych

wpywy Albrechta pruskiego, ktry roztacza opiek nad pierwszymi jego propagatorami
tworzy dla
w Krlewcu ognif^ko literackie.
pierwszem stadyum szerzenia si
luteranizmu gorliwie przeciwdziaa mu prymas Laski. Objawiajc
swj talent kodyfikatorski take w zakresie ustawodawstwa kocieldoradzajc w Rzymie
nego, interesujc si kwesty unii religijnej
zwoanie soboru powszechnego, organizowa na synodach prowincyonalnych (zwaszcza na dwch czyckich z 1523
1527
piotrkowskim l25 r.) prac nad reform wewntrzn Kocioa katolickiego w Polsce. Lecz za to arcybiskupi
biskupi z drugiej poowy
panowania Zygmunta I, przewanie wyniesieni na swe stolice jtrzez
intrygi dworskie
przekupstwo, a sami mao gorliw w w erze obyczajach, nie byli w stanie zapobiedz przyszym zaburzeniom religijnym, na ktre wpyway ju nawet najskrajiiiejsze. antitrynitarskie
doktryny wieku.
Zygmunt I, cho przekonany,
wreligia stanowi jedyne wizado, podtrzymujce prawa
urzdzenia wszystkich pastw ', do
stanowczej represyi posun si tylko w Prusiech, najbardziej zaraonych herezy, mianowicie w r. 1526 przy zgnieceniu rozruchw
W" fidasku, a take
w innych miastach pruskich. Surowo jego spowodoway w tym wypadku gwnie przewrotowe prdy spoeczne,
zczone
ruchem anti kocielnym, jego zaczepne wystpienie przeciw katolicyzmowi, a moe
obawy, aby luteranizm nie stworzy
niebezpiecznego cznika midzy l'rusami krlewskiemi a ksicemi
Niemcami. Naog za ruch reformacyjny, trzymajc si jeszcze
w ukryciu, gotowa si do tem mielszego wystpienia za krla
bezskutecznie zabraniane,

7.

mu sprzyjajcego.
Za Zyirmunta
na stosunki polityczne nie w pywaa jeszcze reformacya, tylko jej poprzednik humanizm, wielce od niej odmienny.
modszego, rzekomo
I

>

Tomic. VII

.s.

160.

HISTOKYA HOMTYCZNA

48

cho

torujcy

drog

jej

pobaliwo

przez

lub

czach wiary. Jego to ducha odnajdujemy nietylko


skiej

na

rze-

woskim dwo-

te w pokojowych, kompromisowych

zasadach polzewntrznej, chwalonych entu/yastycznie przez Erazma


Rotterdamu. Z niego czerpali miar i rozwag, pogod ducha

rze Bony,

obojtno w

ale

polityki

smak artystyczny

krl

jego najblisi doradcy: jak

wraz

mdry, ukadny

Szydowieckim, najwybitniejszym
panw mecenasem humanistw scholarw, mi-

systematyczny Tomicki

wrd wieckich

krzewicielem
ktrzy obaj umieli czy
onikiem ksig
nowe prdy z rodzim pobonoci jak z innych biskupw Lubraski, ktrego szkoa poznaska zastpowaa cho w czci upadajc
akademi krakowsk; jak Krzycki, niedorwnywujcy wujowi Tomicsztuki,

kiemu co do charakteru, lecz odznaczajcy si zrcznoci, cho nieraz


mowy; jak wreszcie znani nam ju z dziaalsztucznoci pira
Dantyszek. Humanoci dyplomatycznej whommes novi Cioek
nizm przenika swym pierwiastkiem kosmopolitycznym tych magnawygody, ubiegali si o wzgldy
tw, ktrzy, dni zaszczytw
i

gotowi byli dla obcej suby pouczonych


obcych monarchw
twrca indywidualnoci nietylko
humanizm
te,
rzuci ojczyzn. Ale
narodw^ przenikajc do szerszych bez porwnania
jednostek, lecz
i

ogad si
k, anieli w wieku XV, pogbia wraz z owiat
uczucia narodowego, zdobywa ju przed reformacy jzykowi narodowemu prawo obywatelstwa w ustawodawstwie \ urzdzie pimiennictwie, przygotowywa jednem sowem szlacht koronn do
pracy nad budow swej Rzplitej za ostatniego z Jagiellonw.
i

2.

Na

Litwie.

pastwie litewskiem, gdzie za wzorem koronnym stoppodzia terytoryalny na wojewdztwa, dawny


uzupeniano
niowo
czyli ziemie ruskie,
jej dzielnice,
podzia na Litw cilejsz
straci w czasach Zygmuntowskich wszelkie znaczenie. Partykularyzm poszczeLTlnych czci skadowych pastwa objawia si
wprawdzie jeszc/e w zatwierdzaniu przywilejw dzielnicowych, a pi

niej

petycyach

partykularnych

na sejmach, ale ziemie

przyna-

lene do W. Ksistwaw ju w cigu dwch poprzednich panowa zdobyy sobie rwnouprawnienie nietylko w korzystaniu z przywilejw
oglnoziemskich, ale te w yciu politycznem.
Std ani wsplno religii, ani pokrewiestwo jzyka nie wystarczay, aby

rzy

wrd

))irredenl

l'o

schizmatyckiej ludnoci Rusi litewskiej stwona rzecz Moskwy. Odstpstwa zdarzay si niemal

raz pierwszy

r.

1526: Corpus

iiir.

IV

nr. 44.

HALKCKi: UWAJ OSTATNI JAUIELLONOWIR

o.

49

wycznie wtedy, gdy Litwa nie umiaa obroni swych ruskich poddanych przed wojskami w. ksicia moskiewskiego, ktrego ))tyrania
przewyszaa

najgorsze nawet naduycia urzdnikw litewskich,


stanowia jakgdyby antytez do agodnyci rzdw Zygmuntowskich, otaczajcych take cerkiew prawosawn sprawiedliw opiek.
To te widzielimy,
nawet powstanie Gliskiego nie byo
wyrazem prdw separatystycznych, nie miao podkadu narodoworeligijnego, lecz byo poprostu jaskrawym wynikiem rywalizacyi
a

osobistych

rodzinnych

wrd monowadztwa

litewskiego

te na nowo wszystkie namitnoci


nastpstwie zakwity znowu zaoczne obmowy

ksandra. Podniecio

jego

za Ale-

zawici;

faszywe

oskarenia, przeciwko ktrym si zwraca osobny artyku w przywileju z 1506 r, wybuchy z now si zatargi wrd najpotniej;

panw

szych

jay

dotd

ktre

rady,

jedno pastwa w

czasie,

niedostatecznie zbadane

kanie ostatnich ksistw udzielnych


nie ksistw poleskich w
sawskiego krlewiczowi

a)

Panowie
udzia w

rzar\ych o

gdy na pocztku

wano

r.

dobra, stao

Wrd

tych,

rku Bony

r.

gdy

rozbi-

powinno byo utrwali

zani-

na jego obszarze (przez skupiei

przez zapisanie ksistwa mci-

1527).

szlachta. Uwizienie kilku magnatw, podej-

spisku Gliskiego, wskutek denuncyacyi innych,

1509 umierzano powstanie, a zdrajcom konliskosi punktem wyjcia dla dalszych w^alk rodowych.

ktrzy

przez

dwa

lata pozostali

pod

cisym dozorem,

znajdowa si te Olbracht Gasztod, typowy przedstawiciel litewskokatolickiej grupy monowadztwa, za ktrym si wstawia sam papie'. Obala to ostatecznie mniemanie o narodowo wyznaniowym
charakterze tych antagonizmw magnackich
zreszt najzacitszym
wrogiem Gasztoda, ktremu le przypisywa swe upokorzenie, by
rwnie jeden z tej samej grupy wielmow, Mikoaj Radziwi. Na
sejmie brzeskim, w maju 1511 r, krl przez osobiste przybycie
uwolnienie uwizionych panw stara si przywrci zgod. Tymczasem rozgorzaa teraz w peni istna wojna domowa midzy Gasztodem a Radziwiem *. Urozmaicona przez krwawe najazdy, przeszkadzajca normalnemu odprawianiu sejmw a nawet przedt^iwziciom wojennym
dyplomatycznym rady, nie skoczya si ta walka
wcale ze mierci Mikoaja Radziwia w r. 1522, lec/ trwaa dalej
midzy obydwoma rodanu a mniej wicej do r. 1533. Pocztkowo, za
;

Tomic. I 8. 91, 136, 179.


Malinowskij: Sbornik inalior.,

Encyklopedya poUk.i. Totn

cz.

II.

s.

299-301, 385426.

50

HIsroRYA FOI-ITYCZNA

ycia Mikoaja, przewaga bya po jego stronie jako wojewoda wikanclerz (od r. 1510) kierowa polityk Litwy
reprezentoleski
wa j te na kongresie wiedeskim, gdzie nawiza stae odtd
stosunki swego domu z Habsburgami, zyskujc te od nich nieba;

wem

1518) upragniony tytu

(r.

Ud

r.

ksicy.

1522,

po chwilowem

w.

ksistwem rzdzi

przez krla,

umierzeniu zaburze

litewskich

faktycznie Olbracht Gasztod,

ob-

jwszy po Radziwille jego godnoci. Otoczony ogln niemal zawi


ci. trzyma si niewzruszenie przy wadzy, cho po stronie Radziwiw stanli tak potni panowie, jak Jan Sapieha, zasuony dyz Moskw, oskarony dwukrotnie
plomata w stosunkach z Polsk
knowania przeciw in(1528
1541) przez przeciwnikw o zdrad
nym panom \ jak ksi Sucki, jak zwaszcza (a do mierci w r. 1530)
hetman Konstanty Ostrogski, przedtem poredniczcy midzy wroi

stronnictwami.

giemi

Ten

ostatni tylko,

jedyny

kniaziw,

ktry

dorwnywa potg zbogaconym rodom paskim, gorliwy


Rusinschizmatyk, growa nad rywalizujcymi oligarchami litewskimi przez niepospolite zasugi, chwa trzydziestu kilku zwycistw

jeszcze

wynagradzanych przez krla nadaniami zaszczytami) gb.sz myl polityczn, mianowicie solidarnoci z Koron. Po za tem bowiem walka stronnictw na Litwie nie toczya si o adne politygine
(hojnie

o zadowolenie dzy wadzy kilku magna


si nawzajem przed tronem broni najpo
tworniejszych oszczerstw*. To te wreszcie pogodziy si oba najbardziej wrogie rody, niedugo przed wyganiciem Gasztodw

programy, lecz

wycznie

tw, ktrzy podkopywali

jednych
drugich polityka
r,
1542), gdy zagrozia przewadze
ekonomiczna dworu gdy zaczy siga po wpyw szersze v\arstvvy
ziemiastwa. Przymierze Olbrachta Gasztoda z hetmanem Jerzym
Radziwiem
jego bratem Janem, umocnione lubem jego syrui
z Barbar Radziwiwn, poddao Litw pod szczeglnie cikie
rzdy samowolnych panw. Nie najmniej czya ich te wsplna
niech przeciw wszelkim ludziom nowym lub wogle nie pochodzcym z ich grona; doznawa jej szczeglnie zasuony podskarbi Hornostaj, a nawet nielubnego syna knilewskiego, Jana z ks.
litewskich, starali si jaknajprdzej usun z biskupstwa wileskiego
(w

na jedno / koronnych.

Po wymarciu Gasztodw

walk

Radziwiowie niebawem rozpoczli

szeregiem rodzin, ktro, jak Hlebowicze


Chodkiewicze,
wzrastajc w znaczenie, mogy si sta dla nich niedogodnymi ryz

'

Tomic,

l*or.

stosowany

.\

nr. 270; Hosii *pisiolae

iiKMiiorya
r.

(J.

nr.

Gasztoda przeciwko

162 do krlowej Bony,

W.
(

)slroi{skitnu

Tomic. VII '2

Kail/iu illnin

nr. 36.

wy-

o. \i\lka:k>:

walami. Przecigajc
1544 obj rzdy
r.

iia

dwaj dstaini jaoikm.onowik

swoj

ZyLriniuila Aut^usta,

stronc;

na Litwie,

odkd

przygotowywali sobie grunt

dla

zupehiiejs/ej wszec) wadzy za

nastpcy staretro krla.


Chocia panowie rady, a czasem cae rodziny monowadcze,
wyodrbniay si od ogu ziemian przez egzemp!y z sdownictwa
powiatowego
z chorgwi powiatowych pospolitego ruszenia, tworzc z dbr swych istne pastwa ze suebnymi bojarami, jednake
stosunkowo szczupe ich grono niepokoiy ywo coraz czstsze wystpienia zwykej s/ladity w yciu publicznem. Rola jej za Zygmunta
bya jeszcze bardzo skromna, gdy z wpyww wolno-ciowych. idcych z Korony, korzystaa dotd na Litwie gwnie tylko najwysza
warstwa spoeczestwa. Mimo to ju mona stwierdzi dwa znapolityczno-ustrojowych wrd
mienne objawy uwiadomienia
tein

de

rycerstwa.

Pierwszy,

to

rozwj

parlamentaryzmu sejmowetro,

wywoany

zmuszay krla do
czstego zwoywania sejmw walnych, aby uzyska podatki wojenne.

gwnie

przez dugie wojny moskiewskie,

Poniewa za
potrzeba byo

ktre

ca

ziemskie uwolniy

od nich
szlacht,
dla ich uchwalenia zgody j*^j szerokiego ogu. Oczywicie szlachta, wcigana w ten sposw coraz czcii*j do obrad sejprzywileje

mowych, zaczynaa nie zadawalnia si dotychczasowym w nich


udziaem wszak ogranicza si on. z wyjtkiem spraw podatkowych,
;

do biernego raczej akcesu do uchwa hospodara rady. Samej tylko


radzie przyzna przywilej z 1506 r. ten sam udzia w ustawodawstwie, co konstytucya z 1505 r. caemu sejmowi polskiemu. Upoledzona pod tym wzgldem szlachta litewska zacza przecie wpyna te uchway przez wasn inicyatyw. przedstawiajc swe dew. ksicia,
zyderata, co prawda w formie ulegych prb do
je
1544
czasem
(na
sejmie
z
rl
od
nawet
postulawyodrbniajc
tw wsplnych z panami.
Drugim objawem budzcej si siy ziemianki w a. w ktrym si
niemniej \\yranie przebija wpyv\ stosunkw polskich, to
do wyamania si z pod uciliwego sdownictwa pan<')W rady
urzdnikw, do zdobycia obieralnego sdu szlacheckietro. jakim si
ju oddawna cieszyli bracia koroimi, a nawet w samem w. ksistw ie
i

wa

dno

ziemia podlaska, gdzie zniesiono (1516

1547) wszelkie ograniczenia

w uywaniu

prawa polskiego. Na razie jednak, cho w r. 1529 usta


noWiono udzia dwch ziemian w sdzie kadeiro urzdnika powia-

towego, nie

mona byo myle

o zisachiiczej reformie

wobec oporu pan('w rady; ijfdy w r. 1536


zwalcza go Hasztod w ciekawej polemice

taki

sdownictwa
si pojawi,

projekt

biskupem Chojeskim.
4*

52

HISTOKYA fOLIIYCZNA

Co wicej, panowie uzyskali nawet w r. 1542 zakaz wytaczania


spraw litewskich przed sd krla w Koronie. Na reformy, ktreby
szlacht litewsk w wolnociach
przywilejach zupenie zrwnay
z polsk, byo jeszcze zawczenie.
i

b) Reformy wewntrzne.
tern tkwi zarazem gwne
rnice midzy polityk wewntrzn w obu pastwach Zygmunta I.
I^odczas gdy w Polsce, po hojnem uprzywilejowaniu caego spoe-

czestwa szlacheckiego

przez poprzednich krlw, dynastya prbuje

wzmocni nadwtlon wadz monarsz, na


cesye witlkoksice jeszcze si rozwijaj

Litwie przywileje
rozszerzaj.

domaga si zachowania

rycerstwo

ustaw, ktre

wno

mu

prawn z monowadztwem; w w. ksistwie


maj prawnie zabezpieczony udzia w rzdzie

rady

podejmuj za wzorem

szlachty polskiej (w

przestrzegania korzystnych
szlachta

litewska

ledwo

dla siebie

walk

kon:

Koronie

zapewniaj rtylko panowie


oni to

wanie

1538) postulat cit^ego

r.

praw

rozpoczyna

swobd, podczas gdy


nimi o zrwnanie

prawne.

Mimo to gwne kierunki pracy nad reform wewntrzn s w obu


pastwach te same rwnolege. Take na Litwie chodzi w pierwszym rzdzie o lepsz organizacy wojskow
kodyfikacy prawa.
Do pierwszej nawouje Zygmunt I w tym samym czasie (sejm wileski 1512
gdy w Koronie najywiej si ni zajmowano; podobnie jak w Polsce, pragn, cho bezskutecznie, pooy kres bezplanowemu zastawianiu majtkw hospodarskich (przywilej 1506 r.)
i

r.),

przygotowa reform przez opopisaniew dbr ziemskich (1509).


Niemal te rwnoczenie z sejmami polskimi prosi sejm litewski
(1514 r.) o spisanie praw
ustaw.
Dla wszystkich zagadnie wewntrznego ycia Litwy przeoi

mowe

ma krtki okres od r. 1522 do 1529. Wwczas bowiem w cikich walkach z Moskw nastpia dusza chwila wytchnienia, pozwalajca zwrci si do spraw wewntrznych. Po drugie za w r. 1522 (4/XII) Zygmunt August zosta wybrany w. ksiznaczenie

na wypadek mierci

ciem

ojca.

r.

1529 (18/X)

wyniesiony na

ksicy. Celem

tej akc^i
byo osignicie podobnego reLitwy za usuga, oddana dyn.istyi, bya
najlepsz sposobnoci, aby uzyska nowe koneesye. To te na ten
okr.'M przypada, o[)rcz najwaiii(?jszej ustawy wojennej, nowe zatwierdzeniem przywilejw
wydanie
statutu.

sto

<!

w.

zultatu

Koronie;

dla

Koronie,

na I^itwio nie udao si Zygmuntowi


zreformowa zasadniczo systemu obrony. Upady podobne do polskich projekty, aby kolejno
rycerstwa penia sta sui) lub
.lak

tak

cz

HALEOKi: DWAJ oSIATNI

o.

AOIKLI

.1

<

'S' >\v

t)3

w pospolitem ruszeniu zastQpy\\aa opat na


ktrymi, za \vzor'm polskim, posug-iwano si coraz
zacinych
czciej. Za to w powoywaniu pospolitego ruszenia Zygmunt K jako
szerew. ksi Litwy, nie by tak skrpowany, jak w Koronie,
giem ustaw unormowa szczegowo wymiar suby wojennej. Najwiksze znaczenie miaa ustawa z r. 1528/9, udy po raz pierwszy
aby

udzia

szlachtii
',

poczono z najdokadniejuchwalono j na czas du.szy (10 lat)


szym w dziejach Litwy popisem wszystkich obowizanych do suby
z 8 ))sub (jednostek gospodarornej przez postanowienie,
czych) naley wystawia jednego jedca, ciar rozoono rwno10 tymiernie
ustalono liczb wojska (blisko 25 tysicy. n;idto 8
nie
motakie
ustawy
sicy z dbr hospodarskich). Niestety jednak
gy zapobiedz niekarnoci opieszaoci w wykonaniu, zwaszcza ze
strony monowadcw, nie sucych w chorgwiach powiatowych,
koni.
na ktrych przy [Kulaa mniej wicej Ys
i

cz

Rwnoczenie

r.

1529 Zygmunt

musia

raz jeszcze zatwier-

dzi przywileje Litwy, gdy jego nieletniego syna wyniosa na tron.


dwch aktach z 18/X ponowi przywileje oglnoziemskie, dodanie bdzie nadawa nikomu
jc obietnic, e szlachty
jej dbr
w trzecim, z 27/X, zatwierdzi przywilej hoz kniaziw lub panw

dotyczcy cilejszego w. ksistwa.


od w. Michaa tego roku wproO wiele waniejszem byo,
redakcy statutu litewskiego. Ju w r. 1522 Zywadzono w ycie
gmunt I obwieci w osobnym przywileju,
w nagrod za elekcy
syna ustanawia
wydaje dla w. ksistwa jedno pisane prawo.
Tekst wwczas S[>isany nie znalaz jednak oglnej aprobaty (sejm
z 1524 r.), tak,
moc obowizujc zyska dopiero tekst z r. 1529.
rodelski z

r.

1413,

uwzgldniajcy denia ywiou szlacheckiego. Wspaniay


ten pomnik, obejmujcy wszystkie dziedziny ycia, by oczywicie
przedewszystkiem kodylikacy obowizujcych dotd ustaw
prawa
zwyczajowego
trudno /bada, o ile te dodano nowe przepisy.
Udao si w ten sposb na Litwie to, czego w Koronie nie zdoano
przeprowadzi; za to w|>yu bezporedni
poredni (przez przywi-

szerzej

leje

ziemskie) ustaw polskich na statut litewski jest niezaprzeczony.

Co do praw politycznych
statut nie zbliy jeszcze ustroju litewdo koronnego
udzia w ustawodawstwie przyznaw a, tak
samo jak przywilej z 150(i r., tylko panom rady. co prawda nz(>.
branym na sejmach walnych. Ale
statut by te zaledwo porzt
kiem systematycznej pracy nad reform wewntrzn, ktr dopiero
za Zygmunta Augusta ukoronowaa j(^go druga redakcya. Ju w latach
I

skiego

Por.

lip.

Malinowskij: Sbornik,

s.

139 nn

203/4.

HrsiORYA I^OIJIYCZNA

54

38

1531

zmieniono redaUcy

1529

r.

przez ))popraw((, ograniczon

jednak niemal wycznie do prawa sdowego^; grdy to szlachty nie


zadowolio, postanowiono wyznaczy komisy dla gruntownego pouzupenienia statutu, nad czem radziy sejmy, poczwprawienia
w ktrym Zygmunt August obj rzdy na Litwie.
V.
1544,
od
szy
O tych rzdach tylko pocztkowo dochodziy do ojca same
pochway, a niebawem, po mierci krlowej Elbiety (1545 r.), twierwodmieni obyczajww, oddany owom
mody w.
dzono,
na te 4 lata przypadaj
zabawom. Ale pamita trzeba,
i

ksi

oprcz wspomnianej

ju

zamkw woyskich

lustracyi

podolskich

rewizya granic w. ksistwa, uregulowanie stosunkw handlowych


pocztki reform ekonomicznych w dobrach hospomonetarnych
i

Na sejmie

darskich.

rzuca te

odkada

zwoanym tylko dla obrony, Zygmunt


obozem monowadczym, ograniczy si

1547

August, solidaryzujc si
przy zatwierdzeniu praw

r.,

do powtrzenia przywileju z 1529 r. Odnajwaniejsze '^proby^rycerstwa tak samo, jak

ale petycye te tw^orzyy ju coraz wyraniej


programu szlacheckiego, zapowiadajcego nowe czasy w ywewnlrznem *Litwy. Program ten obejmowa, obok poprawy

r.

1544 jego ojciec;

rodzaj
ciu

statutu

sdownictwa

zaprowadzenia

praw politycznych szlachty

Wpywy

c)

wom

rozszerzenie

ograniczenie ciarw pastwowych.

Na jego sformuowanie wpywaa


podlaska; ona te gwnie torowaa drog wpy-

ku

znamiennie szlachta

szlacheckiego,

e.

polskim, ktre, najsilniejsze oczywicie

tej

ziemi granicznej,

ju dziaa na ycie kulzwizki maeskie midzy szlacht

skolonizowanej przez Mazowszan, zaczynay

Szerzyy je
obu pastw, tak samo jak walczce na Litwie polskie chorgwie zacine szerzy ksidz polski, piastujcy godnoci duchowne w w.
ksistwie, objtem wspln z Koron organizacy kocieln, tak
dworzanie w otoczeniu Zygmunta I,
samo jak polscy dygnitarze
a zwaszcza jego syna, ktry od r. 1544 mia w \\'ilnie obok litewskiego take osobny dwr polski. Naodwrt panw z w. ksistwa,
posugujcych si coraz czciej polszczyzn acin, spotykamy te
w Koronie przy boku swego hos|)odara; poniewa za polsko
wprowadzaa ich zarazem w wiat kultury zachodnio-europejskiej, widzimy ich nawet, tak samo jak magnatw polskich, na dworach zaznajdujemy uczniw litewuranicznych, zwaszcza na cesarskim,
skich nietylko na uniwersytecie krakowskim, ale te na dalszych,
turalne caej Litwy.

/afhodnich.
'

XV

IN)r.

11916)

studyum M. Bernsteina o poprawie

statutu

w CJzasop.

prawn

ekon.

o.

HALRCKi: DWAJ OSTATNI JAOII.M/INOWIK

66

take na dalek Litw docieray powoli wielOdrudzenia


roformacyi. Wszak jej kanclerz
Gasztod rozczytywa si w prawie rzymskiem
zdolnych Litwinw wysya do Woch, dokd te zdaj modzi Radziwiowie;
a najpotniejsi panowie litewscy, wywodzcy si citnie od dawnych Rzymian, ubiegaj si za tytuami ksit
hrabiw W.
rzymskieg-o cesarstwa. Luteranizm za wrd Litwinw, kt(')rzy tak
samo jak Koroniarze zwracali si na sejmach przeciw sdownictwu
duchownemu, zyskiwa zwolennikw nie tylko przez studya w Wittenberdze, ale te przez wpywy Albrechta pruskiecro
wpywy te
byy na Litwie, zwaszcza od objcia rzdw przez Zytrmunta Auurusta, jeszcze silniejsze ni w Polsce, otaczay modego wadc protestanckimi kaznodziejami i cigay Litwinw jako pierwszych profesorw na luteraski uniwersytet krlewiecki. Rzecz zrozumiaa,
sabiej dziaay na razie nowe prdy na prawosawnej Rusi litewskiej
ale
tutaj dochodzi wpyw polski, np. przez rody magnackie
jak Ostrogskich, i szybko si zacieraa, przynajmniej wrd monowadztwa, rnica midzy Litwinami
Rusinami, przez maestwa,
dzierenie dbr
urzdw w rnych czciach pastwa wsplne

Std

nie dziw,

umysowe

kie ruchy

'

Moskw.

w^lki z

3.

Sprawa

unii.

wewntrznej w. ksistwa litewskiego do Korony


pierwszej poowie XVI w. adne zacienienie ich
politycznego zwizku. Przeciwnie, pod tym wzgldem panowanie
Zygmunta I, mimo unii personalnej, oznacza raczej krok wstecz.
Asymilacyi

nie towarzyszy

Krl popiera tylko prby

staego zorganizowania wsplnej obrony


planami reform wojskowych. Za to tak samo,
jak przy wstpieniu na tron, dla celw dynastycznych naruszy te
w cigu swych rzdw zasad wsplnej elekcyi, decydujc dla
utrwalenia unii. Osobny wybr
wyniesienie Zygmunta Augusta na
tron Litwy, cho wywoay analogiczn decyzy w Koronie, znowu
wysuny moment, utrudniajcy cilejsze zjednoczenie obu pastw,
tembardziej,
nie zdoay obali zasady wolnej elekcyi w Polsce.
kresowej

w zwizku

Do

Na pocztku panowania Zygmunta I tocz si


poprzedniem dwudziestoleciu, oywione rokowania
polsko-litewskie. Poselstwa rady koronnej do litewskiej
naodwrt.
towarzys/.ce jego elekcyi, powtarzaj si zrazu (1007 151;')) niemal
rok rocznie, a nawet czciej. Po za tem nieraz do Zygmunta, baa)

r.

tak samo, jak

1529.

Por. spostrzeenie

W.

Kamienieckiego

Przegl. histor.

XVI lOG

HI8T0RYA POLITTCZNA

56

jednem ze swych pastw, zjedaj przedstawiciele druBezporednim celem tych czstych rokowa nie jest ustano-

wicego
giego.

niebezpieczestwie jednego narodu


pomocnice Polacy korzystali
takie proby najczciej wychodziy od Litwy, aby
jednak z tego,
przyczyn gronego pooenia obu
jej przypomina raz po raz,
krajw jest wanie nadwtlenie polsko-litewskiego bractwa zjednowienie

lecz

unii,

bracia

proba, aby

drugiego

byli

mu

radni

ktrego

czenia,

))dawne

nowe

(1501

poszy

zapisy

r.)

niepa-

konstytucy sejmu z 1510 r., w ktrej uzysi postara o przeprowadzenie unii, pososkano obietnic krla,
na Litwie, aby to '/jednoczenie wznokoronnej
wie rady
wiono umocniono dla skutecznej, wsplnej obrony przeciw wrogom.
Nie upieraj si bynajmniej przy dosownem brzmieniu dawnych
aktw unii o charakterze inkorporacyjnym godz si na to, aby to

mi.

To te zgodnie

e
daj

bractwo dawne byo ))poprawione, kadc tylko nacisk na wspln


dobrego mienia
czci, wysokiej sawy
elekcy. Zapewniaj,
ten
by,
co by inaczej
a kto by
M. ycz, nili sobie
niemniej

dawa, a WM. od tego odwodzi, co rozum ukazuje,


iby dobrze miao by, wart jest, aby nie tylko suchan nie by,
ale te aby mian by za nieyczliwego czowieka przeciw dobru po-

WM. t

rzecz

spolitemuft ^

Wilnie w r. 1512, gdy nastpio


najwiksze stosunkowo zblienie, dowodzi te istnienia stronnictwa
stanowili je, jak zwykle, najpotniejsi
przeciwnegro unii na Litwie

To owiadczenie, zoone

monowadcy, obawiajcy si, e zacienienie zwizku z Polsk podkopaoby ich przewag w w. ksistwie. Poniewa za wanie w ich
rku by ster spraw litewskich, argumenty panw polskich pozo-

wznowienia unii wbardzo


stay bezskuteczne. Daremnie dowodzili,
potrzeba dla pospolitego rycerstwa, ktre, gdy si to stanie dokopowolniejsze ku obronie takiej splnej
czy, tedy bdzie chciwsze
z gardy swemi<'. Rada litewska w swych odpowiedziach pomijaa
i

za dopominaa si

przy kadej
na dary
wydatkach
w
Korony
sposobnoci nietylko rwnego udziau
poselstwa, wysyane do Tatarw, ale te czynnej pomocy w woj-

odkadaa kwesty

lub

unii; za to

nach moskiewskich.
I'omocy tej Polska bynajmniej nie odmawiaa, mimo
pienidzy,
kro(- na wasne potrzeby brakowao jej wojska

Litwini

'

aktii

poselstwie z grudnia 1511

rokowa

nik inatior.

daa

si wymawiali, gdy Korona naodwrt

polsko-litewskich naleiy

Tornic.

nr. H1

ich

ogoszone

tyle-

mimo

pomocy

uzupeni wedug Malinowskiego:

Tomic,
Sbor-

n.

HALRCKi: DWAJ OSTATNI JAOiKLL<tNOWIK

podczas najazdu wooskiogro


na udzia kilkuset
dzili si

O pomocy

r.

1509,

ochotnikw

f)7

tylko z zastrzeeniami zgo-

litewskich

tej

wojnie.

ksistwu w kamwiadczy urzdowe opodzikowaniew

ochotrej, jakiej Polacy dostarczyli w.

z r. 1508 r.,
nastpnym w krytycznym za r. 1514 poroku
rady litewskiej w
siki polskie, cho nieudanie si reformy wojskowej utrudnio ich
rozstrzytrny hitw
wysanie, stanowiy prawie poow wojska

panii

moskiewskiej

obok zacinych, ktrych Litwie odstpiono, przelewa


wtedy krew kwiat polskiej modziey szlacheckiej, ktra jako ochotnicy pospieszya z krlem na obron Litwy. Take w latach nastpnych cigle stoj na Litwie polskie chorgwie, posya krl polskie
zalegy czasem, gdy go nie
zaogi do zagri>onych grodw, a
pod Orsz

od

wypacaa rada litewska, musia pokrywa ze skarbu koronnego.


Mimo to rozluniay si stosunki polsko-litewskie. Zajci prywatnemi sporami panowie litewscy, gdy niebezpieczestwo mniej
naglio, zaniedbywali nawet komunikowa si z rad koronn

podnosz

zadowoleniem,
wogle znowu po
duszej przerwie przysali posw. Zupenie te daremnie usiowa
krl skoni Litwinw, aby w imi wasnego interesu wzili jakikolwiek udzia w wojnie pruskiej. Gwnym przedstawicielem separatyzmu litewskiego by w tych lalach Olbracht Gasztod; to te on wanie,
pod wpywem Bony, popar w r. 1522 tak skutecznie wybr krlewicza na w. ksicia, podczas i^dy hetman Ostrogski baga krla, aby
odstpi od tego zamiaru. Odtd w separatyzm wzrasta tak silnie,
bezporednie stosunki z senatem koronnym przez osobne poseloba pastwa znosz si
stwa obustronne niemal zupenie ustaj
gwnie tylko za porednictwem wsplnego wadcy. Co wicej,
w r. 1526 rada litewska wystpuje przed nim z daniem, aby Polacy zwrcili zagrabion rzekomo koron kn'le\\sk, przeznaczon
dla Witoda; chc podnie w. ksistwo do godnoci krlestwa, aby
Ich
raz na zawsze uniemoliwi jego wcielenie do Korony polskiej
denia nie urzeczywistniy si w tym zakresie, ale, zbiegajc si
akt
z dynastycznymi planami krlowej, przyczyniy si do tego,
z 1522 r. uzupeniono pr/cz wyniesienie Zyirmunta Aucrusta na stoprzez poi^elstwa;
Litwini,

r.

1518

na ich wezwanie

Polacy

roku poprzednim,

lec w.

ksicy w

r.

1529.

Za Dwielkietro k si ciao Zysjfmunta Augusta. W


docznemu napreniu polsko litewskiemu towarzyszyy cigle ponawiane dania kadego pastwa, aby kr^l jaknajwirej w niein przebywa, oraz nieustanne zatargi na ich granicy, ktrych nie zdoay
usun liczne komisye dla jej ustalenia ani nawet drobiazgowa reb)

58

lUSlOKYA IMtLilYCZNA

wizya

r.

To te

154H.

nie dziw,

ky przez duszy czas propozycye


do ukadw w sprawie wsplnej
i

take

ze strony polskiej umilunii

ograniczano si

zwaszcza

obrony,

wystawienia
stray na kresaci (1529 r). Pomijano kwewtedy, gdy chodzio o pomoc wzajemn przeciw zewntrz-

wspdziaania

styQ unii

odnowienia

ruiiycli

nym wrogom. Za/dano


Polski przeciw

jej

Modawii

1535.

pani moskiewsk

dwa

tyci lataci

razy:

raz ze strony

1531, a raz ze strony Litwy

r.

na kam-

znowu, podczas gdy Litwini wbrew


zwykle
wiecznym pokojem
z Woosz, Korona, jak widzielimy, nietylko pozwolia im na kilkotysiczne zacigi w l'olsce, ale przysaa im te 1500 ludzi, przyjtych /a wasne pienidze.

yczeniu

r.

wymwili si

krla

jak

Niebawem inna okoliczno wpyna na ywsze znw zajcie


si uni przez Polakw, a to nawet przez og szlachty. Ruch egzekucyjny, domagajc si wogle wykonania
przestrzegania dawnych
praw
uciiwa, musia rozcign t zasad take na akty unii. To
i

od r. 1539 nie by ten sejm, kiedyby unia przypomniana by


miaa.
nie
czono t spraw z uregulowaniem stosunku do Mazowsza, Prus
ksistw lskich, lecz oczywicie problem zwizku
z Litw rycho naczelne zaj miejsce. Nie wracajc ju do dawnego
systemu upomina pod adresem rady litewskiej, szlachta zwracaa
si z tem daniem, tak jak z wszystkiemi innemi, w^prost do krla.

te

zapewnia wprawdzie (na sejmie 1542 r.), e na Litwie


gorliwie pracuje w tym duchu, ale tmaczcnie jego, jakie to przeszkody s powodem cigej zwoki, przyjmowano z niedowierzaniem.
Istotnie zdaje si, e krl, tak jak dotd, chcia ograniczy ca spraw
do zorganizowania wsplnej obrony, tym razem zwaszcza przeciw Turkom, a tymczasem przygotowywa, ju od pocztku r. 1544, dalsze w interesie dynastyi wyodrbnienie Litwy przez oddanie jej rzdw synowi.
To te panowie koronni, ktrzy w lecie tego roku udali si
L krlem na seim litewski w Brzeciu, aby bezporednio z Litwinami nawiza rokowania o uni, nietylko spotkali si z odmow, ale mu-

Zygmunt

by wiadkami

wrcz

z ich deniami.
na Litwie,
take
Znowu ji^dnak, jak w r. 1522,
ktre ju wwczas reprezen(jpr<')('/, ^stronnictwa separatystycznego,
towali Padzi wiowie, istniao drugie, dajce bliszego zwizku
z Koron, kt(')n'mu gwnie sta na przeszkodzie wpyw Bony. Zwyciyo pierwsze z nich, tak e Zygmunt August otrzyma (6/X) rzdy
z pen wadz si^downicz, podczas gdy ojciec, jako najwyszy

sieli

tego aktu,

wyszo

ksi
'

sprzecznego
na jaw,

Litwy, zatrzyma sobie tylko szafunek

Toinir. XI nr. 36.

f)>,

234.

publicznym skarbem

o. IIALRCKi:

litewskim.

stpcza,

KWAJ

Co wicej, wad/a

naiiiiesliiicza,

t..sTA'INl J Afi IH>I

ONOWIK

59

nwielkicyi) UsK^cia". zrazu

raczej za-

rozwijaa si niebawem do coraz wikszej

sa-

modzielnoci.

Tymczasem w Koronie take na ostatnich sejmach za Zytrmunta I, zwaszcza z r. 1545/6


1547/8, w zrozumiaem zaniepokojeniu wobec tak wyranego wyodrbnienia Litwy, pilnie proszono*
o cilejsze jej zczenie z Polsk. Wystpiono nawet z doniosym
na przyszo projektem, aby krl zwoa w tym celu sejm gdzie
w rodku swych pastw, w Lublinie, Parczowie lub Warszawie, na
ktryby te przybyli Litwini, tak samo zreszt jak Prusacy lzacy
Zatora. To danie, jakgdyby konkretny program
z Owicimia
przeprowadzenia unii. obj w spucinie mody w. ksi Litwy,
koronowany krl Polski, gdy mier ojca (I/l\ 1548 r.)
a wybrany
powoaa go take do rzdw w Koronie.
i

*
*

Gdy krl Zygmunt Stary witobliwie umiera peen


chway, nikogo ju nie byo, ktoby z wasnego dowiadczenia

mita

trudne czasy, kiedy

obejmowa rzdy
nowych prdw,

Koronie

lat

pa-

na Litwie.

umiao oceni jego


Nowe
stad zwaszcza na ostatnich sejmach paday
pracy pwiekowej
ostre sowa krytyki, zwalajce na krla win za niedomagania pastwa. Gdy go jednak zabrako, wtedy cay nard zda2 sobie spraw,
jak ponis strat wpo tym krlu wszystka Korona prawie w aobie przez cay rok chodzia (Bielski).
Powszechnemu alowi, jaki zapanowa w r. 1548, historya nie
pokolenie,

wirze

nie

moe odmwi

susznoci. Wystarczy porwna wczesny stan rzektry zasta Zygmunt w r. 15(>6. Jak ze starego grodu wawelskiego uc/yni ws[)ania, zdobion przez mistrzw
renesansowych siedzib najpotniejszego
najbardziej kulturalnego

czy publicznej z tym,

wadcy we wschodniej Europie, tak te przebudowa utwierdzi


pastwo cae od Batyku, po ktrym si przejecha po umierzeniu
rozruchw gdaskich na znak swej uadzy nad morzem, a po wai

wznosi na kresach moskiewsko-tatarskich, zaopatruwywiczonych puszkarzy koronnych. Prawda, e.


chocia miarkujc nieopatrzn hojno jagiellosk za pomoc
trzewych umysw mieszczaskich a nawet ydowskich skarb
krlewski doprowadza do rwnowuLifi. przecie nie przeprowadzi
e z tego wanie powodu na zazasadniczej reformy finansowej
groonych granicach, zamiast staoj armii, wystawia tylko szczupe
chorgwie zaciiu' prawda, e w walce o wzmocnienie dynastycznej wadzy monarszej uleg przed ywioow si dnego wsprownie,

jc

je

ktre

dziaa

HI8T0KYA 1M)LITYCZNA

60

wadania spoeczestwa szlacheckiego. Ale jaka to doniosa przemiana dokonaa si wanie w teni spoeczestwie, dziki dobroczynnym wpywom krla
Panowanie jego, pozostawiajce jeszcze Litw

wpywowi

kilku

wielmow, byo dla dojrzalszej ju historycznie szlachty koronnej


tak sam szko politycznego wychowania, jak dla szlachty
litewskiej stay si rzdy jego syna. Jeszcze w r. 1506 nawet przecitny senator streszcza swoj teory polityczn w zdaniu, e
pobudk celem suby publicznej jest dla kadej jednostki wdobro
zapisy.
oto ju od
swych przyjaci", nowe przywileje
swoje
pocztku r/.dw Zygmuntowych, mimo oglnego przekonania, e za
spenienie kadego nawet obowizku hojna naley si nagroda, pojawia si myl reform, nie majcych suy interesom osobistym
i

tych, ktrzy je mieli

uchwali,

lecz

dobru publicznemu, bezpiecze-

Reformy upadaj raz po raz, ale ta sama


niezwykegow, sposzlachta, ktra je udaremnia jako co n()wego
sama
wystpi z nowym,
tka wszy si z nowemi pojciami, niebawem,
mimo jednostronnoci
ruch egzekucyjny
wasnym programem
doktrynerstwa, wychodzi z tego samego poczucia prawa, poszanowania ustaw, pragnienia adu porzdku, w imi ktrego krl przez
stwu

susznoci

oglnej!

przemawia do narodu, zaznaczajc susznie, e niczego


bezpieczestwa Rzpltej. Zygmunt
prasrn, jak tylko szczcia

tyle lat

ju zuytkowa

potrali

tego

ruchu,

ale

nie

nie

pozostawi go swemu na-

bdzie ju sam jeden nawoywa do pracy polityc/.nej, jak niegdy ojciec, irdy wstpowa na tron.
Przez czas jeg'0 rzdw spoeczestwo dorastao te do tej
pracy pod wzgldem umysowym. Zainteresowao si prdami
kulturalnymi Zachodu, ktrego tworzyo nietylko fizyczne przedmurze, ale te duchowy posterunek. Wstpujc na widowni dziejw,
rodzinami przejcoraz to szerszemi warstwami, nowymi rodami
mowao si tem wyksztaceniem, ktre, do niedawna udzi;i nieliczstpcy,

ktry

nie

nych jednostek, teraz docierao


wyszli najznakomitsi dostojnicy

do dworw szlacheckich,

skd

pastwa, mowie o europejskiej


sawie wysokich aspiracyach kulturalnych. Tospoeczestwo, z ktrego
JU wychodziy pierwsze pisma l^eja, Frycza- Modrzewskiego Orze
chowskicgo, uczuo si wreszcie narodem odrbnym
potnym,
narodem wprawdzie szlacheckim tylko, ale ju polskim, kiry
i

rk

patryotycznego

kole,

godn

(Totriiciaria)

Na
jest jej

obywatela fSt. Grskiego) zebra dla przyszych poswojego krla systematycznoci, pomnikowe 'aka

swych

dziej(')W.

zewntrz cech
pokojowo; do

charaklci-ysl yc/ii

w.)jny

polityki

jako pan baczny

Zygmuntowej
m.jdry,

nigdy

UALKCKi: DWAJ tiSIATM JAUlEl.LONOWl K

o.

61

si to do caego jego panowania, cho w pierwszej jego poowie przewaaj


zdawaa si rolata wojenne. Gdy bowiem wojna bya konieczn
kowa powodzenie, to Zygmunt nie pomija takiej sj)oyobnoci take
w drugit'j czci rzdw, jak tego dowodz wojny wooskie trzecia wojna moskiewska. Ale gdy tylko zdawaa si moliw do uniknicia, to ju od pocztku panowania wola stosowa rodki pokojowe wszak dopiero po przeszo dziesicioletnich rokowaniach zdecydowa si na wojn prusk, wczesna niech do wojny zaczepnej nie bya jeszcze szkodliwym kwietyzmem pniejszych wiekw,
ale przekonaniem o koniecznoci pokoju dla pastwa, ktremu dopiero reformy wewntrzne mogy da odpowiedni si linansow
siga,

nie

za wielkiem przyczyny daniem. Stosuje

a nadto zastosowaniem

militarn,

chrzecijastwa

do polityki

szlachetnych zasad

humanizmu, ktre tak piknie si godziy

ze-

brak zaspalay w charakterze krlewskim. Uczciwo polityczna


stanowczoci,
channej zaborczoci tmacz nieraz brak energii
przejawiajcy si zwaszcza w jego pniejszych latach, wyrniay
go od innych, wspczesnych monarchw, za co go cenili nawet
przeciwnicy, gdy go bliej poznawali.
take na takiej drodze uzyska moDowid za Zygmunt,
i

na doniose

korzyci polityczne. Take w

dziedzinie

sto^jun-

kw zewntrznych porwnanie midzy sytuacy z r. 1548 a pooeniem z 1506 r. uwydatnia owoce jego systemu. Podczas gdy za
poprzednich panowa ju niemal przyzwyczajono si do tego,
coraz to wiksze obszary w. ksistwa, a po mury Kijowa, odpaday
do Moskwy, za Zygmunta I wznowiono, z polsk pomoc, powag
siy pastwowej, a z odzyskania jedynej nowej
litewskiego ora
podobny
straty uczyniono warunek trwaego z Moskw pokoju.

sposb przywrcono w sprawie pruskiej powag Polski, przeprowautwierdzenie Prus zachodnich,


dzajc zasad pokoju toruskiego, t.
a zhodowanie wschodnich, z trwaem zerwaniem ich zwizku z Rzesz niemieck. Po dotkliwych upokorzeniach poprzednikw w stoKrymu rwnie tutaj nastpi zwrot stanowsunku do Modawii
czy
Wooszczyzna przestaa by niebezpieczn, a wobec Tatarw
skuteczn organizowano obron. Tak samo jak w tych sprawach, tak
w sprawie wgiersikiej uniknito starcia z sam potg tureck przyj.

najmniej przeszkodzono temu, aby katastrofa dynastyczna u

r.

1526

wywoaa te podobnej katastrofy dla pastwa polskiego. Jaowem byoby rozpatrywanie, czy mo/e przez stanowcze poczenie
nie

Francy
Zapoly przeciw Habsburgom lub z Habsburgami
Turkom peniejszeby osignito sukcesy z pewnoci za to
stwierdzi mona, e za pomoc stosunkowo najmniejszych wysi-

si

przeciw

62

IlISTOItYA

POLirYCZNA

kw, oszczdzajc siy, nadwtlone w kryzysie wewntrznym, osi


przynajmniej adnej sprawy
gnito moliwie najlepsze rezultaty
nie przesdzono ostatecznie na niekorzy pastwa. Od przyszoci
zaleao ich konsekwentne, dalsze przeprowadzenie a do rozwizasjpoytkowanie zaoszczdzonych si narodowych dla skutecznej
nia
pracy wewntrznej. Te dwa zadania czekay Zygmunta Augusta.
i

Zygmunt August

surowy regiment, a przystojna panowania miara krla Zymdro, stateczno, szczcie, wielko zwycistw nad

))Nie

gmunta

I,

nieprzyjacioy

sprawiy,
lestw^o, a

(15481572).

insze

synowi

jego wielkie

mu

to

spokojne kr-

Korony strach wielki zostawia. Roz-

tej

poczynajc temi sowy dzieje ostatniego


czesny (. Grnicki) dobrze uwydatni,

wiany

krlewskie cnoty

swemu Zygmuntowi Augustowi

nieprzyjacioach

kach nowy krl

prawie

obejmowa rzdy,

z .Jagiellonw, historyk

ile

wsp-

pomylniejszych w'arun-

anieli niegdy jego ojciec,

jako gotowy wzr do naladowania. To

te

sta-

1548 nie

r.

oznacza zwrotu c^y przeomu w dziejach naszych. Nowe panowanie


tylko dziki zgoa odmientworzy odrbn od poprzedniego
nej, a ze wszech miar wybitnej indywidualnoci wadcy, oraz od-

cao

miennemu stosunkowi jego do spoeczestwa bliszego otoczenia,


w ktrem rwnie doniose nastpiy zmiany.
Charakter Zygmunta Augusta bywa oceniany jeszcze
o wiele chwiejniej, anieli charakter jego ojca. Spotykamy si w hiz ostrem
storyogralii z zupenem jego idealizowaniem tak samo, jak
potpieniem. Kwestye sporne nasuwa ju sprawa jego wychowania
wypywajcych std skutkw dla pniejszego ycia. Przewaa*
dzi jednak pogld, e witany z tak radoci krlewski jedynak
by wychowany nietylko pieszczenie, ale pod kadym wzgldem
nieodpowiednio, bez jakiegokolwiek systematycznego planu. Powodem bezporednim by brak dobrych' nauczycieli w in za ponosi
gwnie krlowa Bona, ktra chciaa zachowa syna pod swym wyi

cznym wpywem,

wielce szkodliwym. Nie zaradziy temu ani

szla-

wzmagajce si stopniowo proprzeciwdziaay na szczcie wro-

chetne usiowania TmickieLro, ani


testy

krytyki szerszych k,

dzone zdolnoci

ale

zaloty krlewicza, po

czci

po ojcu odziedziczone,

zdobywajce sobie przcwair, zwaszcza w pniejszym wieku.


Wyrsszy w otoczeniu [irz<'wanie kobiecem, zachowa obok pe-

v\

iu>

"(I

'

iip.)ni

podejrzliwoci

skrytoci

roi. |i'.lnak /astrzc^.i-nia L. FitiUIa

mikko

Kwart,

jagiellosk

histor. X.\.X 393/9.

<.

HALECKi: DWAJ oSTATNI

AOIKI LiJNOW IK

))ludzko, tal; powszechnie wychwalan;


stopniowo niech do enei'giczneiL,^o dziaania

H.S

przezwycia

jednaU

wyksztaci w szkolf^
ycia biog:o wymowy
zrczno dyplomatyczn. Niewojennoci
przewysza jeszcze ojca, odstpi za daleko od jei:o przykadnych
na og obyczajw, na co, obok wychowania, wpyny znane przejcia w trzech maestwach. Tragiczno jego prywattiecr<> ycia nai

biera historycznego znaczenia przez

cielem dynastyi, co zwaszcza

to,

ywem

by

ostatnim przedstawi-

poowie rzdw natchno

drugiej

poczuciem odpowiedzi;! Inoci


zapobietrliw trosk o los
pastwa. Osamotnienia w rodzinie, tem dotkliwszego,
jeszcze
przed wstpieniem na tmn porirni si z matk, ktra, nie odzyskawszy dawnego wpywu, w r. 1556 wyjechaa do Woch, nie zastpi mu tak serdeczny stosunek do narodu
do licznego
grona powiernikw, jakim, mimo przykroci ostatnich lat kilkunastu,

go

Sprzecznym bowiem
chwiejnym by ju
Zygmuncie AuL^^ucie. Obok objaww oglnej
sympatyi, z jakimi si spotyka ju za ycia ojca, dostrzegamy chwile
powszechnej niemal niechci do krla, a gdy jedni. do objcia przeze rzdw najpikniejsze przywizywali nadzieje, inni obawiali si
wprost upadku pastwa. Nigdy nie stworzy sobie silnego stronnictwa dworskiego, zwartego zastpu wsppracownikw, lecz tylko
jednostki dopuszcza do tajnikw swej polityki, ulegajc ich wpywowi, cho nie bez zastrzee. Taki stosunek czy u'o przedewszystkiem przez wiksz
panowania z Radziwiami, zwaszcza z .Mil^oajem Czarnym. Wytworzy si dziki jego rzdom litewskim za
ycia ojca, ktre, jak niegdy Zygmunta
rzdy lskie, wprowaziy go do spraw- politycznych, a zbliyy lem cilej do najpot/niejszego na Litwie rodu, e w r. 1547 polubi Barbar Radziwiwn.
Fakt ten, ktremu daremnie przeciwdziaali jego rodzice, a ktry,
cieszy si jego

sd

W
-

ojciec.

wspczesnych

cz

I
{

*
i

mimo

domu Radziwiw Jkiego.

biernie przyjto na
pod ktreni w Koronie, zaraz po mierci,
starego krla, przyszo do powanych niepokojw. Przeciwnicy tego

licznych rywali

Litwie, dostarczy hasa,

li

maestwa,

''
;

krlow-matk

zawrzao

na

czele,

j)rzepowiadali

najgorsze

Maopolsce, na zjedzie proszowickim,


w Wielkopolsce, gdzie na zjedzie gnienieskim, pod w odz
jak
;prymasa Dzierzgowskiego, silnie si zaznaczy draliwy partykulaskutki. Istotnie

tak

ryzm
'

tej

dzielnicy

arcyksicia

Maksymiliana.

krl

wybrany

koronowany,

"154.S

r.

Tymczasem Zygmunt August, jako


rozpocz rzdy, zwoujc w jesieni

sejm do Piotrkowa

bezpieczenia obrony

podobno odzyway si gosy za powoaniem na

tron

lla zatwierdzenia przywilejw,


zaatwienia spraw .sdowych.

/,a-

HlvrOKYA POLITYCZNA

64

Niezwykej syluacyi, w jakiej tam si znalaz, burzy, jaka wybucha, nie spowodowao samo jego maestwo, cho o niem tyle
ta sprawa moe si wydarozprawiano. Opozycya przyznawaa,
mao wan, ale przez to decydujcego nabiera znaczenia,
jeli ))kto w niej pilnie wejrzy, obaczy to, i wolno korony polszlachta, straskiej wielkiby tym szwank wzia. Chodzio o to,
i

wa

sposobno

koronacy Zydo wolnej elekcyi przez wybr


gmunta Augusta za ycia ojca, obecnie pragna wyranie zaznaczy,
krl, mimo owych dwch uroczystych aktw niema prawa wyciwszy

konywa swym

imieniemw wadzy, pki teraz nie speni jeszcze trzepraw koronnych. Do oglnikowego potwierdzenia przywilejw szlacheckich Zygmunt August by oczywicie
gotw, ale przy tej sposobnoci sejm chcia uzyska odrazu przyjwypenienie swego programu egzekucyi praw, korzystajc
cie
w przysidze z 1537 r. mody krl zobowiza si nietylko
z tego,
do zatwierdzenia, ale i do wykonania przywilejw. Gdy nie zdoskoni krla do zerwania maestwa, sprzecznego rzekomo
z prawem, chcia za to wymusi na nim najwaniejsz z kondybyo ni zabezpieczenie wolnej elekcyi na przycyi szlacheckich
ciego aktu, zatwierdzenia

szo

przez gwarancy,

dziedzicznych

potomstwo jego

nie

bdzie miao praw

dotd

przez ostateczne przyczenie dziedzicznej

Li-

samo jak Prus ksistw lskich) do Korony. Krl nie ustpi. Chocia sejm rozszed si na niczem, cho nie przj^jto jego zasld zaprzeczano mu monoci sprawowania
twierdzenia praw
wadzy, zaznaczy odrazu przez rozpoczcie sdw, e ma do tego
wszelkie prawo, uzasadniajc swe stanowisko w recesie, rozszerza-

twy

(tak

nym

po kraju.

Mimo

pooenie

Majego pozostao bardzo trudnem.


jedynych niemal stronnikw krlewskich. TarMaciejowskiego, paraliowa wrg ich Kmita, groziy
nowskiego
porozumienie ze stronnictwem przeciwnem
powane niepokoje
to

opolsce, gdzie

wpyw

Radziwiom na Litwie ^ Gorzej jes/cze byo w Wielkopolsce. Wszak


tam gotowa si formalny rokosz, ktrego przywdcy, z kasztelanem

do zdraz Grki na czele, posuwali si


Hohenzollernami, tak z lini eleklorsk, zwamargr. Janem na Kostrzynie, jak z Albrechtem ks. pruskim.

poznaskim Andrzejem
dzieckich
szcza z

knowa

Wobec

take krl, wahajc si midzy agodnymi a ostrymi,


rodkami zaradczymi, musia szuka oparcia za i^ranic. Zwrci si
tego

(prawdopodobnie

+21/2

List

ju w

r.

1.^)48)

krla do HaHziwiffa Undopn

do tego dworu, ktry

z 14'III

by

nim

15+9 u Niomccwicza: Pamitn.

DWAJ OSTATNI JAGIELLONOWIE

o, HAI.RCKi:

najbliej spowinowacony,
rzenia

wrd wasnych

umierzy

1549

zawar

r.

krtko przedtem podobne zabu-

dawna tycji panw


To te 2/VII
przymierze z Ferdy-

poddanycli, a pozyska od

polskich, ktrzy teraz stali

nandem

65

przy Zyermuncie Aug-ucie.

przez Stanisawa Ilozyusza

ratyfikowane przez Karola V, ktre zawierao obietnic


wzajemnej pomocy przeciwko wrogom nie tylko zewntrznym, ale
I,

te wewntrznym. Nadto rady Ferdynanda, zasig-nite pod koniec


tego roku przez poselstwo Andrzeja Czarnkowskietro, nie pozostay
bez wpywu na taktyk krla: zaniecha podry do Wielkopolski
decydujc si na rodki pokojowe, zwoa wreszcie na maj 550 r.
dawno upragniony sejm do Piotrkowa.
i.

Tam poselstwo austryackie, nadesane na prob krla, obiecujc mu poparcie ))W kadej potrzebie, znacznie dopomogo do
umierzenia opozycyi, zaniepokojonej wynikami dyplomacyi krlewskiej.
Zygmunt August odnis sukces zupeny: zaniechano walki
przeciwko jego maestwu, przyjto zatwierdzenie praw bez rwnoczesnego spenienia postulatw egzekucyjnych, a zamiast zaprzecza
krlowi praw monarszych, wikszo magnatw zacza si ubiega
o jego

ask.

na tym sejmie umoliwio


zmarej jednak par miesicy pniej.

Utwierdzenie jego w-adzy

nawet koronacy Barbary

I.

(7/XII).

Polityka zewntrzna.

Poniewa do wewntrznego kryzysu przed przywrceniem norwarunkw ycia pastwowego wcignito te zagranic,
wpyn ten okres wstpny take na zewntrzn polityk Zygmunta
malnych

Przymierze z Austry, od ktrego si ona wskutek tego


rozpocza, byo jednak takim samym objawem przejciowym, co
podobne zblienia habsbursko-jagielloskie za Zygmunta I. Mody
Augusta.

bowiem obj po ojcu nie tylko te same gwne zagadnienia polityczne, ktre wypeniay poprzednie panowanie, ale take
to samo wobec nich stanowisko; trzyma si zrazu w dalszym
cigu wyprbowanego systemu ostronej neutralnoci, ktry wprawdzie nie mg przynie wielkich sukcesw, ale nie wymaira te
znacznych wysikw, nie naraa pastwa na gwatowne wstrzkrl

nienia.

Chocia wic na widowni ogl


szcze wielki antagonizm

n o-e

midzy domem

uro pej sk

austryackim

trwa

ej

jego

je-

przeci-

Zygmunt
wnikami, a osab dopiero po abdykacyi Karola V, take
August nie przysta stanowczo do adnego z tych obozw. Oba staray si go pozyska jeszcze w ostatniej fazie swej wczesnej walki
i

Rncyklopedya polska.

Tom

V,

cz.

H.

HlSrORYA POLITYCZNA

66

ornej. Dla Austryi stanowisko Polski miao jeszcze wiksze ni


przedtem znaczenie, odkd w przewanej czci Wgier utrwalio
si panowanie lub wpyw Solimana; gdyby bowiem Zygmunt August czynnie popar stronnictwo Jana Zygmunta Zapolyi, Ferdynand I mg atwo utraci resztki swych wgierskich posiadoci,
gdy tymczasem wspdziaanie Polski przeciwko Turkom zdawao si
jedynym rodkiem do ich wyparcia. Jeli krl na takie propozycye
odpowiada zawsze wymijajco, to wpyway na niego nietyle wasne
sympatye, skaniajce si raczej ku przeciwnej stronie, nietyle wpywy
Francyi, w ktrej interesie leao stae zagroenie Habsburgw od
poudniowego wschodu, co z jednej strony obawa przed przewag tej

z drugiej mocne postanowienie, eby naTurcy.


Z tych czynnikw pierwszy wystpuje jeszcze silniej, anieli za
Zygmunta
Wszak take jego syna stanowisko domu cesarskiego,
ktre dziki augsburskiemu pokojowi religijnemu wyszo niepodkopane z wewntrznych zaburze niemieckich, krpowao w obu tych

dynastyi

caej Europie, a

odracza

dal

starcie z

I.

pastw pozostay najwaniejsze:


A im wyraniej si one wysuway na pierw-

sprawach, ktre dla jego wasnych


batyckiej

moskiewskiej.

gruntowao si u krla narodu przekonanie,


utrzyma pokj z Turcy, chociaby nawet kiedy,
po rozwizaniu tamtych problemw
trudnoci wewntrznych, mia

szy

plan,

tem

silniej

trzeba na razie

do rozprawy z ni w sprawie czarnomorskiej, gdzie na


razie trzymano si przynajmniej oficyalnie dotychczasowego stanowiska obronnego. Byo ono
z tego powodu jeszcze bardziej wska-

nadej o as

od schyku jego panowania potga


Solimana zbliya si do granic Polski
dawniejszy stosunek do
Turcyi, zaleny niemal wycznie od spraw woosko-tatarskich, zmieni
si na bezporednie ssiedztwo. Wzrost niebezpieczestwa tureckiego
wpywa jednak tylko negatywnie na polityk Zygmunta Augusta,
ktry nie da si te wcign do ligi antitureckiej, zawizanej wreszcie pod koniec jego ycia, a uwieczonej zwycistwem pod Lepanto
anieli za Zygmunta

zane,

i,

r.

1.71.

T-ni wyraniej si zaznacza za jego czasw wiksza ni przedtem niezaleno polityki polskiej od Rzymu. Papiee, oddani walce
z h'rezy
pracy nad reform Kocioa, wogle mniej si mieszali
do spraw czysto politycznych, anieli ich poprzednicy z epoki Odroi

dzenia. Stosunki ze stolic apostolsk, zamiast rozstrzyga, jak nieraz

[)r/pdtem. o stanowisku
skich,

obracay si

irijnego

jej

teraz

irranicach.

Polski

g(')\\iii'

Siedzc

iiLrrupowaniu

okoo w cw

t walk

mocarstw europej-

iitr/iietro
z

ywyni

kryzysu

reli-

niepokojem.

o.

HALKCKi: DWAJ IISIATM

0<

A(JIMI,|,ON()\V IK

papiee raczej si liczyli z dezytleratanii iioiitycziiynii kr('la, anieli


odw Totiiie.
Te zmiany w sytuacyi ourlno-europejsUiej nie zmieniy jednak
pocztkowo zasadniczej analogrii midzy polilykr) zagraniczn obu
Zygmuntw. Ustaje ona dopiero z chwil4, f^dy Zygmunt Auffust zdecydowa si na pierwszy od wielu lat miay czyn w polityce jagielloskiej,
na przyczenie Inflant. Nie liczy si przy tern z pretensyami
cesarstwa, ktre obejmoway wszystkie ziemie Zakonu krzyackiego;
a przecie wanie wwczas ustaa cika walka, jak doiu austryacki
dotd prowadzi na Zachodzie, gdzie z kolei Francya pogrya si
w wewntrzne rozterki religijne, wwczas te dopiero moliwo
porozumienia si cesarza z Moskw, dotd straszca krla
bezpodstawnie, nabieraa konkretnego znaczenia. Decyzy krlewsk
i

do

uatwio

moe

przekonanie

suszne, jak

okazaa,
brandeburscy pomorscy,

przyszo

Rzesza niemiecka, ktrej najblisi ksita,


zwizani z Polsk przez sprawy swych lenn, nie zdobdzie si
na jednolit akcy, a cesarz wyej sobie bdzie ceni swe dynastyczne
interesy na Wgrzech. Wywoa j jednak moment inny, wobec ktrego
nabycia bogatej prowincyi odegraa druirorzdn rol.
we
wszystkich sprawach, przekazanych krlowi przez ojca,
Oto
niebezpieczestwo dla jego pastwa znacznie zatiodniao, z jedynym
wyjtkiem sprawy moskiewskiej. \\'ahanie przed rozstrzygajcem stari

byli

ch

ciem, ktre

mimo

to

tutaj

cechowao jego polityk, musiao ustpi


wadz Moskwy,
Zwrot nastpi

chwil, gdy dalsze zwlekanie, oddajc Inflanty pod


byoby to niebezpieczestwo ogromnie powikszyo

waciwie ju w

r.

1557,

gdy

dalszy

rozwj

wypadkw by

nieu-

niknion konsekwency stanowiska, jakie wtedy zajto. Skoczya


si nie tylko bierno polityki jagielloskiej z rwnoczesnem zupenem przesuniciem si jej punktu cikoci na pnocny wschd,
ale nadto dwa najwaniejsze jej zagadnienia, batyckie
moskiewo
wiele
wiksze
skie, sploty si waciwie w jedno, nadajc zarazem
ni dotd znaczenie stosunkowi do Szwecyi. Zwrot ten wytkn
i

drog

dla wsplnej polityki polsko-litewskiej po r. 1572, ktra rwnie


bdzie si staraa rozwiza kwesty pnocno-wschodni, zanim si
zwrci do tureckiej,
bdzie te czya w dalszym cigu walk
z Moskw z walk o Batyk
nie bdzie to przecie ju
Jest to tern znamienniejszem,
\\'
polityka jagielloska.
tem. e Zytrmunl Auirust by jedynym
przedstawicielem swego rodu
niemal od pocztku jego rzdw
prawdopodobnem byo, i potomka mie nie bdzie, tkwia druLra
i

rnica w sytuacyi politycznej Polski w porwnaniu z czasami jego


ojca.
Dawniej interesy dynastyczne obu linii jagielloskich rozsze.
5*

68

HISTOKYA I^OLITYCZNA

teraz sprawa sukoesyi po


nawet stosunki wewntrzne
potomku
wciga
mskim
ostatnim
pastw
ociennych
nabiera nieraz
jego piistwa w sfer interesw

rzay widnokrgi polityki polskiej;


ich

decydujcego znaczenia w stosunkach z innymi domami panujcymi.


Ich rywalizacya -na lem tle, a zwaszcza starania o stronnikw
wpywy w Polsce, zwiastuj ju smutn epok, w ktrej brak cii

goci
i

dynastycznej

albo

midzy

brak harmonii

polityk

dynastyi

narodu bd/ie si
Nie wszystkie kandydatury, ktre si

tak dotkliwie odbija na losach Rzeczypospolitej.

wyoniy w bezkrlewiach
po Zygmuncie Augucie, wystpuj ju za jego ycia. Inne naodwrt,
za jego czasw bardzo wane, zaniky ju przed rozstrzygajc chwil.
Jedna za to, mianowicie austryacka, ktra, cho nigdy nie osignie
swego celu, przy trzech pierwszych elekcyach po wyganiciu Jagiellonw tak
ich ostatniego

donios miaa odegra rol, odgrywa j ju za ycia


Nadawaa te szczeglne znaczenie
przedstawiciela.

jego stosunkom z

domem

nia sytuacya, ktra

je

si zupenie zmiena pierwszy plan u samego po-

austryackim, nawet gdy

wysuna

cztku rzdw Zygmunta Augusta.


1.

Stosunek do Habsburgw.

spraw zewntrznych jego panowania, ktre ju byo badane w caoci, a std jest stosunkowo najlepiej
znane. Tak samo jak za Zygmunta 1, widzimy na przemian zblienia
rywalizacye habsbursko-jagielloskie. I*owodem tej chwiej noci bya
teraz sprawa wgierska, wobec ktrej ostatni przedstawiciel domu
jatrielloskiego, wuj modego Zapolyi, nie pozosta ob ijtnym. Kwesty t usuna dopiero w r. 1571 mier Jana Zygmunta, a ju kilka
lat przedtem w stosunkach z domem rakuskim punkt cikoci przeJest to jedyne zagadnienie ze

mianowicie

nis si na inny problem,

spraw

sukcesyi

samej

Polsce.
a) Kwestya wgierska. Poparcie Ferdynanda w zatargu z wasnym narodom trzeba byo Zygmuntowi Augustowi okupi ustpstwami

tom

bardziej, /o i)rzoz

przyjazne stosunki,
skich pod konioc

r.

mier

jetro pierwszej

mimo
I47 z odszkodowaniem

ony ochody

poselstwa Rad/iwila

do

braci

znacznie

habsbur-

wypraw krlowej
podane dhi umocnienia
za

Elbiety. Zawierajc w r. ir)49 przymierz*',


swego stanowiska na wewn.ilrz, Zygnuint AiiliusI musia si pogodzi z dotkliwem skrpowaniem w sprawie wiriorskiej; traktat nakada mu bowiem zobowizanie, o nie bdzie popiera pretensyi

Hiostrzora do korony wgierskiej, skierowanych przeciwko FerdyWobec tego kn'>l, ktry ji przedtem, przez poselstwa
^landowi.

HALBCKi: DWAJ OSTATNI

o.

Padniewskieofo

AUl KLLMNOWIB

Zebrzydowskiego, stara

po pogodzeniu wroswej siostrze Izabelli

sitj,

umoliwi
usucha wezwa

gich stronnictw na Siednuoirrodzie,

powrt do

Polski, nie iu6u;l

przed Niemcami

do[)omur

jej

synowi

69

sutana, aby

do

tronu

jej

broni

wgierskietro.

Ferdynandem, w ktrym oddaa mu korona wgiersk


wszystko, co posiadaa na
grzech
w Siedmiogrodzie, on za obieca jej jej syn(nvi ksistwo
opolskie
odszkodowanie pienine. Tymczasem wraz z synem osia19/V11 1551

r.

Izabella

musiaa zawrze ukad

W-

da w

I*olsc".

Nie udao si jednak Ferdynandw przecign krla polskiego


swoj stron pozyska jego pomocy przeciw Turcyi Zygmunt
August pozosta wiernym ojcowskiej polityce: poredniczy midzy
obiema stronami
unika rozprawy ornej z 1'ort, z ktr si
ukada rwnoczenie o odnowienie pokoju. Ju w r. 1552 oprcz poselstwa austryackiego przyjmowa te posw Solimana
krla frani

na

Henryka

cuskiego

II;

obaj

wroirowie Habsburgw,

chylne Zapolyi stronnictwo na

aby Izabella

Wgrzech w
i

liczc

na przy-

Siedmiogrodzie,

Janem Zygmuntem tam powrcia,

a krl

chcieli,

polski po-

par siostrzeca, ktremu sutan, jak twierd/.i, przeznacza tron ojPosowie Ferdynanda, z dowiadczonym Herbersteinem na
cowski.
czele, spotkali si te wwczas w Polsce, nawet u dawnych stronnikw, z przyjciem chodnem
wymijajcem, z nastrojem zgoa
odmiennym, anieli lala przedtem. atwo spostrzegli, e szlachta nie
yczy sobie wojny z Turcy, krl za ov\ iadczy wprawdzie, e zgromadzi wojska na poudniowo wschodniej granicy, ale czynn pomoc
uzalenia od ustpstw cesarza w kwestyi pruskiej. I tam bowiem, tak
jak
w innych sprawach swej polityki zewntrznej, spotyka si
i

*2

cigle

wpywem

habsburskiej potgi, a

sdzc,

Karol

Fer-

dynand
))wszytek wiat w swych kleszczach mie chc, nie ufa
im
coraz wyraniej si przechyla do propozycyi francuskich, tak
I

w planach nowego maestwa.


Zupeny zwrot nastpi jednak w r. 1553. Wywoaa go obawa
krla, e Habsburgowie mogliby si te porozumie z jego najiironiejszym wrogiem, mianowicie z Moskw, skoro, jak si dowiedzia
z Rzymu, popierali u papiea rzekome starania Iwana dronego
o koron krlewsk w zamian za uni kocieln. W rzeczy wisstoci
w. ksi nie poczyni adnych krokw w tym celu; projekt w by
kwestyi wgierskiej, jak

kilku awanturnikw niemieckich, ktra samego


wprowadzia. Ale Zygmunt Auurust, ywo zaniepoteraz naley wybra midzy nowem zblieniem do

tylko mistylikacy

cesarza

w bd

kojony, sdzi,

Teki Niiruszew.

1.

HU

.s.

Gul).

70

IIISTOKYA i-OLITYCZNA

Habsburgw

albo ostatecziiem przejciem na

na zachodzie.

hwy

Decyzy

na

korzy

jc?o stronnik a jedyny

stron

donnu cesarskiego

tej

ich

przeciwnika

spowodowa

gor-

sprawie powiernik krlewski, Mi-

koaj Czarny liadziwi; zewntrznym jej wyrazem


ony Aut^usta, crki Ferdynanda, Katarzyny.

by wybr

trze-

ciej

Znowu cen

za

przyja austryack bya

obietnica,

zoona we

ustan praktyki wgierskie siedmiogrodzkiew, e Zygmunt August, jak sam przy lubie zapewnia arcyks.
Ferdynanda, bdzie skania siostr do wiernego dotrzymania ukadu
Zdawao si tym razem, e wpyw ony utrzyma krla
z 1551 r.
polskiego w tym kierunku polityki. Stao si wprost przeciwnie.
Niech, jak niebawem powzi do Katarzyny, zwaszcza, gdy zawioda nadzieja potomka, pogbia te nieufno midzy oboma
dworami. Sam Ferdynand z tego powodu nie dotrzymywa cile ukadu
Wiedniu przez Radziwia,

odszkodowania. Przez kilkakrotne poselstwa (od


Izabella podega zaburzenia
pocztku 1554 r.) skary si daremnie,
w porozumieniu z ni Piotr Petrowicz, wdz przyna Wgrzech,
chylnego jej stronnictwa, w Siedmiogrodzie ukada si z Porta;

Izabell co do

jej

wieci te spotykay si w Polsce z oficyalnem zaprzeczeniem, a dyplomacya austryack nie zdoaa przeway wpyww tureckich
siostry.
francuskich na dworze Zygmunta Augusta, jego matki
Krl nie usucha wprawdzie wezwa sutaskich do czynnej interwencyi, ktre si powtarzay po wznowieniu pokoju z Turcy w r.
i

1553,

ale

przeszkodzi

nie

obustronnych

wdowa

syn

te temu,
Zapolyi,

po kilkuletnich intrygach

wezwani przez stany

siedmio-

si tam w jesieni 1556 r.


Poniewa Zygmunt August tajemnie sprzyja ich planom, a Turcy, gotujc si do ich obrony, atwo moga przy tem sama Siedmiogrd zagarn, Ferdynand w zasadzie zgodzi si na odstpienie im
polski, ktremu przypadaa znowu
tej ziemi, jak to doradza krl
rola porednika. Jak niegdy w podobnych okolicznociach jego ojTrway pokj
ciec, zdoa tylko doprowadza do zawieszenia broni.
pretensye Jana Zygmunta
uniemoliwiay cige spory graniczne
do korony wtrierskiej, ktre podtrzymywa te po mierci matki
w r. 1559, nie przyjmujc ukadu, jaki chciaa zawrze z Ferdynandem. Kr(')l |)olski, niozadowoioiiy tak z nieopatrznego czenia si
Zapolyi z Turcy, jak
z nieustpliwoci Ferdynanda, przestrzega
neutralnoci, starajc si tylko pr/ez swego rezydenta we W iedniu,
Marcina Kromera (1558 62). o korzystne dla siostrzeca warunki
rozejmu. Zreszt odkd si rozpocza walka o Inllanty, coraz mniej
si zajmowa spraw wgiersk. Z rokowa polsko-austryackich znika (jna jednak d(^piero w r. 1571, gdy umar Jan Zygmunt, a wuj
grodzkie, udali

o.

HAI.KCKi: I>\VAJ

U8TATM J AOlRM-ftNOWlK

71

wymijajco na prob cesarza Maksymiliana II,


dopom<^ do objcia Siedmiotfrodu.
Za to osoba modey-o Zapolyi miaa przez duszy czas take
inne znaczenie w stosunku Polski do Habsburgw. By on bowiem
jednym z kandydatw do tronu polskieg^o na wypadek wyganicia
Jagiellonw w linii mskiej; sta si wic
na tern polu niedogodnym rywalem dla Habsburgw.
je^o odpowiedzia

aby

mu

teraz

Starania

b)

nionem

tym

r.

1549.

drog

ostatecznie,

Albrecht

celu.

Polsce

sukccsy w
kiedy

dom

pruski

pamitano

Polsce.

austryacki

Nie jest

rozpocz swe

podejrzywa go o
o tern,

dotd

ju

to

e maestwa

do spucizny czesko- wgierskiej Jagiellonw,

wyja-

zabiegi

na pocztku

utoroway

mu

przypisywano
Ferdynandowi I podobne zamiary co najmniej od r. 1553, gdy po raz
drugi wyda crk za krla polskiego. Wieci, jakoby ju wwczas
poruszono spraw sukcesyi w rokowaniach midzy obu dworami,
okazay si mylnemi. Gdy jednak wytoczono te obawy na sejmie
w r. 1558/9 krl, cho tym pogoskom stanowczo zaprzeczy, po raz
pierwszy podda kwesty
nastpstwa tronu pod narad osobnej komisyi, wspomniano te o arcyks. Maksymilianie, a podobno
o jego
bracie Ferdynandzie, jako o moliwych kandydatach. Starania Habsburgw o pozyskanie stronnikw w Polsce nie byy wic bezowocne.
Pracowa w tym celii ostronie ju Ferdynand I, ktry si informowa o rnych kandydatach do tronu polskiego i przeciwdziaa niei

dogodnym, lecz nie prowadzi jes/cze systematycznej agitacyi na


rzecz swego rodu. Zwrot w tym kierunku nastpi dopiero, gdy na
tronie cesarskim

zasiad syn jego Maksymilian

II;

ju w

instrukcyi

wysanego do Polski w lutym 1565 r., zalecai staranne


zabiegi, aby skoni Polakw do wyboru Habsburga na wypadek
bezpotomnej mierci Zygmunta Augusta.
Do podjcia tych stara przyczyniy si, obok osobistych pragnie nowego cesarza, take coraz gorszy stosunek krla polskiego
wiadomoci o zym stanie jego zdrowia. Wydawao si
do ony
z trzeciego maestwa nie pozocoraz pewniejszem, e rwnie
Krl osobicie wobec Habt^burgw zachowywa si
stawi nastpcy.
poselstwa,

wstrzemiliwie, podtrzyniywa jednak przyjazne z nimi


stosunki. Wszak potrzebowa ich poparcia w pretensyach do spadku
neapolilaskiego po matce, ktra umara we W(szech w r. 1558.
zapisawszy swe posiadoci tamtejsze Filipowi II hiszpaskiemu.
Nadto do |)ruskiej przybya nowa kwestya. w ktrej si musia

ostronie

liczyc"

chwilami

prt'tensyami cesarstwa, mianowicie intlancka,

moliwoci

porozumienia

midzy

cesarzom

groca
i

na\\t>t

lizesz

nie-

72

HIBTOKYA POLITYCZNA

mieck

on

nie

Moskw ^
zdoa

Przyzwolenia na upragniony rozwd z trzeci


Zygrnunt August uzyska ani w Rzymie, ani we

Wiedniu; za to po duszej grze dyplomatycznej, w ktrej wreszcie


na sejmie z r. 1566 zwyciy posa austryackiego Dudycza. doprowadzi do wyjazdu krlowej Katarzyny z Polski. Nie szczdzc
grzecznych owiadcze, jakoby cesarza uwaa za swego najgodniejszego nastpc, unika przecie dawno projektowanego zjazdu z nim,
na ktrymby spraw sukcesyi konkretnie omwiono. To te Maksymilian zwraca si raczej do magnatw polskich, z ktrych niejeden
ofiarowa ju jego ojcu swe usugi dla poparcia kandydatury austryackiej;

w tym

podtrzymywa

celu listownie

za

porednictwem swych posw

przyjazne zwizki z najmoniejszymi panami tak Ma-

Litwy, tak z katolikami, jak te z rnowiercami, ktrych zyskiwa przez sympatye dla protestantyzmu.
Po blisko dwuletniem ochodniciu stosunkw midzy osobami
obu wadcw nastpio w r. 1568 nowe zblienie. Skoniy do tego
Zygmunta Augusta sprawa Prus, do ktrych Zakon krzyacki wznawia swe pretensye po mierci Albrechta, nowe porednictwo midzy
ks. siedmiogrodzkim a cesarzem, a moe te pragnienie, aby, rwnoczenie z wewntrzn konsolidacy pastwa przez uni, utwierdzi je te na zewntrz na wypadek swej mierci. Otwieray si
przed cesarzem widoki zabezpieczenia sukcesyi austryackiej w porozumieniu z samym krlem polskim. Dlatego w odpowiedzi na poukasza Podoskiego wysa swych
selstwa Franciszka Krasiskiego
opolski, jak Wielkopolski

przedstawicieli na sejm

owiadczajc zarazem gopruskiej. Pojawi si na


wadcw, ktry, zrazu
niebawem jednak, odkadany przez obie

lubelski 1569

towo

r.,

do ostatecznego zaatwixMiia sprawy


nowo projekt zjazdu obu spokrewnionych
urzeczywistnienia,

bliski

upad bezpowrotnie. FN)W()dy trudno wyjani z ca pewnoci. Na ociganie si Zygmunta Augusta wpyway zapewne niechtne stanowisko szerszych k szlacheckich wobec planw austrya-

strony,

oraz

ckich,

maestwie,

nadzieje

uzyskania

jakiemi krl si

Pozosta wprawdzie
Cyrus,

ale,

cho zblia si

Wiednia drobiazgowo
planowej akcyi.

Polsce, jako

cesarz,

potomka

czwartem

ostatnich latach ycia.

ajent

Maksymiliana, opat

magnatw

do rnych

relacye,

To te

rozwodu

udzi wanie

nadsya do

okaza si niezdolnym do szerszej,


gdy po mierci Zapolyi zdaway si

polepsza widoki dla kandydatury habsburskiej, wyprawia do Polski


jeszcze trzykrotnie osobnych posw, a rwnoczenie znalaz silne
poparcie u kardynaa Commendonego, ktry w r. 1571 przyby po

Por. np. relacy

W.

Haurinana

z 7/IX 1661

Arch. wiedeskiem, Polonica.

o. HALECKI".

73

DWAJ OSTATNI JAGlEl.lONOWI K

wtrnie na dwr jagielloski. Oficyalne poselstwa pozostay jednak


w wirze zabieofw rnych kandydat()W nie posuny

bez rezultatu:

nie pozyskay te Zygmunta


naprzd planw sukcesy! austryackiej
Augusta dla ligi antitureckiej. Tajne za praktyki Cyrusa Commendonego, ktrzy nawet z malkontentami litewskimi ukadali projekt
osobnej elekcyi we w. ksistwie, naday wanie zabiegom habsburskim w charakter poktnych intryg, ktry tyle im mia zaszkodzi
i

czasie bezkrlewi.

2.

Walki kresowe.

Zygmunt
tak
jego syn stanowczego czenia si z Habsburgami unika take z tego powodu, e prowadzio w konsekwencyi
do walki z Turcy, wobec ktrej trzyma si wyprbowanej przez
Jak

I,

ojca taktyki

wa

cigego odnawiania

traktatw pokojowych.

on kiero-

wztildem na bezpieczestwo poudniowo-wschodnich


kresw Polski Litwy; trwa za przy takiej polityce tembardziej. e za
gwnego wroga uwaa Moskw. Zachowujc si nader sceptycznie
wobec planu wspdziaania z Iwanem Gronym przeciw Krymowi,
Talarw przeciw Moskwie. Skuraczej myla zuytkowa Turkw
teczniej jednak, anieli pokj z Turcy, ktry, jak dotd, nie usuwa krwawych stare granicznych, zabezpiecza pastwa Zygmunta
Augusta przed modawskimi
krymskimi lennikami sutana lepszy
system obrony, zaprowadzony przez jego ojca, ktry teraz dalej si
si

tutaj

rozwija.

a)

Wyprawy

rezultaty

na

Wooszczyzn. Najlepiej uwidocziuy si


w stosunku do Modawii. Napady wo-

rzdw Zygmunta

si z silnym oporem
odwetem, ustay teraz niemal zupenie, wyjwszy udzia w napadzie tatarskim z 1551 r. poturczonego hospodara (a nastpnie sandaka biaogrodzkiego) liii, syna Petryy. Co prawda, przyczyniy si
do wikszego z tej strony bezpieczestwa take wewntrzne rozterki w Modawii, ktrej wadcy, wypierajc
mordujc si wzajem-

oskie, tak dotkliwe za jego czasw, spotkawszy


i

wiksz zaleno

od Turcyi. .\ly nic drani


tej ostatniej, Zygmunt August
przestrzega najwikszej ostronoci,
nawet gdy si otwieray widoki odzyskania dawnego nad Modawi
zwierzchnictwa. Mniej liczyli si z tymi wzLrldami samowolni manie,

popadali

coraz

kadej sposobnoci, aby czynnie


hospodarskiej. powodujc si
nazbyt czsto prywatn ambicy
interesami rodzinnymi. Dziki te
ich inicyatywie Polska, ktra za Zygmunta
ounanic/aa si do obrony

gnaci kresowi, ktrzy

wpywa

korzystali z

na obsadzenie godnoci
i

HISmUYA POLITYCZNA

74

tych

zaczepnej, ktrej wyrazem


wyprawy wooskie panw polskich.
Czasem przynosiy one Koronie t korzy, e popierany przez
magnatw kandydat na hospodara zblia si do Polski. Tak

byo

zaraz

Pokucia, przechod/i

/a jego syna do

roli

cztery

pierwszym wypadku, gdy

modaw-

1552 bojarzy

r.

scy, zabiwszy okrutnego Stefana, ostatniego

skaniajcych si do

ze

Dragoszycw, wybrali Aleksandra Lapusneanu. Skutecznej


w osigniciu wadzy udzieli mu Mikoaj Sieniawprzyjwszy wprzd od niego hod dla Zygmunta Augusta z obo-

Turcyi

bowiem pomocy
ski,

wizkiem wiernoci, posuszestwa

pomocy wojennej. Poniewa


z Turcy, oceniano

moga spowodowa wojn

akcya Sieniawskiego
bardzo rozmaicie; niektrzy senatorowie, m. i. Jan Tarnowski, radzili j wyzyska, lecz u krla przeway wzgld na moliwe nierozkaza wycofa si z Modawii i zaniecha
bezpieczestwo, tak,
stara o rzeczywiste nad ni zwierzchnictwo. Dzi jeszcze trudno
rozstrzygn, czy Sieniawski susznie postpi lub czy te mamy do

czynienia
z

})rb

stronnikw

austryackich,

aby

Polsk porni

sutanem.

bowiem wooskie nabieray szczeglnego znaczenia


polityk Habsburgw. Ferdyz kwesty wgiersk
o tyle, e
polskich
byy na
panw
przedsiwzicia
nandowi
mogy Polsk zmusi do walki z Turcy, przecigajc j w nastpstwie do jego obozu z drugiej za strony sam pragn wpywu na
hospodarw, o ktry od dawna rywalizowali krlowie wgierscy
z polskimi, a ktry mLi mu dopomdz do opanowania Siedmiotrzegrodu. Zwizek ten jest szczeglnie widoczny przy drugiej
Sprawy

przez

zwizek

rk

gwn

rol odegra gorliwy


ciej wyprawie modawskiej, w ktrych
stronnik Habsburgw, Olbracht aski. Wyprawy te s stosunkowo
najlepiej zbadanym ust()em spraw wooskich za Zygmunta Augusta.
Chodzio o awanturnika greckiego Jakba Bazilika Heraklidesa,
zwanego Despot, a mianowicie przy pierwszej wyprawie, w r. 1561,
o osadzenie to na hospodarstwie

miejsce Aleksandra, ktry zrazi

sobie bojar(')W przez surowe rzdy, pizy druiriej,


przeciwko Hcraklidesowi, gdy zawid nadzieje

r.

1563, o

askiego

akcy

rwnie

skonno

do Zachodu, zwaszcza
do rnowiorc(')W. Obie wyprawy przedsiwzito samowolnie, wbrew
krlowi, ktry zdoa nawet przeszkodzi wczeniejszej prbie

odstrczy

sobie poddanych, przez

Heraklidesa w r. 1560: Sieniawski, dawny protektor Ale."^kiego


ksandra, pobi icli |)o(l Pomorzanami, trdy chcieli si przedosta do
M(dawii. Sukces w roku nastpnym zawdziczali, oprcz wasnym
i

podstpom, irwnie poparciu

carj sprawie tak

Ferdynanda

nieprzychylnie

dla

I.

niej

ktrego

tajny

usposabia

udzia

krla

pol-

o.

Turcy

dwaj O.SIATM

75

JAOlKl.l.uNtiW ik

obiecywa bowiem cesarzowi pomoc

skiego; Despota

poly

HALK(;Ki:

kandydatury

sprawie

walce
na

Za-

tron

austryackiej

Zostawszy hospodarem, nie podda trudnym staraniom, aby.


polski.
si zabezpieczy na wszystkie strony, a przez dwulicowe postpowanie wobec Turcyi zrazi sobie take Ferdynanda. Bezporednim
powodem jego upadku byo zerwanie z askim, ktremu odebra
Chocim, nagrod za r. 1561. Nie liczc si znowu z rozkazami krla,
ktry nie sprzyja Despocie, ale chcia zachowa pokj, uraony magnat wyruszy jeszcze raz na Modawi. Poczy si w tym celu
z ks. Dymitrem Winiowieckim, ktry roci sobie po matce prawa
do hospodarstwa. Bunt Woochw, ktry wybuch rwnoczenie, nie
ograniczy si jednak do obalenia Heraklidesa; przywdca buntu Toma
rozgromi take Winiowieckiego, ktry w Stambule zgin okrutn
mierci, sam za chwilowo zagarn wadz. Niebawi^m zreszt odzyska j dawny hospodar Aleksander.
Zygmunt August tmaczy si sutano\^
e wyprawy pamjw
polskich dziej si wbrew jego woli, stara si jednak w r. 1568.
przez poselstwo Zborowskiego, o uznanie swej wjurizdicii nad ziemi
woosk . Istotnie nowy hospodar, syn Aleksandra, Bohdan, w Polw r.
sce, szuka oparcia przeciw coraz ciszej przewadze tureckiej
1569 odnowi ukad hodowniczy swego ojca. To te w r. 1572 przychylni mu panowie, mody Sieniawski z Mikoajem Mieleckim, wyprawili si do Modawii, aby go obroni przed Iwoni, pretendentem
))nie bez wiadopopieranym przez Turcy. Wyruszyli zdaje si
moci krlewskiejtt (Grnicki), ale celu swego nie dopili; I woni,
i

i,

cho rwnie

dugo, opanowa hospodarst\\o.


Kilkakrotne wmieszanie si panw polskich w wewntrzne zamieszki na Wooszczyznie nie przynioso trwaych rezultatw, gdy

krl ze

nie na

wzgldu

na oticyaln polityk wobec Turcyi nie

wpywu

popiera stara o ugruntowanie


b)

Sprawy tatarskie

za

polskiego

mg

otwarcie

Modawii.

Zygmunta Augusta

znacznie

poprzednikw. Co prawda
szkody nani c/yniliw (Imielski).
od czasu do czasu, nawet jeszcze

mniej dokadnie znane, anieli za jego


Tatarov\

ie

te

za niego nie wielkie

Najazdw, o ktrych

latach

syszymy

1566 -68, nie

Dotkliwsze

byy

mona rwna

tylko 4 napady: z

r.

dawniejsz plag

1549 najazd na

Rusi koronnej, uwieczony zdobyciem Poremirki;

aw,

gdzie

zamek zosta

Woy

spalony, lecz

Woy
z

r.

>

1551 na

niebawem odbudowany;

ju dawno

tatarsk.

pogranicze
z

Bra-

koca

nawiedzane przez ord;


wreszcie, na pocztku roku naslpney"o, na Kijowszczyzn
liracaw-

r.

1557 na

Podole,

nie

HISTOKYA rOLIiycZNA

76

gb

szczyzn ^ Nigdy ju te napady nie docieray, jak niegdy, w


Litwy; walki zaczynay si rozgrywa u rubiey pastwa,
Korony
a mieli starostowie kresowi przekraczali je nawet, czciej ni za
we wasnych wyprawaci
Zygmunta I, w pocigu za najedcami
odwetowych, na ktre si znw skaryli chanowie.
Takie przedsiwzicia, z tych samych powodw, co modawZygmunt August, wraz
skie, nie cieszyy si aprobat krlewsk.
Sieniawskim, stara si o obron kresw
z hetmanami Tarnowskim
napraw zniszczonych zamkw, ktre w miar monoci zaopatryza wasne pienidze wysya na ukrain
bro,
wa w
poczty zacine; nie pozwala jednak drani Tatarw, a przez nich
Turkw, ktrzy w sandaku biaogrdzkim zwykle bywali wcigani
i

ywno

Gdy znany nam ju


znowu si wyprawi pod Oczakw wraz
panyw znaczne wyrzdza szkody Turkom
do star granicznych.

starosta

barski Pretwicz

innemi pogranicznemi
Tatarom, usunito go,
po licznych skargach sutaskich, do Trembowli; daremnie w r. 1550
przedoy krlowi senatowi obszern apologi swego postpowania.
Mimo to za jego wzorem jeszcze w r. 1568, wanie podczas rokoz I*ort. napad na Oczakw Olbracht aski.
Gzem oni dla Korony, tem by dla Litwy ks. Dymitr Winiowiecki.
Skupiajc lune watahy kozakw niowych. na ktrych
swawol zwykle zwalano naduycia graniczne, zaoy warowni na
wyspie Dnieprowej Ghortycy; suya mu ona nie tylko jako podstawa obronna, ale te jako punkt wyjcia dla wypraw na Krym,
a Tatarzy, mimo 3-tygodniowego oblenia w r. 1556, nie zdoali jej
i

))Z
i

wa

zdoby. Nie poparty przez rzd litewski, uda si do Moskwy, oddopiero po kilku laznaczy w bojach tatarskich Iwana Gronego
przeciw Krymowi
pastw
obu
wsplnej
akcyi
tach, gdy, zamiast do
ojczyzny
(1561).
(1558), przyszo do wojny z Moskw, powrci do
innych obrocw ziem
Mimo niezaprzeczonych zasug tych
ukrainnych, stanowisko, zajte wobec nich przez krla, byo cakiem
i

uzasadnione.

Przewanie

byli

to

awanturnicy o planach nieobliczal-

nych: wszak Winiowiecki swego czasu wybiera si

te

do Turcyi,

a skoczy, jak widzielimy, na jednej z samowolnych wypraw modawskich. Nadto ich dziaanie byo zupenie sprzeczne z szerszymi
planami Zygmunta Augusta w sprawach tatarskich. Wierny tradycyom ojcowskim, stara si pozyska Krym dla przymierza przeciw
.Moskwie. Stao si to moliwem, odkd w r. 1551, po zamordowaniu
Sahiba, chanem zosta dzielny Dewlet-Girej, ktry, rzdzc ord przez
wierwi'k()wy okres, wzmocni j na nowo. Odnawiajc w r. 1552

'

Arch.

Sanguszkw VII

nr. 26/7, 36/7.

HALKCKi: DWAJ DSiATM

o,

A(JIKLI-<)N(\VIB

mg si od razu powoa na spustoszenie Moskwy


ZyL^munt Aucust. nie przysfotowawszy jes/cze dostatecznie walki z Moskw, zwleka z jej podjciem, sam clian domaga
si wprost wsplnej na ni wyprawy. Donosi w tym celu o gronych jilanuch Iwana, popiera swj nacisk, najedajc dla odmiany
Litw,

sojusz z

po

Ok,

i2:dy

take ziemie polsko-litewskie, ale wanie, gdy krl w r. 1562/3 stara


wymawia niedostatecznosi o jego wspdziaanie zawaha si
ci upominkw, o ktre si stale targowano. Ale zbyt silnem ju
byo w Krymie przekonanie, e z Iwanem, ktry zagarn Kaza
Astracha, niepodobna si czy przeciw Litwie. Std w r. 1567
Dewlet nawiza znw rokowania z krlem, a gdy w roku nastpnym
przyszo do nowego ukadu pokojowego Polski z Turcy, zdawaa
si blisk urzeczywistnienia myl, aby w braku innych sprzymie',

rzecw pogromi Moskw przez sojusz ze wiatem muzumaskim.


Mimo to, gdy w r. 1569 wyruszya wielka wyprawa turecka przeciw
Iwanowi, Zygmunt, ktrego pose Taranowski towarzyszy zastpom
sutaskim, nie przyczy si do niej; odmawiajc za Turkom przejcia przez swe dzierawy, przyczyni si do ich wyniszczenia w steWog, a sam liczy si z niebezpieczestwem
pach nad Donem
napadu tatarskiego 2. Nie skorzysta te z tego,
dwa lata pniej
chan, ktry Turcy popiera tylko nieszczerze, na wasn
najecha Moskw wrd niebywaych spustosze spali jej stolic. Powodem biernoci Zygmunta Augusta wobec sytuacyi, przypominajcej r. 1541, byo to,
Litwa, wyczerpana do szcztu, musiaa
rozpocz rokowania pokojowe
w r. 1570 przeduy rozejm
i

rk

Moskw.

Zobaczymy,

krl

rwnoczenie przez uni lubelsk przygoto-

wa

nowy rodek skuteczniejszej z Moskw walki. Zmiany przez uni


wywoane, zwaszcza przejcie Ukrainy od Litwy do Korony, miay
jednak take przeomowe znaczenie dla obrony kresowej przed niepewnym sojusznikiem tatarskim. Okazao si, e polski system
obroimy przez strae graniczne, ktc^rych stao wreszcie zabezpieczono przez ))kwart z krlewszczyzn, by znacznie lepszy od litewskiego. Zamki kresowe, na ktrych si opiera ten ostatni, zbyt nieznajdujce si mimo stara krla w opakanym stanie, nie
speniay swego zadania, zwaszcza odkd ludno bojarska pozbywaa si obowizkw suby zamkowej. To te zaraz po wcieleniu
ziem ukrainnych do Korony przeprowadzono nie tylko staranna luliczne

por. G.
>

podobnych

W.

.staraniach

r.

16G.

okupioniu

Akty k'Jstorii balij woprosa,


Archiw. Sanf^uszkw VII nr. 280/2.
Forslpn

nr.

2.

pokoju

przfz

Moskw

HISIOKYA POLITYCZNA

78

stracy
przez

starostw,

tamtejszych

ywio

rycerski,

przygotowujc zarazem kolonizacy

take pierwsz organizacy Kozaczyzny,

ale

jako pastwowej, uprzywilejowanej stray granicznej, pod wasnym


zwierzchnoci hetmask, przez co nowa na kresach
starszym
i

zacza si

epoka.

3.

Antagonizm do Moskwy,

Podczas gdy za Zygmunta I widzimy pewn rwnomierno


w traktowaniu rozmaitych zagadnie polityki zewntrznej, za jego
syna gruje nad wszystkiemi jedno naczelne, dotd niestety zgoa
niedostatecznie zbadane, mianowicie stosunek do Moskwy. Orna
walka z ni wypenia zaledwo 9 lat panowania Zygmunta Augusta;
ale nieustanny wzgld na niebezpieczestwo moskiewskie wpywa,
na
jak widzielimy, tak na jego polityk wobec Habsburgw, jak
stanowisko w sprawach turecko-tatarskich; nadto dopiero poznanie
jego stosunku do Moskwy pozwala zrozumie najwiksze dziea jego
uni lubelsk.
ycia: przyczenie Inflant
i

obawami przed wschodnim ssiadem

w
i

obszernych wywodach przedstawia

zwraca

uwag dworw

krl nie

t spraw

kry si wcale:

stolicy apostolskiej

zachodnich, przedewszystkiem cesarskiego,

na niebezpieczestwo, groce z tej strony nie tylko jego pastwu,


Uprawniay go do tego pogldu dowiadczenia
ale caej Europie.
poprzednikw, uprawnia niesychany wzrost w potg w. ksistwa
moskiou skieoro w ostatnich stu latach, uwieczony w jego oczach

Iwana Gronego, ktry

przez wschodnie podboje

r.

IfAl uroczy-

cie koronowa si na cara. Rywali/acye polityczne pogbiao skrajne


przeciwiestwo charakteru obu wadcw, a zarazem te ich pastw.

a)

Starcia

d y p

ma

y czn e

(1

549

159).

Zygmunt August

ilekro Litwa podejmowaa walk z Moskw bez


dostatecznego przygotowania, to w najlepszym razie musiaa si
Std jego dugie waz niej wycofa bez odpowiedniego rezultatu.
hanie, nim si zdecydowa na now prb, zgodne zreszt z usposobieniem krlewskicMn. To to pierwsza poowa jego panowania
upyna na ciLrein odnawianiu tego rozejmu z Moskw, jaki mu
prz'kaza Zytrmiuit I. Cidy koczy si w r. 1549, odnowi iro na
nie

zapomina,

lat 5,

r.

1554 na

lat

"J,

r.

155()

wre.^zcie na lat

6.

zaznac/a si antaironizm zasadniczy, ktry nie


dopuszcza do zawarcia pokoju, cho za kadym razem rozprawiano
o takim pokoju wiecznym , nim si ograniczano do przeduenia
zawieszenia broni. Do kwcslyi zwrotu zaborw moskiewskich, o ktr
Ale

JU wwczas

I).

HAI.ECKi:

DWAJ OSIA INI JAOIKLLONOWIK

79

ju za Zyg-munta I, przyby od r. 1549 nowy


tytu carski. Rozwleke dyskusye w tej sprawie utrudniay nietylko rokowania pokojowe, ale take zwyke stosunki dyplomatyczne w sporach uranicznych, handlowych it[. znaczenie jej
nie chcia, aby przez
dla Zygmunta Auy:usta poletrao na tem,
nowy tytu, czony z pretensyami do wszystkiej Kusi, w/.rosa powag-a wadcy moskiewskiegfo w oczach ruskiej ludnoci Litwy wopapie
bec potg zachodnich. Dlatego niepokoi si moliwoci,
lub cesarz uznaliby tytu carski, wzgldnie krlewski, Iwana; zwraca si w takich chwilach (1553 r.) niezwykle ostro do Rzymu nie
przepuszcza (1561, 1570) do Moskwy wysacw papieskich. Dlatego
nie pozwala umieszcza tytuu carskiego w aktach dyplomatycznych
ze strony litewskiej, cho musia go tolerowa w pismach strony
si rozbijay ukady
punkt sporny

przeciwnej.

Ta kwestya formalna, ktra


tekstu do zerwania

rokowa, bya

kadej chwili
tylko

moga

dostarczy

pre-

zewntrznym wyrazem ci-

napronych stosunkw. Pki obie strony nie zebray si do decydujcej rozprawy lub byy zajte gdzieindziej, starano si to napicie zaagodzi Zygmunt August wypuszcza z niewoli niektrych
winiw z pod Orszy, Iwan proponowa wspdziaanie przeciw
Turkom. Wzajemna nieufno 'mimo to nie ustawaa. Zwaszcza na
Litwie, gdzie si zdobywano na znaczne wysiki podatkowe dla celw obrony (np. w r. 1554)
ju w latach 1551/2 przygotowywano
rozmaite machiny wojenne, cigle si spotykamy z obaw przed
zaborczymi zamiarami Moskwy, ktre zdaway si zagraa w pierwszym rzdzie dawno upragnionemu Kijowowi.
1552 niepokj
r.
wzbudziy wieci,
Moskale buduj zamek w pobliu kijowskiegro,
w r. 1555 za nagromadzenie wojsk moskiewskich niedaleko Kijowa.
Wtedy to wanie, w lecie 1555 r, Zygmunt August liczy si bardzo powanie z moliwoci podjcia wojny w roku nastpnym. Sam
zamierza bra udzia w wyprawie i, skoro nie byo ju czasu, aby
przedtem odnowi uni polsko-litewsk, stara si przynajmniej
o znaczne posiki koronne dla Litwy
pozyska dla niej jako wodza dowiadczonego pogromc Moskwy z 1535 r.. hetmana Tarnowgle

mimo pilnych przygotowa, mimo dotkliwej klski, jak


Iwan ponis w tym czasie od Tatarw, nie wyzyskano sjosobnoci,
aby si pokusi o odzyskanie dawnych strat Litwy. Zdaje si,
samym Litwinom zabrako ochoty do walki. Tanowie litewscy porozumiewjili si bowiem rw iiocze.nie z dostojnikami moskiewskimi
co do podjcia rokowa pokojowych
spodziewano si,
po upywie rozejmu w r. 1556 dojdzie, zamiast do wojny, do dugoletnietro
pokoju, zwaszcza gdyby zbrojenia krlewskie skoniy Iwana (!>
skiego. Ale

80

HISTORYA POLITYCZNA

pewnych ustpstw I tym razem zawarto tylko rozejm, co prawda


duszy, ale wanie podczas jego trwania antagonizm obu
pastw, rozszerzywszy si na now widowni, doprowadzi tam do
nieunikr)ionego starcia. Gdy w r. 1558/9 ukadano si jeszcze przed
upywem rozejmu o jego przeduenie lub o trway pokj, ju przybya nowa kwestya sporna, mianowicie inflancka.
'.

nieco

Wojna

Iwanem Gronym

1570).

Dla Moskwy
wewntrznego rozotwiera jej dostp do morza,
stroju, mia pierwszorzdne znaczenie
umoliwiii bezporedni komunikacy z pastwami zachodniemi, pozwala wreszcie odci Litwie gwn drog handlow (przez Ryg)
uderzy na ni nietylko, jak dotd, od wschodu, ale take przez
cakiem odsonit granic pnocn. Z tych wanie powodw Zygmunt August nie mg do tego dopuci mimo maej skonnoci
do ryzykownych przedsiwzi postanowi, gwnie pod wpywem
Radziwia Czarnego, udzieli Inflantom tej opieki, ktrej daremnie
b)

podbj

Inflant,

pozornie bardzo

(1560

atwy wobec

ich

wyglday

Ju
do

czci

dalszych

od Niemiec.
po pierwszym ukadzie w tej sprawie, w r. 1559, posano
Inflant, zastawionej krlowi, litewskie zaogi dla odparcia
najazdw Iwana, ktry od r. 1558 zdobyw^a tam jeden

grd po drugim.

midzy Litw

Mimo

to nie

Moskw.

doszo odrazu do otwartego zerwania

Zdaje si,

krl

cho

rada litewska,

wiadomi, e opieka nad Inflantami moe narazi W. Ksistwo na


w^ybuch wojny z Iwanem, starali si t ostateczno odkada jaknajduej. Ju rozegraa si w r. 1560 pierwsza bitwa litewsko-moskiewska pod Kiesi, a przecie jeszcze w rozwlekych, jak zwykle,
sporach dyplomatycznych dyskutowano o prawach moskiewskich
do zwierzchnictwa nad Inflantami, a litewskich do ich obrony. Dopiero gdy w r. 1561 przyczono Inflanty do pastwa polsko-litewskiego, odrzuciwszy wprzd propozycy Iwana, aby umierzy wszystkie zalary-i przez maestwo jego z siostr Zygmunta Augusta, zaformalnie trwa
agodzenie sporu stao si niemoliwem. Mimo
jeszcze rozejm, w r. 1561, po powoaniu pod bro caego W. Ksistwa, toczya si w obszarze Inllant walka z Moskw o zamek Tarwast; w r. 1562 za, chocia ze strony litewskiej, chcc zyska na

czasie, starano

si rnemi drogami

nowy ukad pokojowy

uni-

kano wszelkiej zaczepki, walka rozgorzaa take na dawnej widowni,


u wschodnich granic W. Ksistwa.
'

kw

r. 1555 wyjaniajii relacye E. Heydenrcicha


rolonica Archiwutu wied. Por. te* Arch. Sangusz-

Plany wojny moskiewskiej z

z 22/VI, 17/VII

VII nr.

12.

19/VIII

o.

HALBCKi: IAVAJ OSTATNI JAGIELLONOWIE

Moskwa zwrcia si odrazu

n;i

Witebsk

81

Poock, obie

gwne

twierdze biaoruskie, ktre jeszcze osaniay Litw po utracie Smo1562 jej najazd na ziemi witebsk by bezskuteczny
r.
leska.

na wypraw odwetow w Smoleszczyzn i pod Wieli.


narazi
Ale te wstpne starcia nie przybray wikszego znaczenia, a za to
w roku nastpnym skuteczniejszy atak skierowa si na Poock,
szczeglnie wany ze wzgldu na rwnoczesne walki inflanckie. Li-

twa przygotowywaa si do boju, ale liczya na najazd od strony


Smoleska, tak, e nie zdya nadesa Puockowi dostatecznej odsieczy. Po dwutygodniowem obleniu zdobyto go 15/11 1563 r.
dzielna zaoga z wojewod Dowojn na czele dostaa si do niewoli
wbrew obietnicy Iwana. Wraenie utraty tak niemaego klejnotu
byo przygniatajce. Odczu je zwaszcza
a wrt pastwa naszego
obawia si, e wrg ruszy na stolic wilesk. Jego przekokrl
W. Ksistwo nie jest jeszcze gotowe do decydujcej roznanie,
^

prawy, podzielali panowie rady zamiast myle o odwecie, cofnli


wyjednali kilkomiesiczne zawieszenie broni,
sabe siy litewskie
przeduone nastpnie do 6/XII 1563 r. Rokowania o pokj byy je;

dnak cakiem bezowocne Iwan po wieym sukcesie nie godzi si


nawet na rozejm bez odstpienia Inflant caej ziemi poockiej, a co
do trwaego pokoju trzyma si zasady swych poprzednikw,
wszystkie ziemie ruskie, nietylko Litwy, ale Polski, powinny przyMoskwie.
Powoujc si na to stanowisko, podnoszc,
Moskwa nie
;

pa

swe granice o Wis


Karpaty, Litwini przed
ponownem podjciem wojny zwrcili si jeszcze w jesieni 1563 r.
tej pomocy odczuwali tak Iwan jak
o pomoc do Korony.
Zygmunt August. Pierwszy umylnie wypuci na wolno Polakw,
ktrzy w Poocku popadli w niewol drugi ju od r. 1561 trzyma

spocznie,

oprze

Wano

pod wodz Floryana ZebrzyLeniowolskiego


St. Cikowskiego), ktre
dalszy cig wojny moskiewskiej, mimo
daremnie si
o regularn wypat odu*, suyy w W. Ksistwie
odday usugi. Po upadku Poocka krl przypieszy te
uni, od ktrej Polacy czynili zalenym oglny udzia
Litwy, uzyska znaczne na ten cel podatki
stara si
pomocniczo wojsko zacine. Rwnoczesne wysiki podat-

na Litwie liczne roty


dowskiego (nastpnie

cay
upominay
przez

znaczne

prac nad

w obronie
pomnoy

zacine

polskie

Sf.

Archiw. Sanguszkw VI nr. 120, kroi d(j WuJyiiian.


tej sprawie
naley zestawi Archeogr. Sbornik VII nr. 18 dokumenty podane u Korzona: Uzieje wojen I 364 Puaskiego: Szkice 111 215 nn.
*

Eacyklopedya polska.

Tom

V,

cz.

82

HISTOKYA PmLITVCZNA

kowo wojskowe samej Litwy pozwoliy rozpocz kampani

r.

1564

ze znaczniejs/emi siJami.

mimo rwnoczesnej wojny na


pragn nada charakter walki religijnej z
Iwan,

terenie inflanckim,

ktrej

protestantyzmem, gwne
roku poprzednim, na Wilno.

siy skierowa w t sam stron, co w


Ale Litwini pod wodz Radziwia Rudego, cho polskie posiki
jeszcze nie nadeszy, a przewaajce siy dwch wojsk moskiewskich
staray si ich otoczy przez poczenie na Druckich polach, rozgromili 26/1 1564 niedaleko Poocka nad rzek
armi kn. Szuj-

niebawem za zrcznie wyparli z W. Ksistwa take drug


armi, ktra, stanwszy ju koo Orszy, poniosa tam klsk 2/VII,
wraz z Polakami najechali pogranicze moskiewskie.
Po tych sukcesach, ktrym towarzyszyo zbieganie bojarw
moskiewskich, midzy innymi synnego kn. Kurbskiego, przed okruciestwami Iwana pod bero jagielloskie, powtrzyo si jednak to
samo, co w r. 1514. I tym razem zwycistwo w walnej bitwie ochronio Litw od skutkw utraty jednej z najwaniejszych twierdz, lecz
tak, jak wtedy Smoleska, teraz nie odzyskano Poocka. Zbyt dugo
zwlekano z wypraw odwetow, do ktrej Zygmunt August wzywa poddanych W. Ksistwa w imi wolnoci praw, jakiem
w przeciwiestwie do Moskwy cieszyli si pod jego rzdami
skiego

Nawet obrona

bya tak niedostateczna, e w list(j padzie Mojedn z mniejszych twierdz w ziemi witebskiej,

granic

skale zajli jeszcze

mianowicie Ozeryszcze. Co wicej, panowie litewscy znowu si skaniali do podjcia rokowa pokojowych. Zrazu krl odrzuca t myl,
prowadzc dalej przygotowania W( jenne. Ale take w nastpnym
roku (1565) starczyo zaledwie si do mniejszych, zwykle pomylnych
najazdw na ziemie moskiewskie odznaczao si zwaszcza przedsibiorcze rycerstwo koronne tak w Smoleszczynie (pod Krasnogrdkiem), jak i w ziemi siewierskiej (pod Poczepem), lecz szersza
akcya si nie powioda. Obok wyczerpania si skarbowo-vvojskowyc'h
wanie w latach
Litwy wpyna na tO zapewne te okoliczno,
ukadw
1564/6 zwrcono si gwnie do reform wewntrznych
drugie miao wanie stworzy pomylo uni z Polsk. I jedno
niejsze warunki do walki z Moskw, ale tymczasem, w drugiej poowie 1065 r., dziaa wojennych zaniechano rzeczywicie nawizano ukady z Iwanem, ktre si wloky bezskutecznie przez dwa
;

lala.

Mimo wymiany

kr(')tkie

poselstw,

zawieszenie broni

ktrych

1566

jedynym rezultatem byo

mimo

An-h.

Sanguszkw VII

nr.

85,

kntl

do

obu waddo ustpstw

planu zjazdu

mimo nawet pocztkowej skonnoci obu

cw,

Komana

stron

Sanguszki.

halk<;ki:

i).

nwAj

83

o81'atni jagikli.onowik

na granicy litewsko-moskiewskiej, nie mogo doj do porozumienia


podziau powiatu poocUiogo. a zwas/.oza Inllant. Umylnie
jednak obie strony nie pieszyy si z zerwaniom, chcc zyska na
czasie: Iwan wzmacnia si dyplomatycznie przez ukad z Szwecy^
co do

a strategicznie

budow

nowyrb twierdz na wieo zajtych


Zygmunt August gromadzi wojska, ciga
stara si ospraktykowaw niezadowolonych bo-

jirzez

obszarach biaoruskich

posiki z Korony
jarw moskiewskich.
Zmierza tym razem stanowczo do wahiej rozprawy, ktraby bva
z postrachem i upadkiem wroga ^ Ale odpowiednie uchway podatkowe
wojenne sejmu grodzieskiego z r. 1566/7 wykonywano tak
w r. 1567 zrazu trzeba byo ograniczy si znowu do
opieszale,
akcyi obronnej na rubieach pastwa. Starano si niemal \Aycznie
ubiedz Moskali w obsadzaniu
obwarowywaniu wanych punktw
strategicznych mid/y Poockiem a Witebskiem, np. Czanik.
tej
wanie okolicy mody sprawca hetmastwa dwornego, zi hetmana wielkiego Hrehorego Chodkiewicza, kn. Roman Sanguszko
odnis znaczne zwycistwo nad Moskalami, gdy chcieli wznie zamek na uroczyszczu Suszy, nie zdoa ich jednak cakowicie wyprze. Walna wyprawa z krlem na czele miaa wreszcie nastpi
po jego przybyciu na Litw
istotnie wyruszy w tym celu w jesieni 1567 r. do niezwykle licznej armii ^ zgromadzonej w Lebedziewie. Nie jest wywietlonem dostatecznie, dlaczego posun si
z ni tylko do Rdoszkowic, potem za sam zawrci, a niebawem
na pocztku r. 1568. rozpuci te wojsko, wyprawione wprzd do
Borysowa. Zdaje si,
jak zwykle zawiedli monowadcy litewscy;
nadto za nie spenia si nadzieja rozruchw w Moskwie
poddania si malkontentw Zygmuntowi Augustowi, poniewa Iwan spistumi w zarodku. Mimo to przyszo do walk powasek wykry
niejszych, ktre stoczyy wojska zacine
niektre poczty paskie
z wynikiem pomylnym dla Litwy, cho Moskwa znaczne zgromadzia siy, a niedostateczno obrony W. Ksistwa oglne wzbudzaa
zdumienie. Gwnym sukcesem byo zyskanie Uy, twierdzy wzniesionej przez Moskali na zajtem teryloryum poockiem
po daremnem obleniu na pocztku roku, zdoby j w sierpniu, ku oglnej
radoci, kn. Sanguszko, na ktrym caa obrona spoczywaa niemal
wycznie,
sam si tam obwarowa'. Rwnoczenie Moskwa poi

'

nr.

Uniwersa

luolii

18/X 1666, u Lubawskiojro

Pami<;t,nilc .Ferzego

l'or.

Por. korespondencje;

120,

12;)/6,

138,

Komana Sanguszki w

Ul, U8. 197

8pjm, dud.

UadziwiJlii, Hibl. zapoimi.

8,

Arch.

poolw

s.
i

182.

proz.

.\II.

Sang. VII, z\vla>:zrza

213, 231/4, 266.

6*

HrSTORYA FOLMYCZNA

84

niosa

klsk

Izborsk

Stanisaw Pac,
zac.y

te

Poubiski zaj
odpar j wojewoda

na intlanckim terenie wojny, gdzie kn.

niedaleko

Pskowa;

a nadto,

tak

pod Witebska

samo jak

ju w

r.

litewscy (zwaszcza witebscy) z Birul

1562

1566/7, sKo-

wodzem swym

cho-

dzili do Moskwy*' (Bielski).


Byy to jednak ju ostatnie wysiki wojenne za Zygmunta Augusta. Chtnie skorzystano z wikszej skonnoci pokojowej, jak

znw rozpocz ukady. Krl utwierdzi


sama Litwa, mimo zwyciskich potyczek, nie
jest zdoln do konsekwentnego wysiku, ktryby jej na dusz met
przywrci przewag nad Moskw. To te [)0se Iwana, obecny na
nie przyjdzie do wspsejmie lubelskim 1569 r., przekona si,
dziaania Zycrmunta Augusta z Turcy. Ale za to by wiadkiem
zawarcia unii, ktra dla przyszej walki z Moskw nowe zupenie
utrwalenie zwizku z Litw mustworzya podstawy zacienienie
wikszego
jeszcze ni dotd udziau w jej
do
Koron
siao zachci
zapasach, a oddanie Polsce Kijowszczyzny wcigno j bezporednio
do antaironizmu z Moskw, z ktr odtd sama graniczya. To te
poselstwo. w\ sane zaraz po unii do Iwana, skadao si po poowie

zacz objawia
si

Iwan, aby

przekonaniu,

Polakw

Litwinw.

podstawie stanu posiadania,

r.

1570 zawaro ono rozejm trzyletni, na


w Inflantach.
na Biaej Rusi jak

tak

Iwan na to przysta, e chwilowo da si skrpowa w planie zaffarnicia caych Intlant za pomoc krlewicza duskiego Magnusa, krla inflanckiegow z ramienia Moskwy, ktry si niebawem

tego dojej stosunkw z Habsburgami,


posowie przez zrczne poruszenie sprawy sukcesyi po Zygmuncie Augucie. Iwan Grony bowiem take zalicza si do
wspzawodnikw o tron polski na wypadek wyganicia Jagiellonw. Ju odkd zaczto si wogle zastanawia nad sukcesy, wymieniano go jako jednego z najpowaniejszych kandydatw, porw-

przyczyni do wznowienia
kazali

nywajc

cara z Jaurie,

moliwy zwizek

Moskw

uni

pol-

plan maestwa jego z krlewn Katarzyn


sko litew.^k rwnie/
si z tymi widokami. Ni<' wolno jednak, jak to czynili np.
posowie austryacr.y, przecenia siy stronnictwa, sprzyjajcego jego
litewscy,
kandydaturze, ktrej zwaszcza magnaci, tak polscy jak
byli nie|)rzychyini. To te wytoczenie jej przez po.^^elstwo z 1570 r.
byo tylko zrcznym manewrem, aby powstrzyma Iwana ud krokw nieprzyjacielskich w razie mierci krlewskiej, podstpem, po
;

czy

wtrzonym

tym samym

celem

skutkiem

na

pocztku pierw-

szego bezkrcMewia.
walce z Moskw o ziemie ruskie polityka Zygmunta Augunie tylko nie odzyskano
sta nie wydaa pomylnych rezultatw

o.

adnej

dawnyci

nWAJ

HAI.KCKi:

IISIAINI

lecz poniesiono

strat.

85

Ad IKLLi >Ni WI K
I

now,

bardzo dotkliw przez

pamita, e sukcesy, osiatrnite w(jbec


umoliwi wanie
Moskwy za nastpnych panowa, przyu-otowa
Zygmunt Aut^ust, nietylko przez prac wewntrzn, skupion okoo
dziea unii, ale take przez obrt, jaki nada walce o Batyk. Stratzajcie Poocka. Ale trzeba

sprawa aliancka czy si wprawd/.e z dziaaniami wojennemi na Biaej Kusi. ale cae jej polityczne znaczenie mona dopiero
zrozumie w zwizku z innemi zairadnieniami balyckiemi, t. j.
wogle stosunku do Hoz dalszym rozwojem [sprawy pruskiej
wobec
oraz
polityk
polsk
pastw skandynawskich,
z
henzollernw,
zwaszcza Szwecyi.
g"icznie

Kwestya batycka.

4.

Sprawa

ta,

historyografii

dotd

tak

samo jak stosunek do

Moskwy nie opracowana wszechstronnie, nie wyonia si naijrle,


g-dzie okoo r. 1557. Widzielimy, jak wielkieyro znaczenia nabraa
wnet po r. 1525 przez rozszerzenie si widnokrgu sprawy pruskiej,
dziki ambitnej

przedsibiorczej

polityce

dynastyi,

ktra,

opano-

wawszy prusk spucizn Zakonu krzyackieg"o, pragna te

zasrar-

inlanck.

Polityka Hohenzollernw. Trzymajc si zasady ciczonkw rodziny, zasady, ktrej najgor-

a)

sej solidarnoci wszystkich

by

liwszym przedstawicielem

Albrecht pruski, Hohenzollernowie nie

powizaniu

spodziewanych
swych rzeczywistych,
dzieraw nadbatyckich z niemieck podstaw swej potgi, z Brandeburgi. Zmuszeni wanie przez sprawy prusko inllanckie do szu-

zapominali

pretensyom cesarstwa, nie mogli


Prus krlewskich, o ktrym marzy Albrecht,
jeszcze w. mistrzem, ani te o podjciu dawnego [ilanu
Inn
krzyackiego, aby poczy Prusy z IntlanUimi prze/.
wic wybrali dro? aby stw(rzy wielkie pastwi* dynastyczne,
ugruntowa
wadz na wybrzeach B.ityku. Program ich obejmowa dwa punkty rozszerzenie praw sukcesyjnych do lenna pruto linii pruskiej,
skiego na lini elektorsk, oraz sukcesy
te elektorskiej w samej Pohce. Pierwsze denie stwierdzilimy ju
za Zytrmunta I. ktry jednak zachowywa si wobec niego zupenie
odpornit\ drugie |>r/.yby<> od jioc/tUu rz;jd()\\ jego syna.
obawy przed zamaZrazu w r. 1548 urojone co prawda
chem Rzeszy niemieckiej przeciw Prusom zdaway si zacienia
zwizek niidzy nowym krlem polskim a Albrechtem. udzono si
nawet,
mgby powrci do katolicyzmu, pojawi si plan makania oparcia

na razie

myK^

Polsce

przeciw

o zaborze

bdc

mud.

sw

bd

bd

HISIOKYA POLIIYCZNA

86

estwa

odyy

jego z siostr krlewsk,

wcign

Polsk

do

wielkiej

ligi

jego nadzieje,

anticesarskiej.

Ale

mgby

niebawem

narodem Albrecht zrazi sobie zwierzchnika


stanowisko
wobec maestwa z Barbar. Zygmunt
niechtne
przez
wanie jego przeciwnicy nawizuj stosunki
August, widzc,
do elektora
z margrabiami, straci zaufanie tak do Albrechta, jak
nie przyj jego propozycyi pomocy, a zwrci si natoJoachima
miast o poparcie do Habsburgw. Sprzymierzajc si z nimi, stara
o zniesienie banicyi Albrechta (zasi wprawdzie jak zwykle
nie dopuci do poddania sprawy
wieszonej istotnie na p roku)
pruskiej pod sd krla rzymskiego, ale porzuca oczywicie wszelk
myl czenia si z Albrechtem przeciw domowi cesarskiemu. Gdy
itrl. zbliywszy si do Austryi, zwyciy opozycy, nastaa sytuacya
mao korzystna dla urzeczywistnienia aspiracyi Hohenzollernw
czasie zatargu krla z

Polsce.

To te gdy 9/XII 1550 r. skadali hod penomocnicy Albrechta,


si wymwi chorob od osobistego przybycia, Zygmunt August
zgodzi si na rozszerzenie prawa do sukcesyi pruskiej na lini

ktry
nie

elektorsk,

dopuszczajc

Ansbach'skiej.

do inwestytury tylko przedstawicieli

tym samym te roku upad

margrabiego Zygmunta, syna elektora

Jadwigi Jagiellonki,

linii

aby

ostatecznie plan,

przy-

na dwr polski; plan ten, ktry si zdawa przygotowywa jego


kandydatur w Polsce po mierci wuja, porzucono, gdy otworzya
si dla modego ksicia pontna karyera duchowna w Niemczech.

jednak wtedy rozluniy si na kilka lat stosunki Zygmunta Augusta z Brandeburgi, o tyle Albrecht pruski pracowa
konsekwentnie nad utrwaleniem swego wpywu w Polsce. Suyy
mu do tego dwie drogi. Zdoby sobie wielk popularno u stron-

nictwa

ile

do ktrego przywdcw atwo trafia jako


ktre umiao zawsze
nadto za to

egzekucyjnego,

protektor protestantyzmu

Xi.

krla pana swey-o czci (Bielski),

odzyska te rycho dawny

wpyw

mu ju posuyy

odwie-

na samego Zygmunta Augusta, do czego


dziny krlewskie

go
odtd zwykle
formowali

r.

1552. l'r/yjaciele

najdokadniej,

nadal

ajenci

jego

Polsce

in-

Zygmunt August radzi si go

najwaniejszych sprawach politycznych.


Albrechtowi do osignicia obu wspoWpyw ten mia
niiii.inych celw jego dynastyi. To te jego krewni brandeburscy
uwaali u:o za podanego porednika, gdy Joachim II, mniej wicej

suy

wpywu dawnego

profesora krlewieckiego Sabido spraw wschodnich. Poselstwa Sabinusa


na sejm z r. 1558/9 miay zadanie podwjne:
do Polski w r. 1556
prac dla kandydatury na tron polski margr. Zygmunta, wwczas

od

r.

nusa,

155f),

nie bez

zwnici si znw
i

o.

ju

87

HALKCKi: DWAJ dSlATNl JA(JlELUt.NO\\IE

pierw
sprawf; lenna pruskiego.
minio pozyskania niektrych panw polskich, nic konkretnego nie osign, co do drugiej za nastpi istotnie zwrot stanowczy: na sejmie piotrkowskim i<rl po raz pierwszy otworzy li
nii elektorskiej widoki dopuszczenia jej do lenna pruskiego.
Plan zabezpieczenia sukcesyi polskiej dla margr. Zygmunta,
arcybiskupa magdeburskiego,

szej sprawie,

pojawiwszy si raz jeszcze w r. 1562, upad nietylko dlatego,


wogle nie rozwizano za ycia Zygmunta Augusta kwestyi nastpbezporedni przeszkod byo to,
w tej sprawie
stwa po nim
Albrecht swych kuzynw nie popiera szczerze, odkd w r. 1553
urodzi mu si syn, Albrecht Fryderyk. Dla niego bowiem pragn
sukcesyi w Polsce, w czem go utwierdzali jego polscy zwolennicy,
radzc mu nieraz, aby w tym celu syn jego nauczy si po polsku.
Wobec tego obie kandydatury brandeburskie rywalizoway skrycie
ze sob. Obie te upady jeszcze przed mierci Zygmunta Augusta,
tak,
w czasie bezkrlewi wcale nie wystpuj jedna chociaby
dlatego, i ju w r. 1566 umar potomek jagielloski margr. Zygmunt,

drug za podkopay rwnoczenie powane


ksicych, gdy

Albrecht pod

wpywem

zaburzenia

Prusiech

nowych, niechtnych Pol-

doradcw zamierza odda opiek nad synem wrogiemu Polsce


meklemburskiemu. Komisya krlewska udaremnia ten plan, grooderwaniem Prus,
zacienia nawet ich zwizek z Polsk;
okazao si jednak wnet po mierci Albrechta (1568 r.),
mody
Albrecht Fryderyk nie by wogle odpowiednim kandydatem do
tronu niepodobny do energicznego ojca, znosi si wprawdzie jeszcze w przeddzie mierci krlewskiej z rnowiercami polskimi,

sce
ks.

cy

niebawem popad w chorob umysow.


Co prawda, okoo r. 1560 moliwo sukcesyi brandeburskiej
przedstawiaa si jeszcze tak powanie
e niewtpliwie wpyna
na ustpstwo Zygmunta Augusta w sprawie lenna pruskiego, zasaniajc jej niebezpieczestwa. Po pierwszej obietnicy na sejmie z r.
1558/9 nastpio na sejmie z r. 1562/3, mimo protestu stanw, formalne rozszerzenie inwestytury na cay dom brandeburski w roku

ale

',

1569 za, gdy na sejmie lubelskim,

hod skada, posom margrabiw

jego

rok po mierci Albrechta, syn


wsie

dopuszczono

proporca

uj, wszake si posowie ziemscy przeciw temu opowiedali (Bielski). Ta koiicesya, w swej genezie dotd nie wywietlona naleycie,

wda,

ju

moment w

polityce Zygmunta Augusta. Praskutkw niepodobna byo [trzewidzie, ale


wwczas byo w idocznem, jak beznadziejnie oddalaa moliwo,

stanowi najfatalniejszy

wszystkich

Por. relacy*;

jej

Lang'a

z 10 III

1559

r.

Arch

wiodeskiem, Polonica.

HISTORYA POLITYCZNA

aby Prusy

ksice

przypady Koronie,

jakie niebezpieczestwo wy-

Krlewiec poczyy si
rastao dla frus krlewskich, gdyby Berlin
elektor,
najbliszych latach,
jednym rku. Okazao si te
i

na niego pewne zobowizania do pomocy wojennej


zwaszcza do obrony Prus, nie wspiera Polski naleycie
dyplomatycznych staraniach 'o usunicie pretensyi cesar-

cho naoono
dla Polski a

nawet w
Zakonu.
stwa
Oprcz widokw sukcesyjnych, na zmian stanowiska krlewi

skiego
niki

w tak wanej sprawie wpyny zapewne jeszcze dwa czynwpyw Albrechta, ktry co do lenna konsekwentnie wspoma-

ga

krtko przedtem

lini elektorsk, oraz kwestya inflancka,


polityce
wysuna si na pierwszy plan

ktra

Augusta, a w ktrej
brandeburskiego.

o poparcie

rwnie zwraca si

zewntrznej Zygmunta
do elektora

Inflant Wiemy ju, jakie ta kwestya


b) P rzy cze n ie
miaa znaczenie ze wzgldu na antagonizm do Moskwy. Ale grozio
z tej strony te niebezpieczestwo inne; byo nem denie Hohen-

wrd czonkw Zakonu, szerzyy si wpywy protestantyzmu, na korzy swego


1525 tak dobrze si udao w Prudomu powtrzy to samo, co w
siech krzyackich. Do tego Zygmunt August dopuci nie mg; pozollernw, aby

Inflanciech, gdzie

ju

dawno, nawet

r.

e w pastwie zwizkoPolski
Litwy by
sprzymierzecem
wem inflanckiem odwiecznym
arcybiskup ryski, a tym by wwczas wanie brat Albrechta, ktry
dobiera sobie jako koadjutora (wbrew recesowi wolmarskiemu) spowinowaconego z Hohenzollernami ksicia Krzysztofa meklemburskiego, jako przysze moe narzdzie planw sekularyzacyjnych.
Stwierdzono ju, e z tej trudnoci krl wybrn z caem mistrzowstwem dyplomatycznem, stajc wprawdzie w obronie biskupa koadjutora, ale kierujc spraw tak, e caa korzy z nieuniknionego
upadku pastwa zwizkowego pr/ypada nie ksitom niemieckim,
Litwie. Nasuwa si jednak wniosek, wymagajcy co
lecz Polsce
prawda dokadniejszego zbadania polityki Hohenzollernw w tych
latach, e ustpstwo co do lenna pruskietro byo wanie rekompensat za zawd, sprawiony rodzinie Albrechta w jej planach inoenie

jego utrudniaa jednak okoliczno,

flanckich.

Pozyskanie

Inllant

przez

Zygmunta Augusta w latach 1557


znany ustp kwestyi batyckiej za

stosunkowo najlepiej
1554 mistrz
jego panowania.
r.
1561.

to

iiillancki

Henryk

v.

Oalen odno-

wi przymierze z Moskw na lat 15 pod upokarzajcymi warunkami,


zabraniajcymi Inflantom ni. przymierza z pastwem jagielloskiem.
i.

o.

Wzbudzio

HALKUKi: UWAJ OSTATNI JA<}IKLL< >NOWlK

ywe

to

89

stronniezadowolenie arcybiskupa Wilhelma


Zakonie.
Przywdca
tego
stronnictwa
samym
i

nictwa poiskieg-o w
v. Munster, zamiast ktrego koadjutorem mistrza zosta przeciwnik Polski Fiirstenberg, ujecha na Litwt^, zachcajc Albrechta

Jasper

Zygmunta Augusta do wmis/ania si w sprawy iriflancrzeczywicie odtd silnie wpywaa konieczno rozerwania zwizku Inllant z Moskw. Do interwencyi mogy posuy

pruskiego
kie.

Na

krla

wieo

odwieczne,

(155

r.)

zaostrzone, s[)ory graniczne

protektorat

krlw polskich nad arcybiskupstwem. Mimo to nawet, gdy w r. 1006


wybucha otwarta walka midzy Fiirstenbergem a arcybiskupem
i jego
koadjutorem, krl nie wychodzi zrazu ze sw^ojego wyczekujcego stanowiska. Do wkroczenia skania go jednak ks. Albrecht,
ktry w poparciu swych krewnych w Inlanciech widzia te najdwukrotnie
lepsze zabezpieczenie Prus przed Zakonem niemieckim
zjeda si w tym celu z krlem, doprowadzi do przymierza polsko-meklemburskiego
zyska w sprawie inllancUiej poparcie naj;

Decyzy wywoao wreszcie zamordowaposa krlewskiego ckiego, Mysaneiro do

wybitniejszych senatorw.
nie na w'olnej drodze

Wilhelma,
uwizienie arcybisku[)a, ktrego konszachty z Albrechtem wykryy si przez przejcie szyfrowanego listu. W tedy, mimo
Dania, Zygmunt
wstawiali si cesarz Ferdynand
za! Zakonem
August stan z okoo stu tysiczn, dobrze zaopatrzon armi litewsko-polsk nad granic kurosk. Ulegajc jednak porednictwu cesarskiemu
uchodzc rozlania krwie chrzecijaskiej", nie skorzysta ze sposobnoci do zaboru Inflant przemoc. Zadowoli si przeprosinami mistrza Fiirstenberga w P*ozwolu, we wrzeniu lf).">7 r.,
przywrceniem wszelkich praw arcybiskupa
koadjutora Korzyi

ci

od zwizku z Moskw
przez przymierze, zawarte z niemi przeciw Iwanowi, ktre w nastpstwach doprowadzio do dobrowolnego poddania si ich Zyirmuritowi Augustowi.
Cho bowiem sojusz mia
w ycie dopiero po upywie

ukadu byo jednak oderwanie

Inflant

wej

obustronnych rgzejmw z Moskw, Iwan, wohec tak niepodanego


zwrotu w Inlanciech, skorzysta ze spor(')w o haracz z Dorpatu, aby
ju na pocztku r. 1558 rozpocz podbj upragnionego kraju; niszczycielski napad odda w jeiro rce
oprcz Dorpatu innych zamkw
take Narw, niezmiernie
jako punkt wyjcia dla eglugi na Batyku. Wtedy przekona si Zakon, nieprzygotowany
do energicznej obrony, * bez obcej pomocy niel)(*zpieczestw u nie
podoa. Nie dostarczya jej ani Dania, ani Szwecya. a sejm ausjrsburski z 1559 r. dowid raz jeszcze,
pomoc Rzeszy bya daleka ':

wan

Forsten

Akty

k'i8t.

bat

woprosa,

nr. 4

90

HISTOKYA l'OLIIVCZNA

nie zebrano

nawet uchwalonych subsydyw,

do wysania poselstwa do Moskwy. To

te

a cesarz ograniczy si
na Inflantach zwyciyo

wodz

Gotarda Kettlera, ktre pragno zwrci si


do Zyg-niunta Augusta. Krl za, zwizany rozejmem z Moskw, mg
Stan w obronie Inflant tylko wtedy, gdyby si uday pod jego opiek.
stronnictwo pod

Poddanie si Inflant, przeprowadzone z jednej strony przez


wyniesionego do godnoci mistrza w miejsce Furstenberga,
przez Radziwia Czarnego, nastpio w dwch etapach.
drugiej
z
Pierwszy ukad z Kettlerem, ktry podobno ju wwczas
tajemnie do uzyskania ksistwa lennego, zawarto, po wstpnych ropolega
kowaniach krakowskich, w Wilnie dnia 31/V1II 1559 r.
Zygmunt przyjmowa Zakon (15/IX) arcybiskupa
tylko na tem,
w swoj klientel protekcy, w obron przed Moskw, za co
Kettlera,

dy

cz

mu

Inflant.
zastawiono przyleg Litwie poudniowo-wschodni
Obsadzenie jej przez wojska litewskie okazao si jednak niedosta-

odkd pod koniec r. 1559 wojna


tecznem. Nie zapobiego temu,
wybucha na nowo. Iwan poza granicami tego obszaru zadawa Inflantczykom nowe ciosy sierpie roku nastpnego przynis im kl:

sk

pod Ermes
niewoli. Dopiero

upadek

Fellina,

gdzie

dosta si do

Fiirstenberg

trzeci najazd z tego roku wstrzymaa dorana pomudzkiego Hieronima Chodkiewicza. Nadto, wobec
widocznego rozpadania si pastwa zwizkowego, zgosili si take

moc

starosty

do adominium maris Baltici, Dania i Szwecya. Zalepo pierwszym ukadzie z Litw biskup ozydwo w par
sprzeda swe biskupstwo krlewilijskokuroski podda si Danii
wadz.
czowi Magnusowi, ktry t^td stara si dalej rozszerza
inni pretendenci

tygodni

sw

za

mierci Gustawa NNazy, ktry nie miesza si


w sprawy Inflant, odkd daremnie wzywa je (1554/5) do przymierza
rozpocz
przeciw Moskwie, wstpi na tron szwedzki Eryk XIV
przez
poddanie
si
zabiegi, uwieczone ju w czerwcu roku 1561
Wirlandy.
krlowi szwedzkiemu Rewalu wraz z Harri
Litwa stana przed trudn decyzy. Jeli miaa Inflant broni
skutecznie, a przytem take dla siebie osign korzy, to trzeba
byo zacieni zwizek z 1559 r. Wtedy jednak groziy jej, obok
przypieszenia rozprawy z Moskw, take starcia z pastwami skandynawskiemi
nowe rekryminacye cesarskie (podobne do pretensyi
w sprawie pruskiej), z ktremi Ferdynand wystpi ju po ukawtedy zastrzeono jeszcze zwierzchnictwo
dzie z 1559 r.. mimo,
Rzeszy nad Inflantami. Polska za wahaa si wzi udzia w ryzykownem przedsiwziciu', a zreszt nawet Litwini wcale tego nie
r.

15B0,

po

Xl.\

Por. listy

110/3.

.1.

Tarnowskiego do

k.s.

Albrechta

r.

lflO

Przegl. histor.

HALKCKi: DWAJ OSTATNI

o.

AGIKI.LoNi iWlR

91

chcc, aby nowy nabytek przypad samemu tylko W. Ksizmiany w stosunku prawnopastwowym In-

praLTiili,

Z koniecznoci

stwu.

spraw sam

flant

zdawa

nym

przez cesarza

sobie

Ketller,

widzc si znowu

opuszczo-

Rzesz. Zygmunt Aug-ust wystpi ze suszn


zasad,
chcc kraj obroni, musi nim te rzdzi, a podczas trdy
hetman Radziwi Rudy w dalszym cit^u wojny posuwa si w irb
Inflant, kanclerz Mikoaj Czarny wszed w rokowania z mistrzem,
miastem Ryg". w ktrych nie waha si przekroarcybiskupem
czy ostronych instrukcyi krlewskich. Owocem jego stara by
druri ukad wileski z 28/XI 1561 r., uzupeniony w marcu roku
nastpnego co do Rygi, ktra jednak najwiksze robia trudnoci,
przecigajce si
pod koniec rzdw Zygmunta Augusta.
Sekularyzacya Inflant w r. 1561, podobna do pruskiej z r. 1525,
i

o wiele korzystniejsz dla pastwa jagielloskiego. Poniewa


na razie rozcigaa si tylko na zlutrzay Zakon, nie za na arcybiskupstwo ryskie, upady plany Hohenzollernw, ktrzy liczyli wanie na sekularyzacy archidyecezyi, opanowanej w tym celu przez

bya

ksit

z ich

wieckim

paranteli.

wadc

zosta tylko Kettler, ktry

rozporzdza adn niebezpieczn potg rodow, a w lenno


otrzyma nie wszystkie dzierawy dawnego Zakonu, do czego
nie

pierwotnie, lecz tylko Kurlandy.

dy

reszcie Inflant

jedynie gubernatorstwo, na ktrem go zreszt

Chodkiewicz
ale

te

poddaa

zasuy si

przez

nietylko

r.

mu

powierzono

1566 zastpi Jan

energiczniejsz obron,

Nowa prowincya
wbrew zamiarom Radziwia, wsplnie Koronie Litwie,

przez ujednostajnienie administracyi kraju.


si,

a stosunek ten utrwali, po chwilowem przyczeniu do samej Litwy


w r. 1566, sejm lubelski z 1569 r. Krl zabezpieczy Inflantom,

oprcz rozleg'go samorzdu, prawa

wyznania augsburskiego

j-

zyka niemieckiego.
c)

Wojna pnocna.

Jak

to

byo do

przewidzenia,

rozpo-

cza

si wnet po r. 1561 cika o nie walka, ktrej ostatecznego,


pomylnego wyniku Zygmunt August ju nie doy; uczyni jednak
wszystko, aby do niego doprowadzi. Wierny przekonaniu, e orwnym wrogiem jest
tutaj Moskwa, dwch iiuiych zapanikw,
ktrzy starali si obaj o dobre z ni stosunki, usiowa przecign
i

na

swoj

stron,

chociaby

od Szwecyi. Kryka XIV,

kosztem })ewnych ustpstw.

nieobliczalnego despoty,

Rozpocz

ktry lylko

udzi

do pokoju, aby tern atwiej zaj Parnaw


Weissenstein, poselstwo Jana Tczyskiego nie zdoao pozyska;
za to znalaz si sojusznik w jego bracie Janie. ks. finlandzkim, kt-

Polsk skonnoci
i

remu Zygmunt

1562

da

za

on

swoj

siostr Katarzyn

za-

92

HISIHKYA

1'<'LITY(;ZNA

stawi graniczne zamki inflanckie. Wprawdzie zrazu Eryk zyska


uwizi go wraz z
nad nim przewag
(1563 r.), ale nie mg
go pozbawi nastpstwa tronu, ktre zapowiadao zwrot w polityce
szwedzkiej. Tymczasem zaraz po jego uwizieniu Zygmunt August
sprzymierzy si przeciwko Erykowi z rywalk Szwecyi, Dani.
Rozpocza si pierwsza, siedmioletnia, wojna pnocna.
Podczas gdy wrogowie Polski, Eryk
Iwan, zbliali si coraz
cilej, przyznajc sobie nawzajem swe zdobycze inflanckie, nie udao
si Zygmuntowi Augustowi przeciwstawi im ligi, dziaajcej solidarnie. Dania nie daa si skoni do udziau w walce z tradycyjn
sojuszniczk Moskw w wojnie morskiej za przeciwko Szwecyi krl
polski musia si ograniczy do stworzenia eskadry frejbiterw, poniewa Gdask odmwi wystawienia floty wojennej, starajc si ze
wzgldw handlowych zachowa neutralno.
Rzeszy niemieckiej
zdawano sobie czasem spraw z niebezpieczestwa moskiewskiego ^,
lecz przecie nie powiodo si wcign do wsplnej akcyi jej ksimiast nadbatyckich z wyjtkiem jednej Lubeki. Nadto po
mierci arcybiskupa Wilhelma (4/11 1563 r.) przeszed do Szwedw
jego koadjutor ks. meklemburski. spodziewajc si z ich pomoc
zawadn Ryg, jako ksistwem lennem. Ale wojskom krlewskim
udao si nietylko ochroni zagroone miasto, gwny wogle cel
zabiegw szwedzkich
moskiewskich, lec/ nawet wzi do niewoli
ks. Krzysztofa.
Wtedy te arcybiskupstwo ulego sekularyzacyi, ale
przeszo pod wadz krla.
dalszym cigu wojny zapowiadao si jakgdyby oodw pocenie aliansw.
r.
1568 vSzwedzi zoyli z tronu sprzyjajcego Mo
skwie Eryka, gdy bliski szalestwa ciemiy poddanych, a wojn
prowadzi coraz nieszcz.liwiej
nowy za krl .an III by mimo
nieporozumie inlluiickirh [sprzymierzecem naturalnym Zygmunta
Augusta, a wrogiem Iwana, ktry poprzednio chcia mu nawet wydrze on. Za to popsuy si stosunki l'olski z Dani. Ju w r. 1565
przyszo do zatargu o odzyskan na Szwedach Parnaw nadto krl
duski P'ryderyk w przeciwiestwie do Zygmunta pragn otwarcia

on

egluLri riarewskiej, ktrej przeszkadzali polscy kaprowie, a brat jego

uzyskawszy rki .\nny Jatriellonki, poszuka sobie (1570 r.) w Moskwie ony protekcyi dla zdobycia Inllant.
Rwnocz'nie staraa si Dania narzuci .anowi szwedzkiemu osobny
Magnus, biskup

Ozylii, nie

pokj.

Do
obrony
*

|)okoju
liiflant

skania ai te Zygmunt August, mimo


|)r/.('Z

.lana

Chodkiewicza, Mikoaja '{'aiwosza

For. ciekawy meinoryat u Fursan'a: Akly, nr. 27.

dzielnej
i

zaci-

o.

HALKCKi: 1MVAJ OSIAINI

J A(

Jl

93

KLI.ONOWlE

wodz

Weihera, ktry chwilowo wtarjjrn nawet do opanowanej przez Szwedw Kstonii. Pragn jednak krl, aby rokowania szwedzko-duskie odbyy si z jego udziaem.
tym celu cesarzowi, ktry obok Francyi mia w nich poredniczy, zwraca
uwagtj na niebezpieczestwo porozumienia dusko moskiewskiego
w kwestyi batyckiej, gdyby Polska nie miaa w niej gosu. Na sejmie Rzeszy w Spirze (1570 r.) ukasz INjdoski mia te zapobiedz
wytoczeniu po mierci Albrechta pretensyi do Prus cesarstwa
mistrza krzyackiego, ktre, teoretycznie cigle podtrzymywane, znalazy wyraz w rokowaniach Zakonu z Moskw (od r. 1563), ywo niepokojcych Polsk, a chwilowo (1569/70) nawet w^ fantastycznym
planie, aby Zygmunt August odda Krzyakom w lenno
Prusy
nych pod

Sprawa pruska, mimo

porednictwa,
nierozwizana, ale z biegiem
czasu stracia realne znaczenie tak samo, jak prawa Rzeszy do Inflant. Te ostatnie zostay jednak uznane
na kongresie pokojowym
w Szczecinie 1570 r. przez Dani Szwecy, ktre na razie zabezpieczyy* sobie swe inflanckie posiadoci pod teoretycznem zwierzchnictwem cesarza. Za[)rotestowali przeciw takiemu rozwizaniu przedstawiciele Polski na zjedzie, Kromer
Solikowski, sprzeciwiajc si
rwnie otwarciu komunikacyi Moskwy z Zachodem przez eglug
i

Inflanty.

pozostaa

zawieszeniu,

cesarskiej propozycyi

formalnie

narewsk.
To te
terim. Nie

dla Polski traktat szczeciski

mylaa si ju wycofa

by

tylko

chwilowem

in-

walki o Batyk, gdzie krl, kt-

swego nie powierzay nawom morskim ,


armat. Bya to pierwszorzdnej wagi
spucizna polityczna po Zygmuncie Augucie, droga do skuteczniejszej walki z Moskw
takiego mocarstwowego stanowiska Polski na
pnocnym wschodzie 1'Juropy, ktre jej mogo wynagrodzi poprzednie wycofanie si ze spraw poudniowo-zachodnich, czesko-wgierskich. rodkami za do wykonania tego programu przyszoci miay
by dalszy pokj z Turcy, dalsze zblienie do Szwecyi.
rego narody

dotd

losu

pragn stworzy polsk


i

II.

StosiiiiKi

Mimo doniosych wypadkw


twy, punkt

cikoci

>vewn(^fr/iie.

pnocno-wschodnicii granic

Li-

caoiro panowania ZyL''munta Augusta s[)oczywa

w dziejach wewntrznych. Wielkim rezultatem jego ycia, a zarazem pomnikowem zamkniciem epoki .lagiellonw, jest zbudowanie
z ich dzieraw wjednej s polnej
Rzeczy pospo tejw. To te
na pierwszy plan wysuwa si problem unii: przedewszystkiein
1

94

HisroKYA HOi.iryczNA

unia Korony z Litw, nadto rwnoczenie przeprowadzone wcielenie


Prus do Korony wraz ze wspomnianem ureg-ulowaniem przynale-

noci pastwowej
skiego

Inflant,

owicim-

wreszcie inkorporacya ksii-tw

wojewdztwa krakowskiego, zaatwiona

Zatorskiego do

ju

1563/4.

r.

Wiemy ju,

by

to

jeden

najwaniejszych punktw pro-

gramu egzekucyjnego szlachty koronnej, sformuowany za Zygmuta I, podjty z naciskiem od pocztku rzdw jego syna. Ale to
samo stronnictwo domagao si niemniej stanowczo innych reform
wewntrznych z nich niektre, jak zwaszcza egzekucya w naj;

cilejszem znaczeniu t. j. danie zwrotu zastawionych krlew-szczyzn,


zwracajc si przeciw magnatom, przemonym wanie na Litwie,
w ziemiach ruskich Prusiech, utrudniay unie inkorporacye; dalsukcesyi po Jagiellonach, dopiero
sze znw, jak kwestya elekcyi
po unii mogy by skutecznie omawiane.
Te inne reformy, niemniej potrzebne, zaatwiono niestety tylko
czciowo poowicznie, a to gwnie z dwch powodw 1) wskui

poczenia kwestyi reform politycznych z daniami reiorm


w dziedzinie religii, a 2) poniewa uni przeprowadzono dopiero na
trzy lata przed mierci Zygmunta Augusta, tak, e na reszt spraw
tek

zdrowia
si. Oceniajc jednak wynik pracy wewntrznej za jego panowania, nie wolno pomija jednej rzeczy, ktrej wywietlenie naley do wanych zdobyczy
nowszych bada: rwnoczenie z bezskutecznemi nieraz staraniami
o reformy w Koronie, pracowa krl przed uni lubelsk nad refor-

nie starczyo narodowi czasu, a krlowi

w W.

ksistwie litewskiem, jeszcze trudniejszemi, a jebo be/ nich unia bya niemoliw. Ot
ta praca, polegajca na doprowadzeniu Litwy do tego samego stadyum rozwoju ustrojowo-spoecznego, na ktrym stana Polska, zostaa uwieczona zupenem powodzeniem.

mami

szcze bardziej naglcemi,

Wida ju

z tych

uwag wstpnych,

z dziejami

nemi za Zygmunta Augusta trzeba si zapozna za


gicznego podziau, co przy panowaniu
1.

wewnlrz-

pomoc

analo-

jeiro ojca.

Koronie.

Wielkie sprawy polityki zewntrznej Zygmunta Augusta, zwaszcza wojenne, to byy niemal wycznie sprawy litewskie. Wyjwszy
zacine, oraz
poredni w nich udzia przez rycerstwo ocliotnicze
kilkakrotne zaburzenia na kresach vvo(sko tatarskich, tyle jednak
mniej grone ni przedtem. Korona cieszya si za ostatrzadsze
Bya to niewtpliwie
niego .Jagiellona nie/amconym pokojem
i

okoliczno

pomy.^ilna

dla

wysikw wewntrznych,

ktre

dlatego,

o.

HALKCKi: DWAJ OSTATNI

mimo wskazanych
munta

przeszkd,

day

95

A(ilKLL< )N(\V K
I

rezultat

lepszy,

anieli

za /yiT-

I.

stronnictwa. Z tet^o te powodu znalaz si


a) Ludzie
Koronie tak liczny zastp ludzi, oddanych wanie wewntrznej
polityce, pierwsze u nas |H"iwdziwe stronnictwo polityczne, stroni

wanie

obz szlachecki, ledwo dobierajcy


wodzw za Zyg^munta Staregt), teraz mg siga po kierownictwo
pastwa, na to si zoyy dwie okolicznoci: wyksztacenie polityczne, nabyte w pierwszej poowie XVI wieku, widoczne u szeregu
wybitnych dziaaczy sejmowych, a nadto doniose zmiany w obozie
Ze

nictwo egzekucyjne.

mono wadczym.
Brak obecnie

wrd magnatw

koronnych postaci, grujcych


prymas Laski, Szydowiecki lub
Tomicki. Ci za. ktrzy si wybijaj na pierwszy plan. zwaszcza
wrd senatorw duchownych, to w wyszym jeszcze stopniu nhomines novi, anieli dotd. Linia graniczna midzy monowadztwem
a zwyk szlacht, zawsze u nas niewyrana
chwiejna, zaciera si
nad

caem swem

pokoleniem, jak

najwysi, najbardziej wpywov\i dygnibiegy (wedug sw Grnickiego)


kanclerz Jan Ocieski, wychodzili z bardzo skromnych warstw ziemiaskich, podczas gdy znowu tacy wielmoe, jak Rafa Leszczyski,
wyrzekali si krzesa w senacie, aby stan na czele tumu s^zlachec-

jeszcze bardziej przez


tarze,- jak

kiego

np.

wielki,

to,

mdry

izbie poselskiej.

Na samym pocztku panowania, gdy w


najrniejsze

ywioy

poparcie u dw^ch

spoeczestwa,

powanych

krl,

opozycyi

zczyy si
znalaz

jak widzielimy,

senatorw, ktrzy

przeyli jego ojca;

ju w r. 1550 biskup Maciejowski umiera, a mniej wicej od r.


1552 niezadowolony w swej ambicyi hetman Tarnowski zblia si,
cho pan z panw, do obozu szlacheckiego, podniecajc go
zbyt
ale

czsto do oporu przeciw krlowi. Zytrmunl August


staje

odosobniony, tembardziej.

wpyw

jego litewskiego

Polacy u siebie
powiernika Radziwia.

Koronie pozo-

usuwaj zazdronie

Std wrd

walki

bezpodnych sejmach z pierwszej poowy


jego rzdw uderza bierne, wyczekujce stanowisko krla, ktry nie
przechyla si stanowczo ku adnemu z dwch skrajnych obozw, jastroimictw na burzliwych

kimi byli

wawczego,

jednej

z drugiej

strony

biskupi,

przedstawiciele

radykalna szlachta

nV/now

ywiou

iercza,

zacho-

gwnie ma-

opolska.

Wrd

pierw szych zrazu, obok mao uzdolnionego prymasa (do


Uzierzgowskiego,
ktry na synodach (zwaszcza z r. 1551,
1559)
1554
1556) daremnie si stara zespoli do dziaania niezgodny

r.

96

HISTOKYA P()I,ITVCZNA

czslo episkopat, wyrnia si Andrzej Zebrzydowski; broni interesw duchowiestwa z ca energi, ale bez wewntrznego przekonania gorcej wiary, jak pragn natchn innych biskupw Stanisaw Hozyusz (sam pracujcy w Prusiech w najtrudniejszych warunod swych pasterzy gorliwsze od nich kapituy.
kach), jakiej
Wrd szlachty rej wodz, przemawiajc niestrudzenie na sejmach,
ktrych szczegowe dyaryusze rwnoczenie ukadali, wielokrotny
marszaek sejmowy Mikoaj Sienicki, Hieronim Ossoliski. Hieronim
na czele zwartej wikszoci, nieraz poryd.; stojc
Filipowski
waj za sob, w imi interesw stanowych, take posw katolickich
wieckich senatorw, wrd ktrych ponad umiarkowany og wybijali si protektorowie protestantyzmu, jak w Wielkopolsce Grkowie i Ostrorogowie, w Maopolsce Firleje, Myszkowscy, Bonerowie.
Koo r. 1562 nastpi stanowczy zwrot na korzy stronnictwa
egzekucyjnego, przygotov\any przez stopniow zmian w skadzie
osobowym senatu, a to nawet duchownego. Wszak jeden z biskupodejrzanych w wierze
pw, tak przejtych nowymi prdami,
(jak Drohojowski, Soczewski), mianowicie Jakb Uchaski, ruchliwy
polityczny, zosta w tym roku prymasem, po
dziaacz kocielny
wyksztaconym, lecz krtko tylko piastujcym sw godgorliwym
Janie Przerbskim; wszak dawni twrcy ruchu egzekucyjnego
zajmowali najwysze wieckie dygnitarstwa, jak kasztelan krakowski
Marcin Zborowski lub kanclerz Walenty Dembiski. Rwnoczenie
wyniosemi pretensyami masam krl, zraony samolubstwem
gnatw, przystpi do obozu egzekucyjnego. Gdy za to stronnictwo
naprawd stano u wadzy, wtedy nie mogo si ju zacienia w antagonizmie wyznaniowym: rozpoczyna si okres solidarnej owocnej

day

t.

ea

no

stopniowo spory repracy na sejmach z


ligijne ustpuj na dalszy plan.
Przez pewien czas nowe, wiate
a czynne grono episkopatu, w ktrem si odznaczaj zwaszcza trzej
najzrczniejszy
po kolei podkanclerze: 1'adniowski, Myszkowski
Krasiski, oraz przyszy prymas Karnkowpord nich dyplomata
ski, gorliwsze w wierze i dziaalnoci kocielnej od poprzednikw,
lat

1562 do 1569,

ktrej

wspdziaa

pracy politycznej

pr/owatr w izbie
Za to po unii
czy

si znw

rnowiercami, majcymi jeszcze

wiet^kim s'nacie.

dwa obozy religijne zaznaAle wtedy rnowiercy, kierowani przez kilku

lubelskiej ro/.am na

silniej.

mairnatw kalwiskich, Stanisawa Myszkowskiego, Piotra ZborowJana Firleja, przestan by stronnictwem reformy politycznej,
zwrceni niemal zupenie do walki wyznaniowej; w przeciwnym za
obozie odradzajcego si katolicyzmu skupi si obok biskupw
take wieccy, odzyskujc powoli wikszo na sejmach. Wspln
skicjjfo,

o.

ich

akcy

97

Karukw ski, po wyjedzie Hozyusza do


przecit^n Uchaskiego w gorhwoci.

organizuje gtwiiie

Rzymu, starajc
b)

HALKCKi: DWAJ OSTATNI JAOIELI.ONOWIK

si(j

Egzekucya praw.

Dla pierwszego

okresu polityki we-

wntrznej za Zygmunta Augusta charakterystycznem jest to,


wszystkie plany reformy wychodz od spoeczestwa.
Krl przez 14 lat
nie potrafi wyzyska tego zdrowego ruchu w narodzie, a od sejmw
tylko uchwa podatkowych dla zabezpieczenia obrony. Usprawiedliwia to, prcz nieszczsnego powizania kryzysu religijnego
z ruchem egzekucyjnym, jedna tylko okoliczno. Do naglcych konkretnych spraw, przekazanych przez poprzednie panowanie, zwaszcza
skarbowych wojskowych, do zasadniczych reform sdownictwa parlamentaryzmu, do skromnych chociaby reforn\ spoecznych, zwraca
si ten ruch tylko w teoryi, w literaturze politycznej; a w niej naczelne miejsce, nawet przed statutem Przyuskiego, stanowicym
jak gdyby prywatn prb kodyfikacyjn, zajmuj mdre szlachetne
pisma ma, stojcego poza zwykym trybem ycia politycznego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Na widowni sejmowej za denia do
reformy day si sprowadzi na manowce hasom doktrynerskim
jednostronnym. Wyrazem ich bya zasada, ktra powstaa ju za Zygmunta I,
punktem wyjcia dla naprawy musi by egzekucya
dawnych praw w dosownem znaczeniu; ta za miaa nastpi od
razu w caoci, przez rewizy wszystkich dotychczasowych ustaw.
Taka mozolna, po czci zbyteczna praca, nasuwajca ju przy inferpretacyi mnstwo nieporozumie, nie prowadzia
szybko do
celu; wtedy za ograniczano si zbyt czsto do namitnego wytaczania

da

do

takich postulatw,

ktre,

cho

nieraz

zasadzie suszne, przecie

byy podyktowane gwnie zawici czy to stanu wieckiego do duchownego, czy te ubogiej szlachty do starszej braci, bogaccej si
na krlewszczyznach skupiajcej w swym rku najwaniejsze urzdy.
To te program szlac^hecki, przedkadany na kilku pierwszych sejmach za Zygmunta Augusta, obejmowa prcz unii
usunicia
juryzdykcyi duchownej gwnie tylko odebranie dbr
urzdw
i

nieprawnie dzieronych, kontrol urzdnikw


wiedliwoci.

Tak samo
nadzieja,

jak

r.

te

1548, tak

liczne (do 150!) punkty,

na sejmie z

dadz si chociaby w c/ci urzeczywistni


dzie

zrazu,

Zygmunt August

egzekucyi praw, zapowiedzianej

ale udaremnili
Kncykloppdya

polslca.

lepszy

jakie ten

przy zatwierdzaniu praw przez nowfiro kntla.

za

cz.

II.

spra-

1550 zawioda

program ujmowano,

jednym zamachem
Zdawao si wprawby do "naprawy

j chutliwy
ju w instrukcyach

panowie, ktrzy, jak widzielimy,

'lom V,

r.

wymiar

sejmikowych;
na tym

wanie

HlSTOlYA CDLITYOZSA

98

porzucajc opozycy, stanli przy krlu, zyskujc u niego


obron przed niebezpiecznemi dla nich domag"aniami si szlacheckiemi.
Nadto, g-dy pierwszy objaw burzy religijnej, spr midzy Stanisawem
Orzechowskim a biskupem Dziaduskim o sdownictwo duchowne cesejmie,

waciw

prac sejmow, ciwyci si Zygmunt


rodka, stosowanego odtd stale: odoy egzekucy na sejm nastpny,
na ktrym j miano rozpocz od rewizyi, o ile krlewszczyzny byy
od zwrotu tych, ktre zastawiono wbrew konprawnie rozdane,
stytucyi z 1504 r. Kwestya ta, ktra si wydawaa najwygodniejsz
drog do pomnoenia zasobw skarbowych zwolnienia szlachty od
nadzwyczajnych podatkw, staa si odtd jej gwnym postulatem,
uniemoliwi

libat,

))egzekucy w najcilejszem znaczeniu; upyno jednak lat 13, nim


si rzeczywicie do takiej rewizyi zabrano.
Na nastpnym bowiem sejmie (1552 r.) sprawy kocielne ju
zaprztny ogln uwag tak dalece,
po raz pierwszy szlachta,
wpywem Orzechows-kiego, wytopod przewodem rnowiercw
czya zgubn zasad, i nie przystpi nawet do obrad nad propozycyami krlewskiemi, pki si nie rozstrzygnie jej sporw ze stanem
duchownym. Rezultatem moga by tylko nowa wprorogatio execu-

po dwumiesicznych jaowych obradach.


wobec takiej taktyki stronnictwa reformy krl si
Nie dziw,
utwierdza w niechci do burzliwych rozpraw sejmowych, w lekcewaeniu szlacheckich trybunw. Wyranie to objawi na sejmie
z pocztku r. 1553: oparty na senatorach, zaniepokojonych ))egzekucy
dbr
urzdw, stanowczo wystpi przeciw miaemu tonowi mw
tionisK

liczb, a nawet kompetency potym razem przezwyciy opozycy izby, mimo


wogle sprawy wewntrzne
zarzutw,
zaniedbuje egzekucy
nporzKorony. Przepar uchwalenie podatkw na obron kresw
dek sdwK wiecowych ostatniej instancyi. konieczny wobec obcienia jego osoby przez zalege sprawy sdowe. Do pracy nad
egzekucy nie przystpiono ani wwczas w Krakowie, ani na krtrozsypa si
kim a burzliwym sejmie, ktry w r. 1554 zebra
w Lublinie (idy za na sejmie piotrkitwskim nastpnego roku Zygmunt August posun si
do twierdzenia, e rola posw ziemskich winna si ogranicza do uchwalania podatkw, porozumienie

poselskich

stara

sw. Udao

si ograniczy

mu si

wsp(')dziaanie krla

senatu ze stronnictwem

si niemoliwem. Szlachta
na przyszym sejmie kae

nie

szlachcckiem stao

daa si zby obietnic krlewsk,

przedoy dokumenty

na dzierone kr-

godnoci, lecz zarwno na sejmie, ktry si rozszed


nastpnie na sejmikach ()dm(')wia danych pona niczem. jak
datkw. Uzyska je kn'il dopiero z Irndein na sejmie z r. 1556/7,
lewszczyzny

o.

HALKCKi; DWaJ ONiATM

JAfJ IKI.I

ONOWI

99

I.:

ponowne odoenie pfjzekucyi Zi'a^j:odzi} stanowcz zapowiedzi,


nastpnym razem adnych si wogle obrad nie r()Z[)OCznie,
zanim si jej nie pr/e[)ro\\'ad/j.
Istotnie zabrano .^i do niej zaraz na pocztku sejmu piotrkowskiego z r. 1558/9. Widoki polepszyy si o tyle, e krl, zawi<')dszy
widzc, e
si na bog^atych senatorach, ktrych dotd osania,
obrady z samym senatem rwnie nie daj pomylnego rezultatu,
nie zajmowa ju tak odpornego jak dotd stanowiska. Przyznawali
te senatorowie, e naley wreszcie nzabiega temu nierzdowi"
Ale okazao si wanie wtedy, jak rozmaicie pojmowano haso eg^^ekucyi, cho tak dawno si iiiem posuuiwano. Sporne pogldy miaa
pogodzi niefortunna zasada przegldania j)raw ))od deszczki do
deszczkjo. Gdy osobna komisya zacza przechodzi jeden statut po
drugim, wyonia si, w zwizku z przywilejem koszyckim z 1374 r.,
nowa zupenie kwestya, wobec bezdzietnoci krla nader wana, miano-

skoro

za

'.

wicie sprawa sposobu elekcyi

tualnych kandydatw. Za

mierci rozpatrzenia ewenZygmunta Augusta zaczy si te

razie jego

zacht

konkretne o tem narady, ale uchwa uniemoliwiy wygrowane


dania i/by; chciaa bowiem zapewni przewag przy elekcyi szeroki'emu ogowi szlacheckiemu, ktryby wysya na ni poczw('trn

posw

liczb

ze

swymi orszakami,

a za

to

biskupw zupenie od

tak samo. jak ich chciaa usun z senatu. Wkocu


pozostawiono >)in dubio. Z chwil za, gdy krl znowu
poruszy jeszcze bardziej naglc spraw podatkow, stronnictwo
egzekucyjne zacienio swj program do popularnego dania, aby
zwrcono zastawione krlewszczyzny, co doprowadzio, po wysoce
niej

wykluczy,

ca

spraw

dramatycznych scenach, do bezskutecznego rozejcia si sejmu.


dugie obrady w pierwszej poowie
Tak wic pikne mowy
rzdw Zygmunta Augusta skoczyy si najzupeniej bezowocnie.
Wanie na najv\ aniejszych najlepiej znanych) sejmach z lut 1555
i

(i

si trudnoci przez szczeglnie zacit walk przeTaki stan rzeczy nie mg si powtarza bez
duchowiestwu.
ciw
koca. To te zniechcony krl innej sprbowa taktyki: zamiast
zwoywa sejmy niemal corocznie, wyjecha na Litw, oddajc si
i

1558/9 pitrzyy

sprawie inflanckiej,

przez trzy lata

adnego wogle sejmu w Ko-

Gdy za okazao .-^i niezbdnem pozna stanowisko


Polakw wobec poddania si Inllant, a senat, z ktrym pod koniec
1561 naradza si w omy, uzna si w tej sprawie iuek(mper.
ronie nie odby.

tentnym,

zwoa

odby w

jego nieobecnoci

'

Mowa

.1.

wprawdzie sejm do Piotrkowa,

Tarnowskiego

radzi tylko nad

ale

zada,

kwesty

dyarynszu spjtnowym,

s.

149.

aby si^

intlanck.

IlISTOlYA POLITYCZNA

100

Postpowanie krla wobraao ludzie nie pomau (Grnicki), ale


odsaniajc niedonmaj^ania zaniedbaneg-o pastwa, zbliyo wreszcie
spowodowao zwrot przeomowy. Szlachta maopolska
obie strony
i

postanowia wcale nie bra udziau w takim sejmie, a za to ze zjazdu


nowo-korczyskiego w marcu 1562 r. wysaa do Wilna poselstwo ^

skarc si

ktre,

na niedostatki

sprawiedliwoci, obronie

funk-

dao

dawno obiecanego sejmu egzekucyjneg-o


cyonowaniu urzdw,
w obecnoci krla. Gdy przyczyo si do niego jeszcze poselstwo
Wielkopolan, a hasa koronne po raz pierwszy znalazy te oddwik
u szlachty litewskiej, Zygmunt August zdecydowa si stan szczerze
na to nie tylko wypo stronie zwolennikw egzekucyi.
trway jednolity nacisk ze strony szlachty, dochodzcy w tym roku
do szczytu; dostrzeg te krl w jej probach pewien konkretny
plan pracy politycznej, z pominiciem spraw kocielnych, a samej
egzekucyi dbr nie myla si ju sprzeciwia, potrzebujc bardziej

Wpyn

ni kiedykolwiek rodkw pieninych na wojn moskiewsk.

by

Rezultatem tego zwrotu by sejm piotrkowski z r. 156:^/3. Odsi prawie jako sdny dzie (Bielski), nacechowany stanowcz

wspdziaaniem z ni krla, ktry przeprzewag izby poselskiej


dochodu z dbr swoich na obron potoczn.
znaczy czwart
protestw wrd senatorw, z ktrych niewielu
Mimo zastrzee
dobrowoln
rezygnacy, zapada doniosa uchwaa,
zdobyo
na
si
i

cz
i

krlcwszczyzny, bezprawnie rozdane po r 1504, maj by zwrw tym celu odbdzie si zaraz na nastpnym sejmie szczeg-

cone

owa

mia by wsplnym

Litw, co wskazywao,
programu egzekucyjnego, mianowicie unia, stanie wreszcie na porzdku dziennym. Istotnie odtd (na sejmach z r. 1564, 1565, 1566) take ta sprawa, tak samo
jak religijna, odwracaa uwag od egzekucyi w cilejszem znaczeniu,

rewizya. Sejm ten

take

inny,

wedug

krla najwaniejszy punkt

rozpocztej tak energicznie.

Nadto

ju

na najbliszym sejmie war-

si z siln opozycy
take wzbogaconej na krle wszczyznach
szlachly ruskiej
podolskiej. Wprawdzie przeprowadzono na sejmie
rewizy nada'', ale przed sam egzekucy in toto miaa si je-

szawskim
nie

tylko

r.

1563/4 restylucya dbr spotkaa

magnatw,

ale

odby

szcze

lustracya

zwrotu, pr/ez osobnych

nowych zastaww,

trzeba
skiej, a

podaje

gdy wreszcie

Petiiy tekst,
.Ms.

'

inwentaryzacya dbr, przeznaczonych do


rewizorw. Nim jej dokonano, zasza po-

nr.

160i

|)o

co pr;i\vda za

wielu

urwany w
w Muzeum

wiedz

dyskusyach

drukuw. wydaniu
XX. Czarlory.><kich.

Muzouin XX. Ozarloryskich, Ms.

nr.

1725.

zgod
ni

nu<;dzy

(Bibl.

ord.

izby posela

senatem

Krasiskich

1868),

o.

HALKCKi: DWAJ OSIA

ukoczono egzekucy dbr na

sejmie

dzenie pierwotnej uchway. Nie


'

INI JA(SI KI

r.

dajc

ONOWI K

101

1567, nastpio znaczne zaQ:ood razu zwrotu kriewszczyzn,

zobowizano tylko ich posiadaczy, aby za wzorem krla uiszczali


kwart na rzecz staej obrony kresw.
Do tego, co prawda bardzo doniosego postanowienia, ktre
wreszcie uczynio t obron niezalen od kadorazowych podatkw,
ograniczy si rezultat egzekucyi dbr dla pastwa; o ile krl w poszczeglnych wypadkach ciga dobra bezprawnie dzierone
wykupywa zastawy, nie jest dotd dostatecznie /.badanem. Z innych postulatw stronnictwa egzekucyjnego upad wskutek stanowczej opoi

zycyi senatu obiecujcy plan (1565) ustanowienia wybieralnych insty-

gatorw szlacheckich, ktrzyby czuwali nad przestrzeiraniem ustaw


pocigali do odpowiedzialnoci opieszaych urzdnikw. Zalegociom w wymiarze sprawiedliwoci zaradzono znowu tylko jednorazowo (na sejmie z r. 1562/3) przez sdy najwyszej instancyi na
wzr wiecw. Najpomylniej rozwizano spraw unii, ktr jednak
aby naleycie zrozumie, potrzeba poprzednio pozna dzieje wei

wntrzne Litwy. Dlaczego po r. 1569, we wsplnej Rzpltej,


udao si dokona innych podanych reform, tmaczy kwestya

nie
re-

pozostajc cigle w zawieszeniu, zamcaa nawet sejmy egzekucyjne, przycicha tylko chwilowo na sejmie unii, lecz za to wystpia znw z
si na dwch ostatnich sejmach za Zygmunta Augusta
ligijna;

ca

c)

Reformacya.

ten sposb ruch religijny

cae jego panowanie najcilej

z dziejami

czy

politycznemi.

Ale

si przez

wanie

punktu wid/enia jest dotd stosunkowo najmniej zbadany,


na og adnemu innemu zagadnieniu tych czasw nie powicono tylu prac historyograficznych. Z tych jednak polskie zwrciy
si, zwaszcza w ostatnich latach, gwnie do strony literackiej ruchu
nowowierczego. obce za do teologicznej, wy/naniowej. Nadto w sprawie reformacyi, mimo wielokrotnego om(')wienia jej objaww, przynajmniej co do pierwszej poowy rzdw Zygmunta Augusta, pogldy badaczy pozostay przewani*' sprzeczne. Wynika to
tak
samo jak w odp(Jwiednim dziale dz!ej(')W powszechnych
z niemoliwoci objektywnego traktowania |)rzedmiotu, zalenego od najgbszych przekotm osobistych. Nie bez wpywu dziejopisarstwa

z tego

cho

cudzoziemskieiro przechyla si take wiele

nows/ych prac polskich


do dodatniej oceny ruchu reformacyjnego, dopatrujc si nawet
w jego najskrajniejszych kitMumkacli wietnych olijaw'>w ywotnego
du(;ha narodowego, rzekomo spaczoneLTo przez katolick leakcy.
Przeciwko tym jednostronnym poirldum naley [trzedewszysl-

102

HlsrORYA l'OMl'VCZNA

kiem podnie,
w z w. reformacyi polskiej trzeba rozrni dwa
kierunki. Pierwszy, to dawny, zaostrzony
odmienne ziroa czynniki
tylko antagonizm midzy stanem wieckim a duchownym, jeden
t.

wyczn

objaw(jw Wilki stanu szlacheckiego o


przewag w pawic walka przeciwko sdownictwu duchownemu, dziesicinom, przywilejom kleru, zwaszcza podatkowym, przeciwko wpyz

stwie, a

wowi duchownych senatorw kuryi rzymskiej.


tej walce uczestnicz take katolicy, pki jej strona religijna, jeszcze nie okrelona
cile, ograniczaa si do dania reformy w istniejcym Kociele, ktra
si zdawaa moliwbez zerwania z jednoci w wierze z katolickim
dogmatem. dania te, jak zwaszcza komunii w. pod obiema postaciami, zniesienia celibatu ksiy, jzyka narodowego w liturgii, popierali nawet ci, ktrzy, jak typowy pod tym wzgldem hetman Tarnowski, wypierali si stanowczo odstpstwa od katolicyzmu, a przedewszystkiem pragnli, aby ruch religijny nie zakci spokoju pastwa. Nadto, pki przerwan bya dziaalno powszechnego soboru
trydenckiego, take haso soboru narodowego licznych miao w Polsce
zwolennikw. Z t;ikim programem zwraca si nawet krl do samej
stolicy apostolskiej, wywoujc tam powane zaniepokojenie.
Ten kierunek przewaa a do przeomowego czasu koo r. 1562.
Najbardziej naglcy z jego postulatw: zabezpieczenie przed wykonaniem wyrokw sdownictwa duchownego, zyskuje niemal oglne
poparcie w imi wolnoci
solidarnoci szlacheckiej, dziki zasadom
tolerancyi w polskiem spoeczestwie
pastwie. To te mimo edyktw krlewskich o przeciwnej treci, danie to zostao spenionem:
najpierw przez czasowe zawieszenie juryzdykcyi duchownej (od sejmu
z r. 1552), nastpnie, gdy na sejmie z r. 1555 przedoono konfesy
panw poswtt. przez rodzaj interim
do projektowanego soboru
i

narodowego, wreszcie na sejmie z r. 1562/3 przez pozbawienie wyrokw duchownych egzekutywy starociskiej.
By to jednak zarazem ostatni sukces ruchu reformacyjnego,
w kt<')ryni coraz wyraniej wystpuje druiri, cile religijny kierunek.
Zrazu jego denia [)odcigano pod haso egzekucyi praw; nowe
wyznania dopiero tworzyy si powoli, malkontenci dugo nie zdawali
sobie sprawy, gdzie si zaczynao odstpstwo od dawnej wiary, a nawet gdy si zdecydowali na nie, nie wiedzieli, dokd si zwrci
po now. Haso utworzenia jej pojawia si dopiero pod wpywem
cudzoziemskim, minio zwodniczego twierdzenia, jakoby mioa powsta
wkiMife.sya polska
Podobnie, jak pierws/a w I\)lsce nowowiercza
orcrani/acya kocielna, jt'(inota braci czeskich, przeszczepion bya
z Czech
stale zwracaa si po wskazwki do tamtejszych seniorw, tak znowu rywalizujcy z ni w Wielkopolsce luteranizm szui

o.

HALKfKi: DWAJ OSTATNI

103

ACiKI.I.t N<)\V IK

ka oparcia na dwor/.e krlewieckim a pouczenia u teoloL-^w uniwersytetw niemieckich; maopolscy za rnowiercy pozostawali pod
wpywem reformatorw szwajcarskici, Kalwina. Bezy BullioL^era,
albo te skrajnych jednostek, [)rzewanie woskiegfo pochodzenia,
ktre wichrzyy w zborze reformowanym, jak Stancaro, lub daway pocztek rnym sektom aryaskim, zbietrajc do Polski przed
i

przeladowaniem w innych pastwach.


Jedyny wybitny ))reformator polski, Jan Laski, bratanek
masa,
koniec

zacz dziaa
r.

1556)

na polskim

Fryzyi

g-runcie

Anglii;

trdy

dopiero

jednak

pry-

po powrocie (pod
jak u obcych

prag"n zorganizowa w ojczynie jednolity koci protestancki, jenawet w tym celu do ks. Albrechta pruskiego, udaremnio jego
zabiegi rozpoczynajce si ju wwczas rozbicie sekciarskie. Wzrastajc jeszcze po jego mierci (1560), uniemoliwio porozumienie
zborw maopolskich z luteranami, podkopao ich uni relicrijn
z brami czeskimi (zawart w r. 1555 w Kominku, odnowion w r.
1561 w Bueninie), a wrd samych Maopolan doprowadzio stopniowo (1562. 1565) do zupenego rozamu midzy kalwinami a zwolennikami nauk antitrynitarskich, ktremu nie zdoay zaradzi wywody
Frycza Modrzewskiego. Doktryny aryaskie nciy miaoci, a zasilane przez prdy anabaptystyczne z Moraw, unitaryaskie (wjednoboanie) z Siedmiogrodu
mistyczno-antispoeczne z Niemiec, doprowadziy do istnego chaosu wierze, skieroway nawet zdolnych
politykw do jaowych docieka teologicznych
zdyskredytoway
og protestancki, ktry sam si stara o edykty, wydalajce aryan

dc

kraju.

Rwnoczenie z tym procesem rozkadowym w obozie rnowiercw dokonywao si odrodzenie katolicyzmu pod sztandarem wyznania wiary chrzecijaskiej,

Mniej wicej od synodu 1561

ciga obawa

uoonego ju w
r.,

r.

1551 przez Hozyusza.

ktrego powtrzeniu

przeszkodzia

narodowym, rozpoczyna si
gorliwsza praca zbyt niezs:odneir<> dotd episkopatu pod przewodem
nuncyuszw papieskich, stale przebywajcych w Polsce od r. 1555.
Pierwszy z nich, Aloizy Lippomano (1555/7), utrudni sobie zadanie
przez skrajn surowo swego wystpienia, ktra szlacht /.razia
tembardziej,
zrcznie j wyzyskiwa dziaajcy rwnoczenie airitator protestancki Yergerio. Za to decydujcy wpyw wywara nnncyatura (1563/5) mdrego a niestrudzonego J. F. Commendoneiro.
Gdy Zygmunt AuLTUSt przyj z jego rk ksitr ustaw 8ol)oru trydenckiego (1564). usUilajcych nauk Kocioa, to chocia olicyalne ich
przyjcie przez kler polski przewlekao si
do r. 1677, upady najednak

przed

soborem

dzieje protestant()w,

kr('>l

pr/.ejd/.ie

do

ich

obozu, a zarazem

/.a-

104

HI8TORYA POLITYCZNA

rysowaa si wyranie

cioa

midzy
Wtedy wysza

graniczna

linia

katolickiego a herezy.

chowno

ruchu rnowierczego

gbsze zapuci

Cho

korzenie.

podan

reform Kona jaw caa powierz-

Polsce, ktry jedynie

bowiem

Frusiech

tych latach protestanci

najwysze urzdy, cho zaledwo osiadali w Polsce,


zwiastunowie reakcyi katolickiej, pierwsi Jezuici, odzywa si
ju nawet na sejmach (od r. 1565) gos protestu przeciw deniom
antikocielnym, a magnaci i szlachta wracaj tak szybko do dawnej
wiary, jak przedtem, zaczynajc od dania zmian obrzdkowych,
dochodzili do zupenego od niej odstpstwa.
Widzc ten zwrot do katolicyzmu, rnowiercy chcieli skorzysta jeszcze z ostatnich lat Zygmunta Augusta, na ktrego pozorn
chwiejno w wierze cigle, lecz daremnie liczyli, aby stan do
ostatniej walki.
rodkiem pomocniczym miaa by zgoda midzy
ronem sektami, a pomylne widoki zdaway si odsania wanie
po unii lubelskiej. Kwestya bowiem sukcesyi, odtd najwaniejsza,
nasuwaa plan rozwodu krla z trzeci on, a unia polityczna moga uatwi wspdziaanie na sejmach z potnym na Litwie obozem
kalwiskim. Z tego powodu spotkamy si po r. 1569 z nowym odruchem reformacyi u wstpu wsplnych dziejw wewntrznych
Rzplitej, w przeddzie prby ogniowej bezkrlewia.
piastowali jeszcze

jako

Na

2.
a)

Radziwiowie

w rdach

Litwie.

stronnictwo

reformy.

Czsto

panowania Zygmunta Augusta trafiaj si wzmianki,


Litw rzdzi niepodzielnie Mikoaj Czarny
Radziwi. Wpyw jego na krla objawia si nieraz take w sprawach
zewntrznych, dotyczcych take Korony; ale o ile w Polsce przestrzegano, aby si nie miesza zanadto do jej wewntrznych stosunkw,
o tyle we W. Ksistwie dugo nie byo nikouo, ktoby mg mu
przeciwdziaa.
z

pierwszych

kilkunastu

lat

Co prawda w latach lfi48/50, po maestwie Barbary, Radziwiowie, popierani przez krla


niektre spokrewnione rodziny,
mieli przeciwko sobie take na Litwie stronnictwo zazdrosnych rywali: Hlebowiczw, Ocikw, Chodkiewiczw, a sami midzy sob
nie zawsze byli ztrodni. Ale niebawem z opozycyi jedni Chodkiewicze utrzymali si przy znaczeniu, a Radziwiowie wznieli si do
tern wikszej [)()tgi, e wymieray najpotniejsze rody litewskie^
(llolszascy, Kiegajowie
d.),
z ktrymi do niedawna musieli
po
si dzieli wpywem, a
ktrych obecnie, jak przedtem po Gaszto(lach, obejmowali w spadku dobra
wanie drog, zwaurzdy.
szcza prz(vz kumulacy najwyszych trodnoci, Mikoaj Czarny
Mii

t.

IIALBCKi: liWAJ OSTATNI

o.

105

AOIKLM>N(WlK

koaj Rudy stanli u steru pastwa. Z nich pierwszy, ktrego potna


indywidualno przyguszya rycho roztorki fartiilijne, usuwa nieco
w cie drugieg-o, cho rodzonego hrala Barbary, ktry dopiero po
jego mierci (156) naczelne

zaj

miejsce.

.lak

wog(')le polityka pa-

nw litewskich, tak
rola dziejowa Radziwia Czarnego nie jest
dotd odpowiednio zbadana Odsania si jednak coraz bardziej jego
ambicya zazdro o zdobyt wadz, wskutek czego jego wielkie zdoli

noci, zwaszcza dyplomatyczne, nie przyniosy odpowiedniej korzyci

nawet samej Litwie, mimo

no

pastwow.

tyle

dba

powag

o jej

samodziel-

myl

przewodni byo niedopuszczenie [i()lskich wolnoci, ^)licentii szlacheckiej, do W. Ksistwa. Trudno rozstrzygn, o ile kierowa si przy tern dum wielkopask. nie cofajc si przed myl o tronie, a o ile przekonaniem o szkodliwoci
tych prdw. Wiemy za to z jego wasnych wynurze \ e to stanowisko wobec spraw wewntrznych Litwy byo gwn pobudk
Jego

unii z Polsk, a nawet do wojny mochocia sam si przyczyni do jf^j wybuchu przez wyWidzia bowiem, jak zblienie
bitny udzia w przyczeniu Intlant.
rozwj ycia parlamentarnego, przypieszony przez kodo Korony
nieczno cigych uchwa podatkowych na cele tej wojny, stwarzay

jego niechci do cilejszej


skiewskiej,

zastpw ziemian-bojarw czynnik niebezpieczny

jego rodu

dla

wszechwadzy

osoby.

Wobec ruchu
samo jak za ycia

na

szlacheckiego
ojca,

tak

te

Zygmunt Auirust, tak


poowie samodziel-

Litwie

pierwszej

nego panowania, zachowywa si odpornie.

Zrazu

))Otkazach na

proby sejmowe rycerstwa nieraz, za wzorem ojca. odrzuca jego


dania: ale sama dyskusya nad niemi bya dla szlachty litewskiej
tak szko polityczn, e gdy si ustali w ten sposb jej program
reformy, krl go mg bez trudnoci wprowadzi w ycie.
Stanwszy w Koronie po stronie ruchu egzekucyjnego, Zygmunt
przechyli si niebawem te na Litwie do ycze obozu szlacheckiego.

tf)

padkowem.

nastpio rwnoczenie,

Midzy deniami

wiem zwizek bardzo cisy.

monowadcom,
stwie do

zamania

t sam

tylko,

przew-igi

czem

nie jest bynajmniej

przy-

dwch stronnictw zachodzi boOba zwracaj si przeciw bogatym


tych

co dold,

panw

nie

rtr/nic.

moura

e w

posuy

W. Ksi-

>)egzekucya

dotychczasowych ustaw, sprzyjajcych wanie tej przewadze, lecz


potrzebna bya zmiana ustroju przez asymilacy do pt)lskiego.
Wskutek tego za ruch szlachecki na Litwie, jak sobie z tego mniej

'

skieiii

Listy /

r.

!.")(>;')

ilo

Mikul.ija

Kuilziwilla

Kudcijd

w Anluw

iiin

nu-.-iwic

106

HI,STOKVA POLITYCZNA

wicej od
unii,

r.

koronn.

dy

sam zdawa spraw, musia


do zacienienia
spotyka si ju bezporednio ze szlacht

1562

ktrym

to postulacie

Std te

rwnoczenie

przystpieniem do pokrewnych stronnictw w obu pastwach podejmuje prac nad ich /espoleninm. Decyzy w obu kierunkach przypieszy wybuch wojny modawna Litwa, rzdzona
skiewskiej
klska poocka, przekonanie,
przez kilku magnatw, pilnujca zazdronie odrbnoci od Polski,
ju nie podoa niebezpieczestwu wschodniemu.
Rzecz jasna,
wyniko std pewne oddalenie si Zygmunta
Augusta od dotychczasowych rzdcw W. Ksistwa, od grona, ktremu w owej chwili przodowali Radziwiowie; dozna tego pod
koniec ycia nawet Mikoaj Czarny. On, a po jego mierci Mikoaj
Rudy, zdoali skupi okoo siebie tylko nielicznych adherentw, wrd
ktrych wyrniaj si Ostali Woowicz i Mikoaj Naruszewicz, dochodzcy przez zwizek z Radziwiami do coraz wyszych godnoci.
Mimo szczupoci tego stronnictwa, przecie pozornie take w drugiej poowie r/.dw Zygmunta Augusta zajmuje ono naczelne na
Litwie miejsce. Byo to moliwem dlatego, bo masom szlacheckim
brakowao takich wybitnych przywdcw, jakich miao rycerstw^o koronne po dugich dowiadczeniach ycia publicznego. Rycerstwo W.
si, gdy moe dziaa sw^ liczb,
Ksistwa tylko wtedy czuje
np. na zjazdach obozowych; na zwykych sejmach panowie staraj
si moliwie ograniczy liczb przedstawicieli szlachty, zapewniajc
dygnitarzom. Na tych sejmach
za to liczny udzia monowadcom
na czele szlachty wystpuj nie wybitne jednostki, lecz raczej niektre ziemie., wyprzedzajce inne pod silniejszym wpywem Korony,
krl

sw

a zwaszcza jeszcze bardziej ni przedCzasem wreszcie przywdztwo bezimiennego zastpu ziemian obejmuj przedstawiciele rodzin magnackici wprawTak rol odgrywaj zwaszcza
dzie, lecz wrogich Radziwiom.
Jan
llierunim.
Ten brak solidarnoci, wyChodkiewicze, np. sawny
a

wic posowie woyscy,

tem

podlascy.

woany antagonizmami rodowymi, widocznymi te midzy

kniaziami

monowadztwem

niedynastycznem. osabia do reszty stronnictwo


wrogie reformom
deniom szlachty. Nawet gdy pod sam koniec
panowania Zygmunta Augusta Chodkiewicze, doszedszy do niemal

rwnej Radziwiom poturi, musieli ^i zbliy do nich w imi wsplnych int('r'S(')W magnackich, zawi nieufno wzajemna uniemoliwiay wspdziaanie. Wreszcie brakowao panom litewskim w walce
z obozem szlaclieckim tego sprzymierzeca, jakim w Koronie by
na to nie tylko mniejsza ilo biskupw
senat duchowny.
brak wybitniejszych wrd nich postaci, z wyjtkiem biskupa wileskiego Waleryana 1'rotaszewicza, kt(')ry zres/t zajmowa jak
i

Wpyna

lIALKCKi:

<.

DWAJ OSIATM

Ai;

ICI.I.'

'N'

107

iWIK

poredniczce stanowisko; waniejszem byo

f^dyby

dajcy

o wiele,

na

mia nic wsplnea"0


Litwie ruch,
z ruchem nowowierczym, kt(')ry przeciwnie wanie wrd maLjnatw, w obozie Radziwiowskim, najwybitniejszych mia zwolennikw.
b)

ka

tewskim po objciu

reformy

r n\

politycznej,

a u s

rzdw w

o o
j

nie

w a. Na

pierwszym sejmie

Koronie, odbytym

r.

1551,

li-

Zygmunt

August, cho ju w r. 1547 zatwierdzi przywileje W. Ksistwa, wyda (3/Xn nowe zatwierdzenie o ogromnych rozmiarach, bo transumujce wszystkie przywileje poprzednie, zaczynajc od horodelskiego.
Zdaje si,

zawartych

ten
I

syntetyczny zbir, jak gdyby uzupenienie

statucie,

mia by gwarancy cisego

praw,

przestrzegania

wzorem koronnym, domagano si wwczas


take na Litwie, a zarazem mia suy do pracy nad reform dotychczasowych ustaw; na tym samym bowiem sejmie wyznaczono wreszcie komisy dla poprawy statutu, projektowan od r. 1544. I^raca jej
trwaa 10 lat; w tym czasie niemal cakiem bezskutecznie powtarozszerzao swe dezyderaty rycerstwo, ktrego posw raz
rzao
(1552) wcale nawet nie wezwano na sejm. uchwalajc bez nich po1559 dopominay si wydania nowego
datek. Gdy sejmy z r. 1554
statutu
zniecierpliwione, day, aby wprowadzono sdownictwo
ziemskie chociaby przed ukoczeniem poprawy, krl odkada
wszystkie podobne proby do czasu, gdy dzieo komisyi bdzie gotowe. Nawet gdy je wreszcie przedstawiono sejmowi z r. 1561, ostateczn rewizy
sankcy statutu odoono na sejm nastpny. Speprzywilejw, jakiego, za

i,

niono

to

dopiero, pod

coraz

silniejszym

naciskiem

szlachty,

na

sej-

mie bielskim z r. 1564.


Za to ju podczas tego pierwszego okresu rzdw krl przeprowadzi w W. Ksistwie donios reform na innem polu, mianowicie ekonomicznem. Celem jej by pomiar gruntu, na podstawie
nowej jednostki, wki (odpowiadajcej mniejszemu anowi polskiemu), dla sprawiedliwego rozoenia ciarw, oraz nowy ukad gruntw dla ich konimasacyi
lepszego zuytkowania Pocztki tej pracy
sigaj rzdw litewskich Augusta za ycia ojca, a nawet, cho na
mniejszych obszarach, czasw Zygmunta
Bony. Teraz dopiero
dokonano jej systematycznie, wydajc w r. 1557 t. zu. ustaw wo
oczn. Akcy, ktra si wzorowaa na rozwoju gospodarczym Polski, kierowa te Polak, IMotr Cli Walczewski.
I*rzyniosa ona Litwie
tak zn.icznc korzyci,
susznie j porwnano z kolonizacy wsi
i

polskich na [)rawie nieinieckiem.


wiejskiej,

wocian.

gdy

Brakowao

tylko organizacyi

ograniczono si do ujednostajnienia

zaj

gminy

ciarw

108

HI8T0RYA POLITYCZNA

Reforma agrarna, cho oddziaaa na dobra

czya

Jego

tylko dbr hospodara.

te

zasug,

szlacheckie,

doty-

gdy przystpiono do relorm polityc/.nych, byy one ju przygotowane przez komisy statutow. Byo to moliwem z tego powodu,
w przeciwiestwie do szlachty koronnej, ktra program egzekucyjny pojmorozmaicie, szlachta litewska, majc przed sob gotowy
waa
wzr polski, wiedziaa dokadnie, czego chciaa. I wiedzia to te krl.
Chodzio poprostu o usunicie tych rnic, ktre, na niekorzy ogu
szlacheckiego, dzieliy Litw od Korony.
jest

do

Dziki za okolicznoci, e W. Ksistwo zdobyo si ju za


na kodyfikacy dotychczasowego prawa, wystarczaa dla
Zygmunta
1

przeprowadzenia reformy praca nad popraw I statutu, ktrej owocem bya jego druga redakcya. Formalnie ogoszono j odrazu w r.
1564 (1/VII), poniewa rycerstwo, ktrego gwne dania uwzglurzdnikw, ktrzy
dniono, chtnie j przyjo, a monowadcw
jeszcze na sejmie wileskim z 1563 r. zdoali t spraw na bok usiizmusio do ustpstwa w kwestyach spornych. Nowa organizacya
i

n,

czasu, zwaszcza ze wzgldu na toczc


nadzwyczajne zjazdy, mianowicie
tem
zrazu
si wojn. Zajy si
trabski w roku nastpnym, na ktrym
obozowy miski w r. 1564
si dopominano zwoania w tym celu nf)rmalnego sejmu walnego.
Dokona te dziea dugi sejm wileski z r. 1565/6, przy ktrego
zamkniciu mona byo ogosi nowy statut jako obowizujcy (ll/III).
Na kilku osobnych sojmacii litewskich, jakie si potem jeszcze odrzeczywicie
byy, dyskutowano tylko nad niektremi popra\Akami
w r. 1568
zmieniono pewne artykuy w r. 1566 na sejmie brzeskim
na sejmie unii z r, 1569,
na grodzieskim. Na tym ostatnim, jakote
trzeba byo jednak now w tym celu wybra komisy, gdy okazaa
si potrzeba zmian gruntowniejszych, przygotowania wobec przypieszonego tempa rozwoju ustrojowego Litwy III redakcyi jej statutu.
Wszystkie zmiany, jakie zaprowadzia ju redakcya druga, uzupeniajca braki pierwszej kodyfikujca poprzednie uchway sejmowe,
oznaczay ogromne upodobnienie ustroju litewskiego do polskiego,
sdownictwa. II statut po
zwaszcza w zakresie parlamentaryzmu
ustawodawcz sejmu, na
kompeteney
okreli
prawnie
raz pierwszy
wzr polskiego, jak o to daremnie proszono ju w r. 1551; za wzorem
koronnym zaprowadzono te (30/XII 1565) sejmiki powiatowe (znane

wymagaa

jednak

duszego

dotd tylko na Podlasiu), przez co reprezentacya szlachecka na sejfaktyczn na nich przemach staa si wybieraln, cho liczebn
i

wag

za(;howa ywio monowadczy; skad senatu upodobniono do


kasztelanie. Nowy, sykoronnego, stwarzajc nowo woj'W(l/l\\ a
stematyczny podzia na powiaty, podstawa orL''anizacyi sejmikowej,
i

DWAJ oSTAlM

o. lIALKCKi:

109

AGlKLLONOWl K

sta si zarazem podstaw nowego sdownictwa. Zaprowadzono botak samo jak


wiem upragnione sdownictwo szlacheckie, a wic
Panowie
ziemskie, grodzkie
w Polsce
(1566) podkomorskie.
urzdnicy zrzekli si swej dotychczasowej juryzdykcyi
rady
egzempcyi swych dbr z pod sdownictwa powiatowego, co zarazem zaradzao obcieniu sdu iospodurskiego. Gwne jednak
teraz dopiero
znaczenie caej wogle reformy polegao na tern,
cay stan szlachecki Litwy, a nie tylko pewne grono wielmow,
wszed w posiadanie tych samych praw, co szlachta polska. Co
prawda nie bez wyjtkw. Rnice pozostay zwaszcza w ciszych
obowizkach suby wojennej w upoledzonem stanowisku szlachty
mono wadczych.
))niewolnej, suebnej, w dobrach hospodarskich
Korona nie moga da Litwie tego, na co sama
Rzecz jasna,

wojnie zdobya, mianowicie lepszej organizacyi skarbowoci


skowoci. Cierpiao wic W. Ksistwo na te same trudnoci, wynipospolitego ruszenia,
kajce z niedostatkw systemu podatkowego
a bronic si stanowczo przeciw egzekucyi dbr, nie zabezpieczyo
sobie nawet* tego szczupego staego wojska, jakie Polsce daa kwarta.
Odczuwano to zwaszcza w czasie wojen moskiewskich; to te reforma na tern polu miaa si sta przedmiotem wsplnych z Koron

si

obrad po

unii.

Stosunki wyznaniowe. Przedtem usunito

c)

anomali
wileski

ustroju

litewskiego

z 7 VII 156H,

innego

zupenie

jeszcze

w r. 1568 co do kniaziw ^ znis


piastowaniu najwyszych urzdw przez
swe rdo jeszcze w przywileju horo-

uzupeniony

ostatecznie ograniczenia

majc
ju dawno nie byy cile przestrzegane. Ich
wanienie byo zapewne rwnie w zwizku z uni z Polsk,

schizmatykw. ktre,
delskim,

tak

adnych podobnych ogranicze


z

Moskw.
Sporn

jest

jedn

Przywilej

rodzaju.

dotd

byo, a

nie

kwcstya, o

ile

moe

unie-

gdzie

rywalizacy

len akt tolerancyjny

czy

si

ruchem reformacyjnym na Litwie; z


kaoby raczej, e gwnie chodzio o czonkw Kocioa greckiego.
Zreszt protestantyzm
tak ju przedtem opanowa koa panw
dt)sownego brzmienia wyni-

rady jeszcze bardziej

ni w

Koronie. Znaczna jednak zachodzi rnica

midzy ruchem nowowierczym w obu pastwach. Zaznaczylimy ju,


e na Litwie jego denia nie byy w adnym zwizku z reform
polityczn.

Radziwiw, by

Wilno

Najnowsze
1911.

kierunkiem magrialw, gwnie


bardziej jednolity.
Stopniowo, za wzorem

Obz rnowierczy
tutaj

wyd.

[)od

Monumenta

retormationis

Polon,

et

Ijtuan.

I/l,

10

HlSrOl(VA ri)LITVCZNA

r:ul/,ivviovvskiin,
luiuk.

Wrd

si od

przechyla

do skrajniejszych
kalwini, obok

luteraiiizmu

ogromn przewag

protestantw

mieli

ktrych szerzyy si jednak najradykalniejsze sekty.


niektryci
rodach litewskich protestantyzm utrzymywa si duej, ni/, w koronnych; ale take w W. Ksistwie zacz si ju pod koniec rzdw Zygmunta Augusta powrt wielu wybitnych jednostek (Radziwia Sierotki, Jana Chodkiewicza) do katolicyzmu.

Gwne

znaczenie reformacyi na Litwie polega na tem,

oka-

zaa si bardzo wyranie jedno duchowo-kulturalna z Polsk. Tylko


w bardzo skromnym zakresie (gwnie zreszt w Prusiech ksicych)
rozwino si pod wpywem polemiki religijnej pimiennictwo w jzyku
litewskim. Za to wsplne interesowanie si prdami nowatorskimi
torowao drog na Litw jzykowi polskiemu a nawet ksice pol-

skiej.

ustawodawstwie jednak

resztki

ustpoway tam

aciny

uywania w pismach
szlachta podlaska doprosi si nie moga. Naladujc wspln organizacy kocieln katolick, wanie najwikszy

jzykowi ruskiemu, a
hospodarskich nawet

nie polszczynie,

ktrej

przeciwnik unii politycznej, Mikoaj Czarny Radziwi, 'doprowadzi


Lo60 do unii zborw reformowanych Polski
Litwy.
r.

3.

Unia

jej

nastpstwa

Asymilacya ustrojowa W. Ksistwa do Korony, oraz podobna asymilacya w dziedzinie kulturalnej, widoczna w stosunkach
w przenikaniu yrodzinnych, zwaszcza wrd monowadztwa,
ogranicze
ustawomimo
wiou polskieti:o do pastwa litewskiego
dawczych, tmaczy najlepiej genez unii lubelskiej. Ale zarazem
odsania si przez to charakter tych przeszkd, opniajcych jej
zawarcie, z ktrych niechtna dzieu unii historyografia obca zrobia
rusk przeciw polskiej przemocy. Chowalk narodow litewsk
cia rokowania, poprzedzajce uni lubelsk, s dotd niedoslatecznie, a zwaszcza nierwnomiernie zbadane, dzi ju z pewnoci
denia stron obu.
stwierdzi mona, jakie byy istotne pogldy
i

Rokowania przygotowawcze

wiemy,
aby
obz egzekucyjny stale powtarza jako jedno ze swych
Litw, Prusy
ksistwa lskie wcielono do Korony. Trzeba przytrzymajce si dosownie dazna,
takie postawienie kwesty
wnych za[)is(')W, byo niewa.ciwe. Nie liczyo si bowiem z rnic midzy stosunUi(Mn Polski do niekt()rych mniej lub wicej
wyodrbnionych |)rowincyi, a stosunkiem jej do W. Ksistwa, maj(;og() tak ywe tradycye odwiecznej odrbnoci pastwowej, ktra
Rozwaniejsi od pocztku
faktycznie nigdy nie przestaa istnie.
a)

i,

Polsce, jak

da,

o.

HALKCKi: UUAJ MSI A

111

NI .IA<!1KM-()N<)\VIK

zastrzeenia przeciw doktrynerskim hasom bezwzg-ldm-j. natychmiastowej inkorporacyi. Zaraz na sejmie z r. 1548 hetman Tardo unii, a nawet do asymilacyi ustronowski podnis zasada,
robili

si zmusza Litwinw, lecz skania powsplnych narad. Istotnie te nic uparli sic; posowie
przy daniu, aby krl odrazu, z wasnej mocy, wcieli Litw(^' do
Korony, lecz poprosili, aby zwoa wsplny sejm polsko litewski dla
wzajemnego porozumienia. Cho na razie sprawy wewnt^trzne Korony
odsuway uni na dalszy plan, powtarzano odtd to danie na kadym niemal sejmie ale urzeczywistnienie tego projektu odkadano,
wraz z reszt programu eirzekucyjnego, z jednego sejmu na drugi.
Zbliano tylko nieraz miejsce obrad z dalekiego Piotrkowa do litewskiej granicy, zwoujc sejmy do Lublina, lub conajmniej do Warszawy.
Raz tylko w pierwszej poowie rzdw Zygmunta Augusta zetknito si w sprawie unii ze stron litewsk; na sejmie wileskim z 1551 r., krl, speniajc yczenie Polakw, przedoy Litwinom ich dania, szerzej rozwinite przez kilku senatorw koron-*
nych, ktrzy osobicie przybyli do \\'ilna. Sejm litewski wwczas
plan unii odrzuci. Powd by podwjny. Razi musia pogld stronchodzi o wwcielenie wedla niejakich spinictwa egzekucyjnego,

jowo-kulturalnej, nie codzi

droff

woli,

sw starych^; nadto wanie wwczas rozpocza si na Litwie


bezwzgldna przewaga Radziwiw, zwaszcza Mikoaja Czarnego.
Ale nawet wrd magnatw wrogie mu stronnictwo nie podzielao
wcale jego niechtnego stanowiska wobec unii, znoszc si [toufnie
Polakami ju od r. 1548; og za szlachty litewskiej, dotd niedopuszczany do porozumienia z koronn, rozpoczyna wanie coraz
usilniejsze zabiegi o reform ustrojow ktrej skutkiem musiao by
zblienie do Polski. To te z chwil, gdy niebezpieczestwo zewntrzne uwiadomio caej Litwie konieczno oparcia si o Koron, gdy cay stan szlachecki mg w tej sprawie zabra gos, zmienio si od razu stanowisko W. Ksistwa.
pierwsze
Stao si to w r. 1562. Jeszcze przyczenie Intlant
walki w ich obronie przeprowadzia Litwa na wasn rk. Ale
skoro tylko w nieuniknionej konsekwencyi wybucha otwarta wojna
z Moskw, odczuto, jak zwykle, konieczno polskiej pomocy. Zr<zaKorona, cho dostarczaa ochotnikw
zumiaem za byo,
cinych, nie wemie oglnego udziau w wojnie, pki trwao
Rwnoczenie, jak to Radziwi suunii nie bdzie zabezpieczona.
sznie przewidywa, zjazdy wojenne day szlachcie litewskiej moli-

'

dod. U.

)d|)o\viofl/

scjimi

lilpwskiego

l)o\\ iiar-Z;>polskiego

Pol.sko-lit. unija,

112

HISTOKYA POLITYCZNA

wo

wypowiedzenia si w sprawie unii, ktrej zwizek z upragnion reform coraz janiej rozumiaa. Tak powstaa petycya o uni,
z jak we wrzeniu 1562 r. wystpio rycerstwo, zgromadzone podczas wojny na sejmie obozowym pod Witebskiem. Znaczenie tego
pierwszego dania unii, wychodzcego od samej Litwy, polega na

szczegowy program szlachta litewska


chciaa 1) zabezpieczenia trwaoci unii przez wspln elekcy, chociaby za ycia krla, 2) zacienienia jej przez asymilacy ustrojow

tern,

skrelono odrazu

jej

wsplny sejm polsko-litewski, 3) wsplnej obrony na zewntrz, ale


zarazem te 4) zachowania odrbnoci pastwowej W. Ksistwa
osobnem
z osobnymi urzdami, dostpnymi tylko dla Litwinw,
okazao
si,
program
ten
przyjmowaa
wojskiem Rwnoczenie
monowadztwa, a przeciwne mu byo tylko stronte znaczna
nictwo pod przewodnictwem Radziwiw, powodujcych si czysto
egoistyczn pobudk zachowania Litwy pod swoj wyczn wadz.
Teraz szczliwe dokonanie unii zaleao ju tylko od dwch warun'kw aby krl przychylnie pokierowa schodzcemi si deniami
aby w kadem z nich odniosa zwycistwo wikszo,
obu pastw
skonna do sprawiedliwego kompromisu.
Krl nie od razu zdecydowa si podj energiczn prac nad
odpowiedzi oglnikow,
zdaje si
uni. Petycy witebsk zby
a gdy mimo to przedstawiciele szlachty litewskiej przybyli na sejm
piotrkowski r. 1562/3, nie dopuci ich do obrad; co prawda, wwczas take Polacy, ktrzy niedawno przedtem rwnie dali wsplnego sejmu z Litw, zajci wasnemi sprawami, nie powicili unii
naleytej uwagi. Zwrot przypieszya utrata Poocka. Pod jej wraeniem na sejmie wileskim 1563 r. panowie si zgodzili, aby na sejm
warszawski r. 1563/4 udaa si delegacya litewska, zoona z przedstawicieli tak panw rady, jak i rycerstwa. Rzeczywicie przyszo
w Warszawie do pierwszych szczegowych obrad polsko-litewskich
sprawa dojrzaa do rozwizania,
nad uni. Krl, zrozumiawszy,
zaj si ni gorliwie usun pie z drogi, zrzekajc si (12/11
przelewajc je
1564) dziedzicznego prawa Jagiellonw do Litwy
Do
mimo
jednak
nie
doszo,
polsk.
|)oiozumienia
na Koron
strona polska porzucaa przez stopniowe ustpstwa plan zupenego
wcielenia W. Ksistwa. l'o stronie litewskiej bowiem delegatw rycerstwa nie dopuszczano do gosu, przemawia niemal wycznie
utwierdzia jego
Radziwi Czarny, a wie o zwycistwie nad
i

cz

stronnictwo

oporze.

Warunkiem,

o ktry

ro/.biy

si rokowania,

byo przedewszystkiem zachowanie odrbnych sejmw litewskich


z przewag magnatw. Wobec tego krl odoy uni do nowego
sejmu wsplnego, przed ktrymby si odby jeszcze osobny sejm litcw-

o.

HAIJSCKi:

DWAJ OSTATNI

Po naradach warszawskich, oprcz

ski.

113

AaiKL,LONOWIB

)>deklaracyi,

ktrej krl

zrzeka si dziedzictwa Litwy, pozosta tylko reces okoo unii. Polacy sformuowali w nim te punkta, na ktre si ju zgodzono, ale
opozycya litewska nawet tego aktu nie chciaa uzna za obo-

wizujcy.
Sejm litewski w Bielsku w lecie 1564 r. uchwali wprawdzie,
ustpliwe artykuy oku doobecnoci delegatw polskich,
zatwierdzi w Parczewie,
koczeniu unii, ktre miano uzupeni
na sejmie koronnym ale pod wpywem niechtnych magnatw wysano tam tylko czterech panw z ograniczonem penomocnictwem,

do

tak,

czterotygodniowe

adnego

Now

rezultatu V

nimi ukady
prb podjto

nie

mogy doprowadzi
w 1566, ju

dopiero

r.

do
po

mierci Radziwia Czarnego. Sejm koronny w Lublinie, a litewski


w Brzeciu miay si poczy, lecz przyszo tylko do poselstw z jednego do drugiego ponownego odoenia sejmu wsplnego. Wreszcie po zupenem ukoczeniu reform wewntrznych w W. Ksistwie
zawieszeniu dziaa wojennych przeciw- Moskwie, odwracajcych
dotd uwag, nieustanne proby szlachty litewskiej, tak ogu, jak
i

poszczeglnych ziem,

poparte

wymogy

do Moodeczna,

r.

1567

przez poselstwo

polskie

przecie urzeczywistnienie wsplnych obrad

zjednoczonych sejmw, ktre jedynie mogy doprowadzi do poroNa sejm lubelski, zwoany na Boe Narodzenie 1568 r.
zjecha na pocztku roku nastpnego sejm litewski z nadgranicznego
zumienia.

Wohynia.

Sejm lubelski

1569 r. Zrazu
teraz trudnoci zdaway si
przezwycienia: Polacy chcieli unii na podstawie dawnych
spisww, Litwini unii nowej, ktr magnaci, teraz pod kierunkiem
Radziwia Rudego, pragnli uczyni jaknajluniejsz, szlacht litewb)

nie do

sk

za, cho byli obecni wszyscy jej posowie, zmuszali do roli zupenie biernej. Gdy wreszcie zanosio si na to,
krl, przekonany
koniecznoci unii, poprze Polakw swym autorytetem, Litwini

zerwali
1

obrady,

Tym

marca.

wyjedajc

razem jednak

z\

nie

w nocy z 28 lutego na
dopuszczono do nowego odroczeZygmuntem Augustem, postanowi
Lublina

Sejm koronny, w zgodzie z


uchwali uni bez wzgldu na nieobecno Litwinw
zmusi ich
do jej uznania, odczajc od W. Ksistwa dawne ziemie sporne,
Podlasie
wraz z Bracawszczyzn. Chodzio teraz o to, czy
nia.

Woy

Obrady bielskie
parczowakie wywietlaj.i inaterya/y Archiwum
zwaszcza pismo Mik. Tary do ka. Albrccita z 10 VIII 1564
cznikami.
'

wieckiego,

Enoyklopedya polska. Toin V

cz.

II.

krlez za-

114

HirrORYA l'OLITYCINA

wojewdztwa zechc uzna swoje wcielenie do Korony, gzv ich


powrc na sejm
odpowiedni przysig, czy
Litwa po ich utracie przyjmie uni, przeprowadzon in contumaWoynian, dawno pragncych zacienienia zwizku
cia^n. Podlasian
Polsk,
dopuszczono
z
do wszystkich swobd koronnych Litwinom
za uatwiono ustpstwo przez to, e w uoonym na wasn
(24/111) akcie unii uwzgldniono w penej mierze dania szlachty
litewskiej co do zachowania odrbnoci pastwowej W. Ksistwa.
tym samym dniu zapado rozstrzygnicie na Litwie. Na
zjedzie wileskim zwyciya wikszo, skonna do unii
spisano
jej projekt, w zasadzie zbliony do tego, jaki rwnoczenie uchwalili
postanowiono wej znowu w rokowania z sejmem lubelPolacy,
skim, wysyajc tam Jana Chodkiewicza, ktry odtd obj kierownictwo obozu litewskiego. Ze wzgldw gwnie formalnych przecigny si ukady jeszcze przez wier roku. Podlasianie i. Woypresyi panw litewskich, ktre tylko opniy
nianie, mimo grb
ich przyjazd do Lublina, stopniowo wszyscy si zgodzili na zmian
swej przynalenoci pastwowej
posowie woyscy poparli nawet
skutecznie projekt, aby take wojewdztwo kijowskie (bez powiatu
te

przedstawiciele

zo

rk

mozyrskiego)

wcieli

do Korony.

wszystkie ziemie maoruskie

(z

poczya w ten sposb


Polesia, cho
w woje-

Polska

wyjtkiem

wdztwie brzeskiem znaczne stronnictwo do

wzia

na siebie

rednio

przej pragno),
zetkna si bezpo-

niej

cay ciar obrony kresowej


Moskw. Litwinom za, ktrzy, po zwoaniu nowych sejmikw w W. Ksistwie
wyborze nowych posw, z pocztkiem
i

czerwca rwnie wrcili gremialnie do Lublina, zrobiono to ustppomijajc akt jednostronny z 24/111, zawarto rzeczywicie
now uni, co prawda gwnie opart na akcie z 1501 r., w formie
obustronnego ukadu polubownego, zaprzysionego uroczycie 1/VII
a w cztery dni pniej zatwierdzonego przez krla.
Postanowienia tego ukadu pokryway si najzupeniej z programem unii, sformuowanym ju 7 lat przedtem przez szlacht litewsk,
ktra te teraz przy[)ieszya zgod przez silny nacisk na panw
rady. Unia tworzya njedn spoin Rzplit ze wsplnym wadc
wsplnie obieranym, wsplnym sejmem (w Warszawie)
wspln
wprawd/io
polityk zagraniczn, z wadzami
urzdami
analogicznemi, lecz cakiem odrbnemi w Koronie
w \\'. Ksistwie. Litwie,
ktra w ten sposb zachowaa zupen odrbno administracyjn
z osobnym skarbem
wojskiem, pozostawiono nadto te odrbne
prawo (II statut) jzyk urzdowy (ruski)
nie rozcignito te na
ni cgzekucyi dbr. To ostatnie koncesye przyznano take wcielonym do Korony ziemiom ruskim w przywilejach inkorporacyjnych.

stwo,

o.

HALKCKi: UWAJ OslAlKl

II

AOIKIX<>Nt>WIE

Rwnoczenie zaatwi sejm lubelski spraw Prus krlewskich.


Dawnv opr przeciw cilejszemu zwizkowi z Koron udaremni
uniQ

Trusanii jeszczt* na sejmach

1562/3

r.

1563

4,

sejmw

Upozycyanastpnych (1565, 1566, 1567) Prusacy


ktrej do r. 1565 przewodjiiczy wojewoda malborski Achacy Czema,
a po jego mierci burmistrz gdaski Jerzy Klefeld, miaa tylko w pewoffle nie obesali.

a w mniejszym je!?zcze stopniu


narodowociowy. Gwnie wychodzia 1) od monowadztwa tak
nawet od rodzin narodowoci polskiej, pod wpyjak na Litwie
wem obawy przed egzekucy, a 2) od wielkich miast, ktre miay^

wnej mierze podkad wyznaniowy,

Prusiech uprzywilejowane stanowisko.

Mimo

to

r.

1569 prze-

wojewdztw pruskich moc dekretu krlewskiego z 16/111. Nie znosia ona jednak wcale odrbnoci partykularnych tej ziemi, lecz wprowadzaa tylko jej senatorw posw miasta same si uchyliy) do wsplnego sejmu, przez co osobny sejm
drowadzono inkorporacy

pruski przybra charakter sejmika prowincyonalnego.

Ca

spraw

Gdaszczan

11

Gdaskiem
powodem byo cicie przez

wielce utrudnia rwnoczesny zatarg z

o ))dominium maris.

Bezporednim

krlewskich

trejbiterw,

wyjtych

pod sdownic-

retwa miejskiego, ktrych dziaalno naraaa


presye innych pastw. Ze nie wpucili do miasta pierwszej komisyi
krlewskiej (1568 r.}. za to Gdaszczanie zostali oskareni na sejmie
lubelskim o obraz majestatu musieli' przyj now komisy. ktrej
postanowienia, t. zw. (od nazwiska kierownika) statuta Karnkoviana, przyznaway krlowi pene zwierzchnictwo nad sprawami mor-

handel gdaski na

skiemii ograniczay przywileje miasta.

rym Gdaszczanie

przeprosili

z zastrzeeniami, ktre

krla,

Na

sejmie z

zatwierdzono

pozwoliy im pozosta

r.

te

martw

1570. na kt-

uchway,

ale

liter.

c) Pierwsze lata wsplnej R z p li te j. Zaatwienie sprawy


gdaskiej byo jedynem konkretnem dzieem pierwszego wsplnego
sejmu, ktry si zebra w Warszawie na wiosn 1570 r. Powodem jego
burzliwoci, ktra uniemoliwia prace, przekazane mu recesem sejmu
lubelskiego, zwaszcza reformy skarbowe
omwienie kwestyi nastpstwa po Zygmuncie Augucie, byy przedewszystkiem spory
wyznaniowe, ktre na nim wybuchy ponownie. Przed sejmem bowiem protestanci (z wyczeniem aryan, pracujcych rwnoczenie
nad konsolidacy zboru mniejszego w I-{ako\\ie) otlhyli synod generalny w Sandomierzu. Poprzedzony przez zjazdy przygotowawcze
i

Krakowie, Poznar)iu

wyzna
a

dla jej

wyznawcw

mia on stworzy uni religijn


pastwa
przyj wspln kontesy,

Wilnie,

protestanckich caego

chciano nastpnie

zada

na sejmie

usta
8*

15

iii.sroiiYA Foi>iirc/>NA

woweg-o rwnouprawnienia
tego obawy,

czasowa

pod

wolno

z katolikami.

nowym

krlem

ktrej co

religijna,

Protestantw skaniay do

mogaby dozna ujmy


prawda sami

dotych-

pozbawi

chcieli

Nadto udzili si nadziej,


poprze ich krl. wci
pragncy rozwodu; przypuszczali nawet moliwo,
t drog
jeszcze w ostatniej chwili mirby powsta w Polsce protestancki
Koci narodowy. Synod sandomierski wykaza jednak dobitnie
sabo ruchu rnowierczego, a zarazem niemoliwo zgody dogmagnatw, kierujce zematycznej. Szczupe grono duchownych
braniem, uznao wprawdzie po kilkudniowych sporach w Konsensiew z dnia 14/IV prawowierno trzech wyzna; kalwinw, braci
aryan.

czeskich

luteranw,

zawaro przymierze

polityczne

midzy

niemi;

konlesya wpolskaw (w rzeczywistoci polskie tmaczenie helwecsposobami chcieli narzuci ogowi


kiej), ktr kalwini wszelkimi

ale

protestantw, wskutek opozycyi luteranw, nie zostaa

przyjt jako

wsplna.

Wobec tego na sejmie z 1570 r. stronnictwo rnowiercze musiao si ograniczy do dania, aby wydano ustaw, ktraby przyznawaa ogln swobod wiary znosia ostatecznie wszelkie postpowapronie sdowe o herezy. Obz katolicki by jednak ju tak silny,
i

cho

testanci,

przeszkodzi wszelkim

zdoali

innym obradom,

nie

przeparli tego, aby wcielono krlewski list o niesdzeniu e haeresi^i

do konstytucyi sejmowych. Zygmunt August odoy sprawy religijne


taktyk miay mu za zo obie strony
gotona sejm nastpny.
way si do dalszej walki. Po stronie katolickiej kardyna Hozyusz

przez

listy z

alno

Rzymu

na miejscu

Karnkowski

ktry

konlesyi

pogodzenie

wiec-

zwarte stronnictwo. Protestanci nowe

wyzna

sandomierskiej,

przez dzia-

pracowali nad zespoleniem duchownych

kich katolikw caej Rzplitej


czynili zabiegi o

Commendone

nie

wrczonej

tracili

mu

nadziei,

prywatnie,

krl,

odmwi

urzdowej sankcyi, przecie im wreszcie ulegnie, aby mdz nowy


zawrze zwizek maeski.
Zupeny ich jednak spotka zawd. Mimo chorobliwego pragnienia potomstwa, ktre tak smutny rzucio cie na wczesny tryb
jego ycia, krl nie myla o tem, aby umoliwi sobie czwarte ma-

estwo

przez przejcie do upadajcego stronnictwa protestanckiego.

Zreszt nawet po mierci krlowej Katarzyny (29/11), w przeddzie


sejmu 1572 r., stan jego zdrowia udaremia wszelkie plany matrymonialne.

Wobec tego protestanci, cho nie


wspwyznawcami w Niemczech

8lo.sunkw ze

niczego nie uzyskali take


wadzili tylko do tego,

wahali si nawiza
Prusiech ksicych,

na ostatnim sejmie za Jagiellonw Doproten sejm, zreszt mao znany, nie mg

o.

dokona zada
dydatw

HALECKi: DWAJ OSTAlNl

A<il KI,l.uN(

.1

wadzia jego zgon

dnia

to zabietri rnych
postpujca choroba

Utrudniay te

politycznych.

party i o sukcesyt} po krlu,

117

tWlK

7 \'II

lf)72

kanspro-

r.

Mimo sprzecznych sdw, ktrym jak wspomnielimy podlega charakter Zygmunta Augusta, mimo e jego owocna dziaalno
historyczna skupia si niemal wycznie w drugiej poowie jego rzdw,
trzeba zaznaczy, e jego zasuiri s dotd raczej oceniane za nisko,
Po niewielu z naszych krlw pozostaa tak bogata jak po nim spucizna konsolidacyi wewntrznej pastwa, nowych nabytkw terytoryalnych jasno wytknitych drg na przyszo.
Im bliej si za poznaje czy to uni z Litw, ktr poprzedzia
anieli za wysoko.

zwrot ku
przebudowa, czy te pozyskanie Inflant
wyranym celem przewagi na Batyku
tem janiej si uwydatnia,
powstrzymania naporu moskiewskiego,
jak przewan bya w kadej z tych spraw rola samego krla. Konsekwentno dziaania
spokojna energia, jak mu przy tem przyzna trzeba, zaprzecza utartemu zdaniu o jego saboci woli, braku
decyzyi
cigu lat te ujemne
folgowaniu osobistej wygodzie.
cechy charakteru ustpuj coraz bardziej, gdy zdawa sobie spraw,
nie ma komu przekaza tego, czego sam nie dokona.
Std odkadanie temporyzowanie nie zawsze jest u niego bezradn biernoci zniechceniem, lecz staje si waciwym mu systemem, ktrym ten opan arcydobry mdry bez gwatu przymusu wszystkich do pokoju wid (Andrzej Lubienieckil wrd
rozptanych namitnoci rozsdny, trzewy, cichy (Bielecki) umierza zwalczajce si strony. Nieraz, mimo
bya w nim ludzko
wielka, naraa si przez to przedstawicielom skrajnych kierunkw;
dlatego te niejeden z tych, ktrych zawid nadzieje, nawet w obliczu
mierci nie mg mu tego darowa
szkalowa jego pami, ko-

wewntrzna

jej

polityce pnocno-wschodniej, z

uchybie w jego pry watnem yciu Dla historyka wanie


nieraz wzbudza niezadowolenie wrcz przeciwnych oboziiw

rzystajc z
to,

czy to

sprawie

czy

unii,

te

relormacyi,

czy

nawet

zagrat)icznej

dowodem, e wybiera najwaciwsz, poredni drog. Nie posuwa si bowiem do kompromisw, oznaczajcych odstpstwo od zasady, do ktrej dy. Cho nie splami
swego panowania przeladowaniem roliijijnem, uratowa w najkrytyczniejszej chwili
przekaza potomnym wiar katolick, zwizan
polityki, jest

najlepszym

dusz narodu

przez

tradycy szeciu wiekw,

wcieli do Polski, prac


to uczynili

ci,

co

wobec

pokojow spoi
jej

silniej

cho

Litwy

nie

Koron, anieliby

oporu do ')korda si rwali.

118

HIHTOKYA POI.ITYOZNA

Jak jego

ojciec, tak

umia zgnie niesforno


zastpw

Na

to

szlaclieckich

zreszt

ju byo

Zygmunt August
i

uj

samowol

nie

by wadc,

zazdrosnych

ktryby

swe prawa

karby absolutystycznego pastwa.


zapno. Za to, umiejc z ostron w krloje

waniu miar wolnym rozkazowa ludziom (Grnicki), wysze im


zostawi dobra.
pokojowych latach jego panowania kultura humanistyczna z czasw Zygmunta I wydaje na ziemi polskiej kultur narodow Co wwczas ledwo si zapowiadao, urzeczywistnio si za krla, z ktrym wstrudna kto mia w polszczynie
zrwna (Bielski). Tak jak jzyk polski wypar za niego ostatecznie
acin z aktw prawodawczych
pism rzdowych, tak te utwory
aciskie, cieszce si lakiem powodzeniem w otoczeniu jego ojca,
ustpuj arcydzieom polskiej poezyi prozy, stworzonym przez dw^orzan krlewskich, Kochanowskiego
Grnickiego. A nawet w ziemiaskich dworach, dziki panu Rejowi z Nagowic, utwr literacki
iclzie w zawody z
polityczn. Polityczne za wyrb renie spoeczestwa koronnego, rozszerzone rwnoczenie na litew-

mow

skie, teoretycznie

pogbione

przez literatur polityczn, praktycznie

wydoskonalone przez dyskusye sejmowe, nawet gdy nie wydaway


od razu rezultatu, umoliwio szlachcie wasnemi siami wyprowadzi pastwo, bdce odtd jej wspln, szlacheck Rzplit, z zawieruchy bezkrlewi. Krl, cho nie zdoa ukoczy reform wewntrznych, jedno pastwa zostawi silnie ugruntowan, a niezaatwione reformy mogy wrci na porzdek dzienny po ustaleniu

si nowego wadcy, jak


ktrej

odumar

ostatni

to

si po czci

z Jagiellonw,

istotnie

nie

byo

stao.

jeszcze

Polsce,

zarodkw

upadku.
Nie grozi jej te ten upadek od zewntrz. Nowego w dziejach naszych zwrotu ku wschodowi nie okupi Zygmunt August adnem nowem cofniciem si na zachodzie. Mimo chwiejnoci jego

moe wanie wskutek tego, liczyli si z nim powanie


Habsburgowie, wywiera silny wpyw na sprawy wgierskie, pki
wogle nie zerway si wszelkie z niemi zwizki przez wyo:anicie
Zapoly(')w. A chocia me usun niebezpieczestwa na poudniowowschodnich kresach, trzyma je z dala przez stao w pokojowej
polityce wobec Turcyi
wydoskonala dotychczasowe
Tatarw,
polityki, a

rodki obronne, starajc si przygotowa nowe w Kozaczy^nie. Jedn


tylko koncesy zowrog, w skutkach o wiele zgubniejsz od utraty Poocka, odzyskanego wnet po jego mierci, zapaci za wielkie sukcesy na

wybrzeach Batyku,

Byo ni

za skupienie wszystkich si przeciw Moskwie.


dopuszczenie elektorw brandeburskich do lenna pruskiego.

o.

HALKCKi: DWAJ OSTATNI JAOIBLLONOWIB

19

tym
cena niewtpliwie za wysoka za pozyskanie Hohenzollernw
czasowe zabezpieczenie z ich strony.
Wstpienie na tron Zygmunta Augfusta nie rozpoczio nowej
epoki naszych dziejw, ktra wita dopiero pod koniec jego ywota.
i

Natomiast mier jego zamyka okres, wybitnie si wyrniajcy od


wczeniejszej
pniejszej doby.
o niezrwnanej wietnoci.
epok(j jagiellosk. Rzplita, stworzona u jej schyku, to urzeczywistnienie programu, ktry przywieca pierwszym twrcom
dwu wiekowym rozwoju organizm pazwizku Polski z Litw.
stwowy, oparty na ukadzie krewskim, wyodrbni si od Zachodu
i
od Wschodu, wyrs midzy nimi jako jednolita budowa. Pod
sztandarem wielkiej dynastyi litewskiej, zespoli j duch polski na
zasadzie rwnych praw, jako przedmurze chrzecijastwa
kultury,
ale zarazem jako ostoj wolnoci
pokoju w dniach utrwalajcego
si absolutyzmu i wojen, wyniszczajcych Europ dla zaborczych rywalizacyi dynastycznych. Pozostae w tej wielkiej budowie usterki
braki miaa poprawi
uzupeni epoka nastpna. Dlaczego to si

cao

powiodo, to musz wyjani dzieje dwch stuleci, ktre poprzedziy upadek spucizny po czasach jagielloskich
po ich idei.
nie

Wskazwki
1'rzegld

bibliograficzne.

obejmuje tylko

niniejszy

wydawnictwa

prace

nujwainiejsEe

znale mona u L. Finkla:


czci gwnej tego dziea (Krakw,

poniewa wyczerpujce

inforniacye

Biblioi^rafia

1906i, ktra
trzytomowej
wraz z dodatkiem I-szym jest doprowadzon.-i
do r, 1900, na okres dwch
ostatnich Jagiellonw przypadaj Nry: 2504 30B6
2945329582 (dokumenty
akty). 69057326
3062830763 (kroniki
panaitniki), oraz 267U-25972
34131 34144 (opracowania), w dodatku Il-gim za, ktrejfo wyszed dotd zeszyt pierwszy (Fvrakw. 1914), obejmujcy wydawnictwa rdowe ajpo rok 1910
3031-3131.
Nry: 15561698
Tylko z publikacyi najnowszych, nie objtych jeszcze t bibliograti,
wymieniamy tutaj take mniejsze, stosunkowo mniej doniose, odsyajc jednak
rwnie co do szczegw do peryodycznoj bibliografii hisloryi polskiej w Kwartalniku historycznym. Zupenie natomiast pominlimy zbiory prace, odnosza.oe
si do caoksztatu dziejw Polski, a tylko czciowo, w pewnych ustpach czy
przyczynkach, do czasw Zygmunta Starego
jogo syna.

hiatoryi polskiej

'I.

Podstawowym
Tomiciana (Pozna,

zbiorom

od

r.

1852),

rda.

rdowym
ktrych

do dziejw

wydano dotd

s
a do

Zygmunta
13

tomw,

Acta
r.

1531

120

HiSTOKTA POMTYCINA

wcznie;

o geneiie

twrcy tego zbioru poucza

najlepiej

W. Zakrzew-

praca

jego prace histor. (Rozpr. Akad. hist. t. f>2, 1909).


skiego: Stanisaw Grski
Dla panowania Zygmunta Augusta zastpuj go do pewnego stopnia
aktw, zgrupowane okoo pewnych osoposzczeglne zbiory korespondencyi
i

B. M e n c k e n us'a: Sigismundi Augusti


przedewszyslkiem Listy oryg. Zygmunta Augusta do Mik. Radziwia Czarnego, wyd. St. Lachowicz, Wilno 1842; Andrzeja Zebrzydowskiego korespondencya 1546--1553, wyd. W. Wisock w Acta
histor. res gestas Foloniae illustr. t. I 1878; Stanislai Hosii epistolae, wyd. F.
H.ipier
W. Zakrzewski tame t. IV 1879 IX 1888 [a do r. 1558]; Uchasciana, wyd. T. Wierzbowski, tomw 5, Warsz. 18841891 Akta podkanclerskie
korespondencye 1557- 1576 Franciszka Krasi1569 1573. oraz Akta poselskie
w Bibl. ordyn. Krasiskich
skiego, wyd. W. Chomtowski
I. Janicki
1570 (wyd. J.
1869 1872),
a zwaszcza dyaryusze sejmowe z lat 1548, 1553
Szujski w Scriptores rerum Pol. t. I 1872), 1555 1558/9 (wyd. bracia Lu bo-

bistoci

loprcB dawnej

epistolae, Lipsiae 1703,

publikacyi

nale

I.

tu

na

irscy

p.

t.

Dzienniki sejmw...,

Krakw

1869),

1562

Diiayski w
drugi

3,

1563/4

1569 (wyd. T.

III. Pozna 1856;


rdopismach do dziejw unii, t. II cz. 1
dyaryusz z r. 1569 ogosi M. Kojaowicz p. t. Dniewnik lublinskawo
t.

W. Chomtowski w Bibl. ordyn. Krasiskich


Jako uzupenienie tych rde mog .suy relacye obcych posw o Polnuncyuszw aposto-,
sce, przedewszystkiem nuncyuszw papieskich (Relacye
skich, wyd. E. Ry kacze wski, 1. I, Pary 1864; J. F. Commendoni'ego Pamitniki o dawnej Polsce, wyd. Malinowski, 2 t. Wilno 1847/51; por. te Analecta Romana, wyd. J. Korzeniowski w Scriptores rerum Polon. t. XV 1894),
oraz dyplomatw austryackich (oprcz urywkw przy dyaryuszach w Script.
rerum Polon. t. I ogoszone czciowo, obok bogatego materyau korespond.,
w Jagiellonkach polskich, wyd. A. Przezdziecki J.Szujski, 6 t.. Krakw
pruskich (oprcz drobnych fragmentw ukazay si dotd tylko Be1868/78)
richte u. Briefe des Asyerus v. Brandt, zesz. 1-3(15381549), wyd. A. Bezzenberger, Knigsberg 19041911).
moZ wydawnictw, owietlajcych poszczeglne zagadnienia
menty polityki zewntrznej, wymieniamy: do historyi kongresu wiedeskiego z r. 1515 Dwa dyaryusze, wyd. X. Li.ske w Anh. komisji histor. t. I
1878; do spraw pruskich materyay zebrane w Scriptores rerum Prussicaruni
t.
V, Leipzig 1874, oraz Sprawy Prus ksicych za Zygmunta Augusta, wyd.
pocztku
A. Pawiski w rdach dziejowych t. VII 1879; do zajcia Inflant
walki o Batyk Quellen zur Gesch. d. Unterganges der livlkndischen Selbstanuzup. 1885, Briefe u Urkunden
digkeit, 5 t.. wyd. C. Schirren, Reval 1861/5
zur Geach. Livlands 1558-1662, 5 t., wyd. T. Bie e mann, Riga 1865/76, Akty
pisma k'istorii batijskawo woprosa, t. I. wyd. G. W. Fors ten, Petersb. 1889;
do stosunkw z Modawi Sprawy wooskie za Jagiellonw, wyd. A Jabonowski w rdach dziejowych t. X 1878. a zwaszcza odnone tomy (II cz. 1 5,
I
t.
II t. 1) zbioru Documente privit. la istoria RomAnilor, wyd. E.
XI, Suppl.
Hurmuzaki, Bucaresci od r. 1887; do spraw moskiewskich tatarskich, opros
podanych niiej rde do dziejw wewntrznych Utwy, gwnie Akty otn. sia
III.
Petersb. 1846/8. odnone tomy [Sb, 59. 71
k'istorii zapadnoj Rossii, t. II
Litw, 53 o stos. z Zakonem krzyackim, 95 o stos.
o stosunkach z Polsk
Torcy) zbioru Sbornik russk. istor. impierat. obszozestwa, Petorsb.
z Tatarami
od r. 1867, oraz Kniga posolskaja mietriki w. kn. lii. 15451572. wyd. Da ni owicz Obolpskij, Moskwa 1848. Przewanie odnosz si le do tych ostatnich

ejma, Petersb. 1869), 1565 (wyd.


1868).

HALECKi: DWAJ OSIATNI JAGIELLONOWIE

o.

te do stosunkw wewntrznych (gwnie WoJynia)


III -VII, wyd. Z. L. Hadziniiski
chiwum XX. Sanguszkw,
Spraw, jak

inatcryaly Ar-

t.

Lww

121

B.

Gorczak.

1890-1910.

gwnych rde

do

stosunkw wewntrznych Korony MatricuIV cz. 13, wyd. T. Wierzbowski, Warsz.


koca panowania Zyi^^munta Starego, a (,'orpus iuris

hiruin regni Poloniae sunwnaria,

1910 191-i,

sigaj dotd

do

t.

wyd. O. Balzar, Krakw 19061910, od 1506 do


I,
opisuj Conciones... apud Leopoliin de re publica habitae
koinisyi histor. t. I 1878.
a. 1537, wyd. W. Ktrzyski w Arch
Do schyku
epoki jagielloskiej odnosi si w znacznej czci Folska XVI w. pod wzgldem
ki, A. J ablon o ws k
geogr.-statyst., wyd. A. Pawi
t.
d. w rdach dziejowych od t. XII 188.H; tego zbioru t. VI 1877 zawiera Kewizy zamkw ziemi
woyskiej w po. XVI w., wyd. A. Jabonowski. Dzeje wewntrzne W. Ks.
litewskiego owietlaj nadto, oprcz Zbioru praw lit'.'wskich. wyd. T. U ziaski, Pozna 1841, nowe publikacye rosyjskie, zwaszcza Dokumienty
mosk. archiwa ininist. justicii, t. I, wyd. D o w nar-Za pols k ij, Moskwa 1897,
Sbornik inalieriaow otn. k'istorii panw rady w. kn. lit, wyd. J. Maiinowskij, 'lomsk 1901, Litowskaja mietrika t. I, wyd. Hildebrandt w Russk.
istoricz. bibl. t. XX 1903, oraz obfite dodatki rdowe do cytowanych niej prac
M. Lubawskiego
N. A. Maksimiejki.
Podstawowe rda do dziejw retor macy stanowi, oprcz zbiorw
korespondencyi episkopatu, dla poznania stosunkw w Kocu4e katolickim Akta
kapitu, wyd. B. Ulanowski (w Monum. medii aevi hist. t. XIII. XVI
X\'III,
Polonici,

1534

r.

t.

III

IV

zesz.

Wojn kokosz

Arch. komisyi histor. t. VI


X), dla
historyi rnowiercw ra Lasciana nebst den evang. Synodalprotokollen Polens
15551661. wyd. H. Dalton w Beitrage zur Gesch. d. evang. Kirche in Russland t. III 1898,
Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, wyd. Th.

Acta

histor. res gestas

Pol. illustr.

t.

XIII

Wotschke w

Heformationsgesch., ErgJinzungsband III 1908.


Najwaniejsze wreszcie rda histor yograficzne do czasw Zygmunta I
Zygmunta Augusta stanowi, oprcz odnonych czci kronik M.
Bielskiego
M. Stryjko wsk ego, pisma kronikarskie: J. L. Decyusza
(De Sigisinundi regis teinporibus liber, wyd. W. Czerniak w Bibl. pisarzw
polskich Nr. 39, Krakw 1901), B.
po wsk ego iwyd. z objaniajcejui rdami
Szujski w Scriptores rerum !'olon. t. II 1874), St. Orzechowskiego
. Grnicki ego.
Arch.

f.

Wa

.1.

II.

Cao

Opracowania.

1572 obejmuje

E. Zivier: Neuere Geschichte Polens,


Gotha 1915 (w Allgemeine Staatongosch. K. Laraprechtai. Gwne problemy
owietla L. Finkel: Polityka ostatnich Jagiellonw (w Pamitniku zjazdu rejowskiego, wyd. Krakw 1910; por. to uwagi L. Kol a n k o w k iego w Kwart,
t.

epoki

15(i6

I,

XXV

19H). Szereg zagadnie okresu 1520- l,^48 przedstawia L. KolanZygmunt August, w. ks. Litwy, do r. 1548, Lww 1913, a wiele
kwestyi polityki Zygmuntowskiej porusza te H. U ebersberger: Osterreioh u.
Russiand,
I, Wien Leipzig 1906.
histor.

ko wsk

i:

I.

liczne monografie powicono sprawom politycznym


Zygmunta zwaszcza pierwszej czci logo panowania, a mianowicie A.
Pawiski: Mode lata Zygmula Starego, Warsz. 1893; L. Finkel: Llokcya

Stosunkowo

za

I,

Zygmunta I, Kr. 1910; F. Koneczny: Walter v. Plettenberg, landmistrz mflancki wobec Zakonu, Litwy
Moskwy, Rozpr. Akad. hist. t. 28, 1892; E. J.
i

ilSTOKYA HOMIYCZNA

122

Kaszprowskij: Borba

Wasilija

Bezborodko w Niezinie
nem wojew. modawskim w
kil.

III

1899;

II

Sigizmundom

K.

15071522, Sbornik inst.


I z Bohda-

Puaski: Wojna Zygmunta

poszukiw. II, Krakw 1887,


tego
r. 1509, Szkice
stosunki
Mendli-Girejem, Warsz. 1881, oraz: Machraet Girej
r. 1510,
jego z Polsk, Szkice II, Petersb. 1898; X. Liske: Zjazd w Poznaniu
tego: Studya ? dziejw w. XVI, Pozna 1867;
Rozpr. Akad. hist. t. 3, 1875,
L. P'inkel: Sprawy Wschodu przed soborem lateraneskim r. 1512. Ksiga
pam. ku uczczeniu 500 rocznicy uniw. Jagiell., Lww 1900: E. Joachim: Die
autora: Stosunki

Hochmeisters in Preussen, Albrecht v. Brandenburg, Publ.


5052, Leipzig 1892/5 (z obfitej literatury do
t.
sprawy pruskiej wymieniamy nadto I. Vola: Der Untergang des Ordensstaates
Albrecht przed sekul. Prus, Bibl.
Preussen. Mainz 1911; M. Goyski: Luter
warsz. 1906 IV; A. Werminghoff: Der Hochmeister des deutschen Ordens u.
das Reich bis 1525, Histor. Zeitschr. t. 110, 1913; L. K olanko wt k i: Kandyd.
Jana Albr. Hohenzollerna na bisk. pockie 1622/3, Lww 1906; J. Kolberg:
Ei-mland im Kriege 1520, Zeitschr. f. Gesch. ErmI. t. XV, i tego: Die T&dei

Politik

aus den

letzten

Staatsarch.

preuss.

tigkeil des

1912; P.

Dantiscus

fiir

Karge: Herzog

das Herzogtum Preussen 1530, Histor. Jahrb. t. XXXin


Albrecht v. Preussen u. der Deutsche Orden, Altpreuss.

t. 39, 1902).
Z prac o wyganiciu Piastw mazowieckich wskazujemy
liter.
Lukas'a: Przyczenie Mazowsza do Korony polskiej, Przew. nauk.
1875, a z przyczynkw do polityki polskiej w sprawie wgierskiej po r. 1526
W. KamieniecSt. Smolki: l'o bitwie mohaokiej, Szkice I, Warsz. 1883,
kiego: Pobyt J. Zapolyi w Polsce w r. 1528, Przegl. histor. V 1907. O M'iele gorzej
opracowane dalsze lata panowania Zygmunta I, gdzie uwzgldni naley
prace A. Czoo wsk iego
Bitwa pod Oberlynem r. 1531, Kwart, histor IV
A. Prochaski: Rokosz lwowski z r. 1537, tamie XVI 1902.
1890,
zbadane monograficznie polityczne dzieie ZygJeszcze mniej

Monatschr.
St.

munta Augusta,

ktrego

wychowaniu powici osobn prac

A.

uanysz

Oprcz dwch oglniejszych, J. Szujskiego


Stosunki dyplomatyczne Zygmunta Augusta z domem austryackim, Opowiad.
k iego: Z dziejw
roztrzs. t. I (w teje sprawie przyczynki L. Bogaty
maestwa Zygm. Aug. z Barbar, Rozpr. Akad. hist. t. 59, 1916, Z. Wursfa:
P. Karge'go: KurLegacya St. Hozyusza w r. 1549, Przew. nauk. lit. 1903)
brandenburg u. Polen 15481663, P^rsch. zur brandenb. u. preuss. Gesch. t. XI
1898 (do sprawy przeniesienia lenna pruskiego por. te prac F. Bostla w Przew,
nauk. lit. 1883), naley wskaza: A Kodziski: Stosunki Polski Litwy z In-

Rozpr. Akal.

hist.

58, 1915.

t.

flantami przed
Inflant do

wobec

1556/7,

r.

Litwy

Polski,

Kwart,

histor.

Pozna

XXII 1908;

Karwowski:

St.

Wcielenie

Kudelka: Jakb Heraklides Despota


XXVI 1912; P. G. Schwarz; Die Haltung

1873; B.

Polski
Au.slryi, Kwart, histor.
Danzigs im nordischen Kriege 15631570, Zeitschr. d. westpreuss. Gesch. t. 49
obfit jest literatura biograficzna do czasw Zygmuntowskich.
Z prac dawniejszych jako podstawowe wymieni trzeba W. Zakrzewskiego:
Rodzina askich w XVI w., Ateneum 1882/3 (o Hieronimie por. nadto bioT. Wi erzbo wsl egO;
grafi A. lirschberga w Przew. nauk. lit. 1887/8)
ostatnich lalach przybyy prace o Bo neJakb Ucha.ski (Uchasciana t. V).
rach (J. Ptanik w Roczniku krak. t. VII 1905), Spylku z Jarosawia [V. Hrai

Do

byk w Roczniku Tow.


J.

Kamiski w

Szydowieckini
(Wl.

(J.

przyj, nauk w Przmyalu t. II 1912), Ottonie z Chodcza


Sprawozd. gimn. w Zoczowie 1911), kanclerzu Krzysztofie
Pozna 1912, 2 t.), hetmanie Tarnowskim
K iesz k o w a k

Bogatyski w

i,

Przegl. polskim

1913/4;

o jego 'stosunku

do reformacyi

o.

prac Hartleb'a w

por.

(M.

HALKCKi: DWAJ OHTATIII

Hruszewskyj

Do zgoa

Kwart, histor.

Zap. nauk. Tow.

niedostatecznej

Korony za Zygmunta

XXVI
Kijewi

123

AGIHI.I.O.NOWI K

1912i
t.

Dymitrze Winiowieckim

III).

o stosunkach wewntrznych
Lubomirski: Trzy rozdzia/y z historyi

literatury

ipor. J. T.

skarbowoci w Polsce 1507-1632, Krakw 1868; A. BI u m e ns tock Plany reform skarbowo-wojskowych Z. I, Przew. nauk. lit. 1888) przybyy, oprcz prac
:

M. Grayskiego
M. Gumowskiego (w Rozpr. Akad. hist. t. 58, 1915)
Przegl. hiit. XVII 1913) o sprawach monetarnych,
(w Wiadom. nuraizm. 1911/3
tylko L. Kolan ko wsk ego; Obrona Kusi za Jagiellonw, Ksiga pam. ku
i

czci

Orzechowicza,

Lww

1916, B.

Gr u

e ws k

Lww

szej po/,

rzdw Zygmunta

Zmienne

koleje statutu toruskiego, Przegl.

Starego,

ego Sdownictwo kroi. w pierwt^go:


I. T. Bara n o w s k
hist. XVI 1913, a do bardziej Jeszcze
i

19U6, oraz

dziejw egzekucyi za Zygmunta Augusta (por. J. N. RoOtia cornicensia, Pozna 1861) tylko W. Sobieskiego: Upadek
Sprawa
J. Kassiana:
Starzechowskich (Szkice histor., Warsz. 1904)

zaniedbanych

manowski:

rodziny
instygatorw na sejmie piolrk. w 1565 (Sprawozd. gimn. w Stryju 1911).
Za to w znacznej czci odnosi si do czasw dwch ostatnich lagielloi

nw obfita nowsza literatura do dziejw wewntrznych Litwy, jak np.


Lubawskij: Litowsko-russkij sejm, Moskwa 1901; tego: Oczerk istorii lit.russk. gosudarstwa, Moskwa 1910; N. A. Maks miej ko: Sejmy lit.-russk. gosudarstwa, Charkw 1902; St. Kutrzeba: Hist. ustroju Polski U Litwa, Lww
1914 (z wyczerpujc bibliografi). Tego autora: Unia Polski z Litw iPolska
Litwa w dziejowym stosunku, Krakw 1914) omawia te obszernie uni lubelsk| jej genez; do niej odnosi si te O. Haleokiego: Przyczenie PodlaKijowszczyzny w r. 1569, Krakw 1915 (por. tego: Sejm obozowy
sia, Woynia
M.

pod Witebskiem w r. 1562, Przegl. histor. XVIII 1914, i: Die Beziehungen der Habsburger zum litauischen Hochadel, Mitteil. d. Instit. f. sterr.
Geschichtsforsch. t. 36, 1915), oraz P. Simson'a: Westpreussonii u. Danzigs
Kampf gegen die poln. Unionsbestrebungen, Zeitschr d. Westpreuss. Getch.
szlachty

t.

lit.

37, 1897.

Szczeglnie obfit literatur do diiejw reormacyi zestawia K. Yolker:


Der Protestanlismus in 'olen auf Grund der einheimi-^^chen Geschichtsschreibung,

Od tego czasu przybyy prace X. J. Goba: Starania Polski o soreform Kocioa za Klemensa VII, Krakw 1911 (por. te L. Kolanko wsk i: Sprawy polskie przed Stolic apost.," Kwart, histor. XXII 1908); T.
Leipzig 1910.
br powsz.

Wotschke'go: Geschichte der Reformation in Polen, Leipzig 1911 (,z bibliografi dawniejszych prac tego autora); O. Haleckiego: Zgoda sandomierska
1570

r..

Krakw

1915.

Henryk Walezy, Stefan Batory, Zygmunt

III,

(15721632)
Napisa

Wacaw

Dwa
Po

pierwsze bezkrlewia (Henryk Walezy)').

kraju wielkie zamieszanie

wszyscy krlmi, wszyscy si


za

Z chwil zgonu Zygmunta

ostatiiieco Jaicielloiia.

j^iuierei

Aug-usta nastao

kady

Sobieski.

sw gow

idzie, tak

licznych pism ulotnych

chaos.

Ato my ju

suchamy, atomy si podrobili


pisa Solikowski w jednem z swych

nie

pierwszego bezkrlewia-). Trzeba


usprawiedliwi. Gdy
bowiem z mierci ostatniego Jagiellona, brako dziedzicw Litwy
nikt nie wiez porijd ktrych dotd zawsze krlw wybierano
dzia, jakich w obieraniu krla trzyma si regu, gdy takich pomimo licznych projektw (n. p. na sejmie 1558/9) za panowania krla
nieboszczyka nie ustalono. A jednak pomimoto Rzpta, cho ledwo
na sejmie unii lubelskiej, okazaa w tej cikiej
co skojarzona
sprystoci przechwili przesilenia wiele odpornoci, ywotnoci
brna stosunkowo spokojnie przez ten pierwszy niebezpieczny kry-

przyzna,

czasie

chaos ten da si

wytumaczy

Zamoy. (wyd. Sobieski Siemie-siti) dotd tomw 3. 19n


dpches (wyd. Wierzbow.'^ki) 1887. (Jhoisnin, Mcrnoiics sur
Pelection de Poiogne 15713 (Michaud et l'oujoulat XI). OrzelsUi. liozkrlewia ksig
o.^mioro (wyd. Dr Kuntze). (8cr. ser. 1'olon. .\X1I) 1917). Ileidenstein, Rerum polo*j

Archiwum

.1.

1913; Laureo pI ses

nicarum ab

!xce.H8u

lewje 1869. T.
toiicz.

reakcyi.

de Yalois 1H67,

Sigm. Aug.

IHiUJ.
t.

3.

lib

Xn

1672.

Traczewakij, Polskojo bezkoro-

po Zyg. Aug. 1872. Lubowicz. Naczalo kaSobieski, 'i'ry)iiii ludu szlacheckiego 1905. Noailles, Henri
Zakrzewski Wmc. Po ucieczce Henryka 1878. Zreszt z

Piiii'iski,

I3ezkrlcwi(

Kinkel, Bibliogr. hislor. pol. 1906.


')

Czubek, Pisma polityczne

czasw

bezkrl.

1906, 262.

w. SOBlKSKi:

zys,

HKNKTK WALKZY. STKFAS BATORY, ZYGMUNT

od takieo^o

daleka

ii.

p.

chaosu,

jaki

popadnie

125

III.

jej

ssiadka

wyganicia Rurykowiczw. To te ten sam SoMoskwa, w


likowski przebywszy burz bezkrlewia zawoa ze zdumieniem:
A tomy z aski Boej cao zostali! Co to uczynio? Nic inszego jechwili

dno fervens zelus et studium reipublicae zachowato rempublicamo >).


istocie znalaza si wwczas w Polsce grupa ludzi, co prawda

stosunku do zgnuniaej masy bardzo

nieliczna

(admodum

pauci)

przejta mioci ojczyzny, nie baczc na koszta, zdrowie konocami odbywaa zjazdy
naradya ^j, byle
pracujc dniami
tylko ochroni Rzpt czyto- przed cudzoziemsk inwazy czyto przed
wewntrznem niebezpieczestwem rozbicia unii lubelskiej. Na pierwsz zaraz wiadomo o mierci krla wojewdztwa zawizay konsamoobrony, przyfederacye celem zagwarantowania caoci Rzpltej
miasta '). Zachoway si pozapuszczajc do tych zwizkw take
tern pewne orodki, okoo ktrych moga si skupi myl narodowa
a mianowicie po dynastyi jagielloskiej pozostaa w kraju jeszcze
jedna jej latorol, siostra Zygmunta Augusta, krlewna*) Anna, ktra
przyszego krla, odegraa te
oglnie przeznaczona na
w nastpnych elekcyach rol wybitn poniekd wpywaa na los
szlachty skupia si okoo pierwszego
wyboru. Obok tego wielka
))ktra

poty,

maonk

cz

senatora

przez

kraju,

arcybiskupa gnienieskiego

wyraaa

zdanie,

bezkrlewia on ma zastpowa krla


ma mie inizwoywaniu zjazdw {inerrex). Takim interrexem chcia

czas

cyatyw w
te by prymas Uchaski, roszczcy

sobie pretensye nawet do tytuu


praw tego najwyszego reprezentanta katolickiego obozu zjawiy si pisma ulotne, ktre w myl teokratycznych idei, wyuszczanych nie tak dawno przez Orzechowskiego,
dowodziy, e prymas ma nawet wzwierzchno nad krlem
jest
inspektorem wszystkich spraw jego
Niektrzy chcieli, aby prymas
wyrokowa w sprawach gardowych, w sprawach intamii
konfi-

primi principis regni.

W obronie

^].

byy

rnowierstwu, a szczeglnie kalwinom skupionym koo magnata, ktry postanowi rywalizowa z prymasem, tj. okoo marszaka w. koronnego, wojewody krakowskiego, Firleja, kalwina, wodza innowiorstwa maopolskiego, marzcego nawet podobno o koronie. 1'ozatem w tej
rywalizacyi tkwi te spr midzy Mao- a Wielkopolsk. Podskaty

dbr*')

Idee

te

nienawistne

Ser. ser. Polon XVIII 21 (dyar. It6).

*)

Orzelski (wyd. Kuntze) 304.

')
*)

Heinbowski, konfod.
roko-sz 206.
Bartoszewicz, Anna Jagiell.; Szujski, Ostatnie lata Zyg. Aug.
Czubek, Pisma 199200.
Prochaska, Kwarta, histor. 193, 387.
i

Anny

Jag.

HISTOKYA POLllYC/.NA

126

gdy Maopolanie zebrawszy si w Krakowie (14 VII 1572) pourzdzi zjazd w Knyszynie (na 10 VIII) przy zwokach
miejscu elekrla nieboszczyka, aby tann zdecydowa o terminie
senatorowie
Wielkopolscy
zbiegszy
si do okcyi, to tymczasem
wicza do prymasa (17 VII) zwoali te zjazd do Knyszyna ale na
17 IX. Ostatecznie zjazd liczny w Knyszynie (24 VIII) zwoa elekcy
(na 13 X) do Bystrzycy pod Lublin, co opublikowa uniwersaami
pod swem imieniem Firlej. Chwilowe jednak zwycistwo Firleja wywyao gwatowny przeciw niemu odruch przeciw uchwaom knyszyskim zaprotestowa zjazd w rodzie (7 X), mazowiecki w Raczas

stanowili

nadto Prusy, Litwa. Najgorszy dios pad na Firleja z samej


Maopolski, gdzie na zjedzie w Osieku odstpi go Piotr Zborowski,

ciu,

wojewoda sandomierski, ktry cho wspwyznawca wytworzy osobne skrzydo w obozie rwnowierczym z zazdroci popar prymasa.
rd oglnego rozbicia zjazd warszawski nie doszed do skutku.
kocu jednak pogodzono si porozumiano zwoano zjazd w Kai

skach (na 25

X).

Na zjedzie w Kaskach (pod Raw) postana nim zdetj. sejm w Warszawie


konwokacy
nowiono: zebra
utworzy
specyalne
cydowa o terminie miejscu przyszej elekcyi;
Zjazd

>v

Kaskach.

sdy
a

))kapturowe,

skaday si

ktreby przez czas

bezkrlewia strzegy pokoju

sdziw wybieranych na sejmikach

wyrokujcych

bez apelacyi; zasili skarb; opatrzy granice kraju; utworzy komisy dla rewizyi praw wreszcie celem ubezpieczenia si przed agitacy zagranicy, wskazano posom obcych monarchw specyalne
i

w Kaskach by zjazdem
ywe obawy rd mas
e monowadztwo odepchnie je od udziau w ele-

miejscowoci na stay pobyt. Poniewa zjazd


samych senatorw, wskutek tego wywoa
szlacheckich o

to,

Std w

miejsce dotychczasowych antagonizmw wyznaniowych


czy teryloryalnych (midzy Maopolsk a Wielkopolsk o przodownictwo na elekcyi) wystpuje na pewien czas antagonizm spoeczny
kcyi.

midzy senatem a szlacht.


'Pomysy elekcyi viritiiii

Na ten zjazd senatorski w Kaskach


si oburzy mody szlachcic, Jan Zamoyski, kasztelanie
bezki, ktry sludjujc'^) prawo na uniwersytecie w Padwie (1561/4,
gdzie by rektorem) przej si wzorami rzymskimi. Po powrocie do
kraju otrzymawszy od krla polecenie uporzdkowania archiwum
pastwowego, wyrs przy tej pracy na znawc praw krajowych
przygotowa si do przyszej roli rzecznika mas szlacheckich. Nie
').

szczeglnie

'

.'-^obifski,

'1'rybiin

ludu szliiohockicgo 1906.

Nowodworski, Lala

.szkolne J

Zainoy. 1900 (Uozpr. wydz.

hist.

111.).

w. SoBIKSKi: HRNKYK WALEZY, STKKAN BAT()KV, ZYOMIJNC

127

III.

on jednak pierws/y rzuci: pr/.ed te masy haso elekcyi viritim.


tradycye te byy dawne a on sam pocztkowo by nawet za sywywieszeniu hasa ))viritim uprzestemem reprezentacyjnym.
dzili go protestanccy maopolscy magnaci jak l'iotr Zborowski a take

wodzowie katolickich tumw, ktrzy przelicytowali masy, pchajc


je nawzajem przeciw wrogiej partyi. Szczeglnie tu siQ odznaczy
Karnkowski, ktry (ju 20 XI 1572 1) pobudza Mazowszan, aby
nijp dopuszczali do odbycia elekcyi jak tylko w Warszawie. Dopiero
kiedy na zjedzie w Kaskach senat stan osobno, wwczas do walki
w kocu wyprowadzi [z koniederacyi
z nim wystpi Zamoyski
ruskiej szlachty 1438) doktryn o prawie (a nawet obowizku) kadego szlachcica do gosu w elekcyi krla, bo zdaniem jego
i

musi
szlachcic obowizany jest do suby wojennej
za to powinien dawa' gos na
ycie za ojczyzn, to te
krla. Stawiajc ten wniosek, Zamoyski chcia za pomoc mas obroni tron polski przed zakusami niepopularnych Habsburgw, ktrych
zwalcza zreszt przez cae ycie. Domagajc si,, aby waden szlachcic nie by upoledzona czyli stawiajc zasad rwnoci w goso-

kady

kiedy

dawa

waniu, Zamoyski
wyprowadzi na
szy

pchn

przez to na pole elekcyi pospolite ruszenie,

aren dziejw masy szlacheckie, ktre zasmakowawsamowolnych zjazdach, odtd stan si decydujcym czynni-

kiem w Rzptej. Trzeba jednak nie zapomina, [e Zamoyski stawia


tu zarazem zasad gosowania wikszoci, zasad, ktcra moga dona rozwj parlamentaryzmu polskiego.
datnio
koiifederaeya warszawska. Tego rodzaju
Sejm koiiwokacyjny
wnioski o elekcyi viritim Zamoyski przedstawi na ))konwokacyi
(ktra si zebraa 6 I 1573 w Warszawie) powoujc si na statuty
Zygmunta I z 1530 1538. Niektre jego myli (gosowania wikszoprzymusowego udziau w elekcyi) upady. Zgodzono si
stawa w swem
tylko, aby przyjeda na elekcy, ktoby chcia
wojewdztwie. 1'ozatom postanowiono, aby elekcy odby (5 IV) nie
pod Lublinem (jak chciaa z Lublinem ssiadujca innowiercza szlachta), ale pod Warszaw w ssiedztwie katolickiej szlachty mazur-

wpyn

ci

skiej

-szaraczkowej.

Rwnie zwycistwem

uznanie prymasa za interrexa, ktry


zjazdy

zwoywa,

szaek w. dopiero

(i

krla francuskieiro Karola IX,

')

wsp('iwiiuiy

rzezi

Ms. Czart. 80 nr. 114

byo

ostateczne

czasie bezkrlewia

koronowa),
mianowa
potem go ma ogasza.

krla

Nowowiercy widzc,
genotw

katolikw

odtd

ma

podczas gdy mar-

nadto szanse ma brat


przegrywaj
Henryk Andegaweski, pogronjca huNocy w. Bartomieja, postanowili zai

128

HI8TORYA POLITYCZNA

bezpieczy si od podobnych wypadkw

zagwarantowa

sobie to-

tym celu sejm wyznaczy komisy, ktra pod przewodnictwem Karnkowskiego biskupa kujawskiego (ktry pniej jednak
unikn) wygotowaa akt konfederacyi. l^rzeciw niej
si wycofa
zaprotestowali prymas
biskupi z wyjtkiem biskupa krakowskiego,
Franciszka Krasiskiego, ktry konfederacy propter bonum pacisw
podpisa
za to od Hozyusza otrzyma list peen nagany. wKonfelerancy.

deracyaw

rancy

bya zwizkiem szlachty warujcym wzajemn toleCelem jej byo uniemoliwi wszelkie zaburzenia
std z gry zastrzega si przeciw zaburzeniom chopstwa,

ta

religijn.

religijne

mogo wybuchn przeciw szlachcie pod pozorem religii.


Wyraono to w punkcie czwartym konfederacyi, ktry omawia stoktoreby

sunek szlachty do ludu

tak jest niejasny

stylizacyi,

podzis-

dzie wywouje sprzeczne sdy u historykw (Noailles, Zakrzewski


a Lubowicz, Bobrzyski). Wprawdzie szlachta sandomierska zebrana
nastpnie na sejmiku relacyjnym, sprzeciwia si zasadzie poddania
wocian w rzeczach wiary, ale ju ten sam jej protest dowodzi, e
niektrzy wbrew Sandomierzanom chcieli przyzna szlachcie nad chopem zasad cuius regio, illius religiO (ju na sejmie 1553 gos
w tym kierunku 1 w istocie w praktyce nikt nie mg przeszkodzi szlachcicowi, ktry chcia realizowa t zasad w swej wsi. Na^).

og

bya zbliona do podobnych pokojw religijnych


rnia si od nich tem, e nie obejmowaa jednego na-

konfederacya

za granic,

rodowego wyznania, ale wszystkie


powstaa ju po soborze
trydenckim. Przeciw tej konfederacyi zagorzalsi katolicy rozpoczli
i

atak od chwili

jej

powstania,

szeregu licznych pism ulotnych, jak

porwnywa rnowiercw z szaTakowym azazby kto nie uczyni wielkiego dobrodziejstwa, gdyby je raczej powiza, nieli swawolnie biega
mier
sobie zada dopuci?
AiistryJicka kandydatuni. O tron polski ubiegali si obok Henryka Andegaweskiego arcks. Ernest, syn cesarza Maksymiliana II,
up. Solikowski, jak Reszka, ktry

lecami

pyta:

-).

Iwan Grony, Jan

wspominaa

nadto

III

szwedzki lub jego syn Zygmunt

krl

aPiacie

cz

szlachty, ktra

woaa

III,

obra

pana sobie rwnego ni postronnego. Przeciw kandydaturze austryackiej podnosia zarzuty szlachta (gwnie maopolska), wyraajc
obaw,
Polska w konglomeracie krajw austryackich zejdzie tak
tak jak
jak Czechy do krajw podrzdnych
straci samoistno,
w Czeohach przepadnie wolna elekcya wpyw szlachty na rzecz

Por. Szujski, Dyar. 50.,

*)

Czubek, l'isma 677.

Uembowski,

Konfoil.

Hokosz

267.

w. SOBIKSKi: HKMRVK WALKZV. SlKrAIf BATORT, ZTGMU.-^T

129

III.

e nieuchronn by bya wojna z Turcy. e urzdy dosi


w race Niemcw
wzmocniby si ywio niemiecki
stayby
Dwiny). Midzy Polaki a Niemcy na wieki
{nad ujciem \\'isy
zgoda by nie moe, struny niemieckie z polskimi na lutni si nie
zgodz a orze czarny z biaym. Niemiec Polakom nie moe by
owszem szkodliwy przez to bliskie ssiedztwo, bo im
poyteczny
cicy. Ale si mem zdaniem lepiej im browszystkiem
we
ni, nieli je wpuci do wntrznoci naszych, boby ich wnete byo
maornateryi,

bd

kocioach, w radzie, na urzdziech koronnych ziemskich.


uciski byy, jako indziej wolno precz, jzyk, statuta domowe" '). Natomiast rd wielmow dom rakuski znajdywa silne
liczc na to, wytrwale
poparcie
energicznie siga po njagiellosk spucizn (ktr ju w Czechach Wgrzech zabra), aby wanie przez Polsk ubezpieczy sobie Wgry. Jeszcze w r. 1571 cesarz Maksymilian II wyprawi do Zygmunta Aucrusta Bertolda z Lipy,
starajc si o przyrzeczenie tronu dla Habsburga. Misya ta jednak
(podobnie jak
misya Proszkowskiego na wiosn 1572) nie osigna

dosy,

Zatemby

Na Litwie

przygotowywa opat Jan Cyrus, porozumiewajc si z sekretarzem litew. Sawickim. Tu pomocnym okaza
si nunc. Commendone, ktry nakoni Miko. Radziwia Jana Chodrezultatu.

grunt

kiewicza marsza. w.

lit.

do przyrzeczenia elekcyi dla arcyks. Ernesta

na Litwie (pod warunkiem podkopania unii lubelskiej a gwnie zwrotu


Litwie ziem przez Koron zabranych, utworzenia osobnego sejmu litewskiego przysania wojsk).
jednak Litwinw z biekupem

Wikszo

wile. Protasewiczem, obroc unii lubelskiej, bya temu przeciwna').


Kandydatura Iwana Groneco. Wybra go chciaa litewska
szlachta, aby wyzwoli si od ucisku wielmow; sympatyzowali z t

kandydatur wyznawcy greckiego kocioa, a wogle przypuszczano,


ten sposb zaegna si raz na zawsze wojn z Moskw. Nie

e w
by

jej

wrogi

Karnkowski. biskup kujawski,

dzie katolicyzmu,

by

za

ni

marzcy

mody wwczas

propagan-

Zamoyski.

Odraaa

jednak wielu osawiona tyrania<i Iwana, o ktrym jedno z pism ulotnych pisao,
gorszy snad ni Nero. Gwnymi przeciwnikami
tej kandydatury byli panowie litewscy, ktrzy nie chcieli, aby mia
im ))kopak moskiewski rozkazywaw
caa jego ')oprvcznina. Nie

si jednak panowie z t niechci, obawiajc


odepchnity nie wpad (pomimo rozejmu zawartecro w
afiszowali

si, aby iwan


r.

1570 a obo-

wizujcego do lata 1573) w czasie bezkrlewia do Litwy. Dlatego


te postanowili go raczej udzi obiecankami. Podobnie jak ju przy
)

Jan Czubek,

')

Elalecki,

Oesch. .\.\XVI,

(Hozinowa kruwic.i i82.


Ucziehungon der Ilabshurger (MiUoillung.

Pisiiui politycz.

Die

Inslitut.

oslerr

i).

Emc^klofkodya poUku. Tntii V

er.

II

130

HISTOEYA POLITTCA

zawieraniu owe^o rozejmu (r. 1570) posowie polscy (Krotoski) gaobietnic elekcyi, tak te
zaraz po mierci Zygmunta
Augusta magnaci wysali (IX 1572) goca Woropaja do Iwana z wezwaniem do przestrzegania rozejmu z obietnic jego elekcyi. Iwan
w odpowiedzi uspokaja strach panw litewskich, usprawiedliwiajc
srogo swych rzdw zdradami politycznemi bojarw moskiewskich.
Ju drugi jednak goniec litewski Stefan Matwiej akcentowa, wybierze si nie Iwana, ale raczej syna Iwanowego, Fiedora. Kiedy
w kocu przyby litewski pose Haraburda, Iwan przedkada mu,
Fiedor nie jest pann na wydaniu, aby mia mu posag dawa, proponowa raczej swj wybr, domaga si ustpienia Inflant po
skali cara

Dwin

Kijowa (w zamian za Poock),

eby

tron

czn wasnoci carw, eby koronowa go


moskiewski, eby przyznano Iwanowi tytu

Polsce sta si dziedzi-

na

Wawelu

))cara

metropolita

wa-eszcie

kusi,

Ukazaa si tu zaspotkay
si oko w oko.
Dwie
propagandy
sadnicza sprzeczno celw.
Zaborczo Moskwy w kierunku Litwy Kijowa wystpia na plan
pierwszy. Gdy obie strony dostrzegy trudno porozumienia, Iwan
aby ostatecznie wybraa go Litwa

bez Polski.

radzi ostatecznie

wybra

Ernesta, byle nie

Henryka

popieranego

przez Turcy.

Kiiowiercy wobec kandydatury francuskiej^). Henryk Andegaweski coraz to wicej zyskiwa stronnikw dziki zrcznej agitacyi posa francuskiego, Montluca, biskupa Walencyi, ktry umia
jedna sobie tak katolikw, jak protestantw zatrze wraenie Nocy
w. Bartomieja. Na stron Henryka przechyli si Piotr Zborowski,
i

pragnc przecign rnowiercw do kandydatury Henryka,


wskaza im, e popierajc j, mog nie tylko zyska tolerancy dla
w tym te
dla wspwyznawcw we Francyi
siebie w Polsce ale
ktry

uoy

celu

tak

Monlukiem szereg punktw na rzecz hugenotw

zwane oPostulata

polonica, ktre

Montluk podpisa

czyli

w Pocku

pierwszym dniu rozpoczcia si elekcyi (4 V 1573). Te postulata


wpyn nastpnie na zagodzenie losu hugenotw w Francyi o tyle,
pod ich wraeniem Henryk odstpi od oblenia Roszelli a krl

wyda edykt roszollski.


Klekcya. (Idy pod Warszaw pod wsi Kamieniem zebray si
wojewdztwa na olekcy, wwczas wydzieliy z siebie ))koo<i posw,

francuski

obradowao pod goem niebem pod lask Kafaa Leszczyskiego


byo porednikiem midzy wojewdztwami a senatem. Senat
wic
przyjmowa zagranicznych posw
obradowa pod namiotem
nunc. (Jominendoniego, Rosemberga od arcyks. Ernesta, Montluca od
ktre

[ix

')

bobieski, Tulska a IlugiMiuci po nocy

. BarUomieja

1910.

w. SOBIESKI: HKNKTK WAKBZT, STKPAW BATORY, ZTOMUNT

131

III.

Henryku, Lorcha od krla szwedzkiego, Blandrat od Batorego ks.


siedmiogrodzkiego) ktrzy musieli nastpnie wrci do miast im przeteraz odmwiono
znaczonych. Tak jak ju na konwokacyi, tak
i

udziau w gosowaniu ksitom lennym, pruskiemu, kurlandzkiemu,


stanowili Mapomorskiemu. Na 50000 zebranej szlachty pit
kazano im. Modszym
zurzy. Byo ich wsia, bo im jako dotna
a chudszym braci swej, aby si nie rozchodzili, jedno, aby wrzeszczeli,
tedy chowano ich na strawie, dawajc im po dwa grosze na dzie
Na widok tych tysicy szlawrzeszczy z mioci chrzecijaskiej

cz

\).

chty mazowieckiej,

prbowali jeszcze

protestanci

wznowi pomysy

posw), upierali si jeszcze, aby


wprzd uchwali napraw praw i artykuy ograniczajce wadz
krlewsk, ale tum Mazurw inspirowany przez Commendoniego,
zaatakowa senat, domagajc si natychmiastowej elekcyi. Dziki tei
tym masom mazowieckiej szlachty zyskaa powag kandydatura
))Francuza. Oburzeni tern rnowiercy z Firlejem na czele uczynili
groc wyborem innego
secesy, stanli osobno pod Grochowem
krla, starali si wymusi uznanie artykuw i konfederacyi, ktr
ostatecznie mimo protestu biskupw wczono do paktw. rd
targw prymas ju (11 V) nominowa krlem Henryka a dopiero po
zaprzysieniu paktw konfederacyi przez Montluka ogosi go (16 V)
przez reprezentacy (koo

elekcyi

marszaek

Firlej.

Artykuy Heiirycyaskie pakta conveiita. Aby zrozumie przywadzy krlewskiej w czasie pierwszego bezkrlewia, nie trzeba zapomina o wspczesnych modnych doktrynach politycznych w Europie. Tak jak w XVHI XIX modnym by ustrj angieli

czyny ograniczenia

XVI wieku za
Wenecyi. Lippomano mwi,

ski,

tak

taki

wzr doskonaoci

uwaano

ustrj

wychwalali na pierwszej elekcyi urzdzenia weneckie


radzili je w kraju zastosowa*). Podobnie nuncyusz zaznacza,
krl polski sta si na pierwszej elekcyi
simile al principe di Venetia, podobnie rzecz ujmuj wspczenie
doradcy Henryka Walezego '). Pozatem tkwiy jednak w samej Polsce przesanki z dawnych czas(')w i ju w pocztkach bezkrlewia
goszono: wKrl tylko ad bene placitum w Polsce trwa a za niedzierI^olacy

eniem praw

naszych zawsze

pastwa zoon

by moe

*).

To te

komisya wybrana z senatu


posw dla uoenia
warunkw dla przyszego krla, opara si gwnie na przywileju
czasie

')

'I
i

narodu

elekcyi

Sinoloski, Szkice z dziojw szlachty inazowiecWioj 1908. &. 87.


Uykaczew.sk i, Hel. nunc. 1 263. por. 286; Dembiski, Z dziejw ycia
1913, 340.

Jagiellonki IV 116, Theiner, Annales

*)

Czubek, Pisma

382.

polit. 377.

9*

132

HISTORTA POLITYCZNA

mielnickim

*)

r.

1501. Szczeglnie rej

kokoszej, ktry obecnie jako protestant

stowcw chcia za

cw przed

wodzi-)

niej

dawny przewodnik

kasztelan gnienieski,

szlachty

.I;in

Tomicki,

czasw wojny

przewdca stronnictwa

Pia-

pomoc artykuw uchroni swych w'spwyznaw-

Polsk przed krlem cudzoziemcetn


jego
moliwymi knowaniami na szkod kraju. Solikowski pisze wyranie,
e Piastowcy chc przed si do tego per indirectum przyj, aby
dlatego mu si z wadzy konfederacy, ingo za krla nie mieli
tyrani(( a

obedyency, sedecemviratem

sychan

k'temu

et iudiciis

WMc

przysig go
cudzoziemiec Ludwik

wyomi
(taki,

chc. dziwn a nieaby wszyscy krimi

Tak jak
w-gierski da koszycki pakt,
te ten pierwszy po Jagiellonach na tronie cudzoziemiec, (ktremu nie ufano) musia przyj pewne warunki ograniczenia. Przybyliw

').

tak

jte na polu elekcyi przez Monluka Artykuy Henrycyaskie utwierdzay rzd parlamentarny, zastrzegajc zwoywanie sejmw co 2 lata
na 6 tygodni, uzaleniajc zwoywanie pospolitego ruszenia od aprobaty sejmu, zastrzegajc, e bez tej zgody nie wolno krlowi konkludowa uchwa; dla kontroli krla (szczeglnie w kwestyi wojny
pokoju) ustanawiay rad 16 senatorw kolejno (co p roku 4)
przy boku krlewskim rezydujcych; nadto waroway wolno elekcyi
k(jnederacy warszawsk. Artyku 17-ty t. zw. de non praestanda
oboedientia (zaczerpnity z owego przywileju mielnickiego z r. 1501)
dodawa, e zamanie tych warunkw rozwizuje kontrakt midzy
uwalnia nard od posuszestwa. Te to
krlem a narodem zawarty
artykuy Henrya"Bkie, byy zasadniczymi punktami konstytucyi Rzptej
polskiej.
Dla samego Henryka uoono (16 V) kondycye specyalzw. pada conuenla domane (zreszt nazbyt daleko idce) czyli
gajce si, aby Henryk zamkn eglug narewsk, zbudowa dla
Polski flot, zapewni Polsce panowanie na Batyku, sprowadzi gaskosk piechot, zapaci dugi Zygmunta Augusta, sprzymierzy
F^rancy z Polsk, otworzy wolny handel z Francy, podnis wszechnic Jagiellosk tp.
kilka miesicy
Moskwa a Aiistrya wobec elekcyi Henryka*.
po wsponuiianyni wyej llaraburdzie przyby do Moskwy goniec
cesarza Maksymiliana II Magnus Pauli (z listem z 20 XI 1572) proponujc, aby do tronu polskiego Henryka nie dopuci a popiera
i

t.

')

Hcfdenslein, Heruin 27, Ctuczyski, Dyar. 1586,

5,

215, Szujski,

Artyku

o wypowiedz, posl.
Orzelski, wyd. Kuntze 85,
Czubek. Pisma polil. f)84.
) Uborsbprgcr, Ostfrrcich u
)

90,

1-29.

Wie rzliowiki. Ucha.

\',

528.

l-ivonju 1904.

Riissland,

19(lG.

Nowodworski. Horba za

w. SOBIESKI

FIKNRTK WALItZY, STRPAN BAIORT. /YOMUNT

Ernesta albo Iwana albo wzirU^clnie

{lol<oria(-

133

III.

ro/bioru Rzptej, tak, aby

zairarna Moskwa a Polsk donn rakuski a nastpnie rzuci


si na Turcy. Gniew Iwana zdoa tyczasem umierzy gfoniec polski
wysany z sejmu elekcyjnego Andrzej Taranowski. czenik h<ilicki,
ktry (wraz zWoropajeml przyby do Moskwy, aby donie o elekcyi
przeduy
Henryka. Chcc powstrzyma cara od napadu na Litw
Henryk nie zdoa
rozejm, Taranowski sprytnie przekonywa Iwana,
Iwana jeszcze si wybierze. Iwan
przyby do Polski na termin
Lit\vQ

Wniebowzicia 1574) usiluwierzy, })rzysta na


nie si stara, aby krl duski przez Sund a cesarz przez Niemcy
1

-roczny rozejm (do

Henryka nie przepuszcza.


Przysigi Henryka. Tymczasem poselstwo polskie pod wodz
biskupa poznaskiego Konarskiego przybyo nie bez pewnych truwjechao (19 VHI) do Parya, gdzie niebawejn
dnoci przez Niemcy
nastpio starcie midzy wiatem katolickim a nowo^^ierczym o konfederacy warszawsk a take o postulata", ktre za hugenotami
sierotami i wdow po Coligny'm) wznieli polscy protestanci. Monluk, ktry wiele naobiecywa w Polsce, znalaz si w przykryci opaMonluach. Gdy na konterencyi posw polskich z Henrykiem
i

(i

kifem (29 VIII) biskup Konarski sprzeciwia

si danej przez

wikszo

posw przysidze na koniederacy warszawsk, wwczas


krlowi pose Jan Zborowski:

non

eris

))ac

nunc

nisi

feceris.

Rex

in

zacrrozi

Polonia

Ostatecznie zagodzono nieco artyku de non praestanda

*).

oboedientia

katedrze Notre-Dame Henryk poprzysig (10 IX) arty-

kuy, pakta konfederacy warszawsk, przeciw ktrej cichym gosem


zaprotestowa Konarski. Karol I.\ co do hugenotw poprzesta na pustych zapewnieniach
obietnicach. Wieci o targach paryskich zaw obawie przed
niepokoiy innowiercw w Polsce, do tego stopnia,
Henrykiem, ktry si nauczy absolute rozkazywa ... przywyk wylewaniu krwi chrzecijaskiej zebrali synod (29 IX 1 X) w Krakowie pod kierunkiem Firleja Aby uspokoi knowania tych malkontentw wysa Henryk Rambouilleta
Jana Zborowskiego, ktry
w Krakowie (X 1573i na zebraniu senatorw szlachty wychwala
Henryka.
kocu Henryk przez Heidelberg Frankfurt nad M*nem
przyby (25 I) do Midzyrzecza przez Pozna pody do Krakowa,
gdzie (21 IIj odbya si koronacya ponowna przysiga, w czasie ktrej pomimo uprzedniego porozumienia si krla z rnowiercami
wybuch spr midzy prymasem
biskupami a senatorami protestanckimi Gwnie Firlej rzuca si
nalega, aby krl poprzysig
tolerancy rnowiercom, woajc: >iurabis, promisi.^tiu
Krl w kocu
i

e
i

'I.

*)

Przedziecki, Jagiellonki IV 116.


l*or. list TnHz.>so z 29 IV 1574 (Ms).

134

HISTORYA POLITYCINA

przysig: Pacem

tranuillitatem

et

inter

dissidentes de religione

Karnkowski dorzuci salvis tanien spiritualium


iuribus((. Nowy krl przywiz z sob pojcia o wadzy krlewskiej
zupenie niedostosowane do tych artykuw, jakie poprzysig. Przywyky do absolutyzmu francuskiego, czu si le w elekcyjnej koronie, otoczy si Francuzami, marzy o Francyi. Towarzyszcy mu
Ks. de Nevers radzi, aby Henryk idc za przykadem krlw frannuncyusz Laureo
cuskich, umacnia stan trzeci kosztem szlachty
nalega, aby urzdy rozdawa tylko katolikom. Krl sam, modzieniec
23 letni spdza czas na yciu hulaszczem, trzymajc si zdaa od
52 letniej Anny Jagiellonki, ktr w myl pragnie stanw mia
polubi.
czasie tego sejmu toczya si goSejm koronacyjny 1574.
rca walka biskupw szlachty mazowieckiej z innowiercami, ktrzy
starali si o potwierdzenie konfederacyi warszawskiej. Pod wpywem
nunc. Laureo, ktry postanowi sejm zerwa ^j, partya katolicka podnosia,
wogle wszystkie artykuy Henrycyaskie s niewane, bo
sejm elekcyjny (a nawet
koronacyjny) jako nie zw^oywane przez
krla, nie miay prawa ich uchwala. cieray si z sob teorye, czy
rdem wadzy krl czy lud szlachecki. Walka o teorye dosza do
tego stopnia,
wojewoda krakowski Firlej kaza uwizi drukarza
Siebeneyera za to,
z pod jego prasy wyszo pisemko p.
Rozsdek o warszawskich sprawach na elekcyi do koronacyi nalecych^ '),
do
w ktrem autor zwalcza artykuy Henrycyaskie, gdy one
tego aby wszyscy krlmi byli a on (krl) sam tylko poddanym,.,
si
eby... krl malowany by. Firlej drukarza nie wypuci dotd,
nie przyzna do autorstwa Solikowski, ktrego za to zaatakowaa znw
Zamoyski trzyizba, ale krl obroni nakazujc stronom milczenie.
majc z rusk szlacht (zagroon przez Tatarw), proponowa pojednawczo, aby rada krlewska przyboczna skadaa si nie tylko z 16
eby czonkowie tej rady byli urzdnisenatorw, ale
16 szlachty
kami staymi
patnymi (czyli rodzaj zawi/ku gabinetu ministeryalnego). Obok tego jednak postawi umiarkowany wniosek, aby artyku
de non praestanda oboedientiaw zagodzi tak, aby nie zaraz wyponie od razu rokosz podnosi, ale wprzd
wiada posuszestwo
jeli posucha,
stany maj napomnie krla
to jednozgodnie)
na tom poprzesta.
rezultacie na sejmie nic nic uchwalono.
Henryk wyda tylko (22 V) oglnikowe zatwierdzenie paktw bez
tuebor..., przyczem

i),

t.

)>

d
a

(i

Bbl warBEaw.

1887 IV 390.
Wierzbowski, Uchaski 189B.

Orzelski, (wyd. Kunlzo) 205,

')

w. soniESKi: hknkyk \valbzv, stekan batokt, zyomunt

135

iii.

wzmianki o artykuach Henrycyaskich konfederacyi z odroczeniem


kwestyi spornych na p(')niej. Opozycya opucia sejm z protestem,
skoro krl nie potwierdzi szczeirowo artykuw,
owiadczajc,
a przedewszystkiem konfederacyi, wic jako wiaroomny, krlem nie
jest; wskutek tei^o szlachta odmwia posuszestwa sdom, ktre po
sejmie miay odbywa si po wojewdztwach. Grozi rokosz, od ktrego na sejmiku relacyjnym w Bezie odwodzi Zamoyski, potpiajc
upr mniejszoci*).
artykuw Henrycyaskich
Zborowscy. Do rozdranienia umysw w czasie sejmu nie mao
przyczynili si Zborowscy. Samuel Zborowski roz^rorczkowany turniejami koronacyjnemi napad na Wawelu na Tczyskiego, kasztezrani przytem miertelnie Wapowskiego, kasztelana wojnickiego
to tu pod
przemyskiego.
Za zabicie senatora w czasie sejmu
lana
bokiem krlewskim, czekaa go sroga kara, ale krl przez wdziczno dla Zborowskich wyda wyrok jak najagodniejszy, skazujc
go nie na infami, ale tylko na wygnanie, a pozatem Piotra Zborowi

cz

skiego

posun z sandomierskiego

na

wojewod

krakowskiego, Andrzeja

Zborowskiego zamianowa marszakiem nadwornym a Jana Chodkiewicza (ma Krystyny Zborowskiej) kasztelanem wileskim
p. Nie
i

rowskich, sta

t.

nastpnie skruszy Zbotym czasie blizko Tczyskich"), zaatakowa-

trzeba zapomina, ze Jan

ju w

Zamoyski, ktry

nych przez Samuela.


Po ucieczce Henryka. Tymczasem Henryk na wiadomo o (bezpotomnej) mierci brata Karola IX uciek (w nocy 18/19 VI 1574)
przez Wenecy do Francyi.
potajemnie, gdy obawia si,
w Polsce nierycho uzyska zgod stanw na wyjazd a tymczasem we Francyi gotw opanowa tron brat jego ks. d'Alencon. Z chwil

Umkn

Henryka rozpoczyna si w Polsce chaos. Gdy tum w Krakowie (12 X 1574) zburzy zbr zwany Brogiem, (czemu przyklasn
Hozyusz), szlachta zebrana w rodzie (XI 1574) wybucha oburzeniem

ucieczki

przeciw Jezuitom jako wturbatori delia pace publica, jako podega-

domagajc si wydalenia ich z Poznarnowiercza nie chciaa uznawa Henryka za pana, jezuita Skarga zabiera si na Litwie do utwierdzania
panw w wiernoci do zbiegego krla *). rd mas coraz to wicej
dawa si czu odruch, przeciw wszystkim, co stali dotd wiernie
przy tronie a wic przeciw*) KarnkowskitMiiu, Krzysz. Warszowickiemu
czom ludu przeciw
nia'). Podczas gdy

szlachcie,

szlachta

Trybun

')

Sobieski.

*)

Orzelski, (Kuntzei 110.

*)

Wierzbowski, I.aurpo.

197. Por.

*)

1'occia

Orzelski, 243, 253.

II

Hiiia.iia

1913, 61.

pniej Laureo 530-1.

HISTOKTA POLITYCZNA

136

innym. Jak szlachta rozumowaa, uwydatnia to Orzelski. kiedy pisze: ))Krl nie wypeni naleycie wszystkich obowizk\\', mianowiniewaciwie przysig podczas koronacyi a konfirmacyi
cie
praw na samym wstpie zaprzeczy, jeli ju nie mwi o jega
i

zoy

niesprawiedliwych wyrokach

podej a haniebnej ucieczce

nie-

spenfeniu przeze adnego z przyjtych warunkw. Krla stanowi


zgoda powszechna, ujawnia go koronacya, ale zatwierdza dopiero naleycie dokonana a cile speniona przysiga. Krl potwierdza si nie
czem innem, tylko sprawiedliwem z prawami godnem panowaniem; jeeli za naduywa wadzy z pogwaceniem ustaw krajowych, nard,
innych pastwach krl bywa
ktry go obra, ma prawo go wypdzi.
wolnej
warunkami obwarokrl
pochodzi
z
w
Polsce
dziedziczny, ale
gdyby naleycie sprawowa wszystkie obowizki,
wanej elekcyi tak,
i

wadza
ckiego,

by si mao rnia od wadzy doy weneograniczonego najcilejszymi warunkanii ^). Idea rokoszu ^j
jego

bardzo

braa gr nad ide monarchiczn. Do powikszenia zamtu przyOlbracht aski, wierny Henrykowi wojewoda sieczynio si to,
zamek Lanckoron (VIII 1574) uzyskawszy
radzki, zaj starostwo
wdowa po zmarym
sobie od krla nadanie (nie liczce si z tem,
starocie Wolskim miaa tu doywocie). Na rozkaz Piotra Zborowskiego zebraa si w Skawinie szlachta gotowa do ataku na askiego
Lanckoron. Do tej ))W0Jny domowej nie doszo jednak, bo szlachta
si wnet rozesza (a Lanckorona podda si dopiero Batoremu).
Zjazd \y Stycy. Chocia prymas pragn jak najduej uznawa Henryka za krla, to jednak w kocu musia zgodzi si na
zwoanie (24 VIII 1574) zjazdu do Warszawy, ktry zdecydowa,
Henryk utraci koron dopiero wwczas, jeli nie powrci do 12 V
1575. Gdy istotnie nie wrci, wwczas w tym terminie zebra si
zjazd pod Styc. Na tym zjedzie pozbawi Henryka tronu gos
powszechny, cho detronizacyi oficyalnie nie ogoszono. Co prawda
pocztkowo zamylano przystpi tu wprost do elekcyi. Na pierwszy
kandydatury z mosaustryackiej
plan wysun si antiigoni/m
Austryi z Moskw
si
sojuszu
miejsce tworzcego
kiewsk.
przeciw Henrykowi Walezemu jako krlowi polskiemu, nagle od
chwili jego ucieczki obie chwilowe przyjaciki rozpoczynaj walk
tak magnaci litewscy przeciwni kandydaturze
wakujcy.
o. tron
wszelkich rodkw, byle Iwana nie
moskiewskiej, gotowi byli
przemyliwali, jakby poRadziwiowie
Austry
dopuci. Zwizani z

uy

i.
*)

19

()rzplki, 172.

Hobieskj, Idea roko.szu za cza.suw Il.nr.

1914).

Walezego (Biuletyn Akad Umiej.

w. SOBIESKI

HBNRYK WALRZT, STEPAH BATORY, ZYOMUNT

wstrzyma dceLro na

137

lll.

moskiewskiego Jeczanina, Chodkiewicz uwizi Grajewskiecro, ktry jecha od Iwana,


przyczy tak Moskw ajak Jagieo Litw. List
obiecujcego,
zjazd stQ/ycki oroca')

tego Grajewskiego*) odczytany

moskiewskiej

dydatury

noc krzy

w Stycy wywoa sympaty


szop

pod

na

polu

dla kan-

elekcyjnem

stan

wKto cesarza mianuje, ten


Fiedor
jak Jagieo, dobrzeby
chcia
by
mier sobie gotuje. By
biskup
nam z nim byo, a nikt tego krzya nie mia usun,
Myszkowski wasnorcznie obali go musia'). Kandydatura moskiewska staa si na chwil kandydatur mas przeciw Austryakowi. Masa
krzyczaa w Stycy A do gard naszych nie chcemy Niem-jaw.
Jeden z bezkiej szlachty Jan aszcz porwa si z krzykiem
do
Niech do
szabli przeciw pobladym austryackim senatorom.
w obawie wyboru Austryaka parNiemca sprawia te w kocu,
tya szlachecka Piastowska wraz z niedobitkami llenrykowcw uczyanti

auslryacki

napisem.

nia secesy

pobliu zwalisk zamku Sieciecha osobno obradowaa.

niech do Niemca szczeglnie potgowaa groza turecka. W Stycy bowiem zda sprawozdanie pose wysany do Stambuu, .Andrzej

Turcya (rozdraniona napadami kozackimi)


gotowa w razie elekcyi Habsburga uderzy na Polsk. Taranowskiemu
sutan poradzi wybra 3 kandydatw: albo Piasta albo Szweda (tj.
Jana lub jego syna Zygmunta) albo ksicia siedmiogrodzkieiro. Sdzono, e najmilszym Turcyi bdzie Batory, wasal sutana, ktrego
agenci austryaccy zwali pogardliwie "niewolnikiem sutaskim. Obok
tego liczono si z innymi kandydatami
jak Alfonsem ferrarskim,
szczeglnie za z Wilhelmem z Kosemberga, najwyszym burgrabi
korony czeskiej, ktry owdowiay po wnuczce Zygmunta I (Zolii
brandenburskiej) obiecywa oeni si z Ann Jagiellonk a nawet
przez posa obiecywa uni Polski z Czechami, trdy pocztkowo zamierza sign po koron czesk wbrew arcyksiciu Rudolfowi*).
Do adnej jednak elekcyi nie doszo. Nie siao si to zreszt za przy-

Taranowski, ostrzegajc,

czyn
sila

francuskiego dyplomaty, Jakba Faye d'Lxspeisses'a,

kcya tu

ktiiry wyaby Polakw utrzyma przy Henryku^. Klenie dosza dlatego,


przewdcy szlachty zoryentowali si

si

tu

w Stycy,

kocu,

Habsburg

nie

moe

dotd

sign

Nowodworski. Borba za Liwonju. Ptersb.

Orzelski

*)

W.

*).

358. 402,
*)

I.

c.

po koron,

a Henryk

1904. 26.

319.

Zakrzewski,

l'o

ucieczce Henryka.

u. Hussiand 1906, Por. ()rEclski, wyd


Kuntzo
Wierzbowski, l)wie kandydatury. Warszawa 1889.*,
l'ersan, Une inission diplutiiatii|uc en Pologno (Uevue d'histoire diploma-

IJbersber^jer. O.sterreich

tique) 1904.

138

jej

niSTORYA politvci;na

nie

tegfo

straci.

zjazd

A wic odwlec

w Stycy (7

Henryka ^) Wskutek
zdecydowawszy o niczem.

tu detronizacy

VI) rozszed si, nie

Dopiero straszny napad Tatarw, ktry spustoszy (IX X 1575) PoCzerwon i uprowadzi tysice ludzi, koni byda
dole,
pobudzi do rychlejszego zakoczenia bezkrlewia,
powikszajc
zarazem groz tureck a tern samem odstraszajc tem wicej jeszcze
tym duchu zjawiy si liczne pisma
od kandydatury austryackiej.
ulotne, ktre odwodziy od Austryaka, przestrzegajc nadto,
Au-

Woy, Ru

gtryacki

dom

chce naprzd poselskie

koo

skaziwszy, potem... liczby

senatorw umniejszy a tak si wrubowa in meriwt imperiuniK


w krajach austryackich nawet chopy z jurysdykcyi panom tak
wyjto,
do urzdu chop wasnego pana pozywa. Ano drogo to
maj merum na poddane dominium]
krwi kupili przodkowie nasi,
a i w tem abusus^ prawda, ale dlatego non iollaur usus<(. Podnoszono jednak,
w razie wyboru rodaka na krla, trzeba zwrci
uwag na chopy, z ktrymi by podobno pan Piast dla przespieczestwa swego chcia, albo musia nakada; zleby byo ! I co do
krlewicza szwedzkiego powtarzano z pogard Nieohaj tam swoje
szwedzkie chopy rzdzi t ').
Stefan Batory przeciwnik Austryi. Stefan Batory de Somlyo
wybrany po mierci Jana Zygmunta Zapolii 1571 przez stronnictwa
wyrasta zwolna na przeciwnika
narodowe ksiciem Siedmiogrodu
w Polsce poprzednio wyAustryi. Korzystajc wanie z tego.
brano przeciw Austryi Henryka Walezego, zamierza mielej wystpi przeciw Austryi i oeni si z krewn Walezego pann de Chateauneuf. Zaraz te stronnika austryackiego na Siedmiogrodzie Kaspra Bekiesza wypdzi. Po ucieczce Henryka bojc si, aby Habsburg
nie uzyska korony polskiej, postanowi sam sign po ni. Tymczasem Bekiesz rywal podkopywa Batorego, starajc si u Porty o ksiStefan aby si ratowa, musia przysta
stwo siedmiogrodzkie tak,
na wszystkie dania Turcyi, (cho rwnoczenie w gbi duszy marzy o walce z Turcy sa do Polski ajenta Filipowskiego, aryanina,
pobudzajc, aby nie wybierano Habsburga ale raczej ju Iwana
w takim razie Stefan z hospodarami mod. woos. wystawi 100,000
Bekieszem). Ostatecznie (10 VII 1575) pod zamdo walki z Turcy

dokona
kiem . l*awa (SzentPal) Stefan rozbi zupenie Bekiesza
surowej represyi konfiskaty jego dbr. To wietne zwycistwo zwrna los jogo kancio uwag szlachty polskiej na Batorego
dbr mg
konfiskaty
dydatury w Polsce. rodki pienine z
i

) IleideriHlein, Yita Zainoiscii 22.


')

Czubok, Piuma 634, 649.

wpyno

uy

w. SOBIKSKi: HKSllTK WALKXT, SlBPArf BATORY, ZYGMUNT

teraz na rzecz ag^itacyi

Polsce,

ktr

III.

139

kieruje jeco pose, znany do-

zwalczaa
z caych sil Batorego tak sarno, jak jeszcze przedtem za ycia Zygmunta Augusta zwalczaa Zapoly, jego poprzednika. Austrya ici
zwalczaa, gdy wanie przez zajcie tronu polskiego spodziewaa
si odzyska na Turcyi cae Wgry, podczas gdy przeciwnie wybr
ksicia siedmiogrodzkiego na krla polskiego, grozi niebezpiecznein
okoleniem austryackiego skrawka Wgier cay ten plan zupenie wyten sposb w czasie tego bezkrlewia odwieaa si idea
wraca.
brze

Polsce Jerzy

Blaiulrat,

Austrya jednak

aryanin.

Jagielloska, idea

ktra

tych

poczenia Wgier z Polsk przeciw Austryi, idea,


zabysa na chwil
co do Czech w postaci

czasach

wspomnianej kandydatury Hosemberga.


Kandydatura austryacka a moskiewska. Po koron polsk siga
arcyks, Ernest, syn cesarza Maksymiliana II, brat cesarza Ferdynand,
arcyks. tyrolski
cho magnaci gwnie myleli o samym cesarzu.
Agentem austryackim by ex-biskup piciokocielny Andrzej Dudycz,
Zofii Zborowskiej (wdowy po Janie Tarnowskim). Jako aryanin
odpycha raczej katolikw od partyi cesarskiej, opar te agitacy
gwnie na przekupstwie, przed ktrem nie wzdrygali si zreszt
inni kandydaci. Sawny teoretyk polityczny Languet pisa') z Wiei
dnia ))Suntque ita venaiia piurium suffragia, ut credam fore rarum
foelicitatis exemplum, si Poloni his moribus suam rempublicam diu
incolumem servaverint. Habsburga popierali szczeglnie magnaci litewscy, przeciwni kandydaturze moskiewskiej zwizali si w tym celu
w konfederacy (jeszcze w^ Wilnie 1 XI 1574), aby wybra arcyks. Ernesta
odzyska od Korony Woy, Podlasie, Kijw Bracaw. Na tej
zasadzie radzili te cesarzowi, aby z podeptaniem unii lubelskiej posadzi tego;'Ernesta na samem tylko ksistwie litewskiem, do czego jednak cesarz si nie skoni, spodziewajc si,
w Polsce przejdzie
odrazu kandydatura austryacka. Panowie litewscy bojc si, by Iwan
im nie sprawi balu (farebbe la festa) prosili cesarza, aby uzyska
od Iwana poparcie Ernesta
powstrzyma go od napadu na Litw.
Stosownie do rad panw litewskich wyjeciia do Moskwy z Wiednia
(16 X 1575) pose Hans Kobonzl wraz z lzakiem Danielem Printzem.
czasie ukadw w Moskwie Kobenzl straszy wyborem Batorego (wasala tureckiego)
atakiem Turcyi
obiecywa Konstantynopol z koron cesarsk. Iwan za proponowji, aby Litw Fiedor
a I*olsk Ernest zawadn
upiera si, aby Inflanty przypady Moskwie. Rzucono tu nawet projekt, aby w razie wyboru Batorego Iwan
^).

Hirn, Erzhcrzog Ftrdinand 1888. Wierzbowski. Miiteryay po istorji kan-

dydat. Ferdynanda IhHd.


'I

Epist.

ad S\(iriaouin

194.

por. Orzciski 437.

HISrORTA POLITYCMA

140

midzy sob zdobyte pastwo


Iwan
ukadw
myl
wysya olicyalne listy do
podzielili.
Litwy, wzywajce do wyboru Fiedora lub Ernesta, (a w aPolski
dnym razie Batorego), cho tajnie stara si pozyska wielmow
i

cesarz zdobyli tron polsko-litewski

tych

li-

tewskich

prymasa tylko dla

siebie.

Dwie elekcye. Zwoany przez prymasa niezbyt liczDy, jednodniowy sejm konwokacyjny (3 X 1575 w Warszawie) ustali termin
elekcyi na 7 listop*ada Gdy szlachta zebraa si na Woli pod Warszaw, przystpia do wyboru nie wedle wojewdztw ale kup<', sw ten sposb mniejszy bdzie wpyw panw. rd szlachty
dzc,
nich
wyrni si swemi mowami (za Piastem) .an Zamoyski^).
elekcy
yiritim
demokracyi
szlacheckiej
tj.
a)
zdobycze
streszczajc
b) prawo ycia mierci nad poddanymi c) neminem captivabimus
doszed do wniosku, e szlachcic rwny jest krlowi. Na tem te tle
zwalczajc agitacy cudzoziemsk, rzuci myl narodow, aby wybra
PiastH, myl, ktr sam na poprzedniej elekcyi obali. Przeciw idei
Piasta wystpywa poeta Kochanowski, z ktrym star si Mikoaj
Siennicki, podkomorzy chemski''). rd kandydatw wspominano
Andrzeja Tczyskiego, wojewod bezkiego, Jana Kostk wojewod

Od kandydatury austryackiej odepchna wielu rnowiercw polskich a szczeirlnie wielkopolskich braci ))wie. e
ten nowo obrany krl czeski pozawiera kaza zbory braci naszej
w Czechach Naog jednak senat przechyli si w znacznej czci
sandomierskiego.

').

na stron Austryaka. Senatorw antiaustryackich przestrzega marburz na kraj: Germanos


szaek w. koronny Opaliski,
quoque ea electione infensissimos nobis hostes reddemus *). Senat

e cign

przelkniony w kocu naciskiem szlachty, przenis si do miasta,


gdzie prymas Uchaski, wodzony na pasku przez nuncyusza Laureo
Prusy, nominowa (12 XII 1575) cesarza Maa poparty przez Litw
i

ksymiliana krlem. Prymas swego czasu tak popularny,

rd

rzenie

we

szlachty, ktra

przeraona o

samopaw. Takemy

byli

sw wolno

boleni

wywoa

obu-

strzelaa teraz

pisze szlachcic

Lubie-

zdao si nam,
jakoby nas potranie ju wiza
niecki
e ju tam konao wolne obieranie krlw. Ze szlacht zwiza si
Piotr Zborowski, ktrecro uwacr na kandydatur Batorego zwrci
JU dawniej bral Samuel, przebywajcy po banicyi na dworze siedmiogrodzkim. Batorego wymieni jednak jeden Andrzej Zborowski
^1

mieli

III

in(;9.

')Heidenlein, Vita 25.


')

OrzfJBki 425

*)

bidlo

Jednola

) Orzplski
*)

1.

c.

bratr^^kr*

467

Holoneuiychia.

prviiini

vyhiiaiistvi

WALKT, STKTkS BATORT, ZYOMUNT

w. SOBtBSKi: IIKNRTK

marsz. nadw.

to

(i

miejscu

na drucriern

po

.Mfoiisie

141

III.

ksiciu Ferrar-

z odziaem wojska ruszy prz*civv Uchaskiemu. Szlachta


przewanej czgci bya za Hiastem. Piastowcy (Zamoyski) dopiero
ostatniej chwili ztrodzili si tja Batoretro. Waciwie nie ustpili
od zasady, bo wybrali Piasta: krlewn .Ann. przydajc jej za
ten sposb obz Piasto wc w zla si z dma/.onka Batorego.

skim) g-otw

w
w

eniami Zborowskich, ktrzy pocztkowo byli Annie przeciwni. Taki


rezultat tei:: kompromisu ocosi w 2 dni po elekcyi cesarza marszaek koa rycerskiego, Mi koi aj Siennicki ktry jeszcze ') na sej-

szlachta wybierze krla oddamie 1565 zapowiedzia senatorom,


znak,
Batory mia by krlem
a
nie
senatorom
nego szlachcie
przeciwstawionym elektowi senatu. Poniewa pozory
szlacheckim

legalnoci

byy wiksze

wic

po stronie ))cezaryanw,

szlachta od-

woaa si do plebiscytu, ktry mia zdecydowa o wanoci elekcyi


w tym celu zwoaa (15 XII 1575) pospolite ruszenie (na 181 1576) do
i

za zwoJdrzejowa. Sejmiki wypowiedziay si przeciw cesarzowi


przybya
do
Niemcem,
aniem zjazdu. Szlachta tknita obaw przed
i

Jdrzejowa
obradujc
i

viritim
tu

okoo 20,000 (z samej rdzennej


bya wszechwadn, przewanie

liczbie

senatu

bez

Polski)

jednak

jedynego tu przybyego biskupa kujawskiego, Karnkowskiego. Ten ostatni napowrt


zwiza si tu z demukracy szlacheck, nazwany za to przez Hodugiej przemowie
zyusza ))Sternikiem szlacheckiej odzie*).
pospieszy na ten zjazd )>tanquam ad fratres meos
dowodzi,
clarissimos.. hic adest Respublica universa, non per nuntios, sed in
personis omnium vestrum representata, pospieszy na ten zjazd czu-

uleraa natchnieniu Piotra

Andrzeja Zborowskich

jc si

szlachcicem

viventium ne

wywodw

tot

mihi

ofulcienda

est nobilium

penculis agitala corruat libertas

'i.

hac republica
Idc w kierunku

in

Karnkowskiego, zjazd broni si przed zarzutem

czoci, owiadczajc,

to jest legitimum,

co

si pro

samozwa-

salute Rzptej

ponownie proklamowa krlem Batorego, oznaczy terzarzdzi zbrojenia. Posw cesarmin koronacyi, uchwali podatki
skich (tj. Rosemberga niedoszego kandydata Macieja Logau) odprawi z grzeczn odmow. Zjazd ten przyczyni si bardzo do omant ide demokracyi propagowa, lc
cypacyi szlachty z pod senatu
do Prus a kajUujc przytem stronnikw dla
agitatorw na Litw
Baloretrt). Z Jdrzejowa szlachta ruszya zbrojno na Krakw, aby sodzieje. Zjazd

uniwersytet, prrzechyzapewni Wawel skaptowa mieszczan


ajcy si na stron cesarza. Zaja Krakw, z ktrego wydalono Du-

bie

Dyarusz

*)

Kamieniecki, /ijazd

')

Orzelski (wyd. Kuiitaei 621, 522

295.
jiMirzej.

(Ixsi(^'gu

ku czci

W.

Zakrzew.) 1908

142

Hlr(JKTA POLITYCZSA

Stefan Batory zaprzysigszy (8 II) pacta w Megoddawszy Siedmiogrd bratu Krzysztofowi, ruszy przez Sniaty do Mogiy a std do Krakowa (23 IV). Zamiast prymasa dokona
Karnkowski koronacyi (1 V) tak Batorego jak
Anny, od ktrej zadano zrzeczenia si dbr odziedziczonych po bracie i matce. Pod
wra/.eniem tego sukcesu obudzi si za Karpatami narodowy ruch
w Wgrzech austryackich, gdzie gotowano si rwnoczenie da
powstania przeciw cesarzowi. Cesarz ju dwa miesice zwleka, tardowiedziawszy,
Iwan gotw mu
gowa si o punkty paktw,
przyj z pomoc, (23 III 1576) w kociele Augustyanw w Wiedniu
dycza.
g-yes

Tymczasem

zoy, przysig w rce posw

artykuy,
na pacta
poczem, aby si upewni o pomocy przeciw Batoremu, wysa listy
Polsce rozeszy si wieci przeraajce,
cedo Iwana (8 IV).
artysarz gwatem chce Polsk zdoby z podeptaniem ))paktw
istocie do Ratyskuw a Iwanowi odstpi Litw albo Inflanty ^).
Rzeszy,
przyby
pose Iwana ks. Subony, dokd cesarz zebra sejm
gorski z propozycy wsplnego ataku na Batorego w zamian za odstpienie Moskwie Litwy Kijowa 2). Pobudzali te cesarza do wojny elesaski. Posw Batorego przybyych do Ratysbony
ktor brandenburski
osadzono w wizieniu wLincu, co byo odwetem za przechwycenie
ajenta cesarskiego Kurcbacha jadcego do Gdaszczan. Wtem jednak
umiera (12 X 1576) cesarz Maksymilian a wysany do nastpcy, do
ten nie
Rudolfa II pose Iwana, Kwasznin, musia przekona si,
mg nawiza tylko stosunki z takimi
myli popiera Moskwy,
emigrantami polskimi (cezaryanami) jak Krzysztof Zborowski, podczas gdy Olbracht aski wojewoda sieradzki nie da si mu ostatewrci (1580) do kraju, aby si z Batorym pojedna.
tecznie przekupi
polskich

Krl Stefan Batory').


Sprawa pruska*). Z
aby opowiadajc si po

elekcyi ces. Maksymiliana skorzysta

Wierzbowski, Laureo 414;


Uberberger.

Pawiki, rda

*)

Gdask,

stronie tego zwierzchnika Rzeszy niemie-

diiejowe.

462.

III

IV, XI.

Polkowski, Sprawy wojenne krla

Akia do panw. St. Hatorego (Bibl. Krasi.) 1881.;


Stef. Halorego
Kojalowicz. Dniewnik posiiedn. pochoda 1867; Czuczyski, Dyaryusz sejmu 1586
(Ser. rer. Pol.). 1901. Dr. Boratyski, Caligari nuntii epistolae et acta 15781681,
1915. W. Zakrzew.ski. Stefan Batory 1887. W. Zakrzewski, Stosunki Stolicy Apo1878., Pii-rling, La Russie et le Saint Sige, 3 t.
stolskiej z Iwanom (Ironyni
1887. Janicki,

1890-15)01.,

Nowodworski, Borba sa Livonju

1904..

zreszt:\

zobacz Finkel,

Bi-

bliogr. his. pol. 1<I6.


)

Walka

Pawiski, Stefan Batory pod Gdaskiem (Zrd/.


o Batyk 1904, Korzon, Dzieje wojenne.

dziej. XI);

Szelgowski,

SOBIESKI:

Vf.

ckiej,

ugruntowa

HENKYK WALEZ,Y,

sw

SlKFA.t UAluUT, rTOML'!^

niezaleno od

143

III.

R/ptej polskiej.

Gdask,

to

olbrzymie einporium u ujcia Wisy rozoone, ssce soki z I'olski


ni si tuczce, chcia ju oddawna by udzieln republik
agrarnej
si przed zrealizowaniem hasa unii. rzuconego na
broni
kupieck,
projektowanych w tej myli r. 1570 konstytucyi Karnsejmie 1569
i

burzy si ju przeciw Henrykowi Walezemu. Nie brakowao wwczas umysw gbszych, ktre rozumiay, jakie znaczenie
mia dla F^olsUi wolny dostp do morza. Tak w r. 1573 pisa Solikowski wChociam prostak, wiem to wiedziaem zawdy, ii kademu

kowsUiego

*)

panu

narodowi, wicej

wiksze
prdsze szkody

ziemskiem, bo
i

wiksze

kto

na

ma pastwo morskie

morskiem pastwie naley, nieli na


prdsze poytki morzem nieli ziemi
niebezpieczestwa przychodz. Dlatego

a nie

uywa

go albo

sobie da wydzie-

je

ra, w'szystkie poytki od siebie oddala a wszystkie szkody na si


przywodzi, z wolnego niewolnikiem si stawa, z bogatego ubogim,
ciele czowieczem oko jest
z swego cudzym, z pana kmieciem.
czonek najwaniejszy ale najszlachetniejszy, tego gdy niemasz, czo-

Korona
wiek wszystek stawa si nie potrzebnym bawanem. Tak
dawszy sobie skazi port gdaski, to oko, ktrem patrzy na wszystek
wiat, nie co innego bdzie, jeno gburstwo (niewola) a t>ractwo cui

dze a k'temu niedostatek

').

czasie drugiego bezkrlewia niebez-

si zwikszyo, e na tle popierania kandydatury


cesarza Maksymiliana nawet cae Prusy Krlewskie gotowe byy odIwan
do Rzeszy niemieckiej. Chwila to bya tem groniejsza,
grozi te ju
Rydze a Gdask (3 VI) ugaszcza demonstracyjnie
posw moskiewskich, jadcych do cesarza.
obliczu gronego pooenia krl uniwersaem (8 VHI) zwoa sejm do Torunia (na pocz.
X 1576).
Brzeciu kujawskim posowie ks. pruskiego zoyli mu
hod, Elblg Toru uznay go te (26 VIII) panem. Kiedy Gdaszczan
nie zdoali nakoni do przysigi krlowi wysani do nich posowie,
krl (15 1,\) zakaza dowozu zboa do Gdaska a gdy pozwani nie
stawili si przed sd krlewski, ogosi ich buntownikami, na co jednak ci odpowiedzieli spldrowaniem ko.ciow klasztoru oliwskifiro
dbr kleru. Krt)l Stefan zostawiwszy pod (jdaskiem jazd nadworn
pod Janem Zborowskim hetm. nadw., ruszy na sejm toruski (ktry
si zacz 19 X).
o mierci cesarza Maksymiliana osabia
pieczestwo o

tyle

pa

ch

Wie

do dalszej walki rd izby poselskiej, ktra zamiast uchwala podatki,


zwalaa ciar wojny raczej na krla senatorw
proponowaa pospolite ruszenie a przedewszystkiem domagaa si retorm wewntrzi

*)

Simon, Westpreussens

vereiD8) 1897.
)

Czubek, Pismu 479.

u.

Daozigs Kampf

(Zeitschr. d. westpreuss.

Gcaoh

144

HI8TOKTA POUTTCZHA

wwczas zawoa pamitne sowa: Sum


Kex yester, non lictus, neque pictus ^) Sejm rozszed si (XI 1576)
na iiiczem a krl wojownik w obliczu zbuntowanego miasta znalaz
bez pienidzy. Chcc mimo wszystko wcisrn szlasi bez broni
cht do wojny, jeszcze bardziej zaostrzy konllikt z Gdaszczanami,
aresztujc posw gdaskich wraz z ich przewdc Konstantynem Ferwznawiajc (12 II 1577) dekret uznajcy ich za infamisw
berem
(ktrych wolno zabija a towary konliskowaj, na co ci znw odpoz but zadali od krla
wiedzieli zupenem zrujnowaniem Oliwy
uwolnienia swych uwizionych posw. Aby znale i*odki na wojn,
nych. Krl tem rozdraniony

rad senatorw zebranych

za

krl

na

konwokacy

do

Wocawka

margrabiemu brandenburskiemu Jerzemu Frydeobieca (23


rykowi Anspachowi opiek nad chorym umysowo ks. pruskim Albrechtem Fryderykiem, za co otrzyma od niego zasiki. Obok tego
odw oa si o pomoc do synodu prowmcyonalnego (z\^oanego do Piotrkowa na 19 V') a nadto wprot do sejmikw generalnych.
instrukcyi
III)

przekonywa

sposb szlacht o wanoci


pod posuszestwem

na te
morskiego problemu: oGdaszczanie bdc
koronnem. zbogaciwszy si a prawie jako wieprze utuczywszy, z majtnoci jej (Korony) pany si poczynili a nas pomamili a ju ci zaledwie rzecz sam (cho nie nazwiskiem) dowiedli tego byli praktykami swemi,
naszymi pany byli, poniewa wszystkie zboa, towary,
majtnoci dochodw naszych w rku swych mieli, szacujc to jako
chcieli
podawajc do ludzi na wiat, jako rozumieli, z najlepszym
sejmiki

krl

ten

poytkiem swym a szkod


wieczn sromot nas. A teraz ju czas
chce ich pokara, iby byli
przyszed. P. Bg za ich pych
w swej hardej myli uskromieni do ich powinnoci przy wiedzeni,
to )est, aby si czuli by poddanymi koronnymi jej zgodnymi a poytecznymi, nie tyranami 8zkodliwymi 'i. Tymczasem zwycistwo
Jana Zborowskiego nad wycieczk 5000 Gdaszczan (17 IV) u stawu
i

zo

Lubieszowskiego (niedaleko Tczewa)') stropio butnych mieszczan


zelektryzowao szlacht. Trzy generalne sejmiki w Kole. Korczynie
w Warszawie uchwaliy pobr a synod piotrkowski obfite subaydya. Kr(')l oblosr (VI) Gdask, ale poraka Wejera pod Latarni
^3 VII), nieuday atak krla na Latarni (leg wprawdzie wdz Gdaszczan. Jan Winkelbruch Koloczyk) a szczeg(')lnie dezercya niemieuda si
ckich oddziaw sprawiy,
krl porzuci szace (fi L\)
do Malborira. Krl chcc zrujnowa ekonomicznie oporny <>dai'isk

przenie handel

Gdaska

Rerum,

')

H^idonstpiii,

Ms. Czart. 1617,

')

na KI blag,

wyda Klblanom cay

por. Ar<Mii:i I.Hneinii Rpist.

(V 1577
Ktidclka, Uilwu pod Lubics/.owiMn

II

-ICA.

i.ozpr. Akaci. KraiU

>

lS8.

w. SOBlKSKi:

przywilejw

szereg"

za co

HKNKYK WAf.KZY, SIBKAN UATOKY.

ci

wzainiaii

(7

oU

111,

ofiarowali

;,

iiadaj.ic

krlowi

ZYOMII.NT

jirawo

iin

)>falceltu

Krl stara

posiki.

145

III.

itp.,

si nawet

Wisy na przekr Gdaskowi skierowa ku FJlbl^owi


przysta
flblsk. Aby temu przeszkodzi, Tidaszczanie
rozszerzy
i
w poczeniu z duskiini okrtami wpadli (10 X) do portu elblskiego
spalili 20 spichrzy. Ocali jednak samo miasto Elblc- Kasper Bekiesz, dowdca wgierskiej jazdy (w niedawny wspzawodnik Batoresro w Siedmiogrodzie). Gdaszczanie znueni w kocu wojn,
zwrcili si z prob o porednictwo do posw ksit Rzeszy, ktrzy wanie przybyli do krla w sprawie wspomnianej opieki nad
ksiciem pruskim. Po 2 miesicach targw^ stan pokj na zamku
mu przysign, oniemalborskim: Gdaszczanie krla przeprosz
rzy rozpuszcz, zapac kontry bucyi 200,000 z. a na odbudowanie
Oliwy 20,000. Krl zniesie konfiskat towarw gdaskich, potwierdzi
im prawa
wolno wyznania luteraskiego, przyzna amnesty.
Dnia 16 XII 1577 krl podpisywa im przywileje a W' Gdasku ko-

gwne

koryto

misarze przyjmowali przysig. Gwn kwesty sporn tj. wkonstytucy Karnkowskiegott krl odroczy na sejm
skasowa dopiero
w r. 1585, godzc si na traktat o portowem, ktre odtd Gdaszczanie regularnie paci
Koronie). Posowie ksit Tlzeszy
obok tej ubocznej sprawy zaatwili w Malborgu inn gwn krl
zgodzi si (22 IX), aby opiek nad chorym umysowo Albrechtem
Fryderykiem ks. Pruskim
administracy Prus ksicych z tytuem
(i

bd

ksicia obj Jerzy Fryderyk, margrabia brandenburski (dajc krlowi


subwencyi 200,000 z), a cho przeciw temu protestoway stany

zoy

pruskie, margrabia
na najbliszym sejmie (27 II 1578) hod a do
dotknicia praporca przypuszczono te
posw elektora brandenburskiego, Jana Jerzego na znak,
lenno przejdzie
na t lini.
Przeciwko temu na tyme sejmie zaprotestowali w imieniu posw
ziemskich, Stan. Przyjemski
Mikoaj Siennicki, jakby przeczuwajc,
tkwi tu zawizek poczenia Berlina z Krlewcem*).
Krl Stefan a Rzym. Batory, ktrego mylnie niektrzy posdzili ju roku 1572*1 o protestantyzm, by wiernym katolikiem. Pomimo to w czasie elekcyi prymas, nuncyusx przewana
dui

cz

chowiestwa staa po stronie cesarza Maksym. II (^krypto-luteranina!)


ktrego pose zobowiza si przywrci jurysdykcy kocieln w Polsce. Rzym bowiem
do zwizania Habsburgw z Polsk ku

dy

wojnie z Turcy, Batorego


elekcyi
*)

by

uwaa

bardziej cesareki

Bostel,

(Przew. nauk.
-)

Przeniesienie

lit.

lenna

cesarza.

pruskiego na

Pomimo

elektorw

w
to,

czasie

te

e Batory

brandenburskich

1883).

Wotschk', Biiefwechsel

EacTklopedya polska

za narzdzie Porty

ni sam

Tom

V. ci.

11

350.

10

HI8TOKYA PULllYCZMA

146

po przybyciu do Polski

wysaca duciowiestwa.

niatynie, zapewni na tajnej konferencyi

Solikowskiego, o swej prawowiernoci, nunc.

zbliy si do nieg-o podtrzymywa upr prymasa, ktry


zwoywa nowe zjazdy za cesarzem do owicza Warszawy.

Laureo

wci

nie

e w

Nic dziwnego,

wyjecha

kocu wyprosi

krl z kraju

Wrocawia.

kocu prymas zdecydowa

(9/10 V) do

nuncyusza.

ktry
si^

Laureo pospieszy
mierci cesarza take
obedyency
do papiea.
wysania
posa
z
propozycy
do krla z
Wnet te Laureo uda si na synod piotrkowski, aby duchowiestwo polskie nakoni do kontrybucyi dla Stefana na wojn gdask. Synod ten za inicytyw krla zebrany (19 V 1577). przyj dekrety soboru trydenckiego (z zastrzeeniem przeciw zakazowi czenia kilku beneficyw), za pobudk nuncyusza^) zaprotestowa prze-

uzna

(15 VI) krla,

a po

ciw konfederacyi warszawskiej kltw oboy jej obrocw pchn


wogle naprzd dzieo kontra-reformacyi. Krlowi uchwali synod
wysa do Jana Solikowobfit kontrybucy
jak wspomniano
Powodowskiego,
Hieronima
czyckiego
kanonika
scholastyka
skiego,
pewne dania
Gdaskiem)
VI
obozie
pod
w
ktrzy przedstawili (12
zastrzeenia co do projektu trybuco do kompozycyi winter status
i

naw. Midzy Rzymem

a krlem coraz

wiksze nastawao

zblienie.

Z nunc. Laureo krl wda si teraz nawet w poufne konferencye,


zwierzajc si z zamiarem oenienia synowca swego Stefana z krlewn szwedzk Ann utorowania mu drogi do sukcesyi w Polsce
opanowania Batyku'-). Zblienie nastpio zupene, gdy synowiec
i

prymasa,

Pawe Uchaski,

zoy w

imieniu krla obedyency papie-

zamian przywiz krlowi powicony miecz


Dowodem dobrych stosunkw z Grzegorzem XIII byo
kapelusz.
zamianowanie 18-letniego synowca krlewskiego Andrzeja Batorego
kardynaem. (Jd Rzymu kleru krl rni si jednak w jednej kwe-

owi

(IV

1579)

ktrej
do konfederacyi warszawskiej, ktr zaprzysig
prawomocno przez cae panowanie podkrela; wszak nie baczc na
wspomnian wyej kltw synodu, zapewni krl posw sejmiku korczyskiego,
j bdzie zachowywa. Napomina te krakowski uniwersytet za zaburzenia religijne, zatwierdzi przywileje dla krakow-

styi:

co

skiego ))Brogu, oburzony z

wyda
nego
nie,

powodu krakowskiego tumultu

zw. ))ordynacy(( celem karania burzycieli pokoju


Krakowie, a w r. 1581 wystpi ostro przeciw nietolerancyi
t.

akcentujc,

nauczaniem

nie ci(;rpi,

aby

wiar oprzemoc, ogniem,

r.

l,78,

religij-

w Wilzamiast

dobremi przykadami propagowano*. Ostronie niwnie

')

Uchiin.sciana

Arch.

.1.

618

Zamoy.

I,

sir

2in, S/rlaL'owsUi,

Walka.

w. .soIUKSKi: HKJ1RYK WAIEZY, STEFAN llAKUty, ZVH.MIM

147

III.

postpowa w

sprawie usunicia protestantw (gwnie niemieckich)


1581. 1'ewien zwrot wida dopiero w sejmie z r. 1585,
przechyli si ku zdaniu, aby tak jak szlachcic we
krl
na ktrym
krl w miastach krlewskich mia co do religii swoj wol
wsi, tak

Warszawy

r.

rnoci wyznaniowej nie dopuszcza M.


Trybuna''*). Oba pierwsze bezkrlewia to czas wykoczenia
budowy Rzptej polskiej, w ktrej decydujcym czynnikiem stawaa
do

si

Batory by krlem z jej wyboru, krlem


utwierdzi na zawsze artykuy Henrycya-

coraz bardziej szlachta.

szlachty. Onto

uzna

Henryka V\'alezego^, cho


co prawda na sejmie koronacyjnym 1576 uzyska znaczne zagodzenie najniebezpieczniejszego artykuu de non praestandu ohoedienia
zamanie warunkw dopiero
w ))deklaracyi, ktra owiadczaa,
skioK

(przywodzone

w wtpliwo

przez

wtenczas nastpi, jeli krl z

pomimo

prawa

przestrogi stanw

na pocztku

ama

rzdw ofiarowa

swycii

swobd

ostatni) klejnot

pen wiedz
dziedzinie

wol

to

gwatownie

bdzie. On wreszcie zaraz

szlachcie jeszcze jeden

to

(i

sdownictwa. Chcc bowiem

skaptowa sobie szlacht do wojny moskiewskiej, krl na sejmie


1578 speni zdawna podan przez ni reform sdownictwa. Szlaswych schta (majca ju w swych rkach sdownictwo ii^ze
i

dziw obieralnych) otrzymuje teraz co do spraw cywilnych sdownictwo apelacyjne, ktrego krl z powodu nawau spraw si zrzeka.
tych tryPrzez to szlachta tem wicej si od krla uniezalenia.
zamiast
sdz
odtd
15H1)
w
r.
Litwy
dla
(uchwalonych
te
bunaach
w
Piotrkowie),
krla (dla Ma(^polski w Lublinie, dla Wielkopolski
deputaci wybierani corocznie przez szlacht na sejmikach deputac-

kich (a przez

ducliowiestwo na kapituach katedralnych).

>Vojiia o Tnttaiity.

')

Od

czasu unii lubelskiej

skonsolidowania

si katolicyzmu polskiego (synod 1577) rozpoczyna si okres przeprawosawiem. Okres ten rozpoczyna
wagi Polski nad Moskw
w caej wietnoci krl Stefan. Nieporozumienia midzy Stefanem
a Iwanem Gronym zaczy si wczenie o tytuy. Waciwie chodzio jednak o dostp, ktrego szukaa Moskwa do Batyku,
j.
o Inflanty, o ktre kusi si ju oddawna Iwan, zamianowawszy
swym wasalem. h{zplita o ile
w-: 1570 Magnusa krlem Int1ant
moga, staraa si obroni Inllanty, ale przeszkadzaa jej w tem zdrar. 1577
dliwo, chwiejno wiaroomstwo samych Intlantczykw.
i

t.

*)
*)

Bidlo, Jednota

III,

173-192.

Osw. Balzor, Geneza trybunau koronnego. 188G.


Nowodworski, Horba za Liwonju 19M; Nowodworski, Stosunki Hzptej

Szwccy

iPrzegl. bisior. 191

Pierwsza, druga

trzecia

1',

Waliszcwski, Ivan

wojna Batorego,

l^ibl.

1p Ti-rriblt' 190-i.

warszaw.

Konst.

G<'>r8ki,

1892.

10*

148

UIr()KVA l'(l,ITVCNA

Iwan Grony, korzystajc

na

straszliwego

z walki krla Stefana z Gdaskiem, dokonajazdu Inflant


Mag-nusa (pokciwszy si z nim
i

mk

uwizi. Zaoga Kiesi czyli Wenden usza


Iwana,
wysadzajc zamek w powietrze. Prawie cae Inflanty z wyjtkiem
Rygi
Rewia zaj Iwan. Niektrzy w Polsce wyraali obawy, e
Iwan gotw
gr na Batyku a drog na Inflanty oderwa od
Korony Litw wraz z Wilnem. Inni jednak przestrzegali, aby nie
spieszy si z obron Niemcw inflanckich, dopki wprzd gruntownie si nie zaatwi z Gdaskiem
Niemcami pruskimi. Tak Mikoaj Siennicki, podkomorzy chemski, pisa do Jana Zamojskiego: Nielada jakiej deliberacyi bdzie trzeba na odpraw posw moskiewskich. Jelie z nimi co zacz ku niepokojowi, ktry wie to P. Bg,
jakoby si rycho uciszy? jelie te w Prusiech pierwej
uspokoi sobie wszystko, bo bez tego nie wiem, by nam poyteczno byo, bymy te najlepiej Intlantw bronili, albo co tam odebrali,
gdyby nam oto ci gotowi (Niemcy pruscy), o ktre wiele si krwie polskiej od dawnych czasw wylewao, nim do jakiego takiego uspokojeo zajte zamki)

wzi

nia z nimi przyszo,

wylizn mieli... Czemu wszystkiemu, jeli naprzd


z Moskw zawodzi ma...

WMciowie, prno si tam

nie zabieycie

Przeto trzeba, aby wdy albo z tymi (Niemcami) albo z owemi


(Moskwicinami) stateczny pokj by, a nie z obiema si razem zawodzidtt ). Ostatecznie krl jako tako uatwiwszy spraw prusk,
zdecydowa si zwrci si przeciw Iwanowi. Sejm 1578 uchwali
niezwykle wielki podatek
zatwierdzi projekt piechoty wybranieckiej, wedle ktrego z pewnej iloci anw w dobrach krlewskich,
mia
na wojn 1 uzbrojony wocianin czy mieszczanin, za co
uwalniano go rwnoczenie od robocizn
czynszw. Szlacht krai

kowsk sandomiersk

Prusy krlewskie musia krl jednak jeszcze


po sejmie nakania do uchwalenia podatku. Poniewa kozacy pobudzeni wupominkami moskiewskimi, czynili awanturnicze wyprawy
do Wooch
mogli Polsk uwika w wojn z Turcy, wic Batory
i

ci

zawar sojusz z Turcy, kaza we Lwowie wobec czausza


wodza wypraw kozackich. Iwana *) Podkow Wooszyna
zawar z Tatarami ukad przeciw Moskwie. Wskutek ukadw obu szwagrw,
i

krla

Stefana

.lana

III

szwedzkiego,

poczy w

1578).
z

Inllantach zgo-

dziaa przeciw Moskwie wojska polsko-litewskie szwedzkie,


owocem tego byo zwycistwo ich pod Kiesi czyli W^enden (21 X

dnie

Formalnie krl wypowi^edzia dopiero

wojn

26 VI 1579,

Wilna uroczyste wypowiedzenie przez posa opaciskiego


'1

Archiw.

Caligjiri ijpist.

J.

Zamoy,

I,

Nr. 246.

(Boratyski)

\9\

Nr. 15.

lc
(kt-

w. SOBIKSKi: UKNltYK WALKZY, STKFAN BATORT,

ZYGMUNT

149

III.

rego Iwan uwizi). Rozpocza si wojna, w ktrej bit-rze udzia


osobicie sam krl, wprowadzajc nowy, europejski system wojowania, 'rnicy si od moskiewskieiffo, bardziej azyatyckiego. wiksz

humanitarnoci wobec ludnoci pokonanej'). Rozpocza si wojna


powszechno-europejskiem, wojna, w ktrej zachd Euwschodem, wojna, w ktrej Polacy, Litwa a po czci
Wgrzy, broni Niemcw inflanckich przed tyrani Moskwy, wojna,
w czasie ktrej walczy wiat katolicki pod egrid Rzymu jeiro wysaca Possewina w sojuszu z lutersk Szwecy porozumieniu z luo znaczeniu

ropy walczy

przeciw prawosawiu. Cho knil walczy


jednak przenis wojn odrazu w trb ziem biaoruskich
obieg Poock. Po krwawych walkach (wrd ktrych odznaczy si mieszczanin lwowski, nastpnie nagrodzony dziedzicznem
szlachectwem Pootyski) Poock (30 VIII 1579) kapitulowa, poczem
Inllantczykami

terskimi

to

o Inflanty,
i

Radziwi zdoby Turowie, hetman

w. kor. Mielecki

Sok

Susz,

ca

okolic F*oocka Pod wpywem zwycistwa opinia


publiczna przychylnie usposobia si dla krla- wojownika, a sejm
Zamojskiego, uchwawarszawski (1079/80) zagrzany porywajc
wypraw Batoodwlec
li podatki na drug wypraw. Iwan, chcc
tak,

zajto

mow

sa gocw

posw, prowadzi konszachty z panem litewinz ydem-wsplnikiem


nymi sugami cito ^j 18 VI 1580), ale krl nie dawszy si zwie
Iwanowi, po przegldzie wojsk pod Czanikami, ruszy pod Wielkie
uki. Po drodze Zamoyski (7 VIII 1580) zdoby Wieli, Litwini zajli
Uwiat, wreszcie krl stan pod \\'ielkimi Lukami. Gdy nie przyszo
tu do porozumienia z posami Iwana Gronego, krl rozpocz szturmy,
rego,

skim Grzegorzem Ocikiem (ktrego wraz

rd

ktrych

plebejusze umieli sobie

Wkocu

zdobywa

nobilitacye na \Viel-

zdoby twierdz, przyczem wbrew


(6
woli krla wodzw rozjuszone poarom oddziay dopuciy si rzezi
poddajcych si wrogw. Nastpnie pad Toropiec, Nowel. Ozeryszcze,
a Zamojski zdoby (23 X) Zawoocie. Przez cay czas tej kampanii
car przeraony trzyma sw armi zdaa od terenu walki. Krl odbudowawszy spalon twierdz Wielkie Luki, ruszy na warszawski
sejm (22
8 III 1581), na ktrym Zamojski pobudza do dalszej
wojny
uchwalenia podatkw, wskazujc na przykad krla, ktry
chtnieby skr z siebie upi da; uczyniby
to, gdyby si alchimia taka wynale moga, coby z niej pienidze kuto. Krl obiecywa, e w razie poparcia non solum de Mo9chovia. sed de toto sepkouckichtt.

krl

IX 1580)

tentrione

')
')

subigendo cogitaremo.

Sejm

Wotschke, Uriofwechsel Nr. 493.


Caligari epislolae (Boraty.ski) 191.

sir.

istotnie

U2-447.

uchwali podwjny

150

hi.stOkya POi.nYczNA

wyfua pfzytem yczenie zakoczenia wojny. Nadarnno


si,
s()odziewa
ten sejnn zerwie, nadarmo sa agitatoIwan
car
rw na Litw. Posowie moskiewscy bez skutku targowali si z Basenatorami o warunki pokoju.
torym
kocu midzy Iwanem
krl ruszy na
a Batorym nastpia wymiana obraliwyci listw
trzeci wypraw. Zamianowawszy Zamoyskiego w. hetmanem kozajwszy Ostrw, przystpi (25 VIII) do
ronnym (11 VIII 1581)
oblenia Pskowa, bardzo obronnej twierdzy. Tu do obozu przyby
te Krzysztof Radziwi, ktry tymczasem, wraz z Filonem Kmit
(nominalnym) wojewod smoleskim, spustoszy
krajw moskiewskich
zagrozi nawet Starycy, w ktrej przebywa z niedostatecznemi siami sam Iwan Grony. Aby obz zasili pienidzmi
posikami, (1 XII) odjecha krl z Pskowa na Litw, zostawiwszy
tu wojsko na leach zimowych pod wodz Zamojskiego. Pskowa
nie zdobyto, ale zatryumfowaa wytrzymao wojska polskiego, ktre
rd niedostatku godu przetrwao pod Pskowem ostr zim, czekajc z trudem na koniec ukadw, ktre rwnoczenie toczyy si
(13 XII 1581-15 I 1582) w Jamie Zapolskim przy porednictwie jezuity Antoniego Possewinu. Grzegorz XIII bowiem (ujty propozycy
goca carskiego Szczewrigina, ktry (II 1581) obiecywa udzia cara
w wojnie tureckiej w zamian za wstrzymanie ataku polekiego) zamyli przy sposobnoci poredniczenia nawrci Moskw do unii
wysa w tym celu Possewina. Possewin przez Iwana
z lizymem
mile przyjty, pobudza Batorego, aby przez nawrcenie Moskwy zosta drugim Karolem Wielkim; radzi nawet Polakom, aby porzucili
oblenie Pskowa.
kocu jednak sam Possewin coraz bardziej przekonywa si,
lepiej posuy sprawie kocioa, jeli poprze dania Batorego.
pooenie w obozie polskim byo coraz
Nie trzeba zapomina,
cisze. Pisa WMci o ndzy, ktr tu cierpim, nie miem. Nie
wojska
jedno j cierpie, ale sysze o niej grono... Wiksza
chora ley. Tym co zostali od mrozu nosy,
wymara. Trzecia
nogi odpadaj. Z stray (warty) musz pachoki na wozach zmarze,
na p martwe do obozu odwozi. P. Bg tedy niech bdzie pochwalon.
da tak persewerancy, ktra sama wycisna na nieprzyjaporednictwu PosseDziki tej persevverancyi
cielu ten pokj .
wina podpisano wreszcie (15
1582) w Jamie Zapolskim lOletni rozejm, w ktrym krl Stefan odzyskiwa Inllanty, wojewdztwo poreszt
Wieliem, a oddawa za to W. Luki
ockie z Poockiem
zdobytycii dopiero co grodw. Przez ton rozejm Polska /.dobya przewag nad Moskw odepchnwszy j t)d Batyku, wstrzymaa jej
rozrost ku zachodowi na cao stulecie. Do pojednania pobudzio Polpobr, clio

gb

cz

cz

w. souiESKi: iiKNio

\VM

sri.KA\ iiaimk\. /.y(;m(:nt

i'/Y

iii

151

sk Moskw

obok innych wzgldw ziborcze wystpienie Szwedw,


ca zatok fiWeissensteinem
Estoni z Narwi
Inflant,
podziaem
urzdzeniem
niebawem
si
Stefan
zaj
Krl
sk.
winamiestnikiem
biskui)a
uzna wyznanie augsburskie, mianowa
le. Jerzego liadziwia, utworzy biskupstwo wendi-skie. Naog
krl po tej wojnie z wrogiem prawosawnym gorco popiera katoi

ktrzy zajli

krajach zajtych da te wolno wierze greckiej,


osadza jezuitw czy to rd luteraskich
zaniedba
to jednak
Inflantczykw czy te rd prawosawnego ludu, a mianowicie zakadajc kolegia w Poocku (1579), Rydze (1581), Dorpacie (1583),
w Grodnie, a powracajc z pod Poocka, wynis do rzdu akademii
szko wilesk (1579), ktr jezuitom ufundowa biskup wileski
Protaszewicz. Podobnie r. 1584 Radziwi Sierotka zakada kolegium
w Niewieu. Skutki tego wnet si okazay. Niedawno knia Kurbskij
ostrzega ksin Czartorysk, aby jej syn, jadcy do szk jezuickich, nie zarzuci tak jak inni prawosawia. Wschd Rzptej coraz
to bardziej jednoczy si religijnie z Koron. Przeciw temu burzyo
si czasem prawosawie, opierajc si (we Lwowie, Poocku, Wilnie),
przeciw kalendarzowi gregoryaskiemu, ktry krl (w dniu 4/15 X
1582) zaprowadzi. Krl pozwoli w kocu prawosawnym trzyma
si starego kalendarza, podczas gdy przeciw Ryanom, ktrzy podlicyzm, a

cho w

nie

nieli bunt (1585) przeciw

jezuitw gotowa

nowemu

kalendarzowi

nowemu domowi

ostre (1586) zarzdzenia.

Batoryanska reforma kozaczyzny ^). Krl Stefan potrzebowa


kozaczyzny w wojnie moskiewskiej, tak jak piechoty wybranieckiej.
Chcc ich odcign od Moskwy, a wstrzyma od atakw na Turcy
(1578), podda ich pod naczelnika Michaa Winiowieckiego, starost
czerkaskiego. naznaczy porucznikiem bezporednim Jana Oryszowoddziaowi
skiego, da nadto chorgiew krlewsk, przyrzek
przeznaczy im na szpital monaster Trechtymirw
500 kozakw
(koo Kaniowa), ktry odtd stanie si ich centralnym punktem. Kozacy w czasie wojny moskiewskiej pustoszyli moskiewsk Siewierszczyzn, walczyli pod Poockiem przeciw Moskwie, nie dali si 'I namwi do zdrady posom moskiewskim. To te krl wojownik po
wojnie wyda na rzecz kozakw dokument (19 IV 1582) wystosowany
i

od

do wojewodw
czas

powoywa

starostw ukrainnych.

si

bd

kozacy.

tylko te nadania, jakie kozacy otrzymali


*)

Iwan Krypiakiewicz. Kozactwo

Stef. Hiilory

(Inioprskie

kozaki

tor. 1903).
*)

Heidenstein, Ueruin IGH.

190t

odtd przez dugi


dokument powtarza
1572 za Zygmunta Au-

na ktry

Waciwie

ju

ten
r.

batoryaskie wolnoci 1908. Storoienko.


l.pgcnda batorya. Kwarta), hi-

Jarosz,

152

HISIOKYA POLITYCZNA

wic wyjcie kozakw

pod juryzdykcyi starostw, uwolspadkw,


t,
Znaczenie tych
p.
postanowie tkwi gwnie w dziedzinie prawnego stanowiska kozapniejszych czasach (zapomniawszy o reformie Zygmunta
kw.
Augusta) wytworzono niezgodn z prawd t. zw. * Batory asli legend'., wedle ktrej Batory mia nada kozakom daleko wiksze
gusta*), a

nienie od danin,

ubezpieczenie

ich

przywileje,

stworzy

rejestr na 6000,

zbudowa

dla nich Baturzyn,

nawet przyzna im prawa szlacheckie, trybuna


t.
podkop.
paniu tej legendy hyperkrytycyzm poszed jednak za daleko.
Krl Stefan zawdzicza przewanie tron
Sprawa Zborowskich
Zborowskim, ale obawiajc si, aby go nie opanowali zupenie, szuka przeciwwagi znalaz j w Zamoyskim. Zamoyski bardzo wczenie wysun si na czoo Batoryanw, bo ju na zjedzie jdrzepodkanclerza) odgrywa niejako rol
jowskim (w braku kanclerza
kanclerza partyi narodowej. Tymczasem jednak Zborowscy (zmusiwszy starca Dembiskiego do ustpienia z kanclerstwa) pragnli, aby
a

^j.

kanclerzem zosta Andrzej Zborowski, ale krl na sejmie koronacyjnym piecz wiksz da podkanclerzemu Wolskiemu a piecz
mniejsz Zamoyskiemu, a tylko Janowi Zborowskiemu kasztelani
gnieniesk. Tu geneza niechci Zborowskich. Ju wwczas ') zaczynaj Zamoyskiego zalicza do wrogiej Zborowskim partyi. Samuel,
ktry jako banita, przebywajc na dworze Batorego, nakania go
towarzyszy krlowi w podry do Polski, starado kandydowania
i

sw

cho sam rwnoczenie psu


spraw
awanturniczych wypraw. Gdy
dopuszczajc si gwatw, najazdw
(1578 1 III) Zamoyski zosta kanclerzem, zawi Zborowskich przekrlowi jeszcze bardziej si spotgowaa*). Zborowscy
ciw niemu
pocztkowo nie maj adnego wsplnego programu ani politycznego,
ani wyzna ioweiro, czy ich tylko wsplny interes rodowy, a dopiero porwani zacitsz z dnia na dzie walk z Zamoyskim krlem,
szukaj stopniowo coraz to bardziej oparcia w Austryi. Pocztkowo
w czasie bezkrlewia przylgn do Austryi tylko Krzysztof zwabiwszy Samuela, prowadzi konszachty z Iwanem, o czem dowiedzia si krl z procesu szlachcica litewskiego, Grzegorza Ocika
(zob. sir. 149). Samuel, chcc si jeszcze zrehabilitowa ruszy (za glejtem) z Janem i Andrzejem pod Wielkie uki, gdy tymczasem Krzysi

teraz o zniesienie banicyi,

')

Por. wy^.ej.

Sutowicz, Sprawa Zborowskich 1876; Czuczyski, Dyaryuszo 1585 (Ser.


roi. X\'III) 1908; Siemieski, Dyaryusz sejmiku proszowskiego 1684 (Przegld
)

ser.

hislor. 1912).
)
)

Wierzbowski, Laureo 473, l'()r. wyej 'Zborowscy*.


Zamoy. I. Nr.
Laureo 678, 702, 6189; Archiwum
.J.

205.

Sobieski:

hknkyk walezy, stkfan hatoky, zygmi^nt

153

hi

posa Iwana <ironeco, poprzysiura za


Sawioriio carowi tak w imieniu swojeni, jak
Mutr
(ktry
ich
Zborowskich,
r.
1581
umar
tyowa
muela. Kiedy w
dotd hamowa), a po nim starostwo krakowskie dosta Zamoyski
rwnoczenie wielk buaw, ktrej spodziewa si
(2 Ul 1581)
Jan Zborowski, odtd niema ju granic gniew Zborowskich, ktrzy

sztof

wobec

lliazjuiowa.

1000 talarw

na trawie Zborowskiej
aby krla
zawieraj midzy sob spisek
zdetronizowa na rzocz cesarza lub arcyksicia obali Zamoyskiecro
Sejm (2 X 1582 ) sta si widowni zaciekej walki. Zamoyski wytkn opozycyi: ))W tej Rzptej nie trudno o Petiliusze, a boi si za
Katyliny nie nalaz. Opozycya. podejrzywajc krla
czasem, eby
o zamiar dezygnowania na tronie synowca, odrzucia (przedstawiony
na danie poprzedniego sejmu) projekt unormowania przyszych
elekcyi, przyczem Jakb Niemojewski zapowiedzia stronnikom dworu:
nic, etiam uno controdicente, postanowi nie moeciew. Sejm rozszed si na niczem, a Samuel grozi zamachem na ycie krla. lub
(VI 1583) Zamoyskiego z Gryzeld Batorwn, kuzynk krlewsk,
jeszcze bardziej zwiza krla z hetmanem. Wszelkie starania udobruchania Zborowskich spezy bezowocnie. Krzysztof tylko pozornie
<',

przeprosi krla, a Samuel, partyzant austryacki, uda si na Ni pobudzi kozakw do napadu na tureckie zameczki, wywoujc tem
i

naprenie stosunkw midzy Batorym a Turcy, ktra zadaa ukarania sprawcw. Tak jak w r. 1577 Podkow, tak te
teraz stracono we Lwowie dowdc kozakw Janczego, a wnet kolej miaa
przyj na Samuela tem wicej, e przejta korespondoncya Samuela z Krzysztofem skompromitowaa obu braci w obliczu krla
i

Zasadzki tyche na ycie krla tak ostatecznie oburzyy Zamoyskiego,

wypowiedzia wojn rodowi Zborowskich.


odpowiedzi na to
Samuel z hufcem zaczyna naciska Zamoyskiego, ktry zbrojnie podo Krakowa. Pod samym Krakowem w obrbie swej starociskiej wadzy, Zamoyski nagle (w nocy 12/13 V 1584 w Piekarach)
pochwyci Samuela. Nadarmo wstawiaa si za fiojmanym szlachta
krakowska.
odpowiedzi na w.stawiennictwo Stanisawa Szafraca
Zamoyski odpisa,
wie com jako urzdiuk czyni powinieno. bo

da

kiedy prawo, uczynione przeciw wszystkim, nie wszystkich jednako

on, jakby miao mie, moc swoje, bo jakt)by to miao


by, eby srogo prawa miaa jednych dotyka, drugich ochrania,
nie prawoby to ju byo
Na rozkaz krla Zamoyski kaza
Samuela jako banit (26 V 1584). Na zjedzie senatorw w Lublinie (VIH),

dolega, traci

ci

').

*)

Archiwum

.1.

Ziinio}.

III,

str.

9(13.

154

HISTOKYA PdLITYCaNA

postanowi pozwa Krzysztofa Andrzeja na sejm zwoany na 15


1585) do Warszawy. Aby pozyska sobie szlacht przed sejmem, Krzysztof Zborowski na sejmiku w Proszowicach wypowiedzia mow,
w czasie ktrej nciao Samuelowe na wozie w trumnie cynowej, nakrytej aksamitem stao w tyle jego. Tu jako jeden z domu Zborowskiego przed Bogiem Ojcem tym otarzem przysig: Nie ogldajc si ni nacz, ani na adne dobro ojczyzny tej korony, ktra mi
macoch a nie matk jest, wszelakimi sposoby zamordowania mci
si brata mego, nad nieszlachetnym nieprzyjacielem nie przestan.
Nazwa Zamoyskiego drugim Cezarem Borgi Machiawelist.
Pomor tu Krzysztofowi Zborowskiemu przybyy z Rusi DyabeStadnicki, wypowiadajc wszeteczne mowy, ktremi ly krla, jako
wujaszek jego (=: Krzysztof Zborowski). Wiele innych sejmikw
zwrcio baczn uwag na zwizan z spraw Samuela kwesty kozack, a Jan Merburt, chory lwowski (krewny Zamojskiego), bra
kozaki gwoli Turkowi,
ich nawet w obron, powstajc na to,
zacholudzie rycerskie, pocina dano, ktrychby tam przyczynia
to
obedyencyi, a lepiejby im
da. co
godzio si w rzdzie
Tatarom dajemy... Nie wadzioby tych kozakw szanowa, ktrzy
teraz byli. Na sejm przybyy oba stronterrorem pohacw tak
nictwa z wielk potg. Krzysztof Zborowski (pozwany o spisek na
ycie krla, o konszachty z Iwanem Gronym rozszerzanie paszkwilw przeciw krlowi) nie stawi si przed sd osobicie. Bronili go
zastpcy, groc nawet zerwaniem, podczas gdy umiarkowasi owiadczali si za decyzy wikszoci: uporu wie nie chcemy, niechby
krl

wa

trzecia

cz

w kocu

krl

dwu zostaa, nie


wyda wyrok przeciw

przy

zaraz

rozrywa sejmuw. Gdy

Krzysztofowi, skazujc go na

infami, wwczas zerwaa sejm mniejszo, w ktkonfiskat dbr


Po tym sejmie na chwil
rej imieniu protest odczyta Kazimierski.
ogarno zniechcenie krla, ktry spisa (27 V) testament. Gdy po
sejmie Opaliski, sojusznik Zamojskiego, nakania krla, aby na wypadek swej mierci zostawi hetmanowi odpowiednie zasoby celem
obrony przed zemst Zborowskich celem utorowania drogi do tronu
i

ciko w Polsynowcowi Batorego, krl rozgoryczony skary si,


sce wkrlowa, bo gens nostra jest avara, levis, dzi dasz a nie dasz-li
jutro, w niwecz to. Wszedem sam in miserrimum purgatorium, by
nnabych (jeszcze) in
nie 8'zo o saw, [)ucibym to krlefetwo,
day
synowca
istam carnilicinam
Zhorowj^kimi byo:
Flniiy Haon'ir<>. Celem Batorego w walce
zgnie w Polsce stronnictwo austryackie. Od czasu bowiem mierci
Iwana Gronego (18 III 1584j nosi si z myl, aby zaj ca Mo;t

/,

w
alcw

a nie

dopuci do

miliana, ktry

IIATOKV,

moskiewskiej^o

tronu

')

ZYGMUNT

arcyksitjcia

sposb mt^ sobie przysj^otowa

ten

155

III

elekcy

Maksy-

Pol-

Moskw

cbcia pozyska podwjn metod: utque peruasionibus


verbis utamur simulue etiam ipsis et tj^ladium ostendamus ').
Krl Stefan planowa w 3 lata zaj Moskw a potem zreali-

sce.

et

HKNKTK WA1,EZV, STEFAN

SllBlRSKi:

plan, ktry oddawna chowa w tajnikach swetro serca,


j.
wyswobodzi od Turcyi Austryi Wgry '). Do tej walki, z prawosawiem Islamem, za porednictwem Possewina, starali si krl

zowa

t.

Zamoyski o pomoc pienin u Grzes:orza XIII, ale bez skutku.


Zerwany sejm z r, 1585 zmusi krla wszystko to odroczy zawrze
z Moskw rozejm na 2 lata (do 3 VI 1587). Aby przeszkodzi zakusom Austryi, krl poprzesta musia na teraz na wysaniu do Moskwy Haraburdy (1\ 1586), ktry stara si propagrowa tam myl
unii z Polsk, Przytem krl praktykowa by Moskw przez Iwana
Piotrowicza Szujskiego *).
kocu nowy papie Sykstus V popar
wimprez moskiewsk Batorego, ktr szczegowo w Rzymie przedstawili synowiec krla, Andrzej Batory
rozczarowany nareszcie do
i

obietnic moskiewskich,

Possewin.

rezultacie (na pocz. grud. 1586)

Possewin, a nadto nowy nuncyusz Annibal


wiz pierwsz rat subsydyw dla Batorego. Z ca
t spraw gotowano si na przyszy (na 2 II 1587 zwoany) sejm.
Przeciw tym subsydyom zaprotestowa (5 XI 1586) w licie do kardynaa trydenckiego cesarz. Ju sejmiki wypady po myli krla
ju mia si wnet zebra sejm, gdy wtem (12 XII 1586) umar krl
w Grodnie (na mocznic^) majc lat 54.

pospieszy
z

do

Polski

Kapui, ktry

Dwr

Batorei^o a Zamoyski.

niemalowanego

Krla Stefana, tego

uzna

krla, trzeba

prawdziwie

za jednego z najdzielniejszych

Kochanowski przeczu), zawsze z BoBy energiczny, ale porywczy


gwatowny nie mg si zgodzi z but
duchem rokoszaskim
szlachty, ktra go traktowaa jak szlachcica rwnego sobie. Twardy
surowy onierz, by za prostot, nie lubi dekoracyi
pompy, wola ycie obozowe, przepada za polowaniem. Dwr jego nie by ani
tak nielicznym, ani tak niepolskim, madziarskim, jak si dotd sdzio"). Krl po polsku nie umia, za tu po acinie wybornie. Z krnaszych krlw, ktrego (jak

to

lesawy rwno Polska

bdzie.

ka

')

Orabow^ki:

')

Archiwum

Boratyski,

rdhi

l'izo/dzioc'lii,
J.

Ziimoy.

St.

batory

) Bielowski, Piaina

plan

Cbersberp^r.

62,

*)

(jiedroj, Przegl. histor.*

Fucha,

dworu, 1908

1903-

li^i

kiewskiego,

U8tri')j

I.

Nr. 951.

III.

377.

DOG.

^ksi.jga

ku

czci

Wino. Zakrzi-wskiego).

HI8TORTA POLlIYCZNA

156

Iow

nie

dewocyi,

pophera

dobrze, a Anna,

bierna,

myl

bya

typowa

Za

rozwodu.

to krl

Wspczesne wyraenie,

sobie.

stara panna, chorowita,

oddana

coraz bardziej niechtna Zamoyskiemu,


z

hetmanem

coraz to blisi byli

krl nie powinien

skiego na sejm a Zamoyski bez krla na

ktry

i bez Zamoy-

wojn wyjaniaoby, w ja-

kim kierunku te obie postacie wzajemnie si uzupeniay. Kanclerz,


wynoszony przez krla do coraz to wyszych zaszczytw, a z krlem przez kuzynk spowinowacony, nabiera niejednokrotnie takiego
zwano go alter Rex ') Btd niesuszny
na dworze znaczenia,
jest pogld niektrych historykw, jakoby impuls szed tylko od krla,
a Zamoyski mia by tylko biernym wykonawc jego rozkazw,
owszem w niektrych sprawach, jak np. w zaprowadzeniu trybunaw udzia Zamoyskiego ))prawnika by zapewnie daleko wikszy,
ni si zazwyczaj sdzi ^)

Zygmunt

111

elekcy. Na

(1587 1632) 3).

wie

o mierci krla Stefana wielu


kardynaa Andrzeja Batorego, koadjutora biskupa warniiskiego, aby przybywa do Polski stara si
.iritacye przed

panw zwrcio si

listownie do

')

')

Kojalowicz 224.
Arch.

J.

Zainoy.

I,

str.

XXXI,

Heidenst. Her.

Sokoowski. Dyaryusze r. 1587 (Ser. rer. Pol. IX) 1887. A. Sokoowski, Archiwum KadziwUiw (Ser. rer. Pol. VIII) 1885. Chomt^^towski, Koresp.
J. K. Chodkiewicza iBibl. Ord. Krasi. t. I). Prochaska Archiwum Sapiehw 1892.
')

A.

Bielski Joachim,
lib.

XII 1672.

Cig dalszy kroniki. Warszawa 1851. Heidenstein, Rerum polon,


ubieski, Opera posthuma 1B40. Wielewioki, Dziennik 00. Je-

zuitw, tom. 4.1881-1899. Barwiski, Dyaryusze 1591-2, 1911. Barwiski, Dya-

ryusze sejm. z 1597. 1907. A. Bielowski, Pisma kiewskiego 1861. - LubomirHiischMaszkiewicz. Pamitnik Wilno 1829.
kiewskiego 1868.

ski, Listy

Moskwa

berg, l*olska a

1916 3 tomy.

- Zaski,

Czubek,

Naruszewicz, Historya

wicz. Dzieje panw.


1850.

1911.

Zygm.

Jezuici

III.

1H19

t.

Polsce 1900

Pisma
J.

3.

I\.

czasw rokoszu Zebrzyd.


Chodkiewicza. 1781 2 t. Niemcepolit.

Dzieduszycki (Uychcickil, P. Skarga,


Ukady o lig przeciw Turkom

Sas,

1899. - Likowski, Unia brzeska, 1875 Ilirschberg, Dymitr


(Przegl powsz
Samozwaniec 1898. Hirschberg, Maryna Mniszchwna 1906. A. Sokoowski,
Przeil rouoszom (Uozpr. wydz. hist. fil. XV) 1882. H. Schmitt, Rokosz Zebrzydowskiego 1858. Ai. Kembowski, Kokosz Zebrzydowskiego (Bibl Urd. Krasi.)
1893.
A. Sokoowski, Dyabel Stadnicki, Ateneum 188.3. Sobieski, Nienawi
wyznaniowa 1902. Sobieski, Henryk IV wobec Polski Szwecyi. 1907. So)

Studya hist. 1912 Sobieski, Pamitny


sojm 1913 Treliak, Historya wojny chocimskiej 1889. Szelgowski, Walka
Polska wobec powstania czeskiego 1904.
o Batyk 1904. Szelgowski, lsk
.Szelgowski, O ujcie Wisy 1905, zob. zreszt Fmkel, Bibliograf, hist. pol, 1906.
bieski,

Szkice

hist.

1904.

Sobieski,

SOBIKSKi: IIKNUTK \VAI-KZV, .SIKFAN BAIDKY, EYGMr.Sl

157

III

Jan Zamoyski ). Inaczej jednak


koron. Pisa do w tej myli
myleli Zborowscy. Ci powitali z radoci mier krla Stefana jako
wyzwolenie od tyranii Wilczych Zbw (herb Batorych) postanowili wesprze kandydatur Austryaka, ktry pomoe im zgnie Zamoyskiego. Sejm konwokacyjny. zwoany przez prymasa KarnkowO

wykaza znaczn przewag Zborowskich, ktrzy wsparci przez Stanisawa Grk, wojewod poznaskiego, skorzystali z tego, e Zamoyski na konwokacy nie przyby, ograniczyli
jego wadz hetmask, mianujc innych wodzw, a nawet projekskiego (na 2

1587),

11

konliskat dzie Heidensteina, kasat wyroku, wydanego na


Krzysztofa ustanowienie sdu na Zamoyskiego za stracenie Samuela.
Nieustraszenie broni tu Zamoyskiego, naraajc swe ycie na nietowali

bezpieczestwo wojewodzie

ruski,

Stanisaw kiewski

wcancella-

(pniejszy nieszczsny bohater z pod Cecory),


wystpujc ostro przeciw praktykom z Niemcami'). Wiele sejmikw uznao z uchwa konwokacyi tylko termin miejsce przyszej
elekcyi. rd agitatorw szczeglnie by ruchliwy Stanisaw Czarnkowski, zwizany ze Zborowskimi agent austryacki. Ten by nNiem-

rianus acerrimus

^)

domowi te brandenburskiemu affekt, bo jest za consiliarium


przyjty od administratora magdeburskiego
ma jorgeld od niego
300 flor *) a te dostawa niemao z kamery cesarskiej. Nieinaczej
postpowa Krzysztof Warszewicki, ktry rozrzuca wiele pism ulotnych na rzecz kandydatury austryackiej, biorc wratione stipendii
od cesarza 500 talarw rocznie ^). Wiele wwczas znalazo si w Polsce zotych
srebrnych pienidzy z napisem cesarza Rudolfa.
Gorliwie popiera kandydatur austryack nuncyusz Annibal

com

z
i

Kapui, ktry

sa

To

postpowa wtanuam domus

szyfrowane

listy

poufnemi

Radziwiowie stanli po

Austriacae vasallus

*)

wiadomociami do Rakuzw.

Habsburgthy. Z wszystkich
jednak kandydatw na pierwszy plan od razu wysun si krlewicz
szwedzki Zygmunt, ktremu koron polsk przeznacza ojciec Jan III
jeszcze w r. 1570^). Odrazu te po mierci krla Stefana wwszystkim
ludziom w uszy serca smaczn bya ta zacna Jagieowska krew 8).
Za Zygmuntem gwnie agitowaa jego ciotka, a wdowa po krlu
i

stronie

')

Czubek, l)3'aryu9z Heszki 1915,

Sciipt. ser. Pol. XI 42.

L. c. 30.

*)

L. c. 21.

*)

Wiedeskie archiwum dworu

Wiede.

) Ser.
|

I.

c.

rer. Pol.

Ser. ter. Pol.

1587, Polonica.
I.

.\1

134.

I3.

14-5,

por. Piasecki.

pastwa, Polonica

10

2b VII 1587.

HISTOKYA POMIYCZNA

158

ktra wskazywaa, e z wszystkich kandydujcych


monarchw jej siostrzeniec czuje si najbardziej Polakiem, e natur mow polskiej krwie jest uczestnikiem ^), e pochodzi z JagieUonw, e otworzy Polsce Batyk, e Estoni przyczy, ze sprzymierzy Szwecy z Polsk przeciw Moskwie. Podkopywali jednak
Zygmunta III agitatorzy austryaccy, ktrzy wskazywali weil er noch
immer sub prUeceptorum et Jetmiaruni disciplina erzogren, die Konigin mchte, neben den Jesuiten das Regiment in ihre Hclnde bekommen *). Tymczasem Zamojski zdoa pozyska sobie potnych
sojusznikw w kraju. Poczy si bowiem z nim Andrzej Opaliski,
marszaek w. kor. (pokcony z Grk), podskarbi Dulski (oeniony

Stefanie, Anna,

siostrzenic Zamojskiego), Tczyscy, nadto Konstanty Ostrogski,


ktrego jednak syn Janusz, w obawie o dobra wgierskie po swej
onie, przechyla si na stron austryack.
Dwie elekcye. Na samym pocztku elekcyjnego zjazdu (ktry
z

trwa od 29 VI do 24

wzgldem

podejrzenie

VIII

1587)

wzbudzia rd tumw pewne

wie,

Austryaka

na Litwie przyapano

ze

podrujcego do Moskwy'). Niebawem


na uznajce uchway konwoszlachta rozpada si na 2 koa.
j.
nieuznajce czyli czarne. Pierwsze koo domagao si, aby
kacyi
przed rozpoczciem samej elekcyi naprawi exorbitancye (popezabezpieczy si
Za;iioyskiego)
nione przez krla nieboszczyka
w tej mierze na przyszo. Woali: ))Lepiej bez krla w rzdzie,
nili w nierzdzie z krlemw *). Nierzdem zwano silny rzd Batorego, a tyrani przewag Zamoyskiego, zarzucajc temu, e czy
w jednem rku incompatibilia, j. buaw z pieczci. Szczeglnie

tajnego posa cesarskiego,

t.

t.

wystpowa

pany
Mikoaj Kazimierski, ktry dowodzi,
senatory, ktrzy panu wedug przysig swoich opanowa si albo

radykalnie

nie mieli, albo nie chcieli, authoritatem

suam

stracili,

nie

godni

na stokach swych siedzie, z stokw je pozrzuca ^). Ostatecznie


rokoszK urzdzony na polu elekcyi (27 VII) omal nie spowodowa
bitwy, ale zagady Zamoyskiefro, ktry mia z sob 6000 onierza,
nie sprowadzi. Zamoyski zrcznie rozbudza rywalizacy 4 arcyksi(Ferdynanda Tyrolskiego, Macieja, Ernesta Maksymiliana, a szcze
golnie tych 2 ostatnich), a straszc najazdem tureckim, podkopywa
w rzeczywistoci kandydatur austryack rd mas szlacheckich.
teczasie wetowania wypowiedzia si za Piastem: wMawiaem

')

Ser. rer. Pol. XI. 93.

')

1'rinlz

Ser. rer. Pol. XI, 61.

Ser. rer.

I.

c.

do

201.

ces.

Foi.

(Wiede, Polonica
XI. 66, 123, 178.

1.

c.)

\^

III

1587.

w. SOUIE.SKi: HKNKYK WALRZV. STKKAN BATIIHY. /.YUMUNI'

raz przy tern stoj,

nad swesro. poyteczniejszego nie bacz. Bo

domowy

jako do gospodarstwa urzdnik

159

III.

najlepszy, tak

experientia

Pan narodu swciro najpoyteczniejszy. Gowa eiu^dem


czonkowie. Potrzeba, aby wiedzia civiles
generis ma by, jako
artes, czetro nieboszczykowi (Stefanowi) nie dostawao, e albo ich
nie umia, albo ich uywa nie chcia. Stde mae contenci byli.
docuit,

Smy

homines,

liberi

dzoziemiec,

ko mam w

Panom swym zwyklimy wolnie mwi,

temu

ktry

przywyk, obruszy si tem acno,

nie

tem Kole wiadki,

em

cuja-

krlowi nieboszczykowi to liber

mawia, e nad Polaka, aden nam nie moe lepiej rozkazowa, co


sam mi przyznawa. Jeli idzie o niedostatek (Piasta), ktry taki
i

cudzoziemcw, ktryby swoje dla nas mia wydawa? Ja z tem


przystpili zgoda WMciw na czowieka narodu
swego, ja z skrzynki swej ratuj go stem tysicy zotych *). Po myli
Zamoyskiego wypowiadao si te czarne koo. Powoywano si tu
na uchway zjazdu jdrzejowskiego (z r. 1576), wykluczajce Austryaka
na niech braci szlachty, co doma zostali przeciwko nacyi niemieckiej*). Marszaek tego Koa Orzechowski, podczaszy chemski,
jest z

si opowiadam,

wyranie owiadczy: wMy adnego


za pana

"wzi

nie

moemy

witobliwa, sawna, poyteczna

nieprzyjaci cesarza tureckiego

przekonywa,

acwa obra

))byaby to rzecz
swego narodu pana,

kiedyby nie by na przeszkodzie nasz .przyrodzony zwyczaj, i my


jako ubiorw, potraw
innych spraw cudzoziemskich uywamy, tak
pana cudzoziemca przed swoim bardziej sobie smakujemy ^). Idea
Piasta miaa tu gorcych zwolennikw, ktrzy dowodzili,
niei

tylko

midzy

bestyami,

zwierzty inszego wodza nie bywa,


tym duchu proboszcz parnawski, ksidz

ptaki

tylko z tego rodzaju^).


Kamierski rozrzuca midzy szlacht swj memorya za IMastem
Chwiejny prymas Karnkowski przechyla!
p. t. Pose od Piasta ^).
si ku kandydaturze w. kniazia moskiewskiego Fiedora, marzc o nawrceniu Moskwy na katolicyzm. To szlachta mazowiecka litewi

ska chciaa Moskwicina,

cho

kandydata

jeli hospodar

pytali z ironi:

niektrzy ze

wzgldu na niedostwo

dure,

to

kto

panem opiekowayw Nad wszystkich gr jednak coraz

Mwiono: ))Morza teraz nie mamv


tym Panem mao nie wszystko imSam nawet prymas Karnkowski owiadczywszy:
pojad do domu, bo widz,
to jest przeciwko

krlewicz szwedzki,

jedno

ile

))Z

Zvrmunt.

na koniu zabriiie, a

perium mars

Niemcem

).

nie

si bdzie
bra

bardziej

M Ser. rer. Pol. XI, 103.


215.

L.

L. c. 102.

c.

L. r.

Uo.

*)

L. c.

114.

'i

L.

o.

l\A.

160

HlSTORYA POLITYCZNA

przeszed na stron Zycmuntow.


kocu krlowa Anna,
z Zamoyskim, przepara jego elekcy. Dnia 19 sierpnia 1587 prymas ogosi go krlem w kole antykonwokacyjnem,
o czem tego dnia rozesano uniwersay, skarc si na praktyki
wzywajc na zjazd do Wilicy. Kiedy
z strony domu rakuskiego
w 2 dni pniej krlowa Anna przysaa do koa Zborowskich poselstwo, wzywajc do zgody na elekcy Zygmunta, wwczas przyjto je tam z wielkiem oburzeniem, nie przestajc wwielkim gosem
huka i wista albo gwizda ^). Zborowscy wbrew te radom krlowej Anny, pominwszy znaczn ilo gosw stronnikw Fiedora,
znajdujcych si w ich wasnem kole, postanowili ogosi wybr
Austryaka. Czarnkowski przekonywa protestujcych: Nie dajcie miejsca prosz opinii, ktr kto wszeteczny pucit inter populum, aby
to nomen Niemiec miao by exosum. Jest to gens nobilissima... moecie wierzy, jam wiadom,
to dobra latorostka, z dobrego krza *).
Ostatecznie rd protestw biskup kijowski, Woroniecki nominowa
w obozie konwokacyjnem krlem (22 VIII) arcyks. Maksymiliana
(brata cesarza Rudolfa II). ukasz Grnicki '), znany pisarz, twierdzi,
posowie austryaccy zaproponowali Zamoyskiemu 100.000 talarw
kuzynk arcyksicia jednemu z jego krewnych, byle tylko teraz
po nominacyi nie szed broni Krakowa, ale eby uda si spokojnie
do swych dbr na Ru. Kanclerz odmwi. Nad krajem zawiso widmo wojny domowej. Z gry jednak mona byo dostrzedz,
wikszo opinii opowie si po stronie Zygmunta. Do jego wyboru para
konieczno dziejowa, oglna
ku Batykowi, ktra uwidocznia si za poprzedniego panowania wojn gdask odparciem Moskwy od Batyku w sojuszu z Szwecy. Wybr Zygmunta by umocnieniem tego sojuszu, do ktrego skania si ju Zygmunt August,
wydajc siostr za krla szwedzkiego Jana III. Na t kwesty batyck wskazuje te krlowa Anna w instrukcyi na sejmik litewski
(po elekcyi), gdy mwi: Wiedz WMciowie jako wiele na tem zabraci,

poczywszy si

e
i

dno

ley liberum dominium

maris, bez ktrego

sabe

najwiksze pa-

pastwem portw
stwa a najmniejsze pastwo morsk wolnoci
ku grze si wynosi*). Nie wiedziano jednak na pewno, czy Zygmunt przybdzie
gdy dugo o nim nie byo sycha, zaczto
i

Krakowie

(jeszcze

X)

przebkiwa

mwiono znw o wyborze


mego Jana Zamoyskiego').

cyi

L. c. 146.

Cubok. Dyaryusz

*)

Ms. Ossolui. 2284

*)

Crubfk, Dyaryusz

I.,

c.

16H.

Keszki
f.

albo

laif),

29.

Ili'szki

158.

163.

moliwoci

trzeciej<(

elek-

kardynaa Batorego, albo

sa-

w. SOBIESKI

HK.MVK \VALKZV, STEFAN BAIOKV, ZYUMINI

161

III

Byczyna. Niebawem po elekcyi Zamoyski zaj stolic koronacyjn, a zjazd szlachty pod Wilic (5 X) uchwali pospolite ruszenie
przeciw Maksymilianowi, ktry wobec dostojnikw sweufo stronnictwa
zoywszy przysig na ))pacta w Oomucu, wkroczy do Polski.
Nadgraniczne zameczki nie chciay si mu jednak poddawa. Rotmistrz
kozacki Ilawryo Iloubok, wierny hetmanowi, nie da si namwi
broni si dzielnie
Zborowskim do wydania forteczki Kabsztynu *)
i

Zasyn nieugit obron

przy pomocy olkuskich grnikw.

Kasper Karliski

odby

zjazd

*).

podsun si

Maksymilian

pod

Olsztyna

Mogi,

gdzie

swych stronnikw.

Tymczasem jego wspzawodnik Zygmunt

(28

III,

IX 1587) przy-

bywszy na statku do zatoki gdaskiej, nie chcia Polsce ustpi Estonii


gdy w kocu t kwesty odroczono do
nie wysiad na ld,
mierci Jana III. Wwczas przysig artykuy w Oliwie. Uznay go
panem Gdask, Elblg, Toru, o czem uwiadomiy cesarza Rudolfa').
Piotrkowie Zygmunt spotka si z krlow Ann. Aby zagrodzi
mu drog, Maksymilian wysa przeciw niemu pod Piotrkw wojsko
pod wodz Lobkowitza, Krzysztofa Zborowskiego Stanisawa (Dyaba) Stadnickiego, a sam nie zdoawszy ukadami przecign na sw
stron Krakowa (ani miasta, ani uniwersytetu, ani kapituy, ani Jezuitw), przypuci szturm do stolicy (23 XI). Zamoyski odpar zwycisko ten atak, mimo zdrady *) niemieckich podmieszczan. Po tej
klsce Maksymilian cofn si w stron Pilicy
leg w Krzepicach,

krl

za Zygmunt stan

(9

XII)

Krakowie.

Zygmunta do Zamoyskiego
zbyt gorco wypado, a Zamoyski dotknity
liski zniechci

z poufnikien\

nikw,

dzc,

nazwa

ktrzy

Ju

tak,

po drodze Opa-

przywitanie nie-

mia w rozmowie
Opaliski mia sojusz-

tern,

wniem mar
przewag Zamoyskiego, dowowypdzi, a drugiego chce zgnie
Kiedy

krla

5).

zbytni

na

sarkali

jednego krla
czasie powtrnego sporu o F^stoni
zbyt na krla naciska o wypenienie
nic krla, zarzuci Zamoyskiemu,
nowej trzeciej elekcyi^). Po jakiem

rw Zy^muat zaprzysig wpaktaw


')

Czubek, Dyaryusz Keszki,

*)

Niesiei-ki,

Gdask

161.

*).

przed koronacy, hetman natego warunku,

Opaliski bro-

myli chyba doprowadzi do


takiem uagodzeniu tych spo-

(27 XII

1587)

koronowa

si.

Do

16H.

Herbarz.

10

X.

Elblg

13

X.

Toru

17

.\,

Wiede.

Arch.

iiadworne,

Polonica.
*)
*)

)
')

Sobieski. iSzkice (Hetiiuiu

.aohiwi

Kobierzycki /W.
Teki rzymskie 12 XII. 1587.
Czubek, I)yar3usz Keszki 1.

Rncyklopcdya polska, 'lom V ci

II.

c.

19<U

'V2

C/A\hok

Ikumi-^/

Iti9.

179.
<<

162

Hl.STOKYA POLIIYCZNA

spiski

umysw przyczynia si grona wiadomo, e zamek


Lubowl zagarno wojsko wgierskie Maksymiliana ode-

rwao

niejako od Rzptej. Nadto przyszy

zjednoczenia

wpa

wiadomoci,

Maksymilian
do Wielkopolski. Z protestem prze-

zaj Wielu zamierza


ciw temu wysa (7 I 1588) Zygmunt III (jako koronowany ju krl)
list') do cesarza, domagajc si zwrotu Lubowli
odwoania Maksymiliana, poczem Zamoyski, obdarzony wadz dyktatora, ruszy
przeciw arcyksiciu, ktrego ostatecznie rozgromi pod Byczyn wzi
w niewol (2411588). Zwycistwo to, w ktrem pado 3000 nieprzyi

jaci, wywoao wielki gniew rd spoeczestwa niemieckiego. Zjawiay si wpieni nienawici do l^olakw, jak np. Maledicio gentis
Naodwrt rd Polakw hetman Zamoyski urs teraz
Polonicae
'').

na bohatera narodowego. Sejm koronacyjny (do 30 I 1588) obdarzy


jego party a pognbi upartych cezaryanw.
Spraw Estonii na tyme sejmie odroczono do mierci Jana III. Mahojnie tryumfatora

w Krasnym Stawie, poropomoc do zajcia tronu polskiego,


ukadzie pokojowym (9 III 1589) w Bdzinie (pod

ksymilian internowany przez Zamoyskiego

zumiewa si

jeszcze z

Moskw

Zamoyski w
arcyks. ma
prezydency nunc. Aldobrandiniego) przepar warunki,
niema
si z Moskw przeciw Polsce,
si zrzec korony,
Austrya zwrci Lubowl. Mimo obietnicy Maksymilian wypuszczony
na granicy lskiej na wolno, nie przysig zrzeczenia si pretensyi
do tronu.
Dwr /ysiiiuiita III (1587 1632). Syn Jana III Katarzyny Jagiellonki, urodzony w wizieniu w Gripsholm, wstpowa na tron
polski, liczc 21 lal. Zinmy, zamknity w sobie, milczcy a stanowczy, rjii si bardzo od swego porywczego poprzednika. Tiia T feale

czy

cerun
dni

j)o

nontro reyi vae: Taciiiirniias, Tenacias, 'J'ardilas<(.

phanus erat

Ju w

kilka

si rnowiercy
))Rex Stebonus pro militibus, iste Rex crit bonus pro clero ').

koronacyi zoryentowal

mwili:

przez matk w wierze katolickiej, ponosi ju w Szweprzykroci za przywizanie do tej wiary, ktr umacnia w nim
jezuita Warszewicki, a nastpnie w Polsce tacy spowiednicy kaznoinni.
dziejo, jak jez. Goyski, Bartscb, Skarga
By te katolikiem
dba przedewszystkiem o propagand katoliniezwykle arliwym
poza jej granicami. Na dworze swym tocyzmu tak w Polsce jak
dzieciijlerowa jednak
siostr Ann, niezomn luerank.
stwie w Szwecyi nie unikn znacznych wpyww kultury niomior-

Wychowany

cyi

sw

Wiede,

Ms. Ossolinruin 1601.

')

Nunz.

(li

1.

c.

l'ol.

Polonica.

XXX III.

289

(.H

I.

1687).

w. SOHlK.SKi: IlKNKyK WAI.KZY,

kiej,

pogbiy dwa maestwa

mao

Zygmunt

polskiego rycerstwa.

byy

wpyw

Anny

163

III

ten jeszcze bar-

Std

na dworze

.lagiellonki,

wziy gr

nad

wd(jwy
polskimi.

w zotnictwie, tokarrnic si w tom od ogu

wojowniczy mia upodobania

muzyce

stwie, alchemii,

Gienger.

ZyOMlNT

Austryaczkami.

Zygmunta, szczeglnie od czasu mierci


po Stefanie (1596) obyczaje niemieckie

czej)

KAKIItY,

wwczas pov\szeclnue panujcej,

tani

dziej

MKKAN

malarstwie,

Sol w oku

u szlachty

(szczeglnie

takie postacie na dworze, jak ochmistrzyni

zwana

rnowier-

Niemka Urszula

))Meyerin, oddany jezuitom sekretarz, a pniej pod-

komorzy krlew. Jdrzej Kobola


">Valka z Zainojskim. Sejm pacyikacyjny 1589 (5 111 23 IV)
by widowni walki Zamoyskiego z modym krlem, ktry chcia si
wyzwoli z pod wpywu przepotnego hetmana-zwyciscy. Na tym
sejmie biskupi
dawni Maksymilianici stanli po stronie kr(')la
cesarza. Zamoyski bowiem, chcc uchroni kraj od wojen domowych,
zaproponowa pewne reformy co do elekcyi (gosowanie wikszoci,
cho viritim; wniosek dotyczy elekcyi a nie sejmw) domaga si
wykluczenia Habsburgw a wyboru sowiaskich wadcw. Wniosek
ten wskutek oporu duchowiestwa upad. Sejm ten jednak przynis
Zamoyskiemu (i Radziwiom) zatwierdzenie ordynacyi. Tymczasem
Jan III wobec knowa wsppanujcego z nim brata, Karola Sudermaskieiro chcia zabezpieczy Zygmuntowi nastpstwo w Szwecyi
').

ulegajc

namowom

Rudolfa

II,

ktry

domaga si

polskiego Austryi (arcyks. Ernestowi wraz z

ustpienia tronu

rk siostry Zygmunta

III

Anny)

raz na

zawsze zakusy Austryi od korony polskiej odeprze, postawi

postanowi spotka si osobicie

Zygmuntem. Zjazd ojca


z synem nastpi w Rewlu (IX 1589), gdzie wznowi si spr o Estoni. Kiedy Polacy przeraeni napadem Tatarw sprzeciwili si odjazdowi Zygmunta III do Szwecyi, groc now elekcy, wwczas
Zygmunt III wrci (10 X) do I*olski, cho zarazem wystawi ojcu
kaucy, tj. zapewnienie powritu swego do Szwecyi. Zamoyski chcc
z

znw wniosek na sejmie 1590(7 III 21 IVj, aby wykluczy Austryaka


od elekcyi
naznaczy arc. Maksymilianowi termin 20 miesicy do
zoenia przysigi pod rygorem wypowiedzenia cesarzowi wojny. Zamoyski liczy na groz, jak niedawno wywoay zbliajca si turecka armia Beglerbega Rumu, nadto napad tatarski (\'II 1589)
odwetowy napad kozakw, ktry do ywego rozdrani 1'ort. Sejm
wprawdzie nie wykluczy caeiro domu IlabsburLrw ale zato samego
i

tylko arcyks.

rozumia si

Maksymiliana,
z

Moskw

u niej

ktry zreszt nio

zwaajc

na

to,

po-

szuka pomocy. Wobec niebezpiecze-

M SzoljfowsUi. Walii a o Batyk.

If

164

HISlOKYA POLITYCZNA

stwa tureckiej wojny uchwaloiu) zarazem generalne pog\vne tak


w przeddzie Byczyny wadz hetmask rozszerzono. Krl zaskoczony interpelacy Zamojskiego o praktyki z Austry, obroni
si deklaracy, zaprzeczajc podejrzeniom. Gdy z przeraenia przed
pokj z Turcy zawarto^), podnioso
napadem tureckim ochonito
znw g-ow stronnictwo wrogie Zamoyskiemu pod wodz prymasa
Karnkowskieg-o, ktry zwiza si z Grk Stanisawem, byym Maksymilianist korzystajc z oburzenia szlachty przeciw pogwnemu,
zwoa samowolnie zjazd do Koa w Wielkopolsce (VIII 1590), gdzie
skasowano konstytucye sejmu, t. j. pogwne, ograniczono wadz hetmana, wykluczono hetmana od elekcyi, domagano si rachunkw z upw pod Byczyn itp. Tymczasem pod wpywem tej opozycyi przeciw Zamoyskiemu, arcyks. Ernest wystawi (przy kocu XI 1590) w Graw zamian
tzu wysacowi Zygmunta III, Wraderowi, assekuracy,
za rezygnacy z tronu polskiego przygotowanie swego wyboru na
krla, zawrze przymierze z Szwecy, ustpi jej Estonii, wypaci po koassekut.
ronacyi 400.000 z., wystara si o sukcesy barsk
p.
gdy
zbiera
si
sejm
do
Warszawy,
Wrader
(2 XM
racy przywiz

1590 15 I 1591). Na sejmie przewag mieli stronnicy prymasa nad parapologi. Na sejmie
ty Zamoyskiego, ktry rozsya wszdzie
zniesiono znw w myl zjazdu kolskiego konstytucye przeszego sejmu
o rozszerzenm wadzy hetmana, dano amiiesty Maksymilianistom
przywrcono do czci Krzysztofa Zborowskiego, a nadto biskupi za
namow nunc. Annihala zaprotestowali przeciw wykluczeniu Habsburporzuci plan
gw. Chocia wobec Zamoyskiego Zygmunt III udawa,
nadal
opuszczenia Polski, to tymczasem jednak porozumiewa si
w czasie tego sejmu z posami cesarskimi Pawowskim, biskupem
Jdrzejem Jerinem. biskupem wrocaw. tak co do
oomunieckim
i

jak

sw

nastpstwa Ernesta

Ann, crk

(czy Maksymiliana), jak

arcyksicia

Karola

Maryi

lubu swego

bawarskiej.

z arcyks.

Korzystajc

prawa rozdawnictwa urzdw, krl coraz to bardziej usuwa Zamoyszczykw, formujc przy tronie stronnictwo austryackie. I tak
w kancelaryi w miejsce Zamoyszczyka Baranowskiego, ktrego posun na biskupstwo pockie, da r. 1591 piecz mniejsz (nie jak
Tylickiemu), ale ksidzu referendarzowi, Janowi
chcia Zamoyski
Tarnowskiemu h. Rola, kt(')'rpgo popiera prymas Karnkowski, take na
roirenta kancelaryi mianowa (krewniaka Tarnowskiego) PstrokoWszystko to byli wrogowie Zamoyskiego Kardyna Jerzy
skietfo.
Radziwi, biskup wileski, kt(')ry [)odczas bezkrlewia najgorcej poporedniczy w ukadach midzy Habsburgami
piera Maksymiliana

')

Jorga, Gfsch. dna osman. Itriches

2r)i.

w. .SOmirSKi: ItKNMJYK

W U>KZY,

SIKFAN I;A10KV. ZV4ML'NT

III.

*'"

otrzyma r. 1590 biskupstwo krakowskie, ktresfo


krl nie dat kardynaowi Andr/ejowi Batoremu, jak chcia Zamoyski.
Przepa midzy krlem a Zamoyskim coraz si pogbiaa. Krl
z zakonem jezuitw tak w polityce wewntrznej
szed rka w
zwanych pozewntrznej, podczas gdy Zamoyski nalea do
jak
a

Zygmuntem

IIIl,

rk

popiera konfederacyc warszawsk z r. 1573. Nic dziww kocu w walce z krlem prymasem kanclerz oburzony
nego,
na system rozdawnictwa krlewskiego, porozumia si z rnowiercami, ktrzy rwnie byli rozgoryczeni pomijaniem ich M w rozdawnictwie urzdw. Ponadto rnowiercy oburzeni niszczeniem zbozboru aryarw przez tumy miejskie, jak ))Brogu 7/8 V 1587
\')
10 VI
Wilnie
24
a
kalwiskiccro
w
Krakowie
(9
w
(1591
skiego
1591), domagali si naprno ustanowienia procesu konfederacyi, tj.
litykwc

karania przestpcw konfederacyi


sposobu dochodzenia sdowego
warszawskiej*). Dla wikszego nacisku na krla rnowiercza szlachta
urzdzia zjazd w Chmielniku (25 VII 1591). Krl w odpo\A-iedzi na
poselstwo (20 VIII 1591) z tego zjazdu wysane, obieca wymierzy
sprawiedliwo z powodu zburzenia zborw, ale zjazdw zakaza.
Pomimo to odbyy si jeszcze dwa zjazdy w Radomiu') (23/25 IX
2 II 1592), a nadto zwoano jeszcze jeden zjazd do Lublina
1591
(na 29 IV 1592) na czas sesyi trybunau. Tam do Lublina pchn
rwnoczenie
Zamoyski swoich stronnikw t. zw. popularystw,
woaby
zwoania sejmu przed zamierzonym lubem krla
gle nie dopuci w ten sposb do maestwa krla z Austryaczk,
i

da

Ann. crk

arcyksicia Karola, po ktr udali si (V 1592) Hieronim Rozraewski


Albrecht Radziwi. Regalici zdoali wytworzy
w Lublinie osobne koo, psujc robot Zamoyskiemu. Poselstwa tak
Zamoyszczykw jak
regalistw wysane z tego zjazdu otrzymao
i

odpowiedzi od krla (10

1592) porczenie,

adnych uWadw

prowadzi, ale od lubu z Ann


nie odstpi.
ostatnich dniach maja 1592 odbyy si w Krakowie
lub koronacya krlowej. Tymczasem jednak arcyks. Maksymilian,
polski rex electus (zazdroszczc
nie chcc dopuci do tronu
polskiego arcyks. Krnesla) w licie (20 \' 1592) zdradzi przed szlacht tajn wassekuracyn Zygmunta 111 z I*]rnestem. Zapeuno pod
z

Austry

o zrzeczenie

si korony

nie

tych rewelacyi prym.is Karnkcwwski odsun si od krla.


Zamoyski uda si do Jdrzejowa, aby tu na zjedzie wystpi
ostro przeciw konszachtom krla z .Austry. Zjazd ten podnis ros

wraeniem
a

')

Sobieski, Painitjtriy sfjin. nU\

')

Sobieski,

*)

W.

18,

Nienawi wyznaniowa.

Zakrzewski, Dyaryusz zjazdu.

u\v. 8.

166

HISTOUYA POLITYCZNA

da,

przeciw cudzoziemszczynie
aby na nadchodzcym sejmie
urzdzi wink\vizycy przeciw kr(3lowi. Zebrzydowski, wojewoda
lubelski, na sejmiku w Proszowicach przestrzeg-a szlacht,
wcudzoziemcy o nas targ czyniw
sprawi,
szlachta krakowska groi

madnie ruszya pod Warszaw, aby poprze inkwizycy w czasie


zbliajcego si sejmu. Rewelacye Maksymiliana (dawne
nowe z 1
IX 1592) byy wod na myn opozycyi. Zygmunt na sejmie (t. zw.
inkwizycyjnym 3 IX 19 X 1592) musia
deklaracy (28 IX
1592), >)ailjc zamiaru odjazdu do Szwecyi
obiecujc,
do niej
nie odjedzie
po mierci ojca za pozwoleniem stanw,
wreszcie
nie bdzie za zjazdy nikogo pociga do odpowiedzialnoci. Sejm
spez na niczem. Nuncyusz Malaspina przy pomocy jez. Skargi
wojewody lubelskiego Zebrzydowskiego zaporedniczy zgod midzy krlem a Zamoyskim, ktra w caej peni wystpi na sejmie
1593. Skutki jednak tej >)inkwizycyi odbij si na dugo
to bardzo szkodliwie na powadze wadzy monarszej, ktr sam Zygmunt III
przez konszachty z Austry zdyskredytowa w oczach narodu,
zaufanie spoeczestwa do tronu podkopa. Nie trzeba dziwi si Zamoyskiemu,
on, co zdoby koron na Habsburgach dla Zygmunta III,
broni nastpnie tej korony przed krlem, ktry ni frymarczy.
Trzebaby si raczej dziwi Zygmuntowi III,
niepomny tego, e
szlachta na 3 elekcyach odtrcia Habsburgw, odstpowa im wai

zoy

e
e

nie bya jego wasnoci dziedziczn. Jak


obecne nie zmieni zreszt polityki Zygmunta III, ktry w dalszym cigu bdzie szuka jak najbliszych
zwizkw z Austry. Nie zmieni si rwnie arcyks. Maksymilian.
kt)ry niezraony niepowodzeniami bdzie
myle o polskiej
koronie, szukajc w tym celu porozumienia z kozakami
Moskw.
Unia brzeska nie bya sztuczn intryg jezuick, ale koniecznoci dziejow postulatem politycznym pastwa polskiego. Podczas gdy z jednej strony reformacya wyrwaa prawosawiu wysze
warstwy
zrobia ogromny wyom na Litwie
na Rusi, to w te
tropy orzewiony
odrodzony w walce z reormacy w Trydencie,
rzdny agresywny katolicyzm, spotkawszy si oko w oko z upadym, ciemnym, przekupnym, bezadnym klerem prawosawnym
zebra z atwoci obfite dla siebie niwo. Z kolei jednak Rzpta pol-

nie

koron,

zobaczymy,

ktra

przejcia

wci

w swych granicach miliony ludu ruskiego prawosawmoga odwraca oczu od niebezpieczestwa grocego jej
ludno ta cigna religijnie ku Moskwie. Ju w czasie

ska, liczca

nego, nic

std,

wojny krla Stefana


PogHewin,

Rusini

Iwanem Clronym do>lrzegli Polacy, jak pisze


l*olsce modlili si o zwycistwo Moskwy nad

w. SOIlKSKi: HKNKYK WALKZY, STKKAN BA'IOKV. ZYG.MfNr

IG"

III.

Niebezpieczestwo to okazao si jeszcze urroniejsznii


^dy r. 1589 powsta w Moskwie udzielny patryarchat nad
nwszystk Rusi. Nicby zi:eszt Hzptej ule ponioLro. g-dyby unikajc wpy\\ u Moskwy, przeniesiono Rusinw pod wpyw patryarchatu
konstantynopoliaskietro, bo
ten by czsto na usuLrach tak Moskwy jak Turcyi, ktra uywaa g-o potem nieraz jako tiarzdzia
przeciw Polsce. Na te momenty polityczne wskazywa ju Skarga
w dziele O Jednoci kociocnc (1577 1590). Poniewa Joachim paPolakami^).

chwiki,

)y

tryarcha antiocheski (1585)

w
w

Wilnie

Jeremiasz, patryarcha carogrodzki (1589)

w Rzptej nadali
Lwowie godno stauropigii

czasie pobytu

od miejscowych

mieszczaskim bractwom

sweg-o

biskupw prawosawnych

je postawili, przeto

ci

ostatni

przez

uniezalenili je

to

nawet bodaj nad nimi

szlachta z rodu

oburzeni szukali

sob spokrewnionej, a nawet u miejscowych biskupw aciskich. Niezadowolenie rd wadykw zwikszyo si, gdy wnet powrci towarzysz Jeremiasza, arcybiskup l)yonizy (cho nie majc upowanienia) zada od nowego metropolity
Rahozy 15000 asprw za wywicenie. rd prawosawnych w Rzptej
nastaa anarchia. Pierwszy Baaban, wadyka lwowski (kuzyn kiewskich), w sporze z bractwem Iwowskiem zerwa z patryarcha
rady na to u szlachty polskiej z

carogrodzkim. Skonny by do tego w spierajcy si z Carogrodem


(jak wskazano) o opaty, metropolita kijowski Micha Rahoza (ktrego
mylnie uwaali historycy za ucznia jezuickiego), ale naog odgryi

wa

rol dwuznaczn
lkliwie lawirowa. Terlecki, wadyka ucki
(szlachcic z Piszczyzny) konferowa co do unii z aciskim biskupem miejscowym w ucku, Maciejowskim, z Pociejem, kasztelanem
brzeskim, ktry powrci z protestantyzmu na prawosawie
zosta
wadyk wodzimirskim 1593. Ostatecznie wadycy, odbywszy szereg
zjazdw, wysali Terleckiego
Pocieja do krla z deklaracy (2 XII
i

ich z aciskimi biskupami, o dopuszczenie do


uprzywilejowanie szlacheckie
t.
Pertraktacye z nunp.
cyuszem co do maestwa ksiy ruskich, lituririi
t.
p. doprowadziy do tego,
metropolita kijowski. Micha Rahoza
8 wadykw

1594) o zrwnanie

senatu,

wystosowao (12 \T 1595 w Brzeciu) do papiea


zoenia obedyencyi postanowili jecha Terlecki
powiedzi na podobny adres przywilejem

pw

unickich z aciskimi.

adres, z
i

Pociej. Krl

(2 \'I1I 1595)

Wtem zepsu

ktrym dla

zrwna

od-

bisku-

wszystkie szyki Konstanty

(Wasyl) Ostrogski, wojewoda kijowski.


krla
a

Stefana

rodzaj

swoim Ostrogu
')

RuppliMii. ad

liist.

protektoratu

zaoy

(1580)

Russiae Nr. 2

Uzyska on swego czasu od


nad prawosawiem (exarcha),

akademi

dla ksztacenia

kleru

168

HISTORYA POLITYCZNA

prawosawnego

wyda

przychylny (jeszcze

r.

By pocztkowo unii
j dosy fantastycz-

(1581) bibli Ostrosk.


1593),

chocia pojmowa

dokonan w zgodzie z Moskw z uwzgldnieniem postulatw reformacyi. Niebawem jednak zaj wrcz wrogie wobec unii
stanowisko, namwi Baabana do zdrady (za nim poszed biskup przemyski Kopystyski) na zjazd protestantw polskich odbywajcy si
nie,

bo jako

na zasadzie ugody sandomierskiej

Toruniu,

wysa

(VIII

1593)

peen rokoszowych wyrae. Rwnoczenie szuka zdaje si poz biskupami wooskimi. Gdy nie zwaajc na to Terrozumienia
Pociej tymczasem w Rzymie (na konsystorzu 23 XII 1595)
lecki
wobec papiea Klemensa VHI dokonali unii. wwczas oburzony
Ostrogski, poczywszy si z rnowiercami, zaprotestowa przeciw
unii na sejmie r. 1596 (1). wskutek czego odmwiono tu wadykom
krzese w senacie, co oddziaa miao bardzo ujemnie na rozwj unii.
Ostatecznie synod w Brzeciu, zwoany przez 'Rahoz (na X 1596),
zgromadzi obok wadykw, take pobliskich biskupw aciskich
panw litewskich, przybyli Zamoyski jezuici z Skarg na czele ^).
Synod ten przyj uni, nie zraajc si tem, e Konstanty Ostrogski
urzdzi rwnoczenie tu obok antisynod prawosawny to przy
pomocy Nicefora Daskola, protosyngela patryarchy carogrodzkiego,
list

Baabana, Kopystyskiego, aryanw

chwil coraz

to bardziej

t.

wyaniaa si

p.

kwestyi unii

strona polityczna.

kad

Tak na

sej-

mikach (przed sejmem 1597) domagano si przecicia komunikacyi


z patryarch carogrodzkim wbez wiadomoci J. kr. Mci (prowadzonej),
a to dla uchronienia si od szpiegw nieprzyjacielskich '). Na sa-

mym za
kanclerze

sejmie (10
Rzptej,

II

23

Sapieha

III
i

1597) bronili unii

Zamoyski,

gwnie

obaj wielcy

ktry Hulowiczowi,

woyskiemu, napadajcemu na uni, wytkn,

nie

dba

posowi
<>

dobro

pustoszy I*olsk wraz z Nalewajk


Sejm
mimo projektw przeciw zrywaniom sejmw rozszed si na niczem, gwnie dziki opozycyi dyzunitw. Na tyme sejmie oskarRzptej. skoro syn jego

ono

s).

Nicefora na podstawie przejtych listw o szpiegowanie

pod-

kopywanie Polski na rzecz Turcyi w Wooszczyznie o zmowy z metropolit moskiewskim. Nicefor, wrg polityczny I*olski, dosta si
te do wizienia do Malborga, gdzie umar, podczas gdy Baaban
Kopystyski, nie zamieszani w polityczne knowania, spokojnie pozostali na swoich stolicach. Rwnie zupenie swobodnie w dalszym
cigu agitowa
podnosi
Ostrogski, a nawet na zjedzie
i

gow

'j

Treli.ik. .SU. liga

dciejach unii brzeskiej 1912.

Barwiski, Dyaryutz

L.

c.

101.

392.

w. S'>HIK>Ki: IIKSKYK WAI.EZY, SIEKAN 11\I()KV

Wilnie stara

s'\

zwiza prawosawia

g:rza do obrony przed

Udao

katolicyznicni.

ZYflMlNI

1^)9

III.

protfstanlyzmeiii

za-

niu si^ tu jednak do-

prowadzi do skutku zwizek cile tylko polityczny czyli konederacy midzy tenii wyznaniami celem wsplnej obrony. Skutkiem
spor<!>w na tle
tej konlederacyi sejmy nastpne peno s zaburze
wyznaniowem. Keligria grecka w granicach Hzptej rozpada si na
uni dyzuniQ, a Unia mimo przeszkd coraz rosa. Dziki temu,
i

wadykom

przyznano krzese senatorskich, unia pozostaa tak


mieszczan, podczas gdy
jak prawosawie, wiar tylko wocian
magnaci przeszli na acisk wiar, polszczc si na tej
szlachta
nie

drodze zupenie. Na pewien czas podkopa te uni na rzecz prawosawia rokosz Zebrzydowskiego, w czasie ktrego usiowali przeci-

gn

prawosawnych na swoj stron

tak

rokoszanie jak

krl.

ktry

nadawa

dobia duchowne
(18 VI 1607) postanowi dostojestwa
wycznie ))ludziom szlacheckim narodu ruskiego

mer

religii

greckiej".

Bniity kozackie. Poniewa napady kozackie oma! nie wywoay w^ 1590 wojny z Turcy, przeto sejm przejty panik uchwali
Ukrdiuy,
pod wpywem Zamoyskiego Porzdek z strony Niowcw
r.

oddajc hetmanowi Zamoyskiemu


poprze dzieo osiedlenia pusty

wadz
i

nad kozactwem. Aby nadto

ten sposb

zahamowa

lepiej

koczowniczy ywio kozacki, sejm nada pustynie Aleksandrowi \Viniowieckiemu, Ruyskiemu (kniaziom ruskim i prawosawnym),
Januszowi Ostrogskiemu starostwo biaocerkiewskie, a nadto te '^ kozakom szlacheckiego stanu, z ktrych jeden Krzysztof Kosiski
(podpisujcy si po polsku) otrzyma Rokitno. Poniewa wskutek
opozycyi, wybuchej (jak wspomniano) po sejmie, skasowano korzystne dla Zamoyskiego rozszerzenie wadzy hetmaskiej, wic ostarszym nad kontyngentem 1000 kozakw celem hamow;inia ukrainnego swawiilestwa zamianowano na przekr hetmanowi
osobno
iMikoaja Jazowieckiego, starost niatyskiego. Ordynacy z 25 VII
1591 zawarowano Kozakom tak jak
dawniej autonomi sdownictwa
polecono zbudowa twierdza nad Dnieprem, ktrej jediuik w rezultacie nie wystawiono, ani te wogle odu nie wypacorjo. O wspomniane Rokitno Kosiski rozpocz spr z Ostrogskimi Winiowieckimi, a w kocu na/wawszy si ))atamanem, podnis pierwszy
bunt kozacki, napadajc na dobra
zamki Ustrogskich, tj. .lanusza
ojca Konstantego (prawosawnego). Nadarmo pertraktowa z kozV
kami Ja/owiecki. Obaj hetmani trzymali si zdaa od tej zwady midzy watak a kniaziami ruskimi. Sejm jesienny 1592 nie przyj
')

M Dyar. sejimi

loUi, str.

'222.

HiSTOKYA POLIIYCZNA

170

przedstawionego przez Ostrowskich. Dopiero (16 I


szlacht do pospolitego ruszenia, a wraz z nieni
Janusz Ostrowski zmusi Kosiskiego do kapitulacyi (pod Pitkiem
projektu represyi,

1593) krl

wezwa

2 II 1598). Ale Kosiski nie da za wygran i Moskwie podda by


wszystko pogranicze a zwizawszy si z Tatarami obieg w Czerkasach kniazia Winiowieckiego. Tu jednak zgin (w kocu marca 1593).
Tego roku pod Czerkasami, a potem pod Kijowem ukadano si
wpywem obawy
z kozakami, czynic im pewne ustpstwa pod
Turkw
odjazdu krla do Szwecyi. Do podbu
napadu Tatarw
renia kozakw przyczynia si jednak Austrya, ktra wojujc od r.
chcc przeszkodzi wtargniciu Tatarw na Wgry,
1593 z Turcy
szukaa porozumienia z kozakami za porednictwem Stanisawa Chopickiego
posaa im przez Eryka Lasot cesarsk chorgiew, trbki
pienidze. Kozacy podbechtani przez Austry, urzdzili
srebrne
dalekie wyprawy na Turcy (XII 1593, III 1594), ale nie zdoali zahamowa Tatarw, ktrzy przez Pokucie przedarli si (VII) na
gry na pomoc walczcym tam Turkom. Nie powstrzyma Tatarw
te Zamoyski, ktry (cho niechtny sam mieszaniu si Polski w wojn
tureck) zastpi im drog pod Samborem (VII 1594). Wwczas to
pod wpywem papieskiego wysaca Chorwata ksidza Komulowicza
Mikoaj Jazowiecki przedsiwzi z kozakami wypraw na Krym (X
1594), ale opuszczony przez kozakw, musia si cofn. Tymczasem
syn kunierza z Husiatyna, Semen Nalewajko (ktry swego czasu
walczy w subie Ostrogskich przeciw Kosiskiemu), zdoa w czasie
przemarszu Tatarw na Wgry urwa im kilkotysiczny tabun koni
na tej podstawie zorganizowawszy koo siebie liczny zastp Zaporocw, zacz pldrowa po kraju, a nastpnie posun si ku Modawii, aby tam dziaa w myl interesw Austryi. Nalewajko (jesieni 1595) powrciwszy z suby u arcyks. Maksymiliana z Siedmiogrodu, zacz pali dobra Zamoyskiego (Szarogrd), atakowa uck,
Suck, Mohylew, pod ktrym star si z wojskiem Radziwia.
do czego si to
wBrzydko
wspomnie
pisze kiewski')
swawolestwo brao, jakie spominanie majestatu, jakie zamysy o Krai

W-

kowie...

wytracenie stanu szlacheckiegow.

styczniu

1596

wysa

Nalewajko przez szlachcica Mieszko wskiego do krla projekt urzdzenia kozaczyzny, poczetn rozpuciwszy wojsko osiad w Ostrogu,
przy bracie Damianie, ktry by spowiednikiem ks. Konstantego
Ostrogskiego
oburzonego na uni brzesk). Obaj bracia Nalewajkowie napadali (II 1596) teraz na dobra poplecznikw unii brzeskiej
(jak uckiego wadyki Terleckiego, ktry wanie pody do Rzymu).

')

Listy,

wyd. Lubomirski.

w. SOBIKSKi: HKNKVK WALK/.Y, SIBKAN BAKiUY, ZTc;Mlt.ST

171

III.

jednak Ostrowski wypar si zwizkw z Nalewajk, a kiewpobi g-o w Maciewicach (28 II l96), poczem rozpocz za nim
pertraktacyi przez U , roku. kiewpocig-, trwajcy rd bitew
ski obstajc, aby Nalewajko koniecznie zwrci dziaa zabrane po
rijzprasza,
wchorgwie Maksymilianowe, goni lto
zamkach
w kocu kozactwo ucieko na drugi brzeg- Dniepru. kiewski, ocaprzy pomocy
liwszy Kijw przed spaleniem go przez kozakw
przeprawiwszy
na
drug-i
brzeg DnieKijowian
si
(prawosawnych)
pru, osaczy ich na uroczysku Soonica pod Lubnami. Przy boku
Potoccy, Tarnowski, Fredro,
katolickich panw, jak kiewski,
Karol Chodkiewicz, stali tu kniaziowie ruscy, jak
Zebrzydowski
Ruyski, Winiowiecki, Ogiski, Proski, wsplnie oblegajc (25 V
7 VI 1596) tabor kozacki, w ktrem kryo si chopstwo zbiege
kocu ko/acy zamordowawszy obod
z dbf tyclie kniaziw.
postanowili
wybrawszy Krpskiego, wydali ywcem Nalewajk
i
wyda 20 armat, buawy, (chorgwie cesarza Rudolfa, arcyks. Ma-

Wnet

ski

'

Istotnie Krpskiego z 1500 jazdy


ks. siedmiogrodz.)
rozkazu hetmana wypuszczono wolno, ale chopw samych, ktrych knia Ruyski i inni jako swych zbiegych poddanych chcieli
uj, zaatakowano wielu wymordowano. Nalewajk (11 IV 1597)

ksymiliana

cito w Warszawie (podczas gdy


kwi w Wilnie
umar spokojnie
ska na Soonicy zdawaa si by
i

jego brat zosta protojerejem cer1627

Krwawa kl-

Ostrogu].

czem klska
pod Lipanami dla taborytyzmu. Ale Polska nie chciaa korzysta ze
sposobnoci, aby teraz doszcztnie wygubi kozaczyzn. Cho chan
tatarski nakania Polsk, aby raz na zawsze kozacy wodni z Niepru zniesieni byli
sejm 1597 nie poszed za t myl. Owszem
u samego kiewskiego zjawia si skonno ku wikszej agodnoci.
tern dla kozaczyzny,

^j,

F^oc
mwi kiewski
czyny czyni, zwaszcza,

mogoby

oodraa

ich

in

widi

sobie bez przy-

tych czasw przypadej Rzptej potrzeby,

rd samej kozaczyzny zaczyna


kocu
na dugi czas ustaj bunty.
w przeddzie wyprawy intlanckiej, do ktrej starano si pocign
kozakw, sejm (1 1601) uchwali wreh a bi tac y
kozakw, przez
kt(jr na pewien czas uregulowano stosunek kozaczyzny do H/.ptej.
We wszystkich tych buntach
nie trzeba zapomina odgrywa

wia

przed si

silniejszy

(ich)

prd

zay. A

lojalnoci

wybitn rol
to

bunty

pracy

rolnej.

')

pierwiastek nie tak narodowy jak raczej socyalny,

ywiou

byy

koczowniczego przeciw zorganizowanej, osiadej


Jeeli w tycii walkach lu
wdzie podnieli kozacy

Dyaryusz .sejmu

1597, str.

1)7.

HlSIOItYA l'Ol.nVO/.NA

172

haso

dyzunii, to nie trzeba

ruska coraz bardziej

zapomina,

zacza odpada

Zatartf o Wooszezyziicj.

przez to

wanie

szlachta

od wcerkwi Nalevvajko\vskiej.

Stolica

apostolska

Austrya

(to-

1594,
czca od r. 1593 now wojn
Polsk wciorn do lig-i przeciw Turcyi i' myl t popiera te krl
na krakowskim sejmie 1595 (6 II 21 III), ale poprzestano tu tylko
na wyborze komisyi. Spraw bowiem sojuszu z Austry psuy knowania arcyks. Maksymiliana, ktry pomimo nale-a Klemensa VIII
roci
nie chcia zrzec si tytuu krla polskiego, podburza Krakw
sobie pretensye do miast pruskich. Porozumienie z Austry psu jeMultany, szczeglnie
dnak gwnie zatarg o wpywy na Modawi
od chwili, gdy ks. siedmiogrodzki Zygmunt Batory, najcilejszy sojusznik Austryi, wypdziwszy hospodara Arona, osadzi w Modawii
z

Turcy) staray si od

aby

r.

oddanego sobie Stefana Rozwana. Przeciw wpywom austryackim


wystpia Turcya Polska, podczas gdy Turcy pod wodz w. wezyra Sinana Bas/.y wypdzili z Wooszczyzny wojewod Michaa aWapo Jassy,
lecznegott, to Zamoyski, wkroczywszy do Modawii
w miejsce zbiegego Stefana Rozwana, odda (IX 1595) tron hospodarski (jako lennikowi polskiemu), bojarowi wooskiemu. Jeremiemu
by w bliMobile, ktry ju od r. 1593 posiada indygenat polski
skich stosunkach z szlacht ukrainn. Gdy Porta namiestnikiem Modawii zamianowaa kuzyna chana tatarskiego, sandakbeja z Tehiny,
Zamoyski pod Cecora stanwszy oko w oko z armi turecko-taarsk,
zmusi j (22 X) niemal bez dobycia ora do uznania Jeremiego
zawarcia pokoju (potwierdzonego nastpnie w Konstantynopolu).
Wiadomo o tym pokoju oburzya bardzo poplecznikw ligi t. cei

a
i

j.

sarza

papiea.

Rozwan

pomoc

Siedmiogrodzian

stara si na

ale pobity (12 Xl 1595) pod Suczaw


dowdc Mohiy, Potockiego, zgin na palu. Wobec tak napronych stosunkw odezway si na sejmie warszawskim (26 III
8 V 1596) gosy przestrogi przeciw lidze, jak np. biskupa przemy-

nowo odzyska Modawi,


przez

wspomina
Zygmunt

Maksymiliana
prdzej chyba u<lerzy
na polsk ni na Turcy. Konferencye, ktre w czasie tego sejmu
prowadzili w sprawie ligi cesarscy komisarze (Jdrzej Gerinus Adam
Popel Lobkowic) z polskimi panami, zeszy bezowocnie. Stara si
rozbudzi wikszy zapa do ligi wysany z Rzymu w tym celu h^gat
komisya, zebrana
Gaetano, ale bezskuteczn okazaa si r(')wnie
Zaw tym celu po sejmie (VIII) w Krakowie, a to tem wicej,

skiego Golickiego,
z

kozakami

ktry

ostrzega,

o konszachtaci

Batory

mimo nalega Vanozziego, wysaca legatowego, demonstracyjnie si od niej usun, a auslryaccy posowie upierali si, aby wodzem wojsk ligi zosta arcyks. Maksymilian nie chcieli uzna shomoyski,

w.

.S'>BlKSKi:

HKNKYK WALKZY, STKFAN HA lOKY, zyiiMUNT

173

III.

dowania Modawii przez I'ulskQ. To te na sejmie (III 1597) sam


prymas ostrzega przed liy:, aby nas pod paszczem zwizku nie
cho kardyna Gaetano proponowa, aby na Wooprzykryto *)
szczynie kady przy swojem, jako teraz jest, nic nie rozrzucajc,
zostawaa -j, to jednak ostatecznie sprawa lii;ri, rozchwiaa si zupew r. 1598 arcyks. Maksynie. Zamoyski, nie dajc si upi tem,
mihan ostatecznie zrzek s\ pretcnsyi do tronu polskiego przysig
Sienie spuszcza oka z spraw Wooszczyzny
ugod bdzisk,
dmioLrrodu, w ktrym rzdy obj Maksymilian. Za wpywem Zamoyskiego rozpocz niebawem w Siedmiogrodzie walk z Habsburgami,
biskup warmiski. Andrzej Batory, stryszwagier jego, kardyna
jeczny brat Zygmunta Batorego. Kardyna jednak, ufajc nazbyt medyacyi nuncyusza Malaspiny, dozna pod Sybinem klski od wojsk
i

sojusznika Austryi,

Michaa ))\Valecznego

pad zamordowany

il599).

Micha, uniesiony sukcesem, chcia zosta udzielnym wadc Siedmiogrodu


wypdzi Jeremiego z Modawii. Korzystajc z tego.
cesarz Rudolf mg obawia si zemsty za mier senatora polskiego
ze strony Zamoyskiego (u ktrego przebywa teraz Zygmunt Batory)
Micha podsuwa cesarzowi projekt rozbioru Polski, a mianowicie
zabr Podola, Rusi Czerwonej, Krakowa, doradza Moskwie najazd
na Litw, Szwedom oddawa Inflanty, kozakom przyrzeka wohm.
podburza Tatarw, a wna koron polsk od Turczyna przywilej mia,
obiecawszy trybut z niej. Naw-et
rd Polakw zyskiwa podobno
stronnikw', a wobec Zygmunta III oczernia Zamoyskiego o zdrad.
Partya austryacka mimo to wszystko nie dopucia na warszawskim
sejmie w r. 1600 do uchwalenia wojny z Michaem, a ten rzuci si na
Modawi wypdzi z niej Jeremiasza Mohi (ktry schroni si do
Chocimia). Zamoyski postanowi dziaa na wasn
wszed
w porozumienie z malkontentami wgierskimi, ktrzy oburzeni na
wooski ucisk, wzywali napowrt Zygmunta Batorego. Chcc zaprztn Zamoyskiego w kraju, Micha nakania cesarza do wywoania buntu chopw polskich na Podkarpaciu, ale wbrew temu wrogi
mu jenera cesarski Basta zwiza si z malkontentami siedmiogrodzkimi
pogromi Miciiaa. Wobec tego Zamoyski, idcy ju wanie
z wypraw przeciw Michaowi, wstrzyma si od wkroczenia do Siedmiogrodu, a natomiast ruszy na Multany
koo wsi Bucovu (20 X
1600) pobi Michaa na gow, poczem przywrci Jeremiasza w Modawii a braa jeiro w* Multanach jako lennikw Polski. Zdawao si,

rk

'olska oprze LTanico o Dunaj. Ale

VI

BarwisUi.

L.

c.

456.

l\;ir. ^^2

S/\iii.)ii

Mdlii.i r\\n

pMlx(iiia

174

HISIOKYA Pi>LlTY(;ZNA

Michaa

pomocy

musia si wyhospodarem przy pomocy Turkw zosta Radu Szczerban. Tymczasem w Siemiogrodzie Micha
w poczeniu z Basta wprawdzie zwyciy (VIII 1601) przybyego
z Polski Zygmunta Batorego, ale porniwszy si z Basta na polu

jeszcze raz

cofa

raz na

iprzy

zawsze

Potockiego), jednak

z Multan, gdzie

odakw zamordowany

bitwy, zosta przez jego

^).

Batyk.
Po mierci ojca Jana III,
krla szwedzkiego (25 XI 1592), Zygmunt III postanowi uda si do
Szwecyi, aby obj tron. Nie sprzeciwia si temu Zamoyski, spodziewajc si moe.
krl nie wrci. Pozwoli na to krlowi
sejm
warszawski (1593 4 V 16 VI), ale wprzd musia krl da obietnic
powrotu za rok, zatwierdzi woln elekcy, znie wszelkie cesye
a walka o

Zysriiiuiit III

zagrodzi drog ))praktykom, znie ograniczenie


dla zjednania sobie innowiercw ubezpieczy

tronu,

maskiej

wadzy

het-

na czas

kraj

odjazdu od zawichrze

wyznaniowych przez ustanowienie konstyTa konstytucya nie przeszkodzia jednak


czasie samego wyjazdu krla, w Gdasku wy-

tucyi przeciw tuinultom

temu,

wanie w

).

buch tumult podniecony obaw,

kocioy w miastach pruskich


niemiem wraeniem tego

przywrci krl napowrt katolikom. Pod


rozruchu odbi krl z portu gdaskiego

(16 IX 1593)

cyuszem Malaspin. Nie ten iiuncyusz jednak,

koronowa Zygmunta (1
wwczas, gdy krl uzna luteranizm

biskup upsalski

III

piero

za

zamianowawszy regentem

stryja,

cznika luteranw), wrci krl do

antagonizmy midzy
Szwecyi z Moskw.

maski w

r.

reiro

ca

sk.

Odtd

1595

Karola

znw

to do-

W kocu
(pople-

Wszelkie
Szwecy a Polsk malay dotd wobec wojny
Zmienia si to jednak z chwil, gdy Karol suder-

zawar

Moskw w

rozpoczyna te Karol

Upsali)

Sudermaskiego

(14 VIII

stronnikw Zygmunta.

1594).

Tjawzinie pokj,

walk

sobie coraz to bardziej prerotratywy korony

szy

wiar panujc.

Estoni Moskwa odstpia Szwecyi wraz

katolicyzm

nun-

ale protestancki arcy-

1594

ks.

Gdaska

wraz

Wobec

moc

eglug

kt-

narew-

Polsk, przywaszczajc
i

tpic

coraz

bardziej

tego Zygmunt, zyskaw-

przy poparciu Zamoyskiego od sejmu z

r.

1598

(2 III

12 IV)

wyruszy (3 VIII 1598) z Gdaska z drug


wypraw, skadajc si z zacinych, ale nie Polakw. Z pocztku zajto
Kolmar Stokholm, ale niebawem Karol zada Zygmuntowi klsk pod
Stangebro (25 IX 1598) w ukadzie w LinkOping zmusi go do wzawydania sobie 4 senatorw szwedzjemnego rozpuszczenia wojsk
pozwolenie

na

wyjazd,

')

groiizic.

Sas,

Ukady

o lig,

Wyprawa Zamoyskiego,

Zaburzenia

Siedmio-

w. Sobieski: henryk walkzy, stkfan batky.

zyomunt

175

hi.

nad ktrymi \vyr(jk mia wyda zbierajcy si za 4 miesice


Nie czekajc jednak na ten sejm, Zygmunt opuci
ztistawiwszy
w niej zaotri. Stany szwedzkie pocztkowo
Szwecy,
kich,

sejm szwedzki.

proponoway, aby krlewicz

a w

kocu

Wadysaw

kororu^

przyj

Szwocyi

1600 odday rzdy kraju Ka2 III) nie okarolowi. Poniewa szlachta polska (na sejmie 1600 9 II
zywaa chci mieszania si do tej walki Wazw, Zyijfmunt III, chcc

zamieszka,

na sejmie

r.

j wcign

do wojny, odstpi (26 III) I*olsce Kstoni, ktr zaj


wanie Karol, w porozumieniu z senatorami wyda polecenie Farensbachowi, starocie wendeskiemu, aby do niej wtargn.
odmimo dzielnej obrony hetpowiedzi na to Karol wpad do Inflant
mana lit. Krzysztofa Radziwia, zaj je cae (1601) z wyjtkiem Rygi
f)aru innych zamkw. Wobec tego sejm warszawski 1601 (30
i

wypraw powierzy sdziwemu hetmanowi


111) uchwali wojn
Zamoyskiemu. Ju przed przybyciem tego hetmana wojsko litewskie
potykao si szczliwie z Szwedami (pod Kohenhauzem 23 VI), poczem Zamoyski odzyska (18 XII) Wolmar (wziwszy w niewol Karlsona, naturalnego syna Karola Suderm.
Pontusa de La Gardie),
Felin (17 V 1602), Wizemburg, Biay Kamie (Weissenstein 27 IX
t.
d. W^ pocztkach padziernika 1602 Zamoyski wrci do
1602)
Polski, zostawiwszy zaogi
oddawszy piecz nad krajem Karolowi
Chodkiewiczowi, starocie mudzkiemu
tej wwalce o Batyk zaleao wiele Polsce, jak zachowa si dom brandenburski, ktry ju
z gry (1602) zamyla, (w razie nie otrzymania lenna pruskiego od
Polski) poczy si z Karolem. Dlatego te Zygmunt III po mierci
13

odda
opiek

(26 IV 16()3) margrab. Jerzego Fryderyka, administratora Prus,


(11

1605 od siebie, nie

ogldajc si na

sejm) administracy

nad chorym umysowo ksiciem prus. .Mbrechtem Fryderykiem elektorowi brandenburskiemu, Joachimowi Fryderykowi. Ten ostatni,
aby przeprze swe plany, usiowa nawet przekupi wybitniejsze osobistoci w Polsce, co mu si zreszt z Zamoyskim nie udao*).
Tymczasem Karol, ogoszony (na sejmie szwedzkim "22 III 1604) krlem, wyprawi si na Ryg, ale Chodkiewicz przybywszy z odsiecz,
porazi go na
w sawnej bitwie pod Kircholmem (27 I.\ 1605).
Zwycistwa tego z powodu rokoszu Zebrzydowskiego nie wv7v<?kan()
dziki lenni Karol odby koronacy (5 III 1607)'}.
Przed rokoszem.
.lu n.i krakowskim sejmie r Uiu;) ^22
3 IIlj zaognia si na nowo
mid/.y krlem a Zamoyskim,
szczeglnie, gdy knM wbrew zamysom Zamoyskiego zamianowa w.

gow

wa

')

lloi(leiisk'iri,

')

.Szelgowski,

\ilii

Zamoj.,

Walka

'i'i'ki

o Batyk.

rzymskie,

176

HISriiRYA POLIT\CZxNa

marszakiem

margrabiego Myszkowskiego, Krla zaczto posdza o plan zamachu stanu, wedle ktrego krl w miejsce republiki
szlacheckiej mia utworzy monarchi absolutn (z staem wojskiem
staymi podatkami), ukrci izb poselsk
zaprowadzi dziedziczkor.

no

Wadysawa oeHabsburank, t.j. siostr zmarej


1598) krlowej Anny,
arcyks. Konstancy. Na tle tych posdze coraz to wikszy zaznacza
si rozam midzy party regalistw czyli dvvorskich a party Zamoyskiego czyli spopularystww. Na czoo pierwszej coraz bardziej
tronu, a na

ni si

wstpie koronowa krlewicza

(-]-

si wysuwa margrabia Myszkowski, znienawidzony przez szlacht


za to, e tytuem ojca swego pogardziwszy szlacheckim, polskim,
rzuci si do cudzoziemskiego niewstydliwie ').
obronie konstytucyi Rzptej wolnej, szlacheckiej przeciw planowanemu maestwu
z Austryaczk zerwa si po raz ostatni Zamoyski, rzuciwszy dworowi rkawic na sejmiku bezkim (zebranym przed sejmem r. 1605).

Sejmik ten uchwali program, przedstawiony przez Zamoyskiego, czyli


wartykuy bezkie, w. ktrych midzy innymi uchwalono,
t. zw.

za

krlow

znawa

sw

jej

(t. j.

arcyksiny Konstancyi) przyjmowa przyArtykuy te stay si punktem wyjcia dla


i

bdziemyw
nastpnym sejmie r. 1605 (8
3 III), na ktrym Zamoywypowiedzia swe ostatnie wotum'). Midzy innemi mwi: S
nie

*).

opozycyi na
ski

tytuy cudzoziemskie w naszej Rzptej


wniesione
z wielkim uszczerbkiem Rzptej,

te

nadzwyczajne,

ktre

gdy

zatem stan szlachecki musiaby by nadwtlony. Nic nam po tych obcych tytuach. Prosz W. Kr. Mci, eby W. Kr.
jednych familii nad drugie nie wysadza.
ozdoby ma szlachcic z swobody prawa swego,
gdy...
tak si przodkowie nasi
my in ea aeuaiilate kochamy,
za Maksymiliana cesarza potykano wiele ludzi stanu rycerskiego tej
Korony rnymi tytuami, wszystkimi pogardzili, swoj si tylko ozdob
nycerak kontentujc. I mnie po kilkakro potykano od pp. chrzecijaskich z tymi tytuami, alem ja kontent na prerogatywie szlachcica polskiego
wolaem wol rwno z t braci zacn moj szlachectwa zaywa
wolnoci
nic sobie nad adnego z nich wolnoci nie przypisywa, jako dalibg najmniejszego szlachcica rwnym
sobie we wszystkiem kad. Ta nas apiialifas trzyma
wiw ea libersi
as noslra consisUl. Dalej Najj. Mi. Krlu, rozumiem temu,
W. Kr.
obraa nie bdziesz raczy, kiedy to, co w sumieniu swem

Do

czuj, wiernie W.Kr. Mci powiem


Pisma polityczne

CziiheU,

*)

Aug. Sokoowski.

CzulH-k. 1'i.mna rok.

l'rz(Mi
II,

powinnoci swej dosy uczyni..-

z czasw rokoszu Zoljrzyd.


rokoszem, Iozpr. wydz. hisl,

8.^,

171.

II
lii.

73.

.W

207.

w. sOBIKSKi: HKNKYK WAUEZV. .STKFAN BA.OKY. ZTOMUNT

Obchodzi niektrych zamys


z strony

wiem, jeli prawdziwy) W.

(nie

obciiodzi

krlewica JMci,

koronacyi

tylko przeciw Rzptej, ale

IW.

W.

przeciwko

ioli

Kr. Mci,

<

Kr. Mci

mioci

nie

gdy mamy
za ywotw

zna-

to z

krtakie koronacye
czne przykady w historyach,
im
ows/em
na
zgrub
nie
byway
Rzptej
dobrem
lewskicli nigdy z
panowa,
najduej
Kr.
jako
zachodziy. Daj Boe, aby nam \\\
ale iosynaczku swym nie trzeba W. Kr. Mci wtpi, tylko oto pro-

simy,

aby W.

Kr.

da mu

ludzie soUicitos tenet wielce:

w domu
kiej

dobre wychowanie... Druga to r/ocz


Kr. Mci z strony maestwa

zacig W.

artykuw bezkich, ja nie wiem, z jawojewdztwo (bezkie) artykuy ad hwidiam po-

rakuskim... Z strony

przyczyny

^awaj

to

do'\\'. Kr.

Mci, a z strony koronacyi

(artykuy

nie

te)

doty-

kaj tam w niczem zgoa dostojestwa W. Kr. Mci. Racz jedno W.


ten artyku czyta rozkaza, tam wanie stoi: wTrzsie si
Kr.
ludmi,
eby niektrzy krlewica JMci koronowa zamylomidzy
wali. Boe tego nie daj, aby to, co wszystkim naley (elekcya viritrin), miao kilka ich sobie uzurpowa, co nie jest contra dignilasejmy nie dla
tem regiam. jako niektrzy udaj, gdy te sejmiki
poborw we dwie lecie bywaj zoone, ale aby exorbitancye... byy
im remedia suszne byy namwione. Fundamenum nownoszone
o co obrastrae Reipnblicae libertas es... Nie masz si W. K'r.
a, gdy to z mioci W. Kr. Mci a wolnoci naszych czynimy, bez

ryba bez w^ody by nie moemy, tak szlachcic polski


pany swe miujemy, gdy chocia
bez wolnoci. Miujemy i ojczyzn
liber panom swym przodkowie nasi mwili, nie sychamy przecie
ani czytamy, eby tak pany swe, jako insi, kozikami kli; kady krl
niebezpieczestwo acno si odpdzi,
umar.. A tak
polski na
cdy si im wczas a w mioci zabiega bdzie... Racz tedy W. Kr.

ktrych jako

ou

M wszystkiemu

wczas zabiega

swym

przed odjazdem

do
i

exorbitancye

do Szwecyi...

Rzptej

uprzlii

').

Wotum to ogromne wywaro wraenie. Podawano je sobie z rk


rk w kopiach, a rokoszanie p(')niej je przejaskrawi sfaszuj
i

uywa bd dla

tum w duchu

propagandy swej

idei

rokoszowej. Niemniej ostre wo-

wypowiedzia na tym sejmie Stanisaw kiewski-). Po sejmie zerwanym Zamojski napisa list (14 111
1605) rwnie ostry do papiea Klemensa VIII, popierajcego projekt
wspomnianego maestwa krlewskiego. Niebawem (3 \'l IGOl umar
Zamojski, a kr<')l teraz mniej pocz si liczy z opozycy, ktra, straciwszy wodza, coraz wicej si niepokoia, posdzajc, e kr()l, koanti-austryackim

Czubek, Pisma rokoszowo

Bielowski,

F.ncTKlopedya polska.

Pismu

Tom V

cz.

l.

II

9193

16i.
II

12

178

HISTOKYA POLITYCZNA

wieego zwycistwa pod Kircholmem (1605), istotniesi do Szwecyi


a krlewicza zostawi pod rejency austryack. Mikoaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, postanowi
zaj miejsce Zamojskiego broni, jak mwi, caoci Rzptej wolnoci naszych. Zacz te na audyencyach u krla w coraz to ostrzejrzystajc ze
przeniesie

')

szych listach') przestrzega krla przed

maestwem

Konstancy.

\\'brew temu arcyksina Marya przyjechaa do Balic (2 XII 1605)


z .crk Konstancy, ktr krl (U XII) polubi. Natychmiast da
si odczu gwatowny odruch rd zaniepokojonej szlachty, ktra
w niebogosy:
zacza

woa

Bez rady sejmowej

Poje

Rakuszank

Nad prawo

swej upornej

gowy.

krlom opisane,

pospolite,

Przez senat polski, ziemski statecznie podane.


Bo dom ten nam Polakom zdawna niechtliwy.
Na ojczyzn na nas z Rakuszank chciwy;
Znowu si z nimi kumasz drug pojmujesz...
i

Bo

nie

pi

Poty jako

Rakuszanie, Polska im smakuje.

pamici im nie wystpuje.


Cho ich bito, wizano, w wizieniu chowano,
Despekty rozmaite znacznie wyrzdzano,
A wdy jako osowie lepi do nas bie
z

Z praktykami, chcc

wie w

ni, bez wstydu

siij

biedz')

Szlacht ogarna jaka nienawi wszystkiego, co niemieckie.


Obruszano si na krla za to,
chce nam
jest na p-Niemcem,
po niemiecku panowa *), skarono si na niemczyzn na dworze
krlewskim,
ochmistrzyni jest Niemka Urszula Meyerin, ktra
ma wpyw na wychowanie krlewicza,
wreszcie teraz krlowa
bdzie Niemk bdzie miaa otoczenie niemieckie, posdzano krla
jego doradcw,
w sprawie pruskiej nazbyt ustpiono domowi
brandenburskiemu
dano si przekupi...

Wprzd pokaza, jako

')

n tym

[danie

Pawa V

li.sl

Czubek, Pisma
) Czubek,
Pisma
) Czubek, I'i8ma
')

II
I

II

264.

17-19.
53.

nas przeda Rakuszanom,

do krla

(29 VIII 1605),

Taka Naruszew. (Czarta

SOBIKSKi:

HENKYK WAI.KZY, .STKFAN HA lOUT, ZYOMINT

179

III

Tym szwairrom swoim. iii(Mnieckim panom,


Tak/e Brandenburczykom przeda prusk ziemi').
zaniepokoiy szlacht instrukcye, wysiane na

Jeszcze bardziej

sejmiki przed sejmem, proponujce stae podatki,

sejmw

cenie zrywania

zapowiadajce wyjazd

sta armi,

ukr-

do Szwecyi.
To te na sejmiku w Proszowicach nie trudno byo /ebrzydowskiemu pobudzi (zrobi to ju raz w r. 1592) szlacht krakowsk, aby
Ljromadnie ruszya pod koniec sejmu (9 IV) pod Warszaw do Stycy i w ten sposb zmusia krla do zaniechania wykonania planw. Na sejmie 2) (7 III 18 I\^ 1606) opozycya przedstawia krlowi
urazy (spis zarzutw
dezyderatw) i nie zadowoliwszy si responsem krlewskim, przedstawia now wreplikw. Krl, bojc si,
aby zjazd stycki nie zerwa sejmu, \\ysa jez. Skarg- do Lanckorony do Zebrzydowskiego, ale ten nie odstpi od myli urzdzenia
uda si do Stycy. Nadarmo senat AAysa tu '6 senatorw,
zjazdu
aby uspokoi umysy, gdy Zebrzydowski ukaza im dokumenty,
ktre miay dowodzi o konszachtach krla z Austry. Korzystajc
z
trudneg.) poo/.eiiia krla, posowie
inowierczy
zadali od
i

krla

na

niego

sejmie

wprocesuw

konfederacyi

warszawskiej.

Zdawao

im konstytucy przeciw tumultom '), ale dziki


zabiegom Skargi wniosek ten upad, a rnowierczy posowie (Janusz Radziwi, Andrzej Mciski
inni) przeciw
zawarciu sejmu
zaprotestowali
do Stycy si przenieli. Podczas gdy krl wbrew
temu kaza drukowa uniwersa poborowy, to tymczasem zjazd stycki uchwali pobr dla Zebrzydowskiego na walk z krlem nowy
zjazd pod Lublin zwoa. Krl, aby rozbi zjazd lubelski, na ten sam
termin (pocztek czerwca) zwoa sejmiki relacyjne, ktre si jednak
rozbiy
w przewanej czci nie zgodziy na pobr. Zjazd pod Lublinem*) zebra si ))W takiej frekwencyi. w jakiej ledwie na eleksi,

krl przyzna

cyi

),

ale

trwa krtko

Przerazi tu wiciu

maga si
niej

swym radykalizmem Dyabe

')

te

18

lat.,

mwi:

Stadnicki,

ktry do-

wNad wszystkie narody najznaczpolski... Powiadaj kto, co (krl) dobrego uczygra w pik, karty, alchemi robi, piece wy-

dotronizacyi

urodzi szlachcic

ni przez

-16 VI 1606 pod lask Janusza Hadziwiol

(f)

Czubek, Pisma I 860.


Pamijtny sejm 1913.

Sobieski,

')

Sobieski,

) Djar^usz

Nienawi wyznaniowa.
Ms

Czarlor.

337.

str.

63,

108.

134 (por. Kol:

Ms. 101.

str.

417;

por

Hembowski 10, 191.


')
Hembowski 31-.
) Rembowski 26-28.
12*

HISTOKYA POLU YCZNA

180

Ja krla Zygmunta za pana nie mam


poddastwo mu wypowiadam d. Zatem radzi spisa akt wypowiedzenia posuszestwa
tak kup jecha. Na
temu ))sodomczykowi, wysa uniwersay

myl.

wie

o takich zamiarach rokoszan krl

obawianiem tam

Krakowa

acz z

niemaym strachem

Warszawy) jecha,

lecz tu (w Warbo od Lublina zaraz tu ci rozkosznicy


rezultacie pod Lublinem wbrew radom Zebrzyjecha chcieli *).
dowskiego, ktry radzi poprzesta na sejmie przyszym (i za tak
umiarkowane stanowisko winwidy^) wielk od rycerstwa odnis),
postanowiono zwoa (na 6 VIII) pod Sandomierz roko8z
w tym
celu wydano uniwersa.
czasie przerwy midzy zjazdem lubelskim a nastpnym roi

byo

szawie)

(do

gorzej

zosta,

koszem malkontenci rozrzucili mnstwo pism, zachcajcych szlacht


do jechania ^)kup pod Sandomierz. Pouczano w nich, na czem polega istota rokoszu, wykazywano, co to jest wlibera respublica'),
dowodzono, e absolutum dominium wywodzi si z regu<( Marokosz jest zjawiskiem rdzenchiawela^). Silono si na dowody,
prastarem, wymylano w tym celu legendy o rokonie polskiem
i

szu

Gliniaskim, przypominano,

sowo

iiawet

rokosz wiedz,

chopw znany

jest

wasne, od
rokowania rzeczone, skde roki nasze, gdzie szlachta z sob rokuj ').
))Rokos/. to jest wielkie rugowe prawo ^}, rokosz to jest sd, wrugw
rug

Ale

^).

samo

to

polskie

przeciw wszystkim, co zgrzeszyli przeciw Rzptej, a przedewszystkiem


senatorom. Std DyabeJ
przeciw krlowi, przeciw jego doradcom
i

Stadnicki

rym trzeba

jego przyjaciele rokosz nazywali rugoszem '^). na ktsdu rokoszowego karania skacw Rzptej
))do rutru

duchownym
samowadztwo:
i

velli

Szczeglnie ostro trzeba si rozprawi z stanem


jezuitami, t hiszpask now sektw, ktra popiera

seryo przysti)i

').

ukrci jezuitw, tych wpublicos Machia-

trzeba raz

polityk de absoluto dominio publice


wszak na dowd wystarczy )>jedno to,
ksidza Skargi syszano w Warszawie ^^), wszak to Jezuici

prolessores", ktrzy to

katedry panu czytaj

co z ust

'l,

wmawiaj w katolikw, oe jedynowadcy


trzymania naboestwa,

duni

odpowiedzi jezuici

mitna, sigajca do

gbi

krla potrzeba tak dla za-

pomnoenia jego *-). Nie pozostali


rozpocza si polemika rua))<lworscy
podstaw Rzptej polskiej. Powoywano si

jako

dla

*)

do bisU. warm. z Warszaw- 2 \'II IHOti, Ms. Czartor. 1628, 3tr.H87.


Keinbowski, .Sfi, 220.
Czubek. Fisiua II 40H.
",
",
II 442.
Czubek II 441.
Czubek, Pi.sma II 41J.

II

'j

)
)

Ijst

III

40.i.

226.

413.

")

II

II

181.

458, 453

III.

75.
)

II

165.

II

109.

SOBIESKI:

HKNKTK WALEZY, STKFAN BATORY. ZYGMUNT

181

111

Kryski hroniJ
iia wspczesne teorye polityczne. Regalista Szczsny
rokoszanie za cytowali ))inonarchomachw do\x odzMachiawehi
drutriej strony pocych koniecznoci ohaleiiia ))tyrana -). Z jednej
sypao si mnstwo projektw reformy wewntrznej. Literatura poobtitoci rwna si moe
lityczna urosa do takich rozmiarw,
bodaj z literatur czasw sejmu czteroletniego. Zastanawiano si
nad reform sejmu kwesty gosowania wikszo.^ci. nad finansami
pastwa, nad armi, nad edukacy, nad losem chopa'), nad kwesty ydowsk*). Regalici przestrzegali: Nierzdem Polska stoi,
*),

nierzdem

zginie.

rd autorw rokoszowych day si odczu dwa prdy: jeden


tylko do "naprawy . drugi radykalniejszy,
spokojniejszy, ktry
dalej
do odmiany pana (elekcyi nowego
ktry chcia
krla). Roztrzsano zagadnienie, czy wlepiej krlowi JMci oboedienPoniewa naog zacz
tiam wypowiedzie, czyli go rektylikowa
bra gr kierunek radykalniejszy
zaczto nawet ju napomyka o kandydatach na tron (o Piacie, Boc/.kaju lub o Dymitrze
Samozwacu "j, wic przerazio to umiarkowanych. Wskutek tego

dy
dy a

'^).

odstpi od rokoszan kiewski hetman

polny, ktry,

cho oeniony

Zebrzydowskiego jego przyjaciel, cho ucze


towarzysz
najzawzitszy wrg Austryi, jednak teraz stan
broni Zamojskiego
z siostr

po stronie krlewskiej.

W swym

testamencie (18 VII lb06) tmaczy

do odmian w Rzptej nie przychodzio, przykazuje synowi, aby sta w takich chwilach przy krlu, bo uodmiany
panw wgiersk ziemi woosk do zniszczenia do upadku przywiody u nas najciej to rozpocz nie byoby temu koca, jeno
si, proszc Boga,

eby

upadkiem Rzptej. To te kiewski za porednictwem jezuity Kuleszy^)


Pstrokoskiego ^) porozumia si z krlem, ostrzeg u:o,
aby jecha do Krakowa
strzeg Wawelu. Stanwszy z wojskiem
kwarcianem po stronie krla, zerw a listem z Opatowa (19 VIII 1606)
z rokoszem. Szlachta posdzia go,
da si krlowi przekupi jurgieldom na mynach gdaskich ^) przezywaa go nniecnot szuj ').
Wojna donwnra. Z zjazdu lubelskiego wysano do krla posw,
domauajc si usprawiedliwienia stawienia w Sandomierzu. Krl
i

przyj delegatw

aniile

ojcowskie prawieu

"j, ale

) II 66.
) II 246. 249-250.
^i
na soJTiiie 16<'5 (Ocstoniski).
II 419
) Czubek, Pisma II
iU-Aib.
") Lubieski, Op
'I
Wielewicki.
pusti. i2'A
Czubfk, Pisma II 62, I 112, 308.
'")
liembowski 15, 55.

317.

')

II

*)

Ju

'';

")

Ms. Czurtor

1628 i28 VII 1606V

wymwi si

od

132

HI8TIIKTA POLITYCZNA

stanowczej odpowiedzi nieobecnoci senatorw. Pod wpywem obietnic Zebrzydowskiego, ktry rozgosi,
pod Sandomierzem wyjawi

konszachtw krlewskich, rokosz pod Sandomierzem ') fpod


lask Janusza Radziwia) zebra si bardzo licznie. Nad Pokrzyw-

tajniki

gromadziy si ze wszystkich stron Rzplej


gromadnie (jak np. nawet wojewdztwo kijowskie),
reprezentowane przez delegatw. Przybyo mnstwo senatorw. Gdy na penych zebraniach pomstowano na krla, tymczasem w oddzielnych komisyach spisywano artykuy przeciw krlowi, wy-

nic na grze
wojewdztwa

bd

szerokiej

bd

kazujc,
przekroczy takie a takie ustawy. Obok skarg zasadniczych
67 -). Tymczaspisywano
drobnostkowe (uoono ich w kocu
sem krl, ubezpieczywszy sobie Krakw, urzdzi sprytnie drugi zjazd
zrzekszy si pomysw zakonfederacyi pod Wilic
pod
przyrzeczeniami szlacht od romachu stanu, wabi ustpstwami
koszu ku sobie, a szczeglniej katolikw. Midzy Wilic a Sandomierzem coraz wyraniej wystpowaa rnica pogldw. Podczas

wzem

i,

w Wilicy dla uspokojenia szlachty zawarowano wolno elekczyniono ustpstwa dla dyzunii, uchwalonp nawet (tymczasowo)
konstytucy o tuinultach, to w Sandomierzu domagano si wicej,

gdy
cyi,

dano

trw'acgo zatwierdzenia tolerancyi

religijnej,

zniesiono zupe-

uni brzesk, umocniono artykuy Henrycyaskie, a przedewszystkiem ustanowiono przy krlu sta przyboczn rad senatorw, ktri miaa wpywa na rozdawnictwo urzdw. I^odczas gdy jezuitw
w Wilicy broni (17 IX) na kazaniu 'j Skarga, to tymczasem pod
Sandomierzem, gdzie coraz to bardziej przewaali rnowiercy, uchwalono ostry artyku przeciw Jezuitom jako stronnikom absolutyzmu
sojusznikom Austryi (wydalajc z kraju wszystkich cudzoziemcw,
nie

reszt ograniczajc tylko do pewnych miast polskich wykrelajc


dyskusyi nad tym punktem, jako te
z dworu krlewskiego).
nad j)unktem dotyczcym tolerancyi religijnej, zdecydowano (2 IX)
pod Sandomierzem (wbrew protestom nielicznych obrocw jezuickich),
na rokoszu ma obowizywa wikszo, a nie jednomyl-

ich

no.

rezultacie pertraktacye midzy Wilic a Sandomierzem nie


doprowadziy do porozumienia, a krl, czujc si ju na siach, odczuj si by krlem,
powiedzia (K) IX) posom rokoszowym,
nie niewolnikiem tych. co na dostojestwa nastpujce, poczem ruowej
szy z wojskiem na rozchodzcych si cofajcych rokoszan.

')

HliU

f.

DyaryuBz Ms. Czartor.

342, str. 216, Ms. Czarlor. 340

346; Ms. (Izartor.

174; Mh. Czartor. 336; Ms. Czarlor. 2729 (nr. 15); UpinbowsUi.
)
KombowBlii lAYIlI; M.s Czartor. 2729, Ms. Czartor. 3tO.
'J

Czubek,

l'isiua III

94

w. SOBlKSKi: HEMtYK WALEZV,

to

in

^)

KFAN UAIORY, tVGMUNT

183

III

Zebrzydowski wyda w Sandomierzu (29 IX)


nie myhi o odvim testametili, w kt(')rom dowodzi,

krytycznej

chwili

pismo

SI

mianie pana, ale tylko o naprawie. l'od Janowcem (7 X 160(3) kr(')l


zmusi /ebrzydowskicijo Janusza Radziwia do przeprosin, obiena przyszym sejmie obok artykuw wilickich rozcujc jednak,
i

trznie si

sandomierskich, ktre zyskaj poparcie na sejmi-

te

wrci do Krakowa (Hi X) a pisarzeskupiania jej


go pobudza do umocnienia wadzy
w^ radzie komornejw^). Posypao si teraz znowu mnstwo pism
drui^iej strony. Reg^alici podrwiwali z janowieculotnych z jednej
kiego upokorzenia rokoszan, rokoszanie skaryli si na agwat janowieckitt. Midzy dwoma wodzami przeciwnych partyi. Myszkowskim
wywizaa si utarczka na pira, w ktrej Zebrzyi Zebrzydowskim,
dowski zarzuca: Wycie krlowi rady ad absoniim dominium
prowadzce dawali. A midzy tymi takimi konsyliarzami ty... pierwtych rad kreaturami swymi osobami cudzoziemsze miejsce masz
skimi dopinasz. Ty z ambicyi swojej kondycy szlacheck pogardziwszy i on wszeteczn
(pr/.ekadajc psa woskiego
nad dziesi szlachcicw polskich) zelywszy, starae si o cudzotryumfator

Krl jakby

kach.

reu'alici zaczli

mow sw

ziemskie tytuy, ktrych dostawszy... stan rycerski poniy a rzpt


przedtem twoi kompanowie z tem, eby
optimatum (wymykali si
izb poselsk znie) uczyni chciae... ') Jeszcze bardziej rubas^zn
korespondency wymienili midzy sob Jazowiecki wojewoda podolski z Dyabem Stadnickim*). Poniewa krl z zwoaniem sejmu si
nie spieszy, wic szlachta krakowska (8
1607), zebrawszy si na
roki, postanowia nie uznawa sdw ^j, jak gdyby nie uznawaa ju
krla, w ktrego imieniu .wyroki si wydawao. Nastpnie za przyi

czyn aszcz

szlachta

wielkopolska, zebrana

Kole (14

II

1607),

Jdrzejw (na 28 III), chcc w ten sposb wymc uznanie artykuw sandomierskich. Sejm jednak (warszawski 7 V 22 VI 1607) okaza przewag ))d w orskich". Krl, roz-

zwoaa

zjazd czwarty pod

oywszy

liczne wojsko pod Warszaw, atwo na sejmie uniewinnij


zarzutw o konszachty z Austry, a zatwierdziwszy wolnoartykuu wde non jiraestanda oboediontia (ten
elekcyi, paktw

si

ostatni

skich

formie nieco agodniejszej dla krla) uagodzi pos'w ziem-

sejm

zawar

spokojnie.

Gdy

')

)
')

*)
')

Czubek, Pisma 111,137.


Czubek, Iisma III. 181-182.
Czubek, Pisma II, 197198.
Czubek. Pisma II. 169-187.
Wiolewicki, Scrip. rcr. Fol. X.

2H2.

nudzy sejmem
przesuwa si tym-

pertraktacye

a zjazdem jdrzejowskim (ktry, zaczty 28

III,

184

HISTORYA POLiryCNA

czasem z miejsca na miejsce) nie dopro"uadziJy do niczego, zjazdy


przekonany o wyszoci rokoszu nad krlem, wyda pod wpywem
nodkry
oskare Zebrzydowskiego manifest, wypowiadajcy (24
\'I 1607 pod Jeziorn) krlowi posuszestwo.
Za rad senatu krl
ruszy zbrojnie na rokoszan, a wraz z nim ietman polny kiewski,.
hetman w. litewski Karol Chodkiewicz Potoccy. Dopad krl rokoszan pod Wark, a g"dy uszli, spotka ich znowu pod Guzowem, gdzie
w walnej bitwie ich rozgromi (6 \'II 1607). Po bitwie w rce regalistw dostay si papiery rokoszan, wiadczce o ich zamiarach
wprowadzenia na tron polski Gabryela Batorego ks. siedmiogrodzkiego. Rokoszanie, nie zwaajc wiele na surowy uniwersa, jakiz Iy (10 VII 160.7) krl przeciw nim wyda, agitowali dalej
podburzali przeciw krlowi, wykazujc,
teraz tem atwiej krl wprowadzi absolutyzm wedle wzoru iNIachiawela ^).
dalszym cigu Janusz Radziwi, umknwszy do Lublina, zwoywa szlacht pod \\'arszaw na elekcy, ktra co prawda rozesza si na niczem. Do tych
rokoszan, gromadzcych si pod Warszaw, wyda odezw synod
piotrkowski (12 X 1607), ostrzegajc przed nierozwanymi krokami
i
starajc si o pojednanie si z szlacht w kwestyach spornych (dziei

patronatus

siciny, ius

itp.).

W kocu

umierzenia wojny domo-

dla

wej zebraa si konwokacya krakowska (24 IV 1608), na ktrej miaf


Zebrzydowski krla przeprosi otrzyma przebaczenie. Gdy przyby
do jako porednik kiewski, aby ustali form
do Mogiy,
przeprosin. Ostatecznie Zebrzydowski wjecha do Krakowa (6 V 1608)
przyszy sejm rozstrzygnie
krla przeprosi z tem zastrzeeniem,
<j
wszystkiem. Za przykadem Zebrzydowskiego poszo wielu roi

pody

26 II 1609) uspokoi burz rokokoszan. Dopiero te sejm (15


szow, uchwalajc amnesty buntownikom. Sejm ten (podobnie jak
ju sejm z r. 1607) przetrzsn zatwierdzi ostatecznie zasadnicze
I

nienaruszalno elekcyi,
punkty konstytucyi, zatwierdzi wolno
zaleci przebywanie senatorw przy boku krlewskim, wyjani (korzystniej dla krla, ni na sejmie 1607) artyku dc non praesianda
poszed naog jeszcze dalej w kierunku demokratyczohoedientia
szlachcicowi czy to na
nym, gdy zapewni ustawowo
sejmiku powiatowym, czy to posowi na sejmie, wolne domwienie
i

kademu

si wolnoci

caoci praw swych .

oZoa wolno"

pozostaa iiietkiii(>ta. Prawie wszystko zostao


po dawnemu. Krl musia si wyrzec wszelkich zamiarw przeobraenia Rzptcj. Zebrzydowski nie skoczy tak jak we Francyi mar-

szaek Biron, ktry


)

Czubek Pisma

za podniesienie

1,

301.

rokoszu

za

zamysy wprowa-

w. SOBIESKI

MICNKVK WALK/-V, 8TKFAN BATOKV,

(lenia elekcyjnoci zosta

Kssex. stracony podobnie w

r.

r.

Ift02 ciiity

1601

ZYMUM

hrabia

Bastylii, ani jak

za

Anglii

rokosz.

na zachodzie wszystkie siy narodu skupiy na

irdy

185-

III.

okoo

Pjdczas

tronu ab-

to w Polsce pozostaa republika szlachecka ze


krlem ))mal()wanym, a natomiast pena tysica ziemiankrlikw niczem nieograniczonych. Stao si tak, jak si domaga
Dyabe Stadnicki, g"dy (2 IX 1606) pod Sandoinier/enj woa wNiech
kady pan w swojej majtnoci absoluUis doniinus bdzie. Na caej
ktrej hasem jest rokoszowy
linii nastpuje teraz decentralizacya.
okrzyk l*rokopa Pkostowskiego
Ex privatis publica constantu.
Nie mona jednak powiedzie, eby wszystkie denia rokoszu Zebrzydowskiego byy anomali w Europie. Wspczenie w Wgrzech
Jezuitom ma wprost idenruch Stefana Boczkaja przeciw Auslryi

solutnego monarchy,

swym

tyczne cechy, co

czenie, jak

w wielu pastwach wspWgrzech itp., zjawi si podobny

nasz rokosz. Pozateui

Wenecyi, Francyi,

ruch anti-jezuicki. ktry poszed nawet

czy si
pastwa. Jak

istotnie

wypdzeniem

dalej,

tamtych pastwach, tak


na przystosowaniu Jezuitw do politycznych

gw danego
ici

kraju. l*od

anieli polski,

Jezuitw na cay szereg

wraeniem bowiem

w
i

swych kaza sejmowych kazanie

bo

ko-

granic

skoczyo si
narodowych wymo-

Polsce

burzy rokoszowej Jezu-

polscy przeszli na stron demokracyi szlacheckiej

rzuci

lat

))monarchii

Skar!.;a

wy-

').

Polacy w subie Samozwaca Drug:ie^o. Po mierci Samozwaca


zjawi si Samozwaniec II, pod ktrego sztandary zacigsi rycerstwo polskie pod wodz kn. Romana F{yskiego.
Walczyo ono z nowym carem' Wasylem Szujskim, szukajc na nim
odwetu za rze Polakw (dokonan 27 \' 1606) Rycerstwo to skadao si przewanie z ywiow rokoszowych, ktre po ukoczeniu
I

no

wojny domowej ustpy way

Polski.

Inne

wobec cara Wasyla

stanowisko Zygmunt III. Chocia Szujski w czasie owej


lakw w Moskv\ie uwizi dwu jego posw ((lsiewskiego

rzezi

za-

Po-

Olenowi posowie Zygmunta 111 zawarli w Moskwie rozejm z Szujskim (od 20 VII 1608 de 20 VI 1612) na podstawie astatus quo
pod warunkiem wypuszczenia wszystkich
uwizionych Polakw, ktrzy wraz z Maryn Mniszkwn, wdow
po Samozwacu 1, mieli wrci do Polski. Nie liczyli si zupenie
z tymi ukadami Polacy popierajcy Samozwaca II, podstpili pod
Moskw pod ni (w Tuszynie) zaoyli obz (10 VI 16()S). Przewana
rycerstwa polskiego w tym obozie bya niechtnie
usposobiona wzgldem ZyL-^mutJla III oprcz Jana Piotra Sapiehy,
nickiego),

pomimo

to

cz

"

nastpnych ustjpacunapisanyeli

r.

1920'

zastosowano

now piso\vniiv

186

HISTOKVA POLITYCZNA

uwiackiego, ktry by w porozumieniu z dworem polskim


(przyby do Tuszyna VIII 1608). Do Tuszyna te zawrcia Maryna
Mniszkwna^) i uznaa w osobie Drugiego Samozwaca swego ma. Podczas gdy obz tuszyski oblega Moskw i Szujskiego, to
tymczasem Jan Piotr Sapieba wraz z Lissowskim przystpi do oblenia bogatego monasteru w Siergiejewie (awry w. Trjcy). Z zdobytego Rostowa przewieziono do Tuszyna Filareta Romanowa metropolit, ktrego bojarzy moskiewscy trzymajcy z Samozwacem
uznali za patryarch. Tymczasem carowi Szujskiemu udao si zawrze w Wiborgu (28 U 1609) przymierze zaczepnoodporne z Karolem IX Sudermaskim, nieprzyjacielem I*oIsUi, ktry przysa mu
znaczne posiki pod wodz Jakba de La Gardie. Wsparty tymi posikami Micha Wasylewicz Skopin Szujski zmusi Sapieh do opuszzagraa nawet obozowi tuczenia (7 VIII 1609) awy Troickiej
starosty

szyskiemu.

Wybuch wojny

polsko-iuoski<MVskiep.) (16091619). Zawarcie

wspomnnianego przymierza moskiewsko-szwedzkiego byo rkawic


rzucon Zygmuntowi III przez Szujskich, gdy Zygmunt III uwaa
Karola IX za uzurpatora tronu szwedzkiego i za najwikszego wro^
Szujskiego, to ten
tra. Jeliby polski Waza nie rzuci si teraz na
wraz z Waz szwedzkim rzuci si na niego. Zawarcie wspomnianego przymierza moskiewsko-szwedzkiego byo pogwaceniem rozejmu polsko moskiewskiego, w ktrym car zobowiza si przez czas
rzejmu nie czy si z nieprzyjacimi Zygmunta. Zygmunt III mia

wic

teraz

wolne rce. Widzc,

po

wyganiciu

dynastji Rury-

kowiczw aden z domorosych kanflydatw nie zyskiwa penego


swe prawa
uznania. Zygmunt III postanowi teraz podnie take
do tronu moskiewskiego jako potomek ksiniczek ruskich (matka
ostatnia ona \Yadysawa Jagiey). Bojarowie moskiewscy przesyali bardzo czsto (od r. 1606) poselstwa z ofiarowaniem korony
krlewiczowi Wadysawowi. Panowie majcy dobra nadgraniczne
jak Sapiehowie, Gsiewski, parli do wojny z Wasylem Szujskim.
Gos powszeciiny domaga si odwetu za rze (z 27 V 1606). Gdy
1609) Zyirmunt III zairadn poufnie
na sejmie warszawskim (5
o zdanie senatorw, wszyscy (z wyjtkiem 3) owiadczyli si za
i

wojn. Z obozu luszyskiego wysano posw na ten sejm, odradzamarcu Zygmunt 111 zdecydowa
jc wyprawy Zytruiuntowi 111.
si na wypraw. Poniewa parlja Mniszkw zazdrosna o upy mo-

skiow.skii!

rozrzucaa

')

Ilirsrhber^'.

Kor/.nii

wieci,

Maryna Mniszchwna
:W(i

lrliii;t

krl

dla siebie

lilOG.

rocziiu-t; (Kibl.

warsz. 1913)

a nie dla R/ptej

w. S<HIESKI, HKNKYK

WALK/.Y, SIKKaN BAIOKY, XYf;Ml!Nr

18 7

III

i wypraw urzdza, poniewa wielu tu uraao, e jirl be/, uchway


uniwersaem (11 III. 1609)
sejmu rozpoczyna wojn, wic kn')!
zapewni,
w wojnie tej dba bdzie o interes Kzptoj. Z Krakowa
ruszy krl 28 V. U)09.
Lublinie omwi plan wyprawy z ZMkiewskim. Nastrj tego ostatniego wyjania list, jaki napisa do Lwa
Sapiehy zbliajc si ku granicom moskiewskim
yczybych
trzeba tego jako z najwiksz pilnoci jirzestrzegac, ebymy si ludziom moskiewskim jakt) najindszej (najbardziej ludzko) stawili. Siaby to mogo
przedziewitemu staraniu
naszym pracom w subie krla by poyteczno. Preteksem dostarczania yw noci sia, nic wtpi w tem, committuntur llagilia.
Ile
jednak monoci, mamy temu zabiega. By wiedzie,

mczy

kto nad zabr co uczyni,

by

zabi,

spali

cerkiew,

zirwaci,

rodzony brat, nie przepucibym mu. ..*).


wprost na Moskw ku stolice do gowy*).
Z(')kiewski radzi
Lew Sapieha na Smolesk, obiecujc rych kapitulacy. Gdy krl
podstpi (29 IX. 1609) pod Smolesk, napotka na energiczn obroby mi

kierowan przez Michaa S/.ejna. l*od koniec wrzenia rozpoczo


si oblenie trwajce blisko przez 2 lata.^ Rwnoczenie krl j>oaby wojsko polskie Samozwaca II prze(jeli nie cae, to w czci) na swoj stron.' Wbrew temu
w obozie tuszyskim zawizano konfederacj przy Samozwacu, wysano jednak do obozu krtdewskiego posw. Rwnie
do Tuszyna
przybyli posowie krlewscy, ktrzy rozpoczli rokowania z rycerstwem (w sprawie odu^ z bojarami a nawet agitowali w samej
Moskwie. 1'suly tym posom robot donosy Rusinw, ktrzy pobu-

stanowi czyni

zabiegi,

cign

dzali bojarw,
nasi,

.1.

nie
o

Ru
na

aby nie wierzyli

zna

zodziejska, dali

wiar

przechylali

pastwo,

ale o

Zygmunta III:
duchowiestwu,

obietnice

mirowi

Kupcy

krl

nastpi zaraz chce, zaczem, aby si


Jako
ten Szujski puci gos, e nie
wiar wojuje, chcc ich w ten> uapi. Tosali jed-

cerkwie
do krla.

ich

panowie posowie (kriMewscy) drugich szpiegw (do miasta


Moskwy), ktrzyby upewnili (w stolicy) mir, bojary ducjjowiestwo
w wierze ich jako nHjbardziej<i'). Pod wpywem ych rozwaa Filaret Romanow, najwyszy prawosawny duchowny w obozie tuszyskim zo wzgldu na religj wysun kandydatur raczej krlewicza
jego
Wadysawa anieli Zygmunta III. Hojarzy wwiedz dobrze,
nak

krl.

M.

jest zelosus

tide,

iii

wic faszyw opini

')

Prochask:i

*)

Pamititn.olliipw. Hibl. nar. 1920,

'1

Huss. Istoncz

niedotrzyrna-

Kw.irt.il lilfw. 1911,157

Mibl.

I,

BU.

\~.

^obn-^^ki

/.

>iKir\\

suiiia ImimiiIu 1920.

188

HISTORYA POLITYCZNA

heretykom

nie wiary

sdz,

na krlewicza, bo

Szuecyi eb iiapeiuli natomiast godz si


go na swojego przerobi,
krlewicz-

modu, jeli e ich (obyczajw) nie wypenia, przynajbdzie umia tolerowa^). Tymczasem Samozwaniec widzc, e^

asuescet z
mr)iej

w swym

umkn

obozie

(6

I.

traci coraz

pod Smolesk wraz


chaem Sotykowem
i

w kocu

zapewni

z
i

na

grunt

rzecz

Wazw,.

polskich

Posowie krlewscy

(28

powrcili

I.)

posami bojarw (Filaretem Romanowem, Miin.),

ukad
Zygmunt III

zawarli

ich

to

1610) do Kaugi.

ktrymi senatorowie zaczli

rokowania

zw. smoleski, w
1610)
(14
o wolnoci wiary prawosawnej
II.

ktrym-

t.

obieca

dac im krlewicza Wadysawa (ale odoy przyjazd krlewicza do


do czasu uspokojenia pastwa moskiewskiego). Maryna
Moskwy
w obozie tuszyskim coraz mniej si z ni
Mniszkwna widzc,

Bdc

pani narodw, carow


moskiewsk, wraca si do stanu szlachcianki polskiej znowu podtumaczya si w licie pozostawionym.
dank by nie mog
Wstpiwszy do obozu Jana Piotra Sapiehy, udaa si nastpnie do
obozie tuszyskim po odjedzie MaKaugi do ^^amozw^aca II.
cae wojsko wraz z Filaretem
poczem
niesnaski,
wybuchy
ryny
Moskwy (16 III. 1610) ruszyo pod
cofno si z pod Tuszyna
Wookamsk pod monaster w. Jzefa czyli Osipw. Do Moskwy
triunilalnie wjecha Skopin Szujski (22 111. 1610), niebawem jednak
licz, ucieka

nocy (23

II.

1610).

(3 4 V.

zmar

1610)

nagle jako ofiara zazdroci

niesnasek familij-

nie wielenych. Wskutek tego car Wasyl straci popularno


jak
polskiemu
obozowi
pod
wzmocnia jego stanowisko poraka,
polskich
Osipowem zadaa armia szwedzko moskiewska, gdy
oddziaw przeniosa si teraz z Osipowa do Kaugi wzmocnia jego rywala Sampzwaca II, u ktrego hetmanem zosta (25 VI 1610)Jan Piotr Sapieha. Nie atwe te byo pooenie Zygmunta III. Smoobozie krlewskim spielesk opiera si mu wszystkimi siami.
ray si z sob partje, jak wrada komorna (tj. zauani krlewscy, podi

cz

Bobola), nastpnie Potoccy, ktrzy rywalizowali z nie kiewski, ale jeden z nichspodziewajc si,
zostanie hetmanem wielkim koronnym. Potoccy, Lew Sapieha, wsparci
przez krlow Konstancj (przebywajc w Wilnie), byli za obleganiem dalszem Smoleska, kiewski nagli do pochodu na Moskw.
Wyprawsi lkiewskleifo. Poniewa z odsiecz dla obleganych
Smolenszczan zblia si I)yniitr Szujski brat cara z wielk armj,
wic przeciw niemu wyprawi krl kiewskiego. Ten ohU>g Carowe Zajmiszcze (24 VI) a nastpnie, zostawiwszy nieliczne oddziay
pod tym zamkiem, rzuci si na nadcigajc armj Dymitra Szujkancl. Kryski

kiewskim,

')

Di-skurs,

Marchoiki. Hisl. wojny mo.skifw

1841, 171.

w. SOBlBsKI, HICNIUK WALKZY, 8IRFAN

BA

ItlltY.

ZY(iMl'N'I

189

III

odnis pod Kuszyiiem jedno z najwietniejszych z\\ ycitjstw


broni polskiej. Mosk\vy byo do 30 tysicy, jakom z kapitanw niemieckich rozumia, a Niemcy si na 6 tysicy rachowah, ja kad 4
tysice ludzi wybornych, chopw w wojnach bywaych, zbrojnych,

skie^o

te zbroje lepsze snad ich ni nasze byy byli nam al pari,


wyjwszy w liczbie, e samych Niemcw (zwerbowanych przez Moskw) wicej byo nili nas. 4 .lulii na pzetjara o g-odzinie 4 zrana
prdko uszykowawszy wojsko
circiter przyszlimy do nieprzyjaciela
i

staro si
naszych.

std

z nieprzyjacielem, ktry

Oko

te

przy pocie stanwszy,

do dugo

oko cierali si

owad

1,

doczeka
A potem

na tern miejscu.

obozu

(moskiewskiemu), ba
w obz drudzy za drugimi, gdzie znowu przy kadym pocie to
byo. Pontus (dowdca zacinych Szwedw, Niemcw itp.) zatem
przegrany uciek a Dymitr Szujski take. Gonili si nasi z nieprzyjacielem na plory mile. owa trwao blisko dziewitej godziny (rano). A zatem Niemcy przedawa si poczli^). Zdobyto bogaty obz,
chorgwi kilkadziesit, szyszak buaw Szujskiego, Moskwy lego
10.000 na pobojowisku, w pogoni 5.000 kiewski, powrciwszy zaraz pod Carowo Zajmiszcze, skoni dowdc Waujewa (6 VII) do
kapitulacyi na podstawie agodnych warunkw.
nich przyjmowa
go pod bero cara Wadysawa, zaznacza nietykalno granic pastwa moskiewskiego, obieca wycofanie si Zygmunta III z pod SmoKska. jeli ta twierdza podda si Wadysawowi, obieca pomoc
Polakw przeciw Samozwacowi. Przez ten ukad kiewski wstpi na drog ustpstw, ktra doprowadzi do detronizacji cara Szujskiego. Waujew odrazu wraz z swem wojskiem poczy si z armi
pols'. kiewski przez 2 tygodnie zatrzyma si nastpnie pod
Moajskiem, podkopujc w Moskwie cara Wasyla
kaptujc bojato

to z

nasi

jedni

ku

Moskwie pomir mu strach przed Samo/.waoem, ktry na


wie o klsce kuszyskiej pody rwnie pod Moskw, lc do
Zygmunta III obietnice, e gotw zosta jego lennikiem. Na stron
.kiewskieuo przechyli si knia Mcisawski najprzedniejszy tych
czasw czowiek w Moskwie. (Idy (27 \1I) hetman zatoczy obz
na mil od Moskwy, zdetronizowano w niej cara Wasyla. Przez listy
kiewski wstawia si za Szujskim aby ich nie tracono. (Idy hetman (3 \III) podsun si jeszcze bliej ku samej Moskwie, wwrw.

i,

czas na zapytanie bojarw (c/y przybywa,

jako przyjaciel

czy

nie

odrzek,
jeli krlewicza Wadysawa za pana wezm,
chce im by ratunkiem przeciw sz ilbierzowiu (Samozwacowi). Poprzyjaciel)

.niewa Samozwaniec
')

l.ist

Uapolana

popiera!

ixmin

kozakw

.lezuily lvulesz\. M-. Bibl. Czartor.

pr/tn-iw

32

sir.

75i>.

bojarom.

190

lll.SldKYA

POLITYCZNA

wiele do wyboru, przybyli w poselstwie do


ofiarowaniem korony krlewiczowi Wadysawowi. Rokowania zaczy si 5 Viii. Bojarzy domagali si, aby krlewicz
przeszed na prawosawie, oeni si z prawosawn, aby w sprawach
reliorji nie znosi si z papieem, eby kara mierci
kadego, ktoby przeszed na katolicyzm, eby Polakw nie dopuszcza do urzdw, eby nie mia wielkiego orszaku. Nic innego ich nie zabawia

wic

cao

jeno

majc

nie

ci,

kiewskiego

perswazje

pliwo

religii,

pisze

wywodzi si im to rozmaicie, ale trudni


kiewski do krla. Nic innego, jeno

z strony religii

trwoy. Pan Baaban^) i

ich

(jest)

na

wt-

ta

teje

re-

bardzo ich utwierdzi,


si poczli kontentowa^). Tego dnia
donosi towarzysz Baabana, Domaradzki: ))Na Moskwie taka rado,
jakiej dawno nie byo... bojarowie powiadali,
im si zote lata

ligji,

wiernut (wrc), kiedy

nem

3)

bd

mieli krlewicza

kiewski by jednak

.1.

M.

Wadysawa

pa-

wysany

in-

kopocie. Gsiewski,

strukcjami krlewskimi,

zachorowawszy, u wiz gdzie po drodze,

krytykowa

za

ustpliwo hetmana. Wojsko


pod Moskw bez odu, ale
bojar(')w coraz bardziej przestrasza Samozwaniec, ktry
pali okolice.
kocu dobito elekcji Wadysawa, poczem (28 VIII) w sposb
uroczysty kiewski z pukownikami poprzysig warunki
pakta
a bojarzy
lud zoyli przysig carowi ^^'adysawowi. Nastpnie
przysigano w caem pastwie. By to moment najwikszego zblienia Moskwy z I*olsk; midzy tymi narodami mia odtd trwa wielistach

hetmana

nie

krl ostro

chciao

suy

duej

czysty sojusz

przymierze.

zyska powszechne uznanie

e krlewicz Wadysaw
a to tem wicej, e ukady kiewskiego.
doprowadzay do tego, e Samozwaniec,
Zdawao

si,

wojskiem Samozwaca
Maryna
Zarudzki. wdz kozakw, uciekli znw do Kaugi a wojsko przeszo na stron Wadysawa.
zrzuci
cigu 3 miesicy kiewski dokona wiele. Pobi
z Ironu Szujskiego, przeprowadzi elekcj, zaj stolic. Powodzenie
unji. By przejty
jego polegao nie na gwatach, ale na tolerancji
wzorem unji Polski z Litw przyjmujc bardzo wygrowane wapolskie elekcyjne pakta
runki bojarw, sdzi, e z c/.asem tak jak
z teiro powodu
cho bra za
konwenta dadz si umiarkowa.
liczne ustpto
poczyni
smoleski
14
lutego,
jednak
wzr ukad
z
krstwa a
(jak sprawa teligji Wadysawa) odesa do sejmu
si kiewski
la. Dopiero w 2 dni po zoeniu przysigi doczeka
z

cz

')

Siostrzeniec

Ms. Bibl.

I.

c.

f.

kiewskiego, dyzunita.

UaczyiUich

165.

Tozii. MH

f.

](VA

(5

VII

Vf.

instrukcji

SOBIKSKI,

HBNKYK WAl-KZY.

od Zygmunta

III,

III

BATOKV, ZTCJMIINT

przepar elekcj
s\q, aby
Zygmunta. kiewski wiedzc,

jako gorliwy propagator katolicyzmu

znienawidzony, utai

Odtd midzy

ju

191

III

domairajcej

nie na krlewicza, ale na saipego

Zygmunt

SIEFA.N

teraz przed bojarami to

jest

danie

Moskwie

krlewskie.

protrramem krla a hetmana spr si zaostrza') Jeli

programem Zygmunia
cenie na katolicyzm,

111

byo

podbicie caej

Moskwy

by mao

program ten

U>

realny.

jej

nawrtj-

Spotka si

religijnym
w rezultacie
Liwatownym odruchom narodowym
III osign tylko czstk swego programu: podbicie Smoleska ziemi siewierskiej. I'odkopany przez krla program kiewunja z Moskw, te si nie uda. Paskiego, tj. elekcja Wadysawa
trzc z wyyny wiekw nastpnych a szczeglnie na tle nastpneiro
podbicia Rzptoj przez Moskw, odczuwamy, e wwczas moment by
przeomowy.
roztrzygajcy
Powstanie moskiewskie przeciw Polsee. Wedle ukadu z kiewskim zawartego przybyo (17 X. 1610) pod Smolesk poselstwo
z

Zyniriunt
i

bojarw celem ofiarowania Wadysawowi korony a zarazem dokadniejszego uoenia warunkw. Na czele poselstwa stali Filaret

Wasyl Golicyn. Ukady przecigny si a przez 2 mieZygmunt III sam chcia zosta carem
natychmiastowej
kapitulacji Smoleska
przyczenia do Rzptej. Wielu zniechconych bojarw wracao do Moskwy, gdzie zacz podburza przeciw
Zygmuntowi patrjarcha Hermogenes wktry dla religji rzeczom naszym bardzo by przeciwny. Wobec tego kiewski na yczenie
bojarw trzymajcych z Wadysawem wprowadzi swe wojsko (8 Xl

Romanow

sice.

da

na Kreml. Przestrzega... z pilnoci rozkaza Pan Hetman, eby


nasi zaczepek nie czyniliw, a dla ukarania winnych osobny sd ))tak
z naszych, jako
Moskwy postanowia. Wyrokiem takiego sdu jeden Polak skazany na katowanie,- drugi arjanin za strza do obrazu
M. Boskiej skazany na ucicie rki
spalenie ywcem.* Bojarowie
posplstwo, wiadomi
narodu naszego swawolestwa, dziwoi

bdc

si chwalili, e tak spokojnie, bez wszelkiej krzywdy... ylimya.


Razio jednak Moskwicinw, e chocia wadc nominalnym by W adysaw, to jednak ukazy, nadania dbr, mianowania wychodziy pod
Smoleskiem pod imieniem Zygmunta III. kiewski postanowi wic
sam pojecha pod Smolesk, aby wytumaczy krlowi, e tronu
wali

moskiewskiego dla siebie (zamiast dla krlewicza)

man komend nad 4U0()-czn zaog odda

.\leks.

nie uzyska.

Gsiewskiemu

Hetstar.

) Stan. Kozowski, Elekcja krlewicza Wad. Przegl. powszech. 1889, Adam


Darowski, Elekcja Whidysr IV na tron carski (Szkico histor. t. II 1889\ I*rochaska, Iletiu. kiewskiego traktat pod Moskw (Przegl. histor. 1911i. Sobieski,
kiewski na Kremlu 1920.

HISTORYA

192

l'(>LlTk'CZNA

kiewski z Moskwy wyjeda, wpki


czer wszystka po ulicaci zabietraa mu
bogosawica. kiewski, przywidszy pod
drog^, egnajc go
Smolesk jako jecw 3 Szujskich (cara Wasyla z brami), dowodzi krlowi na audjencji niemoliwoci podboju a proponowa uni
iia wzr Litwy. Ale hetmanowym perswazjom zawarte
byy uszy
wielisUiemu. Kiedy (30 X.)

przez miasto jecha, mir,


i

Poniewa krl moskiewskiego traktatu faktycznie nie


uzna, wic na nowo do rokowa z bojarami zabra si tu kiewKrla JMci.

Ci jednak jeszcze bardziej teraz si upierali, gdy podsycao ich


upr coraz to wzmagajce si wrzenie niezadowolenie w caym kraju
moskiewskim, podniecane przez patrjarch Hermogenesa.
Wtem w grudniu 161U pad zamordowany przez kniazia ta-

ski.

Urusowa Samozwaniec II. Wdowa po nim Maryna


Mniszkwna, liczc si z wzburzeniem wyznaniowem przeciw Zygmuntowi III, oddaa w Kaudze swego syna na wychowanie prawosaw-

tarskiego Piotra

nym,

uwaajc

go za dziedzica tronu.

Naog jednak

ani

ni

ani

synem ju si powanie nie liczono. mier Samozwaca sprowadzia jeden wany skutek; sprawia to, e bojarzy, ochonwszy ze
strachu przed nim, przestali szuka przeciw niemu oparcia w Polsce.
Odtd wszystkie ywioy zaczynaj si skupia przeciw- Polsce.
z jej

miejsce rewolucji spoecznej

dynastycznego

przesilenia

coraz

potnieje narodowe powstanie przeciw katolickiemu monarsze. Na Wielkanoc 1611 podniesiono bunt w stolicy przeciw Polakom, ktrzy w liczbie 3000 skupili si na Kremlu. Walki z powstacami coraz si wzmagay na ulicach Moskwy, ktra pada ofiar
program jego nie znalaz uznania
poaru. kiewski, widzc,
wszystko poszo na opak, nie wrci ju z Smoleska na
u krla
Kreml, ale odjecha na Podole, aby odeprze ataki wojewody siedmiogrodzkiego Gabrjela Batorego, ktry zacz spiskowa z dawnymi rokos^.anami, jak Djabem Stadnickim, Szczsnym Herburtem
itp.i'.
kiewski usuwa si z ziemi moskiewskiej, gdy tego,
co poprzysig pod Moskw, nie mg dotrzyma, a w Moskwie
bez obiecanego cara-krlewicza pokazywa si nie mg. Pod Smoleskiem odnowiono te szturmy a obu gwnych posw bojarskich
Filareta Romanowa Golicyna (ktry potajemnie podsyca opr Smoleska
Moskwy
nawet porozumiewa si z Karolem Sudermaskim) uwiziono. Chciano mie ich jako zakadnikw w chwili, gdy
atakowano polsk zaog na Kremlu. Wysano ich nastpnie w irb
bardziej

Prochaska,

Stadnickiego
i

lewem

II.

Wyprawy monych,

pokona

43H.

Przegl. pows. maracc 1920, 1&8. rjabla

pozbawi ycia .ukasz Opaliski. por. oziski, Prawem

w.

HKNKYK WAf.EZr,

SOBlE.StCi:

srtCKAN BA10KV, ZV OML'NT Ml.

193

aby ich internowa po zamkach. Z tern ws/ystkiem na Kremlu


Pohikw rezydowaa wci Duma bojarska dziaobok Gsiewskieiro
Wadysawa. Tu na Kremlu Andronw,
imieniem
cara
ajca pod
dodany jako patnik do kustosza skarbca carskieg-o Wasyla (loowizastawach na rzecz odu onierzy, ale
na, decydowa o wy[>ata('h
te sami bojarzy zapychali sobie kieszenie kosztownociami skarbca,
z ktrego zreszt ju wiele wyda dawniej car Szujski^). Koron nie

l^olski,

tknito, bo

wiano

je

zachowa

na rzecz

je trzeba

odu

Triuinf Zy;;iminta
VI. 1611)

byo

dla krlewicza, natomiast zasta-

dla zaogi.
III.

Po dwuletniem

zdobyto Smolesk.

Jak(')b

Potocki

obleniu

prawie

wdar si

(13

pie^W5^zy na

mury. kawaler maltaski Nowodworski petard zrobi znaczny wycerkiew katedralna wyleciaa w powietrze, dzia zdobyto 2a0.
Odzyskanie Smoleska, oderwanego przed 97 laty Litwie, obchodzono
rozlicznych miastach
miasteczkach^)
triumfalnie tak w obozie jak
caej Rzptej. Wybito medal na pamitk z napisem wDum vincor
3 tygodnie po zdobyciu odjecha (7 VII) Zygmunt III do
liberor.tt
16 wrzeF't liski. Dnia 24 lipca odby wjazd triumfalny do Wilna a

om,

Warszawy. Tu zebra si sejm, zwoany dla rozpatrzenia


spraw moskiewskich. Na nim mia wytmaczy rozpoczcie tej
pobudzi do dalszego jej poparcia. Instrukcje na sejmiki uwywojny
datniay triumf Polski nad Moskw a krl przygotowywa opini do
propozycji sejmowej podkanclerzy Kryski douchway poboru.
nia do

wodzi koniecznoci

wychwalali krla,
nakaniali do wypacenia odu wojsku. Kanc Wawrzyniec Gembicki, bisOpatrzno chce stworzy wielkie pastwo sokup kujaw., dowodzi,
wiaskie pod jednem berem katolickiem. Sejm uchwali dalsz
z nich krl odewojn, ale podatki zupenie nie wystarczajce.
bra jako zwrot poniesionych przeze z gry kosztw oblenia Smotej

wojny. Senatorowie

(8

X)

Cz

Cz

leska.
za dano onierzom, kt(')rzy ju powrcili z wojny.
Nic nie posano zaodze na Kremlu Dnia 29 padziernika hetman
kiewski odby wjazd triumalny przez Krakowskie Przedmiefie
braci).
Szejna,
do Zaniku, gdzie odda') uroczycie Szujskich (cara
sawic szczcie krla, ujmujcego zawsze wspzawodnikw w niewol (arcyks. Maksymiliana cara. Szujskich odesano do zamku
w Gostyninie, gdzie opatrywano ich dostatnio. Car Wasyl, ona jego
i
Dymitr Szujski umarli po kilku miesicach (16l2j. Przey niewol
i

Darowski, Polacy na Kremlu iSzUiot'' III)


w Bieczu, Ms. Bibl. Ossolm. 195
Niemcewicz, Dzieje panw. Zygm. Ul (Not;i

)N. p.
)

Sncykloiedja polska T. V.

er.

n.

ilu

tomu

111

IH

194

HISTOKJA HOMTYOZNA

Iwan

brat cara

Szujski, ktry do

cara przewieziono do

Moskwy

na Przedmieciu Krakowskiem^). Posw


Golicyna umieszczono w zamku malborskim.

licy
i

wraca. Zwoki

nie chcia

Warszawy, pogfrzebane

pomp w kap-

wielk

Romanowa

Filareta

Hod pruski. W czasie w^spomniane^o sejmu zajto si spraw


Ju (29 IV. 1609) Jan Zygmunt elektor brandenburski otrzy-

prusk.

ma

po ojcu Joachimie Fryderyku od Zygmunta 111 opiek nad chorym beznadziejnie (umrze 1618) ksiciem pruskim Albrechtem swym
teciem
administracj Prus. Ten to elektor przed sejmem 1611 r.
rozesa na sejmiki mnstwo podarunkw tak, e te zgodziy si odi

da mu w
leca^).

lenno Prusy wschodnie, co zreszt krl

W myl

tego elektor (16 XI. 1611)

zoy w

instrukcji

za-

sejmu na

czasie

Krakowskiem Przedmieciu przed kocioem Bernadynw hod


zaprzysig wierno. Oddawano mu w lenno Prusy, rozszerzono prawo
nastpstwa na jego 3 braci.
akcie inwestytury podobnie jak
i

e w

czonkw^ domu w linii


mskiej Prusy przejd do Polski. Zawarowano,
w razie wojny
w Prusiech elektor ma stan przy boku krla osobicie z orszakiem
rycerzy a dla ochrony wybrzey pruskich utrzymywa bdzie 4 okrty, corocznie do skarbu krlewskiego ma paci danin 30.000 z. p.
drugie tyle w razie uchwalenia podatkw na sejmie polskim.
sprawach sdowych ponad 500 z. p. apelacje poddanych ksicia
do sdu krlewskiego.
obrbie Marchii brandenburskiej
elektor dopuci Polsce wolnej egluLri na Warcie. Elektor zbuduje
dawni<'j zastrzeono,

razie w-ymarcia

W
i bd
koci

katolicki

W czasie

mijskioj.

Krlewcu, ktry

nalee bdzie

zoenia hodu zaprotestowa

imieniu praw papiea

do diecezji war-

tylko jeden nuncjusz

ksistwie pruskiem.
Wyprawy Sapiehy. Chodkiewicza i Strusia na 3Ioskw(j. Aby
w /.mocnie nowymi oddziaami zaour na Kremlu, Zyofmunt III
jeszcze pod Smoleskiem (27 111. 1611) podpisa ))asekuracj Janowi
^^imonetta

bdc

w swoim

Piotrowi Sapiesze

wyf)acony

od

Wadysawa

ze skarbca moskiewskiego.

Sapieha przyby

swem rycerstwem

(17

imieniu,

VI. 1611)

mu

bdzie

To te gdy

Jan

pod

Piotr

Moskw,

wwczas owiadczy Gsiewskiemu, e uderzy na powstacw moskiewskich dopiero wtedy, a mu wypaci od z skarbu carskiego.

Wobec

pustek

Wars/awy
V)Alhi-

Itadziwi/I,

dzicj()\v

poowie

lipca

Uys panw. Zy^.

tajcw. Car Wasylij Sziijskij

do krla do
Moskale przypucili szturm do

skarbie Sapieha j)osa po pienidze

c/t^ka

inii>slo

III,

Atcnaeuni 1848, Wilno, IV

po^n^bionia jowo

l'olszio

Warszawy, Krakw 1891. Kraiishar, hzit-nnik l'oznaski


Watykan. SmionKta (17 I.\ Hill), Huoncomp. E. 38 T.

'lArch.

8,

Cwie-

1902;Krau(har,
19IB
32.

Nr

284.

w. SOBIKSKi: HENTYK

\VAI.ICZV.

81RFAN HATOItY, ZYOMLNl

190

III

cz

wyrwali jej
fortw. Na szczcie
Polakw wybuchy niesnaski midzy wodzem powstania apua (stronnikiem Maryny
jej
syna) Zarudzkim wodzem kozakw
ktrzy apunowa rozsiekali. Wobec tego Sapieha zdoa wprowadzi
na 9758 wozach na Kreml dla zaprowianJowania zaogi, ale zmar na Kremlu (14/15 IX 1011.) Z now pomoc dla tej
zaogi
odsiec/ wybra si niebawem hetman w. litew. Chodkiewicz,
sawny zwycizca z pod Kircholmu, ktry mia teraz swobodne rce,
polskiej /uodiiiaej zaoizi

dla

ywno
I

z Szwedami a (oO X 1611) umar


jhk stoczy Chodkiewicz z powstacami
moskiewskimi pod Moskw (10 X. 1611), bya nierozstrzygnita..Jeszcze w czasie pochodu na Moskw Chodkiewicz spotka (w Wiazmie

gdy'/(l6X) zawarto zawieszenie broni


Karol Sudermaski. Bitwa,

Dumy

29 IX) poselstwo od

bojarskiej

rezydujcej

na

Kremlu, do

zdajce. Poniewa celem poselstwa byo sprowadzenie do Moskwy Wadysawa, wic Chodkiewicz, chccy zdoby tron dla samego
Zygmunta III. zawrci to poselstwo nazad, aby wymc inne. Ale
krla

bojarzy nie wiele ustpili

uzyskao

(17

wodz

dobne poselstwo pod

po

2 tygodniach

wyruszyo

znw

po-

Jerzego Trubeckiego. Poselstwo to


XII 1611) audjencj u krla, na ktrej owiadczyo,
kn.

na podstawie ukadu z kiewskim uznaj za cara Wadysawa


prosz, a nadto daj, aby zachowa im religj
zawar unj
i
wieczne przymierze polsko-moskiewskie'). Na konferencji z senatorami skaryo si,
nieprzysanie krlewicza pociga za sob tylko
anarchj
daremny rozlew krwi. Tymczasem zaoga polska na Kremlu
i

roziroryczona

bya

zniecierpliwiona

tem,

Chodkiewicza ani inn drog nie przysa

jej

krl

ani

przez

odu,

obiecanesro

w kocu

na pocztku stycznia 1612 zawizaa konfederacj pod lask


porucznika Jzefa Ciekliskiego. Chodkiewicz dajc w zastaw regalia

carskie

uzyska

tyle,

2000

zaotri

pozostao

ledwo do

poowy

marca, reszta pod Ciekliskim ruszya do kraju, aby na dobrach krlewskich w okolicach Lwowa egzekwowa naleny im od.

Tymczasem uszczuplona zaoiya na Kremlu znajdowaa si w coraz


przykrzejszem pooeniu,
l^owstanie zaczo ortranizowac- si
w Ki.nym Nowogrodzie pod wodz Kumy Minina kniazia 'oar
skiego. Odruch len skierowany by tak przeciw Zygmuntowi 111 jak
przeciw rozzuchwaleniu kozakw
ich wodza Zarudzkiego, popieto

rajcego syna Maryny. J^mier uwizitwiego patrjarchy Ilermogenesa


w Moskwie (29 11. 1(>12) dolaa oliwy do ognia. Od chwili, gdy l*oarski pod koniec sierpnia 1612 zatoczy p(^d Moskw swj oddzielny
M Aichiw. Watjkan. Simonelt;i

<lo

kard. Horghesp (17 .Ml 1611),

2 .\Ilau-

djcncja u Wladysfawiii
13*

196

HISTOKiA

od kozackiet^o obz.

pooenie

I"<)Ll'l

YCZNA

si

zaoiji polskiej stao

jeszcze trud-

moskiewscy zwani ))szyszami coraz bardziej naciskali tak j, jak


Chodkiewicza, jak
wreszcie wracajce do kraju
polskit' puki.
kocu z now odsiecz pody Mikoaj Stru, starosta chmielnicki, ale napadnity przez szyszw musia pocztkowo
zatrzyma si w Wiazmie (a do maja 1612). Podywszy pod Moskw postawi pewne warunki Chodkiewiczowi
Gsiewskiemu.
Jako siostrzeniec Potockich
ich partyzant, nie chcia im podlega
owiadczy,
nie wejdzie do Kremlu, dopki jemu nie dadz komendy nad zaog. Zgodzono si na to
Gsiewski (21 VI)
tdjpcha wraz z czci zaogi, ktra zabrawszy
kosztownoci z skarbca carskiego ruszya na Litw, aby stan w Brzeciu
Litewskim
zalegego odu. Pooenie zaogi na Kremlu
stao si jeszcze gorsze, gdy Chodkiewicz stoczywszy bitw (1
IX 1612; z wojskiem powstaczem 1'oarskiego nie zdoa ju nawet przebi si do niej z wozami prowiantw
si (7 IX)
z pod Moskwy, idc na spotkanie kr(')la, ktry zblia si sam z wyI*o\v.stacy

niejsze.

cz

da

con

praw.
Wyprawa

wypraw
aby

/y^iiiuiitft III'). Krl od marca 1612 wybiera si na


do Moskwy. Bojarzy trzymajcy jeszcze z Polsk nalegali,

krlewiczem przybywa co

rychlej,

ale

krlewicz si rozcho-

kocu

krl wyjecha (24 VI) do Wilna, gdzie prawie do


si zatrzyma. kiewski odmwi udziau a tylko
radzi samego Wadysawa wysa. Krl zdecydowa si
z krlewiczem patrjarch (byym Samozwaca) kryptu-unit^). Wojska skonfederowane we Lwowie Brzeciu te odmwiy udziau. Krl liczy na pomoc Chodkiewicza majc tylko 2 puki piechoty niemieckiej ruszy (28

rowa.

koca

sierpnia

\'II1)

Wilna, aby zabrawszy

Ale zaoga

zaog Smoleska opanowa Moskw.

Smoleska targowaa si

kocu

federacj, w

cz

od

zalegy

zawizaa

kon-

dogonia krla Chodkiewicz, zostawiwszy pod Moajskiem swe wojsko, nalega na krla,
aby pospiesznymi marszami ratowa zaog na Kremlu. Ale Zygmunt 111 szed zwolna.
poowie padziernika Zygmunt III szturmowa zamek Waok. ale bez skutku. Tymczasem zaoga polska na
Kremlu LTonia ostatkami si, czynia jeszcze ^nadludzkie wysiki,
rho('- z ijodu bya wna pny obumara.
l'ar(n(> na Kremlu ^za kota S zotych, za psa l. Potem gd
tak nieznony pocz nas trapi, i piechota
Niemcy potajemnie ludopiert)

jej

(lOO)

dzi zarzynali

')Ms. Bibl.
)Arcti.

12

Ifil.H

jedli.
Jaj^ioll.

Watykan;

))Jedlimy rzemienie, poprgi, pasy


100

str.

j)i>('hwy

174.

dpp. Baroflicjro do

|{/.yiiiu s

\ III.

14

.\I.

1'6

.\J

1612,

henkyk walkzy, stkfan batoky, zyomum'

w. Sobieski:

197

iii.

Kilajrodzie ...znakdci
padlin.
traw,
pertrammow ych, temi ywilimy si
pod niegiem zebran a ojem ze wiec- omaszczonK. Ze strachem,
nie bez paczu przychodzio patrze na czowieka z irodu umiera co ziemi pod sob, rce,
jcetro a wielem si tego napatrzy
choby rad umar, umnogi, ciao, jak mg, arl a co najgorsza,
kamie albo ceg ksa, proszc Pana Boga, aby
rze nie uKJii
w chleb przemieni, ale uksi nie mg. Ach Wszdy peno byo
mier. 1'omimo to
takicii w zamku a przed zamkiem wizienie
we/.wania
odrzucaa
Poarskiego
dzielnie
szturmy,
zaoga odpieraa
do poddania si. By nie ywi gb darmo, wypuszczono kobiety
skijrzane a iiawot byle jakie

lelimy

kilka

ksig-

'

bojarw.

dzieci

kocu

zdobyli

Xl.

powstacy

Kitajgrod.

Wreszcie po dugich ukadach Kreml podda si po 19 miesicach oblenia. Poarski pod przysig obieca zaog zachowa przy yciu, miesprztach
odesa do ojczyzny. Naprzd wypuszczono
niu, broni
moskiewskich duchownych (Mcisawskiego, Iwana Nikibojarw
tycza Romanowa jego synowca Michaa (przyszego cara wraz z mati

k),

Szeremetiewa, Worotyskiego

zastpc

patrjarchy Arsenjusza,

kupcw, rodziny bojarskie, potem dowdcw polskie!) Jana Strusia,


Bdzi itp. Wielu Polakw wnet potem zamordowano, ograbiono,
wszystkich uwiziono. Fedko Andronw by badany na torturach,
w ktrym wojska Poile z skarbca roztrwoni. Tego samego dnia.
arskiego weszy do Kremlu, Zygmunt III, nie w iedzc o katastrofie,
wraz z synem idzie do
wysa uroczyste poselstwo do Moskwy,

skad poselstwa wchodzili Aleksander Zborowski, Andrzej


djak Iwan
Mocki
2 Moskale, okoliczy knia Danio Mezeoki
Gramulin a wraz z nimi loOO koni pod wodz Adama kiewskiego. Ody to poselstwo przybyo do Tuszyna, naraone byo na nastolicy.

paci
nie zyskao ani posuchania ani odpowiedzi. Krlewiczcar
nie zyska ju uznania. Zimna si wzmagay. Krl (7 .\T1) zwin
swj obz pod Fiedorowskiem ruszy w drog powrotn, niezwykle
przykr, jak wiadczy o tem uczestnik historyk Piasecki. Dokadnie w 2 wieki cofa si bdzie Napoleon podobnie. Rwnoczenie
spotkay Zygmunta 111 niepowodzenia od strony poudniowo-wschoi

dniej.

Klska wooska*). Przez wiek .W trwa pok<'tj mid/y Polsk


bya zasada Jagiellonw a tak samo Jana Zamojskiego.
1

Turcj. To

Na pocztku wieku WII nadwyryy


zbyt wyrane zwizanie si Zygmunta
')

Mironis Constantini Chronicon lerrae

Bucurestiis 1912.

ten
111

stosunek pokojowy:

Austrj,

Mi>lilavicae,

a)

nieprzyjacik

edidit

E.

liarwiski.

198

HI.STdKJA POLlTYCiiNA

Turcji;

b)

obawa

dranice napady kozackie na wybrzea tureckie c)


uni polsko-inoskiewsk przed wzrostem zbyt
;

Turtji przed

wreszcie d) niejasny stosunek zaleg-ronego mocarstwa


Turcji. Do zaostrzenoci Wooszczyzny tak wzgldem l'olski jak
nia tej ostatniej sprawy przyczyniali si panowie ukrainni, ktrzy
ku dolnemu Dunajowi. Szczeglchcieli posun wpywy Polski
niej dziaali tu oenieni z crkami Jeremiego Mohiy hospodara woStelan ^otocki
oskiego ks. Samuel Korecki, Micha Winiowiecki
ktry przez to maestwo przyszed do ogromnej fortuny. Gdy synowie Symeona Mohyy hospodara multaskiego zrzucili syna Jeremiego Mohyy, Konstantyna, wwczas w pomoc temu ostatniemu ruMicha Winiowiecki
wypdzili ryszyli (1607) wszyscy Potoccy
walw. Zjawi si jednak nowy kandydat do tronu modawskiego
dla niej

Stelan

Tomsza

ramienia tureckiego na pocz. 1612

wypar

z Jass

Konstantego, ktry uciek do Chocimia a polem do Kamieca.

Bya

dywersja turecka przeciw wyprawie krlewskiej idcej na Momu to


skw: Widzi d(jbrze ten poganin (pisa Lew Sapieha),
nie na rk, kiedyby krl polski Moskw mia opanowa^) Stefan
to

poprowadzi znw swego szwagra ))privata authoritate conprocerum vota, unico rege dessimulantew*), przekroczy (19 VII.
1612) Prut, ale zosta pod Sasowym Rogiem zupenie przez Tomsz
Turkw Tatarw rozbity. Stefan Potocki i hospodar Konstanty dostali si do niewoli. Ta klska Potockiego podkopaa znaczenie I'ol1'otocki

tra

caym

kiewski przeklina

dzie nieszczpowaanie dla


z Tomsz,
l-'olski poganie.^) kiewski zawar i8 X 1612) ukad
yczliwe
ulege.
ktry przyrzeka wobec Polski zaj stanowisko
Wymieniono pniej jecw, ale sam Potocki musia pozosta

ski

na

wschodzie.

frowci

sny, bo od tego czasu jak z pieca na

))ten

stracili

.ledi-KuIe.

Napady kozackie na wybrzea

tureckie,

napady

tatar-,

postawa Tomszy nie wpyny na uagodz-,


nie konfliktu, ktry podsyca nowy car Micha, przez posa Protasowa il6i;j) straszc sutana Achmeta widmem podboju Moskwy przez
Polsk.
poowie 1612 szuka
I*rzymiery.<' |>olsli<>-austr,ja<'kie. Ju .w
knia Pozarskij stosunkw z cesarzem iiudolfem, proponowa koron
arcyks. Maksymiljanowi, domaga si j)orednictwa midzy Moskw

Rzpt

skie na

')

harda

Prochaska,

Wyprawy

zngraniczne

monych

(Przegl.

pows/

Krakw

1920, 3+)
i

KobJprzycUi

6u

(^whiow konstylucji

wypraw).
)

Bi'lowski, l'isniH /.olkiowskiego 302.

ir.Ol

ziibtaniaja.ci-j

'-.unow olitvch

w. SOBtKSKi: IIKNRYK WALKZY, STKFAN UATOKY, KYllMUNr

199

III

oskara Zyuniunta III'). Podj t myl cesarz Maciej


X 1612) Heideliusa w tej sprawie do Polski. al* Zytrmuntowi III wyprawiajcemu si wwczas iia Moskw nie na rk
bya owa interwencja. Dopiero po nieudaej wyprawie Zy^rmunt III
w obawie wybuchu rokoszu wysa w tajemnicy (na pocz. XII 1612)
marszaka w. kor. Mikoaja Wolskiegfo do ces. Macieja celem odno
wienia przymierza z 1589
zyskania jesfo pomocy przeciw Moskwie
Szwecji. .Machinacje austrjackie na Wooszczynie przeciw Polsce
psuy pocztkowo te starania, wkocu jednak Wolski d<'bi sprawy
Maciej potrzebujcy pomocy Zyrmnnta III do walki z unj protestanck podpisa akt przymierza 28 III 1613*]. Najwaniejszy punUt
by przeciw rokoszowi wasnych poddanych. dlatej^o sojusz na radopiero ogoszony bdzie (10 IV 1615) na
zie pozosta w tajemnicy
a

Polsk,

wysyajc

(8

opuszczono w draliwy punkt o poddanych.


iszawierucha rokoszowa g"otowaa si przeciw
krlowi, ktreiio urok podkopay wspomniane niepowodzenia w Mona Wooszczynie.
skwie
Konfederacje wojskowe. Skutki nieudaej wyprawy Zyi^munta III
sejmie, ale

tocie

tu

tym

czasie

w Moskwie.WS miesice po wycofaniu si Zygmunta III

rycho si okazay
sobr ziemski

(21

II

1613)

wybra carem Michaa,

svna

17 letnieufo

Romanowa, metropolity rostowskiegfo.


uwizioneuo
Nowa dynastja wstpowaa na tron pod hasem odwetu na Polsce
nabieraa coraz wicej uznania. Syn Maryny trzechletni nastpnego
roku powieszony Maryna wtrcona do wizienia, gdzie umara
Zarudzki wbity na pal.^ Powstacy moskiewscy po poddaniu si zaogi polskiej na Kremlu coraz bardziej wypierali z^kraju polskie oddziay. Te straciwszy nadziej nagrody
odu z skarbca carskiesfo,
rozgoryczone zawizay konfederacje w )vrajach Rzptej w celu wyPolsce Filareta

dobycia swych naleytoci

z skarbca polskiego. Jak wspomniano, konlask Jzefa Ciekliskiego zawizali konlederacj (ju 13
usadowili si koo Lwowa pod Grdkiem
1612)
Sapieycy po lask Wacawa Pobiedziskiego w Brzeciu litewskim,

federaci ))stoeczni pod


I

wojsko

innanckie

za w

Wihiie.

ujiili dobra krlewskie, dunawet


miasta, sekwestrowali ca.
myta, oiraszali uniwersay poborowe. .\by zaegna tyle klsk, krl zwosejm (19 II - 21 \' 1613). Sejm ten wybuchn potokami zarzutw wy
mw'ek przeciw doradcom krla, tak z |)o\\ odu \\ypi"a\\v inoskiew skiej

chowne

pf)trosz

szlacheckie,

>)
'i

zuje,

Darowski, Szkice

HarwisUi,

ew

II

(Prawa Wladys.

(['rzyiniorzt'

IV.)

polsko austrjackie

r.

161H,

Carogrodzie (jiecy pracowali na rzecz M(isk\v\

I.wow

1S5)6

wska-

200

HISTOKJA POUTYCZNA

wooskiej zabroni na przyszo prywatnych zacigw na wojnf


zaczepn z ssiadami. Broni krla biskup pocki Szyszkowski, dopowodem nieszcz jest nierzd
wodzc,
gdyby sejm ostatni
uchwali potrjny pobr, wMoskwa by teraz bya nasza. Omal sejmu
nie zerwano. Aby pozby si konfederatw, potrojono pobory. dano, aby pokj z Moskw zaporedniczy cesarz. Chodkiewicz pitnowa t niech sejmu do dalszej wojny z Moskw ali si,
te
rzeczy tak artko objte, tak mnie dotrzymywane, po wielkich
krwawych odwagach jednym przeciwnego szczcia ciosem
tak
i
marnie, tak pocho
rzucone'). Tymczasem ju w p roku pO'
obiorze cara Michaa wojska moskiewskie zajy (X 1613) Wiazm,
rozoyy si nawet pod Smoleskiem i w ziemi witebskiej.
Biae
Smolesk sam nie liczy zbyt wiele zaogi, gdy wojsko polskie, stojce dawniej w Smolesku, zawizao, jeszcze jedn koniederacj pod
osiadszy w Bydgoszczy upio WielkopolZbitrniewem Silnickim

jak

sk

Prusy.

Te coraz

nowe konfederacje wojskowe

to

nie

daway

stawiay dania finanrazy wysze, anieli sejm ini przyznawa. Konfederaci


sowe
dali wypaty niezmiernie wysokiego odu (70 zotych od 1 konia),
pretensje
jaki im obieca jeszcze Samozwaniec I. Byli tacy, ktrzy

si uagodzi adnemi uchwaami sejmu

pi

swe okrelali na

sum

20 milionw^). kiewski na radzie

panw
swawolne kupy konnp. puki Zborov\skiego powinny dosta nietylko 800,000 z^). Krl jednak zdecydowa

nakania, aby z orem


dowodzi,
lederatw

jak

chc

w rku umierzy

2.830.000 z., ale

si agodnie traktowa konfederatw


na lep agitacji Szczsnego Herburta,

te

a to
ktry

obawie, aby nie poszli


ich do rokoszu

pobudza

do marszu na Warszaw. Krl przestraszony zwoa zaraz drugi


pod koniec roku 1613.
sejm dwutygodniowy extraordynaryjny
Zebra si pod lask Aleksandra Gsiewskiego, referendarza koronnego (dawnego wodza zaogi na Kremlu), ktry nie poczy si

buntem wojskowych Na ten sejm wojsko zbuntowane wysao b


Warszawie dogadzano im
deputatw z licznem towarzystwem.
ostroc Sejm musia
si
potnie
stawiali
a
oni
letowano ich
po 3 kwarty ze starostw (suma na
uchwali 6 poborw z Korony
amnestj za wystpki. Dla uregulowania
owe czasy niesychana)
zapaty onierzom ustanowiono dla Korony osobny trybuna skarbowy w Radomiu co rok przez 6 niedziel. Litwa uchwalia po

pi

ywot

')

Naruszewicz,

Wielfiwickl, Script.

>,

Wiflcwi.Ui Ir

120

K. Chodk.

i>r.

pol.

II

XIV

sir. .09

121.

(wyd. 1781)

w. SOblESKi: HKMRYK WALKZY, BIKKAN BATOUY, ZYGMUNT

2U1

Ul.

pubonjw na zalegoci onierza w Smoleszczyiiie. Z pocztkiem


1614 zwizek wojskowy odt^bra sumy przyznano. / zdziwieniem

wyoy

Rzpta,
przekonano siM, jak wielkie sumy moe od razu
pustoszenia
kraju
konfederacje
2
latach
do
muru.
Po
przycinita
rozwizay si. Akt zwizkowy zosta przez Ciekliskiego spalony
(16 IV 1614) w kociele iarnym we Lwowie*). Gdy onierze nie
kawamogli znale kupcw na kosztownoci carskie, amali je
i

kami

Rzecz znamieim

rozdzielali.

deracyj wojskowych, gdy roia

jest,

e w

tych czasach wkonle-

si caa Rzpta od onierzy wasa-

jcych si po kraju, brako go jednak na granicach Rzptej, V\" tej


dobie bowiem wojska moskiev\skie oblegay Smolesk blisko przez
2 lata

obracay przytem

szlacheckich

ludzi

popi wniezliczon liczb wsi

poczwszy od Poocka

czek pogranicznych,

do Homla

plon pobray. Chodkiewicz

przysa

mia

za

miaste-

wiele

mae

siy.

przypowiednie na 3000 onieWprawdzie


rza, ale podskarbi nie dostarczy pienidzy, bo musia wypaci miliony
konfederatom.
Kozacy. Na pocztku w. XVII kozacy przedstawiali ywio na
krl (1614)

p nomadyczny
Bya to

tycznego.

rum

listy

rozbjniczy, nie

ge'ntium latronibus collecta

bjnikw rnych narodowoci).


skiej

sk

majcy adnego programu


III) faex hominum ex
(ndzna horda skadajca si

mwi Zygmunt

(jak

poli-

variaz roz-

wojny polsko-moskiewburzliwo tego ywiou wyadowaa si na ziemi moskiewtam znalaza upust


wskutek tego w mniejszej mierze daa
czasie

si odczuwa czy
nomorskich

to

w granicach

Rzptej, czy to na

Bya

wybrzeach

czar-

to chwila,
kiedy Polak
Rusin stanli
kozacy dla Polski zdobywali ziemi siekozakw uzna') krl (II 1613), uzna wsp(')czesny

Turcji.

przeciw Moskwicinowi a

wiersk. Usugi
Marchocki-*). Nie mona jednak mwi, aby w pierwszych okresach
wojny wywarli wpyw decydujcy na polu dziaa strategicznych.
Pod wzgldem wojskowym bya to niepewna zbieranina. Spczesny
Zadzik (pniejszy kanclerz a

wwczas

sekr. krl.) pisze"^). \\'

koza-

kach maa nadzieja, do ukradzenia najsf)osobniejsze, ale tu (p(ul Smoleskiem), gdzie pilno strzeg, kradzie nie idzie. Z chwil wyboru

nowego cara Michaa

odradzania si

')

.Sowa kiewskiego, Wielewicki

')

iozwi;tziiii

si(j

^1

')

c.

Koln. hist.

II

kozackie mw-

121.

konfederacja bydgoska, por. WisJooki,

dissolvenfli.s slipeiidiis lArch.

*)

1.

Moskwy watahy

2.')7

-34i).

Hriiszewskij VII 337 (wyd. krak. Akad.)

Marchocki, llistorja wojny nioskiew. 1841.52,67.


Do lUidnickipgo bi.-^k. warni. Ms. ('zartor. 342 sir. 778.

<

"onmiis.sie

..ilu

202

HIsTOIUA 1'0LITVCZ!4A

wkonto bardziej wycofywa si z Moskwy. Za wzorem


wojsk polskich kozactwo te zszedszy z Moskwy., depredbr szlacheckich nagradza sobie zamyla.
dacj miast J. Kr. Mci
kozackie
nowe
bunty
odwieyy si znw ich wyStd poszy

siay coraz
federacji

prawy na Wooszczyzn

wybrzea tureckie. Czas od r. 1618 do


wypraw czarnomorskich, szumnie przez historykw Ukrainy nazwany "heroiczn dob, doprowadzi mia stopniowo do coraz
wikszych zawika z Turcj a w kocu do wybuchu wojny polskopldrowali
tureckiej. Kozacy wyruszali a na brzegi Azyi Maej
Synop. Wskutek tego nastpia wymiana not midzy sutanem
a Zytrmuntem III, ktry obiecywa, e kiewski poskromi kozakw.
i

1020, czas

si (10 X 1614) komisjaytomierzu, przyczem zmobilizowano wojsko tak przeciw Turcji,


przeciw kozakom. \\'^ razie wojny z Turcj nie chciano ich
jak
kozackim zaproponosobie te zraa. Komisja penomocnikom
tak jak dawniej stanowi stra
waa tak ordynacj: Kozacy
Turkom
za to corocznie dostawa
pograniczn przeciw Tatarom
10000 z.
700 postaww, starszego naznaczy krli hetman koronny.
atakowania ssiednich pastw. Kozacy,
Maj zaniecha najazdw
w
duchowiestwa, nie maj
dobrach szlachty
ktrzy s poddanymi
mie samodzielnc^ci. Monaster Trechtymirw nie ma by centrem
arsenaem, ale tylko szpitalem dla inwalidw. Towarzyagitacji
Dla zaatwienia sprawy kozackiej 2ebraa

bd
i

stwo kozackie wysao przez deputatw do krla protest przeciw


sejm (luty marzec 1615, sejm zertym postanowieniom. Ale krl
tej umo\\y
z tak odpowiedzi
postanowienia
wany) potwierdziy
odesano deputatw kozackich (IV 1615). I*oniewa w tym czasie
owdzie zaczli si wiza z resztkami konfederatw
kozacy tu
now konfederacj), wic sejm
(k(')rzy zamylali znw zawiza
wspomniany hersztw tego ))hultajstwa obwoa infamisami a kiewski rozbi te kupy kozactwa pod Rohatynem. Hersztw ich we
Lwowie (w czerwcu 1615) wbito na pal, cinano wiartowano to
nawet w obecnoci czausza tureckiego'). Chciano bowiem w ten
sposb umierzy oburzenie sutana, ktry sam widzia poary wzniei

kozakw

cane przez

okolicach Konstantynopola.

czarnomorskie wyprawy

Woy a

na l'odole
Turcy zar/ji
i

Kamieca

ju

leki.

odwet za

te

1615 wpadli
okieza kozakw,

nawet caeiro kraju midzy Dniestrem

Wielcw

sierpniu

po Kamieniec. Chcc
mi')wi o koniecznoci zagarnicia Modawji, zajcia

po Kijw.

'j

kozakw Tatarzy

156 167.

Dnieprem

w. SOBIKSKi: HliNKYK W AI.K/Y, SlKFAN BAloHY, ZYUMUNT

III.

208

wyprawy wooskie';. (16151616). Panowie uUraAlohiuw, wypt^^dzonych z Modawji, Miclia Winioknia Samuel Korecki, niezraeni klusk,
wiecki starosta owrucki
jak ponis Stefan Potocki w r. 1612, wyruszyli znowu w jesieni
wyg-nali Toniszt<> a osadzili na stolcu hospodarskim 15 letn.
1615
Aleksandra .Mohi, swego szwagra. Kanclerz Kryski zachca KorecSaiiiowoliie

Uuzyni

inni a

krlowa cieszyli si z sukcesw, cho oficjalnie wykrla. Na poc/tku 1616


dziaa si ))nad wol Rzptej
(zwany u nas
Iskinder-basza
Modawji
ruszy
do
na pomoc Tomszy
warunogosi
IV)
Skinderbasza) z 10.000 armi. Sejm ^zaczty 23
kowo pospolite ruszenie. Tymczasem tlota turecka pod Ali basz
doznaa od nich poraki na limanie
wyprawiona przeciw kozakom
kiego, krl

prawa

la

Dniepru a kozacy przeprawili si na brzegi Krymu, spalili Kaff


wypucili wiele jasyru. Lepiej udaa si wyprawa Iskandera-baszy.
umar a Koreckiego opuWiniowiecki si rozchorowa (otruty?)

cio wielu onierzy z braku odu, a jak niektrzy twierdzili


z podniety kiewskiego, ktry przestrzega ich, aby nie naraali
Polski na wojn z Turcj. Na Koreckiego Skinder-basza napad (2
cay obz polsko-modawski. Zabra w niewol
YIII 1616)
wielu szlachty wysano do KonAleksandra Mohi
jego rodzin
stantynopola. Na hospodarstwie osadzili Turcy nie Tomsz, ale Mii

uj

czasie wspomnianej wyprawy


chaa Kadua (Kadu Michnea).
Skindera baszy kiewski demonstrowa gotowo do walki nad
Uszyc^, zatoczy obz, rozpisywa (\T 1616) uniwersay zwoujce
ordziu swem (14 \ II
tem straszy Turkw.
pospolite ruszenie
1616) kiewski surowo potpi te wyprawy wooskie: ))\Viadomo
caej Koronie, jakom si oponowa swawolnym postpkom, ktre
za sob zacigay amanie paktw oddawnych czasw przez przodkw

krla postanowionych

przez

J.

em

Kr.

temu

tureckim potwierdzonych.
niema by dziwno, poniewa tych

rady

teraniejszym cesarzem
nie

mg

da, nikomu

nieszczsnych czasw nie tylko


prawa, instytucje chwalebne

powaga urzdnikw poniona, ale


zwierzchno J. Kr. Mci, ktry tych swawolnych
Ilzptej, wadza
postpkw surowie raczy zakazywa, lekce po\vaona Krl. aby
uagodzi Turkw, polecah teraz kiewskiemu uspokoi na oko
swawolestwo kozakw. Naznaczono w tym celu do Kijowa (na
komisj
polecono urzdom iianiowac- ich morskie
III 1617) now
wypraw y.
Spory polsko moskiewskie-). Zaraz po wyborze cara Michaa
i

Wyprawy monych,

')

ProchasUa,

*)

Itarowski. Spory dyplomatyczne (Szkice

Przetrl. |n>\vsz.,
IT.

inarz>c 1^2ii

204

HISTOKJA POLITYCZNA

wysa

(111 1613) do Folski Denisa


(irygorjewicza
ktrem
wylicza
krzywdy,
przerwania
Oadyna z pismem,
w^jjny obiecywa wymian jecw w zamian za Filareta (ojca cara] Golicyna. Poniewa carem w Polsce uznawano Wadysawa, ktremu
Micha Romanow zoy przysig, wic goniec w mia zaprzecza
dokonanemu wyborowi Romanowa na cara. Oadin przyby do Warzyska w odpowiedzi pismo do soboru,
szawy i28 IV 1()13)
ukady rozpoczn si dopiero po przybyciu specjalnego poredniczcego posa cesarza Macieja. Z chwil ujawnienia elekcji cara Michaa
zawrcono jednak na granicy wszystkich gocw moskiewskici
Posowie moa w odwet nie przepuszczono polskich do Moskwy.
skiewscy wysani przez Archangielsk wprost do cesarza Macieja nic*
kocu za podniet senatorw polskich wysali znw
nie sprawili.
bojarzy F^iedora Hrygorjewicza elabuskiego, ktry przyby do \\'arszawy (na pocz. 1615). aby rozpocz ukady a nadto rozmwi si
Filaretem,
ojcem cara internowanym w zamku malborskim').
z
Z chwil gdy do Warszawy przyby Zelabuskij, ostyg w Polsce zasejm (II III 1615) za spraw^) Jana
pa do wojny moskiewskiej
Janusza Radziwia podczaszego litewskiego
Szczsnego Herburta
rozszed si na niczem, odmwiwszy podatkw na t wojn. Te car
do pokoju, crdy chcia wyrwa ojca z polskiej niewoli. Zelabuskij konferowa publicznie z Filaretem sprowadzonym do Warszawy. Zelabuskij wrczy senatorom list od bojarw z propozycj
wymiany jecw^ ukadw na granicy. Senatorzy w odpowiedzi
zgodzili si na zjazd komisarzy nad granic (na 20 VIII}. Take cesarz Maciej namawia Zygmunta III do uznania carem Michaa, ale
bez skutku. Psuy spraw pokoju wojska moskiewskie, ktre atakoway Smolesk pustoszyy granic Litwy. Dopiero 26 listopada
1615 odby si w kocu zjazd^) obu komisyj pod Smoleskiem. Moskale domagali si Smoleska, zwrotu regaljw, kosztw wojennych, wy-

sobr moskiewski

da

dy

puszczenia jecw. Polacy za cara uznawali Wadysawa, bojarzy


Michaa. Ostatni raz zjechano si 28 stycznia 1616. Zjazd nie doprowadzi do zgody. Z komisarzami polskimi odjecha (11 II 1616) Chodkiewicz, ktry rwnoczenie obroni Smolesk od oblenia. Komisarze polscy (10 III 1616) wydali protestacj przeciw uroszczeniom
moskiewskim, podpisan przez P^razma lleideliusa v. Rassenslein,
cesarskiego porednika. Na stronniczo tego ostatniego liczne skargi
')Darowflki. Malborski jeniec (fSzkice

'lArch.

Watykan. Diotalkvi

iMs. Bibl. .lagieli. 6101,


Krasili. 1)94.

III)

1897.

1(U6.

por. Chonji.towski Koresp.

Waliszewski, HHp-pau

il'unp dynastie

1909.

hodkio\vicza(l}il)l. oni.

8-9.

w. OBlkSKi: Hh-NKYIC WAI.K/.V, SIEKAN BA lOKY,

>do cesarzu

Pr/cd
dw

Miicicja v\vsy;il

krlewicz

kn')l.

wypraw Wljulysawa

ZYGMUNT

polscy m(;owi('

i?tatiu.

Po zerwaniu uka-

na .Hoskwt;.

bojarami rei^alici triumfowali, wskazujc,

205

III.

mona ufa

nie

w dobr wiartj Moskwy. Na ustach szlachty zjawito si znw haso


wojny z Moskw w obronie praw krlewicza Wadysawa jako ))cara
obranego w r. 1(510. Sejm warszawski (zaczty 28 IV 1616) uchwali
wojn, uzna warunki cara Michaa za niemoliwe do przyjcia "pozwoli" krlewiczowi Wadysawowi przy prawie jego wszelkimi
sposoby Rzpt od tego nieprzyjacieja za tym zacigiem uspokoi*).
Sejm uchwali pob(')r a nawet pospolite ruszenie wojn poprowadzi
dowdca, ale dodano mu 8 komisarzy
sam krlewicz jako car
i

jako

Rad wojenn z poleceniem,

aby patrzyli raczej na ))dobro Rzptej

wojny korzyci. czyli eby raczej parli krlewicza do pokoju. Na hetmana wyprawy powoano (2 IX) Chodkiewicza. Cay rok jednak trway przygotowania. Podczas tych przygotowa powrci na Litw po 2-letniej bieganinie po dalekich zaktkach ziemi moskiewskiej wdz gonych stracecw czyli elearw
(Lisowczykw). Lisowski. Ten zuchway partyzant, siejc popoch
po Moskwie, zdobywajc
palc niiasta moskiewskie, byskawicznie
przenoszc si z miejsca na miejsce
odciga siy moskiewskie
od granic Rzptej. .lemu teraz ponownie jako awangardzie poleci
Chodkiewicz, aby powrci do Moskwy. Gdy Lisowski jednak umar
;X 161 6j. ruszy z Lisowczykami Czapliski
zapdzi si
pod
Astracha
Kaza ku nior/u Lodowatemu. Tymczasem wojska
moskiewskie, uprzedzajc wypraw polsk, zaatakoway znw Smolesk. Hlebowicz na czele zaogi liczcej pocztkowo ledwo 800 ludzi obroni Smolesk dziki pomocy, z jak przybyw-ali mu razwraz (XI 1616
V 1617) Chodkiewicz, Gsiewski
wspomniany

niepewne

-anieli na

Czapliski.

Dklad pod
/upili go
j.

liiis/.

zabrali kilka

1616

r.

Zaporoa wyruszyli Turcy na pocz

1617)

zwoa szlacht pod

Poskin')W.

wania si wyprawy \\'adysawa


kr(')lewicz

tuacji

Wadysaw

kiewskiemu. Kozacy

kozacy

na

napadli

Trajjezunt.

okrtw. Gdy celem zniszczenia

Bya

cz

cho

1617,

jak

to

kiewski

het.

ich

gniazda

w. kor. (24

chwila rwnoczesncLTo

II

gt)to-

na .Moskw. Wobec gronej syswego wojska musia odesa

pisa

kiewski

sami

na-

si w obozie kiewskiego,
Turkom. kiewski naprt')no

warzyli tego piwa, jednak nie stawili

bojc

si,

ten

wyda

ich

na

up

stara si, aby podwojewodzi kijowski

')

Vol. leg.

III

272.

mieszczanie kijowscy nako-

mSlOKJA POLITYCZNA

20f)

kozakw do wspudziau. kiewski pisa

z Baru do krla (20))Radziem zdawDa, eby te kozaki hamowa, gdy choby


nie to,
nas z Turki w szranki zwodz, ale sami przez si w takiej
potencji, do jakiej przyszli, s Rzptoj /ori?*rfa67es (straszni).
kocu
musia hetman sobie radzi
bez kozakw. Gdy f^kinder-basza
owiadczy,
zamiarem jego jest tylko poskromi kozakw
wezwa kiewskiego, aby si usun ze swem wojskiem w
Rzptej, kiewski odpowiedzia,
pokoju pragnie szczerze
sam
zgromadzi wojsko dla poskromienia kozakw rabusiw caego
rodu ludzkiegoc, ale dawa do zrozumienia,
Skinderbasza powinien tylko w obrbie swego pastwa karci napastnikw.
kocu
wojsko polskie tureckie stano gronie po obu stronach Dniepru
pod Busz. Wobec tego,
Turcja toczya wojn z Persy a Polska z Moskw, przyszo tu pod koniec wrzenia 1617 do porozumienia
ukadu pod Busz albo Jarug^). Polska miaa odtd nie miesza si wicej do Modawji, Multan
Siedmiogrodu Chncim przepad. Rzdca tego zamku, Iwon, stracony na danie Porty, Berszada,
miecina, gdzie si chronili kozacy, spalona. Gwny warunek by,
aby otrostwo kozackie na Czarne Morze zDniepra nie wychodzio,
Polacy uskromi kozakw, Turcy powstrzymaj Tatarw, ktrym
upominki Polacy zapewnili. Ci sami Tatarzy jednak pod wodz Kanspldrowali jeszcze kraj
tymira murzy odczyli si od Turkw
zajli 30.000 ludzi. kiewski oburzony na kozakw,
po ydaczw
na Mchopstwo zbestwione,
mu naleytej pomocy nie uyczyli,
zwrci si zaraz po ukadzie pod Busz na kozakw, aby ich przymusi do jakich ukadw. rd kozakw w miejsce ))statecznego
Konaszewicza gr wzi radykalny aaman Dymitr Barabasz, ktry
pldrowa kraj dookoa. Krl jednak
zaj buntownicz postaw
skoni hetmana do pobaliwszego traktowania, chcia bowiem zynili
II

1617):

gb

kocu krj
pomoc na wypravy moskiewsk krlewicza.
komisj a <')kiewski ruszy bliej ku kozakom, wskutek
czego gr wzia wrd nich znowu partja kompromisowa Piotra
Konaszewicza zwanego Sahajdac/nym zaczy si pod Star Olszank
(nad Rosii ukady (2 X 1617) z komi.sarzami polskimi na podstawie
warunkw komisji ytomierskiej (z r. IGI 4). Komisarze zadali, aby
czer, aby si rozesza
kozacy, kt(')rzy dopiero od H lal su, tj
poddaa swym panom. Kozacy maj przesta wypraw czarnomor700 postaww sukna, aaHkich, dostan co roku 1000 dukatw
muna naznacza bdzie krl hetman. Konaszewicz zostawi sobie

ska

ich

zwoa

')

Honnuzaki, Documonte privitoare laistoria

Hoiniinilor,

Supom. III.

II.

429.

w. .SOBIESKI

wolno odwoania

IIKNKYK WALKZy, SIKFAN HAluRY, ZYGMUNT

si na przyszym sejmie do

iKJw a tymczasem ruszy na

wiczowi. Sejm (13

II

-27

111

laski

207

111.

krla

hta-

moskiewsk wypraw w pomoc krle1618) rozbrzmiewa rnymi w sprawie

pomysami'), liczc si jednak z potrzeb


kozakw wnioskami
wspdziaania kozakw przeciw Moskwie ucliwali now komisj.
Nadto wypacono Kozakom 6000 z. odszkodowania za czajki morskie,
ktre mieli spali. Na tym sejmie panowie ukrainni a szczeglnie
i

Jerzy

sz

ksita Zbarascy (ktrzy w myl ukadu pod Budanie Turkw majtno graniczn Berszady) obwi-

Krzysztof

spalili

na

e
e

wraz z swymi stronnikami kiewskiego,


nazbyt uleg
mu bitwy nie wyda,
daniom Skinderbaszy,
zawar lak Ikizostawi Koreckiego w rkach tureckich bez raniebny traktat,
tunku. Broni si na sejmie kiewski, dowodzc,
nie mg bitwy
ryzykowa. Krl cenic zasugi hetmana da mu wielkie kanclerstwo.
Tak jak za czasw Jana Zamojskiego znw w jednej rce wielka
niali

buawa z wielk pieczci si zczyy.


Wyprawa kriewieza Wadysawa. Krlewicz Wadysaw wyda (15 XII 1616) manifest, w ktrym jako 20-letni car
wadca
i

knia

Wadysaw

Zygmuntowicz Wszech Rosji dowodzi,


doszedszy do penoletnoci obiecuje, e WMara chrzecijaska
starodawnego greckiego obrzdku niczem nie bdzie naruszana ...oji

wjelki

cowizny

nie naruszone...
wszystko spenione wedle brzmienia
Zkiewskiegow. Dodawa,
z nim rusz do Moskwy
patrjarcha Ignacy (swego c/asu mianowany przez Samozwaca li, arcyi

umowy
bi^skup

smoleski Sergjusz, knia

Przed w yruszeniemz Warszawy

Juryj Trubeckij,

Wadysaw wyda (4

kiewski

t.

p.

IV 1617) obligojcu

zobowizujc si, e odda Smolesk Siewierszczyzn Litwie a Polsce Poock, Wieli uwzgldni pretensje do Intlant,
e bdzie handel wolny, e Moskwa zawrze z F*olsk wieczne przymierze
unj tak, aby braterska mio zakwita (midzy obu narodami)
jednym dla wsplnego dobra tchny duchem.
dwa
dni pniej (6 I\') Wadysaw wyruszy z Warszawy po uroczystej
Zygmuntowi

III.

w. Jana, podczas ktrej prymas (lembicki


wrczy mu chorgiew miecz obosieczny, napominajc go, aby pamita o ojczynie swej, Polsce. Zygmunt
no bogosawi
odceremonji

kociele

III

prowadzi go wraz

krlow do Wilczysk.

Warszawy Wadysaw (6
gosawiestwo, drugi list

M Yoi.

icfc.

III.

swywoli kozackiej.

wyruszenia
IV) wysa list do papiea, proszc o boz prob o dyspens w sprawie ceremo-

323. por. Ms. Czurtor.

1577

sir.

338;

dniu

l)e

iiioJo zabii'j;unu

208

HISTOKJA POLITYCZNA

iijau

prawosawnegro przyszej swej

koronacji^) (aby

mg

go

patrjar-

prawosawny koronowa a on przyj komunj prawosawni. Po


drodze w Wodzimierzu Woyskim w miejscowej cerkwi unickiej
clia

Wadysaw wysucha mszy tutaj biskup unicki wrczy mu powicony sztandar z dwugowym orem (z ierbem moskiewskim),
i

ktry poruczono jednemu z emigrantw moskiewskich (Ewdakimowi). Punktem zbornym wojsk krlewicza by uck. Z powodu
grocej od poudnia wojny tureckiej krlewicz musia wyczekiwa
na wypadki. Wskutek tej grozy kiewski nie wzi udziau w tej

wyprawie

mu

cz

ten posa
a nawet zada pomocy od krlewicza, tak
swych wojsk pod Marcinem Kazanowskim. Z reszt woj-

ska pody krlewicz do Moliylowa nad Dnieprem, gdzie w imieniu


emigrantw moskiewskich (tu si skupiajcych) wita go knia Juryj
Trubeckij. Nastpnie w towarzystwie Trubeckiego, kniazia Szujskiego
std
(ostatniego z 3 bracij, Michaa Szejna przyby do Smoleska
stara si navYiza stosunki z bojarami moskiewskimi. Ale kler prawosawny w Moskwie wzywa wszystkich wiernych, aby nie
Moskwy.
poddawali si Wadysawowi, a raczej cofali si w
swym
dworze
jako
rkojmi
zatrzymaa
na
Romanowa
Matka cara
wiernoci ony bojarw wyprawionych na wojn przeciw Wadysawowi. Tymczasem (30 IX 1617) Wadysaw poczy si z Chodkiewiczem, ktry oblega Dorohobu. Chodkiewicz nie chcia zbyt ostro
sroLTwatownie zwalcza Dorohobuan. Mimo uporu gupiego
we wasnych sposobiech znalazaby
motnego ich ajania, mimo,
istocie
si rada, rki do szabli nie cigam ...To gra o carstwo.
Dorohobu si podda (11 X) dowdcy zaogi zoyli hod carowi
przepraszali za zamanie przysigi na wierno
Wadysawowi
za bunttt. Wadysaw uroczycie przyj tu swych poddanych, caowa obrazy krzye, ktre mu wynioso duchowiestwo, obdarozaogi poczya si z wojskiem Wadysawa.
wa strzelcw
i

gb

cz

Wadysaw w kocu zaj

(28 X)

Wiazm,

gdzie wobec

buntu

nie-

tu spdzono
rozlokowano si na zimowe lee
14 \T 1618). Sam hetman Chodkiewicz tu
zim (Xii 1616
znosi aciki gd." Tu odpar Chodkiewicz
wzbami dzwoni
Waujewa
rozcrromi
ataki
go. Std wysa Wadysaw te do Moprzybdzie wnet z patrjarch Ignaskwy manifest z wiadomoci,

patnego wojska

ciU

Moskwie wywoao to poruszenie. Wielu


cym, ktry go ukoronuje.
zbiego do obozu polskiego. Urzdzona wycieczka Chodkiewicza
')

tylko

F*icrlinfc,

La Russie

et

wyparlkii koniorznoci

wtiit. Arrh. Wiil^kan.

le 8.
i

Siege 3912.

to tylko n:i

Nunc. DiotalleYi

Wn

Hzym przyle odpowied,

raz

mg

IX 1617 (Borgh.

biskup koronujcy
II

22|.

e
by

ZYGMUNT

w, SOBIESKI, IIKNKYK WALKZY, STKFAN BAIOKY,

209

IM.

pod iMoajsk nie udaa si,ale zat<),( /apliski z Lisw </.ykaini,


wyprawiwszy si pod Kauf^, zdoby Meszczersk, pobi Poarskieco
wojewod z Meszczerska odesa krlewiczowi do Wiazmy. Tymdo 20 IV 1618) konferencje z bojaczasem odbyway si (od 20
wymiany jecw. Konferencje
rami w sprawie zawieszefiia broni

{8 XII 1617)

te

przewlekali bojarzy naumylnie, liczc wiele

na

surowo

zimy,

Tatarw
buntowniczo polskiego niepatna dywersj Turkw
nego onierza. Konferencje te przeszy bez skutku
(18 IV odobojarzy dobili tymono je. (a do 6 \'I). Polakw niepokoio to,
czasem (17 II 1617) w Stobowie ukadw pokojowych z Gustawem
Adolfem. Pienidzy dla burzcego si onierza spodziewano si dosta od zbliajcego si sejmu, na ktry pojecha Lew Sapieha. Sejm
27 III 1618) uchwali na wojn moskiewsk okoo miliona
(13 II
zotych^), ale przesa komisarzom instrukcj, aby wojn skoczy ju
w tym roku. Instrukcj t jednak zatajono przed wojskiem a krlewicz kaza bi z dzia, aby otuchy doda w^ojsku z powodu radosnej
rzekomo nowiny. Do obozu krlewicza (2 VII) przyby z 6000 Marcin Kazanowski, rwienik jego
ulubieniec, ktry zdoby dopiero
co Starodub na Siewierszczynie. Nazbyt zarozumiay z powodu tych
potvodze
ask krlewicza, modzieniec niesforny, nie chcia ulega
hetmanowi Chodkiewiczowi, wskutek czego przyszo do wani midzy hetmanem a protegujcym go krlewiczem. Pocztkowo rozwaano w obozie, czy nie lepiej przenie obz z Wiazmy do Kaugi
bardziej obfitujcej w ywno, czy te wprost
na Moskw. Zdecydowano si na to ostatnie. Po drodze mimo,
brak by dzia
obl^niczych, przystpiono (30 VII) do oblenia Moajska, ale bez
rezultatu. Nastpnie Polacy zajli opuszczony Borysw. Gdy Lew
Sapieha (1 IX) wrci z Warszawy li tylko z obietnic odu na
dzie 28 X, wojsko rd godu podnioso bunt 4 chorgwie porzuciy obz. Posuwajc si coraz bliej ku Moskwie krlewicz Wadyi

saw wyda odezwy

Romanowa, w ktrych
zniszczy chce prawosawie, rozda
dobra Polakom
Litwinom a lud uciska. Car Micha na wie o zblianiu si cara Wadysawa zwoa (w poowie IXj sobr
owiadczy na nim, e bdzie broni prawosawia w stolicy, przyczem kaza
ludowi przysiga- na wierno. Pod koniec wrzenia armia polska stana
w Tuszynie, kdy przed laty 8 przebywa Samozwaniec II. Tu ku
ten

twierdzi,

zbijajce odezwy Michaa

e Wadysaw
i

radoci szczupej polskiej armii

byo

20.000

')

Zaporocw,

Arch. Watykan. Borgh.

Fj)cyklopdja polska.

Tom

V,

er.

II.

ktrych
II

185,

schorowanego Chodkiewicza przy-

zwabi

Lew

nunc. UlotalIevi 30

Sapieha.

III

Przybyli

1G18.

1*

210

HlSrdRJA l'OI,l'lVCZNA

(Uli pud wodz Konaszewicza, klury by wRzptej bardzo yczliwy^).


Nie udao si kn. Poarskiemu wstrzyma Konaszewicza od tego
pochodu a nawet kozacy sucy pod chorg-wi moskiewsk zbunto-

si

moskiewskim. Konaszewicz sforsowa


Liwno, Putywl, nie zdoby jednak
iMichajowa, co prawosawni mieszkacy przypisywali cudowi vv.
Mikoaja. Ody do krlewicza wysa posw Sahajdaczny, krlewicz
uradowany posa mu przez posa Madaliskiego, wojskiego mcisawskiego, buaw, chorgifew
bbny. Sahajdaczny rozgromi pod
wali

rozsypali po kraju

[)rzejcie przez

Ok, zaj

Jelec,

sam

stolic

zwali

puk

strzelcw a

konia uderzeniem po

dowdc ich Buturlina wasnorcznie


gowie buaw, niedawno wanie od

przeszkodzi poczeniu si
Odparszy
Chodkiewiczem.
Moskali Sahajdaczny dosta si do

knilewicza otrzyman. Buturlin chcia


jego z

odda krlewiczowi wzitych

Tuszyna, gdzie na audjencyi uroczystej

w niewol dowdcw twierdz moskiewskich


posw bojarskic^
pojmanych w drodze (dyli do Krymu.) Niebawem Sahajdaczny
z Polakami przypuci szturm na Moskw w nocy 10/11 X. Bartoi

Nowodworski kawaler maltaski, znany ju z smoleskiega


szturmu,
(dopiero co pod
Moajskicm ugodzony w jedno ra
mi straci w nim wadz) nis petard pod bram, szli za nim
miej

ochotnicy .lakb Sobieski

wodworski,
iiycii

byo

Wysadzi bram No-

Ossoliski.

Jerzy

by

opr Moskali, uprzedzoo szturmie przez zdrajcw Niemcw. Szturm si nie uda.
ale brak

drabin

silny

Na
Ho/.ejiii driiliski (dywiliski).
wysikw umysy zaczy si skania do
zblia si termin koca suby. Take

widok
pokoju.

tylu

nadaremnych

W wojsku

polskiem

pobudzay do pote zmartwychwstay

Moskali

Lisowczykw a
koju pldrowania kozakw
znw syn Marynyu cudownie niby ocalony. Sahajdaczny by jednak
posa do krlewicza Puza przedueniem wojny, zdoby Kaug
lywlca, pukownika kozackiego, saby z moskiewskiej ziemi nie vvyskonno do uchwalenia
(;h()dzi.(( Sejmiki w Hzptej okazay te
|)odatkw na wojn. l'oniimo to zaczy si ukady polsko-moskiewskie.
Pod murami Moskwy nad rzek Przen zjechali si konno 1 Xl
i

Sapieha,

Adam

Nowodworski, biskup kamieniecki, Jakb Sobieski, Konstanty

FMichla,

obustronni penomocnicy.

Z polskiej

strony

Lew

kasztelan sohaczewski, ze strony moskiewskiej Szeremetjew, Mezec


rozbijay si pocztkowo o tytu car
kij, Izmaiow itd. Negocjacje
ski.

kl(')reg()

Wadysaw adnym

sposol)em

pozby si

nie

chciii

zamazywali dziegciem jego tytu wybrany car moskiewski"


odsyali listy. Ukady poszy raniej, gdy Polacy zaczli tytuowa

P>ojarzy

.lerzy

Zbaraski do Z^ign. Ossoliskiego,

.'^cripl.

rer. Pol.

V 626

w. SOKIESKI: HKNIOK WAIEZY. STIFAN BAH)KV, ZV<;MI'Nr Ml.

-\

W pylustawem .\d"llem 2-letiii rozejm, na Polakw oddziaaa za irroba wojny / Turci.


Wreszcie zawarto (3 1616) w Deulinie w po)liu ^awry Troickiej 14 1.,
letni rozejm z korzystnemi dla Polski warunkami. Pozostawiono przy
Siewierszczyzin;
K/.ptej awulsy
z r. 149U
1014, tj. Smolesk
(Nowogr. Siewierski, Staroduj, Czernichw, Droiobu itp.l Moskwa
oddaa ca lini obronn zachodni. Moskwie zwrcono kilka fortec.
iMnIiahi:

iu';i

ten,

ktreiifo

Moskali

lui

wie,

wy

teraz nazywacie swoim


Polska zawara (18 XI) z

carem.

Mo/ajsk, Wiazmtj, Kozielsk. Polacy

M']

nie

ziemi moskiewskiej. Kozejm ten

zechc

kozacy

rczyli,

czy

kofzy

wojtu,*

10 letni, ale

niweczy pretensji Wadysawa do tronu carskiego. Wadysaw


zrzek si tytuu carskieiio
bdzie g-o uywa jeszcze do r.
hi.S5 (tj. 25 lat liczc od 1610). Pomimo to wida ju
tu
byo,
Iizj>ta utracia ostatni
sposobno ugruntowania swej hesremonji
11

H"

nie

w Sowiaszczynie. Czu
ciu

tak pospiesznie, nam


czymy std niesaw

kadw
/adiiej

si

nie

mia,

Zycfmunt

szkod

do

Rzptej,

wie

ktry na

III,

bez wielkiego

nie donisszy,
ale

lada jako pado,

ju

to

moglimy

rozejmu pisa: Nie

traktatw

})rzystpili. Ba-

kosztw

tak wiela

nieprzyjacielowi,

o zawar-

alu sysze, ecie


t

na-

ktry nie tylko pot'j"i

mu jej znikd nie zostawaa, dao


skarbcu Wazw polskich przechowywano

nadzieja

ale

czas do umocnienia.

carsk koron, ktr po mierci Jana Kazimierza oddano (po sejmie konwokacyjnym 1674) do skarbu koronnego.
rozejmie osobny punkt dotyczy wymiany jecw lub
nadal (specjalnie zrobion)

zbiegw. Przy tym punkcie Polacy dorzucili: ujeli

gty

Iwan Szujski,

Jurji

Trubeckij

zechc

Sotykowie wcale

nie

wrci

pragnli

Wymiana jecw nastpia 1 \'l (v. st. 1619l Na rzeczce


iNjlanwce wystawiono 2 mosty. Po jednym od strony polskiej przejecha wzkiem metropolita Filaret ojciec cara
przeszli pieszo wypuszczeni bojarzy moskiewscy, Szein iip. Filaret jecha bez tojMtwrotu.

warzysza, bo Wasyl Golicyn

umar

Po drugim mocie przeszed na


cami z Kremlu.
0(1

wyprawy

po drodze

brzeir polski

do

oryiiiiiskir.j

koniisji

\\ilnie

Stru

(2:')

Rudzi

rastawickiej.

161S).
i

jen

Ko/a*

wbrew ukadowi pod Busz do


wiosn 1618), wywoywali w odwet

przez swoje )'chadzki na morze,

konywane (w
nowe napady

jesieni

1617

na

1618
rekryminacje ze strony Turcji.
Iskanderbasza poczywszy si (VIII 1618) / wodzem Tatarw Sotan
ruszy naprzd, chcc kiewskiemu wyda
bitw. Hetman wobec przemagajcej liczby wrona poprzestajc na

tatarskie

r.

kocu

Gag

defensywie,

stan

taborem pod Oryninem (blisko Kamieca). Panowie


butni a niechtni lietmaiiow
a tak samo

Zbarascy, Sieniawscy,

i.

li

212

HISIORJA H(n.lTVCZNA

modociany Tomasz Zamojski osobne zaoyli

bitwa stoczona (28 IX 1618) za

okopem,

Turkom, wwczas

pola

ci

ustpili

Lww

walki,

obozy.

Kiedy

wielkie

straty

tutaj

przyniosa

przez padziernik

ale

Tarnopol
zabrali mnstwo
warszawskim
5 III 1610)
upw. Znw na sejmie
(22 I
jasyru
kiewski musia si usprawiedliwia przed zarzutami defensywnego
prowadzenia wojny'). Hetman poda tu plan wielkiej wyprawy (100
zdoby pnocne wybrzea Czarnego
z kozakami
tys.), aby wraz
tak daleko, uchwali
shodowa Modawi. Sejm nie chcia
iMorza
zmniejszy
ilo
kozakw. Po sejmie
tylko pobr na pomnoenie si a
rozpuszczali zagony

po

przyszo dopiero zatwierdzenie ukadu pod Busz przez Porte.


tak jak od granicy moskiewskiej, tak
si.

og zdawao

Nai

od

bdzie teraz pokj. Zdawao si. e kwestja modawska


przestanie wani Polsk z Turcj, odkd Iskander Basza (4 II 1619)
osadzi na hospodarstwie modawskiem dowiadczonego dyplomat,
jedna
Kaspra Gratianiego. Ten bowiem stara si poredniczy
w l'olsce
strony powanione, agodzi kozakw podarunkami itp.
gcir bray prdy pokojowe, tylko podczas gdy hetman gwnie
dba o pokj z Turcj w tym celu gotw by trzyma w ryzach
kozakw, to krl chcia raczej kozakom folgowa, biorc szczeglnie
wzgld na ich wiee zasugi w wyprawie moskiewskiej. Gdy kozacy
na Moskw,
niezadowoleni z rozejmu deuliskiego chcieli znowu
krl tego wpraw dzie im nie dopuci, ale pogaska partj Sahajdacznego
wydajc (13 23 VII 1619) list^) do tego, podnoszc zasugi jego
strony Turcji

wojnie

moskiewskiej

poskromieniu swawolestwa czerni.

agodny te ton uderzya nowa komisja, ktra w myl ukadw


Turcj miaa jako uspokoi kozaczyzn. Ta trzecia z rzdu^)
wypada (17
komisja zebraa si nad Rastawic pod Pawooczem

7.

XI 1619) daleko korzystniej dla kozakw, anieli dwie poprzedni*.


Liczb kozakw oznaczano nie jak dawniej do 1000, ale do 3000.
40.000.
zamiast 10,000 z. obiecano tfraz od r. 1620 corocznie
mo
Nadto wypacono
zalegy za 2 lata tj. 20.000 z. za
skiewsk itp.*) Ci, ktrzy zbiegli ju od 5 lat z poddastwa,
mog nie wraca. Kozacy, ktrzy si w rejestr nie zmieszcz, te nie
wracaj do poddastwa. Kozacy popal czna morskie a zostawi

a
sub

od

Mh.

Hiclowski,

Bibl. Krasili. Nr.

l'isii)a

260

*l

Kijew. Staryna 1902 XI.

*)

Por.

*)

Krasi'),

f.

7.

KHacja kiewskiego oryniskiej wyprawy.

347.

wyej ytomiersk, olszask.

Umowa komisarzy Kzptej


w Warszawie Nr. 232 k. 9.

wojskiem zaporoskieiu

.\

1619.

Ms

liibl.

w. SOBIESKI: HKNRYK WAI.EXV, SlEFAN BAiOKY, ZYOMU.ST

cnotli\vemi naszemi sowy rycersUiemi obowiszanowa pokj z Turcj.


jedzi na Czarne Morze
rastawickiej umowie ogarno wielu przeczucie, e pokj teraz

tylko dnieprskie

zuj si
I

'o

bdzie
ski

213

Ul.

nie

\\'

murowany. Wyprawiony do I'orty Otfinowukad pod Busz wypeniono. Sahjadaczny uda si

tych stronacb

oznajmi,

Ni, aby spali cz.iijki. kiewski spdzajc po raz


Narodzenie z rodzin w Zamociu, przekonany by, e

na

pokj

pisa

teraz

bdzie

Koniecpolskiej^o (28 XII 1619i: Alta pax

zicia

do

B.e

ostatni

sowno

kozak('w.
aski Boej na Ukrainie. Chcia wierzy w
hetmana.
mia
w
ktrej
g-rom
przed
bur/,
I5ya to cis/.a
Kozacy niespokojni wnet ruszyli na Krym, potem z jecami tatarskimi
stawili si w Moskwie a nastpnie ruszyli na Czarne Morze.
z

pa

Prawosawie a kozacy,. Powodem wzburze


moment socjalny. Jak Zkie\\ski pisa do krla 28
))0

przyznajea.
i

to,

iiy

cho-

kiewski z przyrody

indziej

1617).

do
chopstwo zbiegao do kozakw tak,

pisa
gdziejak
najemniki trudno byo'j. To chopstwo

dzio g-wnie o
roboty

kozackich
IX

Okoo

jednak

pierwiastek religijny. Liczy

szlacheckiego me
zjawia si le
t drug spraw sejm roku

swej narodu

1618

r.

obok

si ju

socjalnego

chcc zjedna kozaczyzn do wojny moskiewskiej, uczy1618 kozacy utopili pod


ni pewne ustpstwa prawosawny m^).
r.
16T8, ktry,

lodem Grekowicza, namiestnika metropolity unickiego kijowskiego,


rd kozakw podbudzaa moment religijny szczeglnie
Moskwa. Szczeglnie knu przeciw F'olsce Lukaris patrjarcha aleksandryjski (od. 1621 carogrodzki) przejty kalwinizmem. Ten wr. 1618
namawia Moskw, aby z Polsk nie zawieraa pokoju, ale z Turcj
si poczya. Namawia duchowiestwo kijowskie prawosawne, aby
zbuntowao kozactwo przeciw Polsce. Podbudza przeciw Polsce Bethlena labora ks. siedmiogr.
zwizku
obiecywa pomoc kozakw.
z tern Turcja wysaa Teofanesa patrjarch jerozolimskiego, aby
przeciw Polsce wskrzesi hierarchj schizmatyck w Kijowiea patrjarchat w Moskwie, ktry mia obj ojciec cara Filaret. Jak wiadomo
rozejm deuliski
postanowiona lam wymiana jecw zwracaa
Moskwie wojca cara tj. wobec maoletnoci cara samego regenta
przyszetro patrjarch. Tym patrjarcha uczyni lio niebawem w Mos
kwie Teofanes patrjarcha j**rozolimski.Teofanes bowiem nie na co inPocieja.

nego, jedno dhi praktyki

wyshmy by do Moskwy

eby Moskw buntowa przeciw


ktrdy wic inni patrjarchowie
'

Nieincewirz, Zbir pam.

' Vol. leg.

III

326.

\'I 80.

Koronie,

Konsfantynopttla.

dlateiro ))nie

jedzili, ale sobie przez

tdy

jecha,

ord szuka

214

m.SlOKJA

innej dro^iMskiej

czasie

l'iiLlTVCZNA

Ten Teofanes przebywa

w Tul w

wyprawy Wadysawy

bra udzia

moskiewukadach deupotem cro wy-

ziemi

nastpnie czeka na powrt Filareta, aby


patrjarch na Kremlu. Filaret, jako nowy patrjarcha
moskiewski, mia wiksze znaczenie, ni dawni patrjarchowie mosMoskwie bowiem on waciwie
kiewscy (od r. 1589 istniejcy).
teraz rzdzi w miejsce maoletniego syna cara
w tym dwug"owym
syna) skupi si koci
pastwo. Filaret otrzyma
rzdzie (ojca
car tytu vvielikij gosudar<, mia oddzieln jurysdykcj.
tak jak
Filaret, wrg latynizmu. gnbi jako herezj wszelkie wpywy poltrzyma 9 lat w wizieniu (do roku 1635)
>kiej wolnomylnoci
Iwana Chworostynina za czytanie polskich heretyckich ksiek.
Tedtanes, zwrcili szczegln uwag na koFilaret. tak samo jak
centrum
zaozyzn. Moskwa, jako orodek prawosawia (patrjarchat)
kozakw. Na Nowy Rok 1620
ruskiej wiary, zacza przyciga
wybrao si poselstwo kozakw do Moskwy z Sahaj d aczny m.
Ten sam Sahajdaczny, ktry niedawno zdobywa Moskw dla krle-

liskich

wici

na

wicza, teraz,

si

1'ytano

aujc

tego,

wiza

czy krl na ich

tu:

si

wiar

Moskw
nie

na

tle

nastpuje

religijnem.

jakikolwiek

Sahajdacznym zapewne porozumia si Teofanes


uda si na Ukrain dla odnowienia prawosawnej eparchji podKiedy
Filaret.
kopania unji. Oczywicie macza w tern rce
Teofanes (III 1620). wyjechawszy z Moskwy, przyby na Ukrain, Koda mu stra przyboczn z 1500 kozakw.
naszewicz przywita go
patrTeofanes
cay rok. kiewski na wie,
/ t eskort przeby
iarcha ma jecha do Lwowa, przewchawszy w tem polityczne

sposb*.

Tu

knowania w rodzaju Nicefora w r. 1597. bardzo podejrzliwie patrza


na jego kroki. Teofanes zapewni Zygmunta III o swej lojalnoci
prosi o pozwolenie na powrotn drog przez Koron, czego mu Zygmunt III dozwoli, (30 VII) nie chcc drani kozakw wpod ten czas
niebezpieczestw od pogastwa nastpujcych . \V odpowiedzi Teofanesowi Zygmunt 111 pisa jednak (1 VHI 1620): ))Aczkolwiek rnych
rne gosy o tem Wieleb. Waszej przybyciu do nas donoszone
byy, to jednak waui takiej u nas nie byy, aby jakie o Wieleb.
Waszej |)iidejrzenie przeciwne u nas mogy urodzi... 2) Teofanes, wyi

pod opieki komisarza krlewskiego Paczanowskieyo,


tajnie w nocy w cerkwi
powrci (VIII 1620) powtrnie do Kijowa
5 wadykw dyzunicnaznaczy nowego metropolit (Boreckiego!

liznwszy si

kich,

co

byo naruszeniem praw

krla, ktry

M I,uboinir'jUi, Listy Sl:in. .dliiowsUirffo 1868


')

Verific;iti;i

niewinnoci. Arrh.

jm^o-/.!]' mI

mia prawo podawania

(str.

lUis

l5
\M.

w. SOBlKSKi: HKNKYK WALK7A'. SlElAN HAIOKY. ZYGMfNT

beiielicjw.

konanej

Toolaiies oUidiiikiein (It

watlykuw

konsekracji

To wznowienie

dy/.unickiej

1H2U

\ 111

wykl

eparchji

215

o/.najini Hu:i o do-

przyt^Mii

miao

biskupw unickich.

wielkie

znaczenie

ze

wzgUjdu na kozakw. Nowi wadycy dyzuniccy rozagitowali kozaczyzn

kierunku religijnym.

Unicki metropolita kijowski

Rustki

o.<wiad-

Prawie wszyscy kozacy nie wierz w Bosra


nie
dbaj o wiar, jak
dawniej o ni nigdy nie dbali. Dopiero od
Iwcli lat zaczli para si sprawami kocielnemi. trdy nowo ustanowione duchowiestwo greckie pobudzio icli ku teinu. Trzeba nie
zapomina,
wszystko to dziao si w przeddzie Cocory w czasie
gdy jak pisze Kobierzycki')
Moskwa z pomoc irreckiego du<;howiestwa pobudzaa Porte do ataku na Polsk. Czy Teofanes nie
na Sahajdacznego
kozakw, aby w chwili napaci Turcji
zachowali si neutralnie? Kozacy, ktrzy pdzili
pod sam Konstantynopol na czajkach, teraz WTaz z Konaszewiczem siedzieli nieruchomo w Kijowie, trzymajc si w rezerwie. Zapewne patrjarcha
carogrodzki, suga sutaski, jak
patrjarcha moskiewski, Filaret
(ojciec cara), przyjaciele Teofanesa, yczyli Polsce klski z caej duszy.
Jakb Sobieski w Commentarii belli Chotinensis pisze,
Konaszewicz by zawzitym dyzunit i z tego powodu przed sam jego
mierci
1622) rozeszy si pogoski
podejrzenia o jakie jego

czy

r.

1622:

wpyn

(-,'-

zamysy przeciw Rzptej. Zdaje si, e kozacy po Cecorze mieli tak


weso min, jak Wgrzy po Sadowie 1866. Senatorowie polscy,
przeczuwajc jakie konszachty turecko moskiewskie, wysali poselstwo
do bojarw moskiewskich (monarchowie si nie znosili), aby zawrze
pokj wieczysty z Moskw zostali jednak ci posowie przyjci tu
jak najgorzej.

Kwestja lska y\ czasie powstania czeskiejro-'). Zanim wybucha


wojna 80 letnia w Czechach o kocioy w llrubie Brunowie, wybuch
par lat przedtem podobny spr na lsku,
miasteczku biskupiem
i

wrocawski arcyks. Karol, brat pniejszego ces.


Ferdynanda, zabroni budw
luteranom zbor(')W w dobrach kocidnych wbrew listowi majestatowemu. Karol szuka poparcia u szwagra
swego Zygmunta III, z ktrym yako te z
siostr, krlow polsk
Konstancj) zjecha si w Czstochowie (1X1616). f^oniewa diecezja
lska naleaa do metropolji gnienieskiej Zygmunt Il mia nad
Nisie, gdzie biskup

sw

ni

)
i

Koberzycki (568
Sokoowski,

A.

zagr.

Zytrmunt

III

wystosowa upomniMiie

AustrjacUa polityka Z\ j.'imint. III >l*rz'gl. polski 1878


Polska wohi-o powalania czeskiego 1904. Arch iinn.
Paiv/u. ."-^iipplnin. II 5(

1879i. rtzeli^owski,

spi'.

wic

patronat kocielny,

lsk

216

HISTORJA POLITYCZNA

do stanw lskich, ostrzegajc przed rewolucj. Gdy w Pradze przyszo do detenestracji(23 V 1618), uczucia Zygmunta III chyliy si ku stronie Habsburgw. Zygmunt znw ostrzega lzakw- przed czeniem
si z Czechami. Std lzacy czsto wojska wystawiali na granicy
polskiej w obawie przed napadem. Jak pisze nuncjusz Diotallevi'j

do

krla

Habsburgw

wspomagania

>)Stimolata del bisogno et instanza del

nakaniaa ona
Ser-mo suo

Konstancja

fratello

carnale.

Wobec wzrostu powstania czeskiego krlewicz Wadysaw (VI 1619)


uda si do Nisy na dwr biskupa wrocawskiego arcyks. Karola
tu bawi 3 miesice, zalecajc na sub cesarsk zacigi Lisow-

kozakw, czekajcych na Podolu. Gdy stany lskie wywysa list bagalny do arcybiskupa gnienieskiego Gembickiego (14 VIII 1619) z prob o chwilow okupacj ksistw lskich przez Polsk, ale pod warunkiem
ewakuacji nastpnej za zwrotem kosztw interwencji. Gdy w Czechach zdetronizowano Ferdynanda, (ktrego w Niemczech wybrano
cesarzem), wwczas Habsburgowie dla wyjednania sobie pomocy
polskich Wazw obiecywali im pomoc do odzyskania Szwecji zgodzili si na to,
na zamku krakowskim (20 IX 1619) nominowano
4-letniego krlewicza Karola Ferdynanda kaadjutorem biskupa wrocawskiego, czego dokona arcyks. Karol biskup wrocawski z upo-

czykw

pdziy

jezuitw z kraju, arcyks. Karol

wanienia cesarza. Gono wwczas wspominano o tern, e ))koci<5


uposaenie zawdzicza niegdy krlom polwrocawski byt swj
skimc.
gowie Zygmunta 111 tkwia tu myl uposaenia osadzenia swej dynastji (wypdzonej z Szwecji) na lskich ksistwach
korespondencji z senatorami po(za wzorem Zygmunta I), ale w
ruszy pomys rekuperowania lska jako dzielnicy Piastowskiej
dla Polski. Zygmunt III pisa do kiewskiego (30 IX 1619): Arcyksi Karolus w licie swym do ksicia arcybiskupa gnienieskiego
czeskich w nagrod zacipisze, e od tych tam ksit lskich
gw naszych dawno odpade od Polski prowincje mogyby nazad
do Korony naszej znowu by przyczone, zwaszcza jako mamy
spraw od hr. .\lthana, e sam krl czeski (Ferdynand) in hanc propendetsententiamw (skania si do tej myli)'). To w licie do kasztelana
pozna. Lukas/a Opaliskiego (29 IX 1619; upewnia krl, e bawicy
w Polsce arcyks. Karol przyznawa przynaleno lska do juryspod protekcj krla polskiego Jeli kiedy,
dykcji gnienieskiej
okazja podaje^'). Nietedy tTaz do odzyskania lska pogoda si
i

'1

I 1619 (Arohiw. Watyk.)


Niemcewicz. Dzieje panw.

'

Szt-l.TirowBki,

')

11

Sisk

Zygm

1'olsUa 93.

111.

III

li'9

w. SdBIKSKI: HENKYK WaLEZY, STKFAN BAIOKY.

domylajc

ktrzy senatorowie,

mylc

si.

niczego dotrzyma,

ZYGMIM

217

HI.

HahsburLrowie wszystko obie-

Polsk

wyzyska, inaczej rozumowali anieli krl. Tak pisa ukasz Opaliski


\ cieszy mnie
to,
e, tak
(7 X 1619) w licie do Zygmunta III:
bliskim sam Glogowianom ssiadem bdc, widz
czsto sysz,
cywali, nie

chcieli

tylko

tameczni smakuj jeszcze spoeczno (jedno)


zwizek jednych praw, jednej wolnoci, jedneje
zwierzchnoci z Koron, jako wdzicznie przypominaj sobie panowanie w ksistwie Gogowskiem dziada W. Kr. Mci, Zygmunta iStarego)... Czy Jiie byoby poyteczniej wda si w praktyki z ssiedwybadawszy ich podsun im myl, czyby
nimi Gogowianami
w tyrhizmienionych czasach nie chcieli uda si pod zwierzchnictwo kr(')la polskiego a pniej zamiast na granic do nich
wojsko wprowadzi*)... Ronowiercy polscy chcieli wesprze rono-

jako sobie

ow

ludzie

pierwotn

wiercw czeskich
byli

wgierskich

interwencji krla

wszelkiej

przeciw

Habsburgom,

przeciwi)i

woali,

eby wypdzi

jezuitw.

Gdy protestanci lscy zaatakowali biskupa wrocaw. arcyks. Karola,


wwczas ten zwerbowa (1 X 1619) oddzia polski, ktry spustoszy
dobra ksit lskich protestanckich
spali miasteczko Midzybrz.
Wbrew temu szlachta krakowska szukaa porozumienia z powstacami przeciw Habsburgom
krlowi. Rej rd niej wodzi Jerzy
ks. Zbaraski, syn Janusza wdy bracawskiego, swego czasu popleczi

Wyda

nik rokoszu Zebrzydowskiego.

mieszaniu

wojny

do

Polski

teraz

30-letniej

pisemko ulotne przeciw

przeciw

wszelkiej

inter-

wencji na lsku-).

Wiednia

Odsiecz

1019.

Tu w

ssiedztwie

Polski

ksi

wdz protestantw wgierskich, Bethlen Gabor, rzuci si na Grne V\'gry. na ziemie Sowakw, rozgaszcza si na
Spiszu, wypdza Jezuitw, zdoby Preszburg (14 .\ 1619), poczcm
wraz z powstacami czeskimi obieg Wiede (27 X 1619). Wyraali
wielk rado z tego powodu Turcy, ktrych lennikiem by Bethlen
Gabor. Wwczas to zbiegli do Warszawy arcyksita. jak arcyks.
siedmiogrodzki,

Leopold, arcyks. Karol,

inni

wysacy

Habsburgw, jak

hr.

.\llhan,

dworu warszawskiego z prob o pomoc dla szwagra"


Ferdynanda. O t pomoc dla brata zapukaa do Rzymu krlowa
polska Konstancja'). Wwczas to pan wgierski, trzymajcy z Habsburzapukali do

gami

'i

Jezuitami,

I.

c.

ks.

Jerzy

Druireth

Ilommonay,

ktry

oddawnaM

lOi

'i

Septuagiinlii graves

''

Konstancja do kard. Borphpst> 27 \ 1619

*}

Ju

r.

ot

aniuai' rutionos 1G19.

1615 (Teki rzymskimi.

Art h

\\".it

l;ori:h

II

~i).

"218

historia' POLITYCZNA

s/uUa na dworze Zyymunta 111 pomocy przeciw Bethlenowi, przedstawi plan dywersji polskiej polskiej przeciw Bethlenowi od strony
Karpat. Bez sejmu nie mona byo rozpoczyna wojny. Senat polski
(stosownie do przymierza polsko-austrjackiego z r. 1613) pozwoli
tylko na werbunek. kiewski, cho niechtny heretykom wgierskim, pamita jednak o warunkach wieo zawartego z Turkami
ukadu pod Busz (wedle ktreg-o Rzpta zrzekaa si wpywu nie
siedmiogrodzkiej
std przeciwny
tylko na sprawy wooskie, ale
by jawnemu zerwaniu z Bethlenem, protegowanym przez Turcj.
i

Chcc

jednak

odsun

z drugiej strony

kozakw^

od

woo-

granic

Czarnego Morza, pchn gromady Lisowczykw


w stron Podhala, aby pozby si tych burzliwych ywiow
hr.
Althan
llomz Ukrainy '). Tych to Lissowczykw werbowa
monay a pienidzy doda im z prywatnej szkatuy sam Zygmunt III
na 7000 kozakw, ktrych zobowiza si przez 3 miesice utrzymywa.
kocu (21 XI 1619) okoo 10.000 Lisowczykw wraz
z komisarzem krlewskim Adamem Lipskim (siostrzecem podkancHommanay'ego do
lerzeuo kor.) ruszyy pod wodz Rogawskiego
Wgier zaday (22 XI 1619) wodzowi Bethlena Gabora RakoczeBartfeld).
mu klsk^) pod Humiennem (koo miasteczka Sztropko
Wgrw le^o 5000. Lissowczycy wzili 17 chorgwi, z ktrych 3
odesali krlowi a reszt cesarzowi. Jednego z braci Rakoczego zasi pod Kdszyce.
bito, drugiego ujto a samego blono. Pucili
Wieci o dywersji Lissowczykw doszy do uszu Bethlena w formie
wyolbrzymionej. Zlk si o odcicie tyw od Siedmiogrodu w;skutek tego odstpi od Wiednia (29 XI). Bitwa pod Humiennem uratowaa cesarzowi Wiede. Byo ww^czas w Polsce powszechne
dziki polskiej dywersji Bethlen Gabor nie zosta
przekonanie,

skich

tureckich

Ferdynandem musia
zawrze zawieszenie broni^). Niemcewicz wyraa pogld, e ta od
sitcz Wiednia bya miniatur pniejszej wyprawy Sobieskiego.

wybrany krlem wgierskim

Skutek

sue

jej

barki

odld

')

by ten. e Polska w miejsce Austrji cigna teraz na


ciar wojny z Turcj (Cecora Chocim), ktra mcia si

za cios wymierzony przez

lenowi.

na chwil

Tymczasem

nie

Polsk przeciw

zapaceni Lisowczycy

Hielowski, Pisma lk.

jej

lennikowi Beth-

zbuntowali si

p-

8(58.

Kudelka, Hilwa pod HumionnPin (frzcplad powszechny 19<)2i. )efaitc Mes


'riansilvain par Ic pnncc lloinonay Ilongroi.s. p.\irail cfuiie letio PcriU' (le( lacowie fiu 27 de novombro 1HI9 liuduitle de polonois en franbi'*. Paris. Pierre
I

Iillaine 1G20
)

8"

WwlfwicUi

'MO. Pianecki,

Chro.

38(j 7.

w. 8(BIKKi: HKNRVK WALEZY. .SIKrAS HATOKV, ZyiiMINI

219

II!.

wrciws/y wbrew woli krla pr/ez L)ulilQ, ro/.syp;ili su; na caeni


Podhalu, pldrujc
rabujc przez miesic
po Krakw. Oburztjiia
1620 podz tecro powodu szlachta, na rokach krakowskich (9, 10
niosa krzyki^) przeciw krlowi. Jezuitom woLile mieszaniu si Polski
w sprawy czeskie wgierskie. Wobec takietro nastroju Hommonay
musia w czasie pobytu w Krakowie ukrywa si u .Ipzuit<')W-). Tu
krl / pomoc k(>za!i(')\\
wdzie z)awiay si nawet podejrzenia,
to
pfotw na kraj narzuci jarzmo absolutyzmu. Rozerwie sejm
nie bd.. Tocie pomy \Aam znowu Zaporoskimi,
psa
Wgry, Morawa, lsko [>oznali
znali moc wojska krlewskieiro...
pisemko wspczesne')
waleczn kozack
f)isze aijitacyjne
Mimo to Zyi^munt III Yrspomatra dalej Ferdynanda. Lisowczycy.
najci przez biskupa wrocawskiecro, trzykrotnie wpadali na lsk
(X 1619,11
za ich (4000; pod Kleczkowskim za1620).
cesarsk
walczya przeciw czeskim powsta
ci:iuna si na
com. Wobec tego stany lskie wysay (29 \ 1620) skarL-^ do senatu
polskiego, powoujc si na wsplno pochodzenia, jzyka
urzdze, na dawn wspln nieufno do Habsburgw niebezpiecznych
dla wolnoci obu krajw,
przypominajc,
przed 50 laty Polacy
sami odepchnli projekt ligi anty-tureckiej podsuwany im przez dom
austrjacki*). Zygmunt III niesychanie by dotknity tem poselstwem,
uwaajc,
powstacy lscy podburzali przez to Polakw do rokoszu. Na rozkaz krla zaaresztowano w Krakowie jednego z wysacw lskich. W odwet stany lskie w odpowiedzi na wstawie
nictwo krla za biskujiem wrocawskim zaprzeczyy wszelkich praw
patromitu krlom polskim na lsku. Zygmunt III za domaira si
od cesarza, aby ksistwa lskie, skonfiskowane protestantom, nada
Jego synom a dobra skoniiskowane rozdzieli midzy szlacht polsk
w ten sposb pozyska sobie zbliajcy si sejm polski
nakoni
gf do uchwalenia pom<^>cy Habsburgom.
Cesarz jednak nie myla
tego utwierdza danem |)ismem a tylko poprzesta na oglnikach.

ywi

rk

sub

cz

sejmem w instrukcji na sejmiki (\'I11 1620) Zytrmunt III


podnosi: ))Czyby teraz nie by czas
pogoda dla poparcia ti'iro
piawa, kire nam tak na lsk, jak na kocioy
biskupstwo wrocawskie suy*. Ale sejmiki, na k('re przybyli komisarze stan<)\\ lskidi
Przed

Wielewicki XIV

')

l.c.

Ms. Bibl.

*|
)

Hi:^,

X\

II

XIV BU.

Mosbarh,
Mosbach.

1620, Pozn. 186H

.lagifll.

Nr 166

.str.

1-kJ.

29

II

16'J().

Wiadomoci do daiejciw polskich 279


hu a poscNiwa do l'olsUi ptzrz Shjzakou odprawione

1H11

HISIOKJA PCMJTYCZNA

220

Stany po ich stronie potpiay austrjack polityk Zygmunta


ktra zdawaa si ciga na gow szlachty tureck burz.
i

III,

Sutan Osman, wstpiwszy jako i4-letni modzieniec na tron (26 II 1618j, mia wobec zawartego (przy kocu
1618) pokoju z Persj wolne rce. Nowy wezyr Alipasza pobudza
Goiieza Ceeory.

go do zemsty za napady kozackie na wybrzea tureckie. Ju przy


kocu 1619 sam sutan zamyli stan na czele wyprawy na pnoc.
Porta kipiaa oburzeniem na Polsk za pomoc, jak daa Habsburgom
kozakw.
przeciw Bethlenowi Gaborowi w postaci Lisowczykw
Donis o tern Osmanowi sam Bethlen Gabor (koniec 1619). wskaPolska sprzymiezujc,
Lisowczycy wpadli w kraje sutana
zagady Islamu. Ju
rzya si z cesarzem
Hiszpani celem
sutan potrafi
w Pradze (5 VII 1620) zapowiada czausz turecki,
ukara Polsk za najazd Wgier lska. Ten gniew sutana przeciw Polsce umia w Carogrodzie coraz bardziej podsyca dyszcy
.zemst Bethlen (jabor. Polska wpada jednak na trop tej akcji
hospodar woBethlena. Bethlen w kocu dowiedziawszy si,
posa
oski Gratiani jeden z jego listw do chana przychwyci
Zygmuntowi III, zacz podkopywa Gratianiego w Konstantynopolu. Bethlen krlem wierskimw przez Turcj uznany, przedstaw i
knuje krucjat przeciw Turkom. Gdy na pocztek
Gratianieoro,
162(J przyby do Porty pose polski Otfinowski, aby porozumie si
jeszcze w sprawie punktu pokoju pod Busz (codo Modawii), dozna
jak najgorszego przyjcia u wezyra (koniec V 1620). Zaraz te Otfinjwski donis,
na przyszy rok sam sutan ruszy na wojn
przeciw Polsce a ju w tym roku puci przed sob Skinderbasz
kadego
kae, ktoby si(^
chana. Sutan z gry ogasza,
omieli odwodzi go od wojny z Polsk. Sam Bethlen Gabor (tytui

ci

ujc si wadc

Austrji, Styryi, Karyntji

ca

zoy przysig
Wezyr stawia Otlinow-

Tyrolu)

si
sutanowi,
z
skiemu warunki coraz to bardziej upokarzajce (zniesienie ws/.ystkirh
kozakw w 4 miesice, zburzenie wszystkich miast ukrainnych)
w kocu pose polski musia z Carogrodu ucieka, gdy na domiar
VIII 1620) spustoszyli okolice Konstancaego zatargu kozacy (VII
tym
tynopola. Kozacy dokonali teyo wbrew rastawickiej umowie.
bowiem czasie strcili Sahajdacznego a wybrali atamanem Jacka Borzuci

si na Polsk^).

kiewskiego by

rodawk,

ktry zdaniem

liwszy

najbuntowniejszy'). <')kiewski

wroL'iem nawet

tej

radykalnej pariji

')

List oilinowskifgo ilo kancl. 6

')

LiBty

kiewskiego, wyd.

IV

1fi20.

1bG8, nr. 111

wszech

ze

nie

(Jwszem

Ms. Bibl. Jag


.<tr.

najniecnol-

by bezwarunkowym

146.

przeddzie tych
I6Gslr.

U3.

w. SOHlKSKi:

\VAI.B/.V,

SIKKAM BAIOKY. Z\0MI;M

221

Ul.

w licie do krla (30 \'I)') prosi o decyzj za


kozakw przemoe ta partja. ktra z ahajdacznyni
chce si trzyma postanowie kontiisji rastawickiej, to

wypraw

koz;ickich

ziiacza,

na

HENItYK

czele

jeli u

mie gotowe, co im
wypraw morsk, ale jeli
wirzeba

obiecaiioc (od),
krl

si

Lfodzi

zada
na

ukarania za

szeroki

plan

ligi

Rzpla na t rezolucy (jako moja jest sentencja, ktrm wyej wyrazi) skonia si.
juby przyszo tego karania kozakw zaniecha owszem otuch
zoci
(la, czego oni ycz, eby Turkom jako najwiksze szkody
wyrzdzali . Zaznacza,
ofenzywaby si atwiej udaa, boby bya
znaczna pomoc kozakw. kiewski teraz raczej chyli si do tego
choby im
ostatniego zdania, tem wicej,
by przekonany,
j)ieiiidze (od) byy dane, trudno ich ju od tego
(kozakom)
przedsiwzicia zahamowa, eby morza tego roku mieli zaniechae.
Pomimo tak pojednawczego wobec kozakw stanowiska kiew-

Turkom

przeciw

wogle na ofenzyw

)>jelihy

skiego

kozacy

nie stanli a

reaestrowi

nawet sam

chwili krytycznej

latopisiec

po

lwowski wyzna,

stronie

hetmana

dlatego het-

Cecora, wbo bez Kozakw wojn poczc


Oeora^j. Latem 1620 ruszy Iskander-basza na Modawj. aby
zrzuci Gratianiego. utrzymujcego z Polsk przyjazne stosunki.

man pad pod

pomoc Turkom Tatarzy

Przysali

wysawi

wielkie wojsko z

Bethlen Gabor. Gratiani, obiecujc

Woochw, baga kiewskiego, aby go

hetman, zebrawszy w Barze iVHI 1620) ledwo


poprzesta na defenz;ywie, ale zdecydowa si
wojn przerzuci do Modawji. Nareszcie teraz zatknie usta krzykaczom sejmowym oskarajcym go o zbytni ostrono. Pocign
teraz za sob tych kresowych panw, ktrzy dotychczas na pomz hetmanem
stowali a parli do utwierdzenia si w Modawji.
Samuel Korecki, wieo powrciwszy z niewoli. kiewski w licie do
ratowa.

8000^), nie

istocie

myla

Pody

krla pisa: oAlbo, Panie

Boe

daj,

zwyciym

nieprzyjaciela albo nie-

przyjaciel nas zwyciy a ja wtedy nie chc przey nieszczcia


Rzptej. Dawnom tesro szuka, nie nad wol ywot mj poo dla
wiary w., dla suby W. Kr. Mci, dla Rzptej, cho to od niej za

miasto wdzicznoci wielkiem znosi oprobria,


unikajc niewoli tureckiej, uciek do zbliajcego si
z nielicznem wojskiem Zkiewskieufo. Zamiast obiecywanych 2.0OO
przyprowadzi hetmanowi ledwo 600, sprawiajc tem mu wielki
zawd. Mimo to kiewski ruszy (7 IX) ku Jassom lu nad Prutem
wiele prac, za trudy
ale....

Gratiani,

")

Wyd.

Liske, por.

wyej.

Wielewicki.

Ms. Czartor. 110 nr. 207, 206.

20.

HI.SI OK.) A POI ITV(;ZNA

W dawnym obozie Zamojskiego (z r. I9) na polach Cecory (Tutora),


oburzywszy si taborem, czeka Turkw.
druoiej poowie wrzenia
poczywszy si zord krymsk Nogajiiadcicrn Iskanderbasza
caiiii
oddziaami Bethlena Gabora zwid dugotrwa (18, 19, 20

bitw

I.\)

|)ol-ki

kiewskim. Wobec

ogarna

panika.

przemagajcej

da

Pocztek

Gratiani,

przewagi

ktry

uciek

tabt')r
i

pad

rki jednego zdrajcy, bojara wooskiego. Korecki uciekajc


rzuci si do Prutu, led\^'o iio wydobyto,
nie uton. Korzystajc

z;uaz z

opustoszae

zrabowali

imieszania kozacy

namioty Gratianieg-o,
im na pniej.
kocu (29 IX) kiewski
z tiOOO ruszy w drog powrotn taborem ku Dniestrowi, zoywszy
wojska nie opuci. Pomimo bezustannych atakw
|)r/.ysig,

z z

k;ir za to

odoono

nieprzyjacielskich

JU

l)lisko

odwrt

Dniestru

wpywem

udawa si

przez 8 dni,

a kiewski stan

mile od iMohylewa podolskiego.

Wwczas

w atakach

Tatarw zacza znw


w obozie polskim gr bra swywola jak pisa kiewski do ony
))jakby jakowy rokosz powstae. Szczeglnie anarchj
ciaos
wnieli kozacy') (2000), ktrzy, czujc win za w rabunek namiotw
spodziewajc si kary po przebyciu Dniestru, porwali
Gratianiego
si, aby szybciej od innych dopa jego brzegw go przeby. Przez
p"d

niespodzianej przerwy

cay porzdek taboru. Wobec tego wbrew zdaniu kiewskieuo zdecydowano


dalej nie taborem wozowym, ale taborem
kdnnym. Aby da dowd, e nie myli ucieka na koniu, 73 letni
hetman zszed z konia, przebi uo szabl
szed [)ieszo 74 'ii''i) P0'1'
to

popsuli

pierany przez towarzyszy,

w kocu

chmar nieprzyjaci zgin.


trow jego posa do Skinder-baszy
czony

wiorst

(5

od Mohylewa)

oto-

Kantemir, wdz Nogajcw, uci


a ten sutanowi: Od niepamitnych

czasw llzpta nie doznaa podobnej klski. Polska bez wodzw, bez.
w ojska, granice otwarte, zabity hetman kanclerz w. kor., do niewcdi
dostali si syn
synowiec lietmana, hetman polny Koniecpolski, KoDubno.
recki. 'I'alarzy zapucili zagony
po Grdek, Jarosaw
Wpywy p(lskie nad dolnym Dunajem zniky za jednym zamachem.
1*0 Ceeorze. Dom ausiriacki,
ktry zacz niemile patr/y na
i

M 2
I)iolallevi

mili.

liii

depeszy

(6

Jli.s(iov;uii

XI

Ki^Oi.

Li.ssowczycy)

I'rzy tacza to

et altri

na

poiistt

Co.s;u'clii

ilono.si

Nunc.

w. Sobieski: hknkyk

pretensje Polski do

Wiede

zamiast na

\vai.e/,v,

lska,

smuci

sitj,

na Polskcj.

l'o

niezbyt

zwalia

siij

Bethlen (labor
WDJska tureckie
zbierajcy sig pod
dziwneg".
lii
.\I
11 XII 16^0) warszawski
i

sem

stkkan baioky. zyomini'

odwet

e caii pot^Sfa

))Cemu
dzcych

znalazy

pod Cecora. Nic

wraeniem klski cecorskiej sejm


wybuch burz zarzutw pod adre-

satjflowojewdztwa krakowskiego
wystosowaa ))skrypt(>, w ktrym pytano:
i

Lisowczykw wysano na
z

turecka

odsieczy Wiednia

reualistw. Z inicjatywy

inierskieuo izba |K)selska

223

iii.

tem krlestwem,

skd

Wgry wbrew

pakt(jm.

zacl)<)-

wojny turec

zarzewia najwikszej

Morawy dla
Lisowczyki z lzaki
mordw, ktre tam czynili, pokj jest nadwtwielkiej depopulacji
lony, prawo o niewzruszenie pakt ssiedzkich zgwacone. Krzyczano
na trwonienie poborw, na obce zacigi; podobnie podnieli I*odo
si
lacy krzyk na pldrowanie Lisowczykv^^ Radzono, skd
na odparcie nastpnej naway tureckiej. Na ten sejm przybyo j)oich
morawskich, dowodzc,
selstwo stanw czeskich, lskich
powstanie to walka nie o religi ale o wolno stanw. Poselstwo
tymczasem powstanie czeskie
to
na sejmie dowiedziao si,
ponioso zupen klsk na Biaej (lrze (8 XI 1620). rd gorcej
atmosfery sejmowej kalwin Micha Piekarski, p-obkany. usio\^a
(15 .\1) dokona zamachu na krla, ktrego czekanem rani w chwili,
kiej

Przez

na nas poszy.

te

wzi

w.

Poniewa opinja powszechna


niechtne zachowanie kozaki'>\\
z powodu dyzunji, wic z wielu stron na tym sejmie podniosy si
yosy przeciw unji brzeskiej a przeciw unickim biskupom wystpia
szlachta kijowska, woyska, brzeska Sam krl w tydzie po n zpoczciu sejmu wysa agenta Bart. Obakowskiego tak do patrjarchy
Teofanesa, jak
do kozakw, z wezwaniem, aby uderzyli na tureckie
posiadoci. Od Teofanesa
krl w licie (z 10 XI), aby kozacy
wzili udzia w wojnie przeciw Turcji ze wzgldu na chrzecijan
stwo. Wobec tego Teofanes wyda ordzir do kozakw, aby posusznie wstpili do wojsk R/.ptej, gdy krl potwierdzi now hiej)orarchj dyzunick. Niebawem jednak 'Teolanes zrzuci mask
kaza waciwe oblicze. Przed samym bowiem wyjazdem wyrzuca
za t win
Konaszewiczowi,
wojowa 1617 przeciw Moskwie
lidy

wchodzi do kocioa

bya,

Jana').

do Cecory przyczynio si

da

(tj.

za

ulego

[)ienia

unji

towarzyszyli
/.

choby

da mu

]iV2\

Wielewicki XVII

rozgrzeszenie kozak(')W

mieczem

odjedajcemu

koiiccm lulcLTo

')

krlowi!)

Kozacy

Sahajdacznego
do granicy wooskiej.

pr/yhy do

Krak. Akad. 1046

zachca do t

wodz

pod

'Teofanesowi

'T(M)fanes

33, Ma.

liuszy

k.

571.

tu.

egnajc si

224

HI8T0RJA POLllYCZNA

na rynUu z kozakami, wzywa ich,


Moskwy. Hruszewski^) przypuszcza,

Moskw,

wicej

aby

to

byo

nie

szli

wojowa

polecenie dane Teofa-

postpowanie byo wzglju z Wooszczyzny


napisa do patrjarchy Filareta, e oto wyzwoli si od ludzi przeszczliwie jest ju po za granicami.
ciwnych waszej wierzew
Unici niebawem podnieli zarzuty, e Teofanes by agentem tureckim, ktry buntowa kozakw przeciw Rzptej'), e tak samo kozakw buntuj te wywiceni przeze metropolita kijw. Borecki
nesowi przez

dem pastwa

uznaje,

polskiego

takie

Teofanes

nielojalne.

Smotrycki. Krl na danie unickieg-o metropolity Rudzwyda


(na pocz. II 1621) uniwersa nakazujcy aresztowanie
kiego
tamtych dwu a nadto Lew Sapieha zebra w \\'ilnie (10 IV 1621)
komisj dla wytoczenia procesu spiskowcom o zdrad stanu'). Lew
Sapieha wola jednak zawiesi rzecz ze wzgldu na kozakw tylko
uwizi niektrych mieszczan wileskich. Borecki wyda obron, do-

wadyka

wodzc, e
cha wraz

ani Teofanes ani oni nie


z

licznem

tureckimi szpiegami

(pod Fasfowem), gdzie przez

obradowaa

starszyzna kozacka dla

dowodzi kozakom, e jeli


prawosawnej to po\vinni bra

krl

rarchji

wierno

swej

te

starej greckiej

przed

17 VI 1621)
komisarza krlew

dni (15

wysuchania

skiego. Borecki

Kozacy przysigli

poje-

duchowiestwem dyzunickiem do Suchej

Dubrowy

ale nazajutrz przysigli

nie zatwierdzi

hie-

niewol szlacht.
wierze

dogarda*)

Obakowskim wierno

krlowi

posuszestwo wadykom pod warunkiem zatwierdzenia wadykw


dyzunickich. Trzeciego dnia wybrano na wojn z Turcj dowdcw
posw do krla podano na od krlewski 40.000 kooddziaw
zakw. Niebawem pod wodz Borodawki podyli kozacy ku podobra unickiego duchowiestwa. Wikudniowi, niszczc ydw
chan... Obawia si,
szego zniszczenia nie wyrzdziby car turecki
i

aby nie wybucha wojna chopska: ne sit bellum


wanie ich byo niejasne. Patrjarcha Lukaris, wrg

servile^).

Zacho-

zawzity

Polski,

Hruszewskij, Istorja Ukrainy Rusi VII 450.


iJiolallnyi
powtarza (6 IV 1621) zdanie Obalkowskiego
Te^, nunc.
(ii quel falso patriarca di Jeruzalem, eh.- procurava alienar (kozaliow) dal servitio di S. M' (Arch. watyk. Barber.), (to 4 VIj.
szlachcic-Husin schizmatyk daf
) Tene nunc. pisze (4 VI 1621): Pewien
)
')

zna

bratu chana tatarskiego,

pora

napa

na Polsk, bo wojska jeszcze

nie

poczone, (ioca schwytano odstawiono do trybunau lubelskiego, skd Kusin


inny, schizniatyk, czonek trybunau donis owemu zdrajcy o wszystkiem, aby
uciek. Tak si stao, ('^w trybunaiisla bijdzio s.jdzony w miejsce onego zdrajcy*.
i

*)
)

ukaszewicz, Dzieje koci, wyzn. helw. w Litwie 1842


w uw. Teka Naruszew. 111 nr. 146.

Tretiak, 83, 123

166.

w. SOBIESKI
.

wysa

HENKVK

\VALK/.V, S lEKAS' U

emisarjuszw

z Adrjanopola 12

MUn 2Y(;MiSl

z listami

22D

IH.

palrjarszeiui na

Ku,

kozakw przeciw Polsce, w cbwili


aby podburzy schizmatykw
kozakom, e jeli przejd na jego
obiecywa
udy Turcy wkrocz. Sutan
da im Kamieniec lub Kijw jako
stron, wemie icb w opiek
stolic'). Nic dziwneuro. e w takiej chwili krl przyj w Warszawie
Konaszewicza
na audiencji bardzo uprzejmie posw kozackich
przybyym te tutaj
(w drugiej poowie lipcal. Z Konaszewiczem
wadyk Kurcewiczem (studentem uniwersytetu padewskieuro* konfei

nawet duchowni. ladzili


krlowi uczyni wielkie ustpstwa dyzunji'). Sejm uchwali: ))rspakajajc religi greck, konstytucj r. 1607 reasumujemy wedug niej
w rozdawaniu beneficji cerkiewnych in futurum zachowasi mamy<i.
Sejm naznaczy kozakom ocrnie pac*) a nie wspomnia wcale
o rejestrze, przyzwalajc milczco na przyjmowanie jak najwikszej
^landatw wydanych
liczby. Krl obieca te wstrzyma egzekucj

rowa nawet

nuncjusz*). Senatorowie,

to

przeciw prawosawnym wadykom. Opuciwszy Warszaw. Konaszewicz przedar si |21 VIII) do obozu polskiego, stojcego pod Chocimiem (wdz Chodkiewicz sta tu ju od 21 VII), skd hetmani
udarowawszy go wyprawili po kozakw. Tych spotka Konaszewicz
koo Mohilewa zosta przez nich wybrany atamanem w miejsce
Borodawki. Wnet potem Uozacy (8 IX) cili Borodawk jako podeji

w liczbie 40.000 poczyli si oboz Turkami


Obok kozakw krl oglda si jeszcze za inn posprzymierzecom a szczeglnie przeciw
przeciw Turcji
jej

rzanego o

zem

zmowy

/.

polskim.

moc

IV 1621) wyraa
gotowo dla przepuszczenia Tatarw przez Siedmiogrd na Krakw.
Przeciwko temu Bethlenowi Zygmunt (23 III 1621) odnowi dawne
1613). Co prawda niewiele na tern
pr/.ymierze z Austrj (z r. 1589

Bethlenowi Gaborowi, ktry

licie do chana

(1

zyska,

gdy

Austrja

tej

miaa zwali si na Polsk,

gronej
nie

chwili,

gdy caa potga turecka

mylaa odwdziczy si jej

za odsiecz

Wiednia. Cesarz**) posowi polskiemu Maksymiljanowi Przerbskiemu


odmwi a to pr?.ez wzgld na

kasztelanowi sieradzkiemu, pomocy

wieo z 1'urcj
w tej krytycznej

ici

11

zawarty pokj. Z wszystkich mocarstw, do ktrych


chwili zwrcia si Polska, przysaa tylko Anglja

123 uw.

Tretiak,

')

Aich. Watykan. Barber., nunc.

l)iotallevi, 6

VIII IG21, por. Zaltjski, Jezu-

58.

1631.
)
I.. c. BO Vn
) Yol. Lp?. iii 379
)

L. c

Jakb Sobieski,

37;-!.

Belli

IV 16J1 (odnowif.l/, cesarska


iLncjklepedja polsk*. T*ai V.

II

Chotin.

16.

a iiO

l2l.

lll

17;

Arch.

Wal>k

Tki rzjinskio

t.

doi>.

DioiallaTi O

73.1

|^

226

HISTORJA loLII YCZNA

ten przyby zreszt ju po niewczasie'). l'olska


oddzia wojska, ale
musiaa polega tylko na wasnej sile. To te w chwili gdy pod
Chocimiem ju stao wojsko, krl zwoa dla obmylenia wikszej
pomocy sejm trzyniedzielny (23 VIII 13 IX do Warszawy), aby
potem podiy do Lwowa, gdzie (od pocz. IX) miao zbiera si
i

pospolite ruszenie.

Bitwa pod Chocimieiw*), Pod Chocimiem zebrao si wojsk pollitewskich 35.000 pod wodz Karola Chodkiewicza het. w.
litew., Lubomirskiego Stanisawa, podczaszego koronnego, krlewicza
Wadysawa. Kozakw przybyo do 40.000. Po przeciwnej stronie
stan sain sutan Osman z 160,000 Turkw, do ktrych przyczyo
si 60.000 Tatarw. Niebawem zaczy si szturmy tureckie na obz
chocimski (trwajce do 9 X). Gdy gd zacz doskwiera w obozie
brakowao owsa siana, kozacy zaczli si domaga, aby Konaszewicz odpad od Polakw. Uspokoili ich jednak przysani do taboru
Jakb Sobie
kozackiego |14 IX) Piotr Opaliski, Stan. Lubomirski
Dano im
ski. ktry w przemowie do nich obiecywa im 50.000 z.
t sum wypaci si na Boe Narodzenie. Szturmy
asekuracj,

skich

wzmairay si coraz bardziej, ale w jednym z nich (15 IX)


pad Karakas-basza. Wodzowie polscy (18 IX) zdecydowali si mimo
walczy a. do
niedostatkw nie ruszy si z raz zajtego miejsca
upadego. Krlewicz chorowa wci na lebr. Chodkiewicz (24 IX)
umar na zamku chocimskim a dow-dztwo po nim obj Stanisaw
Lubomirski. Przez cay dzie 28 wrzenia trwa szturm turecki, najobozie polskim
wikszy z wszystkich, ale rwnie bezskuteczny.
/ostaa ju tylko jedna beczka prochu. Nastpnego dnia poczy si
ukady. Parlamentarjuszami ze strony polskiej byli rawiski, kaJakb Sobieski. Sutan, zawzity na kozakw, chcia,
sztelan bezki.
ci, ale rawiski
aby w oczach jego wyda kozakw na mki

tureckie

Sobieski usunli ten warunek, owiadczajc,

baby podobnie postpi

zorowa

e w takim

razie trze-

Tatarami. Nie chcieli }V)lacy nawet upo-

miejsce kozakw

wyda

sutanowi byle jakich aresztan

umowy, jak za
tw z Kamieca. Polacy twardo dotrzymali sowa
Polacy kozakw nie opuszcz nie
ycia Chodkiewicza uoono, tj.
wydadz. Posowie polscy mwili nSprawiedliwoci inszej z kozakw
uczyni my nie moemy, bo wzilimy ich na wiar swoj,
Turcy wierzyli.
kl<'tr gdybymy im zamali a jakoby nam
\\'\
godzi ich, kt')rzy tak posug, na jak
Odstpi si nam kar.Ki

M Wirlewicki XVII, 32.


Wielewicki XVII 57 etc; Treti;ik

naukowy

liter.

1888); Korzon, Dzieje

J.

Histoija

wojen 207

wojny chocim. (Przewodnik

320

w. >OMlKsKi:

HHNkYK WAI.KZy.

SI

EK.AN IJATOlty, ZV<iMUNT

III.

227

Turcy patrz, ojczynie naszej czyni ju nie samowolnymi


my, zatowarzyszami naszymi, odem od Rzpttj tak, jako
cimiieiUK. Gdy vvezyr napomyka o haraczu, ktry (uznajc zwierzcinictwo sutana) mieliby I'olacy paci, odpar /<)rawiski: wLud do
wolnoci stworzony, prdzej Zijfinie, ni nieugite przez tyle wiek<')W
karki podda pod jarzmo*). Dnia 9 padziernika stan pokj ciocim
ski na wzr ukadu pod Busz. Krl polski kozakw a sutan Tatanie baszowie
r(')w bdzie hamowa. Hospodarami modawskimi
tureccy ale chrzecijanie Polsce przychylni. Chocim wraca do Mo
daw ji. Krl wyle staego posa do Carocrrodu. Polska da Tatarom
upominki, za co winni Polsce pomaga Po dobiciu ukadu Turcy
doniagali si, aby Polacy pierwsi obz opucili, ale Polacy si temu
oparli
sutan musia pierwszy wycofa si z placu boju Kozacy
byli niezadowoleni z tak rychego pokoju wojsko polskie po drodze
i

-sami

ale

bd

upili.

Intrygi caroj^rod/kie. Jak rozstrzygajcym dla Polski momentem bya bitwa pod Chocimiem, odczu to mona z zachowania si
czasie gdy sutan
pod Chocim, na
w tym czasie Moskwy.
Kremlu zjawi si si poSe turecki, czowiek prawosawjiy Tomasz

dy

wysany

Koiitakuzen,

spraw patrjarchy konstantynopolskiei.'0


odgrywa rol porednika sojuszu midzy

za

Cyryla Lukarisa*). ktry

carem (waciwie patrjarcli Fiiaretem) a sutanem przeciw Polsce.


Sutan Osman wezyr Hussejn przez Kontakuzena pobudzali Moskw,
aby rwnoczenie rzucia si na Ijitw. Kontakuzen obiecywa Filaretowi,
Turcja wymusi na Polsce zwrot Moskwie Smoleska Fi
mimo zawarcia z l*olsk rozepiiu przygotuje
laret zapewniwszy,
na wszelki wypadek wojskg. zwoa 12 .\ (n. s.) 1621 sobr wszech
slan('nv, z ktreyro wysano ultimatum do Zygmunta III z /.daniem
ustpstw w sporach
zrzeczenia si tytuu cara przez Wadysawa
i

nadgranicznych.

Zwycistwo

Chocimiem
nastfine zaKonstantynopolu odroczyo nafa Moskwy
polskie pod

n\ordowanie )smana w
na Polsk. Nuncjusz Torres ujmowa rzecz dobrze, kiedy pisa (12 I
1622): ))C;dyby wojna z Turcj potrwaa duej, Moskwa zerwaaby
pok(')j z Polsk'). Nawet
po zawarciu pokoju clioci niskiego, me
ustaway w Konstantynopolu intrytri moskiewskie*), kt()re zmierzay
rzucia
do tecro, aby Turcja nie ratylikowaa pokoju chocimskiego
(

')

dC'*

Sobii'Ski,

Comnient.

p:ij?.

17.^.

wojny rhoriin

8.'?. 17.'i
Darowski. Szkire; Jurga,
osmanischen Heichs III 370 388
') l)aj< nastpnie ilouody (Archiw.
Watykan.)
) Dep. Cirioiiego z 13
1622 (.\rcliiw WalNkaii.i

Tretiak, Hi.slorja

(>esch.

16*

22S

HISTuRU IMLIIYUZ.NA

poMowilit* ii.i l'olsk. l^odkopa te intrygi wysany w poselstwie')


do <Jarou:rodu koi)iuszy koronny Krzysztof Zbaraski. Wkroczywszy
wystawnoci w r. 1622 do Konstanty/ niebywaym przepychem
nopola, okaza wielki spryt dyplomatyczny, poczucie g-odiioci wielk
odway^*). Kiedy Hussejn basza obali wroo^iego Polsce wezyra
sam
zaj jego stanowisko, w\yczas Zbaraski przepar zatwierdzenie pouwolnienie jecw cecorskich (hetm. pol. Kokoju chocimskiego
ii\

niecpolskiego,

Zbiiraskiemu

ukasza kiewskiego,
pose

angielski

Farensbacha). Pomagali

francuski,

przeszkadza

tem

jurgieltiiik

Hahsburgt')W Stefan (lodebski^).


(i

ustaw -idwlf a Hohenzollernowie.

dzy obu

gaziami Wazw

wybitniejszych okresw to 12

protestantyzmu

sunek

B.ttyku.

Punktem wyjcia

walki

trwajcej

mi(^-

I66O1, jednym z najlat (^1617 1629),


w ktrych Gustaw
waciwie czq wojny 30-letniej, walki

Polsk, .lest to
/ katolicyzmem.
Polski do H'ihenzolIeriiw

Adiilf atakuje

rd

przez lat 60 (1600

ar
i

tu

wchodzi

kwestja

Gustawa

dla akcji

przytem

wpyww
Adolfa

sto-

Polski na

byy wanie

jakie pogoski niejasne o planach napadu Zygmunta III na Prusy


ksice Byy to czasy, kiedy Zygmunt III, zwykle Hohenzollernom
pr/yjany, oburzy si na elektora brandenburskiego do ywego a to
szerzy to wyznanie
dlatego,
w r. 1617 ten przyj kalwinizm
w Prusach wschodnich. Konsul francuski w GdasKU De La Blanue

donosi Hichelieuinu (12

1H17),

austrjacki

wysannik

hr.

Althan

tworzy w Polsce |aki zakon rycerski,


werbuje 12.000 u Austrji
Czechach dla Zygmunta III d<> wojny z Szwecj, wprzd jednak
i
opanuje Gdask
k
polski wyrzuci z Prus ksicych elektora
po Ryg, przyczem do utwierdzenia si Polwszystkie miasta
i')\

na Batyku ma pomoc flot sw 'Iliszpanja. Wedle tych pogosek Zygmunt III, chcc zdoby Pru-^-y ksice dla jednego ze
swych synw, podberhty wa przeciw elektorowi w Prusach wschodnich .stany, ktre pragny ))jouir de la liberie polaue"*). Wilhelm
ks. kurlandzki, kt(')remu Zyy-munt III odebra lenno. Kurlandj. uda
.si do Szwecji
podburza Gustawa Adolfa, wskazujc na n ebezpteczeswo rozrostu wpyww polskich na Batyku. Aby te plany
ski

M'^. (>/,iirt()i. 6fi2 str. H.I8; Ms. Ossoiin. 3U sir. 73-119,


Pisano o lem pniej za granic np. we Francji. Ma Hibl. narotl. u Pa266
ryu, coli. Ken;iudQt 40. Kr. nouv. ac<|. 7495
) Ms.
H69.
Hibl. nard, w Paryu 16967 f 313
) Ms. Hibl. nard, w Paryiu 15967
298 9. Toi .samo donosz Gdafiszczanie (18 .\II 1616), zwracajijc u\vu^'j. /.o pod baiii(;j.- j'st ju>. Elbipf a tak*
banit je.st kn. kurlandzki za zabicie 2 .suebnikw krilcw.sknh. Anh. min. .^pr.
')

f.

f.

zajfr.

l'ftr>iu,

l'ologn

11

f.

22; .Szidjfowski.

Walka

Batyk

258. 390.

w. SOBIESKI

HENKYK WALKZV, RTKFAN BATORY, ZYGMUNT

pokrzyowa, Gustaw

229

111.

postanowi stara si
o r^k crki elektora brandenburskiego a przytein pogodzi si
jemu jednakowo Zygz Moskw. Wszak tak carowi Michaowi, jak
munt III odmawia tytuu moiiarcliy. Zawar wn^c pokj z Moskw
(17 II 1617), aby skupi cay swj atak na polskie inflanty. Szwedzi
zajli (VII) Djament, ktrego dowdcc,' Wald. Farensbacha nakoni
do zdrady w Wilhelm ks. kurlandzki. Szwedzi zajli nastpnie Parnaw. Wyprawa Krzysz. Mikoaja Radziwia, hetm. pol. litew., skoczya si (zima 1617) odzyskaniem Djamentu. Nastpnie zawieszepolskimi a szwedzkimi
trwao (od
nie broni midzy stanami
29 IX 16181620) przez 2 lata. Gdy (8 VIII 1618) umar obkany
pruski Albert Fryderyk, ostatni potomek z modszej linii anspachskich Hohenzollernw, dom elektorski, ktry dotd tylko wykonywa opiek nad chorym, mia wej w faktyczne prawa sukcesji
do lenna pruskiego, dane mu na sejmie 1611 (Jan Zygmunt

Zygmunta

III

Adolt

ksi

zoy

hod

1611),

zatwierdzone na sejmie

r.

1615.

Std

chcc drani

nie

dworu polskiego, zwlekano w Berlinie z oddaniem Marji Fleonorowny elektorw'ny Gustawowi Adolfowi. Gdy umar stary elektor
Jan Zygmunt (25 XII 1619), wwczas na dworze syna jego Jerzego
Wilhelma(1619 1640) cieray si prdy: szwedzki polski. Oxenstierna
przyby jednak do Berlina (18 IX 1620j
w kocu (po Cec(M-ze!)
i

zwizek

maeski

zawarto

Stockholmie (28 XI 1620).

Cesarski agent hr. Althan,

chcc

wcign

walki z protestantami niemieckimi, odradza, aby

nowemu

Zygmunta
nie

III

dawa

do

lenna

brandenburskiemu Jerzemu Wilhelmowi, za ktrym natomiast wystawia si krl francuski'). SkoWyznaczeni przez
(po Cecorze
ni si ku temu sejm 1620
sejm komisarze, uzyskawszy od elektora subsydjum iva wojn tureck,
zaprzysig,
oddali mu Prusy w administracj a to tem wicej,
i maestwo jego siostry z Gustawem Adolfem odbyo si wbrew
jego woli. Przy tem wszystkiem polscy komisarze spotkali si z oporem elektora, gdy chcieli rozstrzyga w sprawach apelacji jego poddanych*). Elektor chcia sam. mianowa urzdnikw, a gdy komisarze
zamianowali pewneuo Prusaka marszakiem, wwczas halabardnicy
pruskiego

elektorowi

!).

elektora zranili go'j. Dnia 18

wrzenia

1(521

Zyiinuuit

Warszawie od elektora brandenburskiego.


krokw wstecz I^olski w tych cikich latach

')

Arch. min. spr. zagr.

Xl 1620. Wied. arch.


=
'

dworu

Nunc. Diotallevi
Nunc. niotall.'vi

w
w

Pai}/.u,

fologne

II

By

24

to

pr/.yj hod
jeden z wielu
III

(Cecora,

rozejm

IakI. XIII

do Zyg

deu-

111.30

pastwa,

depeszy (14 V
depeszy ^9 VII

1621). .\rrh.\\ atyk.


1621).

Arch

Watyk. (te

16, 23. VII).

SiO

HISTORIA

IM

li

ZNA

ITYt

liski). Elektor, wyzyskujc cikie pooenie Polski (zapasy pod


pocztkowo zdawao si,
Chocimiem), stawia tak trudno warunki,
i odjed/.ie bez otrzymania inwestytury'), l^rzeciw nadaniu lenna
w czasie hodu zaprotestowa nuncjusz Diotallevi.

(wustaw Adolf zajmuje

umia skorzysta
by Kyi^. Oto (3

VIII

Inflanty.

(3ustaw Adnif

ataku

lot
odmawiaa

1621) ruszy z

5 miesicy odpieraa szturmy,

na folsk
Chocimen zdo-

Turcji

chwili walk pod

obleg-Ryg-. Ryg'a przez

trzykrotnie wezwaniu do
poddaa si (25 IX 1621). Zdobycie tego klucza strateemporjum Inflant polskich, lecego u ujcia Dwiny, rozgicznego
sawio imi Gustawa Adolfa w Europie. Upad Djament, Mitawa.
Upadek Rygi, to by dalszy skutek Cecory. Jak tam odpierali Turcy
Polsk od Czarnego Morza, tak tu Szwedzi zaczli odpiera od
Batyku Oxentierna widzc, e po Chocimiu Polsce nie dokucza
dalsze prowadzenie wojny z Turcj, zaproponowa pokj samej Litwie, chcc zasia niezgod midzy ni a Koron. Litwa to odrzucia.
Gdy (1622 \T) Gustaw Adolf przyby z now wypraw, Krzysztof
Radziwi zdoby Mitaw. Dnia 11 VHI 1622 zawarto rozejm mitawski d" 1 maja roku nastpnego (uti possidetis). Zygmunt
III strofowa za to Krzysz. Radziwia.
kocu jednak znw przeduono
zawieszenie broni pod Lenowartem "7 XU 1622 z terminem do 10
k;ipitula(

ji,

\'I

(st

st.)

1624, co sejm

roku

Zygmunt

twierdzi.

szlachty polskit^j

III,

warszawski (zebrany 24

nie liczc

litewskiej,

marzy

si

wci

kiego przy [lomocy wojsk austrjackich


celu
i

wysa

atrenta

1628)

po-

pokoiowem usposobieniem

o odzyskaniu tronu szwedz-

hiszpaskiej

lloiy

swego Makowskiego

na

tym

dwr hiszpaski. Ale


szuka porozumienia

Ciustaw .Adolf nie zasypia spraw dyplomacji,

Bethlenem Gaborem a przed Maurycym Oraskim roztacza dapiany, Wfdlc kt<')rycli tene po otrzymaniu suh^^ydjw wylduje
w Pucku, wpadni' na iSlsk przetriw cesarzowi wesprze Czech<>w,
.Morawian, lzaki) w
Bethlena. Jakby przeczuwajc te plany Gustawa
Adolfi, Zygmunt III zwrci baczn uwag na Puck Gdask
udawszy
SKj V 1623) z rodzin do Gdaska, gotowa llot przeciw Gu*ta\vow
cigajc przytem wojsko do Pucka.
odpowiedzi na to Gustaw Adolt
ob-adzi poudniowe wybrzea szwedzkie, powoa cay kraj do broni
z

lekie

i,

i,

Gdaszczan
senatorowie polscy zarczyli, e zauieszenia broni bdzie si przestrzeL^-ar
Gustaw Ad(jlf (9 VH) odpyn niebawem |iy VHl. Zygmunt III. |)rzyjwszy wspaniae podarunki od Gda-^zczan, wn'(i
I

.lO

\'l

]623j saii.i na rejdzie

Diotallev. (lH

!.\

\(\2l).

gdaskim

Na

pro.b

'.V.

HKNUYK \VALKZV, STKKAN

SOBIK.SKi:

BAI-ouy,

ZYGMUNT

231

III.

do Warszawy. Koalicj przeciw Gustawowi niia UL,'runtowac


wicz
i

Wadysaw w

pierwsza 1625,

BelL''ji

podry swej po
wyjecha / Warszawy 17
czasie

u arcyks. Albrechta

1624)

kn'ile-

IH24

szczeglnie

prosi o okrty

Izabeli, ird/ie

iiilaiitki

po

FiUropje (dru<i:a

wypraw. Poniewa zawieszenie broni upywao w poowie ir)24,


wic Zygmunt III prbowa zaprojektowa wypraw na Szwecjo na

na

sejmie trzytygodniowym (zacztym'; 6

si

tej

myli. Posowie

krakowscy

II

1624),

kipieli

ale

sejm sprzeciwi

oburzenia

powodu

spustosze dokonywanych przez kozakw wracajcych z Moraw ze


suby cesarskiej marszaek poselski owicki potpi ostro zaciLri
na rzecz Austrji dokonywane. Przesza uchwaa infamji na tych. co
w obcem wojsku, jeli nie wrc do kraju. Wytykano krlowi
cile dynastyczn polityk. I^od wraeniem tej burzy sejmowej ULn
i

su

si -nieprzejednany dotd krl do tego stopnia, e po raz pierwszy


stanom od siebie plenipotencj do uoenia pokoju z Szwecj.
Po sejmie Zygmunt III w listach deliberacyjnych przedkada jedn;ik.
e tu ))idzie o ostatek Inflant o Litw, idzie o Prusy, o [)ort

da

gdaski, na ktrym jak wiele zaley Rzptej, snadnie kady obaczyc


moe. Krl ostrzeg Gdaszczan elektora brandenburskiego przed
napadem, wreszcie zwrci si do ks. pomr. Bogusawa, ktry za
nie dopuci Gustawa do wyldowania. Zawieszenie broni
pewni,
przeduono jednak (8 V 1624) pod zamkiem Dahlen do kgica
marca Cst. st.) 1625, co po raz pierwszy potwierdzi sam krl. Hy
i

to znak,

krl

zaczyna liczy si

ustpowa deniom

nieprzychylnych jego polityce dynastycznej.

Nie

stronnictw

wpywu

bez

pod

tym wzgldem bya polityka RicheIieu'go, ktry szuka sprzymierzecw w onie samej Polski rd samej szlachty a szczeglnie
polskich rnovyiercw, wrogich austrjackiej polityce krla. \\' tym
te czasie konsoliduje si w Polsce stronnictwo wroirie regalistom
a

gwnie Andrzejowi Lipskiemu, kanclerzowi

Gowami

skiemu.

opozycji byli

tej

biskupowi kujawLeszczyski,
ktry w Lesznie goci wyimabral

czeski

Rafa

wojewoda bezki (pradziad krla),


cw czeskich, kalwin Krzysztof Radziwi,

ksi
Byo

helinaii polny litewsk.i


krakowski, nieprzyjazny*) jezuitom.
przedewszystkii-m anti-austrjackie
dlatfL^o

Jerzy Zbaraski, kasztelan


to

stronnictwo

Habsburgowie czujnie .>iledzili za ich krokami. Cesarz Ferdynand


je/.uici polscy (ju \' 1624) ostrzeLMli Zygmunta III.
t- w P. Isce

')

Depesza nunc. Lanccliolto

Wydal

gon

broszuri;

;.\r(.l>.

Watyk.), por. Szelgo\vski. Sla.sk 420.

swego kuzyna Zahorow.skiego

exjezuity wjinie-

rzon;i przeciw .lezuilonr. Monita priyata SocitU. .lesiu, por. Zalt;ski. Jezuici
i

n.

Szelairowski,

lasU

I'olska 336.

II

182

HlSrOR.IA PULITYCSMA

232

uknuto spisek (uczestnikami miao byc nawet 2 duchownych) v tym


krlewiczw
celu. aby zebrawszy wojsko uwizi krla, krlow
malkotenci zamylali
dokona elekcji noweg"o krla-). Mwiono,
i

wprowadzi na

krla

brata

tron albo

francuskiego

Ludwika

XIII

(Gastona Orleaskiego) albo Gustawa Adolfa albo Bethlena Gabora*).


Niema rol w podsycaniu tej frondy przeciw krlowi odgrywaa
Francja. Ona staraa si zbliy malkontentw z elektorem brandenBethlenem Gaborem. Gdy krl zwoa sejm (20 14 III')
burskim
wojny z Szwecj. Krzysztof Radziwi (ktremu
hasem
pod
1625)
ksita Zbarascy powstali
groono odebraniem buawy polnej)
krlowa dostaa dobra
przeciw temu. Krzysztof Radziwi wytyka,
ywieckie niezbyt od Krakowa oddalonec, krain wielce przydatn
i

do zbierania onierza do
te iju od r. 1623i na to,

knowa

ze strony Niemiec^).

e krl

za

wpywem

krlowej

Powstawano
nada (162P)

biskupstwo warniijskie 9-letniemu krlewiczowi Janowi Albertowi ").


Sejm nie uchwali wcale poboru na wojn szwedzk a nawet
da, aby nie prowadzi wojny zaczepnej, ale tylko broni granic.
Sejm zosta zerwany. Pod koniec sejmu przebkiwano co o spiskach
Polsce przechwytywano listy Bethlena Gabora do
detronizacji.

elektora brandenburskieg-o

\\ywao si

estwo

maestwo

do Gustawa Adolfa

w^ chwili,

drugiej siostry elektora

gdy przygo-

Bethlenem.

ma-

Francj, przez polskich rnowiercw


a szczeglnie Rafaa Leszczyskiego (ktry uda si na lub 22 II
1626 do Koszyc). Podobno elektor pobudz;i Gabora do stara o koron polsk. Tymczasem Gustaw Adolf celem dokoczenia podboju
Kurlandji wyldowa (2 VII 1625) pod Ryg z liczn armj.
Inllant
\\' 3 miesice cae Inflanty byy w rkach Gustawa. Szwedzi zdobyli
Kokenhaus (15 \'II), Zelborg (18 VII). Bire (zamek Radziwiowski),
Gustaw godzi w samo Wilno. Zygmunt III,
Dorpat. NowoLrrdek.
karzc Radziwia za opozycj, zamianowa niespodzianie (25 VII)
hetmanem w. litew. 72-letniego starca, Lwa ."^apieh, nie znajcego
popierane

przez

si na

strateirji.

Na

Inflantach

now

administracj,

WipJewicki XVII 164. Piasecki, Chronica (wyd. 16451 439.


Wiplewicki .WIl 254.
iJepesze nuno. Lanci-lloUo Wiplcwicio. SzehigowsUi. SIsk

*)

Nieme. Dzieje panw.

Dep. DiolalJPYi

'6

NIII 1621)

^)

brata

Gustaw Adolf pod \\almojz pokona


Gsiewskiego. Po tylu czynach krl

pocz. 1626

syna Sapiehy (Stanisawa)


szwedzki, zaprowadziwszy

nienriip<'kipj
)

(cyt.

wr(')cil

420.

dyarjusz sfjmu).

.HO VII 1621. - Krlowa Konstancja w licio do c srza


wyraaa rado, /e syn jej bdzie biskupem w przewanie
paiisiwai.
diecezji (wied. arch. dwom

lep.

l.ancclIoU".

w. .sOBiBSKi: HKNRVK WALRZY, 8IRKAN HA

K)t<Y,

ZYiJMiNr

2:-^

ill.

poczem zawa4*to 6-tyL^odiiio\ve zaw irs/cme )r<)iii. /yi^przekonujc si coraz bardziej, e pouddem jeu''o klsk jest

do Szwecji,
muiit

III

zwoa

sejm pod hasem przysposobienia warmaty


portw. Sejm
morskiej, dla ktrej Rzpta tak wiele ma brzeg-w
o owej klsce pod Walmojz uchwali
(28 10 111 1626) na
wojn zaczepn odporn przeciw Szwecji 4 pobory. Midzy innem!
na tym sejmie posowie bardzo ostro atakowali Jezuitw z powodu
brak

silnej

floty,

wie

ich

zatarg-u z

krakowsk wszechnic').
Prusy. Wojna 30-letnia

w abia pog:dy
Francja
Podczas
ciaaa tak
llabsburprzeciw
Adolfa
niemieccy protestanci wzywali Ciustawa
srom, to pose hiszpaski ks. Solre w poowie 162(i proponowa
Zytiinuiitowi 111 wypraw morsk na Szwecj a to dlatego, aby t
>Vojiia o

Gustawa Adolfa

jak

coraz to hardziej

Zyirmunta

III.

dywersj powstrzyma

krla szwedzkiego od ataku na cesarz.i.

chwili gdy wojna 30 letuia przesuwaa si coraz bard/iej


Batyku a Habsburgowie coraz
ku brzegom Morza Pnocnego
bardziej kusili si w myl swych morskich planw o zajcie porti)W
pnocno niemieckich, Szwecja
Polska (walczce z sob o przewag
na Batyku od 25 lat) prowadziy tera/, analogiczi walk, .lak
Szwecja zaja poprzednio Ryg, tak teraz postanowia zaj port
w Prusach. Gustaw Adolf pisa do krla duskiego Krystyna: 'Obai

wiamy

fudio pofiificia. pokonawszy wszystkich naszych


przyjaci, nie postawia gdziekolwiek stopy na wybrzeach Batyku,
aby, poczywszy si z Polsk, nie staa si dla nas tem groniejszac.
Pod wraeniem zwycistw Walleiisteiiia ()ostanow i teren walk nieco
wyldow.K' w Prusach Ksicych, aby tu
przybliy ku Niemcom
si, aby

wesprze swego szwagra elektora, przez ktrego Brandenburgi


przewalay si wojska Mansfelda.
tym celu upatrzy sobie w Prusach Ksicych Piaw (przysta Krlewca), skd mg albo godzi
w Warszaw albo przez Pomorze zwiza si z protestantami przeciw cesarzowi.
poowie r. 1626 zaj w istocie Piaw a poinn

Brunsberg, Frauenburg, Elblg, Malborg, Tczew, Gow, Gniew Hel,


tak.
w cigu miesica sa si paiuMii caego wybrzea pruskieijo
po Puck z wyjtkiem Gdaska. Tak wielkie postpy 'zawdzicza
Gustaw Adolf nie tak sympatjom wy/.naniow ym mieszkacw jak
,

wowej

raczej

chytrej polityce lennika cesarza

brandenburskiego.

motem
skim

kowadem

szwtMi/.kiiii.

n Zaleski,

.Ic/iiici

W
11

Polski, eleku)ra

midzy
polkrlem
midzy
chciaby poredniczy

Jorzy Wilhelm udawa,


rzeczy samej

278

si

znajduje

luslaw .Ndolf pr/ybi do

'iaw

234

HiSTiiUJA POLITYCZNA

W towarzystwie Wiiiterfelda^), czonka tajnej,rady berliskiej. W zwizku


fem elektor kaza tylko pozornie broni Piawy przed swym szwagrem (strzelano samym prochem
Gustaw Adolf (g:dzie chcia) wciela armi brandenbursk w swe szeregi
przyobieca elektorowi, e
jak tylko zdobdzie Gdask, to zwrci mu Piaw. Std wielu
z

!).

w Polsce uwaao elektora jako proditorem Reg-is et Reipublicae


manilestumo*). Gustaw Adolf zabra si od razu do' zorganizowania
podatkw Prus zachodnich
Warmji. Gustaw Adolf
Bethlen Gabor rzuci si na Krakw, ale tu spotka
zawd krla szwedzkiego Rwnie zawd spotka g^o w Gdasku,
g"dzie napotka nadspodziewanie na znaczny opr. Szwedzi rozpoczli
te niebawem blokad Gdaska, ktry nie chcia si ugi. Spalili
przedmiecie gdaskie, zrabowali Oliw, a na Helu urzdzili skad
dla zapasw
amunicji, Gdask wprawdzie wda si w rokowania
Gustawem
Adolfem,
z
ale na to. aby mc doczeka si armji, z jak
administracji
lic/.y

na

to.

nadciga Zygmunt 111. W poowie sierpnia 1626 krl polski krle\\i<z przybyli z doborowem zwerbowanem wojskiem
do Torunia\V starciu pod Gniewem (1 X) wzili udzia obaj krlowie, szwedzki
(2 razy chwytany) wzi gr nad polskim, krlewicz okaza wielk
odwag. Zygmunt III Gniewa nie zdoby
cofn si. Nawizane
ukady i2l X) rozbiy si, gdy 'Zygmunt III na wie o pomylnych
i

postpach Habsburgw w wojnie duskiej stawia trudne warunki.


Gustaw wic rozmieci wojsko na zimowe lea przez Piaw ( XI)
wrci do Szwecji. Zygmunt 111 / krlewiczem uda si do Gdaska
i

10
nastpnie do Torunia na sejm trzyniedzieiny^) (19 XI
XII 1626), zostawiwszy dowdztwo Stan. Koniecpolskiemu, ktry teraz
po poskromieniu Tatarw przybywa tu z wojskiem kwarcianem.
Na tym sejmie toruskim wyraono wdziczno Torunianom Gdaszczanom za wierno Rzptej Pod wpywem reform Gustawa Adolfa
skarbowe biskup
zaproponowa na tym sejmie relormy v\ojenne
chemiski .lak<jb Zadzik. I3la zdobycia nowych rde skarbowych
wyznaczono deputacj (na 15/111 r. przyszego do Wars/.awy), ktraby
ul/t-nie
przeprowadzia*) rwny udzia wszystkich w podatkach

(;")

Xlj a

>

Li.st

hr Sohwarzenbprga

Gesch. der preuss. Polilik, IlITieil,


flpn'^ III 12i Sam (lusinw Adolf
PoUUi,

Hop|)e,

KltiliriK

1^87

*)

Ge.scti.

str.

Pruckmanna

1626 (Dmysen,

Band, Leipzig 1863), por. Geier.Gesch. Szweiiio


chciul go jednak kompromitowa wnbec

erston

schwfdisch-iiolnischeti

Krit'fce

in

Prcii^spii.

60

\Vi<'l.!\vi(ki

VoI. leg.

cIps

luinclorza

ilo

III

XVII

253.

')

Witdewioki XVII 260.

dawne zwyczajne poborowe subsidia kiMie


klonMUiby
fiffgrnvftnt) nalazly si nowo jakie sposobs

523 Daby imo

tfi

jinniwrem plebnm nn.]\v\ci']


a<'([ lalilcr wszyscy z wygod.^ polr/ebum

Hzptt^j

podlegali*.

SOHlF.SKi: HI:NUVK \VAI,K/.V,

chopom. Na razie sejm


Z obawy przed ayilacj
kanclerz w. kor.

uc-liwalil

ZWJMTM

STKKAN HAIORY.

(>

|)obor\v

Betlilciia (iahora

Wacaw Leszczyski

poi^wiie od

'2,io

Ul.

stroiiiiiclw a

ydijw

rraticu.-^Uieiro

/apropoiiowa. aby ^suo-

cessoreni krl .sobie deslyiiowa (syna) raczy.

Krlowa Konstancja,

to podkancl. Lipski, popierali Jana Kazimierza pr/.eciw pasierbowi


Wadysawowi (Wadysaw mia dosta iluzoryczn koron szwedzk).
zamach na \\(jlri
domaLraa si kary na u ninskodawc. 1'ozatem zjawiy si

Izba piiselska / oburzeniem jednak odrzucia ten

elekcj

/e wrby

inne

losach

doniosa Zyiiinuntowi

Infantka

elekcji.

przysz'i

przech wylaa

I/.abi-lla

Irowanc listy
111,
w ktrych Krzysztof Radziwi czyni nadziej korony Gaslon-iui
warszawska (11!
ks. Orleaskiemu, bratu Ludwika X11P). Deputacja
1627) uoya wiele znakomitych pomysw reform skarbowych (podatki stae). Jan owicki, starosta brzeski (oeniony z siostr Zadzika
pewnie za jeut) wpywem), wystpowa przeciw niesprawiedliwemu
Belufji

sz>

mieszczan, za/naczaj;jc, /.e


wycznie chopw
szlachta jest uprzywilejowana, cho nie ona ju walczy o kraj. ale
\\(ijsko zacine. W tym czasie pod wpywem
potnych zmaua

opodatkowaniu

si

Szwecj zjawiy si

inne zbawcze pomysy. Tak hetman Kotymczasem z wiosn 1H27 rozpocz dziaania wojenne w Prusach) rozumia dobrze potr/.eb lloty polskiej do walki
z Gustawem. Chyba szalony nie widzi potrzeby armaty pisa do /yyz

niecpolski (ktry

miinla
Aby sobie jako poradzi, wystpi Koniecpolski z pomysem, aby 20U0 kozakw wraz z czajkami przerzuci przez Dniepr.
III''^).

Trype, Buy,

W is

na

Batyk przeciw

Szwedom'),

odmw i, iidy zaka dawny jeszcze w

stanowczo

ale Doros/iMiko

ich sercach trwa*).

Puck
zmusi tu Szwedw (2 1\'
627)
do kapitulacji, puczem ruszy przeciw niemieckim oddziaom,
ktiire (w liczbie .^000), zwerbowane dla Gustawa przez zim w okolicach Hamburu;a, Lubeki, Meklen burska, chciay si przedrze przez
pomorze
poczy ze Szwedami. Dnia 12 1\' 1627 hetman <.)bleL;
je pod Hammersleinem
(16 l\') do kipilnlacji zmusi. / w ie.ci
26
o "Wiktoryi amerstyskiejd odesa krlowi obu [)ukow iiikiiw
chorgwi. Zwycistwo to stropio elektora liojc si, e straci leimo

Tymczasem Koniecpolski

obleL>;

'i

h| liiuy
)

.Nunc. di l'ol vol. lt.


nunc. I.aiicollollo z 7 IV 1627 lAiiIi. \\;t\k
wojen. polit. Krz. KiulziwUla. Szelgw ski. (> ujiMo Wisy 28l?.
Ms. Hibl. .Iu^'iell. 211 .sir. 89 (29 IV 1(527). Inaczej rozumowa) .lurzy Zba\h'p.

raski kasztu!. kiaUowski,

sir.

kt(')rv

wystpowa

przeciw

llocie,

por. Soript. rer. l'ulon

90.
')

Szelgowski. ()ujci

) Ilruszewskij

Moskwy

(Istor.

pobudzili kozikov\

\\'is\

ijkr.

190 str

VIII 40

do odmowa.

j.-sl

lOil

zdania. / .'^/.wcdzi za po^i.dnh

'lu

236

H18TORJA HOI ITYCZNA

sa
si

partja

Krzysztofa Radziwia, owiadczajc,


wojskiem przyby do Prus z Brandenburirji

do Zadzika

listy

osobicie

Polakami. Pisa,

szwedzka

byle pisa,

Berlinie

znw

nie

wymylia pismo

speni

ulotne,

gotw

poczy

obietnicy,

ktrem

g-o

bo

prze-

ktrem jaki stronnik Polakw mia niby domaga


jednemu z krlewiczw polskich a nawet odebra elektorowi Brandenburgj. Kiedy Zadzik w kocu wyrazia,

pismo,

si, by Prusy

pomnia mu

Ksice odda

jego dwulicowe postpowanie

wspomnia

o podejrze-

maj

przeciw niemu Polacy, ww^czas z wojskiem swem


przeszed przez Prusy krlewskie do ksicych (na co mu sejm poprzedni pozwoli), aby rzekomo wyrwa Piaw z rk Szwedw.
niach, jakie

Gdy jednak zjawi si (17 V 1627) w Prusach z licznem wojskiem,


Gustaw Adolf wysa posw do elektora
do Krlewca z zapyi

chc pozosta

neutralnymi. Krlewczanie odpowiedzieli


(w obecnoci cosar.
pol. posa!) niby nie. Kiedy
Gustaw skierowa dziaa na fortyfikujcy si lochsztadzki zamek
elektora, ten zaraz przysta na traktat neutralnoci (z terminem do
29 IX) a do krla polskiego wysa posw z wyjanieniami. Tymczasem na kroki Gustawa Adolfa
elektora zwrci baczn uwag
Wallenstein. Jeszcze 21 III pisa Wallenstein do przyjaciela: ))Jeeli
nie pospieszymy w por z pomoc krlowi polskiemu, to ujrzymy
niebawem, jakiego nieprzyjaciela cesarz napotka w Szwecji. Dlatego
potrzeba, aby cesarz uj si za spraw krla polskiego jak za swoj
wasn. Wallenstein, spotkawszy posa polskiego Mikoaja Gniewoszy z Olekszowa w Wiedniu, wskaza mu, jak gotw przysa
do elektora. Dnia
pomoc. Pozatem Wallenstein umia si zabra
taniem, czy

lak. a elektor

18 VI

da zna

elektorowi,

danie poleci pukowniw Marchji przej przez Odr. Nie


ona jego

kowi Arnimowi zaj miasta


i
to wcale yczeniem elektora, ale w Wiedniu neutralno elektora uznano za zerwanie z cesarzem. Pod tym naciskiem elektor
brandenburski wysa posw do Warszawy, gdzie od niego zadano przysania posikw wojskowych. Na to zgodzi si Brandenburczyk
zakaza poddanym zaciga si do wojsk Gustawa. Oczywicie poinformowany dobrze o wszystkiem Gustaw Adolf, owe
oddziay posikowe, sane przez elektora dla Polski, zaskoczy pod
wsi Moruntr (27 VII) bez przymusu wcieli do swej armji. Len-

byo

Z gry ju
przedtem pisa
intencj (owi onier/.e

wzmocni armj wroga


spodziewa si Koniecpolski tego wiaroomstwa.
nik polski

ten sposb

Polski.

Ju

nie t
do krla: wTwicrdz ni('kt(')rzy,
pruscy)
wyprawieni, aby tu do wojsk W. Kr. .Mci przybyli, ale
przyraczej, iby si pod tym paszczem, rzekomo zaskoczeni
fem
wicej,
muszeni na
nieprzyjacielsk przyda mogli.

sub

w. SDMlKSKi:

dowdc
roku by

lycli

[{KMYK WAI.EZy.

uujsk uczyni eleUlor czowieka, ktry

sub

237

SIKI AN B^r>KY. ZYOMi NI Ul.

przeszym

\\

Gustawow

obo\vizaiiy. Po tern wszystkiem elektor


(Justawem a posw krla polsi%ieiro zbywa iiiczem Kiedy tymczasem w bitv\ie pod Tczewem, jak stoczy
Tiustaw zosta raniony
ze Szwedami Koniecpolski (17 \'lll
1627),
kul, znw zaczy siq rokowania pokojowe. Chcia je doprowadzi
do koca sam Gus;iw a to tom wicej,
Holendrzy, doznawszy
wielkich szkd wskutek blokady Gdaska, odcigali Gustawa od
l'olski a parli go w
terenu Niemiec [)rzeciw' Walleristeinowi.
Fo:-lowie holenderscy dipr<wadzili te do zjazdu osobistetro komiszwedzkicli (Zad/ik
Oxenstierna) pod namiotami
sarzy polskich
pofl Tczewem (222 \ 111 lB27j.
Ale Habsburt:owie w obawie, aby

wszed w ukady

/iKiw

cb

pokoju (iusta>\a

i"azie

pywali

t medjacj

Wobec

['"Isk ten nie rzuci si na nich. podko-

obietnic przysania

lloty

hiszpaskiej

na

Fia-

skoniwszy elektora do odnowienia


VII nastpnego roku, elektt>r zoz nim traktatu neutralnoci (do
bowiza si przytem nie dostarczy adnych posikw Zyi^muntowi
t\ k.

tesfu

Gu.law

Adolf,

Piaw

odjeclia (26 \) przez


kie aostay na leat h zimowych

111

do Szwecji, wojska

za

szwedz-

w Prusach. Wbrew temu Koniecpostanowi fozcicn lee zimowe wojsk swoich


na Prusy

polski

ksice

przez to

wywrze

nacisk na ')neutralne2:o elektora. Tym-

czasem [)ostanowiono przygotowa si do lepszej obrony Hzj)tej('


na wiosn. Nie mona jednak powiedzie, aby na razie l*olska w tej
chwili wygldaa na oi>z zwarty
jednolity. Wewntrz w jej onie
kipiao wzburzenie. Jak w czasie wojny 80-letniej w Europie buni

tov\ali

si przeciw

cesar/.ow

gwnie

kalwini,

tak

Polsci-

to

wyznanie gwnie przeciw krlowi wystpywao. S/.czeglnie do


w/.burzenia kalwinw przyczyni si wyrok trybunau lubelskiego
przeciw Samuelowi Bolestraszyckiemu') (za tmaczenie Irancuskiej

ksiki

Molina), przyczyniay

si do tego zburzenia

zbor<')W

rd

lubel-

malkotentw wysuwa si na czoo Krzysztof Radziwi,


ktry na sejmiku nowogrodzkim podkopa zbawienne uchway deputacji warszawskiej
podsyca separatyzm Litwy Ten separatyzm,
w/is w czasie tej wojny do tego stopnia,
Litwini, poniiisszy
klsk od Szwedw pod Kiesi, na wasn
tiie
ogldajc si
1627. w Halden Moyzie) z .'^/.wna unj z Koron zawarli il9
dami rozejm od 1 czerwca 1627, za zwrcone Lidziw iow iiire),
si mogli zwrci si na Prusy kri'>tak,
teraz Szwedzi z
lewskie. Sltl warszawski sejm') (12 X 1627) utyskiwa na Lil w ini>w

skich.

e
rk

ca

Sprawa BoUstraRzyckiego

*)

Kraushar,

*)

Ms. Bibl. Jagieli. 102

sir.

1627 (Drobiacgi hul. 1891,

912 (diarju.sE sejmu).

HISTOKJA POt.lTYCZNA

238
a

na

<r('i\viiit*

Krlewca

prusk

wojtitj

to,

wbrew

wszystkich portw

cie

ywno

odci

z eg-o rozejmu, dowozili zboe do


arinj nieprzyjacielsk. iSejni popar
Litwinom uchwali na czas v\ojny zamkni-

e. korzystajc

zaopatrywali

nie

nielylko

lo

Koronie, ale

na Litwie, aby

si senatorowie litewscy
Kr.
Rzpta
(w licie) do prymasa: >)Pki armaty na morzu
nie bdzie miaa a sposobienie, zda si by. niepodobne, py tylko
nieprzyjacielowi. Tniaczyli

.1.

dpj('nsirum helium

si

jako

proprio

i)\

ju.prz*'/

lo

lat

28

.solu

jav\"nie

ze

swoj zgub

pokazaofi.

wie moemy,

Zy:munt

111

to

rozu-

dziaalno w kierunku rozwoju


swych si na morzu'). Howdc lloty mia zosta krlewicz Wadysaw.
Kskadra polska zacza nawet prbowa swych si w walce z flot
szwedzk.
tak dziewi polskich okrtw stojcych w porcie gdaskim rzucio si (27 28 XI 1627) na okrty szwedzkie, odpdzio je^
zdobyo admiralski okrt szwedzki idrugi wylecia w powietrze)
jecw. Krl piuszkodzio inno u Holu. zabrao kas, chorgiew
ludzie nasi a nie
sa z dum o swych marynarzach: te okrty

mia

dlateiro

rozwin

eneriyiczn

(Idaszczanw byli ((idaszczaniel najmniejsz rzecz do tej imprezy


nie przyoyli si. Te powodzenia na morzu podnieciy zapa wojenny na dworze polskim ostudziy prby pokojowe. Polsko szwedzSztumie za porednictwem
kie ukady il - II 1628), w Prabutach
Poniewa nieelektora brandenburskiego j)odjte. rozchwiay si.
patne wojsko polskie na leach zimowych si burzyo, wic Koniecpolski, wracajc z domu do obozu na wi(jsn, ogosi (10 III 1628)
w Warszawie manifest oblatowany w grodzie, pobudzajc do wikZ chwil gdy Gustaw Adolf (23 IV
szej tliarnoci w podatkach.
1628j przyby do Prus, walka orna zacza si na nowo. Nad sposobami wzmocnienia armji polskiej biedzi si sejm trzytygodniowy(zebrany l.S \ 11) w Warszawie. Sejm ten wystpi z projektami zori

ganizowania polskiej
I

lloci-

szwedzkiej,

datki'), a

')

ych,
S.

wkocu powoa

szlachty

na

mazurskiej

czajkach przeciw

uchwali po
Klblgu, odda mcmoRzptej Gdaskowi. Atak szwedzki na okrty
pospolite ruszenie

oUrt^tw krlewsiich.
S. Croci' zwiedzajc (itliiii.sU widziiit
zbudowanych, ka/dy iiiffl iinicii 20 dzial (Aroh. Watykan,
(!

C.oc' 2i l.\ lf)27


')
Jakkolwiek

olicerw

Nunc.

ilobrzc

uicki

tj.

skasowawszy ancrielsk kompani

handlu suknem

pol

piechoty

odnowi pomysy uycia kozakw

podlaskiej,

z
Ic

(iu-

dop.

Slaiogardu.)
podatki

pamitniku domu

w.

szy na wojn*;
Harbar} piuze,

>.

hcrelykicint, Jezuita

IX

X IG28na

\Vid('-

i;j<ianie

pod-

Hlarociego krakctwskiego Ci( hockiefco.iiby zapacili jezuici podatek orl Bdonniw


eaui
ciliifionetn) non curavimii), sicul fi alii Kcclc<<iasfici non curanN iScr. rerl'ol.

XVII,

3(16

307)

w. SnnjKSKi: IIKSKVK WAI.KZY, SIKKAN HAr(M{T, ZYfJMCH

uda

krlewskie

si, ale pitd

Helem

11

lU.

Szwedzi,

to

kocu znw

za

zdoby

IX 1628) Lanckoroski

zaotrg admiralskiet^o szwedzkietro okrtu, ktry osiad na

Na ldzie

:?.S9

mielinie.

Polacy zdobywali fortece, odnosili sukcesy.

lo

porednictwem

elektora brandenburskiego

zaczy

si ukady z Oxenstiern w Prabutach


ale rwnie si rozchwiay
Krlowa Konstancja jej spowiednik O. Walenty napierali bowiem
na krla, aby nie pozwoli na ukady, (.'esarz Ferdynand li ba si.
aby Gustaw Adolf nie wkroczy do Niemiec
std nie tylko odra
dza medjacji elektorowi i9 Xli 162Si, ale te (12 Xii 1628) b.-iLra
i

sw

siostr Konstancj,

deutsche Wesehc)

aby

eby

nie

pamitaa

interesie

dopucia, aby

Niemiec (wdas

Gustaw

si na

rzuci

myl tych rad krl Zygmunt


ale domaga si pomocy od Mak-

Habsburgfw, na Dunser Erzhausu.

postanowi prowadzi wojn dalej,


ks. bawarskiego jako wodza

symiliana

ligi katolickiej, a mianowicie


aby Tilly lub Wallenstein z wiosn
armji przesa do
Prus. Z drugiej strony
allenstein, postanowiwszy zsrnie. Danj
protestantw na morzu
pragnc pomnoy nt cesarsk na pnocy, traktowa z Zygmuntem III, aby ten przyczy polskie okrty
do cesarskich.
tej
myli z polecenia Wallensteina traktowa

cz

da,

Zygmuntem

hiszpaski pose baron d" Auchy. Sprzeciwia si


wieo mianowany biskup kamieniecki Pawe Piasecki'). Na
skutek jednak polecenia Zygmunta III 7 "krtw krlewskich uzbro
jonych w 120 dzia t24 XII 1628). wypynwszy z Gdaska. [>oczyo
si w Wismarze z lotyl cosar>k, ale niebawem zostay doszcztz

III

temu

zniszczone

nie

llot

przez

Habsburgw

llot

s/.\\

austrjackich,

Do jakiego stopnia w owej


Polska gorczkowo pracowaa

edzko-dusk.
straci

Zamiast \\yzyska
pierwociny lloty polskiej.

zatamowania ujcia N\ sy
wysilaa si nad odzyskaniem oddechu ku morzu, dowodzi ta okoliczno,
w przecitru niemal
jednego roku odbyy si H sejmy (koniec 1627. \ II 16281 pocz
1629>.
chwili

'

wci nowych posi do sejmikw 'std wzrost znaczenia se|mikw!). Midzy lipcowym sejmem 1628 a styc/.niowym
1629 przy
pada niebyvyaa dotd skala opodatkowania. Uchwalono wwizas
razem 16 poboniw ftj. 3 miijony z. p. czyli 12-krotnie wicej ni za
czasw Batorego Na sejmie owym trzecim (9
1629) wystpiono*!
Powodem byo

datkw

to,

trzeba

si byo domaga

odwoywa

j.

)
*)

str.

346),

wyd. 1645 str. 470 482, por. Kobierzycki 930.


Zadzik pisze do Hudnickicgo li. warni. 18 X 1628 (Ms.

Fias^^clii,

sbyl

roztropnoci
te

zwizki

le przcstrzeony

uwaajc

to,

co potoiiistwu

z niepizyjat'ieleir\

do tego nie przychodzio. ..

o lem

.1.

Kr. Mri

.1.

Krl.

joj
i

od

liibl.

na .lem zaley, aby

Kzptej nie

(Izail. H6I

Kurlirslowej

wdawa,

.si

...ktuia.

Kurliiist

zabieji^a.

eby

240

POLU YCZNA

HIS lOKJA

bardzo ostro przeciw elektorowi brandenburskiemu. Olenicki, wojenie broni Rzptej


woda lubel., domaga si, aby za kar za to,

przed szwagrem, odebra

mu ksistwo

ca w Piawie Gu&tawowi odda,

pruskie.

pozwala

Zarzucano mu.
mu na werbunek

Prusach,
jego wojsko walczy po stronie Szwedw
atakuje
Polakw, domagano si, aby zatem elektora traktowa jak wroga.
Zjawili si jednak na sejmie obrocy elektora, zjednani darami,
krl wysa Henryka Denw rezultacie poprzestano na tem,
hoffa do elektora, wzywajc go jako lennika do przestrzegania powinnoci.
o klsce, jak zada Wrangel na czele 10.000 Stanisawowi Potockiemu (mia 4000) nad jeziorem Grznem (11/12 II
o niebezpieczestwie grocem Toruniowi tak sejm
1629),
Ossoliskiego
przerazia,
za wpywem wymownego Jerzego
(pierwszy jego wystp) uchwalono podatku 6
p miliona zi>tych
(w lem nowy podatek ))podymne przewyszajcy o 60 "/o anowe).
Przytem w tajemnym .skrypcie do archiwum pozwolono sprowadzi 10,000 wojska cesarskiego ju nie sposobem zacigu ale nawet
jako sprzymierzeca (tj. nie pod rozkazami hetmana, ale krla). ObaWallenstein nie skorzysta z tego
wiano si co prawda, aby cesarz
nie zagarn Prus
Gdaska do Rzeszy. Obawy te byy tem wiksze,
wysany przez Wallensteina hr. Arnim (Arnheim) z 10,000
i

Wie

wie

si zagbi w ziemi
o swem przybyciu krla dopiero
prusk. Arnim nie chcia, aby wojsko jego zoyo przysig na wierZyurmuntowi III
jego potomstwu. Kiedy Arnim poczy si
z Koniecpolskim (ktry mia 8000), obie armie zaskoczyy Gustawa
Szwedw
Adolfa w ciasnem przejciu pod Trzciana (27 VI 1629)
rozgromiy. Dzielnie spisaa si polska husarja. Gustaw, raniony
pistoletu
w plecy, omal nie zosta ujty bez kapelusza, miecza
artylerj.
uchodzi. Pad Hhoingraf .ler/y Wilhelm. Szwedzi stracili
Polacy zdobyli 10 sztandarw, 15 dzia. Kwidzyn podda si Polakom.
Po przybyciu do Malborga rzek Gustaw Adolf: Bya gorca ania,
tak gorca, w jakiej dotd nie byem. Dalszy cig operacji a mianowicie oblenie Malborga nie udaway si wskutek braku zaufania
mi(}dzy Polakami a hr. Arnimem. Arnim, majc swe dobra w Brandenburgji sucha podszeptw elektora
niema rozkazu
dowodzi,
cesarza, aby najeda kraje elektora brandenl)ursUiego. Zaczto podejrzywa Arnlieima o zdrad. Wykryto,
od bitwy pod Trzciana
w obozie Arnheima przebywa agent ksicia pruskiego, ktry o rucha<^h armji polskiej donosi elektorowi, a std uwiadomiano owszystkem Gustawa*). Ma polskie danie Arnheim doslat dymisj a Wal-

uwiadomi

no

PiaMcki, Chroaica

wyd

1646, 486.

Lrngnich

388.

w. S'>bik:ski:

lonsteiii
l>r.

jeufo

Maiislelda.

aUi g^d
raz

\vai.kzv,

pr/.ysa

iiiit^jsco

sikka^ haioky,

lltMirvU;i

Pi

lat

walUi na

r.v<iMt'NT

241

m.

sisko-laueiibur

lvs.

Oblcjeiiie jednak Malljorg:a

litowao w rezultaty.
cbodiiicb

mkmiyk

maej

dals/yin ciu^u
przestrzeni

Filipa

iiio

ob-

Frus

za-

wscbodnich sprawiy lak ruin tycb krajw, wywoay


tsknota za pokojem zacza przybiera cozarazy

wiksze rozmiary.

Ro/ejiii altniarski '). Richelieu, chcc porni li<jr z cesarzem


Szwecj, wy^^a w tym celu
wciu:n(' przeciw cesarzowi l>anj
barona Charnace^o. Ten przyby jako porednik midzy 1'olsk
a Szwecj. Przybywszy najpierw do Krlewca, porozumia si z elektorem (pian detronizacji ces. Ferdynanda), potem dopiero uda si
przychyldo Zyg-munla III, gdzie nie bez podstaw podejrzywaiio,
niej jest usposobiony dla Szwecji. Charnac'ao daleko gorcej przypomoc Francji w wojnie z Habsburj.i Gustaw, liczc na przysz
gami. Gdy Charnac*' przyby powtrnie do obozu polskieLn, krl
wyznaczy komisarzy. Zjazd odby siew polu
zcrodzi si na traktaty
|)od Malborgiem (6 \'lll 1629). Charnace
elektor uoyli warunki.
Flektor ukada si z Charnace'm przeciw MabsburLrom, gdy obawia si o utrat ]''rus. Ukady przerwano, potem znw podjto.
kocu przyby dugo oczekiwany j)ose angielski Tomasz Hoe
w Ioiistanlynopolu il621
(czyt. Ku), ktry, bdc ambasadorem
1628) p(jmaga w uwolnieniu jec<')W polsiuch po pogroiuie cecorskim,
za co mu krl j)olski wasnoicziiym listem dzikowa. (I*ozna go tam
posem do Torty). Teraz tu pi'zyby, aby
Krzysztof 'Zbaraski,
pokrzyowa winorskie plany & Ilaisburgw
przeciw nim pchn
Gustawa. Handel angielski, naraony na klski wskutek tej wojny,
le by pobudk jego misji. Iloe, rywalizujc z Charnace'm, stan
wyranie po stronie polskiej. Dnia 29 IX 1629 podpisano wreszcie
rkach Szwei-ozejm w .-Mtmarku (niedaleko Sztumu) na lat 6-).
dw pozostawa na lat 6 cay prawie zalew Tryski od Klb!<ra po
l^iaw wraz z Kaip<'ii Hrunsberg. Klektor zdrajca otrzyma nagrod, bo dosta w tymczasowe posiadanie (sekwestr) miasta Hzpt'j:
Sztum, Malborg (jow, ktrych Szwedzi nie chcieli w prost oddawa
w rce polskie Inllanty pozostay w rkach Szwedw
po
Cae wybrzee inilanckie pruskie od zatoki liskiej
po zalew
Kr'u-daski Szwedzi obsadzili swoimi garnizonami, tylko Gdask
Piawa inne po/ostay w rkach szwedzlewiec wolne. Kajpeda
kich. Sejm (zaczty K) .\I 1628i ratylikowa ro/.ejin. Sejiu ten wybuch
a

bdc

a
a

Dwin
i

162!);

Niemcewicz. Dzieje panw. III ro/.dz.


Ms. Czarter. 121 sir. 405. Konkluzje
Hoppe, Gescliichlc iHeilagen) 6Gfi 676.
')

\' (cyl. iiiar|iisz

*)

relacji

V.nevklo|)*dja polska. T. V, ca. U.

.laktiba Sobie.sk irijo).

traktatw

na

sepnio lislop.

](j

242

HI8TORJA POLITYCZNA

burz przeciw komisarzom za podpisanie traktatu


uchwali 2 po-bory dymowe po
z. od dymu (tj. 3 mil. zotych). Uzupenieniemteg-o rozejinu by traktat cwy zawarty
po 5 miesicach targw
II
osobno
midzy
Gdaskiem
a
1630j
Szwecj. Przyznano tu
(18
Szwecji pewien procent ca w Gdasku od obcych kupcw. Frzytem
i

Szwecja zastrzega,

przez czas rozejmu nie wolno

trzyma okrtw

Byo

gdaskim.

budowa

ani

ukoronowanie
triumfw Gustawa rozpocztych od zajcia Rygi usankcjonowanie
zwierzchnictwa szwedzkiego na Batyku. Dla umocnienia przystpi
zaraz do zdobywania portw pomorskich. Chocia terytorjalnie
Gdask ujcie Wisy zostay jeszcze w rkach polskich, to jednak
ani

porcie

to

pod

wzgldem handlowym Wisa bya

tylko Szwecji

nie odzyska, ale

podcita.

wychodzi

Zygmunt

III

nio

Pomimo

walki pobity.

tytuu krla szwedzkiego strzeg do koca ycia


w ostatniej
mierci wnominowa krlem szwedzkim Wadysawa
(29 IV 163"i), Od Szwedw w czasie wojny Polacy nauczyli si moreni bellandi hollandicumw (kopa si w ziemi)
przekonali si,
skarb iz[)tej wymaga reform, poznali, jaki krl szwedzki niia posiek z ce morskich '). Z wszystkich najwicej skorzysta elektor, bo
jego stanowisko jako porednika byo wstpem do wyzwolenia si
z pod zwierzchnictwa Hzptej^).
\a wsciiodiiich kresach, Jeden z senatorw gosi w swem
wotum r. 1624: Moskale jawnie mwi, i my nie moemy by
spokojni
pki Lachw z 1'urki powadziemy3) Turkw zreszt
przeciw Polsce prowokowali przez swe wyprawy wci
kozacy.
Po mierci Sahajdacznego (-j- 1622) znw bowiem kozacy wyprawiali
si na morze, cigajc w odwet na Rzpt najazdy tatarskie sigajce
pod Przemyl (1623
1624). Zabieg Tatarom drog Koniecpolski hetman polny, ktry rozbi w puch Kantymira basz
pod
Martynowem'') (koo Halicza 20 VI 1624) ii zjassyru wyzwoli mnstwo
dzieci, ktre na kilkudziesiciu wozach odesa do Lwowa
Halicza.
Coraz te wicej z kozakami czyo si dyzunickie duchowiestwo
przeciw ['olsce podbechtywao. Nadarmo s(\jm r. 1623 stara. si
oba te ywioy uspokoi^). Pr/y pomocy te kozakw Borecki .lob
to

chwili przed

')

ski<'j

Ms. Czartor. 119

wojny

8tr,

417 Co za poiylki odniosa Korona polska z pru-

z (usl;iwr>in

')

Prulz, Prcuss. Gosch.

')

Niemcewicz, Dzieje panw, (mowa Krzys/t. Hadz. 162t)

*)

l'rzyt(jcki,

I>ami<;tniki

348.

o Konipopolskich

III

rozdz.

II.

184-2, 2.')0- 269.

') dania
kozakw na scjniit- 162H (por. Tfki rzymskie 73) Mb. Czartor.
360 sr. lO.il: Skrypt tajemny w bronii- Ukrainy podany do archiwuin na sejnii
warHz. 1623, por. Zaqski, Jezuici w l'ol II 62.

w. SOHIKSKi: IIKNKYK WAI KZY. SIKKAN HATORY.

/YCMIM

243

III.

wypdzi ui)ickieg:o Rutskiego, podczas gdy


Witebsku pad zaniordowany przez schizmatykw krzewiciel unji
Jozafat Kuncewicz, arcybiskup poocki (12 XI 1623). Wielce oburzyli
ydzi!),
w Ostrocrn na Woyniu w daunej siesi dyzunici (te
dzibie akaderuji schizmatyckiej w r. 1H23 zaoyli krjlcjurn swoje
metropoliti dyzunicki

jezuici^).

na Kijw
dymalif-.

Kozacy od czasu do czasu


i

inne miasta, a nie

Tak kozacy, jak

ci,

na dwory szlacheckie,

napadali

byo

bez

co

eby

tetro,

ich

wpopy nie

na-

nadyniali ogldali si; na

ich

Job Borecki metrop. kijowski wysa do cara Michaa w r.


Za1624/5 biskupa uckietro Izaaka z prob, aby wzi (Jkrain
poroe w opiek^). Kozacy te przyrzekali carowi poddastwo. Oczy-

Moskw.

pi'lskie nie mogo zamyka oczu na le


konszachty
zagranicznym wadc. To te krl polski 1625 wyznaczy komisj
do spraw kozackich^) z Koniecpolskim na czele. Koniecpolski natar
na regestrowych kozakw (wodzem ich by Marek Izmajo: wmalow)
koo Krylowa (w drugiej poowic padziernika 1625) przedstawili
cho kozacy
im komisarze warunki. Komisarze im .dowodzili,

wicie pastwo

nie byli stanu szlacheckiego, to j)r7,ecie

waniem majtnoci swoich

tym

powolnoci ycia

naprzcdniejszym

Rzptej

uy-

stanem

dziwowa si. jako


porwnani byli. Wszystek wiat na to patr/.a
im w zaw ziciach ich dugo si folgowao, czsto przebaczao...
wiadkiem tego jest .wiele komisij bez wszelakiej przykroci krwi
przelania odprawionych. Wyliczono przytem szereg ich bezprawi,
rzezie szlachty, miast, popw, wyprawy morskie na Turcj. Zadano
od nich, aby tych wypraw zaprzestali. Zabroniono przytem jakichkolwiek konszachtw z obcymi mocarstwami zadano, aby wydali
tych, ktrzy do Moskwy w legacjach jedzili, ktrzj-hy pod przysig
listy, ktre mieli od ksikomisarzom zeznali, z czem tam jedzili,
cia mnskiewsl\iego, wydali. Obiecano przywrci liczb regestrowych
wedle
wedle liczby dawniej ustalonej, przyrzekano regestrw} m
byle
oraumowy chocim^kiej utrzymanie w mocy ich przywilejw,
nie Rzptej bronili. Krl naznaczy im atamana. Wobec jetitiak
odmownego ich stanowiska Koniecpolski puci si w pogo
oporu
zmusi ich do
za ustpujcymi, przypuci szturm do ich taboru
przyjcia warunkw czyli t. zw. (u-dy nacji (6 XI 1625) na Niedwiei

od

dzich

owach

czyli

')

\Vi<'K'\vicki

')

I.ikowski

.Wll

HUi;.

Kurukowem

nad

ll

jeziorem*).

Regestr kozakw

Hruszcw.skij VII o22.

Ms. Czailor. 117 nr. 80 (instrukcja).

*)

Malinowski

l'rzp/.(lziccki, Zreilla

11182.

16*

244

m.SIOKjA

ziniiieiszono do 6000,

od

1'<I.1I

YCZNA

od

na 60.000 z. Osobny

mieli

pobiera

asawuowie pisarz. Kozacy zarzekli si chadzek


na lno^Z^ Atamanem na yczenie tietinana wybrano Michaa Doroszek. Po uspokojeniu kozakw pr/.ysza kolej
na Tatarw. Tu
wystpi synny obroca polskiej kolonizacji na Ukrainie
poorromca
od krla at;iman.

Talarw, Stefan Chmielecki. Ten w r. l(i2H majc ledwu 5400 wojska


straciwszy tylko 39, wysiek pod Biaocerkwi w 5 dniach (9 X do
i

13 Xl wielotysiczny kosz

tatarski,

tern

40 mur7(')w'). Wskutek

zwycistw Chmielecki zyska inebywa po[)ularn<>

tych

kozakw, jak

ludu, kt()reyro p.iczu

znie

tak

wrd

nie mgcf.

Chmieleckiego
w tych hopich wspomayfali kozacy po nairrod za lo wysali poselstwo na sejm 1627.
istocie sejm obieca im
podnie od, posa im chortjiew bben, wstawi si za mmi do szlachty ukraiskiej. Kozacy mogli si przyda, cdy tymczasem nadarzya si
sposobno LrruiiIowniejszeLro pogribienia Tatarw. Oto Szahin Giraj, caiz\k krymski, zada pomocy od Polski dla pokonania rywai

lw, obiecujc,
raski

Ddzie

(1()J8;

lennikiem. Popierali

t myl

Szahinem
Doroszeko

k()za(;y

klsk

Jerzy Zba-

wpady w odwet

pad. Watahy tatarskie

jej

Mikoaj Potocki. Za pozwoleniem krla


wyprawili si na Krym, ale ponieli

(22 IX lti29) do Polski


X) pod Monasterzyskami
liurszlynowem''^} Stffan Chmielecki, wsparty przez Stanisawa Lu-

Lublin

[)<

Przemyl,

wojewod

znis

ale

je (9

rd

ornych

milky
na wsi;hodnich kresach zacite s[)ory z unj. l)la umierzania tych
sv\ar<)W krl zwoa napr/.()d synod unit(')W do Wodzimierza, a dyzunitw do Kijowa, a nastpnie wsf)(')lny synod do Lwow (na 28
.\
lH29u III ktfny zifchay si liczne rzesze zaproszonej szlachty prawosawnej sucliajce nie bez zainteresowania wywodw jezuity
Bembusa iimych, wykazujcych, e nowy palrjarcha konslantynobOmirskieiTo.

ruskieiro.

tych walk

nie

poliiaski je>t krypto kalw inem-^).


dziej oiisuwali

rot

polskich

Szlachta

te

si od prawosawia
z

do

llkiaiiiy

(Jkrama obnaona bya


a prze/, lo /mnicjs/y

Kiedy z
Prus przeciw

stale

z
su;

na

mauiiaci coraz bar-

Custawowi Adolfowi

stacj<inujcych

tu

tu

pow^.du przeniesienia

moinciit

urok

wojsk

polskici

wadzy

polskiej,

znajdujc
skor/.ysta z tei^^o .lob Borecki anhimadryta kijowski
oparcia u mau-nat(')W, szuka Ljfo u kozakw. Rozoenie wojska kwarciari-^-o po powrocie z Prus dodao oliwy do oirnia Popi roziraszali,
K<jiiiecpolski przywicni wojska z powrotem w tym celu, aby na
i,

*)

Wielewicki XVII 259.


Tt'l*i

iz}iiisUie,

Wa-ifWK-lii

(l'|i.

Wit

iiunf. b

:^.W.

KiiU).

33-6. por. Zalski.

.Iczuici

ii

67.

nie

w. HnHIKSKi: IIKNKYK WAI.KZY, SIKKAN BAIOltY, /.YlMI NT

wyinordnwa ws/yslkidi praw os.iw iiyci


To te iia
/jawiy H\ Dcle/wy wzywajce do miilu kozak(jw. ktrzy

wiosti*^
iiie

245

III.

wodz wieo

cem
rasa Federowicza. Taras kaza zamordowa
II

1630) skupili

sit;

|iod

!).

(JUrai(z

ko-

obranetro starszeiro Ta-

stronnika Polski Hrycka


dokonano wkrwawej nocy Tarasowejw (rzezi
drobnycli polskich oddziaw rozoonych na kresach,
rzucono si
na dwory Do niewoli kozackiej dosta si wwczas sawny p(V/.niej
Dwie trzecie res-estrowych przyczyo sic; do
Htelati Czarniecki.
II
byo kozakw 40.000) Kozacy odrzucali ordybuntu (z kocem
nacj kurukowsk, domagali si, aby w regestr mogli wpisywa
kogo chc, a naotf porozumiewali si z Moskw. Koniecpolski mia
przy sobie 8000 (w tern 2( 0(i kozakw wiernych
ZyLrniunt III
w listach zaleca mu agodnof-, nie kaza nawet nalega na wydanie hersztw')- Koniecpolski
poowie \' IH.O) przeszed Dniepr
pod Perejasaw leni obletra la)Or kozacki przez 3
pod Kijowem

poc/em

Czarnearo,

tyijodnie.

Wwczas

kozacy

o przebaizenie. Koniecpolski

jasawskn

na podstawie

zi"zucili

'I'arasa z

atamastwa

zawar

w kocu

z n

punktw

poprzedniej

prosili

mi uirod

ordynacji

pere-

kuiukow-

Kozacy odel hersztw na sejm. v\ydadz jecw


dziaa.
Regestr ma by podwyszony o 2000 (tj. razem 80()0). starszym
mianowa Koniecpolski Tymona Michajowicza*) Dkazao si,
jak
pisze Kulisz ))paiiowie polscy byli rodzajem ludzi, nie za lw(')W
tyi:rysw tt^'). Niebezpieczestwo. kt()re zaetrna Koniecfio ski. byo
powane. Kanclerz koronny ks Jakb Zadzik na sejmie 1631 (zacztym 29 I) wskaza,
gdyby hetman nie by szybko uspokoi kozakw. strasznego w pastwach Rzptej mielibymy oczekiwa nieszczcia, gdy wikszego ci ludzie brali przed si. ni/, udawali"*).
Sejm te r. 1631 rozpatrywa spraw kozack wszechstronnie. Kanclerz Zadzik radzi mie w pogotowiu armj
na kozakw, ale te
paci im od: gdy
maj niepacony. a wic maj okazj
do nieposuszest wa) Jer/y Zbaraski, kasztel krakowski radzi
z kozakami poslpywa tak jak oizynnanie cum Litruris per Paulum
Kmilium, non delendo irentem, ale rediirendo in ordineme*). Lew
Sapieha wskazywa,
nie byoby takiej swawoli. Lr(lyl>y starostowie na zamknch ukrainnycli mieszkali, kt('tra jest tem wiksza,
ydzi arendarzami na rkrainie<'.^ Koniecpolski radzi uspokoi reskiej.

od

')

i.Hb SU-.

l-isly

kriila

165 (\- VI

du Koiinopolskingo
362

')

\U. Czai

')

Kulisz,

*}

Ms. Czartor. 3..9

lor.

ilisl

M.s.

Czart

3.^9 sir.

82. 492 3, Ms.

t!art.

i;;o).
.sli\

111.

Ijfspon'^ Koiiiccpol-^kiiiiui

wozsijpd. Hoss.
str.

.3K).

II

\uM).

389.

*L.

c.

str

.i4

I.

o.

.^ih

iL.

c.

246

HISTORJA

1'OLITYCZMA

greck, bo paetextu relig-ionis wszystka czer do nich idzie.


Sejm w rezultacie postanowi nie podwysza ani regestru ani odu.
Nowe wiadomoci z Ukrainy doniosy o podburzaniu kozakw tak
przez Moskw jak
przez wysacw Gustawa Adolfa (IX 1631).
Z polecenia Koniecpolskiego kozacy agitatorw szwedzkich wyligjc

dali).

Na

1631
poruszya umysy
sprawa elekcji, dotknita w instrukcjach sejmikowych. Kanclerz
usprawiedliwia krla, wyjaniajc,
szlachta ten punkt instrukcji
le zrozumiaa,
krl o nowej elekcji nie myli
wolnoci w niczem,
umniejsza nie chce a tylko wzywa do wopisania de modo electionis.*)
Przeciw temu wystpi Jerzy Zbaraski, kasztelan krakowski, inni
dali wyznaczenia komisji. Krl chcc zjedna szlacht dla kandydatury swego syna, zbytnio nie naciska
umierzy umysy przez
to,
potwierdzi woln elekcj'). Tymczasem krla bardzo poruszya mier y'<xo maonki Konstancji (-}- 10 VII 1631). Wpyw
ochmistrzyni Urszuli Gientjer ())Majerin), ju dotd niemay, od tej
chw lii na dworze krlewskim jeszcze bardziej zyska na przewadze.
Krl, czujc zbliajcy si koniec
mylc wci o przyszych losach
swej rodziny, zwoa do Warszawy na 11 marca 1632 sejm trzyniedzielny. Zamiary krlewskie, aby przeprowadzi nastpc na tronie
za swego ycia, spotkay si tu z odmow posw, wskazujcych,
Czesi
Wgrzy, straciwszy elekcj woln, przez to te i
ojczyst slraciyo. Nie dugo po sejmie pod upiek ochmistrzyni Urszuli umar kri')l w otoczeniu d/.ieci
senatorw (30 IV 1632), przekazujc najstarszemu synowi Wadysawowi pretensje do korony
Scliylek panowania.

sejmie

(r.

mow

szwedzkiej.

Umar majc

za

sob

45

lat

rzdw

Rzptej polskiej.

6756. Wyszcdf przytein na jaw podburzajcy list


do kozakw wystosowany z Hygi. Ten
Kousscl agitowa tez rd dyssydenlw
rozbudzaj separatyzm Litwy. por. 8zel.'gowski, Ukady krlewicza Wadysawa (Kwarta, hist. 1899 sir. 683).
')

Ms. Czartor. SUb

str.

ajenta szwftdzkicjiro Jakba

Kousplla

')

Ms. Czartor.

;,66 srr.

Yol. l.g.

665.

III

2i.

Wadysaw
(16321648

IV.

r.)

Napisai

Jzef Gustaw Krajewski.

Spis rozdziaw.
wstpieniem na tion. KonwoUacja. Elf keja. Wojna z Mosiiw.
przygoGroba wojny tureckiej. IMan o'izyskania Szwecji. Sejm 1635 r.
towania do wojny. Rozejm szlunuiorfski. Midzy Francj a Habsburf^anii.
ich suspokojeniet. Spr o cla
Niedoszy projekt orderu. Bunty kozackie
sejm 16.^8 r. Jan Kaziniiorz wi/niem Francji. Prba pogodzenia ronowieriw z katolikami ((yolioiiium charitativum). Sdjusz z Francj. -- Plan
wojny tureckiej. Stosunek WJady.slawa do Kozakw wybuch buntu Chmiel-

'Przed

nickiego.

Zakoczenie.

Zygniunl Ul dzie przed mierci (v HO/IV 1632 r.), udzielajc najstarszemu synowi Wadysawowi
ojcowskiego bogosawiestwa, przekaza mu koron krlestwa szwedz-

Przed wstpieniem na tron.

>)

kiego. Tak 37lelni Wadysaw-), tytularny krl Szwecji


domniemany
nastpca w Polsce, odziedziczy cae brzemi dugoletniej polityki
ojcowskiej, ktra doznaa kompletnego bankructwa, tak pod wzgldem odzyskania Szwecji, jak nabycia ksistw w Rzeszy niemieckiej
na rzecz wasnej rodziny, a ktrej oliar pad sam, bdc bliskim
osignicia korony carskiej w Moskwie.
Planem odzyskania Ironu szwedzkieiro interesowa si krlewicz Wadysaw bardzo ywo.
tej sprawie ukada si z dworem
hiszpaskim (2;}/IV 1(527 r.)
mia zosta jak w ni^uro wmawia
pose biszpaski br. d'Aucby
e\ capitano general. wic admiraem wojennej floty na Batyku w wojnie ze Szwecj 'i
roku
i

pp. prof.
')

Za cenne uwa^i

wskazwki pozwalam sobie zlo}^ .serdeczn

Wadysaw Zygmunt

Zygmunta Anny
*)

W. Konopczyskiemu

W.

podzik

Sobicskicmu.

urodzi}

si

(hiia

5)

\'i

159

r.

pierwszej

7.on\

Auslrjaczki.

Szelg o wsk

'tego: Kozkad Rzeszy

O ujcie Wisy wielka wojna pruska, sir. 303, oraz


Polska za panowania Wadysawa 1\', sir. 9.
i

248

IIISIOHJA l>01,nY(;ZNA

za nastpnym

owiadczy

(26/IV)

krlewicz

temu posowi gotowo-

porozumieniu z cesarzeiu na rachunek


domu swego nawet w lym wy [)adku, jeliby Rzpla zawara ze Szwecj pokj, czy zawieszenie broni, byle mu ks. Frydlandu dostarczy
popar jeyo akcj od strony ldu. ^) Z poleceniami dynaonier/.y
stycznemi jed/.i Wadysaw na dwr arcyksicia Karola do Nissy
na dwr biskupa passaw(17/\ 1629 r.l, stamtd za do Wiednia
skiego, arcyksicia Leopolda. U celach podry jego do Belgji, do
inlanlki Izabelli wiemy,
arcyksicia Albrechta
chodzio o pozyskanie si zbrojnych na wypraw szwedzk.-) Na szczeizlniejsz

podjcia

morskiej

akcji

uwag zasuiruje iakt, e krlewicz Wadysaw o ile ywo interesospraw Szwecji, o tyle trzyma si zdaa od interesw Rzptej
wa
nie bra w nich udziau, chocia jako najstarszy syn Zygmunta
by jeiio dniiiriiemanym nastpc w Polsce. Wolny czas s[)dza
sit^

zdaa od zgieku dworskiego, gonic zwierza wrd puszcz litewdegra rol nieszkodliwe
skich. Nie spotykamy ladw, by miay tu
zreszt knowania macochy na rzecz Jana Kazimierza, ') lub eby Zy<

gmunt z rozm\su usuwa Wadysawa, czy te by ten stroni od


Susznem natomiast wydaje si przypuszczenie, e Wadysaw,
w miar jak zabiegi ojca okoo restytucji Szwecji doznaway ustawicznych niepowodze, ukada wasny plan odzyskania utraconej;
ojcowizny. Zblienie si do inowiercw za ycia ojca. ktry by ich
nieprzejednanym wrogiem, byo pierwszym samodzielnym krokiem,
majcym go doprowadzi do celu. Przyjazny stosunek Wadysawa
w Polsce, Rafaem Leszczyskii
z gwnymi filarami dysydentw
Krzysztofem Radziwiem, oraz role. jakie obydwaj ci mowie,
ojca.

zwaszcza ostatii, odegraj w toku dynastycznych zabieu^w, wykazuj dowodnie planowo caej tej akcji. L)/.c do odzyskania

me myla Wadysaw

bynajmniej o poczeniu korony polswt-m rku;^l nie l(>ao to w interesie reszty


niezaopatrzonej rodziny a zwaszcza .lana Kazimierza, byo to zreszt
niemoliwem z innych powodw natury zasadniczej. Wszak Rzpta

Szwecji,
skiej

szwedzkiej

nie
i

to

zgodziaby si na wsp(')lnego krla, mieszkajcego w obcym kraju


w dodatku r/.rym co do przekona religijnyci. Przed t ewen')

.S/.i'l;i

;()

sU

Uozkfad llzoszy

Polska za panowania

Wadysawa

I\".

stiona 21.
)
'I

Tene:

r.

bl.'j!k

1'olska

wobec powstania czeskiego,

1626 senator Andrzej

wu- nanttjp.stwa tronu


poniijaj.-jc
Piasei-ii (Jronica ((Jracovia 164b)
i

*]

191H

J.
III.

sir.

209

2.H4).

'JOB

spra-

I'aui>

ihi.

Krajewski: Wadysaw IV
sir

jtr.

biskup kujawski. zabrI glo^


Wadysawa wskaza na i\nziniieiza.
I.ipski.

korona szwedzka

(Biblj.

warszawska.

J.

KKAJKUSKl: \VCAlV8A\V

G.

249

IV.

tualnoci zastrzelia si Polska kategorycznie w paktarli, a myl


ktrycli nie wolno byo krl()v\i bez zezwolenia stan()W nawet wydali si z kraju. F^roestancka za Szwecja pozbauia korony katoprzebywa|ces"o slale w Tolsce, ktry to stan
utrwali si jeszcze silniej za czasw Gusl;iwa Adolla. Jastjo w tym
wztridzie wypowiada si sam Wadysaw w in.strukcji i2;i/\ \iV.V2).
z ktr zaiilaiiy jezuita Henicjusz jako pose udaje si na dwr cesarski w dwa niespena mie^ic- po mier.i Z\ ijmunta. ') (Jio
n-minalny kr<'>l szwed/.ki, tu
dysaw, widoma ufowa rodu Wazw
oznajmia cesarznwiw ujowi
l'oUce.
przed zbliajc si(j elekcj w
Zysinunta,

lickiego

Wa

wobec monoci ubiegania si o koron szwe izk


Ferdynandowi 11,
polsk wuwaa za rzecz odpowiedniejsz, pozostawia zarazem
wszy krlestwo polskie, u b e lt a si o koron s z w e d z k
i

<

bowiem panuje bez rzd luedouwierzenia, a skrpowana


wadza krlewska w czasie zbliajcej si elekcji jeszcze bardziej
W Szwecji
krlow.i brzmi dalsze
uletrnie ourraniczeniu
sowa instrul<C|i wydaje si by rzecz odpowiedniejsz, juto e
zdolnoci swoje mtihy atwiej zuytkowa, juto e muby stamtd atwiej wspiera swoich braci .\lbowiem krl Szwecji stos "Wnie
moe, a dzieci krlewskie otrzydo majestatu w pastwie sv\em
Polsce

*).

muj odpowiednio do svvei;:o urodzenia


w 1'olsce. By tern silniej nakoni cesarza
nej

ksistwa...

czetro

niema

do popierania dynastycz-

Wazw, a przedew szystkiem odzyskania (recuperando)


owiadczy Wadysaw ch p.lubietiia crki cesarskiej,

polityki

Szwecji,
byle z

je)

rk

ks

Wadysawa

do

otrzyma

irlemherskie.

okrela dru<ri ustp


instrukcji. Wobec zblizaicej si elekcji w p.lsce prosz krlewicze
cesarza, by przez odpowiednie poselstwo popar kandydatur Wadysawa, ktry irotw jest zrzec si korony polskiej na
rzecz brata Jana K az m e rza'< '), oczywicie wtedy, kiedy sam
zasidzie na tronie szwedzkim. Istniao w tym wz.:ld/.ie porozumieStosunek

nie

midzy czonkami
''

Id^liiiciio data

rodziny

H.

korony p

azow. ktrzy

llcm.io ad

L.

-Iskiej

.--.

(J.

M.. a

lic/yli

na pomoc dworu

Sermis postPfis tefuniti

Wiedeskie archiwum dwoi u pastwa. Poluiiua r.


go w
rzerwifc Niezalenie od piszcepij wspuinina o tej instrukcji t^ze
llegis |'oloniaf>. Kopja.

iozklad lzi szy


*)

Polska

Odpowiedni

a.

Sr.

Ii>a2,
s k

sir. H7.

wspomnianej

u.stt>p

instrukcji brzmi:

ipgno l*oloniae

Srmo

1'rincipi

\ladi-

Supciam recpural et possit^s atigusliap sunt, iii quas retjiam


n c rtMJ
deat, in legno enim Poloiiiae
compej^erunl polestatem et muito magis in lulura eleclione sunl compaclun.
Srinus auem Nladislau*! priiiceps para lun es I cedere regiiuiii
slao videtur potius, ul

1)

rei

cl

'

folo

ni a e

Srmo

I* r

n c

Joanno Casimiro.

^50

HISTOKJA POLITYCZNA

wiedeskiego.

wedlutr instrukcji

Wadysawa

dynastycznej polityce krlewicza

Henicjusza

warlo

korony

zesza do
rodu na wypadek, jeliby si plan odzyskania Szwecji nie uda.
moe.
zamiar
ten zaistnia jeszcze za c/asw Zygmunta to w porozumieniu z Wiedniem, ktrego pomoc jak przedtem tak
teraz okazaa si iluzoroli

druo:orzQdnej,

miaa

polskiej

gowy

byc zabezpieczeniem

By

uoona

ryczn. Odpowied cesarska,


ks. Eggenberga, nie zawieraa
skania Szwecji, jak
sarz

gotw

skiego

nic

konkretnego tak

zaopatrzenia rodziny

by da crk w maestwo
oraz

przez powiernika dworskiego

sprawie odzy-

Wazw w

ale bez

Rzeszy.

Ce-

ksistwa wirtember-

Wadysawa na tron polski


oliar; zreszt wymwi si wojn

poprze kandydatiu

wymagao

ani trudw, ani


rozprszeniem si i).
Tajna misja Henicjusza rzuca nowy snop wiata na dynastyczpolityk Wazw, jak
samego Wadysawa. Ze nie bya to gra
dyplomatyczna, podyktowana chwilowym zbiegiem okolicznoci, ale

co. nie

domow

planowa akcja obmylana na szerok skal, udowodni dalsze wy-

Wadysawa, ju
kadem energji

siki

cji,

dy

ktry

to

najwikszym nawszelk cen Szwe-

jako krla polskiego, kiedy z

bd/.ie do odzyskania za

okres przecignie si conajmnie] do

ukadw

sztum-

dorfskich.

Koinyokaeja. Tymczasem

Polsce,

wrd obaw

burzliwego

przygotowywano si do wyboru nowego krla. Jan


Wyk, arcybiskup gnienieski, po naradzeniu si z senatem w sprawie bezpieczestwa granic, donoszc uniwersaem (/Y) o mierci
bezkrlewia,

krla,

ogosi bezkrlewie

wyznaczy 3/VI na sejmiki, za 22/\'I na


Na sejmikach polecono lubia-

zebranie si sejmu konwokacyjnego.'-)

nego powszechnie

oznaczonym

W ady saw a,

czasie

zebrali

wykluczajc jakikolwiek inny wybr.


posowie na
si licznie senatorowie
i

sejm konwokacyjny. 1'oniewa przewodnictwo na sejmie przypadao

posowie wybrali marszakiem Koa poselskiego ks. KrzyRadziwia, hetmana polnego litewskiego. Sejm odda mu lask jednomylnie w tem przekonaniu, e bdc sam kalwinem, dziki
swej powadze, jak si cieszy u swoich wspwyznawcw, oraz wyrobieniu politycznemu, bdzie oddziaywa atrodzco na inowierc<nv. Tak si le stao w rzeczywistoci. Obrady zagai prymas, zawiadamiajc o przedsiwzityci rodkach celem zabezpieczenia graLitwie,

sztola

')

Itfsponaum

HeronisHiinoruni

fWicflMiHkit
*)

iS.

C M.

archiwum dwoni

Ynliiinina le^uiii

ca piinrla,

ail

nomitic

li)'roruin

t.

III

!<,.

L.

<|Uii('

sii|m'i-

Hciiioius

defuncli S.

cutn

{)ast\va. l'olonica 3()'VI


711)

(Intorregnum).

scripto...
1(332).

liegi.s

foloniae

representivit.

J. fi.

za

nic,

kanclerz

zujcych praw

KKAJKW8KI: W>AljV>A\V

201

IV.

w myl obowikoronny Zadzik przypomnia,


buatami przychodzi na
vv(jltio / czekanami

nie

obrady.
l'o

sporze o egzorbilaiicje, ktryci

przedoenia

misji powierzono, celem

slormu<j\\anie

ich

na

osobnej

stpiono do sprawy inowiercw, trudnej do rozslrzys^nicia.

wiem pragnli

zabezpieczenia

nie lylko

ko-

sejm elekcyjny, przyCi

bo-

dotycliczasowych zdobyczy

na poparcie yczliweg:o im Wadysawa, pratrnli nowych daleko si<^ajcych ustpstw. Nie zadowalana

[lolu

relig^ijnem,

ale,

liczc

jc si dawniejsz formu, e z rnicymi si wyznaniem reliLMJnem pokj zachowywa bdziemy, dysydenci wraz z nieunitami
przedoyli sejmowi 20 punktw, domagajc si midzy innemi:
urodzenia,
wolnego wyznawania wiary ludziom wszelkiego stanu
zniesienia wszystkich wyrokw, uniwersaw, dekretw trybunalcerkwiom inowiercw za ostat
skich, wydanycli przeciw bnrom
niego panowania, ustanowienia surowych kar na gwacicieli W(jlnozboru, oraz wolci religijnej, przywrcenia zagrabionych cerkwi
inowiercw
z katolikami
spraw
sdzenia
nowych,
noci stawiania
duchownymi w wieckich sdach krajowych, bez odwoywania si
Rzymu, dopuszczenia ich do urzdw na dworze po
do nuncjusza
i

miastach krlewskich na rwni z katolikami, ustanowienia obrocw


wasnoci zborw cerkwi, jednego na Litw, drugiego na Koron.
Domagali si nadto stanowczo, by te wszystkie artykuy nowy krl
w czasie koronacji jako prawo zatwierdzi. Katolicy owiadczyli,
i

na uszczerbek

religji

katolickiej

zezwoli

nie

mog.

toku uka-

inowiercami, zgodzono si na niewolno szlachty niekatolikw,


ktre punkta, jak bezpieczestwo
wstrzymanie wyrokw sdowych, zabezpieczenie zborw po mia-

dw

jednak,

pragnc spokoju

stach

obrzdkw

publicznycli, oraz ustanowienie kar na przestp-

cw, naruszajcych spokojnoc- publiczn. Reszt spraw do nastpnego zgromadzenia slaiMiw odoono. Z nieunitami zawarto za wstawieniem Wadysawa tymczasow umow na pimie.')
Kiedy jednak przyszo do spisania uchwa, duchowni, podpisu-

warujce prawa kocioa katolickiego


salvis iuribus catholicae Komanae ecclesiae a niektrzy senatorowie, midzy nimi Albr. Stan. Radziwi, nazwiska swoje z aktu wymazali, ku najywszemu niezadowoleniu inowiercw. \a sejmie tym
roztrzsano rwnie wan spraw, dotyczc sporu stanu duchownego ze wieckim. Wobec powszechnej opiuji, e duchowiestwo

jc

akt,

>)

poczynili zastrzeenia,

Yolumiaa

leguin

t.

III

735.

252

HISIOKJA P()LlTY(V,\A

ma wicej Hbr

ziemskich w posiadaniu, ni krl


szlausuwa si od ciarw publicznych, stan rycerski
szereuiem
domaLrajc si midzy iniiemi: by du-

KOronie

chta')- a nadto

wystpi

da,

chowni

nie nabywali dbr wieckich, nie wybierali zakwest)<mowanych dziesicin, by usunito kosztowne odwoywanie si do wyro
kw w Rzymie, oraz aby .Jezuici zamknli swe szkoy w Krakowie.
Spr ten. wobec irorcej
zrcznej obrony duchownych, odoono donastpneiro sejmu elekcyjnego.
ukad('tw z inowiercami suczasie toczi^cych si spor()W
chano po-w kozackich, wojsk lvwarcianycb. elektora brandenburi

skieijd

ks

Kozakom.

kurlandzkieuo.

kt()rzy

przez swoich

wysan-

zagwarantowanie wolnoci ^ttrej greckiej wiary nieunickiej. okazay stany niemao surowoci PO"*om ich: Laurentemu 1'aszkow skieinu, Harasimowi Kozie,.
F.cdftrowi Puchowi odpowiedziano suDoroszowi K'uc/i\owskien"iu
rowo (17/\'IIl. /e jako posp(')lst wo nie mog bra('- adneuo ud/iau
w obradach publicznych a tem twardziej w elekcji krlewskiej, gdy
stanowi szlacheckiemu przynaley, zakazujc itii'
to tylko senatowi
przytem, by si wict-j o to uponnna nie wayli. Co do wolnoci
wiary, przyrzeczone) im opiek, b\li' tylko v\'ierno Rzptej a posuo przypuszczenie do elok(;|i

prosili

nik()\\

szestwo hetmanom

Przedstawicielom

zachowali.

nych. ktiirzy ritwnie o przypuszczenie do

cp

prosili,

tej

wzi

inour,

:m

czyiii('

po opuszczeniu

nie

na

o-

krokw tych r)ez wiedzy


me byo wi-liio. Ud/ia za w elekcji

tylko pilnowa('' powinni,

woli hetman<')w

czasie elek-

subie wojskowej

odpowiedziano, e. pozostajc w

dzie Kzptej.

wojsk, kwarcia-

gosowania w

suby

knilewskiej.

odmown

rwnie odpowiedzi spotka si l*iolr Hergmann, pose eb-ktora^


brandenburskiego a hodowniUa Pz|)le|, .lerzeuo Wilhelma, ktry
miejsce na przyszym sejmie,
domatra si, by mu ju-zy/nano uos
oraz by mu zaufodzoiio niekhirc* cisze warunki hodu, oliarujc
w zamian pomoc przy zav\arciu [lOkoju / (uislawem.
i

Uchwaliwszy

ustawy

czas

na

bc/,kr('lew'ia

do

co

bezpie-

czestwa Wfwntrzneiro
zewntrzneiro pastwa, |)oslpowania sdowetfo, oraz porzdku przy przyszej elekcji -) poleciwszy hetmai

nowi Koniecpolskiemu zabezpieczenie granic, zarzdziwszy, nie bez


oporu szlachty, utrzymanie dworu krlev\ skiego ze skarbca publicz*
nego. uH/.ieliwszy po/wolenia kr(')l('wi('zowi .anowi Albertowi na

')

krlu

waniH

Ni ciiuc
."^zliihtf;

Zyujiiiunla
'

ic / podiijf, >p

90. 000 wsi,


111

t.

V(tluniiiia l^?uin

zh. na

str.
t

I.

iIik

KilJ na

h()wii\

cli

20.9()0
1(U.'.)60

wosici
wsi.

\ll.
III

72H 741.

na
pano-

pizy|)di ]o

Zoli.

iKonftMlcracju 'gcnmalna)

Iizieic

J.

KISAJKWSKi: \V,AliY.S,AVV

li.

253

IV.

biskupstwa krakowskiegro, /ukoczy sejm konwokac) juy


wyznaczeniu
swoje obrady lH/\n, po spisaniu aklu konfederacji
terminu :^7/I\ na s/ecinnied/ielny sejm (Mekcyjny.
Eleli<*.ja. Zjazd na sejni eb-kc-yjny by bardzo lic/.ny.
I*rzybyo

<)l)JQdie

ffr 70.UU0 szbicbty. Marszakiem obrano .hikl)a Sjbieskiero, krajroznamitnienia


czeg"o koronnego. Dla braku porzdku w dyskusji
/

sejm przedstawia obraz chaosu. wr<')d ktretfo


l'o
z powodu kwestji r<*liu:i)n'j omal do rozlewu krwi nie doszo.
wyznaczeniu deletraustaleniu bowiem arlykuitw bezpieczestwa
titw do korektury jrau zanioso >it,^ na wielki rozruci.
Dysydenci
wystpili w sejmie bard/o uwatownie przeciw umieszczeniu za-

^>bozw

rebucijnycli

nwycb salvis iuribus..., w obapaday w wtpliwo-^r icb [>i-aw zdobyczy. Przyszo


niezwykle namitnej dyskusji podczas ktostrych star

ytr/eeii na akcie ostaliiieg'o sejmu,


wie, by one nie
-do

bai-dzo

wsid

ju

do broni. Katolicy
Krzysztofem Radziwiliczyli 15.000 zbrojnych, dysydenci za pi-d
em zirromadzili icb 5.000. Do zaag-od/ema iironeiro sporu przyczyni si Wadysaw, ktitry tu po rozpoczciu si sejmu do W arszariij

oL,'"lneu'o

jiodniecenia

brano

sio

nadciuii. Wprawdzie ztrromadzone stany wziy mu za ze to


spowodoway nawet uchwa, by w przyszoci ajeff6 przybycie
<li!n z kandydat<')w nie przebywa w pobliu miejsca elekcji, lecz zjawienie si Wadysawa wpyno w wysokim stopniu na zaurodzeie powMnego konlliktu. Wadysaw pnd wztjldem
tolerancji reliuijnej okaza si czowiekiem nowoytnym. l\ola, jak w tym sporze
Avy

II

ideiirra, nie

Itowiem

bya jednak pozbawion podkadu pidiiyczneyro. leaa


Majc ustawicznie na myli odzyinteresie jetro domu

mu

si do oirraniczeuia
dziao /a panowania Zyczasie pod wz<j:ldem reliirijnym prawie obojtny'), wystpujc zrcznie po stronie dysydentw, praijn w len
skanie Ironu szwedzkiesjTo. nie

wolnoci dysydentw
<:munta Sam w tym

da

1'olsce. jak

|M'zyc/.yniac

si

to

bdzie umia uszanowa ich uczucay los jeiro od L''osw szlachty zab'a. /.nosi si olwaicie z dysydentami, nie chciaw si popraw i,
iiiii
nawt'1 na jaki czas wstrzyma, co szlachta otwarcii* wa<lami
me d(i przebaczenia nazywaa.-) Dziki temu poparciu deleiraci kai(lik('>\\
dysydentw uoyli konstytucj, wo(ij do paktw, a ume.<pos('b

cia reliLTipic.

dowd Szwedom,

chwili, kiedy

')

)zii^^bIo religijna

y.ygmunta. Z togo powodu

Wladyshiwa bya powodom powanych zmartw le

jak podaje nuncjusz \'isconli

<yzinowaiio. iielacje nuncjuszw apost.


'1

Uelacje iuimcJuszdw apo.st.

t.

II

t.

II

str.

str.

192.

198.

krolew

it-za

ogzor-

254

HISTOltJA I*<)M1VCZNA

waniajc

wszelkie zastrzeenia przeciw

pokojowi

religijnemu,

co-

si przyczynio do uspokojenia dysydentw.


Rwnie cay szereg- dni zabray spory z nieunitami, ktrym
przewodzi Adam Kisiel, wspierany dzielnie przez dysydentw.
w tym wypadku wpyw osoby Wadysawa okaza si bardzo dodatnim; cieszc si bowiem u nich wielkiem zaufaniem, doprowadzi do ugody, uoonej przez specjaln komisj mieszan, z tem zastrzeeniem,
ma ona uzyska aprobat papiea. Od Kozakw przybyo nowe poselstwo, domagajce si zagwarantowania swobd religijnych. Sprawa bya skomplikowan, gdy poprzedni posowie z powodu odmownej odpowiedzi stanw ponieli mier od braci. I tu
Wadysaw na niezadowolonych Kozakw tak,
uspokojeni odjechali. Po skoczeniu najdraliwszej materji religijnej przystpiy siany do rozpatrzenia skarg szlachty na duchownych o zbytnie nabywanie dbr ziemskich. Domagano si zapobieenia zemu
I

wpyn

wyjednanie odpowiedniego zakazu u stolicy apostolskiej, co


u "papiea nowoobrany krl przez specjalne poselstwo.
loku obrad przyby uroczycie Jan Kazimierz z brami, polecajc GTorco wybr Wadysawa (21/X), za dnia nastpnego suhr. Mersberga,
chano nuncjusza papieskiego Honorata Yiscontiego
posa cesarskiego, zalecajcych rwnie osob Wadysawa. Przyby
take przedstawiciel Szwecji Ulryk (w zastpstwie chorego Bielkiemtjwic o zawarciu trwaego pokoju, domaga si imieniem
go)
dziedzictwa szwedzkiego przez
swetro pana zrzeczenia si tytuu
przez

mia poprze

i,

synw Zygmunta, i^ose za


Gordon, ofiarowa Rzptej

krla angielskiego

Karola

przyja swego dworu.

1,

Pilnie

Franciszek

okoo swej

sprawy chodzcy elektor brandenburski przysa znowu poselstwo,


ale nic nie uzyska. Co irorsza, w kole poselskiem nie udzielono mu
posuchania, podnoszc, i nie naley przyjmowa posw od tego,
ktry w rzasie ostalniej wojny /e Szwedami skala si niewier-

noci.
Okres szeciomedzielnego sejmu dobiega

koca, kiedy jeszcze

pomylano o elekcji, podczas gdy nadeszo urzdowe potwierobleniu Smoleska.


dzenie wiadomoci o najedzie Moskwy
elekcj przeznaczony,
na
dzie
smego listopada, jako w ostatni
szlachta, poczywszy si z senatem, w p godziny zgodnie Wadynie

zaprzysieniu
wybraa; po ostatecznem uoeniu
nastpia nominacja (1;5 Xi).
Wedug najwaniejszych artykuw pakl()vv. po raz pierwszy
swobody wolpo polsku spisanych, zobowizywa si kroi: prawa
zachowa,
dysydentami
z
nego narodu w caoci utrzyuia, pokj

sawa

krlem

pakt('w

zbrojownie Rzptej

rynsztunek zaopatrzy,

szko

rycersk zaoy,.

G.

J.

przymierza

KRAJRW8KI:

pastwami

W.AOHSAW

postroinnini

255>

IV.

dtuliowac,

pokoju

Moskw

Szweduui bez zezwolenia stanw nie zawiera, zysku z bicia monety Rzptej ustpi, wojska nie pomnaa, wojny bez wiedzy stanw
Puck umocni, cudzonie wszczyna, twierdze K'amieniec Podolski
bez
naradzenia si z seziemcom adnych urzdw nie dawa, ony
i

pieczci pokojowych w sprawach pubHcanatem nie bra, syijnetu


nych nie uywa. M Obok powyszych warunkw zgodzi si Wapodymne, ktre
dysaw na wniosek Orzeiskieg-o znis poradhie
Nie pominito
sprawy
wolnemu szhichcicowi niewol pachny .
i

szwedzkiej. Szlachta, obawiajc si z teofo powodu zawika. domagaa si zrzeczenia praw do korony szwedzkiej. Rzecznikami tej
sprawy byli: Lew Sapieha, wojewoda wileski, Jakb Szczawiski,
wojewoda brzeski. Wadysaw, ulegajc naciskowi, zrzek si w tajemnicy swych dynastycznych pretensji, 2) ale w gruncie rzeczy, jak
to przyszo wykae, nie
bynajmniej ustpstwem tem si
krpowa. Tajemne cele Wadysawa potwierdza niedoceniony obi

myla

serwator

nie

ktry zaznacza, e krl, jeli ma jakie zamiary,


nikomu powierzy musi si radzi wasneiro
zwaszcza jeli te nie zgadzaj si zupenie z interesem
\'iscoiiti,

moe

rozumu,

ich

szlacheckiego stanu,
zwierzy si komu.

biecw

3)

poufaych,

bo

takim razie nie byoby bezpiecznie

A chocia mia okoo


z nich si

adnemu

siebie

domownikw,

ulu-

nie zwierzy, a rady ich

zasiga sprawach.
Wyznaczywszy dzie 31/1 1633 r. na koronacj, zakoczy sejm
elekcyjny swoje obrady. Wolny czas zuyto na przyfrotowania do
pogrzebu krlewskiego, na gromadzenie wojsk przeciw Moskwie
na wysanie licznych poselstw do dworw zairranicznych z oznajmieniem o wyborze \Madysawa. Kiedy nadszed dzie sejmu koronacyjnego, zjechali si licznie senatorowie
posowie. Jakkolwiek
z powodu choroby Wadysaw nie mg przyby na oznaczony czas,
obrady rozpoczy si regularnie. Unia 2/11 wjecha uroczycie do
Krakowa Wadysaw, w otoczeniu duchownych panw
nadwornych chorgwi.
czasie koronacji, ktra si odbya (ril, prymas
ku wielkiemu niezadowoleniu
oburzeniu inowiercw, napomnia
krla przed otarzem, e sama religja katolicka bero w Polsce
trzyma
one krlom daje, nadto wyrazi si jeszcze, e to, co dla dobra pokoju w czasie bezkrlewia
elekcji rnowiercom dozwolono^
innych

*)

762-771 (Artykuy pactoruni convontoriiu)

'I

Yoiuinina legum

')

1'iasecki: Ciiionica sir. 48l).

t.

III

*)

Relacje nuncjuszw apostolskich

t.

II

sir.

220.

*)

Relacje nuncjuszw apostolskich

t.

II

str.

221.

"256

HMiOK.iA Polityczna

prawo wieczyste uwaa nie mot^. ^j Sejm koronacyjny, pod


lask Mikoaja Dstrorotra, zapowiada si bardzo burzliwie, frdv riifwiercy zadali odwoania sw wypowiedzianych przez prymasa.
tesro za

Nieuni

si dopiero

uspokoili

dyplomu, potwierdzawiary od Rzptej


krla. Na przedstawienie kanclerza /ad/.ika nakazano spi'szne przygotowania na wojn z Moskw,
-i

wolno

jceuro

ich

wyznac/aic liczb wojsk


3.1O6.4.S0 z|i.

spr szlachty

reu:ul;irnych

na 2S.()00

odem

rocziym

Wybrano komisje, ktre miay rozpatrzy definitywnie


z duchowiestwem, jakote spr Akademji krakowskie)

z Jezuitami, oraz

spraw

zoy w

jce urzdy,

po. olrzyinaniu

poi)rawy monety.

darze

Nowy

krl

rozda waku-

insynuuj krlewskie ojca z ko-

Rzptej

ron wartoci

50.<i00 talar(')vv, ustanowi zaoenie szkoy rycerskiej


we Lwowie. Nie/.raony odmowami liodownik polski, elektor brandenburski, wyzyskujc sytuacj, dopi, czeuo tak bardzo poda.
Oliarujc krlowi 90.000 z. na wojn z Moskw, uzyska zezwo enie
skadania hodu przez zistpr. Wysyajc posw, do cesarza Gbickietro. a
r;_ico

do pa:>iea Ossoliskie^-o, zaj si Wadysaw bardzo yrodo wojny moskiewskiej, zachcajc Kozakw.

przyLTotouaniem

Moskwy ca si w tarunili.
Wojna z .Moskw l(>i>2 - 10i>4). (ar Micha Fiedorowicz

)y do

za-

namow

praji^n, za

ojca

Filareta

[)atrjarchy

moskiewskief2:o,

>)ze-

mci s

na Polsce. Wszedszy w porozumienie z .\bazym, basz


Widy na, uplanowa napad
po rocznem przygotowaniu, wyzyskujc
okres )ezkrolev\ la. mimo Irwajceuo rozejmu. wysa w irranice
i

Hzptej doskonale .w ryns/tuiick wojenny zaopatrzon HO.OOn arnij-').


L)ow(')dztwo nad w"y[>raw

otrzyma dowiadczony wojownik Micha

Borysowicz Szehin

Szemj,

iSfhiii,

ma)c

za

okolniczeiro .\rlemija Izniaijwa. Polska do

towarzysza pi-zydaneo^o
lej przysjotowarj

wojny

.*-^kaib
by bez piendzy. broni byo nie wiele, onierz
powodu nie:eLrularneti'(j odu niezadowolony, brako artylerji. uran ca bya nienaleycie obsadzona
Dopiero na wiadomo o wiaroomnem w tarimiciu Moskwy obleniu Smoleska sejm uchwali
zbrojenie Szehin tymrzasiMu, zajwszy Drohobu Nowoirrd siewierski, obhjtf Smolesk, broniony dzielnie przez pod wojewodzego So-

nie )ya.

koliskie"jo

')

strona

poruiznika Sltnisawa

K;ijciaii

Kwiatkowski:

(jewdzkieg"o.

Kzicjc narodu polskiego za

kt<'rzy

mimo

Wadysawa

IV

4.)
*)

Tadeusz Iorzcni:

\>/.\<-y.

wojen

wojskowooi w

Polsce,

Ii

(Wojna

moskiewska.. str. 261. frzyjniujc,' Ig cyfr jako najbardziej zbli^.on do prawdy,


jakkolwiek szprcg Wsplcz'snyci kronik
za[)iskw podaje liczb wojsk inosir. 268 (70.000
III,
ski'WHkich na tUO.OOO, co przyj Szujski. Dzieje l'olski
M')skali
HO.(M)0 zaci/.nych Niemcw, An^i^liUw itd.i.
)

j.

fJicznych niedostatkw

<;.

krajrwski:

broni

wadysaw

zaopatrzeniu

jc zaledwie 2 do 8.000 onierzy, potralili


bec przewaajcych si, ale nawet zada

257

iv

murw

nie tylko

twierdzy,

obroni

si<;

ma
wo-

nieprzyjacielowi znaczne

straty.

otoczy wd/, moskiewski miasto arm|,


obozach, z ktrych L^wny by po obu
^stronach Dniepru, na grze Dziewiczej
naprzeciw niej pod Szehinem, drup-i na lewym brzesku Dniepru pod Siemionem Wasilewiczem l'rozorowskim a trzeci na prawym brzegu na grze Pokrow
skiej pod Matissonem.
czasie oblenia miasta, ktre przecigno
listopadzie 1632

rozoon naokoo w

r.

trzech

si do koca

Radziwi przy pomocy swo4500 onierzy, potrali nietylko Moskali utrzyma


w szachu, ale nadto w pierwszych dniach marca pchn rotmistrza
Jurzyca z oddziaem 400 ludzi liczcym do twierdzy, a pniej z po
cztkiem kwietnia po raz drugi jeszcze 600 onierzy z amunicj.
We wrzeniu (4) przybya odsiecz z krlem Wadysawem na czele.
Z t chwil rozpoczyna si druga faza oblenia.
skad armji
krlewskiej wchodziliy wyborowe, acz szczupe, bo 20.000 liczce
wojska, koronne pod Kazanowskim, hetmanem polnym, litewskie
pod Radziwiem, wspierane przez oddziay Kozakw w liczbie okoo
^0.000. Zaraz na jiocztku operacyj wojennych (z rozkazu krleuskieuoj przedaro si (7/IX) do miasta 1200 rajtarw, zaopatrzonych
"W amunicj pod dowdztwem Denhoffa. Krl, mimo wani midzy
hetmanami, kierujc si wytrawnym sdem dowiadczonego Radziwia, dziki walecznoci onierzy zrcznym manewrom zdoby
dominujce pozycje, zmuszajc iuij()ierw Matissona a nastpnie Pro
zorowskiego do opuszczenia zajmowariych obozw. Pokonani obaj
wodzowie (24/IX
29/IX) zczyli swe wojska z gwn si Szehina
w jego obozie, uwalniajc Smolesk w ten sposb od osaczenia. Teraz z koleji Wadysaw przystpi do oblenia obozu moskiewskiego
jej

sierpnia 1633 r, Krzysztof

armji, liczcej

otwarem polu. Szehin, zczywszy wszystkie wojska, zaj poczt


kowo silnie obwarowan gr Dziewicz, lecz wkrtce postanowi
odstpi od Smoleska
w ulorlylikowanym obozie oczekiwa odi

zaj wygodn pozycj na grze Skowronobrony otoczy obz Szehina, (ulcinaic mu


ws/.elki dowz ywnoci, co z powodu pory zimowej grozio oblonym wygodzeniem. Nie poprzestajc na tem, wysa Wadysaw
Piaseczyskiego na Drohobu, a po zajciu tej miejscowoci wypr
wi w grudniu (3) Kazanowskiego z Gosiewskim w 8.000 woj.ska regularnego
10.000 lu)zakw w
l^raju
pod W|azm. by ju/.to
Krl

sieczy.

kowej

tymczasem

mimo

zacitej

gb

wypraw t wroga
chodz

posiki

iKncTklopedja pnUka.

przestraszy,

moskiewskie.
Tom

V,

er.

II.

julo

Wyprawa

przekona si,
ta

wkri'lct\

ozy

nie

\\r(K*i}a.

nie

nadii.i-

17

258

III8TOKJA roi.lTYC/.NA

potkawszy nigdzie wikszych wojsk. Oczekiwana przez Szehia odsiecz Majstrukowicza, Odojewskieyro, lub Kurakina nie nadchodzia.,
podczas ufdy gd na dobre zapanowa w obozie. Wobec utraty nadziei odsieczy, jakote obawy buntu we wasnym obozie, nio pozostawao mu nic innego jak prba przebicia si lub kapitulacja.
Zapraszajc Polakw na ))rozhowor celem nawizania rokowa, sprbowa rwnoczenie przebi si przez piercie otaczajcych go wojsk
butlerowskiego puku zamiar si nie
(21/11), lecz dziki czujnoci
uda. Po czteromiesicznej obronie Szehin musia si podda; ukady
kapitulacji zakoczono 25/11 1634 r. Cay obz wraz z armatami (109),.
sprztem wojennym dosta si w rce Wadymodzierzami (7)
sawa. Pierwszego marca odbya si ceremonja zoenia chorgwi
u stp zwyciskiego krla. Resztki wiettiej armji, bo tylko 8.000
onierzy. jak przy aobie, bez bbnw, bez muzyki, z pogaszonemi
knotami, ozdobne chorgwie swoje pod nogi krla miotali. Naliczono ich 129. Szehin, wdz naczelny, Prozorowskij, Izmaiow, Biastarszyzn wojskow z koni zsiadosielskij wraz z pukownikami
koniu
siedzcym
w ziemi czoem bili. Dnia
krlem
na
szy wprzed
nastpne[ro wojsko moskiewskie, rozbrojone, jiod konwojem oddziaw polskich ku Moskwie w powrotn drog ruszyo. Car skazai
Szehina na kar mierci. Gocy moskiewscy, Garychwostw Piatyg,
i

ktrzy

prob

ukady

Tak si skoczy

gb

wiadkami

kapitulacji.

kapitulacji ani o pokj, ani o zawiedzenie

zarzdzi

prosia,

nie

bioiii

byli

wojny.

trzeci okres

Poniewa Moskwa w
8k(nvych

przybyli,

kraju. J*am

Wadysaw marsz trzech kolumn wojpocign ku Biaej, gdzie prawie dwa

miesice nad obleganiem silnie obwarowanego zamku przepdzi.


Wokoskij opar si atakom ze sw 1.000 ludzi liczc za<g.
Niepowodzenia, groba klski zawd pomocy tureckiej zmusiy cara
Fiedor

pokojowych. Wadysaw z powodu niedostatkw w obozie, zapowiedzi wojny z Turcj niepewnoci ze strony
Szwecji, okazywa rwnie skonno do ukadw. Rozpoczte w kwietniu w Szemowie rokowania dobiegy szczliwie koca w maju
Ze strony polskiej prowadzi jf kanclerz
i27i 1634 r. w l'olanowie.

rokowa

do podjcia

Zadzik

Kr/.ysztofem

Radziwiem, Marcinem Kazanowskim, Aleksan-

innymi, a ze strony moskiewskiej ks. Lww,


Gosiewskim
bez powitania przyzgromiony na wstpie przez kanclerza za to,
dr<'m

stpi do rokowa. Warunki pokoju polanowskiego*), podpisanego


ostatecznie 13/VI, byy nastpujce: Wadysaw uznaje Michaa Fiepraw do korony Moskwy, zobodorowicza, zrzeka si tytuu cara
i

Kiusi.

(Jan
t.

Moskorzowskii:

.\III.

Diarjusz

wojny moskiewsliiej, wydaw.

Bibl.

Ord

J.

o.

KlfAJKWSKi: W.ADY8?,AW

2f)9

IV.

wizujc si

po zaprzysieniu pokoju zwrci akt wyboru na cara


panw
moskiewskich. Car odstpuje Rzptej ziemie smopodpisami
z
zrzeka si wszelkich praw do
lesk, siewiersk. czernichowsk
Litwy naleRusi /dawna do Polski
Inilaiit, Kurlandji, Estonji
cej, oraz zobowizuje si prywatnie krlowi tytuem kosztw woi

jennych wyliczy 200.000 rubli .srebrnych,


Zwyciska wojna przyniosa Rzptej korzyci terylorjalne, oproposta Wadysawa, ktry wykaza wprost znakomite
mienia
kouzdolnienie jaku W(u1/, wielbiony przez wojska regularne

saw

zackie.

Gro/ha Mojiiy z Turcj. Mo-k\\a. przygotowujc napad na Polsk, staraa si pozyska dla planw swych Turcj, gdzie panowa
mody, pory wozy dumny Amurat IV. Niepomny na zawarty z Polsk pokj po wyprawie chocimskioj. uleijrajc obietnicom posw moi

skiewskich odstpienia Turcji krajw nad morzem Kaspijskiein subsydjw pieninych, da si nakoni do zerwania z Polsk. Do wyburzliwego
prawy tej zachca sutana ulubieniec jego, gwatowny
nadzieji zdousposobienia sturczony Rusin Abazy, basza Widyna.
wielkich upw wezwa Abazy hord tatarsk, wojebycia sawy
modawskiego z wojskiem tureckiem, nad l)uwodi; niultaskiego
i

pomkn

ku LiTanicom R/pt^j. Latem 16o3 r. Tatarzy budziaccy, przeprawiwszy si przez Dniestr poniej Chocinna
pod wiosk RinczuL'-, dzi nieznan, z wielk szybkoci kraj
najen\

obozujcem,

okoo Kamieca
padzie
Krl.

po

wojn

kraju
/

przebiegli

Moskw

spustoszyli, a

ju

rozesza,

wielkim

wie

nim si

upem

uszli

o lym na-

do Modawji,

zajty, powierzy hetmanowi koronnemu Sta-

obron tej ciany Rzptej. Hetman, cignwszy wojsko z Baru, z Kozakami 2 500 jazdy kwarcianej dopadJ
w pociuu obozujcych nad Prutom pod Sasowym Rogiem lu zupenio ich rozgromi, upy odebra
wielu zabr;i do niewoli. Siao
si to 24 \ II 1633 r. Na wiadomc, e Abazy bas-za z lic/nemi wojnadciga, nie majc odpowiednich si, by mu
skani' ku Kamiec<i\\
nisaw(vvi Koniocpolskiemu

wyda

si

otwartem
zbrojn pod twierdz
l>itw

polu,

cign

hetman

ca

rozpor/.dzaln

warowny rozbi
000
onierza tureckiego,
obz. Tu nadcign .\bazy, prowadzc 30
15.000 hordy tatarskiej, oraz 10.000 Modawjan
Mullarzykw.
Przeciw tym siom mia Koniecpolski zaledwie 4.(U)0 wojska kwarnie/nane
cianecro. okoo fi.OOO nadwornych wojsk p.-uiw polskich
padzierniku (22) rozwin swe szyki
nam bliej siy kozackie.
i

na dourodnem

miejscu

na P(<lolu Paniowcami
przyjty na wstpie gstym ogniem kartaczowym z zasadzki. Pragnc wstpnym bojem zdoby obz pobki ze szczup jego zaog;^

Aba/y

oczach obozu polskiey-o

|>od

17

260

mslOKJA POLITYCZNA

uszykowa armj, umieszczajc na prawem skrzydle Tatarw, na lewem Woochw, sam za


Turkami zaj rodek szyku. Tatarzy,
nacierajc na lewe skrzydo obozu, ydzie Mikoaj

dowodzi,
wtargniciem,
rzucone na czas siy zapasowe odwrciy groce niebezpieczestwo. Woosi bili si bardzo niechtnie
a Turcy, z powodu niespodziewanego ataku na tyy obozu, niczego
nie dokazawszy pod nor z placu bitwy zeszli. Abazy kaza trbie do
przeprawiwszy si na drug stron Dniestru, stan w Moodwrotu
dawji, gdzie z wielkiemi stratami zdoby Studzienice, poczem wobec
zbliajcej si zimy cofn wojska nad Dunaj. Hetman, nie majc odpowiednich .<i, by cigjrc Abazego, skoni si, by przez poselstwo dochodzi u f^orty pogwacenia traktatu. Wadysaw wysa do Turcji
Aleksandra Trzebiskie<jo, podkomorzego lwowskiego, ktrego w drozasadzek owiadczy
dze zatrzyma Abazy. Mimo niebezpieczestw
Potocki

lecz

zaoTOzili

i,

pose Abazernu,
selstwa

tylko przed

po licznych

drogami, uzyska

sutanem zda spraw

zabiegach,

w kocu

firman,

lc
t. j.

listy

swego

ze

po-

do Carogrodu skrytemi

pozwolenie bezpiecznego prze-

faszywym wiadomociom Abazego namowom


posw moskiewskich, przyj posa polskiego brutalnie, a nawet
ubliy jego czci poselskiej, owiadczajc, e nie o pokoju, ale o woj-

jazdu. Sutan, ulajc

nie

mwi

Mahomeda

e Wadysaw

naley, chyba
haraczu

caem pastwem wiar

zamki pograniczne pohurzy


na co Trzebiski z godnoci odKozakw do szcztu wytpi
powiedzia,
Polska si wojny nie lka, a zwycistwo w rku Boga.
Na propozycj pokoju odpowiedzia sutan zbrojeniem a nawet sam
ud;i si (8/IV 1634 r.) do Adrjanopola na przegld wojsk, gotowych
przyjmie,

postpi,

do wymarszu. Trzebiski rus/y ku Polsce z wiadomoci o wojnie.


ten otrzyma rozkaz dostaPo drodze dowiedzia si od Mohiy,
wienia posikw. Wobec groby wojny zarzdzi Wadysaw energiczne zbrojenie. Zwyciskie wojska z pod Smoleska cigny na
poudniowo-wschodni granic pod Kamieniec. Wraz z chorgwiami
nadwornerni panw zebrao si okoo 35.000 wojska wyborowego,
nadto liczono na pomoc kozack (podobno 60.000). Sejm zebrany

pod przewodnictwem (ledeona Tryzny uchwali pospoSejmiki pokoronacyjn(^ uchwaliy ))dwoje podymncgo.
o kapitulac|i Szehina ostudzia zapa wojenny u Turkw,
licznych
a kiedy sutan dowiedzia si o grtincj postawie kraju
Persji
zaw
wojskach na granicy, zapragn pokoju, tembardziej.
grozia mu wojna.
tym celu wy.>;a do Polski Szahina Ag. Wa-

lite

lipcu (19)

ruszor\ie.

Wie

dysaw

nie

zmierzy si
lizpta.

wierzy

sowom

jjosa.

upojony

zwycistwem, piaL^^n

pksiycem.
mimo poczynionych przygotowa, wojny
z

nie

chciaa.

J. (1.

KKAJl'

W8KI

\V\I)Y8AW

261

IV.

Wprawdzie posowi odpow icdziano uroiiie, e krl si postara o trwalsz podstaw luepownej dolycticzas pr/yjaiii. lecz Koiiiecpolskieniu
nakazano w r otr nie drani, przez hniestr si nie przeprawia, nadto
izby posw. Sutan
dodano mu do rady 16 cz<nUw z senatu
myla serjo o pokoju Abazecfo zoy z dowdztwa kaza y:o udusi (23/VIII), wyznaczajc na jego miejsce umiarkowaneg-o Murtazbasz. Ukady dobiegy szybko koca, zawarto w padzierniku pokj
na nastpujcych warunkach, 'l^urcja zobowizaa si Tatarw ze stepw budziackich wyrugowa, oraz zrezygnowa z domagania si
paanek nad hniestrem,
zburzenia polskich twierdz, zameczkw
Pobka miaa powcign Kozakw od napadw na Turcj rozboMuhany miay mie wojewojw na Czarnem morzu. Modawja
dami tych. ktrych krl sutanowi poleci. Nadto zobowizano si
i

zbiegw

bracw wojennych

stosunki

sov\e

radoci,

przyj

wz;ijemnie sobie

handlowe nadal utrzyma.

wiadomo

o pokoju

Krl,

wyda

dotychcza-

mimo powszechnej

niewesoym umysem, pragnc

ponienia wroga chrzecijastwa.


Plan odzyskania Szwecji. Wadysaw mimo wojny moskiewniebezpieczestwa tureckiego, jakkolv\iek w czasie elekcji
skiej
zrzek si w tajemnicy pretensji do korony szwedzkiej, rozpocz
jako krl polski na szerok skal zakrojon akcj, prowadzon w sposb bardzo mistt-rny, majc go doprowadzi do tajemnych celw,
i

to jest

do upragnionej korony szwedzkiej, najpierw

wego porozumienia
drog

ornego

gdyby ta akcja
,
starcia, a jelihy
i

nie

drog pokojodoprowadzia do

zawiodo, pozostawaa jeszcze trzecia


ostateczna ewentualno, nakonienia panujcych do powszechnego pokoju w chrzecijastwie, ktryby
obok innych spraw europejskich uregulowa take dynastyczny spr
Wazw. Program ten pozostaje w cisej cznoci z polityk Zydo [)rzeprowadzenia tych planw przy pomocy
gmunta, gdy
Habsburgw. Tylko w akcji ewentualnego pokojowego zaatwienia
sporu ze Szwecj [)rzez nawizanie bezporednich stosunkw z dustawem
poczonej z tem polityki Wadysawa w Polsce zachodz
rnice. O ih- bowiem katolicki Zygmunt chcia odzyska protestanck Szwecj si przywrci katolicyzm, o tyle Wadysaw, zdajc
t droL'' nie tylko do celu si nie zbliy
sobie dokadnie spraw,
lecz spr jeszcze bardziej zaogni, szuka bezporedniego nawizania
stosunkw z dworem Gustawa, co mu si jeszcze przed wstf)ieniem
na tron osign udao.') Wielce pomocnymi w tej akcji byli dysy-

celu.

to

dy

')
Szpl.ngo wski: Ukady krlewicza
weni Adolfom (Kwartalnik hisioryczrw z r.

Wadysawa
1899.

1.

111.

dysydentw

sir. G83).

Oueta-

262

IIISIOKJA

co

zamian

denni,

za

strony

Wadysawa w

1V(;/>NA

l'll,l

doznali

sz -zereg-o

poparcia ze

i^-orcesfo

si

czasie elekcji. Obaj wspl/.awodnicy cenili

szanowali wzajemnie, l^orozumienie nie

byo wykluczone, ^dy

sto-

aunek obydwa dworw przemieni si z wro;^iego w neutralny, nie


pozbawiony wzajemnie osobistej yczliwoci. Gustaw w sierpnia (16)
ukadw.
tym te. duchu szykowa Wady1682 r. objawi
saw poselstwo. Achacy Przyuski, sekretarz koronny, mia zaprosi
Gustawa na koronacj^), udy niespodziewana mier bohatera s/.wedzkiftro pod Liitzen (6/Xl 1632j zniweczya wszelkie nad/cieje.
l'o mierci Gustawa Wadysaw, oceniajc naleycie warto
odpowiedzi cesarskiej na poselstwo Henicjusza, zrezygfnowa z ubiellakuszanki,, postanowi natomiast polubi wdow
gania si o
pozyska swoje
wraz z jej
Eleonor, w nadzieji,
p< Gustawie'
dziedzictwo
rozwie spr dynastyczny. Zamiar len jednak napoSzwecji pozostaa p mierci
tka na trudnoci nie do pokonania.

ch

rk

rk

Gustawa jedytiaczka z |)ierwizeg:o maestwa,


za ycia ojca 1627 r. desygnowano jako dziedziczk tronu szwedzkiego na wypadek braku mskietro potomka. Ponadto wszechwadny
kanclerz Axel (J!xen5tierna, nieprzejednany wry katolickiej linji Wazw, postanowi nie dopuci do restytucji Wadysawa, majc na
myli |)rzy pomocy Francji wyniesienie wasnej rodziny do godnoKrystyna, ktr jeszcze

ci

kr(')lewskiej.

*)

Wobec ambitnych planw

kanclerza

jego prze-

stanowiska Wadysaw by bezsilny. Wprawdzie


nic i^woli zjednania narodu szwedzkiego",^) nie

monego

nie

za-

zdoa jeniedba
dnak stworzy wasnego stronnictwa, na ktremby si mg oprze.
Gustaw wyZa mao troska si o to Zygmunt, podcz is gdy Karol
gnali z kraju podejrzanych o sprzyjanie praweinu krlowi Guldenstierw
.S[arw. Zebrany w Sztokholmie sejm ogosi (14/111 1634 r.)
Krystyn krlow a potomkw Zygmunta odsdzi po w ei

czne czasy od praw do korony szwedzkiej, za kadego


ktryby si czegokolwiek podj w ich interesie, napitnowani) mianem ))Vvroga ojczyzny"
ozdrajcy 8tanu*). Kleonor, drug on
i

usiowania W^adyGustawa, usunito od regencji. Wszelkie plany


sawa zawiody, upad z niemi
zamiar polubienia wdowy Kleoiiory. Pozostawao mu albo dochodzi praw swych orem, co wobec
koczcego si rozejmu Szwecji z Polsk mogo atwiej nastpi,
i

*)

Rkopis an-liiwiiiii Us. Czartoryskich nr. H65, sir. 1766.


Hurler: Kriedoiisbestrebunfjeii Kiiisor Keidiiiamls II, >iir.

*)

Ielacjt^ uuni"jiis/.(>w apo>^l()lskicli

*)

Thatrum

i( !

Hir

98

Kuropeuiii

t.

III

sli-.

H8

1.

II,

ori\7.

sir.

H.

ii2.

200
I'

fc n d o rf;

Df

Krlniii .Sue-

doprowadzi do

albo

WADYSAW

KKAJEWSKi:

G.

J.

pokoju

spows/.eclineg-o

263

IV.

w chrzci jast\vie,

dwu tych kierunkach prowadzi daljego spr zaatwi.


ktryby
sz akcj, wysuwajc na plan pierwszy myl ogfeneralnego pokj u,
marcu
co schodzi si z zabietrami krla duAskiegfO Krystyna IV.
(17) I6;i3 r. Avysa Wadysaw IMolra Genibickiego, sekretarza koi

ronn-go, do cesarza Ferdynanda II, oliarujc swoj osob na medjatora. Tu jednak, jakkolwiek w lutym (12' odnowiono wzajemnie
przymierze, przyrzekajc sobie pomoc przeciw buntownikni', wobec

Wadysaw jako
zamiaru polubienia Kleonory wymwiono si tem,
osobicie zaangaowany nie mgby speni swego zadania bezinteresownie. Ferdynand, anagotowawszy wielkie preparamenta do wojny,
nie mile sucha o traktatach , zreszt wola si zda na krla duskieiio.

2)

heretykom,

odpowiedzi pose cesarski, proszcy o posiki przeciw


uzyska, wtylko yczliwe aprekacje pomylnych

nic nie

sukcesw odebra w i'esponsie 'j.


misj do spenienia otrzyma p ise Jan ZaNiezwykle
najpierw
na dwr elektora brandenburskiego
Avadzki. Mia si uda

wan

Jerzego Wilhelma, by

ten,

dooy

pokrewiestwem

wjako

Szwecj

ze

z-

odzyskania dla krla korony


Nastpnie mia si uda na dwr krlowej Krystyny

czony, wszelkich
6zv\edzkiej.

stara do

osronie, zapewni kanclerza


piec/y mie bdzie dobro
poytek^ *).
poytek krlestwa szwedzkiego, ich wiar, swobody
dalszym programie bya misja do Stanw Zjednoczonych Prowinhandlu oraz prob, aby krcyj z odnowieniem paktu przyjani
lestwo niesprawiedliwie ojcu jego wydarte, a dzi osierocone \.przez
mier Gustawa), do prawego wrcio dziedzica, ktry
religji
rozszerzy. Z Nistaroytne swobody nietylko utrzyma, ale
derlandw mia Zawadzki wytknit drog do Anglji, aby t.im traktowa o sprawie szwedzkiej, proszc by J. K. M. przyj na siebie
rokowa ia o p r z y w r cenie k o r o n y s z w e d z k e j p r a w n y m
spad k o b e rco m((.
marcu (29) odby Zawadzki poselstwo w Berkrlowa wdi>wa. blinie. Tu Knizbek owiadczy Zawadzkiemu,
i

tam

sposobnoci,

przy

Ox(Mistiern.

traktujc

Wadysaw w

czuej

cao

(')

')

Kodeks

(l^-ploin.

Itopirl

t.

str.

302

(acil

contra inIMeles

unu<

(lalesi

alteri Huxiliahitur).
*)

wiczu

(wyd.

t.

List
III

W/adysiawa do KaroLi krla angiehkies^o,


(wyd.

IIi

str.

Wadysawa

Pamitniki do

*)

Instrukcja dana Zawadzkicrnii. Zhir

II)

str.

98.

/^bioi- l'ainictiiiko\v

Niemce-

174.

IV

sir.

213.

Pamitnikw

Ni<Mi^cewicxii

III

2H4

HI8IORJA HdLITTCZMA

dc wyczon

od regencji,

niczem krlowi

pomocn by

nie

moe^

przyja posa krlewskieg:o Krystyna z nalenemt


honorami. Oxenstierna okaza si nieprzejednanym, owiadczajc, ezbyl wielkie zachodz trudnoci w przywrceniu Wadysawa na tron
kwietniu

(6)

za rada
podzielaa zdanie kanclerza.
maju (15) stan Zawadzki w Hadze. Przyjty przez Stany (18) uzyska zapewnienie, erzd poczyni starania, by w sporze dynastycznym porednictwo ici
byt) przyjte *). Poczem deputowany Hunrad prywatnie poruszy
s/wedzki*). Maoletnia krlowa o niczem nie decydowaa,

przyboczna

myl oenku Wadysawa

z palatynwn Elbiet, siostrzenic krla


Po krtkim pobycie u ks. Oranji uda si nastpnie do

angrielskieg-o.
Anii^lji.

Po konferencji

posem Lenoxem,

wobec rnych zobowiza

przyj

wykazywa,

ktry

stosunku do Szwecji nie

Angija,

atwo moe^

pomoc Wadysawowi, odby

Zawadzki posuchanie u krla.


bardzo eneroficznych zabiegw Szwecji Karol, wobec

Mimo

(1U/\'11|.

ewentualnoci

maestwa Wadysawa

yw

Prowadzc

popiera.

palatynwn, przyrzek go

korespondencj,

krl

wysa

do Francji

posa Szczuckieg-o rwnie w sprawie uspokojenia chrzecijastwa


sporu szwedzkiego. Nie znamy szczegw odpowiedzi, lecz stwierpozostao ono bez powaniejszych rezultatw, gdyr.
dzi moemy,
Francja zwi/aa si ze Szwecj traktatem w lleilbronie
nie mybezwzgldnej
wojnie zgnieceniu Habslaa o pokoju, lecz o dalszej
i

burgw. Ostateczny rezultat dyplomatycznych zabiegw Wadysawa,


by mniej ni skromny. Cesarz odmwr, Berlin usuwa si od interStany

wencji,

niderlandzkie,

kjego Kamerarjusza.

zapale

wobec protestu rezydenta sz\\edzswoim znacznie ochdy, Francja my-

Wadysawa. Jedynie Anglja


ofiarowaa pomoc, co czy si z nowym trzecim ju z rzdu
projektem maeskim, ktry podj Wadysaw skwapliwie, widzc
Karol doradza to maestwo Wadysaw tem wasn korzy
wowi, ktry wysa do Zawadzkiego, eby o ks. Elbiet... dla Na

laa

o wojnie, Szwecja wydziedziczya

'i.

w maestwo

oy W.

K. M.

*i.

tym wzgldzie yczenia nasze przedChodzio oc/y wicie o Szwecj. O ile zapiskom po-

prosi

inne

sa cesarskiego Arnoldina wierzy mona,


Instrukcja

'I

(wwl.

II)
)

(wyd.

III

>tr

II)

sir.

Zawadzkiemu

zapewni

Zbir Hamijtnikw NiemcewicBa

1.

III.

1'ainilnikw Niemcewicza

(.

lii.

dana Zawadikieinu. Zbii

108.

Uelarjf nuncjuszw apostolskich

I.ist

180.

krl angielski

101.

Instruki-)U
Htr.

<lana

to

\\'lii(l)Hawa

(1(1

i\ai()la

/.ob.

t.

U. lr. 109.

/butr

l'anii<;triikii\v

NiiMncowicza

toirj

J.

Wadysawa

(i.

KHAJKWSKi: WAOYSf.AW

265-

IV.

pomocy przy odzyskaniu Szwecji, a nadto obiecywa pomoc wojskow, pienin;} wsparcie llot od strony morza,
na wypadek wojny
okaiwink" mia charakter polityczno dyProjekt maestwa
Kr/ysztof Radziwi,
nastyczny. Rnowiercy, jak Rafa Leszczyski
ustpstwa na rzecz inowierwmawiali w krla, e maestwo to
cw w Polsce przyczyni si do odzyskania Szwecji bez krwi rozWadysaw, naradzajc si nad tym projektem maeskim
lewu
w senacie, czynic zabiegi o dyspenz w Rzymie, zalubienie Elbiety uczyni zalenem od aktycznecro odzyskania Szwecji.
Sejm 1035 r. Przyifotowaiiia do wojny. (Jpywa rozejm zawarty ze Szwedami w Altmarku. Poniewa wszelkie dotychczasowe
zabieg-i Wadysawa okazay si bezowocnemi, postanowi w wojnie
szuka szczcia. Nastrj w Polsce by pokojowy, odczuwano powszechn niech do wojny, nie chciano o niej mj^^le. Mimoto Wadysaw rozpocz bardzo trudn prac, prag-nc pozyska dla swoich
o swej

').

/.

'^l.

planw

mw

najwybitniejszych

pierwszy plan interes

Kzplej, pod

stanu,

wysuwajc oczywicie

na

pozorem ktrego chcia dyskret-

nie swj dynastyczny plan zrealizowa.

Im bardziej si zblia koniec rozejmu. przebija coraz bardziej


wojowniczy ton krla, ktry w listach poufnych do komisarzy (1 l/II
1635) donosi, e, ju wicej adnej w traktataci nie pokadajc naprzyjdzie nam, stanwszy przy sprawiedliwoci, imieniem Nadziei,
Rzptej wojn sprawy susznej d oc h o dz '). Wrd
szem
takich okolicznoci zebra si z kocem stycznia (31) 1635 r. sejm
pod lask Jerzego Ossoliskiego. Sejm nie by zadowolony z rezultatw poselstwa Ossoliskiego w Rzymie. Jakkolwiek papie w sprawie ugody z dysunitami zawartej nie da stanowczej odpowiedzi,
a nuncjuszowi w Polsce poleci, aby do czasu przeciw niej nie wystpowa, posowie, majc na wzgldzie interes pastwa, by przeciwdziaa wpywom Moskwy na schizmatykw, polecili j egzekwosprawie sporu stanu szlacheckiego z duchowiestwem zawa.*)
kazano caemu duchowiestwu nabywa dbr szlacheckich. Ratylii

und (^oncept' dos Arnoldini. Wiede.skio archiw dworu


st}cze.
Wiedeskie archiwum dworu
pastwa. Auf/. ichnungeii und Concepte
des Arnoldini. Polonica. 1635. stycze.
^1
Wadysawa iV, lialy pisma urzdowe, wyd. Amb. (^trabowski, str. 116
*> Yolumina
85.'),
tOrdynacja Uplej
Konslylneje
8.7
lecrnrii
III
M Aufzoiohiningpn

p;i'<l\v:i.

l*olonica. 1G3.

-'

Ui'ligja jfrecka*.

266

HISTORJA COLITYCZNA

kowano pokj

Moskw nie bez pewnych


Wadysawa na cara,

*),

trudnoci wobec

zagfi-

zobowizano si
zwrci. Potwierdzono rwnie pokj z Osmanami, a dla zal)ezpieczenia Turcji przed wycieczkami Kozakw, postanowiono wybudowa nad Dnieprem warowny zamek, za starostom nakazano jaknajwiksz czujno. Kozakom porczono bezpieczestwo ich religji
podniesiono liczb rejestrowych do 7000. Utwierdzono prawa akademji krakowskiej przez zamkicie szkoy jezuickiej w' Krakowie*),
Najwaniejsz spraw, dla ktrej sejm by zwoany, byy traktaty
wojna ze Szwedami. Kiedy t spraw podniesiono, okazao si, e
iii^cia

aktu elekcyjnego

ktry

Wadysaw

mia

nie

wielu stronnikw;

dy

og

by

szlachecki

zamia-

wszelkiemi siami do wojny?


rom krla przeciwny. Wadysaw
by odzyska utracone krlestwo, sejm wojny nie chcia, pragn drog
Inflanty.
dnociach krla Rzptej
ukadw odzyska Prusy
zarysowaa si biegunowa rnica, ktrej nie zdoa usun aden
Rzpta gotow jest traktowa ze Szwestanu ^). Oka/.ao si,
cj bez wzgldu n:i dynastyczne zabiegi krla nie myli
prowadzi wojny o jego prawa do Szwecji.
Wprawdzie wobec moliwoci zbrojnego konfliktu sejm Uihwali formowa wojsko, a nawet w- razie wielkiego niebezpieczestwa

przyzwoli na pospolite ruszenie *), lecz w obawie, by krl nie v\ szcza


wojny wbrew ich woli, zdecydowano w deklaracji wojewdztw przenie prawo uchwalania podatkw z sejmu na sejmiki, ktrych obowizkiem byo wybiera dowdcw dla dostawionego przez siebie
wojsko to z wasnych opaca dochodw. By to krok
wojska
otwarcie skierow/any przeciw krlowi, ktry uczu si tem bardzo
dotknitym, stara si usilnie o odwoanie powzitych uchwa, ale
nadaremnie. Sejm po wyborze penomocnikw do ukadw ze Szwei

dami zakoczy swe obrady.

Wadysaw,

tracc jednak nadzieji ani na chwil, tak w kraju


jak
zagranic poczyni wielkie wysiki, by zapewni sobie potrzebn
pomoc.
swych rachubach liczy Wadysaw na pomoc Anglji
Sianw niderlandzkich, a to ze wzgldu na zamiar polubienia
Klbiety, w czem, jak sam mwi upatryvva widoczny poytek swej
nie

')

~w

Car zaprz^.sii^l pokj polanowski

Warszawie (3 maja).
*)
Yolunnna leguni

Kubala,

L.

Voliiiiiiti;i

Ifgiim

Moskwie

(19 iiiaroa) a WlaiJy.slaw

859.

III

Jerr.y

Ossoliski

III

P+l.

str.

110.

Kpoparci^ wojny ze yzweiiaini*.

j.

sprawyw
nie

saw

267

iv.

blisze stosunki / dworem


skwapliwie zbliy si do krla, widzc w wojze Szwocy uasny interes, przyczem powan rol

Nadto

^).

wiedeskim,

G. ki;ajk\s8ki: \V, \i\

nawiza ponownie

ktry

Wadysawa

odegraa sprawa lska.


Wiedniu ywiono powane obawy, /.fby Wadysaw nie
zaj lej prowincji, zwaszcza e Wrocawianie sami ud.ili si do
Obawiano si rwnie, by projektoniego z pro.b o piotekcj ^
wane maestwo Wadysawa z palatynwn nie popchno |^o do
obozu wrogw Habsburgw. Wzajemny interes zbliy oba dwory.
Wadysaw, poinformowany o obawacii Wiednia, wysa braa swesro
Jana Kazimierza do cesarza, by go uspokoi w sprawce lska, oraz
maju (24) zahi pozyska pomoc wojskow przeciw Szwedom.
warto tajny ukad o oConiunctio armorum, moc ktrego miao nastpi poczenie si Wadysawa z wojskami cesarskiemi przeciw
Szwedomc* 'j. Cesarz otrzyma pozwolenie na zacig 8.000 Kozakw,
a Arnoldin, pose cesarski, porozumiewa si z Lul/Omirskim co do
kilka dni pniej (28/V') zawiadomi Krl
szczegw werbunku.
naczelnego wodza Koniecpolskiego, e naley zatrzyma ca przycesarza zwaszcza teraz, kiedy przeciwko wsplnemu nieprzyjacielowi wojsko prowadzi przyjdzie ^;. Ukad ten jednak tylko cesarzowi mia przynie widoczn korzy, gdy przez przerzucenie
wojny na teren Polski uwolniby si maym stosunkowo kosztem,
jeli nie w zupenoci, to przynajmniej czciowo od Szwedw, l
wnie nie ustaway rokowania z krlem angielskim. Wadysaw prowadzi je na wasn rk. Z pocztkiem 1635 r. ubiega si o dyspenz na zawarcie maestwa z palatynwn - - papie stawia
marcu
"warunek przywrcenia jej na ono kocioa katolickiego.
przyby pose z Anglji
krl zebra (19/111) 30 senatorw na sekretn narad, na ktrej kwestj maestwa roztrzsano, poczeni pose

ja

owi.idczy.
padek wojny

wiemy,

')

-)

gdtow

sprawa

ta jest

poczy si

gdy

ukoczon

jakby

Anglja na wynie

do zawarcia jakiegokolwiek laktycznego sojuszu nie

Relacje nuiu-juszow apo-stolsl^ich

t.

II

lutym

tej

Polsk. Na jakich jednak warunkach,

s|>ra\vie

in.strulccj.

uda

.si

Arnoldin

(Wiedeskie archiwum

str.

dworu

209.
(2
i

do Warszawy,

maj.-ic szcx-

pastwa. Polonica

16;^5 r

marz^c).
')

...Couiunclio anutirurii inler Ciiesarein, Itegeni rt KpIia. uli contra

uin coininuiieui hosleni conclusa

..

(Wiedeiisltif

archiwum

d\v

oru

pastwa

.Su-

i'o-

lonica 1635. maji


)

Wadysaw

Polonica 163&. maj).

do Koniecpolskiego. (Wiedeskie archiwum dworu

pastwa

268

HISTOKJA P<)I.ITYt\A

Niepodobna te oznaczy, na jak pomoc ze strony Angljc


tym czasie liczy.
nicr
Kozojiii sztuindorfski.
Z pocztkiem 1635 r. rozpoczy si^
(w styczniu) przedwstpne rokowania polsko-szwedzkie w Pasku^
poczem w maju (24) nastpiy waciwe ukady. Rwnoczenie cigano do Prus zbrojne zastpy. Krl ruszy z Warszawy, eby by
doszo.

W adysaw w

bliej

mie

baczenie na tok obrad. Koniecpolski

rozoy warowny

obz pod Kwidzyniem. Za krlem przybyli senatorowie


komisarze^
wyznaczeni do traktowania ze Szwedami. Obok posw szwedzkici
przybyli przedstawiciele interesowanych pastw, wic Ang-lji, Frani

cji,

Holandji;

przyby rwnie przedstawiciel elektora brandenbur-

skiego oraz reprezentant cesarza,


rakterze

prywatnym przy boku


Szwecji

panowao

ten

ostatni

bawi jednak

cha-

krla.

przekonanie,

wobec opakanego stanu

powszechnej ndzy, wojny na dwa fronty


prowadzi nie podobna. Kanclerz C)xenslierna by mimo to zdettydowanym zwolennikiem wojny z Polsk. Jedn armj mia ju gotow
pod wodz de la Gardie, reszt potrzebnego wojska formowa Banner. Francja ywia powane obawy, by na wypadek wybuchu wojny
nie ucierpiaa jej polityka, skierowana przeciw Habsburz I^olsk
gom,
nie utkna akcja wojenna, prowadzona na wielk skal.
D'Avaux mia trudne zadanie do rozwizania niedopuci do niepodanej wojny szwedzko polskiej. Ze strony Rzptej nie byo ochoty
do wojny, pragn jej jedynie Wadysaw, dziki ktrego energji stadobrze zaopatrzona armja. Gotowych do boju stano 24.000
onierzy. Dalsze c>ddziay nadcigay. Przybyo nadto 1.500 Kozakw
pod Wokiem, ktrzy mieli na lotnych swych czajkach wspomaga
ruchy armji od strony morza. Poza t si nie mg Wadysaw
liizy na
pomoc wojskow ze strony sprzymierzec\\ Sir
Duglas wskazywa na brak portu, gdzieby flota angielska moga si
schroni przed burz. Cesarz obudna His/panja nie dopisay z udzieleniem pomocy. Komisarze Rzptej, majr jedynie interes pastwa na
oku, (jkazali si nieugitymi wobec
krlewskich. Kancleiz Zad/ik, hetman Koniecpolski
ruski
Lubomirski stanli na
wojewoda
pr/caj wszelkim zamierzeniom krlewskim. wTryfoliumc to pnsta
nowio nie dopuci do wojny dugie) a niepewnej
Szwedzi mieli w swem rku na zajtych obszarach w aruw nie^
ktre si naleao zdobywa, gdzie, nawtt na wypadek przegranej
w polu, moirli ai skutecznie broni. Port Piawa twierdza Gowac nad \N is byy nir do /dojiycia, chioniy ich nietylko bardzo
Hilnc obwarowania, air nadto lloLi od slrony morskiej, na ktrej
finansw,

n eurodzaju

na

adn

da

zbywao

i'ols('.

<)l;i\\iano

si rwtiit.

hy

S/W<.'ja.

nit>

nakonia

J.

Moskwy do odwetu
takich okolicznoci,
nia

wasiietro

KKAJKWSKi:

o.

WADY>AW

269

IV.

a Turcji do napadu iia granice Polski.


Wrd
wobec wielkich kosztw, ofiar krwi, spustosze-

kraju,

powszechnej

przedewszystkiein

w^ojny, komisarze Rzptej gotowi byli

zawrze

pokj

niechci

lift)

skonno

rozejm,

do
i

je-

do poczynienia pewnych ustpstw,


wbrew woli krlewskiej do wojny n e '/I o p ci. Lubomirski, ktremu pose cesarski pensje
dobra na lsku obiecywa,
byle g"o pozyska, zerwa nairle wszelkie, dotychczas serdeczne, stosunki z dworem wiedeskim.
Poniewa dynastyczne dania krlewskie nie wchodziy w pro-

liby Szwecja okazaa

Wa

gram ukadw oficjalnych, koniecznoci zmuszony powierzy


dysaw losy swej sprawy Rafaowi Leszczyskiemu
Krzysztofowi
Radziwiowi, swoim oddawna gorcym zwolennikom. Ostatni z nich
otrzyma penomocnictwo traktowania
prywatnych daniach
krla 1). Nadto Wadysaw zwrci si listem z Torunia pod dat
30/\'I do poddanych szwedzkich, w ktryui imieniem domu swego
owitdczy uroczycie, e praw swych do tronu nie zrzeknie si
nigdy ani nie odstpi, dopki cho jeden czonek rodzibdzie, pr/.yczem przyrzek zupen swobod religji ewanny
przeprzywilejw, oraz amnestj za zbrodnie
gelickiej, jej praw
stpstwa przeciw domowi jego popenione*!. Radziwi w myl
w pierwszym rzdzie do tegootrzymanego polecenia mia
i

)>'>

zy

dy

by po Krystynie nastpi
"dny.

Wadysaw, wzgldnie

ktrego oddaby na wychowanie

szwedzkim.

^^'

razie nieprzyjcia

ktowa, by Krystyna po dojcm do

tej

religji.

propozycji

jego

syn

obyczajach

mia

pierworoi

jzyku

Iladzi\Ai

tra-

wysza za Jana Kazimierza pod


warunkiem, by jego potomstwo przed dziemi z tego maestwa
miao pierwszestwo do Szwecji. Wadysaw deklarowa si by
kocu
opiekunem nieletniej krlowej, nimby wysza za Kazimierza.
przyrzeka, e religji katolickiej do Szwecji nigdy nie bdzie usiolat

wa

Wadysaw wobec
wprowadzi'). Z innego rda wiemy,
trudnoci gotw by zadowoli si choby czci Szwecji, a w osUitecznoci poprzesta na uchyleniu wydziedziczenia jego rodziny*).
Wadysaw, zmuszony w toku ukadw do ustpstw, czyni je z praw-

')
sprawie swej prywatnej zupen moc W. X. M. krl daje. Kolluycii: Januszu iadziwil/a str. 256.
K6Itozklad Rzeszy
Polska... str. 137. (Uwaga
) A. Szelgowski,
nigliclios Schreibfii an das Iloich Soliweden uiid desscii Inwohner, gcgrbrn \n

)aj

Thorn 30 Juni im J. 1635, przekad ze szwedzkiego).


*) Kottubaj, ycie Janusza Kadzi willa str. 264.
)

Relacje nuncjuszw apostolskieli

t.

II

str.

233.

270

IIISI'KJA

l'<)|

dziwem mistrzostwem, czekajc


pocz walk.

Jia

IIYCZNA

sposobno, by

je

zerwa

roz-

Kiedy Szwedzi pod naciskiem posa fraiicuskieuo godzili si na


roze^, oraz skaniali si do zwrotu Prus z Piaw
portami, co komisarzom bardzo przypado do smaku. Wadysaw obstawa bezwz^rldnie przy zwrocie Inflant, ktre Szwedzi uwaali za

40

letni

swoje przedmurze, okazujc gotowo zawarcia 8 letniego rozejmu,


po ktrym wojna swoim pjdzie trybemw. Widzc,
si z tein nie
utrzyma, upewniwszy si. i Szwec\zi u pokoju wieczystym nie my-

l, da

deklaracj,

we

za

pokj

wieczysty

gotw

jest

krlestwa

szwedzkiego ustpi trzeciej czci Inflant si zrzec, ale bez naruszenia praw swoich do Szwecji a Rzptej do Inflantw
Ustpujc naleganiom komisarzy, czytii ostatnie wysiki, eby wszcz wojn,
kiedy Szwedzi na wolno religijn w Inflantach przyzwoli ni&
i
chcieli, nie dysputujc ruszy cae wojsko, chcf o ten punkt certow;i. Manewr si nie uda. Wadysaw musia ustpi. Rwnie
w sprawie prywatnej dynastycznej dozna niepowodzenia. Rar
dziwia oskarali polscy mowie stanu o knowania przeciw
Rzptej, oraz o konspiracj z k< misarzami szwedzkimi 2). Ku wielkiemu swemu alowi pozostawi go na Litwie, by tam ^koo wojska chod/i. l'by mu najwalniejszy obroca nie mg go zasti

').

pi

Obrady dobieg.iy koca, kiedy nadesza


bardzo niepokojca wiadomo,
wojewdztwa adn miar >>podatkw na przysz wier nie dadz. Wadysaw czyni rozpaczliwa
wysiki, by rozpocz wojn. Naprno jednak wezwa Ossoliskiego,
eby fortelem doprowadzi do zerwa a 3), naprno wojezatykajc uszy na
woda wileski
akcj wojskow
pokoju,
ciie
wojew(')dztwo
wendeskie
zbrojn
wie o zawartsm
odebra rk. Wszystko spezo na niczem. Dwunastego wrzenia zawarto uirod na lat 26. Hozejm ten pow raca Polsce Prusy, po/ostawia Szwedom Inflanty, warowa obopln amnestj, wolno handlu
zwrot zagarnitej floty polskiej.- Prawa krlewskie zostay w zaelektor brandenburski.

wszcz

i,

wieszeniu;*) po 26
z

latacii.

pretensjami Ho Szwecji.

jako

)()-letni starzec,

W hidysaw by

mg wystpi

znowu

opan

omal

zrozpacznny.

ycte Janusza Kiuiziwitta sir. 2G6 7.


przejto listy W. K. M
w iitryoh Waszii X. M iii:i/. i\iizitki
przpciwko Kzptej buntowa... ze zwoki (niklatuw josle przyczyn, a to swoj
')

Kolliibaj,

')

...>.n

z komisurzaiiii szwedzl<inu kon.spiraci*.


Htr.

Kolhibaj, ycie

Janu.sza Kadziwitla,

257.
j
*j

Uege

Kubala, Jurzy U.ssobski 1. sir, IIH.


Facta Stuindorfiana anno 1635 cnm Wladislao IV l'oloniar

coficlusa.

et Siiecia

J.

nie sz

WLAIiYSf.AW

Kadziwi do

udawa,

a nadto

si

271

IV.

Klnc

ojca.

wszystkich dorado w,

podpisa,

KKAlKW.sKI

Janusz

al ej e, pisze

hetmana

o.

by

/ in

s z

kanclerza,
o n y

r o z ej in

wszystko po jego stao

to

woli').

Wadysawa,

Litwa upomni sit}


pokoju
stany
ratyfikowa nie bd.
o swoj krzywd na sejmie
listopadzie (21) zebra si dwuniedzielny sejm pod lask Mikoaja
opackieo, ktry rozejm mimo oporu Litwy zatwierdzi*).

Nieuzasadnion bya

nadzieja
i

Pomimo rozejmu sztumdorfw zabiegach odzyskatjia


ostyg
skieiiu Wadysaw
tronu szwedzkiego. Krl by podobny do osoby, majcej oczy zwrcone w kilka przedmiotw, ale serce utopione w jednym wyczniewszystkie jeuo myli, od niego zaleao maestwo..
Do tego
Ta sprawa bva dotychczas wzem wszystkich innych*;; bya jego
po upynadziej cierpieniem. ... Podpisujc traktat zastrzeg si.
korony
pretensje
swoje
do
wie dwu lat wolno mu bdzie odnowi
ostatnia zarazem droga
szwedzkiej. Pozostawaa mu jeszcze jedna
do salwowania swego dziedzictwa, pokj generalny w chrzecijastwiec Pose d'Avaux w Sztumdorlie owiadczy, e pan jego nize sprzymierzecami swymi,
czego bardziej nie pragnie, jak pokoju,
rada hiprzyjmie z radoci porednictwo krla polskiego. Cesarz
.Miedzy

Francj a

llaUshiirjiami.

bynajmniej

nie

dyy

na miejsce
szpaska, acz niechtnie, godzili si na pokj generalny
kon<rresu w Kolonji. Wadysaw, nie zwaajc na obraz krla Angiji,
usiowania swe w innym
zaniecha myli polubienia Elbiety
potrafi d'Avaux
Sztumdorlie
ukadw
czasie
w
zwrci kierunku.
i

O.
zjedna pocztkowo niechtnego sobie Wady.sawa. Richelieu
Jzef, rozwizawszy Szwedom rce do dalszej wojny w Niemczech,
poslailowili w miar monoci przecign na swoj stron krla
polskiego.
grudniu (11) 1635 r. upowani krl francuski posa
i

d'Avaux do zav\aicia formalnego traktatu z Wadysawem, oliarujc


w zamian
mu
Marji Gonzagi albo panny de Bourbon,
rki infantki polskiej dla swego brata. Francja, oliarujt miljonowe

rk

subsydja,

dajc

daa

cesarzowi,

ych

wystawienia 10 UDO armji pr/.cciw

sprzymierzecami popr/e z calska*), a pochlebiajc ambicjom jego


adysawowi koron cesarsk po mierci Ferdynanda II.
zu

si prelen.sje krla do

ofiarowaa

*)

Kotlubaj, >ciH Janusza


Yolumina Iwjrum 111 9ii3.

')

Holacjo nuiujnszw

')

')

lilly

Wadysawa

od

zobowizujc si wraz

Teki

Lukasa

11 sierpnia

ambassadeur

1GH5.

t.

II

Toki

extraor(liiuiiro

1.

II

sir.

lia.lziwilla str. 282.

str

196.

Lukasa
du

pour Ic Sr. d'Avaux ChanMemoire au Sr. d'Avau.\,.


CuTinain en Layi- 2 grudnia 1635 r.

7. Mcmoirc du
roi.

St.

t.

II

k.

roi

90

n.

272

HI8TOR.IA

POLITYCZNA

zaleao od

Ale zawarcie sojuszu z Francj

Rzptej.

wojny nie

a ta

chciaa.

Formalny

krlem Francji

na zbyt wielkie
liczy
na poparcie Francji przy zawarciu pokoju ereneralneg:o, nad ktrym
spraw szwedzk, Rtak usilnie pracowa, a ktry objby take
trudnoci,

traktat z

lecz przyjazne

natrafiby

pozwalay

stosunki

Wadysawowi

Francj musia
cesarz zabiega o wzgldy Wadywnoczenie
sawa. Zgrzybiay Ferdynand umyli, pod chwilow pr/.ewag zwyprzy pomocy pienidzy hiszpaskich, przeprowacistw swej armji
dzi wybr syna swego na cesarza. Ale sprawa ta sza z wielkim
oporem; po dwakro odracza sejm, na ktry nie chcieli przyby
krl polski zamierza stara si o koelektorowie. Francja gosia,
w razie wyboru syna Ferdynanda wystpi czynron cesarsk
ne przeciw stronnikom cesarza. Obawy te skoniy Ferdynanda, e,
z

zwoujc
i

elektorw
polskiego,

krla

na

sejm

do

przyjmujc

Ratyzbony (7/VI 1636 r.), zaprosi


proszc usilnie,
porednictwo

jego

aby popar elekcj cesarzewicza. Hiszpanja wysaa w tej sprawie do


Polski posa, hr. de Sore. Wadysaw musia dziaa bardzo zrcznie,
by nie zrazi Francji przy swych usiowaniach pozyskania cesarza.
Ossoliski, powiernik Wadysawa, przetrzsnwszy z krlem punkta
instrukcji, tak publiczne, jak

sekretne, ktrych trudno

ruszy

w drog

Na

tej

cji

prywatnej u cesarza przyszo do zupenego porozumienia.

karcie powierza...",

przyj
tylko

nie

do Rzeszy

^).

godzi

nie

si

audjen(

esarz

prawdziw wdzicznoci wiadomo, e Wadysaw


myli ubiega si o koron cesarsk, ale gotw jest

nie-

jak

sejmu w Ratyzbonie. Ze swej


przyjcia porednictwa Wadysawa
strony
w pokoju generalnym, nadmieniajc, e ten cel jest jego. by kady
wic krl polski do dziedzictwa
do swego by przywrconyw
mieszkaniu (ossoliskiego toczyy si poufne obrady
szwedzkiego.
hr. Meggau w sprawie pokoju powszeciz biskupem wiedeskim
liczno wojska cesarskie oczekiway rozkazu,
iit-go, polczas gdy
by wkroczy w granice Francji. Poselstwo Ossoliskiego do Ratyzbony czy si z nowym zamysem Wadysawa, polubienia crki
cesarskiej. Maestwo bowiem z kalwink, wobec wyniku ro/ejmu
szlumdorfskieiro, stao si bezprzedniiotowetn. Cesarz Ferdynand
sprawie
arcyksiniczki Cecylji Renaty.
ofiarowa krlowi
tej bawi na dworze Wadysawa zrczny kapucyn O. Walerjan MaW^adysaw przesa cesazabiegami swomi doUaza tyle.
jeni

w
owiadczy gotowo

najgorcej popiera cesarza

czasie

rk

')

IV

liiurjusz legiicji Jerzego O.s.soliskiogo

Bibijoleki (Jssolinskich, zbioru inalerjafw

do

wydal
historji

A. Hirschberg.
jolskiej,

r.

(Ze.szyt

1877i.

J.

C.

KK\JK\VSKi:

WADYSr.AW

273

IV.

rok '<p siine waiunUi ni.ir/.eslwa bawicemu w RaOssoliskiemu poleci spraw t /asrai. Po odbytej z kocem padziernika (29) audjeiicji u cesarza Ossoliski wraz z O. Mabr. Trautmannsdorfem roztrzsali wagnim, biskupem wiedeskim,
ksistwa racirunki krla, ktre byy bardzo cikie, urdy
rzow

\\;i*<ii

lyzboiiie

da:

prawem dziedzicznem dla dzieci z tego maestwa urodzi si majcym, natycbmiastowego uis/.czenia posagw dwu
on Zygmunta III. Anny Konstancji, dotd niewypaconycb 100.000 flr.,
patnycb zaraz przy lubie, zwrotu znacznych sum poyczonych ceborskie;j:o

opolskiecro z

sarzowi prze/. Zygmunta

Konstancj wraz

pieczenia ich na dobrach przy granicy

prowizjami, lub zabez-

poUkiej,

nadto

skutecznego

poparcia sprawy szwedzkiej.

widzc w maestwie tem wzmocnienie domu swego


warunki przyj. Do Polski wyjeby
koo tej sprawy chodzie Przyrzekapucyna, hr. Magni,

Cesarz,
i

zabezpieczenie si od wschodu,

cha

brat

rk

cesarsk pnd|isane, przywi(')zdo Wilna


warunkw.
kapucyn Magm. Chwiejny w decy/ji Wadssaw zdawa si przechyla
na stron Habsburgw, lecz ze wzgldu na ewentualne rozpoczcie
rolfowa w sprawie pokoju generalnego uka<l trzymano w tajelutym (13) 16H7 r. zebra krl 28 senatorw na rad
mnicy.
w sprawie ma<-stwa swego z ksiniczk francusk lub austriack. Zapytany przed rad przez Radziwia, odpowiedzia krl. ze
sam nie wie, na ktr stron si skoni. Senat odda wybr oblubienicy w rce krla, 'j Wadysaw dziki swej polityce stan u szczytu
powodzenia. Musia si jednak zdecydowa. Niezawodnie wiadomo
ogromnych nowych przygotowao klskach Francji, o przewadze

czenie spenienia

niach

domu

cesarskiego

niezdecydowanej

e Wadysaw

bya powodem,

wyszed

z roli

stanowczo na stron Austrji s: przechyli, aby za

Dyplomacja Habsburgw przelicytojej pomnc odzyska Szwecj.


waa Francj, ktra krlowi koron cesarsk a Kzptej lsk obiecy-

waa, oraz miljonowe subsydja, lecz do odzyskania Szwecji miesza


si nin chciaa, czy nie moga, podczas gdy Habsburgowie przyjli
wszystkie warunki Wadysawa, pu to, by ich nie dotrzyma. K edy
bowiem umar cesarz (15/11 1637 vX nastpca Ferdynand III o;viad-

e warunkw ojcowskich potwierdzi nie moe, wymawiajc


si ustaw domu, zabraniajc odstpowania dbr dziedzicznych.")
Wadysaw jednak mimo lo nie zerwa z Habsburgami, irdy Ferdynan>i lii zobowiza si aktem unio haereditaria pomaga Waiom do olzyskaiiia .Szwecji, zabezpieczy ich domowi ws/yslkie

<5zy

')

-)

M-monalt* Albrychtii lludziwitla


I,. Kubala: Jerzy Ossoliski t.

yklo(x-Jia polbka.

'I

uin V. cz. II.

13 luty 1637.

sl;

ib.

18

274

HISTORJA POLITYCZNA

prawa, korzyci
wieszenia broni,

poytki

tego tytuu

prze^

czas 26 letniego za-

zapewni godno rodu krlewskiego przez rozdawnictwo czonkom jego pensyj


urzdw.') Koron ukadw by
warunek wzajemnego dziedziczenia. Linia Zygmuntowska Wazw,
na wypadek dojcia do swych praw dziedzicznych, zrzeka si
w razie v\yganiciaswego posiadoci szwedzkich na
rzecz Habsburgw z tern,
dom cesarski zabezpieczy im te same praw a. ^j Akt ten, trzymany w cisej tajemnicy,
uoony zapewne jeszcze za ycia zmarego cesarza, nosi dat 16/111
wyjania nam w zupenoci decyzj Wadysawa
1637 r.
poseli

stwo Maksymiljana Przerbskiego do Wiednia.


^\' poselstwie swadziebnem
na dwr wiedeski wysa krl
brata Jana Kazimierza wraz z ks. Janem Lipskim, biskupem chemiskim, Kasprem Denhofem, wojewod sieradzkim, by zawrze
lubn powita now krlow.
Cesarz zroostateczn
bi zapis na dobrach czeskich Wittingau, zabezpieczajc arcyksipretensyj do dziedziniczce, po zrzeczeniu si wszelkich praw
100.000 z. reskich posagu, oraz
cznych krajw austrjackich
i

umow

nalenych jeszcze
Dnia 9 sierpnia odbyy si zalubiny;
reskicli,

bOO.OOO z.

dwom onom Zygmunta


zastpowa

krla

Jan

').

Ka-

zimierz.

Wspzawodnictwo Francji z Habsburgami skoczyo si zwycistwem ostatnich. Lecz Wadysaw, przedwczesnem ogoszeniem
zwizku z Habsburgami, popeni wielki bd; dozna te szeregu nie-

powodze

wic

tak

kraju, jak

zagranic.

Upokorzya

krla

na ziemi swojej Jana Kazimierza jako szpiega,

Francja,,

krl

angiel-

przyj na audjencji posa krlewskiego Jdrzeja Reja, ksi


pruski stawi zuchway opr, Gdask, doznajc pomocy zagranicy,
nie pozwoli wybiera ce. Sejm 1638 r. wykaza bezsilno krla.

ski nie

kredyt w kraju, podczas


Niezrczna polityka odebraa mu powag
nie zdoaa w niczem zapobiec
gdy pomoc Habsburgw zawioda
nie powd zen io ni Wady sawa.
i

\l<'dos/Iy projekt onleni

Kawalerji Niepokalaiieco Pocz<cia


koronacyjne postanowi Waweselne
dysaw zakoczy wprowadzeniem do Polski nowego zakonu rycerskiego. Nie bya to myl nowa. Jeszcze Zygmunt, idc za wzorem
Mantuy, zamierza utworzy braKarola ks. Nevers
Ferdynanda
i

L'roczystoci

1'aiiny.

.Marji

ctwo rycerskie ku

Niepokalanego Poczcia Najwitszej

czci

')

A.

Szelsjgo wski:

A.

8ze Jigow.sk

*)

Dogiel: Codox diploniaticus l{egni Poloniae

i:

Hozklsid HzcRzy
Iozklad Ilzeszy

Zob. dodatki

P(>l.<?ka.

l'olska sir. 2U7.


t.

str. HIO.

sir.

Panny
262

o.

J.

KRAJEWSKI

wojn

WADYSAW

27:

17.

troskami, sprawy tej zaniecha. Myl


uzyska zatwierdzenie statutu w czasie
poselstwa Ossoliskiego w Rzymie ^). Wadysaw uzasadnia potrzeb
krlowie polscy, ktrzy czsto uywprowadzenia orderu tem,
wali obcych orderw, a mianowicie zotego runa, nie motrli si odrzeczywistoci jednak pragn Wadysaw w ten spowzajemni.
sb stworzy siln partj dwoisU, na ktrej niU zbywao, a przy
pomocy ktrej mgby swoje plany przeprowadzi. Sam kr<')l mia
Marji

'),

lecz,

zaskoczony

t wznowi Wadysaw

by

wielkim

mistrzem.

Liczba

braci

Koronie

miaa wynosi

72,

granic 24. Wszystkich miaa zobowizywa przysiga, e za


ojczyzn walczy bd. !)) przystpienia do zakonu zaproBoga
a za

si krl 12 najznakomitszych

kraju senatorw,

midzy innymi

Sta-

nisawa Lubomirskiego, Stanisawa Koniecpolskiego, Albrechta Ale


ksandra Radziwiw, Kazimierza
Andrzeja Sapiehw. Jerzego Osi

soliskiego,

krlewicza Jana- Kazimierza

wielu iimych.

1'roczyste

wprowadzenie w ycie orderu miao si odby 14 wrzenia 1637 r


o tem rozesza si po kraju ju. w lipcu wywoaa powszechne niezadowolenie sz'achty. Dopatrywano si w tem umniejszenia
swobd szlacheckich, gdy order zagraa zotej wolnoci. Bra szlachta szemraa coraz goniej, gniewaa si na krla jako na twrc;
inowiercy, nie majc, z tytuu swego wyznania, wstpu do zakonu
drwili z kawalerw publicznie. Pod wpywem tej opinji Koniecpol-

Wie

Lubomirski grzecznie, ale stanowczo, odradzali krlowi zapro


wad/enia orderu, gdy do takich nowoci wstrt ma ffmin szlachecki, zamiowany w wolnoci a podejrzliwy, cienia takich rzeczy si
ski

'i.
Cofn si te Jan Kazimierz, gdy nie otrzyma pozwolenia
krlewskiego na polubienie piknej Guldenstiern, panny z dworu krlowej. Dysydenci otwarcie tym orderem gardzili, a gowa ich, hetman
w. lit. Krzysztof Radziwi, najpierw na po.><uchaniu u krla, a poteni
w drukowanej broszur/e Rationes przeciw ka\\alerji, rozrzuconej

boi

ty.sicznych egzemplarzach

Nie

uratowa sprawy

wystpi przeciw zakonowi.


owe racje Radzi-

po kraju,

Ostroroga na
niechci
krytyki,

))Respons

Wobec powszechnej
kn')!
zachwia s\*j
ba si, by op'r z jego strony nie wpyn le na
podniesion spraw ce (o czem osobno)
opraw krlowej; odtoyl

wia^).

postanowieniu,

')

Theiner: Yelera

*/

I..

Ku bil la:

Moriuiiieiit:i folonia.- et

Jerzy Onsciiiiiski

t.

sir.

103

Lithuaiii:ie
i

111

.sir.

378

u.

n.

do krla. Ukp. bibl. Ossoliskidi 1. 314 str. 252.


Ukp. bibl. Ossoliskich 1. 31 zawiera: Pocztek nowej kawalerji (str.
188) Kaliones przeciwko kawalerji (str. 190), liespims na racje... (str. 2U6). Dyplom
rekcyjny
staluta Incliti ordinis (str. 246).
)

liuboinir.ski

*)

18*

'

270

HI.Sl(KJA l'OM

wic

YU/.NA

na grudzie tego roku, a nasenatorw na czas nieograniczony,


w kocu na sejmie 1638 r. pod naporem posw wystawi dyplom
kfisacyjny (18/IV). wFoniewa niektrych niewinna ta pobono moja
nabawia nieuzasadnionej trwogi, aby nowy ten zakon nie grozi kiedy zgub wolnoci, przeto zaoenie tego zakonu znosimy. Nadto
/a[)euiii Wadysaw sowem krlewskiem, /e nigdy bez pozwolenia
lzptej orderw
kawalerii wprowad/.a nie bdzie ^).
IJiiiity Kozackie i ich iisi)<k4yciiie".
czasie odsieczy Smoleska, odnouiy si dobre stosunki tzdu polskiego z Kozakami Na
ustauowioiiio orderu najpierw

Wyka

r^d

stpnie za

wezwanie kriowskie stano ich 15 czy nawet 30 tysicy. Dzielnoswoj (bika/.ali wiele, zyskujc pochway
podziw, szczeglnie
przepywaniem przez Dniepr z szabl w garci.
z Koniecpolskim
pod Kamiecem walczyli moojcy przeciw Abazemu, a kiedy upyrozejm ze Szwedami, stano 1500 Zaporocw pod wodz srogiego rotmistrza Woka. Obydwie wojny, tak moskiewska jak
turecka, zakoczyy si korzystnemi dla Polski traktatami w r. 1634.
Sejm 1635 r. (od 31/1 14/111), wchcc wiatu wszystkiemu owiadczy,
nieprzyjacioom ^naszym lidem pactorum dotrzyma umiemy
chceniy<, uchwali pohamowanie inkursij morski( h od wojska zaporoskiego* *). Konstytucja ta powikszya wprawdzie regestr do 7
tysicy, lecz rwnoczenie wyznaczya 100.000 zp. na zbudowanie
nad brzegiem dnieprowym zamku, ktryby zapobieg wyprawom
kozackim na morze. Tak stan Kudak') przy pierwszym porohu

ci

Kojdackim, wprost ujcia rzeki Samary, wedug planu inyniera krillielma Boauplana. Odtd nie moga przemkn si alewskiego
dna czajka, ani tratwa be/, pozwolenia komendanta Kademu kozakowi, ktryby si okaza tym zar/.dzeniom buntownikiem", grozio

wykrelenie

z regestru

kara mierci

Pierwszym komendantem

tej

inyniera Mariona, dajc mu 200 piechoty


zaogi. Wystawienie Kudaku przyjli Kozacy wrogo. Wolny kozak,
na wy[)rawie v\ojennej, przymiera z godu.
o ile nie wspomg
O zapobieeniu ndzy
uregulowaniu sprawy kozackiej w interesie
pastwa, nie mylano w Kzptej. Szlachta, prowadzc polityk plantatorsk, opanowana clici osignicia jak najwikszych zyskw z ziem
przywileje,
ruskich, chocia lak zazdronie dbahi 9 swoje prawa

mianowa

twit-rdzy

krl

M L.
')

Kubala:

Jer<ty Ossoliiiski

Yolumina leguin

111

b.')U

|)OroHkitigo).
)

M.

Dubiecki:

Kiidak.

t.

sir.

188.

(l'ohainuwanie nikursij murikii-h od wujska za-

J.

<;.

KRAJKWSKi: W.ADN.SAW

277

IV.

odnuiwiaa im jakich l\ul\\i<*l< swoImiH. nakada;' ci/ary, chocia ta


Kozaczy/na unuoj(jlnio u/yta nio,^a (MKla wielku* usutri Rzptej
W^yslawieiiie l\uilaku |)iv.yj(;li Kozacy jako zamach na swobody,

(iony z wypraw morskich Sulima zeljra towarzyszy iiaL^ym napadem wdar si do twierd/.y, zaog:^ w pie wyci, da zamordoi

wa

Mariona,

Rzptej. Za

way

rozkopa. By to otwarty l)unt, podniesiony przeciw


ten napad zapaci irardem. Sejm dwuniedzieliiy

zuchway

(gfrudzie 16H5

r.)

scu

SuUm

skaza buntownika na mier.

mimo wstawiennictwa

krla

wiar

przejcia na

zburzonego zamku stan pniej

diug-i,

inocniej

przez Beauplana, z 4 basjonami po roy:ach. wedutr


landzkiego. Zburzenie

Kudaka

wpyno

na

cito, po

Na miej
zbudowany

katolick.

syfjtemu nider-

pooenie

Kozak(')W

re-

jestrowych, ktre si znacznie pogforszyo. imieniem starszego, Sawy


K. M. zaporoskiego pisarz woj
Konowicza,
wszystkiego wojska
.1.

skowy Teodor Onuszkiewicz

posw, wyprawionyci

instrukcji dla

na sejm ze skargami, oznajmia (80/XI 1636

r.),

e start)3towie

wyp-

dzaj towarzystwo

z dbr szlacieckich, nie ))dopuskaj mieszkania


gorzaki nawet
dobrach krlewskich, nie pozwalaj robi piwa
podczas gdy
alena wesele kozaka, wsadzaj do wturmyo
cta od 4 lat. Szlachta, u ktrej Ko/acy byli w pogardzie, skarg nie
zaatwia. Wybuch nowy bunt. Kozacy zamordowali Konowicza
Onuszkiewicza. obrali now starszyzn z alamanem Tawlukiem na

od

czele.

Mikoaj Potocki, hetman polny, wyruszy przeciw zbuntowanemu

kozactwu, pobi ich po zacitej walce pod Kumejkami (16/X1I 1637 r.),
zmusi do wydania Pawluka
obieg nastpnie w Borowicy
z 4 ))hersztami.
Pojmanych kilkuset Kozakw kaza wbi na pal,
i

w ten sposb odstraszy reszt od buntw. -Po rozgromieniu band Krzima, Kukli, Skidana, Skrebecza
Dukreki rozohetman wojsko po leach zimowych na Ukrainie. Rozdraniona
szlacita postanowia
kres buntom. Sejm marcowy 1638 r.
wyda bardzo surow ordynacj. Wszelkie ich dawne iurisdykcje,
starszestwa, prerogatywy, dochody
inne decora.. teraz przez t
rebelj stracone perpetuis temporibus im od>jmujemy, chcc mie

mniemajc,

pooy

ktrych

tych,

cone

fortuna

belli

ywych

servavit,

za

w chopy obr-

os p s t wo. *) Zmniejszono liczb roLTcstrowych do 6.(00,


odebrano im prawo wyboru starszeiro. Komisarzem ich nua by mianowany od sejmu do sejmu szlacic z siedzib w Treclitymirowie, nawet pukownicy
asauowie mieli by take ze szlachty. Zabroniono
p

')

\'oluinina leguiii

.^luzbie

llzplej

III

bdcego).

937

(Ordynacja wojski zHporuskiego regeslrowegn,

278

HISTORJA POMTY(;ZNA

Kozakom pod kar mierci chodzi na Zaporoe, a mieszczanom wyswyci crek za Kozakw, pod kar konliskaty majtku.
Spodziewali si prawodawcy sejmowi, e t ordynacj uda im
si Kozaczyzn opanowa
ubezwadni. Nie przebrzmiay jeszcze
echa uchwa, kiedy Ukraina znowu zapona buntem. *)
kwietniu
podnis or za Dnieprem Ostranica (Ostrzanin), ktremu z pomoc
pospieszyli Skidan, Hunia, Siekierawy, Rzepka
Putywlec. Wojska
polskie pod Potockim przypuciy (6/V 1633 r.) atak do zbuntowanych pod Hutwi, lecz, doznawszy licznych strat, cofny si do uufajc nadchodzcym posikom, zabnic dokd pocign Ostranica,
mieni walk obronn na zaczepn, dozna jednak klski. Znaczne straty
nie pozwoliy Potockiemu goni Ostranicy. Dopiero po nadejciu Jeremiego Winiowieckiego z 4.200 wyborowego wojska ruszy za uchodzcym ku Zoninowi. Tu po trzydniowej walce (14, 15 16/V1)
Ostranica, straciwszy wszelk nadziej, umkn z obozu; zastpi go
dowiadczony w boju Dymitr Tymosiewicz llunia. Prbowano uka-

dawa

i,

dw,

ale bezskutecznie,

Hunia

cofn

swoje siy

onina

do znako-

obwarowanego obozu midzy Dnieprem a Starcem.


tropy
za nim pociirn Mikoaj Polocki, prowad/c 10.000 onierza z armatami
24/\^i stan pod szacami. Teraz Hunia zgosi si z gotowoci poddania si, pod warunkiem przywrcenia do diwnych
wolnoci, ale hetman warunkw nie przyj, owiadczywszy, e wolprzez swawol utracili. Oblenie jednak przecigao si; walpocztek sierpnia,
czono zacicie z obu stron przez cay lipiec
w kortcu godem zmuszeni Kozacy skapitulowali. Hetman zgodzi si
na poselstwo do krla, z przedoeniem krzywd, poczem 9/ VIII, po
wydaniu broni. Kozacy rozeszli si z obozu, llunia unkn ladem
Ostranicy nad Don do Azowa, gdzie znalaz bezpieczne schronienie.
Tymczasem na Ukrainie wraca ))porzdek. Starszestwo nad
Kozakami obj komisarz Zawilichowski wraz z pukownikami, dobranymi ze szlachty. Pod Ochmatw 1644 r. przyprowadzili oni 60
koni
4000 Zaporocw, lecz wojsko to odnosio si do starszyzny
zatrzymywanie nalenego
z nieufnoci, oskarao ich o zdzierstwa
odu Nad ;)porzdkiem trzyma stra Kudak, strzeony czujnie
przez towskiego, a nastpnie Krzysztofa (Irodzickiego, obersztera
artylerji. ("ziiwaa pilnie zaoira zoona z 60(/ onierzy niemieckich
micie

no

znienawidzonych powszechnie dla swych zdzier.*tw. adna czajka


kozacka nie moga si przemkn na Czarne morze. Kozakw nie
cigu
objtych regestrem (wy piszczy k w) obracano w ciopy.
zamki
kdku lat zwikszay si bogactwa lach\v, rosy folwarki

W
i

>) Korzon
(Deieje wojen t. II
marca po bum-in Ontninicy
Huni
i

sir.

S23

podaje

niecile uchwal sejmu

j.

magnatw

G.

279

iv.

oddawaa

sif; hoi^nej nadzieji,


na [Jkraifundannenta tych fortun nie byy mocne.
dzierawcy krlewszczyzn odbierali osiedlonym w tych

zapanowa porzdek,

Starostowie

wadysaw

krlewit Winiowieckich, Koniecpolskich, Kalinowskich

Potockich; caa szlachta

nie

Krajewski:

ale

ki, myny stawy, wymagali czynszw,


Zaporocom zdobycz polow, pdzili ony
ich do robocizn, jak gosz wczesne narzekania.
Sprawdzi
tych skarg niepodobna, ale wyrozumie mona, ile nienawici wytworzyo si w Kozaczyiiie do ))lachw, do jezuitw, do poddastwa rolniczego
do naduy. Grozio te Rzptej z tej strony ustaKozakom

dobrach

futory,

dziesicin, danin, odbierali

wiczne niebezpieczestwo, tlio zarzewie buntu.

Spr z (lidaskiein o ela. Sejm 1638 r. I*rzed zawarciem rozejmu sztumdorfskiego, Szwedzi posiadali w swem rku cae niemal
pelskie wybrzee Batyckiego morza, z wyjtkiem Gdaska. Wszdzie zaprowadzili ca morskie. Sama Piawa przynosia im 500.000
talarw dociodu
Gdask, zagroony flot szwedzk
wojskiem
ldowem od strony Tczewa, musia z naoonego ca SYs*/* odst').

pi Szwedom

przez co

37i*/.

zyskali jakie

1,200.000 talarw, czyli

Ca, naoone przez Szwedw, mia pobiera Wadys'aw po zawarciu roiejmu przez przecig dwu lat, celem pokrycia
wydatkw wojennych, poczem m-ay by zachowane w takim stanie,
w jakim byy pr/ed wojn, cu zastrzeono osobnym artykuem. Na
tej podstawie wyszed w grudniu 1635 r. patent krlewski, nakadajcy (SYj^/o) co morskie w Gdasku, Piawie, Memlu, Windawie Libawi. Gdaszczanie jednak wykupili si sum 800.000 zp., za co
krl da im przyrzeczenie, e nowych ce wprowadza nie bdzie.
roku 1637 mijay owe dwa lata. Krl potrzebowa pienidzy. Po
powrocie Ossoliskiego z Ratyzbony wznowiono spraw ca, ktra
wystawiepodniosaby bezwtpienia powag krla, daaby
owadnicia panowania na Batyku Chodzio
nia floty wojennej
legalnie, aby przekotylko, aby akcj t przeprowadzi rozwanie
na szlacht o pyncych std korzyciach rozchwia obawy, jadochody do swej kasy prykoby krl dziaa w celach osobistych
watnej zagarn zamierza. Przed zebraniem si sejmu 1637 r.
przedstawi Ossoliski na radzie senatu korzyci, ktreby std dla
3,600.000

zp

mono

wynikny').

Senatorowie [)ochwalili projekt Ossoliskicio,


lecz wyrazili wtpliwo, by sprawa ta, w myl ycze krla, ju na
najbliszym sejmie prze[.rov\adz()n by moga. Krl spodziewa si
pozyska j odrazu dla swego celu.
zaskoczy izb znienacka

Rzptej

')

Talar ranat

*)

Mow t

si; 3 zJp.

podaje

L.

Kubala:

Jcizy O.'^olinski

1.

air.

150

n.

280

HISKlieJA PiiLilYCZNA

Rozd/Jelt.iM.

in.<l/.\

>l('lt:e

rulu wedhiu:

plarm

<

)ssiiIiskieiro.

czerwcu (3j KJ.iT r. ro/poc/. swe obrady sejja dwunietizielny.


Dnia IH \I, kiedy posowie o wypacie odu radzili, wystpi Koryciski, jedna z powa-j: joselskich. z w nioskiem ustanowienia ce ii orskich. i*rojektu wysuchano z zadowoleniem. l*opar go Ostrorg, dowodzc,
Rzpta ma takie same prawa nakada ca u siebie, jak
inni monarchowie.
Marszaek izby, Jan Stanisaw Jabonowskie
chcia podda wniosek pod rozwag
decyzj izby, lecz posowie
litewscy
pruscy sprzeciwili si lemu, dajc odoenia sprawy do

nastpnego sejmu, by

stana

Wf)rz(3d

moga przej

na sejmikach.

Mimo

to

tytuem ca morskiec Krl, nie czekajc na


przyszy sejm, postanowi natychmiast w prowadzi ca
wytumaczy si na przyszym sejmie potrzeb dobrem public/.nem. Natychmiast wyruszy Ossoliski z Warszawy
przybywszy do Prus wraz
z Denhotem proklamowa ca, postawi w porcie 4 uzbrojone statki
na stray, ogaszajc braci Spiryngw krlewskimi poborcami.
konstytucja pod

"

W
w

by

Gdasku

nakazano

opaca

zwan

co, ale tak

zulag,

si pai''Stw ociennych. Gdazamkniciem komory portu. Wysali

szczanie odpowiedzieli na to

posw do
cili

nie

ten sposb zafiobiec mieszaniu

si do

prob

krla,

zaczli zbiera wojsko,

Francji,

Anglji.

Rwnie

Danji,

wzmacnia

Holandji

twierdze, zwr-

hanzeatyckich

miast

Piawa' posza ladem Gdaszczan, zamykajc port; komendant ka/a wymierzy d/.iala na statek krlewski Dwr poruszy wszystkie spryny, aby upokorzy Gdask ksicia pruskiego. Zagroono skierowaniem gwnego biegu Wisy do
pr/.eniesienieni tam handlu. Edyktem z 16/X pozwoli krl
Klblga
okrtom angielskim zawija przez Piaw do Elblga stamtd sukno po caej Polsce rozwozi. Wszystko to jednak nie zmienio oporu
fJdaszczan, ktrym z pomoc przyby krl duski. Doznaws^fy przez
zamknicie portu gdaskiego straty w dochodach blisko 8O.O1O talarw, postanowi si port oswobodzi.
nocy z I na 2/XlI 8 okrtw wojennych duskich napado na 4 statki krlewskie, z ktrych
dwa dostay si w rce Duczykw, a dwa inne uratoway si ucieczk. Na drugi dzie admira duski wprowadzi 40 adownych
(krtw do portu bez adnego ca. Krl stumi swj gniew wobec
doznanej zniewagi, widzc, e si 7<emci nie moe W' kraju mwiono o tern gono, ale mao kto bra obra/ krla za obraz Rzptej,
owszem uwaano to za suszn kar za samowolne nieprawne postpowanie Zamiast na krla duskiego, sarkaa szlachta na swego
monarci. Rozgaszano,
pose krlewski Rej opowiada Salwiucesarz nako8Z0W
penomocnikowi szwedzkiemu w Hamburgu,

o pomoc.

i,

J.

w adysawa

ni
/e

Szwecj

do

KKA.IKW.Skl

(i

W .AhYS.AW

iistiniow itiiia ci. rhciic

u\\;Ulac'.

me

Niivl

\\;)!jii,

281

|V.

co w

lori

^p(i>t')l)

podi-jr/ciiia

/.e

te

w wojn
maj shi

szne podstawy.

Wrd

nastroju

DiekorzystnOLTo dla krla

strzycrii sejm

\C)HS

r.

styczniu

mia

)df)ravviy

sprawo;

si(;

r>z-

wrd

sejmiki

wzburzenia umysw. I\r(')l w instrnkcjacdi, kt()re wysa


da, aby Rz[)ta bronia panowania swplto na Batyku
wybrzea przeciw pastwom ociennym. Innemi sowy
domay:a si wojny z (idaskiem, Kurflrsiem
Danj. u nadzieji.
mu ta wojna uatwi wprowadzenie ce morskici
uzbrojenie wielWobec sojuszu
kiej ll"ty, kt()r ju rozkaza budowa w Tucku.
wchodzia tu zapewne
z Habsburrami domyla si moemy,
w rachub sprawa szwedzkietro dziedzictwa, ktr golw by kadej ciiwili, przy sprzyjajcych okolicznociach, wznowi. Tymczasem
szlachta bya oburzona,
krl nieletralnem
samowolnem postpo-

wielkieLTO

na sejmiki,
zabezpieczya
i

waniem naraa Hzpt na kopoty, ewenlualn wojn

zawikjiiiia

zewntr/ne.
Tajemnicze ukady z llabsburyfami, zamiar opanowania w poro/umieniu z nimi Gdaska
zabrania ce na wasny uytek, zaciL^i wojskowe bez j)ozvvolenia stanw, zimiar wprowadzenia nie
popularnegro orderu wKaw alerjid. projektowany wyjazd .lana Kazi
mierz do Iliszpanji, obawy ukrcenia wolnoci szlacieckiej, ws/.yslko to grozio burz na sejmie. Sejmiki poleciy wybranym posom
domaga si odczytania \x sprawie ce protokow rady senatu, senalus consulta, bez ktrej upowanienia krl niczego przedsiwzi
i

nie

mg,

day,

aby dochody

skarbu

a nie do

k r e
1

z ce w })y way do
eg o, wreszcie, aby

kasy Rzptej
nowego or-

krl

deru zaniecha oraz, aby tytuy cud/oziemskie raz na zawsze z kraju


usunito. Krl spodziewa si przeszkody te na sejmie usun. Inobrazy

majestatu.

przed sd sejmowy o zdrad


Sdzi mia senat 8 deputo-

Izby poselskiej

Wikszo

gosw decydowaa.

stygalor koronny

stanu

zbrodni

wanych z
na wyrok

pozwa

miasto

Gda>k

dla siebit^ korzystny,

Krl liczy

wtedy Rzpta musiaaby go

etrze-

mi.iby Wadysaw w swem rku losy Gdaewentualnej wojny. Zagroony Gdak nie zasypia jednak
ska, ce
sprawy, rozpisa listy z doczeniem drukowanych dowodw przeciw
com do wszystkich sen;itor(')w posw. l'osy[)ay si liczne pisma
ulotne, listy otwarte
prywatne.
Wrd takich okolicznoci zebra si 10/111 1638 r. walny sejm
szecioniedzielny, zainaugurowarjy kazaniem ks. Sarbiewskieg*), w kt-

kwowa.

ten sposb

')

1'ufendorf: Schwedisch-Deutsche Kricg

str.

424.

282

HIITOKJA PiLITTCSNA

rem sawny poeta napomina stany, aby strzeg-y praw korony


Rzptej na Batyku. Izba poselska, niezbyt licznie zgromadzona,
obraa marszakiem ukasza Opaliskiego, wojewodzica poznaskiego,
zdecydowanego przeciwnika Ossoliskiego.
i

Podkanclerzy koronny Piotr Gbicki, biskup przemyski, przedaby wybrzea


propozycj, w ktrej oskara Gdaszczan
Wota
morskie przeciw ociennym pastwom zabezpieczono.
senatorskie byy bezbarwne. Kiedy posowie po wysuchaniu wotw wrcili na gr do Izby, zadali odczytania protokow rady
senatu, chcc si dowiedzie, jakie traktaty stany z cesarzem, na
orjakiej podstawie krl rozkaza pobiera ca, werbowa onierzy
dery wprowadza. Z uchwa t, wiadczc o nieprzychylnym nastroju izby do krla, wysano poselstwo. Podkanclerzy w odpowiedzi
izba
rzeczy niebezpiecznej, gdy odkryod tronu zaznaczy,
tyle,
co zdradza sekreta nieprzyjacioom.
tajna rady znaczy
Odpowied podkanclerzego wywoaa w izbie wielkie poruszenie.
Uwaano j za pogwacenie prawa publicznego zniesienie odpowiena rady przewrotne.
dzialnoci rzdu. Posowie narzekali na krla
Wzburzone umysy trudno byo uspokoi. I*o szekro upominali

oy

da,

da

wa

si posowie o odczytanie senatus consulta, a w kocu otrzymali


przychyln odpowied. Rzeczywicie, 29/III odczytano sprawozdanie
z

rady senatu,

byo ono tylko na pozr uoone, co oczywici


posw oburzyo. Przez cay dzie trwaa wrzawa.

ale

jeszcze bardziej

Uratoway go erje wit wielkanocktfemu


oprcz ce zaleao na uchwadworu,
nych
rozdranieniu
niezadooglnem
leniu opravvy<( dla krlowej.
woleniu upywa drogi czas obrad, podczas gdy tymczasem krl sniesaw. Miasto
dzi sfiraw Gdaszczan, z wielk swoj zgryzot
miao wicej zwolennikw wrd senatorw, ni krl Rzpta. Alsi susznie za prawem swojem
brecht Radziwi sam uznawa,
ministrw
radzie
.5/1 V uoono 12 punktw cywstawiaj Na tajnej
tacyj w sprawie gdaskiej, ale wypady one sabo, nie zawieray dowodw zbrodni ncontra Ilcmpublicam. Wadysaw, widzc sabe
oskarenie, da si nakoni do porozumienia si z posami gda-

Sejm by
i

ju

jakby zerwany.

usilne zabiegi

skimi

|)rzekntian;u.

j)od

grolj sdu ustpi

zgodz si

na

ca. Dozna jednak bardzo bolesnei^o zawodu. Posowie na rozmow


z krlem a nie Rzpt n\aj zatarg, nie okaprzybyli, ale wiedzc,
trwogi, zasaniajc si przywilejami. Krl zachorowa
zali adnej
Postanowi postpi z nimi jak z buntownikami; 16/IV
z irniewu.
osd/.i miasto na kontumacj.
kaza przywoa spraw gdask

Gdaszczanie

postarali

pozwolili

sdzi

Hi<;

si o aresztowanie wyroku krlewskiego, nie


zdrad stanu. Cay spr trdaski, jako niena-

J.

KKAJKWSKi:

G.

WADTS.AW

283

IV.

leycie przez krla je^o stronnikw przya:otowaiiy, zamiast przed


sd sejnnowy, przeszed do sdw asesorskich. Krl ro/.chorowa si
ponownie ze zmartwienia, plan jego zosta rozbity. Trzs si z gniewu
na senatorw, t lec^aln podpor tronu, ktra o-o w niczein popiera nie chciaa. Rzpta uja spraw ce w swoje rce, wyznaczywszy
izby, ktrzy wraz z krlem, wedu.'^ instruk39 komisarzy z senatu
wybierania
egzekwowania ce.
cji sejmowej, mieli uradzi sposb
Komisji chodzio o to, /eby dochody z nich pyny do skarbu publicznego, a nie do prywatnej szkatuy krla, wobec czego Wadysaw nie mia ju wicej interesu forsowa tej sprawy z dawn energj. Z tego powodu komisja, przez sejm ustanowiona, adnego skutku
nie odniosa. Gdaszczanie wicili sw'j triumf, podczas gdy wadza krlewska doznaa uszczerbku na powadze lak w kraju, jak zaani wojsk zaciga, ani
granic. Wadysaw musia si zgodzi,
pozwolenia
nie
bdzie.
Rzptej
"wojny podejmowa bez
zamian za te ustpstwa, przysza do skutku nader hojna
oprawa krlowej. Kiedy bowiem pod koniec obrad wielu fiosw,
niezadowolonych prolongacj, koca sejmu nie czekajc, do domu
si rozjechao, dworscy postarali si u pozostaych o opraw w kwoLitwy, do czego krl
cie 200.000 zp. rocznie, po 100.000 z Korony
doda od siebie 2.000 czerwonych zotych. Tak si zakoczy pamitny sejm 1658 r.
Sprawa ca jednak mimo wszystko nie zesza z porzdku.
Gdaszczanie, ponoszc znaczne szkody w handlu, usiowali zaagodzi gniew krlewski, ofiarujc mu wypaci 4 beczki zota, t. j.
Wa400.000 z[)., podczas gdy Danja zwrcia zabrane okrty.
i

dysaw pragn podnie spraw ca


rwaa nie:?forna szlachta. Z wiosn

na sejmie 1639
1640

r.

r.,

ofiarowali

lecz ten ze-

Gdaszczanie

DenholTowi 60O.OOO tal.


komisarzom krlewskim Ossoliskiemu
Krl si opiera, lecz znajdujc coraz sabsze poparcie ze strony poi

Jigodnia w swoim gniewie,


w kocu Gdaszczanie, wyliczywszy znaczne sumy bdcemu zawsze w duirach krostatelowi, spraw t w kocu na szkod caej Rzptej ubili.
cznym rezultacie po/ostao zhabienie powiewajcej nad Batykiem
flagi polskiej, ponienie powagi monarszej
zawd krla z jednej,
huta kupc(')w
mieszczan 'jrdaskich z drutriej
"a nieposkromiona

sw

szlachty,

strony.

Jan
i

majc

Ka/iiiiierz

wie/iiieiu

Krlewicz Jan Kazimierz,

Francji.

Polsce, szuka pr/.yird


szczcia w shihie cesarskiej w wojnie przeciw Ludwikowi XIII
Gustawowi Adolfowi, wysugiwa si Habsburgt)m austrjackim hic/.aiini w tym celu, hy uzyska z tej strony zaopatrzenie.

nte

zaopatrzenia

odpowiedniego

284
sie

IIISTOKJA roLI lYCZNA

t<

rokowa

czcycli si

o uiij

(podpiekanej 1637 r.y

/ llalisbiiroranr!

datiia: l.OOO dukatw miesicznej pensji,


oi-der zote<^o runa, wybitne stanowisko na dworze Filipa IV ).
I'r/ysz<) widocznie do porozumienia, g^dy po lubie Wadysawa
z Cecyij Renat wyjecia Jan Kazimierz po Trzecb krlacb 1638 r.
admira krla biszdo Hiszpanji, g"dzie jako wicekrl Tortugalji
paskiet^o mia wzi ud/ia w wojnie przeciw Holendrom
Szweprzedstawi osoIjmo

s\\o,t;

dom*).

Odjedajc, poegna Polsk

wdziczno

z niekaman wzg-.ird, niewyrzucajc. Drog na Wiede, Insbruck, Medjolan,

jej

przyby do Genui w towarzystwie posa krlewskiego, opata Jana


Konopackiego. Tu przez 3 tygodnie incognito przypatrywa si przygotov\ aniom do wojny, p(.)czem, nie czekajc na flot hiszpask,
wsiad w maju (4) na neutralny okrt genueski ))Djan
puci
si w dalsz podr v\zdu wybrzey irancuskich.
i

Francja,

maestwa Wadysawa

wobec

Cecylj,

nietylko

miaa suszne powody, by ledzi


kady krok Jana Kazimierza. W Genui czuwa pilnie nad nim szpieg
francuski, ktry nastpnie wsiad rwnie na statek Djan, by mie
baczno, czy Jan Kazimierz nie bdzie obserwowa wybrzey
obwarowa nadmorskich. Dnia 6/V z powodu burzy zawin statek do
wrzaa

z Lrniewu

na

krla,

ale

francuskiego portu Saint Tourpin. Dnia nastpnego wyjecha Jan Kazimierz konno do Marsylji

warowni

flot.

zboc/.y do Toulonn, gd/ie obejrza port,

Intendant Prowancji, uwiadomiony,

krlewicz

ka/a go aresztowa, lecz Jan Kazimierz, dowiedziawszy si o tem na czas wsiad na okrt
z por^u wyjecha.
dalszej
drogi,
z powodu ustania wiatru, zaw in do maego
citru
portu Tour de Bouc, 8 mil od Marsylji,
wysiad na ld, by zwiedzi mia^-to Martignes.
lad za nim przyszed rozkaz do komMidanta twierdzy Tour de Bouc z Marsylji, aby uj statek genueski
pizybywajc<'go tam krlewicza. Komendant de Nargou wymierzy 6 modzierzy na statek
pod grob zatopienia uwizi 8/V
Jana Kazimierza wraz z catMu otoczeniem
siln otoczy stra Po
sprawdzeniu tosamoci przez wspomnianego szpiega zakomunikowano przeratmemu krlewiczowi, e na miejsce pobytu wyznacza
si mu paac arcybisku[)i w Salon (7 mil od Msylji)
do chwili
nadejcia odpowiedzi z Parya. Pitnastego maja wyjecha Jan Kazimierz jako wizie do Salony, wrd zl)ieL!OW iska
przeklestw
ludu, ktry go jako wroga
szpiega iiszpaskiego powita. Wadza

8/\' stanie

Marsylji,

go w

')

Szfil

Kiihalu

H k

Kozkad

Kriewirz

Jati

Itze.szy

Kaiiiiiietz.

l'olska sir. 210.

Szkice

t.

I.

.1.

francuskie

/ar/aii/y

rozg-tos-y

kraju

286

IV.

bezwadnie .lana Kazimierza,


uwiziony krlewicz pozostaje
schwytano iro na lustrowaniu far-

\\s/.ysll<o,

aby

zai^ranic,

pod zarzutem szpieg'ostwa, <^dyi


tw

\V*l>Y^A\v

G. KUAJKW.sKi:

wybrzey.

Wadysaw

olr/ynia

wiadomo t

w poowie Hpca, na wyjez-

dnem do wd badt-skicb; by przeraony zniewag, zwaszcza wobec tak habicoyo podejrzenia Wysa goca dr) krla
kardynaa,
domagajc si naprno uwolnienia brata ukarania winnyci. Kardyna Kiclielieii wiedzia, e Rz|)ta nie ujfoie si za zruenaw id/onym
i

ksiciem, sam za praun czynem tym Uftokorzy krla za jego postpowanie wobec Francji, oraz za konszachty z Austrj
posiki
przesyane cesarzowi. Sam .lan Kazimierz czu si tern uwizieniem
zarzutem bardzo upokorzonym
przygnbionym. Okaza si sabym
na duchu. Poniy si nawet wobec dworu francuskiego. Zdradzi
jednego z tych, ktry mu chcia uatwi ucieczk, byle zagodzi sur(,)W() uwizienia, ale
WCbec podejrze usiowanej
to bez colu
ucieczki przeprowadzano go czsto do innego wizienia. Czyniono
to z wielkiemi honorami, fiubernatorowie wyjedali nafirzeciw, wydawano bale, polowania, poc/.em nastpowao jes/.cze srosze wizienie
IJnemoliwiono mu wszelk komunikacj ze wiatem Krlew cz siedzia w izb:e z Konopackim spowiednikiem, znoszc zimno,
dym, niedostatek, groby
grub)astwa dozorcw. Nie pozwolono
niii z nikim si znosi, roznmw musia prowadzi gono
wyraniczem nie zagodzia losu wiuie po francusku, pod kontrol.
i

nia interwencja papiea.

Wenecji

Mimo wizienia czu jcilnak


Dawano mu H) poznania, e

osoby.

tak niebezpiecznym

powodem

wano

swnjej
Kazimierz
musi si broni przed
zdeklarowanym wrogiem, przedstawiano mu,

lego nieszczcia jest

Wadysaw,

Genui.

przyj

.an

Francja

dom

austrjacki.

pomoc

wysa

do Francji
posa Dbskiego. Kichelieu nie dopuszcza posa do audjeticji, zwie
ka pod r(')nemi pozorami, a to gwnie z powodu zjazdu krla
Wadysawa z cesarzem w Nikolsburgu (22 padziernika 1638 r.) *).
Do[)iero z

Ludwik
<lz.

praiiiic

kocem

bratu,

przywiz listy.
l(jb8 r. powrci Dbski z Francji
uwizienie nastpio za jego wiewypiera si,
si lak, jak przed caym wiatem, e Kazimierz, jAko
i

XIII nie

Tumaczy

M
czasie pobytu u wd badoiiskicli iiasipil zjazil w Nikolsburgu, hez
watiiejszego polilyoziicgo znaczenia. Zob. U. Kubala: Droji^a l^rla Wladj .ilaw a
<lo Badonu
k )n;^re- w .Nikosburg i, opisany pr^or Jakoba Sobieskiego (frzcwo
i

<inik

naukowo

literacki.

Lww

1878).

HISTOKJA rOMTYCZNA

286

Francji^ desygnowany admira hiszpaski


wicekrl Forulustrowa porty francuskie *).
Oprcz listw od krla
kardynaa przywiz Dbski ustnie
warunki uwolnienia Kazinnierza z wizienia. Domagano si od krla,
Kazimierza zapewnienia,
si za to wizienie mci nie
Rzptej
bd. Warunek ten zda si Wadysawowi za surowym.
lutym
Wiednia z prob, aby
(5) 1639 r. wysa z t nowin Denhoffa do
cesarz odda Francji pfalzgrafa Ruperta w zamian za krlewicza,
te ukady si nie powiody. Na sekretnej radzie senatu (26/III
Ale
1639 r.i postanowiono nie czeka na sejm, ktry dopiero w padzierniku mia si zebra, ale wysa wielkiego posa z penomocnictwem
z
asekuracj, podpisan przez przedniejr
ze strony krla

wrg

galji,

dan

szych senator()W

Na posa wyznaczy krl


pisarza W. Ks. Lie tak asekuracj Richelieu

imieniu caej Rzptej

Krzysztofa Korwina Gosiewskiego, referendarza


tewskiego. Jakkolwiek krlewicz pisa,

da

zabezpieczenia od sejmu^
kontentowa si nie bdzie, gdy
krl nakaza wyjazd Gosiewstiiemu z caem jego otoczeniem. Po
drodze w Hamburgu dowiedzia si pose od przedstawiciela Francji
hr. d'Avaux, e Francja rzeczywicie nie zadowoli si asekuracj senatu, lecz dom.iga si jej od sejmu, wobec czego listownie zadat
przesania odpowiedniej uchway. Sejm. mimo niechci do Kazimierza, aprobowa odczytan asekuracj wszystkich stanw na uwolnienie krlewicza.

wie

wysaniu wielkiego posa przeniesiono Kazimierza


'o drodze podejmowano go jak zwykle
honorami,
skoro przyby na miejsce, zamknito go
ale
wielkiemi

Na

z Cisleronu
z

kamiennej

Yincennes.

wiey

szak krlewicza

jak dawniej trzymano

otrzyma ro/kaz opuszczenia

w cisem
Francji.

wizieniu. Orpolski, po

Pose

kr(')lowrj, po odbyciu konlerencyj z miuzyskaniu audjencji u krla


zoeniu zapewnienia, ^ ani krl, ani Kzpta nie bdzie
nistrami
na Francji za to uwizienie, uzyska uwolnienie krlewisi
cza, ktry musia przedtem na rce sekretarza stanu Chavigne'go
sowem krlewskiem,
skrypt z owiadczeniem pod wiar
i

mci

zoy

i w cigu

wystpi przeciw Francji jej


drugiej poowie lutego wyjecha z Vincennes
sprzymierzecom
marcu (8) oddo Parya, gdzie zamieszka w paacu poselstwa.
St. (erinain.
w
krlewskim
dworze
kr(')le\vicza
na
przyjcie
byo si
krlewiczowi,
podarku
go
w
Krl zdj z palca piercie brylantowy da
starajc si wraz z krlow grzecznociami osodzi czas 21-mie8idrog na Antmiesic pniej opuci Pary
cznego wizienia.
teraniejszej
<.

wojny

nie

')

Ev.

Waisenberg:

Sreniasimi Joiannis

Casliniri...

Carcer (lallicus.

J.

(i.

KKAJEWNKi:

WADYSAW

287

IV.

Gdask wrci, acz niechtnie, do W arpierwszych dniach czerwca r. 1640. Pobyt we


Francji
wpyw ))ojcw, jedynych towarzyszy wizienia, a zwaszcza
O. Leiera, nie pozostay bez wpywu na zmienny umys .lana Kaziwerpj, Bruksel, Hamburg

szawy, gdzie

stan w

puciwszy si pniej w podr do Rzynm, ku najniezadowoleniu krla wstpi do zakonu Jezuitw (1643 r.)
po to, by dugo w nim nie pozosta.
Trba pogodzenia rnowiercw z katolikami (ColIiMiuinin
eharitativum). Wrd zamierze krlewskich poczeste miejsce zajmuje gone w swoim czasie Colloquium charitativum, zjazd, czyli
mierza, ktry,

ywszemu

rozmowa

przyjacielska

rnowiercw

majca na

katolikami,

celu

przeprowadzi w Polsce zgod jedno religijn. M


Wiadomo,
w czasie poselstwa Ossoliskiego do Rzymu papie Urban \'11I zgodzi si na tymczasowe ustpstwa, jakie poczyni krl rnowiercom przy wstpieniu na tron. Stolica apostolska
uwzgldnia pooenie krla, ktry potrzebowa pomocy schizmatykw w czasie wojny z Moskw, oraz heretykw w sprawie zawiszwedzkich. Wadysaw przez posa swego obieca, e po zaegnaniu niebezpieczestwa z tej strony przeprowadzi trwalsz
silniejsz urij z schizmatykami, oraz nawrci dysydentw na ono Kocioa katolickiego. Kiedy stan pokj z Moskw a rozejm ze Szwecj, zada papie dotrzymania obietnicy. Krt')l, pozostajc nawczas
w dobrych stosunkach ze stolic apostolsk, przez oddanego sobie
nuncjusza Yiscontiego zada zwoki.
I^apie, po zawarciu maestwa krla z Cecyij Renat, bdc
zdecydowanym wrogiem domu austrjackiego, wysa do Polski suroi

ka

wego nuncjusza w osobie Marjusza Filonardi'e<j:o,; arcybiskupa Awinionu, ktry upornie domaga si spenienia przyrzecze. Mimo to
stosunki krla z papieem byy poprawne. Urban wstawi si we
Francji za uwizionym Janem Kazimierzem, krl za na sejmie
1638 r. wystpi przeciw Arjanom
zanikn sawne szkoy rakwskie, nadto donis papieowi, e na tym sejmie przygotowa schizmatykw do unji, ktr obiecywa doprowadzi do skutku na zanuei

rzonym synodzie unitw, za na zjedzie

rnowiercami

katolik<')w z

zaatwi spraw z dysydentami.


Rzym, zasaniajc si uchwaami soborciw, nie chcia sysze o adnych synodach, ani zjazdach, tylko douKiira si zaprowadzenia unji brzeskiej
odebrania przywilejw rnowiercom. Zada
rzeczy niemoliwej. Odebra schizmatykom
dysydentom to co raz
i

1)

tativuni.

L.

Kubala:

Jerzy OasolisUi

str.

263 ustgp

p.

t.

Colloi|uiinn ihuri-

-8l^

HISTUli.lA

wywon

r()I.lTVC/.NA

domow, czego zapewne nawet


Kiedy krl nie chcia zado uczyni
yczeniom stolicy ai)ostolskiei, nuncjus/., w myl otrzymanego rozkazu, zaoy protest w Warszawie \\)\2 v. dnia 26/11, co jednak nie
olizyinali,

/naczyo

najarliwsi katolicy nie

wojne^

chcieli.

miao wikszego znaczenia, gdy strotinictwo katolickie, usjrrupowane od r. 1640 okoo Ossoliskiego, nie dao si
za tiarzdzie
przeciw krlowi Lecz nuncjusz Fihmardi nie ustpi z raz ubranej
drogi
rozpocz na wasn
niebezpieczn dla pastwa agitacj

uy

rk

kraju

na

papirskim.

dvA'or/.e

Dziki jego tendencyjnym a czsto


kamliwym doniesieniom
\'II1 okaza wyran, nieprzyja krlowi; f)rzy kreowaniu 17 kardynaw pomin w zupenoci propozycje Wadysawa
proponowanemu przez, mego Niscontiemu godnoci tej nie nada.
Kiedy za z tego powodu zwrcono mu uwag,
krl polski ma
takie same prawa jak
inni krlowie, odpowiedzia Urban brutalnie:
Nie WMem, czy on podobny drugim
czy mona rwna krlw
i

papie, Urban

dziedzicznych

sprawie

krlami

nuncjusz

elekcyjnymi.

odpowiedzia

Zainterpelowany

za w

kanclerzowi szorstko,

tej

papie

mia suszno, gdy


wadcw,

a na

krl sam si uczyni mniejszym od innych


dowd wskaza uwizienie Jana Kazimierza wzgard
i

hiszpaskiego, ktry na 10 listw zaledwie jeden


to ozible
odpisa. Krl p stanowi nie udzieli nuncjuszowi pt^suciiania. dokr(')la

j)a|>ie nie zamianuje kapucyna Walerjana Magni'ego kardynaem.


Do Rzymu wyjecha regent kancelarji wikszej. Fredro, ale papie
nie chcia go do siebie przypuci.
Ho/gniewany krl, (iowiedziawszy si, e go nuncjusz w Rzymie oczernia, kaza przej jego listy. Nuncjusz pisa w nich, e
ki(')l
jest gwnym opiekunem heretyk(')\\
schizmatykw, e nic
w Pidsce nie znaczy, e w najmniejszej rzeczy zawis od woli sep<')ki

diczytany na radzie senatu list wywoa powszechne oburzenie. Do papiea wysano listy z podpisami wszystkich senatorw z daniem odwoania imncjusza, a przysania innenatu

pijanej s/.lachty.

zawiadomi krl przez senatorw, e


uznaj go za nuncjusza, ani jego jurysdykcji
podlega nie bd. Filonardi zawrza gniewem, zapragn przed
wyjazdem zapisa si gruntownie w pamici krla Polakw. Wanie Wadysaw, celtMu uczczenia pamici ojca, postanowi wystawi
p imnik przed zamkiem warszawskim. Hy uzyska otwarte miejsce
go,

samego

z.a Filonardi'ego

ani on, ani Rzpta nie

dla pomnika, zaku[)i kilka

domw

na[)rzeciw klasztoru Bernardynek.

Krl odpowiedzia na
wzbroni wszystkim przystpu

Nuncjus/. pod inierdyktem zakaza je burzy.


to

do

postawieniem stray nuncjuszowi


ni-L^o.

Domy

zhurzoiu) natychmiast.

1'omnik

stan

na oznaczo-

J. (.

nym

KKAJKWSKi:

W\IM8A\V

miejscu. Filonardi chcia krla przeprosi,

suchania

289

IV.

ale nie

olrzyma

po-

wielkim wstydem 9 sierpnia 1643 r. wyjecha z F'olski.


Papie odwoa nuncjusza, alo drug^ieyro nie przysa, ^^tosunki ze stolic apostolsk ustay. Obawiano si,
Urban, uporawszy si we
Woszeci, da odczu potg gniewu swego w Polsce. Na razie dokuczy krlowi do ywego, pozwalajc jezuitom przyj .lana Kazimierza do zakonu, o czem da zna listem wasnorcznym. K"rl
i

zapaka

Na jego danie wystosowali

zgromadzeni
w Warszawie w padzierniku 1643 r, pismo do Rzymu z ubolewaniem nad tym wypadkiem, podczas gdy kr(jl wysya
Wilna w grudniu surowy list do papiea. Stanowisko synodu, ktry stan po
stronie krlewskit*j, zaniepokoio stolic papiesk; krl zyska silniejsz podstaw dla swych planw, ktrych dzi nie[)odobna jeszcze
w zupenoci wywietli. To tylko mona stwierdzi,
musiay one
do wzmocnienia pastwa bez szkody katolicyzmu, gdy
holu

biskupi,

/.

dy

przeciwnym nie doznaby takiego poparcia ze strony duchowiestwa obozu katolickiefJTo z Ossoliskim na czele.

"W razie

pragn oddawna przeprowadzi now unj, gruntowniejbrzeskiej (ktra nie miaa zwolennikw wrd mas),
listem

Krl

sz

od

z 3 grudnia 1636

r.,

wskaza na
na wzr Moskwy. Mia

wystosowanym do schizmatykw,

potrzeb utworzenia parjarchatu w Polsce


gotowego kandydata w osobie schizniatyckiego metropolity Mohiy.
Patrjarcha carogrodzki musia wysugiwa si sutanom. Istniaa

wic

/U[)enie uzasadniona nadzieja,

episkopat

schi/.matycki, bra-

ctwa
Kozacy zgodz si na paljarchat Mohiy. ktry w lym wypadku musiaby zerwa ze Wschoilem, priez co unja z papieem
sama z siebieby si wyonia. Jako pierwszy krok wprowadzenia
w y( ie tego zamiaru uwaa krl zwoanie synodu unitw, w celu
wyjanienia
uoenia warunkw nowe) unji. Schizmatycy po liwaprzystpienia do unji
kro owiadczyli metropolicie unickiemu
wspcilneiro sypod warunkiem ustanowienia patrjarchatu na Rusi
nodu z unitami.') Lecz papie dla wanych powod('tw na taki plan
i

ch

zerwaniu
si. e po odwoaniu nuncjusza
bdzie dziaa nie ogldajc si na krla.
Wskazyway na to listy, adresow.me okrom krla do rnych senagwnego ortorw, polecajce spraw unji a zapraszajco Mohi
downika sprawy si-hizmatyckiej, Kisiela, na ono Kocioa katolickiego.
Krl postanowi l>ke dziaa- nie ogldijc si na papie:. Ro/.po-

si

nie zt^rodzi

zdawao

przyjaznych stosunkw

')

Kelacje iiuncjus-zw

^.ncyklopfdjn polska

Tom V

ci.

II

II

str.

21^9.

19

290

HI8T0RJA POLITYCNA

czl od rnowiercw. Idc za rad Nigrinusei,') zdecydowa si zaprosi rnicych si w wier/.e na ))Colloquium. Synod biskupw
polskich wyda odezw do wszyskici rnowiercw w F^olsce, zapraszajc ich na dzie 10/1X 1644 r. na przyjacielsk rozmow
do Torunia.

Papiea przerazi

ten Urok

duchowiestwa, owiadczajcego si

po stronie krla. Zmieni natychmiast sposb postpowania z krlem


a do prymasa zwrci si z przedstawieniem, aby zjazd toruski od-

woa,

oraz aby biskupi acis^cy

colloquium odroczono

nim udziau

wzgld-

nie brali,*)

sprawy przez
kongregacj w. propagandy. Lecz prymas
biskupi papiea nie
usuchali. Rnowiercy, otrzymawszy prawdziwie serdeczne zaproszenie krlewskie, owiadczyli gotowo wzicia udziau w zjedzie
pod pewnemi warunkami, prosili jednak o odroczenie zapowiedzianego terminu. Krl chtnie do tej proby si przychyli
odroczy
zjazd na 28/VIII nastpnego roku (1645).
Tymczasem umar papie Urban VIII (29/VII) 1644 r. a na tronie papieskim zasiad nowoobrany (15/IX) Innocenty X, przyjaciel
Polski, a wrg rodziny
stronnikw zmarego papiea.
polityce
nie by

do rozpatrzenia

tej

nastpia radykalna zmiana.


imieniu
krlewskiem, uda si na dwr papieski zaufany kapucyn Walerjan Magni
tam bez porozumienia si z schizmatykami
dysydentami poczyni obietnice, ktrych dotrzyma byo niepodobiestwem. Donis, e schizmatycy odstpili od swoich pretenkrla do stolicy

apostolskiej

i"

patrjarchatu

wsplnego synodu

syj,

t.

dne

stje

zjazdu rozstrzyga, przez co krl zrzek

j.

prawd,

odda unj w rce Rzymu,

unitami, co nie

ktry

mia

byo

zgo-

sporne kwe-

si dotychczasowej

roli

kierowniczej.

Powody, ktre skoniy Wadysawa do tego kroku, leay w nonim projektowana wojna
wytpienie Tatarw,
walka z Turcj, zdobycie Konstantynopola, uwolnienie grobu Ch ry-

wym zamyle; bya

Mylc

o wojnie z Turcj w Turcji, nie mg unj drani


wschodniego, ktrego pomocy potrzebowa; z tetro samego powodu musia powici plany swoje wobec rnowiercw,
by mie pomoc papiea. Zapewniwszy Innocentego przez W. Magni'ego

stusa

..

patrjarchatu

')

IJartomiej Nigrinua.

dawny zwolennik

w Gdasku, przyj;if za spniwa kapucyna


gwnym orciiownikiutn zjaztlu.
')

liisly

do krla, prytnasii

nunrJusKw apostolskich

t.

II

8tr.

Lutra, potom kaznodzieja

Ossoliskiego
284.

kalwiski

W;ilerjaiia Makcni'eg() katolicyzm

daUj 23

lipca.

Zob.

by

lialacja

J.

wysa w

swej ulegoci,

oci

ojcowskiej,

wol

t.

odpowiedzia,

WADYSAW

trop za

nim

291

IV.

(18/111

1645

r.)

zawiadomie-

dajc

wyranych dowodw mirocznie przez dwa lata


1'apie
j. 500.000 skudw
wyle nuncjusza Jana de Torres, ktry owiadczy

swoim tajemnym

nie o

KRAJKWgKi:

(i.

projekcie,

do wniesionych propozycyj. Z przytoczotoruski mia si obecnie odby


z jak najmniejszym haasem. Zmienny w swoich
tylko dla formy
postanowieniach krl poniecha myli, trudnej do zrealizowania.
Tymczasem otwarto 28/VIII w sali ratusza toruskiego synod trj
wierczy. Ossoliski jako przewodniczcy zjazdu zagai zebranie,
liczce 80 czynnych czonkw zjazdu, z tych 25 teologw katolickich,
28 wyznania augsburskiego a 24 teologw reformowanych. Katolikom przewodniczy biskup mudzki, Tyszkiewicz, kalwinom Zbigniew
Grajski a lutrom Zygmunt Guldenstiern.
stolicy apostolskiej co

powyej powodw

nych

zja/d

Pierwsze dnie zeszy na sporach nad porzdkiem obrad


kolej pierwszestwa. Dopiero na 14 posiedzeniu (16/1X) rozpoczy si
waciwe obrady, ktre jednak wywoay burz. Po odczytaniu wyskromnie, tak
znania wiary katolikw, zredagowanego powanie
nie mogo nikogo obrazi, pr/,edoyli zreformowani w sposb obraliwy dla katolikw zredagowan deklaracj pod tytuem: uSpecialis
Declaratio doctrinae Ecclesiarum reform, catholicae de praecipuis
i

controversi8.

fidei

Ossoliski w imieniu krla zabroni umieszczenia tego wpaszkwiluo

w
lan

poniewa wzohydza potpia Koci katoiicki. Kasztechemski rozdranionym gosem prosi kanclerza o agodniejsz

aktach,

ocen

deklaracji. I^rzyszo do bardzo ostrego starcia. Sesja zostaa

rozwizan,

pniej podali ewangielicy swoje wyznanie,


zredagowane bez goryczy, mimo to Ossoliski zada opuszczenia u^^t
pw, zawierajcych krytyk przeciwnych wyzna. Kwangielicy zwrcili
si ze skarg do krla, zadali zadouczynienia za znie-

wag.

kilka dni

niezalenie od skarbi,

Ossoliski,

wyjecha

powoany pismem

'<rlew-

Torunia 22 IX, oddajc przewodnictwo wiceprezesowi Leszczyskiemu. Za nietaktowne postpowanie spotkaa nieobecnego Ossoliskiego publiczna nagana od krla, wktry z wielkiem niezadowoleniem dowiedzia si o tej zniewadzew.

skiem,

Po wyjedzie Ossoliskiego dogorywa zjazd,


dzeniach

niem

publicznych

kocem

listopada

wyjecha do (lomu. Zawd spotka

uspokojenia

chrzecijastwie.

Krl

za.

kady
tych,

po 86 posie-

ze

swojem

zda-

ktc^rzy oczekiwali

kl('ireinu

zjazd

en

przy-

292

HISTORJA POLIIYCZMA

nis wiele rozgosu, wobec rozsiewanych nieprzycliylnych pogosek

kaza wydrukowa opis zjazdu.^)


Sojusz / Francj. mier Cecylji Renaty (24/III 1644 r.) oywia
ponownie dyplomacj pastw zagranicznych w stosunku do Polski.
Zjawili si agenci na dworze warszawskim z propozycjami. Habsburprzysali a 16 portretw arcyksijeli wierzy mona
gowie
niczek swego domu, p dczas gdy Francja dawaa 5 do wyboru.
Wadysaw od czasu narodzenia si syna, jakkolwiek postpowa
owiadcza si publicznie za neutralnoci, w rzeczywiostronie
stoci jednak, nie przypuszczajc nikogo do tajemnicy, szuka sposobw wpltania Hzplej w wojn ze Szwecj ^j. Francja obawiaa
nie pospiesi bardzo, aby krl nie zerwa rozejmu ze Szwecj
wszelkiemi siami cesarz.
szy Duczykom z pomoc, do czego
Z teiro powodu pose francuski, wicehrabia de Bregy, w padzierniku 1644 r. (kiedy pose duski prosi o pomoc przeciw Szwedom,
cesarski ks. Dietrichstein bawi w Polsce), skaa pose hiszpaski
zapraszajc
dajc wyrazy wspczucia po mierci krlowej Cecylji
Wadysawa do porednictwa przy traktatach generalnego pokoju,
zaproponowa jawnie maestwo z Francusk. Krlowa regentka
ofiarowaa do wyboru: crk ks orleaskiego, stryja Ludwika XIV,
Ludwik Marj Gonzag. ksiniczk niwernesk, nastpnie crki

dy

ks.

Gwizjusza, Longue\illa

drogach

stajnych

domu

austrjackieyo.

klejnotach

Kondeusza.

lub

Wadysaw by

na roz-

Kazanowski radzi trzyma si nadal


wpywowy Ossoliski, pozyskany darami

Przyjaciel

/a

zwizku

pienidzach, nakania do

potn

Fran-

szalonego
wobec potgi Francji
Wadysaw u/nawa,
cj
aby
pomoc
cesarza,
nadzieji,
szczcia wojennego Szwedw nie ma
D.iczyka na co przyda si moga. Wpierw jednak zalliszpanji
rki Krystyny, ktra, wyzbywszy si w tym roku
mierza
opieki, uja ster rzdw w swe rce. Przez posa prosi krl regentk, by wybadaa S/wedw, czyby nie chcieli odda mu rki
krlowej Krystyny, z zawarowanieni jego praw do korony szwedzkiej. I)"piero izdyby Szwedzi nie chcieli si zgodzi, gotw by Wato tylko
jednej z ksiniczek francuskich
dysaw stara si o
ten
przyzwizek
porczya,
Francja
gdyby
warunkiem,
tym
l)od
Rzptej.
ale
jemu
nietylko
korzy
wielk
niesie
s).

da

rk

Acta conveiitua Thoruniensia oelebrali 164-6... oraz Idea Colloquii Chari;iulh(ir ['alrc Hieronimo a 8. Hiacyntho. Cracoviae 1646 a.

')

tativi,

')
)

hi 8r.

(tamie

li.

Kubala:

Teki lajkasa

dn Hre,'y
k.

92

le

3).

II

JiT/.y
t.

III

U.

.httuier

>.ssoiJnsUi

66

16*.'))

I.

sir-,

"i').

,Meini)irc poiir \va alfaiips


oiiiz

depesza

legoi

posa

dc Pologne... sur
z

li lipca 1615

r.

J.

Wadysaw

gdy

si

293

IV.

me wyday

te

rk

ski

WADYSAW

przez posa Forbesa czyni starania

jednak
ofiarowa

Zabiegi

KKAJKWSKi:

najwiksz ochot skwapliwoci poreSzwecj. Polecia hr. d'Avaux spraw zagai, podczas

Francja podjta

dnictwa ze

o.

SztoKliolniic.

Naprno dwr wiede-

rezultatw.

crki arcyksicia Leopolda z Tyrolu,

renckiego; bez powodzenia |)opiera go Kazanowski.

lub

ks.

flo-

Francja praco-

waa nad pozyskaniem Wadysawa z najwikszem nateniem si.


Przekupiony przez Mazaniiiego agent polski w Paryu Roncalli przesya przesadne wieci o ksiniczce Ludwice Marji. ktra ani tak
pikn, ani zbyt bogat nie bya. Kazanowskiemu, przerjw iiikowi
tego maestwa, wyliczy z polecenia kardynaa pose de Bregy 4.000
talarw, aby milcza|*).
obietnice Francji.
Nie wiemy, jakie byy warunki Wadysawa
Francja poczynia zapewZdaje si nie ulega jednak wtpiwoci,
nienia w sprawie nastpstwa tronu w Szwecji po Krystynie, co
miao by zrealizowane w czasie zawarcia pokoju, gdy szukajcy
ustawicznie wojny ze Szwedami Wadysaw obieca dochowa warunkw rozejmu sztumdorfskiego*). Poniewa liczne ksiniczki
chciay odda
krlewskiemu wdowcowi, Wadysaw, nie
i

rk sw

clcc
na

zda si na wol krlowejregentki.

nikotio urazi,

Ludwik Marj

Wyb')r

domu Gonzagw, ksiniczk Mantuy,

pad

Mont-

sama gorliwie okoo tego maestwa zabiegaa. Z polecenia krlewskiego pose Gerard Denhof zawar w Fonferrat

Nevers, ktra

tainebleau

byo

umow lubn

27/LX

uroczyste poselstwo po

1645

now

r.,

za w padzierniku

krlow

Wacawem

przy-

Leszczy-

warmiskim,
Krzysztofem Opaliskim, wojewod
poznaskim, na czele.
zebraSprzedawszy cay swj majtek krlowi Irancuskiemu
wszy 800.000 talarw w gotowizn ie, [o odbyciu uroczystoci lubnych wyjechaa z wielk pomp do Polski, pod koniec listopada,
skim, biskupem

towarzystwie orszaku poselstwa polskiego, oraz p. Renaty de Gueks. biskupa dOrange.


Polsce gotowano si na uroczyste
przyjcie nowej krlowej. Oczekiwa jej z niecierpliwoci l-letni,
otyy
schorowany Wadysaw. Markiz de Boisdauphin, poprzedzi
przyja/.d LuduiKi Marji do Polski listem, w ktrym donis krlowi
o miostkach jej z Cinq Marsem
p. Langeron '). Otrzymawszy takie
briant

Wyliczyom mu 4000 talarw z polecenia kardynaa, aby milcza; wstreysi jednak z otiarowaniem staej pensji, bo wiem, to to za ptaszek I'oitofoljo Ludwiki Marji t.
sir. 15.
')

maem

Kubala:

Jerzy Ossoliski,

str.

248.

')

I..

'i

K jmproiniluji^ca bya znajomot' Ludwiki

Cinq Marsem, ktremu obiecaa

sw

t.

r;k<',

je*li

M.iiji

konelablem

wielkim koniuszym
zostanie.

Listy

jej,

1'94

Hi.sroKjA i'Oi,nY<;zNA

wiadomoci Wadysaw, nabra do niej niekamanego wstrtu. W^^rd


najwikszych mrozw musiaa jecia z Gdaska do Warszawy, gdzie
stana lO/III 1646 r. Krl przyj j w kociele w. Jana, siedzc na
krzele. Kiedy si zbliya, rzek do wicehrabiego de Bregy jakby
z wyrzutem: to wic ta pikno, o ktrej tyle powiadalicie mi
caujc jego rk,
cudw. Krlowa pada przed nim na kolana
ukrya swoje zmieszanie. Krl nie przemwi ani sowa. Na dany
znak kanclerz Ossoliski uroczystem przemwieniem powita okwUnc
lilj Francjia. Przeraiona obraona 34-letnia krlowa chciaa z i^olski
wyjecha. Biega zaprawiona w intrygach dworskich, chciwa rzdw
niechtny jej Wadysaw
energiczna, bolaa bardzo nad tem,
trzyma j zdaa od spraw' publicznych. Pocztkowa niech krla
zagodniaa z czasem, kiedy krlowa posagiem swoim okalaa si
pomocn w jego zamysach podjcia wojny z Turcj.
i,

Plan wojny tureckiej. Poza odzyskaniem Szwecji drugim naj.


walniejszym celem Wadysawa bya krucjata przeciw Turcji, majca na celu wyparcie jej z Europy oswobodzenie chrzecijan z habicej niewoli. Myl t spotykamy ju u wstpu panowania, kiedy
i

pose krlewski Ossoliski, na posuchaniu uroczystem u papiea Urbana VIII, mwi publicznie (6 grudnia) o potrzebie zjednoczeo gotowonia si mocarstw katolickich przeciw Turcji
przodowania. Wkrtce potem, po zajciu Smoci krla do udziau
leska rozgromieniu Moskwy, nadarzya si znowu ewentualno wojny
korzystne warunki turez Turcj, lecz groba wojtiy szwedzkiej
1637 r. zanioso si na powany zatarg
ckie zapobiegy starciu.
i

hetman Koniecpolski. Zwyciski w wojwzywa w lutym przez posa swego


Tatarw gotow bya przyc/.y si do
Zebrany sejm (3 -19/V1) pozwoli wprawdzie na oprzytej wojny.
czynienie wojska a ona wypadek gwatownego niebezpieczestwa
na pospolite ruszenie, lecz szlachta bya wojnie zaczepnej przeciwn,
krl nie by do niej przygotowany, a kiedy czausz turecki przyby
do Warszawy z oznajmieniem pokoju, myl ta upada. Pocztek

Porta, do czego

par

sutanem szach
Polsk do przymierza,
nie z

H)4()

ski

r.

krl

perski

cz

|)rzynis dotkliwe spustoszenie okolic Biaejcerkwi.

sejmu

czasie

mwi

))0

podniesieniu

przez krla

Ossoli-

Krzya w.

na nieprzyjaci", lecz wobec biernoci szlachty o wojnie zaczepnej


nie mogo by mowy. Kiedy za nowy sutan Ibrahim dawne pakta
nowe ustpstwa poczyni, nastpi okres picioletniej
zatwierdzi
i

enaleziono pray

jfijca

aresztowaniu, skomproinitowafy

i od towarzystwa, otdala

sitj

ilnvooji

tak dalocp, ie.

obcow;iniiJ z mniszkami.

usuwajc

KRAJRWSKI:

J. G.

WADTNAW

295

IV.

nawet wyprawa Tatarw (stycze 1644 r.), rozgromionych doszcztnie pod Uciunatowom. nie przerwaa. l)opiero w roku
rozwin si w caej peni plan krucjaty. Przygoto1645 powsta
wania do wojny turecko- weneckiej (1644/45) poruszyy dawno ywione zamysy. Najazd od strony Polski, w cliwili wyltucliu wojny
wzicie Porty we dwa og-nie, by zdaniem WaTurcji z Wenecj
dysawa najstosowniejszym momentem, wrcym powodzenie. Myl
pobudzenia Rzptej do wojny, jeli nie z sam Turcj, to przynajmniej
ciszy, ktrej

papiea dworw europejskich t sprar. Publicznym wyrazem tego


bya
(l^^II
27/III 1645 r),
propozycja od tronu na sejmie warszawskim
gdzie jest mowa o stanowczej rozprawie z Tatarami. Sejm zosta
przeprowazerwany. Wwczas powstaa u krla myl wywoania
dzenia wojny bez upowanienia sejmu. Zanosio si na nowy
najazd hordy. Krl czu si w prawie podjcia wojny obronnej bez
z Tatarami, oraz zainteresowania

zajmuje krla od

poowy

1644

zwoywania

za

do zaczepnej nie
przedstawiao trudnoci. Wadysaw nie posiada jednak potrzebnych
do tego celu rodkw. Skarb by pusty, kupcy
banki odmawiali
sejmu,

przejcie z walki obronnej

mu

osignicia wtriumfu krzy/.a nTid p(Jksiycem postanowi sign do zagranicy. Zwrci si wic najpierw do papiea
(7/IV), domagajc si kwoty 500.000 tal. Przedewszystkiem za liczy
na Wenecj jako bezporednio zagro/.on. Turcja rozpocza ju przeciw- niej kroki wojenne na Krecie (24/VT) obleniem fortu San
kredytu. Dla

zdobyciu przyst[)ia do oblenia Kanei.


wypadkw przyby do Warszawy (I6/Vlin pose wenecki Tiepolo, ktrego zadaniem byo spowodowa dywersj
ze strony 'olski, by w ten sposb rozerwa siy tureckie
uly
W^enecji. Pose by upowaniony uformowa w Polsce zacig 2.000.
oraz spowodowa wypraw Kozakw na Czarne morze, co miao si
Teodoro,

Pod

po jego

wpywem

tych

sta

z jak

najmniejszym uszczerbkiem

Poniewa

ckiego.

tak

wyczerpanego skarbu wene-

Tiepolo, jak nuncjusz papieski de Torres nie

upowanienia do obietnic materjalnego wsparbez zapewnienia pomocy tinansowej adnych krokw


stanowczych nie podj
do wyprawy mor.;kiej Kozakw nie dopuci. Nie spuszczajc z oka krucjaty na Turka, zachowa krl
w drugiej poowie 1645 r. wszelkie pozory spokoju legalnoci, by
niepotrzebnie nie pobudzi draliwoci szlachty, rozwijajc rwnoczenie energiczn dziaalno celem poz\skania pomocy w Kuropie
Azji.
Najwalniejszym sojusznikiem, ktry sam pra
gna przymierza przeciw chanowi, bya Moskwa. We nieprzyjazne
stanowisko sejmu, zwoka w oddaniu Trubecka, danie wydania
mieli ani pienidzy, ani

cia,

Wadysaw

HIslOKJA POI,irV(Z.NA

2y6

Luby, ') rzekomego pretendenta do korony carskiej, statemu na przes^zkodzie. Nowy car Aleksy, po niierci Michaa
skonnym, mimo tych trudnoci, do
(f 12/ VI 1645 r.), okaza si
porozumienia. Pod wpywem przeszkd odoy Wadyn>tpstvv
saw wykonanie planu na lato 1646 r., do ktrego to czasu spodziewa si zgroniadzi odpowiednie rodki przy pomocy dworw zagrasenat, bez czego
nicznycli, oraz pozyska hetmana Koniecpolskiego
wojennych.
Przygotowania
nie moro by mowy o podjciu krokw
te przypadaj na pocztek r. 1646 (od stycznia do poowy marca). Na
Nowy rok przyby niecierpliwie przez krla oczekiwany hetman.
rozwany Koniecpolski obstawa przy zniesieniu Talarw
Ostrony
w przymierzu z Moskw, celem zaboru ich posiadoci (Krym dostaby si carowi, za kraj midzy Dniestrem a Dunajem Polsce), co

szlachcica

ny

jednak czyni zalenem od przyzwolenia Rzptej. F^an swj,


wdyskurs o zniesieniu Tatarw krymskich, przedoy na radzie senatu (5/1). Midzy hetmanem a krlem zachodzia teraz w pogldach ta

wana rnica, e popdliwy Wadysaw zamierza bez odwoywania si do szlachty, przez pchnicie Kozakw na morze, stworzy

bellic Tiepolo zaofiarowa (l^/Ij 20.000

))C-i9U8

kozack,

ale

na zrealizowanie

tej

tal.

na dywersj

kwoty przyszo czeka

3 mie-

sice. Podczas tych rokowa w Warszawie horda pod


spada pi)d koniec grudnia (1645 r.) na kraje Moskwy.

Nuradynem
Hetman polny Potocki ruszy na rozkaz krla z pomoc, ale z powodu silnycti
mrozw musia wrci, nic nie zdziaawszy. Tymczasem w Wenecji
lepsze. Nowo
rozwin ku zdumieniu

zaszy zmiany na
1646

r.)

obrany doa Franciszek Molino (20/1


wszystkich bardzo energiczn akcj,

przeciodzc z obrony do walki zac/epnej. Pomoc V\ adysawa bya


konieczn Pora do dziaania najodpowiedniejsza. Senat wenecki powzi uchwal wypacenia Polsce 500.000 tal. na dwulecie, patnych
w chwili rozpoczcia krokw wojennych za zgod Hz})tej. Tiepolo
zaofiarowa tylko 400.000. Wadysaw od marca do
na wasn
maja czyni dalsze przygotowania, kiedy najniespodziewaniej unuir
hetman Koniecpolski (H/IM). W' tym samym czasie (9/II1) przybyo
podane poselstwo moskiewskie (W^asyl Iwanowicz Strieszniew Ste-

rk

Malwiejewicz Projestiew), ktre miao midzy


do zaw arcia przymierza przeciw Tatarom. Dla braku penomocnictw nie przyszo do zawarcia przymierza nawet obronporo/iiiniew a si z posami, pertrakKrl na wasn
nego.
l)os[)odarw modawskiego mulwysannikami
tujc rwnoczenie z
tu do formalnego ukadu nie doszo, mimo zapewtaskiego. Lecz
innemi Sf)rawami

fan

dy

rk

Kraushar: Samozwaniec

J.

F.

Luba.

J.

(1.

KKAJKWSKi:

nie krb, e Modaw Janin

WAKYMAW

297

IV.

Multaczyk wyrusz, wsparci przez

Wspudzia oslronyci iospodarw,


midzy ktrymi istnia antagonizm, zalenym by od rozwinicia
przez Wadysawa takich rodkw, ktreby czyniy zwycistwo (ewnem. Potajemnie bawili u krla Bazyljanie z klasztoru ona tw.
nas wojskienn, ku Dunajowi^.

u przyldka Atos, ktrzy w porozumieniu z patrjarchami


konstantynopolitaskim, aleksandryjskim
jerozolimskim obiecywali
wywoa powstanie a na wypadek pomyl neiro rozwoju akcji przysi do Kocioa katolickiego. Nirpewnyin, mimo rokow a, zdaCir/.e

czy

wa si by Rakoczy. Francja pozornie odnosia si do planu krlewskiego bard/o yczliwie a kanclerz Mazarini listownie (26/Ij zachca Dpaliskiego do popierania tej myli, ale, zasaniajc si trwa-

jc

wojn oO letni, nie zobowizywa si do niczego konkretnego.


Papie, dla zupenego braku gotwki, zsibroni nuncjuszowi wogle
cokolwiek obiecywa. podc/.a8 gdy hiszpaski pcjse hr. d'Auciiy, jak
rezydent ces irski Walderode
ktremu krl odmawia w tym
czasie posuchania
nie wystpili z adnemi owiadczeniami Knil,
trzymajc do maja plan swj w tajemnicy, naradza si nad nim
tylko z cudzoziemcami. Wsppracownikami jego byli dwaj bracia
Tiepolo, podczas kiedy Ossoliski bardzo wyranie
Magni, Fantoni
usun si na bok.
Wadysaw, szukajc zwolennikw, pozyska drog nadania wakansw dwu hetmanw litewskich, t. j. Janusza Kiszk
Janusza
Radziwia. Przedewszystkiem za liczy na Kozakw, ktrzy mogli

wszcz wojn

Tatarami, zorganizowa

wypraw

na morze

do-

starczy znakomitych posikw.

Okoo

20/lV

najwikszej tajemnicy do Warszawy


Barabaszeko, Iwan Ujasz cz. Eljaszeko, Nesto-

przybyli

Iwan Barabasz cz.


reko Bohdan Chmielnicki.
nocy odbyy si narady, krl pozyska Kozakw obietnic przywrcenia ich do dawnych przywilejw,

da

18.000

zp

na

budow

czajek, oraz

dwa

przywileje, zaopatrzone

pieczci pokojow, jeden z Ufiowanieniem do zbroje, drugi podnoszcy liczb regestrowych do 12.000. Uytek wolno im byo zrobi
z tych przywilejw dopiero w chwili wybuchu wojny. By to oczywicie nie tyle samowolny, ile wprost nieleiralny krok krla. Zobowizani do tajemnicy Kozacy milczeli. Po tyme dniu 2(> kwietnia podj krcjl stanowcz decyzj rozpoczcia krokw wojennyci
w sierpniu. Sam postanowi stan na czele wojsk wykona trzy
uderzenia; jedno na Tatarw, drugie na Turcj a trzecie na morze.
Sia zbrojna wynosiaby wraz z zacinymi, ochotnikami, [)osikami
modawskiemi, multaskiemi, siedmiogrodzkiemi(?), moskiewskiemi,
i

kozackiemi do 240.000, ktra

to cyfra

wedug

innych oblicze prze-

HISIOIUA POLITTCIWA

298

kroczyaby 300.000. Pienidzy spodziewa si od Wenecji 250.000

tal.,

Hiszpanji, t. j. p miljona
papiea, ks. Tosivanii
Francji
Auslrji oczekiwa pokiedy
od
podczas
pierwszy,
rok
na

dnienie tyle od

mocy

Nie

ludziach.

majc

zabezpieczonych funduszw, rozpisa porywczy krl


w arsenaach zbrojowniach, za-

patenty na zacig:i. zarzdzi roboty

mieni Ujazdw w obz, cign


dzia. Wszystko to czyni krl bez penomocnictwa sejmu, bez upowanienia senatu, bez czego o powodzeniu wojny nie mogo by
mowy. Usiowaniem jego byo postawi wszystkich przed na p dokonanym faktem. Senat chcia mie po swojej stronie, ale pragn
wojska do Lwowa, przygotowa 76

unikn

rozprawy ze szlacht na sejmie, by ta sprawy nie odwleka,


lub wprost nie potpia. Senatorowie jednak byli nieubaganymi przeciwnikami wojny zaczepnej z Turcj. Nawet Ossoliski, dawny powiernik, czyto nie chcc narazi si szlachcie, wobec nielegalnego
postpowania krla, czyto z innych powodw (nie by wolny od zarzutu przekupstwa)'), opuci krla, przeszed do jego [)rzeciwnil<w
w porozumieniu z Albrechtem Radziwiem uniemoliwi zebranie
i

senatu na 14 maja. Najwybitniejsi senatorowie, juto

dopuci

tajemnicy nie

zasign, juto

rady ich nie

e
z

ich

krl do

obawy przed

gron potg

rzdzie
Turcji, wystpili otwarcie przeciw krlowi.
oligarchji
koronnej,
Lubomirski,
gowa
Albrecht
Stanisaw
tych stan
inni.
Radziwi, Krzysztof Opaliski, Leszczyski, Jakb Sobieski
maju (31) pojawi si list wojewody krakowskiego do krla z zai

pytaniem, czy si to wszystko


i

swobd naszych,

nie

zarzutem,

dzieje

naruszeniem praw

niestae rady cudzoziemcw

przekada nad domowe. Pod wpywem senatorw hetman nie usupokornie si wymwi, kiedy mu krl kaza pocha rozkazu
sun si z wojskiem pod Kamieniec. Niezraony niczem krl wysya (7/VI) Janusza Radziwia do hospodarw Rakoczego, za Franciszek Magni mia uda si do dworw europejskich. Rada senatu,
zebrana w obzowie (17 18/VII), owiadczya si stanowczo przedomagaa si wstrzymania nielegalnych zaciw projektowi wojny
w gniewie opuci sal, wyjecha
cigw. Krl przerwa dyskusj
do Niepoomic. Senatorowie spisali akt protestacji, z zamiarem wniesieniago do aktw grodzkich. Krl by osamotniony. Ossoliski zdradzi
go jak Judasz Chrystusac Nie pozostao krlowi nic innego, jak zwoa

sejm.

Czynic

poyczk
)

dalsze przygotowania

u krlowej

Cierm ak

zbrojenia,

kwocie 6H0.000

Plany wojny

turocltiej

sir.

zp.,

14-1.

zacign okoo

dajc

jej

2/IX

zastaw

klej-

KUAJKWSKi: Wf.AltYSr.AW

J. o.

299

IV.

Tymc/asem szlachta, zwoana na sejmiki (li^ IX), pod


wpywem zamiowania do pokoju, obawy przed wojn naduy chorgwi zaci<}nych owiadczya si przeciw krlowi.
noty na

lat

').

Zebrany sejm (2r)/X 8/XlI) wysucha propozycji od Ironu,


Ossoliski mwi o zabez[)ieczeniu Rzptej od Tatarw.
Punkt ten sta si gwnym przedmiotem obrad, ale w kierunku
posowprost przeciwnym yczeniom kr(')hi Tak senatorowie jak
wie owiadczyli si przeciw wojnie zaczepnej, godzc si jedynie na
walk obronn. Dotychczasowe zarzdzenia krlewskie okreliy sta-

ktrej

naduycie, naruszenie zaprzysionych


paktw wkroczenie w prawa senatu szlachty. Zadano

ny zgodnie jako

rozpuszczenia niedozwolonych zacigw, domagano si rozmowy senatu


z posami z wykluczeniem krla, co byo wyranem wotum nieufnoszlachty zgomyl
ci. Po chwilowym oporze krl ustpi.
dzi si (16/X) na rozpuszczenie zacigw. Oporni, w myl surowycli
uniwersaw, mieli by traktowani jako ))haa?tra wyjta z pod praw.
Wobec pogoski, jakoby zacigi miano zatrzyma, przyszo do burzy
w sejmie (27. 28/XIi. Pose Pontowski nu mocy artykuu ))de non
praestanda oboedientia domaga si wypowiedzenia krlowi posuszestwa. Dopiero aktem uroczystej deklaracji zaegna krl burz,

da

za 6 grudnia zatwierdzi konstytucj w sprawie rozpuszczenia za<;igw. ktre pod presj senatu
braku gotwki rozeszy si w pierwszych dniach stycznia. Szlachta triumfowaa, krl zosta upokorzony.
i

Mmio

wszystko

1647 przynis

Wadysaw
powane

nie

zaniecha myli swej

pocztek

r.

zmiany. Hetman Potocki donis o gronych

zada

przygotowaniach hordy
nadzwyczajnych rodkw obronnych
na granicy. O tem samem donis car, wzywajc do wsplnego wyi

stpienia. Zabiegi Magniego

danych

we Woszech doday

krlowi otuchy.

Na

czem 300.000 talarw patnych


Wenecja zaoljarowaa 100.000 jednorazowo oraz
500.000 na lat dwa. nie wchodzc, w jaki sposb krl wojn wywoa.
Papie/, Innocenty .\ wyznaczy na ksit woskich 150.000 talarw
co prawda warunrocznie. Ferdynand 11, w. ks. Toskany, obieca
U/, miljona subsydjw (w

z gry na zbrojenia)

kowo

wypaci

trzeci

cz

tej

sumy.

Wadysaw

po

smutnem

dowiadczeniu ostatniego sejmu wstpi na drog legaln. Stan


lutym (2 go) 1647 r. wywiernie obok niego hetman
kanclerz.
szy instrukcje do sejmikw, przedstawiajce ogrom grocego upadkiem Rzptej niebezpieczestwa. Popar krla hetman listem z iaru
i

')

Wadysaw

pienidzy tych nie zwrci

chwili

mierci kwota

procentami dosza do sumy 818621 zp. ktrych spacenie


bio Jan Kazimierz, zob 1'orlofoljo t. 1 str. 35

wraz

przyj

na

ta

sie-

H 181 OK JA

30<)

POMTYCZNA

do szlachty. Pod wpywem tych okolicznodo sejmikw jak


ci potoczyy si ohrady sejmu majowego (2 27/V). Umiarkowan
propozycj od tronu zgromi wprawdzie bardzo ostro bisk. Gniewosz,,
hetman penomocnictwo,
lecz pod koniec sejmu otrzyma krl
w razie natrego napadu Tatarw, do uycia siy zbrojnej bez
odwoywania si do stanw. Sutanowi przesano odpowied
listown (prawdopodobnie po sejmie) w tonie T)strym, w g-runcie rzeczy nieprzyjaznym, podczas kiedy posowi hana nie okazano aski
krlewskiej w czasie posuchania (20/\'I)
odmwiono haraczu. Pod
koniec czerwca (28) uda si Adam Kisiel w poselstwie do cara
w sprawie wspdziaania przeciw Talarom, za krl wybiera si do
Kijoua, by obecnoci swoj przyspieszy zjednoczenie wojsk
wyzyska okolicznoci, ktreby si nadarzyy.
sierpniu mia si uda
na Litw, podczas kiedy Ossoliski przedsiwzi wycieczk na Ukrain. Krl by jaknajlepszej myli. Nie c/.u si nicrdy tak bliskim zre(29/11)

alizowania swoich planw, jak


czepki

rami

ze

strony

Turkami.

hordy, by

Wyczekiwa zazamieni w waln rozpraw z Tata-:


chwili

oczekiwa go

Lecz

obecnej.

spodziewany.
syn Zyg-munt
Kazimierz, dla ktrego przysz' ci poczyni stanom znane ustpstwa
na sejmie 1646 r. Z odrtwienia w nieszczciu obudzia czujno krla
przedsiwzita na wasn
wyprawa na Tatarw (padziernik.
listopad) przez Koniecpolskiego, V\'iniowiecKiego
Krzysztofa askiego. Naleao si spodziewa odwetu w chwili, kiedy poddani sutana zabiegali o pomoc
wyzwolenie z pod jarzma. Nieznany nam
bliej ksidz grecki, jako wysannik [)atrjarchy z Konstantynopola,
pojawi si w Toruniu, [lodobno l>y auitowa za wojn.
grudniu
przybyli dwaj zakonnicy z Bugarji, Piotr Parcewicz
drugi nieznanego nazwiska, z tajn misj
upewnieniem
gotujcem si powstaniu [jrzeciw sutanowi, oraz o gotowoci hospodara modawskiego
Macieja Bcssaraby dostarczenia 4().()()0 pt)ikvv. Pod koniec 1647 r.

dniu

wyznaczonym na wyjazd

cios

(9/ \'1I1)

najmniej

zmar jedyny

rk

i-

projekt walnej wy[)ra\\y


skupi ca uwag
czuwa, stojc na granicy w potrotowiu wojennem, dogldajc
kierujc osobi ie przygotowaniem czajek na wypraw.
Lecz do rozprawy nie przyszo. Tatarzy na rozkaz sutaski cofnli
si w lutym na Krym
<)cz;ik('w.
Mina ostatnia sposobno wywoania wojny. Zamar jilan wojny tureckiej
uycia w niej Koza-

ody

po

raz

ostatni

krla. Potocki
i

kw, dojrza natomiast w ta)emiiicy hnnl ('limieliiickie<j:o w chwili


cikiej, pr/.edmierttlnej cliorohy krla.
Stosiiiiok krla do Ko/akw
wybiieli buntu Cliiitielni<'kie;;o.
O bezporednich stosunkach krla z Kozakami wiemy wogle
do poniewiele, poza tom.
zwrac.i si do nich yczliwie
i

dy

KRAJKWsKi: W,AI)Y8f,AW

Dowodz

.zyskania ich ZHulaiiia.

dnania

schizinatvl\')\v

ciirn

teijro

by

unitami,

zaj

Takie

niec zatariJi-om.

co

stanowisko

zabiegri

przez

ziiiiorzajce

ugody

akt

do

poje-

pooy,

ko-

czasie swetfo wyboru, przez

na siebie podejrzenia katolikw, niezadowojenie wysze-

go duchowiestwa a nawet

stolicy .apostolskiej.

pobudki natury politycznej.

Wadysaw

301

lV.

staw i

latach

1632

H.S

Odgryway tu rol
byo mnieniatiie. e

obronie schiznialykw, by

mie

po swojej stro-

Moskw

Dziki poparciu krlewskiemu


1H85
r.
rwnouprawnienie dla swego wyuzyskali Kozacy na sejmie
znania w artykule Keligja grecka, a potem uznanie metropolity
schizmatyckiego jako zwierzchnika caego kocioa dysunickiego.
"Wadysaw jako autor punkt\v uspokojenia uzyska na Ukrainie
mir
cieszy si mianem obrocy przed uciskiem. Lecz od czasw
krl odwrci twarz sw od Kozakttw
buntu Sulimy zdawao si.
na przecitr lat 10. Nie mamy nawet wiadomoci, jakie stanowisko
zaj w czasie pamitnego sejmu 1688 r., ktrego uchway obrciy
tym czasie za potnia na Ukrainie
Kozakw w chopw.
nie

l\()zak(')w

wojnie

uj

w twarde karby niesforny ywio


hetmana. Koniecpolski
Dopiero
ela/n
zamiary
hamowa
buntownicze
kozacki a
"W okresie ukadania planu wojny tureckiej, a zwaszcza od mierci

wpyw

rk

Koinec[)olskiego,

zetkn si

krl

Mamy

[)ouody przypuszcza,

koju

zabezpieczenie

ny

granic

bezporednio

znov\ u

nietylko

wzgld

od

najazdu

izptej

na

Kozakami.

utrwalenii' po-

tatarskiego

wpy-

wzgld na w etake
"wntrzne stosunki Rzptei Koniecpolski powiadomi krla o wrzeniu wid Kozakw
ich tajnych zmowach z Tatarami, co dao powd do powanych obaw. Chodzio o to, by uly ich doli, nie dopuna podjcie

myli wojny

tureckiej, ale

ci

pchn ich na niedoszych sojusznido porozumienia z hord


kw. Krl zawezwa Kozakw na znane nam ju tajne narady
kwietniowe. Przedstawiciele Kozaczyzny odjechali zadowoleni a mii

dzy nimi Chmielnicki.

Spodziewano si lOO.OOO
ufanie

osign. Xa Ukrainie rozp<c/.


wielk skal zakrojony werbunek.
zaciu:u. Zapanowaa tam rado, roso zakrla, daway si sysze groby pod adre-

Kr(')l

si taemiiy wprawdzie,
uwielbienie dla

cel

ale

sw('j

na

sem Lachw urzdnikw. Zdawao


i

si,

przeminy

dnie niewoli,

kiedy przysza z Warszawy wie, e sejm na wojn nie pozwoli


a zacgi kaza rozpuci. Moment ten bezsprzecznie podnieci jes/cze

skonno do buntu. Chmielnicki, piastujcy wysoki urzd


kierujcy werbunkiem, zosta skompromitowany, w dodatku
dozna krzywdy osobistej. Podstaroci czecbryski, Daniel Czapliski,
majtno, uko
urzjdnik Aleksandra Koniecpolskiego zabra mu
krla
do
ze skarg,
obi syna. Uda si pokrzywdzony
chana kobiet
bardziej
pisarza,

ca

HISTORJA

302
ale

f<iLlT>CZNA

okrom wyraonesfo wspczucia

rzekomych

sw wbro

si, nie

daj 3iQ nic wit^ej nie uzyska. Bunt dojrzewa. Wszak w maju jeszcze, tu po powrocie wyt^acw kozackici z Warszawy, zapewne
pod wpywenri guciych wieci o ulgacti, zaczli regestrowcy si burzy. Nowy hetman Potocki /aes^na wprawdzie na razie niebezpieczestwo, lecz nie na dugo. Krl nie wyrzek si myli wojny z pksiycem, nie ustaway porozumiewania si z Kozaczyzna. Na pocztku sierpnia 1647 r. uda si na Ukrain Ossoliski w sprawie
unji, ale take jakby na zwiady dla zbadania stanu rzeczy w'rd Kozakw, jakby dla przygotowania gruntu dla krla, ktry w odpowiedniej chwili mia z Litwy uda si do Kijowa, z czego urosa nieuzaKemeny), jakoby w tym czasadniona poijoska (podaj j Chevalier
sie doszo z Kozakami do zmowy przeciw szlachcie do przygotowai

nia

zamachu stanu na wolno s/.lacheck.


Czy w tym czasie porozumiewa si Chmielnicki

z Tatarami^
stwierdzi trudno, ale najprawdopodobniej dojrzaa w nim decyzja
wyzyskania sprzyjajcej sposobno.ci, by w imi doznawanych krzywd
stan na czele buntu. Wszak list krlewski do hetmana (24/VI
1647 r.), by nie dopuci do krzywd Kozakw od namiestnikw, bo
nie uly ich doli, ale
si dobrze ojczynie zasuguj, nietylko
Tatarami
Spisek
z
by golw pod kopogorszy.
bard/.iej
jeszcze
j
jaw,
Chmielnicki.^mu
grozia
1647.
Wyszed
jednak
na
roku
niec
mier. Nie pozostao mu nic innego jak ucieczka. Jako zbieg
w grudniu (okoo 17) na Ni z rodzin gronem najbliszych przyjaci, wykradszy przedtem Barabaszowi przechowywane listy kr'r/ebywajc na skalistym ostrowiu
lewskie ze znanemi przywilejami
Bucku, kierowa przygotowaniami, piszc rwnoczenie skargi do

krla,

hetmana
komisarza.
Staa si rzecz niepr/.ewidywana przez nikogo,
i

krla

praw
mu /a

tajemnicy

Turcj

przyLTotowane

zapewni

jej

rodki, ktre

powodzenie,

a najmniej przez

miay uatwi

posuyy

roz-

Chmielnickie-

narzd/ie do zadania Rzptej najciszych ciosw, jakich kiedykolwiek doznaa. Do p()stpki')W Chmielnickiego nie przywizywano
niiesicach styczniu
lutym nie wida,
zrazu zbyt wielkiej wagi.
aby zajcia ukraiskie wywoay nad/,wycza;ne zaniepokojenie na

dworze Powanie chory krl mao zajmowa si sprawami publiczsi zaponemi. Co najmniej do poowy kwietnia ywi nadziej,
biegnie pokojowemi rodkami, wic zadouczynieniem pewnym gwnym daniom Kozakw, oraz pozwoleniem na wypraw czarnomorsk Ustanowiono komisj do zbadania krzywd Kozakw'), ktra

Michaowski, Ksiga

paini<jtnioi:i str. 87.

G.

J.

bardzo opieszale

KKAJUW8K1:

WADYSAW

303

IV.

bez nacisku ze strony krla

ministrw zabrata

Wyjechaa na Ukrain pod koniec marca, czy z pocztkiem kwietnia, kiedy byo ju zapno. Stefan Potocki zapuci si
z wojskiem koroimem w 8"b Zaporoa. Chmielnicki tymczasem nie
prnowa, w lutym czu si ju tak silnym, e spdzi z Zaporoa
puk czechryski (25/iI). Hetman postanowi dziaa. Wbrew woli
si do

pracy.

dobywszy

krlewskiej ruszy z wojskiem na Ukrain, by, nie

broni,

samym wojn zakoczy, o czem zawiadomi krla listowWadysaw, otrzymawszy list (okoo 12/l\'i, wy^'a
nie
(31 III).
nie dopuci do
rozkaz do hetmana, aby wstrzyma pochd wojska
w
syn
stan
obozie
pod
Czechryniem,
g-oniec
rozlewu krwi. Kiedy
hetmana by ju z jednym, oddziaem na Zaporo/u, a drugi, zoony
strachem

pyn

w d

Dniepru. Dnia 4 maja zbunjadcych wod, zwierzchnikw


wymordowa przeszed do Chmielnickiego. Ten zawar z poc/.tkiem
pomarca liu: z Tatarami, odda w zakad syna swego Tymoszka
temi
Wodami
czywszy si z Tuhaj bejem ruszy do walki. Pod
z

ret^estrowcw

towa si oddzia

czajkami

4.000 regestrowcw,

przyszo do starcia. Z oddziau polskiego zostaa tylko garstka randziesi dni pniej (2J/\') znajreszta polega.
nych
jecw

dowa si

Chmielnicki z

potnym zastpem

ruszy na hetmanw, dopad


wojska znis, hetmanw

Wadysaw

nie

doy

ich

ywcem

chwili

tej

na Ukrainie. Zwycizca
Korsuniem. tabor rozerwa,
wzi do niewoli (26/^ 1648 r).

pod

klski.

Wyruszy w drog powrotn

ugasi bunt.
Wilna do Warszawy, by std uda si na Ukrain
Po drodze zaniemg w Mereczu, gd/ie po dwutytrodniowych cierpieniach ycie zakoczy (20/V), pozostawiajc Rzpt w pomieniaci
hetmanw.
buntu, bez wojska
Zakoezeiiie. Caoksztat politycznej dziaalnoci Wadysawa
obejmuje szereg zagadnie, z ktrych na pierwszy plan wysuwa si
o d z y s k a n e Szwecji, ktra to myl przez cay prawie przecig
z

panowania, z wyjtkiem ostatniego trzechlecia, skupia na sobie uwag


wysiki krla. Dla niej, po dugich pertraktacjach z dworem wiedeskim. Szwecj, Anglj
Francj, po rnych kombinacjach mai

eskich, zawar zwizek z Habsburgami, a kiedy pomoc z tej strony


zawioda, przerzuci si w latach nast[)nych na stron Francji. Lecz to
nie doprowadzio go do upragnionego ctlu. Drugim z rzdu najwaniejszym momentem, tworzcym jakby nowy okres jego rzdw, to plan
wojny tureckiej o charakterze krucjaty, czemu powici resztki
tu nie
si swoich. d;ic do upragnionego celu z ca namitnoci.
osign podaneijfo rezultatu, tylko dopomg mimowoli Chmielnickiemu, e len, wyzyskujc wojowniczy nastrj na Kozaczynie, wzniei

304

HISIOkJA PoLtTYCZlfA

Ci grone powstanie. Poza temi dwoma zagadnieniami wysuwa si


kwestja moskiewska, wraz ze szczliwem zakoczeniem wojny smoleskiej, tworzc trzeci problem polityki zagranicznej. Fod wzgldem
spraw wewntrznych dziaaln(; krla skupia si okoo nieszczsnego
sporu o ca z Gdaskiem, trudnej, a raczej niemoliwej do przeprowadzenia sprjiwy pogodzenia rnowiercw z katolikami, oraz nieudaej prby utworzenia partji dworskiej pod postaci oorderuc Ze
wszystkich tych projektw jedynie wojna z Moskw, na samym pocztku rzdw podjta, doczekaa si zwyciskiego zakoczenia;
wszystkie

zy

za

inne

mimo caej energji

ogromnego wysiku

spe-

na niczem.

Szukajc przyczyn niepowodzenia tych daleko sigajcych zamierze, nale/y zwrci uwag na wczesny wewntrzny stan ustrj
Rzptej. Brak zrozumienia
poczucia silnej wadzy monarszej u ogu
szlacheckiego
wielmow-oligarchw, przesadne pojcia o swobodach obywatelskich, samolubstwo
swawola magfiatw. zbytnie zai

miowanie

szerszego pogldu
na sprawy Rzptej, oraz krtkowidztwo, nie niogy
miar by
podoem do zrealizowania planw, wymagajcych skoordynowanego
pokoju, brak wyrobienia politycznego

adn

wysiku ogu

szlachty.

Wadysaw sam, })Ochodzc z dynastji bd co


uprawia przez wiksz cz swoich rzdw polityk
pozostajc przewanie w sprzecznoci ze sprawami

bd

obcej,

dynastyczn,
Rzptej.

Nie

samym wstpie swego panozamiarem opuszczenia Polski, skd, mi-

ulfga dzi dla nas wtpliwoci,

na

wania nosi si z
mo zrcznego ukrywania v\'aciwego celu, zrodzia si nieszczekrla z jednej, a nieufno
podejrzliwo szlachty z drugiej
strony. W tem te tkwi jedna z gwnych przyczyn niepowodzenia.
Jeeli nadto zwrcimy uwag na niesfr sejmowy, bezkarne zrywanie obrad dla bardzo bahych powodw, niezaatwienie najwaniejszych spraw pastwowych w momentach krytycznych, to trudno
przypuci, by krl w takich warunkach mg co, nawet dla Rzptej
poytecznego, przedsiwzi lub dokona. Wiatach 1639 45 u yst[)ij czsto objawy,
syny koronne, co to na kadym kroku garda swe za
ojczyzny wayli, pozostawiali niezaatwione spra-

ro

cao

wy

publiczne a

dwr w ubstwie.

Pamitnym by

kiedy posowie milczeniefn obrady zerwali

gnajc

knSla,

skary si

na

>>

krnbrnych

(27/111)

take do niepowodze. C'hroni(-zne ubstwo


musiao si faktu osabia powag tronu,

1645

marszaek,

r.,

e-

swawol samej
Rzpt porucza*.

dzieci

opatrznoci
obronie boskiej starania o krla
Ponadto kn')l sam z powodu wiisnych
i

sejm
a

)dw

tui

przyczynia si

dworze

oraz

Wadyiawa

paraliowa

szeregi

J.

KKAJKW8KI:

Q.

WADYSAW

305

IV.

poczyna. Z powodu nadmiernej rozrzutnoci sta si wprost upem


otaczajcych go chciwych dworakw. Uposaenie krla, ktremu
w Polsce nie wohio byo posiada adnegfo dziedzicznego majtku,
wynosio przecitnie 600 do 700.000 zj)., na kt<')re skaday si dochody z dbr ()astwowych ziemskich, up. kopahi, ce, myt, darodanin. Bya to suma wprawdzie okoo 40 razy mniejsza, ni
wizn
i

Ludwika

samych warunkach Zygmunt III


ale nadto pozostawi 50.000 dukatw oszczdnoci, podczas kiedy Wadysaw pozostawa ustawicznie ))Wob<'C cikiej naway dugww. .lu w drugim roku rzdw
cz. klejnotw krlewskicli znajdowaa si w zastawie u ydw.
1689 takie ubstwo zapanowao na dworze, we ledwie okoo
r.
poudnia drzewo
miso przyniesiono do kuchni suba do 4 tej
popoudniu czekaa o godzie, a krl sam przy zamknitych drzwiach
spoy obiadw. Suma dugw dosza do olbrzymiej na owe czasy
kwoty 4,447.239 zp., a kupcy (1642 r.) poczli poproslu odmawia
kredytu. Krl musia si odwoa do skarbca publicznego. Lecz sejm
(20/VIII 4/X 1641 r.), mimo e krl oa zami si zala, narzekajc
na nieufno poddanych, spraw wdzicznoci odroczy
dopiero
1643 r., w ostatni dzie obrad (28/111), uywajc fortelu, uchwalono
4,400.000 zp. na pokrycie dugw krlewskich. Niepoprawnemu Wadysawowi towarzyszyo ubstwo do mierci, gdy nawet zacignitego u ony Ludwiki Marji dugu na wojn tureck nie zwroi. Ze
n.

p.

XIV,') lecz

wasne

nie tylko op(^dzi

tych

potrzeby,

ustawiczne pustki

odwoywanie si

w kasie, upokarzajca zaleno od stanw, oraz


w tych warunkach do dworw ociennych pastw

o subsydja (wojna

turecka),

mierzenia krlewskie

musiay

ju w

cliwili

natury rzeczy

poczynania,

ich

paraliowa zadowodzi zby-

teczna.

naley zwrci

Nakoniec

uwag

jeszcze na niektre

inne

ce-

chy jego charakteru, ktre rwnie przyczyniy si w wysokim stopniu do niepowodze. Jakkolwiek Wadysaw by bezsprzecznie najbardziej

odznacza si wybitn
z dzieci Zygmunta
gruntownem wyksztacaniem, to ponumo niezaprze-

utalentowanym

inteligencj, oraz

czenie wielkich zdolnoci straiegicznych

czo

atwowierno,

brak

dokadnoci

niesowno w dotrzymywaniu ol)ietiiic, a


do prowadzenia polityki o s o
inleiicjom OL''u, h o b y n a we / a p o m o c

nia,

przemyleprzedewszystkiem

yruiitow

skonno

c,

]o^o doryw-

politycznych

iiclt"

1)

ej

od k

w
e-

legal nych (przywileje kozackie), uniemoliwiay wszelk samod/.ieln


[lak barakcj krla w pastwie, w ktrem rola panujcego byu
i

')

Cz'riiiak;

Kncyklopedja polska

'I'.

SUnijii tiistoryczno

V. cz. U.

(Na dworze

Wadysawa

IV)

sir.

;U

n.

20

306

HI8T0KJA POLITYCZNA

wadzy monarszej
samowoli szlanarzucenia wojny ze Szwecj spowarunkach
wodowaa dotkliw porak krla w czasie ukadw sztumdorfskich;

dzo trudn wobec ograniczenia


chty.

gwatowno

ch

tych

nienaleyte przygotowanie skargi przeciw Gdaskowi


naraziy go na bolesny zawd. A kiedy pod koniec ycia rzutki jego
w wielkim stylu, pogry si cakowicie
umys, gonicy za
w zamiarze wojny z Turcj, to poza korzystnym momentem wcignicia Kozakw przeciw tureckim wojskom caa jego dziaalno wykazaa cechy zbytniej dorywczoci, atwowiernoci, oraz braku rozwagi
przezornoci. Nie przewidzia,
przygotowania i poczynania jego
na podminowanej Kozaczynie, w razie nieudania si planu,
uatwi
przyspieszy wybuch buntu socjalnego, ktry do gruntu
wstrznie podwalinami Rzptej.
Wadysaw nie mia w sobie tej siy genjusza, ktra pozwala
porwa za sob nard poprowadzi go do wielkich czynw.
i

saw

mog

Wskazwki
rda:

bibljograficzne.
a) polskie.

Poaa cytowanym w toku rozprawy malerjalnin rkopimiennym do najwaniejszych rde tego okresu nale: P. Piasecii: Chronica gostorum in
Europa singularium ad annum 1C48 (kilka wyda). rdo pierwszorzdne, pochodzce od senatora wspczesnego wiadka bezporedniego, o tendencji tntiaustrjackiej. Kronika wysza te w polskim piz( kadzie. Tumaczenia dokonar
C h rzszc ze w sk Krakw 1870. Ze wzgldu na niezupen dokadno naley
posugiwa si wydaniem aciskiem. A. lladziwil: Pamitniki (Memoriale),
w tumaczeniu polskiem przez lly szcze w sk iego, tomw 2. Pozna 1839 r.
Priekad niezupenie wierny, bdy w datach. Kkopis kompletny znajduje si
w bib). Czartoryskich w Krakowie Nr. 2356, oraz w bibljotece Ossoliskich we
Lwowie Nr. 116/7, w ktrym brak niektrych ustpw. Relacje nuncjuszw
apostolskich t. II, wyd. Hykaczewski, Borlin-Pozna 1864 r. Do najcennieji

i,

szych

nale

bystre obserwacje nuncjusza Yiscontrego.

Acta

collouii (Jhari-

Di arj usz wojny moskiewskiej r.


leS, wyd. A. Rembowski w Bibljotece Krasiskich t. XIII. Warszawa 1895
r.
Autorem w trzech czwartych jest .an M os k o r zo wski, oficer Riuiziwia.
Dzieo tendencyjne, przebija w niem niech do hetmana pol. koron. Znajduje
listw Pr zy p ko w s ki ego, kilka listw bezimiennych, uniBi tam nadto
wersa Wadysawa IV
kondycje pokoju wiecanego z Moskw. J. Os tui:
li
Diarjusz legacji na sejm Rzeszy niemieckiej w Hatyzbonie w r. I(36,
wyd. Al. llirschberg (Zeszyt IV Hibijoteki Ossoliskich, zbioru matfirjalw
Diarjusz lG4.i 1651 r., wyd.
do hi.stoiji polskiej w r. 1877). St.

tativi

cum

Cracoviae 1640.

Dissidenlibus,

.')

sk

Owicim:

Czennak

(Scriptorcs rerum polonicarum

t.

XIX)

.1.

Michaowski: Kiiga

pamilnicza, wyd. Helcel. Krakw 18(54 r. Dzieem tein naley si posugiwa


ostronie. Hdy wytkn S z aj noc ha (Przegld krytyczny pierwszej poowy
dziea Jak. Michaowskiego). A. Grabo w s k
Wadysaw IV listy pisma urzdowe. Krakw 1845 r. Muchliski: Listy Wadysawa do Krzysztofa Uai

Krakw

dziwiJIa,

1867

KKAJEWRKi: W.AD^SrAW

G.

J.

r.

V ladi slai IV

3o:

IV.

ad

litterae

rofinani Sveciae Chri-

K. Wjcicki: Pamitniki do panowania Zygmunta III


W/adysIawa IV. Warsrawa lrt46 r. Niemcewicz: Zbir pamitnikw (2
III
V. Przycki: Pamiwydania), Warszawa 1822 r. Lipsk 1838 r.

Toru

stinain.

1635

r.

t.

tniki o

Koniecpolskici,

Ludwiki.

Pozna

18i9

Lww lh-i2 r. Raczy k


A. Mosbach; Sparrego

r.

Portofoljo krlowej Marji

poselstwo do Pohki

165

r.

>braz dwoaciskiego'. Dodatek do Czasu 1857 r, t. VII.-- Pac


rw europejskich na pocztku XVII w. 1. i\. Sienkiewicz: Skarbiec historji

(tumaczenie

<

Pary 1839-42

polskiej.

r.

Opracowania dawniejsze lub wspczesne.


Historia Vla(lislai IV Poloniae Sveciaeque Principia
St. Kobierzycki:
usquc ad excessum Sigismundi III. Gdusk 1655 r Ever. Wa^senberg
Gestorum Vladislai IV Poloniae et Sveciae regis. Gdask 1H43 r. (2 wydania).
Dzieo o charakterze panegirycznym, niecise pod wzgldem chronologji
faktw. Tego: Serenissimi Johannis Casiniiri carcer gallicus. Gdask 1644 r.
i

Pufendorf: De

S.

rebus

storia Polona. Lipsk 1740

Gdask
1789

r.

1729,

Dzieo

t.

r.

wydania).

Got.

Lengnich:

Hi-

Geschichte der preus. Landn

Sam. Grondski: Historia


przedstawiajce wartoci.
b)

Akty

Tego:

VI.

nie

Frankfurt 1705.

Sveticii!.
(3

belli

Cosaco-Polonici.

Peszt

obce.

junoj

zapadnoj Rossii. Peteriburg 1865 -81,


do r. 1637, t. III do Chmielnickiego. Archiw jugo-zapadnoj Hostii. Kiew
1859-88, t. IH, akta o Kozakach do 1648 r.
Bantysz
ij: Perepiska miedu Rossieju a Polszeju. Czast III, 1613-1645, Moskwa 1862 r.
Kh e ve n h uller Aunales Fcrdinandei t. XI, XII. Lipsk 1721 r. Calendar of domestic stale papers, 16251644. Londyn 1890. 1898 r. Hurmuzaki:
Docuniente privit. la isloria Roinanilor, t. IV.
Urkundcn und Aktenstiicke zur
Geschichte Fr. Wilhelm, t. Ii IV, wyd. Erdinannsdrfer, Berlin 1864 67 r. Th eatrum Europaeum t. III. Frankfurt 1670 r.
t.

otnosiaszczijesia k'istorji

II

Kamiesk

Literatura:

Bohomolec:

a)

polska.

Warszawa 1805 r., przestarzae.


W. Czerinak: Plany wojny tureckiej Wadysawa IV. Krakw 1895 r. Dzieo
gruntowne, oparte na rdach archiwalnych, brak tylko wywietlenia stosunkw
na Kozaczynie. Tego: Sludja historyczne. Krakw 1901 r A. Jabonowski: Hislorja Rusi poudniowej do upadku Rzpiitcj. Kiakw 1912 r. K.
Zycie Jerzego Ossoliskiego.

Dzieje narodu polskiego za paiKjwania Wadysawa IV. War


Dzieo, jakkolwiek przt^slarzae, nie jest bez wartoci. (Kalinka)
Negocjacje ze Szwecj r. 1635. Dodatek do (.'zasu, t. V. Krakw

Kwiatkowski:
szawa 1823

r.

Kamieski:

r. T. Korzon: Dzieje wojen


Kotubaj: Odsiecz Smoleska

1857
E.

wojskowoci w Polsce t. II. Krakw 1912 r.


pokj polanowski. Krakw 1868 r. Dodatek

Tego: ycie Januszu Ualziwilla. Wilno 189


KrajewWadysaw I\' a Korona szwedzka. Bihljul. warszawska r 1913, III.
L. Kubala: Krlewici Jan Kazimierz. Szkice, .sorja
Lww 1896 r Tego:
Jerzy Ossoliski,
Lww 1883
Dzieo pierwszorzdne, wyjania grundo Czasu.

r.

ski:

J.

t.

t.

iT.

r.

townie motywa dynast}cznej polityki Wadysawa. Ksaw. Liske: !'rzycrynki


do historji wojny moskiewskiej z lat 1633-1636. Bibl. Ossoliskich r. 1868 I. II.
A. Mosbach: Przyczynki do dziejw polskich z archiwum miasta \\'roca\vi;i.
20*

308

HISTOKJA POI-TTYCZNA

Pozna

186')

r.

K.

Szajnocha: Dwa

lata dziejw naszych.

Warszawa

1900

r.

Jedyne obszerniejsze przedstawienie stosunkw kozackich, waine, jakkolwiek


przestarzae. A. Szelgowski: Rozkad Rzeszy
Polska za panowania
i

Wadysawa

Krakw 1907 r. Przynosi


Habsburgw.
dynsistycznej Wladysjiwa
XVII. I) Walka o Balyk. Lww 190 r.
IV.

Lww

czeskiego.

1905

r.

nowych szczegw z polityki


Tego: Sprawa pnocna w w. XVI
II) lsk
Polska wobec powstania
wiele

ujcie Wisy
wielka wojna pruska. Warszawa
krlewicza Wadysawa dysydentw z Gustawam Adol-

1904

III)

r.

Tego: Ukady

Kwarta, histor. r. 1899. K. Waliszewski: Polsko-francuskie


pobiene. Ks. St. Zalestosunki w XVII w. Kiakw 1889 r. Oglnikowe
Jezuici w Polsce, t. II. Lww 1900 19U7 r. Dzieo jednostronne, nieski T. J
cise, powaniejsze pomyki w datach.
fem

r.

1H32.

b)

rusz w sk

obca.

ukrainskaho ICozaczestwa do sojedynienia z moBkowskim h(j.'^u(laistwom. Petersburg 191B r. Pro balka kozackoho Bohdana
Chmielnickoho. Kijw 1909 r. I'. A. Kulisz: (Jtpadieuie Maorossii od Polszy
(1340-1645). Moskwa 1890 r. - Ukraiski Kozaki pany. Rus. Obozrinje t. XXXII.
Autor karci Kostomarowa za powtrzenie bajek o Chmielnickim. Tego:
Polakam. Lww 1882 r. G. Teodorowicz Karpow:
Kraszanka Rusynam
zaszczylu Bohdana Chmielnickaho. Czlionja 18.)0 r. t. I. Ocena prac Karpowa
Kulisxa o Chmiehuckim zob. Ko,rzon, Kwart, historyczny r. 1892 sir. 3i 79.
Siergiej Soo wie w: Istoria Rossii t. IX.
Fr. V. Hurter: (najlepszy znawca czasw Ferdynanda II) Frieidensbestrebungen Kaiaer F^erdinands II. Wiede 1860 r. Tego: Frankreichs Feindseligkeiten gegen das Haus Oesterreich zur Zeit Kaiser Ferdinand II. Wiede
1859 r., oraz Geschichte Kaiser Ferdinands II, t. XI Szafusa 1850 r.
N. Jorga:
Geschichte des osmanischen Reiches t. III
IV. Gotha 1910. L. Rank: Geschichte Wallensleins. Lipsk 1872 r. Tego: Die rinischen Papste, ihre Kirche
M.

II

ij

Istorja

W
i

Lipsk 1867 r. J. W. Zinkeisen: Geschichte des OsmaEuropa, t. IV. Gotha 1856 r.


Hliszc .szczegowe dane podaje L. Finkel: Bibljografja historji polskiej
wraz z dodatkowym zesz} lem z r. 1914, oraz lwowski Kwartalnik historyczny
warszawski Przegld historyczny.

und

ihr Staat,

t.

nischen Reiches

111.

in

Panowanie Jana Kazimierza


1648-1668
napisa

Wadysaw

Konopczyski.

Wskazwki

bibijograficzne

Dramatyczna, pena wU^.oiipj

wojennej

doba Jana Kawspczesnej, tudzie


w pamitnikach, a z czasem doczekaa si tak drobiazgowych, gruntownych
opracowa, jakienii rzadko ktry okres dziejw naszych moe sii; poszczyci.
akcji

zimierza zostawia po sobie liczne 'lady

politycznej,

hislorjojr'alj'

rda
Kroniki

Wespazjan

Pamitniki.

Z<'.

wspczesnych

Kochowa Koohowski,

ogarn

cao

t"go

panowania

autor czterech I\liinakterw lAnniilium

wydane

Krakowie
(Zabiey
Zmudzma) ogosi w l'oznaniu w r. 1840 E Kaizyski p. t. Histcija panowania
Jana Kazimierza przez nieznajomego autoia; drugie pcpiaw. wyd. z r. 1858.
Rudawski Wawrzyniec. Histoiiarum F^oloniae ab e.\ce<su Yladislai IV ad pacem 01ivensem (164816(0), ed. Laur. Mizler, Warszawa- Lipsk 175o, przekad
polski W. Spasowicza w Dzi-jopisach krajw } eh, 1'elersburg-Mohilew. 185&. Do
r. 1655 doprowadzi swoje Memoriale (ob. wy^ej) Albrecht Cilanisaw Kadziw i.
Wojn domow z kczaki lalary< opowiedzia rymen\ Samuel ze Skrzypny
T warci owaki (Leszno, 1649). Do typu kronik zbliaj si Nova Gigantomachia
in Monte Claro Cz,slochoviensi X. Aug. Kordeckiego. Krakw 167 (przeoy
Jzef Lepkuwski. Warszawa l^-H'. tudzie St. K o b e r zy c k e g o Ob-idio C!lari
Montis Czstoehoviensis, Gdaiisk 1659 Z innjch pisar/y s[iocECsnych zasuguj
jego pamiinik spisany podczas wojny
na uwag: \\y<iga Jan Stefan
szwedzkiej od r. 16551660, W}d. K. Wl. Wjcicki, Warszawa 1852; Jerlicz
Joarhim, Latopisiec albo Kroniczka (1620- 1673), wyd. fen>e, Warsz. 1853; J fisk Mikoaj. Paniijlnik lowarz}szu Iwkkiej chorgwi, Lwo>a 1850.
rn
wstpom
Najlepsze wydane l*aini;lnikow J. (lir. i*asku pizyiiolowa
opatizy Br. Gubrynowiez, Lwiw 1898. P.imilnik lowanysza chorgwi panktrych trzy pierwsze,

Poloniae ab obilu

Yladislai IV,

1683, 1688

dochodz do mierci Jana Kazimierza.

1698,

Skrcit polski

ow

W.

osiowi,
1646-67, przypisany
Konnotata wypadkw 16341868. Litewskie stosunki przedstawiaj: Samuel
Gosiewski. 1664; Fibp Obu c h o wicz. Dziennik
cernej od
1868.

r.

Wier zb owski,

wyda

/A'gota l'auli,

89, wyii. J. K.

Wsawski,
domowy

Zulusk

Krakw
i,

Lww

Victor et victus

(1650 62).

wyd. M.

310

HISTOKJA PULITYCZNA

Balifki, Pamitniki hiitoryczne XVII w., Wilno 1859; Stefan Fr. Mdekza,
Ksiga paini(,'tnicza wydarze zaszlyrh na Litwie 1654-1668, wyd. WI. Se redy
ki w Script. ller. Polonicarutn, III, Krakw 1875; J. WI. Foczobut-Odlanicki, Pamitnik 16401684, objanieniami opatrzy J.
Kraszewski (Bibl.

I.

Warsz. 1877. Belluni polono-moschicuin apud Czudnow.


wyd. W. Cier m a k, Arch. Koni. Hist. VII, Krakw 1894; Potrzeba z Szerenielhem,
Krakw 1661. Z now.'<zych publikacyj lego rodzaju najcenniejsze
Annales Stanisawa Tein berak iego, historjografa Akadeinji Krakowskiej, wjd.
Diarjusz podry
p. W. Czermaka w t. XVI Ser. ller. Pol., Krakw 1897,
Ord. Krasiskich,

t.

III).

Owicima

1651, wyd

tego tame

XIX.
Wojnom kozackim powicili swe pira liczni kronikarze miejscowi: Litopi iadiatkago polkowiiika Grabianki, Kijw 1853; Lietopi Samowidca
Moskwa 1846, Wieliczko Samoil, Li-.topi sobylij jugo-zapadtioj Rossii, tomw
3, Kijw 1848 55, tudzie pisarze innych narodowoci: Polak-odstpca, arjanin
St.

1643

Sam. Grondski: Historia


Hi8t.

de

przez

belli

guerre des co.saues,

la

t.

coaaco-polonici, Peszt 1789;

Pary

1652:

The

travels

Arabie, translaleil by T.

Balfour, 2

(J.

Lonchn

t.

Chevalier:

of

Macarms pa-

Paul of Aleppo

Anlioch, written by his att.-ndant archdeaoon

of

Piotr

Joachim Pastorius ab Hirten-

1660;

berg: Bellum scylhico-cosacicum, Gdask


triarch

1895,

Hannower:

1829; Natan

in

Jawein

Mecula (Bajjno gbokie), 1648 52, I wyd. w Wenecji 1853 (przekl. niemiecki S.
Kaysrlinga, francuski D. Levyego, rosjjski S. Mandelkerna, polski dra Majera Balabana ogosi Fr. R. Ga w r os k Sprawy rzHczy ukraiskie, Lww 1914; M ronisCostini: Chronica terrae Muldavicac, wyd. E. Barwi ski, Bukareszt 1912.
Do Wojny l'fnoonej
stosunkw politycznych zachodnich najwaniejBse pomniki hislorjografji spoczesnej
Sam. Pufendorf: D-j rebus a Carolo
i,

Gu.stavo gestii

Brand.,

Elect

libri
II

VII,

wjd. Lipsk-Berlin

narodowej obejmuj

rocz^ii^l

dorfa, inaterjaJ ilustracyjny),

GordoB

und Polen 165561


de Vancieune8:

etc,

pass en Su6de, tirs des dpechos


Tenlon, Minoires 151 61, Pary lt;8l; Pom-

Meiiioires de ce qui a'eat

de Charul, Kilonja 1677, 3

t.;

.Memoire.s, 2
Pary
Lhomel, Pary 1911-3.

po nne,
wjd.

1696;

1733.

Tagebuch wahrend seiner Kriegsdienste unter den Schweden


wyd. ks. ObolesUi, Moskwa 1S49, 3 tomy. Linage

Patrick,

.J.

De rebus gestis Friderici Wdhalmi


Kronik zdarzs na widowni midzyTheatrum Europaciiin (obfity, jak u PufenDiariuin Europaeum, Gazette de Firance.

Norymberga

t.

Ilelalions

1868;

d'Antoine de Lambrs, 3 tomy,

zakresie aktw i dokumentw zasuguj na wyszczeglnienie zbiory


Michaowskiego Jakba Ksi(;ga Pamitnicza, wyd. p. A Z. Helcia. Krak<)W 1864 (obejmuje lata 164855), Portofolio Marji Ludwiki, wyd. E. Raczypolskie:

ski,

Pozna

do wn>ku
M(del<sza

j.

2 tomy.

1844,

1667 (wyci.^g z

fraiic.

spraw
w.

Waliszewski,

.lana Sobieskiego,

Do

Polsko-franfuskie stosunki

koresp. dyplomatyczncji,
t.

1,

cz.

dziejw wewntrznych:

1889;

(Arta hist^rica

Pawiski,

li II, Warszawa 1888; Kluczycki, Lauda


Prochaska, Lauda wiszyakie cz. II (Akta

t.

Krakw

1644

Kluszycki, Pisma
1880;
II), Krakw

t.

Dzieje Ziemi Kujawskiej

Ziemi Dobrzyskiej,

Krakw

1887;

grodzkie
ziemskie t. X.\I), Lww
1911. Zreszt nad zbiorami polskimi
()l)cymi goruju tu bogactwem matcrjiu
W}dawnirtwo pruskie: Urkiimlen uml Aktenstijcke zur Geschichte d. KurfiirRten
Friedrich Wilheims v. Brandenburg, tomy I, IV. VI, VII. VIII. IX, XII; .Moerner, Kurbrandanburgs .StaalsvertrUge 1601-1700. Berlin 1867. Die Heticlite des
i

kaiserl.

Gesandten Franz von Lisola 1665-60, wyd. A

fdr (isterreichische Oeachichle

1.

L.\X,

Wiede

Fr.

Pribram, w Archiv

1887. Leltres do

Des Noyers,

se-

w. KOMOPCZYSKi:

PANOWANIR JANA KAZIMIKRZA

Farges,

r6taire do la reine de Pologne, Berlin 18?>9.

311

Instruclions de Pologne,

Ueciioil de instruclions doiint^es aijx iinicissadcurs..

cIr

France,

IV.

t.

1,

Pary

Szilagyi Sandor, Transsilvania et bolluni boreooricntale 1648 - 58. BudaA trem a Lieuwc. Saken van Staat envorlogh... Haga 1657-71; Hrieven van .an de WiH, Haga 1723 - 7 6 t.; Correspondanct du cardinal de Mazarin,
1888.

peszt lh90.

wyd. Chcruel
d'Avenel, Pary
Bo eh m u s), Wrocaw 17636 >, i.
i

(i

Rzym

Monuments

18(>3;

apostolskich

wych

18721 n

The

tomw. Acta pacis

ner,

Monumcnta

innych osb o Polsce. Berlin 1^64, 2

wyrniaj si Akty

wyd.
t.

HI.

m 1859. Relacje nuncjuszw


Wrd wydawnictw rd/o-

Bz}

historiques dc Russie,

01ivensi.s,

Poloniae historica

t.

Junoj Zapalnej
XIV, Aichiw .lu^io-Zapadnoj Rossii.
t.
III,
6
4
(Akty Szwed. Gosudar. Archiwa... 1649-60), Kijw 19o8 9, tudzie Akty otnos.
ko wremiiMii wujny za Malorossiju 165k-67 lAUty izd. wilenskoju kommissieju
rosyjskich

Rossii,

t.

tomy HI

zwl.

XXMV,

Wilno

otnosiaszczijesia k istorii

Do

1909.

sto.^^unkw

cz

Woosz Hurm u aki,

priyitre la istoria Romanilor, Bukareszt,

t.

toci materjalw drukowanych, historyk

tej

Supl. 2

epoki musi

111.

Mimo

Documente
takiej obfi-

zaglda

do rkopisw.
Oprcz Tik Naruszewicza, (Nr. 142 163i, Tek Gobiowskiego (w Bibl.
Dzifdiiszyckich we Lwowie), Tek Lu asa (w Bibl. Zakadu Narodowego Ossoliskich we Lwowie, Nr. 2973 85 300 13), Tek Rzymskich Akad. Umiejtnoci
(Nr. 75 84), Bibl. XX. Czartoryskich posiada m. in. wane przyczynki w Ms.
384-8, 3925, 398-400, (401 zbir senatusc onsiliw 1^58-1668), 402
Nr.
(pierwszorzdnej wagi rda do stosunkw ukraiskich i" do sprawy reArchiw. G/ownem Warszawskiem t. zw. Essenciale,
formy wewntrznej).
t. j. wycig
kopiariusz kniespondenrji zagranicz^nej urztniu kancler.skiego (cytowany tylko p. Kubal).
Bibl. Ord. Krasiskich w Warszawie akta do dziejw rokowa z Moskw Mss. '>8'^, 3t4 6.
li

Opracowania.
Pierwsze krytyczne przedstawienie tych czasw wedug rde gdaskich
u Lengniclia Geschichte der preussischen Lande, 17221755, t. VII, ma war-

to

nieprzedawnion; nie mona tego powiedzie o M. D. Krajewskim, ktDzieje panowania Jana Kazimierza od r. 1656 do jego abdykacji r. 1668
Warsz. 1846, 2 t., w zupenoci zastpiy monograficzne stndja pniejsze.
do pokoju oliwskiego sigaj gruntowne
barwne studja Ludwika Ku bal i:
Jerzy Ossoliski, Lww 1883, 2 tomy; Szkice historyczne, wyd. IW Warszawa
1901, 2 tomy; Wojna Moskiewska, Warsz. 1910, Wojna szwecka, Lww 1913,
Wojna Brandenburska Najazd Rakoczego, Lww 1917, Wojny duskie pokj
oliwski (w drukut. Osobie krla najwicej uwagi powici W. Czerniak: Jan
Kazimierz, prba charakterystyki. Kwart. Hist. 1889; J. K., Studja nad jego ycharakterem
Ostatnie lata ycia
ciem
K. w zbiorze Z czasw Jana Kazirego

Krakw

.1.

mierzat,

Lww
1901.

lb9H.

Nadto; Miostki krlewskie

Wewntrzne

Szkicach

niesnaski

Sludjach historjcznychf

maluj Szajnocha: Uraty krlewit

Krzysztof Opaliski, Hieronim

ol-

Elbieta Radziejowscy
(tame); Kubala: Proces Radziejowskiego, Pierwsze liberum veto (w Szkicach II).
Drugie liberuni veto (w Wojnie Mosk.).
skich

hist.

III,

Sprawy kozackie: Kostom arw, Bogdan Chmielnickij, Getmanslwo


wszystko w IstonWyhowskago, Getmanslwo Jurija Chmielnickugo. Ruina
izsliedowaniach VIII XII. l*elersl). 1870 2; to po rusku Istorycz. Bibijoteka XIII, XIV, XV. Kulisz, Odpadienie Maorossii ot Polszi,
Moskwa 1890 (tedzie w Cztieniach Mosk. Obszczestwa Isloni 18889). Nieco

czeskich monografijach

312

HI.STOKJA PUI.MY;ZNA

uwap

krytycznjcli

znajdzie czytelnik u Szajnochy,

Gawroskiego:

u Kr. Kawity

Szkicach IV, a uzupelnier>ia


Lww 1906-9, 2 t, Po-

Bohdan Chmielnicki,

selstwo Bienicwskiego,

Lww

Opracowanie tego

diniolu pod kalem widzenia szczeglnej doktryny wielko-

ukraiiHkiej

[)rzi

Jurku

1907; Ksiaze kozacki (o

F^ozna

1919.

obejmujce studja W.

publikacji; Z dziejw Ukrainy, Kijw 1912,

Lipiskiego;

Chni-I,

Dwie chwile z dzie,w pore.Stanisaw Micha Krzyczewski,


wolucNJncj Ukrainy, nie doczekao si ze stiony polskiej naleytego rozbioru.
Z innych przyczynkw ukraiskich warlo wymieni prace Mirona Korduby
W. II e rasy m c z u k a w Zapyskach Tow. Szewczenki 190^, "19U7 n
Litwa; E. Kotlubaj, Zycie Janu.-za Radziwia, Wilno 1859; Bernard Kai

Bogusaw Radziwi, Krakw 1878. H. Mienie ki, Utrata Smoleska


Sprawa Obuchw icza. Kwartalnik Litewski 1910, z. IV.
Wojna Szwedzka: Kamieski B. (W. Kalinka), Negocjacje ze Szwecj
o pokj 16613, Dod. do Czasu, Krakw 1857. Walewski, Histoija wyzwolenia
Polski za panowania Jana Kazimierza (1655 58), Krakw 1866 ~H 2 t.; tego
Ilislorja wyzwolonej HzeczypoBpolitej wpadujcfj pod jarzmo domowe za panowania J. K. (1658-61), Krakw 1870 2, 2 t. Do genezy wojny rdowe przyHossii wo wtoroj poowinie XVII w.
cz)nki: Fors ten, Siioszenia Szwecii
il64-1700), urnal Mm. Nar. Proswieszczenia, 1898-1899. Literatura szwedzka
nie posiada dziea w tym przedmiocie, ktioby mogo stan godnie obok trzech
tomw Kubali. N. Eden, Om grunderna for Karl Gusiafs anfall pa Polon, Historisk Tulski ift, 1906, prbu|e metylko wylmaczy, ale poniekd
usprawiedliwi najazd Karola Gustawa; M.
L. Weib u
o wie, w Syeriges historia

licki,
i

XX

intill

seklct,

cz.

5.

Slokholm

6,

polegaj

1906,

gruncie izeczy na nie-

F Carlsona w Sveiiges
historia under konungame af Pfalziska huset, t.
II 1874, 1885 (to w pierwotnem niemieckiem opracowaniu jako Geschichte Schwedens,. IV, Gotha 1855).
(jd szeciu monografji J. L. Car bom a lOm Karl X Gusafs polska krig etc.)
lepiej opracowaa swj przedmiot EUen Fries, Erik 0.\enstieina, Biogialisk

zcm,

lecz

ju

nicwyslarczajjuem przeiislawieniu
1

studie,

Stokholm

Cao

1889.

Wojny Pnocnej: H

Damus.

przyczynki:

F.

a u n^ a n

La guerre du Nord,

t,

Der erste nordischo Krieg

Zlschr. d. westpreus-*. Geachichtsvereins,

Gdask

bis

Par\7, 1896.

zur Schlacht bei Warschau,

188L

XII.

Bitw pod Warszaw

Droysen,

Die Schlacht von Warsrh.iu 1656, Lipsk, Abhandl. d.

kgl. .Sachs, (iesellscliaft d.

Wissenschaflen, 1863, IV; A. Riese, Die dieitSgige


Grski, Trzydniowa bitwa pod Warszaw. Bibl.

si

zajli

J.

G.

Wrocaw

Schl. bei W.,

1870. K.

Warsz. 1887,1. Sikora, Szwedzi

Siedmiogrotizianie

Krakowie 1655 7,

Bibl.

WinlUopolska w czasie
Krakowska
XXXIX, Krakw 1908. J a r oc h o ws k
pierwszej wojny szwedzkiej od r. 165f) do 1657, Pozna 1864. Rosznecki St.,
Polakkerne
Danmaik 16;)9, Kopenhaga 1898; Czerniak, i*rze|)rawa Czarniec1.

i,

kiego przez

w^sp

Przewodnik nauk. -lit.

Alseii,

chische Vermillelungs|iolitik 1654 60,

de

1^90; ten/.c, Franz Paul Frhr

Lipsk 18^4

M.

Gawlik,

Soowjew,

1909;

An

hiv

v. Li.<ola

188i.

fiir (isterr.

(1613

74)

Rossii,

(t.

10-18).

A.

Die .<terrei-

Geschichte LX.\V, Wie-

und

Projekt unji rosyjsko-polskiej

htorija

Pribram,

die Politik seincrZeit,

(1656

Darowski,

8).

Kwart.

Hist.

Trzydzieici lat

Umowy w AndruHzowie,
347-485.
Ostatnie Niedmiolecin Jana Kazimierza zbada szczegowo T. Korzon^
l)i)la
niedola .laria Sobieskiego, Krakw 1898, 3 tomy, oceniajc
nazbyt surowo czyny Ludwiki Marji, a zbyt agodnie Lubomirskiego. Walk o napraw

traktatw pokojowych. I'rzed pokojem andruszowskim,

Szkicach

llistor.,

Petersburg 1895,

II

ol3

w. KdNOPCZYSKi: PANOWANIE JANA KAZI.MIKK7-A

.1.
K. Plebaski. Jan KaMarja Gonzaga, Warszawa 18()2, oraz Comiiicntatio hislorica cle
auccessoris designandi consilio vivo Joann Casiiniro Polonoruin rege. Berlia
1855; Caermak, l'ruba naprawy Kzeczypospolilej za Jana Kazimierza, Bibl.
Warsz. 1891, I; obszerny rozbir krytyczny H. S a w c zy sk
go pi. Spiawa

lizpltej

o elekcj za zjcia krla traktuj specjalnie

zimierz Wazii

^^

K. 1658

IGl, Kwart lisl. 1893. l)alsze sprostowania


Konopczyskiego. LibiTum Velo. Krakw 1918. O Lu-

reformy sejmowania za

.1

uzupenienia u W.
Jerzego 1>. w Studjach historycznych j. w.,
bomirskim W. Czermak:
Sprawa Lubomirskiego. Ateneum 1885 B; Koniec Jerzego L. w zbiorze: Z czasw Jana Kazimierza. Lww 1893.
i

Modo

Spustoszenia
ski,

Wojny

Przebudowa wsi

191t).

wieku

Kryzys monetarny:

1'lnocnej

dziedzinie go.^^podarczej

Szelgowski,
Lww 1902.

J.

Rutkow-

polowy WlI wieku. Kwart. Hist.


Pienidz
przewrt cen w XVI XVII

Polsce po wojnach

Polsce, rozdz. IX.

Stosunek do Szwecji

Carlson

.NordvaIl. 8verige och l!yssS K. Ci ani ner, Hisiory


of the Commoiiwoalth and Proteclorale, Londyn 190H, 4 tomy. Brandenburgia:
Droysen, Geschichte der preuss. Politii<, cz 111 t. 2. A Waddington, Le
Grand Electeur Frederic Guillaume de Brandebourg, 2 t., Pary 1905-8; M.
Philippson, Der grosse Kurfiirst, Fr. W. von Brandenburg, 3 t., Berlin 1897
1903. Ja r o c h ows k i, Brandeiiburgja
Polska w pierwszych latach po traktacie
oliwskim, Nowe opow. studja hist. Warsz. 18S2. Wooszczyzna: J. Chr. Engel,
Geschiehte der Moldau, Geschichte der Waliachei, Halle 1804. A. 1). Xenopol, Istoria Romanilor, Bukareszt 1889-93, t. 6. Lrechi (taki tylui 1895. 7 tomw. Turcja: H a m m c r- P urgstal J.. Geschichte des Osmanischen Heiches,
tomw 10, Pest 1831-5; Zinkeisen, Geschichte de-; Osmanisihen Ueiches, t.
lY. Gotha 1857; lorga, G. d. Osm. Heiches. Siedmiogrd: Zarzycki S., Stosunek Jerzego Rakoczego II do Rzplitej Polskiej w czasie wojny szwedzkiej
165566 r., Sprawozd. gimnazjum w Koomyi za r. 1889
1890.
land efter freden

j.

w.,

t.

II;

kardis. Hist. Tidsknft, 1890. Anglja:

Czasy Jana Kazimierza.


A.
1.

Okres walki ze Wschodem 164S

n'/krl('>vi('

wjjzystkich

si

^'lekcja.

pastwowych

cliwili,

.spoec/iiych

kiedy

moziia

55.
tylko

skupiei)iem

byo zatamowa

rozhnv

rebelji ukraiskiej, Kzplita ujrzaa si(j iozltawioii;) dowdztwa,


rozdart na dwa obozy, zmuszon do szukania noweg-o monarchy
do rozstrzyLrniQcia kweslji, jak taktykg obra wobec Chmiclnii

naw pastwa prymas Maciej Lubieski;


cae kierownictwo, obarczone straszn odpowiedzialnoci,
zatrzyma w swych dtmiach Ossoliski. On z Adament Kisielem,.

ckietfo.

Noniinainio sterowa

faktycznie

wojewod

kijowskim,

przywdc

szlachty dyzunickiej. uosa!>iali pro-

314

HISTORJA POLirrCZNA

pojednania z kozakanni, kiedy przeciwna strona, za


gram ustpstw
przewodem takich potentatw kresowych, jak Jeremi Wisniowiecki,
Aleksander Koniecpolski, a z poparciem Stanisawa Lubomirskiego
w Krakowskiem, podkanclerzego X. Andrzeja Leszczyskiego w Wieli

kopolsce, Janusza ks.

potokach krwi

dania.

Radziwia na

dya

do stumienia buntu
do zachowania na Kusi polskiego stanu posia-

caym rozdwiku

Litwie,

byo to, e zacieko


gwnych winowajcw nieszczcia,

najfatalniejszem

z\\f)lenniUw represji, a zarazem

odbieraa nadziej racjonalnej polityki na Wschodzie po przyszem


zwycistwie, a atwowierno poczciwego Kisiela
zbytnia wiara
w ukady Ossoliskiego paralioway sam obron polskoci.
Usiujc powcign rozptanie uraz partyjnych nienawici
klasowych, kanclerz przypiesza jak mg elekcj, a z Chmielnickim
do zawieszenia broni. Jeszcze kompromis wydawa si moliwym,
jeszcze zwycizca z pod Korsunia
dla kozakw autonomicznego
pastwa tylko po Bia Cerkiew, przy podniesieniu rejestru do 12.000,
zwrotu zabranych cerkwi w Lublinie, Sokalu,
a dla prawosawia
Krasnymstawie, Wodzimierzu, tudzie zabezpieczenia praw kleru
dyzunickiego na Litwie
Rusi. Tymczasem bunt nawet po odejciu
Tatarw do Krymu s/erzy si dalej, wic
samoobrona nie moga
Wisniowiecki
wpad
Prypeci
na Ukrain
szed ku
z
za
ustawa.
fortun szlacheckich, a tpic bez
Woyniowi, bronic na wasn
i

dy

da

rk

litoci
z

liultajstwo,

wielk

kup wataki

25

lipca

Krzywonosa.

star

si

Pobi si

[)od

Konstantynowem
wojny te nie

nie da,

rozstrzygn, a pokj uniemoliwi.


Zaraz po otwarciu konwokacji (16. VII) posowie opozycyjni
gwatownie uderzyli na Ossoliskiego jako mniemanego sprawc
bez rzucania podejrze na zmarego krla;
wojny; nie obeszo si
denerwoway odgosy okruciestw, popenianych
izb podniecay
przez cz<?r na szlachcie. Dalsze nowiny jeszcze gorsze, o zajciu
po Mozyrz, zmikczci Litwy
Zasawia, Ostroga, Korca. Oyki
kanclerza,
e, chcc
czyy malkontentw. Zjazd zaaprobowa pogld
rozbi gron lig kozacko-tatarsk, naley pojedna si z Chmielnickim. Nie zapomniano o zbrojeniach, dowdztwo nad wojskiem
oddano (z pominiciem Wniowieckiego) trzem regimentarzom
przydano im do boku 31 komisarzy, ale sam skad tej tymczasowej
i

konwokacja wicej liczya na atw ugod bez


radykalnych reform, ni na wojn: dwoma regimontarzami zostali
stronnicy kanclerza: Dominik Zasaw.ski, stary sybaryta, spadkobierca
ordynacji Ostrogskiej, tudzie Mikoaj Ostrorg, uczony prawnik,
lecz aden wdz, trzecim niedowiadczony a znienawidzony przez

komendy wiadczy,

kozakw Koniecpolski.

Rokowa podj si

na czele osobnej komisji.

316

w. KONOPCZYSKI: PANOWANIK JANA KAZIMIERZA

Z takimi parneranii atwo upora si obrotny wrur: poty


si(j doc/eka
zwodzi on posw K7,plilej pozorami ustf^pliwoci,
powrotu Tuhaj Beja. Wwczas uderzy na gromadzc si armj
polsk pod IMlawcami (23 wrzenia), rejii men tarze, trodni zaiste
urgliueg-o przezwiska, jakie im da Chmiel: pierzyna, acina dziecina, pierwsi oj)Ucili obz, a za nimi prawie bez walki pierzcho
Kisiel.

34.000

wietnego rycerstwa, zostawiajc na up

no

bezceime skarby.

Miaa
elekcyjnem,
fakt,

jedyny

Kzplita,

gromadzca si wwczas

wrou-^a annaty,

padzier.j

(6

yw-

na polu

puci bezkarnie hab wplugawieckc czy mg ten


w dziejach Polski, nie pogrzeba Os>^oliskie'jo razem

z popieranym przeze na
inaczej. O koron ubiejednak
zrzdziy
elekcji kandydatem? Losy
Karol P^erdynand,
gali si krlewicze eks kardyna Jan Kazimierz
biskup wrocawski. Prbowali z nimi rywalizowa Jerzy Rakoczy,

caym

Urodowym programem

jeiro

ksi
gow

siedmiourodzki, syn jego Zygmunt, pop;erani chwilowo przez


dysydentw, .lanusza Radziwia. Za .anem Kazimierzem przemawiao jego starszestwo, onierska przeszo dziedziczne prawo
do korony szwedzkiej; za Karolem niewtpliwa wyszo moralna
charakteru. Rzecz szczeglna jednake, Ossoliski wczenie dostrzeg
w starszym krlewiczu czowieka, ktry sam nie potrafi sob rzdlatego po czci owiadczy si za nim. Z tych samych podzi,
budek, liczc przytem na powtrne zamcie, obiecaa Janowi Kazii

rzowi swe poparcie krlowa wdowa, Ludwika Alarja. Odkd za kandydatem Ossoliskietro sta si rycerski eks kardyna, partja wojenna
Winiowieckiego musiaa stawa przy pokojowo nastrojonym, po-

wcigliwym gospodarnym biskupie wrocawskim.


Zrazu wydatn j)rzewa<i. zwaszcza wrd kleru, mia
i

Karol

r/nowiercy
Ferdynand. Ale po mierci Jerzego Rakoczego
tudzie inni jogo klienci dali si pozyska kanclerzowi; przedtem
jeszcze przylgnli do stron ni(;twa Kazimierzowego uciekinierzy z pod
TMIawiec, nastraszeni o swj los w razie zwycistwa Winiowieckiego.
Inni, pod wraeniem zej wieci o obleniu Lwowa przez Chmielnickiego, o wyciciu przez czer Brzecia Litewskiego, ujrzeli jedyne
zbawienie w krlu wojowniku, a jeszcze inni gosowali za Janem
Kazimierzem, poniewa tro zaleca listem pisanym ju z pod Zamo(11 pad/..)

cia hetman
i

kozacki.

zawar ugod

modszy krlewicz zrezygnowa


20go prymas ogosi krla szwedzkiego

14 listopada

bratem, a

Jana Kazimierza
krlem polskim.
Zlara/. Zborw. Pierwsze kroki noweij^o monarchy Ossoliski
skierowa ku ugodzie z Chmielnickim. Podstaw porozumienia miao
by V yjcie kozakw z pod wadzy sejmu, przywrcenie im daw-

316

HI8TORJA POI.lTYCrNA

zadouczynienie osobistym arnbicjonn lub najzaporoskietro. Czy program ten mia realne
podstawy? Sdzc z caego postpowania Chmielnickiego
nie. Naczelnik buntu od pocztku prowadzi na wszystkie strony gr dyplomatyczn krt
dwulicow,
a desperack, jak czowiek,
przywilejw

iiych

mitnociom hetmana

mia

ktry nie

ma

nic

do stracenia, a czuje za

sob moc

rozszalaego

y-

wiou. Szuka protekcji naraz u rnych ssiadw. W. roku 1648, jako


hetman nWszystkich Rusi, oliarowa Turkom w nagrod za pnmoc
Kamieniec, Moskwie
Smolesk. Jednoczenie na wszelki wypadek
zn;ijdowa ludzi, ktrzy to brali za dobr
przeprasza rzd polski
monet, kiedy jedynym interesem jego byo upi Polakw, rozpali
poog jak najszerzej oderwa si od Rzplitej. Zreszt rewolucja
ludowa porywaa hetmana dalej, ni on sam zamierza i. Mciciel
prywatnej krzywdy, nastpnie mciciel przycinitego stop magnack kozactwa. po Korsuniu wyrasta na wodza miljonowej potgi,
ktrej nikt jeszcze nie wiedzia: czy przeway w niej ywio klasowy, czy te narodowy. Po Pilawcach, w sam dzie wigilijny
wjecha przy huku dzia biciu dzwonw do swego sto(st. st),
ecznego Kijowa, witany przez duchowiestwo, akademj lud, jako
Mojesz, obroca zbawca, oswobodziciel. Z jednej strony, trudno
byo w Warszawie nie dre na myl,
ruchawka chopska rozleje
kraje
rdzennie
polskie,
si na te
jak Krakowskie. \V;elkopolska, Mazowsze, gdzie naprawd wy/ysk chopa by sroszy swobody mniej,
ni na Rusi. Z drugiej, to co wstrzsao Ukrain, mienio si rnemi
barwami, z ktrych jedna pospniejs/a bya od drugiej. Raz zdawao

si.

to

sawa IV

zdradza graeca (ides


a zawiedziona

pt)

dyzunja, omielona

pierwszych sukce.-ach

panowania. Kiedy indziej przewaa pogld


Ru.ina Kisiela),

towalic, a
plebi

to wsie wszy.<cy

ratio,

przez

Wady-

czasw tamtego

w umyle

(iiav\et

chopi

takim razie loquitur

takiego

na stan szlachecki zbun-

eby si te tota nobilitas


przed sob Zasawski

armaae opponowaa. To znowu widzia

Mwszystk sprzysion Ru8, nard ruski, reprezentowany przez


czer.
cztery klasy spoeczne: duchowiestwo, szlaclit, mieszczan
rzeczywicie, nie mwic ju o popach
o ich gowie widomej, Sylwestrze Kossowie, metropolicie kijowskim, tud/ieo powstacach z klas
i

Wasyl Zootarenruchem ludowym wczeniej


lub pniej liczne rodziny szlacheckie jedne u poczuciu pokrewiestwa pl'mieiineg() gminem, inne zraone do Rzplitej z powodu szykan,
doznawany<"h od kresowej magnatorji. jedno dziaajce dobrov\ olnie,
inne pod przymusem,
wymienimy tylko niektre bardziej znane
pniej iia/.wiska Stekiewiczw. Wyhowskich. Sulim<')\\. Krechoniszych, jakimi

kowie,

byli

np mieszczanie Nebaba, Iwan

chop Krzywonos

itp,

/,

czyy

si

317

w. KONOPCZYHKi: HAMOWANIB JANA KAZIMIKRKA

wieckich, Mrozowickich, \\'\80czanw, Wereszczakw, Aksakw, TryZ czasem (1650) stan po stronie Cliniielnickieg:(j zamoni,
polskich

owieceni
skiej,

by od pocztku Stan.
pukownik kijowski. Od rozumnej polityki polte nd uasiiych si twrczych spoeczestwa

arjanie Niemirycze. a najdzielniejszym

Miciia Krzyczewski,
niemniej

ale

ruskiego zaleao

czy z teg^o chaosu

interesw

poj

socjalnych,

narodnwych, wypali siQ w ogniu rebeiji osobny nard


w jakim stosunku ten woajcy o v\()ln(> ywio stanie
do pastw ociennych. Na razie Ku schizinatycka, kozaczyzna, czer,
religijnych,

polityczny,

miaa jedn

i, jedneero wroga w

nit-naw

te wyznawaa jedyn
dopiero

po

polityk

sta-iowczej

pr(')bie

si

Polsce szlacheckiej, szlachta

zwyciania

sadzania na pal:
staaby si jaka ugoda.
nieuleczalny optymista Kisiel,
i

moliw

Kiedy w styczniu 1649 mku


.zdrajc okrzyczany z obu stron, pr/yby z now komisj do 1'erejagawia. Chmielnicki przyj tro, otoczon podnieconym tumem, w asy-

pjsw

stencji

^lkady
tyczny
i

Halicz.

rzuci

\\()ioskich,

tureckich,

odepchn

siedmioorrodzkich.

oszoomionemu przed oczy swj

najdalszy cel poli-

wyzwolenie caej Rusi z niewoli lackiej po Lww, ("hem


Potem wprawdzie poufnie targowa si o uchylenie unji

kocielnej, o miejsce dla metropolity kijowskiego

senacie, o dygni-

Kijowszczynie dla dyzunitw, wydanie Czapliskiego,


pominicie Winiowieckiego przy rozdaniu buaw; ale wicej prawdy
byo w tamtem publicznem wyzwaniu, ni w sekretnych ukadach.
Przysta wreszcie z aski na zawieszenie broni do 22 maja, wiedzc,
ze je wyzyska lepiej, ni Polacy.
Sejm koronacyjny (17 stycznia
13 lutego),
peen haasu
o ucieczk pdawieck, wrd sporw o to, czy Polska ma trzyma
z Moskw przeciw Turcji, czy te paci upominki Tatarom, a str/.edz
si Moskwy, nie doceni najbli-^zego niebezpieczestwa kozackiego.
Jan Kazimierz, ukoronowany 17 stycznia, jako wdz naczelny przybra do boku nowych regimentarzy: Andrzeja Firleja, Stanisawa
LanckoroskiefJTo
Mikoaja Ostroroga. Zacig uchwalonych 50.000
wojska odbywa si powoli, a stare chorgwie zwijano popiesznie.
Tymczasem rozejm
jeszcze przed terminem. .Ajent miarowski,
wysany od krla do Chmielnickiego, usysza twarde wyz\Aanie.
pokj poty daremny,
si ciana ze cian uderzy
jedna si
obali, a druga zostanie. Gdy za prbowa przejedna pukownikw
kozackich przywilejami, hetman kaza go okrutnie umierci (18 maja).
czerwcu zaczy si walki na Woyniu
po l*rype: po
szeregu mniejszych powodze pod Sulenicami, Ostropolem, Zwiah
Jem, Zahalem, wojsko koronne colno si przed gwn armj nieprzyjacielsk do Zbaraa. Regimentarze poddali si komendzie W i-

tarstwa

pk

318

HI8I0KJA FOLlTVCi4NA

sniowieckiegu. Dziesiciotysiczny zastp polski ujrza si otoczonym


przez 200.000 kozakw
niec:

O
szawie.

100.000 tatarw

stepowa bia szturmami


obz polski kurczy si, wymiera,
dzicz

tycodiii

pooeniu

strasziiem

Kanclerz

Kisiel

oblecw

Islam

{'rzez

sze

bohatersko broniony szaale nie kapitulowa.


niewiele wiedziano w War-

zapowiadali,

Gireja.

krl

jest

czem boskiem

samem swem zjawieniem si rozprszy


wroga. Jan Kazimierz, wziwszy lub z Ludwik Marj (30 ma|a),
rus/.y w kocu czerwca na Ru z 20.000 zacinego onierza. Liczono na to, e hetman polny litewski Janusz Radziwi, dotd bezczynnie suchajcy gadkich swek Chmiel, oceni groz sigajcej
a na Biaoru poogi uderzy prosto na Kijw. Dopiero z Lublina
kozakw

oczach

wezwano

cz

ten krok, nie


Nacrle

przedtem Ossoliski odradza

pospolitego ruszenia;

chcc naraa majestatu


podczas

15 sierpnia,

na presj

tumw

szlacheckich,

Stryp, krl da si
tatarw. Dziki przytomnoci od-

przeprawy

przez

oskrzydli stutysicom kozakw


wadze Jana Kazimierza pierwszy atak odparto, niemniej pooenie
byo bez wyj.cia; w tej trudnej chwili Ossoliski zdoa nawiza
rokowania z hanem. Chmielnicki, zaniepokojony zblianiem si pospolitakw wiadomoci o klsce, jak Radziwi zada 31 lipca pod
ojowem kozakom Krzyczewskiego, uleg woli sprzymierzeca i przyst{ti do ugody. Islam Oirej v\ymg dla siebie przymierze z Polsk,
i

tal. okupu
rewersaem uzna

40.000

200.000 rocznej daniny od sojuszniczki.

Osobnym

rozszerzy
tytu hetmaski Chmielnickiego
Dniestrem oraz na Zarejestr do 40.000 z lokacj midzy Usz
dnieprzu. Nadto deklaracja aski zapewniaa wojsku zaporoskiemu
zwrot swobd
przywilejw, a szlachcie powrt do majtkw, zamkw, dzieraw itd., wydalaa z Ukrainy ydw jezuitw, dopuszczaa
metropolit do senatu; wojewdztwa kijowskie, bracawskie czernichow.skie obiecano dyzunilom, spraw unji odesano na sejm.
Kwcstja ukraiska na tle sprawy wschodniej. IMiad zborowski
uczyni bana mzjenu midzy rzdem polskim
jego poddanymi;
przez to stanowi on wany zysk dla Chmielnickiego, zwycistwo
dla polityki turecko-tatarskiej. Ossoliski czu to dobrze, chocia
przedstawia wiatu bitw z d, If) sit-rpnia. jako triuml Jana' Kazimi(?rza. Trzeba byo zatroi do reszty ran ukraisk, odcign
kozakw od ordy
z ich pomoc szuka odwetu na bi.surnianach.
Knti odziedziczy po bracie zapa do wielkiej krucjaty. Moment
o lyli l)y dogodny,
Porta Otomaska za inaolelnioci Mahometa I\' ulegaa czstym rozterkom przewrotom paacowym: walczyy ze sob dwie walidy, matka
babka sutana, wezyr strca
wezyra, burzyo si wojsko, a ludy chrzecijaskie, korzystajc z tego,
krl

w. KONOPCZYSKI: PANOWAMIK JANA KAZIMIEKZA

319

przygotowyway powstanie. Jeszcze w r. 1650 Jan Kazimierz przyjm^uat poselstwo od spiskowcw buLrarskicli
mullaskici, energicznie popierane przez Wenecj. Porta, niezdolna do napaci, staraa si przynajmniej paraliowa siy polskie zapomoc ligi kozacko-tatarskiej. W tem pooeniu Cimielnicki dziaa jako narzdzie
i

a Winiowiecki, cho niedawno jeszcze przeciwnik wojny


Turcj, zwalcza na Ukrainie forpoczt tureck.
Wojownicze zachty Wenecjan dotary
do Chmielnickiego,
hetman udawa gotowo do pjcia w lady Sahajdacznych. byle
i
nie zrywa przytem przymierza z Islam Girejem. Kiedyindziej znowu,
dotknity odmow pomocy moskiewskiej, odgraa si na cara,
zniszczy mu cae pastwo
pomoe Girejom do uwolnienia Kazania
Astrachania. Wogle, od czasu Zborowa chmura kozacka zdawaa
i
si odwraca od Polski.

islamu,
z

byy

Ale to

pozory. Sejm,

zwoany

na 22 listopada 1649

r..

raty-

fikowa wprawdzie deklaracj aski, biskupi jednak nie dopucili do


senatu metropolity Kossowa; dyzunici, widocznie rwnie dalecy od
tolerancji, dali gwatownego zwinicia unji; powrotowi szlachty do
dbr ukrainnych townr/yszyy liczne tarcia
gwaty, a skozaczony
lud nie chcia sysze o powrocie pod paskie rzdy. Chmielnicki,
i

choby

chcia,

nie

mg

zredukowa

rejestru

On zreszt myla
Zawidszy si

o wszystkiem innem, tylko nie o dogadzaniu Polsce.

staoci dzikiego upiecy Gireja. szuka znw protekcji u samej Porty, znalaz j. Latem roku 165(J przyby do Czehrynia pose
sutana Mahometa IV z propozycj tronu modawskiego, jeeli
Chmielnicki podda si Turcji. Hetman bez wahania przysig na
wierno (2 sierpnia), za co otrzyma w padzierniku kaftan, tytu
ksicia
stra Porty Ottomaskiej wraz z obietnic posikw tureckich, tatarskich
wooskich przeciwko Polsce. Modawji na razie
nie dosta, ale spustoszy
dwukrotnie jeszcze w tyme roku.
raz na

prawdziwem szczciem dla Polski, e


przewag na dworze otrzymali rzecznicy obrony kresw z Andrzejem Leszczyskim
Winiowieckim
na czele. Ta parija przeprowadzia na sejmie grudniowym 1650 r.
aukcj wojska do 36.000 w Koronie
18.000 na Litwie, wraz z oddaniem w rce krlewskie pospolitego ruszenia. Najwikszy czas ju
byo przesta si udzi, bo Chmielnicki na wiosn przygotowywa
cios. straszniejszy ni wszystkie poprzednie. Od frontu miaa uderzy
Beresteczko.

Ossoliski

umar

Byo

to

9 sierpnia

armja trzystotysiczna kozacko-tatarsko-turecka; na tyach wojsk Jana


Kazimierza miaa wybuchn akerja chopska w caoj Rz(. litej. Setki
emisarjuszw podszczuway wocian do czenia si z kozactwem
i

mordowania dziedzicw. Ten plan powszechnej rewolucji

socjalnej.

320

HISIOKJA POLirycZNA

coprawda, zawid; tylko na l*odhalu, gdzie stosunki


nastroje ludowe przypiiiniiiay nieco Ukrain, niejaki Aleksander Kostka, nazywajcy si Napierskiin podajcy si za syna pobocznego Wadysawa IV, opanowa z band urorali (14 czerwca) Czorsztyn, ale wnet,
wydany przez wasnych towarzyszy biskupowi krakowskiennu. skoycie na palu (28 t. m).
cz)
Natomiast atak z zewntrz zapowiada si strasznie. Dziaania
zac/epne Kalinowskiego (ktry wraz z Potockim wrci poprzedniego
roku z niewoli tatarskiej) po krtkich przewagach nad Neczajem
rozbiy si koo Bracawia. Hetman przed gwn si nieprzyjacielsk cofn si do starszego kolegi pod Sokal. Tam 27 maja nadcign krl. Armja regularna razem z pospolitem ruszeniem koronnem dosiga niebywaej od czasw Zygmunta Augusta liczby 100.000,
ale pod wzgldem zaopatrzenia, kierownictwa
nastroju pozo.-tawiaa
wiele do yczenia. Szczciem w olbrzymiem mrowisku kozackotaiarskiem mniej jeszcze byo adu: Islam Girej przed sam bitw
obrazi si na Chmielnickiego, a hetman kozacki, dotknity wieo
zdrad ony, nie okazywa dawnej przedsibiorczoci.
trzydniowym boju pod Beresteczkiem (28, 29, 30 czerwca) szwedzki szyk
szwadronowy, zastosowany przez Jana Kazimierza, sprawno artylerji koronnej rozstrzygny spraw na nasz korzy, a zarazem na
i

korzy

cywilizacji

jeszcze

okazaa si

europejskiej,

Polska.

ktrej

szacem w

Han, przeraony

tej

mnogoci

chwili

raz

tatarskich

trupw, pierwszy rzuci si do ucieczki, a gdy Chmielnicki prbowa


go powstrzyma, kaza go wsadzi na ko
porwa zwizanego za
sob. Udao si przycisn kozakw do Styru
bagien nad rzec/k
Plaszewk; wwczas ich wdz, pukownik Bohun, zbudowa grobl
wyprowaiizi z matni wiksz
wojski. Keszla, okoo 30.000,
pada w ucieczce pod szablami rozwcieczonych Mazurw. Doszoby
moe do zniesienia caej armji kozackiej, gdyby w obozie polskim,
zamiast gada zaraz o wytpieniu kozakw gwatem lub podstpem*),
mylano pilniej o strategicznem uwieczeniu zwycistwa.
tu poi

CL

spolite ruszenie wielkopolskie za

spraw

intryganta podkanclerzego

Hieronima Radziejowskiego przedzierzgno si

sejmik pod lask

putrzc na supplik tamtego chopstwa, w ktrej milosierdsia


opowiada Stanisaw Owicim rad czyniono, jeeU ioh przyj
w hisk. i{^o /danie jedne, aby przyj, puciwszy pod miecz starszyzn cokolwiek wiadomych bilzie buiilownikuw drudzy radzib, aby da im sowo tylko. H polciii. od'l)raws5y armat
strzelb, wszystkich na puki rozdawszy,
w pie wykosi, przywileje odebra, potem strzelby na wieki zabroni, wiar
IntTiin

')

prosili

znie
elusus)

tej rady Adam Kisiel wojewoda kijowski ksztatnie by exkozackie wygubi<''i. Hjjd co bd. njachjawelici nie postawili na

(dlaczego od
i

flwojm.

imi

321

w. KONOPCZYNlKi: l'AN<)\VANIK JANA KA/.IMIKKZA

odmwio dalszej suby.


snadomierzanina Marcina Dbickiego,
Chciau si do on, do gospodarstw do pierzyn powiada wiadek
spczesny a na pokrycie sv\ego lenistwa wyszukiwali z pod ziemi
argumenta, nie szczdzc krlowi krzywdzcych podejrze.
Zwycistwo beresteckie, jak niegdy grunwaldzkie, pozostao
niewyzyskanem. Wprawdzie onierz zaciny ruszy na Ukrain;
wprawdzie 4 sierpnia wkroczy do Kijowa od strony Litwy Radziwi. Ale niezmordowany, wszechczujny Chmielnicki
tymczasem przejedna hana, zebra 160.000 wojska stan z niem do walki
pod Bia Cerkwi. Tam 28 wrzt^nia zawarta zostaa nowa UL''oda,
ktr rejestr ograniczony do 20.000, a lokacja wyznaczona kozakom
tylko w krlewszczyznach wojewdztwa kij(jwskiego
nie wicej
bya ona warta, ni deklaracja aski pod Zborrjwem, okazay to
najblisze wypadki.
modawski: Batoh i waiiiec. Chmielnicki pieszy zatrze wraenie klski walnym sukcesem politycznym. Teraz bardziej,
ni kiedykolwiek, potrzebowa punktu oparcia w osobnem ksistwie
poza granicami Rzplitej. Zamiast wic poprzestawa na ugodzie biaocerkiewsk;ej, jawnie tumi bunty chopskie, a sekretnie zbroi si
gotowa zamach na Modawj. Starszy syn jego, Tymoliej,
od hospodara Bazylego Lupula rki C(!)rki jego Rozandy. Lupul. od
niedawna indyiiena polski, a
Janusza Radziwia, wolaby wyda
Rozand za jednego z panw polskich, wic Chmielnickiemu odmwi, w uzyska rekomendacj sutask
siL'"n po oblubienic
zbrojn rk. Dwr lekceway niebezpieczestwo; sejm styczniowy
16f)2 r. ro/szed si<j bez uchwa, nic nie zrobiwszy dla odnowienia
si zbrojnych kra|u. Kalinowski na czele najlt^pszych pukw komputou ych oraz prywatnych zacigw magnackich rozoy si w obozie pod Batohem, aby przeci Tymoliejowi drog do Modawji. Nie
przeczuwa stary, mny, ale nie -gldny wdz,
zamiast zwykej
watahy, przed jak go chytrze ostrzega hetman kozacki, cignie na
wielkie wojsko zaporoskie z ord Nuradyna. 29 maj* nieprzyjaciel
uderzy na ze wszystkich ntron.
obozie powstaa panika, podobna
do cecorskiej; wierna [liechota wdaa si v\ walk /e zbuntowan
konnic. i'oar do r's/.ty uniemoliwi obron,
po krtkiej walce
caa nemal <lw ud/.iestotysiczna sia polska pr/eslaa istnie. Kto me
pad w l)ituie wraz z Kalinowskim, Mrzyjcmskim, Markiem Sobieskim, lego na danie kozaka Ztyotarcnki zarziu.-li w ptach Talar/y.
Tymoliej wkroczy triumfalnie do Suc/awy
wzi lub z Rozand.
Ledwo upyn rok, a ju si ujawniy niebezpieczne dla Chmieljiickiih skutki impre/.y modawskiej. Ltipulowi zrobio si <-iasn<)
w Suczawie obok nieokieznanego zicia. Sprbowa tedy z;i ztrod
i

zdy

Wze

zada

te

n*ykpedja p*Uka

T. V, ci.

II

-J]

322

HISTORJA POLITYCZNA

przenie si na

multaski, rugujc stamtd dawnego


sweg-o wspzawodnika, ksicia Macieja Basarab; pniej przeznaczy Mullany dla swego brata, a sam zamyli o ksistwie siedmiogrodzkiem. Przez te intrygi zmusi zagroonych ksit, Macieja Jerzego II Rakoczego, do zawarcia przymierza; w samej Modawji bojarowie uknuli na spisek z Rakoczym, aby wywrci rzdy kozackiego tecia osadzi na jego miejscu Stefana Georgicze.
wojnie^
jaka std wynika, Maciej porazi na
napastnicze wojsko kozacko-wooskie nad rzek Jaomic (24 maja 1653), poczem Stefan
Multaczykw obieg Tymoszka w Suczawie.
z pomoc Wgrw
Przedtem jeszcze Rakoczy zaproponowa sojusz Janowi Kazimierzowi. Rokowania, zaczte podczas sejmu w Brzeciu (24 marca
Porty

tron

gow

uwieczyy si porozumieniem na radzie senatu w Warkocu maja). Posiki polskie ruszyy pod Suczaw, a gwna

kwietnia),

szawie (w

stopniowo doprowadzona do 60.000, miaa


na Ukrain.
Okolicznoci na og sprzyjay krlewskiemu przedsiwziciu, bo
kozacy nie tak chtnie szli pod sztandary Chmiel na wojn zaczepn,
podjt z pobudek dynastycznych, jak dawniej przeciw ciemizcomLachom. Co wicej, by to moment ostatni, kiedy szybkie natarci
mogo jeszcze odwrci
interwencj Moskwy: ju pose
carski Repnin Oboleski w sierpniu t. r. przyby do Lwowa z
daniem ulg dla kozakw, a Chmielnicki napomyka znaczco,
w razie nieodzyskania warunkw Zborowskich poszuka sobie innego
pana. C, kiedy wojsko niepatne strawio szereg tygodni we Lwowie na obrachunkach ze skarbem, a potem krl, objwszy komend,
nie zdecydowa si na aden czyn! Chmielnicki zdoa po raz ostatni
skusi hana do najazdu nadziej jassyru. Syszc o tem, Jan Kazimierz zaj obronne stanowisko pod Zwacem. jlslam Girej przybieg
zapno, aby uratowa Tymoszka, ktry zgin w obleniu, zapno
nawet, aby uwolni sam Suczaw, ale \y sam czas, aby zamkn
na reszt roku zmoknite zzibnite wojsko polskie w obozie, o co
wanie chodzio Chmielnickiemu. adna strona nie chciaa si bi;

armja,

groc

ugod, potwierdzajc
pakt Zborowski,
przypuszczalnie te opacon sutym upominkiem
dla hana. Na dt)miar zego ziemio polsko-ruskie, zdawaoby si, bezIf)

t?rudnia dostojnicy polscy

tatarscy spisali

pieczne za plecami armji, zostay

mo

i.*Pisk

walk polsUo-kozackich
stroiK;

l)(v,

Krl

ciko

nawiedzone

po Lublin, Za-

przez zagony wracajctj ordy. Szsty rok niszczcych

upywa

bez rozstrzygnicia na ktrkolwiek

pojednania.
^\\^l'

Ju

panowania Jana
urodzi si on na lekarza swych tragicz-

wobec kraju.

pierwszo

lata

nie
Kazimierza okazay,
nie powikanych czasw. Kandydat, ktry wspina si do tronu przez

325

w. Konopczyski: fanowanik jana kazimiekza

bezprawne

ustpstw na

obietnice

rzecz

BrandenburL''ji,

Gdaska,

Szwecji, Kozaczyzny, pniej, jako monarcha, take zbyt czsto zbjl


interesw narodu. Ambitny,
od aspiracyj
daleko odbiega
i

myl

zmienny w najwyszym
kapryny
dumy, to znw zt^ryziony pesymizmem,
stopniu, raz peen fantazji
czsto wzt^fldem Polakw nietaktowny
religijny
a niemoralny,
on czem chwyci za serce poddanych.
nie
mia
wprost wyzywajcy,
Za modu nauczy si gardzi zasadami polskietro rzdu; wzdycha
do wikszej wJadzy, czu si dynast w klatce, winiem wrd
brak wytrwaoci,
wasnego narodu. onie ulega raczej przez lk
ni pri^ez mio. Ona wyzyskiwaa swj wpyw zrazu dla prywatnego zysku, potem coraz wicej dla zaspokojenia ambicyj politycznych. Uprawiaa na szerok skal sprzeda urzdw; od nowomia
nowanych senatorw braa rewersy, e na pierwsze danie zrezya bez

staei>-o

celu

polityce,

z godnoci. Oboje krlestwo, nie zraeni utrat dwojga dzieci


wieku niemowlcym, conajmniej od r. 1651 dyli do zapewnienia
tym celu
po sobie korony jakiemu upatrzonemu kandydatowi.
Jan
Kazimierz
stronnikw;
zjednywanie
gromadzili oszczdnoci na
zawczasu zamwi sobie bogaty spadek po Karolu Ferdynandzie,
a zi^ealizowa go po mierci tego (10 maja 1655). Zreszt nietylko

gnuj

poparcie dyplomatyczne, ale

zbrojna

pomoc zagranicy wchodziy

przy tych planach sukcesyjnych. Krl chtnie otacza si


w stosunkach z Zachodem prywatnych agencudzoziemcami

rachub

uywa

tw krwi retmaskiej,

takich jak Yisconti, Fantoni, Massini, Pinocci, Ca-

nasiles. Rzecz prosta, podobne praktyki nie wzmagay przywizania


do tronu w narodzie, coraz <jrorcej rozkochujcym si w zotej wolnoci.
Oznaki rozkadu. Tuste lata pokoju za Wadysawa I\'
z kapitau poprzednich pokole; same nie wniosy nic, prcz wzmoatmosferze zbytku
onej gonitwy za dobrobytem materjalnym.
uycia, zbiorowego samouwielbienia (Polonia defensa contra Barclajumw ukasza Opaliskiego, 1648), tudzie publicznego mochwal8tvva (wOrbis Polonus S/.ymona Okolskiego), dojrzoway. nie zacze-

yy

skuteczn krytyk, zowrogie nastpstwa, ktre musiay wydr/.e


zewntrzna wstrznie caem pasi
stwem, a narodowi zbraknie popularnego krtda przewodnika. Zwyrodnia do reszty parlamentar\zm. Sejmy, wtoczone w -^abjcz
form jednomylnego stanowienia uchwa, sparaliowane sprzecznemi
daniami wojewdztw, podcite umyln obstrukcj malkontentw,
nie dochodz coraz czciej (1637, 1639. 1645). czasem na skutek
protestu- jtdnego posa (1639). Ich kosztem rozrastaj si partykupiane

na wierzch, jak tylko klska

zacofacze, ciasne rzdy sejmikowi'. Opinja odrzuca nietylko


radykaln napraw sejmu, tj. gosowanie wikszoci, zalecane przez
larne,

21"

324

MiSTOKjA

i'0..iry(;zNA

Spytka Lig-z (1635, 1637), a potem (1647) przez miecznika koronnego Jab()no\vskieg:o, ale skromne prodki, ktre doradza wspomniany Opaliski w Rozmowie plebana
ziemianinem, wydanej
w r. 1641: aby nie udusi wolnoci zbytecznem ciskaniem i pieszczotami, radzi tam autor szuka zotego rodka midzy niewol
swawol, a w tym celu obostrzy regulamin izby poselskiej, uniewani protestacje przeciwko doszym ju uchwaom, kara warchow sejmowych, usuwa z izby arbitrw, a poniewa to wszystko
mogo si okaza bczskutecznem, golw jest Opaliski krlowi rai

z.

nim bdcej wikszej wadzy pozwoli. Naprawd za Jana


Kazimierza chodzio nietylko o rozszerzenie zakresu wadzy wykonawczej, ale o jej gruntowne wydoskonalenie. Senat przyboczny niby
odpowiedzialny wobec sejmu (od r. 1641), lecz zorganizowany w postaci wykluczajcej wszelki wpyv\, powag
dowiadczenie, bo
dzie przy

|)rzypadkowo

wedug porzdku

dobierany

krzese,

ze

zmian

co

kwarta.
skarbie rozwinity do ostatecznoci system decentralizacji
zostawia autonomj finansow sejmikom, zamienia uchway podatkowe sejmu w dobrowoln skadk wojewdztw. V\'ojsko oywione
wietn tradycj bojow, ale podminowane duchem rokoszu, zdemoralizowane wspomnieniem konfederacji 1612

dowa przesza podczas Wojny


biernoci,

moe nady swym

nie

r.

Dyplomacja naro-

Trzydziestoletniej przez

dug szko
w

partnerom zachodnim

wyzy-

skiwaniu koiijunkur zewntrznych.

zaraony nietolerancj, a niezdolny do wysnusilnej myli pastwowej. Twrczo konstytucyjna .sabnie, horyzont obywatelski si zacienia.
Publicystyka coraz jaowsza. Wyrazem panujcej opinji staje si ju
nie Opaliski, nie moralista Starowolski, ale jaki tpy Lemka, czy
Siemek, chwalca prawie boskiego rozumu tumw. Brak racjonalnego uzasadnieiiia wyznawanych idei, brak oparcia ich o dowiadI)uch publiczny

cia z

przekona

rei

gijno-spoecznych

czenie wiekw, brak c/ynnego

wspycia

szerokich warstwach brak odpornoci

rwno

z Zachodem. Std po czci


zaradnoci wobec klsk, za-

ywioowyci (oczarna mierw w latach


Std te podatno czynnego politycznie ziemiastwa na

politycznych,

16f)2- 4)

wpywy

jak

egoistycznej magnaterji.

Swary krlorit. Czasy Jana Kazimierza ujrzay pora pierwszy llzeczpos[)olit podzielon na kompleksy terytorjalne, zostajce
pod bezspornym protektoratem wybujaych oligarchw, albo bdce
przedmiotem
WHjkrt/.ych

ieli

lalyfundn')W,

Koniecpolskich
tych rodw,

rywalizacji.

legy

ziemiach

wielk orzdy

foil

ciosami

zwaizc/.a po mierci

ruskich,

na terenie

naj-

Winiowieckich, Zasawskich,
rewolucji

chopskiej

d/.ielnego .laremy

polityka

(20 sierpnia

325

w. KONOPCZYSKI: 1'ANiirrANIE JANA KA/.lMlKKr.A

musiaa si zsolidaryzowa

1651),

Przewan czci waciwej


ale

interesem

of^lno-

narodowym.

Jerzy

Lubomirski,

trzs

spadkobierca Stanisawa, niechtny krWielkopolsce


pozbawiony skrupuw moralnych.

marszaek w. koronny, syn


lowi,

Maopolski

nie

naprzeciwko protegowanych przez dwr Leszczyskich: prymasa


Andrzeja, podskarbiego Bogusawa, wojewody czyckiego Jana, podwichrzyciel Krzys^ztof Opanadty a obudny satyryk
nosi
powinowatych, senaliski, popierany przez licznych krewniakw
torw teje prowincji. .A przecie koronnyeh malkontentw zamiewa
demoralizowa swym przykadem krlik litewski Janusz IX
jeszcze
na Birach Dubinkach, wojewoda wileski, kalwin,
Radziwi,
wszystkich dysydentw. Najpyszniejszy to okaz
protektor
gowa
oligarchji staropolskiej wszystkich czasw. Wyksztacony, ujmujcy,

gow

ksi

sob

dumny

katolick

rwiioway

wrogw, wspaniay

stras/.ny dla

przedsibiorczy,
botycznie

mciwy,

reszt rodu,

przewaa

kn^dyt

Sapiehw,

Wincentego Gosiewskiego.

k'rla

jego detronizacji, a na

stara si go

ra/.ie

dla klientw,

nie-

pomoc kuzyna Bogusawa cign za


irnit niezalene ywioy szlacheckie,
nie

Pacw,

cierpia,

podskarbiego
wytrwale do

dy

zakasowa

obezwadni.

Zestosunkowany z Rzesz Niemieck, szczeglnie z Hohenzollernami,


prowadzi wasn odrbn polityk zagraniczn: spiskowa z Woosz
Rakoczym, ktrego chcia widzie na tronie polskim, pobaa niekiedy dodawa odwagi Chmielnickiemu a nie mogc dopi swego,

ju

Szwedom oderwa Litw od Kozunjowa j ze Szwecj.


Walka z tym wrogiem wewntrznym zabieraa niemao si

podczas bezkrlewia obiecywa

rony

Janowi Kazimierzowi w pierwszem siedmioleciu rzdw, a przyczyniay si do zamieszania inne niesnaski. Hieronim Radziejowsk', podkanclerzy koronny, sprytny a zoliwy parwenjusz, wyrosy z aski
nieboszczyka krla, pokci si z ledwo zalubion on, Klbiet
Suszczank, 1 mo voto Kazanowsk. Podkanclerzyna szukaa opieki
sprbowa przemoc ode
(i nietylko opieki) u krla. Zazdrosny
bra zamek Kazanowskich. Odparty, skazany prze/, sd marszaka
(Lubomirskiego) na banicj (20 stycznia 1H52). osign w trybunale
piotrkowskim bezprawny dekret, kasujcy tamten wynik, pod oson
kasztelana krakowskiego, ks Dominika Zasawskieiro, uszed za trranic.
Echa sprawy Radziejowskiego, c/.nie z intryg Radziwia, zamciy sejm styczniowy t. r. Stronnik ks. Janusza, Siciski, pose
trocki, naladujc przykad Lubomirskiego z roku 1H39, sprzeciwi
si ostatniego dnia (9 marca) prolontracie posiedze. Wikszo izby
z marszakiem Andrzejem Maksymiijanem Fredr potpia zrywacza

ale

uznaa

wano

jego protestu.

Po dwch

latach opozycja l^adzi-

326

HISIORJA POLITYCZNA

Jana Leszczyskiego w podobny


udiirenmia
sposb
20 marca) krzykiem na krla,
sejm (11 lutego
nie oddnje buaw po Potockim, Kalinowskim
Kiszce. Nazywao
si to w JQzyku niezadowolonych ratowaniem Rzplitej
obron
prawa publicznego przed samowol krlewsk, a dziao si w czasie,
kiedy od Polski odpadaa Ukraina, na LitvA' za spada mciwy
zalew moskiewski.

wia,

Opaliskiecro, Lubomirskiego

Ch

Wybuch wojny z M(>skw.


odwetu za Kuszyn Smolesk
nurtowaa serca rosyjskie oddawna. Tumi j jednak strach, zmieszany ze czci, a w pewnych koach nawet z sympatj dla ideaw
wolnociowych Rzplitej. Jedn z pobudek buntu moskiewskiego w r.
1648 bya pogoska, e car zamierza skorzysta z powstania kozakw
wyda wojn Polsce. Stopniowo, w miar gromadzenia si zbrojnych, nastrj wojenny w pastwie carw pod wpywem duchowiestwa si wzmaga. Prajteksty do napadu przygotowywano zawczasu.
Posowie Romanoww raz po raz skaryli si o uchybienia w carskiej lytulaturze, tudzie o obraz honoru rosyjskiego w niektrych
dzieach, drukowanych za zgod wadz polskich. Najbardziej dat
zadouczynienia przybyy wiosn r 1650 do Warszawy [)Ose Puszkin. Musiano dla zaegnania konfliktu spali na rynku inkryminowane
karty z dzie Twardowskiego, Wasseiiberga
Gorczyna. opiewajcych przewagi Zygmunta
Wadysawa IV. TSeresteczko ostudzio
zapa Moskali, Batoh
sejm Siciskiego rozgrzay go na nowo.
Ze strony Chmielnickiego rok rocznie nadsyane byy do Kremlu
proby o przyjcie Ukrainy w poddastwo, a patrjarcha Nikon ca
potg swego wpywu natrli do interwencji Ju w marcu 1653 r.
wojna ta bya zdecydov\ana, w lipcu przyobiecana Chmielnickiemu,
styczniu na
w padzierniku aprobowana przez sobr ziemski.
czarnej radzie perejasawskiij czer, wysuchawszy wywodu hetmana
o koniecznoci poddania si jednemu z okolicznych wadcw, przez
aklamacj owiadczya si za carem. Dalsze ukady z bojarem Buturlinem
towarzyszami o zakres swobd kozackich przypiei^ztoway stosunek podlegoci midzy Ukrain a Moskw, zapewniajc
od spor doz korzyci ludowi ruskiemu, ale sabo zabezpieczajc
autonomj. Tak zwane statji (artykuy) perejasawskie pozostay
i

stary Bohdan, lecz po jego zejciu


martw liter, pki
obrci na niewol kozaczyziiy. Kler ukraiski w hec
ambitnych zakusw Nikona, pragncego oderwa metropolj kijowsk od [)atrjar<hatM carogrodzkiego, zacliowa si bardzo opornie.
Smoleska. Olbrzymia inwazja carska
Utrata Moliylewa
wtargna trzotna szlakami na Litw latem roku 1654, podczas gdy
ostatniej chwili (w kwietniu)
czwarta armju wkroczya na Ukrain.

pr/.ewanie

mogy si

(i

w. KONOFC/.Y8KI: PANOWANIB JANA KAZIMIERZA

327

dyplomacji polskiej pozyska przyja Turcji


pomoc Tazaniepokojonych
zwrotem
w
polityce
tarw,
kozackiej. Sejm czerwcowy doczeka si rozdania buaw, ucliwali zacigi, zatwierdzi sojusz tatarski
wszystko o kilka miesicy zapno. Setkom tysicy

udao si

czci wywiczonym ju na sposb europejski, mg


nowy hetman litewski Radziwi przeciwstawi tylko 6.000 Litwy!
po

Moskali,

Spotka

wroga pod Szkowem 12

ale 24- go straci


piechot, arlylerj, dratronj
Uszed wwczas do Miska, wicej zajty losem rodziny,

dzielnie

pod Szepielewiczami nad


i

rajtarj.

Drucz

sierpnia,

ca

ni

ojczyzny. Drohobu, Sierpiejsk, Newel, Bielew, Uwiat, Orsza,


Poock, Mohylew, Czernichw zostay zajte bez walki. Smoleska
broni przez o miesice wojewoda Filip Obuchowicz, stronnik krla,
szykanowany z tego powodu przez Radziwia. Wobec buntu wasnych onierzy wymaszerowa on 3 padzierniku na zachd, poczem
Aleksy Michajowicz wstrzyma swj pochd.
Oehmatw, Wilno. Trzerw zimow usiowali Polacy wyzyska 'dla dywersji na Ukrainie, llelniani Stanisaw Potocki Stanisaw Lanckoroski, ktrzy ju na wiosn roku 1654 prbowali szczcia w Bracawszczynie, ruszyli tam/e we wrzeniu w towarzystwie
Stefana Czarnieckiego na spotkanie ordy. Wyprawa przybraa charakter okrutnej ekspedycji karnej. Dziesitki tysicy zbuntowanego
ludu szy pod miecz przy braniu szturmem Buszy, Demkwki, Kuinnych gniazd kozackich; jeszcze wicej nieszczliwych istot
nicy
porwali w jassyr na wiosn Kaga z Nuradynem. Bitwa pod Ochmatowem z Chmielnickim Buturlinem (29 stycznia do 2 lutego 1655)
wypada na nasz korzy, ale cel strategiczny chybi zupenie: mrz
zmusi Lanckoroskiego do odwiotu.
Na Biaej Rusi przez zim wojowa z Moskw z kozakiem
Zootarenk szlachcic partyzant Pokoski, niegdy sprawca poddania
si Mohylewa, teraz aujcy grzesznik. Pomaira mu Radziwi, pki
zamkiem monie wyszczerbi sobie ora pod Nowym Bychoweni
hylewskim. Kiedy obescho, uderzya w Litw nowa fala moskiewska. Pad Misk 11 lipca; Zootarenko przedar si a do cara pod
Wilno; liadziwi wrd cigej zwady z hetmanem polnym Gosiewstoczywszy ostatni
skim, zdecydowany na zdrad, ogooci Dynahurg
si za Wilj. Zootarenko na przyjbj pod stolic (7 sierpnia),
cie cara zala ulice Wilna krwi tysicy oliar. Nagle w murach Dynaburga wojsko moskiewskie ujrzao niepodanych rywali Szwedw.
i

i,

ofn

B.

jego

Udzia

Polski

w wojnie pnocnej I655-60

Zaborcze apetyty Szweejl. Pogwacenie rozejmu na 6 lat przed


Jan Ka/imierz knuje
uzasadnia Karol (uistaw tern,

upywem

HierOKJA HOMTYCZNA

328

zamachy na jego panowanie. Nowsza historjografja szwedzka uznaje


to za pretekst, ale widzi w wyprawie 1655 roku akt samoobrony
przeciwko ekspansji moskiewskiej. Szczerze powiedziawszy,
Gustawa Adolfa d:^<yli dalej do zamiany Batyku
w wewntrzne jezioro szuedzkie prze/ opanowanie gwnych miast
handlowych komr celnych, pooonych przy ujciach rzek. .leszcze
doradcy Krystyny, nie chcc rozbraja swyrh pukw po Wojnie
Trzydziestnjetniej, a widzc opakane pooenie Polski, parli od roku
1648 do wojny. Rokowania w Lubece (16513), mimo wysikw
uczciwego porednika, posa francuskiego Chanuta, rozbijay si^
o pretensje Jana Kazimierza do odszkodowania, a po czci o draliw(^!' Szwedw. Dolewa oliwy do ognia Radziejow^jki. ktry przystara si nawiza stosunki midzy
by do Stokholmu w r. 1652
Szwecj a Chmielnickim.
W^ojowniczy Karol Gustaw, palatyn Dwch Mostw, wsta [)i wszy
na tron w czerwcu 1H54 po abdykacji Krystyny, odrzuci na bok
susznoci skrupuy. Jak tylko usysza
wszelkie wobec Polski
o upadku Smoleska, rozpocz przygotowania do napaci, aby nie
Posa Andrzeja
f)rzy rozdzieraniu lizplitej z pust;mi rkoma
Morstina, przybyego na ukady (okoo Nowego Roku, z zacht do
ws[)lru'j wojny przeciwko Moskwie), nie dopuci do audjencji za
Szwecji

spadkobiercy

wyj

pisanym do stanv\- polskich zachca


je,
by odstpiy sprawy krlewskiej. Kiedy nowe pojednawcze poselstwo, zoone z Jana Leszczyskiego, wojewody czyckiego, Aleksandra Naruszewicza, referendarza litewskiego, stano w Stokliolmie, wrg wsiada ju na okrty, a armie, pomorska pod feldmarinflancka pod Hornem, miay rozkaz wyszakiem Witlenbergiem

bahym

pretekstem;

licie

ruszy

pole.

Gustaw nie [)rze widy wa


W(jowa bdzie po chrzecijasku".
Karol

wania Wielkopolski, Mazowsiza

silnego oporu
I'lan

zapowiada,

jego zmierza do opano-

resztek Litwy,

ten sposb,

aby

wszelk si oporu, zmusi elektora


kupi
Fryderyka Wilhelma do uznania si za szwedzkiego lennika
yczyJ
Elektor
nie
sobie jego przymierze czciami ziom polskich.

podci w

narodzie

polskim

sobie bynajmniej takiej zmiany suzerena, ale zdobyczom na Polsce


wcale nie by przeciwny. Nagabywany ze Stokholmu (jeszcze jesieni r. 1654) o udzia w zaborze, wda si w dyskusj co do warunkw,
okaza,
si nie sprzeciwi marszowi Szwedw z l'omorza; ostrzeg
jetlnak Krz. Opaliskiego o grocem niebezpieczestwie. Wojewoda
i

poznaski, zamiast tern silniej przylgn do pozostaej Rzplitej, skoni


swj s'jmik do udania si pod protekcj kurlirsta. Taki by pocztek

329

PANOWANIE JANA KAZIMIKR/>A

w. KuHOPOZYMHKi:

zarazem plariAw zazdrady brandenburnkiej, zdrady v\ ielkopolskioj


Wielkopolsk.
borczych llulienzollernw na
Ujcie Kiejdaiiy. Wittenberg w towarzystwie Radziejowskiego,
i

Polski 25 lipca

poznasko- kaliskie w sile okoo 15.000 trw, zalego mu


sabo szacowanych obozach pod Wieleniem, Pi
Uj-

ruszenie

droar

le zaopatrzonego wojska, przekroczy! granice


pod Drahimiem. Jedyna osona prowincji, pospolite

godnego

17.000

ciem. Zamiast nieobectjeu-o podskarbieero Bogusawa Leszczyskiego,


ktremu sejm j)()wierzy obron Wielkopolski, sprawiali szyki Krzysztof
Karol Grudziski, woiewoda kaliski .lak tylko Szwedzi
Opaliski
zaczli bombardowanie obeszli lewe skrzydo Polak(HV, kierownicy
do obrony. 25 lipca Opaliski, Grudziski trzej
szlachty stracili
inni senatorowie, nie baczc na niczyje protesty, dali si skoni Rai

ch

dziejowskiemu do podpisania w imieniu caej prowincji kapitulacji,


ktr poddawali si pod protekcj Karola Gustawa, z zastrzeeniem
nietykalnoci dbr ziemskich wiary katolickiej, ale z powiceniem
miast, zamkw, krlewszrzyzn, dbr duchownych, dochodw skarwojska komputowego. Banita ruszy przod-m nakama
bowych
dalsze wojewdztwa do odstpstwa; za Wittenberg, /ajwszy Pozna Kalisz, zaczeka w rodzie na przyjcie Karola Gustawa. We
wszystkich obsadzonych miastach Szwedzi organizowali wasne zarzdy jurysdykcje, sekwestrowali skarby fundusze kocielne lub
publiczne, brali pod opiek dysydentw.
Bogusaw Radziwiowie przez
Okoo tego czasu Janusz
umylnego posaca prosili w Rydze gubernatora Inflant Magnusa
de la Gardie o wzicie Litwy pod protekcj krla szwedzkiego,
Dynaburg wola si podda Szwedom (10 lipca), ni Moskwie; poczem Radziwiowie wpucili najedcw do Bir, a 18 sierpnia
podpisali w Kiejdanach z penomocnikiem Karola Gustawa, Skyttem,
pakt poddastwa. Nadal miao Wielkie Ksistwo poczy si ze
Szwecj tak unj, jak posiadao z Polsk, miao pomaga wielkiemu
ksiciu przeciwko wszystkim nieprzyjacioom z wyjtkiem Jana Kazimierza
Polski, w zamian za co Szwedzi przyrzekli posikowa
Litw w wojnie z carem
Polska poddaje sli^ Szwedom.
lad za byskawicznym pocztkiem pobiegy dalsze sukcesy Karola Gustawa. Wyruszywszy
z Pomorza (10 sierpnia), dogoni on pod Koem 24-go armj Witteni

berga.

Zjednoczonej

sile

szwedzkiej,

liczcej

32.000 najbitniejszego

zakomionej^o w Wojnie Trzydziestoletniej, nie byo czego przeciwstawi. Daremnie zwoywa Jan
Kazimierz pospolite ruszenia sieradzkie, czyckie, kujawskie dalsze.
Jedne poddaway si zaraz, drugie cofay si po pierwszem skrzy-

wiecie onierza, zaprawionetro

330

HISTORJA POLITYCZNA

owaniu

Krlowa

z mniszkami ucieka do Krakowa, a za ni


kierunku krl
Czarniecki. 8 wrzenia wrg
zajJ Warszaw z cekauzem, paacami, kocioami, co wszystko wnet
ulego prawidowemu rabunkowi. Niefortunna bitwa 11.000 konnicy
polskiej
ze
Szwedami pod arnowem (16 go) wydaa na up
wojewdztwo krakowskie: krlewska para z duchowiestwem
garstk senatu schronia si na pogranicze lska
Wgier, tylko
Czarniecki, mianowany gubernatorem Krakowa, przez dwa tygodnie
dawa przykad mstwa rodakom, odpierajc szturmy wytrzymujc
bmnbardowanie
do chwili, gdy dalszy opr utraci racj bytu:
3 padziernika ulega Szwedom pod Wojniczem husarja Koniecpol-

szabel.

w tyme

pocignli

z ni przepada ostatnia
Albowiem Chmielnicki z Buturlinem, od pocztku
wrzenia trzymajc w obleniu Lww, rozbili 29 t m. ostatki wojska Rewery Potockiego. Wwczas, 19 padziernika, Czarniecki odda
Krakw Szwedom odszed w stron lska, nie przeczuwajc, e
jednoczenie Krzysztof Grodzicki wyzyska niech Chmielnickiego do
Buturlina z powoaniem si na pozorny protektorat Karola Gustawa
nad ca Polsk potrali obroni Lww.
Doszo do tego, e w chwili zwinicia oblenia Lwowa (7 listop.),
kiedy Moskwa
kozacy, spaliwszy Lublin, cofali si na wschd, caa
nieledwie Polska wypara si prawowitego monarchy. Ucieczka krla
wszystkim rozwizywaa rce. Deklamowano jeszcze o wolnoci, zakadano salwy
warunki, ale wszdzie przyjmowano maodusznie
protekcj Karola Gustawa. Pod Krakowem przysigli mu wierno
kwarciani Koniecpolskiego (26 padziernikaj, pod Korczynem Potocki ze swojem wojskiem. Ze wszystkich wojewdztw wedug na-

skiego

Dymitra WiniowiecUiego. Wraz

nadzieja odsieczy.

pisma wiernokazanego formularza nadchodziy adresy, akcesy


poddacze.
Tyle szczcia otumanio nawet jasny umys krla szwedzkiego.
Bya. zdaje si, chwila, kiedy Karol Gustaw sam uwierzy w moodebrania wspzawodnikowi nietylko Prus Zachodnich o co
listopadzie mia si
chodzio S/.wedom, ale take korony polskiej.
odby w Warszawie, zamiast formalnej elekcji, sejm hodowniczy
caej Polski. Nadspodziewanie^ nikt si nie zjawi. Zdobywca oprzytomnia pomaszerowa na i)unoc wykocza szwedzkie dominium
i

no

ma r

ifi

Bal

i.

Tyszowce. Rla proC/.(jsto<'how}i


Sainoobrona iiaro<l<nva
tektorw nieduifo udawaa si vSzwedom. (Iwaty, egzekucje, rekwizycje, koniiskaty. podeganie dysydentw, a zwaszcza nieszczero
i

samego Karola
Polakw.

w postpowaniu

Nar.')d.

uwiedziony

ze szlacht,

odstrczay

podstpn robot

ode

serca

niezadowolonych

33 L

w. K0!<()PCZTN8Ki: fANOWANiK JANA KAZIMIKREA

zatskni
z krla magnatw, prdko poaowa swej maodusznoci
do wygnanego monarchy. Niech tylko padnie liaso, niech zahynie
lepsza perspektywa w stosunkach midzynarodowych, a zewszd
niepodlego,
zerwie si szlachta do walki o wiar
na Litwie pod bokiem Radziwiw ruch
Wielkopolsce
powstaczy nie ustawa waciwie ani na chwil. Tam, w okolicy
Wschowy Kociana Krzysztof egocki, starosta babimojski, wypowiedzia najedcom nieubagan walk partyzanck; tutaj, na Podi

lasiu

przez krla
i

Pawe Sapieha, wojewoda witebski, mianowany


hetmanem, z pomoc skonfederowanych wojsk litewskich

na Litwie

powiceniem

tecznie,

caej wasnej fortuny,

nka
w

zmusi Janusza do zamknicia si

skona tam

wielki

zdrajca

wrd

Radziwiw

tak sku-

Tykocinie. 31 grudnia

mk

strasznych

duszy

ciaa;

mier

uwolnia Wielkopolsk od Opaliskiego.


Ru Czerwona dziki Grodzickiemu nie zaznaa jeszcze adnej
niewoli; zbroio si te Podhale gralskie. Lubomirscy przygotowali
tydzie po nim

"W

konfedi^racj

krakowsk w Nowym Sczu

(21 grudnia).

dociera uniwersa Jana Kazimierza, datowany

Opola 15

Wszdzie
listopada,

a wzywajcy wszystkich Polakw bez wzgldu na stan do samorzutnego odporu Ale najczystsze, najdoiioniejsze haso do walki
daa caemu narodowi Jasna Gra. Dzielny, natchniony przeor Pauli-

nw Augustyn Kordecki z pomoc paruset mnichw, onierzy


szlachty wytrzyma w tym kurniUu czterdziestodniowe oblenie
(19 listopada 27 grudnia), a zmusi generaa Burcharda Mullera do
sromotnego odwrotu. Wieci o zamachu na wityni czstochowsk
i

jej

cudownej obronie przebiegy

kraj,

jak

ogniste

wici,

wszdzie pragnienie pomsty wiar we wasne siy.


Zreszt horyzont zewntrzny zaczyna si te potrosz

niecc

nia. Oboje

rozja-

ucieczk zagaili rokowania


z Austrj, ofiarowujc Habsburgom nastpstwo po Janie Kazimierzu
w zamian za czynn pomoc za porednictwo w ukadach z Moskw. Cesarz Ferdynand III zbyt wieo mia w pamici Wojn
Trzydziestoletni, aby si odway na zadarcie z Karolem Gustawem;
koron wic nie da si skusi, ale dobrych usug w Moskwie nie
odmwi. Dobre chci okazywali (cho nieszczerze) elektor brandenburski
Rakoczy, ktremu te sukcesj podsuwa Lubomirski. Za
staraniem Gosiewskiego ustay kroki nieprzyjacielskie midzy Litw
wojskami carskiemi; wyranie budzi si w Moskwie antagoDizm
wobec Szwecji. Najwicej przecie pomg han Mohammed Girej.
Zaskoczy on pod Jeziorn 10 listopada wracajcego z pod Lwowa
Chmielnickiego zmusi go do wyrzeczenia si Moskwy, oraz uznania
oapow rt krlem Jana Kazimierza. Zarazem wszystkim odstpcom
krlestwo jeszcze

przed

332

HiSTOuJA

P()i-rrv;zNA

Polakom zagrozi najsroszym gniewem* jeeli nie wrc do posuszestwa. Skutek nie zawid. Z jednej strony Jan Kazimierz 18
grudnia wyruszy z powrotem do Polski, 'z drugiej, uprzedzajc
Lanckoroski zawizali 29 t. m. patrjonadejcie krla. Potocki
tvczn konfederacj wojskowo szlacheck w Tyszowcach, ktra w caym kraju rozpisaa pospolite ruszenie, pobr regimentw anowycti
i

wybracw.

Losy Prus Krlewskich. Jeeli Karol Gustaw przez obudn proWisy. Pregoy Niemna,
tekcj torowa sobie droL^ do podboju
kurtirst brandenburski umia te pod pozorami opieki przygoto
towywa sobie zabory. We wrzeniu r. 1655 zaproponowa on osobicie w Gdasku pomoc na obron prowincji [truskiej pod warunkiem obsadzenia Elblga Torunia. Miasta pruskie, zgadujc nastpstwa takiej obrony, day mu zuodn odpraw. Mniej przenikliwa
szlachta zawara z F^ryderykiem Wilhelmem rod/.aj przymierza odrazem wzite
pornego (w Rysku 12 listopada). Niema co wtpi,
przewyst^irczyyby
krlewsko
pruskich
siy elektora, miast stanw
do czasu, kiedy oglny ruch narodowy przyjdzie
ciw Szwedom,
wojewdztwom nadmorskim z pomoc. Rrak zgody atwo zrozu-

uj

miaa nieufno sparalioway

kocu

listopada

opr,

rnych

stron

na

uderzyli

prowincj

Szwedzi. Toru. Gniew. Tc/ew, Starogrd bez powanego oporu


otwieray swe bramy. Malborg broni si do marca, a Gdask, cho
blokowany prze, llot szwedzk, z niewzruszon wiernoci sta
sprzymierzeniec
przy Polsce Janie Kazimierzu. Natomiast opiekun
Fryderyk Wilhelm wrd cigych negocjacij z ajedc pozwoli si
zapdzi do Krlewca, gdzie 17 stycznia podpina [)rzy mierze z Karolem
i

Gustawem: za cen obiecanej

stawa si
lennikiem szwedzkim. Zdobycie Prus zaspokoio chwilowo apetyt
wojna
szwedzkich anek.sjonistw, gdy stanowio rodzaj rkojmi,
im si opaci. Z czasem wyjd na jaw ujemne skutki tego podboju:
mocarstwa morskie, Holandja Danja p crwsza ywiona przewanie
armji z lennika polskiego

zyski celtie,
polskim zboem, druga zazdrosna o swoje wpywy
Szwedom
przeciw
Prus wystpi
wanie z powodu Gdaska
w ol)rc)nie zairroonej rwnowatfi na Halyku.
mier(Czarniecki m walce z Karolem Uustawciii. wLudzio
mwi Gzarniecki wrogom podtelni a Rzeczpospolita wieczna
czas obrony Kiakowa A ksidz, Starowolski na dumne sowa Karola
Gustawa, wyrzeczone przy ogldzinach sarkofatru Lokietkowego,
i

Jan

Kazimierz

yariabilis.

nit'*

wrc.i,

Deus mi rab

drugi Odnowiciel,

da jiamitn odpowied: TN r

wraca

lis.

('ud

Jan Kazimierz

u na

Pa-<ki i)rdko si zici. Jak


\vr(')d

radoci ludu. prowa-

w. KUMOPC/.Y.NSKi:

333

PANOWANIR JANA KAZIMIKKZA

dzony przez Jerzeco Luboinirskief^o na Lubowl, Dukl, Krosno do


iicula. Tam 22 stycznia zwizek tyszow ieoki poczy sij z Majestatem
rozszerzy w kontederacj generaln. Krl pojeclia do
Lwowa, gdzie zaj siej przygotowaniem dalszej akcji, a Czarniecki,
ktry ani na cliwilg me zoy ora, obleczony naczeln komend,
wystpi zac/.epnie przeciwko zaogom szwedzkim. Na spotkanie
nadbieg z Prus Karol Gustaw; pod Gobiem zama on nagym
atakiem (18 lutego) szyld polskie, nauczy Czarnieckiego zdwojonej
czujnoci, ale nie osabi przedsibiorczego ducba. Caa dalsza taktyka
kasztelana kijowsUieiio zmierzaa do wcignicia wroga jak najgbiej w ziemie niskie na peu
zatrat, mao te brakowao, aby si
i

uwieczya

zu[>i'nym

triumfem.

Szwed

[)okusi

si

Zamo,

ale

marszu na Lww, jakby pr/.eczuwajc niebezpieczestwo. skr pod Jarosaw Przemyl, tracc mnstwo onierza
w walkacb partyzanckich z Polakami gubic wracaj.jce do obowizku chorirwie kwarciane Koniecpolskiego, Sobieskiego
Jana
daremnie; potem

Sapiehy.

Pawe Sapieha nowy hetman litewski po RaLubozbliy si do Sandomierza z Litwy, Czarniecki


mirski manewrowaniem wpdzili Karola w widy midzy Sanem
Wis. Chwilowo zdawao si, e wrozbjnik Kuropyc (jak go nazywa Czarniecki) zginie z kretesem. On jednak arcydzieem szybkoci
wyrwa si z matni przebieg po karkach Litwinw na
i odwagi
pnoc z wojskiem do poowy zniszczonem, ale z chwa niezwy'I'ymczasem

dziwille

cionego
i.icego

wodza.

Czarniecki

Zato

na odsiecz

krlowi

znis pod

Wark

(5

kwietnia),

generalissimusa szwedzkiego,

ks.

Jana

Adolfa.

Odzyskanie stolicy.

gwnie do

Odtd

Wielkojiolski.

dziaania

wojenne

przenosz

stamtd pod Wars/aw. Zawiody

si
ra-

chuby dyplomatyczne dworu na wierno kurfirsta (ktremu oliaroWcUio nawet nastpstwo po Janie Kazimierzu), tudzie na yczliwo
kozakw, ale nie zawid obudzony patrjotyzm narodu, religijnem
po Czstochowie owiany tchnieniem. Dajc wyraz temu powszechnemu uc/uciu, kr')l we Lwi>wie ogosi Matk Bosk patronk Krlou korony Polskiejc lubowa w imieniu narodu, e, jeli zwyciy wroga, to szerzy bdzie jej kult wszyslkiemi siami, a wyzwolenia ojc/yziiy postara si dokona bez uciemienia poddastwa.
i

Szeroki

og

wie

tamt

pierw'sz

cz

lubw

wzi gboko

do

Lubomirskiego parsi Czarnieckiego


tyzanci wielkopolscy: Piotr 0|)aliski, wojewoda podlaski, Jdrzej
Grudziski kaliski, Jakb Rozraewski, Krzysztof Grzymutowski, Jan
serca.

Na

tylko

o zblieniu

Gniski, egocki, wsp(')Inemi siami zdobyli

maju Leszno,

gwn

334

hISIOBJA POLITYCZNA

dysydentw, przy czem miasto spalono, a niewiernych


po czci wycito, po czci wypdzono zagranic (w tej
liczbie Annosa Komeskiego). Odzyskaniu Poznania przeszkodzia
Lubomirskiego od ks. Jana Adolfa pod
poraka Czarnieckiego

siedzib

obrocw

Gnieznem

(6 maja).

Bd co bd Szwedom coraz cianiej byo


mud urzdzia swoim ciemizcom nieszpory

Polsce.

Pobona

sycylijskie. De la
kara powstacw ogniem mieczem, ale wnet musia wraca do Inflant na obron Rygi, napadnitej przez Moskali.
Gdask broni si wytrwale, a doczeka si przybycia floty holenderskiej, ktra przecia dalsz blokad portu. Nie byo dla Karola

Gardie pieszy

zaspokoi wzmoony apetyt kurfirsta, domalborskim 25 czerwca do potnego


udziau w zdobyczy. Uzyskawszy obietnic Po/nania, Kalisza,
czycy
Kujaw, zgodzi si Fryderyk Wilhelm wesprze Szweda

Gustawa

innej rady,

puszczajc

go

jak

traktatem

ca

swoj si zbrojn.
Ruch wielkopolski osab

z chwil wkroczenia zag brandenNatomiast przysza kolej na Warszaw.- Niezliczone masy


pospoli-lakw, prawidowego rycerstwa
uzbrojonego ludu
pod stolic w lad za Janem Kazimierzem, by koczy porachunki
z zamknitym w jej
murach srogim Wittenbergiem. Nastraszony
wciekym szturmem feldmarszaek zawarowal sobie w kapitulacji
(30 czerwca) wolny wymarsz; atoli wobec gniewnej podstawy tumw
musiano go razem z innymi znacznymi Szwedami odesa do

burskich.

cigny

Zamocia.

dugo trwao upojenie radoci w oswobodzonej


Bezczynne wojsko zaczo si rozjeda, a wrg znalaz czas
Fryderyk Wilhelm od pnocy
na koncnitracj si. Karol Gustaw
w 20.000 onierza sforsowali linj Narwi w trzydniowych (28, 29,
30 lipca) walkach pod Warszaw na brzegu [)raskim zmusili dwakroliczniejszj, le prowadzon armj Jana Kazimierza do odwrotu.
Stolica pastwa ulega ponownej krtkiej okupacji (do 26 sierpnia),
za ktr zapacia utrat skarbw
archiww.
przeciwnik nie zosta pobity, bitwa pod WarPoza tern,
szaw nie miaa innych ujemnych nastpstw. Kurllrst wyperswadowa Karolowi wszelki pocig za uchodzcym do Lublina dworem
si szwedzpolskim Wojna z Moskw zaabsorbowaa znaczn
kich, uatwiajc C/.arnieckiemu podjcie jeszcze teje jesieni nowej
ofenzywy w Wielkopolsce. Wnet osawiony Wrzeszczowic, g(iwny
sprawca napaci na Jasn Gr, zgnieciony przez Piotra 0|>aliskiega
pod Kaliszem, ^czyca Kalisz wzite przez Jana Kazimierza, w odPomorze, dotkliwa
wecie za najazd Niemcw nawiedzone Marchja
Niestety, zbyt

stolicy.

cz

w. KONOfC/YHKi:

PANOWAMK JANA

H35'

KAZIMIKR/.A

Braiidenburczykw od Gosiewskiego pod Trustklska Szwedw


kami (8 padziernika) uwietniona wziciem do niewoli Bogusawa
Radziwia, sabo powetowana pobiciem podskarbiego pod Filipowem.
Krl polski nie zaniechaby pewno dalszego ataku na Marchj, gdyby
go nie wstrzymay w zapdzie starania Habsburgw o nietykalno
granic Rzeszy Niemieckiej. Skierowa wwczas pocbd na pnoc
12 listopada wkroczy do Gdaska.
Kiniipaiija dyplomatye/na. Plany r</)iorii INHski. Przez ca
i

jesie,

zim

sko-szwedzkiej

wiosn 1656 7 roku punkt cikoci w wojnie polspoczywa na barkach dyplomatw. Gosiewski jeszcze

by si

poczem porednicy
pomogli
w
Moskwie
posowi polLorbach,
austrjaccy. Alegretti
skiemu, Galiskiemu, do zawarcia konwencji przedwstpnej, wymierzonej przeciwko Szwedom (29 kwietnia). Formalne rokowania pokojowe zagajono w Niemiey pod Wilnem w sierpniu. Tam dopiero
porednicy dowiedzieli si z przykrem zdziwieniem, pod jakim waPolacy obierunkiem Moskwa zgadza si na pokj: mianowicie,
caj obra cara dziedzicznym nastpc Jana Kazimierza. Popieraa
zamonej szlachty
ten pomys, wrogi interesom Habsburgw,
litewskiej, ktra stracia ju nadziej wrci do dbr z orem
w doni. Inicjatorem tego zwrotu by przebiegy Gosiewski, a wodzem
stronnikw carskich Krzysztof Pac, kanclerz w. lit. Senatorowie koronni pi>d wodz kanclerza Koryciskitgo uwaali takie kupowanie
nieuczciw, zwaszcza
pokoju kosztem swobd za rzecz niepewn
zdobyczy bianoruskiej zatrzymywaa dla
gdy Moskwa znaczn
siebie, a o ewakuacji Ukrainy nie chciaa ani sysze. Jednak po bitwie
pod Warszaw Litwa postawia na swojem. Stan 3 listopada traktat
wileski, stwierdzajcy rozejm na zasadzie uti possidetis, z zapowiedzi elekcji nastpcy tronu jeszcze w tym roku. Jeeli Moskale
sdzili,
pochwycili
Polsk w swoje sieci, to Polacy o wiele
suszniej winszowali sobie,
cara wyprowadzili w pole. Zreszt
obie strony zyskay swobod dziaania przeciwko Szwedom.
Z Austrj szy rokowania nadzwyczaj opornie Stary Ferdynand
111
dusz oddany by rywalizacji z Francj pochonity elekcj
syna, Leopolda, na krla rzymskiego, do ktrej koniecznie potrzebowa gosu brandenhurskiego. Dlateufo lo nie dopuszcza on do naru
tamowa
szenia wbrew pokojowi westfalskiemu terylorjum Rzeszy
dziaania polskie przeciwko kurlirstowi. Sam te nie posun si na
razie poza sojusz obronny z Polsk (1 jrudnia). ktrym przyrzeka
dalsz pomoc dyplomatyczn 4.000 wojska na
polski. W kr'lce
lo lune przymierze okazao si niewystarczajcem ani dla Polski
1655 wystara

r.

o zawieszenie broni,

cz

cz

ca

ca

ani dla Austrji.

od

336

HI8TURJA fULITTCZMA

wpywem zawodw 1656 roku utwierdzi


odradzajcej si Polski nie pokona inaczej,
jak przez oglny rozbir, przy ws})dziaaniu wielu ssiadw. Pozwala posowi francuskiemu, Antoniemu de Lumbres, krzta si
midzy szwedzk a polsk kwater w roli nieproszonego porednika,
a tymczasem sam ku na Rzplit traktaty rozbiorowe. 20 listopada
Gustaw pod

Karol

siq

przekonaniu,

no

w Prusiech
Labie wie przyzna elektorowi udziel
Warmji, tudzie prawo do zatrzymania wiadomych
czterech v\ojewdztw, o ile to nie przeszkodzi pokojowi z Janem
Kazimierzem, sobie rezerwujc Prusy Polskie, Zmujd, hiflanty i Kurlanrlj. Jednoczenie, od pocztku roku stara si o utrzymanie traw

traktatem

Ksicych

dycyjnej przyjani Szwecji z Siedmiogrodem. Hakoczy,

oddawna

kar-

miony przez Janusza Radziwia, potem przez Lubomirskiego, nadziej kdrony polskiej, roci pretensje jeeli nie do caej, to choby
do czci Polski, a od wrzenia 1606 roku mia ju gotowy ukad
z Chmielnickim o rozgraniczeniu przyszych zaborw siedmiogrodzukraiskich. Tern mielej mg si stawia w przetargach
kich
5^zwedovvi, jako utargowa niemao.
i

6 grudnia na ziemi wgierskiej,

dziaowy midzy piciu


Prusy,

cz

Radnot,

sojusznikami. Szwecja

stan

signa

traktat po-

po Kujawy,

Mazowsza, Zmujd, cztery powiaty litewskie, Inflanty


Kuifirst mia wzi Poznaskie, Kaliskie, czy-

lenno Kurlandji.

ckie

S eradzkie

W^ieluniem. Trzeci wsplnik,

Bogusaw Radziwi

si cao pod PMipowem) wojewdztwo nowogrodzkie z zachowaniem wszystkich wasnych dbr; czwarty, Chmielnicki Ukrain, Rakoczy ca reszt, pod warunkiem pniejszego

(ktry

wymkn

rozgraniczenia na Rusi z kozaczyzna

wylgy w gowie

na Podlasiu ze Szwecj.

Szweda- rozbjnika,
wodza wszystkich protestantw w Europie,
Cromwella, bezprzykadny jeszcze w dziejach Europy, sta si na
Ten

plan,

a mile widziany

genialneuo

przez

przyszo wzorem

wszystkici rozbiorw, jak zreszt wogle Karol


Gustaw pod wielu wzgldami by pierwowzorem Wielkiego Frydedrapieni poddani poprzednikami *rusakw.
ryka, a jego dzielni
i

W
w

swoim
Tur<ji

czasie

Moskwie,

plan
z

podziau spotka si ze sabym oporem

silnem natomiast

[)rzocivv(lziaaniem Austrji,

ktrej nag< wzmoenie Siedmiogrodu grozio irrcdent na Wgrzech. Zanim jednak nadesza pomoc z zewntrz, Polacy sami odparli zwycisko bezecny najazd.
iiie(l<lii llakoc/(':;o.
Bez rozumnego planu, f)od zemi
Dula
auspicjami, zewszd ostrzeurany przed nierozwanym krokiem, wdziera si ksi Jcr/y do wojewdztwa ruskiego w styczniu 16;")7 r.
on
pr/,*'Z zanieon przecz sUoIsk. Jak prz<>dt(Mn Karol 'Justaw,
i

337

w. KONOPCXV.SKi: l'ANO\VAN'IK JANA KA/JMIRKZA

take zamierza do czasu


ale nie

mia

okamywa I'olakw
aby w krytycznym

pozorami protekcji,

talentu ani si,

razie

poprze

oszu-

kastwo przemoc. Wojska

siedmiogrodzkie razem z posikami \vokozackiemi (pukownika Zdanowicza) liczyy do 70.000


ioskiemi
rnej /bieraniny: nie wystarczay do zamatiia res/tek oporu w nai

rodzie,

ale

zniszczy

kraj

zwaszcza ^dy

mojjfy okropnie,

z druy:iej

gotowa czwarty atak Karol Gustaw. Pooenie kraju w chwili


najazdu Rakoczego byo tern groniejsze, e Jan Kazimierz bawi
w Gdasku, a krlowa, ktra nim kierowaa jak may Ktjopczyk
soniem , dodajc mu hartu w najciszych chwilach, ujrzaa si odod przybocznego senatu. Szczciem Czarniecki bycit od
skawicznym ruchem sprowadzi oboje krlestwo do Czstochowy na
zjazd senatorw. Tam uchwalono jeszcze raz ofiarowa koron arcystrony

ma

ksiciu Karolowi, jeeli Austrja obieca wydatniejsz pomoc. Zadania


dokona w Wiedniu zrczny Bogusaw Leszczyski w traktacie
zawartym 27 maja uzyska 12.000 posikw na odzie
utrzymaniu
Rzplitej, pod zastaw poowy dochodu z up solnych, a bez wizania
woli narodu w sprawie nastpstwa tronu.
Rakoczy tymczasem odbywa marsz oklny przez swoje przysze dzierawy kusi si w^ lutym bezskutecznie o Lww, bra
pod fikcyjn protekcj pomniejsze miasta
szlacht, odwiedza (28
marca) Krakw,
jeszcze obsadzony przez Szwedw, a oblony
wwczas przez Lubomirskiego; zostawiwszy tam zaog wgiersk
do pomocy szwedzkiemu komendantowi Wirtzowi. cign pod Opatw na spotkanie pieszcego z pn< cy Karola Gustawa. Wrd
cigych utarczek z Polakami rozprzga si do reszty karno? napastnikw. Siedmiogrodzianie
Ko/acy przecigali si nawzajem
lego

wci

barbarzyskiem niszczeniu kraju.


Karol, zjechawszy si z Rakoczym na zamku krzytoporskim,
oceni odrazu moraln nico sprzymierzeca. Razem zdobyto Brze
Litewski (7 maja), ale jak tylko nadeszy wieci o powstajcem przymierzu polsko -austrjackiem
o wypowiedzeniu wojny Szwedom
przez Danj, Karol Gustaw bez skrupuw postanowi zostawi Rakoczego wasnemu losowi. Wystraszony
odprowadzi go jrszcze
do Warszawy, zaj z jego pomoc stolic, ale potem nasta moment
poegnania. Karol wy maszerowa na Pomorze drog przez Toru,
zniszczywszy, jakie tylko mg, zamki polskie
wycofawszy zaogi
zewszd prawie, prcz Krakowa miast pruskich. A biedny Jerzy
usysza iiatrle, prawie jednoczenie, dwie hiobowe wieci: jedn
o spustoszeniu pnocnycli komitatw Siedmiogrodu przez Lubomirskiego, drug o zblianiu si pod Krakw posikw rakuskich. Wwczas najkrtsz pozosta drog puci si z powrotem w kierunku
w

ksi

Kncyklopedja polaka.

Tom

V.

r.i.

II.

22

HI8TORJA POMTYCZKA

338

Lwowa, cigniony przez kozakw na Wschd, skd wanie Wgrzy


obawiali si wyprawy karnej Tatarw.
pobliu Midzyboa na
Podolu uderzy grom: Czarniecki z zachodu, Potocki
Lubomirski
od poudnia, Pawe Sapieha od Brzecia koncentrycznym ruchem
osaczyli Siedmiogrodzian, co widzc Zdanowicz sromotnie uciek

kozakami w stepy, a Rakoczy 22 lipca podpisa kapitulacj w obozie


pod Czarnym Ostrowiem, zobowizujc go do zerwania przyjani
Brzecia, tudzie zapaty 1,200.000
ze Szwedem, wydania Krakowa
Siedmiogrodzian dostaa si
zotych odszkodowania. Wiksza
po to tylko wrci do ojczyw odwrocie w yka tatarskie, a
dekret Porty odsdzajcy
zny, aby usysze przeklestwa ludu
go od tronu.
Utrata lenna pruskiego. Ze wcignicie Austrji do wojny zaRzplitej dyplomatyczne poparcie
pewniao Janowi Kazimierzowi
omielio ono Eianj do zaatakoHabsburgw przeciwko Szwecji,
od
tyu
zawarcia z Polsk przymierza
Karola
Gustawa
do
wania
posiki cesarskie, przybye
(28 lipca), to nie ulega wtpliwoci.
pod wodz feldmarszaka Ilatzfelda w liczbie 17.000. przyczyniy si
wymarszu z Krakowa generaa Wirtza (30 sierpnia),
do kapitulacji
pniej pomagay nam bezporednio w Prusach, porednio, spoa
sobem dywersji, na Pomorzu, to te nie da si zaprzeczy. Korzy
z nich jednak bya w sabym stosunku do kosztw ich utrzymania
z

cz

ksi

e
i

do .niezliczonych uciliwoci, jakich doznaway od nich zachodnie


pomoc dyplomatyczna z aljansu wiedeskiego na
wojewdztwa. A
blisk met okazaa si bardzo dwuznaczn: zjednaa ona Polsce
nowego sprzymierzeca, Brandenburczyka, ale to za cen zupenego
odpadnicia Prus Wschodnich.
Podobnie jak Wirtz, ktremu Austrjacy pozwolili odej na
Pomorze, tak samo Fryderyk Wilhelm przez sam klsk Rakoczego
znalaz si w obliczu prdszej lub dalszej zguby. Ju w kocu sierpznonia jego zaogi opuciy blokowany Pozt)a, Krnik, Kocian,
Leopold
Habsnie
kara.
gdyby
zasuona
wu spadaby na Marchj
burg, krl wgierski, ktry przed elekcj na tron cesarski nie chcia
i

sobie

zraa

opinji

Niemiec, a bez

wotum brandenburskiego

nie

spodziewa si zwyciy stronnikw Francji. Te wzgldy mia przedewszystkiem na oku dyplomata austrjacki, Franciszek Lisola, ktry
kurlirstem. Fryderyk
poredniczy w rokowaniach midzy l'()lsk
sprzeda drogo. Nie
si
Wilhelm, trzeba mu to przyzna, umia
osign wprawdzie w formie bezwarunkowej ani przyczenia Warmji,
ani innych podanych nabytkw, poprzesta na nadziei zdobycia
szwedzkiego Pomorza. Ale traktatem welawskim 19 wrzenia uwolni si najpierw od polskiej zwierzchnoci lenniczej, potem przez
i

339

w. K(iNOPCZVMSKi: PANOWAIIK JANA KAZIM1EK2A

umow

bydgrosk z d. 6 listopada zwiza si z Polsk bardzo korzystnem przymierzem wieczystem z prawem przemarszu przez l'rusy
1.
Zachodnie, werbunku w Polsce, wsplnej regulacji monely,
d.
Bytw w lenno, a ElDrabim dosta prawem zastawu, Lembork
na wasno
blg
po ewentunlnem zdobyciu ero od Szwedw
i

zastrzeeniem wykupnago przez Polsk za 400.000 talarw. Nadal,


stawa si udzielnym panem swych pruskich poddanych;
polska opieka nad ich wolnoci, podobnie jak perspektywa wcielenia
Prus po wyganiciu potomkw Fryderyka Wilhelma, cho zastrzeona w traktacie, miaa si wkrtce sta iluzoryczn; Bogusaw Radziwi odzyskiwa bezkarny powrt do swych dbr.
Uiroda hadzia<'ka i jej skutki. Pomylniejsze nastpstwa przyniosa katastrofa Rakoczego na wschodzie. Na wie o najedzie bana
na Ukrain, o odstpstwie Zdanowicza
o buncie kozakw, wysanych na pomoc Siedmiogrodzianom pod komend Jerzego Chmielnickiego, umar w Czehryniu 6 sierpnia stary jego ojciec, zaprzysiony wrg Polski, Bohdan. Kozaczyzna, dwignita jego obrotnoci
energj na szczyt potgi, poszukiwana dopiero co zewszd jako
sojuszniczka, stoczya si szybko na poziom bezgowego ywiou,
niezdolnego do niepodlegej egzystencji. Albo si miaa sta, wedug

elektor

cisego brzmienia artykuw perejasawskich, prowincj moskiewsk


z pozorami samorzdu, albo musiaa szuka innej opieki, przedewszystkiem polskiej.
drug dyrektyw obra, zgodnie ze skonnoci owieceszej, bogatszej czci kozactwa, Jan Wyhowski, niegdy szlachcic polski, wzity do niewoli pod temi Wodami, potem

wojska zaporoskiego
kierownik kancelarji dyplomatycznej
('hmiela, a obecnie, z aski pukownikw
czci posplstwa, sprawca,
tymczasowy piastun, godnoci hetmaskiej przy niepenoletnim
tytularnym hetmanie Jerzym Chmielnickim, ktrego obir
by
przeprowad/.i zmary ojciec
Zreszt nie Wyhowski, nie ten ambitny taktyk bez przewodniej
zasady w polityce, dopiero co przecigajcy samego Chmielnickiego
w zalotach z Moskw, wkrtce znowu z ni spiskujcy, lecz podobno
inny, bardziej europejskiego typu statysta ukraiski obmyli form
pokojowego wspycia Rusi z Polsk
Litw pod jednym dachem.
Bdzie to Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, arjanin, obeznany
z tederatywnym ustrojem Holandji
S/.wajcarji, do roku 1650 witrny
Polsce, potem stronnik szwedzki, zawsze z kultury Polak, z serca

pisarz

t.

j.

zdy

szlachcic- Ukrainiec.

Ze strony polskiej
jeszcze

od

r.

1655.

miay prd

pojednawczy

dawa si zauwa-

Ogoszony wwczas 4 maja

obliczu zu-

penej ruiny pastwa uniwersa Jana Kazimierza do ludu ruskiego


22*

340

HlSrOKJA POLITYCZNA

obiecywa wszystkim rycerskim ludzio.n na Ukrainie usziachcerjie


nadanie dbr, mieszczanom
chopom
lekkie oczynszowanie,
wszystkim warstwom rzecz bodaj najcenniejsz w ich oczach, bo
wolny wyrb i)iw
ogorzaek. Sejm nie zatwierdzi w caoci tych
zapowiedzi, a cikie czasy
wroga postawa Chmielnickiego uniemoliwiy wszelk ugod. Dopiero latem r. 1657 wznowi prac nad
rwnouprawnieniem ludu ruskiego z polskim litewskim pose Jana
Kazimierza w Czehrynie, Stanisaw Kazimierz Bieniewski, wojewoda
czernichowski. On to podczas trzeciego poselstwa na Ukrain, w r.
1658, umia z niezwyk zrcznoci
szerokoci myli przeprowadzi rka w
z Niemiryczem t. zw. unj hadziack.
Wyhouski zacz swe rzdy od podpisania (w Korsuiiiu 16
padziernika 1657 r.) przymierza zaczepnego z Karolem Gustawem,
gdzie wojsko zaporoskie z podlegajcemi jeizo wadzy ziemiami
(a do Frus!) proklamowano pro libera gente et nulli sut)je,cta.
Pr/.ekonawszy si,
zbudowa zamek na lodzie, regent ukraiski
odwrci oczy od Szwecji. Dugo zwodzi iMoskw uUadnemi swkami,
zanim omieli si zaoponowa przeciwko osadzaniu na Ukrainie
wikszej liczby carskich wojewodw. Czu Wyhowski za sob poparcie
ywiow rzdzcych w kozaczynie, ktre przynajmniej umiay ceni
wolno polityczn, ale przeciwko sobie widzia skonne do buntu.
sympatyzujce z Moskw, zwaszcza na Zadiiieprzu, liczne rzesze
i

rk

czerni.

ciipinnej

najbezpieczniejsz:

obmyli dla siebie


podlego wobec Rzplitrj,

Wreszcie

taktyk, zdawao si,


sojusz z ord. Kiedy

r.
zbuntowa si za Dnieprem wdz moskalofilw,
Wyhnwski zgnit go z j)omoc Tatarw w walkach pod

orrudniu 1657

I*uszkar,

Daremnie zato pr<')bovvi< wydrze Moskwie


z carem stao si nieuniUnionem.
Dla Folski ponowne przyjcie kozakw do poddastwa rwnao
si wznowieniu wojny z carem, ale w nifrwnie lepszych warunkach, ni przed czterema laty. Zreszt ta wojna wisiaa na wosku,
niezalenie od spraw ukraiskich. Aleksy Michajowicz czu si do-

F^otaw

(1

czerwca).

Kijw.

Odtd

tkiii<:ty

tein,

zerwanie

mu

nie urzidzono elekcji ani

r.

1656 ani potem;

owiadczajce si za unj
po czci gosy szczero zaprzacw,

dolatyway go z Litwy gosy


Ksistwa z Moskw, a byy to
spragnionych powrotu do dbr ziemskich, po czci manow ry dyplomatyczne (np. (josiewskiego, P. Sapiehy), obliczone na przeduenie
rozejmu. Co do granic atoli midzy Litw zwycisk Moskw daleko
stronnik(')W,

W takiem

pooeniu sejm 1658 r. (10 lipca 30 sierpnia) nie


zawaha si w wyborze midzy przyjani carsk a kozack. Niby
to dokonano obioru Aleksego, aby mdz wsun wzmiank o tern do
instrukcji dla penomocnikw pokojowych. Ale biskupi jednogonie zado zgody.

w. K0NOPC/.\ NSKI

protestw

ili

wiadczy,

do zyskania

na czasie.

cnictwa dano Bieniowskieniu

341

l'AN(>V\ANIK JA."<A KAZIMIRK/.A

pr/ociwlio elekcji,

licyziim; protest ten

mia

ddpki kandydat nie przyjmie

cay akt by

tylko likcj

kat<-

suy

Natomiast szczere
szerokie penomoJewaszewskioniu. kasztelanowi smoi

leskiemu, na ukoczenie rokowa z Wyhowskim. Poparto nowy


zwrot w polityce wschodniej szeretriem wanych uchwa podatkowych tudzie ratylikac j przymierzy z Austrj, Darij BrandenburjJTJ.
Ju 16 wrzenia i^ieniev\ski wywiza si<j wietnie ze zleconego
i

mu

zadania.

Umowa

hadziacka stawia zasadniczo nard ruski na

litewskim, cz;jc je ze sob, wjak


wolnym,
zacny z zacnymc Upowatiia
z
krla do uszlachcenia jedtiorazowo po stu kozakw z kadej^o puku,
stosownie do rekomendacji hetmaskiej; razem v\ic pomnaa
szlacht rusk o tysic nowych rodzin. Wydziela wojewdztwa kiczernichowskie, jako osobne oKsistwo Rujowskie, bracawskie
Oli
rbn cao administracyjn samorzdn pod wadz
skie,
hetmana ruskiego, zatwierdzonego przez krla z pord czterech
wskazanych przez staiiy prowincjonalne kandydat<nv. U>tanawia
podskarbich na Rusi, tudzie
osobnych marszakw, piecztarzw
akadi-mje, przy zachowaniu jt^dno%i parlamenosoT^ny trybuna
tarnej w caem pastwie. Dopuszcza do senatu metrop lit kijow-

jednym poziomic
rwny z rwnym

polskim

wolny

skiego

wadykw

'2

dyzunickich. Przyznaje

wszdzie najszersz

tole

rancj wyznaniu greckiemu narwni z katolicyzmem, skazujc unj


na powolne wymarcie. Rezerwuje dla dyzunitw wszystkie dygnitarstwa.w Kijowszczynie, a w wojewdztwach bracawskiem
czernichowskiem kae je obsadza naprzemian lud/mi obu religij. Zato
pozwala si szlachcie wraca wszd/it^ do s\a oich dbr. rejestr zostaje
otrraniczony do 30.000 prcz 10.000 onierzy zacinych), a wszelka
odrbna polityka zagraniczna skasowana.
uznana za akt dwustronny niewzruszony, nietykalny nawet dla sejmu bez zirody narodu
ruskiego
ktrego to warunku nie zastrzega sobie nawet Litwa
i

Cao

Lubelskiej.

unji

Pozostawao do rozstrzygnicia

pytanie, czy len rozumny, spra


wiedliwy kom[)romis, dzieo krla, kr(')l wej
niewielu wyjtkowych
przewidujcych umys(nv. znajdzie po obu stronach naleyte zrozu
mienie uznanie, czy zwaszcza sama Ukraina zd(4)dzie si na
siy moralnej, aby odeprze omocn rk cara prawosawnego. Bo
i

do

si tyczy 'olakw, to oni na sejmie wiosennym (22 marca 30


maja) 1659 roku niele zdali egzamin z dojrzaoci politycznej. Krl
zawczasu w obozie pod Toruniem przyj przysitr od posa koza
co

ckieuM)

Pawa

Tetery.

W izbach

ukad amie unj lubelsk,

/e

duo

nowy
si uszlachca nn-dawnych przestpcw
byt) nar/.tkania na

to,

342

HISTORJA l'OLlTYCZNA

zanim oni zmazali swe winy, dopuszcza chopw do senatu,


adnej gwarancji dla Rzplitej przed nowym buntem. Bieniewski musia uspokaja nieufnych takiemi argumentami,
ie odrbno Ksistwa Ruskiego bez mocnych podstaw w spoeczestwie niedugo potrwa,
unja ocaleje, gdy si ogosi prawdziw
wolno wyznania. Byy szkopuy, i to bardzo powane, take ze
strony kozackiej. Pukownik Lasko na czele licznej deputacji
stanu,
i

to

wszystkcj bez

da

ni

mniej

wicej

ni

tylko

doczenia do Ksistwa

Podola,

Woynia

Rusi Czerwonej, aukcji wojska rejestrowego do 60.000, wszelkich


swobd dla czerni we wociaci trzech wydzielonych wojewdztw,
i

t.
na oddanie dbr cerkwiom dyzunickim
p. Ostalecznie
nad temi roszczeniami, jak nad protestem nuncjusza oraz biskupw,
sejm przeszj^d do porzdku dziennego. 12 maja, w dzie Wniebowstpienia, krl, prymas
senat zaprzysigli ugod. Jej twrcw,
jako to rodzin Wyhowskich, Teter, Neczaja, Lenickiego, Hulanickiego, Doroszenk, Brzuchowieckiego, nagrodzono hojnemi nada-

komisji

niami.

Sam hetman otrzyma wojewdztwo

skie

lubowelskie.

kijowskie, starostwa barna siebie wszystkie konsekwencje gniewu Aleksego Michajowicza: zerwanie rokowa, nowe
napady wojsk moskiewskich, ktre Gosiewski pod Werkami przypaci (21 padziernika 1658) kilkuletni niewol, potem srogie spui

Rzec/posf)olita

wzia

stoszenie Litwy.

Znacznie sabiej wystpia w obronie dziea hadziackiego UkraZazdrosne posplstwo przebolaoby atwo utrat pozornej niezawisoci (wnet pogrzebano j jeszcze raz w Perejasawiu!) zaczekaoby moe,
Polska dotrzyma lub nie dotrzyma obietnic natury
wyznaniowej: ale tych nada ziemskich, tego wywyszania si na
wzr polski zamonej arystokracji, a zwaszcza powrotu dziedzicw
ina.

darowa byo niesposb.


Wnet wyszo na jaw, e Wyhowski bez pomocy tatarskiej
polskiej nie zdoa utrzyma w ryzie stronnikw Moskwy. Wiosn

do dbr

r.

1659 spada na Zadnieprze z pnocy

Wyhowski

wcign w

wielka armja Trubeckiego.

ord, Stanisawem Jabonowskim


porazi
tej armji
zasadzk

cz

Andrzejem Potockim

gow

na
na Rusi

pod Ko-

pogbia

notopem (8 lipca). Mimo to rozam wewntrzny


si z dniem kadym. Zrywali si jeden po drugim z pretensjami do
buawy pukownikowie: kalnicki Iwan Sirko na czele zaporocw, perejasawski Ciciura, niyski Zootarenko. Czer rzucaa si n dwory
szlachty ugodowcw, nie oszczdzajc nawet samego Niemirycza
Jeszcze w tym samym roku (we
r.).
(zamordowany w sierpniu
wrzeniu) Wyhowski pod naciskiem opinji zoy buaw, a Juraszko
Chmielnicki, przywrcony do godnoci hetmaskiej, dopuci do na-

t.

343

w. KOHOPCZYNSKi: PANOWANIK JANA KAKJMIBKZA


rzucenia przez

wiu

Moskw kozaczynie na
w otoczeniu armji

padziernika),

(27

korzystnych

dla

tjminu,

niby si

Prdzej,

kto

ale

zabjczych

czarnej radzie
carskiej,

Ferejasa-

nowych artykuw,

niezawisoci Ukrainy.
na wieR/ch smutna

dla

wypyna

spodziewa,

prawda sw Andrzeja Potockiei^o (pisanych do hetnnana wReweryw


r.): Srogio tu mnstwo ludzi haniebnie zych"
swy17 wrzenia
wolnych
A teraz ju si sami jedz, miasteczko przeciw miasteczku
wojuje, syn ojca, ojciec syna rabuje, wiea Babel... Owo kto wprzd
t.

..

ten ich inf;illibiliter osidzie. A skoro or


polityka polska, chcc ratowa Litw
temsamem
mia
Ukrain, musiaa oszczdza siy w Wojnie Pnocnej.
z

wojskiem

przyjdzie,

rozstrzyga,

to

Sebylek wojny ze Szwecj. Jeeli istniaa nadzieja,


polsko-austrjackodusko-brandenburska atwo upora si z

Szwecj,

to Karol

dziank.

Zim

koalicja

samotn

Gustaw sprawi swym wrogom okropn

1658

r.

wpad

przez

niespo-

Holsztyn do Szlezwiku, podbi

Jutlandj, przelecia po lodzie na Fionj, Laaland. Langeland, gniotc

wszdzie po drodze opr Duczykw,

stan

pod Kopenhag,
ktrym odbiera Danji m. in. Skonj,
Norwegji, poow ca zundzkiego
(27 lut. 1658). Przez ten czas kurfirst oglda si na Austrj, Austrja
ogldaa si Rzesz Niemieck, gdzie toczya ostatnie targi o elekcj
Leopolda; nic dziwnego,
w znuonej ['olsce coraz silniejszy posuch znajdoway rady francuskie, aby czemprdzej zawiera pok
z Karolem Gustawem. Krlowa od jesieni ukadaa z De Lumbresem
plan elekcji na tron polski vivente rege francuskiego ksicia, a czego
chciaa krlowa, to wykonywa bez oporu kr(')l. Lisola w porozumieniu z wiksz czci episkopatu praco\va nad przedueniem
wojny
nad elekcj Habsburga. Chwilowo przeway De Lumbres;
i

narzuci krlowi Fryderykowi

cz

pokj

III

Roskilde,

wtedy

to,

Dopiero
pokoju

10 marca,

kiedy

rada senatu

Danja odpada od

przyja porednictwo
koalicji,

iMoskw, przygotowywa now


Brandenburgj Czechy, ktrej koron miaa
z

francuskie.

Gustaw, bliski
wypraw, tym razem na
a

Karol

by

znw aneksja

jed-

nych
drugich Prus, nowy cesarz
kurlirsl doszli do zgody co do
wsplnej kampanji. Na konferencji w Buku pod Poznaniem (w maju)
wypracowano plan wsplnych dziaa caego trjprzymierza na
wszelkie moliwe wypadki. Na lipcowym sejmie warszawskim wzili
i

gr stronnicy Austrji; nie bez uczucia ulgi usyszano,


Karol
Gustaw, zamiast znw uderzy na Polsk, zama niepewny pokj
z Danj (2 sierpnia), aby j podbi
podzieli z ssiadami. Na
wie o tem dosza do skutku gona wyprawa Czarnieckiego z Montecucculim
Brandenburczykanii na Pomorze, a stamtd do Danji,
gdzie wdz nasz wsawi si szczeglnie zdobyciem wyspy .Ms
i

344

HISTORJA POLITYCZNA

twierdzy Koldynori. Krl szwedzki doczeka si swej Nemezydy najpierw w nielortunnym szturmie na Kopenhag (21 lutego, pniej pod
i

Nyborgiem (24 listopada 1659), gdzie wojska jego druzgoczc poniosy klsk. Holandja zlekka pnnagaa Danji, Angija po mierci
Cromwella tracia wpyw na sprawy batyckie, PVancja me moga
pomdz niczem prcz dobrycii usug. Grom zawis nad zaborcz
go z nieba na ziemi.
Szwecj, ale nie byo komu
Przez rok 1658 Litwa walczya w Inflantach, pki jej nie odcigno na wschd wznowienie wojny moskiewskiej, Austrjacy, bar-

cign

dzo

wymagajcy

widziane

szturmu

waa

a niezbyt karni, przytem liczniejsi,

traktacie,

byli nieskorzy.

ni

to

byo

Wielkopolsk,

gruntownie objadali

prze-

ale

do

godem odzyskiprocznem obleniu

Dlatego nie inaczej, jak

Polska miasta pruskie. 23 grudnia po

zajli, cho nie na dugo, Starogrd


Lubomirski zdoby Grudzidz. 22 gruPoubiski wycisnli wojdnia Gow. Odkd Litwini Micha Pac
Libawy, w rkac
ska Douglasa z Mitawy, Goldyngi, Windawy
Elblg.
nieprzyjaciela pozostay ju tylko Malborg
Pokj Oliwski. Wojna widocznie wygasaa. Pierwszy zjazd

Szwedzi Toru, zato

oddali
i

1659

(chojnice. 31 sierpnia

r.

penomocnikw

polskich, austrjackich, szwedzkich, elektorskich,

du-

udziaem medjatorki Francji


13
stycznia
1659
rozbi
si o przeciwiestwo inter.,
Toruniu
od
w
Habsburga, z ktrych pierwszy stara si wykluresw Bourbona
skich

holenderskich,

obradujcy

ukadw

Austrj, a drugi nie uznawa stronniczego porednictwa Francji. Dopiero dalsze niepowodzenia Szwedw, tudzie zawarcie pokoju pirenejskiego midzy Francj lliszpanj (7 listopada),

czy

skoniy kardynaa Mazariniego do owiadczenia, e jego pan, Lud


wik XIV, na wkroczenie Austrjakw do Pomorza odpowie zbrojn
interwencj w towarzystwie ksit Ligi Reskiej. Ta zapowied, narw ni ze skonnoci Polakw do pokoju, doprowadziy do zairajenia

w opactwie Oliwskiem pod Gdaskiem (w styczniu 1660 r.).


Delegacj polsk stanowili Jan Leszczyski, wojewoda poznaJerzy Lubomirski, ksidz Mikoaj Pratnowski. kanclerz w. kor,.,

kongresu
ski,

Krzysztof

podskarbi

Andrzej Morstin, referendarz kor., Wadysaw Rej,


Jan Gniski, wszyscy [>odwczas pozyskani
nadworny,

Pac,

do stronnictwa kr(')lowoj. Sama Ludwika Marja z pobliskiego Tczewa


wiadomych pobuczuwaa nad przebiegiem rokowa, popierajc
przeciwnym
dek dynastycznych denia rnedjatora De Lumbresa.
parli
nasi sprzykierunku, do wyzyskania trudnej sytuacji Szwedw,
Hovei-becka)
mierzecy. Rrandenburczyk (przez posw Somnit/a
ze wszystkich si przeszkadza porozumieniu, gdy spodziewa si
w dalszej wojnie wywalczy Szczecin. Austrji nie zaleao na lakiem
i.

W
i

345

n. K)N01'(;ZV8Ki: l'*o\VAMK JANA KAZIMIEKZA

wzmocnieniu Ilohoiizollernw,

ale

wicej

jeszcze

cjodzio o

sparali-

owanie wpyww francuskich na wschodzie.


uznawa De Lunibres'a za porednika stara si przewleka ukady.
chtnieby wojowaa
Danja nie moi^a odaowa utraconej Skonji,
Dlateyro to Lisola nie

trdyby

dalej,

liolandja

popieraa

obie strony do ztrody.

trakcie kongresu

zamiast przynaprla

enercricznie,

otrzymano wiad<

mo lataln

dla Szwecji,

Karol Gustaw umar 23 lutei^o w Goteborfj:u. Rzdy obja po


nim regencja w zastpstwie maoletniego Karola XI Trudno wtpi
odesali przeciwko
gdyby wwczas Polacy zechcieli ryzykowa
Moskwie swe wojska, nie odstpujc ani na kr^k od swych
wobec Szwecji, to przy poparciu sojusznikw mogliby odzyska

da

cinite uodem Mai borg P^lbltr gboko pogry zrujnowan


przeciwniczk, Ale medjator Francuz, Ludwika Marja jej przyjaciele
polityczni nie pragnli takieao ponienia Szwecji. De Lumbres przewidywa dawa do zrozumienia Polakom, /e nad.il Austrja Brandla nich niedenburgja na zachodzie a Moskwa na wschodzie,
bezpieczniejsze, ni ssiad skandynawski,
z chwil, gdy ten
os:atni zrezygnuje ze sn(')W o wszechwadztwie nad Batykiem, starachub, jak
nie si on naturalnym Polski sprzymierzecem.
niemniej zreszt rozdarciem si naszych midzy dwoma teatrami
wojny, tumaczy si pomylny dla Francji Szwecji koniec kongresu
i

bd

(3 maja).

Jan Kazimierz

Polska tylko

kiego,

zachowa jedynie doywotni tytu

swoj

cz

Intlant za

Duin.

krla szwedzSzwecja odrzu-

cia ordownictwo Jana Kazimierza za eksulantami inllanckiini. katolikom w Intlantach przyznaa tylko prawo domowego naboestwa,

zapewniajc natomiast nietykalno religji protestanckiej w Prusiech.


Midzy Polsk Szwecj ustanowiono wolny handel. Polsce obiecano
i

bibljotek. le bardzo wyszed na netrocjacji oliwskiej


Uzyska on wprawdzie potwierdzenie traktatu welawskieyro,
ale musia ewakuowa Pomorze, bo pod tym jedynie warunkem
Szwedzi ZLiad/.ali si wyda Polsce miasta pruskie, a nie dosta nawet l^]lbl_'a, ktry zgodnie z yczeniem ludnoci /araz po wymarszu
Szwedw obsadzili Polacy. Wszystkie cztery umawiajce si pastwa
porczyy sobie nawzajem nietykalno pokoju oliwskietro; nadto
Polska, Szwecja
HrandenburLrja uznay laulwika \\V za Lrwaranta

zwrot

archiv\

elektor.

duskiemu /,are/.er\vowano przystpienie do irotowetro dziea; on jednak wola zawrze osobny pokj w Kopenhadze,
z wyrzeczeniem si Skonji ^ czerwca).
W kilka tyi^odni po rozjedzie dyplomatw z Oliwy specjalna konwokacja senatorw
posw
traktatu.

Kr(')lowi

ziemskich zatwierdzia traktat

2t)

czerwca.

346

mSTOKJA POLITYCZNA

Poloiika
przeciwnik

Ju

Czuduw.

ug-ody

nazajutrz po

Szwecj musia

ze

kady

ratyfikacji

tej

uzna

za krok rozumny,

opacony sukcesem na innym froncie. Aleksy Miciajowicz nie poprzesta na zhodowaniu Jurka Chmielnickiego: przygotowa on
wanie w r. 1660 dwie mciwe wyprawy w
Rzplitej. Chowaski, Dohoruki
Zootarenko szli koczy podbj Litwy, kiedy
Szerenietjew z Chmielnickim gotowali zamach
na Krakw. Odpiera ten podwjny najazd rzuciy si zahartowane puki polskie.
Czarniecki zwycisko odparli pod Poonk Chowaskiego
Sapieha
(27 czerwca), oswobodzili oblone Lachowicze, poczem zwrcili si
przeciwko Dohorukiemu. Bitwa nad Basi pod Krzyczowem (27
padziernika) pozostaa nierozegran; zato Chowaski, jeszcze raz
poturbowany przez Czarnieckiego nad Druci, odszed do Poocka.
Na Woyniu szczcie dopisao jeszcze lepiej. Potocki Lubomirski w 20.000 wasnego wojska
tyle Tatarw wstrzymali pod
Lubarem (we wrzeniu) pochd Szeremeta z 60.000 wyborowego
onierza. Niefortunny wdz zamkn si w obozie pod Czudnowem,

gb

liczc daremnie

na odsiecz

Lubomirski nie straci

Chmielnickiego.

gowy: przetrzepa Jurka pod Sobodyszczami tak skutecznie, e w


uzna si ponownie z caem wojskiem poddanym Jana Kazimierza.
Na t straszn wie Szeremetjew, doprowadzony godem do rozpaczy, podda si w niewol z caem wojskiem, przyrzekajc zwrot
Smoleska
Ukrainy z Kijowem, Perejasawiem, Czernichowem.
Obieca wprawdzie wicej, ni car pniej dotrzyma; to te odpokutowa sw wypraw osiemnastoletni niewol tatarsk.
Szczliwy rok 1660 upyn wrd pacylikacji triumfu. Pozoponiony, ten wrg
Hta na placu jeden jedyny wrg zawiedziony
dziedziczny, ktrego Polska od szeregu pokole zwyka bya w pojei

dynk zwycia. Miao

teraz

jej

odnowionych do uchylenia wszelkich

C.

ostatniej

strat na

chwili

zbrakn

si

wschodzie?

Zamieszki wewntrzne, rezygnacja na zewntrz.


Podczas aosnej tuaczki na
gowach towarzyszcych dworowi senatorw zabysa wiaPolska bez gruntownej naprawy wewntrznej nie wydo-

Projokt

rooriiiy

sojiiiowaiiia.

lsku w
domo, e

niebezpieczestwa. Raz udao si wybrn


Kordeckich przydusi w Polsce ducha
Radziejowskich Radziwiw, ale czy pastwo przetrwa druur tak
pr(')b? Czy nie zawiele ju byo zdrad, maskowanych szukaniem
obcej protekcji, czy pod obuchem Chmielnickiego Karola Gustawa

bdzie si na trwae
z topieli

duci

Czarnieckich

nie

pk

na

wierci pancerz zunjowanej

Rzeczypospolitej?

Miay

w. KON0PCZVlKI

zdrajcw, nawet
i

347

PANOWANIE JANA KAZIMIKKZA

inne narody: Francja Kondeusza


Habsburska Wallenseina, Danja Korlilza

iiiepf)spolitych,

Turennjusza, monarchja

Szwecja doczeka si Patkula, nio mwic ju o rozdartej


te wszdzie tam na zachodzie pastwo brao zaraz odwychodzio z kryzysu jeszcze zdrowsze,
wet na ywioach anarchji
przy boku ostatniego Wazy znaleli si
jednolitsze. Nie dziw,
Ulfelda,

Anglji, ale

ludzie, ktrzy przyswoili sobie

rzdu starali si j rozwin


ego ustroju Rzplitoj, choby

dawn

krlewsk

ch

wzmocnienia

ztrodnie z zasadniczym

za

cen

duchem

swawoli.

ukrcenia

ca-

Dokd

poczynania? Jakie wzory mylano pierwotnie naladoGboka, niestety, tajemnica osani.i to pytanie. To pewna,

zmierzay

te

wa?

powiew mielszej, postpowej myli ogarnia

spraw

elekcji,

or-

ganizacj*} sejmu oraz wadzy wykonawczej, obostrzenie dla szlachty


obowizku suby wojskowej; tene powiew przynis luby lwowskie o poprawie bytu wocian,
ugod hadziack z kozakami, ktrej
celem utajonym byo w oczach Ludwiki Marji nietylko uspokojenie
Rusi, ale take stworzenie siy tronowi posusznej, a od szlachty
i

niezalenej.

bya od czasw Siciskiego potrzeba relormy sejPanowie,


ktrzy ukadali si w r. 1655 6 o pomoc z Ramowej.
koczym, zapowiadali zniesienie awolnego niepozwalam; jeszcze wyraniejszy zamiar wprowadzenia wikszoci gosw na sejmach podpatrzy w krlu roku 1657 Montecucculi Istotnie na wielkiej konwokacji senatu w lutym r. 1658 z udziaem zaproszonych notablw
szlacheckich Jan Kazimierz wystpi z szeregiem ))punktw reformy
pastwowej, do ktrych naleaa te naprawa parlamentaryzmu
i rzdu.
Krl zakonkludowa obrady w tym duchu, eby przywrci
na sejmach taki porzdek, jaki za przodkw naszych by, a wic
trzyma si cile propozycji krlewski^ rozstrzyga wikszoci *',
gosw, bez wzgldu na kontradykcje kilku lub kilkunastu posw;
szlachty, tudzie
zarazem ustanowi rad nieustajc z senatorw
stae podatki (czopowe, akcyzy)
co generalne. 15 marca t "decyNajpilniejsz

zj krlewsk

podpisali

senatorowie,

zobowizujc si

tern

samem

do popierania caego programu naprawy w penym sejmie. Jako


wany sejm lipcowy t. r. nosi ju pewne pitno odmiany na lepsze:
obraduje on sfornie
sprawnie z podziaem na komisje, przyczem
krl
krlowa atwo umiej trali do ro/.umu opozycyjnym posom.
Konstytucja r. 1659 wyznaczya specjaln konwokacj do uoei

konkludowania sejmw. Miaa to by ta sama konwoczerwcu r. 1660 ratyfikowaa pokj oliwski. Niestety,
koniec nie uwieczy dobrego dziea. Na podstawow spraw uzdrowienia sejmw patrzano jak na rodek, prowadzcy do pewnych
nia sposobu

kacja, ktra

348

HlSrOKJA HOI,lTVCZNA

celw przelotnych:

roku 1658

dzeniu unji liadziackiej, pniej

miaa

ona, zdaje si.

suy

zatwier-

planom sukcesyjnym dworu.

tego to krlowa sprzyjaa reformie parlamentarnej,

Dla-

j uwaaa

pki

poyteczn dla kandydatury francuskiej; De Lumbrefe przyczynia


Paca szczegosi do wypracowania pod okiem Pramowskieg-o
wego planu przebudowy, ktry mia zaprowadzi rzdy wikszoci

za

na

sejmach,

sta rad wykonawcz


nieniem

angielskich

pierwotnie

Lisola,

izbami,

zbudowa ow.

senatorsko szlacheck, z widocznem uwz^^ld-

zasad

niektrych

przyczyny

miedzy

ureufuloua stosunki

zwalcza, gdy dostrzeg,

francuskich.

popieraj

zacz

przychylny reformie,
stronnicy

tej

samej

potem
Z

Francji.

jesro

si caemu planowi na konwokacji Trze


Jan Leszczysk-,
bicki,
marszaek nadworny ukasz Opaliski
dawnych swobd obroca. Na
z postpem lat zajady republikant
najbliszym sejmie (1661) nikt ju nie prbowa targn si na libe
rum veto.
Sprawa elekcji za ycia krla. 1655 61. Ludwika Marja,
zapatrzona na wzory absolutystyc/,ne francuskie, lekcewaya zdaje
si reform sejmo\^. bo uwaaa j za niedo radykaln. Dla niej
poduszczenia

sprzeciwili

droga do zbawienia prowadzia przez odbudow wadzy monarchiczopinja <)wczesna (nietylko w Polsce) upatrywaa
nej, a poniewa
susznie pierwszy fundament

noci tronu, dlatego

mona

jeeli nie

na

silnej

wadzy

krlewskiej

wraeniem \v\padkw 1655


nastpcy tronu najrozumniejsza

bezkrlewia. Pod

elekcji

dziedzicz-

pogodzia si

r.

cz

Brakowao tylko zgody powszechnej


dwr kandydata.

dwr slara si oddawna uchyli woln elekcj,


zawsze, to choby doranie, na czas najbliszego

na

osob

senatu

my-

szlachty.

popieranego przez

tym by modociany arcyKrlowa zrazia si jednak do


Habsburi,n')W, zufadujc.
nie speni oni warunku, ktry ona stawiaa kademu kandydatowi, mianowicie, aby polubi jej siostrzenic, palatynwn Renu Ann Marj. Krew francuska, pr/ed'em
tumiona ze wzirldw polityki polskiej, zagraa w krlowej ponioodwrci si od Austrji
sa j ku dawnej ojczynie, a razem z

ksi

do jesieni

Karol,

ItiT

kandyd.item

bral cesarza I^eopolda.

on

Jan Kazimierz.

Spoeczestwa

wraca: ciemiyciele Czech


noci

polskiej

ucisk,

polskiego nie trzeba

Wgier

wych arocznych aljantw w


powszechn do Au^lrji Oiraz.
To te LudwiUa Marja od
i

byo

dopiero na-

zawsze |)08trachem woldoznawaa


Rzplita od swych lenijakieuo
i

byli

latach

1657

chv\ili.

gdy

co do forsowania lumdydatury burboskiej

60,

musia [loftMjowa

uoya
(v\e

Mazanrnm

wrzeniu

1657), bez

.i

w. KfMilc/ ysSKI

werbowaa

trudu

dla

niej

PANOWAMK JANA KA/IMIKHZA

stronnikw.

l'artja

349

rakuska.

silna jeszcze

nifbezpieczeslwo od S/.weda, szybko stopniaa wrd senatorw wieckich. Z pocztku agitacja dworska to^rudniu r. 1658 rada ministrw przy
czya si w senacie jawnie.
Jerzym Luhomirskim uoya w (Idasku list wszystkich moliwych
kaiKlydat(')w: nastpna k)ntVrencja w Tczewie (1659/ ustalia zasadod przyszesro krla: aby nim
nicze warunki, jakich si ma
by katolik bezenny, nie dzieci ani starzec, przytem aden potny
ssiad l*olski, nie Habsburcr ani Bourbon. Z c/.asem, gdy doszo do
wyranego wskazania kandydata, gdy ze spoeczestwa ozway si
pierwsze pomruki niezadowolenia, wypado zrezygnowa z jawnoci.
Ludwika Marja, wyrzekajc si uprzedniej reformy sejmowej, musiaa
wej ze swymi adherentami na dr.tg konspiracji zamachu stanu.
tym celu kaptowaa stronnikw wakansami, swataniem panien
dworskich Francuzek wpywowym panom, pniej coraz wicej obiecywaa sobie po wpywie korupcyjnym francuskiego zota, nawet po
nacisku zbrojnym; najmniej dbaa o przygotowanie opinji zapomoc
szczerej, rozumnej propagandy ideov\ej.
\y orrudniu roku 1660 Mazarini raczy nareszcie wymieni kandydata, ktrego mieli obra sobie i'olacy. By nim
Enghien
(sam on si pisa .\nguien), syn Wielkiego Kondeusza. znakomitego
Wodza - buntownikn. Zaczto w sekrecie ciga podpisy ministrw
senatorw, skonnych do poparcia sprawy tego ksicia na sejmie.
Tu nagle robota utkna. Ukazao si gone pismo Andrzeja Maksymiljana Fredry: Scriptorum seu togae et belli notationum fragmenta, zawierajce wymown obron takich kanonw staropolskiej
wolnoci, jak jednomylno na sejmaci, elekcyjno tronu, bezkarmonych paiutw, brak staej armji, pusty skarb t.
Pofrldy
Fredry znalazy zwolennikw. Z partj dworsk zorw.i nrefublicanus
bonus Jan Leszczyski, za jego przykadem poszed Lubomirski,
jeden z pierwszych promotorw elekcji za ycia krla: za Leszczyskim poszli Wielopolski, kasztelan wojnicki, intrytrant referendarz
Morstin
prostoduszny Pawe Sapieha. Marszaek w. koronny sta
si wnet ostoj wszystkich malkontentw, chocia nie przewysza
ici ani si przekona ani jasnem ujciem celu. On, ktry niegdy
sam chcia robi krlem Hakoczeufo. polem sam myla przewodzi
partji francuskiej
kierowa polityk przyszego krla, oduKiwi
rewersu Ludwice Marji (w marcu r 1661), gdy ujrza,
eo w jej
zaufaniu uhietrli inni. Nie
na tem: nadstawi ucha j)ods/.eptom
austrjackim
brandenburskim, sprbowa zachci kurlirsta do wystpienia z wasn kandydatur, w odpowiedzi na co usysza zdanie,
on, marszaek, mgby sam z powodzeni'm wspzawodniczy
r.

1658, pki urozio

da
i

ksi

no

fi.

do

HISTORJA POLITYCZNA

350

Bya

Wilhelm gotw
usucha rady Lubomirskiego
by zapomnie zawd elblski
(w kwietniu 1661), choby przyszo zapaci za obir Prusami
Warszawa nie jest warta
Wschodniemi; prdko jednak uzna,
wszystkiemi siami krzyowa plany Jana Kazimierza.
mszy,
Fara krlewska przygotowaa walny szturm na sejm r. 1661
17 lipca). Porzdek obrad obejmowat m. in. zaspokojenie
(2 maja
wojska, zrwnanie podatkw, traktaty z Moskw, spory z Brandenelekcj nastpcy tronu.
burgj, spraw przymierza ze Szwecj
Kanclerz Pramowski z si dowodzi koniecznoci tej ostatniej dla
uczony . Opaliski zwalczali wtocalenia pastwa zrczny Pac
Trzebicki przydapliwoci prawne; prymas Wacaw Leszczyski
na elekcji z Francuzem.

chwila, kiedy Fryderyk


i

wali autorytetu inicjatywie krlewskiej,

senacie nikt nie przeczy.

ozwaa

Dopiero na sesjach prowincjonalnych, za przewodem Fredry,

si

opozycja.

Bya ona

nieliczna,

zmikczy

ale nie

daa si

waciw

przegada

ani

ani

elekcj sukcesora na-

zapewnieniem,
stpi formalna konwokacja.
Wwczas Jan Kazimierz sign do najpowaniejszego argumentu: na sesji obu izb 4 lipca sprbowa przerazi zgromadzone
podpowiedzian zreszt przez De Lumbres'a
stany
w razie dalszego trwania chaotycznych bezkrlewi Rzeczpospolita
przed

wrb

si upem okolicznych narodw: wMoskwa Ru odwoaj si


Litw dla siebie przeznacz;
do ludw jednego z niemi jzyka
granice Wielkopolski stan otworem dla Brndenburczyka, a przypuszcza naley, i o cae Prusy certowa zechce...; wreszcie dom
austrjacki, spogldajcy akomie na Krakw, nie opuci dogodnej dla
przy powszechnem rozrywaniu pastwa nie
siebie sposobnoci
wstrzyma si od zaboru.
do
Kfekt proroczych sw zawid zupenie. Czy dwr,
wywoania palrjulyczr)ego nastroju, pomyli si w rodkach, niepotrzebnie urzdzi podczas sejmu triumfalny wjazd zeszorocznych
zwycizcw, z ciskaniem pod nogi krlowi zdobytych sztandarw,
czy krl zbyt wiele zastrzee poczyni co do osoby nastpcy, wbrew
stanie

dc
i

obiecanej

swobodzie wyboru,

do,

4 senatorw

(nie

liczc mil-

blisko 10 posw wyLubomirskiego)


czcych Leszczyskiego
lipca,
Pac sprbowa zastra18
chwili,
ostatniej
oporze.
w
trwao
caej Litwy
manifestem
zbiorowym
koronnych
szy oponentw
Polacy
jeeli
grob,
(z wyjtkiem P. Sapiehy), zawierajcym
Litwa
to
swym oporem cign na wspln ojczyzn nieszczcie,
naleao si domyj.
sama pomyli o swem bezpieczestwie,
la obierze Enghiena wielkim ksiciem, przez co Polakom ni&
i

t.

pozostanie nic innego, jak

zerwa unj

albo

uzna

litewskiego elekta.

w. KiiMitHcYSKi: PAKiiWANIh; JANA

Wszake

ta

gn-o/.hn

przesz.i

mimo

K AZI

uszu.

M KUZA

Sejm

zerwania obrad przez nasadzonego austrjackiego


o elekcji nie

Widzc,

3^1

dopuci do

nie

ajenta,

ale

ustawy

przyjh

ani

argumenty

polityczne,

pienine

ani datki

nie

wzruszq malkontentw, przewidujc prdzej czy pniej ich czynny


przemocy. Jeszcze od
opr, Ludwika Marja zdecydowaa si
czasu traktatw oliwskich bya na stole sprawa przymierza ze Szwecj,
przeciwko iMoskwie; nadzieje te przeci
j^ierwotnie miao ono
jednak pokj szwedzko rosyjski, zawarty w Kardis (21 czerwca s. s.).
stokholmski
Zamiast formalnego przymierza dwory war.szawski
i

uy

suy

wymieniy

deklaracje przyjacielskie, ktrych na\Ael

adna

strona nie

Zato za wiedz Jana Kazimierza PVancja zawara ze


Szwecj 19 wrzenia traktat subsydjowy, zobowizujcy t ostatni
do wysania 12.000 wojska do Polt-ki na wypadek, gdyby obce pastwo (t. j. Austrja lub Brandenburgja) chciao zakci woln elekcj.
Konfederaci o wojskowe 1659 1603. Opr wewntrzny spo
dziewano si zama wojskiem krajowem. W^ pocztkach r. 1659
puki polskie utworzyy w Prusach Zwizek Braterskiw pod MarjuMichaem Pacem. By to ruch naturalnej samoszem Jasklskim

ratyfikowaa.

obrony niepatnego onierza, bez znamion politycznych; obaj wodzowie nie bez zasug dla ojczyzny, podwadni te zaufali obietnicom
wzili udzia w chlubnej kampanji 1660 r.
Atoli podczas wyborw na sejm r. 1661, ktry mia uchwali
to w postaci duo
wielkie podatki, ferment wybuch ponownie,
niebezpieczniejszej. Pod Lubarem powsta (w lipcu) wrd pukw
koronnych Z wizek wicony (Nexus Sacer). Marszakiem zosta
Stefan widerski, substytutem Broniewski; przydano im konsyljarzy,
sdziw, pisarzy,
lubowano pod przysig strzedz si korupcji
i

walczy nietylko o wypat odu,


nych swobd
o restauracj zepsowanych

dworskiej, a

ale

te

cao

daw-

ojczynie praw
w tym duchu, aby na rwnej szali... mie piecz nad wolnoci
Majestatemw. We wrzeniu przyczya si Litwa pod Kazimierzem
eromskim, stolnikiem wileskim, substytutem Kotowskim, obu zasuonymi w walce z Janus/.em Radziwiem. Litwa te gwnie
nadaa caemu ruchowi ton obywatelski, demokratyczny, wrogi
magnatom, ale w swych restauratorskich poczynaniach rdzennie
zachowawczy. Elekcj nastpcy tronu potpiay wszystkie instrukcje
onierskie. Skonfederowany towarzysz by jaskrawem uosobienien
w instynkt samoobronny, ktry oczyci Rzplit ze
tej prawdy,
Szwedw, Kozakw, Siedmiogrodzian, Brandenburczykt')\\ odpycha
i

rwnie wszelki wpyw europejski na wewntrzn przebudow narodu. Dawna wolno nie poto obronia si od Karola Gustawa, aby

3f)2

si
tu

HISTOKJA i'OLlTYt;ZNA

w domu da okiezna
dominium.

czyjej

silnej

rce

wpa

w absolu-

iti

bac/c na taki nastr(ij rycerstwa. Ludwika Marja nieraz


prbowaa pozyska je dla swoich planu,
przez wypat nalenoci caemu zwizkowi,
zapomoc przekupywania szefw.
najlepszym razie bya to robota spniona, jeeli nie z gry
beznadziejna. Wczeniej
mocniej wkrady si do zbuntowanych
Nie

bd

bd

szeregw

wpywy

Lubomiriskiego

wogle

partji

austrjacko -bran-

Pod koniec r. 1661 wszystkie oddziay, z wyjtkiem


wiernrj dworowi, a objtej wZwizkiem Fobonym dywizji Czarnieckiego, skupiy si w Maopolsce. widerski sta kwater w Kielcach, eromski w Koskowoli (pod Puawami). Zalegy
wynosi
Wedug pierwszych pretensyj interesowanych 60 miijonw zp.; pniej przysigali towarzysze koronni na 15, litewscy na 9 niiljonw,
ale takie sumy nieatwo byo zgromadzi nawet w czasach spokoju
rozkwitu, a dopiero po kilkunastu latach krwawego potf)pu, wrd
wojny moskiewskiej.
Bezrobocie ogarno z gr 40.000 szabel, wic o zamaniu go
przemoc nie mogo by mowy. Wezwaniu na pomoc Tatarw czy
ko/.ak()W sprzeciwiali si senatorowie malkontenci. R/d musia targowa si / buntem, a zanim dobi targu, wszelka akcja na zewntrz
zostaa sparaliowana, wielkie poacie kraju ulegy wyniszczeniu
przez wojsko, duch przebudowy zamar, a program elekcji vivente
rege ponis nief)Owetowan klsk.
Napozr stronnictwo Enghiena robio cige postpy. Czoo jego,
denburskiej.

od

poza

Pramowskim,

1'acem

prymasojii,

stanowili (.'zarniecki,

mar-

Jakb
szaek n*advvorny (po Opaliskim y 1662) Branicki, Andrzej
Potoccy, Stanisaw Jabonowski, .I;n Sapieha, Jan Sobieski (ju wwi

czas zakochany
domierskiej, z

Marji Kazimierze

domu

Zamoyskiej, wojewodzinie san-

d'Arquien, damie

dworu Ludwiki

Marji).

Przy-

bywali z czasem nawrceni przeciwnicy: Florjan Czartoryski, zacny


biskup kujawski, kasztelanowie wojnicki Wielopolski, poznaski Grzy-

od

francuski.
mutowski. Prawie wszyscy ci panowie pobierali
Wahali si nieobliczalni hetmani ))Rowera
Sapieha. Najwikszy
ZH kopot sprawia dworowi Lubomirski, na ustach wci niby
i

skonny do vvsp(')dziaania, a w gruncie rzeczy


podegacz sejmikw
zwizkw wt)jskowych.

wci

nieprzejednany

Lekarstwa na wszelkie trudnoci oczekiwano po sejmie 1662 r.


lutego). C, kiedy sejmiki, zaalarmowane pogosk o wyldowaniu Szwedw
Francuzw, wypady gorzej, ni przed rokiem,
mierci
a wojsko omielio si leroryzowa obrady, ba nawet
Paca, dymisji Czarnieckiego
dopuszczetiia przedstawicieli zwizku
(6

20

da

w. K0N<)1CZVN8KI

353

i>AMO\VAMB JANA KA/.IMIKUZA

do rad krlewskich. Kilka tysicy towarzystwa Dadbieffo ostatniego


dnia do Piaseczna, wohijc: I'recz z sukcesj, Boe zachowaj Pol8k!, czem zniewolony sejm uchwali, oprcz ogromnych ofiar finansowych, potpienie wszelkich prb elekcji vivente re^e.
Latem zaufajono we Lwowie komisj obrachunkow w obecnoci
krla. Rada 500 delegatw onierskich poczytjaa sobie bulnie, pomchciaa go wraz z wszelk piechot
stowaa na Zwizek Pobony
i

wykluczy od wynagrodzenia. Podatki cigano powoli. Pi mies.cy


trway certacje, intrygi, prby przekupstwa, wrd cigej walki
Lubomirskim, J. Leszczyskim. Zamoyskim,
wojewod sandomierskim. Nie na wiele si zday zabiegi Czartorywe Lwowie
skiego, uwieczone bezskuteczn uiiod w \\'olborzu
z inspiratorami roknszu,

(13 stycznia 1663).

Nareszcie przyszo rozwizanie z Litwy. Wkrtce po powrocie

rodzinne

nich

zwizkowcw

strony

wypuszczony

eroniskiego.

znalaz si

wrd

Moskwy Gosiewski. Dwulicowy hetman, zaci-

dworskie cugi za 18.000 frankw pensji, uy, jako


wileskiej,
wszystkich
przewodniczcy komisji obrachunkovvej
swych sztuk na rozbicie konfederacji litewskiej. Ju by pozyska
eromskiego, ju zarzuca sieci na innych, gdy nagle substytut Kohetmana
towski, zwietrzywszy niebezpieczestwo, kaza porwa
kaza straci.
z Wilna razem z eromskim, zasdzi obu na mier
Ten akt samosdu zohydzi kierownikw ruchu, rozszczepi go na

gnwszy si

dwa

skizyda,

ktrych jedno

zawaro ukad kompromisowy

Sza-

w Mostach (4 sierpnia). Zabjcy Gosiewrk sprawiedliwoci. Za przykadem kole-

dowie (22 kwietnia), drugie

oddani do
wojsko
palc akt
gw poszo
koronne, rozwizujc si (2 lipca)
nii'szczsnej konfederacji. Ogem Litwa wytargowaa sobie 4 miIjony zotych, koroniarze 9 mil.
trzysta tysicy; ile pozatem wyjado wojsko w chlebach, ile zadao szkd przy egzekucjach, trudno
docieka. Wszystko to przecie b}o bahostk w porv\naniu ze
cignit na kraj klsk moralno polityczn.
skiego

zostali

Wojiia

czudnowska

3Ioskw

zamaa

bliszych

w rce

miast

lat

1(01

4.

Kampanja lachowickoMoskwy, przenoszc

si zdobywcz

Polakw. Niestety,

braku karneiro

ofensywa: nie byo czem odbiera nawet


litewskich, nie m(')wic o dalekim Smolesku lub
przerwie midzy sejmami krt')! chodzi z Czarnie-

marnie posza

Czernicliowie.

latach

na szereg

temsam^m ofensyw
Wojska,

ta

przejednanym chwilowo eromskim na Litw jesieni 1661 r.


Wojewoda ruski pobi jeszcze raz wsynnego z klsko Chowaskiego
pod Gbokiem (6 listopada), poczem zwizkowcy, niewzruszeni j
kiem Biaorusi, ktr niszczy w odwrocie Dohoruki, odeszli do

ckim

Encyklopedja polska. T. V,

cz.

11.

23

354

HISTDKJA POLITYCZNA

Owocem v\yprawy

siao si Wilno, wydarte nareszcie ze


ciemizcy,
kniazia Myszeckieg^u. Grodno. Honriel
szponw dzikiego
Mohylew opucili Moskale jeszcze przedtem, pod wraeniem Lawychowicz. Nastpny rok wrd zagajonych rokowa o pokj
mian jecw ujrza uwolnione od wroga Borysw Uwiat. Obu
stronom walczcym omdleway ramiona wskutek niedomaga wetylko Ukraina przt^z stanowcze powntrznych; zakrawao na to,
czenie si z Pol-k lub z Moskw przechyli szal wojny.
Tymczasem wanie nad Dnieprem najtrudniej byo o decyzj.
nisz kozaczyzna, midzy
Nieuleczalny r(jzam midzy wysz
zwolennikami idei hadziackiej a perejasawskiej, przecign si na
cae lata. Na czarnej radzie korsuskiej w listopadzie 1660 r. Jurko
Kobrynia.

Chmielnicki
i

dwiga

wzi

je p'nad

emblemata hetmaskie
siy przez

dwa

lata.

rk

Bieniewskiego,

Przez ten czas Kijw

Za-

naraone na represje cara, wahay si w wyborze midzy


Zootarenk, obu moskalofilskiej barwy.
wujem .Jurka, Samka,
Na Zaporou rej wodzi Sirko, wrg wszelkiej obcej protekcji, ale
dnieprze.

chwilowo te grawitujcy ku Moskwie. Samko ostrzy zby na CzeBia Cerkiew, uwaajc


hry, Korsu, Huma, Kaniw, Bracaw
posiadanie tych miast za rkojmi niezawisoci Ukrainy od Rzplitej.
Kiedy Chmielnicki sprbowa bez pomocy Polakw ujarzmi ZaRomodanowskiego tudzie Zootarenki pood
dnieprze. ponis
i\r/.emieczugiem
chwilowo straci nawet
pod
(26 lipca 1662),
rak
Czerkasy; dopiero orda, nadbiegszy, przepdzia nieprzyKaniw
jaci(') za Dnief)r. Zniechcony Jurko w.^tpi do klasztoru, a na jego
miejsce obrany zosta Pawe Tetera Morzkow^ski, czowiek rozsdny
wielkicti
szczerze yczliwy Polsce, ale bez wielkiego nazwiska
talentw. Jednoczenie rozstrzygn si krwawy spr .w onie lewobrzenej Ukrainy. Nad sytuacj zapanowa zruszczmiy pr/.echrzta
Bruchowiecki, ktry zacz swe rzdy od mordowania przeciwnikw
30 czerwca), a wnet mia si okaza najpowolniejszem narz(28
dziem Moskwy, najuors/ym wrotritMn wolr)oci ukraiskiej.
Zaspokoiwszy nareszcie wyma<jrania armji, Jan Kazimierz spri

bowa zada

ostatni

wit Iki cios carowi jesieni

r.

Towarzyszyli

166-5.

Sobieski. Z czterdziestu
mu, jako doradcy, Primowski, Czarniecki
Tetera z 14
tysicami Polakw poczyo si drugie tyle Tatarw
pukami. Chcc zjedna ludno ukraisk, krl zaoiiarowa mnichowi
Chmielnickiemu metropolj kijowsk, jecw traktowa agodnie.
Jednak oporu nie zbrako. Obie kolumny wojska polskiego, krlewska
Sobieskiego z Tatarami, d/iaaji* najpierw osobno, potem od
i

musiay bra szturmem lub godem dziesitki


szacw. Ani Bruchowiecki ani Romoumocnionych miasteczek
18

stycznia

razem,

w. KONOCC;/,^ NSKi: t'AM>\VAMK JANA hA/.IMlKKZA

35r>

Zima bya niena mrona. Najl>ziewicy Satykowej nieudane


oblenie Guchowa (23 stycznia - 9 lutego) Z pnocy szli na spotkanie krla Litwini z nowym hetmanem, Michaem Pacem. Zdobyli
oni po drodze Bychw, odparli kniazia Bariatyskiegro pod Bra<lanowskij nie przyjmowali bitwy.

wicej

wysik(')\v

kosztowao

wziiji-ie

odby huczny

pod
Poul)iskiego dotary na kilkaa jednak wszystko skoczyo si wielk
nacie mil pod Moskw
obawie przed oduil krl nafcie zawrci pod Nowozatrat si.
kozacy. Pod
yfrd Siewierski, za nim ru.-*zyli do ofensywy Moskale
Sonic nastpio poegnanie z Litw, ktra dalej walczya w Wite)zczynie, podczas gdy Jan Kazimierz pieszy na wypoczynek do
Jan

skiem.

Kazimierz

Siewskiein; podjazdy Bidziskieijo

przes^ld

wszystkich

si

Wilna.

Sprawa Luboiinrskio2;o przed sdem sejmowym. Zdaje si, e


wzgldy strategiczne przypieszyy koniec wyprawy siewierskiej. Cae przedsiwzicie obliczone byo na wielki triumf, na jakie
nowe Beresteczko, ktrem opromieniony dwr mgby zaryzykowa
w znowienie sprawy sukcesyjnej, chociaby w drodze zamachu stanu.
stratach, nowy
Zaniiasl triumfu osignito, przy wielkich wysikach
dowd nieudolnoci Jana Kazimierza. Na dobitk, w kraju niedobrze
mu zwinito w r. 1663
si dziao. Lubomirski, obraony tem,
opozycyjnie
nastrojone
podburzy szlacht krachorgwie,
niektre
pod pozorem niebezpieczestwa tatarskiego wezwaa
kowsk,
krla, aby wraca do domu. Tu opucia cierpliwo Ludwik Marj.
Postanowia ona ugi, a w razie potrzeby zama nieuchwytnego,
obudnego a dumnego oligarch. Zachca do tego Ludwik XI\',
ktry po krtkiem zaniechaniu planu elekcji (w dobie wspdziaania
z cesarzem przeciwko Turcji, 16634), wrci do forsowania kandydatury francuskiej, obecnie ju samego Kondeusza, a nie jego syna.
Lubomirski, coraz cilej zestosunkowany z Wiedliiem (pomimo
cigej kokieterji z Wersalem), musia znikn z widowni, jeeli
wszystko nie mia(j si rozbi, jak przed trzema laty.
Sejmiki wyborcze w padzierniku 1664 r. zawrzay otwart
Proszowicach inslygator wnis
walk o osob Lubomirskiego.
pozew przeciwko niemu o zdrad stanu. Marszaek apelowa do braci
szlachty, jako jedyny obroca wolnej elekcji, przeladowany za to
przez dwr. Wiele sejmikw zostao zerwanych, cztery owiadczyy
si za przeIadowanym, znaczna wikszo po stronie krla. Pierwsz trosk marszaka sejmowego, Hniskiego, byo wyznaczenie z izby
8 deputatw do sdw sejmowych, ktrzy pospou z 47 senatorami
nieiylko

mieli

wyda

zab(ijczy dekret.

Lubomirski nieobecny

l)atra o wstawiennictwo r/,nyci senator('w,

udawa

pokor*;,

prbowa zerwa sejm


23

356

HI810RJA l'OLlTCZNA

rk

braclawianina Zaboklickiego, ale daremnie.


chwili, gdy sd
rozpoczyna czynnoci, restaurator tronu Jana Kazinnierza, pogromca
Rakoczego i Szeremeta, ucieka na lsk zamawia sobie pomoc
cesarsk
drukowa swj Manifest jawnej niewinnoci.
Akt oskarenia przypisywa mu m. in. podeganie zwizkw
wojskowych, zakcenie ubiegego sejmu, a nawet denie do detronizacji. Chocia dowodw zdrady nie byo, sd pod naciskiem dworu,
a po czci, pod wpywem obcego zota,
nie bez uycia krzywoprzysistwa, skaza buntownika na infamj
konfiskat (29 grudnia).
pokara
na
gardle
sprawcw
Tene sd
mierci Gosiewskiego. Kiedy
i

ju byo

po wszystkiem, pose halicki Telefus przypomnia prote sta-

cj aboklickiego,
bez
skiej
i

uchwa

(7

sejm, niepotrzebny

mia rozstrzygn

miecz

nadal nikomu, rozszed

stycznia 166o). *oraz drugi

walny

spr

si

wazow-

dziejach Polski

midzy majestatem

wolnoci.
Pierzchy

ostatnie skrupuy. Lubomirski, jakby


potpiono, intrygowa w Berlinie, Wiedniu,
Stokholmie, werbowa wojsko zacine^ za pienidze cesarza ksit
Rzeszy, przymawia si o zasiki moskiewskie, woa na pomoc Tatarw
kozakw, odradza carowi zawarcie pokoju z Rzplit, zamawia dla syna dwa miasta na Ukrainie... Rozesani agitatorzy roznosili jego jtrzcy, zrczny manifest po wojsku
sejmikach. Nawzajem
dwr knu zamach skrytobjczy na upadego ministra, rozda po nim
wakanse, zajecha mu dobra, a Ludwika Marja w obdnem zacietrzewieniu wycigaa rce do Wersalu po dalsz pomoc, upewniajc,
to krlestwo wystawione jest na sprzeda.
12.000
Liczono na przyjazd Kondeusza z 4.000 Francuzw
Szwedw, ale oczywicie nie zaniechano
zbroje w kraju. Chcc
przeci t robot, Lubomirski kaza zerwa jeszcze jeden sejm (28
wojska ukrainnego, skonfederowana
marca). Na
o tern,
w Janczarzycach pod Adamem Ustrzyckim substytutem Borkiem,
wesza w stosunki z siedzcym na Spiu Lubomirskim, a w 2S
maja zjawi si na Rusi ze sztandarem wojny domowej. 6 lipca pod
pocz
Sokalem obj komend nad zbuntowanemi chorgwiami
niszczy dobra przeciwnikw politycznych, zwaszcza Jana Sobieskiego, ktry dosta po nim lask marszakowsk.
Pierwszy rok wojny domowej upyn na cigej gonitwie wojsk

ilokosz.

na dowd,

teraz

e go susznie

wie

cz

prowadzonych po czci wedug rad Sobieskiego, za doHkonaym kawalor/.yst Lubomirskim. Rokoszanin wiedzia, e, zyskujc czas, zyskuje zarazem na popularnoci, wi<3 zamiast pieszy
do rozlewu krwi, wymija przeciwnika, bieg do Wielkopolski popiera konfederacj, ktr tam przygotowywali Jan Leszczyski
krlewskicii,

357

w. Konopczyski: panowanie jana kazimikrza

Grzymutowski. Z drogi sa^ Ludwice Marji nowe owiadczenia


obietnice poparcia dla Kondeuszw, co jednak nie przewiernoci
szkodzio jego podkonu-ndnyni 1'olanowskiemu, Piaseczyskiemu
Borkowi pobi pod Czstochow przy nadarzonej okazji 4 wrzenia
Tacw, przybyych z Litw na pomoc krlowi. PoF^oubiskiego
czenie z Wielkopolanami pozwolio Luboinirskiemu wstrzyma
ruch Jana Kazimierza w kierunku Torunia. Pod Paiczynem 6 listoLeeski wyjednali rozejm. Jedna strona
pada bisku}>i Trzebicki
odjazd za granic, za najwaniejsze
obiecaa amnestj, druga
i

kwestje polityczne

Bya

na sejm.

ugoda szczer? Czy podyktowa j wzgld na zagrozewntrzne pastwa? Bynajmniej. Chodzio tylko
lepsze przygotowanie si do decydujcej rozprawy. Nad podtrzy-

one
o

odoono

ta

interesy

maniem zarzewia w

Polsce

czuway

Austrja

Brandenburgja, szcze-

wwczas zajta planem przeciwstawienia Kondeuszowi kandydatury ksicia Filipa Wilhelma neuburskiego. Rokoszanin odsoni swoj mciw wol podczas sejmu wiosennego roku
1666 (17 marca
4 maja). Podczas obrad nad amnestj wygosi
protest ajent jego Miaskowski.
tak by musiao nadal bez koca, kady
glnie ta ostatnia,

sejm by skazany na zwichnicie, pki duch opozycji mia ostoj


w niepokonanym eks marszaku.
Z chwil powrotu Lubomirskiego do Wielkopolski (19 czerwca)
wida ju byo,
on zwoki lepiej, ni dwr: wystawi bowiem
12.000 zdeterminowanych rbaczy naprzeciwko 20.000 wojska kr
lewskiego. Lepsz artylerj rozporzdza dwr. ale lepszego wod/a
wicej wiary w suszno. bronionej sprawy mieli niestfty malkontenci. Przekonano si o tem w strasznym dniu 13 lipca, kiedy to
na przeprawie przez Nole pod Mtwami najlepsze puki dworskie
ze szkoy Czarnieckiego pady wrd oglnej klski pod ciosami
rozwcieczonych rokoszan. Naliczono 3 873 trupw. Zal przeraenie
owadny uczestnikami bratobjczej walki, a zwycizca Lubomirski
spostrzeg dopiero teraz ca jaowo krwawego triumfu. Wojsko
krlewskie gotowe byo do dalszej walki, gdyby tylko wiedziano,
o co walczy. Stana tedy 31 lipca nowa ujroda w Logonicach, tym
razem ostateczna. Krl skv^itowa z planu elekcji vivente rege,
amnestj zbuntowanemu wojsku. A rokoszanin,
przyrzek
opuszczony od obcych protektorw, nie poparty przez swych stronnikw w prywatnych daniach, przeprosi krla z paczem w obozie
odjecha za granic
na zaws/e.
pod Jaroszynem (8 sierpnia)
Przed mierci {]' 31 stycznia 1667)
sprzeda dyplomatom

e uy

od

zdy

francuskim
i

swoje

zaszczyty, pod

poparcie

na

przyszej

elekcji

jedynym warunkiiMii zasadniczym,

za

pewne

zyski

krl uprzednio

358

HI8T0RJA '01.1TYC/,NA

zoy

koron. Trudno o

jas>kruvvszy

w imi adnej wyszej

nie

idei,

dowd,

tylko przez

przela krew bratnia

pych

zajado.

Pod Mtwami przepad nietylko plan elekcji Kntrhiena: tam zgin cay prd oywczy, jaki od
lat dziesiciu
zdawa si zwiastowa odnow ustroju spoecznopastwowego. Veto, przytumione w zarodku podczas sejmu 1661 r.,
podnioso zaraz j^ow, niszczc szereg zgromadze pod koniec pa-

\a drodze do

dalszeg;o rozstroju.

nowania Jana Kazimierza (1664 5, 16ti5, 1666 dwukrotnie). Oba


walczce stronnictwa, zrywajc sobie nawzajem wybory, szybko
przeszczepiy ten zgubny zwyczaj na wszystkie sejmiki. Ferment
konfederacki nie usypia ani na chwil.
Barbarzyskie wojny wynis^zczyy tysice miasteczek
wsi,
rozpdziy ludno, obniyy poziom gospodarki rolnej
uszczupliy
i

jej

wytwrczo

nic.

i^luby

Dla polepszenia bytu

wocian

lwowskie Jana Kazimierza poszy

nie

uczyniono jednak

zapomnienie, tylko

gona zapowied szerzenia kultu Matki Boskiej wydaa owdc niepodany w ustawie sejmowej 1658, wypdzajcej arjan w terminie
r.

swawola rozpanoszyy si
yciu publicznem tych rzesz szlacieckich, ktre dopomogy do
zwycistwa Lubomirskiemu.
A tu ze wszystkich stron wewntrz pastwa zewntrz pitrzyy si trudnoci, o jakich nie mieli wyobraenia ojcowie
dziadowie twrcy zasad, bronionych przez Fredrw, Leszczyskich towarzyszy. Podkopany by dobrobyt pastwa, jeeli co nadal
to yo nad stan, zjadajc swe podpuszyo si zotem, purpur
stawowe siy, a nie ich nadmiar. Dozna skutkw tego wyniszczenia,
przedewszystkiem skarb pastwa. Lata okupacji najazdw nieprzyjacielskich uniemoliwiy ciganie rialeytoci skarbowych nawet
w tych okolicach, ktre nie zaznay spustosze. Std lem pilniejsza
potrzeba nadzwyczajnego obcienia dzielnic dostpnych dla egzetrzyletnim.

Reakcja,

ciasnota

zastj,

kucji.

Nigdy,

do ostatnich

lat

Rzplitej,

nie

ponosiy wszystkie

na rzecz pastwa, ile za Jana Kazimierza. Rok


iiiebywa hybern. tj. opat od dbr krlewskich
duchownych, zamiast dawnych wiadcze stacyjnych sejm roku

warstwy

tylu

ofiar

1649 przynosi
i

Koronie 24 pobory na |)okrycie zalegoci


dalsze koszty wojny; na Litwie 22 podymnych. Sejm r. 1658
1654

uchwala

80 na

kwapodwjne
czodrupl w Koronie od nowonadanych krlewszczyzn,

znw akcyz,
akcyz. Sejm r. 1659
powe na Litwie, tu
tam
3 pobory, a na Litwie 6 podymnych. Po wybuchu zwizku wojskozalenie od
wego cay kraj paci w r. 1661 co generalne, Korona
co nie wystarziemi
do 50 poborw, kilka podymnych. Kiedy
cza, .szlachta opodatkowuje si w r. 1662 nar(')wni z innemi stanami
i

359

w. KONOPI ZYNSKi: PANOWANIE JANA KaZIMIKK/.A

poglwnem, Litwa daje nadto poow iiitrat z krlewszczyzn. Odwieczne wolnoci szlacheckie cierpi ujm w naijrej potr/.'l)it* Rzeczypospolitej.

Poniewa jednak nie wszystkie podatki ca doclicjdziy wrd


zawieruchy do kas skarbowych, a utrzymanie posikw austrjackicli
od r. 1657 duo kosztowao, dwr zdecydowa si szuka dochodu
w pogorszeniu stopy pieninej. Konstytucj r. 1658 upowaniono
osobn komisj menniczn do zawarcia z sekretarzem krlewskim
i

Tytusem

Liwjusztin

wewntrzn nowych

r.

1662,

podobn,

Ijoratynmi

umowy,

ortw, trojakw

ju

ktra

obniya warto

g^roszy o 25-30<'/o.

koncesj uzyska

nieoirraniczon

Pniej,
korzysta

niesumiennie Andrzej Tilmpe vel Tynff Operacje te uatwiy


zaspokojenie rokoszu wojskowego, ale poderway kredyt pilskiej
przyczyniy si
monety w caym wiecie, zaszkodziy handlowi

niej

czasem (1685) do zupeneiro zamknicia mennic Rzplitcj.


Zanik si gosjiodarc/ych narwni z rozkidem konstytucyjnym
osabi w dalszym cigu odporno pastwa na zewntrz
ZaiiKjt na Ukrainie. Urok broni polskiej ogromnie ucierpia na
Kusi skutkiem bezowocnego odwrotu Jana Kazimierza w r. 1664.
Te koa kozaczyzny, ktre godziy si na program hadziacki raczej
pod presj, ni przez sympatj dla jego zasad, niezwocznie okazay
zdradzieckie zamysy. Musiano ju podczas kampanji straci pod
Nowogrodem Siewierskim nakanego atamana Bohuna, przekonanego o knowania z nieprzyjacielem. Gorsz jeszcze intryg zasnu
na tyach armji stary krtacz Wyhowski, tytulartiy wojewoda kijowski. Pukownik
Machowski, pozostawiony na stray Przeddnieprza,
wykry jego spiski z chwiejnym Gedeonem (dawniej Jurkiem)
Chmielnickim, z metropolit Tukalskim z kozakiem Sulim, ktrego
Bruchowiecki przysa celem zbuntowania prawobrzenych pukw.
Wina Wyhowskieffo nie ulegaa wtpliwoci, ale na srogo nie
czas byo, wobec niewykonania przez stron polsk niektrych punktw uuody
wobec nurtujcych Ukrain wpyww moskiewskich
oraz tatarskich. Machowski nie zwaa na to kaza rozstrzela Wyhowskiego (w obozie pod Olchowcem 16 marca), a metropolit Geprzyja polskodeona odesa do Malborora. Skutek by ten.
kozacka jeszcze wicej osaba, a strach przed Polsk nie urs.
BruchowiecZrozpaczony Tetera po dugich utarczkach z Sirkitin
kim, nie mogc obroni nawet prawego brzegu bez znacznych posikw polskich, jeszcze w tyme roku 1664 poprosi o zwolnienie
z helmastwa. Umierza bunt ludowy w okolicach Humania, Bracawia, Mach nwki popieszy wracajcy z pod Nowogrodu Czarniecki. Wrciy sceny z czasw wyprawy ochmatowskiej. Dzielny
z

HISIOIUA PoLITYCZMA

160

wdz, lecz saby polityk, wietny kawalerzysta, lecz bez umiejtnoci


miast, tera ostatki swych si na szturmach do gniazd
hajhamackich Lisianki, Humania, Buszy. wyrzuci z grobu prochy

zdobywania

Bohdana w Subotowie, a IH lutego 1665 r. skona z rany odebranej


przy wziciu Stawiszcza. ledwo dotknwszy buawy polnej, nadanej

mu

po Lubomirskim.

w tej samej chwili, kiedy z poudnia nowe,


nawanice. Sutan Mahomet IV, natychmiast po pokoju waswarskim z Austrj, /.wrci
podliwo na Ukrain.
Nastpstwa nie day na siebie dugo czeka. Niejaki Opara podnis
bunt z pomoc tatarsk; han Mohammed Girej czy nie odgad nowych iiitencyj padyszacha, czy zbyt mocno bra do serca przymierze
z 1'olsk. do,
wyda buntownika wadzom Rzplitej. Zato zosta
zdetronizowany, a na jego miejscu osadzony (w kwietniu 1666 r.)
Aadil, v\ierny odtd wykonawca nowego kursu polityki Torty, ktrej gwnymi
inspiratorami stali si wezyrowie z ^omu Kpralich.
Z Aadilem zawar tajny ukad nastpca Tetery w Czehrynie, Piotr
Doroszenko. niegdy uczestnik ugody czudnowskiej, uszlachcony na
sejmie roku 1661, ale dwulicowy
Polsce niechtny, jak sam stary
energj. Od skarg na
Chmielnicki, cho nierwny mu talentem
rzekomy ucisk Ukrainy ze strony garstki wojska polskiego przeszed
on rycho do mglistych grb, a od tych do czynw. 10 listopada
1666 r razem z Nuraddynem rzuci si na 6.000 wojska Machowzgnit je pod cian dziesikrotn przewag. Ogoocona
skiego
Zabrako wodza

cigny

grone

sw

z resztek si polskich

Ru

pada ofiar nowych

rzezi

poarw.

Rozejm Aiidriis/onski. Zwrotowi w stosunkach polsko muzumaskich towarzyszy zwrot wobec Moskwy. Wojowa naraz z cesarzem tureckim
z carom moskiewskim byo zadaniem nad siy
I{/plitej; przyja jedna te wykluczaa drug. Dlatego te bezporedni pobudk do szukania zwizkw z Doroszenk bya dla Turcji
i

wie

mierz

wznowionych latem 1664 roku pertraktacjach Jana Kazi


carem (w Durowiczach). Po stronie litewskiej gwnyn^ gozarazem wrosicielem ugody na wschodzie, a walki na poudniu
delegacji
giem koncepcji hadziackiej, by kanclerz Krzysztof Pac.
rosyjskiej szed na spotkanie tych dnoci wiaty, humanitarny
przeciwiestwie do Matwiejewa,
bojar Atanazy Ordyn Naszczokm.
Kusi,
ktry doradza carowi polit\k zaborcz kosztem Litwy
Naszczokitj od czasu rokowa w Kardisio pragn przymierza ze
sowiask Rzplit przeciw Szwtdom, a liczy si to z potrzeb
wsplnego zwalczafiia Turcji. Za przymierze z Polsk gotw byl
zapaci
Ukrain. Zreszt by to jego osobisty pogld, nieaproi

ca

bowany przez

cara.

361

w. Konopczyski: panowanik jana ka/jmirkza

Z innymi

moskiewskimi

koinisarzaini

mieli

Polacy

Brzostowski referendarz litewski, Hlebowicz, Chrapowicki

przeprawy nietylko o Smolesk lub Siewierz,

(('yprjaii

in.)

citjkie

nawet o Dynabur^',
maju
Poock kade wiksze miasto, nieodebrane jeszcze orem.
1666 przeniosy si rokowania do wsi Andruszowa. Nieszczsny
r.
ale

dodawa buty j)rzi'ciwnikowi. 7. ca


Kijw
Smolesk pady ofiar rzezi

przebieg" rokoszu Lubomirskieuro

cisJoci mona stwierdzi,


mtewskiej. Pod koniec rohu przyszy fatalne wi<^ci o Macbowskim
i

o jeszcze

jednym

sejmie,

t sam

zerwanym przez

rozzuchwalon

opozycj, ktra w rokoszu odniosa triumf nad dworem. Szczciem


dyplodla Polski niebezpieczestwo tureckie zajrzao teraz w oczy
podziau
Kompromis
przybra
form
U kra
matom moskiewskim.
warunkom
iny, odfjowi^dajcego zarazem usposobieniu ludnoci
geog^raficznym. 31 stycznia 1667 r. instrument rozejmu by gotw,
Siewierzaprzysiony. Smolesk, Czernichowszczyzna
podpisany
i

wojewdztwa witebskiero ')dla pokoju wiNewel bezwarunkowo zostay przyte^o take Wieli, Siebie
znane M(>skwie; Kijw z okrgiem oddany jej w dwuletnie wadanie,
kozakom.
jako punkt oparcia dla operacyj przeciwko Tatarom

szczyzna, a z obszaru

Dniepr uznany za granic obustronnych posiadoci na Ukrainie.


Obiecany Rzpl tej zwrot jecw-szlachty (ale nie chopw), archiww,
innych cenniejszych upw Artykuem 17-m
obrazw, dzwonw
umwiona w zasadzie liga obronna przeciw Ordzie Porcie.
Podhajce. Rozejm andruszowski, podobnie jak przed siedmiu
laty pokj oliwski, nie omieszka pr/.ynie Rzplitej .^spodziewanych
owocw w najbliszej przyszoci. Do wspdziaania z Moskw
i

poprzednio ze Szwecj) nie doszczupe chorgwie


odeskupi
byo
prze najbliszy najazd dziczy stepowej. Najwiksz, jeeli nie wyczn zasug ma w tem wschodzca gwiazda na polskiem niebie,
reprezentacja stanu szlahttman polny Sobieski. Najmniejsz

przeciw wsplnemu wrogowi


szo, ale przynajmniej mona

(jak

cJieckiego.

Krymu, Wiednia,
Parya.
Napozr choRatyzbony, Stokholmu, Kopenhagi,
dzio o zaegnanie grozy wschodniej; w rzeczywistoci posowie
wieli uboczne zlecenia, dotyczce kandydatury Kondeusza na wypadek bezkrlewia. Pose do Turcji Radziejowski, przywrcony do
ask uchwa sejmu 1662 loku, nagradza dawne grzechy
czci
w cikich z kajmakanem Kara Mustaf przeprawach. Po jetro
mierci (w Adrjanopolu 8 sierpnia) sekretarz poselstwa Wysocki
przysta podobno nietylko na zerwanie rozejmu andruszowskiego,
Senat

styczniu

rozesa poselstwa do

Turcji,

Berlina

ale

na protektorat turecki nad kozaczyzna.

362

HlSroKJA PUl.lTYCZNA

Tymc/asem obradowa

Warszawie sejm

kwietnia). Republikasko-warcholskie duchy

rej

marca do 1&
wodziy v\ izbie po(od 7

Potpiano, niewiadomo po raz ktry, intryg^i sukcesyjne^


krzyczano na
monet, na dworskich Machiawelw Kalimaciw^
a ^dy doszo do opatrzenia granic, zredukowano wojsko do miesznej
liczby 12.500. Takim to puklerzem mia Sobieski zasania Hu przed
polg Kprulich! Nie byo czasu nawet na zwoanie pospolilega
ruszenia, gdy pod koniec lata rozpoczli najezdnicz kampanj Do

selskiej.

ruszenko

poskpi

fortuny

podolskie, a
wszy.^tkie

Nuraddyn z 80.000 ordy. Sobieski nie


poobsadza zaogami zameczki
onierza wytrzyma zwycisko w I^odhajcach

24.000 kozakw

sam
ataki

na

ocalenie

z 8.000

kraju,

wroga od 4 do

17 padziernika.

wie

Tatarzy na

wpadniciu do Krymu nieposkromionego zaporo/ca

zawarli

Sirki

przymierza
przyjani z Polsk, a Doroszenko rad nie rad
wrci do polskiego poddastwa (19 t. m ).
traktat

Abdykacja. Smutny
gorzki by koniec rzdw Jana Kazimieycia narodowego, pocztkowo rozbita obc przemoc, nastpnie zwyciska, rozlewna, od siedmiu lat znalaza si w oglnym
odpywie. Wszelka inicjatywa sza na marne, na wszystkich polach
walka koczya si rezygnacj. Traktat welawsko- bydgoski, pokj
oliwski, upadek reformy sejmowej
planu sukcesyjnego, deprecjacja
monety, Lgonice, Andrus/w
wszake to jedno nieprzerwane
pasmo zamanych usiowa, zawiedzionych nadziei! Rozgoryczenie
bez granic owadno dworem krlewskim. Jan Kazimierz dawnoby
zaama rce, gdyby go nie zagrzewali do b(ju Ludwika Marja, dyplomaci francuscy (Dc Lumbres, a po nim, od r. 1665 Bonzy) francuskie stronnictwo z Pramowskim, Pacein
Sobieskim na czele^
Ten zesp nie wyrzeka si ulubionej myli powoania na tron ksicia, ktrego wskae paac zaczarowany tj Wersal.
Dnia 10 maja 1667 r. zamkna powieki niezomna Ludwika
Marja. Jan Kazimierz dotrzyma wiernoci Ludwikowi XIV nawet
wwczas, gdy w zarzuci imponujc kandydatar Kondeusza, z poi

rza.

Fala

budek

zo

Habsburgom, wysun
Wilhelma ks. Neuburskiego.

ciasnej francuskiej racji stanu, na

mizern ligur Filipa


Zgorszyli si tak zamian polscy klienci Bonzy'ogo. Cay
dawna wypielgnowany zakoysa si w ich oczach.
na jego miejsce

Plan ten

obz austrjacki

ww
ha

ostatniem stadjum (ju od

Jan Kazimierz

zdy

r.

stosownej chwili nagle

uruchomi swe

siy,

1662)

zoy

plan od-

polega na tem,
zanim
koron,
i

cay urotowy aparat wpy-

francuskich narzuci narodowi upatrzonego kandydata. Krl wa-

si, miotany sprzecznemi uczuciami

co polskie,

niechci do wszystkiego^

()l)aw \iraly wysokiego, inlranetfo stanowiska.

Naokoo

363

w. Konopczyski; panowanie jana kazimikkza

wszystko s^') coraz c-orzej. Sejm zimowy 1668 r. (24 stycznia 7


marca), co mia zatwierdzi albo u^odtj podliajeck, albo zawrze
na nie8ft)rnycl) wrzablisz konwencj wojenn z carem,
skacii
Czu byo w powietrzu iiadciirajcy wybuch lepec^o molochu, wrogiego wszelkim wpywom zaciioilnim, rozjuszoneiro na niedocige kabay magnackie. Kiedy dwr odmwi wydalenia Bonzy'ego^
osawiony trybun Dembicki zerwa zgromadzenie. Oczy wszystkich
utkwiy w triumfatorze, hetmanie koronnym. Ale Sobieski, jak przedtem Lubomirski, nie mia dla ojczyzny wielkiego, zbawczego sowa:
by wwczas tylko najszlachetniejszym przedstawicielem tej samej

upyn

na

zgub

skazatiej

mairnaterji.

gbokiej tajemnicy Jan Kazimierz zobowiza si


pol<*ri na nastpc Neuburczyka,
wobec Francji zoy koron
czerwcu na
w zamian otrzyma mia sowity dochd doywotni.
zamiar.
Nastpiy szczere nieszczere perradzie senatu oggsi swj
swazje, protjy, zy, zakl(,"cia, potem gorczkowe przygotowania do
marcu

bezkrlev\ia. Sejm abdykacyjny (27 sierpnia) obmyli ustpujcemu


150.000 zp. doywocia. Kiedy ju
monarsze rodki utrzymania
uchwaa o tem bya gotowa, krl 16 wrzenia poegna si z narodem, przypominajc mu jeszcze raz sw zourog przepowiedni

przed

lat

siedmiu.

Tua

si polem po kraju prawie -przez cay rok, zwiedzajc


wite miejsca lub polujc. Doczeka si elekcji nastpcy, a w lipcu
1669 przenis si na reszt ycia d?i Fra'ncji. Umar w opactwie
Nevers 16 grudnia 1672 r.,
tam spoczywa u jezuitw do r. 1675,
kiedy zwoki jego przewiezione zostay na Wawel. Tylko serce spoczo w Paryu, w kociele Saint Germain de I'res, zdaa od narodu,
trudy w dniach potopu
ktry zamiast oceni jego serdeczne troski
jego zbawienne pniejsze przestrogi, odpaci mu buntem, a inicjay
nieszczliwego monarchy, J. C. R., figurujce na monetach TynfTa,,
wytmaczy zoliwie jako Initium Calamitatis R e g n
i

i.

Dwaj krlowie rodacy


16681696
napisa

Wadysaw

Wskazwki

Konopczyski.
bibijograficzne.

rda:
Czasy Sobieskiego nale do najgorzej zaniedbanych okresw naszej historji.
Nadmierne skupienie uwa^ji na odsieczy Wiednia odbio si niekorzystnie na
zbadaniu innych momentw tej doby, zwaszcza w zakresie stosunkw wewntrznych. Odkd G. Fr. Coyer, Histoire de J. Sobieski, Warszawa 1761 itJm.
Kondratowicza, Wilno 1852), a po nim N. A. Salvandy, Histoire de l^ologne
avant et sous le roi Jean Sobieski, l'ary 1829, 3 tomy (polski przekad W. SieJean Sobieski le liberateur de la chretienle, Munrakowskiego, Lww 1861 3)
ster 1859, uczcili pami bohatera, historycy woleli me tyka tej epoki, jakby
bojc si rozwia legend o wielkim czowieku przez drobiazgowe wgldanie
w jego postpki Wielki wyom zrobi w tem milczeniu tylko Tadeusz Korzon,
niedoli Jana Sobieskiego, Krakw, 1898, 3 tomj', przedstawi dzieje
ktry w Doli
pizedkrlewskie Sobieskiego na tle szeroko zakrojoYiej historji panowania Michaa.
Wobec takiego stanu rzeczy wci jeszcze musimy czerpa z opracowa okresu
w zna1674-96 w cennych eDziejach Polskia Szujskiego, t. IV, Lww 1866,
cznie subszyck Dziejach narodu polskiego* T. Morawskiego, t. IV, Foi

ziiaii

1877.

rde drukowanych te mamy znacznie mniej do tych czasw, ni do


panowania Jana Kazimierza. Na pierwsze miejsce wysuwaj si tu Episloiao
historico-familiares And. Chryz. Zauskiego, t. 1 w 2 czciach, Brunsberga
1709 10; zajmujce wyniki da moe porwnanie "poufnycha listw Z. z trzema
innymi historykami lub pamitnikarzami krla Michaa: Koch o ws kim, Klimakler IV, wydany tylko po polsku p. liobrowicza, Lipsk 1853, Zawad zk im Kazimierzem, Historia arcana seu Annalium polonicorum libri VII, Gdask 1693
Frankfurt (Co8mopoli) 1699, tudzi' Janem Antonim Ch r a po w c k im, Diarjusz wojewody witebskiego, wyd. Kusiecki, Warszawa 1845. Sigaj te w czasy
pn-wazowskie Pasek, Jcmioowski. Jerlicz. Jzefowicz, Wierzbowski (ob. wyej), daj jednak stosunkowo niewiele. U odsieczy Wiednia Diarjusz
Jakba Sobieskiego, w Dzienniku literaM. Ktakiego, Warszawa 1784,
i

ckim 1868, II wyd. Wierzbowskiego, Warszawa 1883;


wiedeskiej okazji, III wyd Warszawa 1883.
Tern cenniejsze

informacje, ktre

daj nam

Dyakowski, Sumarjusz
autorowie cudzoziemscy:

365

w. KONOI-CZYSKi: DWAJ KKLOWIE KOHAOY

Pufendorf, De rebus gestis F^riderici Wilhelini, Berlin 1695, r)e rebus geslis
Friderici terlii fragmentum posthuinum, Beri. 1784 (do r. 1690. niedokot-ionel;
i

Arckenholtz, Memoires conoernant Chrisline, reine de Suede, Anisterdain


175060, 4 tomy; Fr. P. D' Ale rac, i..es anecdotes do l'ologne, Amsterdam 1684;
Ulryk Werdum, Diarjusz, Arch. Kom. Hisl. IV, 1888, Chavagnac, Mmoires,
Besancon, 1699; O' Co n nor Bernard, The history of I'oland, Londyn 1690 (wyc\i\g u Niemcewicza, Zbir pamitnikw lVl; Dupont Filip, Mmoires pour servir a Thistoire de Jean Sobieski, Warszawa 1885, Bibl. Ord. Krasiskich \'III;
Beaujeu, Memoires. 167983, l'ai-y 1698, przekl. A. Kraushara. Krakw
1883;

divers Elats d' Europ. Pary 1692; Faggiuoli.


Avril Filip, Yoyage
podry do 1'olski, wyjty z pamit^-tiiikw... 1690 1, Dodatek do Czasu
Re la ti on d'un voyage de Pologne (1688-9) par Mr l'abbe F. de S.

Diarjusz
1858;

1858; por. Bartoszewicz, Dziea IX, 240; ReYoyagos de Pologne, Pary 1731 o nim Bartoszewicz, Dziea, VIII,
Theatrum Europaeum, Gazetle de France.
349. Diariuin
lad za Helci em, Listy J. 8. do ony Marji Kazimiry, Krakw 1860
(Bibl. Urd. Myszkowskiej, wedug odpisw J. S. Bandtkiego z Archiwum Sobiedokumentw do dziejw Sobieskiego podja dla uczskich', publikacj aktw
czenia rocznicy Wiednia Akademja Umiejtnoci: Fr. KI uczy oki wydal
1'isma do wieku
spraw
Sobieskiego, 2 tomy (18801), oraz Akta do dziejw
Jana III, sprawy roku 1683 (1883), a K. Waliszewski Archiwum spraw zagranicznych francuskie do dziejw Jana III, 8 tomy, obejm, lata 167384, Krakw 1879-84; ba wydawnictwa, niestety, przerwane. Inne zbiory polskie: Jabonowski, Krzysztofa Grzymultowskiego Listy mowy, Warsz. 1876 (rda
dziejowe t. I), Fr. Puaski, rda do poselstwa Jana Gniskiego w Turcji,
Bibl.

russe et polonaisr, Par j

gnard

J.

Fr.

.1.

Warszawa
z

1907

czasw Jana

rda

do

Oid. Krasiskich

(Bibl.

III

Augusta

dz. polskich,

t.

II,

VI;

Krakw

XX XXIII); Skrzydylka W.
1870;

Grabowski,

Grabowski

Ojczyste

Listy

Przedziecki

spominki

II.

Rosyjskie:

zakonw Ros. Imperii t. I II; Akty Ju. Zap. Rossii


VIII;
Pamiatniki dipom. snoszenij Hossii
VI. Watykaskie: The ner, Monumenta
Poloniao historica
III; Monuments de Hussie. Rykaczewski, Relacjo nuncjuszw
Polnoje, sobranie

t.

f.

t.

apostolskich, 2 tomy;

Berthier, Innocentii

1890 5, 2 tomy; Boj

P. P.

Rzym

XI epistolae ad principes,

an Innocent XI, La correspondarfce avec ses nonces 1676 H,


Rzym 1910. Pruskie: Urkunden und Aktenstucke, j. w. XII, XVIII. XIX, XX, XXI.
Hirsch V. Zur Gesch.der poln. Knigswahl v. 1669, Danziger Gesandschaftsb?richte,
Zeitschr. d. wcstpr. Gesch.-Vereins, 1889; takie wydawnictwo do r. 1673 4. tame
1901. Inne: A. Rille: Aus den letzten Jahren der Regierung des polnischen Knigs

i,

Johann Sobieski (16891696)

relacje

to

rezyd. Schiemunsk}'pgo

do

kanclerza Dietrichsteina -- w Zeitschr. des deutsch. Yereins fiir dieGesch. Mfthrens


und Schlesiens, rocznik XV, Berno 1911; II u r m uzak i, Documante priv. la istoria

Romanilor,

t.

Supl.

III;

Farges,

Instructions de Pologne,

I.

Opracowania
Z

dawniejszych

Lengnicha

opracowa omawianego

Geschichte der preuss. Lande

tu

VIII,

okresu

Gdask

uwzgldni nalu/.y
Jonsaca Hi-

1766;

1868
de .Stanislas Jabonowski, 1774, 4 tomy, przekady polskie 1787 90
przez rodzin panegiryk. ks. Wyrwicra O konfederacji ginspirowany
r.
bskiej, Pozna 1862 (wydanie pomiertne).
Dziea nowsze: Do czasw Michaa, poza Korionem: Jaroch o w sk i, Sprawa
Kalksteina, Warsz. 1878; 1'aczkowski, Der Grosse Kurfilr.^t und Christian
stoire

HI.SToKJA POLITYCZNA

366

I.udwig V. Kalkstfin, w Forschungen zur brandeiib. preuss. Geschichte 1889.


Szujski: Pierwsze zwizki polskie z hr. Saint Paul de Longueviile, or;iz Opat
roztrzdalsze stosu'iki polskie z hr. S. P. de IiOngueville, Opow.
Pauliniers
sania histor., IV, Krakw 1888. Biejowski, Wtargnienie Muhameda IV do
Polski, Dod. Gazety Lwow.skiej 1858, Nr 458, Grski, V^'ojna Rzplitej z Tarcj
i

Warszawa 1890. Poniniejsze szkice dra Antoniego J.


przededniu tureckiej nawanicy. Szkice hist. II.
Darowski,
O panowaniu .lana III: arocho ws k Przyczyn.^k do dziejw bezkrlewia po
pierw, miesicy panowania J. S., Kandydatura duska
Michale Winiowieckiin

latach 16723,

ob. Kinkel 26647.

.1

studja historyczne, Warsz. 1877. Pierczasie bezkrlewia po M. W., Opow.


wotna polityka krla Jana III, Hozprawy hist.- krytyczne, Pozna 1889. Wyprawa
odsiecz wiedeska, Wyprawa wiedeska ze stanowiska interesu polit. Polski
studja hist., serja nowa, Pozna 188i. Czolowski, Wojna polskoOpow.
sprawie w. tureckiej, tame 1895,turecka 1675 r. Kwart hist. 1894-; Grski,
Szajnocha, Zwycistwo J. S. nad Turkami Tatarami 1675 r. pode Lwowem.
wojskoSzkice II. KI uczy ki, rawiska r. 1676; Korzon, Dzieje wojen
III,
Krakw 19l"4 Deiches, Koniec Morstina, Krakw
II
woci w Polsce
lh94. Stella Rubinstein, Les relations entre la France et la Pologne 1680 1683,
Paryy, 1913. Konarski, Polska przed odsiecz wiedesk, Warszawa 1914.
Hiszpanji
Bartoszewicz, Poselstwo ks. .ldrzeja Zauskiego do Portugalii
1674-5, Uziela IX iJarowski, Rezydent moskiewski na dworze polskim iTiapi

t.

Posem do
Chrzanowski,

kio), Szkice, II;

L.

czy ki,

cara, Prz. Polski 1886,

Odsiecz Wiednia

III,

l(i83,

r,

Sobieski pod Wiedniem, Czas 1882 Nr. 270

Wiedniem, Ateneum

189.H, II.

Soldier (Jagielski!,

IV.

Bibl.
i

n.

Warsz. 1885, II; KluK Grski, Bitwa pod

Przegld

histor. 1910; T.

Ur-

MoJdawji, LvVw 1907. Dalej zaczyna


1683 na Podolu, Ukrainie
naszej literaturze historycznej pustka, nielicznemi poprzerywana oazami;
si
o krlowej pisali K. Wal sze wsk i, Marysieka. Marie de La Grange d'Aiquien;
polemizujcy z nim W. Cze r mak, M. K. Sorcine de Pologne, Pary 1n98,

baski, Rok

cach

Darowski, Trzydzieci lat traktatw pokojowych, w Szkidwukrolnem zamciu ksiniczki


Petersburg 1895. Z. A. H e Icel,

Krakw

bleska.

histor.

II,

1899.

wynikych std w Pulsco zamieszkach. Kraprbowa wywietli St. Tarnowski (Rocznik

Ludwiki Karoliny RadziwiJlwnej

kw

1857. DTaiemnic 1688 r.


arz. Akademji Umiejtnoci 1882), me dotar jednak do dna j^rawy. O yszc/yskmi: E. Luniski, Na stos, Krakw 1909. O pniejszej fazie wojny
wschodniej Fink I, Okop) w. Trjcy, Lww 1889, Napad Tatarw na Lww
n. - Hoffmann K. A B., Hislorja upadku
1695 r., Gaz. Lwowska 1884 Nr 133
domu Sobieskich, Gaz. Polska 1862 Nr. 249-298 E. Luniski, Ostatnie chwile
Jana III, Wspominki, Warszawa 1910. Stosunki wyznaniowe: Likowski, Dzieje
kocioa unickiego na Litwie Rusi cz. I, w^d. II. Warszawa 1906 (Bibl. Dzie
i

Chrze.cijaskich); Zaleski, Jezuici w Polsce. Krakw 19t)7, t III. Sprawy wewntrzne Podola: K. Puaski, Szlachta podolska w czasie zaboru tureckiego
1672-99, S/.kice
poszukiwania historyczne, serja II, Petersburg 1898. Na Rusi:
i

wstpy

Prochaski do wydawnitlwa Laudw wiszyskich,

Ant.

cz.

II

111

ziemskie X.\I, XXIII. Na Litwie: Just\n NarbutI, Dzieje we(Akta grodzkie


Augusta 11, Wilno 1842.
wiil/Tzne narodu litewskiego za Sobieskiego
imarobceu pimienmclwie na wyszczeglnienie zasuguj prace:
Tyskland 1675-9, 2 tomy, Lund 18!7 1903, A. Wadsona, Hyeriges Krig
Tiirkendinglona
Ph
p p.son a, por. sir. 313; Brandenburgischpoliiische
kiioge von 1671-1688, Kriegsgeschichtliche Kinzelschrifl.-n hrsg. v (Ir. Genei

w. Konopczyski:

i>\vaj

367

khoi.owik kukact

V. K o p p U., Das Jahr 1683 und der folfcende gro8e lurkenkrieg bis zuin Fiioden v. (Jarlowitz 1699, Graz 1882. iJas K r egs j a h r 1683
w Mitthpilungen des K. K. KrifjsarchJys, Wiode 1683; Sch al ha iii n> e r. |)er
ralstabe, BtTlin 1884.

Turkeiikrieg

in

przyczynki

dziea niemieckie

Ungar im

Ueslerreich

uiiil

Uiigarn

l(i83

ob. Bibliografia

Zeilalter der Turkenherrschaft, Lipsk

1687, Wiede, tomw 5 (inne


Salamon,

Fiokla 26759 2*^802)

wgierskiego. Zaniysowskij, Snoszenia Uossii z Polszej w carslwowanie Fieodora Aleksie)ewicza. iiinalMiii. Nar. Prosw. 188S. Fo rs ten, j. w. .<?tr. 312. Fe\{ F Jakolj Ludwig
Sobieski, l'rinz v. l'olen, Ffandheir von Uhlau. Wrocaw 18H2; Heigei, Uie Heziehungcn des Kurf. Max Eiiiaiiuel v. bayern zu Polen 169i 7, Qii('JleM und
Abhandlungen zur noiiereii Gesch. Bayerns, Monachjiim 188. I'ru I z, Franz.-polnische Umlriebe in Preus.sen 1689, Deutsche Ztschr. f. Geschichtswis^enschaft, 1890,
Gerin, Le pap Innocent .\I et le siege de Yienne 1683, Uevue des uestions
hisloriues XXXIX; Michaud, Innocent XI, Sobieski et les Turcs, Pary 1883,
2 tomy. Pi er
lig, Le Uussie et le Saint Siege, t. III.
Wykad, ktry tutaj dajemy, jest streszczeniem obszerniejszej pracy konstrukcyjnej, opartej, obok wielu materjalw polskich, take na rdach obcych:
ptryskich, rzymskich, weneckich, wiedeskich, berli-^kich najwicej zaczerpniiiny z tek Rzymskich Akad. Umiejino.ci. / paryskiego Arch. Spraw Zagra ni<'znych
z Tek Lukasa (odpisy berliskie) w Ossolineum. Nadto spoytkowalimy
tu wasn.i, prac gotow w rkopisie, p. t. Polska a Szwecja 16481795.
1887, przekl. z

A Przewaga gminu szlacheckiego za krla Michaa


Przysit^ua koinrokacyjna. u:>vaty na elekcji. Ktokolwiek
bozie

truncuskiin

wyobraa! sobie od

szerecru

lat,

misterna

<

iii-

worsko tiyplomatycziia zaskoczy biern mas v\yborcw iia1'zuci jej


upatrzoiieLTO w Wersalu kandydata, ten po mierci Jana
Kamierza d r/.na bezprzykadneg-o zawodu. Rzeczpospolita szlacbe-

tryg:a

cl

cka, jak dusj^a

szt^roka.

wodni, streszczajc si

zdya uwiadomi
w

sobie

dyrektyw

prze-

aby niedopu<ci do tronu inkoiro


przeciwnu^
z obcycb ksit, co u/.ywali podziemnych praktyk,
kandydatowi,
nieposzlakowant^mu
o adne machiaodda serca pfosy
welistyczne zamachy na wolno. Zadatiie to okazao si tern atwiejFilip
szem, im liczniej wystpili do walki rywalizujcy pretendenci
Wilhelm ks. neubnrski, po;>ierany formalnie przt>z Hourboiuiw. Ilabs
Szwecj, naprawd kry swoj firm
l>urg(Uv, Ibihenzollernw
tern,

rzeczywislet^o

wybraca

data Austrji, ks. K.irola

Francji, Kondeusza,

Lotaryskiego. Ci

trzej

rzeczy w isteijfo kandy.


rywale zamili wpraw-

w oczach oifu dalszych wspzawodnikw, w ich liczbio cara


eks krlow Krystyn, ale Sami ujrzeli
Aleksego Michajowicza
(>
iico, z chwil, i^dy sejm konwokacyjny ( listopada
Lrrudnia)
dzie

sw

368

HlSrOKJA POLITYCZNA

uchwali kary na amatorw obcego pienidza

wykluczy od obioru

nielegaln drog dyli za Jana Kazimierza do korony.


senatorowie poruszyli
Upokorzeni t uchwa ministrowie
odwet na elekcji. Zwolennicy Neuwszystkie swe wpywy, aby
burczyka zakasowali innych mnogoci broszur agitacyjnych (z ktrych jedn napisa pocztkujcy Leibniz), ale nie tralili swemi argumentami do tych k, ktre odstrczali od cudzoziemszczyzny And.
ksidz podkanclerzy Andrzej Olszowski, wprawdzie wyM. Fredro
chowany w szkole Ludwiki Marji, ale teraz niewierny jej tradycjonv
szukajcy wielkiej karjery na talach popularnoci. On t w gonym,
pamflecie Censura candidatorumw odsoni rne tajniki robt zmarej krlowej, zgani narzucajcych si narodowi cudzoziemcw i niby
Michaa Winiowieckiego.
od niechcenia rzuci nazwisko Piasta
Na zagajenie elekcji (2 maja) monowadztwo pod wodz Pramowskiego, Sobieskiego, Morstina, Radziwiw, Pacw,
na
Wol kilkanacie tysicy onierza pospolitego nadwornego; szlachta
tej sile Pramowskiego, Sobieskiego, Radziwiw, Pacw, przeciwtych, co

wzi

cigno

stawia nieprzejrzan, podobno omdziesiciotysiczn 'cib wyborkoroniarzy. Udao si panom przecw, w ogromnej wikszoci
forsowa na marszaka Feliksa Potockiego, ale ten sukces rozogni
jeszcze bardziej animusze podejrzliwego tumu. Posom cudzoziemskim pr/ydano do boku ))przyslavvw, t. j dozorcw; og<;szono rehabilitacj Jerzego Lubomirskiego, wraz z utwierdzeniem bronionych
przeze zasad wwolnego niepozwalamc prawa buntu. Chcc wreszcie
radykalnie przeci ni obcej kabay, tum otoczy ywym murem
szop senatorsk zmusi samego Pramowskiego do wykluczenia
z listy kandydatw Kondeusza (6 czerwca). Stropia si magnaterja,
pobiega proponowa swe gosy oraz wpywy Neuburczykowi Lotaryczykowi, ale ju byo na to zapno. Po pierwszym gwacie naniecierpliwi pospolitacy
stpi drugi, gorszy: 17 czerwca godni

krakowscy, lubelscy, sandomierscy, wielkopolscy, znowu z nieludzkim


wywarli na ))zdrajcach
rykiem obiegli senat w okopie

ywioow

zo,

w niewinn sub.

Po takiem przygotowaniu nastroju bez dyskusji przystpiono do gosowania. Biskup poznaski Wierzbowski wezwa na pomoc Ducha
tego, a nastawieni przez Olszowskiego ajenci podpowiedzieli wyborcom nazwisko Winiowieckiego. Rozleg si tak olbrzymi okrzyk
o oporze ze strony maLrnatw nie mona cze syna Jeremiego,
go by mowy, Pramowski rad nierad obwieci wiatu dokonany
strzelajc do winnych, a traliajc

wi-

obir. Prbowali
z

matk

Michaa,

brdzi

ksin

Zamojscy, uwikani

proces o ordynacj

flryzeld, ale musieli ustpi. 6 lipca elekt

przysig na pakta konwenta.

w. konopczyAski. dwaj KKLOWIK KOHACY.

369

Krl i jcico doradcy. Pierwszy spadkobierca Wazw mwif


jzykami, ale w adiiym z nich nie mia nic ciekawetro do
powiedzenia. Szkoda sw na jego blisz charakterystyk.
powiedzie,
Micha Korybut, wybrany wbrew wasnej woli, jedynie
ze wzL,^ldu na
przecitno na pami; ojca, Jeremiego, okaza si w purpurze monarszej zupenem zerem, bezmylnym samolubem, ktrego wyczn trosk byo nie da si zdetronizowa.
Sprytny
ambitny Olszowski wiedzia sam jeden, kogo prowadzi na
tron, on te ponosi gwn odpowiedzialno za nastpstwa elekcji,
nuw polityk. Nie mona odmwi podkanclerzemu taktu
jak za
zdrowych pomysw, sigajcych czasem w najtrudniejsz dziedzin
reformy sejmowej; niestety si jego nie starczyo na pokierowanie
czy to mylami krla, czy pogldami ogu szlacheckiego.
Krl sucha chtnie lichych zausznikw; z boku wciskali si midzy niego
nard pyszny, namitny Dymitr Winiowiecki, hetman polny koronny, oraz Krzysztuf Pac, ktry ra/em z caym swym rodem opuci stronnictwo francuskie po klsce 1669 roku, aby kci krla
paraliowa rozsdne rady Olszowz przeciwnem stronnictwem
skiego. Zreszt nikt z tych ministrw nie zyska przewanego wpywu
na czynniki decydujce teraz w polityce, t. j. na sejm
jego wyborcw. Izba poselska z czasw krla Michaa sucha najmilej takich
demagogw, jak Krzycki, podkomorzy kaliski, znany nam Dembicki
(podobno gwny inicjator elekcji), jak jego kolega sandomierzanin Zaremba, Fiiosawski, wszystko wyznawcy populatorzy samobjczych
teoryj Fredry, przysigli oskaryciele senatu, przesdni wrogowie

omiu

Do

sw

ca

pastwowoci
polskich.

kich

zachodniej, lepi

atwo

przewidzie,

trybunw, nie uda si

adoratorzy mniemanych

cnt staro-

na reprezentacji, zasuchanej w tarozumne/, konsekwentnej

osnu .dnej

polityki.

Polityka

zewin;trzna

polega miaa na
mierzy nie
wieckiego
Leopolda I.

Korybuta.

t.

j.

waciwie

Olszowskiego,

Do formalnego odnowienia przypodkanclerzy zrcznie pozyska dla Winio-

aljansie z Austrj.

doszo, ale

rk

modziutkiej arcyksiniczki Kleonory, siostry ce-^arza


27 lutego 1670 r. Posowie
austrjaccy. Schafgotscli, a po nim Mayerberg, pomnoyli grono doradcw
.Michaa. Krl posiad w uroc/.ej maonce wiern, oddan powszechnie
lubion on; w Wiedniu zyska punkt oparcia rkojmi bezpieczestwa przeciwko v\asnym poddanym. Na lem koczyy si korzyci
nowego zwizku. Skutki ujemne musiay si prdzej rzy pniej
ujawni w caej peni, jak tylko Francja, napastowana w osobie
swych posw podczas bezkrlewia, popuci cugli swym partyzantom
Polsce. .Me
niezalenie od wani domowej, jaka miaa wybu-

lub odby si w Czstochowie

i<.nc7klopedja polska. T. V. cz.

II.

24

370

HISiOKJA POLITVC/.NA

chn

po czci skutkiem odwrcenia si dworu od Francji, Micha


Korybut nie umia, mimo zwizkw z cesarzem, utrzyma swej powau:i nazewntrz, nawet wobec niedawnetro lennika Korijny Polskiej,
kurfirsta. Fryderyk Wilhelm, ktry ju podczas bezkrlewia (1668)
pozwoli sobie na gwatowne zajcie Drahimia bez wypowiedzenia

sumy

w r. 1670 popeni gwat jeszcze gorszy. Pose jego,


zwabi do swego mieszkania w Warszawie znanego wodza

zastawnej,

Brandt,

malkontentw pruskich, Chrystjana Kalksteina {21 listopada), ktry od


wiosny agitowa w Polsce na sejmach
sejmikach przeciwko swemu
panu,
okutego w kajdany odesa do Kajpedy na srog ka. Wobec takiego zniewaenia rezydencji krlewskiej Micha poprzesta
na sownych protestach, owszem odnowi z Brandenburgi 24 marca
1672 dawne pakla,
doczeka si stracenia aresztowanego (8 listopada t. r.j. Z Moskw trwa rozejm, odnowiony w r. 1670, okupiony
dalszem pozostawieniem Kijowa w rkach cara, ponad traktat andruszowski. Tymczasem
stosunek do Moskwy
zblienie polskoaustrjackie prowadziy do zatargu z Porta Ottomask, wobec ktrego
ani szwagier krlewski ani car ssiad, jak okazaa przyszo, ani
chcieli ani mogli dostarczy Polsce pomocy.
Wai>iiio stroiinieze, ktre zamroczyy krtkie panowanie Mii

chaa,

jedynie stopniu daj si zoy na karb podniety cuLudwik XIV, zgodny wwczas z Leopoldem we wspl-

w sabym

dzoziemskiej.

nem deniu do podziau posiadoci hiszpaskich, ani pienidzmi


sowem nie zachca swych stronnikw do podkopywania rzdw
Winiowieckiego. Oni sami, a mianowicie prymas, nie widzcy wiata
poza Francj, Sobieski, namawiany przez Marj Kazimier do si-

ani

gnicia po koron, albo do ekspatrjacji, zcudzoziemszczony do szpiku


koci Morstin, Wielopolski, Gr/,ymulowski, Gniski, zronici w jeden blok solidarny, razem wystawieni na sztych oskare szlacheckich
szykan dworskich, wytrwali na negacyjnem stanowisku wyi

szukali

sobie

we

tronizacji.

Tym

bratanek,

hr.

P>ancji

pretendenta, dla ktrego uknuli plan de-

pretendentem zosta ju nie Kondeusz, lecz jego


Paul de Longueville. Zreszt, nie ogldajc si
na niczyje zachty, przedtem jeszcze malkontenci nasi jak najostrzej
uwzili si krytykowa rzdy krla Michaa, istotnie adnej nie wytrzymujce krytyki. Po krtkiem zawieszeniu broni midzy stronnictwami, jak tylk(j dwr okaza, komu ma zamiar ufa,
kogo si
wystrzega, kiHnia zawrzaa na nowo. Sejm koronacyjny zerwany
zosta niebywaym sposobem przez posa kijowskjego Olizara (5 listopada 1669) jeszcze przed upywem terminu obrad, dla marnej prywaty, poniewa dwr ociga si z wyrobieniem odszkodowania
eksulantom ukraiskim
nie przeznacza dla nich wakujcych _staSaint

w. KONI ipczyA.sk i:

UWAJ KKLOWiK KODACY

371

Nieudolno ki*la, okazana w tej sprawie, daa powd Prado gwatownej napaci na obz rzdzcy. Podobny los
czeka nastpne zgromadzenie, odbyle na wiosn r. 1670, a wic ju
rostw.

mowskiemu
po

raestwie

opozycj

zarzutami,

s/.eini

po nawizaniu stosunkw mid/.y


Obie strony uderzyy na siebie z najci-

austrjackiem

a Longueville'm.

jedni rozgaszali

rzekomy zamach Pramowskiego


pomoc Francuzw,

na tron Michaa, ukartowany jakoby ze zbrojn

Tatarw
Brandeburczykw, drudzy, jeszcze przesadniej. przypisywali
dworowi icie kalimachowski zamiar strcenia kilku wybitnych iw,
zmniejszenia liczby szlachty, zastpienia czci wojska niemieckimi
rajtarami, tud/-ie ocyrklowania wolnego gosu. Pewien cie prawdy
lea na tem ostatniem, zaszczytnem dla Winiowieckiego, oskareniu. Faktem jest,
Olszowski parokrotnie domaga si sdu na zrywaczy sejmw albo przynajmniej cisego opisania liberum veto, aby
g) wolno byo uywa tylko w senacie; wszystkie te rady jednak
obracay si wniwecz,
tym razem rwnie pose bracawski Zabokrzycki zerwa sejm za podszeptem niezadowolonych panw (19
kwietnia). Widzc,
do udaremnienia wszystobi(3z francusjti
kich uciiwa, a zwaszcza do niezatwierdzenia koronacji
zwizkw
z Austrj. Korybut zapowiedzia w senacie (25 kwietnia
nie zoy
nowego sejmu, pki nie pozna zapatrywa wojewdztw,
w tym
celu powoa pospolite ruszenie. Jako sejmiki zgromadzone 20 maja
zawrzay gniewem na praktykantw francuskich, nrzymutowskietro
w rodzie o mao nie zarbano; jego Morstina dwr na danie
szlachty pozwa przed sd sejmowy. Sieradzanie chcieli odj buaw
iSobieskiemu. \\'ylkniona opozycja, syszc haso arozsiekaw
liczne
pogoski o skrytobjczych zamysach dworu, bliska bya rozpaczy.
i

dy

,,

e
i

Ale ludzie, ktrzy bliej znali hetmana,


umieli rozrnia jego
trudy wojenne od zabiegw intryganckich jego kolegw partyjnych,
mianowicie oficerowie
towarzysze, zgromadzeni na kole gonerali

nem

wrzenia pod Trembowl, gronie ujli si za honorem wodza


lubowali nie rozjeda si, pki jemu nie wyjednaj zadouczynienia, a sobie wypaty zasug. To uratowao opozycj od po6

gromu. Sejm jesienny


asystencji

t.

r.

(9

wr/.enia

pospolitego ruszenia

31

niepowcigliwego Pramowskiego do
ustaw

potwierdzeniem

po

padziernika) w bliskiej
dla dworu, zmusi

doszed szczliwie

raz

przeprosin,

niewiadomo

ktry

uchwali

wiele

wolnej elekcji.

konwentw, prawa o senatorach rezydentach; ukoronowa


Eleonor (19 padziernika), zato puci bezkarnie (irzymu
towskiego
Morstina,
oczywicie nie tkn buawy Sobieskiego. Ho
te buawa ta sama jedna zdolna bya zasoni wwczas Polsk
przed nadcigajc nawa bisurmauw.
pakt('nv

wreszcie

24

372

HISrUKJA rOLlTiCZNA

Wiry ukraiskie. Doroszenko od czasu

dy

ug-ody podhajeckiej wy-

do zjednoczenia obu Ukrain, oraz do uniezalenienia si zarwno od Polski jak od Moskwy. Jeszcze w poczton plan dziaania z Jurkienn Climielnickini i sakach r. 1668

trwale a przebiegle

uoy

mozwaczym

metropolit kijowskim Tukalskim; najpierw namwiono


hetmana wschodniego, Bruchowieckiego, do wycicia zag moskiewskich, a rdy w zrobi swoje, czer podburzona przez Doroszenk
zamordowaa swego oswobodziciela. Doroszenko opanowa chwilowo
osadzi w niem, jako zastpc, Demiana Mnohohrisznego;
Zadnieprze
leduo jednak wrci na prawy brzeg, w zastpca, namwiony przez
onie Siczy walczyli ze sob
popw, nanowo podda si carowi.
stronie
polskiej
Micha Haneko /.buntowa
Suchowij: po
Sirko
przeciwko Doroszence kilka pukw; zamt udzieli si nawet hori

tatarskim, z ktrych jedne popieray Hanek, drugie liczniejsze


Doroszenk. Rozstrzygna narazie bitwa pod Sleblowem 29 padzierpobity. Ale o trwaem
nika 1769, w ktrej Haneko zosta na
uregulowaniu spraw ukraiskich rozstrzygn moga dopiero Porta
Ottomaska. Pki wielki wezyr Achmed Kpruli wojowa z Wenecj
oblega Kandj (od maja 1667 r. do wrzenia 1669), poty Porta
nard
poprzestawaa na notyfikowaniu Polsce (26 marca 1669),
kozacki podda si pod skrzyda najpotniejszego cesarza Mahometa.
Wnet po kapitulacji Kandji wyszy na jaw skutki tego poddania.
przyczepek, rozwin naDoroszenko, zawsze skonny do krtactw
gle przed narodem polskim swj program, peen wygrowanych,
wprost niemoliwych postulatw. Domaga si rozcignicia granic
Midzy bo, na pnoc a po krace
Ukrainy na zachd po Hory
rzePolesia, a v\ic wcielenia powiatw piskiego, mozyrskiego
czyckiego; w lem nowem pastwie Polakom nie wolno byoby nietylko posiada dbr, ale nawet przebywa, kiedy kozacy mieliby
swobod chodzenia bez opaty oe myt po caej Koronie Litwie;
arciiimandrytw greckiego wyznania poleciby do nomibiskupw

dom

gow

na pomoc
hetman zaporozki mia
stawia si z wojskiem na wezwanie krla, ale cay zwizek Ukrainy
z res/t Kzplitej w planie Doru.szenki zakrawa raczej na przymierze dw(>ch udzielnych potg, ni na unj lub tem mniej autonomj
Kusi pod rzdem polskim. Czy mona byo jeszcze wytargowa powrt do zasad ugody hadziackiej, jak tego pragn Sobieski rzecz
kadym razie Olszowski, wbrew radom hetmana, odewt[>livva.
pchn bezwzgldnie Doroszenk, przez specjaln komisj z Bieniewskim na czele odda buaw zaporosk Hanoce (2 wrzenia),
ktry nierwnie mniej da, ale te mniej mg wzamian da l^olsce,
nacji

metropolita

kijowski;

wojsko polskie musiaoby

kozakom na kade zawoanie. Wprawdzie

373

w. KONOHCZYsKi: DWAJ KKLoWIK RODACY

bo tytularnie zapeunia posuszestwo Ukrainy zachodniej, a iaktycznie nigdy si pniej nie zdoby na dziesi tysicy wojska. Na
rok nastpny, 1671, Doroszenko przyu:<'t()wa krwawy porachunek

mu mia nowy

Rzpht. Poniag-a

han, Selim Girej, osadzony za


wrogiego Polsce Aadila. Armja kona papierze podwojona do 24,000, bya w stanie fatalnym. Susznie Sobieski sarka na obyczaje wszechwadnego L'"minu
szlachecUietro: siedzie w domu. podatkw nie skada, onierza
nie karmi, a Pan Bg eby za nas wojf)wa. Nie upad jednak na
duchu, owszem z kilkutysiczn garci takich kresowych witeziw jak
Sieniawski, Hieronim Lubomirski, Dymitr Wininwiecki, Bidziski,
Zbroek, rzuci si w sierpniu midzy najedajce wanie czambuy
watahy. Zbi pohacw pod Bracawiem (26 sierpnia), wzi im
Niemirw, Szarogrd. adyyn, potem z pomoc Ilancki
Sirki z;iM''liylew, Bracaw, cian, poprawi pod Kalnikiein (21 padziernika). Ju WMdzia perspektyw odzyskania caej Ukrainy, gdy z wez

spraw
ronna, cho

jego

na miejscu

medo

wntrz,
ruszenia,

z serca kraju

Zawiody zacigi, tpospolite


najgorzej, zdradziecko spisaa si Litwa,
spraw swego hetmana, Michaa Paca.

zabrako

niedony krl, a
domw za

deztrterujc do

poparcia.

Nastpi czciowy odwrt, potem omal nie bunt w <d)ozie, kiedy


zmordowanemu v\ojsku kazano jes/cze przez zim pilnowa granic.
A po tym wstpie miaa si dopiero zacz waciwa potrzeba orna.

styczniu na sejm

przywiz czausz sutaski wypowiedzenie

wojny.

Dwa sejmy zerwane.

))Haniebny

rok

1672,

wyprzedzajcy

pierwszy rozbir, zacz si od zgrzylliwych scen sejmomowego nierzdu. Zgorszenie szo tym razem ju nie od opozycji,
ktrej wodzowie, Sobieski
Pramowski, wystpili z racjonalnym
programem obrony, ale od krla, co sam na
hetmanowi dezorganizowa wojsko: wani jego doradcy, Olszowski, Pacowie, stary Jan
Leszczyski, zamcili obrady tego sejmu, dopuszczajc do nieprzyzwoitych napaci na krla
do zerwania obrad pr/ez posa (Jru-

o sto

lat

zo

dziskiego

(11

nuirca).

dzi w czyn swj

Ww^czas obz francuski postanowi wprt)wa-

plan

detronizacji.

Sobieski

wda

si w ukady

ajentem Longueville'a, ksidzem Paulmiersem, l^ramt>wski przedstawi wprost posowi austrjackiemu Stomowi. jako jedyne wyjcie

z labiryntu,

konieczno rozwodu

Kleotjory z

Michaem, oraz wyda-

nia krlowej za ksicia Saint Paula. Cesarz odrzuci ten plati

ostrzeg
Winiowieckiego. Tem gwatowniejsze nanutnoci targny nastpnym sejmem, zwoanym na 18 maja. Na czoo ubozu dworskiego
wydarli si teraz, obok Pacw, intii gosiciele srotriej pomsty: Szcz
sny Potocki, magnat demagog, dybicy na dobra nielojalnych panw,
i

374

HI8r"RJA POLITYCZNA

oraz biskupi awanturaicy Stefan Wierzbowski

poznaski Krzysztof
Zegocki chemski. Nie dopuszczajc do rozpraw nad eg-z>rbitancjami,
wytoczonemi przez przeciwnikw, ludzie ci przeforsowali pod koniec
maja na sesjach wielkopolskiej
litewskiej konfederacje prowincjoi

pod pozorem niedochodzenia sejmw. Przycichli jednak szczwakiedy w czerwcu do stolicy wjechali na pomoc Pramowskiemu

nalne,
cze,

Sobieski, Sieniawski,

bomirski, krakowski,

Jabonowski wojewoda ruski, Aleksander Luinnych kilku magnatw, kady na czele zbroj-

nego pocztu. Jedni z nich chcieli zastraszy dwr, inni uchodzili


z zagroonej Rusi; wszyscy razem wywarli takie wraenie,
sam
dwr przez posa Ubysza pieszy zerwa posiedzenie (20 czerwca).
Pramowski towarzysze w odpowiedzi na to wprost zadali od
Michaa abdykacji, a gdy w odmwi, podpisali 1 lipca zbiorowy
lisi
do Ludwika XIV. z prob o posiki przeciwko Turcji
o przysanie takiego monarchy, ktryby utnia wietno przywrci ojczynie. Wnet liczba spiskowcw dosza w samej Warszawie do 367.
tej chwili penej grozy mona byo sysze nietylko Pramowskiego
towarzyszy, ale nawet takich zachowawcw, jak Trzebi-

chwalcych wwitobliwe
mdre zamysy krla Jegomoci
Ludwikac Ale to jednak byy wyitki, szeroki og szlachecki, zamiast ruszy
na obron kresw, uchwali na sejmikach relackiego,

cyjnych,

aw

pospolite ruszenie

wewntrznym

ma broni

tylko majestatu przed wro-

widoku pksiycw na
twierdzach Kamieca, aby zapobiedz wybuchowi bratobjczej walki.
Kaiuieniee i Biiczae/. Zgodnie z grob Doroszenki, ktry zapowiada by wygubienie osad lackich, Mahomet IV poruszy na
ukaranie Polski takie siy. jakby chcia zetrze Rzplit z oblicza
giem

trzeba

Idcy przodem Selim Girej


hetman kozacki zepchnli ze stapolskie komendy,
w wyrw std powsta wtoczya si
sierpniu pr/.ez Chocim
Zwaniec dwustosiedemdziesiciosiedmio-

ziemi.

nowisk

bdzie

do

tysiczna armia padyszacha. Kamieniec, broniony


dzielnie przez
Mikoaja Potockiego
1100 onierzy, musia 26 t. m. wywiesi bia
chorgiew; wiksza
zaogi zgina pod gruzami zamku, wysadzona przez majora ileykinga, reszta odesza z broni w rku. Zaraz
potem Kapan bas/a z Aleppo poprowadzi Turkw, Tatarw, koza
kw, Siedmiogrodzian
Woosz na Lww Zamo. Miclia Winiowiecki, ktry dotd palcem nie ruszy na obron kraju,
ow.^zem,
ciga do swego boku rozproszone na kresach chorgwie, daremnie
bagajc 1'^urop o pomoc, nie znala/ iimego sposobu ratowania
Lwowa, jak przez ukady. Kiedy trzej komisarze, przysani z rady
senatu, stanli w Buczaczu przed Kapan basz, w zada odstpienia Podola
Ukrainy, oraz 100.000 czerw, zotych rocznej daniny
i

cz
i

w. kon<)I'CzyAski: dwaj kklowir rodacy

od

Polski.

mal do

targrach nie inf)go

rzdu ksistw

by mowy;

375

Polska miata

spa

nie-

przecie chwili
nadbieijfy wieci radosne o niesychanych
przewatrach nad ord
hetmana koronnego, ktry znw w kilka tysicy pozo=;taJeu:o onierza w cgu 10 dni rozpdzi grasujce na Rusi czambuy, wyzwakadc trupem w potyczkach (pod Narolajc z pt 44.000 jasyru
lem, Horycem, Komarnem, Kauszem, Llhrynowem) 20.000 Tatarw.
naddunajskich.

ostatniej

Wwczas Kapan pasza spuci


zredukowa do 22.000 dukatw

z tonu, ale
i

pozwoli

tylko o tyle,

danin

j nazwa upominkiem.

Dnia 18 padziernika podpisano traktat.


Konfederacje (iohska Szczebrzeszyska. Tymczasem wanie
od tyiTodnia na krlewskim majdanie pod Gobiem rozsiady si
haaliwe tumy pospolitakw. Postanowiono dla obrcjny majestatu
rozszerzy konfederacj wielkopolsk na cay kraj. Marszakiem obrano
Stefana Czarnieckiego bratanka wielkiego wodza. Ten do spki
Szczsnym Potockim zaguszyli zdrowe gosy
z Michaem Pacem
Krzysztofa Paca Olszowskiego, niecc w tumach dzik nienawi do
stronnikw Francji, a w ich liczbie do zdrajcy Sobieskiego, ktry
<v tych samych dniach nadstawia karku za ony, dzieci
dobytek
swych przeladowcw. 16 padziernika podpisaa szlachta snisty
akt konfederacji, nie pozbawiony, trzeba to przyzna, pewnych pomysw reformatorskich. Wygoszono zasad doczesnoci wszystkich
urzdw (do 3 lat), oddano pod sd (za spraw Ubysza!) dawniejszych szkodnikw sejmowych Olizara, Zabokrzyckiego
Grudziskiego; zo/ono z urzdu
pozbawiono dbr prymasa z brami, in
nych malkontentw oddano pod sd, Poczem, nie czekajc na wyrok, rycerstwo rozbiego si upi dobra hetmana. Nie chcieli zrozumie zacietrzewieni lojalici,
hetman ju jest duchem daleki od
zamachw buntowniczych,
wogle cay spisek detronizacyjny zawis w powietrzu skutkiem mierci ksicia de Louizuerille na p^lu
bitwy w Ilolandji, zaszej jeszcze 12 czerwca (podczas pi'zeprawy
przez Ren pod Tollhuys). Krl wyranie goni na ostre, wzywa d< siebie
wojska polskie
posiki brandenburskie. Na takie wezwanie odpowiedzia Sobieski, tworzc 23 listopada zwizek wojska koronnego
pod Szczebrzeszynem, zaprzysiony przy wierze katolickt,ej, przy
majestacie, ale te przy dostojestwie hetmaskiem z wyranem
ostrzem przeciwko wywrotowym uchwaom gobskim. Litwinw Pac
w podobny sposb zorganizowa po stronie krla. Dkoo Nowego
Roku zaczy si bijatyki midzy starym zacigiem Sobieskiego a nowym Czarnieckieiro. Lecz tu nastpio opamitanie.
Ogrom strat, poniesionych przez cae spoeczestwo bez rnicy
i

li

HISIORJA POLITYCZNA

skutkiem odpadnicia Podola

silniej do
zaklcia bezstronnych patrjotw. Ozway si gosy za podjciem natychmiastov^ych zbroje celem zmycia haby buczackiej. Kiedy 4 stycznia konfederacja gobpartji,

panw

dusz

ska

szlachty,

ni

Ukrainy,

przenfiwi

wszystkie

wznowia w Warszawie swe

posiedzenia, nastrj

znacznie trzewiejszy. Przeciwnie, przyjaciele prymasa

w
i

kole

byjux

Sobieskiego,

owiczu, okazali teraz wiksz zajado,


traktujc gobian jako wywrotowcw
wrogw wolnoci. Gunem
te daniem konfederatw szczebrzeszyskich w rokowaniach z Warszaw stao si skasowanie dyktatury krla Czarnieckiego, oraz
przywrcenie dawnych rzdw sejmowo-sejmikowych bez adnychi
zmian. Dziki staraniom nuncjusza Buonvisi'ego, biskupa Trzebickiego,.
Chrapowickiego, doszo 12 marca do
wojewodw Bieniewskiego
pojednania stronnictw bez czyjegokolwiek upokorzenia.
miesic
potem (15 go kwietnia) umar naj/.awzilszy opozycjonista, Praobradujcy od 9 stycznia

mowski.
Chocim.

warszawski, przybrawszy posta normalnego


sejmu, zaj si roztrzsaniem wielkiego programu wojny z Turcj,
jaki mu przedoy Sobieski. Obok rodkw dyplomatycznych, zmieZjazd

rzajcych do powoania olbrzymiej ligi europejskiej z udziaem Monawet Persji, zaleca hetman ustpstwa na rzecz Doroszenki,
podniecenie do walki o wolno chrzecijan bakaskich, ale nadewszystko
podatkw wojska. Jako uchwalono akcyz, co powszechne, pogwne, tudzie inne rodki na utrzymanie 50.000 armji.
.lali byo do przewidzenia,
apel do Europy nie przynis Polsce nic
oprcz platonicznych wyrazw wspczucia lub zachty od cesarza,
innych panw chrzecijaskich. Poganin Selim da si przycara
najmniej nakoni do neutralnoci. Doroszence nie ustpiono Ukrainy,
poddajc si
a llaneko zdradzi Polsk, zajmujc twierdz Dymir
padzierniku, pokonawszy wielkie trudnoci organizaMoskwie.
cyjne, odda Sobieski pod komend krlowi gotowe, wspaniae 40tysiczne wojsko; stawia si nareszcie Litwa w 12.000. Micha, ju
wwczas chory z przejedzenia, zwrci buaw temu, kto j najgodniej mg piastowa. Wszyscy si dali wtedy porwa Sobieskiemu
wszyscy, od Jabonowskiego do Paca
od Morstina do Czarnieckiego,
niechtni, poszli, gdzie on ici powid
pod Chocim. Tam
chtni
w starodawnym okopie Chodkiewicza spotka go gr/.niic kanonad
Ilussein pasza z 30.000 Turkw. Dalsze korpusy nieprzyjaci, nie spodziewajc si szybkiej rezolucji Polakw, stay osobno w Kamii-cu na
Wooszczynie. U listopada pod osobistcm dowdztwem Sobieskiego
puki Rzj)litej walnym szturmem zdobyy obz lusseina ze 120 dzia-

skwy

da

w.

377

KONOCCSYSKi: DWAJ KHI.OWIK KODACY

Pierwsza annju turecka przestaa istnie; Modawja stana


znuenie
otworem. Lecz dalsz ofensyw przeciy, z jednej strony
wiadomo o mierci krla Michaa, zaszej
zwycizcw; z druiriej
we Lwowie w przeddzie bitwy, 10 t. m.

iimi.

Pierwotna polityka Jana

B.

I}'zkrlewie. -lak

111

Sobieskiego

roku 1669 stronnictwo francuskie, tak

te-

raz austrjackie, wzmocnione robot byego dworu, mogo liczy na,


atwy triumf. Wodzowie jego: prymas Czartoryski, Trzebicki, Dymitr
\Viniow;ecki, Pacowie, nie mogli si poszczyci adnym wikszym
talentem, ale wiedzieli przynajmniej, czego chc: chcieli mie. krdajc mu w zamcie dalem Lotaryczyka, utrzymujc na tronie
krlow, Eleonor, a zyskujc w Austrji naturaln przeciwko
Turkom sojuszniczk. Nie tak jasno przedstawiaa si przyszo ich
przeciwnikom. Ludwik XIV, zraony niechci ogu szlacheckiego,
pozwala kandydowa Kondeuszowi, ale nie popiera go czynnie
na zewntrz stawi.i niepontn kandydatur ksicia neuburskiego.
z innymi pretendentami (np. z ksiciem duZ takim wrogiem, jak
i

wn

skim),

atw

mieliby

spraw

zwoleimicy

ks.

Karola, lecz straszy ich

tego innego rywala starali si Pacowie utrci za wszelk


22 lutego) przeprowadzili d/iwn
konwokacji (15 stycznia
bo tylko ustn uchwa o wykluczeniu Piasta, fatalnie wiadczc
o wartoci idei, ktr sami wynosili pod niebiosa od kilku lat
Sejm elekcyjny (20 kwietnia 9 czerwca) odby si ju w innym nastroju. F^lorjan Czartoryski umar (16 maia). opozycja zdya
zebra siy. Przez zim wojna na Wooszczynie przestaa r. >bi postpy: ^^ieniawski, ktry zaj by w grudniu .lassy, zosta wyparty
kto inny,

cen.

Ku, przyjazny Polsce hospodar modawski, PrtryCo gorsza, z pocztkiem r. 1674 knia Homodanowskij,
przyjwszy hod od Uaneki, wkroczy na poUk Ukrain przywid do
ulegoci canwi cay kraj po Dniestr. Wprost ju niewiadomo byo, kto

przez Turk(hv na
czajko wygnany.

niebezpieczniejszy: pohaniec wrg, czy chrzecijanin sprzymierzetiiec.

Zrozumia wtedy nard, e lepiej od niedowiadczonetro Lotaryczyka


od starego, niepewnego Kondeusza porati bron kraju ten, kto go
ju tylokrotnie obroni w Podliajcach, pod Kauszem, pod Chocimiem,
.an Subie.sk
rzecz znamienna, do ostatka odpycha od siebie pokus
pracowa dla Kondeusza. Tymczasem wszake agitowali za nim
oficerowie
pertraktowaa z nowym ambasadorem francuskim, Fori

i,

378

HI8TOKJA POLITYCZNA

bin Jansonem, Marysieka. Ona to przekonaa ambasadora,


tylko
inarszaekhetman, wystpujc we wKisnem imieniu, zdoa udaremni
akcj obozu austrjackieco. Jako pod koniec elekcji, kiedy Pacowie
bezwzgldnie parli do obioru Karola, w przeciwnym razie groc
osobnym je^o obiorem na Litwie, znalazy si pod
francuskie
liw ry na zrwnowaenie cesarskich talarw, wtedy te czysty gos serca
staropolskiej racji stanu odzyska w tumach swoje prawa,
za przewodem Stanisawa Jabonowskiego z tysicy piersi Korony oraz Litwy radziwiowsko-sapieyskiej buchn okrzyk: ))Vivat Krl Janl.

rk

syszc pose austrjacki, Schafgotsch, skoni Pacw do rezygnacji,


ytargowawszy tylko dla T^ieonory przyzwoit opraw.
Indywidualno Jana III. Tym razem instynkt zbiorowy nie
zmyli wyborcw. Jan Sobieski (urodzony w Ulesku 17 sierpnia 1629
syn wybitnego parlamentarzysty, senatora
r.),
dyplomaty Jakba,
prawnuk po kd/ieli (przez Teofil Daniowiczwn) Zkiew.skiego,
wietnie wic urod/ony, starannie w Akademji Krakowskiej wyksztacony, pozna by Anglj, Francj, Niderlandy, Niemcy, Turcj
w dugich podrach, ostrzy szabl w kilkunastu kampanjach, rozszerza swj widnokrg polityczny pod osobistym wpywem Ludwiki
Marji, do ktrej obozu przylgn najpierw jako kochanek, potem jako
Marji Kazimiery. Temperament ognisty, natura uczuciowa bogata,
co
v\

umys

bystry

swobodny

otwarty,

arliwcy

wierze,

myleniu, ogarniajcy wszystko

jak na owe czasy,


od spraw batyckich

lecz,

do czarnomorskich, od tajnikw dyplomacji do arkanw strategji,


agronomji, charakter rwcy si do
od lilozofji, poezji do handlu
wielkich czy/iw najlepszej sawy, mwca w gabinecie wykwintny,
i

senacie majestatyczny a dostpny,

jcy

za

serca,

stanowi

chwytaywe przeciwiestwo przyziemnego Mitego zestawienia wynika, wyszy nad


obozie popularny

ca

chaa. Czowiek, jak ju z


generacj, aczkolwiek nie wyprzedzajcy epoki. Wdz narodu, powoany na to, aby podnosi ku sobie szlachetniejsze pierwiastki,
a nie znia si ku pospolitoci, jak to czyni poprzednik. Zgoa, roz-

gldajc si w

galerji

kady musi przyzna, e godniejwyszuka w r. 1674, jeeli on nie

spczesnych,

szego Piasta nie moga Rzplita


wprowadzi je^ na drog zbawienia,

to zaiste

nie

osobie monarchy,

w samej zasadzie elekcyjnej, tudzie w zasadach, pojciach skonnociach ogi')u tkwio rdo saboci Polski.
^(onarchi/.in Sobirskioffo. Natychmiast po elekcji, nie czekajc
na uroc/.ysl chwilt; /apr/ysi/.enia paktw konwentw (5 czerwca),
zdeklarowa si Jan III w publicznej mowie urodzonyjn w r(')wnoci
szlachcicom, wyhraciMn wolnego tem samem prawowicie samowadnego narodu. Pir/mi.i w tych sowach odd/.w i(.'k wrod/oiienrc, szczeale

w. KONOrCZYASKi:

UWAJ KRLOWIE RODACY

379

swobd narodowych, ale zarazem bya w nich


podyktowana rozumem stanu, wobec tumw wci jeszcze nastrojt)nych wrogo wzgldem wpyww francuskich. Jakkolwiek
umiowa Sobieski dawny ustrj Rzplitej, napowno
przecie czci
nie solidaryzowa si z bezgranicznem podaniem swobd, przenikajcem rzesze sejmikowe; owszem, od pocztku zapragn wzmocnienia monarchji, w padzierniku r. 1674 zwierzy si dyplomatom
francuskim z myl absolutystycznego zamachu stafiu. Oczywicie
rze polskioLTo odczucia

manifestacja,

mod

absolutyzm nie na
ani miar Filipw
Ludwikw;
o skasowaniu sejmw, sejmikw, trybunaw: ale zamach musiaby uprztn nadu/-ycia wolnego gosu, ulepszy kiero-

byby

to

nikt nie

myla

zaprowadzi sukcesj tronu. Myl


wnictwo polityki zewntrznej
podobaa si posom francuskim, ile e rokowaa powstanie na tyach
Habsburgw gronej potgfi polskiej, znalaza te. oglnikowe uznanie na dworze Ludwika, byle Sobiesici sam przez zwycistwa
pod
boje utorowa sobie drog do owego ))absoiutyzmu. Pienidzy na
ten cel gabinet fraticuski 'paci nie myla, orem te zadaleko mu
byo do Polski siga; zato dyplomatycznie mg poprze Sobieskiego
i
popiera istotnie, popychajc jego chci zdobywcze w podanym
dla siebie kierunku. A Jan III, od r. 1667 szczliwy ojciec maego
Jakbka, mocno przyswoi sobie zasadniczy plan dziaania: aby rzuci na zewntrz trawic si w troskach o nierzdne wolnoci energj
i

narodow utrwali swj rd na tronie przez wielkie czyny wojenno -polityczne. Tylko,
wybr orjentacji hy nieatwy. Serce hetmaskie tsknio do dalszych bojw z pksiycem za chrzecijastwo
cigno nad Dniestr Dunaj. Umys krlewski przewidywa czy
przeczuwa z czasem gorszych nieprzyjaci w tych trzech pastwach,
i

ktre

wwczas nazyway si sprzymierzecami

Polski (Austrja

Bran-

denburgja od r. 1657, Moskwa od 16671, ale ktre niebawem miay


pogwaci elekcj polsk
moralnie w r. 1697, lizycznie w 1738,
a po stu latach miay kraj nasz rozebra. Te przeczucia wziy tjr.
w pierwszych latach nowego panowania, studzc zapa Sobieskiego
do wojny z Turcj, a obracajc jego uwag przedewszystkiem na Prusy

Wschodnie
Wtrry.
Widoki nadbatyckie
zakarpackie. Wyprawa zdobywcza Ludwika XI\' na Ilolandj (1672i przeistoczya si niebawem w wojn
i

holendersko austrjackohiszpasko-brandenbursk (1674).


167;") zaatakowaa
r.
kurii rsta Szwecja, a pod jesiMi te

koalicj

styczniu

go

roku,

na

Wiadomo

o klsce Szwedw pod Kehrbellinem, do


przystpia Dania, odcigajc gwne siy szwedzkie
ten sposb dwie najwiijksze potiri militarne Zachodu

wielkiej koalicji

do Skanji.
Pnocy, ktre wygray
i

wojn

Trzydziestoletni, ujrzay przeciwko

380

HISTOKJA POLITYCZNA

sobie

gli

przewag pastw

liczebn

waha si

nie

ani chwili

wyzyska

sabiej zorganizowanych.

wyborze przyjaci, klrzyby

Sobieski

mu pomo-

powstacy wgierscy, szuprzeciwko Leopoldowi I, ofiaro-

konjuiiktur. Z jednej strony

kajc czynnego poparcia

Polsce

bd

Stanisawowi Lubomirskiemu, starokoron w. Stefana


spiskiemu ([)niejszemu marszakowi),
te pniej, przed
sam kampanj rawisk, samemu Sobieskiemu dla krlewicza
syna potrzebuje dla Polski, ale
Jakba. Krl odpowiedzia na to,
po'^woli ajentom francuskim poprzez kraje R/.plitej zaopatrywad
w pienidze rekruta. Jeszcze pniej, w r. 1677. upowani krl maltaczyka Hieronima Lubomirskiego do zwerbi)wania
w Polsce kilku tysicy ochotnikw do pjcia z nimi na Wgry
wali

bd

cie

Wgw

nu pomoc.
Z drugiej strony, z Prus Wschodnich dolatyway do uszu dworu
warszawskiego proby o opiek, pynce z ona szlachty gnbionej
przez Fryderyka Wilhelma; nadarzaa si sposobno nietylko da
wywrcenia umowy
pomszczenia Kalksteina, ale do powetowania
welawsko-bydgo-kiej. Na tern tle ju w lecie 1674 r. powsta prow Prusach,
przeciwko Hohezollernom
jekt dywersji polskiej
przeciwko Habsburgom
na Wgrzech albo na lsku. A 11-go
Sobieski podpisa z Forbin-.Tansonem w Jaworowie
czerwca 1675
formalne tajne przymierze polsko-francuskie, wedug ktrego Ludwik XIV mia paci Polsce 200.000 talarw rocznego zasiku na
i

bd

bd

r~.

koszty wojny z elektorem, dodawa drugie tyle w razie wojny polsko austrackiej, a nadto 200.00(1 frankw jednorazowo na przypieszenie pokoju z Turcj, .lako cel aliansu

Ksicych

do R/pliej, zastrzegajc,

inaczej jak za

zgod

wskazano przyczenie
pokj

moe by

r*rus

zawarty nie

Francji.

z Turcj. Caa ta akcja bya jednak moliw dopod warunkiem pogodzenia si z Turcj. Nowi sojusznicy
susznie rozumieli,
Porta moe si obej bez posiadania Podola
bez zwierzchnictwa nad Kozaczyzna,
natomiast nie zdoa ona

Dals/a wojna

piero

utrzyma

obojira

Moskwie Austrji, gdyby wystpiy


wymaga rozczenia potg chrzecijaskich.

wbrew

Polsce,

solidarnie. Interes Turcji

Jan zamwi sobie w Stanibule dobre usugi Frando zaszczytnego ukoczenia niepolitycznej wojny, t. j.
Ukrainy w drodze
do odzyskania w miar monoci Kamieca
polubownej. Atoli duch zaborczy KOprulich lepy by na wszelkie
rachuby.
r. 1674
gwna sia Mahometa IV spada na Ukrain,
pieszc na pomoc oblonemu przez Moskali w Czehryniu Doroszence. Ilomodanowskij
Samojowicz uciekli do siebie, za Dniepr^

Liczc si
cuzw
i

tenj,

dy

Sobieski

obserwowa

te

zapasy ze Zoczowa;

padzierniku rozpo-

w.

cz

381

KONOPCZYSKI: UWAJ KKLjWIK RiDACY

Bracau, wybiera
Mohylew. Kalnik
si pad Kamieniec, szacha perskiego zaprasza do przymierza, ale
teraz niech Michaa Paca odciirna z wyprawy LitwiiniW, uniemoliwiajc wiksze dziaania zaczepne. Na drobnych utarczkach baamutnych rokowaniach z hanem tudzie Doroszenk zesza najblisza wiosna. Jesie miaa oglda nowy wielki bj pod Lwowem.
ChwaKrl posterunkami opatrzy cae poudnie od Biaej Cerkwi
czerwcu poselstwo polskie wstrzySzaroirrodii.
stowa do Baru
mane zostao przez bana w drodze do Konstantynopola, 60.000 Tur100.000 Tatarw p )d Selim Gikw pod Ibrahimem Szyszmanem
Ukrain, idc na Zbara
Lww.
rejem wkroczyy przez Podole
plaprzemocy
oglnym
dziki
nieskoordynowanej
z
uleir
Pierwszy
nem akcji Dymitra Winio w leckiego; dru'jri obroni sam krl w wietnym ataku husarskim, wykonanym na trzykro liczni'*jszy korpus
Nuraddyna (22 sierpnia) Jeszcze kilka zwyciskich potyczek JaboSieni wskiego, pocig za dzicz tatarsk
pod Sucza
nowskiego
dziaania, odzyska

Bar,

zostay oczyszczone z najedcw. JednoCzehry, przyjli w carczenie sojusznicy Moskale zdobyli Korsu
Sirk.
skie poddastwo Doroszenk
rawiio. Dopiero po tych dwch kamp.injach urzdzi krl
Marysiece koronacj w Krakowie (2 lutego 1676); na sejmie
sobie
14 marca) przeprowadzi uchwa o utwokoronacyjnym (4 lutego
i

ziemie

polskie

armji. Wszake
to
powolno zbroje polskich,

stutysicznej

rzeniu

znajc

nie

zmikczyo Turkw

zbywali pogardliwie kroki


pojednawcze ambasadora francuskiego Nointela, a na sierpie przymugotowalT now inwazj. Poprowadzi ja w sile 200.000 szabel

ktrzy,

szkietw Ibrahim Szejtan (=szatan), basza Damaszku Dzielni partyzanci: Dymidecki, Micha Kzeuuski, Zbroek, zdoali opni nieco

zimki ruskie, z wyjtkiem Stanisamiasta


prdzej czy pniej pod ciarem mas najezdnirzyrh.

[lochd szatana, ale

wowa paday

Nadbieg wreszcie

si

w sam por

krl

i,

ca sw

sprawiwi^zy nanowo

nawa w

(16.000 onierzy), Sfiotka

wietnie umocnionym obo-

rawnem. Tam, po dwch tygodniach 4vanonady bitew,


rozpd muzumanie
przyjli, po cz.ci dziki akcji posa
francuskiego Behune'a, preliminarz** pokoju. Bia Cerkiew Pawoocz zostawiono w rkach polskirh, Kamieniec w tureckich; Bar,
Midzybo, Niemirw Kalnik formalnie przyznane Turkom, umyli Sobieski mimo wszystko zatrzyma przy sobie. Jasyru nie dano.
Haracz poszed w zapomnienie, a cay spr o Podole
Ukrain zo-

zie

pod

stracili

sta odesany do zaatwienia

drodze dyplomatycznej przez wielkie


p )8elstwo polskie w Carogrodzie, a przy dalszem porednictwie
Francji. Zaznaczamy z gry,
owo poselstwo wyruszy dopiero na

HISTOKJA POLITYCZNA

382

wiosn

r.

1677

powiernikw
nie

osobie Jana Gniskiego, jednego z najzaufaszycb

krla,

zdoa zaegna

mimo

najlepszej

chci dworu warszawskiego

midzy Polsk

ostatecznej walki

a Islamem.

Opozycja na sejmach 107G 7 roku. Tymczasem wielki plan


szybkie wykonanie, przenikn
jaworowski, obliczony na tajemnic
przez to ostr/.e. Austrja, zdaje
tracc
wrogw
Polski,
do wiadomoci
niebezpieczne konszachty polsko francuski
si, pierwsza odgada
ambicj monarchiczn Jana 111. Zaraz te, rzecz szczeglna, poszuSobieskiego nie w pokrewnej
kaa pomocy do zwalczania
i

de

do

naprone, ale w d.ilekiej,


Brandenburgji, z ktr miaa stosunki
podpisali penomocnicy
padziernika
22
Tam
Moskwie.
prawosawnej
wzajemnego
ubezpieczetraktat
cesarscy z bojarami preliminaryjny
nia przed

Wgry,

to nietylko przed napadem polskim na


Polsk,
Turcj
rwnie przed zamachem Sobieskiego na starodawne,
i

ale

jeden z najdawniejszych, jaznane wolnoci polskie. Traktat ten


nie wszed conierzdu
w Pols- e
utrzymania
celem
uknuto
kie
Aleksego
mier
Michajotemu
przeszkodziy
prawda w ycie, bo
akcja turecka na Ukrainie. Natomiast wewntrz Rzplitej wywicza
wrotowe zabiegi austrjackie zbiegy si z brandenburskiemi osigny
na
znacznie lepszy skutek, ni podobne prby polskie w Prusiech
Wcrzech. Bo te obz austrjacki, zepchnity do roli opozycji przez
Maopolsce sutriumf Sobieskiego, nie d^ jeszcze za wygrane.

yli Leopoldowi, na czele licznych klientw, biskup Trzebicki, Sletan


hetman Dymitr Winiowiecki, ten ostatni sowicie opaCzarniecki
cany z Wiednia. Na Litwie zgub knuli .anowi III Pacowie, obaj
narv\ni z Marcjanem Ogiskim, wojewod trockim, pozostajcy w najczulszej przyjani z posem moskiewskim, Tiapkinem, gptowi raczej
i

zerwa unj

poczy

si

z caratem,

ni znosi rzdy

Sobieskici

gotowi nawet podsun krlowi trucizn. A w Wielkopolsce trwa


zakorzenia si podziemny wpyw kurllrsta, s/erzony przez takich,
sprzedawczykw, jak Breza, starosta nowodworski,
warchow
niepoprawny, o lat dwapodkomorzy kaliski,
Sokolnicki,
Krzycki,
cigu roku 1675
Leszczyski
Jan
dziecia zadugo yjcy,
gwni malkonterjci wszystkich trzech prowincji zawizali tajemn
i

konfederacj celem niedopuszczenia do koronacji Sobieskiego; niektrzy skonni byli podobno przebole to nieszczcie, byle przeszko-

dzi

koronacji Marji Kazimiery,

z Kleonor. Kiedy nadzieja

ta

rozwit j

/.

mem

o.Mii krla

zawioda, spiskowcy wytyli siy, aby

na W Lrrztch. Jes/.cze przed


udaremni akcj krla w Prusie(^h
sejmem koronacyjnym sycha byo s/epty, e cesarz elektor nie
dopuszcz do pokrzywdzenia swobd szlacheckich; podczas sejmu
opozycja koataa do posw austrjackich o wyran obietnic proi

w. KONOPCZYSKI: DWAJ KKI.OWIK HODACY

383

po sejmie, ktry w gruncie rzeczy by zwycistwem dworu,


bezskuteczno uchwa o zbrojeniaci przewanie bya znowu zasug Winiowieckiego towarzyszy. Znacznie gwatowniejsze starcie stronnictw nastpio na pierwszym sejmie zwyczajnym (w Warszawie, 14 stycznia 27 kwietnia), ju po rozejmie rawiskim,
kiedy dwr przystpowa do realizowania swyfh planw pnocnych.

tekcji;

wyra/nie, o sejm nie /alwierdzi jednomylnie przyFrancj ani te nie uchwali wypowiedzenia wojny Frydezatem trzeba bdzie wciga Rzplit do imrykowi Wilhelmowi,
prezy pruskiej porednio, sposobem dawnym Zygmunta III albo pniejszym Augusta II. Dwr myla o skleceniu przymierza ze Szwecj,
ktra, chcc skutecznie dziaa w Prusiech, potrzebowaa polskiej
rkojmi przeciwko podejrzanej Moskwie. Temu planowi posef kurfirsta Hoverbeck przeciwstawi propozycj przymierza polsko-brandenburskiego celem odzyskania dla Polski Intlant. Jan III nie da si
tem zbi z tropu, wiedzc dobrze, czem byyby dla Rzplitej odzyskane bliskie Prusy, a czem dalekie, trudne do obronienia przed
Moskw Szwecj Inflanty. Ale opinj szlacheck atwiej byo zam-

Wida ju byo

n^ierza z

gwnie chodzio. Ze

swojej strony nuncjusz Martelli wymarca


obietnic zerwania ugody ra1677)
(6
wiskiej z chwil dojcia do skutku przymierza panw chrzecijaskich.
Rzecz prosta, obietnica ta na razie do niczego nie obowizywaa; inne sukcesy, osignite przez obz austrjacki na sejmie, te
powaniej wyglday na pozr, ni si przedstawiay w rzeczywistoci.
Tak np. wznowienie z Austrj aliansu 1657 roku, chocia istotnie
doprowadzone do skutku 24 kwietnia, miao charakter raczej platoniczny; uchwalone przez sejm odnowienie paktw welawskich rwnie dawao si w praktyce omin, skoro nie Polacy, lecz Szwedzi
mieli zdobywa Prusy Wschodnie. Redukcj wojska do mizernej
liczby 12.000 przeforsowali Pacowie
ich przyjaciele z rzeczywist
ujm dla powagi pastwa, ale bez s/.kody dla planw krla, ktry
wanie z rozpuszczonych oddziaw najacniej mg werbowa ochotnikw celem przykomenderowania ich do szwedzkiej wyprawy.
Spory w izbach ujawniy tak kracow rozbieno pogldw na interesy zagraniczne Rzplitej,
tylko wypadki zewntrzne mogy rozstrzygn, ktry prd przeway w polityce: francuski czy te austro-

ci,

mg

o to

na Sobieskim

brandenburski.

Kryzys (1077 8). Zaraz po sejnne krl pojecha do (Idaska


pod pozorem rozsdzenia sporw mid/y patrycjatem miejskim a posplstwem; w rzeczywistoci pragn zbliy si do upragnionego
morza, utwierdzi swj wpyw w bogatem miecie, dopilnowa zblidokoczy rokowa ze
ska roboty politycznej na terenie pruskim
i

'

HISTOIUA '()LirVUZNA

384

Szwedami. Od czerwca Szczecin by oblegany przez Brandenburczykw, a sp dkobiercy Karola Gustawa wci nie okazywali zdolnoci
do energicznego czynu. 21 sierpnia podpisano z posem Liliehookiem
tajn konwencj, ktr rzd szwedzki zobowiza si przysa na
podbj l*rus Wschodnich 8 do 10 tysicy wojska, Sobieski mia dodji(5 67 tysicy prywatnego zacigu. Prowincja, zdobyta wsplnym
Jana III
wysikiem, bez udziau Rzplitej, przes/.abj na

wasno

mogliby Szwedzi zatrzyma w okuRwnoczenie Hieronim Lubomirski uzbroi


posa go na Wgry, gdzie te
czterotysiczny oddzia posikowy
niebawem podniecony ruch powstaczy wybuchn zdwojonym polistopadzie, aby przy.pieszy zerwanie, posa Sobiemieniem.
ski Jana Grzyskiego do Berlina z szeregiem wyzywajcych
Czekano tylko na wkroczenie Szwedw. Tu wszake ciki nastpi
zawd: genera Horn przeczeka upadek Szczecina, przetrwonil funjego nastpcw; tylko
pacji do koca wojny.

Kajped

da.

dusze wojskowe, krtko mwic, zmarnowa zupenie pomylny moment. Nie zmarnowali tymczasem ani chwili przeciwnicy. Elektor,
dowiedziawszy si przez nieostrono Szwedw o traktacie gdaskim, zaprotestowa przeciw przemarszowi Horna przez Kurlandj
jako sojusznik Polski na podstawie trazapowiedzia,
Litw,
i
si znajktatu bydgoskiego poszuka wrogw, gdziekolwiek
Wiedniu za porednictwem Duczykw porozumieli si
dowali.

bd

'Austrjacy z Brandenburczykami

wzgldem

wsplnej

akcji

korupcyj-

Byoby oc/ywist przesad twierdzi, e grube sumy^


oiiarowane wwczas Winiowieckiemu (100.000 guld.), Pacom, Jabonej

polsce.

nowskiemu, zwichny cae przedsiwzicie pruskie; niemniej, przy


obojttiym wobec spraw batyckich nastroju ogromnej wikszoci
narodu, kiedy polityk frankofilsk Sobieskiego popierali tylko nieliczni,

wtajemniczeni

panowie, jak podkanclerzy Wielopolski,

llier.

nowy prymas Olszowski, biskup Wojeski (negocjator


Lub
umowy gdaskiej), Gniski, Bkowski wojewoda pomorski wobec
kuszcych zacht przeciwnych Fryderyka Wilhelma, wobec niedostwa S/.wedw, a nadewszystko wobec nierozwikanej sytuacji na
poudniowschodzie, nawet owe srebrniki niemieckie mogy odegra
lutym r. 1678 krl opuodegray istotnie rol deprymujc.
Potrosze nadchodziy
Szwedw.
si
ci Gdask, nie doczekawszy
z Ukrainy wiadomoci, ktre podcinay wszelk
z Carogrodu
zaczepn wobec P(')nocy. Gniski donosi, e nowy wezyr, Kara Muimirski,

yk

drapienik podobny do Kprulego, nie chce sysze


o zatrzymaniu pr/cz Kzpt czteKamieca, ale
rech twierdz ukrniskich. Kawaler Troski, zmuszony do towarzysze"
nia Turkom w wyprawie na TUrain, malowa straszn potg na-

stafa,

pysziek

nietylko o zwrocie

w. K()NOl'CZV8Ki:

jedcw, ich dwukrotny


ktry te niebawem (w

atak

385

DWAJ KKI.OWIK RoOACY

iia

Moskw

obsadzony przez

sierpniu

Czehry.

mia si zamieni w kup

167Si

gruzw.
Ostatni,

konsekwentny krok postawi Sobieski na obranej

dro-

dze na radzie senatu w Lublinie (w kwietniu). Uchwalono tam rawyda Turkom Bar, Midzybo, Nietyfikowa rozejm rawiski
Kalnik; zarazem wysano do Moskwy Czartoryskiego, wojemirw
i

wod

woyskiego, Sa{)ieh, poockiego, na dalsze ukady o Kijw;


wyzyskujc cikie pooenie Czehrynia, wymogli przynajmniej
ci,
przy renowacji rozejmu (1 7 .sierpnia) wypat dwch miljonw zoSiebiea. Wreszcie okoo tego
tych, jakote zwrot Newla, Wielia
zupeny zwrot w polityce
spowodoway
czasu zaszy wypadki, ktre
Jabonowski przecili komunikacj poSobieskiego. Winiowiecki
i

Wgrami. Pacowie gronie

stawili czoo przemarszowi Szwedw, co wicej, krl wpad na trop wielkiej konsf)iTrzebickiego z Karolem Lotaryskim (od
racji Winiowieckiego
CzEleonory), zmierzajcej do oddania Krakowa
6 lutego
stochowy w rce austrjackie, oraz do osadzenia Lotaryczyka na
tronie polskim. Szybko zapobieu krl zamachowi, ale niemniej
zwoujc
szybko oceni niebezpieczestwo rozbratu z opinj ogu,
na 14 grudnia sejm do Grodna, przygotowa na i)rogram nowej

selstwa francuskiego z

mem

i,

polityki.

Sejm g:i'od/Jeski 1678 9 roku obradowa wrd odgosw


milkncej JDurzy na Zachodzie, ale te pod wraeniem kocowych
strzaw wojny szwedzko-branden burskiej. Ludwik XIV, rozbiwszy
solidarno swych wrogw, koczy wojn z Holandj Habsburgami
jak triumfator; Szwedzi w ostatniej chwili zdobyli si na przemarsz,
i

aby niezwocznie

ponie porak

stycznia

1679)

uciec

Francja

moga

ich

przez

od kurlirsta pod Kuckernese (oO-go

mud

do

poczem

Rygi,

uratowa od zemsty zwyciskiego,

nego przez przyjaci Fryderyka Wilhelma.

ju

tylko

ale opuszczo-

tych przykrych chwi-

dwr z wielk zrcznoci nielylko unikn na wyborach klski,


ale nawet stworzy sobie w izbie poselskiej pokan, lojaln wikszo. Z obu stron cigny na sejm ywioy gotowe do walki. Wiposa cesarskiego
niowiecki
Pacowie, wsparci przez HoYerbecka
,\ltheima, gotowali oskarenie przeciwko Lubomirskiemu o jego praktyki na Wirrzech, odmawiali Szwedom prawa przemarszu, a przylach

znawali je Braiidetiburczykom. Bthune podnieca krla do wytrwa-

oci, a sam w sekrecie, podobnie jak obaj dyplomaci nieniieccy, sposobi si do zerwania sejmu Niezaprzcczenie Sobieski mia do za-

ni oni Lub(imirskiemu, bo
spisek WiniowieSzwedom

rzucenia malkonlriiliim gorsze zbrodnie,


i

samowoln akcj

KacTklopodja polska.

Tom V

l'acw przeciwko
cz.

II.

26

386

HIUTORJA iMiLIT^^CZNA

ckiei^o

oraz

jednym

ani

jc

towarzyszy

drugim

Lotaryczykiem; c kiedy nie mg ani


winy, a gdyby nawet mg, to. odsania-

dowie

rzeczywiste oblicze opozycji, naraziby tylko sejm

na zerwanie,
A tu chodzio o zgodne zajcie stanowiska wobec niebezpieczestw,
grocych z poudnia, o nowe zbrojenia, now inicjatyw dyplomatyczn, teraz ju stanowczo przeciwtureck. Skoczyo si na kom-

swawolnych z Wgier, odpraw


koronnego do 32, litewskiego do
wielk delegacj ze 116 senatorw
10 tysicy; upowaniono krla
posw do powzicia decyzji w sprawie stosunku do Turcji, zalenie od tego, jaki rezultat przynios poselstwa, wyprawione do dworw europejskich z zacht do utworzenia ligi chrzecijaskiej.
Pierwszy rozdzia dziejw krlewskich Sobieskiego zosta tedy

promisie.

Uchwalono odwoanie

))kup

dla krlowej, podniesienie wojska


i

zamknity odwrotem na caej

C.

tylko

linji.

Lata przejciowe (16791683).

Jeszcze o motywach zwrotu w polityce Sobieskiego. Nie sama


trudno przeparcia na sejmach wojny pruskiej wbrew opo-

Facw skonia krla do rezygnacji; wszak


ostatecznie mona byo dziaa przez konfederacj, przez zamach
po cz.ci gbsze.
stanu. Podstawy nowego zwrotu byy inne
zycji

Winiowieckiego

Niezalenie od znanych nam okolicznoci zewntrznych, pewn rol


wasna krodegray pobudki osobiste, mianowicie uraona
zakochanemu
ktrej
nieatwo
byo
Kazimiery,
wbrew
Marji
lowej
forsowa swe plany. Ludwik XIV nie bez racji traktowa
Marysiek jako swoj doywotni poddank, skoro ona sama, zapo-

mio

mowi
minajc

o swej

ski materjalne

godnoci monarszej,
dla siebie

lub

raz po raz

rodziny;

o rne
odmawia

koataa

krl francuski

zyjej

do Francji krlewskiego przyjcia, jej ojcu, staremu


hulace, nie chcia przyzna tytuu parowskiego, samemu Sobieskiemu
wzbrania si zwrci sumy wyoone niegdy na popieranie kandydatury Longuevillu'a. f3yy to wszake jeno ostatnie krople, ktre
przepeniy czar urazy do Francji. Waniejsze motywy tkwiy w sarazie przyjazdu

mych zaoeniach duchowych wczesnej polityki polskiej, z koniecznoci przystosowujcej si do popdw mas. Pierwotna orjentacja
usprawiedliwiona poniewczasie pniejszym obrotem
dziejw, trafiaa do przekonania tym nielicznym umysom, ktre wie-

Sobieskiego,

w. KONOPCZYMHKi:

387

UWAJ KRLoWJK RODACY

straszn przepowiedni Jana Kazimierza; dla szerokiesro


ogu przewidywanie rozbioru nie byo dostpne. Og pamita rapoogi szwedzkie, a nie zgadywaJ roli dziejowej Hohenzolbunki
lernw; nie mg przebole Buczacza. jasyrw, utraty Podola poowy
Ukrainy
a przebola Andruszw, Smolesk, Kijw
wola unitrudnej wojny moskiewskiej. Interesy ogromnej czci monowadztwa pchay Rzplit do odzyskania awulsw poudniowo-wschorzyty

kn

dnich, ale

odczuwaa

znaczna

Fala

mieckie.

wikszo

drobniejszej szlachty nierwnie

ywiej

ni przysze nieuczu przeciwmuzumaskich, starannie poddymana

aktualne niebezpieczestwo tureckie,

Wiednia, wzbieraa. Jeeli jaki nastrj mg jeszcze porRzymu


wa pograjcy si w biernem domatorstwie nard, to wanie byo

nim uczucie alu


upokorzenia, oraz zapa do walki krzyowej
pksiycem. Ten ton religijno- wojenny, zanim ogarn rzesz,
odzywa si z utworw najwikszych poetw owej doby, Wacawa
Wespazjana Kochowskiego; w te struny umia uderza
Potockiego
nuncjusz Martelli, nuncjuszowi wtrowao nisze zwaszcza duchowiestwo, duchowiestwu coraz chtniej wtrowa nard. Pod znakiem krzya, w oparciu o ten nastrj opinji publicznej mona byo
obiecywa sobie osignicie niejednego celu polityki domowej, niedostpnego przy innej orjentacji nazewntrz.
O lepszy rzd. Myl dynastyczna przewija si przez wszystkie
tapy polityki JanU III. Krl
do zapewnienia synowi takiego
stanowiska, aby Polacy we wasnym interesie musieli obra go na
nastpc, a zagranica musiaa ten wybr poprze. Czy zanosi si na
utwierdzenie rzdw polskich nad brzegiem Batyku, przez wiadome
plany zaborcze, przez rozjemstwo w sporach gdaskich, przez rozgospodarowanie si w Pucku lub projektowany nabytek Pogi, czy
byska nadzieja owadnicia Wgrami albo Woosz, zawsze towarzyszy tym planom
utorowania drogi do tronu Jakbowi. Std
wczesne
liczno projekty maestw midzy Jakbem a ksiniczk
burbosk, albo przynajmniej z elektorwn bawarsk, spowinowacon z Bourbonami, albo od r. Iti78 z arcyksiniczk. Krl nie
spocznie, dopki nie osignie przynajmniej poowicznego w tych staraniach sukcesu. Wiedz o tych chciach ssiedzi
prbuj wytari

dy

ch

gowa

na Sobieskim realne korzyci

spektyw

pastwowe w zamian

za per-

rodowych ambicyj.
Polsce ambicje te
wywouj atwo zrozumiay opr. Krl par razy prbowa na naradach wojennych lub senatorskich wysondowa grunt dla elekcji \'ivente rege. ^Rzadko kto
poza grup regalistycznie mylcych biskupw
odzywa si z zacht, niejeden z gwatownym sprzeciwem. Wyjtkowego jakiego miaka, co na radzie senatu w styczniu

poparcia jego

2.

USTORJA POLITYCZNA

388

rzd

monarchiczny, chciano odda pod sd; od krla


wyparcia si sukcesyjnych planw. Mia suszno Ludwik XIV: dopiero przez triumfy droga wioda do praw
dynastycznych, a triumfy mona byo osign chyba w harmonji
Podobnie rzecz miaa si z rez wikszoci narodu,- nie naprzekr.
1680

r.

dano

zalecat

uroczystego

form rzdu

prawodawstwa. Absolutystw zachodniego albo wschod-

byo szuka w Polsce wwczas potem. Nawet kto chwali zdaleka rzd despotyczny, nie wiedzia, co chwali^
nie zgadywa moliwej drogi poredniej midzy czyst monarchj.
a zotym nierzdem. Ale woanie o silniejszy rzd niezupenie ucicho od czasw Ludwiki Marji... Taki prymas Wydea (nastpca Olszowskiego), powiernik skrytych myli krla, mia radzi na sejmie
niego pokroju darmo

da

grodzieskim, aby

kich reform; biskupi za

nuncjatury epitet:

krlowi na 3 lata penomocnictwo do wszel-

swe regalistyczne stanowisko

))vili

servi delia corte.

zyskali

ustact>

Kanclerz Wielopolski,

t)d

szwagier krlowej, obmyla wzmocnienie rzdu w duchu


niepopularny, jako ))OSor libertatis
francuskim; Gniski, znany
wolno polska sama siebie zgubi musi, a dpowtarza zawsze,
do mot)archicznego zamachu stanu, radzi krlowi, aby szuka
oparcia w pospolitem ruszeniu, podobnie jak to czyni Micha. Niestety o tem, jak sobie regalici wyobraali ulepszony rzd, brak dokadniejszej wiadomoci, a oni sami zapewne nie na wszystkie zar.

1678

gadnienia mieli

watnie

gotow odpowied.

rozpisa

si biskup Zauski

Najobszerniej

ale tylko pry-

memorjale na temat rnych

usterek polskiego parlamentaryzmu, rzdu, administracji, dyplomacji,

skarbowoci, wojska. Autor w zasadzie jest za gosowaniem wikszogosowanie bdzie tajne, a posowie zaci, ale pod warunkiem,
atoli
do konkretnego projektu, dopuszcza
przysieni. Przechodzc
nie tylko skuteczny opr mniejszoci conajmniej trzech sejmikw, ale
zrywacz
zerwania sejmu, znowu pod warunkiem,
to
nie wyjedzie z miasta, zaniesie manifest do grodu (te pod przysig
podda si wyrokowi trybunau, ktry orzecze o wana uczciwo)
Pozatem radzi Zauski przyzna krlowi absopostpku.
noci jego
lutne veto w materjach prawodawczych, trzy gosy w sdzie sejmo
wym swobod wypowiadania wojny; komend nad wojskiem sku

mono

pi w rkach jednego hetmana


bezkrlewia, ograniczy

szych wypadkw,

znie

naczelnego; skrci do kilku tygodni

obecno
niektre

krla

przy wojsku do najwaniej-

przywileje

szkodliwe dla monar-

nieuyicio stosowa kary za korupcj, czciej


chy; wprowadzi
uszlaohca zosuonych onierzy. Z tych pomysw jeden mona
miao zapisa na rachunek caego obozu regalistycznego, mianowii

cie:

danie

uniezaleniMiia polityki zewntrznej od sejmu;

t sam

w.

389

KONKPOZYKi: DWAJ KKi.OWIK kodacy

bowiem myl wypowiada bardzo olcdiia rozsdna broszura spczesna p. t.: Examen wolnoci polskiej, gdzie wolno przedstawiona
zgodnie z rzeczywistoci jako prerogatywa wielkich panw,
a nie caej szlachty. Sowem zamysw nie brako, ale zostaway
one tajemnic niemiaych bezsilnych nowatorw, nie przedostajc
i

do

dziedzin hase bojowych, nie zapadniajc adnej publicystyki.


osldnie zaleca krl w instrukcjach na sejmiki uporzdusunicie przynajmniej tego krzyczcego naduyci a
kowanie obrad
kiedy sejmiki udaremniay wykonanie uchwa sejmowych (np. w r.
1688, 1689, 1693). Skoczyo si na uoeniu regulaminu, ktry okre-

si

Delikatnie,

la oglny porzdek czynnoci w izbie poselskiej, al nie podawa


adnego rodka na powcisrnicie warchow, ktrzyby swem niepozwalam gwacili ustaw. Dojdzie te za panowania Sobieskiego
do takich

sowa

nierzdu sejmowego,

orgji

Egzaininu:

traktowania

(d

adne

zupen prawd oka si

stworzenie Boskie nie jest trudniejsze do

tractatu) nad ludzie

ff c iliu s
i

nacja nad Polakw, dlatego,

ew

midzy ludmi adna


(in regimine

rzdach pastwowych

status) nie to si im podoba, coby do utrzymania (ad conservatiomiao, ale jeno to, co zwiksza (auget! nierzd
nem) ich
niezgod .
Kozaczyzna. Unja i Dyzuiija. Za ladem wielkich hetmanw
z pocztku XVII wieku stara si Sobieski utrzyma pod polskim
rzdem puki kozackie. Zyty z ludem ruskim jak nikt inny, obdarzony niezwyk umiejtnoci chwytania za serce onierza wszelpochodzenia, przeduy byt polskiej kozaczykiego gatunku broni

suy

zny o

kilkadziesit

lat

czasach,

wyrzek si

kiedy sejm

wszelkiej

myli przejednania ludu ruskiego gruntown reform. Naprzekr


Rosji, ktra z Przeddnieprza chciaa zrobi bezludny teren graniczny,
miewa na ich czele
osadza tam krl wiernych Rzplit^j kozakw
oddanych wodzw, jak Ilohola, Kunickiego, Mohy, Druszkiewicza.
i

Byway

chwile,

np.

potajemnie znosili si

r.

kozacy ze strony carskiej


Sobieskim, ofiarowujc swoje suby prze1682,

kiedy

ciwko Moskwie, wstrznitej fermentem wewntrznym. Naog byy


Doroszence prby prawie beznadziejne liczba
to po Chmielnickim
kozakw takiego Kunickiego lub Mohyy nie dochodzia zwykle do
10.000; z wpywem polskim zawsze konkurowa tatarski lub moskiewski,
zwaszcza pod koniec tego panowania tacy pukownicy,
jak Palej
Samu, zachowywali si nader dwuznacznie.
Tern bardziej zaleao Janowi na tern, aby usun rdo niechci utrudniajcych poycie ludu ruskiego z polskiem ziemiastwem.
Podczas swych wojen tureckich dba krl o ludzkie obchodzenie si
z chopstwem na Ukrainie, o szanowanie religji greckiej
nad zai

390

HI STOR JA

godzeniem wani midzy unj


kiedykolwiek

zdoa

POLITYCZNA

dyzunj gorliwie pracowaJ. ))Gdybym

pisa do papiea Innocentego XI (1685)

dokona

pojednania licznych pastwa mego kociow ruskich ze


Apostolsk, uwaabym ze wszystkich przysusr, oddanych
sprawie Chrystusa, t za najwaniejszw. Przyczyni si tedy krl do
zwoania w styczniu r. 1680 synodu lubelskiego (Collegium Lublinense), na ktrym przedstawiciele obu ruskich wyzna mieli obmyli modus vivendi, rodki prowadzce do wzajemnego zblienia, jeeli nie zupenego poczenia pod zwierzchnoci papiea; narad
zerwali mnisi dyzuniccy, jako zwoan bez wiedzy patrjarchy carogrodzkiegi). Bez skutku przeszed
podobny synod w Warszawie
nastpnego roku. Krl, naciskany z Rzymu o odebranie wszelkich
praw dyzunitom, wzbrania si do ostatka, okazujc tem, jak susznie
jeden z nuncjuszw pomawia go o liberalny zakrj myli (leggendo

Stolic

pessimi
odmawia

libri); ale

bdc

czowiekiem

gboko

religijnym, nie

mg

poparcia coraz silniejszej propagandzie unickiej, zwaszcza

zdawaa si wry zupene zjednolicenie spoeczestwa pod wzgldem wyznaniowym. Jako w r. 1682 dyzunicki
gdy ta propaganda

biskup przemyski Innocenty Winnicki

wyznanie wiary

ciu latach publiczne

uczyni

ju

od

r.

piero pod koniec

zoy

prywatne, a po dziesi-

katolickiej;

samo zamierza

to

biskup lwowski, Jzef Szumlaski, ale do1694 udao mu si na synodzie


zjedzie lwow-

1677
r.

wydoby

od niszego duchowiestwa obietnic przyjcia unji,


dotrzymanie odwleko si jeszcze do r. 1700.
Starania o Liircj chrzecijask. Zanim zmiana rontu po sejmie
grodzieskim przyniosa konkretne, lubo czciowe tylko owoce, upycae cztery lata. Rzecz to zupenie zrozumiaa. Trzeba byo

skim

ktrej

ny
w

granic trzeba byo doczeka si


pomylnej konjunktury. Byli ludzie, jak Morstin. Grzymutowski, poniekd Jabonowski, zbyt cis zwizani sympatj z Wersalem,
a zbyt mao przywizani do Sobieskiego, aby przez sam lojalno
wobec nietro przybra odraza barwy austrjackie. Byli inni, wrd
przeciwnikw Francji, ktrzy pod pozorami innego rozumienia polskiej racji stanu za gboko zabrnli w antagonizmie wobec dworu^
kraju

pokona

wiele tar,

za

rk

na
rodzinie Sobieskich. Wogle krl, jeeli nie traby teraz
ci naraz przez swj zwrot poparcia wszystkich dawnych Irancuzomanw, to
nie zyskiwa odrazu wszystkich austrolilw. Zwaszcza
i

na Litwie skutki wichrzycielskiej roboty Pacw przetrway samych


kanclerz zamkn powieki
wichrzycieli
niech tylko hetman
:

pierwszy 4 kwietnia 1682 r., drugi 10 stycznia 1684. a zaraz stan


krzewicieli separatyna ich miejscu, w roli przywdcw opozycji
i

zmu, Sapiehowie, umylnie

wyprotegowani przez dwr naprzeciw

391

w. KONOPCZYSKI: DWAJ KKOUJWIK RODACY

Pacom,
wiach,

znowu

tr/.eba

bdzie stwiirza im przociwwacr w


dworem (przez Katarz\ n<j, siostr

Radzi-

S[)oki-evvnionych z

krla

on

Michaa Kazimierza H, podkanclerzego litewskiego).


pozostawiay do yczenia stosunki midzynarodowe. Chwilowo zdawao si, e chwila pomylna dla Ligi nadchodzi. Na wiadomo o pokoju nymweireskim (5 lutego 1679 r.) sejm
wysa, jak wiemy, poselstwa do rnych dw(^w z zaproszeniem
a

Jeszcze wicej

do

wsp<')lnej

Morstin, do

do Francji Andrzej
referendarz litewski, do .\nLrlji lio-

obrony chrzecijastwa.

Moskwy

Wadysaw

Hrz{)stov\ ski,

Pojechali:

Rzymu Micha
do Wiednia. Wenecji
Radziwi. Prawie wszyscy trafili na grunt niewdziczny Morstinowi.
Krl Arcychrzecijaski chwali pikne zamiary Jana III, ale te dalandji

Morstin,

wa do zrozumienia, e nie chce dla niepewnych widokw Ligi naraa handlu lewantyskiego swych poddanych. Francja mwili
dyplomaci wersalscy w Warszawie da Polsce wiksz pomoc
przeciwko Turkom,

ni

inne

pastwa,

dzie do skutku koalicja chrzecijaska.

ale dopiero

Wenecja

wwczas, gdy

doj-

za podszeptem fran-

cao

szarcuskim le przyja Radziwia. Cesarz, odpowiedzialny za


przewanie zajty rywalizacj z Lupanej przez Francj Rzeszy
dwikiem XIV w Niemczech, odkiedy Ludwik przesta mu buntowa
Wgrw, nie potrzebowa pomocy przeciw Turkom, podczas rokoz Sobieskim przeciwstawi jego planowi przymierza zaczepnego
i

wa

przymierze obronne, ktre Polsce nie mogo da Kamieca, natomiast


Austrji daoby swobod dziaania na zachodzie. Wreszcie dwr moskiewski, ktry po upadku Kamieca przez usta Aleksego Michajo-

nawoywa by cae

chrzecijastwo do wspomagania Polski,


nastpcy (Fiedora Aleksiejewicza, 1676 82), nie obiecywa adnych subsydjw, bardzo tylko skromne posiki, a te odkada
do chwili ostatecznego zaatwienia sprawy Kijowa. Zupenie pogrzebane zostay widoki pomocy moskiewskiej z chwil, kiedy car zawar
Turcj w Radzyniu w styczniu 1681 roku rozejm dwudziestoletni,
zapewniajcy caratowi L'"ranic l)ni(>pru.
wicza

teraz za jego

'4

Intryjri

by

brandeiihiirsku-rraiiciiskie. 'Najcrorszym nieprzyjacielem

do ostatniego tchnienia Fryderyk Wilhelm. Zaoyciel


twrca nowoczesnej polityki Hohenzollernw wobec Polski, po ujawnionych a rozchwianych planach Sobieskieiro na Prusy Wschodnie
uwiadon\i sobie wiekuiste przeciwiestwo midzy Berlinem a Warwytrwale podkopywa pastwowo polsk. Opuszczony
szaw
w' Nyinwedze fir/ez sojusznikw, nuisia przyj<'' przy pacyfikacji
z Francj
Szwecj narzucone pr/.ez Ludwika warunki; potem przez
zemst przeszed na stron Francji zawar z ni w .^aint Germain
25 padziernika l(i7y r. tajny alians, w kti')ryin obieca popiera* do
Jana

III

392

HlsTOKJA POLITYCZNA

nastpstwa po Sobieskim krlewicza Jakba albo,


ci jego obioru, innego kandydata francuskiego.

w razie niemoliwoTym atutem myla

Ludwik XIV skania Jana III do wiernego trwania w obozie franwszake posowie francuscy (Forbin Janson, przysany
powtrnie w sierpniu r. 1678 wraz z markizem Yitrym) ujawnili

cuskim. Zanim

Sobieskiemu

t umow,

adn

nie

miar

moe,

elektor
i

wymwi

si,

krlewicza popiera

wprowadzi dyplomacj wersalsk

Polsce

przeciwrzdowej. Ju od r. 1680 patni sudzy obu


tych dworw, Morstin, Jabonowski, Sapiehowie z jednej strony,
a Grzymutowski, Breza, Przyjemski z drugiej, dziaaj razem,
razem cigaj na kraj klsk
zerwanie sejmu warszawskingo 1681
24 marca), na ktrym Sobieski chcia przeproroku (10 stycznia
wadzi niezbdne dla przyszej ligi zbrojenia. Do zamcenia zgody
domowej przyczynia si gw'nie sprawa maestwa Ludwiki Kana tor intrygi

roliny

Radziwiwny, godnej

latoroli zdrajcy

Bogusawa,

dziedziczki

ogromnej fortuny, nagromadzonej czciowo po Olelkowiczach, Hlebowiczach


Sapiehach, a obejmujcej m. in. cztery wane zamki:
Siebie, Kopyl, Suck
Bire. Elektor, gwny opiekun, wiedzc,
o
ksiniczki (wwczas jeszcze niepenoletniej) stara si zai

rk

mierza dla syna Jan 111, za rad Grzymutowskiego spiesznie wyda


j za syna swego, margrabiego Ludwika (7 stycznia 1681 r.). Krl odgad w tym postpku nietylko zamach cudzoziemski na wielk poa

zapowied pniejszej rywalizacji o koron polsk; stara si wic pobudzi sejm do zajcia dbr radziw-iowskich na tej
podstawie, e wedug litewskiego statutu sierota wychodzca za
bez pozwolenia opiekunw (t. j. reszty Radziwiw) odpada od majtku.
akcj podcili radykalnie polscy obrocy elektora, dziaajcy
Litwy, ale

pod kierownictwem Hoverbecka


oni plan

aukcji wojska

Vitry'ego; jednoczenie zaatakowali

niebezpieczny dla dobrego ssiedztwa

jako

Brandenburgj. Daremnie krl wycofa swj projekt w sprawie


Radziwiwny; 23 maja Wielkopolanin Przyjemski zerwa sejm, a naMorstin, ktry w ten sposb
mwili go do tego Grzymutowski

dogodzi swym cudzoziemskim protektorom, ale zarazem unikn porachunkw podskarbiskich z deputacj sejmow.
Na (Irod/e do pr/ymicrza z Austrj, Moment powstania ligi
nietylko chcia

mimo wszystko dojrzewa. Dumny

cesarz Leopold nie

umia

lub nie

TOkOly podda
doprowadzi do tego,
chcia przejedna Wgrw,
si Turcji jako lennik (w lipcu r. 1682), wzamian za co otrzyma
tytu krla
obietnic skutecznej pomocy w walce z uciskiem niemieckim. Jeszcze dumniejszy od Leopolda Mahomet, skoczywszy
z Moskw, niezwocznie
przygotowywa napad na posiadoci
i

IIab.sburg<')W.

Teraz dopiero,

syszc wyzywajce danie

ewakuacji

393

w. KONOPCZYSKI: DWAJ KKLOWlE KoUACY

szereTU twierdz wf^iorskich, widzc siy 'rokoly'eco rosnce do 60.000,


nie czas rywalizowa z Ludwizrozumieli ministrowie cesarscy,
kiem o wpywy w Nadrenji, kiedy sutan grozi samemu Wiedniowi.

Ale po Wiedniu musiaaby przyj kolej tia Krakw, po Kamiecu


na Lww. Wsplne niebezpieczestwo za<^uszyo wzajemn niech,
kazao Sobieskiemu przeci ni intryg francuskich na Wjjgrzech

cii^u zimy 1682-3 doprowadzio do zupenego porozumienia

sprawie ligi. Pozostawao przeforsowa gotowy traktat przez sejm


zamieni go w czyn zbrojny.
Nigdy dobitniej, jak w przeprowadzeniu ajansu austrjackiego
nie okaza Sobieski, ie sta go nietylko na bujny animusz, wzniosy
zapa, t^erdeczne odczucie grnej idei. ale te na be/wzgldne przeamanie oporu, nawet na pominicie drobnych skrupuw na drodze do wielkiego celu. Grudniowe sejmiki wyborcze (d. 16) przeszy
wrd tak zajadej walki, e szesnacie zgromadze rozeszo si bezone nie
owocnie. Wybory powtrne umocniy pozycj dworu, ale
przesdziy o kwestji, czy nard w toj wyjtliowej chwili uchwali
jednomylnie rzecz dotd nieprakty kowan - przymierze o tendencji
i

byo jeszcze wrd ogu owesro entuzjamiaa wyprawa wiedeska, jeszcze podszept francuski atwo trafia do serc niechtnych Habsburgom. Aby wi^c stworzy ow jednomylno, stronnicy ligi pod dozorem nuncjusza Palla-

odwetowo-zaczepnej. Nie
zriiu,

ktry zrodzi

vicinifgo
i

po.':a

cesarskiego

uyli

wszelkich

materjalnych. Zierowski publicznie

oskary

rodkw moralnych

\'itry'ego o podburza-

podecydujcej chwili umia sypn pienidzmi


zyska Benedykta Sapieh. Mikoaja Sieniawskiego, Hier. Lubomirpostaskiego, Potockich. Krl oznajmi w radzie przybocznej,
spiytkowunowi zawrze przymierze z cesarzem za wszelk cen;
jc smutne dowiadczenia z przed dwch lat, udobrucha .labonow-

nie

Wgrw; w

skiego

przyrzeczeniem

buawy

(po

Winiowieckim, zmarym

sier-

ziciowi jego Leszczyskiemu przeznaczy marszakostwo na sejmie, innych ugaska innemi wakaiisami. byle odosobni
pniu 1682

r.),

przygnie caym ci/arem

jednego,

najgro/.iiitis/iMj-o

rzecznika

in-

teresw francuskich, Morstina.


Sprawa M(>rstiiia. Ju od p roku lustrowa krl korespondencj podskarbiego z Wersalem, rwnoleg do urzdowych relacyj
posw francuskich w Polsce. Udao si zebra sporo odpisw,
a w ostatnich czasach zatrzymano te niektre oryginay: zbadawszy
Morstina, mir przytrolowa
intryg Vitry'ego
w ten sposb

ca

wszystkie rodki niezbdne do

maga
t.

j.

sprawiedliwoci

jej

wypadao

Wedutr cisych wyprowadzi ledztwo dalej,

zdawienia.
albo

wytropi wszystkie narzdzia obcych

intryg, jakie

przynajmniej

394

hISTOBJA POLIIYCZNA

tesro panowania podkopyway rzd polski, albo pokry wszystko


niepamici, skoro ludzie tacy, jak Morstin, od lat kilkudziesiciu chadzali bezpiecznie, otoczeni szacunkiem ogu. Szczciem Sobieski

za

nie

mia

w sobie

nic z daktrynera: zamiast

przypiera do muru coraz

tem samem wzmaga ich si zbiorow,


to nowych opozycjonistw
pozwoli usprawiedliwi si Jabonowskiemu. Stan. Lubomirskiemu,
kilku innym,
16 marca oskary przed sejmem o zdrad stanu samego tylko Morstina. Nie omieszka w sam czas oszoomi izb doniesieniami kawalera Proskiego z Wiednia o kolosalnych zbrojeniach
Porty na miar Alylli lub Bajazeta; nie zapomnia podrani austroi

filw

lojalistw

fragmentami korespondencji Morstina, dobranemi

pominiciem ustpw agodzcych w ten sposb, e


podskarbi stawa si w oczach ogu gwnym detronizatorem, kiedy
naprawd zamys ten wyszed z gowy \'itry'ego, a kandydatem do
nastpstwa po Janie mia by Jabonowski. Zawczasu steroryzowa

odpowiednio

ywioy

i w

zerwania sejmu
dopiero w takiej atmosferze kaz^ tzwoa pospolite ruszenie
maczy si oskaronemu przed deputacj senatorsk, a potem przed
za
caym sejmem. Wsposkarony \'itry wyniole owiadczy,
swe czyny odpowiada tylko przed wasnym monarch. Za Morstin
uderzy w ton pokory: wypiera si zdrady, usprawiedliwia kupno
przyjcie urzdu sekretarskiego we Francji, wreszcie obieca
dbr
wykry tre nieodcyfrowanie zrywa sejmu, nie ucieka z kraju
nej swej korespondencji. Za to zgodzono si odroczy proces. Ale
te na tem stano: rzd zasadniczo raz jeszcze uchyli czoa przed
majestatem ^wolnego nie pozwalam , byle uzyska na dzi swobod
dziaania. Sprawa Morstina skoczy si dopiero po dwch latach, ju
po wyjedzie oskaronego (w poowie wrzenia 1683 r., wbrew danemu sowu) do Francji: sd sejmowy potpi go wwczas za niesumienny zarzd skarbem
niewiele gorszy ani te lepszy od adale zaniecha zarzutu zdrady stanu,
ministracji innych [lodskarbich
ktretro podtrzymanie musiaoby konsekwentnie obali zakorzenion
krl

warcholskie zapowiedzi,

razie

wielkopask wolno

spi.skowania.

bd

Najbliszy cel.
co l)d, zosta osignity.
Przed erjertrj Sobieskiego przypad do ziemi, przyczai si wszelki
wrg wewntr/.ny
zewntrzny: Yitryemu nie zostao nic inneufo,
si
do
wynie
Francji,
poczer stosunki dy[)lomatyczne polskojak
Aljjiiis

aiistr.jacki.

francuskie ulegy zerwaniu; wsplniczka Brandenburtrja o

miaa

wasnych

kurji.
czoa krlowi polskiemu, cesarstwu
Pi-rwinzetro kwietnia depulacja sejmowa podpisaa z posem cesarskim Waldsteinem traktat przymierza zaczepnoM>dpornego (umylnie
antedutowany o jeden dzie dla uniknicia zej wrby). Leopold

siiich

nie

stawu';

w. KONijrCiCVN3Ki

dwaj

Kiioi/nyi:

395

ndDAcy

[)ienitynyci z czasw Jana


zrzeka si reszty preteiisyj Iroiiowych
obieca wypaci Polsce 1.200.00U zotych zasiku na
Kazimierza
razem paktowa
koszty wojny; obie strony miay razem wojowa
Wg-rzeci przydziaa
na
mia
Cesarz
z Turcj o przyszy pokj.
40 tysicami. Przenajmniej 60 tysicami wojska, Polska u siebie
tylko w 'razie ataku
widziano pomoc wzajemn przez dywersj,
na Wiede lub Krakw zobowizano si do bezporedniej odsieczy.
i

Uplanowano te zaproszenie do lig-i innych monarchw europt-jskich,


zwaszcza cara moskiewskiego. Kardynaowie protektorowie obu

pastw sprzymierzonych

mieli

ich

imieniu

zaprzysidz traktat

protektorem przymierza.
przed papieem, jako gwarantem
ich stron
Voiii. vi(li. Deus Ticit. Nie spodziewali si Francuzi
wiey
na czas dokona zbroje, sdzili,
Sobieski
nicy,
jaworowski.
jak
traktat
podobnie
liter
martw
pozostanie
alians
i

zdy

Czekao

ich

nowe rozczarowanie.

lipcu

Kara Mustafa ze stu

trzy-

tysicami wojska osaczy Wiede. l'apie cesarz wzychrzecijastwa. Gos ludu


go te gorcemi sowy pod oblone miasto, a to samo dykto-

dziestu

omiu

wali krla polskiego do ratowania Austrji

woa
wa realny

interes

polityczno-strategiczny kraju:

adnej wtpliwoci,

jeeli

nie

mogo ulega

iMahomet IV pokona Leopolda

to

dalej, w samo serce Polski.


Stao si wic zado zobowizaniom ligi. Sejmiki aproboway j
nie poskpiy grosza publicznetro; za przyniemal bez zastrzee
kadem dworu, kto mg, stawia puk lub chorgiew na potrzeb
wiedesk. Krl z niesychan, jak na owe czasy, szybkoci, w 8 dni
przebietr odlego od Tarnowskich gr do Nikolsberga; poczywszy
tam pod sw komend Austrjakw Karola L<>taryskiego, oraz posiki

po trupie Austrji pjdzie

bo ich Fryposkpil, ogem


w liczbie 80.000 Polakw (w c/em 4.0U0 ochotnikw Hieronima Lu46.000 Niemcw, uderzy krl 12 wrzenia na niebomirskiego)
przejrzane szyki Czarnego Mustafy pod Kahlenbergiem. Po kilkunastu
godzinach boju by panem pola bitwy /asanetro trupem bisurmaskim. Nie zniszczy wprawdzie, tylko zmusi do ucieczki wojsko we-

saskie,

bawarskie, anhalckie (tylko

deryk

Wilhelm, jako

nie brandenburskie,

sprzyinierzeniec

Francji,

e zama

raz na zawsze potg zdobywcz


opromieniajc o.ifatni
chrzecijastwo,
Osmaiwiw, obroni .\ustrj
raz olbrzymim wiatokrgiem upadajc;} Polsk. W irde otwor/y mu
bramy entuzjastycznym okrzykiem wita nsweL^o dzielnego krla.
Za t to rado, za ten nadmiar dol^ro(izieJ^5twa dumny Ilahsburtr postanowi od[)aci sojusznikowi chodnem. sztywnem przyjjednostrotinem wyzyskaniem wszystkich militarnych korzyci
ciem
sojuszu. Towarzyszy Sobieskieuro le zaopatrzono, potraktowano niby

zyra,

ale

to

pewna,

396

hisiokja polityczna

gromadce szukajcych upu awanturnikw, krlewiczowi Jakbowi


odmwiono honorw, krla nie dopuszczono do upragnionych zwizkw maeskich z domem rakuskim. Wszystko to jednak przeboIII. Czem by dla niego wwczas cay ten Leopold ze swoj
ceremoniaem dworskim wobec chway zdobytej
pych, egoizmem
w przyszoci jeszcze czekajcej Czem zazdrosna opinja niemiecka wobec wewntrznego przewiadczenia o dokonanym czynie epokowym, ktremu on da wyraz w skromnym licie do Innocenteg-o:
Bg zwyciy... Wic Bogu Polsce
Przyszedem, spojrzaem
ofiarowa swj al, Rzymowi wzit pod Wiedniem chorgiew proprzez Preszburg, Ostrzyhom, brzegiem Dunaju ciga uchoroka,
dzcego wroga. Pod Parkanami w ryzykownej szary kawaleryjskiej

hi Jan

utraci sporo zacnej

krwi rycerskiej

(7

padziernika), lecz nazajutrz

po nadejciu piechoty Lotaryczyka zatar

to

niepowodzenie

nowem

walnem zwycistwem.

D.

W jarzmie

Ligi

witej.

Racjonalna jako akt samoobrony


Liari.
owoc zapau
powicenia dla wsplnej
sprawy chrzecijaskiej, wyprawa wiedeska miaa zaprowadzi Sobieskiego do przeznacze dalszych, niewspmiernych z pierwotnym
zamysem. Niespodziany rozmiar zwycistwa otworzy perspektyw
zupenego wyparcia Turkw z Kuropy, a tem samem postawi na
porzdku dziennym kwestj podziau ich posiadoci. Oywiony .t
myl, wraca krl zaraz po Wiedniu do swojej dawnej idei ligi
chrzecijaskiej
popiera jej urzeczywistnienie z tem wiksz gotowoci, e sam j powzi w r. 1673, jeszcze przed wstpieniem na
tron Innocentego Xl. Moment upragniony, zdawao si, dojrza: Porta
poraona do gbi, cesarstwo wcignite do walki, Hzym ca si
forsuje nowoczesn krucjat, krl francuski obieca by przystpi do
ligi, gdy j inni panowie zawi... Wic, odkadajc na potem targi
Oeiicza. cel

narodowej,

charakter

szczytna jako

Liiri w., podpisanej w Linzu


penomocnikw Austrji, \\ enecji, papiea
Razem maj aljatun atakowa wplnego wrog:a nieinaczej

o zdobycz,
5 marca
i

Polski.

przystpuje Sobieski do

1684

r.

przez

razem zawiera pokj:

riwindykacja krajw,
celem wojny
ktn? kady z aljaiit(nv utraci na rzecz Porty. Papi(;/ jako zwierzchni
protektor Lis^i, popiera j bd/ie malerjalnie
moralnie.
Bo te pomocy moralnej potrzebuje lAisa od chwili swepro f)owstania,
caa czujno dyplomacji Iiinocentetro ledwo wystarczy.

jak

w. KONOPi^YSKi:

DWAJ

K IKtI-OWlE

397

RODACY

aby przycisza rozdwiki polityczne midzy aljantaini. Le()p(ld uznaJ


pretensje Wenecji do pobrzea dalmackiecro, ale sam siyra poza

po Multany. Sobieski mimo caey:o enpoza SiedmioL^rd,


jak zobaczymy, marzy o jeszcze
cirzecijaskiej,
s[)ra\vy
dla
tuzjazmu

Wyry.

sprzecznych z interesami llabsburfrw, a tern


mniej ma ochoty powica wschodnie rubiee Kzplilej dla pozyskania nowej aljantki, Moskwy, o ktrej akces i^orliwie zabiegaj Wiede Rzym. Od wewntrznej tyzny pastw sprzymierzimych za

dalszych

nabytkach,

lee

bdzie, kto wyzyska Ligr

fundusze papieskie na swoje d<tbro,

komu wytrway udzia w koalicji najlepiej si opaci.


Widoki woosko-Mcjijierskio. 1'odczas kampanji 1683 r. Jan III
wzmocni wzy sympatji z narodem wctrierskim: ujmowa si(*
wobec cesarza za powstacami, unika star z Tokolym, pnibowa
ApaTy'ego, ksicia Siedmiogrodu, przecign na stron chrzejego
i

przeszkodzia zajado generaw cesarskich; TokOly, straciwszy nadziej ocalenia wolnoci narodowych pod rzdem

Temu

cijaskci.

chorgwie litewskie przez zim


musiay uczestniczy w kampanji przeciwko Wgrom.
Urok zwycistw Sobieskiego by jednak tak silny, e w cigu r. 1684
Tokoly znw mu ofiarowa pod protektorat wszystkie swoje siy
twierdze, Apaffy proponowa przyczenie do Polski Siedmiogrodu
nawet hospodar multaski
jako letmego dziedzicznego krlestwa,
z podobn zgasza si ofert. Silne wraenie zrobia na ssiednich
Habsburgw, kontynuowa walk,
1683

r.

ruskomodawska pod koniec r. 1683, podczas ktrej


Podola z Niemirowem,
odzyska znaczn
a szlachcic Kunicki, nowy hetman kozacki, przez Modawj dotar prawie do Dunaju, pomagajc hospodarowi l'etryczajce do przejcia na
stron Sobieskiego. Dawna sia atrakcyjna Polski ujawnia si tu znw
ludach kampanja

Andrzej

cz

Potocki

sposb namacalny,

jeeli nie dziaa skutecznie, to tylko dlatego,

poniewa brakowao jej lizycznego j)oparcia, jakiego umiaa dostarczy dawna Polska-Litwa Jagiellonw. Liczc na ni. Sobieski przez
bdzie do
cay czas wojny tureckiej, pki mu ycia starczy,

dy

pod despotycznego panowania zarazem Osmanw Habsburgw wszystkich krajw nad dolnym Dunajem: Wgier, SiedmioMultan. Pragnby krl osadzi, gdzie mona, krgrodu, Modawji
lewicza Jakuba, aby t droir utorowa* mu nastpstwo w Polsce,
ale poprzestaby te na luniejszem zwizaniu wyzwolonych krajw
za taki sukces musiaby nard czu wdziczno dla
/ fizplil. bo
caego rodu Sobieskici. Zreszt, poza t niewygas ide czy mrzonk
dynastyczn, przewodniczy krlowi we wszystkich wyprawach od
r.
1684 do 1691
do wywalczenia Polsce ujcia na Morze
Czarne, wzamian za utracon perspektyw rozszerzenia dostpu do
wydarcia

dno

398

HISIOKJA

Batyliu.

atwo

stosunki

przewidzie,

Woosz

lYCZNA

rdl.l

dno,

ta

Wgrami stan si

obrc wspdziaanie gwnych czonkw

owe

a bardziej jeszcze

sol

Ligi

oku

Leopolda

witej w

I,

tajne

wspzawodnictwo.
>Vojiia

r.

Forta zaraz na

1684
1685. Kunicki niedugo hula po Modawji;
wiosn okazaa niezwyk si oporu, wypdzia koi

zakw na Podole, przywi'cia


poczenn

dara,

miejsce obrany

Kunicki
i

zosta

Suczawie posusznego sobie hospona jego

towarzyszy, a

przez

zabity

uznany przez Sobieskiego hetmanem Mohya.

Po

przygrywce zaczy si po stronie polskiej ostentacyjne przygotowania do stanowczej rozprawy z Turkiem. Krl nie chcia si bawi
obleniom Kamieca; w jego wyobrani Kamieniec Buda wszysttej

kie

twierdze musiay

pa,

jeeli

skombinowany atak polskougodzi w samo serce pastw'a

tylko

przedrze si nad Dunaj


Osmanw. Musia jednak przyj skromniejszy

austrjacki

plan Austrjakw, ktrzy

trzewo. Mina
Kazimierz Sapieha
popis wojsk polskich 21-go

patrzeli na rzeczy mniej optymistycznie, zato bardziej

cz

lata,

zanim hetmani Jabonowski, Potocki

Ru

cignli

na

sierpnia

przybyli

rozproszone hufce.

Na

przedstawiciele Austrji,

Rzymu,

Hiszpanji

We-

bujay tak wysoko,


pose wenecki yczy publicznie
krlowi zdobycia
przyczenia do Polski Bizancjum. Wzito broniony Jazowiec, sprbowano wywabi w pole zaog kamienieck
albo przekupi siedzcych w miecie Lipkw. Gdy to zawiodo, wysza na jaw caa nieudolno polskiej sztuki oblniczej, szczeglnie
lichej od czasu przeniesienia punktu cikoci si wojskowych na
kawalerj. Sobieski zrezygnowa ze szturmu posun si razem z kozakami Mohyy ku Modawji. Niedaleko Zadaca trzydziestotysiczna
armja ucrzza przy przeprawie przez Dniestr; wrcia w listopadzie,
straciwszy podobno blisko poow swego skadu, zwaszcza piechot,
necji; nadzieje

wrd uciliwych

potyczek z Tatarami.

przybraa obrt tak nieWojna rozwleka si na szereg lat


szczliwy, jakby to wojowa Kazimierz Jagielloczyk, a nie Sobieski.
rodki, uchwalone przez ostatni sejm, byy na wyczerpaniu
i

1685 przyszo koata o nowe. Izby uchwaliy je, ale dopiero


wwczas, kiedy Pallavicini zagrozi wstrzymaniem subsydjw papienie obiecaj dziaskich, jeeli Polacy sami nie zawotuj podatkw
i

r.

nie nady
przeczuwajc,
w rywalizacji o kraje naddunajskie, dobrowolnie zda komend na
Jabonowskiego. Ambitny hetman, cichy pretendent do nastpstwa
po Sobieskim, mia teraz sposojno do zakasowania jego wawrzynw; ani on jednak ani aden z towarzyszcych mu kolegw nie
dokona niczego wiekopomneufo. Wrd sprzecznych rad, gdy jedni

zaczepnie. Teraz

zniechcony

krl,

w. Konopczyski:

uwaj kkolowik kodacy

399

myleli o Kamiecu, a inni o Budzie, armia zapucia sit; w bory bukowiskie,


pod Bojauem [w pobliu Prutu) stoczya citjk walk
z ord tudzie janczarami Solimana paszy. Przyparci do kniei, cofnli
odbyli odwrt do Dniestru pod umiejsi Polacy w trb puszczy
tnem kierownictwem Jabonowskiego, a pod oson artyierji Marcina
Ktskieg"o. Dodatnim skutkiem owego sawionego odwrotu byo to,
mona byo na czas rozesa wzdu pogranicza podjazdy, ktre
po/oiri.
ocaliy kraj od jasyru
Pokj Grz>iiiut(nvskiei;o. Niepowodzenia wojenne odbiy si
przez odsiecz Wiednia
wnet na akcji dyplomatycznej. Krl czu,
uzaleni
postawi
Ausrj
na
nogi,
ale
od niej polityk polnietylko
i

sk:

si

rzeczy, bez

zobowiza

naruszenia

gokolwiek, Liga przynosia wMcej

korzyci

traktatowych przez kosilnej

Austrji

obrotnej

ni wyczerpanej ociaej Polsce. Ze wzgldu na sprawy


wgierskie najdogodniej byo szuka przeciwko Austrji oparcia w Wersalu; poniewa za
Ludwikowi XIV zaleao na rozlunieniu przyWenecji,

mierza polsko austrjackiego, przeto obie strony postaray si zapoo despekt Vitry'ego; w r. 1684 znalaz si znw przy
Janie III szwagier Bethune, niby w charakterze prywatnego gocia.
a w rok potem Wielopolski
do Francji zaprasza Ludwika
XIV do udziau w Lidze. Z tej niefortunnej misji nie przywiz jednak kanclerz mc prcz mglistej obietnicy poparcia syna Sobieskiego
w przyszem bezkrlewiu.

mnie uraz

dy

Jeszcze

kowaniach

dotkliwiej da si odczu upadek powagi


Moskw. Dyplomacja papieska cesarska

Rzlitej

ro-

poty nagliy

wryy Polsce cenne zdobycze


nad dolnym Dniestrem i Dnieprem (byle nie nad Dunajem!),
wymogy pod koniec r. 1685 ekspedyc^j wieikieu^o poselstwa do Moskwy
z kanclerzem Ogiskim
wojewod Grzymutowskim na czele. Chokrla do przymierza z caratem, poty

dzio o zawarcie wieczystego pokoju


o zamwienie skutecznej pomocy na kampanj 1686 roku. Za t cen, w nadziei ostatecznego
podboju Modo Wooszczyzny
zhodowania Siedmiogrodu, tudzie
zniszczenia gniazd tatarskich, godzi si krl Jan warunkowo odsti

pi Moskwie ziemie, bezprawnie zatrzymane przez ni po rozejmie


andruszowskim, z tem,
cesje wrc do Polski, jeeli cel traktatu
nie da si osign. Grzymutowski spotka si z twardym oporem
a nawet z gron postaw bojarw,
caa jego intrygancka przebie-

go

nie

uwikane

wskraa

nic

wobec

nagieuro faktu,

Kzplita

miaa rce

wojnie tureckiej, a granice wschodnie zupenie bezbronne.


Moskale powoywali si na to,
Polska w Buczaczu
rawnie oddaa Ukrain Turcji, od ktrej przewanie odebra
car; chwilami
dali nawet Poocka Witebska, a ju bezwzgldnie stali przy za-

400

HI.SIOIUA FOLII

sadzie:

najpierw csja

Smoleska

yczNA

Kijowa, potem rokowania o so-

mona byo zerwa ukady?

Zapewne tak, ale wwczas


mielibymy
zamiast Jednej wojny
dwie, wszelkie nadzieje ekspansji
ku Morzu Czarnemu poszyby w niwecz. Kto cicia Ligi, ten w wczesnej sytuacji musia przyj wiec/.ny mir z Moskw. Koniec
kocem, 1 maja (21 kwietnia st. stylu) penomocnicy podpisali na
Kremlu wieczysty pokj; Moskwa nabywaa nim nazawsze Smolesk,
Kijw, Dorohobu, Czernichw Starodubw, warowaa pozostawienie
na prawym brzegu Dniepru, od Stajek do Kryowa (przy ujciu

jusz.

Czy

Taminy), niezamieszkaego pasa

ujm

dla przyszej polskiej koloni-

zapewnia dyzuntom wolno wyznania w Polsce, a sobie


prawo wstawiennictwa za nimi. Wzamian za to wszystko zyskiwaa

zacji,

Kzplita

sum

146.000

rubli,

przymierze przeciwko

oraz

przymierze, ktre samej Moskwie

Tatarom,

najwiksz rokowao korzy, gdy

rozwizaniu kwestji wschodniej. Taki pokj w przyszoci musia si okaza jedn z najwikszych poraek dyplomacji

dawao gos
polskiej,

wstpem

Rozumia

do zupenego podporzdkowania Polski Moskwie.

to Sobieski

dlatego przed ratyfikacj traktatu

Grzymu-

towskiego raz jeszcze pokusi si o wielki sukces orny.


Wyprawa modawska 1G86 i\ miaa na celu zarazem ratunelc
wpyww polskich na Wgrzech, zajcie Modowooszczyzny, poskrouzyskanie takiej przewa^jri nad Moskw, ktraby
mienie Tatarw
pozw(.ilia uchyli si od zatwierdzenia nieszczsnych ustpstw. Krl
przygotowa j starannie zarwno pod wzgldem dyplomatycznym,
i

Tr)koly'ego,
pod wzgldem wojskowym: zachca Apaffy'ego
rywalizujcych o Siedmiogrd, do oporu przeciwko Austrjakom, zjednywa daleko idcemi obietnicami hospodarw wooskich, planowa
nawet Abisynj, wszystko w tym celu
wspdziaanie z Persj
zgnie ord budziack, potem
aby najpierw zhoHowa Modawj
wtargn do Siedmiogrodu rozcign nad nim protektorat Polski.
Ruszyo 36.000 doborowego wojska z 90 armatami 20 lipca. Z pocztku krl budowa systematycznie na zdobytym terenie forteczki,
o szybkie posuwanie si naprzd;
polem dba tylko o aprowizacj

jak

18

sierpnia

zajto Jassy

pierwszy

etap

wyprawy wydawa si

osignitym. Niestety znw przeceniano sabo wroga. Prawda, e


wielki wezyr kaga tatarski musieli w tym roku broni zagroonej
Budy, ktra te 2 wrzenia wpada w rce cesarskie, ale kierujcy
obron Wooszczyzny Soliman okaza si mistrzem walki podjazdowej. Tatarzy podpalili stopy naokoo armii polskiej; zabrako paszy
wody; zniechcone rycerstwo, szarpane /evvs/.d, .stracio z przed
rezygnujc z dalszego pochodu na spotkanie
oczu cel wyprawy
i

i,

UWAJ KKLUWIE RODACY

w. KONOI'CZY?ISKi:

401

jt;i) suj cofa.


rezultacie z caej Modauji zatrzymali
swein posiadaniu tylko pograniczny skrawek.
Widoki wfjgierskio przepady. Dywersja moskiewska zawioda,
a tymczasem we Lwowie czeka na Sobieskiego bojar, Piotr Szeremietiew, przysany z daniem zaprzysienia paktw, /apzno byo
na wahanie.
obawie,
Moskwa odmwi pomocy na przyszo*
albo nawet wrci do bardziej wygrowanych
senat pod wpyv\em nuncjusza, niemal zmusi krla do przysigi (21 grudnia]. udzono si nadziej, podsycan przez (irzymutowskiego,
mona
bdzie jeszcze odmwi ratylikacji na sejmie, ale ten lichy machjawelizm sejmikowego krtacza rozdar si jak pajczyna w starciu ze
smutn rzeczywistoci, ktr regentk:^i-carwna Zolia rozgosia po

hospodara,

Polacy

da,

caem swojem pastwie

po wiecie,

aden car nie zawar


ustpia ani jednego miawywalczya wolno dla

nigdy

tak korzystnego pokoju, jak ona, ktra nie

osigna tytu ))Dzieravvniejszej


wyznania prawosawnego w Polsce.
Zmierzeli .sawy Sobieskiego. Cay urok ora polskiego, zdobyty pod Wiedniem, gin w puszczach bukowiskich
stepach modawskich. Po roku 1686 nie moe by mowy nietylko o przodownictA^ie Polski w Lidze witej, ale nawet o jej wsprzdnoci z monarchj Habsbursk. Z kadym rokiem malej czyny, redukuje si

steczka,

armja,

kurcz si

tyle,

nawet

cele

polityki, a

poza zakrelonym

jednak skutek
celem.

pozostaje

daleko

Uplanowany na rok 1687

wsplny atak polsko-moskiewski nu Tatarw nie dopisuje z adnej


strony; knia Tiolicyn utyka w suchych stepach, podobnie jak So-

gow

bieski przed rokiem,


za fiasko jego paci
hetman kozacki
Samojowicz, posdzany o zdrad. Jednoczenie krlewicz .lakb,
przejwszy z rk hetmanw komend, daremnie bombarduje Kamieniec, zamiast skromnie a konsekwentnie blokowa jego wygodzon
szczup zaog. Po roku nowy zawd, jeszcze dotkliwszy, jeszcze
bardziej kompromitujcy: na sam wie. o cigncej armji muzumaskiej, umylnie rozpuszczon przez Turkw, wojsko polsko-litewskie odstpuje z pod Kamieca
wpuszcza do konwj z ywnoci...
Tu znw niepodobna nie spyta; skd
ten szereg niepovs'odze y czy polska strategja nie umiaa si pora z trudnociami
transportu
aprowizacji? czy wypaczony ustrj pastwa utrudnia
konkurencj ze sprystymi ssiadami? czy dawna dzielno wyirasa
w narodzie? czy krl Sobieski nie sta na wysokoci Sobieskiego
hetmana? Monaby poniekd twierdzco odpowiedzie na wszystkie
i

pyn

wiksz

jednak nie wyczerpa jdra zagadnienia.


wybra by ten kierunek polityki zewntrznej, ktry najeiirrgj mg wykrzesa z <)wczesnych dyspozycyj narodu

h iicvkl*|><lja

pliika

te

pytania
.laii

III

T V
2(>

40?

HISTORJA -uLurcZNA

wiernie,

nazbyt wiernie,

podporzdkowywa wymoorom

te<ro kie-

runku wszelkie inne wzgldy. Jednak nie cieszy si takiem poparciem zzewntrz. jakieo mia prawo si spodziewa. Wiemy, jak
bezwzgldnie wyzyskiwaa ocalona Austrja swoje stanowisko w Lidze, nie amic zreszt w niczem przyjtych na si lunycli zobowiza. Wiemy, z jak chodn, egoistyczn rachub, bez
powicenia dla dobra chrzecijastwa, egzekwowaa Moskwa swoje
pretensje do Polski, zanim raczya przystpi do zaszczytnego przymierza. Kurja nie skpia gotwki, ale dyplomatycznie szkodzia Polsce na wschodzie zachodzie. Brandenburgja wbrew paktom welawsko-bydgoskim, nie baczc na wiey ukad z Sobieskim o posi-

dba

wojn

kach na
wet,

gdy

Fehrbellinem

Nowa
rwnaniu

rzadko kiedy przysyaa swj kontyngent, a najej walczyli niechtnie, wjakby pod
elaza, u na Ukrainie ze niegu.

(1684),

czynia,

to

byli

onierze

opozycja. Ale przeciwnoci

zewntrzne byy niczem

przeszkodami, jakie rzucali

po-

krlowi pod nogi jego pod-

Od wyprawy wiedeskiej nie urs Jan o tyle w oczaci


by mg przewyszy rwnoczesny wzrost kabay mono-

dani, rodacy.
szlachty,

wadczej. Niezalenie od

wrd

rzy si

dem
si

wytwo-

wzgl-

dynastycznych roje Sobieskiego. VV tem postanowieniu czyli


zwolennicy wojny.
panowie wszystkich zabarwie: austrodle
i

ubom irscy.

Sapiehowie.

jak Jabonowski,
i

czy owej orjentacji zagranicznej,

tej

grnej warstwy duch nieprzejednanej opozycji

rni

inni

Rafa

sualcy pruscy

bezstronni, albo

Leszczyski,

rodzaju

poprostu

przyjaciele francuscy,

Grzymutowskiego

Brezy,

bezbarwni kochankowie da-

wnych swobd, mienicy si republikantami.

jak

podskarbi Marcin

Zamojski albo Potoccy, kady z obaamucon przez si klientel


szlacheck. Pod kierunkiem takich przywdcw nard nie mg mocno
pratrn zwycistwa, iia ktrein najwicej musiaby zarobi dwr.
bryzgaa pian. Nie
Fala dsw paskich rzucaa si wysoko
i

oszczdzono Sobieskiemu w paszkwilach lub


gadaninach sejmikowych. On kallimachowym sposobem chcia zgubi wojsk<^ na Bukowinie on. kt<'iry nieraz tuli leczy we wasnym namiocie zbiedzonetro. rannego onierza! On zgarnia do kieszeni dukaty papieskie
on, co tyle razy dokada z wasnej szkatuy na przypieszenie zbroje! On chcia poniy hetmastwo, bo
raz pozwoli sobie odda(' komend nad armj krlewiczowi. On ci(fa na Polsk najazdy tatarskie, aby tem atwiej osign absolutyzm.
Dwr maskwwa si, jak umia, ale nie mur wytpi do
rety podejrze, zwaszcza,
krya si w nich spora doza prawdy:
.adeti krl, nawet najczystszej krwi sarmackiej, nie wyparby si
do wzmocnienia rzdu.
na n)i(jscu Sobieskiego denia do sukcesji

byo

zarzutu, ktregoby

403

w. ICOKOPOBYSICI: liWAj KK(>r/WIIC KOU*CV

to

nazywao w ustach rywali tumu ))absolutuin doiuipomagay .<prawio krlew!<Uiej swary w iiajbliszeni otozraaa wielu Marysieka, zawsze wraliwa na podniuciy

ju

sit}

iiiumc Nie
czeniu,

wersalskie, troskliwa o zyski rodziny

intryuantka,

gotowa

zamci

Aruienw,

wci

niepoprawna
prywat.

sprawtj publiczn najpospolitsz

Spiski. Pierwszy zawizek kabay magnackiej powsta w r. 1684


jakgdyby w odpowiedzi na okrzyk rado.-^ci, jakim Polska
Kuropa
witay wracajcego z Wgier bohatera. Cirzymutowski, marszaek
Stanisaw Lubomirski. Benedykt Sapieha
pewien powiernik Jabonowskiego zawarli wtedy ukad na obron wolnoci, obiecujc sobie
wzajem nie da si pozyska dworowi, zerwa stosunki z Francj
szuka poparcia przeciwko elekcji vivente rey-e u Fryderyka Wilhelma. Elektor, rzecz prosta, nie odmwi opieki ani zachty, owszem
w r. 1686 podpisa z Austrj i Szwecj zobowizania traktatowe
w zgldem ochrony wolnej elekcji. Niebawem ujrzeli nasi zelanci, jak
.^obieski sadza przy sobie .lakba na lwowskiej radzie wojennej
16S6 r., jak usiuje z pomoc biskupw zrobi z tego precedens posadzi syna w senacie, jak mu powierza komend armji. Wwczas
zdwoili czynno rozszerzyli swe kadry, ^odczas choroby krla w r
1687 weszli do spisku nawet tacy zaufani stronnicy dworscy, jak
Wielopolski
biskup Jdrzej Chryzostom Zauski, a obok nich Rafa
Leszczyski. Marcjan Ogiski, Micha Radziejowski, biskup warmii

krewny Sobieskiego), Opaliski, biskup chemiski, podMarszaek wielki jedzi w tym roku do Wiednia,
Rzymu Wenecji na podejrzane rozmowy z cesarzem, Eleonor ks.
Karolem; s dowody niezbite,
zamawia dla malkontentw czynn
pomoc Austrji na wypadek krlewskiego zamachu stanu. Czy Lubomirski
Sapiehowie myleli
o detronizacji Jana III, czy wogle
zdecydowani byli wprowadzi na tron Lotaryczyka, to pozostaje tajemnic. Wielopolski uoy pismo, wykluczajce wszelkie za ycia
ski

(bliski

skarbi Zamojski.
i

krla konszachty o przysz elekcj,


swojskici pretendentw atwiej byo

bo

te wrd

obmyli

tylu

moliwyci

plan szkodzenia dwo-

ni plan zgodnego poparcia jednej jakiej kandydatury, lubowano w^ic sobie zwalcza elekcj za ycia krla, powsta przeciwko
kademu, ktoby zbiera nu ni podpisy, odda na wsplne cele parrowi,

tyjne wszelkie datki,

pobrane

dopuszcza do zmian

od

zagranicznych

atrybucjach

wyszych

kandydatw,

urzdi'>\v

i
i

nie

buawy,

kluczw podskarbiskich.
grodzieski zerwany (17 stycznia do 5 marca 1688. Pod
iasem ciko pogwaconych praw Rzplitej szli malkontenci na wybory przed sejmem styczniowym 1(>88 r. Poniewa nie zdobyli wikszoci, wic zaraz zatamowali obrady przed obiorem marszaka.
pieczci, laski

Sejni

26

404

HISIORJA

PyLii

t. /,.\A

wie

Nie wzruszya

ich
pt Brody, Zbara
o najedzie tatarskim
Wiiiiowiec, l)ubi)0. Nie przekonay argumenty prawnicze mdreiro
sandomierzanina, KarwickietJru, wykazujce,
kto nie przeszed przez
rugi pod now lask, nie moe mie gosu, a kto nie ma gosu, nie

moe tamowa czynnoci sejmu. Nie uspokoiy namitnoci zaklcia


nuncjusza Cantelmiego
biskupw. Sprawa publiczna zawisa w oczach opozycji na tern, czy Jakb zasidzie w senacie czy te nie.
Zapobiegajc takiemu nieszczciu, trawiono w obstrukcji jedno poi

po drugiem, nie baczc na znane przepisy konstytucyjne


porzdku sejmowania. Krlowa miaa swoje urazy do Austrji, wic
widzc, e na swojem nie postawi, dopilnowaa do ostatka, aby sejm
nic nie uchwali na wojn. Liberum veto pokonao ustaw obowi^
ujc, stano w oczach ogu wyej, ni kiedykolwiek przedtem.
l^osejmowe porachunki zaatwiono, jak ju nieraz bywao, na
senatus consilium. Tam wrd krzyujcych si sporw rekryminacyj
ponad wszystkie lilipiki demagogw
perory regalistw wzbi si
(24 marca) proroczy gos krla Jana, ostatni, boleci rozdarty apel
jego do narodu: Musia ten by dobrze w alach wywiczony, ktry
to powiedzia, e mae Lrasunki gadaj, a wielkie niemiej. Zdumiewa
si
susznie
cay wiat nad nami
nad rzdami naszemi
zdumiewa si Rzym z
Chrzecijastwa, zdumiewaj si sprzymierzecy, zdumiewa si pogastwo, ale zdumiewa si sama natura
siedzenie
o

Gow

ktra najmniejszemu

nam

tylko

najlichszemu zwierzciu dawszy sposb obrony,

samym odejmuje

nie

jaka przemoc albo nieuniknione

jakoby z umysu jakiego nasadzona zoliwo


O, dopiero zdumieje si potomno,
po takowych zwycistwach
triumfach, po tak szeroko na wiat rozgoszonej sawie, spotkaa
przeznaczenie,

ale

al si Boe, wiekuista haba niepowetowana szkoda,


gdy si tedy widzimy bez sposobw prawie bezradni albo niezdolni
do rady. Poczem, zoywszy jeszcze raz uroczyst obietnic szanowania swobd narodowych, cytowa z Biblji straszne proroctwo: Jeszcze czterdzieci dni, a Niniwe zniszczon zostanieI. Im jednak zdao
krlewsk
si,
upadek grozi skdind... Wic wydrwili
wysilali mzgi, jak odwrci* ni'be/[)ioc/esfwa, ktre niosa, w ich
przekonaniu, wracajca na st
Spniwn Kad/iM ii lwiiy. 28 marca 1H87 r. umar by bezpotomnie
Ludwik llohenzollorn. Zamki
dobra litewskie, lepiej zagospodarowane, oczyszczone z dugw, miay
si z rk brandenburskich pod zwierzchni wadz Rzplitej. Gorca wdwka rozgldaa
su; za nowym obluhi'cem,
zatrzymaa wzrok na dwch konkurennas teraz, ach,

mow

wymkn

tach.

Urod celowa

ksi

Karol Kilip ncuburski, brat cesarzowej, ale

najwietniejsze widoki, jako przyszy knd polski,

rokowa

.Iak<')b

So-

405

w. KONOPCZYilSKi: DWAJ KUI.OWIFC RODAfT

Neuburczyka popiera pose aLislrjacki w Herlinie, Mertibery,


po iiini (_lravelle. ktrzy
posowie frarjcuscy, Rebeiiac
w ten sposb starali si zjedna swemu panu przyja Jana III. Ju
wszystko byo na dobrej drodze, wszystko g:otowe do lubu. Jakb
uzyska sowo margrabiny skrypt, ktrym narzeczona kwitowaa ze
wszystkich dbr na wypadek, ^dyby miaa cofn sw obietnic
uwid Radziwiwn
kiedy naurle Karol Filip nadbieg do Berlina
jego Helena wzili lub 10 sierkrlewiczowi. >)l'arysek neuburski
bifski.

Sobieskiego

pnia pod patronatem Wiednia,

kaplicy poselstwa austrjackiego.

Afront liy niesychany. Jakkolwiek Austrjacy

Brandenburczycy

si wszelkiego uczestnictwa w intrydze. Sobieski susznie


oskary przed papieem niewdzicznego Leopolda, ktry mu wszeljeszcze podburza poddanych. Co si tykiej odmawia satysfakcji
r.
umar by stary wrg
czy Brandenburgji, to chocia 9 maja
wypierali

t.

Polski

Sobieskich. Fryderyk Wilhelm, duch jednak polityki Hohen-

zollernw pozo8ta ten sam,

nowego

kurflrsta,

Fryderyka

wyzyskujc niedowiadczenie

krl Jan,
III,

niemniej

susznie

myla

o zacie-

nieniu napowrt wzw midzy Polsk a Prusami Wschodniemi


Kljska dworu na sejmie warszawskim 1G88- 9 roku. Znw
pi^zysza kolej na interwencj Rzplitej w sprawie formalnie przesdzonej

zdawaoby

i.

si, niedwuznacznej. Interes rodziny Sobieskich

caego kraju czyy si w jedno; jeeli midzy niemi mona byo dopatrzy si jakiej szczerby, to wszelka sprzeczno ustaa,
odkd krl owiadczy,
prywatne pretensje swoje odstpuje pa
stwu. Atoli w oczach spiskujcej magnaterji dwr musia by(- zawsze
wrogiem przeciwiestwem Rzplitej. Opozycja zawzia si zniszczy
kady szczebel, po ktrym krlewicz Jakb mgby si dosta na
tron. teraz ju nie za kulisami, ale otwarcie stawiano czoo dworowi. Bo te za jej plecami sta Fryderyk III, a przy nim stay dwie
inne opiekunki wolnej elekcji, Austrja
Szwecjji, ktre, zgadujc zamiary Sobieskiego wobec Prus Wschodnich, upewniy urzdownie
i

interes

bd

Brandenburczyka.
spraw jego uwaa
za swoj wasntakiem pooeniu mogli elektor
Szwed zairrozi Wielkopolanom
Litwinom spustoszeniem ich majtkw, a Sapiehowie moirli bezkarnie obsadzi('- dobra radzi wioWskie wojskiem
Raa Leszczyski

wymiewa ca

spraw, jako wrumenalno,


kieszonj.
radzi krlowi szuka upu na Turkach,
a nie na margrrabinie; Pieniek k Sobieskiego jadowitemi posdzeniami, biskup chemiski Opaliski stosowa do zuchwae sowa:
Aut re.\ esse desine aut alTlictos audio. / gniewem alem suchali
tych naduy gosu poselskiego przyjaciele dworu rce sigay do
senacie

kow,

nie

za

kryminaln,

t.

szabel

weteran F^idziski. kasztelan sandomierski, jawnie

wzywa

406

H18T0RJA rOLlTYCZKA

pr/y Majestacie
do upuszczenia krwi bredzcym
krzykaczom.
rzeczywicie dwr przygplowywa konstytucj o bezpieczestwie wewntrznem, oraz o konfidencji midzy
stanami, zmierzajce do ukrcenia spiskw, a jednoczenie ujawni
konfederacji

do

inaliiriHe

papiery najwieszej konspiracji

wytoczy ledztwo

jej

uczestnikom.

C, kiedy brako wiary w zdrow opinj wikszoci sejmowej brako nie bez racji! Benedykt Sapieba z podniesion gow przyzna,
e spisek istnieje, ale tylko dla obrony wolnoci, przed zamachem
sukcesyjnym ^^obieskich (o Lotaryczyku nie byo mowy). Tu za
chwia si krl skoni ucho ku tym doradcom, ktrzy cznie z nuncjuszem Cantelminem doradzali ugod. Aby ratowa sejm, wniesiono
aprawy zagraniczne, w szczeglnoci kontynuacj witej wojnyw.
Ale adna wito nie moga ju przemwi do rozartych serc;
i

wrd powszechnego

podniecenia

brutalnych

scen

rozleciay

si

tknite protestacj Litwina Szokowskiego, kreatury Sapiehw


(2 kwietnia). Zaraz potem dwr ogosi list rezydenta brandenburskiego, peen pochwa dla oligarchw litewskich. Rezydent momentalnie wylecia z Warszawy, odwoany pod naciskiem Jana III; Sapiehowie zostali na placu
dumniejsi
bezczelniejsi ni kiedykolwiek.
izby,

Nadeszy

czasy, kiedy

dzielniejszego krla
no.ci, tylko

paktowa

E.

rzd tym

ju

nie

razem ucieleniony

pociga

nimi jak

osobie naj-

do odpowiedzial-

zdrajcw

rwnorzdn potg.

Pod tchnieniem mierci.

Krl na rozdrou.

decydoway

<idyby pobudki osobiste

o kie-

runku polityki zewntrznej krla Jana, to po wykrytym spisku Lubomirskiego Sapiehw, po dwch ostatnich sejmach, krl znalazby
nadto powodw do zemsty nad Habsburgami,
nie zbrakoby potemu sposobnoci. Od koca r. 1688 Jan sta si nanowo dla wojujcyci o brzegi Renu, Leopolda
Ludwika, cenionym, poszukiwanym sprzymierzecem, Warszawa ujrzaa (1689) w swych murach
i

posw francuskich
wprawdzie bez urzdowego chabo tacy wedug ustawy 1688 r. nie mogliby w niej bawi
duej nad 6 tygodni
jeden. Hethune, pracowa irwnie nad odcigniciem l*olski od Ligi
po)edn.iniem jej z P(^r, drugi, Du Teil.
tytularnie uwierzytelniony od wygnanego Jakba II Stuarta jako potrzech naraz
rakteru,

se

angielski,

przygotowywa mia lywersj polsk przeciwko

elekto-

40?

w. KOMOPCZYKSKi: UTTAJ KROLOWIB K<iDAOV

rowi, sprzyinitTzoDeniu / Auslrj.

tr/ci

velle w tyme celu nakania mia

dla

odwoJany

widokw

t>erlir)a <^ira-

mapnaterj
jaki puabso-

Francji

Ilzplitej,
polsk. Kto inny na miejscu Sobieskiero
lulny Fryderyk Wilhelm albo absolutny Fryderyk II rzuciby moe
bez wahania swj miecz na szal wypadkw wyzyskaby bezwzjrli

pomylny

dnie

zbieg: okolicziujci: dla .lana

111

dla Tolski taka

Lj^ra

bya moralnem
politycznem niepodobiestwem. Moralnie czu si
krl zwizanym z Liur chrzecijaskjakowym dziwnym, mistycznym
lubem, przysig uroczystsz ni koronacyjna, ktr rad nie rad naruszy wszak dla Ligi, gdy chodzio o pozyskanie Moskwy za cen
Smoleska. Z politycznego za punktu widzenia, pomijajc
Kijowa
ju nastrj ogu dowiadczenia z pocztkw panowania, wydawao
bo wicej
si rzecz niedopuszczaln za sam tylko Kamieniec
traci korzyci
Turcja nie ustpowaa nawet n aj poufni ej sz drog
rkojmie przymierza austrjackiego, naraa si IlabsburL-^om, HohenRomanowom bez adnej gwarancji ze strony Ludwika
zollernom
.\I\'. Trzeba byo trwa w Lidze
koczy dzieo rozpoczte.
tern przekonaniu krl
Rokowania z Aiistrj. Sejm r. 1690.
jeszcze na ostatnim sejmie warszawskim proponowa uchwa o okoni

witej wojny. Po roku wznowi usiowania, nareszcie


7 majal pod
dobrym skutkiem. J^ejm warszawski (16 stycznia
upamitni si szeregiem
lask Tomasza Dziayskiego doszed
uchwa skarbowoadministracyjnych. Oczywicie nie obeszo si bez
zajadego przeciwdziaania Francuzw. Najzoliwszy z nich Gravelle
posun si a do buntowania krlewicza Jakba przeciwko ojcu
prbowa zerwa obrady. Dwr przej listy intryganta zmusi go
tynuacji

do ucieczki. Jednoczenie

helm Oraski

Du

Teila

demaskujc

Bthunea

unieszkodliwili Wil-

zmierzajce

do rozbicia higi
zaatakowania Prus Ksicych. Pod grob wydalenia
(jbcych posw, nio nalecych do przymierza, przeforsowano skrypt
do archiwum, ktrego
wojskowa zupenie dogadzaa Austrjakom, stanowia bowiem na okres dwuletni, do przyszego sejniu.
Uomput HO.OOO wojska w Koronie 8.000 na Litwie. Zato w drugiej
czci wyznaczono nadzwyczajn deputacj przyboczn do prowadzenia ukadw pokojowych, wcale nie zastrzegajc,
owe ukady
i

elektor,

ich roboty,

cz

maj si odbywa cznie

z sojusznikami.

Sojusznicy tymczasem pertraktowali

cho

Porl ju od

chwili

gdy

wystpi

na tyach Austrji, nad Renem, jako taktyczny,


nie zdeklarowany })rzyjaciel
zbawca sutana. Cesarz nie opu-

Ludwik
szcza

trudw.

.\1\'

Njlski,

ale z

gry

Kamieniec, a sam

kiedy Sobieski jako

przeznacza dla

ni>j.

sisra wyranu'

jako

jedyn nagrod

po obie Wooszczyzny,

minimum domaga si Modawji

wyrutrowania

4"S

HISTORJA POLITYCZNA

Tatarw z Budziaku. Dopiero nacisk francuski nad Renem


wzmodziki niemu odporno Turcji pomosry rzdowi polskiemu do
przezwycienia trudnoci, ktrych nawet dyplomacja papieska nie
i

ona

umiaa

wyg-adzir. Przez rok 1689

moskiewski rwnie le si spisa

don

komend

or

polski

spoczywa

pochwie;

stepach czarnomorskich pod nie-

poszed

Golicyna. Nie lepiej

roku 1690 improwi-

hetmanw na Kamieniec. Wszystko to dwigno spraw


Tokoly'eg'o na Wgrzech. Zagroona ponownie Austrja zmika zapragna szczerze zblienia z Polsk.
grudniu podpisano
po dugich targach
certacjach umow przedlubn o maestwie
krlewicza z ksiniczk Jadwig Neubursk, siostr cesarzowej, a nieco

zowany
tureck

atak

przedtem przyzna cesarz Rzplitej prawo do odzyskania Modawji. odkadajc kwestj Multan do wyroku rozjemczego Stolicy Apostolskiej.

wyprawa modawska Sobieskiea:o (1691). Odprawiwszy


wielk pomp wesele Jakba z .Jadwig, zebra krl
okoo 30.000 wojska poprowadzi je u schyku lata na Bukowin.
By to ostatni wikszy wysiek militarny jego Polski
wysiek
Ostatnia

d.

25 marca z

tem

Rzym

po mierci Innocentego XI
pomoc do 7,0 czci. Fryderyk III Hohenzollern
(1687) zredukowa
uzna si za zwolnionego od obowizku dawania kontyngentu, odcenniejszy,

samodzielny:

sw

kiedy wspiera cesarza nad


car

Piotr

rzy

Azowa

po obaleniu

reformach

6)

Renem; rzd moskiewski,

rzdw

militarnych,

Zofji

ktre

t.

modszy

j.

Golicyna (1689). dopiero malosem


z czasem zaci nad

wschodu. Zalenie od sytuacji wojennej, zamierza


ku Czarnemu MoJan III obrci marsz we waciwej chwili
na spotkanie posikw cesarskich ku
rzu,
ku Multanom,
^\grom. Dziaa niezaprzeczenie trze/wiej ni przed piciu laty,
aby tjie
w razie niepowodzenia z pusteini rkoma. Jako zdouortykiwano Niemiec (Niamcl, na drubyto na jednem skrzydle
rkoma kozakw Druszkiewicza Sorok. Gwny atoli cios
srienj
uderzy w prni. Nie doszedszy nawet do Jass, armja zawrcia
(1695

bd

bd

bd

wyj

zachd, daremnie wypatrujc posikw lub choby ywnoci


pastwiSiedmiourodu Przedwczesna zima zniszczya pasz, pola
PereTatarw
nad
odparciu
Nastpi
po
ska zamieniajc w bagna.
straszny
ryt (U) 12 wrzenia) wrd cigej szarpaniny z dzicz
odwrt prze/, knieje bukowiskie, zahjc/y dla koni. morderczy dla
ludzi, omal nie zgubny dla artylerji polskiej; gwn, jeeli nie ca,
korzy z wyprawy wydobya jeszcze raz Austrja (zwycistwo Lu-

na

dwika Badeflkiego pod Sonym Kamieniem 19 sierpnia), .\rmja polska nigdy si ju ttie dwigna z tej nowej klski bukowiskiej,
wiar w zwycistwo.
nard straci enery-j do walki
Schyek wojny tureeklej by dla Rzplitej gorzej ni smutny
i

by poniajcy.

l'o

kierownictwo wypada

roku 1691

jceg:o si monarchy

409

dwaj krlowie kodacy

w. Konopczyski:

doni starze-

hetmanw: z ktrych najzdolniejszy


najzacniejszy jeszcze .laboiiowski jest w kadym calu
ledwie podobizn .lana III. Krl. niezdolny do wielkich przedsiwzi,
ledzi ze zoliw radoci nieudae zamachy tych zazdronikw na
Kamieniec (1692, 1694). Widzi gasnc sw gwiazd, a tjie widzi
sposobu wycofania si z uciskw Litri; nairabywany przez stronnizwoa
kw P>ancji. aby skorzysta z penomocnictw 1690 roku
i

przechodzi

ri^ce

ow

deputacj celem skorzystania

zrozumienia,

chce.

ofert

pokojowych hana, daje do

nard zmusi do odstpstwa (non vult

uro

przy takiem traktowaniu wojny przez

kierownictwo, armia

si rozprzeda, czyny malej.


Zbrokw przejmuj olicerowie

facere, vult cogfi).

naczelne

by

Bidziskich,

Nie dziw,

Iskrw,

Saw

Dymideckich,

obroca Soroki (1692), przedsibiorA poniewa


czy Brant, awanturniczy wataka kondotjer Palej.
w tych samych latach szczcie opuszcza rwnie cesarskich wodzw, akcja polska z zaczepnej staje si przewanie obronn. Par
razy do roku wielkie czambuy ordycw, osaniajc jadc do Kamieca ))zahar j. ywno amunicj, przedzieraj si bez trudu
przez sie fortw, zaoonych dla blokady Kamieca (Suczawa ("ampolungo, Niamc
Soroka, Okopy w^ Trjcy, fort Panny Marji. Sniaty), wpadaj na Pokucie, Ru, Podole, Woy. Doszo do tego, e
w lutym 1695 r. sam Lww o mao nie dosta si w szpony Szachcudzoziemscy, jak dzielny Rapp,

t.

murzy

40.000 kosookich

jeo sokow.

Kiedy tak krl si i'aczej inercji ni


samowiednej woli, wbrew nawiedzajcym go przeczuciom niebezBrandenburgji. sta pod niepieczestwa ze strony Moskwy, Austrji
popularnym sztandarem Ligi, krlowa, modsza ruchliwsza, zapdzia
Dyploiiiaejn

.llarysioki.

si daleko w odwrotnym kierunku.


dziesiciu latach

do

nienaturalnego

.Tej

yczliwo

zwizku bya

dla

Austrji

p(

na wyczerpaniu.

zacieni wzw midzy obu


domami, ale przeciwnie oddali Marj Kazimier od Habsburgw zarazem od syna, ktry nadal podda si zupenie wpywom niemieckim. Jej te, coprawda, chodzio nietyle o wywyszenie Jakba zapewnienie mu sukcesji w Polsce, ile o zapewnienie mu znonej
przyszoci po/a krajem, aby teni pewniej mona byo utorow a drof
do nastpstwa wybitniejszemu .\leksandrowi. Kiedy .\ustrja wymusia w r. 1691 odwoanie B(^thune'a. krlowa przyja to jak zniewag osobist, solidaryzujc si z podranionym nastrojem tiiru.
uoya z odjedajcym szwagrem miay plan przymierza, ktre napodpisaa z Ludwikiem .\I\ (I lipca 1692).
stpnie za wiedz
Sobieski mia pi/ystpi do tego traktatu, czy te zatwierdzi go

Oenek

.Jakba z

Niemk

nietylko nie

ma

41n

HI8TORJA POLITYCZNA

sejmiki lub pospolite ruszenie zmusz uo do


Bya tam mowa o wsplnem nadal zawieraniu
aljansw, o roz-iawaniu w Polsce urzdw
o postpowaniu w Rzyirrie poUkich kardyiijaw wedug yczenia krla francuskiego, o po-

chwil,
zerwania

sejm.

g-dy

Austrj.

wzamian przez Francj

de

Sobieskiego do przeprowadzejednego z krlewiczw, o obustronnym wolnym handlu


o wziciu eglugi polskiej pod opiek francusk, o porednictwie
Irancuskiem midzy Porta
Polsk, tudzie polskiem midzy Ludwikiem XIV
koalicj. Na wypadek dojcia osobnej pacylikacji polskotureckiej zawarowano powrt do zobowiza umowy jaworowskiej
1675 r. Sobiescy mieli pobiera 150.0U0 fr. rocznej zapomogi na
utrzymanie przychylnego Francji stronnictwa; ten artyku, jak
niektre inne,
dotkliwie uzalenia krla polskiego od zachcianek
jego sprzymierzeca. Zato inny zapewnia, w razie napaci ze strony
Austrji, .Moskwy, Brandenburgji lub innej ssiadki, dyplomatyczn
zbrojn pomoc Ludwika.
zwizku z tym traktatem Bethune zakrztn si okoo sklejenia innego sojuszu, midzy Rzplit pa.stwami skandynawskiemi, przyczem przyja polsko-duska miaa
przedewszystkiem chroni eglug neutraln przed gwatami Anglikw Holendrw, a polskoszwedzka godziaby we wspln nieprzyparciu

nia sukcesji

do

jacik

Moskw.

Wszystkie

gdyby

nie to,

plany miayby niewtpliw warto, choby najutro,


Ludwik .\1V uzaleni wejcie w ycie umowy od

te

podpisania przez Sobieskiego osobnego

za,

wanie

pokoju z Porta; ta ostatnia


mylaa przyzna Rzptej

dzidki dywersji francuskiej, ani

co wicej poza Kamiecem.


martw liter, a skojarzone z

chodno przyjte

rezultacie

nim

i>rojekty

traktat

zblienia do Skandynawji,

zwalczane

Stokholmie,

l lipca pozosta

wszelk aktualno, od kiedy


na swoj stron paiistwa pnocne (1694).
austrolilw, straciy

Warszawie przez
przecigria

koalicja

Opozycja Sapiehw. Teoretyczne przymierza Marji Kazimiery,


jakkolwiek odwracay uwas" dworu od biecych zada polityki
wojny, niewieleby szkodziy, gdyby obz. ])opiprajcy Lig, szczerze
do pogromu Turcji.
tym obozie najwicej zasug wobec
Wiednia, Rzymu
chrzecijastwa przypisywali sobie Sapiehowie.
Nominalnym szelem rodu
partji by Kazimierz, znany nam dobrze
hetman
ufwawojewoda wileski, |)an krociowej fortuny, pyszny
kultury
towny, jak drugi Janusz Radziwi, ale bez jeiro europejskiej
s/erokoci pogldw. Naprawd
jego sytiowie, jak .Alehelmaii
wszyscy
ksander, pniejszy marszaek. .Micha koniuszy litewski
klijenci
do najmoniejszych, dziaali tak, jakim poradzi podskarbi
Benedykt, pomysowy
zoliwy Machjawel
podstpny, zawzity
1

dy

411

w. KKOPrZYSKi: DWAJ KRUI.<W1K RODArY

litewski, tylko bez

owej iskry patrjotyzniu iiarodowei^o, ktora pimila

w duszy llorenckiego statysty. CaJa polityka Sapiehw pyna z chcistrachu. Chciwo kazaa im dyba, w zawody z Rawoci, pychy
zw. dobra neuburskie (po ksinej Ludwice Kadziwiami, na
ktry mar im
roliiiiei, a lem samem wysugiwar si^ cesarzowi,
datkw
pieninych,
od
zapewni zapewni w istocie, niezalenie
due zyski z owych majtnoci. Pycha podsuwaa pomysy, obliczone
i

t.

na

podeptanie innych rodzin litewskich oraz upokorzenie z pomoc


Brandenburgji Sobieskiesio. Chwilami, jeeli mona wierzy

AUslrji

pieci si pan Kazimierz nadziej korony krlewskiej, czy tez mitry wielkoksicej, oczywicie po zerwaniu unji
z Koron; ale tym zbrodniczolanlastycznym widokom, odziedziczonym po Radziwiach Pacach, nie podporzdkowa pan Benedykt
poziomych rachub materjalnych uchwytnych korzyci, jakie dawaa
spczesnej

opinji,

wszechwadza w Ksistwie. \\'reszcie strach przed Moskw, lk o zairroone w razie wojny woci, lece w wojewdztwach witebskiem,
poockiem, powiatach orszaskim, oszmiaskim, bracawskim, pcha
rwnie Sapiehw w objcia Austrji, jako jedynesro mocarstwa, ktre
mogo powstrzyma od krokw wojennych Moskw Polsk. Wojna
turecka wycieczaa Ru, pozostaw iala za nietknit Litw, zmuszaa
do zbroje a wic do wzmoenia potgi hetmaskiej, uniemoliwiaa
i

na

zatargi

wpywy

orem

wschodnim.

froncie

niezbyt

dawali

I)latego

sowem

dlatego

francuskie,

si we

to

zwalczali

."Sapiehowie

pirem bronili Ligi, chocia


znaki bisurmanom. Dlatego pod poi

zorem zarzutw przeciwko ydowi Becalowi. dzierawcy dochodw


skarbu nadwornego, zerwali w pocztkach 1693 r. sejm grodzieski
(pod lask Kryspina), na ktrym nnaa si rozstrzygn w obecnoci
posw
francuskiego (Yidame a d'Esneval). cesarskiego iNostitza)
tatarskiego kwestja dalszej wojny lub pokoju.
Postrachem
umieszczakorupcj, dekretami trybunalskiemi
niem \\ ojsk w dobrach przeciwnikw, zdobyli Sapiehowie tak hfgemonj w Ksistwie;
przez szereg lat nie mia im brdzic" aden Radziwi. Pac ani Ogiski, nie mt')wic ju o podupadych
wieach, Tyszkiewiczach, Soohubach, Pociejach. Ale nawet
faktyczne krlowanie na Litwie nie rokowao, jak uczy rok 1674,
zwycistwa w caej Rzplitej na polu elekryjnem. Kto chcia rozporzdzi koron Jagiellonw Wazw. nui.><ia si oprzei* o monowadztwo koronne.
oto, mniej wicej pod koniec r. 1692. rozsruwaj straszni bracia nad ca Polsk sie nowe) konsj^iracji. Wstpuj do niej prymas kardyna Radziejowski, chciwoci
ambicj
rwny podskarbiemu litewskiemu, tylko bardziej obudny, talcj Hieronim Lubomirski, naogowy suga obcych <lw<)rw. z kilku krew nia
:

Woo

412

HI8T0R JA POLITYCZNA

kami

bez

(ale

marszaka Stanisawai,

w. koronny beiihol,

kaiiclerz

znani z warcholstwa zelanci wolnoci Leszczyski

oywieni jednem

scy

Pieniek, wszypragnieniem, aby si przed elekcj sprzeda


i

komu Niemcom czy Francuzom. Ten


konspiracji Pacw
Winiowieckiego, Morstina.

jak najdroej, mniejsza o to

czwarty

si krla
utonie

po

spisek

Wielopolskiego

towarzyszy, naksztat potwornego raka stacza resztki

a z czasem

narodu, potem zabagnia przebieg bezkrlewia,

katastrofach

V\'ojny Pnocnej.

Zatai*;:! litewskie. Na wiosn r. 1693 biskup wileski Konstanty


Brzostowski omieli si podnie gos przeciwko despotyzmowi buawy wielkiej, a mianowicie przeciwko samowolnym inkwaterunkom

wyczu w gecie biskupa


wanie gwatw nie zaniecha.

dobrach duchownych. Hetman

.Sapiehy w

rk

kierujc

dworsk,

dlatego

innej rady, jak zagrozi kltw krlikowi litewskiemu


pogo przed sd sejmowy. Przyszo okazaa,
hetman nie boi
si ani sejmu ani interdyktu. Sapiehowie, jakich chcieli, takich zamianowali posw z caej prowincji
na ich czele poszli do Warszawy rwa sejm. Los zrzdzi nieco inaczej: Jan III zasab w kwi
nie mogc przyby na termin (22 grudnia), czy te nie chcc
si naraa dla beznadziejnej sprawy, listownie wezwa prymasa do
zagajenia
poprowadzenia obrad w nieobecnoci dworu. Zamanifestowaa si przeciwko takim obradom Litwa, dajc zarazem skasowania podejrzanego skryptu do archiwum 1690 r.
cofnicia niemiych hetmanowi zarzdze Brzostowskiego. Wkrtce stosunki
w Ksistwie zaogniy si jeszcze bardziej. Sapieha, wyklty przez biskupa (14 kwietnia 1794 r.). pienidzmi
terorem skoni wikszo
zakonw do nieuznawania ekskomuniki, a kiedy nuncjusz Santa
Croce, nie baczc na gone zasugi Sapiehw dla Ligi, stan w obronie- wadzy duchownej, wmiesza si w spraw Radziejowski jako
ten sposb z aktu prostej
rzekomy legatus natus zawiesi kltw.
samowoli onierskiej wyrs spr zasadniczy midzy kocioem pastwem, a nawet w onie sameiro kocioa. Zgorszenie roso z kadym
tyun)dniem. .leeli Ilzym nie mg jednem pocigniciem pira upora
si z pysznym prymasem
nieposusznymi mnichami, to c dziwnego,
saba Rzplila nie moga strawi twardych gw sapie-

Ni

byo

zwa

i.

yskich?
Kiedy

po

roku

nom zgromadzonym

dwr

jeszcze

raz

chcia
buta

przedoy

zatarg sta-

cynizm oligarchw
litewskich przebray wszelk miar. Hetman przepychem
mnogoci
hufcw zamiewa krtila; a ci. co go ))Na|janieJ8zym nie wahali si
nazywa, napenili witnic praw zgiekiem karczemnym, szturmowali do obradujcych osobno koroniarzy, staczali krwawe bjki pod
(12

stycznia 1695!,

413

w. konhcztski: dwaj krT/Owib kodacy

bokifrn

rezydencji

ciwszy

krlewskiej, wreszcie

zerwali

obrady,

niedopu-

ziiienawidzoiieLTo Kryspina do podniesienia laski, letro. rzecz

naleao si po nich spodziewa. Natomiast cakiem niespousysza od prymasa podczas sejmu zaraz po nim ambasador francuski ks. Polignac: oto cala opozycja, tak haaliwa dotd
yosicielka witej wojny, obiecywaa zerwa z Austrj (od ktrej
wieo wzia 20.000 talarw), zawrze pokj z Turcj, wog^le przybarwy francuskie za ryczatow sum 400.000 (rankw, .atwo
wyobrazi sobie zawd spiskowcw, irdy Ludwik .\IV^ lojalniejszy
wobec Sobieskich, ni jegfo dyplomaci, p'orardliwie odrzuci wszelkie
zbrojenia wyczerpay kredyt Sapiehw.
teg:o rodzaju targi. Largieje
Koroniarze oburzali si na ich brutalny despotyzm; dwr rzuci na
sejmiki relacyjne haso pospolitego ruszenia, ktre musiao budzi
prosta,

dzian

rzecz

echa konfederacji gobskiej, a moe


przeczucia klski olkienickiej
Na solidarne poparcie Litwy przeciwko szablom polskim trudno byo
liczy, odkd biskup mujdzki. Kryspin, stani przy boku Brzostowskiego, a Radziwiowie upomnieli si zbrojno o spadek po zmarej
(23 marca 1695 r.) Ludwice Karolinie, dotd bdcy w rkach Sapiehw. Na dobitk z poza 'tych doczesnych wrogw
mcicieli
ukazywaa si grona twarz obraonego Kocioa. Zwycistwo
i

prawem wydao si niemoliwem. Wwczas lk przenie odeszy serca pyszakw. Wycignli rce do ugody
pchnito ich. Z jednej strony Folignac, skonny do intryg
przenad

siy

cay przejty spraw nastpstwa po Sobieskich, oddawna chtnie oliarowywa swe dobre usugi; z drugiej
co dzigotowa
te
przebaczy
wniejsza. Marja Kazimiera
bya
Sapiehom
zabezpieczy sobie
wszystkie zniewagi, byle odegra wielk rol
po mierci ma, jeeli nie dalsze rzdy pod lirm ktrego z >ymowskich.
riw, to przynajmniej uywanie skarbw wasnych
zim r. 1(595 6 przecigay si w Warszawie komPrzez jesie
kupstwa,

sejmu
polubowne. 1'od presj opinji, spragnionej pokoju
nie dochodzi krzywdy
biskup wileski zgadza si cofn kltw
publicznej wzamian za marne odczepne, ktre zreszt chciano zwali
na skarb litewski. Ale takiej ugodzie, takiemu uwiceniu bezkarnopowagi monarszej Jan III. Rzeczy
ci sprzeciwi si resztk energji
zostay w zawieszeniu. I^odmwiony przeze Brzostowski stanJ
planacje

twardo przy swojem prawie. T/.ekano

ju

tylko na:

Siiiien* S(>bieskleu:o. Cikie dolegliwoci, jak podatrra. kamie,


chorobliwa otyo; nkay oddawna ciao krlewskie. Duch zamiera
take od wielu lal, conajmniej od owych przej bolesnych 168^*
roku. Jan czu swj upadek, przeczuwa koniec, a nie chcia egna

si

yciem mimo

wszystkich

goryczy,

jakich

mu

nie

skpia

sta-

414

HiwoRJA poi.rrrciKA

ro. Walka
wiar
szy

nierzdnym

adzi,

wszelkich

wzlotem na

triumf cnoty,

rozkoszy

wyyny

w nim
Zaznaw-

niewdzicznym narodem podcia

w dobr przyszo

boleci

dwig^nwszy si wasnym

ycia,

spada

majestatu,

Polski..

nich

pod brzemieniem

ota-

za na dawny poziom magnacki, czu si coraz lepiej


w kwi. Jaworowie, Wilanowie, coraz gorzej na zamku warszaw-

czajceiro

skim. Fraco\\a dla rodziny, lecz


wrd niej by samotnym, (^kochan crk Teres Kuneuund poegna w 1694, gdy sza za
za ks. Maksymiljana Kmanuela bawarskiego. Siostr Radziwiowa
pochowa w tyme roku. Ndzny .lakb, czepiajcy si aski wiede-

r.

skiej,

sta si

zaka

wci

caej rodziny. Marysieka,

pikna

ruchliwa,

jakoby o trzecim mu, Sapiee czy Jabonowskim... Wic


odwrci si od rodziny
sw utopi w skarbach, ktre
chowa pod okiem zaufanych stranikw. Wiosn r. 1696 medycy
inni, dostrzegli w nim
nadworni: yd Jonasz, Irlandczyk 0'Connor
czerwcu senat upowani
zastraszajce postpy puchliny wodnej.
obmyli rodki na pokrycie jej kokrla do wyjazdu na kuracj
sztw, ale byo ju zapno. Dnia l7go dwukrotny atak apoplekty-

mylaa

Jan

mio

czny skrci cierpienia Sobieskiemu.

Czasy saskie.
napisat

Wadysaw Konopczyski
Panowanie Augusta Mocnego.

I.

Wskazwki

biljograficzne.

August Mocny wicej mia szczcia do historjografji w swojem pokoleniu,


czasach pniejszych: skutkiem tero dzi ciekawszych rzeczy monu siij
dowiedzie o jego polityce z literatury obcej, jako to rosyjskiej o Piotrze W.,

ni w

szwedzkiej o Karolu XII, pruskie) o krlach Hohenzollernach, ni.


saskiej.
ratury polskiej

nowszej

lite-

rda
I

Ju w

r.

1697

pieszy de

la

Bizardit-re uwieczni Histoire de la seissioii


J. Bartoszewicza, Wilno 1853; pomiertne

arrivee en Pologne 1697, przekl. polski

yciorysy skrelili J. Chr. hesroches de Parthenay, Histoire de Pologne sous


August II, Haga, 17334, przek. polski T. Herburta. Warszawa 1854 D. Kassmann, Kriedrich Augusti des (irossen. Knigs m Pohlen Leben und Thaten,
Lipsk 1734. Szereg autornw poiwici swe pira L'szczyskiemu:
Frankfurt
M. Hanfft, Merkwiirdiges Leben des Konigs Stanislai, Frankfurt
Lipsk 1735.
J.
1>.
Heyler, Leben St. v. Polen u. Leben des M Kadziejowski. Magdeburg.
Lipsk. Stokholm 1737 (poNki przek/ad 1744
de Cheyrieres. Histoire de Slanislas I. de Pologne. Frankfurt 1740, 2 tomy. o dworze Augusta II
f ra msdo r f f,
1'ortrait de la cour de Pologne en 1707 (Ms. Hibl. Czart. .")36), Pllnitz, La
Saxe Galante, Amsterdam 1734 (kronika skandaliczna). Od tych prbek dworskiej
;

Wo

historjografji

nap apokryficznych pamitnikw

niemieckich

niemniej

infor-

macyj zawieraj historje pamitjtniki polskie, przedewszystkiem Dzieje Polski


za Augusta II (16961728), wyd. Czech. Krakw 1849, II wyd., pierwssy
wydawca. E Haezyski. bezpodstawnie przypisao dzieo (Pozna 1838") jakiemu
Erazmowi Ulwinowskiemu. Pamitniki Krzysztofa Zawiszy, wyda J. Bartoszewicz. Warsz. 1862 (16661721). .\. J. U lesze w s k iego. bazyljanina, Abrys
i

domowej nieszczliwoci
wntrznej niesnaski... przez jedna zakonn osob
wiatu pokazany aoci wyraony 1731 anno. wyda Fr Kluczycki, Krakw
1899 11696 1712); Dla pamici Michaa
i>. n
o w iec k ego, wyd. Prze/dzieckiego w dziele: Podole, \V(jy
Ukraina t. I: W. Hakowski. Pamitnik rotmistrza pospol. ruszenia, 1701 1711, wyd. Elig. Piotrowski. ytomierz 1861; Puchalski W.. Notatki z lat 1690 1718. wyd. J. I. Kraszewski, Atepcuni 1846. VI,*
w Bibl. pamitnikw podry, Drezno 1871; J. St, Jabonowski, Pamitnik,
wyd. Aug. Hielowski, Bibl. Ossol.. poczet nowy I, Lww 1862, tego Dziennik.
Kronika llodzinna. 1889-90: J. J. l*r zeben d o wski. Memoires sur les revoIutions
i

416

HISTOKJA pouryczNA

Marcin

de Pologne. iottcrdaiu 1710:

druk.

zacznikach do

('

iJziejw Jana

om e n

to

ws

Sobieskiego

1<

k*),

Diarjusz bezimienny

Uogalskiego,

L.

Warszawa

Kosa

wojew. inilanckiego, Podre krlewicza polskiego, pniejszego


krla Augusta III, wyd. Kraushar, Lww 1906, 1910. Pamitnik Macieja Pawowskiego o podrach Augusta III za granic, Dziennik Poznaski 1918. St.
lb7:

J.

Poniatowskiego Uemarues
XII

rles

roi

de 8ut*de par

mr

d'un seigneur polonais sur Thistoire de ChaHaga 1741. oraz Journal dun frere

de \'ollaire,

d'armes de Charles XII, wyd. S. Coriainow, Petersburg 191U. Frane. Gociecki,


Poselstwo Stan. Chomentowskiego od Aug. II do Achmeta IV (wierszowany opis),
rkopisie diarjusz poselstwa Szembeka do Wiednia 1713,
Lww 1732.

Itziennik

Orl ka 1720 32,

Filipa

do Turcji 1712-

4,

wszystkie

pamitnika 17078

litewskiego

relacja St.

zbiorach

Bibl.

Ms.

o men t o ws k ego o poselstwie


Czartoryskich; fragment nieznanego

Ch

Bibl. Ord.

Krasiskich

2879.

Dziennik Konfederacji tarnogrodzkiej, Obraz Polakw


Polski
Kaczyskiego
XIV (skrt dowolnie zrobiony). Theatrum Europaeum
i

E.

t.

(od r. 1729). NapI pamitnikarski


tom Lengnicha Geschichte der Preussischen Lande,
Gdask 1755, Ksicia de Saint 8imon .Meinoires 1695 1723, wyd. 182930,
21 tomw, drugie wyd. kontynuowane przez Boislisle'a, do r. 1715 tomw 26^
Pary 18791914, Flemminga notaty pamitnikarskie w Mss Archiwum Pastwowego oraz Bibljoteki Krlewskiej w Drenie, Journal de Pierre le Grand,
1698-1714, nouvelle edition avec notes par un officier Suedois, Stokholm 1774.
Wypisy z pamitnikw ks. dc L r a, dyplomaty hiszpaskiego, w Ms. 809 Bibl.

do

r.

1738; Gazette de France, Kurjer Polski

charakter nosi ostatni,

IX

Urd. Krasiskich.
Kto wic, czy nie najwicej wiata rzucaj na t epok pomniki historjogralicznopamitnikarskie szwedzkie, oraz te, ktre o sprawach szwedzkich mwi: Nordberg, Konung Karl XII-9 historia, Stokholm 1740, mnstwo za-

przytoczonych w tekcie dokumentw; Adlerfeid, Histoire militaire


de Charles XII, Amsterdam 1740; Voltaire, Histoire de Charles XII, roi de
Suede, nouv. ed. Amsterdam 1733; Limiers, Histoire de Suede sous le regne de

cznikw

Amsterdam 1721. Karoliska Krigares Dagbcker, 12 tomw, wyd. Quennerstedt, Lund od r. 19U5 najwaniejsze dla nas tomy: IV,
dziennik sekretarza Kochena, V, dziennik predykanta Agrella, IX, dziennik.
Keh n s f hol d a). Inne pamitniki: G y le n k r o o k a. H am to n a, Tu r e Bielkego; De la Mottraye, Travels ihrough Europo, Asia etc, 2 tomy, Londya

Charles XII, 6 tomw,

1723;

Theyls, Memoires pour

("ario

XII

in

Turchia, wyd. N. Jorga

Niejeden
literatura

fakt

polityczna,

1896;

wic

Eclipsis

Am

r a,

tej

Poloniae

epoki
orbi

Lejda 1722;

S.

del soggiorno di

Storia

Historiska Hundlingar

dziejw politycznych
a

de (Jharles XII,

servir a Thistoire

Lagerberg, Dagbok 171011, Gteborg

cz.

19.

odzwierciedla spczesna
publioo

demonstrata

St,

przekad Kluczyckiego, Krakw. 1902; Karwicki, De


ordinanda republica (1708), wyd. S. Krzj anowsUi, Krakw 1871; Wolno polska,
rozmow Polaka z Francuzem objaniona (Warszawa 1732): Konarski. Ilozmowa pewnego ziemianina z ssiadem itame 17.32"S).
Akta dokumenty. Publikacje polskie: Zauski, Epistwlae historicofamiliares, cz. IV. Brunsbcrga 1711. Archiwum Tajne Augusta II, wyd. Raczyski. Obraz Pol.
Pol. XVII-XVIII, Wrocaw 1848. Teka Gabr. Pod oskiego

Szczuki

(1709),

polski

wyd. K. Jarochowski, Pozna 1866-62. -Materjay do historp Stan. Leinslrukc\| KI uczy ki ego
szczyskiego. Obr. Pol.
Pol XIII; zbiory Lauduw

tomw

6,

41

w. tONul*l ZyN>Ki: CZASY SASKIE

Pa W

logo.

118 k

1*

loc

as

Kaiiianina,

1,

w.

j.

str.

31U.

Swada

JO

w3k

t.

I.

n.

Archiw kniazia Kurak na, Sarawojenno- istoriczeskich inaterjalow, Petersburg 1892

11. 25. 34. 39, 40, 50. 52. 58, Gl. 64, 74, 81;

18909,

tw

La-

od

l^ulska

g o - li a n e y k o w c z a, 1745.
Hosyjskic: Pisma bumagi iiripieralora Pielra \\'i e U ag o. 7 tomw.
1872 idochodz do r. 1707); .Sbornik Imp. liusak. Istoric/eskago Ubszozestwa

Os

ci-ika

t.

I.

V.

IX.

\III,

t.

8.

Sbornik

Pamiatniki
XII.
l.\,
Niemieckie: Lunig.

Bonchte an das Zaarisrhe Gabinet

Monumenta

Yetera

Fol. et Lith. IV,

snoszenij

diplomaticzeskich
Teutsche

Moskau,

in

Hzym

1864;

Keichscanlzley
."5

tomy. Berlin

Monuments de

liossii,

VII,

|t

Patkuls
1792-5; The ner
Kussie. Rzym 1839.
.1.

K.

Loewe, Preussent Slaatsvertrage, Publicatioiien aus d. kg), preuss. Staatsarchiven


t.
87. Wigierskie: Archivum Kakoczianum, l'eszt 1871. Francuskie: FarLieffroy
sres, Instructions de Pologne (j. w., str. 311), Kambaud (Hu.s.sie
Sueile). A. Waddington iPrusse). G. de Lamberty. .Memoire<; pour servir
a Ihistoire du XVIII .>*i6cle. szereg tomw, Haga. 1724 34.
Szwedzkie: Historiska Handlingar t. III n. (korespondencja Karola Xli
Handlingar angaende Konung August, d. Starkes utrickest. XIX,
z senatem);
Hallendorff. Stokholm 1906;
politik fore hans afsittning ar 1704, wyd. C.
Konung Carl XII' egenhaiidiga bre", wyd. E. Carl son, Stokholm 1893. Uosen,
Hrel fiiin Samuel Bark lill
bref fran Olof Hermelin till Samuel Hark 1702-9
<Iof Hermelin 1702-8. Stokholm 191H
.

Opracowania.
Prace

dor

do pierwszyi-h kilku lal tego panowania, polem


Kazimierz Jarochowski. ale
doj tylko do koca r. 170i-: Dzieje panowania Augusta II od mierci
.Jana ILl do chwili Ws^tpienia Karola XH na ziemi polsk. Pozna 1856; tom II.
dalszy fiagiuent z pomiertnego rkodo elekcji St. Leszczyskiego (I874j
polskie

nadzwyczaj skpe.

Cao

obfite

przedsiwzi zbada

zdy
a

pisu

Nauk poznaskiego

Iocz. Tow. Przyj.

1890, XVII..

Uzupenieniem

tej

sze-

liczne rozprawy, zawarte w zbiorach:


Opow. studja
roko zakrojonej pracy
studja hist
Warszawa 1877
histoiyczne. 2 tomy. Pozna 1860, 1863; Opow.
st. hist.
serja nowa.
st. hist.. Warszawa 1882,
(serja III); Nowe opow.
Op.
Pozna 1884; Z czasw saskich spraw wewntrznych, polityki wojny, Pozna
lSdt\ Uozprawy hist. krytyczne, Pozna 1889. Niektre z tych prac rozwijaj
Konstantego .Sobieskich
tylko szczegy objte Dziejami, np. Porwanie .lakba
(O. 5). H. II), Polityka brandenburska w pierwszych latach wojny Karola XII
mi.sja Przebendowskiego do Beilitia w r. 1704, Oblenie miasta Poznania przez
Zamach
l^atkula (N. O. S H.), Bitwa pod Poniecem d. 9 listopada 1704 (Z Cz. S.
.\ugusta II na Warszaw w r. 170t (,0. .S. II. IIIi, Rada senatu wyszogrodzka
do r. 1724; a mianoU. S. H. S. N.). Inne, wanijsze, sigaj w dalsze lata
wicie: Katastrofa Palkula, Konic Radziejowskiego (N. . S. M.). Bitwa wschowsUa d 13 lutego 1706 (O. S. H. S. N.i
Bitwa kaliska d. 29 paidz. 1706. Lauda
poczonych wojewdztw kaliskiego poznaskiego (Z Ca. S.i, Wielkopolskie Leauslrjacka po traktacie altransztadzkim, Kamieszno w V. 1707, Polityka saska
Pozna po Augustowej restauracji (U. S. H. S. N.). Dwr saski w trzechniec
leciu po traktacie altrunsztadzkim (R. H. K ), Wycieczka Grudziskiego do Polski
jego salarg z krr.
1712 (O. S- H. II). .an Stanisaw Jabonowski, woj. ruski
lem Augustem (O. S II. III). Stanisaw Leszczyski po Potawie (< S. N. S. N.),
Zamachy Augusta II na LeszcKyskiego iN. O S. H.), Epizod Rakoczowy w dziejach panowania Augusta II, 1703 17 (Z Cz. S.). l>wie misje Franciszka Ponii

<

KncykiopeJia poNkr*

r'>'

.-

ii

o?

418

Ul.STOKJA l'OLlTVrzXA

skiego do cara 1717 8 (.lainp). Car

warszawskim

(1{.

H.

K.),

l'iotr
Augu^l II w trzechleciu po
Prba emancypacyjna polityki Augustowej

lrakt;icie

Posadowfikicgo, 1720 (N. O. S. H.), Hprawa toruska z


log sprawy toruskiej lO. S. H. 111).

r.

1724 lO.

8.

intryga

H.

IIj,

Epi-

okazaej spucizny niewiele ju dorzucili inni historycy polscy: L.


dal studjura: Don Livio Odeschalchi kandydatem do kor. polskiej,^
Prz. Polski 1908; W. Lenkiewicz zbada udzia Rosji w pokoju kar/owickim,
Przew. Nauk Lii. 1901; Dr. Antoni J. (Rolle): Bunty Palejowe, tame 1878,
Wojn domow na Litwie omawiali Justyn Nar bu tt, Dzieje wewntrzne narodu

Do

tej

Boratyski

litewskiego za Sobieskiego

Augusta

II,

Wilno

1852, L.

Po wid aj, Wojna

Sa-

szlacht litewsk, Prz. polski 1872, IV; 8 ie r z pu t o ws k i, Pierwsza


prba reformy politycznej w Polsce, Warszawa, 1905; Handelsman. Zamach
stanu Augusta II, Studja historyczne, Warszawa 1911, W5Z3'sc\ z wynikiem niedostHtecznym. J. Bartoszewicz, Karol XII w Warszawie, Warszawa w kocu
r. 1702, Warszawa w r. 1705;
Ksidz W. Santini, nuiu\)usz w Polsce 17228Kantecki, Karol XII vv Polsce Turcji, Szkice opowiad. historyczne. Pozna
1863; Charakterystyki Augusta II
Flemminga szkicowa K. M. Morawski: Ze
studjw nad epok sask, Krakw 1913; Askenazy, Do charakterystyki Augusta II. Dwa Stulecia, II; zarysy biograficzne: Przezdziecki Al., Krzysztof Urbanowicz, starosta hubski. Bibl. Warsz. 1856, III; KI. Kantecki, Stanisaw Ponia-

piehw

Pozna 1880. 2 tomy itu najpeniejszy obraz ostatnich


Tarnowski K., Adam migielski, Warszawa 1850 (odb. zBiblWarsz. K. B. A. Hoffmann, Krl wygnaniec, Bruksella 1861. Rozwj sprawy
wschodniej w latach 17U9 H opracowa Jzef Feldman (w rt^k opisie). Stosunki
ze Szwecj: Konopczyski, Polska a Szwecja 1648 1795 (w rkopisie, dru-

towski, kasztelan krakowski,


lat

tego panowania).
i;

kowany tylko rozdzia III p. t. Dwie prby pacyfikacji midzy Polsk a Szwecj
po wojnie Pnocnej, 17181732, w Przegl. Dyplomatycznym 1920). Brak dziea
polskiego o stosunku do Polski l'iotra
brak nionografji o Mazepie, najdotkliwszy brak gruntownego opracowania konfederacji Tarnogrodzkiej
wiea
praca Piocha.ski o tym przedmiocie (Przew. Nauk. Literacki 1917) nie o wiele
wzbogaca nasz wiedzt; po jasnem na swj czas cennem przedstawieniu Szujskiego w Dziejach Polski, t. IV (1866). Schyek tego panowania: St. Ku jot.

Sprawa toruska 1724

r.,

kocz. Tow. Przyj.

Nauk Pozn.

1893;

Kraushar,

Tra-

gikomedja kurlandzka (1727), Krakw 1903; Kantecki, Ksice zaloty, Przew.


Nauk. Lit. 1875, Koiisja kurlandzka, tame 1h82. Potomkowie krzyakw, Przew.
Nauk. Lit. 1881; Askenazy, Przedostatnie bezkrlewie. Dwa Stulecia, I: Bartoszewicz, Kampament w Warszawie., Dziea VII.
Ilistorjografja cudzoziemska w wielu kwestjach wyprzedzia tu
zostawia
w cieniu polsk. Niemcy-Prusacy z upodobaniem rozpisali si o bezkrlewiu
i

16967

Hel big, Polnische Wirischaft u. franzosichc Diplomatie, Hist. ZeitH a a k e, Dic Wahl Augusts d. St. zum Knig von Polen, Hist.
\'ierleljahrschr. VI (1906) 31-84; Hiltebrandt, Die polnische K6nigswahl von
r.:

schrift.

t.

(18o9);

1697 und die Konversion August des Starken, Quellen

X; Schel er-.Sle n

u.

Forsch

aus

ital.

Archi-

w artz,

Polen u. d. Knigswahl von


1697 Z f. ostcurop. (leachichte, 1912. Najlepsza charakterystyka nowego krla
Berlin
pira H Hak ego, August der Stark. Kinc Charaktergtudie. Monachjum
1{>02;
niestety z zapowiadanych dalszych publikacyj tego autora nic prawie nie

ven

u.

BihIioheken,

t.

G. W a g n e r, Die Beziehungen Aug. d. St. zu seiiicn StJinden


ic.
169i- 1700, Lipsk, 1902. Poza kilku rozprawami o naje/dzie szwedzkim
pokoju

ukazao

w.

K'

);<iIiV.VSK)

(Friescii. Die I^age

altransztadzkini

419

t/>A>Y i^Ai-KlE

Sachseii wfthreml der schwed. Invasion

in

Gosch. Dresdens XV: Giiiither. Die


Entstehung d. F'riedens v. Altr., N. Archiv f. sUchs. Geschirhte, XVII), najnowsza
iteratiira saska wykazuje jedn ijlko wiksz piac o tych czasach: A. I'hilipp. August der Stark und die l'raginatische Sanklion, I^ipsk, 19IU.
te
wypada jeszcze posugiwa si starym Ho ttige r e iii. Geschichte des Kurstaates
iindKnigreichsSachsen, t. II, Gotha 1870(2 wyd.), \' eh se'm, Geschichte der deutschen
Ilfe seit der Reforination. cz. V, Hamburg 1854, a nawet Foersterein. August
d. Stark ais
Iegent und Mensch, Poczdam 1839, ktry zreszt pod niejednym
wzgitjdem ustpuje l^arlheiiay'owi. Inne dziel niemieckie: Martens, Die Absetzung des Koiiigs August II v. 1'olen, Zeitschr. d. westpreuss. Gesch.-Veiems
u.

d.

Friede

Altr.,

v.

Mitteilungen

d.

Ver.

f.

Wci

Gdask

VIII,

Hofes, Ztschr.

Toru

richt,

Ztschr,

d.

Biedermann, Aus der Glanzzeit des sachsisch polnischen


deutsche Cultur-Gesehicbte 1891; Pro we, Das Thorner Blutge1868; Fry d r y cho wi cz, Die Vorgatige zu Thorn im .1. 1724,
1882;

f.

westpr,

Gesch.-Vereins,

Zim mer mann,

XI;

Jacobi, Das Thorner


powodu prac} Kujotaj. Ztsch.

kalholischer Auifassung

Bezirk Marienwerder

(z

Weber,

Moritz Graf

Thorner Turoul

Dei-

Blutgeiicht in polnisch-

1724, Hist. i'rovinzial-Blatter 1898;

d. hist.

Ver.

fiir

d. lieg.

Sachsen, Marschall von


Frankreich, Lipsk 1H63. Bla n c k m e ister, Kurfiirstin Christiane Eberhardine,
die letztp evangelische Kurfiirstin von Sachsen. Lipsk 1891.
1'olityka

Hamburg,

ros}] ska:

1849.

K.

E.

Solowjew,

Pietra Wielikago, 30
Istoria

1899.

He

rr

mann,

v.

Geschichte des russischen Staates, IV

Istorja Rossij,

t.

XIV XIX. Golikw,

tomw, Petersburg 178890.

II

wydanie

carstwowania Pietra W., Petersburg 185863, tomw

Diejanija

Ustr ialow.
Umaniec, Giet-

1837.
6.

Maziepa. 1898; Kostomarow, Maziepa (Istor Monografii t. ll. Bruckner


Peter d. Grosse, Berlin 1882. Polityka pruska: Mathias, Die Erwerbung der K-

man

nigskrone durch Friedrich I


ronne royale de Prusse par

(1891).

les

A.

Waddington,

Hohenzollern,

Pary

Lacuisition de

1888.

Droysen,

la

cou-

Geschichte

III
IV. Sch o tt m iiller, Das preussische Frieiiensprojekt
Leszczyski (Ztschr. d. hist. Gesel. f. d. Prov. Posen, 1904).
Polityka francuska: Legrelle, iiC diplomatie francaise et la succession
d'Espagne, 4 tomy, Pary 1888-92. E liourgeois. La diplomatie secr^te au
.WIII siacie, 3 tomy, Pary 1909 11. Boy 6. Stanislas Leszczyski et le troisieme
trait de Vienne, Pary 1898; Vassilif, liussland und Frankreich von der Thronbesteigung Peters des Grossen bis zum Vertrage von Amsterdam (1717), Gotha 1902.
Sprawy tureckie bakaskie: caoksztaty dziejw Turcji H a m me ra
Zinkeisena, Jorgi Geschichte des Osm. Leiches, IV, (lOlha 191L; Obersberger, Ilusslands Oriontpoliiik, I, Stuttgart 1911.
Polszcz na pocztku Will w
Wgry: Ton^szi
yj, Uhorszczyna
Zap. Tow. Szewczenki. 84 6.
Najobficiej jaUf)ciowo najlepiej przedstawia si dortiltck naukowy szwedzki: Fryxel I, Berattdser ur 8venska hislorien. t. 2132, II wyd. 1901 F. F. Carl6-8, Slokholm
son. 3veriges historia under Konung.une af Pfalziska huset.
nieko1881, 1885, 1910 (ostatni tom Ernesta (".). 1'ogl.idy tych autorw,
rzystne dla Karola XII, zwalcza najnowsze pokolenie historykw szwedzkich,
st-Europa, Stokktremu przewodz H. Hjfirne, Karl XII, OmstOrtningen
holm 1903 A. Stille, Carl XII' falftiigsplaner (o kampanji 17079 r.). Wane
przyczynki pomniejsze: Hallendorff, August tlen Stark och Karl XII under
nordiska kngets frsta skede, Hist. Tidskrift 190.'); Konung Augusts politik aren

der preuss. Politik, cz.


1712

u.

d.

Knig

tit.

wk

t.

do

17001,

Upsala 1898 (Skrifter utg. af K. Ilumanisliska Velenskaps-Samfundeti;

42"
Br

HiyrOltJA HiM.I Yl.ZNA


1

Upsala 1905; (Jsteri-ike och


Sachsen. Hist. Tidskrift 1909; E.

8verig'' och Frankrikp.

uli n,

fJet

stora nordisku

arlson. Sveri^e
och Preussen 1701 9, Hist. Bibliotek 1880; Herlilz. Fra Thorn till Altranstadt
17U3-6. t. I, Stokholin 1916. Den polska fr-.gan 17089, Karoliska Forbundets
Arsbokl9U; .Sjogren, Johann Keinhold Patkul, Hist. Bibl. 1880.
F. F. Carl90 n. Om frcdsunderhandlingar ne aren 1709 - 18, Stok holm 1857; Oscar Fredrik
(krl Oskar II), Nagra bidrag till Sveriges Krigshistoria, 1711
3, Stokholni 1892.
Karl XII:s

kriffet f6re

infall

(_'

Nowsza twrczo

dziejopisarska

Karoliska Frb. Arsbok


leuBzu mierci Karola Xn

(od

arsdagen

af

Karl XII.
i

Till 20(J

Ml

Krirl

p:i

skupia

si gwnie

Wjniki zreasumowane z okazji jubidwch wielkich wydawnictwach zbiorowych:


hans dod, wyd. 8.
Hring. Stokholm 1918,
r.

1910).

.1.

na

koiiwokaeji

najniemoralniejsze

wojsku,

bezkrlewie 16967

dziejach naszych,

wrd

de/.orjenacj polityczn spoeczestwa

gboki

polu

tern

siairfSltet.

N'i^rzl

najdusze

Szwedw na

ujawnio

r..

zupen

intryg cudzoziemskicli,

ducha publicznego, dotd podnoszonego nadjudzkini


dao narodowi krla, ktry go jeszcze gorzej
wysikiem .lana III,
zanik

mia

znieprawic.

PrzedewszystkieiH poniosa

godny

klsk

idea dynastji narodowej. Nie-

torowa sobie
BerWiedniem, Stokholmem

przedstawiciel, Jakb Sobieski, od kilku

jej

drog do korony
inem. a im

przez konszachty z

ma

lat

mio

by.
mniemania, do uycia obcego gwatu, choby
za przyszo paci kosztem Polski. Opinj niezalen odstrczy nietaktem
chciwoci, zwaszcza kfdni z matk o spadek po bohaterze. Wyzyskali wraenie tego skandalu starzy wrogowie Sobieskich,
Lubomirscy
Sapiehowie: oni to gwnie zakcili konwokacj (29
sierpnia
28 wrzenia) sporami z pysznym Radziejowskim o baldachim
atakami na Marysiek,
rozbili zgromadzenie na dwa koa:
jedno przewanie senaloi"skip, po stnjtue Marysieki
prymasa, drumniej

liczy na

Polakw,

tern skorszy

YM-duL*" f)0wszechneg<

[r\^

przewanie

szlacheckie.

rk

lednoczenie Lubomirscy. idc na


Saj^ehom. ktrych si
paralioway na Litwie ruchy rokoszowe w wojsku
wrd szlachty,
i

postarali

si

t sam metod obezwadni

w Koronie hetmana

Ja-

bonowskiego, przychylnego Marji Kazimierze: s wyrano poszlaki,


oni to pomogli do rozdmuchaiua
utrzymania konfederacji wojskowej, jaka w 'sierpniu 1690 r. pod lask towarzysza Bogusawa Baranowskiego ogarna na Rusi rycerstwo koronne. Krlowa, wyrugowana z Warszawy, przez zemst
dla zapobieenia uchwale o eks-

usiowaa zerwa konwokacj prze/. Ilorudyskiego. posa czernichowskiego. Zachwia si bur/.liwy sejm: jedni, szanujc
kluzji Piasta,

421

w. Konopczyski: czasy babkie

rzekomo /rei)ic wolnoci, owo ojedyiie prawo kardynali)e, liberum


na niezbveto, poprzestali na zawizaniu konfederacji {generalnej
dnych uchwaach co do terminu i' sposobu elekcji, ale wpletli do
tych uchwa wyczenie Piastw, a wic przedewszystkiem Jabonowobieskich; drudzy susznie dopatrzyli si nawet w tych poskiego
i

stanowieniach niedoslatecz[jeg() szacunku dla protestu llorodyskiego


przyjmuj tylko termin miejsce obioru
zastrzegli si w salwach,
postawia przecie na swojem, konwokacja nie zokrla.

Wikszo

staa skutecznie zerwana.


Gdy swawolili syci prawodawcy, czemu nie mia swawoli
godny onierz? Bunt Baranowskiego, wszczty z bardzo naturalnych
pobudek, podobnie jak dawniejsze zwizki po wojnach moskiewskiej

suy

celom poszwedzkiej (1661


S), przez chwil tylko
magnackiej, poczem odzyska pierwotne oblicze: by to akt bezsamosdu szerokich k onierskich, skazanych na ponierobocia

(16124)

lityki

prawdziwych zasug. Lecz raz puciwszy wodze swej goryczy, onierz- rokoszanin, pod hasem wolnoci krwi
przodkw zdobytej, szed we wntrznoci ojczyzny, wyrzyna sobie
chleby z dobr omast, upi dobra krlewskie, duchowne ziemskie,
giuchy na jki wspbraci, najedanych przez ord (w padzierniku).
kierowa caym ruchem egzeBaranowski rozsiad si w Samborze
kucyjnym od Karpat do Narwi, pertraktujc, niby udzielny pan, z komisj obrachunkow (w padzierniku listopadzie) trybunaem skar-

wierk po wielu

latach

bowym we Lwowie
Rzymskiej

(od 21

senatorw

stycznia).

wszystkich

zniszczy
Jabonowskiemu rozdwoic
marszaek Baranowski, ten straszny
ster upad do ng hetmaskich u
Lwowa, by wnet znikn z widowni
i

Dopiero przy poparciu Kurji

odcieni

politycznych

udao si

U maja
nieporzdku wojskowego miniBernardynw na przedmieciu
opr zuchwalcw. D.

na zawsze.

niespodzianka wyorcza. Agitacja na rzecz kandydatw cudzoziemskich wrzaa z niebywa si. 1'olignar umylnie
postara si o wyznaczenie dalszego terminu eh^kcji iiia l. maja), aby
tymczasem wystudzi w pamici ogu wdziczno ku Sobieskiemu
.les/cze jedna

uyni

pomoc przekupstwa. Do wspzawodnictwa


Conde, Maks Kmanuel bawarski, Nejburrzyk,
Lotaryczyk, margrabia Ludwik badeski, don Livio Odescalchi. bratanek Inocentego XI. Najpowaniej wygldali w tem irronie FranciWittelsbach, najwicej zalet osobistych mia
szek l..udwik ks. Conti
i

stawali

sobie jirunt za

ksita

Conti

z [)od .Salankemen; sab stron jeifo


kandydatury bya bliska koniidencja / dworem bt-rliskim. budzca
wprost podejrzenie, czy margrabia nie zamierza paci*- Hohenzollernom ziemi polsk za poj)arcie na elekcji. Kandydaci licytowali si

dzielny

Badeczyk, zwycizca

422

HISTORJA H()I,1TVCZNA

iia\\/ajem

obietnicach r(>nych dla Polski dobrodziejstw, z nieod-

zowiiem odzyskaniem Kamieca na pierwszem miejscu. Obiecywano


szlachcie ulgi podatkowe, straszono j naprzemian to absolutyzmem
francuskim, to despotyzmem niemieckim.

wiadomo po

raz ktry,

wpywy

partja o

dedniu wojny

kady

dziaali

wag.

Rozgrywaa

midzy Bourbonami

si,

ju

polityczne na Rzplit, teraz szczeglnie cenne

nastpstwo hiszpaskie.

na

swoj rk, mia

nie-

Habsburgami wielka

ksita

Pki

nad nimi

prze-

'niemieccy

ogromn przegotwk na prawo

Conti

Bo te Polignac sypa obietnicami lub

kupowa gosy

ministrw, rodzin magnackich, caych wojena przysanie ajentanarazi si na nagany z Wersalu


kontrolera, ksidza de Chateauneul, ktry zreszt zaaprobowa wszy-

lewo,

wdztw,

stkie kroki

ambasadora

razem

nim

woa

o dalsze

nakady

pie-

nine.
l)<>piero

wego

kwietniu

r.

1697

zauwaono

pierwsze zabiegi

By

i\o-

nim elektor saski Fryderyk August I,


Wettyczyk. Skryty kandydat zmierza do korony Sarmatw dopiero
od zimy. Ambicja pchna go w szranki, przesdna wyobrania wytmaczya jaki przelotnie widziany obraz jakie szarlataskie proroctwo niby zapowiedzi wietnego krlowania nad polskim narodem
oraz zwyciskiej wojny z pksiycem. Zagrzany przez powiernika
Flemminga
przez jego szwagra, znanego nam Przebendowskiego.
kasztelana chemiskiego, elektor rzuci si namitnie w t awantur.
Wycisn z Saksonji miljony, poprosi Austrj o poparcie wzamian
za przysz przyja (prbowa wkupi si te w aski Ludwika XI\'),
zamwi pomoc Moskwy, Brandenburgji, Danji, mocarstw morskich,
uzbroi wojsko. Przyj katolicyzm w najwikszym sekrecie, aby
czeka, co sprawi
mdz wyprze si go w razie niepowodzenia,
Beichlingen.
posowie, ktrych wysa do Warszawy, Flemming
27 czerwca) zosta
Marszakiem sejmu elekcyjnego (15 maja
po dugiej walce Kazimierz Bieliski, stronnik Francji. Polignac Chateauneuf, pewni zwycistwa, rachowali na dobro Contiego 210 chorgwi z liczby 250 zgromadzonych. Czekao ich latalne rozczarowanie, a po niem nieaska. Budowa na bagnie, kto polega na obietnicach sprzedajnej magnaterji. Niejeden wyborca, pobrawszy luidory,
bieg potem do ajentw saskich po talary albertyskie. Innych, sabdzie
bych duchem, nastraszy car Piotr gron zapowiedzi,
uwaa elekta-Francuza za sprzymierzeca sutana, a wic swojego
wroga. Sobiescy. zapno zaniechawszy rozterki domowej, wszystkie
swoje wpywy rzucili na s/al obozu przeciw Irancuskiego. Pod koniec
c/.erwca. kiedy prymas Radziejowski, napowrt pozyskany przez Francj,
rozpocz objazd wojewdztw, przedstawiciele Moskwy (Yinius), Autajnego kandydata.

42c

w. KONO'(;zvsKi: crAsy a.skik

ibisUup

strji

wasn

na

Lambergl Braiideiiburt^ji [biroii IIoverbeckj, ten oslaliii


odpowiedzialno, wbrew pierwotnym instrukcjom, zjei

rekomendacje

dnoczyli swoje

zdoa jako

tako

na

zrwnoway

rzecz

jedyneuro

kandydata, ktry

szanse Contiegro, a tym jedynym

by

Fryderyk Aug:usl. Radziejowski sprbowa zignorowa opozycj


proklamowa wybraca wikszoci, Contiego; na to tylko czeka biskup
kujawski Umbski, aby po triumfalnem odejciu kontystw obwiei

ci

jednomylny obir Ausrusta

Zwyciya
ju 27 lipca

II

czerwca!.

(27

by do dziaania,
zaprzysig- na pograniczu, w Piekarach, pakta konventa, a 15 wrzenia ukoronowany przez Dmbskiego na Wawelu
machn mieczem na cztery strony wiata, co miao znaczy,
cay
kraj bierze pod swj rzd
obron.
^as

ta strona, ktrej

kandydat skorszy

dziesi dni potem Conti przyby do zatoki gdaskiej z 6


fregatami pod tlag admiraa Jana Bartha. Ujrzawszy zamiast dwustu
chorgwi pospolitego ruszenia
ruchawki, pierzchajc przed

gar

onierzami Brandta
szczan,

ksi

narchy

odpyn

l^ubomirskich

Gaeckiego,

prdko wrci
do Francji

by

obrt

ten

na
(7

doznawszy wstrtw od gdaza pozwoleniem swego mo-

pokad

listopada).

Dla

prymasa,

Sapiehw,

sprawy wicej ni upokorzeniem,

by

wytonej walki o wpywy


nowem panowaniem przepado w niwecz, nie pozosita-

katastrof polityczn: tyle spekulacji, tyle


i

zyski pod

rk

nic innego, jak


caowa
krlewsk! Kardyna sprbozorganizowa malkontentw w ))rokosz owicki (we wrzeniu
1697 r.), grozi, targowa si, zwoywa topniejcych stronnikw, wreszcie spieniy na swoj korzy ide oporu narodowego przeciw
uzurpacji
ssiedzkiemu naciskowi. Skutkiem zerwania przez roko-

wao

wa

sejmu w r. 1698 (l kwietnia) ostateczne uspokojenie kraju


przewleko si do nastpnego roku. 21 maja malkontenci uznali Augusta krlem za cen pewnych formalnoci, ktre miay ratowa pozory wolnego akcesu, a ktrym stao si zado dopiero na druirim
sejmie pacyfikacyjnym. 29 czerwca 1699 roku.

szan

Mocny

Auffust

pastwa

ludy

w swoim elektoracie na siacza degwaciciela przywilejw stanowych; wierzy,


stworzone dla rozkoszy panujcych; zazdroci

wyrs

spot, amacza podkw

wadzy Ludwikowi XIV


prbowa naladowa jec:o
przepych dworski, tudzie francuskie maksymy rzdzenia. Wychowany
atoli w lichym wiatku niemieckich ksitek, bez wyszej kultury
bez wiary w wito jakiejkolwiek sprawy narodowej, obniy
bezgranicznej

zbanalizowa majestatyczny idea jedynowadztwa.

gow wiat

niepospolit,

drwi

rw. Rzeczywicie, tylko stojc na tak

ksiy

Uwaa

siebie za

krtko trzyma pasto-

obojtnem stanowisku

mona

424

HiSTORjA poi,nv<:z\A

byo agodzi przeciwiestwa wyznaniowe midzy dawnymi


wymi poddanymi. Wszake, prcz religijnych, powstay midzy

no-

ksonj

Polsk inne

rodowej:

miaa

suy

zasadzie

bd midzyna-

wewntrznej,

obustronnemu dobru:

umiejtno

zboe, niemiecka

polskie

bd natury

tarcia

unja osobista polskosaska, dzieo Augusta

ta

Sa-

Flemminga,

niemiecki

administracyjna

przemys

polskie bo-

gactwa przyrodzone, rodzinne zwizki Wettynw polityczne wpywy


pastwa Jaiiielloskiego, to wszystko miao razem stworzy pot^r
wysz od habsburskiej, rwn burboskiej. Nie zmierzy nowy krl
przepaci, jaka dzielia jego policyjny absolutyzm od rozkieznanej
wolnoci polskiej; nie pomyla o tern, czy potrali skoordynowa indenia narodu szlacheckiego z interesami swego elektoratu
teresy
wobec Rzymu. Wiednia. Wersalu, pnocnego poudniowego wschodu.
rozwizy egoista, myla uywa z Polski, iak dotd
Niemoralny
w tym celu pragn j przeksztaci na sposb jedynie
z >>aksonji,
racjonalny, w niewolne, posuszne patrimonium, a jeeli si to nie
uda z caoci Rzplitej, to wykraja z niej mniejsze pastewko absolutne. Zgodnie z tern od pierwszego postawienia stopy na ziemi
Zdoby tron
polskiej uoyy si drogowskazy polityki Augustowej.
i

skombinowanym naciskiem
i

wadcann

przyjd

roli

ktry

roku, z

wezm

ewentualnie w pograrokowania zaczo z Fryde1698, z Rosj pod koniec tego

andarm<'nv, a nagrod

nicznych powiatach Rzplitej,

rykiem

wjeda

Rosji;

rubie stoi wojsko carskie gotowe


te usiowa czy si z ssiednimi

wzajemn gwarancj rzdu przeciwko poddanym.


zawsze atwo bdzie sprowokowa, ssiedzi

przez

razie buntu,

Brandenburgji

Austrji,

za
na karki rokoszan, wiedzc,
nadal
do okazania mu pomocy;

Tej treci

brandenburskim ju w r.
Austrj w r. 1700; projekty rozbioru

III

Polski,

zamysami absolutystycznemi. snuj si odtd

roku na rok,

r.

1702,

Ji,

4,

opuszcz

1721, 1725). ale go nie

8.

6,

9,

10,

potem

do mierci.

skombinowane

polityce .\ugusta
rzadziej (1715,

ledzc

dzi,

je

tru-

wzruszy ramionami nad rozumem politycznym krla. kt<jry


tak uparcie myla, e ssiedzi, choby nawet najchciwsi, jak w
choby nawet za teHohenzollern, zechc wzmacnia jego rzdy
dno

nie

rytorjaln zapat, a nie zdwoj, przeciwnie, czujnej opieki nad

pol-

cao

Rzplitej.
nierzdem, aby z czasem rozdrapa tein pewniej
Wypruwa iiiodawska pokj karlowicki. Niezej sposobno
do zdobycia sawy
rozszerzenia swych dzieraw nastrczaa krlowi dog.isajca wojna wschodnia. Zdoby<'ie Azowa przrz Piotra Aleksiejewicza w r. 169H
wielkie zwycistwo Kugenjusza Sabaudz-skim

kiego pod

August

Zent

(1697)

mg uwaa

lak

dalece

odzyskanie

podciy si obronn

Kamieca,

przyobiecana*

Porty,

Polakom

425

w. KONOPrZYSKi: CfAKY SA>iKlK

pewn W swyci marzeniach krl


wadc Carourodu. a w planach politycznych s\-

paktach konwentach, jako rzecz

widzia

ju

siebie

po ksistwa naddunajskie, ktre za [)rzy kadem Sobieskiego, ale


dziki cudzym, polskuu wysikom zamierza zdoby na sw(')j wasny
rachunek; z planem lym czyy si rozleg^e widoki otwarcia luindlu
ijral

na morzu Czarnem, przymierza

okazao si,

mgby

dokoczy

prac Sobieskiego

tylko drugi Sobieski,

szachem perskim

peen si

p.

wyzyska

Tu jednak

je dli siebie

uwielbiany przez nard, a nie

uzurpator Wettyczyk, susznie podejrzewany od pocztku o zamachy

wolno

Brzeanami o mao nie dowrzenia 1698L ktra napewno wypadaby inaczej, ni pragn August. Hetman pohiy Feliks Po
tocki odnis nad Tatarami ostatnie zwycistwo koo Podhajec 9
wrzenia); August adnym nie mg si poszczyci laurem,
kiedy
w poowie padziernika doszo do rokowa pokojowych na kongresie
w Karowicach, dyplomacja polska (Stanisaw Maachowski, wojewoda
na

staropolsk.

obozie pod

szo do bitwy midzy Polakami

Sasanii (23

poznaski) tylko dziki lojalnemu

poparciu

Austrji

moga wymusi

odstpstwo od wysuwanej przez Turkw zasady ui


koju na wschodzie

poasidelis. Po-

pragna wikszo pastw

sprzymierzonych z Polska- lub neutralnych: Wenecja, aby utrwali swoje zdobycze peloponezkie. Austrja, aby si spokojnie utwierdzi na Wgrzech, Antrlja
Ilolandja, dziaajce w roli poredniczek, narwni z Austrja. aby si
tem lepiej przygotowa do miertelnej przeprawy z Ludwikiem XI\';
Moskwa August
ze wzgldu na ukartowany ju plan wojny
pnocnej. Z drugiej strony Turcy zrozumieli podobno,
nadal ju
i

nie

Polska, lecz Austrja

zwaszcza Moskwa, spadkobierczyni Paleo-

logw. protektorka ludw greckiego wyznania,

zagraa

pieczestwu. Dlatego, odstpujc Wenecji


Austrji
nomocnicy tureccy oddali Polsce Kamieniec, Podole
i

nicach z przed
czna. Z

r.

Moskw

ktre

1672,

p<)ki)j

reakcja

napicia.

jej

bez-

pe-

gra-

Ukrain

oznaczy miaa komisja

podpisano dopiero

Wojna domowa na
tycie stosunki

bliej

bd

ich podboje,

roku na.stpnym

grani(17001.

Nowych pokus dostarczyy absoUiw Wielkiem Ksistwie. Tam w cigu bezkrlewia

przeciwko

Litwie.

despotyzmowi Sapiehw dosza do niebywaego

Monowadztwo drucorzdne

Radziwiami na

c/ele. jako

Winiowieccy, Oiiiscy, Kolowie, Pocieje, Zaranek cuiry mudki, buntowali przeciwko hetmanowi litewskiemu
wojsko
szlacht,
podnosili konfederacje, a po wstpieniu na tron .Aurusta okazywali
nawet skonno do wejcia w porozumienie z dworem celem ukr-

to

naduy zotej wolnoci. Sapiehowie, jako pierwsza


potga, bez wzgldu na swe stanowisko zajte na elekcji
po stronie Contiego, musieli reprezentowa w ksistwie ducha opo-

cenia niektrych

kraju

HISTOKJA POLITYCZNA

42<>

wiedzc dubrze. i midzy nimi a krlem nie moe


zamawiali sobie zawczasu prusk opiek. Nic nie mogJo

zycji,

by z^^ody,
by po-

daszem dla drezdeskiego Marchiavella, jak ta rozterka wrd panw litev\skich. Na sejmie koronacyjnym (we wrzeniu l(a91 r.) uchwa-

nazw

lono pod

wol

wielkiej

litewskiej, a

malnej .'ewolucji; krl

saskiem

przepisw ograniczajcych samo


w dwa lata potem doszo do forFiemmingiem przybyli na Litw z wojskiem

koekwacji szereg-

buawy

uspokoili j, rozbrajajc zast[>y hetmana.

rozptana

r.

1700,

Nowa

zawierucha,

zakoczya si zupenym pogromem Sapiehw

bitwie z partj szlacheck pod Olkienikami (d. 2 listopada). Jednego z Sapiehw (koniuszego Michaa) rozsiekano, innych zapdzono
dalej, pod protekcj s/wedzk, a na pobojopod skrzyda elektora
wisku powzito druzgocce dla pobitych oligarchw uchway konederackie. Do zamachu stanu po myli krla nie doszo, raz dlatego,
poniewa midzy krlem a szlacht litewsk nie mogo by w sprai

wach konstytucyjnych adnego gbszego porozumienia, powtre, poniewa August cay ju by pochonity szukaniem podbojw nad

Wybucha

Batykiem.

Wiolka Wojna Pnocna. Plan rozbioru posiadoci zamorskich


powstawa w latach 16979 rwnolegle do spczesnych

Szwecji

rokowa na zachodzie o rozbir Hiszpanji, jako. objaw naturalnej


reakcji pastw nadbatyckich przeciwko twardej polityce wyzysku
Gustaww

Karolw. Najpierw przez aljans odporny kopenhaski z d.


24 marca 1698 r (zamieniony potem w zaczepno-odporny 25 wrzenia 1699 r.) zbliyli si do siebie August Mocny z krlem duskim,
kt(')rego apetyty na Holsztyn powcigaa Szwecja; potem zjawi si
i

Warszawie przy boku Wettyczyka synny bannita Jan Reinhold


wdz niezadowolonej szlachty inflanckiej, ktra przez jego
sierpopiek.
usta prosia o wzicie caej prowincji pod wadz
zawarli przyja osobist
niu r. 1698 zjechali si w Rawie Ruskiej
car Piotr
August II; tam omwiono w oglnych zarysach wedug
podszeptw Patkula plan akcji przeciwko Szwedom, ktrej szczegy
Patkul,

rozwinite zostay w traktacie preobraeskim 11 (21) listopada 1699 r.


Osobn tajn ))kapitulacj, datowan 24 sierpnia t. r., wzi August pod
protekcj niezadowolone rycerstwo inflanckie. Poczem, z wiosn
r.
1700. w wykonaniu powyszych zobowiza, Duczycy zaatakawali

sw

Holsztyn, a Sasi Inflanty.

Kt mg przypuci,

modociany

krl

znany dotd tylko z junackich wybrykw, da


sobie rad z potrjnym najazdemy A jednak tak si stao. Karol bynarzuci im pokj trawendalski (8-go
skawicznie zdusi Duczykw
.^^ierpnia 1700 r. s. s.). Piotra napastujcego Kstonj porazi pod Narw
jHO listopada); Ryga odpara atak .\unusta II (we wrzeniu 1700 rV

s/.wedzki Karol

.\II,

w. KONOHCZYSKI

luistpnyin roku Karol pobi

cig^ajc

wkroczy

tro.

ktrej

Rzplita,

427

CZASY SASKIE

.>.i:^a

nad D/.witwj (llHipca 17<M r)

yranice Kurlandji.

ministrowie

podczas

jeszcze

zjazdu

Auirusta

Birach (w lutym 1701 r.) mogli iiaprzekr krlowi


wymawia si od udziau w niesprawiedliwej niepolitycznej wojnie
ze Szwecj, ujrzaa nagle swe srranice zniewaone. Ona te miaa
wane rewindykacje do wywalczenia nad Batykiem, ale te leay
w r*rusiech, nie za Dwin. i^wieo wanie, 11 listopada 1698 r., wojska brandenburskie w cichem porozumieniu z Aus:ustem II zaj(jy
Piotrem

tytuem dawneg:o zastawu za niczwrcone sumy Elblg trzeba byo


wielkiego haasu ze strony polskich czynnikw politycznych, aby intruzw stamtd wycisn (1700). Nastpnie, 18 stycznii 1701 r..
rwnie za zgod krla, oraz kilku przekupionych senatorw polskich, Fryderyk III kaza si ukoronowa na krla oin Preussenw;
drugie naduycie wiadczyo o tendencji ambitnego Hohenjedno
zollerna, dzi zreszt licznemi stwierdzonej dowodami, do owadnicia caemi Prusami, ktrej przeciwstawi naleao rwnie energiczny
nacisk na Prusy Wschodnie.
A jeli przy wczesnem ugrupowaniu
i

mocarstw (przymierze Fryderyka z Habsburgami mocarstwami morporachunek nie przysza jeszcze pora. to w kadym
razie opinja miarodajna widziaa ju w Moskwie gorsz nieprzyjacik, ni w Szwecji, wicej rpylaa o Kijowie, ni o Rydze. V\"yi

skierhi) na ten

br

midzy walczcemi

stronami

niejszym, kiedy poselstwo,

by

trudny, a sta

wysane do Karola

si

jeszcze trud-

XII z rady senatu, aby

ofiarowa porednictwo Rzplitej, usyszao z jego ust


go wyprosi
danie
detronizacji Augusta II (w sierpniu 1701 r.): doniesychane
piero, pozbywszy si tego krla wiaroomcy, miaaby Rzplita pokj
nie czeprzymierze ze Szwedami przeciwko wsplnym wrogom.
kajc,
si Polacy namyl, odkadajc na jutro dalsz walk z Moskw, puszczajc mimo uszu ostrzeenia wszystkich wytrawnych stawojownikw szwedzkich, odrzucajc oferty ugodowe Sasa
tystw
Polperswazje dyplomatw koalicji haskiej, puci si Karol
Rzplitej
ski, z jedn myl przewodni: jak najprdzej uci
przyprawi jej inn, ktra mu bdzie lepo posuszna. Zajmowa
Warszaw (24 maja 1702 r.), Krakw (7 sierpnial bi Autrusta II pod Kliniezaszczytn
szowem (19|ipca), gdzie wojsko koronne dwuzfiaczn
rol odegrao; gosi zasad wsplnego frontu przeciw Moskwie,
a z kadym postpem straleiricziiym nasika duchem chciwego okupanta, gwatownika. zdobywcy.
Z krlem o/y przeciw knWowlf Cokolwiek daoby si zarzuci
jakkolwiek mao zaufania
pnocno-wschodniej polityce .\ugusta,
wzbudza ten monarcha, kupczcy dobrem pastwa wedle swoich
i

wgb
gou

428

HlSrORJA PKLllYCZNA

tgie spoeczestwo wobec cudzego najazdu


stanoby jak jeden
przy uznanym krlu, a poitichunki z nim odoyoby na lepsz przyszo. Pokolenie wczesne
w obliczu tego zagadnienia rozbio si na czci, to nie chwilowo?
kaprysw, zdrowe

<lat)ia

detronizacji

jak za Jana

Wettyczyka
t.

p.),

na kilkanacie

Kazimierza, lecz

(e

ponuniemy

tacy, jak kanclerz

mu

lepo

Sumienni doradcy
oddanych Szembekw
lat.

Zauski, podkaiicler/y Szczuka, szukali

drosri

Kardyna
prymas prbowa znw wyjecha w gr na koniku polityki odrbnej; chcia on, aby August odstpi elektorat synowi, a sam jako krl
polski stan przy Szwedzie przeciwko carowi. Aby przeforsowa t
ciekaw, lecz utopijn polityk, pocz Radziejowski gromadzi przy
sobie wasny obz opozycyjny, odradzajc jednoczenie Karolowi detronizacj. Skrajne haso znalazo jednak oddwik w Wielkopolsce
przyjaci rodziny Sobiena Litwie wrd dawnych kontystw
skich, a przyczytiia si do tego dyplomacja francuska, ktrej po przystpieniu Augusta do wielkiej koalicji zaleao na rozptaniu burzy
w I*olsce. Najszerszy wreszcie og zachowa si apatycznie, jakby
nie chcia narazi si adnej stronie.
czeka, kto zwyciy,
Zwykym sposobem rozam przybra posta samorzutnych konlederacyj. 22 sierpnia 1702 r. zwizali si maopolanie w Sandomierzu
przy majestacie; naladoway ich przykad yvvioy dwor.*kie w Wieldo zachowania neutralnoci

oczywicie

jej

nie znajdowali.

kopolsce 30 padziernika
senatu,

na Litwie

marca

1703.

Lojalnym radom

gromadzcym si

'l'oruniu

przy .Augucie (w Warszawie 24 wrzenia,


listopadzie 1702 r.
w Malborgu 16 marca - o maja
i

1703), ktre gwnie zajmoway si rokowaniami ze Szwedem, prymas sprbowa przeciwstawi rad przy swoim boku w Warszawie
prymasowi wicej
.leszcze moliwa bya zgoda
(27 marca 1703).
chodzio o pozory wielkoci, ni o przeprowadzenie wasnego programu. Atoli August, widzc ogromn wikszo narodu niechtn
Szwedom, postanowi przyprze do muru przeciwnikw. Na .sejmie
lubelskim (11 c/erwca 19 lipca 1703), pod lask Michaa Winiowieckiego, prymasa okrzyczano zdrajc, posw wielkopolskich wyruupcwaniono dwr do wejcia
gowano, uchwalono 48.000 wojska

przymierze celem obrony

wybucha ostrym pomykiem

najpierw

Teraz nieprzejednana opozycja

Wielkopolsce, gdzie za sta[)()wslaa koniederacja

Kalaa
Stanisawa Leszczyskich
rodzie z marszakiem Piotrem Broniszem,

raniem

lizplitej.

lipca);

(lOtem, po /dobyciu

Torunia przez

ijwrie ognisko przenioso si do

staro.st pyzdrskim

Szwedw

Warszawy

V>

il4 padziernikai,

(na 30 stycznia)

przy-

brao tylu konfederacji LTeneralnej (IH lutego 17(U). Hej wodzili w tern
kole prymas. Lfs/c/vski .^^lanisaw. wojewoda po/naiiski. spadko-

w.

K<>N<>1'(

ZVX8KI: CZAiy

429

SASKIf."

polityki Kalaa i/.iiiare;_ro 22 stycznia 1T<3,. dalej IMeuieU.


dwulicowy krtacz Hi<Toiiirn Lubomirski, izemarszaek Bronisz
czywistym dyktatorem by pukownik szwedzki Arwid Horn. Na jeg-o
danie (eneralnod w samym akcie swei^o ustanowienia ogosia bezrozpocza pertraktacje o pokj scjusz ze Szwecj. Przedkrlewie
tem jeszcze kaza jej Karol obra nowego krla, a rozkaz swj umia
poprze bezlitosn rekwizycj, kontrybucj, paleniem wsi, zakuwaniem w dyby opornych. Pierwotnym jesro kandydatem by Jakt'>) So
bieski, odkd jednake Auirust II porwa na lsku krlewicza razem
bierf-a

Konstantym i osadzi ich w KOnisfsteinie, trzeba byo pomyle


kim innym. Krl szwedzki upodoba sobie szczeglnie Leszczyodsuwajc na bok Contiego oraz Lubomirskiego, podyktowa
skiego,
swj wybr Polakom. Wieczorem 12 lipca 17U4 r. w obozie otoczonym przez szwedzkie wojska omiuset s/lachty za przewodem wicickiego biskupa poznaskiego, nie baczc na kontradykcje podlasian
okrzykno Leszczyskiego krlem.
Dwa rzdy, dwa przymierza (1704 17u6j. Potworny akt war
szawski wyv\'oa oburzenie po stronie przeciwnej. Mona byo jeszcze
w padzierniku z. r. na jaworowskiej radzie senatu powstawa przeale po czynach konfederacji warszawciwko przymierzu z Rosj
z

skiej

nie szed ze Szwedaini. musia przylgn mocnie)


Jako zawizaa si przy krlu d. 20 maja imponujca konsandomierska, naprawd godna nazwy generalnej; krl je-

kady, kto

do Sasa.
lederacja

szcze raz

zaprzysig przed marszakiem Stanisawem Denhofem palubujc broni caoci Rzplitej. Zacza si midzy

kta konwenta,

dusz Polski
polityk zagraniczn. August uwieczy swoje denia, zawierajc

dwoma
i

krlami

dwiema konfederacjami walka

w Narwie przez Tomasza Dziayskiego wojer.


chemiskiego przymierze z Moskw: obiecano tam sobie wzajemn pomoc orn, na rzecz Polski zawarowano subsydja, ria rzecz
3<>

sierpnia 17()4

wod

oara

prawo wojowania

na terytorjum Rzplitej.

Sojusz ten

mia

stanowi on societaiem feoninam. gdy uzaletua polityk polsk od rosyjskiej, a nie naodw rot.
Rzeczpospolita augustowska, zawierajc go, miaa ju sforsowane
pozory wcale przyzwoite, ale

rce

najpierw

istocie

monowadcw

konszachty

przez

litewskich

partji

Winiow ieclj^iego, Woow icza


w
latach
ktrzy
1702
1703 zamwili ponic moskiewsk dla Litwy;
nastpnie skutkiem buntu Paleja
Samusia na Ukrainie, ktrzy w r.
17o2 zajli Bia Cerkiew
nie dawali si stamtd wykurzy bez
przeciwsapieyskiej

M.)giskiego,

moskiewskiego rozkazu.

Co

nie mieli ani ochoty

si,

a co

do obiecanych

ani

tam

twrcy traktatu narewskieg-o


go w caej rozcijfoici,
Intlanl car wiedzia dobrze, i Au-

gorsza,

by
Polsce

wykona

430

HISTORJA POLITYCZNA

chce

zag-arnc nu

wasn

korzy.

Z takimi parlnerami poupora si bez trudu: traktat wyzyska w duchu wasnych interesw, wtargnie do wntrza ziem polskich
do gbi duszy polskiej, a Inflanty zatrzyma dla siebie.
Zupenie symetrycznie do tych stosunkw uoya si przyja
polsko-szwedzka pod znakiem Leszczyskiego. Miy, wymowny, awyksztacony anti krl, opuszczony odrazu przez Radziejowdny
Lubomirskiego, sam nie wierzy w swe prawa krlewskie,
skiego
uwaa siebie za namiestnika Sobieskich, a pod wzrokiem przyjaciela
Karola topnia jak wosk pod rozpalonem elazem. Zaledwo wybranego, przepdzi go z Warszawy August U na czele konfedaracji sandomierskiej (5 wrze.nia); wrcili Szwedzi z bezowocnej wyprawy na
(zajcie Lwowa 16 wrzenia), przywrcili rzdy Stanisawa w stoale jaka przyszo czekaa, w wietle tych dowiadcze,
licy
krlika, ktry nawet po przejciu na jego stron Potockich bez osony
i^ust

je

lityka rosyjska

Ru

Karola XII nigdzie si

mg

nie

pokaza?

czy

zdoa

ten lennik

odmwi swemu suzerenowi? Rokowania


Warszawie d. 18 listopada 1705 aktem przymierza polsko szwedzkiego, okazay ca bezsilno nowego rzdu.
Ugruntowano tam zasad braterstwa broni przeciwko Moskwie, dano
Szwedom takie prawo okupowania 1'olski, jakie August przyzna
Moskwie; przyznano rnowiercom rozlege prawa religijne, a podolbrzymie przywileje handlowe, prowadzce
danym szwedzkim
w wykonaniu do zupenego stumienia handlu morskiego Rzplitej.
Ale nie w tych tylko ustpstwach wyrazia si sabo LeszczySzwedzi, napotykajc opr
Jest faktem stwierdzonym,
skiego
detronizacji,
stali
si
z protektorw aneksjoiiiprzeciwko
w Polsce
za opiek kazali sobie paci Inflantami Polskiemi, tudzie
stami
LeKurlandj. Znajc cay pniejszy stosunek midzy Karolem
Stanisaw nie odmwi im tej
szczyskim, niepodobna zaprzeczy,

szwedzki czegokolwiek
o pokj,

zakoczone

pomoc Szwedw

odzyska dla Polski


genera ^Magnus
Smolesk
1704,
pod pozorem
Steribock narzuci (idaskowi konwencj, prowadzc
wprost do oderwania go od
akcesu do konfederacji warszawskiej
poddania pod protektorat Szwecji (30 maja); dopiero opr
Rzplitej

zapaty, a

to

nadziei,

Bya

Kijw.

chwila

kiedy

r.

Prus

nujcarstw morskich sparaliowa ten zamach.


Uzdy^ Leszczyskloro. (czwartego padziernika
Staiii.saw
jetro ona. Katarzyna z ()[)aliskich, zostali ukorono-

Altraiistiidt.
1

70a

r.

Warszawie. Karol .\11 traci


utrwali paczas
zasiewy, byle rozszerzy
ludzi, depta prawa
nowanie przyjaciela. Maszerowa |1706) do (Jrodna Piska, pod uck,
Horodo
('hem, szukajc bitwy z wojskami Piotra W., ktry tymwani przez arcybiskupa Zieliskiego

w. KONOPrZYNSKI

l'ZA8V SASKIK

i31

czasem iiis/x/\ kraje nadbatyckie, zakada l*eersl)urg ilT<io;. /ajinov\a Kurlandjcj (ITO). zalewa do spki z hetmanom Mazep kozackim Ukrain
Woy, lecz bitwy nie przyjmowa. Oprcz najedcw obcych pustoszyli kraj partyzanci l^oiacy: po stronie saskiej
))Hektor(( migielski, Chomentowski, M. Winiowiecki, po szwedzkiej
Grudziski. Krzysztol Zawisza, przy ozem nikt nie odnosi stanowczej
rozstrzygnicie da *i osign
przewagi. Karol nagle zrozumia,
Zanim
tylko tam, gdzie mu je wskazywa Leszczyski, w Saksonji.
si August obejrza, spady na ciosy decydujce: 13 lutego armja
Schulenburga rozbita przez Rehnscholda pod Wschow, wnet elektorat
najechany, droga do Lipska Drezna otwarta. Dnia 24 wrzenia pei

nomocnicy sascy podpisali

mitny
z

traktat altransztadzki.

korony

polskiej,

Leszczyskiego paAugust mia skwitowa

ministrami Karola

odczy

wedug

ktrego.

si od

Piotra,

pomogy adne wykrty

wyda

na jatki Patkula.

wahania, zapno przyszo przykonfederatw sandomierskich


padkowe zwycistwo Sasw, Moskali
Jzefem Potockim wojew. kijowskim w branad gen. Mardefeldem
tobjczej bitwie pod Kaliszem (29 padziernika). Krl musia przypiecztowa
hab, pozosta krlem in parlibus. bez bliszego

Nie

ani

sw

oki^eienia.

gronej postawie, trzymajc miecz wzniesiony nad krajami


habsburskiemi Rzesz Niemieck, zmusi Karol mocarstwa obu stron,
walczcych o nastpstwo hiszpaskie, do uznania krlewskoci Leszczyskiego. Uczyniy to Francja, Austrja. Prusy, .\nglja, Turcja. Nie
Piotr Wielki, a w Polpogodzili si ze Stanisawem za granic papie
i

Wprawdzie brutalno Szwedw znanarodowi pojednanie z Leszczyskim,

sce konfederaci sandomierscy.

utrudnia caemu
wasna niezrczno zrazia wielu panw, ktrym grozia w rawpywu. Niemniaj,
zie zwycistwa Szwedw utrata wakansw
z chwil abdykacji Weltycyka kraj mia ju jedn tj^lko gow,
mona byo conajwyej yczy utwierdzenia lej gowy przez now,
formaln elekcj, a jeeli zaleno jej od Szwedw grozia utrat
samodzielnoci lub prowincyj, to tem bardziej wskazan bya solidarkomicie

a jego

no
tekcji

caej Polski wobec przyjaci

zauranic.

nieprzyjaci, a nie szukanie pro-

Takiego zwycistwa nad

namitnoci,

wasnym

interesem, uprze-

panowie sandomierzanie. dostojSzembek, biskup kuaugustowskiej


kreacji:
prymas
Stanisaw
nicy
jawski Szaniawski, pod kanclerzy .In Szembek. hetman Adam Sieniawski, marszaek koniederacki Denliol, Janutz W iniow ii cki. W Oow icz
marszaek litewski, podskarbi Ludwik Pociej. Gi wszyscy, ju od roku
zapdzeni pod carskie skrzyda, teraz opuszczeni, bez widomej gowy,
bez prosrramu, ujrzeli w' obozie moskiewskim jedyn ucieczk przed
dzeniem

nie odnieli

4''2

HlSUtRJA POLU YCENA.

wspziomkw. Zaoyli

w kwi gwn

kwater, dali si zmusi carowi do ogoszenia bezkrlewia 1^8 lipca, w Lublinie) czekali,
Fiotr
W lelki wskae im dogodnego dla siebie krla, mniejsza o to. kto nim
bdzie: wielki F.ugenjusz Sabaudzki, czy te rokoszanin wgierski
Franciszek Rakoczy, ktry z Sobieskich czy te pan hetman koronny.
N;i wszelki wypadek zreszt niektrzy, jak Sieniawski, zachowali tajemny konttkl z Dreznem. Do elekcji adnego z tych kandydatw
nie doszo, rozbrat w spoeczestwie pozosta, a co wiksza, podczas
tych pertraktacyj kiewskich fatalnie odsonili nasi saksoczycy przed
Piotrem Wielkim swj brak orjentacji politycznej, sw bezduszno
apetyt na rosyjskie ruble. Odtd car zna Polakw, wyzby si dawnego s/acunku dla ich zachodniej wyszoci wiedzia, za co ich mona
uchwyci. O wasnej, narodowej polityce trudno byo Leszczyskiemu
w takich warunkach
myle. Sejmu nie mia zwoa bez pozwopoparcia protektora, od ciarw wojennych
lenia
zniszczenia nie
umia poddanych ocali. Korzystajc z bytnoci na Woyniu, przy
boku wojsk carskich, hetmana lewobrzenych kozakw. Mazepy (1705),
nawiza z nim stosunki przez niejak ksin Dolsk. Ovv Mazepa,
ambitr)y awanturnik jakich wielu, bez staych zasad w polityce, z pokojowca .lana Kazimierza wierny przez lal 20 (od r. 1687) suga moskiewski, a Polsce bardzo nieprzyjazny, poczu w sobie jakowy pd
do tibrony niepodlegoci ukraiskiej, odkiedy carski faworyt Mieszykow zagrozi jego hetmastw u.
iskr niezadowolenia stara si
w nim rozdmucha Leszczyski, to mu si udao niezgorzej. Okoo
tego czastl (1707) budzi Stanisaw czujno sutana wobec rosyjskiej
ekspansji. Zato prba pokonania sandomierzan orem zakoczya si w r.
1708 (28 listopada), porak Potockiego
nawrconego niedawno
/.f

iiisl

Koniecpolem. Znw rozstrzygnicie miao


Polski, tym razem
nad Worsk.

Smisi:ielskiego pod

zdaa od

zapa

irranic

Poltawii. Kestaiiracjii

.iiisiista

II.

Wspaniae,

gr

czterdzie-

stotysiczne wojsko prowadzi Karol Xli z kocem r. 1707 na Moskw.


Szed zada carowi ostateczn klsk, zdetronizowa go, jak Augusta,
z nastpc, jakim (iolicynem lub Dohorukim, zawrze pokj. Lei

szczyski, pozostawiony
trzeby

pieszy

pomoc

fja

gen. Krassauem

przyjacielowi

jest

tragiczny koniec tych rachub;

pod

Hoowczynem

(14 lipca 1708)

Polsce,

mia w

razie po-

protektorowi l*olakw. Znany

arm)a szwedzlia po zwycistwie


znalaza drog do Moskwy dobrze

obsadzon wieym wiczonym onierzem rosyjskim: wypruwa musiaa skrci na poudnie, do Siewierszczyzny, aby
tam szuka czucia ze zbuntowanym Mazep. Tu dwa zawody, jeden
zabarykadowan,

ciszy

od drugiego, spotkay Karola: kozacy, na ktrych pod koniec

liczy, stanli

przy Mazoftie

znikoinej liczbie (4000, reszta dotr/y-

433

w. KONOPCZVSKi: C'ZASV 8A8KIR

naa

prawosawnemu carowi.
oddawna, ktrych, gaszczc lub

wiary

Karol

l*olacy,

bijc,

na ktrych rachowa
ale

gwnie

bijc, ura-

bia nu swoje narzdzie, pozostali skceni w swoici f^^ranicach. Po


strasznej zimie, spdzonej pod Hadziaczem, nastpia pod murami
Potawy klska Szwedw (8 lipca 1709). ktra nastpnie obrcia si
w katastrot skutkiem kapitulacji zbkanej armji pod F'erewooczn.
Ranny krl szwedzki hetman zaporoski umknli do Oczakowa Benderu, prowadzeni polsk doni Stanisawa Poniatowskie<^o.
Ten zwrot tragiczny by do przewidzenia dla kadego, kto widzia, jak niezgrabnie Karol XII bra si do naw racania Polakw jak
przesadnie lekceway Rosjan.
Drenie August wnkl hulaszczych
zabaw
fantastycznych marze o tronie belgijskim, neapolitaskim
lub jerozolimskim, nie spuszcza oka ze spraw Rzplitej, knu na jej
rachunek nowe konszachty z Danj. Prusami, Moskw, 'jak tylko
i

usysza o cikiem pooeniu Szwedw na Ukrainie, wyruszy z powrotem do Polski (21 sierpniai. I^rzodem puci proklamacj, gdzie
wypiera si pokoju altransztadzkiego, ogasza sw abdykacj za nieby rugowa Leszczyskiego. Tamten, zamiast uderzy w ton mnej obrony, odpowiedzia mikkim uniwersaem z pod Opatowa (19
sierpnia), zdajc wybr midzy sob
Augustem na wol stan('>w.
Poczem wycofa si z Krassauem na Pomorae Szwedzkie.
Szybko
bez przeszkody odbya si teraz restytucja rzdw
i

wettyskich. Car, witany jako zbawca wolnoci polskiej, kroczy przez


Lublin
Warszaw do Torunia na spotkanie z Augustem. Tam odnowiono przymierze sasko-rosyjskie z wyranem zastrzeeniem,
Inflanty przejd na wasno krla Augusta (a nie Rzplitej): partyzanci szwedzcy jedni, jak Jzef Potocki, co mia atakowa Saksonj,
wypchnici na lsk
do Wgier, szli w
Rakoczego, inni, jak
Jerzy Lubomirski starosta spiski, sprzedawali swych zacinych cesarzowi; wielu uciekao na Wooszczyzn; niejeden, jak Winiowiecki
Zieliski,
za grzechy w rosyjskiej niewoli. Prawdziwym
i

sub

aowa

panem

by

teraz nie August, lecz Piotr Wielki; jego wojska


bray Klblg (w lutym 1710 r.'. przyciskay <'idask, dzieryy Poock.
Witebsk, Bia Cerkiew, Chwastw, Bracaw, Bohusaw, Niemirw^.
On te sam jeden, a nie August, umia odeprze podszepty ndznego
krlika pruskiego, Fryderyka 1, ktry, przystpujc niby do koalicji
(na zjedzie w Kwidzyniu, w listopadzie 1709), prbowa od cara wy*
ebra Pru^y Zachodnie, mujd Kurlandj. Car odpowiedzia: y>es
sei nicJit inJ%likahel^
na tern stano: wedug jego programu
Rosja miaa po restauracji Augusta poty osadza w Polsce swoich
namiestnikw,
caa Rzplita utonie na wieki w jej objciach.
Odbudow rzdu w Polsce zaja si walna rada warszawska,

Polski

SnaTklapedja polska. T. V.

cz.

II.

28

434

MISTORJA POLITYCZNA

zwoana

pod lask Denhoa. Na tym


sejmie konfederackim yczenia krla dania posa Doliorukiego zbierazem przeforsowano potwierdzenie pakgy si przynajmniej o tyle,
tw Grzymutowskiego Dziayskiego, utrzymanie wojska na stopie
przez krla na 4 lutego 1710

r.,

stanisawczykom samemu Leszczyskiemu ogoszono terminoamnestj, ponowiono na rzecz kreatur saskici przywileje buawy.
chwili zamknicia walnej rady
Kryzys poludniowo-wsehodni.
kwietnia) tron Augusta Mocnego zdawa si ubezpieczonym od

40.000;

(16

wszelkich

wstrznie: aden Szwed

nie

mg wtargn

do Polski,

odkd mu drog zatamowaa ugoda

haska (Haager Concert 31 marca


1710) o neutralnoci Rzeszy Niemieckiej, aden te migielski nie
mg stawi czoa napeniajcym Polsk Sasom Moskalom. A jednak
niebezpieczestwo cigno straszne
z poza ciany wooskiej. Pno, poniekd nawet poniewczasie, przecie udao si ajentom Karola XII (Poniatowskiemu i Neugebauerowi) rozrusza Porte Ottowreszcie Mehmed
mask. Wezyr po wezyrze wylatywa z sioda,
imi jakich hase
Baltadi musia zapowiedzie wojn z Moskw.
o co? czy tylko dla przywrcenia Leszczyskiego na tron, jk t
akcentowali legalici stambulscy, czy dla odepchnicia rosyjskich zbroje od morza Czarnego przecicia stosunkw midzy carem a unj
cofa si dalej, do
bakask? Nie. Baltadi chciw i ambitn
Doroszenki,
planujc
ponowny
zabr Ukrainy.
czasw Kprulego
Narzdziem tej imprezy mieli by Kozacy mazepiscy, ktrzy po mierci
zgrzybiaego hetmana (2 padziernika 1709) obrali nastpc pisarza Filipa
Orlika (w Warnicy 15kvvietnia). Ksi Filip zawarjakby pakt poddastwa z Karolem XII (10 maja 1710), ale zaraz potem osobn umow poleci
siebie
kozakw protekcji bana Dewlet Gereja (w pocztkach r. 1711).
sutanik tatarski ruszyli pod
Z wiosn r. 1711 Potocki, Orlik
Nieinirw w awangardzie wielkiej otensywy; lud ruski kupi si pod
buczuki orlikowe, ale tylko na prawym brzegu Dniepru. Midzy wodzami powstay ktnie, tymczasem nadcigna kontrofensywa rosyjska
zepchna partyzantw daleko za Dniestr. Z kolei rzeczy car
zapuci si do Modawji, liczc na pomoc hospodarw. Tutaj, w obozie nad Prutem, o mao nie powtrzya si katastrofa potawska, tylko
z Piotrem w roli Karola XII. Nietaktowi krla szwedzkiego i maodusznoci wezyra zawdzicza Piotr swe ocalenie: obeszo si bez
u/.nania Leszczyskiego, bez zwracania Szwedom zdobyczy nadbai

myl

ju

zgadza si oblony car, wystarczya Turkom obietnica zwrotu Azowa


niemioszania si Rosji w sprawy polskie oraz
kozackie
e pominiemy niektre iime, drobniejszo ustpstwa.
Tou traktat prucki (d. 23 lipca), nieraz pniej tumaczony jako do-

tyckich, na co

wd

szczeglnej troskliwoci

Osmanw

o Polsk,

by naprawd

wy-

w. KONOPCZYSKI: CZASY SABKIK

kadnikiem
tylko

ich

de

zaborczych ku Ukrainie.

odmawia krlewskoci

Moskalom na Ukrain, aby

cz, zagarn

Augfustowi

ca t

II

43

Mehmed Baltadi po t
to zabrania wstpu

po

krain, albo przynajmniej

j)ol-

osadzi tam Orlika. Wprawdzie


emigranci nasi, skupieni przy Karolu, zwaszcza Jzef Potocki, zaalarmowali krla szwedzkiego i w zabroni Orlikowi jecha na akt
inwestytury do Stambuu. Jednak w nastpnych latach, niby wszczynajc znw wojn z Moskw (15 kwietnia 1712 r., 16 czerwca 1713),
coraz ostrzej wystpowaa
Porta gwnie miaa na oku Ukrain
przeciw Rzplitej augustowskiej, t. j. jedynej Rzplitej prawdziwej.
jej

dla Porty

zwizku

temi zapdami, jak

rwnie

planowan akcj

Sten-

bocka na Pomorzu, ktrej doglda w Stokholmie Slf&nisaw, przedsibrali do Polski wycieczki partyzanckie najpierw, latem 1711 r.,
migielski od strony Pomorza, potem z Bukowiny Grudziski, starosta
rawski (1712). Trafny instynkt, czy te poprostu jaki bezwad, uchroni
spoeczestwo szlacheckie od popierania tych wartogowych prb, nie
rokujcych narodowi adnej lepszej przyszoci, a tylko podniecajcych nieokrelone nadzieje w koach opozycyjnych. Wrd powszechnego fermentu konfederacja sandomierska tracia powag: ju ledwo
udao si sztucznie utrzyma sejm warszawski 1712 r. drog limity
t. j.
zawieszenia posiedze; nastpne zgromadzenie, w 1713 r., zerwa obraony na krla hetman Pociej
posa Puzyny (21 lutego).
Wkrtce potem (7 sierpnia) aresztowany zosta i osadzony w Knigsteinie wuj Leszczyskiego Jan Stanisaw Jabonowski, wojewoda
ruski, nie bez podstawy oskarony o zdradzieckie konszachty z Turcj.
Jeeli pan wojewoda myla, e, podkopujc rzdy Augusta Sasa,
spenia dzieo patrjotyczne, to si ciko myli. Wanie w tym roku
1713 Porta Otomaska, zawierajc z Rosj ostateczny pokj w Adrjanopoiu (16 czerwca), obrcia
swoj aroczno na l*olsk. Nie
ogldajc si na Orlika, ktry woa ju protektorat polski ni turecki,
ani na Karola XII, ktry, zagroony ekstradycj w rce Sasw, stoczy pod Benderem pamitn walk z Turkami (Kalabalik t. y obawa
na grubego zwierza, 1 lutego 1713 r.)
odtd na dugo straci wpyw
na dywan, wezyr Soliman gromadzi armj
zaostrza konflikt
z Rzplit. Posa Chomentowskiego, wojewod mazowieckiego, wsadzono

rk

ca

wysano wyzywajce poselstwo z daniom


Ukrainy dla kozakw (jesieni t. r.). Zwaywszy,
w tyme czasie,
po kapitulacji Stenbocka na Pomorzu, sam Karol zmuszony by ratowa Szwecj przez rne kompromisy
odstpowa od bronionej
przedtem zasady nietykalnoci Polski;
z drugiej strony nowy krl
pruski, Fryderyk Wilhelm 1, jeszcze chciwiej od ojca siga po cudz
wasno,
Leszczyski, oddawna czekajcy,
Karol pozwoli mu
do aresztu, do Polski

28

HlSrOBJA l'OMTVC7>NA

.436

nie mia siy, aby si tym niebezpieczestwom oprze,


w r. 1713 zawisa nad Polsk blisza ni
wypadnie stwierdzi,
kiedykolwiek od czasw Potopu groba rozbioru. Jeeli do niesro
nie doszo, jeeli Prusy zamiast po Warmj signy po szwedzki
Szczecin, to zawdzicza naleao z jednej strony niezrcznoci Karola XII, z drugiej nowemu zwrotowi w stosunkach wschodnio-europejskich. Pokj utrechcki (11 kwietnia 1713) a po nim rasztadzki (7-go
marca 1714). koczc wojn hiszpask, przywrciy Austrji swobod
ruchw na wschodzie. Odtd ju nietylko car, ale i cesarz rzymski
si za napadnit Polsk dziki temu Chomentowski
gotowi byi
wrci do kraju z odnowionym (22 kwietnia 1714 r.) pokojem karowickim.
Z caego przesilenia wschodniego pozosta, jako najtrwalszy rezultat,
w arlyku^ prucki fpniej zmieniony w dalszych stypulacjach), ktry
dawa prawo Turkom rugowa z Polski rosyjskie wojska wpywy.

abdykowa,

uj

B.

Midzy Majestatem

Wolnoci.

drodze do zamachu stanu. Wojna Pnocna ju od


w granicach Polski. August Mocny wychodzi z niej,
pomimo wszystkich swych krtactw zbocze, jako obroca caoci
pastwa przeciwko ekspansywnym deniom Szwecji Turcji. Potga materjalna wielkich rodw Sapiehw, Potockich, Radziwiw,
Lubomirskich poniosa wraz z caym krajem olbrzymi ujm. Szlachta, zdawao si, spokorniaa
przywyka znosi dla bezpieczestwa
przed Szwedem zbrojn okupacj sask. Kmigranci benderscy: Potocki, Winiowiecki. St. Taro, Grudziski, Kryspinowie, jeden po
druLiiin wracali do penienia obowizkw wiernopoddaczych wzgldem Augusta, ich pan, Leszczyski, pojecha do ksistwa Dwch Mostw, aby tam czeka, rycholi protektor wprowadzi go w triumfiew
do Warszawy, jak zapowiada do ostatka.
Rwnolegle atoli dokonaa si inna przemiana, dla Augusta nie.iuifust

wielu

lat

1151

ucicha

pomylna. Wobec rnych wstrznie wewntrznych, wobec

stwier-

dzonych apetytw zachannych Prus, car Piotr wyrs na askawego


opiekuna polskiej ojczyzny
jej swobd. Ciaru tej opieki Mocny
krl dozna zaraz po Potawie, a odczu
sabo tem dotkliwiej,
gdy car zatrzyma zdobyt Ryg
wzbrania si odda j czy to Polakom (na danie posa Woowicza 1711) czy Sasom. Gdyby nie
cigy rozbrat midzy
aspiracjami
despotyczn Wettyczyka
zotowolnociowemi narodu, krl znalazby dla swoich
wyzwoleczych mocny punkt oparcia w rozbudzonej powszechnej ku Moskwie nienawici. Ta sama Walna Rada, ktra ugruntowaa na nowo
jego rzdy (1710), bya wybitn maniostacj owej nienawici, a brutalna gospodarka wojsk Piotrowych na Rusi w nastpnych latach
i

sw

yk

de

>V.

437

KONOt^CZYSKi: CZASY SASKIE

Dyplomacja carska /aju wobec rzdu


Zwycizca z pod 1'otawy wieryzyko wojny tureckiej,
poco
si
na
koszty
naraa
dzia dobrze,
utwierdza niewiernego AuGrusta: od r. 1707
po co reinstalowa
mia on wasne stronnictwo w Polsce, uzaleni od siebie ietmanw, wciska si midzy krla nard, obu stronom narzucajc swj
jes/cze zaoJTiiiJa

polskieu:o

te

uczucia.

postaw wrog

a podstpn<'i.

protektorat.

to chwili, kiedy

takiej

solidarno

tylko /.upena

de

krla

narodu moga ocali* wspln niezawiso, umyli Wettyczyk


speni marzenie swego ywota, swj wielki zamach stanu. Mia pod
rk nowe puki, wycofane z zachodu po pokoju rasztadzkim. myla,
e ma przed sob spoeczestwo zupenie wyczerpane z wyran lojaln wikszoci, podlege wpywom senatu wieego powoania.
Przyj wic dawny program dziaania pira feldmarszaka Flemminga, polegajcy na tem, by sprowokowa szlacht do wybuchu odackiemi naduyciami, potem wda si midzy ni
wojsko saskie
z pomoc wiernych panw podyktowa pokj,
w roli rozjemcy
przeprowadzajc zarazem zmian formy rzdw. Zniesiona miaa by
wadza prawodawcza sejmu, zachowany tylko samorzd sejmikowy,
na czele rzdu umieszczona biurokratyczna rada tajna |17141 Tak
i

wyglda

szczyt

wczeni Sasi;
mysy, jeszcze

mdroci
co

si

reformatorskiej,

tyczy

na jaki zdobyli si u nas


to jego osobiste popotrzeb narodu polskiego,

samego Augusta,

dalsze od wyczucia ducha

wiadomo, w sferze ulepsze militarnych, jakich


handlw
fabryk, lub conajwyej
akasdemij. O uzdrowieniu ducha publicznego, o naprawie sejmw
obracay

si,

kampamentw,

ile

twierdz,

downictwa, nikt z tych naszych obcych nauczycieli nie myla


Konfederacja Tanioirrodzka (1715). Wykonanie planu zaczo
si W tyme roku 1714. Ufortyfikowano gwniejsze miasta, jak Lww.

Krakw

okoliczne

Pozna;

rozpisano

wojewdztwa

ywnoci

dostawy

wielkie

cigano

je

gwatem.

karnawaowa w Drenie, pertraktowa

jakby

Krl

pas/y na

pewny

siebie

od niechcenia o przy-

/ Francj. !'rusakowi /a pomoc do stumienia buntu oliarowal


Klblg, czem oczywicie nie zjedna Fryderyka Wilhelma, pozatem
ani myla o dyplomatycznem szachowaniu wschodnieiro ssiada. Pokrzywdzeni uderzyli do prymasa hetmanw o wstawiennictwo przed
krlem
bez skutku. Kto prosi za nimi remonstrowa. naraa si na
gniewy. Zjazd niezadowolonych w Tomaszowie (jesieni t. r rozlecia sif
na
o nadchodzcych Sasach. II'tmani wielcy, Sieniawski
I*o-

mierze

wie

ciej,

ani

siedzieli

na

popularnoci

dwch

dwch stokach,

wrd

dy<rnitar/.y

nie

chcc

szlachty. Dopiero

polskich

traci ani aski dworskiej

zamordowanie przez Sasw

Pr/emyk(twie

rozptao

nawanic.

438

UISTORiA POLITYCZMA

zrazu przewanie wojskowy, sta si oglno- szlacheckim


oofarn szybko ca Maopolsk. Pki Flemming; koncentrowa swe
siy. delegaci wojewdztw zawizali w Tarnogrodzie 26 listopada
1715 r. konfederacj generaln pod hasem samoobrony, a pod lask
Stanisawa Ledchowskiego, podkomorzego krzemienieckiego,
rozesali poselstwa do papiea, cesarza i cara. Osobny zwizek utworzyo

Rokosz,

wojsko pod wodz Branickiego.


Sasi
Zrazu zdawao si,
onierz komputowy rozpdz gromady hreczkosiejw. Lecz co nastpi dalej? Czy naprawd atwiej
przez zych
bdzie krlowi panowa nad krajem krwi zroszonym
ssiadw podminowanym ? vSna nie wierzy w to feldmarszaek, bo
przebojem, odrazu zagai rokowania. Istotnie wida byo
zamiast
roju wwczas wyaniajc si z poza szlachty wichrzycielsk
syjsk. Pose carski knia Grzegorz Dahoruki sucha chtnie prb
Augusta o strzeenie pokoju w Polsce, a jednoczenie rezydent Daszkw wtrowa woaniom szlachty o wyprowadzenie z granic Sasw.
Nikczemni hetmani wyprzedzali obie strony w paszczeniu si przed
Moskw. Dohoruki, wzywany przez Pocieja do objcia porednictwa,
trzyma si w odwodzie, nie wiedzc, co wyniknie z tej tumnej
czy nie kryje si w niej czasem robota
reakcji rzesz szlacheckich,
szwedzka lub stanisawowska; obiecywa wic interwencj dopiero,

rk

gdy caa

Kzplita,

t.

j.

konfederacja generalna,

uda si

probami

do cara.

Wanie czujny Flemming,

zapobiegajc temu zblieniu, zawar

nia)

by

w Rawie

zawieszenie broni (18 styczsterowa ku bezporedniej ugodzie krla z narodem, kiedy Pociej

z przedstawicielami tarnogrodzian

wyprowadzi
przyby do Ledchowskiego z zabjcz rad rosyjsk
go na manowce. Ugoda nie dosza, a krl czemprdzej zaofiarowa
carowi osobisty zjazd przywrcenie dawnej przyjani. Z pocztkiem
r. 1716 spotkali si dwaj siacze, dzi ju miertelni wrogowie, w Gdasku
i

licznej asystencji ministrw.

Konstanty Felicjan Szaniawski, biskup

nawizujc do dawnej polityki krlewskiej, co to polega


miaa na wzajemnem ubezpieczeniu wadcw przeciwko poddanym,

kujawski,

pierwszy zaproponowa carowi, aby przez posa Dohorukiego uczestaby grozi akcj wojenn tej stronie, ktra nie
niczy w ukadach
zechce pokoju na susznych warunkach. Potem dopiero delegaci szlacheccy, przelicytowujc swego krla, jli usprawiedliwia si, czemu
i

ak pno prosz o opiek. Nastpiy wzajemne oskarenia tumasi midzy carem krlem-olektorem o nielojalne postpowanie
i

czenia

wobec wsplnych wrogw, przyczem ton oskarycielski o wiele mocniej brzmia w ustach Rosjan.
Rozwiniciem preliminarzy gdaskich /aj si<j kimirrcs pciiio-

439

w. Konopczyski: czasy samkie

nocnikw

obu stron w Lublinie pud auspicjami boioruUiego


Podwczas szlachta jawn miaa nad Augustem prze-

(13 czerwca).

wag:

wsiedli na

ko

Wielkopolanie,

dotd trzymani

na wodzy przez

Sasw, przystpia do wsplnej sprawy, przepdziwszy marnego 1*0cieja, Litwa pod Michaem Sulistrowskim; oddziay saskie, gromior>
partjami. cotay si na caej linji za Wis. Za niemi postpowa Ledchowski, ubstwiany przez szlacht, grzecznem poselstwem obesany przez hana. cesarza papiea. Do czego ruch ten zmierza, tego
nie wiedzia ani dwr, ani moe nawet sam wdz Ledchowski.
i

kadym

nieckiego,
i

razie,

znajc

wysok

wnajchytrzejszego

wiedzc skdind,

\rrogiem Rosji, nie

inteligencj podkomorzego krzemiejakiego

Polaka,

mona ka

widzia

Dohoruki,

okae si wnet przezornym

ten trybun ludu

konfederacji tarnogrodzkiej

jednym

szeregu z pniejsz radomsk lub targowick. Stosunkowo mao


w niej byo sycha krzykw na absolutum dominium, wicej zdrowej
najwicej bezporedniej samoreakcji przeciwko obcej gospodarce
obrony przed odackim bandytyzmem. I ruch ten nigdyby nie spyn
August pierwszy
do rosyjskiego oyska, gdyby nie suszna obawa,

skaptuje sobie- carskie poparcie.

Ruch by demokratyczno-szlachecki oglnonarodowy. Magnaci


ju nic do powiedzenia, caa Polska-Litwa sza za Ledchowskim
Sulistrowskim przeciw^ko zemu monarsze. Taka te
interpretacj sporu ustali Dohoruki na wstpie rokowa. Niespodzianie
i

nie mieli tu

rozejm zosta zerwany. Sasi powiesili w Sandomierzu, szlachcica LaPozna, tumy targny
ciszewskiego, regimentarz Gniazdowski
si na pupilw rosyjskich, dwujzycznych hetmanw. Wwczas Dohoruki podnis gos na konfederatw, wytykajc im szwedzkie sympatje: earzut o tyle suszny,
w Wielkopolsce organizowa wojsko
miay Stenflycht, emisarjusz Karola XII. Zowrogie porozumienie
midzy Rosj szermierzami polskiej wolnoci zdawao si pka.

wzi

Generalno owiadczya Dohorukiemu,


skiemu, e, nie

mogc

nimi

doj

Flemmingowi
Szaniawdo adu, wysya delegatw prosto
jeeli krl przyjmie
wycigi

rk

Nastaa chwila powana:


do zgody przez nard, Dohoruki-medjator odjedzie z Kwitkiem.
August yczliwie przyj deputacj, naznaczy nowy zjazd w Kazimierzu, lecz z niewiadomych powodw cofn si znw do Warszawy,
a konfederatom cisn twardy rozkaz: rozwiza si natychmiast. Ten
zwrot mia skutki nieszczsne. Genera Roenno wkroczy z 18.(.X)0
Moskali na Woy. Gniazdowski, pobity przez Sasw w Prusiech pod
Kowalewem (5 padziernika), przeszed na stron dworu. Gd tej chwili
dyplomacja Augusta bierze gr nad kontederack, ale Dohoruki zapanowuje nad wszystkiem. Daremnie odwoano si do pomocy Austrji,
<lo

krla.

nit

440

HISTORJA POLlTYCrNA

nuncjusza

Turcji: Porta

wwczas wojn z cewewntrznych spraw polskich

szczeg-lnoci, zajta

Wenecj, odrzeka,
miesza si nie moe.

sarzem

do

Sejm Niemy. Rokowania wznowiono


Traktat warszawski
w
jednych
sprawach zwycia krl, w innyct
Warszawie.
Napozr
w
konfederaci: naprawd na kadym kroku Rosja zwyciaa Polsk,
Pomylnie uchyli np. Szaniawski danie szlachty, aby krl oddali
sprawa jest zbyt delikatna. Krl pood siebie metresy, tumaczc,
stawi na swojem, aby amnestja pokrya naduycia wszystkich, niewyczajc Sasw. danie Ledchowskiego, aby jednoczenie z Sasami wynieli si Moskale, spado z porzdku dzienneg-o. Szczliwie
Szaniawski kujawski
przeprowadzili biskupi: ubieski krakowski
wniosek, dog^adzajcy powszechnemu sobkostwu, aby armj koronn
og-raniczy do 18.000, a litewsk do 6.000, wniosek najprawdopodobniej podszepnity przez posa rosyjskiego. Dohoruki nawet w sprawie wymarszu umia okpi Polakw wyjedna dla korpusu Bauera
lee zimowe w Rzplitej. Nie zdoa tylko wyjedna nietykalnoci praw
bez tego Sieniawski z Pociejem, wypuszczeni na
hetmaskich, ale
i

wolno,
sprzedali

ma

kryjwki, zaraz,

swe dusze carowi, proszc nawet, aby nadal przy

aeby wojsko

akredytowani rezydenci,

byli

car

koniederackiego, drugi

jeden z aresztu

ich

wszyscy

tucji

marszakw 30

boku

swojej protekcji.

Traktat warszawski, podpisany 3 listopada 1716


przez krla

ich

wiedzieli,

na jednodniowym

zw.

t.

ratyikowany

r.,

wcignity zosta do konstySejmie Niemym 1 lutego 1717 roku.

stycznia,

wysucha

szumnej Ledchowskiego perory, penej


ostrych przyniwek: Stawamy, nieodrodni ora polskiego synowie,
ho niezmruonem na janiejcy Twj majestat patrzylimy patrzymy
okiem. (Jpaczn z nienawici wyrzutkw gniazda tego obleczono na

August musia

interpretacj,

ale

my

cao

dwigamy

panowania Twego obrcon

mw

dostojestwa

naszych pozbylimy... c
bez r<jzpraw, gdy nawet prymaso\\
i

WKrMoci

popi za

ojczyzn, ktr trzymajc, dosze godzin po zagajeniu,

tortur)

hetmanowi polnemu Rzewuskiemu odmwiono gosu, zamknito ucaowaniem rki krlewskiej


grubym foljantem
Sejm Niemy, pamitny nietylko traktatem, ale
|)rzoz delegacj traktatow uoonych konstytucyj.
')Niech bdzie pokj powszechny, trway, wieczny, prawdziwy
inne prerogatywy
szczery" w caej Rzplitej, aby "prawa, wolnoci
i

Majestatu Paskiego, senatu

zwyczaju

doskonaej

wedug dawnego

stanu szlacheckiego

ksztatu na sejmach, sejmikach,

dykcjach... przy

odmodniay

sdach

wszelkich juryz-

jednostajnej administracji sprawiedliwoci

zakwityc l*okojem tchn, pokoju pene

wszystkie

w. KONOrO/YSSKI

dziesi artykuw

warszawskiero.

traktatu

441

C/.ASV SASKIK

wane

nim

oirra.

niczenia saskie^ro wdzierstwa do spraw Rzplitej: krlowi wolno nada!

trzyma

przy sobie nie

dzistw.

wicej nad

zauwamy,

urzdnikw,

1.200 r\\ar-

zalecajce stateczne odbywanie


dnjce notowania utiwa wikszoci,

przepisy konstytucyjne,

rad senatu, nie stanie pede,

oczywicie

6 saskicii

tym

celu.

aby krl

wedug

konkludowa, przepisy,

nich

wczesnym sposobie kompletowania senatu ad latus, weduj^ kolejki starszestwa w obrbie czterech kategoryj senatorw vbiskupw, wojewodw, kasztelanw wikszych mniejadnego wpywu
szych), organ ten nie mg mie adnej rutyny
na rzdy; jako Sasi
woleli, zamiast senatorw rezydentw, zwobezsilne, bo przy

bd

ywa

dla czczej ostentacji senat plenarny,

skich

kreatur sza zawsze

za

ktrym wikszo dworw trarozdawcy ask.


ustanowiony sd na przestpcw

skinieniem

nadzwyczajne nowoci, np.


platoniczne
stanu z 8 senatorw
24 czonkw staim rycerskiego;
prowadzenia korespondencji
bezsilne zakazy tworzenia kontederacyj
z postronnymi dworami. Sprbowano ograniczy wybuja swobod
sejmikw, ktre istotnie podczas wojny pnocnej wymkny si zupenie z pod kontroli krla, limitoway si
reasumoway wedug
wasnego uznania: teraz skrpowano ich prawo uchwalania podatkw na cele miejscowe. Nad wszystkiemi przecie uchwaami gruje
uzupeninjcy
znaczeniem skrypt ad archivuin o redukcji wojska
go regulamin punktualnej pacy. i*rawodawcy 1717 r. zapomnieli,
naley wiedzie, o oficerach obmylili rda utrzymania tylko 24.000
skutek
porcyj onierskich; ale oficerowie o sobie nie zapomn,
ktacie

bdzie

ow

taki,

szefowie

porcyj onierskich

10

12

Koronie

pukw obrc
i

na

wyywienie olicerw

po-

sia zbrojna Rzplitej spadnie taktycznie do

tysicy. Regulamin pacy,

szlachty
biec

oparty

przewanie na pogwnem

aby zdj z gowy


raz na zawsze zapoorganizmu tinansowefo Rzplitej,

podymnem na Litwie, zmierza do


rzdu wszelk trosk o byt armji
i

zwizkom wojskowym:

ta

cz

te<2:o,

skonsolidowana, niezalena od decyzji krla, senatu

cjonowa miaa automatycznie, dopki

jej nie

ministrw, funk-

zreformuje sejm walny.

ustawodawstwo finansowe, naprzekr krzyczcym wymilitarystycznej epoki,


do czasw stanisawowskich, a ostoj jego trwaoci bdzie podpis medjatora, kniazia Dohorukiego, poottny u spodu. Porednictwo, rzecz prosta, nie oznaczao gwarancji, niemniej stosunki po Sejmie Niemym
si tak,
Przetrwa

to

mogom gronej

uo

bez zgody Rosji uchylenia przestarzaych przepisw 1717


si niepodobieiistwom.

r.

okae

Zwrot przeeiMko KosjI. Zwycistwo polityczne Piotra WielkieL^o


nad Augustem
Rz[)lit byo lak olbrzymie,
nie mogo nit* wyi

-442

HISTORJA POLITYCZNA

woa

odruchu samozachowawczego. Zanim w pokj powieczny


utopi w letargu rzd polski
wszechny
opinj, August II
fiokona rozpaczliwej prby pojednania si z narodem
strzsnicia
z siebie cudzej opieki. Byo to wielkiem szczciem dla niego i dla
ywioowy rozpd potgi moskiewskiej jednoczenie wywoa
nas,
zazdrosn czujno rnycli innych pastw europejskich. Austrja
uwiadomia sobie jasno antagonizm wzgldem Rosji zarwno na tle
w Rzeszy Niemieckiej: uka j w oczy
spraw bakaskich, jak
najpierw wyprawa prucka, potem bezceremonjalna ingerencja cara
do wewntrznych stosunkw Meklemburgji, gdzie Piotr protegowa
miejscowego ksicia, a gnbi ludno. Nie mg znie tego wdzierstwa
i nowy krl
angielski, elektor hannowerski Jerzy I; rwnie kupiectwo
angielskie zaniepokoio si postpami marynarki rosyjskiej na Batyku.
Car, niepohamowany w intrydze, sprbowa protegowa Rakoczego na
Austrji
jakobitw angielsko-szkockich naprzekr Jerzemu, podawa
kierownikowi polityki hiszpaskiej, kardynao,wi Alberoniemu, ktrego ambitne plany zwalczao wanie poczwrne przyFrancji (2 sierpnia 1718). Niema
mierze Anglji, Holandji, Austrji
rol w wytworzeniu nowego ukadu midzynarodowego odegra wreszcie
baron Gortz, minister Karola XII, twrca przewrotowego planu, co mia
Szwecja nie
odmieni posta Kuropy Wschodniej; polityk ten, widzc,
sprosta wszystkim swym wrogom, doradzi Karolowi ugod z Rosj,
celem wzicia tem pewniejszego odwetu na innych nieprzyjacioach, a zwaszcza na Augucie II, ktrego chciano raz jeszcze zastpi
w Polsce Leszczyskim. Na tej podstawie potoczyy si ukady szwedzkorosyjskie na wyspach Alandzkich (w styczniu r. 1718); wnet doszo
car yczliwem uchem sucha
do wiadomoci Augusta
Polakw,
krl pruski nagrod za pomoc
detronizatorskich rad GOrtza
ma otrzyma nad doln Wis.
Wprawdzie niezwyke rojenia GOrtza pozostay na papierze,
a on sam po gwatownej mierci Karola XII (pod Fredrikshall 11 gru<lniH 1718 r., podczas kampanji norweskiej) skoczy mia rwnie
gwatownie na szafocie, jako kozie ofiarny za winy innych niekon8ilneg"o
i

zo

do

stytucyjnych ministrw.

Swoj drog

echa

rokowa

alandzkich utwier-

dziy Anglj
cesarza w ich niechci ku carowi, a dla Augusta
stay si jednym wicej powodem do zerwania z Rosj. Innych powodw dostarczyy: ostatnia laedjacja Dohorukiego, gwaty dokonywane przez armjo Szeremietiewa Bauera nad wolnym Gdaskiem?
(danie kontrybucji fregat za kar, za handel ze Szwecj), wykrt.^tiia odmowa Inlant, trzymanie wojsk na ziemiach Rzplitej, a w nienajmniejszej mierze
sprawy kurhmdzkio. Ksistwo to po mierci
znakomitego Jakba C1642-1682), naladowcy polityki wielkiego ele
i

443

w. Konopczyski: czasy saskie

tw(3rcy pokanej marynarki, popado w stan rozstroju. Czego


zepsu sweni marnotrawstwem
Fryderyk KaziiDierz, najstarszy syn Jakba (1682
1698), to pado oliar obcyci najazdw za
regencji wdowy po rozrzutniku, F^lbiety Zofji. Lenno Kurlandji .cigno na siebie naraz podliwo trzech ssiadw: Szweda, Prusaka

ktora

ksi

nie

cara. Czwarta ssiadka, zwierzcliniczka kraju, Rzplita, miaa z gry


zastrzeone ustaw 1589 r. wcielenie lenna do pastwa
podzia na
wojewdztwa po wyganiciu Kettlerw. Alici niczyje ustawy nie
obchodziy samodziercy Wszech Rosji. Car. dzierc Kurlandj,
zmusi w r. 1711 modocianego Fryderyka Wilhelma, syna regentki,
do zalubienia carwny Anny Iwanwny. Oblubieniec umar zaraz
po weselu, a nad ksistwem obj rzdy w imieniu wdowy komisarz
rosyjski Bestuew.
jeszcze ostatni Kettler. ks. Ferdynand, syn
i

modszy Jakba, ale ten, pokcony ze szlacht, adnych nie mia widokw odzyskania tronu, komisja sejmowa, wysana w r. 1717 do
i

Mitawy, waby to ksistwo od wszelkich impetycyj postronnych wolne


byo, nie zdoaa rozwika tego wza. Grozia zupena utrata Kurlandji, zwaszcza w razie wyjcia Anny za ksicia BrandenburgSchwedt, ktre car ukartowa z krlem pruskim. A zbyteczna dowodzi,
August II mia te swoje widoki na tron mitawski dla
jednej z latoroli domu Wettinw. Te wszystkie urazy do Rosji nakieroway go po Sejmie Niemym na drog rwnie zgodn z interesami Polski, jak niezgodn nienarodow bya jego polityka pierwotna.
Na dowd zupenej harmonji z narodem krl upatrzy na swego
posa do cara Wadysawa Poniskiego, starost kopanickiego, jednego
z byych konfederatw tarnogrodzkich,
sa go dwukrotnie z rady
senatu, w marcu 1717 r. do Parya, w padzierniku do Petersburga
z daniem ewakuacji wojsk, uwolnienia z zastawu dbr stoowych
kurlandzkich, nieturbowania Gdaska, zwrotu Inflant. .Jak groch o cian
odbijay si te domagania. Car Piotr jeszcze widzia szczerb midzy
August wolaby wzajemn gwarancj
Polsk, wiedzia,
Sasem
rzdw przeciwko poddanym, ni kompromis z wyuzdan szlacht;
hetmani litewscy. Pociej I)enhol, spiskuj z nim
wiedzia o tem,
zabiegaj o dalszy pobyt wojsk rosyjskich w Polsce.
GOrtzem
Trzeba byo ze strony polskiej energiczniejszej mowy, wicej nawet:
trzeba byo jawnej gotowoci do czynu,' t. j. do walki o podparcie
zachwianej niepodlegoci. Celem przygotowania takiego nastroju
zwoa krl sejm do Grodna na 3 padziernika 1718 r. Wanych
najwaniejsze jeszcze byo skierowanie
uchwa tam nie powzito
do cara w wielkiem poselstwie. Chomentowskiego; przyszo nawet
wytrzyma srogie ataki stronnikw hetmaskich na Flemminga, ktremu Sieniawski odstpi by w r. 1717 komend nad cudzoziemskim

444

H18TORJA POLITYCZNA

autoramentem. Jednak, jako manifestacja wobec swoich


obcych^
zwycistwo zdrowej myli politycznej nad insynuacj intryg
rosyjsko-prusk, sejm grodzieski zaznaczy si bardzo dodatnio. Poczonym wysikom Rosji Prus nie udao si zerwa obrad, ktre
te zostay zalimitowane z przyznaniem krlowi prawa zwoania tego
kompletu posw w dowolnym momencie, gdy tego zada stan rokowa z Rosj. August Mocny stan w oczach zdumionego Dohorukiego na czele Polski, orzekbyj pan samowadny (toczno samodierec).
Traktat wiedeski stycznia 1719 r. Pouczajc szlacht w uniwersaach o niebezpieczestwie rosyjskiem, polemizujc gono z Piotrem w obliczu caego narodu, wysyajc senatorw na ostre starcia
z Dohorukim, krl nie zaniedba niczego, aby te zaofranic zyska
mocn podstaw do dziiania. Od wiosny r. 1717 pertraktowa z Wiedniem o maestwo syna, Fryderyka Augusta, z arcyksiniczk Marj
bzef, a zniewoliwszy go do przejcia na katolicyzm (najpierw w sekrecie (27 listopada 712 rokuj, potem jawnie (11 padzierniku 1717),
(loprowadzi owo maestwo do pomylnego koca (20 sierpnia'
Saint Saphorin, pose
1719), Przedtem jeszcze, 5 stycznia, Flemming
angielski, podpisali w Wiedniu z ks. Eugenjuszem
in. ministrami
traktat przymierza pierwszorzdnej doniosoci.
artykule smym
powiedziano tam, i celem przymierza jest take (obok obrony
gier) obrona Krlestwa Polskiego
utrzymanie na tronie krla Auirusta przeciw wszystkim porednim
bezporednim zaczepkom, a to
w ten sposb,
Krlestwo to ma by utrzymane w caoci z wszystkiemi swemi przynalenociami
dependencjami
najmniejsza
czstka ode nie ma by oderwana. Artykuem dziewitym zapewniono Augustowi opiek przeciw intrygom
machinacjom pastw
obcych; aljanci mieli wyprosi z Polski carskie wojska, nie po/.wala
na ich przemarsze, razem broni Tldaska przed kadym zamachem,
i'azem kara*- tych ksit Rzeszy, ktrzyby uatwiali Rosjanom marsz
do Niemiec. August wystpowa w tej stypulacji nietylko jako elektor, ale te z tytuem krla polskiego; gwny twrca umowy, Flemming, by zarazem konjuszym litewskim, a asystowa jego robocie
i

jako

W-

Dunin, regent kancelarji koronnej. Wszystko


pienie Rzplitej do traktatu
u'i<j;dy

jeszcze

adnemu

jej

to zwiastowao przystwiedeskiego. Bo te, jak Polska Polsk^


krlowi nie udao si zyska przeciwko

Ju
wywoao

.Moskwie tak potnej, tak szczer^j pomocy Zachodu.

samo

zbli-

enie krla polskieifo do cesarza


Jerzego
silne wraenie w lluropie; ZLrosili si \\\ grudniu 1718 r.) z przyjaznemi ohiet
riicumi Tatarzy, od nowego r/du szwedzkiego (Ulryki lileonory)
przybyli jeden za drugim (w kwietniu 1719) genera Stanisaw Poniatowski, wiozcy dla Augusta II jego dawny dyploni elekcji, strai

445

w. KONOrCZYSKi: CZASy saskir

eony

Allraiisztadzie

(w czerwcu) urenera Traulvetter, obaj upo-

wanieni do wstpnych rokowa najpierw o pokj, a potem o sojusz


przeciwko wsplnemu wrouowi. Odyy nadzieje wyzwolenia wrd
kozakw Orlikowskich, ktrych og tua si na Tatarszczynie, a wodzowie znaleH przytuek w Szwecji. Byo wic na kim si oprze,
Kuropa utworzya sihiy acuch przeciwko Moskwie; zaj byo tylko
swe miejsce w tym acuchu, okaza zrozumienie wasnetro interesu
a car, wyczerpany dwudziestoletni
nieco mskiej determinacji
wojn, jak trudno byo wtpi, ustpi na caej linji. W* przeciwnym
razie. Lrdyby Rzplita sama uchylia si od samoobrony, grozio, prcz
i

Moskw,

znaczne uszczuplenie, przy


posiadoci.
Rok 1719 przynis tej alternatywie rozwizanie okropne. Jak
tylko car wycofa swoje wojsko, nastrj rusofobji przemin. Narodowi
zabrako energji czynu
zdrajcom hetmanom nie zbrako bezczeldalszego ujarzmienia

jej

przez

najbliszej pacylikacji Pnocy,

jej

noci. Wszyscy czterej: Sieniawski, Rzewuski. Pociej

swe

suby

Denhof, oddali

carowi. Sejm warszawski z limity (30 grudnia 1719 do 23 lu-

tego 1720), ktry

mia zadecydowa

o zbawieniu Rzplitej, ani

myla

zatwierdzi traktatu wiedeskiego, przeciwnie, napeni si krzykami hetmaskich kreatur na Flemminga. a wzgldem wojny nawet
przyjaciele dworscy okazywali niedwuznacznie,
jej nie chc. Wy
sza na jaw z przejtych listw intryga posa pruskiego Posadowskiego przeciwko sejmowi
intrygant musia opuci stolic, ale
wyszli
bezkarnie, a sejm utkn na mielinie.
jego wsplnicy

Jeszcze

dwr

nie

dawa

za

wygran,

sprzymierzecy przygo-

towywali nowy szturm na sejm warszawski 30 wrzenia 1720 roku.


przerwie zawarto sasko-szwedzkie zawieszenie broni, przeprowadzono midzy Szwecj
jej przeciwnikami szereg traktatw, ktre
wszystkie prowadziy do odosobnienia Moskwy. Wielki pose Chomentowski z okaza wit ruszy do Moskwy na stanowcze rozhowory |w lutym); od jego relacji zalee miay nastroje
decyzje
przyszego sejmu. Trautyetter wiz na to zgromadzenie szczegowy
plan kampanji przeciwko Rosji z udziaem Szwedw, .\ustrjakw,
Hessw, kozakw, Tatarw (najmniej liczono na sam Polsk), pose
angielski Scott jedyny raz w dziejach stosunkw polsko-angielskich
chowa grube sumy na zmikczanie oponent(')W. .Me tymczasem strona
przeciwna le zdya si lepiej zmobilizowa: dnia 17 lutetro stano
w Poczdamie midzy Fryderykiem Wilhelmem a carem pierwsze przymierze, z ostrzem wymierzonem nietylko w traktat wiedeski, ale take
w sam byt, w
przyszo lizplitej l^ulskiej, ktrej swobody, t. j.
anarchja,
zwaszcza wolna elekcja, zostay tu mocno zabezpieczone.
O istnieniu, a tembardziej o doniosoci tej umowy nikt z Po-

ca

446

llISrOKJA POI,llVrZNA

lakw nie mia wyobraenia. Kiedy Ciiomentowski po wielu czczych


ceremonjach
tylu jaowych sporach wrci do Warszawy, nastrj
i

pacyfistyczny

oprcz

by

tani jeszcze silniejszy,

hetmanw mia ju na odzie

ni

przed rokiem. Dohoruki

szereg innych

panw

(Stefana

Sapieh, Grudziskiego), a wierni dworacy typu Szaniawskiego


Szembekw podzielali powszechn niewiar w czyny
orne. Co gorsza, Chomentowski, olniony miaoci Piotrowych reform, zamiast otworzy sejmowi oczy na wschodnie niebezpieczestwo, sam wszdzie gosi strusi polityk ugody. Wrd
ktni o komend Flemminga sejm jesienny poszed w nico
za

Potockiego,

.1.

ladem swego

Sab satysfakcj byo

poprzednika.

dla krla

to,

e pose

Dohoruki, ktry dopuci si gwatu w Warszawie nad ukraiskim


emisarjuszem Hercykiem, wylecia z Polski na zawsze (poczt. r. 1721)^
Pod hoircmonj Rosji. Rozmiary
skutki klski politycznej
1719 20 roku byy olbrzymie. Tam, na tych sejmach warszawskich,
w potoku mw o pokoju wolnociach, przepady nasamprzd nasze
Inflanty; car, doprowadziwszy do ostatecznej ndzy pobit Szwecj,
narzuci jej bez udziau Augusta pokj nystadzki 30 sierpnia s, s.
1721 r., ktrym kraje .nadbatyckie
po Ingrj zagarn dla siebie,
przyczem kaza Szwedom
od siebie, aby Inflanty nigdy nikomu
nie zostay ustpione
zastrzeenie uczynione ze wzgldu na Wettyczyka
I*olsk. Odtd Szwecja ze swoim nowym, wolnociowym
ustrojem znalaza si pod tak sam opiek Rosji, jak Polska po Sejmie
Niemym. Dalej, pko napowrt moralne ogniwo midzy Augustem
Rzplit.
strasznem rozgoryczeniu, klnc sprzedajno sabo Pona to
lakw, krl przymawia si znw o carsk przyja, a gdy
byo ju zapno, wraca do swych zbrodniczych pomysw podziaowych. Dwaj jego ydzi nadworni Lehmann Meyer w r. 1721 zakrcili si midzy Dreznem
Berlinem, obwoc augustowski plan
rozbioru Polski; ju bya na to zgoda saska, zgoda pruska, podobna
cesarzowa Karolowa (Klbieta Brunwicka) maczaa w tem rce:
i

da

opar si znw sam jeden protektor

Rzplitej, Piotr Wielki,

plan przeciwny jest Bogu, sumieniu

goszc,

e cay

uczciwoci. I*oczem zaraz, dla

{)ogbienia rany w polskiom ciele narodowem, odsoni car intryg


niemiecko ydowsk Polakom. Czy dziwna,
po takich dowiad-

czeniach

nietylko

zdrajcy

magnaci, ale

setki

przecitnie uczciwej,

u/nay w carze opiekuna wolnoci canas zdusi


ograbi, a nie uczyni tego
satn
krla od tego powstrzyma?
stanu, psychik
Przenikajc, jak tiikt inny z wczesnych
spoeczestwa polskiego, nowy imperator Wszech Rosji omotji Rzplit
sieci swoich wpyww, jak pajk opltowuje schwytan much. Zo-

a ciemnej jak noc szlacity

oci

J^olski,

skoro

w mg

mw

447

w. K0KOl'CZYR.SKi: CZA8Y SAsKlK

baczymy

mowego

jeszcze, jak te

tu jeszcze

wpywy wgryzay si w
par

s(')W

doda

trzeba

tycznych. Dnia 5/16 listopada 1720 rezydent

zaktki ycia dodyplnma-

o sieciach

Daszkw umiiU nakoni

nawet Porte Ottomask do zmiany artykuu prucko-adrjanopolskieg*


wpronadal Rosji wolno bdzie interwenjowa
tym sensie,

wkroczy tam inne pastwo celem


roku 1724 nawet pokonana Szwecja muzgwacenia wolnej elekcji.
siaa przyrzec carowi wspln opiek nad polsk wolnoci. Do tej
akcji przystpi w r. 1726, specjalnie przeciwko Wettinom, Austrja.
A midzy Berlinem Petersburgiem opiekucze sojusze cign si
d traktatu poczdamskiego do koca dni Rzplitej, (1726, 1729, 1730,

wadza

wojska do

Rzplitej, jeeli

1732, 1740, 1743, 1762,

teczniejsze

1764,

1769

itd.)

coraz

coraz bardziej zabjcze. Prusy, nib^

trwalsze,

coraz sku-

wysugujc si

Rosji

dawieniu ycia polskiego, zapracuj sobie z czasem na niechybn


agrod, gdy z ujm dla ambitnej myli Piotrowej stan przy stole
Austrj.
rozbiorowym narwni z Rosj
Upadek ducha publicznego. Przysowiowe czasy saskie z
wszystkiemi znamionujcemi je objawami zwyrodnienia nastay na doi

bre dopiero po

r.

1717, a jeli

uwzgldni

szczeglnie

grn warstw

arodu, to moe nawet po r. 1720, z chwil upadku ^emancypacyjnej


prby polityki Augustowej. Cech ich prywata, bezmylno deprawacja moralna; o w^ykrzywieniu poj politycznych tu nie mwimy,
i

bo jest ono, jak wiemy, o wiele starszej daty. Na tak ujemny rezultat
pracoway, rzecz prosta, wieki, ale bliszych przyczyn dekadencji
wypada szuka w przeyciach tych generacyj, ktre w ni same powchodz tu w gr dwa pokolenia Polakw, z ktrych
pady.
jedno ulego wewntrznemu rozbiciu, a drugie (po r. 1717) nie mogo
przesi naleycie wychowa wrd nieobliczalnych zaburze
wrotw Wojny Pnocnej. uOjcowie, co pamitali inne niegdy zapay porywy, co woali wierszom Potockiego: zdarzy to miosierny
Bg.
z naszym Janem, przebywszy morze Czarne, staniem nad

Ow

Jordanem !
a ujrzeli odwiecznych wrogw przyjacimi, sojusznikw wrogami, towarzyszy Sobieskiego rozszczepionych wojn I^nocn, tysice niezaszczytnych walk bratobjczych, pierzchajc husarj; ludzie, co przeyli mnogie zdrady krlewskie, przeplatane przyodsitrami na wierno Rzplitej, haniebn elekcj Leszczyskiego
stpcz abdykacj Wettyczyka, naprzemian groby kuszenia szwedzkie
wierrosyjskie, wstrzsajce przerzuty drogowskazu patrjotycznogo
noci poddaczej z jednej strony na drug pod wpywem nietyle
czyjej zej woli, ile pod naciskiem nieprzewidzianych zwrotw losowych; ci ludzie, rozpdzani w przeciwne strony niezgodnem pojmowaniem swych zada, kceni z najbliszymi brami, tukc si wrd
i

448

HI8I0KJA POMTYCZNA

mroku, przeyli iiakoniec okropne wykolejenie ruchu oglno -naro-

dowego pod Ledchowskiin

wyszli z dwudziestoletnich

szamota

zwlpiali, przeczcy. Synowie, pozbawieni wzorw do


naladowania, od najmodszych lat wchonli w siebie ten zard prozbici, tpi,

niewoli, ktry ich sparaliuje

no

r.

dokonania zbioroweg^o czynu,

odczucia si

pozbawi wiary w monawet gbszeg-o wzajemnego

17334
a

zrozumienia.

Sabych, zamanych, niedoksztaconych ludzi atwie^j chwyta si


zy nag wystpek. Starsi modsi przesyceni wolnoci, przejci
i

jedn

tylko trosk,

eby

ich nikt nie

turbowa

w domowem

groszo-

pasibrzuchostwie, bez pdu


gbszej samowiedzy moralnej, nasikali bezwiednie ujemnemi wypywami, jakich

rbstwie

im

nie

twrczego, bez

skpia

atmosfera oglno-europejska.

Do

Gwnym za

krzewi-

jego dwr.
byo wpatrzy si w i
wieczn hulank, te bale, maskarady, fajerwerki, spektakle, owy,
jakie otaczay Augusta wrd najciszych dla kraju chwil wojen-

cielem zgorszenia

by

krl

nych, aby zwtpi, czy ten ojciec ojczyzny co ceni poza sob, czy
dla wsplnej sprawy si powica. Krl przodowarto dla niego
wa caemu krajowi w przepychu pijastwie: guand August buvail,
la Pologne etait ivre. Przodowa caej Europie w rozpucie. Zdarzay
hodowali im, jak wiasi dawniej na dworze polskim miostki
domo, najlepsi krlowie: Kazimierz, Zygmunt, Wadysaw. Ale czego
podobnego, jak to, co wyrabia August II, tylu motres tytularnych,
z tak ostentacj wiatu pokazywanych, nie praktykowa ani Ludwik
XIV, ani Jerzy hannowerski, ani Piotr, nie mwic ju o przyzwoiti

s/ych dworach niemieckich. Krl, oeniony (10 stycznia 1693) z Chry-

Ebeihardyn, ksiniczk Hohenzollern-Bayreuth. rycho odod siebie; ona te go znienawidzia od czasu zmiany wyznania.
odtd w onicy Mocnego donuana gociy, zmieniajc si
co par lat, Aurora Knigsmarck (tylko do r. 1696), hrabina Esterle,
Turczynka Fatyma, Konstancja z Bokumw Lubomirska, podkomorzyna koronna, zwana ksin Cieszysk, hrabina Hoym, gona pod
nazw hrabiny Cosel (w dobie Altranstadlu), madame Renard, ona
francuskiego handlarza win, baletnica Duparc, podkomorzyna litewjeszcze jaka Dieskau
ska Marjanna Denhofowa z domu Bieliska,
jaka Osterhausen... Zaraza moralna promieniowaa z tego ogniska
na arystokracj, a wydaa bujny plon w nastpnych pokoleniach,
drobna szlachta
wspczesnych Stanisawowi Augustowi, ^^rednia
zachowaa czysto obyczajw rodzinnych, ale ugrzza gboko w obarstwie
pijastwie, a nie unikna zgorszenia w^frastaci korupcji
rzdowej. Ten krl, co umia wizi Sobieskich, And, Chr. Zauskiego
(170r>j, Jabonowskiego, umia przekupywa tych, ktrych nie sterostjan

trci

449

w. KONOKCJ/.YHKi: CZASY HASKIE

rvz<wa, a nalridowali

Icansw

protektorzy.

iiiayriiaci

'^o

krlewszczyzii.

K(t/.ii,i\\

uk

\v<>

a-

nawet w rkaci
rkach Sasw czynnikiem syste-

bro zawsze

obosieczna,

si w
spoeczestwa. Inne narody, jak Anglicy. Szwedzi,
dziesikro wicej zayway apwek brzczcych, nawet zaupranicznecro pochodzenia: nasza szlachta niepostrzeenie roztopia za Sasw
zw. asce krlewskiej, tj. w dosugiswoj wolno przekona w
waniu si wakansu lub starostwa.
Lask mona byo uciszy krzykacza sejmikowego, zaguszy
ale nie zburzy
w ludziach gos sumienia, kupi gos na elekcji
przesdy polityczne atii te wznie na ich miejscu nowe, rozumne
przekonania. Credo szlachcica polskiego pozostao przez czas panowania Augusta bez zmiany. Ani krl od narodu ani nard od krla
niczego si nie nauczyli. I'rzepa dzielia nadal obie strony. Patrzc
na zdradzieckie konszachty krla z obcymi potentatami, czujc w nim
si obc wrog, liczne koa tem uparciej utosamiay swoj wolinstyktownie szukay
jednostkow z wolnoci caego narodu
najlepszych panujcych, stao

matycznesfo zatrucia

t.

no

obojga punktu oparcia zagranic.

dla

patrzali

na wiat

tak, jak

Erazma Otwinowskiego:
wierzyli jednak,

zgub

w
ci,

krl jest

Najrozumniejsi

najuczciwsi

dziejopis anonim, znany pod imieniem

stronic od obcego podszeptu

w
nowo,

wojn, zawar

protekcji,

e Flemming

najgorszym wrogiem Rzplitej,

uwikania

wiedeski,
wynaleziona przez krla
limita sejmu, jest niebezpieczna
dla wolnoci
bo przypomina zwyczaje parlamentu angielskiego.
zaniedziaoci myli wzmaga si po
Z ciasnot horyzontw
r. 1720 powszechna apatja.
Zoty kruszec ycia publicznego rozdrabnia
si na zdawkow mied. Midzy sualstwem na pokojach JKMoci
warchi>lstweni na sejmiku, midzy blichtrem niby-europejskim salonw a brudem
ciemnot zaciankw niema miejsca na
myl ani namitno. Dowcip statystw wysila si na pomysy, jak
wystrychn rywala przy szalunku wakansw, jak opanowa trybuna
lub ziemstwo, jak zerwa sejm. Wrd niezliczonych procesw powszednich co jaki czas zagrzmi jaka cause celebr pierwszego
r/du, elektryzujca cay kraj. Tak rol w Koronie gra spr o Ordynacj Ostrogsk. ktr w r. 1722 zawadn prawem kaduka Pawe
Sanguszko, mar.szaek litewski, podobn w W. Ksistwie sprawa dbr
na

Polski, dla

jej

traktat

gbsz

nejburskich,

moc
^v

zakoczona

r.

1732

ktrej Siick, Bir, Siebie,

ugod Radziwiw

\ewel

Sapiehami,

inne zamki przeszy

znw

posiadanie Kadziwi(')W.

Stosunki wyznaniowe. Jeeli jakie uczucie


czHs

wyrwa

religijne.

mogo

jeszcze

ww-

obojtnoci tumy szlacheckie, to byo niem uczucie


Kuropa przechodzia ostatni faz fermentu wyznaniowego.
z

-ncyklopedja poUka. T. V, ce

U.

29

450

HI8TOKJA POLITYCZNA

Nie zatary si jeszcze bolesne wspomnienia dragonad we Francji


srogoci protestanckich w Irlandji, Niemcy byy ogarnite szaem
lanatyzmu, zwaszcza w Saksonji opinja bya rozdraniona przejciem Wettinw na katolicyzm. Nie usza Polska ubocznych wpyi

ww

tego podniecenia.

tach propaganda unicka,

niej

najwiksze postpy robia

tych

la-

czstokro popierana presj polityczn lub

ekonomiczn, a nieraz te pokusami grubo-materjalnej natury. Pozyskaa wieo unja w r. 1692 biskupstwo przemyskie, w 1700 lwowskie, w 1708 przecigna na swoj stron nawet bractwo stauropigjalne lwowskie, gwn ostoj prawosawia na Rusi; zagarniaa
na rzecz swoich Bayljanw klasztory, pozostawiajc dyzunitom ju
tylko szcztki eparchji mcisawskiej (biaoruskiej), tak sabej, e skutkiem tego przez dziesitki lat nieobsadzonej. Walczya unja z prawosawiem, a wic z Rosj, na najbardziej zagroonych posterunr

okazale na synodzie w Zamociu


wrzenia), gdzie wiele spornych spraw
liturgicznych uporzdkowaa w duchu cilejszego

kach rusko-ukraiskich.

1720

r.

(26 sierpnia

organizacyjnych

Wystpia
17

zblienia

z katolicyzmem.
Za uni sta w odwodzie katolicyzm,

ale
rej

wszechwadny
wodzili

mem,

moe ju nie tak bojujcy,


w wychowaniu w yciu duchowem drobnej szlachty;

nim

nietyle biskupi,

zaraeni dworskim indyferentyz-

niemoliwoci zakony Bernardynw, Reformatw, Kapucynw, ktre podobny wpyw wywieray na drobiazg
szlachecki, jak Jezuici na monowadztwo. Za ich spraw szerzya si
pytka dewocja, stawiajca kocielne praktyki wyej od wewntrznego
ile

rozplenione do

doskonalenia dusz ludzkich:

kady

grzesznik

pobonemi zapisami albo


tego prdu bya uroczysta

mia

przy boku braciszka

si okupuje winy prywatne publiczne


przeladowaniem r/.nowierstwa. Popisem

lub ojca, ktry go uczy, jak

koronacja Matki Boskiej Czstochowskiej


odbyta 8 wrzenia 1717 r. przy 150 tysicach wiernych.
Wielki by rozpd, cho niewytioki polot tych uczu religijnych
rzeszy szlacheckiej: wszystko zmierzao do dalszego rozwielmonienia
katolicyzmu kosztem innych wyzna- do wywyszenia sfer klerykalnych w obrbie samej spoecznoci katolickiej. Wychowanie jezuickie serc nie uszlachetniao, umysw nie rozwijao, obywatelstwa
nie ksztacio. Jako arliwo wyznaniowa owych czasw, zamiast
stanowi szczebel do gbszego ujcia spraw narodowych, zagroo|)r()testanckich Prus, wylaa
nych ze strony schizmatyckiej Moskwy
si na Sejmie Niemym w sposb najszkodliwszy: zakazano dysydentom
odbudowy starych zborw, nakazano zburzenie nowych, powstaych
podczas wojny szwedzkiej, kanclerzom przepisano, aby az ublieniem
>|"iikw dysydentom aski krlewskiej nie piecztowali. Znaczyo
i

I-

w. KONOPCZYSKI: CZA.SV 8A.SK1E

-If)!

pcha wszystkich akatolikw w ramiona obcej protekcji.


roku
1718 stworzono nowy precedens, szkodliwy dla pojednania wyzna,
gdy izba poselska wyrugowaa ze sweg:o ona kalwina }*iolro\\skiego.
to

Wypadki

zdarzay si w gortszych chwilach ju dawniej; niezwaszcza w zajciu z Piotrowskim, ruffi dysydenta byy

takie

kiedy, jak

sposobem zabezpieczenia
zwyczajem staym.

Prdko te
interesw

bad/

seimii:

co bad/.

odtd

stah*

^\i^

one

zrozumieli rnowiercy obu odcieni wspjln<j swych

dostrzegli wsplne zbawienie

we wstawiennictwie Moskala

remonstrowa w tej spraGrzymutowskiego; nie zapomniano o na-

lub *rusaka. DoJhoruki od pocztku wieku


wie, przytaczajc traktat

w traktatach prusko szwedzkich 1703, 1705, 1707


podobnie jak pciniej w prusko rosyjskich 1726 r.
dalszych.
Prawosawni dziaacze kresowi, taki Sylwester Czetwertyski biskup
biaoruski, taki komisarz Rudukowski, pracowali gorliwie nad uwiadomieniem ludu ruskiego,
w polskich sdach nie znajdzie adnej
sprawiedliwoci,
przeto
skarg naley wprost adresowa do
najwitszego synodu, a dyplomacja carska zrobi z ich krzywd najwaciwszy uytek. Coprawda, gorliwo ych dziaaczw wybiegaa
nieraz poza intencje dyplomatw, nie tak to atwo bowiem byo pogodzi jtrzenie bolczki wyznaniowej z udawaniem przyjani opieki
szych dysydentach

roku,

kad

wobec

szlachty katolickiej.

Ujawnio si

to

szczeglnie

gonej sprawy toruskiej.


Sprawa toruska jej dyplomatyczne
i

czysty Kopernika

syn oddawna z

iiastijpstwa.

przebiegu

Grd

oj-

zajadej nienawici do katolicyzmu

niechci do wszystkiego, co polskie, a jezuici, zagniedeni w miejkollegjum, swem apostolstwem podniecali tylko lanalyzm
protestantw. Dnia 16 lipca 1724 r. tum miejski, podraniony przez
uczniw jezuickich podczas procesji, zdemolowa kolleujum wrd
dzikich naigrawa si z obrazw
ksiek katolickich, a nawet z samej Najwitszej Panny. Policja toruska zachowaa si wobec rozruchu bezczynnie. Wynik std proces polityczny przeciwko ojcom
miasta
sprawcom zniszczenia. ledztwo przeprowadzia nadzwyczajna komisja krlewska, a ukaranie winnych spoczo na barkach
asesorji koronnej (*-du zadwornego czyli kanclerskiego), nad ktrej
czynnociami zreszt czuwa spcz'sny sejm warszawski (2 padzieri

scowem

w tem zgroposami: wyminito szczUwie


spraw Ordynacji Oslrogskiej, zaspokojono ht-tmanw przywrceniem
im komendy nad cudzoziemskim autoramentem, przygotowano si
do odparcia zagranicznego nacisku w sprawie toruskiej. Bardzo starannie, oczywicie za wiedz
zgod krla, skompletowano sd kannika

13 lislo[)adai.

madzeniu

midzy

Dziwna jednomylno* panowaa

krlem, senatem

29

453

HISTOKJA POLITTCZMA

posw w charakterze
wybitnych senatorw
asesorw. Krl udaremni interwencj nuncjusza w obronie oskaronych i, postarawszy si^, aby wyrok zapad o ile mona surowy, dopilnowa eg'zekucji przez swe narzdzie, Rybiskiego wojewod chemiskiei^o. Dnia 7 grudnia cito burmistrza Rosnera 9 uczestnikw

mu

przydajc

clerski,

rozruchu, inni winowajcy ponieli mniejsze kary; koci Marji Panny


Toruniu oddano Bernardynom, do rady miejskiej wprowadzono po-

Jow

katolikw.

Sd

spczesnych, zwaszcza protestantw, o tym wyroku .wy-

bardzo surowo: nazwano go krwaw ania (Thorner Blutbad), Polakw okrzyczano jako najgorszych fanatykw na wiecie.
historji, nie kuszc si bynajmniej o przedstawienie sdziw

pad

Sd

z asesorji jako ludzi

pierwsze,
i

ograbienie

wyrozumiaych, musi zaprotokowa

fakta: po-

w 1574
w
1641),
tak sam su-

za podobne wykroczenia (zburzenie Bpogu

domu pewnego

protestanta

r.

pod Krakowem

r.

motoch katolicki zosta ukarany przez sd katolicki z


rowoci; powtre, e kiedy w Gdasku roku 1678 tum luterski
zniszczy koci w. Jzefa, a wadze miejskie speniy swj obowizek, odpokutowa za to mierci jeden tylko rzemielnik. Tak wyrokowali polscy sdziowie, kiedy na nich nie wpywa podstpny krl
cudzoziemiec. O Augucie Mocnym wiadomo niezbicie, e mu zaleao
na tem, aby odegra wobec Polakw rol gorliwca, a wobec wiata
rnowierczego

rol nieszczliwej

oliary polskich

ustaw

polskiej

1724 5 wysza

do posw saskich zagranic


krl, skrpowany niedozawierajca wywd,
nadal nie moe powciga polskiego
rzecznemi prawami, nie mg
dla dobra
okruciestwa wobec dysydentw: wnio>=ek std jasny,
absoluzaprowadzenia
ludzkoci naley mu pomc do
tolerancji
ani ta insynuacja, ani nowe prby
tyzmu. Zbyteczna dowodzi,

nietolerancji.

niejedna

latach

depesza,

sprowokowania rozbioru nie osigny swego celu.


Toza tym cichym epilogiem miaa sprawa toruska inny nadzorzecze spad na jezuick Polska;
zwyczaj gony. Grad obelg
wyrok aseprotestanckiej
Europie,
obchodzio
w
nikogo to nie
iorji by niczem w porwnaniu z okruciestwami inkwizycji w HiszproWo.szech, z przeladowaniom hugonolw we Francji,
panji
i

sroej traktowali u siebie katolikw,' skazywali ich


Piotr Wielki wyw .Anglji, Szwecji, Danji na banicj koniiskat,
sya do nieba hekatomby sekciarzy, a unitw nawet na polskim
gruncie katowa wasnorcznie (pamitny mord Bazyljanw w Poocku, 1705 r.): w danej chwili chodzio o pogiibienie bezsilnej Polski.
Wic dwory protestanckie razem z Rosj wytoczyy przeciwko Rzplitej
namitn kampanj. Haasowa Fryderyk Wilhelm pruski, aby zjedna

testanci

joHZcze

45S

w. KONOPCKTNSKi: CZASY S1SK1E

sympatj protestantw

sobie

lasowat jeszcze goniej Jerzy

Rzeszy Niemieckiej

Polsce; ha-

haimowersko-antrielski. aby

podoba swoim poddanym, przeladowcom

si

przy-

Krynu. Al

katolickiegr)

na czoo ofensywy rnowierczej wysun si grony car Piotr, niby


opiekun zarazem dyzunitw
dysydentw; trudno te przewidzie,
i

wziaby interwencja, gdyby nie to, e car niespodzianie


zakoczy ycie dnia 8 lutego 1725 r. Polska odetchna lej po zejciu
strasznego ssiada: pomimo podpisania w r. 1726 nowego aijansu
midzy Rosj Prusami, gdzie specjalnie obiecano sobie opiek nad

jaki obrt

dysydentami, nacisk rosyjski na Polsk

nastpnych

latach

nierzdu

wremie8zczykw osab; wzgldy polityczne rozbiy


zgiek si uciszy. Opinja polska podcaej tej zawieruchy stana w obronie wyroku asesorskiego z so-

carowych

jedno
czas

akatolickiego obozu

lidarnoci,

godn

1724 poselstwo

Owego sejmu warszawskiego w r.


zdoao zepsu, a na konferencjach
wrogich dworw umiao nas/e iirnisterjum prze-

lepszej

rosyjskie

z przedstawicielami

sprawy.
nie

mawia

tonem nieugitej godnoci narodowej.


Haurycy Saski w Kurlaiid.jt (1726). Pokrewnej natury zdrowy
odruch w niecakiem racjonalnej spraw ie wywoaa po dwch latach
kwestja kurlandzKa. Jak wiemy,
jeszcze tylko (do

r.

nominalnie

rodziny

ksicej

Kettlerw

1789) samotny dziwak Ferdynand.

Lennem rz-

ksinej wdowy Anny

t.
zw. nadradcy
Mitawie rosyjski prokc^nsul Bestuew: ten trzyma w zastawie dobra stoowe pod pretekstem nalenej Annie sumy posagowej
puszcza je w dzieraw szlachcici

dzili

imieniu

(oberraci); faktycznie

panoszy si

ktrej

ten sposb lepi

ow

pogbia

zaleno

zalene od

Rosji stronnictwo.

Kady

rok

osabia ni cznoci midzy ksistwem


jego zwierzchniczk Polsk.
obronie programu wcielenia Kurlandji do Rzplitej, w myl konstytucji 1589 roku, stawao t. zw. strona

nictwo polskie,

oberburgrabi Kociuszk na czele; zreszt


ono
kraju nawet po podziale na wojewdztwa
i

pragno zachowa w
odrbny zarzd

niemiecki.

Pki tronem kurlandzkim zajmowaa si marudna dyplomacja,


do zapobieenia obiorowi nastpcy Kettlerw wystarczaa ze strony
polskiej

ani

marsowa zapowied senatorw, jako

pienidzy

pretendent kawalerzysta,

razem

ktry

swj

Rzplita
plan.

me poauje
tu

umyli zdoby

rk

gusta U

byle przeprze

zjawi si^
k!istwo szturmem
ksinej Anny. Rycerski hr. Maurycy Saski, syn Au.Aurory Kornijsmarck, dotychczas lepiej znany z podbojw
ani krwi.

ni z talentu strategicznego; raz ju rozwiedziony z bogat on, szuka drugiej niemniej bogatej. Ojciec niedugo walczy
z gosem obowizku krla polskiego
w sekrecie przed senatem
sercowych,

454

HISroKJA

l'<

'LITYCZNA

polskim zwoa sejmik wyborczy w Mitawie; wprawiono w rucli mecliakoclianka


nizm wpyww kobiecycli; matka Maurycego Aurora
inna.wielbicielka.
pienidzy,
hetmadostarczyy
Adrjanna Lecouvreur
ktry
obieca
nawet
pomoc
nowa Pociejowa, pozyskaa dla ma,
zbrojn. Urabia wyrwa si do Mitawy tam wstpnym bojem podbi
zarwno szlacht, jak Ann Iwanwn. Od tej chwili zaczyna si rokosz
kurlandzki przeciwko Rzplitej.^ Mimo oporu Bestuewa wbrew ostentacyjnym krlewskim zakazom elekcja odbya si g-adko. bo te Ausrust
grozi, i3 w razie obioru kogo innego dopuci do podziau Kurlandji
na wojewdztwa.
Tu nagle wynurza si przed Maurycym grony wspzawodnik,
knia Mieszykow, wszechpotny doradca carowej Katarzyny I. Rosja
kae Kurlandczykom cofn wybr, ona bowiem dopuci raczej do
raczej narzuci
inkorporacji ksistwa, zgodnie z yczeniem Polakw,
innetio Niemca, ni zgodzi si na Maurycego. Odbya si midzy rywalami w Mitawie gwatowna scena; straszono opornych wkroczeniem
i

zesaniem caego sejmiku na Sybir. Mieszykow stastraci poparcie Petersburga, Maurycy przeprzeholowa
nowczo
ciwriie sta si pbogiem szlachty kurlandzkiej. Teraz otrzymaa gos
nieumiejtnie. Dwch
decydujcy Hzplita Polska, aby go
rozkadajce si pastwo nie miao si
zda nie moe by o tem,
po temu, aby zasymilowa strawi prowincj, ktra dotd tylko nierzdem sejmikowym upodobnia si do Polski. Jeeli Rosja nadewszystko zwalczaa Maurycego, to widocznie upatrywaa w nim najgorsz zawad w swem deniu do opanowania ksistwa, denie
to mogli odeprze jedynie krl z narodem razem, a nie dziaajcy
oddawna teraz, przed
nieztrodnie. Tymczasem og sejmikw

niezwocznego
listopada),
9
wrzenia
(28
sejmem grodzieskim
ziemi, aby
niebo
poruszali
wcielenia lenna. l\)ciejowie naprno
powykoata uznanie Maurycego lub chociaby da mu
hrabia, I*olsce niezbyt
kazania si wa sejmie. Stany wiedziay,
20.000 wojska

uy

da

mono

yczliwy, zamawia sobie przeciw niej poparcie nad New: przeto


wezway go do zwrolu dyplomu elekcji, a gdy Maurycy odmwi,
ogosiy go banit. Wyznaczona zostaa do Mitawy komisja senatorska celem przedsiwzicia krokw niezbdnych do zapewnienia
przeksztacenia na sposb polski caego lenna po mierci
inkorporacji
Ferdynanda Kettlera. Nie przed ni jednak, lecz przed bagnetami
jego nierosyjskiego generaa Lascyego musia ustpi Maurycy
stanli
Mitawie
Rzplitej.
Rosji,
ni
powodzenie wicej douod/.io
i

oko

strony

oko

Lascym

polscy koniisarze

(w sierpniu

r.

1727).

obie

zbrojnej asystencji. Polacy zaprotestowali przeciwko rosyj-

kiemu gwatowi,

lecz

adnych

slant)wczych

krokw przedsiwzi

455

w. KOMOPCZTSKI: ('ZASV SASKIE

Sprawa pozostaa w zawieszeniu, wanie jak tego chciaia


Nietrzewy sejm zamiast osadzi na lennym stolcu dzielnego
da krajowi oson przed Rosjanami,
ksicia, miego mieszkacom,
pokusi si o maksymalne rozwizanie kwestji, w duchu testamentu
przodkw, ktrych enereji nie mia ani w dziesitej czci. Skutek
okae, i Ri)sja potraktuje ustawy 172H roku jak wistek papieru
nie mo^li.
Rosja.

osadzi wkrtce w* Kurlandji swojego dygnitarza, Birena (1737).

Widoki

nast(;i)st>va

wodw musia

tronu.

Ile

wikszych przedsiwzi,

sobie liczy krl Aurust od chwili, trdy

tyle za-

dotkn

ziemi

polskiej. Konstantynopol czy Ryga, Modawja czy Kurlandja dla Wetinw. wszystko si rozwiewao jak fata morgana, Z wielkiego planu,
ktry przez podboje prowadzi mia do potnego monarchizmu
przez zamach stanu do dziedzicznego tronu, pozostao na staro
jedno tylko denie: aby unj sasko-polsk uwieczni, synowi usa
gadk drog do sukcesji. Ten syn (urodzony 17 padziernika 1696
z nieszczsnej Chrystjany Eberhardyny), wczenie powierzony zosta
i

aby mg strzsn ze siebie wpywy matki. Od r.


wrd cigych podry zagranic po Niemczech, Francji Wo-

pieczy jezuitw,

1711

gwnie po

romaskich, trwao nawracanie krlewicza


utwierdzanie go w katolicyzmie. Odpowiedzialnym za zbawienie jego duszy mentorem by wojewoda inflancki Kos (pniejszy
biskup chemiski), pomocnikami Jezuici Salerno Hagen. Decydujcy
akt wyprzysi/enia si wiary dziadw speni Fryderyk August w Bolonji 27 listopada 1712 r. Teraz ju mia gwn kwalifikacj, aby

szech, ale

krajach

zosta, zalenie od okolicznoci, krlem polskim lub cesarzem rzym-

O roli politycznej modego ksicia dugo nie sycha byo zupenie: dopiero podczas przesilenia kurlandzkiego zaznaczy on swoj
wol
na szkod Maurycego, ktrego podobno zwalcza razem
z Flemmingiem. Ojciec nie pieszy wprowadza w tok spraw pastwowych nastpcy tronu saskiego, ktry w razie zaznajomienia si
z niemi mg koo siebie wytworzy ognisko polityki odmiennej,
jutrzejszej,
narobi ojcu niemao przykroci, podobnie jak to si
stao spczenie rja dworze petersburskim (sprawa carewicza Aleksego), berliskim
londysko-hannowerskim.
skim.

Krl-atleta nic nie straci

swej

pomysowoci

wrd

podliwoci,

trzydziestoletnich

wci

roi

szamota

wielkie rzeczy

ze

pr-

Pragn on ulepszyt* unj elektoratu z R/plit


aby je poczy pasem nowych nabytk'iw na Sls^ku
kosztem Austrji. Woirle pod pozorami dugoletniej przyja/ni \\"ettyczyka z domem rakuskim krya si rywalizacja: Auirust polo
wanie oeni syna z Marj Jzef, crk Jzefa 1, aby dla stworzy
tytuy prawne do spadku po modszym bracie Jzefa, Karolu \ I, zdoby
bowa

ro/.tacza urok.

sp(s')b.

ten

456

HlSrORJA P01.ITVCZN'A

lsk

Morawy, a zarazem zbliy si do korony cesarskiej.


Alici nawet skromny zamiar sukcesyjny zawadza z biegiem lat
o coraz to nowe przeszkody. Od r. 1720 sprzysigy si przeciwko
Prusy; w roku 1726 (6 sierpnia) podobny ukad, wrogi
niemu Rosja
Wettinom, stan midzy Petersburgiem Wiedniem, a jeszcze wczelub Czechy

niej

wznowia

Francja swoje prby krlotwrcze.

Mniejsza o prze-

lotn kandydatur ksicia de Chartres, ktrego ojciec, regent Filipmyla oeni z Elbiet F^iotrwn osadzi tam, gdzie
nie osiedzia si Conti (1722). Wkrtce potem wypywa znw na widowni groniejszy rywal dla Fryderyka Augusta, Stanisaw Leszczyski.
Daremnie skania go August II do bezwzgldnego wyrzeczenia
si tytuu krlewskiego, daremnie Flemming nasadza na nawet
skrytobjcw (w latach 1707, 1714. 1717, 1725). Wygnaniec, skromnie
z Wersalu, po wydaleniu z ksizasilany pienidzmi ze Stokholmu
stwa Dwch Mostw (1718) poty klepa bied w alzackim Wissembf)urgu,
mu zabysa n.-jgle lepsza dola. Pierwszy minister Ludwika
kochank pani de Prie, postanoBourbon, razem ze
XV,
wili da krlowi tak on, ktra, im wszystko zawdziczajc, posuszna bdzie na kade skinienie. Zerwano umylnie ukady z infantk
hiszpask, uchylono kandydatur carwny Elbiety Piotrwny, aby
zarczy, a potem (5 wrzenia 1725 r.) oeni Ludwika z cich, potuln Murj Leszczysk. Wprawdzie od Stanisawa wzito przytem
adnych roszcze do korony polskiej ywi nie bdzie
cyrograf,
(bo te takie roszczenia musiayby uniemoliwi Francji dogodny sojusz z Wettyczykiem przeciwko Habsburgom). Jednak maestwo

Orleaski,

a
ksi

sw

zrobio swoje: od r. 1725 naprzeciwko ligi (t. zw. hannowerskiej)


Francji, Angiji
Prus (z dodatkiem Szwecji od r. 1727) staj obraone Hiszpania, Austrja Rosja. Leszczyski zajmuje wygodny paac
Chambord snuje stamtd krlewskie marzenia. Jeszcze chwila, a kardyna Fleury, kierownik polityki krla arcychrzecijaskiego. rad
tym razem zmier
nierad wznowi w Polsce prace przedelekcyjne
i

rzajce do tet^o, by oblec w |)urpurQ krlewskiego tecia.


Nowi ludzie w otoczeniu Aui;ust:i. Familju Czartoryskich.

Be

wci

jednakowo obcy duchem spoeczestwu


polskiemu, szuka August podstaw dla swej dynastji w modszych
sferach magnaterji. Gwne tuzy dawnego obozu saskiego wymieray
oparcia zagranic, a

1728 dwaj inni hetniani


koronni: Rzewuski oraz Chomentowski. a na Litwie Denhof; w 1729
PrzebMidowski, 1730 iNicicj, 1731 kanclerz S/cmbek, 1732 Szaniawski.

jedne po drugich:

r.

1726 Sieniawski,

Flemminga, najwybitniejszego
Dnia 30 kwietnia 1728 r. zabrako
czasw augustowych, gwnego inspiratora jego polityki tak
i

statysty

zagranicznej,

jak

domowej.

Wyrastao

nuw'

pokolenie

statystw.

w. KdNfifi

',

sKI CZA8V SA8KIR

przyzwyczajone do widoku kltjski


punkcie zotych swobd, ale te

przyszo,

duo

4r)7

ponienia,

pene wtpliwoci na

bez gotowych drogowskazw na

bez gotowego ideau konstytucyjnego.

tern

pokoleniu

wszystko zawdziczajcych dworowi, niemao


takich,
mci si na dyiiastji. Miejsca nieboszczykw zajli w Saksonji ManteulTel, Tliioly, pod koniec Briihl, w l'ol8ce
podnosz si po szczeblach godnoci dwie grupy nowych doradcw
Augusta. Z jednej str'ony modsza generacja kreatur saskich: ksidz
Jan Lipski podkanclerzy koronny, zdolny ambitny, lecz bez przekona karjerowicz, Stanisaw Hozjusz biskup poznaski, referendarz
Antoni S. Dembowski, byy regent kancelarji Szembeka i^pniejszy
biskup kujawski), Jan Klemens Branicki, chory koronny, Jan Maachowski, starosta opoczyski. Z dru!j:iej
rodzirja Czartoryskich,
ludzi,

ktrzy za wszystko radziby

krtko zwana ofamilj''.

dwignli si ci fratres et consansi tytuowali Czartoryscy jeszcze z upowanienia Zygmunta Augusta. Przed nieskazitelnym prymasem Florjaneju
chwilowym dyplomat Michaem, wojewod woyskim, nie sycha
prawie ich nazwiska w dziejach nowszych, a zaoycielem ')familji
w cisem znaczeniu tego sowa sta si dopiero ks. Kazimierz,
podskarbianki Izabelli Morstinwny, podkanclerzy litewski, potem
kasztelan wileski. Przez oportunizm ocali on wrd wirw Wojny
I'nocnej zawizki dobrobytu rodzinnego, a po restauracji Augusta
stan mocno przy nim razem z Szembekami popiera jego denia
przeciwrosyjskie. Na wietniejsz przyszo chowa trzech synw.
Najstarszy z nich, Fryderyk Micha (1696 1775), zaprawia si do polityki pod mentorskim dozorem feldmarszaka F'lemminc:a, od niego
zapoyczy krytyczny pogld na ustrj Rzplitej, szerokie
wiate
ujcie spraw midzynarf)dowych. otwarto
w obcowaniu
z lud/mi, nie bez domieszki zoliwoci; z tego rda pochodziy
moe radykalne hasa ksicia w rodzaju: Ext remis malis extrema
remedia* albo: wll vaut mieux ne rien faire que faire des
riens. *ierwszy raz zaznaczy si ostremi wycieczkami przeciw
Moskw ie na sejmie 1719 -20 roku. Modszy Czartoryski, .\ugust
Ze skromnych pocztkw

guinei Jagiellonw, jak

.Aleksander (1697

1782),

to

znowu

miao

typ odmienny, jeszcze rzadszy

wygadany od brata, ale tszy,


wolniejszy
bardziej skupiony, sam siebie wychowa na wad' wszystkich
porusze swego serca, na gbokiego ztiawc ludzi
stosunkw kraj(nAych. Poznawa wiat w subie austrjackiej przy boku gen. Starhemberga podczas wojny tureckiej (1/14 8); tia arenie polskiej wystpi pno dawa si stale zamiewa ks. Michaowi, cho sam
na niego mia wpyw ogromny. Od trzeciego kasztelanica, .Teodora,
Polsce. Mniej ruchliwy

458
Z

HI8T0RJA POLirycZlCA

czasem biskupa poznaskiego, wicej miaa do powiedzenia

ro-

piknoci a minteligencji. Przez jej zamcie ze Stanisawem Poskiej ener^ji


niatowskim zyskali braciSi kierownika, ktry ich zbliy do dworu
poprowadzi do najwyszych zaszczytw. Niezwyky ten parw^enjusz,
niegdy onierz cesarski, potem genera szwedzki, rycerski a zrczny,
przebiegy a szlachetny, wytrawny
wyksztacony, majcy z czasw
dzinie siostra Konstancja, uosobienie kobiecej rasowej
i

swej

suby

dzie,

dyplomatycznej olbrzymie stosunkina zachodzie wschoprzeszed do suby Augusta II najpniej ze wszystkich nai

przylgn do najmocniej. Poniatowski


dugo by rzeczywist gow ))familji cznikiem midzy ni a dworem. Sam szybko awansowa z owczego
podstolego na podskarszych karoliczykw (1719), a

biego litewskiego (1722\ wojewod mazowieckiego (1731), szwagrowi


Michaowi pomg do wczesnego objcia podkanclerstwa litewskiego

Ksi

Auuust umyli stworzy potg materialn, ktraby


pozwolia familji dotrzyma kroku Radziwiom, Potockim. Sapiehom.
Jako kawaler maltaski, wystpi w r. 1722 z pretensj do Ordynacji
(1724).

Ostroirskiej,

parcia

zgodnie

dworu

celu

przepisami

swego

nie

Mimo

fundacyjnego.

statutu

po-

w swem

dopi: ordynacj utrzyma

do najbliszego sejmu Pawe Sanguszko, marszaek ligdy w sejm nastpi (1722), uzurpator do wspki z Rosj
postara si go zerwa. Zato udao si ks. Augustowi zakasowa
Zofji Denhofowej, dziewszystkich konkurentw w zabiegach o
dziczki olbrzymiej Sieniawszczyzny (1731); wkrtce po lubie zosta
szczliwiec wojewod ruskim.
Opozycja Potookich. Wywyszenie nowych ludzi spotkao si
z zajadych oporem dawnych potg magnackich: w Koronie Pilawitw
posiadaniu
tewski, a

rk

Potockich, na Litwie Wisniowieckich, Radziwiw, Sapiehw. Potockim przewodzili Teodor, z biskupa warmiskiego prymas, Jzef
wojewoda kijowski, czasowo hetman kor. z nominacji Leszczyskiego.
i

Mniej staroytny,

ni

Czartoryscy, ale

dziesikro

bogatszy,

wsa-

wiony czterokrotnem piastowaniem buawy, rd ten w epoce Wojny


zmierjiajcym si krlom, ile prowadzi
Pnocnej nietyle
wasn polityk familijn, wystawiajc si na sprzeda wicej dajcemu. Ostatecznie, jak wiemy, zaangaowa si po stronie szwedzkiej;
nie znaczy to jednak, eby Potoccy uwiadomili sobie mocno niebezpieczestwo rosyjskie: po wojnie widzimy ich przedstawicieli,
Stefana
gamego Teodora, spiskujcych z posami carskinii na szkod
rozmachu, zahartowany
krla.
Prymas,
niezwykej energji
w niewoh moskiewskiej, dziery wysoko sztandar pychy rodowej,

suy

gotw by przyj pomy- znie postpw modej familji


moc samet?o pieka, byle je powstrzyma. Ji^zef, ruchliwy zawzity,
nie

w. KOMOPrZYKSKI

-dzielny nifetrdy. partyzant, lecz

459

rZASY ^-ASKIE

aden wdz,

oprcz pobudki wsplnej

niebawem inny powd do znienawidzenia rywali. Oto krl po mierci trzech hetmanw mianowa Poniatowskiego
regimentarzem wojsk koronnych (1728)
wyranie przeznacza dla
na najbliszym sejmie wielk buaw. Teiro byo zanadto. Panowie

prymasem

znalazt

Pilawici porwali za sob do walki j)rzeciwko Czartoryskim inne rody


wielkopaskie. g-wnie Litwinw: Radziwiw, J^ipiehw, Oeriskich.
Wojowa z dworem, nie majc plecw zagfranic, byoby
rzecz kosztown; walczy z krlem chylcym si do LTobu,
co
a nie mie wasnego kandydata na najblisze bezkrlewie
to byo
ju wprost nie do pomylenia. 7. kime pocz Potoccy swe wysiki,
jakieg-o rywala wystawi przeciwko krlewiczowi y Aucrust Mocny
po tylu matactwach, tylu niewspmiernych ze rodkami ambitnych
przedsiwziciach, sta w Europie samotny. Francja, Austrja Rosja,
kada z nieco innych pobudek, podkopyway przyszo krlewsk
jego syna. Przyjaci Sasi nie mieli. Jedynie z Prusami kleio si jakie takie porozumienie, ale to na gruncie wsplnych planw przeciwko Austrji, nie co do spraw polskich. Od r. 1726 poselstwo francuskie w Warszawie (ksidz Livry, od r. 1728 Michel de Yillebois,
a od 1729 margrabia Monti) pracowao nad skaptowaniem stronnikw
dla Leszczyskiego. Przytem, rzecz godna pamici, na spotkanie tych
prb skwapliwiej moe od Potockich sza inna grupa malkontentw,
zoona ze starego Pocieja, biskupa smoleskiego Gosiewskiego, generaa Urbanowicza (niegdy kolegi P(;niatowskiego w subie szwedzkiej!.
Ludzie ci, bez wyrobionej orjentacji zagranicznej, wolni od
wzgldw polityki magnackiej, nadewszystko pragnli pozby si
Sasw, chociaby z pomoc Moskwy. Sam Stanisaw take pamita
chwile, kiedy go car Piotr prbowa
na swoj stron dla
dokuczenia Augustowi,
nie brzydzi si wcale moskiewskiem poparciem. Nic jeszcze nie zapowiadao,
kandydatura narodowa,

bd

bd

cign

piastowska,

nabierze

dobna si dziwi,
najwiksi wrogowie
szczyskiego,

b;ir\\y

przeciwrosyjskiej,

strony

jednej

Kosji,

dugo

owszem wystawili

wobec tego

Czartoryscy

trzymali

niepo-

Poniatowski,

si zdaa od sprawy Lei zechc

krlowi rewersa (1726),

odda swe gosy

na elekcji Fryderykowi Auirustowi; z drugiej strony


Teodor Potocki, od r. 172H zobowizany ju do popierania Stanisawa,
jednoczenie zamawia sobie
Polsce opiek dworw cesarskich.
doszo
do
drog
dziwacznego zjednoczenia przeciwko Augustowi
itjtryg Irancuskici, ausrjackich
rosyjskich. Potoccy, aby nifdopucid
do rozdania buaw (co wedutr konstytucji r. 1717 mogo nastpi
tylko na sejmie ukonstytuowanym), uwzili si rwa wszystkie
sejmy przed obiorem marszaka, a zacht rodki do lego czerpali

460

HISTOKJA rOI.lTTCZNA

Wilczka

od ministrw rosyjskich.
Tak kilkunastu posw litfwskich zerwao sejm grodzieski 1729 r_
(2227 sierpnia), taki sam los zgotowali Lubieniecki i Marcinkiewicz
nastpnemu zgromadzeniu (2 14 padziernika) pod pozorem niezaatwionej sprawy kurlandzkiej. Pomstowano,
jaki triumwirat
kci majestat z wolnoci, ale kto waciwie nalea do owej trjcy,
tego zajadli rwacze*nie umieli wyjani.
Ol)l<^dy stroniiicze a grand desseiii Auisusta II. Mrok gstnia.
Powtarzaa si ta okropna sytuacja z ostatnich lat Jana Kazimierza
Sobieskiego, kiedy to nard, straciwszy reszt wiary w krla, susznie czy niesusznie tskni do jego mierci wyciga bezsilne rce
ku jakiej nieokrelonej przyszoci. .W cigu roku 1730 przyjaciele
Leszczyskiego, poinformowani o tern, co si dziao w Rosji, spodzili osobliw koncepcj, ktr aprobowa sam naiwny Stanisaw.
partji starobojarskiej Dohorukich, Golicynw
Chciano poda
Czerkaskich, pomdz jej do przeszczepienia na grunt moskiewski
urzdzc- wolnociowych polskich i szwedzkich, a za to od nich zamwi pomoc do zr/.ucenia wettyskiego jarzma. Oprcz Urbanotowarzyszy wchodzi w' t polityk pose Rzplitej w Moskwie,
wicza
bratanek prymasa, Antoni Potocki. Tym mrzonkom sowianofilskim
pooya kres Anna Iwanwna, gromic karzc (w marcu 1730 r.)
naraz od

Montiego, Austrjaka

do

z pomoc najemnych Niemcw hardych wierchownikw. Odtd


liosja na obir Leszczyskiego nie pozwoli,^
Potoccy wiedzieli,
a jednak nie zaprzestali swej dwulicowej gry.
Cakiem inaczej pomimo zewntrznych pozorw podobiestwazachowali si Czartoryscy. Ci, zwalczani przez Rosj, odpychani od

przez rnych
awansw nietylko przez Potockich, ale
ask
marszaka
Jzefa
zazdronikw dworskich w rodzaju Lipskiego lub
Mniszcha, przedzierali si przez labirynt krtactwa do swego celu.
i

Tym

celem

by

silny

nakazw niezaleny.
na przyszej elekcji
nawizujc si od

rzd,

r.

holmem, spoytkowali
przed Rosj. Oni
kim,

ich

rk

kierowany^ od wszelkich obcycli

Przeczuwali Czartoryscy nowy gwat ssiedzki


wiedzieli, skd on przyjdzie. Dlatego, widzc
1729

ni porozumienia midzy Dreznem


dla

to sprawili,

Stok-

dobra Polski, dla zabezpieczenia jej


z posem szwedz-

rokowania, zaczte

generaem Zdlichem, prowadzone nastpnie z sekretarzem Ruznw z ZiUichem, zakoczyy si (15 padziernika

denschldom

1732 r.) wymian deklaracyj o "przywrceniu przyjani, ze znaczc


klauzul o wzajemnej obronie wolnoci przd wnigiem zewntrznym.
misj angielsk. Okoo tegoi
JJohrr stosunki utrzymywali ksita
czasu pose l^zplitej Sierakowski przygotowywa w Stambule zblieobustronna harmonja robiy
ni*' z Turcj.
lamilji na dwr
/.

Wpyw

w. KosopozysKi: czasy samkik

pr)st<^py,

ule czy

byo

moziui

r^ciyc,

/a'

cic/.ki

W og^ldneiii sronnuowuniu

adn

niuir.

wobec

dynaslji (chcie

odda swe

<^osy)

461

icii

suj

nu*

ro/.e)(l:}

/obowiijza Czartoryskich

przewiecao zastrzeenie:

mona b(}dzie lak


Im leuwiadamiali sobie ksita swj wasny prijLrram, t. j. zawadnicie sterem pastwa
ocalenie go od zguby, tern mniej mogli si
pisa bezwarunkowo na wszystko, co im podyktuje nielojalny zawsze
samolub, drezdeski Machiawel August. Popierali dwr. pki on ich
popiera pki na i<> pozwalao sumienie obywatelskie. A wanie
'W ostatnich latach panowania krl obarcza swoje sumienie now
intryg, ktra musiaa zosta sekretem nawet dla lamilji. Kiedy caa
Europa odmawiaa mu poparcia, on knowa wwielki plan (le grand
dessein), t. j. ten sam co dawniej, ju szablonowy
wytarty |)lan
absolutystyczny z przewidzian na rzecz pruskiego wsplnika nagrod
terytorjaln. Fryderyk Wilhelm pozwala siebie kusi, ale oczywicie
z Rosj nie myla zrywa. Zakrawao na to,
August przez szpary
patrzy na rozbjnicze werbunki Prusakw w Wielkopolsce, jak
gdyby yczy sobie prowokacji
zawieruchy. Istotrjie Sas zbroi si
na guat: w czerwcu 1730 urzdzi w obecno.^ci Hohenzollerna wspaniay ))kampament, t. j. rewj wojsk, pod Muhlbergiem, a w dwa
lata potem nu mr)iejsz skal powtrzy ten popis przed sejmem
o

postpi bez

ile

zadzierania z narodem.

piej

W^ilanowie.
O.statilie

nia

n-alki.

3Iooiiejco.

sejm (18 wrze-

mia przebieg nieco dramatyczny,


dwa poprzednie. Dwr mia w izbach

rwnie aosny, jak

czajc

Koniec Augusta

2 padziernika)

przev\ag,

zotych nie

motrli

Potoccy

wynaj

nawet za

ale koniec

tak przyta-

kilka tysicy

czerwonych

sprbowali

bojkotowa

zrywacza; zato

doradcw, usuwajc si od wszelkich narad, (.idy krl


zaprasza ich do siebie biK'tami, dopatrzono si w tern oznak absolutyzmu* Oettres de cachet!). Ci. ktrzy si stawili, usyszeli
straszn nowin,
krl, majc sejm przy sobie, postanowi rozda
krla

jei:o

wakanse choby pod star lask. Ze krl nie artowa, o tern wiadczyo pogotowie druiroriji na placu Zygmunta, mnstwo uwijajc^ych
si koo izby olicerw, zbrojna asysta przy boku Augusta. Ni std
ni zowd Micha Winiowiecki, upatrzony kandydat na hetniana litewskiego, owiadczy, e buawy w takich warunkach nie przyjmie,
bo nie chce bra udziau w bezprawiu. Tu odwaga t)pucia dwormalkontentom pr/.ybyo zuchwalstwa. Znalaz si ainaojec*
nazwiskiem Lubieniecki, ktry za 400 dukatw poczstunek gdask
wdk dobi pywe zgromadzenie.
Przerw pomidzy tym sejmem a nastpnym, nadzwyczajnym,
zwoanym na 26 stycznia 1733 r., wyzyskay strony walczce, kada
skich,

462

HISTORJA HOLllYCZNA

kada w sposb niezmiernie charakterystyczny. Krl zaraz


po podpisaniu deklaracyj pokojowych ze Szwecj pobieg do Drezna,
aby tam snu dalej ukJady z Francj o rozbir spucizny austrjackiej
z Prusami
o rozbir Polski. Czartoryscy zdwoili wysiek, aby
zgnie na sejmikach opozycj, a uyli w tym celu, obok zwykych
manewrw sejmikowych, szlachetniejszej broni publicystycznej. Wtedy
to na ich zamwienie wyda pocztkujcy ksidz Stanisaw Konarski
znakomit broszur Rozmowa ziemianina z ssiadem, gdzie z rzadkim talentem polemicznym atakowa warcholstwo zrywaczw sejmoinaczej

tudzie
wych, nie szanujcych nawet prawa o obiorze marszaka
bra w obron Poniatowskiego jako przedstawiciela demokracji szlacheckiej, przeladowanego przez oligarchw. Inne spczesne pisemko,

niewiadomego autora (moe Lipskiego), p. Wolno polska rozmow


Polaka z Francuzem roztrzniona. sabsze stylowo, ale mielsze
t.

demaskowao nico takiej wolnoci, ktrej lada krzyzatka usta. stawiajc wyej pewno ku najwikszemu

konkluzjach,

kacz

mg

zgorszeniu czytelnika

wolno

Francuza,

t.

j.

absolutyzm.

im tchu braknie,
tym wycigu sejmikowym,
tak bez koca psu obrad nie potrafi. Co bdzie, jeeli August
pocignie jeszcze kilka lat? Drc na t myl, prymas natychmiast
po odjedzie krla do Saksonji skorzysta ze swoich penomocnictw
na konferencjach z obcymi ministrami, pod pozorem wznowienia
z Austrj traktatu przyjani 1B77 roku, zada w sekrecie od posw
Wilczka (austrjackiego) Loewenwoldego (rosyjskiego) wojskowej pomocy dla Polski na wypadek monarchicznego zamachu stanu. Nie domyla si szef opozycji, e w tym c/.asie istnia ju midzy Austrj, Rosj
zvv, traktat loewenwoldowski (13 wrzenia 1732 r.), odPrusami
dalajcy wprawdzie od tronu Sasa, ale te wykluczajcy o wiele
kategoryczniej Stanisawa Leszczyskiego, a przeznaczajcy koron
u nas Infantowi portugalskiemu Dom Emanuelowi. Mniejsza o to,
wyPrusy figuroway w tym traklacie jako strona skrpowana
wsplnej
we
prowadzona w pole: obiecano im za nieprzeszkadzanie
akcji Kurlandj, a potem odwleczono ratyfikacj umowy. Grunt w tem,
e nad Kzplit zacisno si przymierze trzech czarnych orw celem
pogwacenia wolnej elekcji; o Austrj zamwia sobie (jeszcze z pocztkiem r. 1732) porednictwo midzy Rosj a Polsk we wszystkich
sporach o granice, o dyzunitw czy o Kurlandj, nawzajem obiecujc
Rosji 30.000 posikw w razie, gdyby Polacy nie przyjli tego pona lsku zaczto ju konrednictwa, e wreszcie na Wgrzech
centrowa owe siy, niby to w myl proby polskich patrjotwi
Do takich to przyjaci zaapelowali Potoccy w przededniu nad
do takiego towarzystwa myla si
zwyczajnego sejmu 1733 roku
Potoccy czuli

e
i

t.

w. KOMOPC2YMSK1: CZAST SAtKlK

ukrci

46'i

Wettyczyk ze swoim wwielkim planemc.


pocztku
na
drodze do Warszawy, w Kronie, z pruskim
stycznia zjecha si
ministrem Grumbkowem. Urzdzono na postoju konferencj
pijakrl

tyk. Krl Prusom ^hojnie oliarowa


wraz z miastami Prus Krlewskici

Toru

wielki pas poi^raniczny

z wyjtkiem Gdaska; dla siebie


Maopolsk z Wilnem,^ reszta miaa przypa Rosjitt. Bez tego dodawa z pasj nie ycz sobie wcale
sukcesji w Polsce; mj syn jest niezdolny przenie tego wszystkiego,
com ja wycierpia w cigu tych lat trzydziestu*. Potem przy kielichach wygadywa jeszcze wicej, a sam si nazajutrz zlk swej
niedyskrecji. Do Warszawy przyjecha ju obonie, nieuleczalnie

zatrzymywa Wielkopolsk

chory

nadmiaru

naduy.

Tymczasem Czartoryscy na wyborach walne odnieli zwycistwo,


przeforsowali obir oddanego sobie marszaka, Jerzego Oarowskiego.

Lada dzie mia l*oniatowski zosta hetmanem wielkim,

a Jan Taro
polnym. Lecz krl nie chcia ju sysze o adnych wahaniach. Lea, nikogo do siebie nie puszczajc, wrd strasznych cierpie ciaa
ducha, zorzeczc tym, co go do W\irszawy cignli. 0h coquinsI
Skoczy w nocy z 31 stycznia na 1 lutego. Ostatnie jego sowa miay
i

brzmie: wCae moje ycie byo jednym nieprzerwanym grzechem.


Boe, zlituj si nademn!. wMocnyc*, wszechstronnie uzdolniony, lecz
fatalnie wychowany rokokowy Alcybiades, bez
moralnego cha-

dba

rakteru, krl

skoczy

jak bankrut polityczny

w zupenym

rozbracie

narodem polskim, w zupeiiem osamotnieniu wrd mocarstw eurol^anowa wprawdzie nad narodem, bliskim ostatecznej ruiny,
ale czy sam czymkolwiek sprbowa go ze zej drogi cofn? Niby
a deto mia nas reformowa
bazgra jakie pomysy ulepsze
zorganizowa Polsk jeszcze gorzej; niby si chlubi owiat a nie
zdoby si na najprostsz rzecz, przyobiecan w paktach konwentach,
na zaoenie szkoy rycerskiej. Niby wydawa na Polsk dziesitki
miljonw, wydobytych ze znoju chopa saskiego a w istocie trwoni saskie
polskie dobro na bezdroach swych zachcianek. Podstaide, ktr przywiz do Polski, myl unji osobistej z Saksonj,
tak skompromitowa caem swem panowaniem,
jeszcze ciao jego
nie ostygnie, a ju z miljonw piersi wyrwie si wcstclijiienie: oPo
z

pejskich,

wow

saskich rzd<3w

trzeba

nam

krla rodakaw

HlvrtKJA POLITYCZNA

464

Panowanie Augusta

II

Wskazwki

111.

bibijograficzne.

rd?a.
Druga poiowa czasw saskich uchodziJa do niedawna za epok najgbumysowego, moralnego politycznego, bez idei przewodnich bee
treci: to te zbywano j oglnikami, utrzymanemi w tonie bezwzgldnego potpienia. Dopiero nowsi badacze dowiedli, e okresem tym zajmowa si warto,
choby ze wzgldu na to, i w nim kryje si wyjanienie tragicznych zagadek
doby stanisawowskiej. Dzi o czasach Augusta III wiadomo tyle, a moe wicej, ni n. p. o czasach Sobieskiego lub Zygmunta Starego: wynik tembardziej
godny podkrelenia, e drukowanych rde polskich do okresu 1733 6 niema
prawie adnych,

szego upadku

Ani Lengnich. ani Zauski, ani t. zw. Otwinowski nie znaleli kontynuatorw. Z pamitnikarzy najwybitniejszy Marcin Matuszewicz, Pamitniki,
wyd. A. Pawiski, Warszawa 1876, i tomy, patrzy na wiat z litewskiego partykularza. przez szka uprzedze partyjnych. Jdrzej Ki to wicz, barwny cenny
obyczajw w Polsce za Augusta III, Pelersburgacdy dajf >Opi*' zwyczajw
Mohylew 18.5. w l'amitnikach, Obraz Pol. l^olski, Pozna 1840. plotkuje czerni.
PrNmasa ubieskiego notaty pamitnikarskie dziennik (wyd. Sz. Aski^nazy
w wycigu jako Pamitnik prymasa, w Dwch Stuleciach, II, Warszawa 1910),
suche
ubogie duchem. Jeszcze mniej zawieraj pamitniki Antoniego Jabonowskiego, Lww 1875, Anny Rzewuskiej w Kronice Podhoreckiej, wydanej przez Leona Rzewuskiego, Krakw 1860. Wszystkich przewysza talentem
inteligencj Stan. August Poniatowski, Memoires, wyd. rosyjskiej Akademji
Nauk., t. 1, Petersburg 1914. Pierwsze dwie czci dwukrotnie drukowane po
podry, Drezno
poNku. raz przez Kraszewskiefo w Bibljotece Pamitnikw
i

lb7u ,przekl. Br. Zaleskiego), potem

r.

1915 przez

\\'l.

Konopczyskiego, War-

szawa, z komentarzami. S|>/.riiona publikacja ta duo stracia na wartoci, pobadania archiwalne, dajce wicej wiata, ni mg chcia
niewa poprzedziy
go da krijl-pamitnikarz.
Literatura pamitnikarska obca obfita. Munnich, Tagebuch 17i<5~9, Lipsk

Mannstein, Memoires
rzyna II, Mimioires, wyd. S.
1843.

historitjues

Goriainow,

Katala Russie. Londyn 1770.


nakadenr Akademji Petersburskiej,

sur

Ilistoire de la guerre
Pelbg 1914. Fryderyk II, Ilistoiro de mon temps (1746)
de Sept Ans w Oeuvres. t. I-V. Berlin 18-47. Lehndorf, Dreissig Jahre am Hofe
Knedrichs d. (irossen. wyd. Schmidt-Ltzen, Gotha 1908. Nachlrage 1910. K h evenhuller Metzsch. Aus der Zeit Maria Theresias, Tagebuch 1742-1776, Wiede Luynes, Mmoires sur la cour do Louis XV,
de-Lipsk od r. 19ii7.
17 tomw. Parj 1S60 5. Margr. dArgenson, Journal de Memoires, 9 tomw,
i

Ksi

Pary 1859-1867, wyd. Rathery. II ey king, Aus Polens u. Kurlands letzten


Tagen. wyd. bar. Alfons lleyking. Berlin 1897, wycig niemiecki z obszerniejszego francuskiego oryginau. (Jus t i), Leben und Charakter des Orafen Piuil.
1760. Mitlag, Leben und Thaten Priedrich August II, Lipsk 1734, 1787.
Aktw dokumentw wydano u nas bardzo mao: Djarjusze >.jriiu\v
17.S8
1740 r zawiera tom IV Teki Podoskiego (por. str. 416). H. Schmitt
djila nieco mcie do I tomu Panowania Stanisawa Augusta, Lww 1868. Diar</-/.
seiiiiDW
ITfil
ITf.i r. ilnUutwaiie spulozenie; szereg innych kitkich
i

465

w. Konopczyski: czasy saskie

Moi cure Hislorujue. wyd. w Hadze. Iiai|usz s. 17G0 w F*rzegl.


Listy Woje. Jakubowskiego do hetmana J. KI.
Ilranickietcc, wyd. J. Bartoszewicz, Hibl. Ord. Krasiskich,
\II, Warszawa.
Nowszym w} inagaiiioin odpowiadaj;! wydawnictwa rde M. Skibiskiego,
II. Europy
Polski, o ktrej niej, tudzie Diarjusze sejmw 1746
1748 r.,
wydane przez W. Konopczyskiego, Warszawa 1912, 1911. Zato niebrak
publikacyj cudzoziemskich. Najwaniejsza - pomnikowa Folilische Correspondenz Friedrich.s d. Grossen. do r. 176.H tomw 23, Berlin 1884 sq.,
uziipeiina si nawzajem z Oe u vres de Fredric le Grand j. w.i; 1'ublicationen a d.
kgl. preussischen iStaatsarchiven, t. 72
74; dalej Acta Borussica, Berlin
1892 s., zwaszcza serje p.
Getreidehandelspolilik
Miinzwesen (wydawnictwo
Akudemji Berliskiej), wreszcie Kosera Krauskego wydawnictwo Hreussische
Staatsschriften Berlin 1877, 188.', 1892. klre dzi zastpio dawny Hecueil
loczniKacii

Archeoloericznyin 1888, IV.

t.

t.

t.

d^ductions Hertzberga. Z dawniejszych; Haumer, Beitriige zur neueren Geschichte, Lipsk 18H9 sq. Saskie,* Geheimuisse des sachsiscien Cabinets (Vitz.
de.s

thuma von Eckstadt),

Drezno 1866; Eelking, Korrespondenz, d. Grafen


W. Lippert: Kaiserin Maria Theresia und Kurfurstin
M. Antonia, ihr Briefwechsel, 1907 Austrjackie
Schlitter, La corresp. secrete
eiitre la comte A. W. Kaunitz Hietberg et le bar. .1. de Koch, Pary 1899. Francuskie: Hecueil des instructions (ob. str. 311). ktprego poszczeglne dziay
opracowali: Farges, Kambaud, A. Waddington, Sorel, Geffroy; Tbcyenot. Corresp. du prince Fran(,'ois Xavier de Saxe. Pary 1875; Breard. Corresp. de Martange, Pary 1904. Broglie i Yernier; Corresp. indite de V. F. duc de
Broglie avec le prince X. de Saxe, 4 tomy. Pary 19035. Rosyjskie: Archiw
kniazia Woroncowa, 40 tomw. Moskwa 187095 z indeksem. Sbornik Imp.
Hussk. Istor. Obszczerstwa, tomy 7, 12, 18. 22, 46, 48. 76, 80, 85, 86, 91, 92, 96.
99, 100. 103. 105, 110, 112, 129, 130, 136. Sbornik woj e n no-is tor. materjaow, t. X XI \relacje Miinnicha 17:368). Goriainow, Pierepiska w. kniagini
Jekateriny Aleksiejewny i... Williamsa. Moskwa 1909. Hiszpaskie: relacje
Ariindy z Warszawy
Almoilovara z Petersburga 1760-62, wydane w Collecciun de documentos ineditos, C\'1I1, Madryt 1893. Duskie: Ostens Gesandskaber. Hi^torisk Tidskrift, IV Haekke, Kopenhaga 1869
70. \'edel, Corresp. ministerielle du c. ,1. H. E. Bernsorff, 2 tomy, Kopenliaga 1882. Szwedzkie:
A.
Jlpkens Skrifter, wyd. Silfvorstolpe, 2 t. Stokholni 1890 sq.
Briihl mitUiedesel, Lipsk, 1854.

.1

Opracowania.
Arciuwaiiie jirare

koiisii

ukcyjne nad

tym okresem rozpocz

jiojecenia

Choiseula Klaudju^z Karloman Hulhiere. Histoire de Tanarchie de Pologne et


du demembrement de cette rpublicjue, l'ary 1807, 4 loniy wyd. IV Krystyna

Ostrowskiego. Pary 1862, 3 tomy. Dzieo to oparte w znacznym stopniu n:i


wasnych spostrzeeniach, wspomnieniach
wywiadach autora, dugo stanowio
jedyny wykad czasw A\igusta III. Dopiero Szujski w 1\' t. Dziojw Polski
zwaszcza H.
(Lww, 186G), Morawski w IV i. Dziejw narodu polskiego,
Schmilt, Dzieje Polski w wieku .WIII .\IX. t. I, pooyli podstawy pod nowsze badania. Dluisze okresy opracowali H. Hoepell, Polen um die .Milte des
\VIII Jarhts., Gotha 1876 (wedug rde berliskich*. Kantecki, Stanisaw Poniatowski, ojciec krla Stanisawa. Pozna 1880, 2 tomy (rda saskie, francuskie, austrjackie. kuilandzkie, angielskie), Waliszewski, Potoccy
Czartoryscy,
Krakw 1887 i/nnia francuskie angielskie).
i

('

ncyklop*djB politka. Tnrn V,

c(.

11.

SO

466

HISTOUJA POLITYCZNA

Walka

Moskwa

1862.

tron polski: Gerje (Guerrier), Borba za polskij prestol w ITSS'


Boy, Stanislas Leszczyski et le troisietne traite de Yienne,
[aryi 1898; inno nionografje tego autora o L. La Cour de Luneville en 174&
et 1749 (1891), Les derniers inoraents du roi Stanislas (1898), Lettres indites du
roi Stanislas duc de Lorraine et de Bar, a Marie Leszczyska 175466 (1901).
Askcnazy, Przedostatnie bezkrlewie, Dwa stulecia, I; tene, Komedja berliska, Dwa stulecia, II (1910). Beyrich, Kursachsen und die polnische Tronfolge,
kardyna Fleury, Opow. roztrzsania,
I,ipsk 1913. Szujski, Jerzy Oarowski
godu,

Hubert, Adam na Melsztynie Czekarzewicach Taro,


Pamitniki historyczne, Warszawa 1861, t. IV.
Lata 173640: Kantecki, Ojciec Stanisawa Augusta, Ateneum 1876. Bobi
Petrow. Die Politik Fr. August II v. Sachsen... whrend d. Tiirkenkriegs 1736-9,
Napad Brandenburczykw na klasztor paradyski
Lipsk 1902. Ja r ocho w^k
w r. 1740, Opow. studja historyczne, Warszawa 1877.
Okres, wojen lskich: Askenazy, Fryderyk II August III. Dwa
stulecia.
Sprawa Tary, tame, serja II. Z dwch sejmw. Bibi. Warsz. 1895.
Mnnnon, L'origine des Poniatowski, Krakw 1913. Skibiski, Europa Polska
w dobie wojny o sukcesj austrjack w latach 1740-5. Krakw 1913 Broglie
Frederic II et Marie Thrse, Pary 1883; Marie Therese imperatrice 17446,
Pary 1888. Becker, Der Dresdner Friede u. die Politik Briihls 1745 6. Lipsk.
1902. Konopczyski, ^''atalny Sejm (1744), Gaz. Warszawska 1914. O jedno
t.

II,

Krakw

1866, L.

Krlestwie, Przegl. historyczny 1919.

Prd

reformatorski: Konopczyski, Geneza ustanowienie Rady


Krakw 1917; tene, Liberum velo, Krakw 1918.
Literatura polityczna: Kisielewski, Reforma ksit Czartoryskich
na sejmie konwokacyjnym r. 1764, Sambor 1880. Tarnowski, Historja literatury polskiej, III, wyd. II, Warszawa 1906. Rembowski. Stanisaw Leszczyski
jako statysta, Warszawa 1876; wstp do nowego wydania GIosu Wolnegot,
Warszawa 1903, Bibl. Ord. Krasiskich XIX, Mnemon j. w. Wegner, Stefan
i

Nieustajcej,

Garczyski woj. poznaski

dzieo jego Anatomja Hzplitej Polskiej, Rocz. T. Prz.


Nauk. Pozn. 1871. Konopczyski. Stani-saw Konarski jako reformator polityczny
System konstytucyjny Konarskiego, Mrok wit, Warszawa 1911; wstp
do Wyboru pism politycznych K-go, Bibl. Narodowa, t. 35. Krakw 1921.
Obyczaje polityczne: Kraszewski, Polska w poowie XVIII wieku,
Ateneum 1870 V. Waliszewski, Polska
Europa w drugiej poowie XVIII
wieku, Krakw 1890. Dzied uszyck
Rzut oka na stan religijno-obyczajowy
w XVIII wieku, Dodatek do Czasu 18578. Konopczyski, Z dziejw naszej
i

Mrok
wit (1911).
Czartoryscy.
Sejm Grodzieski 1762 r. Waliszewski, Potoccy
Broglie, Le secrcl du roi, Pary 1878. Konopczyski, Sejm Gr. 1752 roku,
Lww 1907.
Ordynacja Ostrogska: L. Powidaj, Ostr. ordynacja, Dzicn. Literacki,
w. .w 18H3; K. S. Ordyn. Ostrogska. Bibl. Warsz. 1873 III; Waliszewski j. w.
K o n op czy sk i. Polaka w dobie wojny siedmioletniej. Warszawa 19t)9 1 1,
partyjno.ri.

i,

tego: La

du comte de Broglie, Revue d'hist. diplomorza Batyckiego, Precedens wywaszczenia w WielkopolHce;


Udalryk Radziwi w zbiorze Mrok
wit. Szczobai sk ij,
Russkaja politika
ru.sskaja partija w Polszie do Jekatieriny II. Moskwa. M a-

2 to!ny;

dou.\i(''me missioii

matii|ue 1907; Spr o wrota

ksi

<Iowskij, RuHskaja armija

Katarzyna

II

siemiletniuju wojnu, Mo.'kwa 1886.

wobec Polski w

ostatnich lat.ich Augusta

III:

Aske-

w. KOKOfCZYSKi: CZASY SASKIK

nazy, Die
katieriny

Herlin, b.

prawa

Kngswahl, Gotynga
tom II, 388 sc|.

polnische

lotzle

II,

d.,

urlandzka: Bilbasow,

Starina 1895; 1; Tyszkiewicz E.,


sw Karola krlewicza polskiego,
Saxe.

l'ary>.

rda
Krakw

1894.

467
Bi

basw,

Isiorija Je-

Prisojedinienie Kurlandii.

do dziejw Kurlandji
1870;

li.

Uusskaja

S<-ii)igalji z

opaciski,

cza-

C^harles

187u.

Pozatem, wrd obcych pisarzj' najwicej wiadoiDoci do dziejw Augusta


podaj: Droysen, Gcschichte der preussischen Polilik, cz. III, U 3 cz. IV,
4. Koser, Knig Friedrich d. Gro-sse, wyd. III, 4 tomy; tego Friedrich der
Grosse al.s Kionprinz, Stuttgart 1886. Lavisse, La jeunesse du Grand Frcdrric,
Pary 1891; tego Le Grand Frj^dcric avant l'avenement, Pary 1893. Arneth,
Geschichte Maria Theresiaa, Wiede 186H 79, tomw 10. Yandal, Une ambasIII

t.

-sade francaise en Orient,

La mission de

Villeneuve, 1728 1740,

Pary

187H; tene,

Louis XV et Elisabeth de Russie, Pary 1882. Waddington, La guerre de Sept


Ans, tomw 6, Pary 1899
n. Wal sze w.sk
L'Hritage de Pierre le Grand,
i

172541; tego La derniere des Homanow. 8tavenow, Geschichte Schwedens,


VII (d. c. Geijera-Carlsona), 17181772, Gotha 1908. Malmstrm, .Sveriges politiska historia, 171872. 6 tomw, 2' wyd. Stokholm 1893-1901. Yedol, Den
aeldre Grev Bernstorffs Ministerium, Kopenhaga 1882,

Wolna

A.

elekcja

pogwacona.

narodowy gr. Od pierwszych dni bezkrlewia wiedziano


e dwory cesarskie o^watownie zwalcza
Leszczyskiego. To przekonanie przypieszyo zsjod midzy zwalczajcemi
si nawzajem stronnictwami: Czartoryscy, widzc prymasa na dobrej
drodze, poddali si jego politycznemu kierownictwu, *oniatowski za
zgod Potockich zachowa, jako regimentarz, komend nad armj
koronn. Sdziwy prymas pokierowa obradami konwokacji (27 kwietnia
23 maja) z modzieczym ogniem
porywem: ogoszono ekskluzj kandydatw cudzoziemskich, zoono jednomylnie solenny jurament, e wszyscy oddadz swe gosy na Piasta; w swej animozji
do Sasw nie cofnito si przed nietolerancyjnomi uchwaami, ktre
odradzaa familja
za ktre z czasem Rzplita drogo zapaci: wykluczono dysydentw od zajmowania urzdw, funkcyj senatorskich, poselskich
deputackich. Sowem, uczyniono wszystko, by przygotowa
t jednodusznod na polu elekcyjnem, ktrej brakowao w r. 1697:
kto zwyciy w sercach braci szlaclily. tego, zdawao si, bramy
piekielne nie zepchn z tronu. Monti, w cisej cznoci z pryma.sem robi nastrj, obiecywa zote gry, mniej zreszt sypic gotwki
l*ra(l

bd

powszechnie,

ni jego

niefortunni poprzednicy,

sa

triumfalne raporty do Wersalu.


tym razem dopiero pierwszym
gwarancj zwycistwa. Nad gowami \)lakw
i

Wszake jednomy.lno bya


warunkiem,

nie

80*

468

HI8TORJA 1'(LIT>CZNA

krzyoway
francuskie

grone owiadczenia
stanowcze zapewnienia
Wojna wisiaa w przestworzu,

si, jakby byskawice przed burz,

rosyjsko-austrjackie przeciwko

na rzecz wolnej

Stanisawowi

elekcji.

wojny caa F^uropa przygotowywaa si pilniej, ni Polacy.


Dwr drezdeski mimo beznadziejnych horoskopw nie straci gowy,
obieca faworytowi Anny Iwanwny, Birenowi, Kurlandj doczeka
si chwili, kiedy Dom Emanuel zrezygnowa, a Karol VI z Ann
Iwanwn ujrzeli si zmuszeni poprze jedynego kandydata, ktry
mg jeszcze wywoa scysj w szeregach Polakw. Dnia 18 lipca podpisali Sasi na
uciliwych warunkach sojusz z Austrj, 25 sierpnia
z Rosj. Echa tego zwrotu odezway si na sejmikach pokonwokacyjnych. Z jedne|j strony wierne kreatury saskie, jak Lipski,
Hozjusz, Maachowski; z drugiej magnaci, gwnie litewscy, zraeni
pojednaniem Pilawy
Pogoni, jak Micha Winiowiecki, kanclerz
regimentarz litewski, Mikoaj
Micha Kazimierz Radziwiowie,
Micha Sapieha, wojew. podlaski, Teodor Lubomirski krakowski,
marszaek Pawe Sanguszko, chory Branicki, omielili si pitnoi

do

tej

do

wa

przysig konwokacyjn

nikowo

ziemca,

mylc

Piacie,
o

wymuszon. Pki mwiono oglniejeden z tych panw wyprzysiga si cudzoswojej wasnej kandydaturze; ale w miar tego,

wychodzio na. jaw,


wracay rne samolubne

jak

przed

Moskw, zawsze

ywy

jako

jedynym

bdzie Leszczyski,
Dodajmy do tego strach

Piastem

zachianki.

biaoruskich, dalej

na kresach

akcj poselstwa saskiego (Wachkerbartha


saonego w talary, wreszcie dwuznaczny

kontr-

Baudissina), hojnie upo-

wpyw

kurji

rzymskiej,

ewangieliczn predylekcj traktowaa nowonawrcon


nadesaa nawet
sask owieczk, lekcewac cae polskie stado,
zwolnienie od przysieri konwokacyjnej
a zrozumiemy, dlaczego
pierwotny nastrj znacznie osab w chwili zagajenia sejmu elekktra

naog

cyjnego.

Leszczyski zrazu

wyobraa

sobiev

po mierci swego prze-

ladowcy wrci poprostu do Polski zasidzie na wolnym tronie bez


adnych zabiegw. Pniej jeszcze obstawa wobec swego zicia
przy daniu, aby wkroczy do Polski przez Niemcy na czele armji
najfrancuskiej: byby to w rzeczy samej sposb najprzyzwoitszy
zgodniejszy z pogldami francuskiej genera izacj grupujcej si kolo
Yillarsa. Ale kardyna Kleury, wri; osobisty Stanisawa, od pocztku
le yczy impn^zie: za jego wpywem postanowiono, e kandydat
i

i,

pojedzie

do Polski 'przez Niemcy

tymczasem pewien

szlachcic francu-ki

przebraniu
z

wsid/.ie na okrt w Brecie


z wielk
czujnoci zbirw cesarskich, poegluje w
i

kupieckiem, kiedy

podobny
odwrcenia
stron Gdaska. Tak te

twar/.y

do

nioLTo

ostentacj, dla

w. Konopczyski: czasy saskib

469

si stao. Ju po zaczciu sejmu elekcyjnego Url u ygnamec objawi


si iiaufle oczom posplstwa w katedrze wars/uwskiej, witany jak cudowne zjawisko. Znw wezbraa fala entuzjazmu dla krla rodaka, znw
si zdawao, e chodzi tylko o uciszenie protestw partyzantw saskich. Byli tacy, co si udzili nadziej, e prymas trali do rdzennie
Golicynw krwi Oedyminowej,
ze
Sasa jako rzecz dobr tylko dla ich
wropw, Niemcw, trzscych wwczas Rosj Dopiero zrobi si
feldmarszat-k Lascy cignie z wojskiem
huczek, gdy usyszano,
wsiada
Litw!
Szlachta
na
Winiowieckiego, czemu nie broni grana
nic, w z gniewem odjecha na Prair, dokd zaczli te wycieka
rosyjskich bojarw, Trubeckich

im wyperswaduje

popieranie

Sasa. Mieli tyle miaoci zaprzacy,


nietylko
pomstowali na rzekome gwaty partji stanisawowskiej, ale
w samem kole rycerskiem nasadzili kilku oponentw, ktrzy tam
psuli pozory jednomylnoci (Jerzy Lubonwr.-;ki, woj. sandomierski,
przyjaciele

inni

zdaleka
i

Jan Maachowski,

J.

Fr. Sapieha).

Bd co bd, kiedy doszo do watowania,


zoono w sufragjach

1 3^2 tysicy
podpisw
na rzecz Stanisawa(12 wrzenia). Cae zbawienie

secesjonistw za\Aiso teraz od szybkiego marszu Lascy 'ego, ktry pow myl tajnych ycze partji pruskiej nad New, niebardzo spie-

dobno,

da czas Saksoczykom na skrcenie karku. Obz augustowchwil proklamacji Leszczyskiego stawa si bezadn kup,
naleao go znie doszcztnie. Lecz Poniatowski w tych
czas byo
dniacli zrezygnowa z regimentarstwa, a nastpca Jzef Potocki te
nie okaza naleytej szybkoci w dziaaniu. Praanie zdyli uciec
szy, aby

ski z

zo

Wgrowa

pod skrzyda Lascy'ego. Potocki wywar


na porosyjskiem, do ktrych przypuszczono formalny
selstwach saskiem

do

upywa (6 padziernika), a tu niespo-sb byo


wprowadzi secesjonistw przez NNis na zwyke pole elekcyj pod
Wol. Wwczas przypomniano sobie, e Walezjusz zosta obrany
na polu pod wsi Kamieniem na prawym brzetru rzeki. Karczma

szturm. Termin elekcji

posuya

kociek paratjalny za katedr, armaty rosyjskie


zagrzmiay, obwieszczajc wiatu wolny ol>ir .^uTUsta III trzema
tysicami gosw) na krla polskiego (5 t. ni.). PrzedtMn jeszcze, 22
wrzenia, Stanisaw z prymasem. Montim
liczn wit wyjecha do
obronnego Idaska c/,'kar na francuskie posiki.
ybueh walki o tron polski. K<r<Miae|a .Vnu:iista. Jo'li kardyna Kleury krzywem okiem palr/a na ro/wj wypa<lU('>w w Polsce, to jego kanclerz Chauvelin ditnie chwyci sposobno, aby wypowiedzie wojn Habsburgom w imi honoru krla francuskiego
za szop,

<

pogwaconej w Polsce wolnej elekcji (10 padziernika). Razem


Francj wystpiy Hiszpanja
Sardynja; reszta Kuropy zachowaa
i

470

HISTOKJA POLIIVCZNA

neutralno. Wodzowie francuscy, Berwick nad Renenn


Yillars we
Woszech, tak dzielnie nacisnli o^eneraw cesarskich,
Austrja
adnych si posa do Polski nie moga. Okazao si niestety,
30.000 Rosjan jest
10.000 Sasw
nadto dosy, eby poskromi
zwyrodniaych wyborcw Leszczyskiego.
Wojna w Polsce odrazu przybraa charakter partyzantki: wii

zay si naprdce

Stanisawie konfederacje:

przy

woyska

listo-

(7

sandomierska pod Adamem Tara, starost jasielskim (3 grukrakowska, woyska, kijowska, podolska... Zasilane oddziaami
konfederatw
pospolitakw, wojska komputowe zabiegay gdziepada),

dnia),

drog cigncym

z pnocy
od wschodu Moskalom, lecz
rycho nauczyy si ucieka nawet przed mniejsz liczb. Nie umiano
ani ukrci wzgardzonych
spiorunowanych odstpcw kamieskich,
ani przeszkodzi wjazdowi drugiego Sasa-uzurpatora. Poprzedzany
przez korpusy ksicia Sachsen-Weissenfels (w Wielkopolsce)
gen.
Diemara (w Krakowskiem), wyruszy August 9 grudnia z Drezna do
Polski; 6 stycznia w Tarnowskich grach zaprzysig przed Lipskim

niegdzie

przyj od tego biskupa krakowskiego na


obz saski organizacj ko;ifederack (od 5 padziernika) pod lask Antoniego Poniskiego, instygatora koronnego,
pod takim
czu si bezpiecznym wobec zasuonej represji
ze strony ywiow narodowych. pieszy jednake August nada
sobie wszelkie cechy legalnego krlowania: zaraz 20 stycznia odby
sejm koronacyjny w Krakowie, ale przy tak skromnym udziale senatorw
posw,
uznano za waciwe czemprdzej zawiesi popakta kon wenta, a 17-go

Wawelu koron. Mia

wzem

Poniskiego utrzyma nadal.


upadek Gdaska. Punkt cikoci spraw polskich
poniekd nawet europejskich przenis si tymczasem do ujcia
wszystkie zwycistwa
Wisy. Ambasador Monti dobrze ostrzega,
francuskie w Niemczech we Woszech nie ocal Stanisawa, natomiast

siedzenia

a konfederacj

Ohlijeiiie

zwycistwo w Polsce zadecyduje o triumfie Francji nad wszystkimi


wrogami. A serce Polski znalazo si na p roku w Gdasku.
Dzielni mieszczanie

zawstydzili

przyjli Stanisawa

szlacht:

z roz-

czulajc radoci, wylewajc si w wierszach patrjotycznych, naprawili fosy


mury, ponmoyli milicj miejsk parokrotnie. Milicja ta
pod wodz generaa Yietinghofa, pospou z gwardj koronn prowai

dzon

przez Stanisawa

obsadziy
noc, z

ca

przestrze

gwnemi

Augusta Czartoryskiego,
Poniatowskiego
do Pucka na zachd do Mindy na pi

fortyfikacjami na llagelsbergu

do

Bischofsbergu.

Obl-

mudnie, pki dowodzi Rosjanami


przybrao powano tempo, odkd dowdztwo przej feldmarszaek MUnnioh (od 7 marca). Ten zapowiedzia w manifecie,

enie szo
I.>a8ry,

ale

(od 17 stycznia)

471

w. KON(>PCZVKi: CZASr 8A8KIB

si w 24 ijodziiiy, )\viiia ojrw spacoti


wnukach, a krew winnych z krwi niewinnych
bdzie na dzieciach
poczem rozpocz wcieke bombardowanie szturmy.
si pomiesza
Pomocy spodziewali si obleni zarwno z Polski, jak z zaze jeli miasto nie podda
i

z zagranicy. Prbowali wprawdzie


suszniej
Rudzieski, kasztelan czerski, i .lan Taro, wojewoda lubelski, nadej
d. 5 kwietnia
z odsiecz, na Litwie te wzmaga si ruch tak dalece,
doszo do zawizania generalnej w Wilnie konfederacji (marszakiem
zosta Marcjan Ogiski, wojewoda witebski, a regimentar/em Aleksander Pociej, stranik litewski). Niestety wszystkie te niedone pouzbroczynania rozpryskiway si o wysz taktyk, lepsz mustr

granicy, ale pewniej

Taro ponis nawet 20 kwietnia sromotn porak


pod Wysoczynem. Ale czy byo do pomylenia, aeby Ludwik XV
po tak uroczystych owiadczeniach pozwoli wypdzi z Polski swego
eby pastwa morskie, tak skore do
legalnie obranego tecia,

jenie Moskali, a

obrony Gdaska w jego zatargach z Polsk, obojtnie patrzay na


jego klsk, gdy zerwa si do broni, jak przystao na czonka
dyplomacja franRzplitej Polskiej? Ow, nie da si zaprzeczy,
starania
o pomoc dla
podja
energiczne
na
rnych
dworach
cuska
Gdaska Polski: margrabia Villeneuve zwraca uwag Turkom na
pogwacenie traktatu pruskiego, Pli^lo wciga do przymierza francuskiego, a odrywa od Moskwy Kopenhag, La Chetardie podnieca
zazdro we Fryderyku Wilhelmie (ktremu Leszczyski przez Poniatowskiego daremnie ofiarowywa w listopadzie lenno Kurlandji
mia najdla jednego z krlewicz(')w). Najwicej napracowa si
lepsze widoki powodzenia pose Casteja w Stokholmie. Kto jak kto,
ale Szwedzi mieli najwicej do odzyskania w wojnie sukcesyjnej
polskiej
najskuteczniej mogli zaszachowa Moskw: wszak Stanisaw Leszczyski by ich kreatur przyjacielem, a po ujarzmieniu
przez Rosjan Polski musiaa przyj Jiolej na Szwecj. W^szdzie
jednak zabrako tej ostatniej kropli, ktraby spowodowaa zbawienny
Kleury nawylew enertrji wojennej s>;iadw: brako przekonania,
prawd chce utrzyma Leszczyskiego na tronie, a nie uywa go
tylko jako pretekstu do szukania zdobyczy gdzieindziej, poza Polsk.
W^ szczeglnoci Porta do koca r. 1735 pozostaa neutraln, ponieVilleneuve nie mg jej obieca formalnego przymierza z krlem
nazbyt ot-lrony
arcychrzecijaskim. W^ Szwecji take ostrony,
minister Arwid Horn iznany nam krlotwrca Leszczyskiego) uzna
jerty Irancuskie za niedo stanowcze odesa rokowania do sejmu,
u w sejmie (od 14 maja) przeprowadzi uchway w duchu polityki
onierzy przepyno przez
wyczekujcej. Tylko paruset oficerw

wa

472

HISTORJA POLITYCZNA

broni

Batlyk, aby

przyjaciela Karola

.\II

charakterze jego gwar-

dzistw przybocznych.

Stambu oglday si iia Wersal a sama Francja.,,


Stokholnn
ledzc z nadmiern podejrzliwoci zachowanie si Anglji, o odsieczy Gdaska powanie nie inylata. Gdaszczanie, odparszy dnia
i

9 maja szalony szturm Miinnicha na Hagelsberg. dostrzegli 13 maja

agle na

horyzoncie.

Bya

to

maa

flotylla

brygadjera de

la

Motte

oddziaem ekspedycyjnym paru tysicy ludzi. agle


zniky, bo wdz francuski uzna ldowanie za bezcelowe
niemoliwe. Widzc go wracajcego przed Sund, szlachetny hr. Pllo zapopopdzi do Gdaska z powrotem.
gniewem wsiad na statek
Tam midzy Weichselmiind a Sommerschanzem, szturmujc pozycjePeyrouse,

Miinnicha, pad, jak

zapowiedzia, 27

przeszyty

maja,

wielu bagne-

mogc znie niesawy Francji. Tu juz reszta otuchy opucia zaog miasta. Najpierw kapitulowali Szwedzi w Weichselm (in-

tami, nie

po nich 29 maja poddao si miasto. Nie byo ju kogo broni, bo na


par dni przedtem Stanisaw w towarzystwie znanego generaa Stenflychta
si z Gdaska i, przebrany za chopa, przez bagna
Monti dostali si
uszed do Kwidzynia za prusk granic. F^rymas

dzie,

wymkn

4o moskiewskiej niewoli, a senatorowie wierni, dotd Leszczyskiemu^.


w tej liczbie l*oniatowski, Aug. Czartoryski And. St. Zauski, biskupchemiski, /oyli przysig Augustowi III.
Konfrderacja Dzikowska. Ten akt pokory, jakkolwiek wymuszony, mia dla caego narodu znaczenie symptomatyczne: jeeli tak
szczerzy wrogowie Rosji, jak wodzowie familji. uznali dalszy opr
za daremny, to znaczyo, i po piknych swkach Francji niczego
wicej, po ludzku rozumiejc, spodziewa si nie byo mona. Kto
zarwno Fleury, jak Horn sutan tupozwoli upa Gdaskowi
recki ten pozwoli spokojnie panowa w Polsce Augustowi III.
Nie wszyscy jednak umieli w Polsce wysnu t konsekwencj, a zagranic byy czynniki, ktrym zaleao na dalszem krwawieniu si
i

T^zplilej: je.szcze

Fleury

Chauvelin potrzebowali polskiego pretekstu,

mc do koca szarpa posiadoci Habsburgw, a krl pruski


przyj w otwarte ramiona Leszczyskiego, aeby wymdz na
nim
wymusi na dworach cesarskich pewne odczepne w Polsce,
niby nagrod za neutralno Zachcony pozorn yczliwoci tych
dwch dworw, Stanisaw 20 sierpnia wyda z Krlewca manifest,
do utworzenia genektrym wzywa nard do dalszych wysikw

aby

poto

ralnej

konroderacji.

listopada przedstawiciele^
apelu irortsze ywioy
wszystkich niemal koniederacyj koronnych zawizali w Dzikowie (ie-

Usuchay

neralno. Kierownictwo

polityczne

i")

rozleg

wadz

sdownicz'

473

w. Konopczyski: ('zA8v ^a8kik

tud/ie wojskow (nad pospolitein rusxeniein) zoono w mode rce


Adanna Tary; do akcesu zaproszono wojsko koronne je^^o reirimentarza I^jtockiefo. szereg poselstw (Piotr Sapieia do Szwecji, Jzef
Aleksander Jabonowski do Francji, Fr. S. Potocki do sutana, J. J.
Zauski do Rzymu, Jan Jabonowski do hana) mia zadokumentowa
i

przed wiatem,

zoya, a niekt('>re z inwiadczyy o niemaej pomy-

Polska jeszcze broni nie

strukcyj (np. Szwecji, Francji

Turcji)

sowoci autorw; c, kiedy misje te dla braku rodk<'w


wodu trudnoci komunikacyjnych przewanie pozostay w

Wrd

licznych rozjazdw

si porozumiewa

po-

kraju.

posterunkw moskiewskich trudno byo

uoy

Generalnoci litewsk, a tembardziej


otaczajc "-o na emigracji grup konfederatw, wrd ktrych zreszt bodaj sam jeden b^ranciszek Maksymiljan Ossoliski, podskarbi koronny, zna na tyle sprawy europejskie,
e mg dawa konfederatom wskazwki polityczne. Niezawsze tedy

modum

mona

vivendi z krlem

ustali, co

polityce dzikowian

byo pomysem Tarw

Ge-

bd

si urodzio w Krlewcu
z gowy Stanisawa
jego tamtejszych doradcw (np. owego podskarbiego Ossoliskiego),
z obcego natchnienia. Faktem pozostaje na razie, e krlwygnaniec przez zim 1734/5 roku oddawa si rowym nadziejom. Planowa atak na Saksonj z dwch stron: z nad Renu, skd nadej
mieli Francuzi,
z Wielkopolski. Liczc wci na wpywy francuskie
w Szwecji, widzia w wyobrani t ostatni stajc do walki z Moskwicinem, odbierajc mu kraje batyckie przy pomocy Prus, ktrym wzamian miao przypa Pomorze szwedzkie. Wprost od Polski
nic ponad Kurlandj nie mieli dosta Hohenzollernowie, chocia
dali za gocinno wielkich rzeczy; Stanisaw mimo to obiecywa
sobie ich dalsz przyja
nawet przeznacza dla jednego z braci
neralnoci, a co

bd

pniejszego Fryderyka

II

rk

wnuczki, crki krlowej Marji. jako-

Wtedy te obmyla krl cay


program reform dla Rzplitej; niektre z nich znalazy wyraz w oGosie wolnym, iime, nawet mielsze, obejmujce gruntown napraw
elekcji
obalenie liberi veto, przechoway si w rzadkich kopjach
rkopimiennych, o ktrych zreszt trudno napewno orzec, czy powstay w ognisku krlewieckiem, czy te dzikowskiem.
Wiosna r. 1735 zgotowaa znw marzycielom lekcj tr/.e/\\<'Mi.
Xasam{)rzd Jzef Potocki, obraony na Tarw, tak dugo zwleka
krci,
Generalno odebraa mu komend, poczem regimenlarz
przeszed na stron Augusta z wielu chorgwiami (28 lutetro) Taro.
Rudzieski
niezmordowany Slenllycht zakrztnli si w Wielko-

le

dziedziczne

Polsce panowanie.

polsce

sica, a

okoo przygotowania

ju

(w maju) Sasi

\\ielkiej
i

Moskale

ofensywy; nie
rozbili

ich

upyno

ani mie-

godne, obdarte

za-

474

H1S'10I<JA

POLITYCZNA

stpy podczas przeprawy przez Odr. Okoo tego czasu wyg^asy


resztki ognia na Litwie,
tylko pod Kamiecem, blisko ciany tureckiej, pozostay szczupe partyjki daikowian, a na pnocy tylko
i

koca roku przetrwa dziki Stenflychwalecznemu Paszkowskiemu zajady opr. Generalno, wci
odpychajc zgod z Augustem, wci ufna w sukcesy swej dyplopuszczach kurpiowskich do

towi

pdzona z miejsca na miejsce, przewdrowaa


do Krlewca.
Wszystkie nadzieje Leszczyskiego
jego ))czeladki powiz
do Parya w czerwcu pose Generalnoci, Jerzy Oarowski, obony
koronny. Pierwotnie, zgfraz po utworzeniu zwizku, projektowano
przez Wersal zmobilizowa siy wszystkich narodw zaprzyjaniodo powstacw wgierskich, lzakw
kozakw Orlikownych
skich wcznie, a jak wielkie zudzenia ywili konfederaci, wiadczy
wanie owi kozacy w latach 1733 4 zwinli
choby ten fakt,
ostatni Sicz
wrcili pod panowanie "Moskwy. Po smutnych dowiadczeniach nad Odr wszelk ufno kadziono ju tylko w dyplomacji, a ustawicznie

ciuu

lata

Zwyciska Francja miaa w traktacie pokojowym zapewni


zupen niepodlego, zwaszcza w zastosowaniu do elekcji
wymdz na dworach cesarskich zadouczynienie. Na tem
krlw
macji.

Rzplitej

niepodlegoci narodowej, bez utopienia jej w wzotej swobodzie jednostek, polega niewtpliwa zasuga dziejowa konfederacji dzikowskiej; przez nie okaza si ruch 1734
5 krokiem
naprzd w rozwoju moralnym od Tarnogrodu do Baru. Na jakie
korzyci namacalne byo ju w chwili przyjazdu Oarowskiego do
F'arya zapno. Kardyna poto tylko zawar z nim 28 wrzenia
alians zaczepno-odporny, peen pusL)brzmicych frazesw, aby tem
gorzej omieszy posa
zaskoczy wiadomoci o preliminarzach
pokojowych, jakie 3 padziernika podpisane zostay w Wiedniu,
jako krl
Leszczyski mia wedug tych preliminarzy abdykowa
tytularny spdzi reszt ywota na tronie zdobytej Lotaryngji. Z penemi rkoma wyszli te z wojny Bourboni hiszpascy (Neapol-Sycyija
podniesieniu

idei

doznaa Austrja, za to
na wschodzie Moskwa odniosa wielki triumf nad zdeptan Polsk,
nad sam
ale te
drzemic Turcj, zdemoralizowan Szwecj

dla infanta

Don

Carlosa), nielada kompromitacji

riasno oL'"oistyrzn Francj.


I

s|okoJriii<'

kowskich dawni

kraju. Przez

cay

czas dziaania konfederatw dzi-

nowi stronnicy Augusta usiowali przekona

nie-

przejednanych,
dalszy opr przedua tylko okupacj
dzoziemski, przyczem Saksoczycy czystej barwy dziaali gwnie na
styczniu lutym 1735 r. walna
Potofkich, a Poniatowski
na Tarw.
i

rada konlcderacka pod

ucisk cu-

lask Poniskiego potpia robot dzikowsk,

475

w. Konopczyski: czasy .saskie

ododebraa skarb clwneinu doradcy Stanisawa, Ossoliskiemu,


daa go Janowi Kantemu Moszyskiemu. Krl zapowiedzia wymarsz Sasw zaraz po sejmie pacyfikacyjnym, a Kayserling, nowy
czerwcu
pose rosyjski, uczyni to samo co do wojsk carowej.
podda si .\uu:ustowi zamany na ducbu wizie, prymas. Ale do
i

ostatka,

niemal o godzie trwali na krlewieckiej desce


stanisawczycy: dwaj Tarowie, .\nt()ni Micha Potocki,

biedzie

ratunku inni

wojewoda beski, stolnik lit. Piotr Sapieha, Ossoliski, liadzewski,


Rudzieski, widziski, Kperjaszy wielu innych. Ci, dogadzajc podi

szeptom francuskim

nia

8 listopada)

pruskim, zerwali sejm pacyfikacyjny (27 wrze-

jako

zwdany

przed usuniciem z kraju

najedcw.

Dopiero potem przyszy do Krlewca wieci o preliminarzach wiedeskich, a wraz z niemi okropne rozdarcie zudze.
obliczu
pewnej ndzy
ponienia chwycili si dzikowianie teorji legilymistycznej,
krl nieuznany przez Europ nie moe abdykowa, przeto
powinno si najpierw zwoa W'Olny sejm, na ktrym Stanisaw rozda
wakanse
dopiero odda koron do dyspozycji stanw. O niczem po-

e
i

sysze ani augustowczycy, ani nawet Francja.


Niepodlegoci Polski te w adnym traktacie nie ubezpieczono.
dobnem

nie chcieli

danie zicia dyplom abmaju pojecha (przez Pary) do Lunewilu, gdzie mij^
zasyn jako gorliwy protektor modziey polskiej, gocinny wiaty
opiekun jadcych za granic Polakw, a "dobroczynny filozo{ na tronie lotaryskim. Czeladka, z trudnoci uwolniwszy si z aresztu
domowego u swych wierzycieli Prusakw, w cigu wiosny wrcia
do kraju. Teraz, starannie przygotowany, odby si w Warszawie
,

26 stycznia podpisa Leszczyski na

dykacji, a

drugi, dwuniedzielny sejm pacyfikacyjny (25 czerwca

Mar-

lipca).

szakowa byy stronnik Leszczyskiego, Wacaw Rzewuski. Duo


czasu mino, zanim uspokojono opozycj, e wojska saskie
moskiewskie w rzeczy samej wyjd z kraju, ale ostatecznie izba przei

sza do zatwierdzenia aktw bezkrlewia wraz

paktami

konwen-

wyczeniu cudzoziemca); ogoszono amiiestj dla wszystkich, z wyjtkiem tych ludzi, co uywali pomocy
obcych wojsk dla prywatnej zemsty
rabunku. Krla upowaniono
do nadania lenna Kurlandji po wyganiciu Keltlerw nowemu ksitami (tylko bez

uchway

(naleao

rozumie: Birenowi, bez ktrego poparcia nigdyby


zosta krlem). Do innych uchwa sejmu, natury skarbowowojskowej, przyjdzie nam wrci niebawem. Tutaj zaznaczmy,
mimo zabiegw Kayserlinga, co ju wtedy zaczyna urabia >>familj
na stronnictwo rosyjskie, przy rozdawnictwie wakansw cay niemal
up podzielili midzy siebie twrcy elekcji drugiego Sasa skojarzeni
iiiini wzami rod/.innemi ek<k<>nt't'<lMa<i
T,ik Jzef Potocki zosta
ciu

August

nie

''

476

HISTORJA POLITYCZNA

hetmanem wielkim, Branicki polnym koron nyni, Micha


Radziwi, wielkim litewskim; piecz litewsk wzi Jan Fryderyk
Sapieha,
koronn- Jan Maachowski, wojewdztwo sandomierskie Jan Taro, lubelskie Adam. podolskie Rzewuski. Mimowolnie
jakby stwierdzono tem rozdawnictwem, e najgorszy zawd sprawia
Wettinom w bezkrlewiu familja,
j za lo naleao ukara.
nareszcie

ma

B.
Krl

wda

si

Prby ratunku
Za

Rzplitej (1736-48).

August Ul pod

jcico fa>v<n\v('i.
ojca.

modu zapowiada si

adnym wzgldem

niele:

nie

powany, sumienny,

przewrotnoci ojca, ale te


dystyngowany, daleki od rozwizoci
rzutkoci, wyczerpa swj zapas inicjaod jego zwierzcej energji
tywy, zanim spokojnie zasiad na tronie polskim. Zdaje si,
metoda wychowawcza wojewody Kosa, polegajca na forsownem rozmikczaniu w chopcu sztywnych zasad protestanckich
rwnie
forsownem wpajaniu katolicyzmu, zatara w nim
indyv\iduali

msk

no. Poszy w

Flemming
Polsce. Ten
ofl urodzenia desygnowany krl polski nie raczy si nigdy nauczy
jzyka przyszych poddanych, poprzez magnatw nigdy nie sprbowa
poda rki zdrowszym ywioom szlacheckim ani mieszczaskim.
Z adnego, pulchnego modzieca zrobia si cika brya misa tui

las

praktyczne

nauki, jakie

wychowawcy odnonie do rzdw w

inni

pisali

dlaii

Saksonji

kadym

rokiem coraz apatyczniejsza


bezmylniejsza.
z
krl elektor cae dni spdza bdzie
kocu dojdzie do tego,
na strzyeniu papieru, strzelaniu do psw lub policzkowaniu baznw, w najlepszym razie
na polowaniach, ktre, odpowiednio urz-

szczu,

wielk rze spdzonej zwierzyny, ni na


wiczenie sportowe. Jedyn namitno szlachetniejsz zachowa August
upodobanie do klasycznego malarstwa: dowodem nabyta
Otyy
przeze dla Oalerji Drezdeskiej Madonna Sykstyska; jedno uczucie
dzone,

zakraway

wywrze

wpyw

wionej dumy.
kr('>la

raczej na

na jego polityk
jeden

jedyny

uczucie

niczem nieusprawiedli-

instynkt tego leniwego, rubasznego

pokane rezultaty instynkt rozrodczy.


Marj Jzef spodzi \iiLnist
swoj brzydk

Do

zostawi po sobie

powiedzie,

ze

on

wicej, tylko piciu synw


sze crek.
Sprawy pastwowe przeszy w rce niepowoane. Niewielki
wpyw wywieraa na nie pobona krlowa; wikszy zdoby sprze<lajny spowi*dnik, Jezuita ojciec Duarini; do spraw wojskowych mieni

mniej

szali

si

ni

bracia

Rutowski, syn

naturalni

Falymy.

krla:

chwilowo Maurycy

-kawaler

saskii'

Jan

.ler/y.

Saski,

duej

syn Lubomir

w. KOH0PCZVN3Ki:

477

ZASy .SASKIR

<

wprost nieograniczon wadz posiedli kolejno


Najwiksz
nad krlem dwaj laworyci: Sukowski
Briihl.

Jzef Aleksander Sukowski (1695


1762^ niewysokieu:o rodu
szlachcic polski, mocno zniemczony, by towarzyszem modoci krla
w pierwszych latach par)owania jako owczy koronny, a wic araner naj.ulubieszych jego zabaw, mia nad Bruhlem staiiowcz przewag. Narazi si jednak swemu dobroczycy popdliwoci
aror.
straci
gancj, skutkiem czego w
1738
ask reszt ycia spdza
gwnie w kupionej od l.eszczyskiego Rydzynie. Henryk Briihl
(1700
1763j, wychowanek szkoy politycznej I^Memminga, jeszc/.e za
Augusta Mocnego szybko awansowa z pazia na dygnitarza
ministra, potem zasuy si u jego nastpcy w staraniach o tron polski.
Znacznie sprytniejszy od Sukowskiego, umia by Briihl pilnym
z pilnymi, a lekkomylnym wietrznikiem wrd lekkomylnych. Nikt
tak jak on nie umia nadskakiwa krlowi,
go z jednej rozrywki w drug, wyrcza we wszystkich kopotach rzdzenia, z tak
pewnoci siebie, nawet w najciszych sytuacjach linansowych, odakiej.

cign

powiada

na

zwyke
M aj es

py wem: ))Ja,
ksonji wszystkie

pytanie: ))B
t

tl.

'i'o

ii

babich O e

te stopniowo

faworyt

;*

stereoty-

opanowa w

Sa-

najwysze godnoci, poczynajc od pierwszego ministra, a


w stosunkach polskich umia si zorjentowa niezgorzej.
Z pocztku naladowa obrotn polityk Flemminga. kopa doki pod
sankcj pragmatyczn, malujc Augustowi przed oczyma perspektywy
korony czeskiej lub cesarskiej; chwilami
do poczenia Polski
z Saksonj lskim pasem terytorjalnym. Pniej, zniechcony, odda
i groszorbstwu, wyzyskiwa niemiosiernie elektorat, kupczy
polskiemi wakansami, a wszystkich, kto si z nim styka, sprowadza
Sasi go nie cierpieli, zasueni radcy dworu
z drogi cnoty.
konferencji, ministrowie, generaowie z rodzin Flemmintrw, Lossw,
Wackerbarthw, zaciskali pici na widok tego karjorowicza. ale otwoi

dy

rzy oczu Augustowi nie umia nikt. Na wszelki zreszt wypadek^


bojc si zemsty Sasw nad potomstwem, Briihl sa sobie irniazdo
w ziemi polskiej zmierza do uzyskania polskiego indytjfenatu. Poi

dobnie jak August,

me umia

po polsku,

tylko prze/, zaufanych mi-

Maaciowskiego, poom Czartt)ryskich. jeszcze pniej


przez Mniszcha.
rzd/.i sprawann Rzplitej.
Zwiastuny odrodzenin.
porwnaniu z burzliw er .\ugusla I I
trzydziestolecie rzdw jego nastpcy robi na pierwszy rzut oka wra*
eni beznadziejnej monotonji coraz gbszetro upadku. Tutaj dopiero, za drugicLTo Sasa, przenika w ycie przysowie, czy te maksyma:
nistr('w

--

))jedz,

io

pij

popuszczaj

pasa.

(inij

krusz si

politycznych; Rzplita traci resztk znaczenia

ostatnie ksztaty

Europie; jeeli

HISTORJA POLITYCZNA

478

nie chce opowiada burd sejmikowo-trybunalskich albo wylicza,


kiedy jakie armje naruszyy terytorjum polskie, to wprost ju niema
dopiero nagle w r. 1764 wyskoczy, jak Deus ex
o czem pisa

si

machina, pierwszy zaczyn reformy pastwowej.


Taki jest obraz epoki 173363 powstaje, powtarzamy, na pierwszy
rzut oka. Przy bliszem wejrzeniu wraenie nicoci znika, przeciwnie
panowanie to okazuje si epok twrcz, w przeciwiestwie do okresu
resztkami odruchw pastwowych dawnej
poprzedzajcego, ktry
nic na jutro. Jeeli gdzie, to chyba
siebie
Rzplitej, ale nie dawa z

w latach 1717 1733, midzy Tarnogrodem a elekcj Leszczyskiego,


mona umieszcza dob najgbszego upadku Polski: wwczas bya
ustrojowo zupenie dojrzaa do rozbioru, a w umyona moralnie
i

sach nawet

nie

kiekoway

przedostatniej elekcji

dem

wywouje

zarodki

zaraz, bez

si na zdobytym przemoc

wzgldu
tronie,

przyszoci. Katastrofa
ku przepaci, wstrzsa narona gupot krla, ktry rozsiad
lepszej

pd

przerywa ten

szereg

poczyna reformatorskich.

Z tego wzgldu czasy Augusta III dziel si na dwa wyrane stadja:


jasn ide przewodni
pierwsze mniej wicej do r. 1748 50, z
mniej wicej czasom
odpowiadajce
stadjum
odrodzenia ojczyzny,
1754 do 1763, ciemne,
r.
drugie,
od
wspdziaania lamilji z dworem;
bezideowe stadjum rzdw Jerzego Mniszcha, bez walki o zasady

do

programy, zato pene osobistych boryka si o wadz; midzy


drugiem kilkoletni okres przesilenia.
okresie pierwszym ywszy ruch umysowy przejawia si

jednem

do

obfitej

literaturze

politycznej.

Jeszcze czytelnicy

zawart w

pamitaj

Skrupule bez

krytyk obyczajw politycznych Polski,


skrupuutt Jabonowskiego (1730), nieodparte argumenta >)Rozmowy
uderzajce anonimowe zestawienia wolnoci polskiej
Konarskiego,
francusk
(1732j, a ju Leszczyski przygotowuje do
z wolnoci
druku (i pewno komunikuje w ()d[)isach) Gos Wolny wolno ubezStefan
pieczajcy" (1734 7), jego stronnicy snuj dyskusj dalej
Rzplitej
Garczyski, wojewoda poznaski, przystpuje do Anatomji
J^olskiejw (1742, wydana w r. 1751), Franciszek Rad/.ewski: (pseudonim: PoUlatecki) roztrzsa .)Kwestje polityczne obojtnew (1743),
i

Stanisaw Poniatowski rzuca snop wiata na najpilniejsze potrzeby


Rzplitej w nLicie ziemianina (1744), uczony gdaski Gotfryd Lengnich, wzywany do porady przez kanclerza Zauskiego, suy mu

wietnym

wykadem oPrawa

Krlestwa Polskiego"
traktatu Karwickiego z roku

politycznego

(17426), przygotowuje si wydanie


1708 9 >)De republica ordiiiiinda, ktrego zreszt ani za ycia
tak miae
autora, ani po jego mierci niepodobna byo ogosi
Nakoniec
republikaskim.
zawieray si w nim nauki w duchu

479

w. KONOITZYKSKi: CZAV BASKIK

lataci 17448 Stanisaw Konarski wykac/a pierwsz


traktatu 0 skut^cznynn rad sposobie<. Powiekoponuiego
redakcgf^
tem literatura milknie, bo ycie polityczna obnione prze;taje j

tyche

zasila.

w tym pierwszym okresie czasw au,'ustowskich momenty


ywcem antycypowane z epoki stanisawowskiej; s postacie
godne umieszczenia w jednym rzdzie z takimi budowniczymi Poljakby
ski

nowoczesnej, jak Andrzej Zamoyski,

wspomnie

tylko

wodzw

cha

lub

Iiifuacy

Potocki

Zauskiego

familji albo kanclerza A. St

bd

wojewod

pockiego. Od tych gwiazd bije


nawet ludzie mniej prometejskiego dublask tak silny,
prbuj z nimi wspzawodniczy w zapale reformatorskim.

lub Mikoaja Podoskiego,


co

Kotaj

bd

nie widz realizacji


Prawda,
ludzie ci wyprzedzaj epok
za Augusta III ani jeden sejm nie doswych zamierze, prawda,
poza konadministracyjna rozbita,
chodzi, machina prawodawcza
federacj niema innej formy dziaania. Niemniej ziarno pada na niezwolna w niej kiekuje: jako, przygldajc
zupenie jaow gleb
komisje
si pniejszym reformom stanisawowskim, czy to
sejm
goskarbowe, czy Rada Nieustajca, Komisja Edukacyjna czy

niema
towy, reforma miejska czy emliteutyczna relorma starostw,
w nich ani jednej zasadniczej myli, ktrej pierwiastki nie dayby
i

bd

si wyledzi o jedno lub dwa pokolenia wczeniej. Nieszczciem


wodzw postpu politycznego byo to, e nie umieli rozepchn stoczonych zewszd trudnoci zewntrznych, zbyt wiele powicali dla
chwilowej konjunktury midzynarodowej, a zamao wierzyli w nard
w jego zdolno do przeamania przesdw.
Sprawa reformy skarbowo-wojskowej. Pastwa upadajce albo
spnione w rozwoju,
do zrwnania, si w sile z niebezpiecznymi ssiadami, zwyky zaczyna prac nad odrodzeniem od ulepsze(itiansw; potem dopiero za oson armat
bagnia wojskowoci
netw przeprowadzay one reformy spoeczno-pastwowe. Tak postpowaa za Piotra Wielkiego Rosja, tak samo w XIX wieku Turcja
Japonja. Podobny proces wewntrznej przebudowy czeka Rzplit
Polsk za Augusta III. Mogli sobie mylicielo publicyci z Konarskim na czele gosi, e bez tych lub owych reform konstytucyjnych,
zwaszcza bez uzdrowienia sejmu, aden postp nie bdzie moliwy,
mieliby oni suszno, gdyby Rzplita miaa czas ua czekanie
gdyby
i

dc

sw

nad jej sanacj czuwa jaki, wadczy irenjusz, narzucajcy


wol^
setkom tysicy. Lecz tutaj dach si pali nad gow, a przy ustroju
sejmikowym ratunek zalea wanie od woli setek tysicy. Nie dziw,
spoeczestwo szlacheckie, zanim zrozumiao
myl Konarskich
Leszczyskich, wzio do serca postulat, ktry Stanisaw

gbok

480

UISTOKJA POLITYCZNA.

Szczuka gosi by w pimie p. t. Kclipsis Poonin" (Zamienie


Podkanclerzy
by dla Polski 36.000 wojska czynneg^o
udziau w polityce wiatowej, najlepiej po dawnemu w obozie chrzecijaskim przeciwko Turcji. Wyrug-owany Leszczyski poszed
w swych daniach do 100.000, a inny jaki patrjota podczas przedostatniego bezkrlewia wyrachowa na podstawie obliczenia dochodu
Rzplita mogaby za przykadem Rosji
Brandennarodowego,

da

Folskij.

opatrzy

burgji przezornie

olbrzymia, jeli

tewskiej

ni

atwo wystawi

j porwna

276.000 wojska. Liczba

rzeczywistym stanem armji

poowie XVIII wieku,

jak wiemy, o Vs

polsko-li-

cz niszym

jeszcze,

wedug

ustaw sejmu Niemego); ale liczba


ta nie zdziwiaby nikogo w innem pastwie europejskiem o takim
samym obszarze zaludnieniu (21.334 mil kwadr., 10 miljonw mieszkacw]. Okoo tego czasu Prusy osigny liczb 145.000. Anglja
91.000, Francja 211000, Saksonja 180.000, Austrja 139.000, Danja
34.000, Holandja blisko 40.000, a Rosja 331.000 onierzy. Innemi
sowy, Polska w porwnaniu z Francj robia 10 razy mniejszy wy15 razy mniejszy, w posiek militarny, w porwnaniu z Rosj
mniejszy.
Zreszt, co tu mwi
30
razy
Prusami
rwnaniu z
o dziesikrotnych przewagach si rosyjskich czy pruskich nad naszemi: w r. 17334 kilkadziesit tysicy obcych bagnetw bez wielkiesro przelewu krwi oczycio tron polski dla drugiego Sasa! To ju
byo zbyt dobitn nauczk, to wstrzsno umysami nawet apolitycznej, zaniedziaej w przesdach masy ziemiaskiej. Sejm pacystan nominalny (24.000

fikacyjny

1736

roku

spraw posw

za

lubelskich

bracaws^kich

by dobry Mikoaj
deputatw do konstytucji
prbowa przeforsowa, choby \)ez zgody wszystkich posw, uchwa,
ktraby upowania specjaln komisj do cignicia nowych podatkw zacigu onierza. Sprawa jednak utkna: Teodor Lubomirski,
zawiedziony kandydat do tronu a patny suga rosyjski (15.000 rubli
pensji), odradzi stanom taki popiech. Uchwalono jedynie kt>nstytucj,
przystpi rano do powikszenia wojska;

Podoski,

wojewoda pocki, jako jeden

nastrj

wyznaczajc wielk komisj z senatu szlachty, ktra miaa


gotowa stosowne wnioski na sejm nastpny.
Odtd aukcja wojska nie schodzi z porzdku obrad do r.
i

(poniekd nawet do

1752),

sejmiki

nie przestaj

jej

przy-

1748

omawia

do

koca panowania. Jak zwykle jednak, duo sw, mao czynw: strona
skarbowa lego zagadnienia pozostaje nietknit do czasw St/inisawa
Augusta,
z

r.

1775,

waciwe pomnoenie

a
t.

j.

aukcji.'

Wielkiego Sejmu.
Dlaczego tak si

do 30
."^lao

'

wojska, jeli

0(>0 ludzi,

L/.y

stanie

naprawd,

pomin prodek

si
jak

doftiero

ud/.ia^m

nifktor/.y

sdz,

481

w. KOMHC^YSKi: CZASV SARKIK

wojska chcia szeroki og szlacjly polskiej, ale statyci, t. j.


niewykonaln?
zaLTyzajcy si<j nawzajem oligarchowie, czynili
Byby to dziwny przykad jakiej demonicznej siy siu albo tysica
ludzi nad miijonem. Ow. nie szukajc "adnych kozw ofiarnych,
sprawa aukcji, niezalenie od
naley szczerze przyzna,

'duUcji

bdw

taktycznych tego lub owego magnata-ministra, bya przedsiwziciem


niesychatjie trudnem, wymagaa wielkich wysikw oliar, udad si
motra tylko przy wspudziale legjonw ludzi dobrej woli, a skoro
i

si tylokrotnie rozbia, to znaczy, e jej nard nie umia chcie. Naegoizmu


samprzd chodzio o przezwycienie masowego lenistwa
warstwy szlacheckiej: og nietyle myla o wynalezieniu 50 miljouw zotych na utrzymanie stotysicznej armji. ile o zepchniciu na
inne klasy, n. p. na duchowiestwo, mieszczan lub ydw nienawistnego ))haraczu pogwnego, a gdy pewien senator (Stecki, kasztelan kijowski, w r. 1738) ofiarowa si paci na wojsko Vio clochodu, chwalono go jako przykad rzymskiej cnoty, lecz nie naladowano. Dalej, byy w podatkowaniu cikie niesprawiedliwoci.
Uchwa sejmu Niemego ogromna poa Maopolski, wojewdzlwowtwa: kijowskie, bracawskie. podolskie, ziemie halicka
ziemi przemyskiej,
ska, poowa Woynia, wojewdztwa bezkiego
otrzymay tak znaczne ulgi podatkowe, e paciy odtd na wojsko
i

\8

cz

miay

jego

by

utrzymania.

Powodem

ulg

dla

tych

spustoszenia z czasw palejowszczyzny

yznych ziem

jeszcze dawniej-

ruchach hajdamackich na wiksz skal zapomniano, Ru


pokrya si latyfundjami Potockich, Jabonowskich, Lanckoroskich,
Rzewuskich. Sanguszkw, a niesuszne zwolnienia wci obowizyway wci kraje pnocno-zachodnie, zwaszcza ludne Mazowsze,
ponosiy nadmierny ciar na wojsko, a wiele wsi z wyrokw trybunau radomskiego, nie mogc podoa podatkom, przechodzio w rce
onierza. Ta nieszczsna sprawa ))koekwacji podatkowej sama
napicia, aby rozsadzi wszystkie sejmy za
przez si miaa

sze. Ale o

do

Augusta

III.

Trzejiia

trudno tkwia w wadach machiny

administracyjnej.

brakiem
reguy niesumienni
rk. by wielk relorm wykona. Chciano im
przyda do boku komisj skarbow (projekt A. S. Zauskieppo z r.
1744), ale na to nie byo zgody. Sejmy amay sobie gow nad tern,
jak zorganizowa komisj wwalno lub ))ekonomiczn do uoenia
taryf
przeprowadzenia samej aukcji, kciy si o sposb obioru
komisarzy
lustratorw, o zastosowanie w nowym organie prawa
czasu, aby
wikszoci a wrd tych sporw za wola miaa
sejm udaremni czcz gadanin, wci niby to gardujc za aukcj
Podskarbiowie,
mieli ani

gowy

kontroli zepsuci, nie

ani

do

<<^nc|lilo(><ljt

polska. Toni

et.

II.

31

482

HISTORJA POLlTrCZKA

wojska. Tutaj dopiero dochodzimy do


natw-statystw.
i

wzgldu

roli

Ktokolwiek tam inia

odpowiedzialnoci mag-

suszno w

polityce oglnej^

reform traktowa realnie szczerze, a kto


popisywa si ni nazewntrz, nieszczciem Polski byo stae

bez

tylko

na

to,

kto

uzalenianie aukcji wojska do orjentacji zagranicznej. Jeeli jeden


obz przewidywa, i przeciwnicy uyj pomnoonej armji w duchu
prowadz popierajce ich mocarstwa, to razem
tej polityki, ktr
z niesympatyczn polityk grzeba zbrojenia z najwiksz ujm
Hzplitej. Nazywajc rzeczy po imieniu, wszystko si rozbijao o to
ywy na nieszczcie Polski do r.
czy hetman Jzef Potocki,
1751, utrzyma nowe lub powikszone puki pod swoj buaw sta-

wci

nie z niemi

czy

po stronie Francji oraz Prus,

te dwr odda nowy

zacig komu innemu wprowadzi Rzplit do aljansu sasko-rosyjskoaustrjackiego. Z tego labiryntu ubocznych wzgldw adna sia nie
o tej wielkiej, witej
potrafi wyplta sprawy aukcji wojska
sprawie zadecyduj dwory obce w sposb dla Polski najszkodliwszy.
Polska wobec wojny wseliodiiiej rozdwojona (1735 9). Rycho
wczas, przebudzona szczkiem broni w Polsce, zwrcia uwag Turcja
jesieni r. 1735 wystpia
na ekspansj Rosji ku morzu Czarnemu
i

przeciwko

wizania

niej,

kiedy

ju

Miinnich

kwestji wschodniej na

przygotowywa

najwiksz

chwa

wielkie plany roz-

carowej.

W cigu

zniszczy Bakczyseraj,
r. feldmarszaek sforsowa Perekop
gdy tymczasem drugi pogromca Polakw, Lascy, zdoby napowrt
Azu. Postpy Rosjan wywoay odruch zawici w Wiedniu. Austrja
ofiarowaa Turkom sw medjacj poprowadzia rzecz na kongresie niePorta musiaa jej niesuszne wnioski
mirowskim (1737) w ten sposb,
Carogradem rwnie zaistnia
Wiedniem
co
midzy
odrzuci, przez
spahi
stan wojenny. Skutek zaskoczy wszystkich: janczarowie
renegata Francuza Bonne.sabi wobec Moskali, pod wprawn
dali nieuczciwym
vala- paszy odnaleli w sobie dawnego ducha
modjatorom w Serbji srog nauczk. Wicej nawet, na grzbietach
t broni zatamowali popd
Austrjakw wyostrzyli sobie bro
gorczkowe zabiegi, aby
rozwina
Miinnicha. Przestraszona Austrja
z nieopatrznie wywoanej wojny zrobi spraw caego chrzecijastwa: papie Klemens Xli wezwa do udziau Augusta III, na razie
lata 1736

rk

jako elektora saskiego, ale


necji

wzito te pod rozwag zaproszenie We-

Polski.

O acisem zachowaniu

by mowy: podjazdy obu


chwytajc lura, podwody,

neutralnoci

stron

a niekiedy

ta

Rzplit nie

ludzi,

za w

r.

mogo
polskie,

1738 nawiedzili

Minmich, maszerujcy pod Chocim.


kopotliwa sytuacja miaa swoj dobr stron: za neulrul-

kolejno ziemie ruskie Tatarzy

Wszake

przez

zapdzay si na terytorjum

483

w. Konopczyski: cz\sy saski

tom bardziej za czynne przystpienie do ktreg^okolwiek z zaprzynajmniej pozwolenia na powikszepanikw mona byo
nie wojska.
Warszawie od roku 1736 (z przerwami) radzia nad
aukcj wielka komisja pod przewodnictwem Teodora T*otockieco.
Wypracowaa ona plan reformy z wyszczcg'lnieniem rde podatkodo czasu, kiedy
uprojeUtowaa limit nastpnego sejmu
wych
program
zbroje.
Litwini,
komisja,
wykona
jej nastpczyni, nowa
obradujc jednoczenie w Orodnie przy boku Winiowieckiegro, spisali s\ o wiele gorzej, bo zatroszczyli si tylko o przerzucenie ciaru z dbr ziemskich na dobra krlewskie (hyberna zamiast pogwnego). Przygotowania te podejrzliwie ledzi kayserling; z pocztku odradza on szlachcie wszelkie obcianie dbr ziemskich,
krlewskich duchownych, potem, otrzymawszy przed sejmem 1738 r.
rozkaz, by zachca Polakw do przymierza z dworami cesarskiemi,
postanowi w tym tylko razie pozwoli na aukcj, jeeli dojdzie do
ten sposb Rzplita znalaza si wobec dyleow^egi) przymierza.
matu: albo reforma w- poczeniu z wstrtnem przymierzem, albo

noc,

da

dalsza

bezbronno

niemoc.

dworu w rodzaju LipMaachowskiego decydowali si na tamt pierwsz alternatyw. Co si tyczy Czartoryskich, to przejcie do suby Augusta
pojednanie z Rosj wewntrznie duo ich kosztowao; zwaszcza
ks. Micha pp upadku Gdaska dugo jeszcze siedzia w Kolinie na
Zdaje si,

skiego

tylko najblisi przyjaciele

neutralnym gruncie

dworu uchodzi

czucie z dzikowianami, a w oczach


Pki rzdzi Sukowski, wojewoda

utrzymywa

za buntownika.

adn

miar, nawet za protekcj Birena, nie mg przymazowiecki


wrci do ask swoich szwagrw. Teraz familja, znajc nastrj ogu,
razem ze swymi przyjacimi: Zauskim, Oarowskim, Rudzieskim,
tylko pod tym warunkiem postana na stanowisku neutralnoci
17 listopada)
pieraa aukcj wojska. Przebieg sejmu (6 padziernika
znaczny odam narodu adnej ugody z Rosj nie chce
okaza,
na czele tego odamu stoj Potoccy. Ich klient, woyniak Kamiski,
dugo tamowa obrady, protestujc przeciw przemarszom Rosjan, to
znw przeciw przewadze stronnictwa familji w deputacji konstytucyjnej; inny patrjota, kijowianin Trypolski. zastrzega si przeciwko
Maachowski, starosta owicimski, przekoekwacji, jeszcze inny
ciwstawia projektowi rzdowemu plan aukcji Jana TarJy, oparty na
milicjach anowych wojewdzkich. Gdy jedni dali limity, inni prolongacji sejmu, izba, mwic po staropolsku. staa si podobna do
gaju, co si w nim gawrony lgn. Gwni sprawcy rozejcia si^
sejmu, Potoccy, sterowali ju wwczas stanowczo w kierunku konfederacji. Prymas 13 listopada 1738 r. umar, ale hetman od pocztku
i

81

484

RiflTORjA pourryczNA

z wielkim wezyrem
odbiera ode zacity do ruchawki. Antoni Potocki, wojewoda bezki, niepospolity krtacz niepo
skromiony wichrzyciel, pobieg: do Lunewilu nakoni Leszczyskiego
r.

si

1737 znosi

do wznowienia rt)szcze tronowych. Jednoczenie ajent hetmaski


Gurowski przedkada wezyrowi zarys przymierza polsko-tureckiego,
na mocy ktrego Porta dostarczyaby konfederatom broni, pienidzy
posikw; liczono na poparcie Szwecji, gdzie w cigu roku 1738
partja francuska Kapeluszy obalia Ilorna, a byli
tacy statyci
wrd patrjotw, co v\yobraali sobie,
porusz przeciwko Rosji
Fryderyka Wilhelma. Sowem, na pl wieku przed sejmem czteroletnim
narodu z Potockim na czele wyciy-na rce ku Turcji, Szwecji
Prusom, gdy reszta, otaczajca dwr, zbliya si do
i

cz

Pierwsi reprezentowali ywsze poczucie niepodlegzagroonej, drudzy


silniejsz
do pozytywnej pracy.
Konfederacja n)iaa wybuchn na tyach armji Miinnicha, ktry
w r. 1739 pora drugi przez Polsk wtargn do Modawji. Niespodzianie z dwch rde dowiedziay si dwory cesarskie o zamysach przeciwnikw: jedne sekrety wykryto z papierw szwedzkiego
ernisarjusza Sinclaira, zamordowanego na rozkaz Miinnicha pod
Wrocawiem w powrotnej drodze ze Stambuu; inne, a mianowicie
ukady Kurowskiego z wezyrem, wykradziono czy to z kancelarji
hetmana przez szpiega Darewskiego, czy te moe z gabinetu wezyra. W^wczas Kayserling oskary hetmana przed rad senatu (24
sierpnia) o burjtownicze knowania, jednoczenie w sekrecie ofiarowujc jemu jego krewnym sute upominki. Stronnicy dworscy rzucili si gasi powstajce
tu
owdzie ogniki (na Podolu
w Bracawszczynie), jako pogasili je wszystkie. Z chwil, kiedy Minnich
pobi seraskiera pod Stawuczanami (28 sierpnia)
zdoby Chocim,
umysy si uspokoiy. Rzplita wysza z wojny wschodniej dwojako
poszkodowana: bezkarny przemarsz Rosjan pouczy Europ,
z jej
udzielnoci niema co -si liczy, utorowa drog daljjzym inwazjom;
powtre, przy podpisaniu pokoju belgradzkiego midzy Turcj
Rosj (18 wrzenia) artyku o nietykalnoci Rzplitej zosta milczco

Rosji

Austrji.

oci

ch

pominity

lskich

Aukcja wojska po mierci prymtisa


hetmana koronnego: wanie raczej
hasem, ni programem, poniewa Potoccy uzaleniali j od zupenego przewrotu w polityce Rzplitej, przypuszczalnie nawet od detronizacji .\ugu8la, na co w danych warunkach wcale si nie zanosio.
Krl siedzia niewygodnie na rosyjskich bagnetach, pacii za to oparcie niei>opularnoci,
nawet czem wicej, skoro w r. 1737 musia
nada Birenowi lenno Kurlandji, a polem przymyka oczu na gwaty
Oda;losy

stal si

>voJoii

liascsin

at^itacyjnem

485

w. Konopczyski: czasy saskik

bd

bd

Aadna sia nie inoira go ani zepchn


protektorki, a temsaineui caa
przewrotiiwa polityka pHlrjotw polegaa na mylnej przesance.
Fatalne skutki tych usterek polityki Potockich miay zacitjy na
losach Rzplitej nietylko w najbliszych latach po pokoju belgradzkim,
ale
pniej, w najdalszej nawet przyszoci.
Dnia 31 maja 1740 r. wstpi na tron pruski Fryderyk II, w
wychwalany przez lilozofw marzyciel iilantrop, a zarazem ubstwiany przez konfederatw przyjaciel. p]uropa, zanim poznaa jego
czyny, miaa czas rozsmakowa \ w pacylistycznyci naukach ')Antimachia\vella.
Polsce, rzecz godna uwagi, wczenie odczuto jak
grob, wiejc od modego wadcy: przynajmniej senatorowie zblieni do dworu zadreli o los l^rus Zachodnich. Moe
na
te przeczucia postpowanie Fryderyka przy zaprzysieniu ludnoci
Prus Wschodnich: urzdzi on w akt z takim popiechem (20 lipca
t.
r.), eby
uniemoliwi delegacji polskiej odebranie od Prusakw
zwykego ewentualnego hodu Minio to z radoci powitali ziiian
panujcego w Berlinie Potoccy: im wa.nie potrzeba byo w ssiedztwie takiego krla, ktryby osobicie nie cierpia Wettinw,
a przytem niezbyt trwonie oglda si na Rosj. Za porednictwem
wojewody bezkiego, odtd czstego bywalca w stolicy Hohenzollernw, Jzef Potocki porozumia si z Fryderykiem co do losu nadchodzcego sejmu (Spadz. 12 list.).
izbach mwiono, oczywicie z uznaRosjan.

Ale

z tronu, ani

co

te oderwa od gJwnej

wpyno

zamysach stra granic koronnych, czytano popr,

niem, o zbawiennych

wiano bez koca jego plan aukcji; a tymczasem za kulisami poselstwo pruskie, rka w
z hetmanem, pracowao skutecznie nad
zepsuciem sejmu. Widoki reformy byy tym razem lepsze, ni przed
dwoma laty. Kayserling, natrafiwszy na lad konszachtw Potockich
z Prusami, uchyli si od wspdziaania z rezydentem pruskim Hoffmannem
udawa
bagatelizuje dworskie projekty. Obliczano,
kwietnia
ju 2
nowozacine wojsko popisywa si bdzie przed
wodzem, dla dogodzenia wodzowi dwr zrzeka si tworzenia nowych pukw; jednak wpatrjotaw Jaowicki rozpru sejm daniem

rk

kasaty inwestytury kurlandzkiej na rzecz Birena

Rozjech.uio

cikiem wraeniem

mierci cesarza Karola

VI,

si pod
niepewnoci. lO

przyniesie jutro.

Nastpi zbjecki napad Fryderyka tia


nim prba rozdrapania sukcesji austrjackiej. Bzplila zo
swoim dwunasto- czy czlernaslotysicznym niekarnym, zacofanym
kompulem znalaza si wrd zawieruchy w otoczeniu mocarstw,
z ktrych kade mogo j zdepta bez niczyjej pomocy.
dodatku
spotkalimy t chwil bez zgody wewntrznej bez rozumnego kiel^rzeczucia nie omyliy.

lsk,

po

486

HlSTOKJA POLITYCZNA

lska, bo
odeln Warszaw
ni przedtem Austrja, tymczasem szerokie koa spokojniejszej szlachty czytay
ze wspczuciem manifesty niesusznie napadnitej Marji Teresy. Co
si za tyczy kierownictwa, to Bruhl rozbudza w Augucie III podliwo na rne czci schedy po Karolu VI, gwnie zmierzajc
wanie do zdobycia pasa lsko-uyckiego midzy Polsk Saksonj
w tym celu czepiajc si rnych kombinacyj. Jeszcze w r, 1739
elektor uoy si z carow Ann wzgldem zwalenia sankcji pragmatycznej; na wiosn roku 1741 ukadano w Drenie z Kayserlinrowiiictwa: spadkobiercy dzikowian ucieszyli

na

liczyli

to,

e Prusy

si

zaboru
od Drezna,

lepiej

giem wielki plan rozbioru l'rus, a w kilka miesicy potem, za wpysi


wem Francji, widzc niedol Marji Teresy, August Briihl
Francj, ba, nawet sigaj po koron czesk!
z jej wrogami, Bawarj
C mia pocz og polski wobec takiej awanturniczej polityki, nie liczcej si ani z zasadami susznoci, ani z dobrem Rzplitej,

cz

witoci

traktatw? Czartoryscy zbyt mao jeszcze znaczyli


wwczas w Drenie, by mdz wywiera nacisk na Briihla; mimo to
w dalekim Wersalu, gdzie Stanisaw Pozna ich wytrawn
niatowski, przybyy dwukrotnie w misji od Augusta III (w grudniu

ani ze

rk a

r.

174U,

sierpniu

r.

1741),

usiuje przekona kardynaa Fleuryego


si na protegowaniu Prus;

o szkodliwoci jego polityki, zasadzajcej

zbyteczne

dodawa,

ostrzeenia wojewody mazowieckiego

nawet

przepowiednie rozbioru Polski oraz niewdzicznoci pruskiej nie wpyna postaw Francji, cakowicie pochonitej niszczeniem spucizny
Habsburgw. Potoccy mniej mieli skrupuw i wtpliwoci. Im si zdao,
skoro krl pruski rywalizuje z Augustem, bije krlow wgiersk,
bierze gr w Wersalu nad intryg Poniatowskiego, to ju pewno
oddaje usug Rzplitej przeciwko Moskwie. Nie wiedzieli nasi wre-

ny

publikancic,

e w Petersburgu wrd

pruski walczy o lepsze z austrjackim,

pragn,
1740

jak

1743,

przewrotw paacowych

harmonji

oba

uboczn tendencj

nie

Rosj (dowodem dwa przymierza

dobrej

wpyw

e Hohenzollern niczego tak


przeciwpolsk),

oddali

si do w.^zelkich nsug, w szczeglnoci na pocztek


wstrzyma pochd Rosjan, Lrdyby ci przez Polsk szli na pomoc

obiecali

mu
po-

krlo-

wej wgierskiej.
Na jesie r. 1741 uprojoktowa .lzef Potocki, cile wedug
podszeptu berliskiego, nowy zamach k on federacyjny, a to pod pozorem aukcji wojska, rzekomo niewykonalnej na sejmach. Istotnie
na sejmikach deputackich (12 wrzenia) chemskim, ytomierskim,
uckim, zawizay si konfederacje malkontentw, poszczeglne cho-

rgwie wojska cigny ju pod Piotrowin Sulejw, gdzie' miano


utworzy Oeneralno. Ale nie zaspali sprawy stronnicy dworu: amilja
i

w. Konopczyski: ccasy saskie

487

doradzia Bruhlowi re konfederacj w wojsku. Rzewuski inni uspokoili wojewdztwa, a Lipski


Maachowski na konferencjaci w Krakowie Ui^askali hetmana tak dalece, i obieca na nastpnym sejmie
popiera- reform wojskow. Zreszt
tym razem <jrwn przyczyn
niedojcia do skutku ruchawki bya zmiana sytuacji zewntrznej.
Wanie we wrzeniu zawar by August III przymierze z Bawarj,
przez co ku wielkiemu niezadowoleniu patrjotw(( stan z Prusami
w jednym szeregu. Ledwo ucichy hasa rokoszowe w jednej dzieli

nicy,

ju odezway si w

sama

drugiej.

Waciwie by

sam

ten

to

ruch,

Maopolsce, tylko prowadzona przez innych


ludzi
z innej strony poddymana. Za podniet Francji, a dla dobra
Prus, zerwali si Kapelusze szwedzcy do dawno upragnionej wojnj
odwetowej z Rosj. Poznawszy poniewczasie
niegotowo, pota

robota,

co

sw

wcign w t sam

stanowili

awantur Turcj

nard polski, pierw-

posw swych w Stambule, drugi przez anonimow


odezw. Wybiegy im na spotkanie najgortsze ywioy dawnych

sz

przez

dzikowian: Radzewski, Antoni

Potocki,

Antoni Kpe1741 szwedzki

Piotr Sapieha,

chwilowo rwnie obaj Tarowie. Pod koniec r.


pukownik Bona objecha pierWszy raz Wielkopolsk, rozdajc

ryaszy,

role

Sapieha mia zosta marszakiem generalnym w Konjnie, Esperyaszy na Litwie; wedug planw Sapiehy mieli
Szwedzi wyldowa pod Gdaskiem w 12.000 wojska
zaj dla

przyszym konfederatom.

swego bezpieczestwa miasta zachodnio-pruskie; wybuch nastpiby


na pierwsz wie o przybyciu szwedzkiej broni do Gdaska. Innych
rkojmi nie dano, a wanie jeeli od kogo, to od lekkomylnych
niesumiennych wodzw Kapeluszy, od takiego zwaszcza Gylleni

da

naleao. Wszystko zreszt spalio na panewce, jak


zawar z Marj Teres pokj wrocawski (11 czerwca
1742): nadal ju on sta na stray Prus Krlewskich
mona byo
rczy,
w nich ldowania Szwedw nie cierpi. Bona podczas
borga,

ich

tylko Fryderyk

II

objazdu

<lrUgiego

zachodnich

wojewdztw

zaaresztowany
Drezna;
w jego papierach znalazy si dowody zdronego wicirzycielstwa
Sapiehy
towarzyszy:jednak. jak u nas zwykle, zdrad stanu pokryto

w Gdasku

przez

Sasw

odstawiony

zosta

na

ledztwo do

milczeniem.
Pokj
sitwo

ze

ciya

.\bo (27

strony

na

czerwca I743i

pobitych

Augucie

Szwedw,

Ul ustawicznie:

usun
ale

iskry

wszelkie niebezpieczert-

kltwa bezprawnej
})OZosay

elekcji

popiele, go-

towe wybuchn, jak tylko obca rka je rozgrzebie


roznieci.
lady,
w pocztkach r, 1743 ableyat Rzplitej w Turcji Benoe, powiernik hetmana, pod pozorem urzdowej misji o sprostowanie granic wlizgiwa si przez dyplomacj francusk
szwedzk do wezyra
i

4S8

HISrORJA P0I-1TVC/.NA

podobnemi zachtami, jak Gurowski przed czterema laty. \a to jednak


(Ali pasza) z rezygnacj wzrusza ramionami, pytajc: ))CO
pocz z narodem, gdzie do wykonania jakiejbd rzeczy trzeba
wprzdy trzydzieci tysicy gw nakry jedn czapk?
Czartoryscy dochod/ do wadzy. Zmienne, jak w kalejdoskopie, widoki polityczne zaczy si ustala w oczach dworu okoo r.

w wezyr

Na Zachodzie mocno stany przeciwko

1743.

sobie

koalicje

fran-

cusko-bawarsko-hiszpaska przeciw Austrji, Anglji


Sardynji: Marja
Teresa utrzymaa si w posiadaniu wszystkich swych dzieraw prczi
lska, Fryderyk II na moment schowa miecz do pochwy, aby go
doby, jak tylko si nadarzy nowa sposobno do upu albo konieczno obrony ziem ju zdobytych. Co dla Augusta III najwai

niejsza,
kiej

Rosji po krtkich

rzdach Aimy Leopoldwny brunwic-

za maoletniego Iwana VI (od grudnia

1740 do grudnia

1741)

zamachem stanu Elbieta Piotrwna, osobicie z kadym


rokiem coraz bardziej niechtna Fryderykowi II. Na jej dworze-

zdobya

tron

wpywy austrjackie angielskie w osobie kanclerza Aleksego Bestuewa po duszej walce z posem francuskim La Chetardiem {)rzewayy. Ju ten zwrot sam przez si wystarc/.a dla zalenego od
i

dodatku Sasi zbyt


Hosji Augusta za wskazwk miarodajn.
smutne poczynili dowiadczenia z Fryderykiem podczas wsplnej kampanji morawskiej w r. 1742, kieay to Prusak narazi ich armj na
ogromne straty, by nie mieli zaprzysidz mu zemsty. .leeli na kim

mona byo

jeszcze

zdoby poczenie

terytorjalne

polsko-saskie.

to^

przecie tylko na faktycznym posiadaczu lska, Fryderyku II. a niena Marji Teresie. Std zblienie Saksonji do obu dworw cesarskich,

wyraone w

aljansach sasko-austrjackim 20 grudnia 1743

sasko ro-

miar
zaczy si te prostowa

syjskim 4 lutego 1744.

ustalenia si systemu mi^lzynaro-

linje polityki polskiej, zarwno


wewntrznej jak zewntrznej. Raz wreszcie trzeba byo w tych sprawach doj do jakiej konsekwencji: jeeli si stawao w przeciwiestwie do Prus, to niepodobna byo odpycha od wpywu takich

doweiro

Stanisaw Poniatowski, ktrzy niebezpieczne zamysy Frynaodwrt. jeeli si trwao w przyderyka II naj[)ierwsi przejrzeli,
jani z Rosj, to czy mona byo wiza si z obozem Potockich^
ktry czerpa si z antyrosyjskich uczu oyu, gdyby nawet w
obz wyrzek si szczerze antagotiizmu wzgldem dynastji. Tylko
Czartoryscy umieli w danych warunkach, przy wiadomym stosunku
midzy Dreznem Petersburgi^n, stworzy harmonijny plan dziaaludzi, jak

nia
k<'iw

w domu
polityki
lej

zagranic,

polskiej

prawdy

wic

Augusta

w aden

tylko oni nadawali

si na kiorowni-

III.

spo8<')h

nie

mogli strawie ich rywale t\y

489

w. KONOlTZYSKi: CZA-T SASKIi:

barwy: prymas Szembek, kardyna Lipski, Rzewuski,


Maachowski, sekretarz Wadysaw Lubieski. Ci ludzie, osobistemi
wzami zczeni z opozycj, sprbowali j jeszcze raz, iiaprzekr
lipcu r. 1743 odby si w Krakowie
wszelkiej louice. urzdowi
tajny ich zjazd z Jzefem I'olockim; spisywano jakie putikta. miew skutku wszystko ulotnio si z par. Bo
szano oirie z wod
c mieli Potoccy do zaproponowania dworowi, jeeli nie swj

cznie

sa-^kiej

wieczny projekt konfederacji, a

w jak

stron

moga ruszy

rczy

mtr

Potoccy?

pocztek daliby Jzef


Antoni
Tarowie, nie Czartoryscy, ostrzegli

za koniec roboty, ktrej

To.

te

inni doradcy.

dwr przed robot Lipskiego

konfe-

Moskwie? Kto

deracja, przez ich ludzi kierowana, jeieli nie przeciw

napozr zbawienn prt')b

uda-

remnili.

midzy samymi

Lecz teraz

noe.

co

wybucha walka na
Taro przyjani si z Po-

ostrzegaczami

Nieg"dy, przed bezkrlewiem, Jan

dobrego stosunku przetrwao nawet lata


Dopiero na tle przeciwiestw politycznych
midzy republikantami famiij w latach 1741-2 wybucha midzy
obu domami i^rwatowna nieprzyja. Wojowoda sandomierski, czek
ktliwy, ale wyrachowany
chciwy, daby si moe dla nowej polityki dworskiej
familijnej pozyska, ale jego bratanek Adam. mojeszcze wikdzieniec ognistego temperametilu, wielkich zdolnoci
szych ambicyj, zbliony po'jldami do ))patrjotw<(, wypowiedzia )faniatowskim

teg-o

rozbratu dzikowskiego.

miljift

walk

na

mier

Wojewoda

ycie. Dolay oliwy do ognia sprawy czysto

na swj sposb demokrata bez przesdw, lubo onaty, smali cholewki do piknej .\nusi Lubomirskiej,
zrodzonej z mezaljansu: damy nalece do familji patrzay na to z oburzeniem
nie taiy go przed Tara. Wywiza si std parokrotny
pojedynek midzy rozwcieczonym wojewod lubelskim a Kazimierzem Poniatowskim, podkomorzym koronnym, najslars/.ym synem
Stanisawa, zakoczony mierci Tary (w spotkaniu pod Marymontem, 14 marca 1744). Wrogowie Czartoryskich nie omieszkali pniej
rozgosi,
Taro zabity zosta podstpem; przypadek zdarzy,
w tym samym czasie wojewoda sandomierski przegra wielki procei
wojn domow z .Michaem lladziwilem o /kiewszczyzn
r.);
(w lutym
za Poniatowski Radziwi trzymali z dworem,
przeto pan wojewoda, nieutulony w alu po swym bratanku, wpad
w objcia Potockich.
Sejiu i:nMl/ieriski 1744 roku stanowi |)o traktacie wiedeskim
r.
1719 drugi moment czasw przedrozbiorowych, kiedy wyjtkowy
zbieg okolicznoci zdawa si otwiera- F*olsce wrota ocalenia kiedy
tylko od nas zawiso, czy przez te wrota zechcemy
riaprzd. Ze
osobiste.

lubelski,

ma

I.

490

HI8T0RJA POLITYCZNA

wszystkich stron zanosio


VII,

trwn

l-

Bawarj jej elektorem, cesarzem Kaprzygotowywaa odwet; Bestuew poucza Elbiet Fio-

ska. Austrja,

rolem

na ukrcenie zuchwaeg^o zaborcy

siQ

uporawszy si

niebezpieczestwach

Anglja trwaa

pruskiej

ekspansji

rwnowac

przymierzu,

ku

wschodowi;

Wobec

siy francuskie.

przewidywanego znw wystpienia Prus, Briihl postanowi da mu


odpr nietylko siami Saksonji, ale Polski. Od jesieni Stanisaw Poniatowski omawia w Drenie sposoby wcignicia Rzplitei do wielkiego przymierza, a od wiosny Mikoaj Podoski lcza nad obliczemilitarnych. Co uczynio t chwil
niem jej si linansowych
doprawdy wyjtkow; to zacietrzewienie Rosji przeciwko Prusom,
posunite tak daleko,
ona Austrja wprost teraz nalegay o poi

mnoenie

si zbrojnych Polski.

Kiedy na wiosn krl rozpisa deliberatorja do senatorw,


odpowiedziach ujawni si zapa powszechny do aukcji. Ju z pocztkiem czerwca dwr zjecha do Warszawy, 13 lipca wyszy uniwersay
instrukcje na sejmiki, ogldnie zalecajce, oprcz reformy
wojskowej
innych ulepsze, take wznowienie ligi witej z r. 1684.
Z porednich rde wolno wnosi,
przy tej sposobnoci zamierzatio
ograniczy liberum veto
opisa urzd podskarbstwa moe
nawet uregulowa na przyszo sukcesj tronu. Jeeli nawet nie na
to wszystko zgadzaa si zagranica, to jednak, majc jej poparcie

w kwestji wojskowej, mona byo w odpowiednim nastroju przepchn przez izby niejedn dalsz reform dopilnowa jej wyi

Przed samemi sejmikami Poniatowski ogosi swj wList


ziemianina do przyjaciela z innego wojewdztwaw, w ktrym z porywem wielk si przekonywujc wzywa do naladowania zachodnich wzorw rzdzenia
do zoenia najwikszych oliar na otakonania.

rzu ojczyzny. Niemniejsz

gorliwoci popisywali si Potoccy: woje-

woda bozki w ordziu na sejmiki radzi nawet mieszczan dopuci


do udziau w rzdzie nieustajcym.
tych samych dniach, kiedy
szlachta rozczytywaa si w Licie, osiemdzieaiciotysiczna armja
pruska maszerowaa przez pogwacon Saksonj do Czech. Aukcja
si Kzplitej, jeeli miaa nastpi, to musiaa zaraz wyj na uytek
Wettinw
koalicji; w oczach ludzi pokroju Poniatowskiego takie
moe Rosjan,
uycie wojsk polskich przy boku Austrjakw, Sasw
ze wszelkiemi widokami zwycistwa, stanowio samo przez si wybitn korzy. Inaczej patrzali na spraw Potoccy, Taro, -Jabonowscy
spka. Republikanci moeby
pozwolili na zbrojenia, gdyby wie-

dzieli,

na tern

zyska

wadza hetmaska,

protektor Prusak; ale lak, jak rzeczy

a nie ucierpi

askawy

stany, Potoccy wbrew

najso-

lennie)szym obietnicom postanowili razem z aijansem cesarskim po-

491

\v.'K0N0i'Cv8Ki: ceAiir aA8Ki>:

grzeba

reloriutj

.sejm.

Z drugiej

slrony

Fryderyk, doskonale po-

wiadomiony o planaci Briihla


Czartoryskicti, zdwoiJ zabiegi, aby
niebc/.piec/estwo odparowa. Rosja przesiaa go sucha: on wtedy
jedn rcjk^ czstowa koron polsk Franciszka Salezego Potockiego
albo te Tari, drug podsuwa Briihlowi tytu ksicy, Guariniemu
kapelusz kardynalski (oczywicie z porki Francuzw), a samemu
Augustowi, oprcz zyskw w Niemczech, zwikszenie wadzy w Kzplitej, wszystko
w razie odstpienia Sasw od koalicji. Oczywicie
wszystko to adnego nie zrobio wraenia.
Na sejm do Grodna zjechali obcy dyplomaci w wyborowym
komplecie: Rosj reprezentowali Kayserling
Micha Bestuew, brat
kanclerza; Austrj Ksterhazy
Kinnern, Anglj
czynny
z familj zeslosunkowany Yilliers; F^rusy
Hoffmann
pose nadzwyczajny Wallenrodt; Francj
pierwszy po bezkrlewiu ambasador
w Rzeczypospolitej Saint-Sevrin. Ten wywiczony w szwedzkich
intrygach sejmowych podegacz przywiz na sejm kies dukatw,
duo piknych swek duo uroku, jaki zawsze, a zwaszcza wwczas,
otacza u nas posw francuskich.
*itego padziernika podnis lask nowy marszaek, Tadeusa
Ogiski, byy konfederat dzikowski. Nad mowami senatorw groway powag gruntownoci gosy Podoskiego
kanclerza Zauskiego. Wszystko szo gadko
w plenum na posiedzeniaci prowincjonalnych Wielkopolski oraz Litwy; tylko Maopolanie zawili
zakcali jedno zgromadzenia. Nana haku koekwacji podatkw
prawd oprcz tego szkopuu istnia inny, natury partyjnej: oto dwr,
korzystajc z wakansu skarbu koronnego, postanowi da go Sedlnickiemu, protegowanemu Potockich, ale przedtem jeszcze ustaiujwi
prz) nim komisjj, ktraby wikszoci gosw uchwalaa wszystkie
i

rozporzdzenia; ot opisany w ten sposb podskarbi nie miaby ani


zyskw ubocznych z publicznego grosza ani te nie mgby parali.Mwa polityki wojennej dworu.

Wiedziano w otoczeniu krlewskiem,


Taro po iu)cach spiz Prusakami; on sam. przycinity do muru przez Augusta,
wyzna,
mu ofiarowywano koron. Ale kt mu dociec, jakiemi
Wallenrodla
kanaami tocz si jeszc/.e intrygi Saint-Severina
Ohcc wszdzie trali
wszystkie miny unieszkodliwi, Briihl namwi kilku posw, aby poszli do l^rusakw
podjli si psucia
skuje

.'

znany krzykacz ')patriotycznyo, Adam Maachowski, stanowczo upar si przy oddaniu podskarbslwa przed reform onego, pose Wilczewski rzuci nagle kies z dukatami na
st marszakowski, woajc,
jego
innych Prusacy starali si
przekupi. Owi inni milczeli, wic J;aujcy za gr/.echy oskaryciel
sejmu.

chwili, kiedy

492

HirMRjA

poi.iiYt.KjrA

wymieni dziewiciu, w tej liczbie paru niewinnych, ktrzy


ledzi obce machinacje. Straszny zcriek by odpowiena
to
oskarenie.
Zdrajcy wraz z ca opozycj, wiedzc e Wildzi
sarn ich

wanie

mieli

czewski nie potrafi niczego dowie czarno na biaem, dali oddania go pod sd; posowie Fryderyka dali satysfakcji; wszelka praca
nad reform ustaa, a czas upywa. Skoczyo si na tem,
Wilczewski dla ocalenia sejmu musia zdrajcw przeprosi, a kreatury
Potockich jednak dobiy drgajce w konwulsjach, miertelnie chore

zgromadzenie (19 listopada). Z.wycistwo kosztowao Francj 40.000


15.000 dukatw; irwny jego sprawca. Antoni Potalarw, Prusy
tocki, za 4.000 dukatw ocali Prusy, dogodzi Francji, wystrychn
Ausrj, Rosj i.AngIj, poniy dwr saski, a mimochodem wdepta
w boto dwigajc si do lepszego ycia Polsk.
ich wsppracownicy, nieJak odczuli t klsk Czartoryscy

chaj wyrazi

wasnemi sowy uniwersa

na sejmiki relacyjne,

wydany

Zauskiego po sejmie: Nocne duchy okropn ciemno


na cae krlestwo sprowadziy... I poszed znw, al si Boe, odgos
w dalszych czciach wiata,
si
nielylko po caej Europie, ale
zjedamy dla zwyczaju, nie dla skutku, na parady, nie na rady, na
z

kancelarji

emulacje, nie na konsultat^je, na powitania, nie dla ojczyzny ratowania,

e.

wyjedajc

ni jak go utrzyma,
wywrci obali.

d'^mw, wprzd zgoa mylimy, jak sejm rwa,


jak

swoje imprezy

wysawi, choby ojczyzn

Wahania (1745 6). Czego gwnie dali Czartoryscy od


planowoci w dziaaBriihla, lecz dali daremnie, to wytrwaoci
i

niu.

Cidyby od nich

wszystko zaleao, krl

caym

naciskiem swej

prorogatywy popieraby ludzi zasuonych a gnitby szkodnikw,


trzymajc si przytem nazewntrz jednej linji politycznej. Lata
1745 6 przyniosy pod tym wzgldem familji dotkliwy zawd.
Jeszcze 8 stycznia 1745 r. podpisano w Warszawie traktat poczwrSaksonj, ktnego przymierza midzy Austrj, Anglj, llolandj
rego jeden z tajnych artykuw zapowiada poparcie zbawiennych
Augusta III do zaprowadzenia w Polsce takich zmian, ktreby
j uczyniy poyteczniejsz dla sprzymierzecw boz ujmy dla praw
konstytucyj tego krlestwa. Aby zachci Kosj do ud/Kau w tym
sojuszu, ofiarowano jej ze wsplnej zdobyczy na Fryderyku II Pru.^y
Wschodnie, do zamiany na niekt<')ro wschodnie wojeW(')dztwa Kzplitej:
tak bya wczesna polityka Bestuewa, a czy owa zamiana nie wypadaby dla nas zbyt kosztownie, to zaleao, rzecz prosta, od na"?zej
gotowoci zbrojnej. I)()td, w kadym ra/ie, zasadnicza orjentacja pomona byo co na niej bulityki wettyskiej pozostaa ta sama,
dowa. Kapem August III zachwia si mocno w wiernoci wobec
>

df
i

w. KO.N(lHCXY.\8KI

dworw cesarskich, kiedy


nia 1745) by8ut}a

493

CZASY SAiiKIR

Francja po mierci Karola

iiiu

zotem korony

jekty osadzenia kog^o innego

\'II

20 stycz-

zrodziy si pro-

cesarskiej, /araz

Polsce, jeeli Auj^ust przeniesie

si

na tron Rzeszy: niektrzy republikanci gotowi byli wezwa na tron


polski Fryderyka II, inni pomyleli o Leszczyskim, jeszcze inni udali
si po kandydata do Wersalu. Tutaj pocztek intrygi, znanej pod
nazu tajemnicy krlewskiej (le secret du Roi), ktr Ludwik XV.
nie majgcy siy, by narzuci
wol ministrom, snu za ich plecami za pomoc rozsyania tajnych ajentt')w albo dawania dyploma-

sw

tom urzdowym prywatnych zlece, niezgodnych z minislerjalnemi.


Jdrem sekretu
nastpstwo w Polsce po Augucie III, pierwszym kandydatem ksi Conti, wnuk tiiefortunneg"o elekta z r. 1697,

a inicjatorem caeg-o przedsiwzicia, o

nowski, ktrego

cz

Ostatecznie August

Teresie

zapaci

za to

wiadomo, Andrzej Mokror.


174 do Ludwika.
odrzuci pokus, dotrzyma sojuszu Marji

patrjotw
III

nowem

ile

wysaa w

zniszczeniem Saksonji przez Fryderyka.

Pokj drezdeski (25 grud. 1745) zakoczy wojny lskie, p.^zez co warto
Rzplilej jako sojuszniczki Austrji znacznie zmalaa. Tymczasem chaos

stosunkach polskich si pogarsza. Zacny Jdrzej Zauski

prbowa

pomoc Michaa

tladziwia przejedna naczelna komend I'otockich,


ksita proponowali im wprost najcilejsze porozumienie iw listopadzie 1745)
naprno. Przez tak prost ugod famiija zyskaaby

i.

w kadym razie nie daaby si zepchn w cie.


Potoccy za przypisywali sobie w wojewdztwach wpywy olbrzymie,
odwrotnie proporcjonalne do liczby ich posw na sejmie, zwykle
nikej. Dlatego wojewoda bezki, przybywszy do Drezna w lulym
1746 r., po cichu przeciwstawi [)lanon Zauskiego inny sposb zjedno-

tylko na znaczeniu, a

do

czenia

umysw,

z ktrych druga,

ciwej chwili

przez dwie konfederacje, dworsk


patrjotyczn,
kierowana przez
zaufania d^voru, we wai

mw

zczy si

Najpodejrzaszem byo
obcej pomocy
jedni Moskwy, drudzy Prus: ta okoliczno, naleycie zdemaskowana
owietlona przez Zauskiego, wzbudzia w Briihlu bardzo naturalne
wtpliwoci
udaremnia machjawelistyczny plan pana wojewody,
najwidoczniej zmierzajcy do zawichrzenia Rzplitej
zniszczenia

planie Potockiego

to,

przeciwnikami.

e obie strony

miay wezwa

tamilji.

Nowe wahania spowodowaa w Drenie w


1746 dyplomacja
wrd wpatrjotww byli ludzie o europejskich
r.

irancuska. Jak wiemy,

gowach, rozumiejcy potrzeb zmiany


z nich szli

tak daleko,

e w

r.

1746

ustroju

lizplitej;

niektrzy

rzdem

przyznawali si przed

francuskim do zamiaru zniesienia wolncgo niepozwalam


wienia w r'olsce monarchji dziedzicznej, najlepiej pod

ustano-

Karolem

494

niSTURJA POLITTCZHA

Stuartem, wygnanym pretendentem angielskim. Minister


Argenson takich nauk nie potrzebowa: rozumia on doskonale,
Polska przy obecnym ustroju rozwija si nie moe; std wniosek,
uczciFrancja powinna przecign Augusta III na swoj stron
wzmocnienia
monarchji.
Jak
byo
wie za zgod Prus pomdz mu do
do przewidzenia, Fryderyk zgody na to nie da, co jednak nie przeszkodzio Ludwikowi XV zawrze z Saksonj traktat subsydjowy

Edwardem

(21

kwietnia 1746

zef (w lutym

r.

ambasador Des
instrukcj

r.)

1747).

Issarts

pen

oeni

delfina z

krlewn polsk Marj

J-

Nie wyniko std nic prcz baamuctwa:


powiz do Warszawy (6 sierpnia r. 1746)

miych upewnie

wynurze

dla

a rezy-

dynastji,

pieszy tame usypia polsk


zagrzewa Polakw do Wytrwaej obrony sta-

dent (zarazem ajent sekretny) Castera

nieufno ku Prusom
rodawnych swobd
Dalsza walka o napraw Rzplitej (17468). Jako sprzymierz
nie Francji, August III, t. j. waciwie Briihl, uzna za stosowne pokaza Potockim yczliwe oblicze. Przed sejmem warszawskim r. 1746
familj, lask poselsk obiecano Anwylatano zgod midzy Tara
toniemu Lubomirskiemu, starocie kazimierskiemu, jednemu z wodzw obstrukcji na poprzedniem zgromadzeniu; od wojewody bez
kiego wzito nowy zasb solennych przyrzecze. Czartoryscy przewidywali,
taka mikko rozzuchwali tylko warchow, wic
i

otwarcie owiadczyli Briihlowi,

sejmem, o

bd

pracowa
nad
na nim program dworski,

o tyle tylko

republikanci szczerze

ile

popr

nierozcznie z ni zwizane
r. dwory
przymierz(3 polsko-austrjacko-rosyjskie: wanie 2 czerwca
cesarskie zwizay si byy nowym sojuszem, z tajn klauzul zabezPolsk
pieczajc nietykalno Rzplitej od strony Prus; Saksonj
miano zaprosi do akcesu. Jeszcze nas uwaano za wartociowych
przez co

naleao rozumie aukcj wojska

t.

sprzymierzecw

A jednak stao
czele jednego

jeszcze

si, co

nie,

zapno byo

myle

ratunku...

przepowiadaa amilja; kiedy Lubomirski na

skrzyda republikanlw gospodarowa

izbie

piknie

perorowa o zbawieniu ojczyzny. Antoni Potocki ze swymi wsplnikami bra znw pruskie talary na koszty udaremnienia obrad. Mwiono o tym .spjmio, e si rozbi o wiece, ktre wbrew opozycji

wnie

posiedze; naprawd na nim to


rozgorzaa zabjcza ktnia midzy wojewdztwami o zrwnanie podatkw
adne ze stronnictw nie uyo caego wpywu, aby samoUi)(jin krosowym wpoi jakie takis poczucie susznoci.

chciano

ostatniego dnia do

sali

ee

stronnictwem, ktrego praDwr poniewczasie spostrzeg,


wica nie wie, co czyni lewica, niewarto wchodzi w zobowizania,
odtd poleifa wycznie na ''zartoryskich. I*otga ksit dosza
i

49."

w. KONOHCZYSKi: <'ZA8V SASKIK

wwczas do

szczytu:

dobrej zu^odzie

Radziwiami,

fizewusUinii,

w r. 1746
kanclerzem Maachowskim (nastpc
przenis si na biskupstwo krakowskie), iamilja rozdawaa wakanse,
fundowaa trybunay, co do rozpaczy doprowadzao republikantw.
Zauskiego,

tej

lgy si

rozpaczy

takie

pomysy, jak

ktry

Mokronowskiego

projekt

wzsfjdem utworzenia legji polskiej pod sztandarami Francji na dowolny uytek teje przeciwko Austrji lub Anglji w wojnie sukcesyjnej austrjackiej (1747) albo jak niemiertelne papierowe spiski powstacze Antoniego Potockiego, zawsze obliczone na fikcyjn pomoc
francusk, prusk, szwedzk tureck. Odyby przynajmniej ten duch
i

nieposkromiony wodzw partji udziela si podkomendnym, gdyby


gromki frazes rozpala w nich popd do czynw, a nietylko coraz
niech do prz^iwnego obozu! Moeby chocia na sejmikach uczucie patrjotyczne podpowiedziao drobnej szlachcie ten mor^, ktrego w aden sposb nie umieli wykrzesa prowodyrzy:
niedo gada krzycze, trzeba paci zbroi, pki czas! Rzeczy-

gbsz

wisto wiadczya
Kiedy

1748

do Niemiec, aby

sypno si

duo

czem odwrotnem.

o
r.

wojsko rosyjskie przemaszerowao przez Polsk

wymusi

na Francji uznanie sukcesji austrjackiej,

senatorskich protestw, ale szeroki

og

sprbowaa wyzyska przykre wraenie

palcem. Familja

ruszy
kompro-

nie

tej

zachci og do kontynuowania prac, cigncych si ju od


lat dziesiciu. Na sejm 1748 r. (30 wrzenia 9 listopada) zawczasu
ochrzczony mianem Sejmu B^ni Ordinis. wniosa ona projekt ju
nie aktualnej aukcji wojska, lecz tylko plan zlustrowania moliwych
dochodw Rzplitej przez umyln Komisj PJkonomiczn. Taka lumitacji

stracja na

kadecro

dzi otworzyaby przynajmniej oczy narodowi pouczyaby


powinien powici dla sprawy publicznej,
i

obywatela, co

umoliwiaby szybkie, w p roku wystawienie armji.


Coraz trudniej byo usypia zazdrosna czujno ssiadw: nie mwic ju o Prusiech Francji, Micha Bestuew te podejrzliwie lea

na jutro

dzi prace odnowicielskie lamilji, trzymajc w pogotowiu brzczc


nadstawiajc ucha takim synom ciemnoci, jak w hetman
trucizn
Rybeko,
co wanio podczas sejmu r. 1748 denuncjowa
Radziwi
przed nim zamachy Czartoryskich na liberum veto. Niezraeni niczem,
ksita z wielkim rozpdem pokierowali obradami izby. Mino sze
tygodni mczcej, icie syzyfowej pracy, przebrzmiay serdeczne
zaklcia marszaka Siemieskieiro, rozumne rnnwy takich pracownisyn l'odo8cy. Kazimier/> Poniatowski, J/.el Puaski;
kw, jak ojciec
i

/nw

brutalna,

strawia cenny

nom

Rzplitej.

lepa obstrukcja rnych Czarneckich, Chojeckich,

czas,
1

jake

a Marjan
tu nic

1'otocki

zamkn

usta wszystkim sta-

przytoczy jeszcze raz

opinji /.auskie^'0,

HlSroKJA

49*^

'()l. I

TYCZNA

byo

pory do utrzymania lak potrzebnego


narodu... Ale to wszystko
honoru
sejmu
w ludziach, sam zuchwa rzdzcych s\ namitjtnoci, adnej nie
znalazo uwag^i, owszem... wasn ojczyzn, wyrodne dzieci, okrutn
doszli do celu
si in\ udao,
zabijali rk. Nie dziw jednak,
przedsiwzicia swego, atwiej albowiem jest zrujnowa dom anieli
prdzej si zdrowie zepsuje anieli naprawio.
go wystawi,
sposobiiiejszej nie

niiiijdy

dla dobra ojczyzny

dla

Przesilenie

wewntrzne.

apparuit super parietem. digitus


posom
temi sowy proroka Daniela grozi senatorom
scribensw
1746 kaznodzieja ksidz Woowicz. A wojewoda
przed sejmem
Todoski po sejmie Boni Ordinis uderza w senacie jakby w dzwon
alarmowy: Venit summa dies et ineluctabile fatum!
Takicii przepowiedni sycha byo z pewnoci dziesitki, lecz brako
uszu do suchania. Zaguszaa wszystko partyjno tpa, zacietrzeOru^ja partyjnoci. ))Kt

r.

mod

partyjno oczywicie sui generis, nie na


demokratyczno-nowoczesn, lecz wanie taka. na jak sta byo dobq
ludzie sposobili si do wsplnych dziaa w organizacji
sask.
rozmaicie pojmowali dobro pospolite, to byu rzecz
stronniczej,
w przenadto naturaln, poniekd nawet usprawiedliwion. Ale
jawach ycia politycznego byo tak mao pierwiastku etycznego,
si tak lepo,
rozumu dano od przywdcw,
tak mao cnoty
programy, oddawano pod ich rozkazy, to ju
nie pytajc o zasady
itanowio smutny znak czasu ponur zapowied przyszoci. Jedyn
zasad grupowania si stronnictw by pozostawa stosunek do zagranicy, t. j. do jednej z walczcych koalicyj; jedynymi ludmi, ktrzy
dyktowali taktyk tysicom .sejmikowiczw. byli zakonwytwarzali
wiona, wyuzdana,

spirowani, przed nikim nieodpowiedzialni magnaci. Karno solidarbo o nich najmniej


partyj wspieraa si nie na przekonaniach
i

no

si mwio,

lecz

niemal

wycznie

na protekcji, na szykanach trybu-

wdzicznoci za dobrodziejstwa. Walka partyjna, jak


kada inna, miewa t stron dodatni, e przyczynia si do doboru
wywouje rywalizacj ku lepszemu; lecz do tego posi tszych
obywatelskich uczu w spoetrzebtiy jest pewien poziom rozumu
czestwie, jakiego epoka augustowska nie znaa. Nie wida, aby ktokolwiek wwczas chlubi si tern, e pragnie postpu lub wzmocnienia rzdu; boyszczem sejmikw bya po dawnemu wolno, a ideaem
na

nalskich,
i

obyczaje

ustawy przodkw. Kto szuka drg ku

lepszej

przyszoci,

497

w. Konopczyski: (;zasy saskik

takich by znaczny zastp, szed ukradkiem


zaciera
lady: tem si tumaczy ciekawy lakt,
opiiija wczesna
nie zapamitaa ani zasug- ani win statystw tej epoki. Po kadym

a wiemy,
za

sob

zmarnowanym
wstydu

sejmie

sami, ktrzy tak srogie popenili zabjstwo,

))ci

oczach nie majc, ciesz si jeszcze

dobr zasuyli

saw

clilubi z tego, jakby

najwikszego ojczyzn wybawili


nieszczciaa. Triumfowao zo, nie byo na kim si oprze, ani gdzie
szuka na zo potpienia pomsty. (Czartoryscy stawali przed opinj
jako gwaciciele wolnoci, bo pracowali nad reform, jako wrogowie
rwnoci, bo wedug sw przeciwnikw mieli rozkazywa caej
Rzplitej, t. j. reszcie arystokracji, stanowic ledwo jej dziesit cz.
Tracili mir wrd szlaclity nie dlatego,
wspdziaali w niektrych
sprawach z Rosj (albowiem do Petersburga koatali, tylko bez powodzenia, rwnie Potoccy, Tarowie, Radziwiowie), lecz gwnie
dlatego,
cignli nard wzwy, do wysikw
powice. Zeby
sobie na

wiekw pozostao

przynajmniej dla pniejszych

o ich pracy

wdziczne

wspomnienie! Nic z tego: pamitnikarze XVIII wieku, tacy jak Kitowicz


Matuszewicz, okryli grub warstw obmowy sejmy Augusta
III
dopiero dzi historja krytyczna wydobywa z pod te<_ro rumowiska
odamy prawdy.
Jakakolwiek zreszt rnica moralna istniaa midzy czynami
familji i jej nieprzyjaci, obustronna taktyka powszednia obniaa
okropnie poziom obyczajowy spoeczestwa. adna strona nie dbaa
naleycie o owiecenie
uszlachetnienie przecitnego obywatela;
kada w deniu do wadzy dla chwilowego sukcesu deptaa resztki
adu pastwowego. Sdownictwo szcztki administracji staway si
narzdziami stronnictw. Gino poczucie prawa, nie pogbiaa si
i

wiadomo

wyrabiay si charaktery. Nie dziw,


metody przedstawiay si marnie. Nie byliby Czartoryscy dziemi swojej epoki, gdyby nie ulegali waciwym jej nai

polityczna, nie

skutki marnej

mitnociom
zgorszenie

mylnym rachubom. Jeden taki bd


1748. Famiija wyrobia Briihiowi w

r.

wywoa due
trybunale fa-

szywy wywd polskiego szlachectwa. Widocznie atwiej byo gardzi


faworytem
unika z nim wzw powinowactwa, ni odmwi takiej przysugi w trybunale. Ze wraenie tego kroku wyzyskali ruchliwi dziaacze republikanccy Piotr Sapieha
Ant. Potocki; doprowadzili oni do rozbicia reasumpcji trybunau w Piotrkowie (1749)
odi

nieli

zwycistwo na paru reasumpcjach nastpnych.

Tak podraniwszy opinj, nie przytwierdzia jednak lamilja do


Augustowi
jego ministrowi ciya konsekwentna,
imperatywna gospodarka ksit w dziedzinie aski monarszej. C)ni
przedstawiali kandydatw, ktrych uwaali za najtrodniejszych, a Briihl

siebie Briihla.

EncyklopMija polska

T. V, cz.

II

gg

498

HiyrOKJA HOLI lYCZNA

wola sprzedawa wakanse wicej dajcym.

chtk

podpatrzy
rozwija Jerzy Mniszech, marszaek nadworny koronny^
szwagier Jzefa Potockiego, a od r. 1748
odtrconej przez Poniatowskich Amelji Briihlwny. Dugo
mozolnie krzta si marszaek nad pogodzeniem Pilawitw z dworem,
wreszcie rozbicie
trybunau pozwolio mu podnie gos adwokacki. Pewn win w tern
rozbiciu ponosili
Czartoryscy, Mniszech wic postara si przekona
dwr,
oni wszystkiemu
winni.
Aby ratowa wymiar sprawiedliwoci w Rzplitej, krl zwoa
na sierpie 1750 r. sejm nadzwyczajny do Warszawy, li tylko dla
naprawy sdownictwa, jakkolwiek nie zbywao koom dworskim na
chci przeprowadzenia przy tej okazji niektrych mielszych reform.
Wanie w r. 1749 sondowano dwr wiedeski o zg^od na zniesienie
))Wolnego niepozwalam, coprawda, z najgorszym skutkiem. Marja
'i"eresa zaoponowaa niby dlatego, eby nie dawa Fryderykowi pretekstu do wywoania w Polsce
Europie zamieszek, ale w gruncie
rzeczy poprostu sama cesarzowa yczya sobie dalszej anarchji
w Rzplitej. Potoccy przed sejmem postawili na ostrzu Tniecza kwestj
rozdawnictwa wakansw, a nie uzyskawszy adnych rkojmi, postanowili rozbi obrady. Chwycili si pozoru,
w izbie poselskiej zasiada senator, Wacaw Rzewuski, jakgdyby wrd stanu szlacheckiego
nie byo godnych kandydatw do laski! Rzeczywicie Rzewuski po
zrezygnowaniu z wojewdztwa podolskiego by przeznaczony do laski

nim

pocz

nietylko na sejmie,

ale

projektowanej przy Majestacie konfede-

To podejrzenie wystarczyo dla Potockich, aby zatamowa


obrady (przez posa Wydg) jeszcze przed obiorem marszaka,
a odwagi doda im pose pruski poktn zapowiedzi, e w razie
pogwacenia wolnoci wojska Fryderyka II rusz na Warszaw.
Ostatnia poraka
szsta z kolei zamaa wytrwao Briihla.
Z rokiem 1750 koczy si waciwie rola Czartoryskich jako kierowracji.

nikw

polityki

Augustowej

Polsce.

Aukcja wojska, przymierza

przyjaznemi dworami, naprawa trybunaw, podwignicie miast,


otwarcie mennicy
gr olkuskich, staj si nadal czczym frazesem
uniwersaw krlewskich listw na sejmiki, retorycznym liczmanem,
z

hasekicm agitacyjnem. Tcu lub w sejmik podolski czy kijowski,


nie mogc si doczeka szeroko zakrojonej reformy wojskowej, przeprowadzi u siebi(;
aukcj w postaci milicji dla obrony przed
iiajdamakami (1753 7), ale w oczach dworu sejmy ju maj jedno
tylko wane zadanie
uregulowa nastpstwo tronu w duchu dy-

ma

nastyc/nyin.

Zabiet;!

JU wkrtce

rozpoczy si, o ile wiadomo,


conajmniej od teje chwili byy zwal-

suk<M'syJiic Wettiiiw

po bezkrlewiu

499

w. konohczyAski: czast saskib

rnych stron. Przybray one nieco inny kierunek


zapanad polityk Brilhla w miar dorastania modszych krlewiczw. Ksawerearo (ur. 25 sierpr>ia 1730 r.) Karola (ur. 13 lipca 1730 r ).
Poniewa najstarszy, Fryderyk Chrystjan (ur.
wrzenia r. 1722),
nie rokowa dugiego ycia, pod konier r. 1750 wrd dyplomatw
saskich zrodzia si myl zapewnienia nastpstwa tronu za ycia
Augusta ksiciu Ksaweremu, przy rwnoczesnem zadzierzgniciu
podwjnych
maeskich midzy domami saskim austrjackim w osobie Ksawerego jednej z krlewien. Zdawao si,
dwr
drezdeski, ju lidc spowinowacony z Habsburgami, Wittelsbachami,
Bourbonami francuskimi, hiszpaskimi
neapolitaskimi, a zaprzyjaniony z przemon Rosj, pokieruje nastpstwem tronu wbrew
woli Prus. Aby pozyska nadto Anirlj
oddziaa przez ni na Roczane z

noway

:")

wzw

Anglj

Rosj narzuci

Austrji owe podwjne


Francj zwiza si podobnym
aijansem z Anglj (13 wrzenia 1751). Rachuba ta jednak zawioda
nie przyniosa Sasom nic prcz zasikw pieninych na utrzyma-

sj, a potem przez

luby, Briihl po

wyganiciu

traktatu z

nie dworu. Marja Teresa odrzucia z punktu swaty saskie


nastroia
nieohtnie rwnie doradcw carowej Elbiety nietylko wobec
dynastycznych Wettinw. ale
wobec wszelkich mielszych poczyi

de

na

reformatorskich

si po cesarzowej

Polsce.

Bruhl.

grunt dla elekcji vivente

wtajemniczeni

zostali,

Takiej nieyczliwoci nie spodziewa

Od pocztku roku 1752 przygotowywa


rege wrd panw polskich. Najwczeniej

rzecz

znamienna, nie Czartoryscy, lecz Mni-

ksidz podkanclerzy Wodzicki. Oni to ukadali na tegoroczny


sejm grodzieski sposoby przeprowadzenia planu
w drodze
szech

bd

uchylenia

liberi

veto (zupenie jak pierwotnie, przed

r.

1661 za Jana

bd

bezporednio przez nagy nacisk dyplomatycznokorupcyjny przychylnych mocarstw. Czartoryscy ledzili pytk robot dworu nieufnie, ale jeszcze nie wrogo. Daleko im jeszcze byo
do wystawiania wasnej kandydatury, wic chocia uwaali wszystkich krlewiczw za ludzi niewielkiej wartoci, niemniej, dla uniknicia cikich po mierci Augusta wstrznie. ksita w czerwcu
t.
r. oliarowali dworowi sw pomoc, oczywicie
w nadziei,
przy
nastpnym panujcym zachowaj dotychczasowy swj wpyw. Jako
rkojmi tego zadali oddania podkanclerstwa litewskiego, po awansie Michaa Czartoryskiego na piecz wielk, ziciowi tego, Michaowi Sapieo, a uczynili to w formie niezwykle twardej, z poerk,
w przeciwnym razie nie dopuszcz nawet do obioru marszaka
sejmowego
dwr bdzie musia wkrtce odbywa now trzsc
podr do (irodna. Argument poskutkowa, ale pewno nie podnis
w oczach dworu powagi moralnej ksit, ktrzy dotd nie wsp
Kazimierza),

32*

500

HISTORJA 1'OLITYCZNA

w szkodnictwie sejmowem.
atwo
czeka
przewidzie, jaki los
po tych niezrcznych przygotowaniach.
Sejm grodzieski 1752 r. Dwr go traktowa obojtnie, jako zo
konieczne, Czartoryscy jako prb z gry poronion; patrjoci przeciwnie, cho osieroceni przez mier Jzefa Potockiego (19 maja 1751),
zawodniczyli z przeciwnikami

J. Fr. Sapiehy (5 lipca 1751),


nosili
Jana Tary (5 stycznia 1750)
im
Mniszech w nagowy wcale wysoko, zwaszcza gdy wiedzieli,
grod za tyle zepsutych sejmw zamawia aski u krla Briihla,
a nowy hetman Jan Klemens Branicki, jakkolwiek onaty z Izabel Poniatowsk (1749), wstpuje w lady poprzednika. Wojewoda bezki z pomoc Piotra Sapiehy (teraz ju wojewody smoleskiego) zaalarmowa
Turcj pogosk, jakoby dwory cesarskie chciay
Francj, Prusy
Polsk do swego przymierza najeszcze
na tym sejmie
rzuci jej ks. Karola Lotaryskiego na nastpc tronu. Z Parya
przybieg na ratunek zagroonych rzekomo swobd nowy ambasador,
hrabia Karol Broglie. zarazem piastun tajnych zlece Ludwika XV,
dotyczcych, jak wiemy, kandydatury Contiego. Powtrzya si zwyka
prusk, bacznie ledzone
historja: podkopane intryg francusk
i

wcign

przez
i

posa rosyjskiego Grossa, sabo poparte przez Czartoryskich

ich przyjaciela,

Anglika Williamsa, zgromadzenie

utkno

zaraz po

Posowie bracawscy, widziski


litanj zaale, a 24 padzierzatamowali
czynnoci
ca
Chojecki,
nika Morski, pose sochaczewski, nasadzony przez bezecnego podskarbiego Sedlnickiego, zerwa obrady. Najprawdopodobniej podskarbi,
wysuchaniu wotw

senatorskich.

przycinity nie pora pierwszy przez deputacj obrachunkow sejmu,


zapaci mu za t przysug z funduszw skarbowych, nie liczc tego,
<:o

francusko-pruskiej kieszeni

Nowa klska

doda Antoni

wywoaa

Potocki,

zgrozy po stronie
dawnych lojalistw. Czartoryscy, Zauski, I^odoski sprbowali ogosi
manifest wiernopoddaczy, pitnujcy czyn Morskiego: moeby kraj
publiczna

nabra otuchy, widzc

senacie

odruch

przewag ywiow adu

pracy?

Rzecz bya ju tui dobrej drod/e, bo nawet chwiejny Branicki poswe nazwisko pod odezw, kiedy nagle faworyt hetmaski,
wmwi swemu szefowi,
trenera Mokronowski, porwa skrypt
tam si kryje niebezpieczny zamach na wolno. Grony papier poszed do pieca ku wielkiej radoci republikantw, a wraz z nim spo-

oy

no

miao poczy
dom Wettyski.

ostatnie oirniwo, jakie jeszcze

pozytywnej pracy familj

przy

wars/.f.irie

tym razem, jakby przez wdzic/.no za


zerwanie sejmu, BrUhl zacz okazywa niezwyke wzgldy Broglie'mu
harmonja midzy dworem
oraz repuhlikanloni. Widocznem byo,
druga strona
Potockimi, niemoliwa do osignicii, pki jedna

Sprawa

ostroifska.

w.

aspirowaa do wasnej

KONOHCZYSKi: rZASY SASKIB

zewntrznej

polityki

i,

501

suc

rozmaicie traktowaa sprawy domowe, przestawaa

wyszym

celom,

by

niepodobiew kt swoje idee yostwem z chwil, gdy przeciwnicy


proslu podziel si wadz wydart Czartoryskim. Mniszchowi takie
pozory harmonji wystarczyy, wic par do ugody ca si. Jeszcze
jeden rok trudnej na pokojach dworskich rywalizacji z ziciem premiera
ksita chwytaj si desperackiego rodka ratunku: wci))patrjotw we wsplny, niezupenie czysty interes, znany
gaj
pod nazw tranzakcji kolbuszowskiej (7 grudnia 17f)8 r.) Manewr
namwiono rozpustnego posiadacza ordynacji
polega na tem,
ostrogskiej. aby rozda poszczeglne jej majtki, niby swoj wasno,
rnym prywatnym wierzycielom. Wrd tych ostatnich obok Augusta
Czartoryskiego
jego zicia, Stanisawa Lubomirskiego, stranika koznaleli
si tak wybitni wpatrjociw, jak dwaj Antoniowie
ronnego,
Lubomirscy (wojewoda lubelski
starosta kazimierski). Franciszek
Salezy Potocki, .Adam Maachowski, Jzef Aleksander Jabonowski,
Ignacy Sapiehowie. Ogem z 21 miast
Piotr
568 wsi przywa-

odo

cz

Midzyrzecz
poow Ostroga, rni
Lubomirscy, w liczbie szeciu, Dubno, Cudnw, Miropol, Kulczyny,
Pikw, Wilsk, Jazowsko, Stepa, Derani, Konstantynw (tym
podzielili si stranik Lubomirski
z Aug. Czartoryskim); w dom
Sapiehw weszy Krasiw
Bazalja, w dom Potockich Lutowie
okacze, Jabonowskich
Sulyce
d. Solidarno
republikanckiego obozu zdawaa si rozbit, wielki plan Mniszcha
conajmniej spaczonym w wykonaniu.
Wnet jednak sprawa w innem ukazaa si wietle.
caej
Rzplitej podnis si krzyk na tranzakcj kolbuszowsk jako na akt
nielegalny
niepatrjotyczny. Trudno byo uwierzy obietnicom doiiatarjuszy sanguszkowskich,
utrzyniaj nadal, w duchu wymaga
statutu, 600 onierzy milicji
ordynackiej na potrzeb
publiczn,
a jeszcze trudniej
pogodzi ich chciwo z interesami szlachty
doywotnikw, ktra dotd, niby to
wojskowo, dzierya
w swych rkach dobra ostrogskie. Najgoniej woali o pomst hetmani koronni J. KI. Branicki
Wacaw Rzewuski. Znany genera
Mokronowski, zapobiegajc rzeczywistemu rozdrapaniu dbr, opanowa gwn tortec ordynacji. Dubno (w lutym 1754 r.). Mnstwo
skarg popyno do Drezna z sejmikw
zjaz(li')w; gabmety europejskie zwrciy tak baczn uwag na polsk ktni, jakby od jej
obrotu zalee('' mia wybuch wojny powszechnej.
Dwr drezdeski dugo nadsuchiwa, za kim opowie si wikszo szlachty z kim atwiej bdzie przeprowadzi tajony oddawna
projekt oddania ordynacji jednemu z krlewiczw. Po wyborach sejszczyli sobie

Jan Maachowski

t.

suc

508

H18T0RJA rOLlT^CZNA

familji nie ulegaa ju wtpliwoci, to te


posza szybko w d. Mona byo widzie na
sejmie warszawskim (30 wrzenia 31 padziernika), jak od Czartoryskich odwracaj si najwierniejsi wsppracownicy: Zauski, Podoski, Puaski, jak nawet niejeden z nowopozyskanych wsplnikw

mowych
szala

1754

r.

przegrana

wpyww Mniszcha

opuszcza po

namyle

zmieniy si tak

moway

szeregi spki kolbuszowskiej. Role od

dalece,

teraz

wanie

r.

1750

kreatury Czartoryskicli

ta-

marszaka, a dawni obstrukcjonici unosili si nad


witoci regulaminu. Przecigano si w obietnicach utrzymywania
milicji nawet ponad norm, a tymczasem za kulisami Gross i Williams w cigej walce z Brogliem napierali na dwr, aby nie
odpycha od siebie ksit. Nareszcie familja sama przypiecztowaa sw porak, lc do grodu stronnika Lubomirskich, Strawiskiego, posa starodubowskiego, z manifestem przeciwko sejmowi.
Niewiele jej to pomogo. Jeszcze przed rozjazdem dwr w odpowiedzi

obir

na adres olbrzymiej

wikszoci senatu wyda reskrypt

(3

listo-

ktrym oddawa wszystkie klucze dbr ordynackich pod zarzd piciu administratorw z Wadysawem Szodrskim, generaem
wielkopolskim, na czele. Osobnej komisji, gdzie przewodniczy Zauski,
zabeza zasiadali take hetmani, powierzona zosaa lustracja dbr
pada),

pieczenie milicji na

przyszo.

reskrypt ten

by miay

niezu-

penie zgodny ze lamazarn tradycj polskiej administracji, to pewna;


w kadym razie by on niezbdny do unieszkodliwienia cakiem bezprawnej umowy podziaowej.
Dwie interwencje. Na domiar klski Czartoryskich przeciwnicy
protekcji dworskiej pod
ich doznali teraz mnstwa oznak aski
starostw. Familja jednak zbyt mocno
postaci orderw, wakansw
tylko ona potrafi racjonalnie kierowa narodem,
zya si myl,
zbyt dobrze znaa lichot tych rnych obaskawionych teraz warchow (brouillons) oraz ich niezdolno do twrczej wsppracy
i

dworem, by miaa bez walki wypuci z rk ster Rzplilej. Postatedy wrci do wadzy za jakbd cen. Wobec ogu polskiego przybraa poz oliar krlewskiego despotyzmu, wyzutych
aktem 3 listopada z posiadania dbr dziedzicznych. A jednoczenie
z pomoc Williamsa postaraa si o mocne wstawiennictwo petersburskie. Trzy razy przypuszczali szturmy do Brtihla posowie brytyjski
rosyjski, przyczem nie obeszo si bez powoywania na roztraktat warszawski, rzekorho
jemstwo Piotra Wielkiego w r. 1716
uprawniajcy Rosj do opieki nad jej stronnikami w Polsce; za kadym razem [irOhl pozostawa przy swojej decyzji: m^.slwo napozr
budujce, ale
atwe, gdy si zway, e Bestuew, zaprzyjaniony
z saskim premierem, poufnie omiela go do lekcewaenia urzdoz

nowia

do

503

w. KOMOPCZYRKi: CZAST SASKIE

wych

przeoe

rosyjskich.

Nie

byo

dlu Czartoryskich innej rady

udawa

pokor, dopki wiatr si nie odnnieni.


Aby za przypieszy t odmian, Williams zawiz do nadreskiej
stolicy modego Stanisawa Aut^usta 1'oniatowskiet^o stolnika litewpracowa dla dobra l'amiljic(. Skutki
tam z nim razem
skiego
nad
losami
Polski
zawisy
jak nielitociwa kltwa. Rwnotych prac
legle z angielsko rosyjsk dziaaa te interwencja francuska, popartii
Konstantynopola. Broglie, upojony zwycistwem, uwierzy
z Berlina
narzucenia Augustowi III dawnej polityki Potockich,
w
Prusom,
pody do Wersalu, aby si t
grawitujcej ku Francji
nadziej podzieli z rzdem. Przedtem jeszcze za jego namow Bra-

jak przeprosi krla

mono

nicki posa do Porty pukownika Karola Malczewskiego, ktry mia


otworzy oczy Turkoni na niebezpieczestwo podpadnicia Polski
pod wpywy rosyjskie. Na rad senatu we Wschowie (23 24 maja)
zjecha pose turecki, iby si naocznie przekona o stanie rzeczy
nawiza stosunki z patrjotami. Lecz Briih nie poto zerwa z Czartoryskimi, aby przyjmowa wskazwki od ich antagonistw. Rozumia on, e przeciw Prusom Saksonja nigdy si nie obejdzie bez
osony dworw cesarskich, a dostrzeg
to, e Potoccy, z wyjtkiem
Antoniego, atwo odstpi od dawnych hase, byle mogli korzysta
z dobrodziejstw dworu. Na tych przesankach osnu on prb uniezalenienia swej wewntrznej gosp(Klarki zarwno od nacisku rosyji

skiego, jak

nieracjonaln

od antyrosyjskich
z

nawoywa

punktu widzenia

polityki

republikantw,

na dalsz

met,

ale

prb

pontn

pochlebiajc mioci wasnej jego


krla.
oto, ledwo odparszy
pomoc .sztuczki dyplomatycznej wstawiennictwo Rosji za Czartoryskimi, premier le do Stambuu Jzeta Mniszchii, podkomorzego litewskiego, aby sparaliowa akcj Malczewskiego, ktra sama jedna
moga tamto wstawiennictwo oddali na duzy czas.
i

za

4.

Projekt

Czasy Wojny Siedmioietniej.

konfederacji

siiityrosyjskiej.

lipcu

r.

17r)iS

nowy

przedoy Branickiemu plan


minister penomocny
uruchomienia konfederacji oglnej na walk z Rosj kosztem !/<
miliona Irankw rocznego zasiku. Wyjtkowa tym razem hojno
Ludwika XV miaa rdo w zaostrzajcym si zatargu kolonialnym
midzy Francj a Anglj, ktry, jak przeczuwano, musia pocign
za sob poar powszechny, w tym za wypadku wojska rosyjskie
poszyby przez Polsk bronie- llannoweru albo Niderlamlw austrjackich., a Rzplita, zaurradzajc im drog, broniaby zarazem wasnego majestatu
oddaaby przysug Francji. Przewidywanie byo
trafne
znalazo potwierdzenie w konwencji petersburskiej z dnia
Iraricuski,

Durand,

504

HlSrOKJA POLITYCZNA

30 wrzenia 1755, zawartej


zycji Anglji 55.000 Rosjan.

przez Williamsa, a oddajcej do dyspo-

Byby

eby masy

tak przytaczajcy,

najazd grony, ale

to

znowu

ni&

oywione prawdziwym,

szlacheckie,

partyjnym patrjotyzmem, nie mogy mu stawi czoa.


Tymczasem, zanim jeszcze mona byo zmierzy niebezpieczestwo,
nawiasem mwic, jeszcze nie aktualne, bo umowy petersburskiej
towarzysze okazali, jak lekko
carowa nie ratytikowaa, Branicki
obronie granic. Hetman
rzucane frazesy o oddaniu ycia
nie rozwin adnej .propagandy, a jego stronnicy skompromitowali

nietylko

wa

dubieskiej zupen niezdolnoci do zabezpieczenia


ktr narobiono tyle haasu. Na sukurs swym kliendo
Drezna
Broglie z penomocnictwem do ponownego
nadbieg
tom
wprowadzenia Saksonji w alians francuski, lecz zasta Bruhla, spratylko dobrej zgody z Rosj. Tu
gnionego tylko funtw sterlingw
nagle wszystkie karty pomieszaa ambasadorowi radykalna zmiana
Rosja zaprzedaa si ju
w polityce pruskiej. Fryderyk II, sdzc,

si

komisji

bytu owej

milicji, o

zupenie Anglikom, zawar z tymi ostatnimi pamitn konwencj


westminstersk o neutralizacji Niemiec (16 stycznia 1756). Ten cios
dotkliwy oszoomi polityk francusk na caym wiecie, a skutki
jego

day si odczu

Polsce.

Kzplita wobec odwrcenia przymierzy i wyluiciiu Wojny Siena Zachodzie mao kto przejPolsce, ale
dmioletniej. Nietylko

rza,

konwencja,

ta

dnoci

zaczepnych

dwika

XV

do

krla

Rosji,

pruskiego, ktry,

myla

bya przejawem
nie mogc skoni Lut wanie drog, przez

obronnych,

zaatakowania Marji Teresy,

pozyskanie Anglji

odosobni Austrj

jeli nie mili-

politycznie ))zniweczy Saksonj; nie ulega zreszt wtpli-

tarnie, to

woci,

mimo pozorw

w Gdask

ju wwczas zdobywcze
i

Prusy Zachodnie,

czy Fryderyka z

r.

do

plany

skrytego

przytoczy pewien

krla
list

godziy

modzie-

1731 (do przyjaciela Natzmera), dalej jego

Testa-

Prus liguruje jako realny


postulat polityki Hohenzollernw. Sowem, niebezpieczestwo byobezporednie. Nasi wpatrjociw dostrzegli jednak w konwencji westminsterskiej najlepsze zabezpieczenie pokoju powszechnego. Branicki

ment polilyczny

odwoa swego

r.

1752, gdzie aneksja

wiosn r. 1756 Rosja


Czartoryskich; Bestuewa zmusili

emisarjusza z Turcji.

tu

na

w obronie
do ingerencji inni dygnitarze petersburscy (wicekanclerz Woroncow,
Szuwaowie t. p.), bardziej troskliwi o powag carskiej dyplomacji
znowu podniosa gos
i

^olsce, a podbechtani

ksina

Katarzyna,

gwnie przez

ona nastpcy

J.

tronu

Maachowskiego. Wielka
rosyjskiego, Piotra, a

ko-

wakie sowo na

chanka stolnika Poniatowskiego, rzucia te swoje


czem wszystkiem omielona familja ruszya do
al wypadkw,

w. Konopczyski: czasy saskik

5<l5'

Opanowaa

najpierw (3 maja 1756) trybuna wiloski


po skandalicznej poprzedniej kadencji radziwiowskiej,
aby ciera
kontrataku.

wyrokami przeciwnikw
tnikarza

nastpnie

Matuszewicza;

odwoaniem

klientw

administracji ostrogskiej na sejmikach koronnych.

Tak stay rzeczy

Polsce, kiedy na^rle rozerrzmiaa nad

Kurop Wojna Siedmioletnia.

ju

przyjmujc ofiarowan

przyja

w rodzaju pamirozwina gwatown agitacj za

niewiernych

odpacia Prusom
dawniej (we wrzeniu 17r)5),
Francja

ca

za odstpstwo,
lecz

odtrcon

obronny wersalski 1 maja 1756). Zaraeni


przyja wszystkie tego zwrotu nastpstwa: kierownicz rol kanclerza Kaunitza w spravA'ach oglno -europejskich, nieuniknione zblienie z Rosj po zerwanych przez siedem lat stosunkach, wreszcie
powicenie znacznej czci interesw francuskich na Wschodzie,
mianowicie w Polsce
Turcji na rzecz Rosji, a wszystko to w oczekiwaniu wtpliwych nabytkw belgijskich, dla miej zemsty nad Fryderykiem II. O wiele lepsze wyrachowanie okazaa w tej chwili
Rosja. Ona, rezygnujc ze wspzawodnictwa z Francj na terenie
szwedzkim, tern mocniej stana odtd nad Wis; dla niej nawet
jedn z pobudek do udziau w wojnie bya
rozszerzenia swych
ziem o wielk poa Biaej Rusi lub Ukrainy w ten sposb, aby drogi
wodne czarnomorskie poczy z batyckiemi; Polsk zamierzano,
wedug dawnej koncepcji Bestuewa, odszkodowa Prusami Wschodniemi. Nawzajem Fryderyk od pierwszej chwili, gdy uzna wojn za
nieuniknion, zaleci generaowi Lehwaldtowi opanowa po pobiciu
Rosjan Prusy Krlewskie, bez adnej dla Rzplitej rekompensaty.
Nadchodzi kataklizm wiatowy, ktry mg zmieni niedopoznania
map Europy Wschodniej; Polsce wrd okalajcego ognia nie wolno
byo zachowa si biernie, a miejsce jej byo niezaprzeczenie w rzAustrji (traktat

ch

dzie aljantw wersalskich.

to

chwil

powan

wszystkie nasze

obozy spotkay w stanie gorszym, ni przed dwunastu laty, w zupenej niegotowoci duchowej: Czertoryscy zajci tylko ratowaniem
swej pozycji partyjnej kosztem najwtpliwszych rodkw, obz hetmaski bez duszy
zapau, dwr uwikany w s})rzecznocia('h midzy polityk zewntrzn a wewntrzn; F^ruhl pogrony w niesumiennych operacjach finansowych, August 'II, jak zawsze, bezmylny.
Dnia 30 sierpnia krl pruski, uprzedzajc natarcie Austrjak<'>w
Rosjan, wpada do Saksonji, wyrzuca Augusta z Hrezna
zamyka
go z 17.000 Sasw w obozie pod Pirn. Kanclerz Maachowski daremnie prbuje sprowadzi krla do Warszawy na sejm. Fryderyk puci
go, ale dopiero po kapitulacji Sasw, kiedy ju termin zagajenia
minie. Wnet podpisana kapitulacja, Sasi wpdzeni w szeregi pruskie, krl zjeda z Briihiem do Warszawy (27 padziernika), aby tam
i

506

hiStorja Polityczna

zasta Polakw

ju

ostygych

pierwszej podniety wojennej,

ju

rozmylajcych nie o tenn, jakby wojn<5 wyzyska, ale jak j przeczeka z najmniejsz szkod materjaln.
Upadek wpyww francuskich. Poniatowski posem w Petersbiirtfu. Niebezpieczestwo przemarszu rosyjskiego, ktre miao oywia niedosz konfederacj 1755 roku, stano teraz przed oczyma

groba

OG^u jako
dali

poznania

do

myl. Ju

nieodparta. Najprzedniejsi senatorowie prywatnie

r.

przeciwdziaa wizycie Rosjan nie


1756 znaleli si na Litwie kwatermistrze,

Clrossowi,

kocem

wkroczya wielka armja Apraksyna, rekwirujc zboe


cay obrt wypadkw wojenpodwody. Fakt ten. podobnie jak
wraliwe stosunki
nych, nie mg nie wywrze wpywu na ostre
partyjne. Z oglnego ukadu midzynarodowego zdawao si^ wynika, e w Polsce stronnicy koalicji wersalskiej stan naprzeciwko

a za nimi latem

rzeczywistoci Branicki razem z groDuranda, a w^ deegid Brogliego


pozosta
pod
madk )patrjotw
likatnym kontakcie z Prusakiem Benoitem; inni republikanci oddali
dworowi, a Czartoryscy, stronic ustawicznie od Frysi w
przyjaci

Ansflji

Prus.

sub

pogodzi firm stronnictwa rosyjskiego z przyjaMody Stanisaw August Poniatowski


dworu rosyjskiego powtrnie
danie
modego
1756
na
jesieni r.
uda si nad New, ju jako pose saski, majcy przypiesza pochd
misja
pochd odRosjan przez Polsk na pomoc Augustowi III.
powiaday widokom Briihla, ktry tdy myla si wkra w aski
Katarzyny, a tembardziej dogadzay zamiarom amilji, ktra spodziewaa si zyska na powadze w ssiedztwie wojsk rosyjskich. Nie
deryka

II,

musieli

cielskim stosunkiem do Anglji.

przypuszczali

ani

Sasi, ani

ksita,

stolnik,

zamiast

suy

ich

po dwch latach jako upatrzony, wiadomy swej


kandydat Katarzyny II do tronu polskiego.
Dla hrabiego Broglie ze zrozumiaych powodw staa si misja
Poniatowskiego prawdziw sol w oku. Ambasador odczu poniajc
rol Francji wobec dokonywuicego si przemarszu. Mg od wszystkiego umy rce, skoro nie on wywoa przewrt midzynarodowy,
skoro Polacy sami o sobie w czas nie pomyleli. Ale jemu nie o wy-

widokom, wrci
karjery,

krty chodzio: on wanie podj si draliwej funkcji opiekuna


wszystkich obywateli, krzywdzonych przez Rosjan, a na Poniatowskiego, jako na gwnego sprawc pogwacenia polskiego terytopo odwrocie .\praksyna
rjum, ciga zewszd gromy. Bya chwila

z Prus,

ktrym wspczeni

widzieli

zdrad, ukartowan

przez

ju bliski by wysadzenia z sioda


klsce Francuzw pod Rossbachem (d. 5 listopada
1757) wystarczy jeden srrony bilecik ro/,namitnionej w. ksiny.

mody dwr

rosyjski, kiedy Broirlie

stolnika. Ale po

507

w. KOMOPCZTSKi: CZAHY 8A8KIR

przeduy jego
aby skasowa gotowe odwoanie 1'otiiatowskiego
do sierpnia r. 1758. Brofflie w szlachetnym, lecz
pobyt w Rosji
bezsilnym gniewie, zadarszy ze wszystkiemi, opuci Polsk bezpowrotnie (w lutym 1758). Po jego odjedzie szef stronnictwa francuskiego, Branicki, dla podratowania swego kredytu sprbowa oskarniekonstytucyjne mieBriihla przed Augustein 111 o nieuczciwe
szanie si do spraw Rzplitej (14 kwietnia). Prba wypada fatalnie,
faworyt bowiem wszystkiego si wypar, a hetman spad z piedei

stau naczelnika najzdrowszego i\ajliczniejszego stronnictwa. Wtedy


wyjednali od obraonego ministra
to, w maju r. 1758, Czartoryscy
dekret znoszcy administracj ostrogsk. Trudno byo, jak na wczesne stosunki, dobitniej zadokumentowa triumf obozu rosyJ8kiego
i

nad rrancuskim

Sprawa

bliski,

zdawao si,

kurlaiid/ka. sejm

powrcSt do

rzdw

familji.

lutym za
1758.
spraw dyplomacji wersalskiej upad Bestuew, twrca systemu poPolski za panowania Elbiety. Poslityki rosyjskiej wobec Prus
dzany nie bez racji o zakulisowe praktyki z Anglj, a za jej porednictwem nawet z Fryderykiem, zosta on aresztowany, osdzony
zesany na wygnanie. Ten fakt z pocztku mocno zaniepokoi
Briihla, ale nie przynis szkody ani Sasom ani F^olsce, owszem dopomg do pomylnego zaatwienia sprawy kurlandzkiej. ktremu
dotd sta na zawadzie wyprotegowany przez Birena Bestuew. Nastpc skazanego kanclerza zosta Micha Woroncow, czowiek agodny,
niezdecydowany
bez wasnej linji wytycznej. Wiosn uda si do
i

senat

r.

Petersburga

pogoni

za

szczciem

krlewicz

Karol,

ulubieniec

Ksawery Branicki. Franumiechno: carowa


ciszek Rzewuski
innych.
Szczcie
si
paru
Woroncow pozwolili grzecznemu krlewiczowi wstpi na tron
otrzyma od
kurlandzki, to znaczy da si wybra w Mitawie
Augusta inwestytur. Szlachta kurlandzka, zraona jednakowo do
4ymczasowego rzdu oberratw. jak
do natrtnej kontroli rezydenojca,

towarzystwie takich paniczw, jak


i

tw rosyjskich, ktrzy tam rzdzili od czasu zesania Birena


jak

rosyjskiej prowincji,

zabezpieczy przed

wadzi

rzecz

Rosj

Mitawie,

(1741)

zrozumiaa, /.e obir krlewicza


Prusami. Maachowski zrcznie popronajlepiej

gdzie

konferenc)a

braterska

szlachty

(w lipcu) oddaa gosy Karolowi. Znacznie ciej posza sprawa


z aktem druLrim, t.
inwestytur. Tej w myl ustawy 1726 r. nie
mona byo urzdzi bez sejmu, a wnie tak materj do izb. znaczyo
tyle, co pogrzeba'" j razem z sejmem: sam jeden malkontent F^ranicki nie daby zaatwi tej sprawy wbrew swojej opozycji.
Tym razem zreszt gorsze, ni od Branickiego, groziy trudnoci
j.

od

Czartoryskich.

Zbyt

wiele

zawdziczali oni Birenowi

zanadto

508

HISrORJA POLITYCZNA

si do niedbaych rzdw saskich, by mieli uatwia Wettfco zatem musiao i, w Polsce..


uom sadowienie si w Kurlandji
Odkiedy Stanisaw August otrzyma od Katarzyny zacht do wystpienia z wasn kandydatur, ksita postanowili wyforytowa na
/razili

i,

tron jednego ze swoich, o

mona

ile

ksicia

Adama

Kazimierza,

wojewodzica ruskiego. Potrosze caa uwaga k kierowniczych skupia si na interesie kurlandzkim, tak wanym dla kraju dla dynastji.
i

sejm nikt si nie troszczy. Zaraz te po obiorze marszaka Adama


Maachowskiego, krajczego koronnego, Branicki wywar na organie
prawodawczym sw^
swoj moc: woyniak Podhorski zerwa
obrady pod pretekstem obecnoci w kraju wojsk rosyjskich, nie bez
francuskiej (Monteila). Dwr
pomocy dyplomacji pruskiej (Benoita)
mg temu zapobiedz, ale nie ruszy palcem. Takie postpowanie
pod rzdem Wetutwierdzio jeszcze Czartoryskich w pogldzie,
tinw Polska niczego dobrego si nie doczeka. To te, jak tylka
sprawa kurlandzka wypyna przed lorum rady senatu (30 padzier()

zo

nika

jako

nielegalne, niesuszne

Rzplitej

przesdzay

potpi cae przedsiwzicie

litewski

7 listopada), kanclerz

bo

ustawy

o wcieleniu lenna do Rzplitej, a jedyny

wyjtek

Nielegalne,

niepolityczne.

czyniby dla Birena; niesuszne, bo krzywdzce Ernesta Jana (Birena),


ktry niczem wobec F^olski nie zawini
od lenna odsdzonym nie
zosta; niepolityczne, bo zalene tylko od kaprysu dworu rosyjskiego.
i

'l'ym

wywodom

Maachowski
inni stronnicy dworu
Biren nie speni obowizkw wassala,

przeciwstawili

tak wykadni, wedug

do Mitawy nawet nie zajrza,

ma wedug

ktrej

wic

nigdy wassalem nie by, skutkiem

r. niewyzyskane jeszcze prawo


rozporzdzania stolcem mitawskim. 48 gosw przeciwko 12 owiad17 listopada krlewicz Karol otrzyma
czyo si za inwestytur
z rk ojca tymczasowy dyplom nadawczy.
Inaiiiriiracja rzdw .Irrzesro .Mniszcha. Spr o Kurlandj odsoni karty obu stronnictw
wykopa przepa midzy dworeny
a fainilj. Z rozbratu tego skorzysta marszaek nadworny, aeby raz
wreszcie chwyci w swe rce kierownictwo spraw polskich. Rzadko
kiedy tak may czowiek zabiera si do tak cikiego zadania. Dwonawet bez
rak ambitny z nerwem, ale bez grnej ambicji twrczej
dworskiej zrcznoci, intrygant bez talentu intryganckiego, despota
w duszy bez umiejtnoci rozkazywania wadzy despotycznej, ugruntowa on cay swj wpyw na splotach interesw rodzinnych, na
na przygniawyzyskiwaniu krlewskiej prerogatywy rozdawniczej
taniu wrogciw ni'ask.
z teciem rozstrzyuali u <jahinecie to_
co przygotowywao liczne grono przyjaci
protegowanych. Pomysw dostarcza zdolniejszy od Mniszcha powiernik, pyszalkowatj

czego

kr(')l

konstytucji

1736

Zi

w. Konopczyski: czasy saskik

lirtacz, Kajetan Sotyk.

krakowski (od

biskup

509
r.

po mierci

1758,

uyc/ac mia WadysJaw


Aleksander Lubieski, prymas, wyprotegowany pr/e/. Mniszcha (od
r.
1759). Na prowincji suyli swemi wpywami, kady na czele swego
rodu, na (Tkrairiie Franc. Salezy Potocki, wojewoda kijowski, na
Litwie Micha Radziwi, na Podolu Wacaw Rzewuski
Adam Krasiski, biskup kamieniecki, w Wielkopolsce caa urrupa senatorw
minorum g-entium z Ignacym Twardowskim na czele. Caa ta partja
lub klika magnacka, w braku lepszego ideau czy programu, pracowa
miaa kiedy, na elekcji, dla dobra rodziny wettyskiej; na razie
pracowaa tylko dla swej kieszeni
uatwiaa Mniszciowi pozowanie
Zauskiego).

Fowag;i

sankcji

kocielnej

na wielkiego czowieka.

Chcc

wyczniej zagarn rzdy zarazem tern silniej sku


w Jeden zastp, marszaek wywoa wielki skandal
sdowo- polityczny, zwany spraw o Rokitno. Przegrawszy mianowicie przed sdem asesorskim Maachowskiego proces z regentem
tern

cay obz dworski

Karwickim o dobra Rokitno


Olszanic, ktre rewindyna rzecz swego starostwa biaocerkiewskiego, Mniszech wbrew

kancelarji

kowa

zasadzie

rwnorzdnoci najwyszych jurysdykcyj

zaskary wyrok

w trybunale lubelskim tam zapomoc niesychanego


osign wyrok, ktry nietylko znosi dekret kanclerza,
i

przekupstwa
ale

potpia

samego za niesprawiedliwe rozsdzenie procesu (byo to w lipcu


r.
1759). Wszyscy koryleusze partji dworskiej przyoyli rki do gorszcego dziea, a wszyscy oywieni jedn chci: aby przez ponienie piecztarza koronnego zama jednym zamachem potg pieczci
litewskiej Michaa Czartoryskiego. Alici triumf lubelski okaza si
nietrwaym: Czartoryskich nietylko nie zamano, lecz popchnito
w ich ramiona zasuonego Maachowskiego, co wicej, jak przed

jego

laty

szlachectwo Briihla

ordynacja ostrotrska zraziy wielu szlachty

do amilji, tak obecnie podraniony zmys prawny ogiu obrci si


przeciwko dworowi. Za par lat przyjdzie te odwet na Mniszcha
irmych bohaterw smutnej sprawy o Rokitno.
Czartoryscy >v st4siiiika<'h z Francj
.iii&:lj. Dla ivM/;u naji

byy ogniow prb wytrzymaoci odnonie do zagadnienia: czy familja potrali o wasnych
siach reprezentowa wpywowy od;im opinji, czy te rozk ruszy si
blisze lata po inwestyturze

kurlandzkie)

pod obuchem dworskiej nieaski. Nie gardzc bynajmniej zagranicznem pojiarciem, owszem, szukajc na wszystkie strony choby pozorw protekcji, zwracaj przecie Czartoryscy gwn uwag na urabianie
3 oni

wpyww wewntrz
te

nie

kraju

wyzyskiwanie

ujawniaj zamiarw reformatorskich,

bdw
nie

Mniszcha.

prbuj uwia-

510

HISTORJA l'OLirVCZNA

damia w tym
plan

kierunku szerokich

przebudowy na

sler,

jutro, to nie ulega

Zaraz po inwestyturze Karola


jewodzica ksicia Adama: jest to
z

modym dworem

i,

jeeli

mona,

ale

sami

chowaj swj

adnej wtpliwoci.

ksita

do Petersburga woprba odwieenia stosunkw


naprawienia ich ze starym. Od-

niczem przez Woroncowa, zaraz (w sierpniu) zwracaj


razem
si ku Francji, zapraszaj do cisego sojuszu Branickiego
wskazwki.
z nim pytaj ministra francuskiego Choiseula o pomoc
Znowu odprawa, to niezwykle oziba: Choiseul w rozkazie do Duinteres Francji
randa z d. 19 grudnia 1759 r. wypowiada zasad,
wymaga utrzymania anarchji w Rzplitej i, gdyby znalaz si wyszego polotu monarcha na tronie polskim, ktryby chcia wzmocni
tylko na
pienidze na to
swj rzd, to Francja powinnaby
aby pokrzyowa jego plany. Niezraeni, ksita zachowuj
to,
z afektacj postaw przyjaci Francji, co im zreszt nie przeszkadza
prawieni

oy

yw

poserdecznej zayoci z posem angielskim Stormontem


upewnia rzd brytaski o swej wiernoci. Ta dwulicowo^
doskonale usprawiedliwiona egoistyczn obojtnoci wobec Polski obu
i

cichu

1.
mocarstw zachodnich, dochodzi do szczytu w citru zimy r. 1760
Zanosio si wwczas od ptora roku, jeeli nie na podzia, to n a
jednostronny zabr ziem polskich przez Rosj. Po zwycistwie pod
Kunersdorfem (12 sierpnia 1759 r.) generalicja rosyjska z Szuwaowami na czele przypomniaa sobie projektowane przez Bestuewa
okrojenie kresw naddnieprzaskich Rzplitej; ze zdobytych (1758)
Prus Wschodnich nieraz przenosili Rosjanie swj wzrok na nasz
Odask. Mniej wicej jednoczenie ijesieni r. 1759) Fryderyk II,
w przewidywaniu rokowa pokojowych, wraca myl do planu zajcia Prus Krlewskich. Rosja, jakby szukajc pozoru do zaczepki^
w tych wanie miesicach zaostrzya rne spory ssiedzkie o granic,
o zbiegych chopw o dyzunitw. Lada dzie mg przynie nowin,
i

e Rosja,
podaje

wzgldu na osobist nienawi carowej do Fryderyka II,


mu do. Wtedy to, w styczniu w 1761, Czartoryscy przedoyli
bez

Stormontowi plan konfederacji antyrosyjskiej z siedzib na Podolu,


prosili, aeby Anglja zjednaa dla tego planu
o miedz od Turkw,
uczciwe poparcie Prus. Za rwnoczenie skierowali Mokronowskiego
do Coniiego (jako szefa akcji sekretnej). aby zado Choiseula
biega o opiek francusk. Anglja wolaa wwczas godzi Rosj
z Prusami kosztem Polski, wic nic nie odpowiedziaa; ze strony
Francji wystarczyo sabe ordownictwo, by przez agodnego Woroncowa powcign zaborcz<' instynkty Szuwaoww.
K/.pllta karc/.in zajezdn". Troskliwoci o ojczyzn, jak widzimy, niepodobna odmwi wczesnym wodzom opozycji. Niemniej
i

w. KONOPCKV8Ki: C/.A8Y SASKIR

51

Oglny rozbrat partyjny przynosi skutki opakane Pr/.oz sze lat


wojska cudzoziemskie nie wychodziy prawie z Ilzplitej. Kto chcia,

stawia magazyny, rekwirowa, tratowa


zabija mieszkacw Od
niwy, rozwala spichrze, aresztowa, bi
wiosny r. 1758 Rosjanie siedzieli w Elblgu, Malborgu, Grudzidzu,
Toruniu. Tylko Gdask, chocia parokrotnie naciskany (w kwietniu
padzierniku 175H r., w grudniu 1760;, nie da si skoni do otwarcia bram ani urob ani podstpem, a umia zawsze w sam czas
znale ordownictwo w mocarstwach morskich: Anglji. Holandji,
rozbija

namioty,

nas

Zato bezbronni

Danji lub Francji.

mieszkacy nieosonioriych

okolic,

bez rnicy stanu, nacierpieli si coniemiara. Szlachta, dla uniknicia


gorszych nastpstw, obieraa komisarzy liwerunkowych, ktrzy poredniczyli midzy ni a intendentur rosyjsk z takmi skutkiem,

cay gniew ssiadw spada na komisarzy, a Moskwa moga tem


bezpieczniej podwaja swe wymogi.
drog oswajano si potrosze
obcym nakazem. Litwa za swoje krzywdy
z gwatem
dostawy
w latach 1/57 8 otrzymaa jakie takie wynagrodzenie od obu-

9); w nastpstwie mogli Rotem mielej paci Wielkopolanom kwitkami bez wartoci wymiennej
"komisja bdzie". Rzeczywicie latem r. 1761
obietnic,
zasiadaa w Toruniu komisja indemnizacyjna (Puczkw
Wykowski):
przysdzia ona sporo, ale nie zapacia nic.
Jakkolwiekbd, od maierjalnych krzywd jednostek gorsza ujma
moralna dziaa si caemu pastwu. l*o dwch zimach spdzonych
stronnej komisji grodzieskiej (1758

sjanie

na ziemiach Rzplitej (na mudzi


w Wielkopolsce)
Fryderyk zdoby niezgorszy pretekst do podobnego traktowania nalutym r. 1759 wyprawi on generaa Wobersnov\a
szych granic.
na zniszczenie rosyjskich magazynw w Poznaskiem; genera speprzez

Rosjan

ni zadanie

uprowadzi

zbyt goiliwego onych

Rydzyny eks (aworyta Sukowskiego,


-

magazynw doslawc. Z gr

rok przesiedzia

nikt si o niego skutecznie nie


magnat w twierdzy gogowskiej
czerwcu 1759
upomnia, ho wszak to by wrg osobisty Briihla.
hr. Dolina pow trzyli najazd, tym razem na czele
roku Wobersnow
kilkunastu tysicy wojska z zamiarem zniesienia zimujcych tu
wdzie pukw rosyjskich. Ten wielki plan si nie uda: Rosjanie
poszli pod Kunersdorf; kiedy wrcili, coraz
zerodkowali swe siy
i

uprzejmi, coraz pewniejsi siebie, wpad znw za nimi


mniej karni
listopadzie synny Laudon. opudo Wielkopolski major Wurms.
szczony przez Rosjan po Kunersdorlie, przemaszerowa nd Kalis/.i
Krakw na lsk, kryjc si za polsk rubie
przez Czstochow
przed pocigiem Prusakw. Rok 1760, pamitny wziciem lierlina
w Saprzez armje cesarskie .tudzie zaartemi bitwami na lsku
i

512

HISTORJA POLITYCZNA

ksonji.

upyn

znw

zawitali

do

dla Rzplitej

spokojnie.

w Poznaskiem

ju

Piaten (we wrzeniu). Mniejsza

to,

Ale

g^eneraowie

nastpnym roku
(w czerwcu)

Zieten

kadego

utrata

nego magazynu zmuszaa Rosjan do nowych rekwizycyj

sze: gorsza,

te

gonitwy

upowaniay poniekd
do

uznawania

bitwy ssiedzkie

na

wymu-

polskiej

ziemi

nawet yczliwy rzd francuski,


za teren bezpaski, a w ssiadach budziy

Rzplitej

atw

apetyt na

ca

spalo-

Europ,

zdobycz.

monetarna. Sejmy r. 1700 i 1761. Materjalnie kraj


najwicej ucierpia wskutek niesumiennych operacyj mincarskich
Fryderyka II
innych pomniejszych faszerzy pienidzy. Ju oddawna
wyzyskiwaa zagranica bezczyimo polskiej mennicy, zamknitej od
r.
1685. Sejm Niemy uregulowa by doranie stosunek srebra do
zota (dukat=18 zp.), ale
to nie przeszkodzio cudzoziemcom wyawia z Polski tego metalu, ktry chwilowo u nas tasz mia cen.
Augustowi III zlecono w paktach konwentach uruchomienie mennicy
za zgod stanw, skoro jednak sejmy nie dochodziy, Bruhl rozpocz w r. 1749 bicie lichych miedzianych szelgw w nadmiernej
iloci; od r. 1752 do 1756 bito na Pleissenbergu pod Lipskiem tynfy,
szstaki
trojaki na dochd krla, z oczywist ujm dla skarbu
Kl(jska

Rzplitej. Jeeli to

piero

powiedzie

byo krzywd

wywoywao

Fryderyk, znalazszy

sarkanie, to

o bezecnych szacherkach, jakich

Saksonji stempel Augusta

do-

si chwyci Wielki
III

Pod pokrywk

ydowskie rce Efraimw, Ickw, Gumperzw, Isaakw,


fabrykoway w Lipsku, Wrocawiu, Krlewcu, coraz to podlejsze
<ynfy, trojaki, grosze, szelgi, z roku na rok obniajc za zgod krla
pruskiego stop menniczn. Ile zarobili na tern ydzi, nikt pewno
nigdy si nie dowie; PVyderyk wydoby z tego procederu przez pi
polsko -sask

lat

(1758

62)

dwadziecia kilka miljonw talarw

drugie

tyle,

otrzyma od Pitta tytuem zasikw sprzymierzeczych; zwaywinni speszy wic, e oprcz niego zarabiali mincarze, porednicy
kulanci, mona miao wnosi, e kraj straci okoo 200 miljonw
zotych polskich: za takie pienidze mona byo utrzyma przez dwa
lata szedziesit tysicy doborowego wojska
podyktowa taki
ile

lub inny pokj Europie!

Klska staa si oczywist dla kadego pod jesie r. 1760.


Dwr, zamiast czemprdzej przedoy sejmowi rodki zaradcze.
w obawie przed krytyk opozycji
przed skargami na sojusznicze
wojsko rosyjskie wynaj podolaka Leeskiego, klienta Potockich,
do zerwania obrad (6-13 padziernika). Po takim uczynku trzeba
byo prdko ratowa reputacj ponownem zwoaniem sejmu owocn
pr.ic prawodawcz. Jako spiesznie, bez zachowania formalnoci,
i

w. KON()PCZV.SKi: CZAsy >A-<KIK

y.woano
torami

f) 1 .S

27 kwietnia sejm nadzwyczajny. Flozpisano midzy senainnymi doradcami co w rodzaju ankiety na temat walki ze

n;i

zdanit',
naley otworzy
pienidz! pilnowa dobrze g-ranic.
Briihl g:odzi si na wszystko, tylko nie na oddanie dochodu z mennicy
skarbowi pospolitemu. Nie poto sprzeda on dopiero co klucze podskarbiskie swej kreaturze. Teodorowi Wesslowi, nie poto upatrzy
sobie zaufanego przedsibiorc, aby samemu wyj z pustemi rkoma.
zdziesitkowana, dosza do wnioWidzc to opozycja, zaskoczona
dworowi chodzi nietylo o reform monetarn, ile o przeforsku,
sowanie na sejmie jakich innych planw, zapewne szkodliwych dla
wolnoci, np. o zatwierdzenie inwestytury Karola Kurlandzkiego. Sejm
wnet po zagajeniu zosta zerwany gromkim maniestem czterdziestu
posw, ktrzy z ca otwartoci ogosili wiatu,
zgromadzenie,

monet, ^rzewayo,

rzecz

mennic pastwow, wytrbi

prosta,

stary

rozpisane

uwaaj

bezprawnie,

jektowan

niewczesn

poprostu za niebye, a reform pro-

bezcelow wobec niepodobiestwa walki


s w kraju. Rada senatu (13 20
maja) przyja zasadniczy pogld Czartoryskich, e podskarbi moe
z

powinien

za

przemytnikami, pki

Moskale

wasn wadz

zredukowa

monet

waloru.

do

wewntrznego

samej trzykrotna gwatowna redukcja wstrzsna niebawem stosunkami gospodarczemi


l*olski. Najpierw ogosi
taki
uniwersa podskarbi litewski Flemming (20 lipca 1T61), w jego lady poszed Wessel (12 sierpnia),
ktry jednak nie zastosowa si do norm, obowizujcych ju w Ksi-

Redukcje. Wzrost opozycji.

rzeczy

rozrnia mnstwo gatunkw


odmian, nieuchwytnych
za bardzo uchwytnych dla zawodowego spekulanta.
19 padziernika ujednostajniono dewaluacj w caej Rzplitej, a 17
lutego 1762 r. uzupeniono j, redukujc nowe tynfy wrocawskie.
Cakowitego skutku te zarzdzeina nie przyniosy, choby z tej przyczyny, e Wessel, godny nastpca Sedlnickiego, za 100.000 talarw
apwki przyrzek ydom polskim niezbyt cile pilnowa wykonania

stwie,
dla

lecz

profana,

uniwersau.
['oniewa w miar pogarszania si monety kupcy podnosili ci-ny
towarw, wic redukcja faktycznie przyniosa tylko due szkody zbieraczom gotwki; caemu krajowi odsonia ona jedynie szkod gotow, a nie przynio.sa nowej. Nienmiej wraenie jej byo przykre
dla dworu zgubne. Wogle od ostatniego sejmu papiery Mniszcha
szybko spaday. Niekarno
poswarki wlizny si do dwt)rskich
Og
szeregw.
spoeczestwa susznie czyni )>meteor<'>w paacowych,
t.
Briihla, Mniszcha
Sotyka. odpowiedzialnymi w pierwszym rzj.
dzie za wszelk niedol: za niead, zuboenie kraju, demoralizacj,
i

C-.ncyklopedja polska. T. V, cz. U.

aa

514

HISTORJA POLITYCZNA

wybryki Rosjan. Jawnym znakiem upadku wpyww dworu stao sizwycistwo iamilji na wyborach do trybunau koronnego, po ktrem
nowy marszaek, zacny Andrzej Zamojski, wojewoda inowrocawski,
zabra si do naprawiania za, wyrzdzonea:o Maachowskiemu przez
do czynniejszega
mniszchowsk sprawiedliwo. Doszoby moe
odwetu, gdyby nie obecno w kraju armji rosyjskiej. Kiedy we wrzeniu szlachta sieradzka pozwolia sobie na ostry manifest przeciwka
dworowi
Moskwie, Briihl sprowadzi do ogodzonej Wielkopolski
12.000 kirasjerw ksicia Wokoskiego, czem zupenie steroryzowal
niezadowolonych. Tylko szaleniec mg w takich warunkach myle
o powstaniu, ktre odrazu przywrcioby zabjcz zgodno midzy
Prusami; ywioy przezorne musiay odoy porachunki
Rosj
do czasu, kiedy acuch elazny Kaunitza
z pasorzytami dworskimi
kiedy nastpi ewazgniecie gonic ostatkiem si obron prusk
kuacja kraju z obcych wojsk.
Skutki przewrotw peterslmrskielu Zgon carowej Elbiety (5 stypozbawi dwr warcznia 1762 r.) ocali od zguby Fryderyka II
szawski punktu oparcia w Rosji. Nowy car Piotr III, oddawna znany
jako fanatyczny wielbiciel Hohenzollerna, odrazu zwrci mu zabory
sta si z wrogfa przyjacielem, o mao nie sprzymierzecem. Dla
i

Polski ta

nowa przyja

uciek

Kurlandji, wiedzc,

nie

rokowaa

car

nic dobrego. Krlewicz Karol

mu j odebra przemoc

chce

odda swemu wujowi, ksiciu Jerzemu holsztyskiemu. Jeeli zamiar ten spez na niczem jeeli midzy Prusami a Rosj nie doszo
do skoczonego ukadu na szkod Polski, to si tumaczy wycznie
popiechem, z jakim car sposobi si na wojn z Danj w obroni
swoich interesw holsztyskich, kiedy tymczasem Fryderyk wyzyskiwa obecno Rosjan na lsku przeciwko Marji Teresie.
Jeden tylko dom w Polsce przyj radonie wstpienie na tron.
i

a by nim niestety dom Czartoryskich. Od tej chwili fa111;


olepiona perspektyw korony dla ksicia Adama, traci nanowo grunt w zdrowej opinji narodowej przenosi swe nadzieje na
Petersburg. Zamach stanu Katarzyny II (9 lipca), uwieczony gwatown mierci jej ma, niewiele ju zmieni w stosunku Rosji dodo familji. Carat nie wrwojny siedmioletniej, do Prus. do Polski
ci do obowizkw sprzymierzeczych wzgldem Marji Teresy, przeciwnie, wycofa si ze sceny rodkowo-europejskiej, aeby tem gwatowniej skupi
si ekspansywn w kierunku Polski. Za gwny
rodek do tego celu prowadzcy obraa sobie Katarzyna utrzymanie

Piotra
milja,

sw

poparcie

wasnego stronnictwa w

dw,

w imi

Kzpitej, a jako najbliszy etap,

na tronie polskim. Ze wszystkich wzgldla uatwienia walki elekcyjne}


czystej ekspansji

osadzenie ulegego

wasala

w. Konopczyski: czasy sarkik

Czartoryskim

jako

przyjacioom

przywrci

Rosji,

516

postanowia wyrzuci

z Kur-

ksistwo Birenowi. 1'oniatowskieg^o zawiadomia zaraz po przewrocie,


przyle do Warszawy Kayserlinga, aby pomo skutecznie familji
aby zrobi jego, t. j. stolnika,
albo przynajmniej ks. Adama krlem polskim; nie pozwolia mu jednak
jecha do Petersburga, gdzie jego miejsce zaj ju wwczas nowy
kochanek Grzegorz Orw.
Czartoryscy wysoko podnieli ton wobec dworu. Czem byy
landji Karola

to

zdawkowe umiechy

grzecznoci Brilhla wobec perlosami Ojczyzny


Teraz szo
o wszechwadz, nie o kompromis. Wic przy najbliszem rozdawnictwie wakansw zadali ksita dla Zamojskiego pieczci wielkiej
koronnej po Maachowskim, dla zicia ks. kanclerza, Michaa Ogiskiego, wojewdztwa wileskiego po M. Radziwille, dla innych przyjaci
innych zaszczytw. A kiedy Briihl na ich ultimatum: wszystko
albo nic nie dawa zadawalajcej rezolucji z Karolem Radziwiem,
osawionym ksiciem Panie Kochanku, targowa si o krzeso wileteraz dla nich

spektywy

pokierowania

natychmiast

postanowili jednym zamachem zniszczy handlarza urzdw


wyrzuci go z Polski. Stolnik litewski w penym sejmie (5 padziernika) zaatakowa indygenat syna premiera, Fryderyka. Nastpi
rozruch, wlad za ))albejczykami Radziwia dobyli szabel posowie
arbitrowie. Brtihl wola zerwa sejm za rosyjskie pienidze
Szymakowskiego posa wyszogrodzkiego, ni sucha dalszych napaci. Posejmowe manifesty obu stronnictw (7
8 padziernika), a jeszcze
skie, oni
i

rk

Zamoyskiego ks. Michaa, wypowiedziane w senacie


30 padziernika), brzmiay jakby wypowiedzenie wojny midzy
(26
amilj a ca dynastj wettysk.
bardziej

mowy

Zamach

koiifederaiyjiiy

Czartoryskich.

Jak

Kayserling

tylko

przyby do Warszawy, ksita podali mu (14 15 grudnia) memorjay


wyuszczeniem rodkw, potrzebnych do zrealizowania
tamilji,
zaprowadzenia adu w Polsce.
mianowicie do wusunicia naduy
bro dla krtkiej, lecz spryChodzio narazie tylko o pienidze
stej konfederacji, nie o wojsko posikowe. Nie przewidywaa jeszcze

de

lamilja,

e razem z hetmanem liranickim, ktry j opuci podczas sejmu,

odwrci si od
talne

wraenie

wanie

teraz,

najmniejszego

niepopularno

niej

znaczny

wywr
w

grudniu,

wzgldu na
polityki

odam

gwaty
przy

narodu; nie przeczuwaji, jak

rosyjskie,

dokonywane

sekwestracji

dbr

fa-

Kurlandji

ksicych,

bez

protesty polskiego ministerjum. Z czasem

Czartoryskich

wysza

na jaw

caej peni;

ale wtedy mieli oni ju w rkach upewnienia carowej, aprobujce


rodki ich polityki; zawr')ci byo trudno; wic poszli prosto
cele
przed siebie, na przebj, proponujc konfederacj bezterminow, a do
i

H3*

516

HI8TORJA POLITYCZNA

mierci krla (22 marca 1763 r.) proszc dla niej o poparcie zbrojne.
Czy chciano zdetronizowa krla? Rzecz w braku dowodw conajchory August nie mg ju dugo
mniej wtpliwa: przecie stary
i

y,

zewntrz zaszkodziby ici


zaszkodzi Leszczyskiemu.
Pooenie kraju byo rozpaczliwe. Niezalenie od teoryj prawnopastwowych ksicia kanclerza litewskiego Rosja postanowia dawno
opanowa Kurlandj. niezalenie od familji podnosia ona z caym
naciskiem swoje pretensje o dyzunitw zbiegych, o chopw, o zaludnienie przez Polakw pasa neutralnego na Ukrainie. Z wasnego
popdu aroczny Fryderyk sa (w grudniu) na proczne rabunki do
prowincji wielkopolskiej generaa Lossowa po zboe, pasz, bydo,
dziewczta. Han tatarski wszczyna zatargi na poudniokolonistw
grozi najazdem. Co gorsza, niezalenie od familji zawej granicy
a precedens detronizacji narzuconej z

wasnym pniejszym rzdom,

jak dawniej

cieniaa si z dniem kadym przyja rosyjsko- pruska, niezbdna dla


obu ych pastw, wwczas w Europie odosobnionych, a obliczona
wyranie na podboje w Polsce. Co najgorsza, nikt poza familj nie
planowo do wewntrznego odrodzenia narodu. Ona jedna, wedug sw pewnego dyplomaty, stanowia ma, rzdn Rzplit w Pol-

dy

sce wielkiej, anarchicznej.


Zaiste niewiele

cenia rzecz

sadniczo

wana

przebudow

ucielenienia

Austrji

A jednak bya

myl

jeszcze do stra-

polityczna,

czca

obron niezawisoci, myl dopiero


znw pogrzebana na dugie

polityki

Czartoryskich od

mona byo wprowadzi w

po tylu

w
w

stracenia.

kiekujca zdrowa

1761, lecz

r.

kiem uzalenienia
jeszcze

byo do

Rosji.

za-

co bliska
lata skut-

myl
ksita

Czy tak

ycie, to inne pytanie;

dowiadczeniach, po daremnem szukaniu oparcia najpierw


i

Anu-lji

(1720j,

potem we

Francji, Szwecji

Turcji (1733),

54), znw we Francji (1759), w Ansi jedynej koncepcji, jaka przynajmniej


wygldaa realnie: podsun Katarzynie wspania ide uporzdkow dymach tej fantasmawania Polski, otumani j pochlebstwem
Rosji, Austrji

glji

Anglji (1744

Prusiech (1761), chwycili

gorji

utopi naraz

zachanno

rosyjsk

zaborczo prusk. Wezwa-

okazao si bdem, to pewna; ale, znajc gatuMniszchw, Radziwiw, Ponek patrjotyzniu przeciwnego obozu
Rosji sutockich, trudno wtpi,
owi gotowi byli poda
jej bez zastrzee, bez ambicji reformatorskiej,- gdyby ich w l*e;
Czarpolega na tem,
tersburgu nie ubiega familja. Gorszy
nie obcej pr/.emocy

rk

bd

niezbdnoci
toryscy zby pno przystpili do pouczenia
reform. I)opiero teraz bowiem, latem r. 1763, ukaza si ostatni tom
programowego dziea Konarskiego 0 skutecznym rad sposobiea
opinji

w. KONOPCZYI^SRi: CZASY 8A8KIB

517

Z gotowym zarysem przyszego rzdu konstytucyjnego, zblionego


do wzorw angielskich
szwedzkich.
Kurlandja pierwsza padaa ofiar mylnej rachuby Czartoryskich.
Komisarze polscy, Plater
Lipski, bezsilnie patrzeli w Mitawie od
stycznia na gwaty moskiewskie; Europa nie interweniowaa. Jeszcze
i

kilka aosnych memorjaw ze strony poUkiej, kilkadziesit mw na


na radzie senatu (7 15 marca), dajcych oddania pod sd Birena
jego stronnikw,
krlewicz Karol po zaszczytnym oporze musia opucie
rezydencj. Jednoczenie (25 kwietnia) August Briihl

sw

poegnali Warszaw na wieczne czasy, pieszc do uwolnionego


pokojem hubertsburskim Drezna.
Nareszcie przyszed dzie czynu dla Czartoryskich. Ziemia palia si im pod stopami.
Wilnie
Panie Kochanku przemoc
ufundowa trybuna (18 kwietnia) rozpocz w nim na wielk skal
przeladowanie przeciwnikw. Z Wielkopolski dochodzi jk szlachty
obdzieranej z dobytku przez Prusakw, Og, zdawao si, czeka
tylko dyrektywy, by
z tego czyca do jakich nowych przeznacze. Wic z najwikszym popiechem, zanim osierocona partja
dworska odzyszcze przytomno, ksita gromadz pod Puawami
milicj. Orodkiem ruchu ma by Koskowola; konlederacja ma powsta, jak tylko Katarzyna II da ostateczne pozwolenie
przyle po-

ksi

pody

Ju

obiega wojewdztwa odezwa Czartoryskich, wzywajca nard do dwignicia si ze straszliwego upadku; ju przez

siki.

mud

oddzia generaa Sotykowa, przeznaczony do rozpdzenia samym postrachem trybunau wileskiego... Nagle nadchodzi wie,
carowa si rozmylia kae familji czeka z wybuchem do mierci

idzie

krla.

Sprawc odmowy by

Nikita Panin,

rosyjskiej polityki zagranicznej,

ryscy

myl

o detronizacji

ktry

Augusta

gwny odtd

przekona carow,

chc

wcign

kierownik

dwr

Czartorosyjski

niebezpieczn awantur. By to dla ksit cios straszny a nieoczekiwany- Na nic si zday wszelkie perswazje; wypado
z wrogami do wsplnego stolika
paktowa pod auspicjami Kayserlinga. A tu nadchodzia znowu prba si, reasumpcja piotrkowska,
na ktr wrg cign tumnie, prowadzc za sob wszystkie ywioy, dotknite w uczuciach narodowych rusolilsk polityk familji.
Zanosio si na nowe Olkieniki.
ostatniej chwili ocalia Czartoryskich od rozlewu krwi
od klski jeeli nie lizycznej, lo moralnej,
wiadomo o mierci Augusta 111, zaszej w Drenie d. 5 padzier-

usi

nika 1763

r.

HISrOIJA POLITyCZNA

518

RDA SABOCI

WEWNTRZNE

RZPLITEJ.

oNard polski w ostatnim stopniu upadku,


w niwecz obrcone, sprawiedliwo zdepzamieszaniea
wiecie nieporzdek
takich

Istota /iiji^adnieuia.

prawa

ojczyste zburzone

tanao, wniesychany

sw uywa monitor Czartoryskich, rozrzucony przed ich projekto1763, aby przedstawi ogowi ca gbi powanym zamachem
r.

))nard polski u zagranicznych sta


nienia, dochodzcego taU daleko,
zwa
si drugim izraelskim rodzajem, gdzie jest wstydem
i

si Polakiem*. Takie akcenty brzmi

kraju,

Praw

ojczystych

ju

hab

ustach Konarskiego (1761):

sabo,

"Niesawa, haba,
narodu.

nigdy

lepiej

sromota, upadek na wszystkiem caego


zupena ruina. Rozpacze wielkie po caym
nie bdzie
by nie moe. A krl Leszmoe sprawy z caej okropnoci swego
i

czyski, nie zdajc sobie


Rzplita, jak stary gmach, mole
spostrzeenia, stwierdza oddawna,
propria ruit*(zapada si pod wasnem ciarem). Szczciem, rozpacz ogarna nie wszystkich: znaleli si ludzie, ktrzy w tej strasznej chwili razem z Konarskim podjli, jak sami mwili: nowe,

wiata polskiego tworzenie.


zadawnion musiaa by choroba, jeeli

albo raczej powtrzone

Cik

lekarze przy-

stpowali do jej zwalczania ju nie z maci, ale z lancetem, nie


zgni
poto. by podpiera walcy si gmach, ale eby zrba
stawia znw od podwalin. Gdyby ci lekarze widzieli, jak my dzi-

cz

siaj,

saboci siga korzeniami redniowiecza,


zaamali nad wielk Chor. Ich diagnoza jednak rzadko

niejedna z przyczyn

moeby rce

postpowcy omielali si krytykowa czasy


nieco dawniejsze, zachowawcy z obozu konfederatw barskich pocieszali si tem, e wystarczy wrci do pierwiastkowych Rzplitej ustaw,
naleciaoci. Wiek osiemnasty
z pominiciem pniejszych zbocze
wogle wierzy w cudotwrcz moc urzdze pastwowych ta wiara
pomoga naszym reformatorom do otrznicia si z pesymizmu.
Jakkolwiek daleko zreszt monaby prowadzi wywd wewntrz-

sigaa

poza rok

1648;

nego rozkadu

wygldao
co

pyno

Rzplitej,

nie wszystko, co

opacznie, szkodzio
ze zdrowej

pastwu w

zasady

lub

oderwaniu wyglda lub

rzeczywistoci,

racjonalnej

myli

nie wszystko,

politycznej, by-

wolne od ujemnych nastpstw. Dopiero w zwizku z caoci


ycia narodowego mona dzi poszczeglne czyny, objawy, skonnoci, instytucje ubiegych wiekw okreli jako pomylone lub naw<it
zgubne. Nawet w czasach najwietniejszych proces dziejowy wyformy, ktre
twarza zdaa od ludzkiej wiadomoci l.ikio stosunki

wao

w pewnym momencie musiay osabi pastwo

takich nienormal-

519

w. KONOPCZYSKI: CZASY SASKIE

noci, przerostw lub niedorozwojw peno jest w yciu spoeczestw,


w takicb a tabyoby latalistyczne twierdzenie,
a jednak
kich warunkach geoorralicznych, na takiem a takiem tle gospodarczo-

bdem

spoec/nem, danemu pastwu amier bya pisana. O mierci z wewntrznego rozkadu czy choby o chorobie nieuleczalnej dawnej Rzplitej
po reformach stanisawowskich wocrle nie moe by mowy; ale
nawet wicej ni
choroba bya. powtarzamy, straszna, zadawniona
jedna. Historja musi datowa chorob od chwili, kiedy ten lub w
proces spoeczny wytwarza bezporednio zcrubne skutki, a nard ich
i

nie widzi, albo

takich usterek

ma
dwigaa
nie

niepostrzeenie na
Ustrj

tle

spoeczny

siy

moralnej, by je

usun.

Stara

Polska

niestety cay splot, a wszystkie one wyrosy


wadliwej budowy spoecznej.
Rzplitej,

zarwno jak

pastwowy,

ustrj

sta-

nowi w

caej Europie pewnego rodzaju unikat. Z przyczyn natury


gospodarczej, niedo jeszcze wywietlonych, szlachta polska urosa

do nieznanej w innych krajach potgi. Nad cay nard wybujaa miIjonowa rzesza szlachecka, zbrojna w dwiecie tysicy szabel. Taka
arystokracja, podobnie jak ateska lub rzymska, miaa wszelkie prawo
do. nazwy demokracji; za w nowoytnej Europie nigdzie, ani nawet
w Anglji, nie byo takiej rzeszy ludzi wolnych uprzywilejowanych,
szanowne,
biorcych udzia w yciu publicznem. Zjawisko okazae
rokujce pastwu niezmiern si, ale tylko na pewien czas, dopki
pastwa ssiedzkie nie nauczyy si w ten czy inny sposb zaprawia do pracy do walki jeszcze wikszych si spoecznych. Na dalsz met przerost klasy szlacheckiej nis fatalne owoce. Wzgldna
rwnowaga stanw, jak zostawi Kazimierz Wielki, runa w X\
wieku. Szlachcic sta si potg gron dla innych klas dla samego
wyzyskiwa je na swoje dobro. Mniejsza
pastwa, zagarn rzdy
i

razie, czy w wyzysk by gorszy lub lejszy, ni gdziemdziej.


Faktem pozostaje, e mieszczanin, odepchnity na bok, przycinity
znacznie zobojtnia na spraw
nadmiarem ydowstwa. schud
narodow, a chop jej wogle nie zna nie odczuwa. akerji wpraw-

o to na

e w

rdzenna Polska nie znaa: rok Ifir^l okaza,


stwie do ludu ruskiego chop katolicki, zczony
z dziedzicem, nie idzie za hasami podegaczy. Ale
dzie

przeciwie-

wspln wiar

ta lojalno wsi
tumaczy si nietylko jej znotiym bytem ekonomicznym,
na ktrym musiao zalee samym dziedzicom: wocianin poprostu
przykuty do swego zagona, aby mg sizanadto by przytpiony

polskiej

ga

rezultacie Rzplita zamiast 13 miijonw


po prawa polityczne.
l'j miljona.
przecitnie patrjotycznej ludrjofi moga liczy na 1
Dziewi dziesitych czci narodu c/.ut) si obco le w rodzimym
klasa uprzywi-kraju
stan ten utrwali si wanie dziki temu,

HISTOIUA POLITYCZNA

r)l?0

do

bya

ca

aby
reszt przez par wiekw trzyw garci wyzyskiwa. Cokolwiek te si mwi o demokratyzmie dawnej szlachty, dla pastwa lepiej byo mie arystokracj mniej
pozby si jej w drodze wewntrznej rewolucji, ni czeka
liczn
lejowana

ma

liczna,

pod

rzdem owych dwustu

tysicy,

warstwa rzdzca si

prze-

rozszarpi zaborcy.
yje
Zreszt owi uprzywilejowani czy duo siy dawali pastwu?
potgi, wszelkie moliwe wolnoci:
Zdobywszy ogrom szczcia
wolno od podatkw (1374), nietykalno dbr (1422), wolno osobist (1438), prawo pozwalania na pospolite ruszenie (1454), woli

kraj

no

od

ce

wadz prawodawcz

(1496),

(1505).

prawo gosowania

prawo buntu (1573), prawo obioru sdziw wyprawo interpelacji (^1609), stanowczy wpyw
na polityk zewntrzn (za Zygmunta III), wreszcie cakowit wadz
szlachta uznaa w sobie kwiat narodu, ba, nawet
nad chopem,
na elekcji krla

szej

instancji (1578, 1581),

gruncie rzeczy

waciwy

nard. Reszta

mnstwa suwerenw elektorw

nie

to metojki

mia aden

Takiego
na wiecie,

heloci.

kraj

to nard towarzyszy husarskich, nachyba tylko Rzym. Szlachta


rjd tylokrotnych zwyciscw, najwolniejszy nard na kuli ziemskiej,
.lej ju nic wicej nie potrzeba, nic
nie pouczy ani nie zaimponuje.
Kuropejskie zasady rzdzenia dobre moe dla Francuzw lub Nietncw, ale nie dla nas. Z sytoci samouwielbienia zrodziy si apatja
zastj, zastj przeszed w zacofanie. ycie bez konkurencji pozwoliorozwin si w warstwie szlacheckiej najlichszym instynktom, nadi

miar przywilejw

ogupi uprzywilejowanych.

onie samej herbowej braci dokonaa si wana


przemiana. Oto od czasw pierwszego Wazy ani sia ekonomiczna
ani wyrobienie polityczne przewanej czci szlachty nie stay ju
na poziomie zdobytych swobd. Ju w cigu XV wieku pogbiaysi r()nice majtkowe midzy drobiazgiem a karmazynami. Fo unji
lubelskiej monowadztwo rdzennie polskie zasilone zostao dopywem zamonoci przez zwizki z magnaterj Woynia Kijowszczyzny
tudzie Litwy Biaorusi. Tak pod form demokratyczn rozwina si
hierarchja spoeczna, z podziaem conajmniej na trzy klasy ziemiazagonow).
skie zamiast jednej (krlikw kresowych, szlacht redni
Potgi magnackie, nie znajdujc sobie normalnego ujcia w demoznalazy drog dziaania poktn
kratycznym ustroju, poszukay
obrprzez protegowanie, teroryzowanie przekupywanie szlachty,
ciy j za Sasw w swoje powolne narzdzie.

Tymczasem

Wady

ustroju pastw<nve!ro.

ropie wc/esncj

spoecznej:

we

pastwa

Francji,

Wadza

Rosji,

Byy w Kuwzgldem budowy

jn-awodawcza.

typow( s/lachccku' pod

Prusiech, Austrji, wszystkie niemal

w. Konopczyski; czasy saskik

521

urzdy znajdoway si w rkach szlachty. Byy moe lu


wdzie
grupy szlacheckie bardziej eroistyczne, bardziej pyszakowate. o bach
i

w Polsce. Ale te w tamtych krajach by


rzd monarchiczny, kierujcy caym mechanizmem pastwowynr

jeszcze cianiejszych, t)i


silny
i

regfulujcy stosunki spoeczne weduy" pewnej

strony przewa<^a spoeczna szlachty

nit;^dzie

racji stanu; / drug-iej

bya

nie

tak bezwffldna,

Co najwaniejsza; nasi janie wielmoni urodzeni chwycili w swe rce wyczne kierownictwo spraw wraz z odpowiedzialnoci za nie. Oni dla siebie stworzyli ustrj pastwowy, taki wadobrobyt, .lak stwonie, jaki najlepiej zabezpiecza ich wolnoci
rzono ten ustrj, a w szczeglnoci organy prawodawstwa? Jak Bg

jak u nas.

da, od potrzeby do potrzeby, bez przewidujcej myli, bez technicznego wykoczenia. Najkompetentniej wyraa si o tern Konarski;
))Przypadkami, azardem z okazyj rnych rne w rnych czasach,
wiele sobie przeciwne, drugie mniej zrozumiane, a le bardzo tumaczone po Woluminach Legum znajduj si prawa o radach naszych, ale nigdzie nie masz jednego, zewszd ile mona dopenionego onyche sprawowania ukadu. Prawa te nasze
co podobne
dworu,
do starego
z pocztku szczupego, potym bez adnej co kilka,

obalaj si
czci, stworzono
ksztat obrad narodowych z wymaganiem jednomylnoci, dobry dla
aniow, nie dla ludzi. Nie wypracowano, ani nie przyjto z zewntrz
elementarnej zasady wikszoci gosw. Potem dopuszczono do wyrodzenia si z jednomylnoci
nwolnego nie pozwalam. Przez
dwiecie lat znosi sejm walny warcholstwo opozycyjnych posw,
prawie zawsze podgzyte zdrad, cierpia od wasnego niedostwa
nie zdoby si na porzdny regulamin obrad, jak nie zdobyo si
cae nasze ustawodawstwo nowoytne a do Konstytucji 3 Maja na
aden doskonay pomnik, ktryby warto byo pokaza Europie. Przez
dwiecie lat wadz naczeln sprawowa niezdolny do obrad
wytonej dyskusji tum, tum sejmikowy, tum elekcyjny. Podziv\ia
mona jego umiejtno dostrajania si do jednomylnoci, cierpliwo, nieraz powicenie, ale trudno podziwia rozum takich* prawodawcw. Bo owoce wolnego nie pozwalamo byy straszne
nazbyt
dobrze znane. (Idyby kto spyta, jaka bya najwaniejsza spoeczna najwaniejsza konstytucyjna przyczyna upadku Kzplitej, monaby odpowiedzie krtko: bezwzgldna wszechwadza szlachty liberum veto.
Rozkad wadzy wykimawczej. Te same cechy: podporzdkowanie pastwowo.ci interesom szlacheckim
niedbalstwo w wykoczeniu form okazuje budowa rzdu w cisem znaczeniu.
oczacU
kilkanacie

stare.

kilkadziesit

Gubic si

lal

przyczynionegi)

synietrji,

antynomji interesw^ Cioci

ogu najodpowiedzialniejszym

za

wszystko

czynnikiem

by

kri'>l.

522
ktry

HISl-ORJA POLITYCZNA

mia wystpowa

senatu.

Wygldao

to

albo

otoczeniu

sejmu, albo w* asystencji


wcale parlamentarnie
z punktu widzenia
i

wolno widzie w dawnej Rzplitej organiczne


zespolenie krla
pastwa, jakiego brako innym narodom Europy
ldowej. Ale spczeni, np. Karwicki, wiedzieli, co sdzi o tej orgateorji

Konstytucyjnej
i

nicznej jednoci. Naprawd iriter Majestatem et Libertatem wTzaa


odwieczna walka, tern gorsza, i podziemna, przyczem krl prawie
zawsze dwiga spraw publiczn
racj stanu, a wolny szlacicic
ciga j sobie pod stopy. Krlowi zostawiono z zakresu wykonawstwa tyle wanie mocy (wadz rozdawnicz
dowdztwo nad
wojskiem), aby mc go czyni odpowiedzialnym za niepowodzenia,
dla narodu zawarowano prawo wypowiedzenia posuszestwa. Wolne
elekcje pozbawiay polityk polsk cigoci, a otwieray na ocie
wrota wpywom obcym. Wystawiano koron na licytacj, w nadziei,
przyszy krl wasnym groszem
wojskiem, bez adnych ofiar
z naszej strony, zdobdzie dla nas Kijw lub Kamieniec; pniej
zaczto poprostu sprzedaw^a swoje wolne suffragja. Gdyby przynajmniej z tej licytacji wychodzi upatrzony kandydat najlepszy! Ale
nie: od r. 1648 widzimy w okopie wyborczym cay szereg niespodzianek albo wyborw narzuconych wbrew^ narodowi. A jeli chodzi
o warto wybracw, to poza Janem III zawsze zwyciali kandydaci gorsi: Korybut bi
Lotaryczyka, August II
Contiego
Badeczyka, August III
Leszczyskiego.
Reszt wadzy wykonawczej sprawowali faktycznie nieodpowiedzialni, doywotni ministrowie: marszaek, kanclerz, podskarbi,
hetman,
pominiemy figury mniejsze. adnemu z nich krl nie
i

mg

rozkazywa, adnego zmusi do posuszestwa.


Przez sto lat z gr, od Jana Kazimierza do Augusta III, wolno byo
ministrom administrowa, politykowa
zdradza na wasn rk,
bez niczyjej kontroli, najczciej w myl interesw tej rodziny magnackiej, do ktrej nalea piastun urzdu. Odpowiedzialno, zwaszcza za polityk zagraniczn, woono na sonat przyboczny, t. j. na
skutecznie

owych czterech senatorw rezydentw, branych wedug przypadkowej kolejki na jeden kwarta z czterech kategoryj senatu (biskupa,
wojewod, kasztelana wikszego mniejszego); bya to rada
koni

dowiadczenia, bez znajomoci rzeczy, bez rutyny,


jak
skutek pokaza, bez adnego wpywu. Mona byo wymyli organ
doradczo- dozorczy znacznie powaniejszy zoony nieylko z senatorw, ale
z wybracw szlachty, na podobiestwo wydziaw
Htanowyci, jakie powstaway w niekl('rych krajach zachodnich,
po-

trola

bez

i,

mysy

takie rodziy

c/yn do

ifh

si

nieraz (1574, 1606

7,

1660).

l wielu przy-

urzeczywistnienia nie doszo: popierwsze, szlachta,

majc

523

w. KONOrCZYNSKi: CZASY SASKIK

rkach prawo zbrojnego

oporu, nie potrzebowaa takiego organu


senat, niemniej jak ona troskliwy

dozorczego nad krlem, wwystarcza


o

zot wolno;

obieralna

powtre,

rzdzca

deleiracja

cile odpowiedzialna, byaby

nieustajc, czujn

uciliw

mikowych

zmysu

organizacyjnego,

pominiciem

rzd

litery

krla.

rozbity, jak

w kadym

dla nieokieznanej,

szlacheckiej: dlatego jej nie chciano.

poprostu nie

midzysejnowa, choby

sta byo na

1'otrzecie,

razie

wadz

sejmikujcej rzeszy

prawodawcw

sej/

tyle kultury politycznej, energji,

eby utworzy wasny rzd

Chodzio wszak

nie o

rzd

parlamentarny

republikaski, ale

najsabszy, dla nikogo nie straszny.

Polityka zewntrzna szlachty. Od czasw Zygmunta III wedug


prawa senat przyboczny, a w praktyce sejm, roztoczy dozr
wyciska na niej swoje
polityk zagraniczn krlw

ca

nad
pitno.

Byo

pokojowego usposobienia nawet


pitno biernoci
wobec wypadkw, ktre wielkim gosem woay o czynn interwencj
Polski. Sejm przyswoi sobie prawo roztrzsania zagadnie midzytakiph
ratyfikowania traktatw.
narodowych, zagajania rokow-a
krlewskiej
polityki
mielszej
warunkach podcite zostay skrzyda
o wyzyskaniu pomylnych konjunktur zagranic nie mogo by
mowy. Wojen zaczepnych lub choby prewencyjnych nard nie
rewindykacyjne podejmowa znaglony, niechtnie.
chcia, wojny
co
w samym wyborze kierunku obrony bardzo charakterystycznie ujawnia si szlachecki duch Rzplitej. 8ejm stroni od
wojny trzydziestoletniej, chocia przez udzia w niej po tej lub owej
to

Bd

bd

mona byo odzyska lsk:

bo tam nie byo szlachty polzapomniany lud wiejski, wytrwale obstajcy przy mowie
praojcw. Zaniedbano spraw rozszerzenia dostpu do morza; krlom
kazano nieraz w paktach konwentach zakada oclassem maritimamc
ale nie dano im na to rodkw, ani nie poparto ich usiowa (n. p.
Wadysawa IV Sobieskiego, ktre do utwierdzenia polskich rzdw na brzegach Batyku prowadziy. Bo etrluga, handel zamorski,
mieszczaski, a szlachcie wystarczao
to
interes krlewski lub
spawianie wicin
szkut ze zboem lub tratw do Gdaska. Zao zapdzano si chtnie
bez adnego umiarkowania w przestworza
wschodnie, dokd ekspansj Rzplitej pchay interesy monowadztwa.
Prawda,
tam wojny miay niemal bez wyjtku charakter obronny;
prawda
to,
rycerzy walczcych z Moskw oywiaa wiadomo,
i broni oni swobd ojczystych przed sucfami brutalnego despotyzmu, a wielu z tych, co szli pod Cecor, Chocim Wiede, pono entuzjazmem dla sprawy Krzya witego; niestety, bywa to przewanie
instynkt ywioowy, spowodowany jakim najazdem, chtnie idcy
-na
nababom ukraisko- podolskim, ale nie kierowany sam(stronie
skiej,

tylko

rk

524

HJRTORJA POLITYCZNA

wiedz programow. Zapdy panw

polskich na

Modawi, podobnie

kozakw na morze Czarne, rozptay nawanic tureck^


ktra pochona najlepsze siy Polski w wieku XVII
uniemoliwia zwyciskie parcie ku morzu Batyckiemu. A wyprawy na Mo-

jak chadzki

skw w

dobie

rosyjski,

niecc

samozwacw

zaostrzyy tylko antagonizm polskoodwetu, ktra wyaduje si na


Rzplit pno, lecz zabjczo. Caa. za dwchsetletnia polityka zewntrzna Hzplitej zakoczya si odepchniciem jej od morza Czarneg^o, zweniem dostpu do Batyku (utrata Inflant, emancypacja
Prus), zasklepieniem narodu w ldowem hreczkosiejstwie, bez zaokrglenia narodowego na zachodzie, bez stanowczego zwycistwa,
bez zaagodzenia stosunkw na wschodzie. Przez rozejm andruszowski osignito niez od strony Moskwy granic strategiczn

Moskwie

ch

Dwina -Dniepr (wykrzywion

tylko naokoo Kijowa), ktra moga


nabra niewzruszone! trwaoci, gdyby j od wewntrz umocnia

rozumna
Polityka w'>viitrziia. O niej jednake mona mwi jedynie
pov\anem zastrzeeniem. Szlachta zanadto miaa zaabsorbowan
myl obntn swobd przed podejrzanym zawsze majestatem, eby
moga wiele uwagi powica rzdom wewntrznym. Mdrze zaatwiono spraw unji z Litw; niebacznie, zbyt wyrozumiale pozwolono rozwija si wszelkim rozbienociom wewntrz dualistycznej
Rzplitej. Czy rdem tej wyrozumiaoci by nasz szlachetny liberalizm? Owszem, ale byy
inne przyczyny. Brako energji na centralistyczne zachcianki, wic zostawiono dzielnicom
grupom spoecznym swobod stanowienia o sobie. Kwestji narodowociowej w wiadomoci szerokiego ogu wogle nie byo; ju wicej zaprztano
si pewnego rodzaju polityk populacyjn. Statysta Mazur pilnowa,
eby mu robotnik paszczyniany nie ucieka na Ru; statysta z pod
Ostroga lub ytomierza wzdycha do tego, eby na miejsce chopw
uchodzcych w Dzikie Pola napywali inni z Mazowsza. Racjonalnej

myl

kolonizacji z
o utwierdzeniu kresw przy Rzplitej nie prowadzi aden rzd, podobnie jak nikt nie zabiega systematycznie o sprowadzenie z zachodu umiejtnych rzemielnikw
bogatych kupcw,
co przecie w dobie Wielkiego Klektora naleao ju do abecada
administracyjnego panujcych.
tutaj te przewiecaa ziemiaska
predy lekcja gospodarzy Rzplitej: skoro szlachta ruska przyja katolicyzm, jzyk polski
obyczaje polskie, to ktby pyta o narodowo
pozostaych *',o ludnoci tych wojewdztw.^ Taki brak nacjonalizmu
w znaczeniu nowoczesnem, dodatniem czy ujemnem, jako obrony
waKU-j narodowoci lub tpienia innych, nie moe nikogo dziwi
w wieku .\\'I1 WIIK zanim si pojawia idea narodi>wa. Ale le.
i

525

w. KONdPCZYitKi: CZASr 8A8KIB

te

iiech nikogo nie dziwi rezultat tego rodzaju tolerancji czy

troskliwoci:

pomimo

utopienia

bez-

ziemiach kresowych znacznego

polskiego ziemie te pod wzgldom etnicznym pozoogromnej wikszoci krajem ruskim, atwym do oderwania
jeszcze atwiejszym do strawienia przez Rosj.
Dostatecznym cznikiem wydawaa si jedno religijna midzy
'olsk Rusi, oparta na unji brzeskiej. Ze ten akt by odstpstwem
od pierwotnych zasad bezwzgldnej tolerancji, jednoznacznych z pastwowym indylerenlyzmem w rzeczach wiary, to nie da si zaprzeczy. By to akt rozumnej polityki, w swoim czasie konieczny, szkoda
tylko,
spaczony w wykonaniu. Przy nawracaniu dyzunitw nie
wiele ceremonji robiono sobie z przekonaniami chopw: kady dziedzic, gdy mu si raz udao pozyska dla unji popa albo dla katolicyzmu parocha unickiego, stosowa wzgldem oU^eczek prawido
cujus regio ejus religio. To wywoywao gorycz
uczucie zemsty. Co gorsza, wbrevy wszelkiej polityce
wbrew
zaponie
wiedziom,
dopuszczono nawet biskupw unickich do senatu,
nie mwic ju o wadykach dyzunickich, ktrym to przyrzekaa
u^oda hadziacka, jakkolwiek w tym senacie siedzieli dugo wieccy
senatorowie unici
dyzunici. Std zazdro upoledzonych wobec
uprzywilejowanych
zamiast spodziewanej jednoci
rozam spo-

odsetku ludu

stay

wicym

eczestwa ruskiego na trzy zwanione obozy, ktrego skutki spady


na ca Polsk w przededniu rozbioru.
iniiysowe dawnej Hzplitej. Wadliwy ustrj
Siy moralne
licha gospodarka, zupeny rozstrj pastwowy, bdy
spoeczny
i

polityce

zewntrzej

mimo lamentw

bdy w

polityce

wewntrznej, jeeli

to

ostrzee rnych Skargw Staczykw nie skaniao spoeczestwa do nawrotu, to widocznie co szwankowao nawet w yamej psychice polskiej, riietylko w zewntrznych
lormach jej przejaww. Przez wiek XVII ostrzegaczw zagusza
wszystko,

krzyk

wolnoci tumw;

upojonych

Polsk

lecia nad

nawet kataklizm, ktry prze-

za .lana Kazimierza, nie poruszy gnijcej sadzawki;

po spustoszeniach

Wojny Pnocnej

ten stan bezkrytycznego

samo-

ustpi miejsca sceptycyzmowi. Z dwch stron


z k
dworskich, drezdeskich, oraz z k szlacheckich, sandomierskich
(z tego wojewdztwa sandomierskieyo, gdzie moe najsilniej ttnio

itwielbienia

si koncepcjo przebudowy
pastwa: jedna kracowo monarchiczna, w plan Flemminga (1714),
druga skrajnie republikaska Karwickiego. Pierws/. znamy uto-

iycie sejmikowo- kon(edorackie), zrodziy

na ona w
tacie

))De

ustanny,

wyoona w

trak-

obejmowaa sfjm

nie-

wirze kontederacji arnogrodzkiej; druga,

Ordinanda

Republica (1705

7),

obieralno wszystkich urzdnikw, wykluczenie od korony

526

HliilORJA

poluyczna

cudioziemcw. oddanie starostw na skarb. Og puci mimo uszu


oba wezwania. Nie chciao si myle, ani czu, ani dziaa: nieci
wszystko pozostanie, jak byo za naszych ojcw. Mocarstwa czuwaj
nad nasz wolnoci, gdy boj si naszej siy. Bo wolno
my,
i

wolno

Polska

to jedno.

Znajdujc w sercach
mzgach ludzi epoki saskiej tak wiar
logik, niepodobna nie zastanowi si nad stanem umysowo -moi

ralnym

wic

nad wczesnym charakterem polskim. Zwyczasw saskich, uwydatnia zjawiska najdrastyczniejsze: obarstwo, pijastwo, chciwo, pieepoki, a

tej

kle historyk, ktry charakteryzuje obyczaje

iiiactwo,

dzinnej,

ktliwo, sualstwo, postpujce skaenie moralnoci rokorupcj sejmow trybunalsk. Daremnie przeczy,
to wszy-

stko byo,

lepsza

e
e zagranica bya niewiele

nic tu nie

pomoe

stwierdzanie,

albo wcale nie lepsza. Tylko,

e wszystkie

powysze grzechy

stanowiy przelotny osad, waciwy tylko paru pokoleniom, a na upadek pastwa decydujcego wpywu nie wywary. Nam chodzi o pewne
gbsze uwarstwienia, pewne podstawowe skonnoci lub saboci,
odziedziczone po

sikro

mniej skandaliczne, lecz dziepopuszczanie pasa lub branie apwek.

))zotych czasach,

waniejsze, ni

Na podkadzie sielskiego, ziemiaskiego ywota w przestworzach


wschodnich, przy ekstensywnej gospodarce, wrd bezmiaru pl, gajw,
wd rozwina si icie polska beztroskliwo i obojtno na
wszystko, co nie zagraa wprost naszemu domowemu szczciu. Bez

wielkich
tania

si

namitnoci, bez caopalnych


losem, bez targajcych

otiar,

bez tragicznego szamo-

dusz wtpliwoci,

pyno mikko

ya

Rozrzedzona ludno
jakby jak rozrzedzon
kultur. Nie byo tam ani miertelnej walki ani intensywnej na miar
zachodni pracy. Zarwno napicie, jak
umiejtno pracy pozo-

ycie

staropolskie.

poza Europ. Nazywajc rzeczy po imieniu


rozwisi lenistwo
niedbalstwo; z kolei przyszy vvojny dzikie, niszczce, z nieprzyjacielem naog niszym kulturalnie
Moskalem.

stay

tyle

no

Turkiem, Tatarem, Kozakiem.

Wojna wogle

nie jest

szko

pracy

w ktrej od przeciwnika niczego nie mona si nauczy. Std jeszcze jedna pobudka do lenistwa
do ycia z dnia na dzie. Czy sysza kto o jakich cudach wiata,
wzniesionych polsk
przez wiek XVII lub WIII, o czem, coby
mogo
w paragon z tworami pracy francuskiej, holenderskiej,
woskiej, niemieckiej, angielskiej y .Mbo, pytajc jeszcze dobitniej:
kulturalnej, a tembardziej taka wojna,

rk

jeeli twory takie nie


lat

wojennych

ktokolwiek

mogy powsta wrd cigych

wojen (80

lat

wcigu samego XVII wieku!)


to czy sycha, aby
apologetw dawnej Hzplitej, jaki ^ukasz Opaliski.

w. KUNOPCZY8K1

Starowolski czy Pski chlubi si pracowitoci

kw y

swobod

Kaczej dzielnoci, raczej

Z lenistwem

rk

Wyazi ono wszdy

527

CZASY tABKlE

roboczych szo
-- przez dziury

w
i

roda-

turr/M--ci.j

wszyslUieni inuein

parze lenistwo myli

woli.

aty sejmoweyro prawodaw-

niemiae konstrukcje mylicieli politycznych,


le przemylane projekty polityczne. Sangwiniczna natura
Polaka starej daty zdobywaa si atwo na y^rne wzloty; szczytnoci ideaw przecignlimy wiat cay, e wspomnie tu choby
ow jednot miljona dusz. owo budowanie gmachu pastwowego na
dobrej woli suwerennych atomw. Ale jak byo z urzeczywistnieniem
stwa, przez niejasne,

przez

ideau?
co sdzi o samowiedzy krytycznej spoeczestwa, ktremu
wystarcza idea odwitny, piecido myli
uczucia,
zamiast
ideau wcielonego wieloletnim wysikiem woli? Przez lenistwo
raczej, ni przez nieuczciwo, tumaniono siebie wspaniaym gestem
piknym frazesem, gdy na dnie duszy rozrastao si, niekontrolowane wiadomoci obywatelsk, sobkostwo. Obywatel epoki saskiej
wprost straci wyobraenie, czem jest niepodlego, co ona warta,
jakich ofiar materjalnych
duchowych wymaga jej obrona
I

kiedy wreszcie

koT^ie, ktrzy to

przedostatniej godzinie zjawili

zatracone sumienie

pastwowe

si mia-

prbowali

budzi,

okazao si, e nie ma kogo powoa do walki. Zabrako tgich ludzi,


wybitnych osobowoci, ktreby wziy na siebie cae odium nowatorstwa, rzuciy si w tum
rozkruszyy jego bezmyln ocia mas.
Zwyko si mwi o polskim indywidualizmie, ktreiro rzekomo
kwintesencj byo liberum veto. Fatalne nieporozumienie! Indywidualizm, t. j. rozbicie narodu na jednostki, zrobi swoje: zniweczy
nam prawodawstwo
rzd, ale indywidualnoci on nie wychowa.
Wrcz przeciwnie, w atmosferze sejmikw, pod rzdem jednomyli

noci, dla niepsucia bratniego nastroju musiaa wszelka osobowo


milcze, niwelowa si,
si ama, bo inaczej zepsuby si sejmik
straciaby na tem sprawa publiczna.
tych tysicznych aklamacjach, w pogoni za popularnoci, wobec niepodobiestwa przekonania tysica tpych gw giny samorodne talenty polityczne, ogoacaa si Polska z wybitnych
stanu. Dlatego to w krytycznej
dobie nie bdzie komu
na posiew w nard
dlatego w zwrotnym momencie znajdzie si z jednej strony samotny krl
garstk
znienawidzonych reformatorw
z drugiej strony osiemdziesit
tysicy radomian.
Ku (Mlrod/eiiiii.
Dzieo KiniarskiemK W tem, comy rzekli
o charakterze narodowym Polakw epoki upadku jako o czynniku
decydujcym, zawiera si poniekd ju odpowied na pytanie: ktrdy wioda droga do zbawienia. Ojczyzn ludzi maych, ciemnych.

gi

mw

/.

HISTOKJA POLITYCZNA

528

ksi

mg przepi
Panie
Ojczyzny
Poniski.
duchw
Podoski
lub
zaprzeda

ziiieprawionych, ot takich Matuszewiczw,

Kochanku, mg
mocnych, umysw jasnych, nie zgubiby aden zdrajca ani szaleniec.
Chodzio o to, aby w Polsce jak najmniej byo obywateli typu matuszewiczowskiego, jak najwicej serc staropolskich a gw europejskich.

de

do naprawy w pierwszej
Widzielimy smutny los
poowie rzdw Augusta III. Prbowano zbawi Rzpit ukradkiem,
w tajemnicy nietylko przed jakim Hoffmannem, Bestuewem lub
Saint Severinem, ale rwnie przed samymi Polakami. O reformie
mwiono jak najciszej, aby nie sposzy wyborcw sejmikowych; niech
obietnice
tylko sejm dowlecze si do koca, a proby, groby
dworskie na poczekaniu sprawi cud, za ktry potomno bogosawi bdzie zrczn rk. Cay ten machiawelizm rozpryskiwa si
zamknite serca posw sejmowych. Widocznie
o twarde gowy
dwigni ocalenia podkadano nie tam, gdzie jej mona byo
i

uy

owocnie.

dojrzewa trafny pogld, e odrodzenie Rzplitej, trudne ale moliwe, jest kwestj propagandy rozumwychowania obywatelskiego. Nie pochlebia starym przesdom,
nej
nie kama. Nie kry prawdy pod korcem, ale j nie na wiato
rozdawa, obwoywa j gono, bi w dzwon alarmowy,
dzienne
to by jedyny szlak prowadzcy do wyjcia
demaskowa fasze
Dopiero

w miar niepowodze

og prawd

przyjmie wrogo, to przeistoczy dudo jego najgbszych, zdrowych jeszcze piersz tego ogu,
wiastkw, z opasego szlachcica wydoby znw czowieka, otworzy

z labiryntu.

jeli

sign

mu

oczy na

to,

co

si

dzieje

samawiedz obywatelsk,

pa

z tej

nieprzebranej

P^uropie

wpoi pd

Polsce,

ustanowi

nim

do doskonaoci, nauczy czer-

krynicy wiata, jaka rozwara

si wwczas

dwojak
ludzkoci na zachodzie, zwaszcza we Francji.
metod dziaania na nard stworzy czowiek, ktry jak sup granistanisawowskiej: Koczny stoi na zetkniciu dwch epok saskiej
si w wieku XVIII
odzywaa
polityczna
literatura
nim
Przed
narski.

dla

caej

zawsze niemiao. Karwicki nie ogosi swego dziea De ordinanda Rppublica, bo jego pomysy: sejm gotowy, podzia sejmu na trzy
i/by, odebranie krlowi szalunku wakansw, nie mogy liczy na aprobat Augusta Mocnego, a inne, wymierzone przeciwko renicy wolnoci, musiay zrazi szlacht. Szczuka przedstawia nZamienie Polskie z naczelnym postulatem polityki aktywnej oraz armji 36 tysinieraz, a

cznej jako Candidus Yeronensis (1709).

bonowski ze naogi szlachty w


pseudonimem PoklatH-kieffo kry si

Tak samo anonimowo gani

Ja-

Skrupule bez skrupuu(1730); pod


Kad/.ewski, autor ..Kwestyj

Poliy

529

w. K0N'MPCXVX8Ki: CZASY SASKIE

pod mianem prostego ziemianina kryl si Poniatowski,


anonim Leszczyski pitnacie lal namyla si, zanim puci w obieu''
swj ))Gos Wolnyc. Conajmniej tyle czasu waha si Konarski. Ludzie
trzeba
mdrzy jakby lkali si lub wstydzili swej mdroci.
byo naprawd nielada odwauri wielu zniechcajcych dowiadcze,

-cznychtt (1749),

Sn

aby raz wreszcie zerwa


przemwi do rodakw
i

taktyk milczenia

penym gosem,

jak

szeptania, po

to

czasw saskich Konarski.


Wielki pijar uniemiertelni swe imi na dwch

wychowawca

jako pisarz polityczny. Nie

tutaj

ktach

uczyni u schyku
polacli,

jako

na chara-

miejsce

kterystyk jego metod pedagogicznych, stosowanych od r. 1741, t. j.


od zaoenia w Warszawie pierwszego Collegium Nobilium. Doznawszy niepowodzenia w pierwocinach swej pracy publicystycznej,
wychowywa sobie Konarski zastp czytelnikw- prozelitw, ktrzy
zrozumiej myl prawdziw mistrza; w tym celu tpi zaniedzia
scholastyk, jaow dialektyk jezuitw, uczy myle pojciami
a nie wyrazami, urzdza dysputy o sprawach spoeczno-politycznych

gosi nawet

desek
rodzaju owej dewizy

zasady

scenicznych

patrjotyczno

postpowe

z wTragedji Epaminnndy: Nawet najwitsze


prawo witem by przestaje, gdy si przeciwnem szczciu ojczystemu staje. Dopiero kiedy z konwiktw wyszy w wiat setki Polakw nowego pokroju, omieli si Konarski rozpocz propagand*}

swoich

konstytucyjnych.

idei

Epokowe dzieo 0 skutecznym rad sposobie wychodzio tom


za tomem od r. 1761 do 1763. Autor, dziaajc w niewtpliwem poBranickim,
rozumieniu z wczesn opozycj,
j. z Czartoryskimi
ale majc te wielu przyjaci wrd dawnych republikantw, stara
dlatego zapewne wystpowa
si zachowa pozory bezpartyjnoci
bezimiennie, podobnie jak wszyscy niemal publicyci Will wieku
t.

przed nim

po nim. Zreszt nazwisko autora nie pozostao ani przez

chwil tajemnic. Zaraz po wyjciu pierwszego tomu, powiconego


krytyce rnych kolportowanych przez koa zachowawcze prodkw,
posypay si do Konarskiego listy zachcajce do ogoszenia jedynie
skutecznego sposobu rad
gosowania wikszoci. Tczyni to
j.
autor w tomie II, czem wywoa gdzieniegdzie protesty. Poniewa
wielu republikantw zgadzao si na rzdy wikszoci jedynie pod
warunkiem odebrania krlowi aski rozdawniczej, wic ksidz pijar,
po grunlownem roztrznieniu etycznych podstaw naszego parlamentaryzmu w tomie 111, zrobi to ustpstwo na rzecz /Kichowawcw.
Tymczasem stosunki polityczno wyklaroway si w sposb mniej
pomylny: reform wjpi.sali na swym sztandarze nie ci, dla ktt.

rych

owiecenia Konarski

CncTklopedja polskn.

Tom V

C7..

II.

pisa swj

traktat,

nie

Mparjociw z pod
34

530

HISTORJA POLITYCZNA

hetmaskiego znaku, lecz Czartoryscy, oddawna dostatecznie owieceni wasnym rozumem. Odt4d nie byo dla naszego pisarza inne}
autorytet moralno- polityczny
drogi, jak odda cay swj wpyw
wodzom familji do spoytkowania. Ostatni tom dziea naley ju
uwaa' za wykad programu caego okresu postpowego.
nim
i

wyoony

.system

zwierzchniej

zoona

wadzy

konstytucyjny czysto republikaski: penia

przyznana dwuizbowemu cigemu sejmowi;

z senatorw,

ktrych

krl

ma mianowa

izba

wysza

nie dowolnie, lecz.

pord kandydatw przedstawianych przez wojewdztwa,

izbie niwybitna przewaga nad senatem; instrukcje nakazcze skasowane, sejmiki oczyszczone z rkodajnych nieposesjonatw. Organem wykonawczym ma by rada rezydentw, p na
p z senatorw szlachty; krl delikatnie zobowizany do postpowania wedug jej uchwa. Starostwa, obrcone na skarb, utworz podorganizacj wadzy
staw banku narodowego. atwo zauway,
prawodawczej stara si Konarski zbliy do wzorw angielskich,
kadym razie nie byo
a rad rezydentw naladowa ze Szwecji.
z

szej

dana

razie konfliktu

to

naladownictwo lepe,

lecz

twrczo

krytyczna, tak

mdra

po-

podbijaa umysy nawet najzagorzalszych przeciwnikw.


Reform spoecznych, gospodarczych, ani administracyjnych nie
propagowa Konarski poza konwiktami przed szerszem forum czytelnikw.
si swej nieubaganej logiki skierowa na jednego
bawana, co zagradza drog do dalszego rozwoju pastwa. Z chwil,
upusty myli
gdy ten bawan w oczach wszystkich runie,
polskiej
potok reform popynie z niepowstrzymanym rozpdem, coraz
dna,

Ca

pkn

gbszy. Cel tych przeobrae atwo odgadn: na polu


spoecznem bdzie chodzio o stopniow popraw bytu mieszcza-

czystszy

stwa

posplstwa;

sferze ekonomiczno-finansowej

o zdobycie

dla pastwa rde, ktreby umoliwiy obron na zewntrz


dukcyjn prac wewntrz kraju; w ustroju pastwowym

widow

pro-

pra-

organizacj woli zbiorowej narodu lub jego czstek teryjednolity nad wszysto rzd odpowiedzialny
torjainych, dalej
specjalnych
gaziach
o citych
kiomi gaziami administracji;

go

gjaln\.

pracy

odpowiedzialno,

czt'go

rkojmi bd/ie

dziedzinie kultury przyjdzie czas

poczynania rzdu, a nie obejdzie si


nych,

te/,

bez

system

na pierwsze

wystpie

kole-

owiatowe

antyklfrykal-

pokrewnych tym, ktre przeywa wwczas cay Zachd. Walka

przebudow

z jednej strony, o byt

niept)dlegy z drugiej, stanie

si

treci nastpnej epoki, susznie zwanej stanisawowsk: susznie dlatego, poniewa u jej wrt stoj dwaj najwiksi pionierzy owiaty, jakich
Polska

wydaa: Stanisaw August Poniatowski

Stan'isaw Konarski.

Czasy stanisawowskie

Cz

1763-1775.

I.

napisa

Wadysaw Konopczyski
olckcji polskiej. Zowrogo uksztamidzynarodowe po wojnie siedmio-

Mocarstwa woliec ostatniej

toway si
letniej.
i

dla Rzplitej stosunki

Europa rozpada si

na dwie

pnocn; pastwa poudniowe,


i

pastw, poudniow

dalej na wschodzie Porta Ottomaska, przewanie


skompromitowane jaowemi wysikami; naprzeciwko

Hiszpania, Austrja

wyczerpane

g^rupy

stare czcigodne monarchje, F^rancja,

monarchje militarystyczne, Rosja i Prusy, wsawione


moc bojow chciwe upu; pomidzy nie wtoczona, zdana na ich
ask, Polska o granicach tak zagroonych, jak nie byway nigdy?
Prusy
daremnie wycigajca rce ku znuonemu poudniu. Rosja
pospou L Danj, a w oparciu o idc samopas Anglj, gospodaruj
w lak zwanym wpnocnym koncercie Nikity Panina, gniotc wsplnym ciarem Polsk Szwecj. Jeeli w roku 1697 groba ssiedzka
zawaya u nas na szali wyborczej, jeeli w r. 1733 przemoc musiaa
przej przez ogie wojny sukcesyjnej, to teraz nikt nie zamierza
nich

mode

si

uj

za R/.plit,

pozostawao tylko speni brutalny rozkaz dwojtra

despotcjw.

M>b pierworodny krlepchany


w szranki przez
gdy
wicz, Fryderyk Chrysjan, w
ambitn on, Marj Antonj Walpurgis (crk cesarza Karola VII),
kandydatur oklnikiem do panw polskich. Wprawdzie
zgasza
17r)8
traktat francusko-austrjacki zapowiedzia poparcie
r.
w
ju
w Polsce sukcesyjnych widokw Wettinw. Teraz jednak Francja
gotowa im bya pomdz tylko dyplomatycznie przez obudzenie ze
t gotowo parali<way w Wersalu baamupiczki Turkw; a
Niewielkie

te

szanse

widzia

|m/,iiI

chwili,

sw

tne

nadziejo

pozyskania

przedewszystkiem pokoju,

Czartoryskich.
nie

yczya

Marja Terosa, spragniona

sobie rozptania wojowniczych


34*

532

HlSKiRJA POLITYCZNA

osmaskich. Na dobitk F^ryderyk Chrystjan

instynktw

umar

17

dwaj jego bracia, Ksawery


Karol, oddawna wzdychali,
kady zosobna, do korony polskiej, osobno skarbili sobie stronnikw, przyczem pierwszy, jako administrator Siksonji, mgi wicej liczy na jej siy materjalne, drugi, morganatycznie oeniony z Franciszk Krasisk (17G0), inia znaczne stosunki wrd polskiego monowadztwa. Zanim nastaa zgoda w domu elektorskim, Porta, zwiedziona
przez dyplomacj prusk, a le informowana przez naszych patrjotw, owiadczya si ni w
ni w dziewi za Piastem
przeciwko obcym pretendentom; zraone tem Francja Austrja poradziy
grudnia, a

pi

Wettinom zupenie wycofa si z walki. Odtd (od lutego 1764) paskupili si okoo kandydatury Jana Klemensa Branickiego,
w nadziei oczywicie, e zgrzybiay hetman rycho oprni tron dla

trjoci

wnuka Augusta

Fryderyka Augusta III. Kandydaniechci, jaka susznie


cigaa Sasw po nowem trzydziestoleciu ich nierzdu.
Cakiem inaczej przygotowywa si do akcji obz przeciwny.
wadzy. Stolnik PoniaTam wszystko tchno determinacj
towski bez trudu namwi do zrzeczenia si wszelkich roszcze tronowych ksicia Adama Czartoryskiego i rwa si ku purpurze, przedorastajcego

III,

nie obarczona

ale przynajmniej

tura licha,

konany,
zalubi.
i

trdy

posidzie,

Wujowie zezem

niema w tem
fortun

nic

ksi

a nie ubogi

Polsk uszczliwi

dziwnego: jeeli

mg

stolnik

kto,

kadym

razie

Katarzyn

potny duchem

to tylko

siga

wwczas

Stanisawa Augusta,

patrzyli na te aspiracje

August

wty

to

dz

po bero Sobieskich,
rywalizacja

ta cicha

wojewody ruskiego z Poniatowskim pozostawaa tajemnic rodzinna


nie ujawniaa si wcale nazewntrz.
Zbyt dobrze znali Czartoryscy nastrj spoeczestwa, by mogli
sobie obiecywa tanie zwycistwo pod Wol po ostatnich wypadkach
1763 roku, to te odrazu zadali od Katarzyny zbrojnej pomocy.
i

e t uchwa

lizecz charakterystyczna,

przeparli

radzie familij-

August Czartoryski, wbrew


nieposzlakowany Andrzej Zamojski
przestrogom
probom Stanisawa Augusta. F]chem tych narad bya
wsplna deklaracja posw rosyjskich, Kayserlinga
Repnina, tudzie
wypierajca
obir
Piasta
i
Prusaka Benoita (24 grudnia), zalecajca
si w imieniu obu dworw z;vborczyci widokw. Sab pirn odpowiedzi
posa austrjaokiego, hrabiego
owiadczenia PaulmyeLro
nej

Mercy Argenteau (13 marca 1764) na korzy wolnej elekcji bez wymienienia kandydata Ju od pocztku panowania Katarzyny istniaa
ziroda

midzy

Berlinem

Peter.si)urgiem na punkcie wdogodnej oso-

bistoci* (sujet conyenable),

rzewa

traktat przymierza

ktr miano narzuci I'olakom;


(11

kwietnia 1764)

ju

doj-

wyszczeglnieniem

w. KON01'CZY8KI

l'ZASV

533

STANIStAWOWSKIE

si zbrojnych przeznaczonych na uycie irwaUu. Triumf stolnika by


zapewniony, ale nie triumf familji: w tyme traktacie ponowione^
zostay mordercze artykuy przeciwko zmianie Hzplitej w dziedziczn
monarchj ub zaprowadzeniu w niej absolutyzmu oraz inne. zapowiadajce wspliwi interwencj na rzecz rnowiercw.
pobony, ale bez wasnej busoli poliKoiiwokacja. l*oczciwy
tycznej, prymas Lubieski da si jeszcze za ycia Augusta III przeciiin.na stron Czarto:*yskich; pniej, oprcz argumentw szlachetniejszych, utwierdziy go w tym obozie ruble rosyjskie. Jego
decyzji w radzie senatu 7 listopada zawdziczaa familja daleki teri

min konwokacji (7 maja), ktry pozwala zatrze w sercach ogu


lady przywizania do Sasw. Istotnie na wyboraci lutowych osignli Czartoryscy przewag 4d mandatw: gdzieniegdzie sejmiki si
spkay, od rozsdzenia tedy w penym sejmie tych sporw, tudzie
od wyniku generau grudzidzkiego, ktry wybiera nieograniczon
Grudzidzu doszo do wielliczb posw, zalea los konwokacji.
kich haasw z powodu obecnoci po jednej stronie oddziau generaa Chomutowa, po drugiej milicyj nadwornych K. Radziwia,

F. S.

Potockiego,

panw

innych

pochodzenia. Gene-

niepruskiego

Wilnie Radziwi, mszczc si za przejcie


zerwali republikanci.
hetmana Massalskiego jego syna, biskupa wileskiego, na stron familji
napad zbrojno na biskupa tak go nastraszy,
familja zaraz poprosia o przysanie z Mitawy oddziau rosyjskiego ks. Daszkowii,
ktryby zaopiekowa si Litw. Pod tak oson zawizana w Wilnie 16 kwietnia generalna konfederacja wytoczya proces Radziwiowi

ra

gwat

nad Massalskim.

Widzieli republikanci,

ani ich wojsko, ani zasiki saskie, ani

rozumy nie dotrzymaj kroku pukom, rublom


talentom, jakiemi
rozporzdza przeciwnik. Pooyli wic ca nadziej w gonych
protestach
w tukiem zawichrzaniu kraju, eby uniemoliwi familji
rzdy do chwili, kiedy zagranica wzruszy si ich niedol. Branicki
towarzysze rozesali 13 kwietnia manifesty do rnych dworw
i

nie

wyczajc Moskwy

Berlina,

przeciwko intrygom

czeniu Rosjan. Pniej na widok cii^ncych pod

familji

wkro-

Warszaw kolumn

Daszkowa uznano za najwaciwsz t sam taktyk,


ktr zastosowano w (irudzidzu, t. j. zerwanie obrad konwokacji
odjazd. Stao si wedut; programu. \\'r>d szczku szabel genera
Mokronowski w towarzystwie najprzedniejszych figur hetmaskiego
4<) posw,
obozu zawiadomi izb o manifecie '22 senator(')W
wieo oblatowanym w urodzie warszawskim, a marszaek ostatnich
sejmw Adam Maachowski wyszed z lask, zapowiadajc,
nie

Chomutowa

prdzej

podniesie,

oba wojska wyjila

kraju

wolno

po-

534

HISTORJA POLITYCZNA

wrci. Wszystko, co

jeszcze

gwatownem

potem nastpio, wymarsz secesjonistw, potem


akcesw, dalej odjazd Paulmy'ego po
z prymasem (7 czerwca), nie zachwiao ani na

manifestw

kilka

starciu

jot stanowczoci Czartoryskich.

Konwokacja, zagajona 7 maja, obraa marszakiem Adama Czarw szybkiem tempie zabraa si do pracy.
zakresie
spraw aktualnycli odebrano komend nad wojskiem Branickiemu
przelano j na regimentarza Augusta Czartoryskiego, zawieszono
w czynnociach marszaka w. kor. Franciszka Bieliskiego, ktry
odmwi by warty sejmowi; upowaniono poszczeglne wojewdztwa do przyjazdu na elekcj viritim, gdy inne miay stawi si przez
posy; wyznaczono komisje do ukadw
z Moskw o przyznanie Katarzynie tytuu imperatorowej i z
Prusami o tytu krlewski
Hohenzollernw. Krlem mia zosta wedug uchwa konwokacji z ojca
matki Polak stanu szlacheckiego, znajomo praw ojczystych posiadajcy, utrzymanie ich
popraw po[)iera uiiuejcy.
Obrady nad popraw praw ojczystych zagai ju 10 maja w senacie genera ziom podolskich. Na rne niedomagania, wytknite
przez Czartoryskiego, wskaza lekarstwa Andr/.ej Zamojski we wspaniaej mowie d. 16 maja, zakoczonej sowami: Wzrusz, Boe, serce
wolnego narodu, zrzu zason z oczu jego, aby widzia,
wolno
le czynienia jest znakiem niedoskonaoci rzdu, a nie prerogatyw
wolnoci. Program reform obejmowa zaprowadzenie rzdw wikszoci, ustanowienie midzy sejmami staej rady rezydentw z watoryskiego

dz wykonawcz
popraw

(jedno

edukacji,

wedug wskazwek

drugie

Konarskiego),

przebudow urzdw hetmaskiego, podskarbi-

skiego, kanclerskiego w duchu kolegjalnym, skrcenie procesu sdowego, skasowanie jurysdykcji nuncjuszw. Z tych zamierze najwaniejsze, dotyczce reformy sejmowej, udao si zaatwi najwyej
form obrad sejmikw,
|)oowicznie: ulepszono regulamin sejmowy
zakazano posom przysiga na instrukcje,
chykiem, w ustawie
o Komisji Skarbowej, przepisano,
nadal projekta skarbowe, ku poytkowi izplilej cigajce si,
uchwalane fiofura judiciar a, t. j. wikszoci gosw: wybieg obmylony oddawna, a szczliwie uyty d/iki chorobie Kayserlinga niedowiadczeniu Repnina.
i

bd

Naduyciom

podskarbich

pooono

kres

[)rzez

ustanowienie komisyj

Warszawie
Wilnie; samowol buawy ukrcono
w koronie, przydajc hetmanowi komisj z gosem stanowczym.
Zniesiono ca prywato*', uchwalono lustracj krlewszczyzn, zreformowano w duchu prowincjonalnym trybunay, nadano ulgi miastom.
skarbowych

Dysydentw, mimo

przeoe

iosji

czasowem pooeniu prawiicm.

Prus, pozostawiono

dotych-

w. KONOPCZYSKI: CZASY

535

STANISAWOWSKIE

Klokcja Stanisawa Auicusta popr/odzoiia w<Jii <l(MUO>v. hawny


cbz mniszchowski, z wyjtkiem kilku senatorw, ktrzy cofiicjli swe
protesty (np. .1. .1. Zauski), wieci nieobecnoci przy*tych obradach,
ale

duchem towarzyszy im

powstydzi
bienia

odeg"ra nieco pniej

ci ofert
prbki

Berlinie,

korony ptdskiej
polityki

lisiej

dla

powiedzie,

Sotyk

nie

skutkami osarol denuncjanta

Kayserlin<;:a przed

Mokronowski

veto,

liberi

Do

pilnie.

ostrzega listownie

sij

podobn

y^dzie daremnie wozi od przyjaksicia Henryka Pruskieg^o. Takie

miay zastpi brakujcy w obozie hetmaskim


si dziwi Branickiemu, e niewiele

lwi animusz. Coprawda, trudno

wskra przeciwko Moskwie n\ czele kilku tysicy koinputu koronkiedy go nie wsparo sawione robur piersi szlacheckicha,
nes2:o,
kiedy gwny (ilar stronnictwa saskiego, Potocki, wojewoda kijowski,
nie ruszy palcem w obawie o swe dobra ukraiskie. F^aktom pozostaje, e Branicki po opuszczeniu Warszawy, wci pertraktujc ze
i

szwagrami Poniatowskimi, cigany przez innego Branickiego, Ksawerego, kasztelanica halickiego, nie zdoby si nawet na zawizanie

rekonfederacji,

czerwca

23

us/.ed

na

terytorjum

wgierskie.

mielszy Radziwi stawi czoo Moskalom pod Sonimem (26 czerwca),


ale
jego zawid Potocki, poczem wojewoda wileski z garci rozbitkw schroni si do Soroki pod opiek Porty. Tam spad na
wyrok konfederacji warszawskiej, odsdzajcy go od godnoci, majtku
czci, Konfederacyjki: halicka pod Marjanem Potockim
podolska byy ostatniemi ognikami oporu narodowego przeciwko Moi

skwie

r.

1764.

Nadchodzi dzie elekcji, gorzki dla pobitych wpatrjotww, ale


niezbyt sodki
dla wszechmocnych nupozr Czartoryskich.
August prawie do ostatka chowa nieco nadziei, e mu si uda zo
sta krlem, zamiast wasnym kosztem przyczynia si do wynie-

Ksi

sienia siostrzeca.

Dziwnym zbiegiem okolicznoci nadzieja ta, przybya bezpodstawna. Czego nie mogo sprawi

najmniej chwilowo, nie

wpywy wojewody ruskiego


sprawi nagle sutan Mustafa III na
wiadoujo o rozpocztej wojnie domowej o zamierz nem rzekonio
maestwie midzy Poniatowskim Katarzyn. Obstajc po dawneprzekupienie Kayserlinga, ani wszystkie

wrd

rzesz szlacheckich,

to

mu

przy Piacie,

Porta

daa zna

)brezkowowi,

nie zniesie je-

Stanisawa Augusta. Wraenie w Petersburgu byo


W[)rost piorunujce: Katarzyna pozwolia Kayserlingowi w ostatecznoci odstpi- od rekomendacji Poniatowskiego, gdyby widzia,
nawet oenek tego z Polk, zalecany z Berlina, nie usunie trudnoci. Niema co wtpi,
ten zwrot wychodzi na korzy /\ugusta
Czartoryskiego (bo trzeci piast, podstoli Stanisaw Lubomirski,
clnak

obioru

536

HiSTOltJA POLITYCZNA

powanie nie wchodzi w rachub); jako Kayserling prbowa ju:


skoni stohiikii^ do rezyg:nacji. Tu przecie wmiesza si z wasnego
popdu, czy te z poduszczenia sweg^o wuja Panina Repnin; tej interwencji

zawdzicza

posowie

obaj

zalecili

2:>>,

stolnik,

7 sierpnia

na zebraniu

obaj pruscy

u prymasa

(Schoneich Carolath
Benoit}
jako podanearo kandydata, stanom Rzplitej. Porte okarosyjscy

dyplomacja ang-ielska
duska doczya swojerekomendacjo do polece Katarzyny
Fryderyka. Rezultat
z ^ry by przesdzony.
Dnia 27 sierpnia otwarto sejm elekcyjny pod lask Jzefa Sosnowskiego, pisarza litewskiego. Dla przyzwoitoci usunito na odle3 mil od stolicy wszelkie oddziay rosyjskie: tylko par tysicy
wojsk nadwornych familji na odzie carowej pilnowao porzdku
w miecie. Obeszo si zreszt bez zaburze: b^/g tysicy wyborcw
jednomylnie okrzykno krlem Stanisawa Augusta Poniatowskiego,
rnych miastach Rzplilej 25.C00 wojska rosyjskiego czu
dala po
wao nad tym wolnym wyborem. I*rzez wdziczno osobn konstytucj uznany /osta tytu cesarsko- rosyjski. Na wiadomo o dokonanej elekcji szereg wybitnych malkontentw, takich jak J. KI.
Branicki, Wacaw Rzewuski, Sotyk, Adam Krasiski, zgosio si
od manifestw. Koronacja (25 listopada)
sejm koronaz recesem
cyjny (pod Jackiem Maachowskim starost piotrkowskim, 3 20
grudnia) odbyy si w Warszawie, a nie, jak dotd, w KrakowieMniej na nich mylano o reformach, ni o wyzyskaniu
utwierdze-

mano

raz jeszcze;

ciche

go

zwycistwa

posypay si pensje na jfj kreatury


rozszafowano dobra radziwiowt?kie, zatwierdzono podzia ordynacji
Ostrogskiej; rodzinie Poniatowskich nadano tytu ksicy, a co najwaniejsza, utrzymano wze konfederacji generalm^j na nieokrelony"
przecig c/asu.
niu partyjnego

Nowy

krl:

familji:

przeszo,

jeico

charakter,

stosunki

rodzinne.

Stanisaw August
mia za sob osiem
poselstw na sejmy w chwili, gdy skada przysig koronacyjn, by
wic czowiekiem dojrzaym, w peni si, wyborcy mogli wiedzie,
kogo
poco wprowadzaj sobie na tron. Nowy elekt przynosi niezwyky zesp(') wysokich zalet nieszczsnych saboci. Po ojcu, \a ojewod/.ie mazowieckim, a potem kasztelanie krakowskim, odziedziczy inteligencj obrotn, subteln
pod wielu wzgldami pierwszorzdn, zdoln do wzbijania si nanajv\yszy poziom europejski, al&
bez ojcowskiej energji
tyzny. l*o matce tylko grne od urodzenia ambicje, bez jej potnych
trwaych namitnoci politycznych.
Wczenie pozwoli sobie wtpi, wczenie przey wiek dumnych
a mglistych marze.
kancelarji wuja Michaa nie nauczy si
'['rzydzieci

dwa

lata liczy

w. KONOCC/.YNSKI

systomatycznoci; od wuja Augusta nasucha si,


sobie nauk moralnyci o tluchu silnym, wyszym

Wypolerowa
sonji (1750

umys w podrach

sobie
2),

537

CZASY 8 lANlsA \V( tWSK K

Francji, Holandji

po Auslrji,

Angiji (1753

ale nie

4);

nad

przyswoi

przypadki.

Prusiech,

Sak-

ju

wtedy

ze-

tkn si(j z niejednym przodownikiem myli zachodniej, zasmakowa


w Monteskjuszu w Szekspirze. Sabo strony charakteru: zmysoi

w czuostkowo,

yk

intryg"anck rozwin:j w trzeciej,


prno,
opakanej podry na pnoc; wrci z niej ostatecznie po trzech latach (1755
8) z sercem przeszytem zatrut strza, z dusz uwiedzionej dziewczyny, mikki, posuszny na kade skinienie wyszej
indywidualnoci w kobiecem ciele, ktra mu zwichna ycie.
podobna szkoa nie wpoia Poniatowskiemu choby takich pierwiastkw majestatu, jakie nosi nieuirity, niezLrbiony
August
tego nie potrzeba obszernie dowodzi.
Z tem wszystkiem jego otwarty umys, jego entuzjazn)*dla postpu reform, gorczkowa (z przerwami) pracowito, wymowa,
zrczno w obcowaniu z ludmi zrobiyby ze w innych
takt

ksi

czasach

monarch

conajmniej

Katarzyny, Fryderyka

na wysokoci

Kannitza, na

wadc

zadania:

na

partnera

Potockich, Radzi wi(')W

Lubomirskich on si nie nada. Wujowie Czartoryscy z cikiem


sercem zgodzili si na jego obir, bo ju byo zapno rozpoczyna
na nowo robot elekcyjn niezawile od wskaza Katarzyny II: SfioSta bdzie lepo suciia ich dyktanda
dziewali si przytem,
Stao si jednak inaczej. Siostrzeniec odgad ich uraz, nastroi si
uczyni swoimi najbliszymi powiernikami braci: podkonieufnie
morzego Kazimierza (osobistego wroga wojewody ruskiego), Andrzeja^
generaa suby austrjackiej, ksidza Michaa, opata czerwiskiego.
Pozatem dawa dostp do siebie jeszcze mniej godnym zausznikom
i

rodzaju Ksawerego

Branickiego,

wpyw

Franciszka

Rzewuskiego

wywieray kochanki:

t.

p.

Lubomirska, Sapieyna (siostra Ks. Branickiego), Schmidtowa, w pniejszych latach


generaowa Grabowska. Ze wszystkich stron podniecano w krlu
chtk do emancypacji z pod kontroli wujw, do zbytku, rozrzutnoci
rozwizoci. Nie sdmy, eby wszystko, co bracia podpowiadali
krlowi, wygldao szpetniej, ni nauki Czartoryskich: zdarzay si
racjonalne.
.\ndrzej np. cign krla
tam pomysy miae
w ramiona .Austrji prbowa skojarzy ma/.estwo jego z arryksiniczk; inni przynaglali do naprawy stosunkw z Francj. C,
kiedy popiech ten, iraniony przez ('zarloryskich. wzbudzi podejrzenia Ropnina. a nie spotka si z naii-ylym oddwikiem w Wiedniu
Wersalu. Carowa zaraz po koronacji oliarowaa Stanisawowi scisteprzymierze przeciwko Turcji, pozwalajc nawet w tym ra/it' na aukcj
I^rzelotny ale znaczny

Ksi

Iv

538

HISroRJA POLITYCZNA

wojska do pidziesiciu tysicy. Czartoryscy z trudem uchylili t


propozycj jako prowadzc do zupenego uzalenienia Polski od
Rosji, cho nie mogli jej przeciwstawi innego systemu przymierzy.
Bo te w ich oczach wyzwolenie pozorne niewielk miao warto,
pki zdezorganizowane pastwo nie posiado w swych urzdzeniach
rkojmi prawdziwej niezalenoci.
Poezt!:i iTlbnii. Im trudniej byo pod argusowym dozorem
ssiadw
pod ciarem przesdw domowych reformowa parlamentaryzm, tem pilniej narzucaa si konieczno ulepszenia rzdu
administracji. Wedug planu Konarskiego, zgodnie z zapowiedzi
Zamojskiego, koron tego dziea miaa by nieustajca rada rezydentw z senatu szlachty. Czartoryscy ostronie zbliali si do tego
wzoru, przeksztacajc instytucje gotowe oddawna. Dla zapewnienia
cigoci w polityce urzdzili przy boku Stanisawa Augusta rodzaj
gabinetu ministrw pod nazw konferencji krla z ministrami;
nielOprcz kanclerzy wchodzili tam czonkowie rodziny krlewskiej
ktre osoby zaproszone. Nie rozszerzajc ani nie zwajc zakresu
wadzy dawnego senatu, zarzucono uroczyste
popisowe plenarne
senatus consilium Augustw, wrcono natomiast (od padziernika
1765 r.) do dawnych, jakie widywa wiek XVII, narad senatorw
rezydentw pr/y krlu ze swobodniejsz dyskusj, zato przy drzwiach
zamknitych. Dalej, aby ukrci samowol magnatw-ministrw
atwiej nimi kierowa w duchu wsplnego programu, przeksztai

wydziay na sposb kolewojskowej koronnej, ufundowanych


na konwokacji, dodali na sejmie koronacyjnym, mimo zaartej opozycji Massalskich, komisj wojskow litewsk; w r. 1766 przydano
kanclerzom
marszakom asesorw z gosem stanowczym. Z tych
Mczterech jurysdykcyj najpracowitsz okazaa si komisja skarbowa,
obarczona trosk rwnie o dobrobyt kraju, rozwj handlu rzemios,
rodki komunikacji, wogle o wszystko, co podcigano pod nazw
ekonomji domowej. Osobna komisja menniczna pracowaa od r. 1766
nad popraw monety
otworzya pierwsz od trzech pokole mennic pastwow. Komisja brukowa snua dalej prac Bieliskiego
nad uporzdkowaniem Warszawy. Po wojewdztwach komisje porzdkowe troszczyy si gwnie o podniesienie miast z upadku. Kanclerz (od grudnia 1764 r.) Zamojski obmyla daleko idce reformy
dla stanu mieszcr/askietro,
wog('>le traktowa go z ojcowsk pieczoowitoci. Dobry przykad wsp(')pracy prywatnej dali zaoyciele
kankompanji manufaktur wenianych (1766); Micha Ogiski,
clerza litewskiego, przecign Stanisawa Augusta i.cie krlewskiem
przedsiwziciem budowy kanau midzy .lasiod a Szczar ;^porednio
cili

Czartoryscy kolejno wszystkie cztery

gjalny: do komisyj

skarbowych

zi

539

w. Konopczyski: (;zasv siANi.sr.AwowsKiK

przecie pami
Czartoryskiemu,
poprowadzi jako ko-

wic midzy Niemnem Dnieprem). Najszczytniejsza


Adamowi
przypada w udziale samemu krlowi
i

ufundowa

z ktrych pierwszy

szko

mendant

rycersk,

(t.

(17H5), a druG^i

j.

korpus kadetw) tylokrotnie obiecy-

niesownych krlw, a teraz wreszcie urzeczywiwan


Niemcewicza.
stnion, wychowawczyni z czasem Kociuszki
Si w narodzie nie brako, zamono rosa pomimo wszystkich
faszerstw monetarnych
upiestw z czasw wojny siedmioletniej
\Vielkieg:o P>yderyka. Podatki, zaprowadzone na sejmach konwokacig:ane umiekoronacyjnym, dobrane byy szczliwie
cyjriym
latach przejdwch
kto
po
kady,
jtnie, o czm m^ si przekona
rza sprawozdanie komisji skarbowej z wykazan przewyk dochodw niestaych (4,011410 zp.) nad wydatkami pastwa. Stale dochody z pogwnego iimych rde po dawnemu szy na opunktualn
pac wojska. Postp, jak na ten krtki przecig" czasu, by wszechdobrej woli na dalsze
stronny, obiecujcy, byle starczyo rozumu
Polsce przez

lata

Opr domowy

i
zasfnmiezny. Stanowcze kroki Czartoryskich
Branickiemu, Bieliskiemu. Wesslowi, lak poskutkoway,
wszyscy zazdronicy z wyjtkiem Karola Radziwia jesieni 1764 r. odstpili od swych protestacyj. Lecz bya to pokora
nieszczera. Stary duch epoki saskiej, duch bezwzirldnego zwalczania

przeciwko

J.

KI.

de

to byy denia
partji, choby
mia pokutowa w yciu polityczncm

przeciwnej

dug-o jeszcze

najrozumniejsze,
Rzplitej.

Pami-

tamy zoliwe ostrzeenia Sotyka pod adresem Kayserling-a z powodu zamierzonej reformy sejmowej. Na co podobnego nie zdobyby
si z wasnego popdu hetman Branicki, ktry osobicie popiera
chwali prace Konarskiego. Ale za namow ojca syna Massalskich
tene Brat)icki zgodzi si wzi udzia w wysaniu na dwr rosyjski
pukownika Saint Leu z pomstowaniem nietylko na k<imisje wojwogle na despot\zm
skowe, ale
na groc relorm sejmow,
i

Czartoryskich. Einisarjusz trafi do

gw

Panina. Skutek

by

ten,

Orowa

innych osobistych wro-

Panin, ktry

pierwotnie chcia

ju

pozwoli w Polsce na gosowanie wikszoci, teraz w strachu wypar si swego zdania, przywar jeszcze bli'ej do posa ()ruskiego
odtd nie da si nikomu przewyszy w gorliwein tpieniu poli

skich reform.

Wszake by

pocztek przeciwnoci zewntrznych.


Krl pruski odczu bezporednio na swych dochodach skarbowych
nastpstwa ustanowienia ca generalnego w Polsce: gdyby nU nawet
nie odczu, sama uyteczno dla Polski tego rda (inansowego
bya dostatecznym powodem, aby Fryderyk postara si je unicestwi.
to

dopiero

540

HISTOKJA POLITYCZNA

Kiedy protest Benoita nie wywar natychmiastowego skutkiK, krl


pruski ustawi w Kwidzynie komor celn (13 marca 1765 r.)
pod
grob strzelania z armat zmusza przepywajce statki polskie do
opaty ca, wynoszcego 10/o wartoci towaru. Dopiero po dugicli
certacjach, kiedy Rosja ofiarowaa swe porednictwo, a Stanisaw
August prz) rzek zawiesi wybieranie ca generalnego
skasowa
je na najbliszym sejmie, represalja pruskie ustay.
tyme czasieHosja dla rozdarcia resztek harmonji midzy krlem
familj z jednej strony, a ogem narodu z drugiej, wywleka na wierzch upion
i

wa

wyznaniow.
Sprawa dysyrteiieku. Opinja wwieku owieconego

osobie

filozofiiw powitaa kampanj tolerancyjn Katarzyny


Woliera
Fryderyka jako triumf wiata nad jnrokiem
nowoczesnej swobody
nad redniowiecznym uciskiem. Nie poznali si modni mdrcy filantropi na tem, jak
rol gray w dziaaniu obojga pnocnych
wadcw uczucia humanitarno wolnociowe, nie dostrzegli,
owa
kampanja pyna z samolubnej spekulacji politycznej,
w szczeglnoci germaska cra, Katarzyna, rozpoczynaa j po czci dla
przypodobania si icie rosyjskiej, prawosawnej opinji swego kraju,
utrzymania w Polsce p miliona wierpo czci dla pozyskania
nych stronnikw, po czci na koniec dla pokcenia Stanisawa
Augusta ze szlacht konserwatywn;
prusofil l*anin ba si zupenego rwnouprawnienia dysydentw w Rzplitej, poniewa za niem^
jak sdzi, poszoby niebezpieczne dla Rosji przebudzenie umysw
odrodzenie duchowe Polski;
Fryderyk II wcile nie yczy dysyraju
dentom
w Polsce, bo tal<i raj mgby pocign ku sobie jego
wasnych poddanych, przecionych wyzyskiem fiskalno militarnym,
e, popierajc Kfjtarzyn. rzd pruski zarabia tylko na udzia
wreszcie BernstorlT, minister duski, lecz
w przyszym rozbiorze;
rwnie z pochodzenia Niemiec, najgorliwszy suller naszych dysyi

ma

dent(nv, ktry jeszcze najszczerzej

prawd yczy
ze wzgldu na

przejmowa si

ich

spraw

na-

postpu
tolerancji, te wysugiwa si Rosji
interesy duskie w Holsztynie
Szwecji. Owiecona
Europa nie zdobya si na tyle sprawiedliwego sdu, by spostrzedz.
o pooenie rnowiercw w Polsce byo nawet po ustawach
1733 6 roku bez porwnania lepsze, ni pooenie ich we Francji,
Hiszpaiiji lub Austrji, a tem bard z ej
ni pooenie katolikw w AnPolsce

glji, Szwecji
Danji, albo sytuacja unitw
starowiercw w Rosji.
Nie bac/.c na to, jedynie iiolandja zachowaa wobec kampanji tolerancyjnej 17G4
8 r. zupen niemal neutralno, kiedy Prusy, Angija,
Danja
Szwecja, jedno skwapliwiej, drugie mniej skwapliwie, poszy
pod komend duinne) impcratorowej.
i

w, KONOr(;/,YNSKi: C/.ASY Sl/NIS-AWOWSKlE

A<2:itacj

rozpocz w

r.

1762 Jerzy Konisski, biskup

>41

biaoruski,

mohylow^kiw (od r. 1755i; ten na koronacj


Katarzyny II przyby z napuszyslr} oracj o zgaszonych ))\v Egipcie
wiecznikach wiary prawosawnej. Podczas bezkrlewia dysydenci
dyzunici razem znaleli si pod opiekuczym paszczem rosyjskim,
a doznawszy odprawy na konwokacji. rozesali ajentw do rnych
przeciwko Polsce
stolic akatolickich, ^hy tam jtrzy('- namilnoci
iii.cisawski, orszaski

zbiera dla siebie skadki. Zaraz potem, podbechtani rwiiii* przez


duskich, zadali nietylko tolerancji. a'le zupenego
rwnouprawnienia z katolikami, a wic dostpu do senatu, sejmw,
urzdw. Takie rwnouprawnienie, bezprzykadne
trybunaw
i

dyplomat('>w

obowizujcej na sejmie jednomylnoci, musiao


prowadzi do uzalenienia katolickiego ogu od ))Wolnego nie poich zagranicznych protektorw. Stanisaw
zwalani dysydentw
Europie,

przy

jako ostrony polityk, yczy


najuciliwszych
przepisw z r. 1717 1736,
r/inowiercom zniesienia
uwzgldni nie mg. Wyszed tedy
ale ich maksymalnych
na ich spotkanie, proponujc na tajnych konferencjach z Repninem
ko)Tipromis. Poniewa zbyt trudno byo przeprowadzi ulgi przez
sejm. krl gotw by zaatwi rzecz w drodze praktyki administracyjnej sdowej, a mianowicie rnowiercy odzyskaliby wolno nauczania, budowania wity, praktykowania obrzdkw religijnym, ich
ksia otrzymaliby rwnouprawnienie z klerem katolickim, parafje
w razie przejcia parodia na katolicyzm lub do unji pozostawayby

August,

syn swojego wieku,

jako

da

przy swojej wier/.e


[)rzejediia

TakiiMii

d.

t.

Katarzyn

oku[)i

ustpstwem
zLi'od

jej

myla

na zniesienie

Poniatowski
liberi

veto.

Tymczasem w obozie dysydencko dyzunickim pod wpywem obcej


zachty wziy gr prdy skrajne: protestancka rodzina Goltzw
uwzia si podstawi nog Stanisawowi .\ugustowi: Konisski. obecny w Warszawie (od lipca 1760 r.), nairli Hepnina da. krokw sta
nowczych, a na Ukrainie ihumen klasztoru motreniskiego, Melohiczered popw zbuntowa posplstwo przezedech .hiworski, z
starostwach czehryskiein, czerka><kiem.
ciwko ksiom unickim.
w Smilaszczynie, setki prol)OSzcZ(')\\ pod presj ro/hukaneLio tumu

ca

wy przy sigay si

unji.

Sejm. CzapUea.

Nad sejmem

r.

176t)

[{')

pu/d/.iernika

29

listo-

cigny

si grone ehmury Hwr. oprcz


dalszych reform administracyjnych
linansowych. uprojektowa take
pada) ze wszystkich stron

objanienie,

t.

j.

rozszerzenie przepisu

o >)sdovvniczej

strzynania spraw skarbowych, ktreby pozwalao

ci

formie roz-

uchwala wikszo-

wszystkie wnioski podawane [trzez KomisjSkarbtw


Hepnin
przygotowywa walny szturm w sprawie dysydenckiej, a rozhukana
:i.

542

HISTORIA FOI.ITVC/.NA

zwaszcza ta jej cz, ktra czerpaa natchnienia z Drezna^


powrotu Wettinw,
wzdychajca
do obalenia Poniatowskiego
wci.i
Krasiskiego, odrzucaa wprawdzie
pod wodz biskupw Sotyka
petyla rnowiercw, ale jednoczenie razem z Repninem domagaa
si rozwizania konfederacji. Wiedziano, e krl jest le z wujami
;)mam Po(szczeglnie po ktni o pani GeolTrin, przyjacik
niatowskiego z paryskich czasw, ktr krl sprowadzi w r. 1766 do
Warszawy, a ktrej nie raczy uwielbia wojewoda ruski); wiedziano
zgoda Czartoryskich z Paninem wisi na wosku, bo
o lem,
ksita w sprawie wyznaniowej nie zadr z narodem. Taki stan
rzeczy omiela nielicznych mwcw opozycji w izbie. Marszakiem
podkomorzy ucki. Jak tylko Andrzej
zosti. Celestyn Czaplic,
Zamojski wystpi (11 padziernika) z wnioskiem o gosowaniu
opozycja,

wikszoci nad projektami komisji skarbowej, Repnin


wojn w razie przyjcia takiej ustawy, a Micha
i

Benoit

Wiel-

zagrozili

horski, kuchmistrz litewski, przyjaciel Mniszcha,

zgosi projekt

prze-

ciwny o ubezpieczeniu gosu wolnego. Susznie odpowiedziano mu,


jego projekt jest zbyteczny, bo pokrywa si z treci noty rosyj-

kowadem.
dwr znalaz si midzy motem
Z jednej strony Repnin na uroczystej audjencji (4 listopada) dyktowa, jakie ulgi maj by przyznane akatolikom, z drugiej Sotyk
towarzysze, nicujc trafnie wywody ambasadora, oparte na faszywem tumaczeniu traktatw, grzmieli na dwr w imi wiary wolnoci. Sprbowano pokierowa obradami tak, aby najpierw rozstrzytam zmusi Sotyka do otwartego
kwestj wyznaniow
skopruskioj. Niemniej

gn

zerwania z Repninem. Daremnie! intrygantowi w infule pilniej byo


depta dzieo familji, ni broni kocioa. Czartoryscy nie znaleli
innego wyjcia, jak obali wasnemi gosami swj plan, wbrew rozten sposb uratowano inne
paczliwej obronie Poniatowskiego.

konstytucje, m.

iii.

projekty linansowe

generalnego), menniczne,

(czopowe-szelne zamiast ca

reform sdu zadwornego

uratowano konfederacji od rozwizania, ani


szcze

zawieruchy.

Jeeli

Polsce

pisany

to

t.

p.

ale nie

kraju od sroszej

je-

by ju wwczas Radom

Stanisaw August nit' mia tym razem


susznoci w sporze z wujami, wojna o lepszy rzd,, nawet przegrana,
wojn uzdrawiajc. Co si tyczy dysydentw^
byaby
co
si bez ustpstw: opozycja triumfowaa
obeszo
razem
tym
to
wystrychna R<*pnina. a poniya wstrtnego 8olipodwjnie,
przez ustpstwo
tera Cioka. Czartoryscy pocieszali si lem.
i

rozbir

to

kto wie, czy

bd

bd

w
z

materji

Rosj

pociecha

mono

porozumienia
gosowania na sejmach zachowali
odepchnli od Rosji saksoczykw. Przedwczesna bya ta.

przedwczesny tamten triumf.

54

w. KONOPCZYSKI: CZASY STANlS.A W(W8KIE

^ad(ml^ka (1767\ Zaraz po


Konfederacje sjuokn. toruska
w odpowiedzi na pojednawczy lisi starych ksit, Panin odpisa im jasno nieubag-anie, dajc do wyboru albo przyja wspln
ograkejij z carow w sprawie dysydenckiej, bez adnych targ^w
dek, albo zerwanie stosunkw. Familja odmwia. Natychmiast zarzdzona zostaa w cfb Rzplitej wyprawa okupacyjna w kilkadziesit
tysicy wojska (Ropniu mwi o 40.000), a to celem poparcia dwoi

sejmie,

jakiej
chali

roboty wichrzycielskiej. Dyzunici ruscy

si do Sucka na 20 marca

rosyjskieg-o

akt konfederacji

pod

podpisali

tam

kalwini litewscy zje-

obecnoci wojska

marszakiem generaem

Pawem

Grabowskim. Protestanci koronni obu prowincyj zawarli tego dnia


podobny zwizek w Toruniu pod lask generaa Jerzego Wilhelma
Gocza. Wywd skarg dysydenckich ukada znakomity prawnik,
gdaszczanin Gotfryd Lengnich; podpisw uzbierano ogem 573,
wymuszone oraz nazwiska kobiet
liczc w to podpisy kupione
i

modziey.
To bya jedna poowa paninowskiego programu. Drug mieli
speni katolicy, nie wyczajc najgorliwszych fanatykw." Zaprzedany Sasom ksidz Gabryel Podoski, referendarz koronny, objeda
od pocztku roku paace nadsanych panw, namawiajc ich do
czenia si w zwizek katolicki celem przywrcenia zagroonych
swobd pod wspln z dysydentami protekcj imperatorowej. Na
szefa tej konfederacji upatrzya Rosja banit Karola Radziwia,
osiadego w^ Saksonji. Niedugo trway ukady: ksi Panie Kochanku,
skuszony perspektyw wspaniaej zemsty nad Czartoryskimi, wystawi Repninowi cyrograf bezwzgldnego posuszestwa (28 lutego r.)
Podobne zobowizania podpisywali niektrzy drugorzdni panowie
i

nieletniej

t.

Korony. Podobnie jak w r. 1764, prowincja litewska gotowa bya


wczeniej, ni Korona (3 czerwca); za marszaka wzito Stanisawa
Brzostowskieiiro, starost bystrzyckiego. Po wojewdztwach zaroio
z

si od zwizkw partykularnych, ktrych marszakowie niektrzy


konsyljar/.e mieli si zjecha na utworzenie generalnoci do Radomia. Is^ny owczy pd opanowa teraz szlacht: haso katolicyzmu,
pewno rosyjskiego poplecznictwa
zapowiedz obrony wolnoci
i

podobno do podpisu 80.000 osb, w tem wielu ludzi intewcale nie zakochanych w nierzdzie.
ligentnych, wiatych
Dnia 13 czerwca Radziwi odprawi swj triumfalny wjazd do
tej
Radomia; 23-go doszo do ukonstytuowania generalnoci.
chwili na widok manifestu, ktry jMulawa do podpisu rosyjski puoczu: spodziewano si prokownik Karr, niejednemu spady uski
klamowania bezkrlewia, a tu U^pnin kaza wiriza si przy krlu,
prosi Moskw o gwarancj ustaw.
pertraktowa z dysydentami

cigny,

i.

544
StrtAvia{

HISTOUJA POLITYCZNA

rk

podpisali akt wszyscy, a z nieobecnych wielu po-

wanycli senatorw,

hetman Branicki, biskupi Sierakowski. Sotyk


akcesy na pinnie. Marszakiem generalnym

jak

Krasiski, nadsyali
Marcina Matuszewicza, znazrobi Radziwi siebie, sekretarzem
nego z procesu z Czartoryskimi. Przewietna konfederacja zacza
rzdy od zaprzysienia na wierno wszystkich jurysdykcyj, od zaod zaprowawieszenia w urzdowaniu wielu stronnikw familji
rzuciy
terror
na
wszystkich
Urzdze
ktro
opornych.'
dzenia sdw,
pastwowych na razie nie wywracano, bo od tego by sejm, zwoany przez krla na 5 padziernika. Tam mia nastpi walny rozrachunek midzy wolnoci despotyzmem, tam, jeeli detronizacja si
nie uda, obiecywano sobie przynajmniej poniszczy nienawistne nowoci Czartoryskich, ich samych pocign do odpawiedzialnoci,
odsdzi od urzdw dbr, a krla skrpowa na przyszo jak
rad stanu, bez ktrej nie mgby on ani aden jego organ uczyni
"**
najmniejszego kroku.
Opr by wykluczony. Stanisaw August musia przyjmowa
twarz deputacje sucko-orusk (28 kwietnia) i radomaskaw
z
sk (18 lipca), a konfederacja generalna musiaa wyprawi do Moskwy
czterech posw: Wielhorskiego, Jzefa Potockiego krajczego koLudwika
ronnego, Jzefa Ossoliskiego starost sandomierskiego
Pocieja stranika litewskiego, z instrumentem publicznym, jaki uotreci instrumentu bya proba o gwadla nich Kepnin.
radomscy,
z ktrych pierwszy reprezentowa
rancj. Zreszt posowie
interesy Mniszcha, a trzej Mnni rodzin Potockich, na rwni z wyi

Gwn

sacem

Radziwia, Szymonem Kossakowskim, wieli oprcz instrukcji


do pognbienia
urzdownej szereg innych zlece, prowadzcych
do wywyszenia ich pryprzyduszenia na przyszo familji,
watnych mocodawcw.

bd

bd

Scjin \hh\ >v<j/eiii


do porwania seiiat(H'w. Od czerwca do
padziernika scena polityczna zmienia si w I*olsce nawskr. Przycichy' nasycone namitnoci partyjne Kadomian; osab oglny ton
reakcyjny, wodzowie ruchu ku najw ik^^zej swojej aoci dostrzegli,
gitki Stanisaw August nietylko nie zlatuje z tronu, ale owszem
bierze nad nimi gr. Ambasador zostazjednywa sobie Repiiina
wi radomianoin robot destrukcyjn, a sam cay nacisk obrci na

swj program wyznaniowy. Teraz dopiero Kajetan Sotyk przyponuiia sobie obowizki pasterskie z caym rozmachem swej niepohamowanej natury rzuci si do obrony prerogatyw katolicyzmu. Wnet
przecign w tern zac-mi samego nuncjusza Duriniego wszystkich kolegw-biskupw, nawet tak bogobojnych, jak Sierakowski
i

ircybiskup lwowski

lul

J.

J.

Zauski,

nie mt')wic

ju

o praatach

w. KONOPUZV.SKi: CiCASY

545

8TAN1KAW0W8KIR

'Wtpliwej wiary, takich, jak podkanclerzy Modziejowski, biskup poa szpieg rosyjski w radzie ministrw, jak udajcy gorliwca
paniczyk Massalski, lub zwaszcza jak w Todoski, wyniesiony wol

znaski

Repnina na krzeso prymacjalne (17 lipca). Rzeczy zmierzay ku tracredji: ambasador aresztowa airitatorw katolickich: Szczsnego CzaP>anciszka Kouchowskiego (we wrzeniu), pockiego (22 sierpnia)
innych grozi Sotykowi,
go zrobi
tem przez usta Podoskiego
z ksicia siewierskiego ksiciem sybirskim. Ale biskup mia ju tylko
obron kocioa; jakby postanowi
jeden drogowskaz przed oczyma
jednem wielkiem cierpieniem okupi grzechy ywota, ywem sowem
pirem bud/.i ducha oporu w narodzie, rzucajc w ozibe serca
i

nieugaszone zarzewie swej ognistej duszy.


Sejmiki wypady ju inaczej, ni czerwcowe zjazdy konfederawdzie warcholiy jeszcze za pan brat z Moskw sprzeckie. Tu
dajne lub optane indywidua w rodzaju Adama Poniskiego, Waale powszechnie czu
dysawa Growskiego pani Kossakowskiej
rozpabyo nastrj wytrzewienia, rozczarowania, gdzieniegdzie
czy. Kady z reguy sejmik odbywa si pod kontrol rosyjskiego
musia pod przemoc uchwali punkt
olicera z oddziaem wojska
o 'dysydentach. Opr skuteczny by tylko w ssiedztwie tureckiego
rezultacie ani familja ani jej przeciwnicy nie mogli
pogranicza.
i

si poszczyci stanowcz przewag: jeeli

kto

dominowa,

to

tylko

sprawie wyznaniowej Sotyk. 5 padziernika rozpoczto obrady,


okazao si, w jaki sposb Repnin myli uproci sobie zarwno
robot prawodawcz: wedug projektu podanego od
rokowania, jak
laski (t. j. od Karola Radziwia), sejm mia wyoni z siebie liczn
z rnych ywiow zalenych od ambasadora:
delegacj,
i

tu

zoon

caa praca ustawodawcza miaa przej

przez ten aparat pod osobistym nadzorem Repnina, poczem stany bez oporu, jak w r. 1717,
ta, nie praktykowana nawet
zatwierdziyby dzieo delegacji.
przez nowatorw Czartoryskich, spotkaa si z zaartym oporem
niektrych regalistw. Sotyk wysili ca
lepszej czci radomian
wymow, aby napitnowa bdy bezprawia konfederacji radonjskiej, zwaszcza nieszczsn prob o gwarancj, a koczy
(13 padziernika) sowami l'isma w., wktremi si niegdy prawo
wierni republikanie Machabejczykowie w nieszczliwych ojczyzny
swej czasach utwierdzali: Niech nam Bg bdzie miosierny! Nieinteresu Boskiego. Teraz
poyteczno byoby nam odstpi sprawy
dajcie
dus/.e wasze za zakon ojcw
wic obstawajcie przy prawie
imienia wielkiegO(^. Tego
waszych, a nabdziecie chway wielkiej
hylo Repninowi zanadto. Nastpnej nocy pukownik Igelstrm porwa wywiz do obozu rosyjskiego na Pradze Sotyka, Wacawa

Nowo

mow

Kncyklopodja polska. T. V,

cz.

II.

546

HISTORJA POLITYCZNA

Rzewuskiego, syna jego Seweryna, starost doliskiego, oraz Zauskiego, ktry tylko przypadkiem, za nieogldnie rzucony frazes, podzieli niedol biskupa krakowskiego. Do uycia gwatu Repnin
oddawna mia upowanienie od swego rzdu; czy namawia go do
poszlaki
tego kto z Polakw, napewno nie wiadomo, chocia
na Stanisawa Brzostowskiego, ktry
wskazujce na Podoskiego

jako marszaek

generalny litewski

zastpowa

nieraz

pijanego Ra-

dziwia. Natomiast faszem jest wierutnym rozpowszeciniane pniej


przez targowiczan posdzenie, jakoby sprawc aresztowania senatoz nararw by Stanisaw August. Ambasador postpi zuchwale
eniem nietylko wasnej osoby, ale caego systemu polityki rosyjskiej w Polsce, ktra chciaa przykuwa do siebie nard pozorami
co
zwyprotekcji, a nie odpycha go od siebie. Chwilowo
ciy; izba przeraona uchwalia akt limity (19 padziernika), a wiadne proniowie pojechali do Kaugi na picioletnie wygnanie,
testy, ani demonstracyjne zoenie pieczci przez Zamoyskiego, ani
nawet wstawiennictwo samego krla, nie zdoay ich stamtd wy-

bd

bd

doby.
Delocac.ja.

Koniec sejmu.

Wrd

68 osb, ktrym sejm powie-

ambasadorem przygotowanie konstytucyj, znalazo si


niemao ludzi odwanych, ktrzy umieli stawi czoo srogiemu projeszcze wiksza liczba poytecznych pracownikw, ktkonsulowi.

rzy ukady

reformy dotychczasowe i nie myleli ich nistraszonych


ciganych teraz procesami
oni wobec
utrat godnoci, Repnin wprowadzi tam umylnie, aby
przyszoci odpowiadali przed narodem za to, co podyktuje Polsce
kanclerz przewanie milcza na sesjach,
Katarzyna. Zreszt
a pierwsze skrzypce gra przy wszystkich czynnociach Pod oski.
O stosunkach wyznaniowych pertraktowano w duej sali z Repniposami pastw skandynem. Benoitem, Anglikiem Wroughtonem
depunawskich w przytomnoci Konisskiego tudzie marszakw
towanych konfederacyj dysydenckich. Skoczyo si na przyznaniu
na wznowieniu kar za apokatolicyzmowi tytuu religji panujcej
dyzunistazj, ale zarazem przywrcono dysydentom obu wyzna
rzy oceniali naleycie

weczy.

Czartoryskich,

ksi

wity

szk,
wolno kultu, budowy odbudowy
rwnie jak nieogranio/.nnc prawo speniania funkcyj publicznych. Co
synowie
do potomstwa maestw mieszanych zgodzono si,
w religji matki. Dla spraw
wychowywani w religji ojca, crUi

tom zuj)en

bd

spornych nudzy katolikami rnowiercami, majcych styczno z wyznani-m, ustanowiono jako instancj apelacyjn, sd mieszany (jumiasta Torunia przeciwko karze za
dicium mixtum). Opr Danji
odstpstwo zignorowano.
i

w. Konopczyski: czAr hiani.sawowskir

547

Nowy

system ustaw ustrojowych obmyla Podoski. On to wystrony pewne zasady podstawowe w kateurorj
niezmiennych praw kardynalnych, z druiriej oddzieli materje ekonomiczne, dajc reszcie cile odL^raniczonej nazw materyj pastwo-

odrbni

z jednej

wych (m. status). Do praw kardynalnych zaliczono uznanie katolicyzmu za relitrj panujc, woln elekcj, neminem captival)imus,
unj z Litw, przywileje prowincji pruskiej, rwno szlacheck,

wyczne prawo

sprawowania urzdw
posiadania
dbr ziemskich, wadz dziedzica nad chopem, zasad wypowiedzenia
posuszestwa, liberum veto
a wic przewanie te instytucje reguy, ktre jak cika choroba toczyy ciao Rzplitej. Materje pastwowe objy: podatki, powikszenie wojska, traktaty, wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju, zmian wartoci monety, prerogatywy
ministrw, porzdek sejmowania
sejmikowania, porzdek trybunaw, zwoanie pospolitetj:o ruszenia, zmian kompetencji rad senatu etc.
O tem wszystkiem stanowi mia sejm nadal jednomylnoci,
do decyzji o sprawach ekonomicznych wystarczy wikszo gosw.
ten sposb wiele przestarzaych zwyczajw, ktre przez naduycie
wkrady si do naszego ycia publicznego, pierwszy raz doczekao
si sankcji od Repnina Podoskiego. Mimo wszystko, a zwaszcza
mimo intryg Benoita, gos wolny wyszed z tej kuni mocno poszwankow^any: nadal zrywanie sejmw,
tak powiemy: w stylu
epoki saskiej, stao si niemoliwoci. Pozalem przez delegacj
przewino si z dodatnim lub ujemnym skutkiem wiele projektw
szlachty

do

innych, nieraz kapitalnej wagi.

wnictwa

nuncjatury

Podoski

nawet

podobno

dy

do skasowania sdodo uniezalenienia kocioa

polskiego od Rzymu, z synodem narodowym jako wadz naczeln,


riorszcy ten pomys zosta odrzucony przez Repnina
Panina nie
i

go nie chcieli Polacy, ale poniewa wyda si zbyt


miaym krokiem w kierunku postpu owiaty. Rwnie zaoponowa Repnin pr/eciwko ulgom dla wocian, bo te mogy le oddziana chopstwo rosyjskie: uchwalono tylko kar mierci na szlachcica za zabjstwo poddanego
odjto dziedzicom jus vitae et
necis. Krl
wielu senatorw zabiegao o ukrcenie nadmiernych
przywilejw Gdaska, rzecz nieodzown dla caego rozwoju gospodarczego Rzplitej; ale
na to nie pozwalaa Rosja, ju od paru lat
(1765) uproszona przez gdaszczan o gwarancj ich wolnoci.
Wreszcie bardzo charakterystyc/.ny obrt wzia sprawa owej rady
stanu, co to miaa zdusi w swonh ucisku resztki prerogatywy
monarszej. Stanisaw August bez najmniejszego oporu przyswoi
sobie myl utworzenia centiahu-go organu caej administracji, ale
w opracowaniu przerobi
na korzy swoj
pastwa, zgodnie
dlatego,

35*

548

HISTORJA I-OLITYCZNA

Konarskiego i Zamoyskiego. Niedojrzalennu projektowi


przeciwstawi znacznie lepszy plan
rady nieustajcej
z 60 czonkw, z podziaem na departamenty: spraw zagranicznych,
sprawiedliwoci. Repnin, ugaskany przez
skarbu, wojny
policji,
ksin Izabel z Flemmingw Czartorysk, generaow ziem pow nim take dedolskich, popiera z cicha ten projekt, poniewa
Z intencj

radomian

cyzje

krla

podlega miay wikszoci gosw

tylko

radomianie

rady,

wyrzekli si

dowiedzieli si,

wasnego tworu

krl

konsyliarskich.

przyjmuje

przez swych

plan

posw

Jak

jakiej

jli przed-

stawia rad stanu Paninowi jako przysze narzdzie krlewskiego


despotyzmu. Zakoatano o pomoc do Benoita, w ostrzeg swj dwr,
i
dyplomacja pruska wystaraa si u Panina o bezwzgldny zakaz
wprowadzania w Polsce rady nieustajcej. By to wany sukces
polityki pruskiej nad rosyjsk a zarazem rodzaj zadouczynienia za
skromn rol, jak Repnin wyznacza Benoitowi innym cudzoziemskim satelitom wobec delegacji. On tylko sam, ambasador Katarzyny II. mg przemawia do przedstawicieli narodu polskiego brutalgwanym tonem dyktatorskim, on zagarn dla swej pani
nie dopuci
rancj ustaw kardynalnych tudzie praw dysydenckich
i

wyczn
i

nawet kolegi Prusaka.


Dnia 26 lutego, po dwukrotnem odroczeniu, wznowiono sesj
penego sejmu. Wrd bezsilnych skarg na gwaty moskiewskie za-

do

niej

twierdzono wszystkie uchway delegacji, puszczajc mimo uszu odosobnione protesty posa grodzieskiego Chreptowicza (jeszcze z dn.
26 padziernika), nuncjusza Duriniego (30 stycznia) jakote ostatni,
donony protest Jzefa Wybickiego, posa pomorskiego.
lask, a Repnin w triumfie poproPitego marca Radziwi
na
pokoje
Stanisawa Augusta, gdzie kaza
szefw
opozycji
wadzi

mny

zoy

im pojedna si
Wszech Rosji.

krlem

dla

wikszej

chway imperatorowej

Konfederacja barska. Na t chwil najwikszej pyciy rosyjskiej


przypada zwrot niespodziany a stanowczy w dziejach upadajcej
Rzplitej. Ze skromnej szlacheckiej piersi kilkudziesiciu obywateli
wydziera si kr/yk arliwego uczucia religijnego, krzyk przebudzowiekuistej woli do prawdziwej nieponego sumienia narodowego
dlegoci. I*rzt'budzeni jeszcze nie wiedz, co im w duszach gra,
i

ale jutro, pojutrze,

bd

na folwarku,

zbiorow

lecz o

e tu ju chodzi nie o swawol


wolno moraln polityczn. Ich zew

wiedzieli:

tysic/.nem echem przebiega Rzplit od koca do koca, natchnion


pieni woa do ospaych dusz: ))Przobg, kto czuje, niechaj ratuje
matk ojczyzn, widzc jej blizn! (idy wolno, prawa, wiara sawa
czasy przeklte!"
Z tysicy serc wytryska krew
jej odjte
i

w. KONOfCZYSKi: C/,A8V

SIAMS.AWOWSKIK

549

ofiarna i, zlewajc si w jedno oysko, wrzc rzek odgradza Polsk


od czyhajcej na ni z rozo/.onemi ramionami Moskwy.
Tsknota do powstania grromadzia si w spoeczestwie od
katastrofy Leszczyskiego, a dawaa o sobie znad w owyci licznych,
ale zawsze zamierajcych w zarodku projektach konfederackich epoki
Augusta III. Ostatnim przejawem tego prdu, niespaczonym wewntrznie, ale te poronionym, byy owe konfederMcyjki Potockich na
Rusi przed sam elekcj Poniatowskietro. Ruch radomski poniy
sam ide konfederacji zdawao si. utopi we wasnem ciele Polski
w piorun, ktry mia uderzy na zewntrz. Bez przesady mona jednak powiedzie,
kampanja dysydencka uratowaa spraw. Dopiero
motyw religijny, sprowokowany wdzierstwem pastw rnowierczych,
podniecony propagand Sotyka
towarzyszy, doprowadzi do uwiadomienia tej prawdy,
rzeczy witsze, ni veto
fortuny szlacheckie, rzeczy, za ktre warto nie ycie na szac. Z postpem
walki z pod pierwotnych hase ultra katolickich wybije si na wierzch
i.

es

jeszcze

gbsze

pragnienie niepodlegoci.

heroiczny, napenia serca gowy pierws^zych


konfederatw barskich. Gwnymi, jeeli nie jedynymi inicjatorami
ruchu byli Sotyk, Wacaw Rzewuski, Adam Krasiski, Jzef Puaski, Anna .labonowska
wojewodzina bracawska
wszystko szlachetniejsi przedstawiciele kierunku radomskiego, ludzie oszukani,
lecz nie oszukujcy innych. Oni to jeszcze przed sejmem r. 1767
ukadali w sekrecie program konfederacji antyrosyjskiej
zarys nowego rzdu, zapewne niezbyt racjonalny, skoro pomysy konstytucyjne
podawa tam Rzewuski, piastun tradycyj hetmaskich a przeciwnik
Konarskiego. Hetman polny
biskup krakowski padli ofiar, biskup
kamieniecki
si z matni, aby razem z rodzin Puaskich
ponie ogniste wici w nard. Wedug trafnej rady Krasiskiego
powstanie miao najpierw zapewni sobie pomoc Turcji, zaczeka
na wymarsz Rosjan
wtedy dopiero wybuchn na Podolu. Ale jurysta Puaski, wida troch doktryner, umylnie przypieszy wypowinno si ko?iiM'/iuo npr/tMl/ii^ rozwizanie
buch, gdy sdzi,

Nastrj

krzyowy,

wymkn
i

sejmu.

Dwudziestego dziewitego lutego


po arliwych

modach

iiiebiuniiej

naradach, gromada szlachty

miecinie Barze,

zawizaa

konfe-

wolnoci. Marszakiem zosta Micha Kraderacj dla obrony wiary


siski podkomorzy raski, brat biskupa, marszakiem zwizku
i

wojskowego

(lecz nie reLfimentarzem.

bo

t godno

Rycerze sprzysigli si

powici

czy bractwo wkawalerw krzya

ycie

za

witego"

rezerwowano

Jarek Rola Kochaski.

dla koiro innego) Jzef Puaski, s<'kretarzem

wiar, utworzyli
i,

podni.sszy

zakon

chorgiew

550

HlSrOKJA POLITYCZNA

wizerunkiem Maryi Krlowej Polskiej, ruszyli czyci kraj z Moskwy


Za przykadem I^odola skonfederoway si wojewdztwa: lubelskie (23 kwietnia), bracawskie pod Joachimem Potockim
podc/.aszym litewskim (2 maja), ziemia halicka pod Marjanem Potockim (17 maja). Wiele chorg-wi komputowych odstpio sweg:o
poczyo si l barzanami. Popiech
regimentarza Dzieduszyckiego
Puaskich zaszkodzi jednak sprawie ogromnie, bo Repnin na wie
narzuci si Stanisao konfederacji wstrzyma wymarsz Rosjan
wojsk carskich do umierzenia
wowi Augustowi z ofert, aby
senacie (24 marca) zdania co do tego si rozdwoiy:
buntu.
Z
i

heretykw.

uy

kreatury

rosyjskie

saskie

w myl

przemawiay

da

Repnina,

Czartoryscy przeciw; krl w strachu o sw koron da si przekona


argumentem ambasadora, e niezalenie od jego wezwania wojska
przychyli si ku obcej interrosyjskie pjd na konfederatw,
wencji. Niedo na tem; straszny pose umia wmwi Poniatowbrani do
skiemu, e konfederaci lepiej na tem wyjd, jeeli
niewoli polskiej, zamiast wpada w rce Rosjan, e zatem dla ich
wasnego dobra wojsko polskie powinno pomaga do stumienia
i

bd

Podkwietniu generaowie Piotr Kreczetnikow, Apraksin


buntu.
goryczanin poczli koncentrycznym marszem spycha konfederatw
braku dobrej broni i wyszkolenia niewiele
ku granicy tureckiej.
pomogo mstwo, jak nie pomogy koniec kocem kazania czaroi

Marka Karmelity, ktry prbowa

by

barskim
pod
Kordockim: po klsce konfederatw pod Uar)Owem (7 maja)
Podhajcami (11 maja) Kazimierz Puaski broni si jeszcze bohatersko w klasztorze berdyczowskim, ale 14 czerwca musia kapitudowodzcy pukami krVowa, a 20go Kreczetnikow, Apraksin
lewskiemi Ksawery Branicki wtargnli do zdobytego Baru. Tu ojciec
Marek wzity do niewoli ocalone zastpy Krasiskiego, Puaskiego
Joachima Potockiego przeszy pod Mohylewem na terytoJzefa
dziejskie zaklcia ojca

rjum tureckie.
KoIis/e%y%iia.

C/.emu
Czemu

tak

atwo poszo Rosjanom umierzenie

nie doznali oni dywersji od dalszych


barskich?
wschodnich wojewdztw, kijowskiego, woyskiego, bracawskiego,
miskiego, lub [)rzynajmniej c/einu konfederacja nie posza
kraju, aby zaczerpn tam si? l^rzeszkod^ia temu zawierucha hajdamacka, znana pod nazw Koliszczyzny. Od czasw Paleja zrzadka
wybuchay na Ukrainie wiksze zaburzenia (np. bunt Bohuna Tarasa w r. 1737), a mniejszych wprost niepodobna byo zliczy. Na
dziesitki liczono za Augusta III zupione miasta, na setki spalone

rycerzy

wgb
i

lub ograbione

llucznie

wsie

w cigu samego

buczucznie,

tylko

siedmiolecia 1750

r.

kotami, chorgwiami, proporcami, jedziy

w. Konopczyski: c/A<v

si

amw.awuwskik

551

hajdamackie gromady, liczce czasem pu GoO ludzi, trzymajc w szachu znaczn czq wojska komputoweg-oci. Bo te to wojsko pod
rysi albo lamparci skr nosio zajcze serca: weduy: Kitowicza
na piijdziesit hajdamakw trzeba byo naszych dwiecie, trzysta
wit^cej.

aby

ich zwycip/yli; rwjiej lub

mao

wikszej

liczbie nii^dy

Okrutne egzekucje, jako to wbijanie na pal, obcinanie poowy ucha (Jzef Potocki w r. 1703) potj^oway jeszcze zaroku 1753
twardziao dzikich mionikw swobody rabunku.

si pobi

nie dali.

ska komputowego

widzc bezskuteczno wysikw

wojewdztwa kresowe,

(woyskiej, podolskiej, ukraiskiej),

partji

woj-

zaczy

two-

rzy wasne milicje bezpieczestwa, ale ta samoobrona zostaa zwinita pod naciskiem dworu w r. 1757, a skargi, zanoszone dyplomatyczn drog do Petersburga na podegaczy przybdw z za Dniepru,
byy bezsilne wobec protekcji, jak winowajcom dawa gubernator
Nowej Serbji, genera Chorwat (do r. 1762). Agitacja wyznaniowa
Konisskiego dolaa oliwy do ognia. Pod wpywem Gerwazego biskupa
znanego nam Melchizedecha czer uwierzya, e
perejasawskiego
konfederaci Puaskiego id zmusza j do przejcia na katolicyzm,
znieoni, ktrzy wanie chcieli robi rnic midzy dyzunitami
nawet dla onierzy rosyjskich mieli
nawidzonymi protestantami,
sowo braterskie. Z klasztornego lasu motreniskiego wysza pierwsza
wataha zbjcw, zoona z moskiewskich zaporoca w, pod dowdztwem Maksyma eleniaka. Zewszd zbiego si do jej obozu chopwszystko to razem runo ze wiconemi noami na miasta
stwo,
dwory. Hajdamacy pokazywali sobie rzekomy manifest Katarzyny II,
zachcajcy do rzezi Lachw; z pewnoci nie mieli w rkach autentycznego podpisu carowej z pieczci pastwow, ale std nie
wypywa bynajmniej, eby postpowanie rzdu rosyjskiego wobec
koliszczyzny byo poprawne. Faktem jest, e Katarzyna ju dawniej
(1763) odgraaa si, i wypuci hajdamakw na swoich wrogtw
i

1768 ze strony rosyjskiej nic nie zrobiono, aby


wypraw eleniaka unieszkodliwi. Dopiero ki-dy caa Ukraina
spyna krwi starcw, niewiast dzieci, kiedy na placach przy
Polsce,

r.

zawisy trupy szlachty, ksiy, ydw


wse wira odnaka), kiedy w niesobaka
psw (bo lach, yd
bronionym Humaniu ztriiigo w mkacli 20.00<), a w caym kraju powyej lOO.OOO ludzi, komendy rosyjskie otrzymay ro/.kaz pomaga
tym czasie eleniak, tytuBranickiemu w rozpdzaniu tuszczy.
ujcy si h('tn\anem ksiiriem milaskiuj, oraz setnik (u)nta. przez
ktrego zdrad nastpia pamitna rze, obecnie ju ksi llumania, stali obozem w pobliu cuchncego pobojowiska; do nich przybyli oticerowie rosyjscy od Kroczetnikowa z gotowemi kajdankami.

drogach

wielu

miejscach

552

HISTORJA POLITYCZNA

prowodyrw
buntu; zadnieprzaskich wzili pod swoje skrzyda, a prawobrzenych
oddali Branickiemu. Zaczo si okrutne tpienie hajdamakw: Gonta
wyzion ducha w mkach, nad innymi sroy si obony koronny
sami
Jzef Stempkowski, a pustk wiono po bujnych niwach
niby to na Lachw. Nagle

schwytali Rosjanie

zakuli

dziedzice musieli prosi krla o pomiarkowanie represyj,


zostaliby bez siy roboczej. Ostatnie ogniki

Woyniu na Litwie). Rezultatw,


Katarzyna winszowa: powstanie barskie

(na

bo inaczej
dopiero w r. 1769

wygasy

bd

co

bd, moga

utono w

sobie

odnicie hajda-

maczyzny.
Riieliy
z

pady ju

ogniska barskiego

konfederacja

M Krakowskiem,

Krakowie pod

na Litwie.

^yielkopoisce.

jednak

wodz

daleko.

Michaa Czarnockiego,

Iskry

stana

24 czerwca
z

duym

mieszczaskich; wsparli j sanoczanie


pod Jak<)bem Bronickim
sandomier/anie pod ksiciem Marcinem
Lubomirskim. Jednoczenie wojewdztwa wielkopolskie sadza na
ko Wojciech Rydzyski, sieradzan Jzef Bierzyski, ziemi gostysk Micha Dzieranowski. Apraksin prosto z Podola musia pieszy
pod Krakw, a pomniejsze komendy rosyjskie rzuciy si ciga nowopowstajce partje. Rycho ustali si oglny stosunek si sposb
walki, mao zaszczytu przynoszcy polskiej sprawnoci bojowej. Repnin nie bez podstawy poucza swych siepaczy, e, majc jeden
szwadron karabinjerw, mona bez przeszkody chodzi przez Polsk
wprzd
wstecz: walka stawaa si podobn do polowania doskonienale zaopatrzonych
krwioerczych Rosjan na nieostronych
donych konfederatw. Krakw, le broniony przez pijaka Czarnockiego, nie zasonity naleycie przez bandyt Lubomirskiego, podda
si 17 sierpnia. Tysice konfederatw, piewajc aosne pieni, ciRosji.
do obozu jecw w Poonnem, a stamtd
Zy los Krakowa nie odstraszy jednak Litwy. Tam w powiatach wikomierskim, kowieskim, upickim, oszmiaskim, wokowynowogrodzkiem,
skim, Sonimskim, w wojewdztwach brzeskiem
poobierani (w sierpniu
wrzeniu) marszakowie zjechali si do Niewiea, aby wahajcego si Karola Radziwia zachci do naprawienia za, jakie wyrzdzi ojczynie, przewodniczc konfederacji ra-

udziaem

patrjotycznych

k
i

wgb

gno

radziwiowska moga utworzy doskonay orodek


wypraw wojewdzkich; twierdze niewiezka sucka nadaway
si niele na podstaw strategiczn. Ale Repnin w W arszawie, a genera Nummers na Litwie czuwali, ydzi
dysydenci szpiegowali
patrjotyczn s/la(;ht. Za ich spraw w sam czas zdy pod Niewiei
genera Izmajow, ktry prawie bez walki zmusi wojewod wile-

df)m8kiej. Milicja

dla

w. KONorCZYSKi: CZASY S lANlSrA WOWSKIE

l^S

skiego do sromotnej kapitulacji (29 padziernika). Zgromadzeni marszakowie podpisali recesy, milicja c/(jcio\v<) zostaa rozbrojona

ju jednak adne bdy ani saboci poszczeglnych jemogy powstrzyma oglnego wrzenia. W chwili, kiedy
opuszczaa rce Litwa, ju odradzaa si konfederacja wielkopolska
w ("hemiz marszakiem Ignacym Malczewskim, na Kujawach
Teraz

dnostek nie

skiem uwija si chyy Ulejski. Takiego rozlewu rebelji nie spodziewa si pyszny prokonsul rosyjski. On, ktry z pocztku kad przedsiwzicie Puaskich na karb ksiowskiego fanatyzmu, spostrzeg
salwy karabisprawa jest stokro powaniejsza
po proku,
buntownikw.
dalszych
przeciwnie,
obudz
uspokoj,
buntu
nie
nowe
peOdtd datuj si prby Repnina, zmierzajce do tego, by
wnej czci Polakw do umierzenia reszty. Zacz, rzecz prosta, od
bez zredukowania
Czartoryskich (w sierpniu), ale usysza od nich,
bez cofnicia gwarancji nierzdu daremnie
zdobyczy dysydenckich
kusi si o uspokojenie kraju. Wtedy z upowanienia Panina amniejasne objanienie gwarancji,
basador przygotowa wielosowne
droga do reform nie jest
ktre miao uspokoi Czartoryskich,
zamknita, jeeli ich naprawd zechce Rzplita; zato na punkcie dy-

uy

sydentw carowa nie chce si cofn. Knia w razie dalszej odmowy


Czartoryskich gotw by uda si do Jana Klemensa Branickiego,
do Potockich, Mniszcha; tymczasem zaszed wypadek, ktry ogromnie
utrudni mu gr, omieli bowiem Czartoryskich, podnieci ducha
konfederatw, a spraw polsk pchn na szersze wody midzynarohajdamakw spali pogradowe. Oto 24 czerwca oddzia kozakw
niczne miasto tureckie Bat. Porta, dotychczas kezprzykadnie okamywana przez posa rosyjskiego Obrezkowa. jakoby w Polsce nie
byo ani jednego Moskala, stracia cierpliwo na znak wojny kazaa odwie kamc na ole do Zamku Siedmiu Wie (6 pai

dziernika)

Dyplomacja koiifederaeka. \<nve powiewy. Sprawc zerwania


wsullerenift
sutana Mustafa 111 by ten sam
si Turkw
Choiseul, minister Ludwika .W, ktrego obojtno na losy Polski
poznali.^iTiy w latach 1760-4. Objwszy na nowo (po Praslinie) kierownictwo spraw zagranicznych (n()6), pocz on zwalcza energicznie Msystem fnocny Panina. Szwedw z ogromnym nakadom
do
pieninym zachca do wzmocnienia rzdu monarchicznego

ksi

zaniechania up(dlajcych

wani

partyjnych. Polsk, jako beznadziejnie

opanowan przez wpywy rosyjskie z


wia wasnemu losowi, a spraw jej
rozruszania Turcji, ktra

Katarzyn

II.

Jako

gry

uywa

dou, dugo pozostatylko za pretekst do

sama jedna nioga powanie zaszachowa

dyplomaci francuscy, Yergennes (do padziernika

554

HISTOUJA FOLiTYCZItA

1768 r.), a po nim Saint-Priest, wywarli decydujcy nacisk, pierwszy


na wypowiedzenie, drugi na prowadzenie wojny. Zato dla Turcji
obrona Rzplitej przed ekspansj rosyjsk bya nietylko publicznym
ywotnym interesem/ Susznie te Mupozorem do zaczepki, ale
i

stafa

III

t walk

nazwa

Dotychczas

konfederatw

zabiegi

miay powodzenia.

Rosj wojn polsk.


o pomoc cudzoziemsk

nie

Ignacy Potocki, starosta kaniowski, nie zosta przy-

jty w Wiedniu (w czerwcu 1768), biskup kamieniecki w Drenie


take me zdoa wyrwa ministra Sackena z jego polityki sualczej
wobec Rosji, obliczonej na odzyskanie tronu polskiego przez podstawianie nogi Stanisawowi Augustowi. Wreszcie Krasiski pody do
Parya, gdzie trafi na moment wybuchu wojny tureckiej; dziki temu udao mu si dotrze do Choiseula zatrze ze wraenie, wywoane pesymislycznem sprawozdaniem o Polsce emisarjusza Taulesa
(jedzi on do obozu barzan nad granic tureck w maju czerwcu).
i

Choiseul obieca pienidze,

oiicerw

poparcie dyplomatyczne, byle

w generalno. Przy poparciu francuJoachim


Totta, Micha Krasiski
Krymie,
barona
skiego konsula
Krim
Girehanem
Potocki na Wooszczynie zawarli przymierze z
jem ,(w grudniu), ktrem oddawali na pastw Tatarom wszystkich
konfederaci zorganizowali si

adherentw

Odtd nowa

rosyjskich.

otucha wstpuje

walczce

lsk

razem z Wesslem,
Antonim Lubomirskim wojewodlubelskim, Brzostowskim kasztelanem
innymi przyjacimi Wettinw ukadaj w Cieszynie plan
poockim
detronizacji
postpowania ct'lem zorganizowania generalnoci
(a w razie potrzeby nawet zgadzenia) Poniatowskiego. Wyznaczeni
szeregi.

Adam Krasiski

po powrocie

na

przez

zjazd

si po Maej

mowie
i

zaufania

Wielkiej Polsce,

wczesn wiosn
chwytajc

r.

1769

rozjedaj

rnych wojewdztwach

innego pokroju ludzie, ni owi


pierwsi entuzjaci, co na Podolu podnieli sztandar powstania. Uczestnicy narad cieszyskich, zdatniejsi do intrygi, ni do mierci za
ojczyzn lub wiar, pragn obalenia Stanisawa Augusta conajmniej
rwnie gorco, jak wypdzenia Rosjan, a licz wicej na szczliwy
laski

marszakowskie.

to

ju

obrt s{)raw europejskich, ni na


Nad wydobyciem Saksonji

wasne
z

szable.

biernoci

pracowali

od wiosny

powiernicy Wessla. Osignli


Fryderyk August znalaz si na rozdrou
midzy polityk Sackena bardziej rycersk polityk matki, Marji
Antonji, ktra |)ara do okazania czynnej pomocy konfederatom
wolaa wprowadzi syna do Warszawy na czele Sasw Polakw,
Wielkopolanie

tyle,

Turno

mody

Jan Poniski,

elektor

ni pod oson bagnetw moskiewskich. Intryga saska nie znaa adnych .skrupM<'w: w Petersburgu prymas Podoski przez dysydenta

555

w. Konopczyski: cz^sy 8TANidf.Aw<i\v8KiK

podejmowa si uspokoi Polsk, utrzyma q;warancj

Krasiskieg"o

na miejscu Cioka osadzi


Essen donosi Repninowi
boo wszelkich oznakach zblienia midzy Stanisawem Auy^ustem
do
Parya
jujcym narodem. A jednoczenie Marja Antonja wysyaa
(w maju 17G9) krlewicza Karola, aby uoyj- plan dziaania prze1767

ustawy sejmu

Wettyczyka;

r.,

jeeli Rosja

Warszawie

rezydent

zabiegaa o poparcie Austrji oraz Tru. Ta dwulicociwko Rosji


nie sza na dobre interesom saskim, ale jeszcze gorzej dziaaa
i

wo

na naszych konfederatw bdca jej odbiciem rozbieno moralnopolityczna midzy czystym cho naiwnym patrjotycznem, a nienawi-

ci

do krla

familji.

poraki. Pierwsi duli zy przykad niezgody szefowie


Ktnie
bogaty,
barscy na WooszczYnie. Joachim Potocki, pan dumny
i

zagarn

najpierw regimentarstwo generalne konfederacji,

ktre su-

potem obaj z Krasiskim odsdzili starost wareckiego od wadzy, jako czowieka


nieposusznego podejrzanego o zaleno od Czartoryskich. Pierwszy
gosiciel walki o wolno, oskarony o zdrad przez dwch karmazynw, skoczy w wizieniu u baszy chocimskiego w maju 1769 r.
Synowie jego: Franciszek, starosta augustowski, Kazimierz, starosta
Antoni, nie dali si tem zrazi do suby publicznej:
zezuleniecki
26 lutego odznaczyli si niezwykem mstwem w obronie
nieufnoci KraOkopw, ale nie uszli przeladowania Potockich

sznie

naleao si Puaskiemu

(25 sierpnia 1768);

waca

siskich.

podczaszy litewski, nie poprzestajc na tem, obrci z czafakcyjn na sabego Michaa Krasiskiego. Ta

sw namitno

sem
wielkosama zaraza udzielia si wczenie konfederatom maopolskim. Grupa marszakw, konsystujca przewanie w Gabutowie
na pograniczu Wgier, wydaa najpierw walk Marcinowi Lubomirskiemu, potem zadara z marszakiem brzeskim Bklewskim, ostati

ruchliwym Bierzyskim. Inn znowu polityk, odrbn od


prbowa prowadzi Pawe Mostowski,
tej, ktr obrali Krasiscy,
wojewoda mazowiecki (pniej sprzymierzony z ks. Marcinem).
nio

przemijajce w poAle wszystko to byy spory podrzdne


rwnaniu z zasadniczem przeciwiestwem, jakie kady dzie pogbia midzy dwoma Miarami parlji saskiej, Adamem Krasiskim
Wesslem. Biskup kamieniecki umia si uczy z dowiadcze,
umia ogarn istot sprawy narodowej jako co wyszego powaniejszego, ni kwestja dynastji chwilowo panujcej; dlatego wanie
chcia
przez Lubomirskich utrzymywa pewien kontakt z famiij
i

oszczdza. Wessel,

rni w
X nim,

ciasny, niesumienny, ale obrotny, niewiele

z Mnis/.chetn,

si

niewtpliwie dziaa w porozumieniu


Franc. Salezym Potockim, gotw w kadej

duszy od Podoskiego

556

HISrORJA POMTYCZ.NA

powici wszystko za zemst nad Czartoryskimi. Od zwycistwa jednego lub druofiego przodownika zalea cay kierunek rozsprawy polskiej: pod powok lego
woju nietylko konfederacji, ale
wspzawodnictwa, zarwno u szczytw, jak u podstaw walczcego
obozu, rozstrzygao si wrd niezliczonych star pytanie: co w sercach Polakw przeway, fakcja czy ojczyzna, duch epoki saskiej czy
duch czasw stanisawowskich.
swary te nie pomagay do prowadzenia wojny, o tem bolenie uczy cay przebieg wypadkw 1769 roku. C za pociecha
chorgwie sporadycznie przechodziy na stron
regimenty
std,
krl odwoa Branickiego (w czerwcu t. r.).
barzaii, co z tego,
a wielu senatorw, nawet zblionych do dworu, potajemnie wspierao
chwili

e
e

powstanie, kiedy
planu,

operacjach tuzina

zastpoway

intrygi

byo adnego
ucieczka walk?

marszakw

polityk, rabunek

nie

rk

najpierw Repnina,
Wrg, cho nieliczny, ale kierouany fachow
potem generaa Weymarna, dziaa planowo, z doskona orjentacj
z niezliczonemi punktami oparcia w rnych miastach Korony Litwy,
takich warunkach nawet zdolniejsi partyzanci, jak regimentarz
i

sieradzki

(pniej wielkopolski)

Jzef Zaremba,

kozacki syn

Sawa,

marszaek wyszogrodzki, rzenik Morawski z Poznania, w najlepszym


furwachty, a tymczasem Roenne, GolicyU;.
forpoczty
wycinali jedn
zwaszcza okrutny Drewicz bili
Wachtmeister

razie znosili

partj po drugiej.
Ustanowienie Oenersilnoci. Tylko poddanie si wszystkich komend jednej wadzy mogo zachci Francj Saksonj do przyjcia
tylko pienidz oraz instruktor cudzoziemz pomoc IcDnlederalom,
ski mogy przysposobi niekarne, pierzchliwe onierstwo konfederackie do zwycistw nad Moskw. Ale biskup kamieniecki nie pieszy
po czci dlatego, poniewa chcia zarezerwowa dla brata
lask generaln, a spodziewa si przybycia jego do Polski dopiero
po zwycistwie Turkw nad Rosjanami, po czci poniewa ba si
opanowania Generalnoci przez wpywy Wessla lub Mostowskiego.
konsyljarzy reprezentujcych nard
Zwolna poczet marszakw
wzrasta. Najwicej przyczynili si do tego modzi Puascy. Francizosta jej marszaszek w maju zoTL^anizowa ziemi przemysk
kiem, pomagajc Ignacemu Potockiemu do marszakostwa ruskiego;
Kazimierz zosta marszakiem omyskim. Obaj bracia w czerwcu
1769 r. pomknli z wasnego popdu ku Litwie. Iskry sypay si
/ ich <tl)()/,u, jak z atrwi. Wtedy to przystpi na nowo do zwizku
KI. Branicki. wsiedli na ko
Karol Radziwi, poda w sekrecie
i

do

.1.

.Micha Jan Pac star. -zioowski, krajczy Jzef Sapieha, Ilorain marszaek
wileski. Wpraw d/ic Puascy zostali zmuszeni do odwrotu, a Pac

w. KONO'c;zY.SKi: CZAsy

557

STANIA V\VOW8Klfc:

towarzysze wyrucowani za prusk granic; co gorsza, nowa ofensywa Puaskich zakoczya si 13 wrzenia klskami pod Orzecliowem pod Wodaw;}, Lrdzic zi5''in Franciszek Ale przytiajinniej akces

mona ju byo uwaa

Litwy do powstania koronnego

Okoo

derykiem

dnot

II

oprcz trzech

konfcderacyj lokalnycli

dusz (unio animorum).

1. j.

za pewny.

lk przed
zawizaa

teiro czasu prowincja pruska i)rzenoga swj

sprzysienie caej szlachty

Fry)>je-

repre-

zentowanej w generale (27 lipca).


Czas Ipyo tworzy Cleneralno, jeeli si nic chciao wypucir
odda go Warszawie. Tam Repnin
z rk przywdztwa w narodzie
zniechcony, oskarany przez samyci Rosjan o wywoanie wojny
Wokotureckiej, poprosi o dymisj. Nastpca (od czerwca^
i

ksi

ski,

lea

mask agodnoci usposobienie


Czernyszeww
partji Oroww

kry pod
do

011

znacznie gorsze:

przeciwko

na-

Paninowi

likwidacj caej sprawy polskiej w sensie


rozbioru, ni kosztowne prby poredniego opanowania caej Rzplitej.
pocichu zaleca raczej

z .Czartoryskimi nowy ambasador


dodatkowe danie: aby do uspokojenia
Austrj. ZnaPolski zaprosi take dwory katolickie, t. j. Francj
l'anina.
czyoby to przekreli ca zdobycz polityczn Katarzyny II
Ksita ju od proku utworzyli napowrt rodzaj kontroli nad
Stanisawem Augu^tem, z udziaem Stanisawa Lubomirskiego marszaka w. kor., eks-kanclerza Zamoyskiego oraz podkanclerzych Jana
Borcha
Ant. Przedzieckiego, a celem ich usiowa stao si pojednanie krla z narodem
z Francj.
Nowy kurs polityki warszawskiej wystpi dobitnie w uchwa6 padziernika, ktra
ac|i rady senatu, odbytej midzy 30 wrzenia
postanowia usprawiedliwi postpowanie krla przed gronie manifestujc Porl Ottoniask, stara si o porednictwo pastw katolickich
wyija do Petersburga Andrzeja Ogiskiego miecznika
litewskiego ze skargami na Repnina. Uchway te oburzyy Katarzyn,
a
niespodziank sprawiy tym Polakom, ktrzy synipatyzowali
z krlem. Ale przez to samo odz Barom, ale nie chcieli zrywa
cigay one wielu chwiejnych obywateli od walczcych szeregw
skaniay ich ku polityce biernego oporu, tudzie ukadw. Ten
wzgld podziaa na konfederatw jakby ostroga, zwaszcza gdy
Turcy ponieli pod Chocimiem klsk oc^. Rosjan (we wrzeniu),
skutkiem czego przyjazd barzan z Wooszczyzny odwleka si w nie-

Zaraz po wznowieniu

usysza od

nich

rokowa

trzecie

mi

okrelon
koniec

dal.

zdy

Wic

padziernika

biskup kamieniecki nagle zwouje do Biaej na

wszystkich

marszakw

zanim

Generalno po

swojej

konsyljarzy,

Wessel
pomiesza mu
myli: robi brata marszakiem generalnym koronnym, Paca
szyki,

funduje

litewskim,

HISTORJA POLITYCZNA

558
Z

prawem zastpstwa, recimentarstwo koronne kae przyzna

chimowi Potockiemu,

litewskie Sapiee.

mino.

nie

Wahania

najwysz

do urzdw, jurysdykcyj
posuszestwa podatkw, suby wojskowej

ten rzd, zlepiony

Radziwiw,
familji,

nie posiada

Pac, cziowiek stay

zawzici

a Wesslem,

na
byle

wyranej

linji

daniem

Wiedziano jednak

polityce.

Faktyczny jego

szef,

obejciu, oraz sekretarz

taktyk Ignacy Bohusz, obaj osobicie bar-

lawirowali

Czartoryskich,

dopuci

nie

etc.

Wessla,
nawet zakapturzonych przyjaci

uczuciach a gadki

mwca

obywateli z

ze stronnikw Krasiskiego,

Potockich, Mniszcha

generalny, wielki

dzo

W-

umiejscowiony od grudnia 1769 r. na


Preszowie, pod skrzydami Marji Teresy, uwaa si za
wadz w Rzplitej wydawa z pogranicza jedne po dru-

gich uniwersay

dobrze,

nowy rzd

zasadzie

cho

przedstawicielski,

grzech,

konfederacji.

polityce

Joa-

Niebezpieczestwo jednak

cztku biskup dziery prym

midzy

Krasiskim

rozamu w Generalnoci. Z

do

po-

dopuszcza do ogoszenia bezkrlewia; dokaza nawet tej sztuki, e, pojechawszy do Drezna (w lutym
1770 r.), przekona Marj Antonj o swej wyszoci politycznej nad
tym samym duchu umiarkowania mia dziaa gwny
podskarbim.
dyplomata Generalnoci, Wielhorski. przy boku Choiseula. Konsolidalsze postpy, gdyby Generaldacja wewntrzna zrobiaby moe
moga si poszczyci powodzeniem na polach bitew. Niestety
zaraz na pocztku spady na ni dwie srogie klski: Drewicz Roenne
zgnietli dziewiciotysiczny korpus Szaniawskiego, marszaka lubelskiego, w krwawej bitwie pod Dobr (23 stycznia), a Golicyn rozpdzi pod Boniem (16 lutego) cigncych ku Warszawie Wielkopolan
i

nie

no

Malczewskiego. Obaj pobici marszakowie byli przeciwnikami Wessla.


nastroju klski dojrza czyn gorszcy, nader szkodliwy dla pozamach Bierzyskiego.
wewntrznej tyzny Generalnoci
wagi

by
Marszaek sieradzki oddawna ofiarowa swe suby Wesslowi
przeze przeznaczony na regimentarza generalnego. Kiedy szczcie
i

namwi

osago do obalenia Generalnoci


wysi
minister
zdoa
dzenia na jej miejscu innej. Pniej jednak
zosta
cofa, a jego bohater* brn w obranym kierunku dalej,
zdradzony przez swego wsplnika, Dzieranow skiego, aresztowany.

nie dopisao, podskarbi

Zrewidowano papiery ambitnego marszaka,


okropne,

nie

byo

innej rady jak

ucieczk: inaczej
Generalnoci Bierzyski

skompromitowani panowie roznieliby

ca

skoczy

dalsze

karjer

jak

zdrajca,

knujc

7naleziono rzeczy tak

uatwi mu

intrygi

Drewiczem

oddajc mu w niewol, na miso armatnie dla Prusakw, resztki


swego oddziau. Generalno potpia jego Dzieranowskiego ostremi
i

w. KON()r("/,VNSKi: r/ASV

wyrokami,

sam

ale

wnet potem

(4

0&

ANlS.A\V<)\V8KJK

kwietnia)

potpia

or/ach

historji

wydanie n;rzmicecro manifestu, ktry jakby dla


przebagania Wessla najniesuszniej, najniepcdityczniej obrzuca Czartoryskich przesadnemi lub cakiem kamliwemi oskareniami (t. zw.
przez

siebie,

manifest graYaminum

Kryzys (feiieraliioei. Ocosz<Miie bezkrlewia. W praktyce


zgromadzenie proszowskie nie wznioso si nigdy na poziom naczelnie zamio dworu krlewskiego. Bankietowano, pito,
nego rzdu
w cigej niepewnoci o swoj skr. Trzeba
kredyt,
nieraz
na
ale
te byo szczeglnego zalepienia, aby nie widzie, ie dopiero poczenie dworu konfederacji zapewni Polsce to maximum wewntrznej
i

siy odpornej,

powaania

poparcia, bez ktrego ratunek

by

niepo-

dobiestwem. Rozumia to Stanisaw August, gdy rnemi drogami


prbowa zbliy si do Wersalu tamtdy do Preszowa. Od jesieni
i

r.

czasem morgaParyu jako powiernik

1769 do wiosny 1770 Mokronowski, kochanek a

natyczny

Izabeli Branickiej,

pracowa

pracowa nie bez


aby wpoi powysz zasad Choiseulowi,
powodzenia. Papiery saskie od poowy tego roku spady na dworze
francuskim bardzo nisko. Ale w Polsce wierni .sudzy Wettinw nie
zaktadali rk bezczynnie. Jedno ich skrzydo, warszawskie, w osobie
tak ndznych kreatur, jak Podoski, Adam Poniski kuchmistrz koronny, Ignacy Twardowski wojewoda kaliski, .\ntoni Ostrowski biskup
kujawski, Wadysaw Gurowski marszaek nadw. lit., pospou z zaprzedanymi rusofilami Ksawerym Branickim, Flemmingiem, Modziejowskim. Massalskim, przdo nieustann intryg z Wokoskim
przeciwko Czartoryskim: ci tworzyli tak zwan partj albo rad paprzygotow^^wali rekonfederacj niby przy Majestacie.
trjotyczn
Robota nie moga jednak jako ruszy z miejsca. Drugie skrzydo,
krla,

pres/owskie. z pozoru antyrosyjskie

nieprzejednane,

wychodzio ze

eby pchn Generalno

do ogoszenia detronizacji Oba


gniazda nienawici przetradycyjnego
tego
si
z
czerpay
zreszt
ciwko familji, ktrom bya klika magnacka, zoona z Mniszcha,
Franc. Salezego Potockiego. Jzefa Ossoliskiego wojew. woyskiego
Krystynopolu, podobnie jak
Karola Radziwia. Wanie w Dukli
skry,

nieubaganych dedrog, dziaoni Michaa Krasiskiego do

Drenie, zbieoray si wsplne


Warszawy. Raz
tronizatorw z F*reszowa

zagranic

ajc

przez Konstantynopol, znaglili

ogoszenia

Warnie bezkrlewia

pd udao si Pacowi

(9

nici

ju okln

kwietnia), ale fen niedojrzay

zatai.

Doczekano si wreszcie chwili rozstrzygajcej.


jej

Choiseul latem

zwtpi o zdolnoci Turkw do pokonania Rosji: trzeba byo


pomc rkoma Polakw. Mia ju wtedy minister upatrzonego

1770

r.

560

mSTOKJA 1'0LITYCZNA

ajenta

instruktora przy Generalnoci

Temu zdolnemu

rieza.

oficerowi

osobie

pukownika Dumou-

kaza dziaa na

konfede-

terenie

wedug- wskazwek posa francuskiego w Wiedniu, Duranda.


Mokronowski, wyjednawszy zgod Choiseula na utrzymanie Stanisawa
Augusta, zjawi si latem w Wiedniu, aby przez ofert zwrotu Spisz
koronie wgierskiej
zapomoc innych argumentw skoni Marj
Teres do czynnego zajcia si Polsk. Gdyby inne motywy nie wystarczyy, na ten wypadek sekretne koa dyplomacji Ludwika XV
choway przynt silniejsz, a byaby
korona polska po abdykacji
racji

Poniatowskiego dla krlewicza polskiego Alberta, zicia Marji Teresy.


By to moment, kiedy Kaunitz, zaniepokojony postpami Rosji

domaga si

Modawji,

interwencji

zbrojnej

Austrji;

oczywicie

miaby on zadanie atwiejsze, gdyby mg przeciw Rosji Prusom


oprze si na zjednoczonej Polsce, lecz takie zjednoczenie pogrzejego poplecznikw. Od maja
baoby widoki Fryderyka Augusta
i

Lubomirska, wojewodzina lubelska, przygotowywaa zespolenie


familji z Generalnoci.
wtedy to wanie, kiedy witaa jedyna
pokonania
Moskwy, staa si rzecz nieszczsna a trudna do przewidzenia: Dumouriez, zamiast zgodnie z Durandem uczy konfederatw zapominania uraz, pod wpywem zalotnej intrygantki Mniszchowej (Briihcaego swego wpywu, aby zmusi Generalno do ogo
lwny)
inaczej Francja pienidzy nie da;
s/.enia bezkrlewia. Zagrozi,
pienidze kliki magnackiej zawayy take na szali, reszty dokonaa
22 padziernika akt
zacieka, porywajca wymowa Bohusza,
interregni, gotowy ju od sierpnia, zosta opublikowany. Kazano tam
ciga tpi ^oniatowskiego jako tyrana uzurpatora. Mylano,
ten akt zorubi
dobije ducha ugody
ocali zgromadzenie od kaba
zgubiono Polsk. Nie dlatego, by
warszawskich, a naprawd
patrjotycznej
Czartoryscy pod jcu^o wraeniem zeszli z rozumnej
nadal z niezomnem mstwem cierpieli zarwno obelgi
drogi oni
rodakw, jak sekwestr naoony na ich dobra przez Moskw. Atoli
krl na nowo pochyli si ku Moskwie, a Europa, szczeglnie Austrja,
postawia krzyyk nad optanym narodem.
Od Czcjstochowy do Lanckorony. Zanim jeszc/.e Dumouriez
dostarczy funduszw konh-deralom, samo pojawienie si na widowni
francuskich olicerciw wywaro magiczny wpyw na operacje wojenne.
uczyni
Puaski 10 wrzo.nia znj podstpem klasztor Jasnogrski
odporna
si
ruchliwo,
siia
wszelkich
dziaa.
Zdwoia
ze podstaw
cigu zimy z 1770 na 1771
inicjatywa zaczepna partyzantw.
trzy razy atakuj konfederaci Po/na (w pocztkach listopada Puaski,
Zofja

mono

uy

zaraz

po tiim .Morawski, Mazowiecki

inni

wod/.owie,

styczniu

w. KONOHCZYSKi: rZASY SIANISAWOWSKI K

r.

nim

1771 Malczewski, po

Obawa, urzdzona

561

Zaremba).

regimentarz wielkopolski

wodzw,
Drewiczowi obleiiie Czstochowy (1 15 stycznia 1771 r.), wietnie bronionej przez Puaskiego.
Miczyski atakowa w tyme miesicu przedmiecie Kazimierz pod
odciij^n Drewicza
Krakowem, z lakim przynajmniej skutkiem,
od Jasnej Gry. Zaogi konlederackie pod (jkiem instruktorw franumocniy Lanckoron, Tyniec, Bobrek, a
je umocuskich zajy
cniy skutecznie, o tern przekona sifj sam Suworow, ktry 20 lutego
musia z wielkiemi stratami zaniecha szturmu na Lanckoron.
Tostp wic by widoczny ale to by dopiero pocztek. Geiieralno, panujc jako tako nad '/lo czci kraju, wysyaa do dalszych wojewdztw ledwo lune partyjki. Na wiosn projektowa Dumouriez zgromadzenie stanw w Lanckoronie fbo w Krakowie, o ile
przez Woytnariia

jesieni

na naszycli

chybia celu, a jeszcze gorzej poszo

mona, ju dla elekcji nowego krla, niektrzy za konfederaci, zniechceni do Sasw, otworzyli widoki na tron landgrafowi heskiemu

Fryderykowi. Mao kio czu,


ju zapno na tarj^i przedelekcyjne,
nawet na stopniowe postpy w sztuce wojennej,
lada miesic
iiioe zapa nad Rzplit dekret ostateczny.

czurnii przyszo wyraniej widzia bezczynny krl, ni jego


walczcy poddani. Stanisaw August, zawieszony midzy grob detronizacyjn Wokoskiego a drakoskim uniwersaem Generaluosci,
midzy kategorycznym nakazem Czartoryskich a podziemn intryg
Podoskiego
))unji patrjotycznejc, sprbowa po witach Boego Narodzenia 1770 r. rozedrze skbi
ciemno
wnici do politycznych zaoe z pocztkw i)anowania. Pchn wwczas nad New
Ksawerego Branickiego z apologj postpowania wujw
pro[ozycjami ugody. Branicki wrci ze straszn grob rozbioru
z wyrazami aski dla ksit, jeeli s/.czerze przyo rki do dziea piicylikacji.
Wkrtce Wokoski zosta odwoany, zapowiedziany przyjazd Sal
derna. Zanosio si wida na ostatni prb ratowania polityki protekcyjnej Panina, skoro minister sa do I*olski najbliszego swego

powiernika
doradc. Istotnie w kwietniu .<lary holsztyczyk stan
w Warszawie, pokaza askawe oblic/.e Czartoryskim, opisa ich
w relacji jako niezomnych Kzymian, obrzucajc wzgard Dpatrjolww
i

Podoskich. Poniskich

rnowierciw

folguje, a Czartoryscy

pka
wem

Massalskich.

gwarancji,

Ledwo

okazao si,

te w

niczeiu

at(li

dotknito sprawy
w niczem nie

Katar/yna

ustpi

nie

mog.

Misja Salderna

jednoczenie pka hariDonja midzy StanisaAugustem a jego wujami. Oni zrzucili z siebie wszelk odpoz tr/.askiem, a

on wzi od Salderna
przeciwko Barzanom.

wiedzialno

Kncfklo()(iJB polsku T. V.

er..

II.

dukaty

posa

liranickiego

S6

562

IIISTORJA POLITYCZNA

mstwa mg"
wojennego
oprawcw. Zawrzay z wiosn nowe walki:
Sawa, zniesiony pod Szreskiem (28 kwietnia), wyzion ducha w niewoli. Dumouriez poprowadzi wieo wywiczon piechot pod Lancdokd daremnie wzywa
koron, gdzie poczy si z Walewskim
Puaskieiro. Nadbieg drugi raz Suworow, rzuci si na Tyniec, lecz
zosta krwawo odparty (20 maja), c. kiedy nazajutrz powetowa t
klsk, bijc Dumourieza pod Lanckoron. Pukownik francuski uciek
do Preszowa w takiej depresji, jakby ju wszystko przepado, chocia konfederacja ponosia nieraz gorsze straty, a nie tracia serca.
Puaski czy inny jaki
le byo rzeczywicie, ale nie dlatego tylko,
marszaek nie sucha komendy Dumourieza. Najgorszy cios zada
sprawie sam pukownik-instruktor swoj szalon polityk detronizanawet w wielu
torsk. Ona to podkopaa w najszerszych koach,
w
Zarembie),
wiar
w
rozum
czysty
(np.
onierzach Generalnoci
patrjotyzm jej kierownictwa: po triumfach preszowskich Dumourieza, Paca
Bohusza ju nawet nowy cud czstochowski nie wskrzesi w setkach tysicy ducha Czarnieckich.
cigu kampanji letniej 1771 r. poPowstanie Oiciskioco.
Stanisawa Augusta zatamoway rozmach, nadany
czone siy Rosjan
konfederatom przez Dumourieza. Zdarzay si jeszcze drobne zwycistwa (np. Zaremby nad Branickim pod Widaw, 23 czerwca), al
ofenzywa przesza znowu na stron najedcy. Dumouriez pod koniec myla ju tylko o tern, jak oczerni postpki Polakw, a wybieli swoje wasne. Zosta odwoany i pocignity do odpowiedzialTeraz

ju

wyrwa Polsk

tylko jaki cud genjuszu


/

rk

noci, bez adnej szkody dla Polski, podobiiie jak te bez wielkiej szkody
dla nas upad by jeszcze w grudniu 1770 protektor jOgo, Choiseul.
Francja nie zaniechaa walki z Rosj na wschodzie tylko prowadzia j z mniejsz nieco, ni dotd, werw. Do Cieszyna, gdzie przeniosa si Oeneralno., przyby we wrzeniu brygadjer baron de
broni. Ten zacny
rozumny
Yiomnil z 20 oficerami, pienidzmi
wla
nowy
ambicyj politycznych,
doradca, wolny od uprzedze
rzapa w szefw Generalnoci, a przyszo mu to tern atwiej,
wnoczenie zblienie Austrji do Tun^i (tajne przymierze 6 lipca,
i

me byo

ktre

dla

politycznych tajemnic),

jej

zbrojenia

kon-

Rosj uprawniay do wielkich nadziei.


Zreszt, z wiar czy bez wiary w powodzenie, coraz trudniej
ju byo w domu wysiedzie. upiestwo Moskali, sekwestracje, wymuszanie wiadcze, ustawiczny dozr szpiegowski, wyprowadzay
Wielkopolsk znowu
z rwnowagi nawet najspokojniejsze ywioy.
zalewa faszywym pienidzem Fryderyk, Podole nawiedzia zaraza
gd. Z chwil, kiedy Saldem
(1770), wszdzie szerzyy si ndza
flikt

563

w, Konopczyski: czasy siANisrAwowsKiK

zmiarkowa
cyfikacji

Polakw sta si wyzywajcym.

wyda do
Prymasa znieway

(25 maja),

niewiera,

kowa

kl

do zgody z C/artorysUimi nic dojdzie


przy pazabior glos take Prusy
Austrja, ton jego wobec

Kzpliiej

Po pierwszej odezwie, gaszczcej

narodu (iruLr (26 czorwca).


zap(jdzi do Kli)li}ga; rad

grzmia goniej

od' Kepnina,

pen

srogicb trrb.

patrj<)tyczn<i spi)-

wreszcie sprowo-

na Litwie hetmana Ogiskiego.

wyprawy Puaskich ogoocona

z gortszych
strzeona przez okupacyjny ))legjon (6.000 .) gen. Karra,
niewielki udzia braa w ruchu narodowym. Jej regimentarz, Jzef
j^apieha, by niedog; jej hetman Ogiski, zi kanclerza Czartoryskiego, poczciwym
szlachetnie mylcym syharyt. Jednak pod
wpywem Adama Krasiskiego ten wygodni ju conajmniej od roku
czeka na swoj chwil. Od wiosny 1771 r.
znosi si z Francj
zbroi si
koncentrowa po cichu wojska, ledzony przez rosyjskie
komendy. Z iimej strony podtrzymywa ogie obraony na Salderna
Massalski. Prosto od Generalnoci przedar si do Kowieszczyzny
miay partyzant Szymon Kossakowski Sowem, podminowano Litw
z tylu stron,
niezalenie od brutalnoci Salderna powstanie mu-

Prowincja, od czasu

ywiow

siao wybucha.

chwili,

kiedy

kolumny

ro.syjskie

ze

wszystkich

podsuway si do Ogiskiego, aby go osaczy w obozie pod


porazi najbliszego AlbiTelechanami, hetman zerwa si nagle
czewa pod Bezdzieem (6 wrzenia). Na manifest zwycizcy o przystpieniu do Generalnoci odpowiedziay szerokie koa szlacheckie,
stron

tern

wielu przyjaci

zwycistw,

familji,

a korpus rosyjski

gonem

echem. Jeszcze

par

takich

Polsce zostaby odcity od wszelkiej

podstawy. Ale do tego losy nie dopuciy. Saldern, cho nieprzyjaciel


F^ryderyka II, sam wezwa Prusakw do zajcia Poznania, aby wszystkie

nocy na 22 wrzenia Su worw zaskosiy rzuci na Ogiskiego.


czy pod Stoowiczami niebacznego wodza tak rze sprawi w jego
i

szeregach,

nie

opar si

Prusiech,

skd potem odjecha

do Generalnoci.
Zamach na krla. Ostatnie boje. Tyle daremnych wysikw
nie pozostao bez wpywu na uczucia myli konfederatw. Ochoda
Czar>>ryskich nienawi, wyscha tskimla do
pierwotna do krla
szczsnych be/sejmowych czasw augustowskich; w
celowo detronizacji Poniatowskiego przestano wierzy, widzc,
nikt, ani kurfirs saski ani landgraf he.-ki, nie ma idwagi siga po jego
stracon koron. Zres/t, czy mona byo dyba na purpur Poniatowskiego, gdy Ccia nadzieja spocza w zbrojeniach Austrji, a ta
sama Auslrja utrzymywaa ze Stanisawem Augustem wcale zayy
stosunek? Taki hy nastrj przewanej czci Generalnoci, kiedy
i

moliwo

36

564

HI8TOUJA POrjTYCZNA

j sam

nagle

zamach

Europ

przerazi wypadek jedyny

dziejach Polski

Strav\ iskiego.

Byo

Puaskiemu przez Langa pod


wracajcego wieczorem 3 listopada od kanclerza Czartoryskiego, napada gromada konfederatw
zawloka go samego daleko za miasto, w stron Marymontu.
i
Po drodze sprawcy zamachu zgubili orjenlacj, a Stanisaw
August, pozostawiony* sam na sam z niejakim Kum, wzruszy go
wymow wrci do stolicy. Zamachem kierowa Strawiski,
olicer z parlji marszaka omyskiego; nie ulegao te
nie ulega
dzisiaj wtpliwoci, e
Strawiskich kierowa Puaski, oczywicie nie w zamiarach krlobjczych, nie poto, by wykona straszny
nakaz aktu o bezkrlewiu, lecz tylko w tym celu, aby sabego moiarch wyrwa z pod kontroli Salderna umieci w Czstochowie
albo w Cieszynie pod okiem Generalnoci. Gdyby byo inaczej, mieliby konfederaci
nadto czasu, by zarba swego jeca.
Mimo to sam krl jego otoczenie (nie wyczajc ksidza lvoiiarskiego)
Rosjanie rozgosili wypadek jako okrutny zamach na
ycie krlewskie. Zewszd nadchodziy do Stanisawa wyrazy wspczucia, zmieszane nieraz z potpieniem konfederacji narodu polskiego.
Na rozkaz Kaunitza musiaa Generalno osobnym uniwersaem
tym duchu, jakgdyby
(d. 4 grudnia) objani akt o bezkrlewiu w
tam wcale nie byo zachty do morderstwa. Z kolei Puaski musia
dla ratowania Generalnoci wyprze si swych niezrcznych wykonawcw. Niewiele to pomogo. Od dnia 3 listopada sprawa konfemoralnie pogrzederacji bya w oczach caej Europy politycznie
to

Radomiem

zaraz po porace, zadanej

31 padziernika.

sw

Na

krla,

rk

bana.

Zbliaa si

Ju

od

agonja.

duszego

czasu

skoWtUa si na zachd od
acuch wojsk Suworowa,
byo nawet dla Yiomenila
zny przybyli wzywani z

caa

Sanu

bojowa konfederatw ogniredniej Wisy. Rozeprze toczcy

akcja

Branickiego, Drewicza, Lopuchiiia

innych

niepodobiestwem. Z dalekiej Wooszczyutsknieniem szefowie barscy, Krasiski


Pott)cki. ale to, co przyprowadzili, stanowio ju tylko szcztki korpusu, a sami szefowie, miertelnie pok('ceni, nie wnieli do izby Generalnoci adnego zdrowego pierwiastku. Walka toczya si dalej,
ju raczej o honor onierski, ni o zwycistwo. Niezwyk saw
i

zabysit irrono olicerw

francuskich,

Wawel zaog

ktrzy

lutego

wprowadzili

Brakonfederack. Zaraz potem Suworow


nicki rozpoczli oblenie zamku. Dywersje, nakazane przez Generalno Puaskiemu, aren) bie Kossakowskiemu, zawiody, w szczeglnoci Zaremba po uporczywej walce z Lopuchincm pod Milejo"
wem (niedaleko Rozprzy 23 marcaj, naciskany od zachodu przez wkra-

nagle na

w. K0N<)I'CZVSKI

czajcych Prusakw ksicia

'/.A.SY

Aiihalt,

NTANIf AWOWSKIR

zwtpi

565

o sprawie konfederackiej

przyj ollarowaiie z Warszawy warunki konfederacji. 28 kwietnia


podda si(j Suworowowi komendant Wawelu, pukownik r"hoi8y, a boiaterska zaoura wbrew podpisanej kapitulacji posza w niewol w gb
i

Przedtem jeszcze, 18 kwietnia, okropna wie o jU:otowym rozPoUki midzy trzy mocarstwa uderzya w pier zfromadzonych marszakw
konsyljarzy. Wezwano Paca do Wiednia nie
na adne ukady, a tylko, aby mu podyktowa rozkaz wyjazdu z granic monarchji habsburskiej, kto indzie zechce, do Polski albo do innych kraj(nv. Jeszcze broniy si zaoufi konfederackie w Lanckoronie (do 8 czerv\ca), Tycu (do pocztkw lipc), Czstoclicwie (do
Rosji.

biorze

18 sierpnia); po lasach

usioway walczy

partyjki desperatw,

wic

maja osobistoti^i, stanowice czoo konfederacji,


postanowiy nie uzna przemocy
zbiorowo wyemigrowa. I'rzerarozbitki,
on, zbolae
))jak bdne owce rozeznane w cudzych polach ,
przez Sowaczyzn
Austrj powdroway na tuaczk do Bawarji
dalej w wiat.
Oeiieza r<zbioru. Myl czciowego podziau ziem ^zplitej jest
rwnie dawna, jak zawi ssiedzka wobec Jej swobodnego, bujnego rozrostu. Istnieje jednak znaczna rnica moralnopolityczna
midzy intryg cesarza Maksymiljana w pocztkach XVI stulecia, a intryg Fryderyka II w Wieku Owieconym. V\wczas, za Jagiellonw,
zanosio si na rozczonkowanie rzeczy niedawno zcalonej, na alians
zaborczy, jakich wiele rodzio si na zachodzie w dobie wojen woskich. Teraz cios spad na pastwo mocno zrtnie, setkami sejmw
zjazdw elekcyjnych scementowane,
ten cios przyjmowaa Europa,
jako pewnego rodzaju zasuon konieczno, nalen narodowi
nocy

17 na 18

ktrry nie umia si rzdzi po europejsku, . j. po burbosku albo


po fryderycjasku. Rozbir jako kara za anarchj
ta koncepcja torowaa sobie drog od czasw Karola Gustawa Wielkiego Kleklora,
a przed jej zastosowaniem daremnie ostrzegali poddanych Jan Ka-

Sobieski. Schyek wieku XVII przynis taki wykwit despotyzmu krlewskiego w Kuropie, takie zatarcie poczucia praw naspoeczestwa, tak niewiar w przyrodzone wizada ycia
rodu
/arazeni faUie rozptanie kaprynej dyplomacji,
zbiorowego
odludw staje s' zjawiskiem [)owszedniem.
td krajanie krajw
Wiek Owiecony oglda projektowane lub urzeczywistnione podziay

zimierz

Hiszpanji, Szw'cji, .Austrji, Prus, Polski.

statyczn

j mode

Turcji.

Dawn rwnowag

utrzyma rozpychaj
Rosja Prusy; gosi si zatem regu rwno-

w ukadzie midzynarodowym

trudno

potgi militarne,
wagi dynamicznej: rozbir, skoro ju jest niesusznym, niech przynajmniej nie bdzie nierwnym. Ownem ogniskiem zamaciw rozi

HI8TORJA POLITYCZNA

566

od mierci Sobieskiego Berlin; ale i Drezno


miao w tej sprawie duo do powiedzenia. August Mocny, rzec mouprawni tQ zbrodnicz ide, aprobujc
na, spopularyzowa
inaczej niedopouczajc wiat,
swojem sowem krlewskiem
zeuropeizowa.
si
Za jego
nie
da
sarmacki
wiat
nierzdny
rzeczny,

biorowych na Polsk

jest

syna,

mimo

postpw

dalszych

anarchji, szepty

podziale

Rzplitej

umilky: widocznie monarchiczna Europa wzdragaa si popeni rabunek na krajach, nalecych do utrwalajcej i^i dynastji Wettinw.
Skrupu ten znik z chwil obioru Piasta Poniatowskiego. Na widok
dalsi ssiedzi
wybuchajcej w Polsce walki o niepodlego blisi
Rzplit
nie
da si duwiszcy
nad
topr
dochodz do wniosku,
ej utrzyma w powietrzu. Przekonanie to jest tak powszechnem,
kanclerii pobonej Marji Teresy Kaunitz w r. 1768 pierwszy czstuje Fryderyka W. naszemi Prusami pod warunkiem oddania lska
domowi habsbursko lotaryskiemu, Choiseul czyni to samo, aby
i

oderwa Prusy od Rosji.


Cae to pytanie: czy

Rzplita zostanie podzielona, kiedy

w jaki

zaleao ju oddawna od stanowiska Rosji. Katarzyna H


Panin odziedziczyli po Bestuewie dawny program Piotra Wielkiego,
polegajcy na st >pniowem pochoniciu Rzplitej niepodzielnej przez

sposb,
i

pogbianie w niej wpyww rosyjskich. Wprowadzenie na tron Stanisawa Augusta, opieka nad dysydentami, gwarancja byy to etapy
na tej drodze. Byli na dworze carskim doradcy, zwaszcza Czernyszewowie z generaem Zacharem na czele, ktrzy najpierw, za Elbiety,
z pomoc Szuwaoww, potem przy Katarzynie razem z Orowami
zamiast niepewnych
starali si polityk urzdow zdyskredytowa
i

cel skromniejszy

bardziej poprotektoratw podsuwali carowej


w polityce Panina waziomy, mianowicie zabr Biaorusi. Byway
z Prusami, minister gotw by (w r. 1767)
hania: idc rka w
zapaci im za pomoc z gry, a wic dopuci je do udziau w ui

rk

pie,

byle prZez to nie straci

tecznie jednak

wzia

gr:

i)o

triumfach

w imi

tych

przewanego wpywu w Polsce. OstaRepnina dumna polityka protekcyjna

de

umierzano konfederatw, pacono

szukano narzdzi do uspokojenia Polski.


wojna turecka, brzemienna caym kompleksem zaga
zachwiaa ))systomem pnocnym Panina. Za ple
wschodnich,
dnie
cami konfederat(')W zjawi si wrg, ktrego nie tak atwo byo po
wali baijnetem rosyjskim, nawet majc do uycia sojusznic/.e pie
iiiHze pruskie (wedug odnowionego w r. 1769 [)rzy mierz). A pozi
Turcj stano z gestem polonolilskim jedyne mocarstwo, ktre mogo
now syAustrja.
pozbawi Rosj zwycistwa na Wschodzie
w liKiedy
Fryderyk.
sprytem
niezwykym
wyzyskiwa
z
tuacj
pensje,

Do[)iero

w. Konopczyski: czasy

stopadzie 1708
niejakie^:o ir.

r.

stanisawowhkie

iiapuinUiii w Petersburgu

spraw podziau

Lynara

niby to poruszon przez

Polski,

odpowiedzia

l^anin

bez popiecliu, czstujc y^o Warnij. Dla tak mizernej zdobyczy niewarto lyo naraa si na krzyki. Wielki irracz zademonstrowa wwna zjazdach z Jzefem II. w Nissie (1769)
czas przed wiatem
w Nowem Miecie (1770) zblienie prusko auslrjackie; przy teje
i

ch

sposobnoci wykry w modym cesarzu nienasycon ambicj


podbojw, a podpatrzywszy je, czeka,
Rosja
Austrja uwikaj
i

si w sieci wasnych podliwoci.


Na Bakanach Rumianc<^w zwycia, ale w Polsce bucha poar coraz groniejszy. Bezwzgldny protektorat moskiewski z kadym
rokiem traci- grunt pod nogami: odrzucali go pod naciskiem przebudzonej opinji Czartoryscy, Potoccy, nawet krl, nawet Mniszech
i
spka. Jedni dali ustpstw w sprawie gwarancji, inni co do
udziau pastw katolickich w uspokojeniu kraju, jedysydentw
szcze inni dali gowy Cioka. Repnin pod koniec swej ambasady
widzia ju tylko jedno rozwizanie
rozbir. Wokoski to samo
gosi od pocztku z Benoitem zgodnie o rozbiorze zagadywa. Z czasem musia Saldern przyj t sam konkluzj.
l'anin zejdzie z goinycii maLecz Fryderyk II nie czeka,
rze na grunt rzeczywistoci. Pod jesie r. 1770 posa na dwr
Katarzyny brata ks. Henryka, aby tam wej w bezporednie czucie
z ich pomoc pozyska carow, nie na arty zaz Czernyszewami
niepokojon zjazdem nowomiejskim, interwencj Austrji na wschoukazaniem si Dumourieza w Polsce. iModszy Hohenzoliern
dzie
doniezwyciy: wanie nadeszy nad
przyjecha, spojrza
sienia o zagarniciu przez Austrj, pod pozorami restytucji, starostw
sierpniu t. r.)
czorsztyskiego (w lipcu
nowotarskiego, sdeckiego
i

New

By

to

ze strony Jzefa

sunku do

Polski, po

imperatorowej

ju

drugi akt maostkowej

zajciu Spia, doUonanem

wyrwao si

zapytanie:

apczywoci w
lutym 1769

aCzemuby wszyscy

r.

sto-

Z ust

nie mieli

bra tak' samo ? ks. Henryk podzikowa. Przeczekano jeszcze dew czerwcu 1771 r. za
sperack prb pacylikacyjn Salderna pnocnemi dworami.
dwoma
midzy
w
Petersburgu
pada klamka
i

Drug

poow

tego

roku

zajo

ustalanie

rozmiaru

przyszych

zaborw
Chodzio jeszcze tylko o to, co powie na rozl)ior .\u^!rja. .^ii
lej biorc, chodzio o wcignicie Marji Teresy we wsplnictwo, bo
gdyby Wiede zachowa czyste rce, cae dzieo mogoby run
przy najbliszej nawanicy europejskiej. R/.d austrjacki, jeli pt)mitakie ligury, jak feldmarszaka Lasceuro, co od pocztku przemawia za aneksj czci Maopolski, zgodny by w tendencji prze-

568

HISTORJA POLITYCZNA

zgodnie pragn dotrzynna kroku zaborczym ssiaKaunitz


Jzef II. skaniali si nawet ku wojdom, z t rnic,
nie, gdy Marja Teresa zarzekaa si, i nie przeleje wicej ani jednej kropli krwi. 6. lipca podpisano w Stambule pamitne przymierze z Turcj, ktrego celem miaa by obrona caoci Turcji
niepowzito
Polski;
pienidze
dlegoci
od sutana, urzdzono demonstracj zbrojn na Wgrzech; przez to porednio uatwiono krlowi
pruskiemu targ z Rosj. Ale jedynej konsekwencji uczciwej, jaka
wynikaa z traktatu, t. j. zbrojnego wystpienia na Bakanach, nie
chciaa Marja Teresa. Dziki niej stao si,
kiedy w styczniu
r. 1772 przyszo wybiera uidzy ekspansj na poudniu lub na pciwrosyjskiej

nocy, .\ustrja, jak przystao na aliaritk sutana, zgodnie z

rad

Fry-

wybraa pnoc. A stao si to w tym wanie czasie, kiedy


Stanisaw August Oenoralno najwicej liczyli na poparcie Austrji

deryka

II.

przeciwko Mosk\^ie.

petersburska 5 shTpiiia 1772 r.


przeciwiestwie do Rosji, ktra tyle braa, ile uwaaa za stosowne, byle
nie straci resztki miru w Polsce, oba dwory trermaskie sigay po
zdobycz moliwie najwiksz, przyczem gabinet berliski prowadzi
skromniejszych do
targ z nadzwyczajn wirtuo/ja, idc od
wikszych. Fryderyk, inaugurujc pertraktacje petersburskie,
przyczenia krajw, do ktrych inu rnmister Hertzberg wywid co
naksztat nieprzedawnionych praw dziedzicznych, a wic wojewdzz dodatkiem powiatw, lecych
twa pomorskiego z Gdaskiem
na pnoc od Noteci, tudzie na pnoc od fikcyjnej kontynuacji jej
Gdaska (nad
redniego biegu ku Wile. Patiin zamiast Pomorza
ktrym carowa od r. 176 te miaa protektorat) ofiarowa \\'armj oraz wojewdztwa malborskie chemiskie z Toruniem. Pardosta cae Prusy Zachodnie
tner wykrci spraw tai< zLi^rabnie,
PotrJiiJi koinreiicja

da

da

Wannj

FIblgiem, tylko bez Torunia,

nadnoteckicli.

liczy

kr(')l

Co si

pruski,

tyczy

Gdaska,

ale z

to jeszcze

miasto wpadnie

dokadom powiatw

listopadzie

rozstawione sida.

r.

Na

1771

to nie

pozwalaa jednak ani Rosja, ani mocarstwa morskie Fryderyk musia wycofa si z zagrabioneuro chwilowo (we wrzeniu 1772 r portu.
)

Pierwszy ukad rosyjsko-pruski zosta podpisany


17

lutego;

mierzecy

Wzjldem

faszywa jego data


nie
tej

clicieli

taki

(15 stycznia)

wanej

rzeczy

Petersburgu

miaa wiadczy, e sprzydecydowa bez .\usrji.

zanad r(')wnoci dziaw; spory


trway
jeszcze p roku, albowiem
praktyce

ostatniej

o jej zastosowanie
cesarzowa-krcMowa,

rwny,

tak

ustalono

wrd ez

narz(;ka

na

ten

niesu.sznyw, zagarniaa najwicej ludzi

traktat,
i

ziiMui.

taki

nie-

Przyznano

>\r.

jej

KON0Pf'/.VSKI

cae wojewdztwo

prawie

rezultacie

5R9-

CZAsy SrANIsf.AWOWSKIE

ruskie

sUrawkami

ze

ziemi
sandomiersUie-^o
podolskiego, lubelskiego,
bezkieco,
chemskiej.
Nie obeszo si przytem bez ohydnej szacherki. .lzef 11 umylnie rozcicrn w traktacie swoje pretensje do niebywaej rzeczki
>)Podhorce (co mogo tylko oznacza Seret), aby potem stwierdzi
i

terenie,

zasza

pomyka

powinna

trraiiica

Zbruczem.

pnocn cz^-^
dwa skrawki mi-

Rosja przywaszczya sobie wojewdztwo inilanckie,

poockieco, prawie cae witebskie, mcisawskie


Dwin, Druj Dnieprem). D/.ia pruski
i

skietro (kraj za

660

mil.

kwadr,

ci, austrjacki

obejmowa

580.000 dusz; rosyjski 1.693 mil z 1,300.000 ludno-

ln09 mil

2,600.000

mieszkacw. Wszystko

wo-

to

trzy traktaty, datowane w Petersburgu 25 lipca st. stylu^


zaczynajce si blunierczym preambulem: oW imi Trjcy Przenajwitszej .
Jako powd amputacji ziem polskich podawali rozbiorcy caduch fakcyjny utrzymujcy w Polscekowity rozkad pastwa
prawowianarchj, nawiasem tylko wspominajc o starodawnych
tych tytuach trjcy do ziem anektowanych. Wiemy ju, co sdzie
rozbiorem: nierzd umoo zwizku przyczynowym midzy anarchj
liwi katastrof, ale rabunek przypieszono wanie dlatego, ponieniepodlegego. Wykadem
Polslia zapragna ycia rzdnego
))Staroda\vnych praw trudniy si rne patne pira, przyczem Hertzberg siga w swych publikacjach do .\skaczykw (w. .\Il! ksit ()omorskich (w. XIII), pismacy wiedescy wywodzili tytuy Habsburgw
z wgier.^^kiego panowania na Rusi Halickiej w pocztkach .\ni wieku^
a Rosjanie wypominali rne krzywdy pograniczne wieszej daty,
zwaszcza przyjcie do polskiego poddastwa 3()0.()00 chopw, ktrym obrzydo jarzmo pod prawosawnym knutem. Wszystkim fa-

ono w
a

wa

puszerzom dziejw da gruntown odpraw nadworny historyk


blicysta Stanisawa Augusta, szambelan Feliks Lojko. Zbyteczna dote wywody pozostay he/. adn'Lrii wpywu na
dawa,
rozijrjinic/.cnia. Rzecz charakterystyczna, e^
Proces okupacji
aneUsyjn to mocarstwo, ktre najp<V/.mej
pierwsze ujawmo
przystpio do spki podziaowej. Rosjanie od r. 1767 gospodarowali
misji tolerancyjnej; Prusacy po ukawszdzie pod pozorem opieki
zaniu si zarazy morowej w Polsce odcili kordonem Prusy Zachoi

dno

dnie

pas Wi-lkopolski

si stawia supy
t.

r.

1770.

ale

dopiero

Austrjacy

omielili

maja r. 1772. praLfiic ilogoni postpy


stworzy na swoje dobro fakt dokonany. .lzef II. zarz-

starostwami.

partnert')W

Lrraniczne ini;dzy Rzi)lit a wodzyskanemi" jesieni

koru

dzi mars/, korpns<'w okupa<*yjnych na p/inoc.

Wypraw

prowadzi

570

IIISTORJA POLITYCZNA

feldmarszaek Andrzej hr. Hadik (te Marcina Lubomirskiego). Bez


przeszkody zajto Wieliczk
cay kraj po grn Wis; tylko przy
zajciu Lwowa przez feldm. Esterhazego (24 czerwca do 25 lipca)
nie obeszo si bez silnych tar midzy generalicj rosyjsk a austrjack.
Wszdzie zajmowano na skarb cesarski ekonomje inne rda dochodw krlewskich, puszczono mimo uszu protesty Stanisawa, ogaszano nagrody pienine za kadego konfederata wzitego z broni
w rku. Podobnie postpowali Prusacy Rosjanie w swojej sferze
dziaania. Gubernatorem ))Galicji
Lodomerji, jak odtd mia si
nazywa zabr austrjacki, zosta hr. Pergen; okupacj Prus powiatw^ nad noteckich przeprowadzali radca Brenckenhoff
prezydent
Domhardt, wojewdztwa biaoiuskie otrzyma w zarzd zasuony
Czernyszew. Gdy doszo do skadania hodu zaborcom (w Malborgu
27 wrzenia, we Lwowie 4 padz., na Biaorusi najpniej 26 stycznia 1773) wyjtkowi tylko ludzie, jak Kicki starosta lwowski, zdobyli si na odmow; magistrat lwowski
hod dopiero 29 grui

zoy

dnia 1773

r.

nie miao skoczy. Niezrwnany Brenckennowego kordonu tak umiejtnie interpretowa traktat petersburski, a mianovvicie ustp o panowaniu pruskiem
nad Noteci (que cette riviere lui appartienne en entier), e bez
skrupuw przekroczy koryto r/.eki poszed ku jej rdom, a za

Xa tem si jednak

hoff,

przy prowadiceniu

garn
myla

ponad traktat 7 miast, 12 starostw


304 wsi. Jzef II nie
pozosta w tyle za Fryderykiem, i, widzc jego powodzenie,
wszcz wtedy wanie znany spr o Podhorce, zakoczony rozszerzeniem Galicji po Zbrucz. Dalszy pruski wGrenzzugc, motywowany
arocznoci Austrjakw, a podjty na wiosn r. 1774, spotka si
najpierw ze zbrojnym oporem regimentarza Kraszewskiego (potyczka
pod Marze wem 29 czerwca), potem za stanowcz opozycj dyplomatyczn Katarzyny 11. Wedug ostatecznej umowy delimitacyjnej midzy Rzplit
Prusami (22 sierpnia 1776 roku) kordon poszed brzegiem Noteci, zagarniajc jednak na rzecz Fryderyka wszystkie te
majtki (np. Wiele, Ozarnkw, Ujcie), ktre przylegay do lewego
brzegu. Z Austrj podobna umowa stana 9 lutego t. r., z Rosj
i

dopiero o

pi

lat

pniej.

wymuszona na sejmie warszawskim (1773). Niebyo zaborcom obj w posiadanie sw zdobycz, trzeba byo
jeszcze zmusi Polakw do uznania bezprawia za akt prawowity.
grb; KauPanin w tym celu obmyli taktyk zoon z pokus
iiitz wola stosowa same groby,
to takie, ktre wzru^zy musiay
Cesja /aborn'

do

najlepszych

[latrjotw:

o reszt swoich

susznych

razie

pretensyj.

oporu

n)ocarstwa

Zobaczymy

zaraz,

upomn si

kanclerz

w. K()NOPC/-Y.SKI

austrjucki bystrzej patrza

dojd do

si

skutku, to stanie

571

C^ASY M'AMKAWO\VrtKIE

przyszo: jeeli cesje dobrowolne


ijrunie droy terroru, a nie dro^

przekupstwa.

Dnia 18 wrzenia 1772


austrjacki

Bendfl pruski

r.

pose

Stackelberj,

ktryby na dawnej podstawie przywrci konstyliuj^

uczuii

Uewiczky

rosyjski,

wspln deklaracj zadali zwoania sejmu,


i

wolnoci

pol-

zado

roszczeniom dworw. Zaprotestowao ministerstwo Rzplitej (17 padziernika), protestowa apelowa


w listach do dworw europejskich Stanisaw August. Odpisywano
z rnemi odcieniami wspczucia, ale zewszd w sensie beznadziej-

skie,

zarazem

nym. Najchtniej jeszcze pomogaby oszukana przez Austrj Francja;


c, kiedy siy jej trzymane bvy na wodzy przez Anglj, a ta ostatnia,
czua na los Gdaska, z zupen niemal obojtnoci pa

do

trzaa na nieszczcie Polski. Dlatego misja Ks. Branickiego do krla


francuskiego (od listopada r. 1772 do jWiosny 1773) speza na ni-

wito

czem. Stara Europa, bez wiary w


jakichkolwiek zasad, nie
zdobya si wobec podziau Rzplitej na nic wicej prcz odosobnionych gosw potpienia, pochodzcych od niektrych wyjtkowych
umysw. Tak potpili rozbir we Francji Rousseau, Mably. Raynal.
w Anglji
pocztkujcy Kdmund Burk, wybitny prawnik Manslield.
w przeciwiestwie do niechtnego nam lorda Chalhama rusulilskiej
Avikszoci parlamentu.
Senat, zgromadzony 6 padziernika, odroczy wykonanie
3 dworw do zebrania si peniejszego kompletu. Owo nastpne po-

da

siedzenie, d.

lutego 1773

8.

r.,

ostatnie

ju

dziejach

dawnego

senatu,

biskupw z zabranych
bez udziau wojewodw, kasztelanw
prowincyj, poszo w myl ultimatum Katarzyny II. Sejm zwoano na
i

19 kwietnia.

Na t chwil krytyczn skierowa Stackelberg


metod uwodzicielskich, obmylonych przez

nie .wszystkich

przekupstwo. Skoncentrowano pod

dziaaPanina:

Warszaw

wojska
okupacyjne, utworzono wspiMny fundusz gadzinowy; askawie przyjmowano wracajcych z zagranicy takich wroy:w krla
lamilji, jak
Wessel
Massalski. Z Kaugi uwolnia Katarzyna przed sejmem
czterech winiw stanu z czisw repninowskich. Z jednej strony
\vojska obce asystoway sejmikom, z drutriej Adam Krasiski gosi
bojkot wyborw. Sowem, wszystko zoyo si tak, eby w sejm
postrachy, aski

fatalny

wypad

jak najtrorzrj.

stawi si prosto z Petersburga, z golowym


PonisUi, km-hinislrz koronny. Ten czowiek zdolny
wiary, w zamian za 24.000 dubez czci
nad
katw rocznej pensji
pastwienia si nad krlem
za
Przed
dobrem publicznein odda si dworom na wszelkie posugi.

Na sejmik

liwski

Adam
miay, ale

f)lanem pacylikatrji,
i

mono

572

HISTORJA Pnr.ITYOZNA

samem otwarciem
rzutkw, clawnycli

kreatur

dziwiem. Postanowiono,

saskich

e w

federowani. Jednak uczciwym

Kossaka
hukana,

sesje

ju

zasid

Michaem Raposowie skonsal posie-

tylko

zaj

sifj

raczej

Poniskim do

Rejtana.

otumaniona

senatu.

Tam

onie samej konfederacji, przyczem sal

kwestja: czy Poniski

deleg;acj

zawizana zostaa

pamitne protestem

Wikszo,

nietyie patrjoci barskiego typu,

Rozgrywaa si

logow

kwietnia,

znieprawiona, posza za

walka zawrzaa
zajli

1922

sejmie

ywioom udao

nielicznych towarzyszy.

ni

gronie najgorszych wy-

rosyjskich,

marszakiem Poniskim

konfederacja generahia z

dze. Nastj)iy

posiedze, 16 kwietnia,

ile

za-

nowiu

opozycji

stronnicy krla

familji.

zdoa uzyska od sejmu

wie-

bezterminowem nieograniczonem penomocni-

ctwem, weduc" precedensu 1767 roku, czy te sejm po 6 tygodniach


obrad rozjedzie si do domw. Wiedzia krl, e jeeli Poniski
w gosowaniu zwyciy, to nietylko rozbir zostanie uznany, zanim
interwenjowa, ale caa
jeszcze gwaranci pokoju oliwskiego

zd

klika zaprzac(')vv narzuci krajowi oligarchiczn

ca

wadz.

obaw prbowa

form rzdu sama


i

zagrza stany

za-

oporu
zagrzewa
skutecznie,
bo
trzej
oprawcytuznali
widocznie
(10 maja)
za wskazaiip, oprcz egzekucji wojskowej w mieszkaniach gwnych
oponentw, rzuci caemu sejmowi grob rozszerzenia zaborw
tozniszczenia stolicy. Dopiero teraz mimo nieobecnoci Rejtana
warzyszy, uzyska Poniski kilka gosw wikszoci. 18 maja delegacja penomocna zostaa wyznaczona. Rnia si ona od sejmu
garnie

krl

do.

tylko tern,

Stackelberg nie

dopuci

do

najpatrjotyczniejszych

niej

posw. Jak byo do przewidzenia, traktaty, podyktowane przez ReBenoita, deleuacja pr/.yja bez istotnych
wiczky'ego. Sackelberga
zmian (18 wrzenia), poczem sejm, wznowiony znw steroryzowany
i

grob

rozszerzenia zaborw, ratyfikowa

cz

jej

dziea (80 wrze-

prawa delegatw do
pastwa. Nie ulega wtpliwoci,
Stanisaw, doznawszy obojtnoci zagranicy, nie wierzy w skuteczno
myla o tem, jakby si podda z honorem,
walki o cao Rzplitrj

nia), j)rz('duajc zarazom

Walka

nowy

22 stycznia.

ustrj

dawnemu w moliwo konieczno takiej reformy,


ktraby ocalia pastwo od dalszych rozbiorw. Liczy krl, nie bez
podstawy, na trzewice wra>nie strasznych przej; z niewypowie-

zato wier/.y po

dzian zazdroci patrzy na Szwecj, ocalon z odmtu anarchji


.sejmowej przez zbawczy zaniach nionarchiczny lustaw a III (19 sierpnia 1772 r.), szuka w liuiopic. przyjaci<'), ktrzyby mu pomogli
przeprowadzi uprairnione zn)iany: zniesienie liberi veto, w pro w a<lzcnie j(Mlnolitego podatku dochodowey-o vvedug systemu ekonomislwtt, podwignicie miast
handlu, ulepszenie edukacji.
(

w. K<NOi'(;zvx.sKr:

Ot wanie

dlateuo

Fryderyk

kieLTo

ni

II

jeszcze

prowadzia droga do
gry postanowiy j zatarasowa. Panin

ziniio 1770-1

r.

tcjdy

postanowili utrzynuK-

Polsce

>)Wolne iiiepozwiil;un jako priiwa kardynalne. Przewrt, ja-

do/naa

polityku carowej nad

dyrektywie. Przeciwnie, z

tej

odtd motyw zemsty

Wanie

bl

sTANisr-AW.-wsKi

poniewa

zbawienia, trzy mocarstwa z


elekcjtj

(;/,a8Y

za

to,

Wis

r.

1771. nic nie

zmie-

motywem zawici poczy si

Polacy odrzucili

owym zawodem

protektorat.

r(jsyjski

przed wyrezydentem sajazdem z Warszawy (1772) opracowa z Benoitem


skim Essenem program dalszeiro jeszcze psucia urzdze polskich:
osabienie wielkich komisyj, tudzie skrtjdo tego celu miao
powanie krla asystencj senatu przyboczneg) na wz(jr szwedzkiej
weduL'' nich uorady |):istwa. Pomysy te przyswoi s<jl)ie Panin
'y (w lutym 1773 r.) wplan pr/.y wrcenia rzdu wedug prawdziwych
jego zasadtt. Z dwch pozostaych gabinetw pruski dostrzeg rne
wady w lichym elaboracie Panina, ale pozornie przyj go za dyrektywc}, })oniewa cao zmierzaa ku szkodzie Polski. Inaczej traktowano rzecz w burgu wiedeskim. Zarwno Marja Teresa, jak
Kauiiitz rozumieli, e czas ju skoczy ze rwaniem sejmw w Polsce
Saldern, najgorzej

dotknity,
i

suy

uznawali,

e wadz

krla w
wpywem

naleaoby zwikszy,

Rzplitej

nie

chciwoci dyplomacja
w Polsce kolegom
sw
akcj
zupenie
podporzdkowaa
austrjacka
pi')nocnym. od ktrych poparcia zale/ao jej obawianie si; skutkiem

zmniejszy. Ale pod

tego

liflos

rozumu

nieokiezanej

sumienia Marji Teresy

i!i<-

me zaway

na losach

konstytucji polskiej.

Natomiast

mouy tym

razem

zaway

pragnienia samych

Po-

lakw, nie tych, co trzymali z krlem lub sympatyzowali z obozem


barskim, lecz tych, co suyli rozbiorcom a trzli delegacj trakta-

mianowicie Poniski, kanclerz ksidz Modziejowski,


marszaek fUirowski, Massalski, a zwaszcza Autrusl Sumiay pokowski, wojewoda gnienieski, ambitny projektowirz
stpowiec, wrg krla a ucze KOnarskiego, zwany Cromwellem
przynajw ielko[)olskim, mogli za sw nikczemn
po
saw remniej prawdziv<ych ulepsze dla Rzplilej. mogli sigatInrmatorsk, ale im to w trowie nie postao. Nie wyjednali nawet

tow.

Ci ludzie,

Wesj<el.

sub

zgody Rosji
dali

iia

por/tln leorm sejmowania,

imieniu ))narodu<v ustanw

jjcnatorsko-szlacheckiej,

iojiia

przy krlu

da

przeciwnie zaRady Nieustajcej

ntw noczesnem odebraniu krlowi

przy

sza-

lunku wakansw. Jak wiemy, by to projekt Konarskiego, ale


wywrcony na nice tam proponowana bya w duchu republikazwarty, mocny rzd parlanientarny;
skim obieralno senatorw
od krla od sejmu, a wic
tutaj chciano utworzy rzd, niezaleny
:

574

HISIOU.IA POLITYCZNA

przez to samo zaleny tylko od Rosji. V\'iiet okazaa


program Panina doskonale harmonizuje z postulatami Sutowarzyszy; wobec tej zgodnoci Stackelberg, lubo osokowskiego
yczliwy krlowi
bicie
Polsce, nie mia nic innego do roboty,

uzurpatorski
si,

do

jak

spenia wol carowej

dogadza

jej

sugom w

Polsce.

czerwcu na tajnych schadzkach u trzech ministrw wtajeniniczeni panowie uzgodnili swoje pogldy; za podstaw obrano

Sukowskiego, dodajc tam z memorjau Poniskiego instytucj


marszaka sanu rycerskiego), ktry mia przypomina prawa dokucza na kadym kroku krlowi. Po letniej
przerwie we wrzeniu rozpocz si walny atak na Stanisawa Augusta.
13 wrzenia delegacja przyja z rk Buhakowa, sekretarza ambasady rosyjskiej, projekt nowych dodatkowych praw kardynalnych.
Te obejmoway: 1) tron elekcyjny 2) z wyczeniem kandydatw cuwnukw poprzedniego monarchy,
dzoziemskich oraz 3) synw
wadzy
wykonawczej nominacyjnej
4) wrzd wolny, 5) przeniesienie
szlachty pod przewodnictwem
na Rad Nieustajc z senatorw
krla. Monarch czekaa degradacja na prezydenta Rzplitej. Broni
krzywd publiczn na
si biedny Poniatowski przed t
liczc na Austrj jak na ostatni desk ratunku.
wszystkie sposoby
Ale zgnia to bya deska, tymczasem Stackelberg umia jednego
pomoc carowej na reszt dni Stanisawa
dnia obiecywa przyja
ponawia straszne groby, dochodzce do rozszarAuGfusta, drugiego
plan

oratora (pniejszego
i

hab

caego

pania

kraju (czego

wanie, wedug

opinji

posa,

pragn Jzef II),

cicia gwnych doradcw krja na rynku wardo detronizacji


wytonych targach krl w sekrecie
parotygoHniowych
szawskim. Po
podda si 10 grudnia, uzyskawszy w szczegach planu ustpstwa
zapowied dalszego porozumienia z Katarzyn. Odtd pracowano
do marca.
nad projektom Rady wsplnie
i

mniemanego ))narodu
si rozchodz. Statiisaw August dostrzeg rys, powstajc midzy

Tu

niespodzianie

znw cieki dworu

wsplniczkami na punkcie dalszych zaborw, wic prbuje


.lzefowi, a zarazom
wygra Katarzyn przeciwko Fryderykowi
przez Branickiego (nowecro hetmana w. kor.) usiuje ocali w Petersburgu resztki swej wadzy. Daremna nadzieja. Panin nieugicie doprowadza plan uoony / Sukowskim do koca, pod koniec nie tyle
tern sfadjum
w)rf'w krlowi, ile naprzeUr opozycji hetmaskiej.

Rosj

jej

walki
ziej

ju

zgodzie z

Kada Nieustajca funkcjonowa bdzie w niekrlem, ale zaciy przcdewszystkiem na magnatach-

wida,

tedy z jednej .sirony poprawki stronnik(')W dworreformy sejmowej, z drugiej wnioski familji (Stanisawa
nieLubomirskiego), zmierzajce do utrzymania dawnego senatu,
ministrach.

skich,

Odpadaj

dajce

575

w. KOSOPORYSKi: CZASY STANISfcA WOW8KIK

przejednane kontr-propozycje Branickiego. Ustanowiono

gosowa-

18 posw, liczc w to
niu 27 i 28 marca 1775 r. Kad z 18 senatorw
osobnecTO marszaka stanu rycerskiego; wszyscy konsyljarze obieralni
departamentw: interesw cudzoziemskich,
przez sejm; wszystkie
i

pi

skardobrego porzdku, wojskowy, sprawiedliwoci


bowy
o skadzie mieszanym, z udziaem ministrw specjalistw.
Rada, odpowiedzialna w zasadzie przed sejniem, kieruje ca administracj, przedstawia krlowi po 3 kandydatw na godnoci senakomisarskie (w czterech juryzdykcjach). Dawne senatus contorskie
silium zniesiono. Wielkie komisje utrzymano jako organa administracji podwadnej (zreszt w stosunku niedo jasnym do Ilady Nieustajcej). Wreszcie ostatniego lutego 1775 r. przyjte zostay przez
delegacj prawa kardynalne, a w ich liczbie przykry dla domu Wettinw artyku o ustawowem wyczeniu raz na zawsze kandydatw
cudzoziemskich na elekcji. Tak zapacia Rosja Sackenowi i Essenowi
czyli

policji

za ich intryganckie
ckelbercra

sualstwo wobec Repnina, Wokoskiego

Sta-

ostatnich latach.

koniec deleiracji. Najwaniejsz zdobycz, jak


krl osign dla kraju przez swj zwrot ugodowy w kierunku Stackelborga, bya Komisja Edukacji Narodowej, uchwalona na posiedzeniu 14 padziernika. Myl upastwowienia szkolnictwa wszystkich
szczebli zaczerpnito poczci z Konarskietro, poczci, wraz z wielu

Inne dziel

wychowawczemi r)wieconecro Wieku, z literatury francuskiej


poniekd nawet z praktyki rzdowej tych pastw burboskich,
ktre od poowy stulecia dokonyway destrukcji jezuitw. Oprcz
krla najwicej przykadali si do tego dziea .Joachim Chreptowicz
pod kanclerzy litewski, biskup Massalski, Feliks Oraczewski pose
krakowski, pniej inni. Zdecydowanej woli krla naleao zawdzicza, e w chwili, kiedy breve Klemensa XIV wDominus ac Redemptor
ideami

wszdzie (poza Prusami Biaorusi) Towarzystwo


Jezusowe, undus/e tego w I^olsce zstay przyznane pr^ez delegacj Komisji, a sam ten nowy organ uzyska byt samoistny, bez
adnej subordynacji wzirldem Rady Nieustajce}. Czem si staa
Komisja dla umysowoci polskiej, o tem wiadczy caa dalsza
nosler skasowa<

naszej

historja

okresie

pastwu miaa ona da w nadchodzcym

kultury;

lad za konwiktami Konarskiego

sice, jeeli nie dziesitki tysicy,

W
i

co
t.

p.

generalne,
,

Szko

Rycersk,

ty-

obywateli.

opat tapodatkw
zwikszone czopowe, podymne, papier stem-

oblicz(nycli

HO. 000 wojska,


I

za

zakresie skarbowoci, poza szeregiem

kich, jak

plowy

wiatych

na utrzymanie

zmniejszonej do

Rzplitej

delegacja przeprowadzia weduu: planu Sukowskietro

zw. emiiteutyczn

reform

starostw,

polegajc na wypua.zczeniu

576

HlSiTOKJA lULITYCZNA

krle wszczyzn
starostw w wieczyst dzieraw za czynszem picioprocentowym od oszacowanej wartoci. Krla za pynce std
z rozbioru straty wynagrodzono list cywiln, wynoszc 7 miljonw zp., nadto czterema starostwami spat dugw prywatnych.
Pod naciskiem Rzymu (nuncjusza Garampiego)
Wiednia doszo
wreszcie do ograniczenia nadmiernych praw rnowiercw, ustao
nych na sejmie repiiinowskim: liczb posw dysydentw w sejmie
zredukowano do trzech najwyej (o ile oczywicie zostan gdziekolwiek wybrani), z senatu usunito ich zupenie, sprawy maeskie
w stadach mieszanycli {)rzeniesiono z judicium mixtum do sdw
zwyczajnych.
ucliway drugorzdne, a tembardziej w drobiazg,
i

ustawodawstwa 1773 5 roku, wchodzi


drobiazgw
z

tym

lub

liczba niepomierna,

owym

pakowa

stole,

tu nie sposb.

poniewa kady,

delegatem chcia

uszczkn co

jest

tyci

przez stosunki

kto

przy zastawionym

swj interes do konstytucji. Niespena

rok po

tra-

gicznej sesji rejtanowskiej atmosfera tragedji opucia zupenie zamek warszawski. Do gorszcych balw, assamblw, hulanek, przybyy kontrakty Irymarki bez koca. Krl zbliy si, to znaczy zniModziejowskich. Poza chwisi do Sukowskich, Poniskich
lami konfliktw wszyscy sobie nawzajem wiadczyli uczynnoci. Tak
w zamian za krlewsk list cywiln nowokreowany ksi l^oniski wyjedna prcz innych zyskw 400.000 zp. nagrody za prac
marszakowsk; inni chwytali ))za znakomite zasugi^ wakanse, majtki, dzierawy, emiitenzy
zwykle pod obsonk wprzypieszenia
sprawiedlivvoci. zatamowanej przez rozruchy krajowe. Modziejowski
Massalski grasowali ohydnie w komisji rozdawniczej, biorc lub
rozdajc za bezcen w doywotni dzieraw dobra pojezuickie. Na
tem tle nieczystem zajaniay wyjtkow biaoci rzadkie postacie
i

mw,

co do ostatka szczerze (a nie dla fanfaronady, jak Branicki)

gwatom. Takimi byli: biskup


posowie Oraczewski, Jerzmanowski.
Wilczewski, Biesiekierski, Dirnin. Kouchowski. jeszcze kilku lub kilkutiiistu
Pozostali z wasnego popdu, dla zabezpieczenia
innych.
sobie [)(Mlejrzanych lub v\ prost brudnych zyskw, rozszerzyli zapowiedzian w traktatach 18 wrzenia 1773 roku gwarancj rosyjsk
na wszystkie konstytucje danego sejmu (9 marca 1775).
protestowali przeciwko bezprawiom

Turski. w.')dz tamilji Lubomirski,

We

sejm
reasumowany, zamkn swe podwoje
nym (id tego. jaki panowa by przed
wt(jrek

-jiiii;ra('ja

11

kwietnia

Poniskiego,

nastroju

dwoma

siedmiokrotnie

bardzo

odmien-

laty.

(.)dwrmy oczy na chwil od orgij


rozLrry wajcych si za stoeuj Poniskiego, od-

koiiTedenM^ka.

Pjlski

iiulaszczej,

my

na potem poznanie

tej

Polski pracujcej,

co

miaa wyzyska

w. Konopczyski: czasy

nowy

Jad pod

chd

rzdem Rady

Polski cierpicej

wi:'og'owie

poeo^na

577

spjrzmy na daleki Zachwile wczesnej

ostatnie

bojujcej.

tajgach tobolskich,

Nerczyska marniay
r.

stepach

orenburskich,

kopalniach

owych konfederatw barskich, co jako


wasnej ojczyzny szli piirtjami do KaOgem jecw wzitych w irb Rosji

resztki

imperatorowej

od czerwca

zania

Nieustajcej

Wschd, aby

daleki

hianihawowskik

1768.

cz

odrachowano na i>.445; po pierwszym rozbior/.e przewan


prowadzono pod konwojem do granic Rzplitej z odebraniem od nich
poddadz
zobowizania,
przeciw Rosji nigdy walczy nie
zatrzyma
jednak
Znaczn
si uchwaom sejmu Poniskietfo.

to wbrew ukaw Tobolsku srogi gubernator sybirski Cziczerin


zowi Kollegjum Wojennego. Tym dopiero ukaz carowej z d. 28 lipca
1781 r. przywrci wolno osobist. Czstka przyja prawosawie
lub zruszczya si w pukach kozackich.
tym samym czasie na zachodzie topniay resztki innego,
dobrowolnego wychodstwa konfederatw. Przed samym wyjazdem
na obczyzn Heneralno uchwa z d. 17 czerwca 1772 r. przelaa
postanowia nadal reprebya sw wadz na cilejszy komitet
zentowa Polsk wobec wiata. Manifestem, datowanym z Braunau
d. 26 czerwca, zaprotestowano przeciw rozbiorowi; potem przez MoLozanny cigno
nachjum do Landshutu, do Lucerny, Szafuzy
Krasiskim, daremnie nasugrono wiernych, skupione przy Pacu

cz

bd

chujc, czy nie zbudzi si gdzie w Kuropie gos sumienia. Mniejsze


grupki emigrantw osiady w Strasburgu (Sapiehowie, Bohusz),
w Wenecji (Joach. Potocki, K. Radziwi) w Gdasku. Powrt do
kraju uznano za czyn niehonorowy, za sabo niegodn prawdziwego konfederata. Pod koniec r. 1772 na zjedzie w Landshut rozwaono propozycje pojednawcze Stanisawa .\ugusta, zmierzajce do
i

przeciwstawienia

niewa

jednak

trzem

krl nie

dworom zwartego obozu narodowego: porobi adnych okrelonych nadzioi, uchwaa

da

niezomny Pac.
duchu nieprzejednanym, jak tego
Nastpiy potem nowe protesty: przeciw sejmowi d. 10 kwietnia 1778
przeciw wszystkim tego uchwaom z Lindawy (29 liz Augsburga
zapada

stopada). Ale nie poprzestawali emigranci na

wci

sownych

protestach. Ich

Konstantynopola. Wielhorski
pilnowaa Wersalu
dyplomacja
(leneralnoci, rni ajenci
8zef('w
dla
osobiste
wystara si o zasiki
podniecali Turcj do dalszej wojny. Z pocztkiem r. 1774 Puaski
i

Kossakowski wybrali si do obo/.u wezyra

zakada

legjon dla dal-

wolno cao ojczyzny. Wszystko to si rozwiao,


w szeciu kampanjach, zakoczya sw -polsk
wojn traktatem w Kuczuk Kajnardi (21 lipca 17T4i.

szej

walki

kiedy

I'orta,

pobita

(CocykluiMtlya poUka.

lom V

et.

U.

'

57!^

IlISrORjA Pi>|.HY(JZNA

Byio atoli jeszcze jedno pole pracy, wwczas dla emigrantw


dyplomacji. We Francji. Szwajcarji
wdziczniejsze od wojaczki
czego nasucha od przedstaWenecji byo si na co napatrze
to wicej od politykw
wicieli zachodnieofo ruchu umysowego,
ektHiomistw. ni od tilozofw. Niektrzy wyjtkowi konfederaci
starali si skorzysta z tej sposobnoci. Wielhorski w kwestjach
Jana Japrzyszego ustroju Rzplitej radzi si ksidza Mablyego
i

kba Rousseau; Massalski obcowa wicej z fizjokratami: ksidzem


Mercierem de la Riviere. Autor3'tety wypowiedziay si
Baudeau
bardzo niezgodnie. Mably, wielbiciel szwedzkiej konstytucji stanowej,
zachwala w traktacie ))Des lois et du gouvernement de la Pologne
(1770) monarchj dziedziczn, ale bez wadzy nominacyjno-rozdawnii

wadz

wykonawcz, z podziawiosn r. 1771 wykoczy


gouvernement de Pologne, gdzie wbrew

czej,

senat obieralny przez sejm, jako

em

na 4 rady ministerjalne. Rousseau na

Considerations

sur

le

konfedera
swoim dawnym konsekwentnym doktrynom schlebia
wolnemu niepozwalam
cjom
pospolitemu ruszeniu, dziedziczny za monarchizm potpia jak najwiksze niebezpieczestwo.
1'rzeci doradca. La Riviere, cho w gbi duszy ulegy monari

chista,

rozprawie

p.

L'interet

t.

commun

des Polonais

(1772)

uczy Massalskiego, jak godzi rzdy wikszoci z instrukcj nakazcz, jak w szkoach powszechnych wpaja modziey idee przewo
dnie wolnoci, w-asnoci bezpieczestwa, celem wyksztacenia wiatych funkcjonarjuszy publicznych
t.
d. Wszyscy autorowie w jeden
gos ujmowali si za ucinionym ludem,
i

obcych ministrw
z wasnych
rozmyla
ulepi dzieo 0 przywrceniu dawnego rzdu wedug pierwiastkowych Rzplitej ustaw (druk. w r. 1775). Nie wywaro ono nigdy
Wielhorski z nauk

wikszego

wpywu

autor, piszc,

nie

miaoby

znaczenia,

gdyby

nie

radzi si rnych wybitnych Barzan

pogldy porednio
niemiae, jakich

odzwiercitr-dla.

Pogldy

naleao si spodziewa po

to

naoir

okoliczno,
przez to ich

poowiczne,

ludziach, co

najlepsze

walce z reform. Autor, wzgldnie autorowie, hoj


si jak ognia monarchji dziedzicznej; elekcj chc mechanicznie powtarza z roku na rok, przy wyczeniu od tronu cudzoziemcw;

lata

strawili

urzdy

tiap obieralne, nap mianowane (system prezentacji 4 kandydatw); velo nieco ograniczono, lornia rzdu zapoyczona z Mablyego. O relormach spoecznych ani mowy. Troch wicej trzewo',
mniej zacietrzewienia, a moe odgadby Wielhorski,
bliniaczo

podobne dyrektywy jednoczenie z nim obmylali dla Polski Saldern


Panin, a obmylali je na nasz zgub. Ale tych zalet nie posiada
giiwny teoretyk Har/.an, jego nauki, na rwni z tradycjami Rzei

w. kosopczv>}8Ki: czAsy

wuskich, stan si

czasem podstaw

sianisawowskir

579

Zakrawa

ideoloirji largowickiej.

weszo na scen pnd sztandarenn Mniszcha,


nie byo zdolne do wewntrznego przerodzenia si w twrczej pracy
odnowicielskiej. Rzeczywicie rycer/e barscy, jeli pomin Adama
na

to,

pokolenie, ktre

Krasiskiego osobistoci zewntrznie tylko z ici ruchem zwizane,


jak np. Ogiskiego, zaraz po powrocie do kraju (w latach 17756)
gin w pomroce. Za dv\aj najsawniejsi nigdy ju nie wrc pod
rzdy Ciolka-Poniatowskiego
Stackelberga: Puaski banita legnie
i

walczc za wolno amerykask (y 1 pa


Micha l^ac, gorliwy str archiwum General-

bitwie pod Savannah,

dziernika li 79

r.),

noci, po kilkunastu latach jaowej tsknoty za krajem zemrze

Stras-

burgu w padzierniku 1787 r. przed witem nowej ery, co miaa


zespoli w jeden idea najwysze aspiracje Czartoryskich
Puaskici.
i

Wskazwki

bibliograficzne.

rda.
Akty

dokumenty; Wydawnictwa polskie

rzdne; H. Sc h mit

Lww

towskiego

f.

III

raczej druf<o-

pierw,

lat S.

A.,

warto tiiaj zaczniki do Panowania Stan. Aug. Poniatego, Lww 18804. Relacje rezyd. toruskiego S. L. Gereta 1765Zschr.
po niemiecku L. Pro we w Neue Preuss. l'rovinzialblfttler
Gesch. u Landeskunde, Berlin 1868 70, polski przekad X. Uskego
wiksza

1857;

72 wydal

nieliczne

Materjaly do bezkrlewia po Aug.

I,

preuss.

w Dzienniku Poznaskim 1868, Dzienniku Literackim 1868-70 Przewodniku


Nauk. -Literackim 1874. (d. c. u Sclimitt;i w Matorjalacli). W. Jakubow.skiego Listy do \i\. Braiiickiego, Bibl. Ord. Krasiskich t. VII.
Do Konfed. Barskiej: Szczsny Mora wsk i, Materjaly, Lww 1851; K. Puaski, Szkice
opowiadania historyczne, s. II, 111, IV; Koresp. Ks. Branickiego
wyd. L. Guraplowicz (I872j. Korespondencj K. Radziwia ogaszali: K. Wali szewski 1888,
Cz. Jankowski, Krakw 1898, E. Luniski 19o7. Vioi

m^nil,

Lettres particulires

Pierwszy rozbir:
des traits, conventions et

(wycig

ai^les

urzdowych

z ra|)c>itw

DW n ge l>e rg

Czartoryski

(A.

diplomatiques conctrnant

la

sk

Pary

1808.

HecuiMl

Noailles>,

Pologne 1762-1862,
iego: Les partages

l^ary 1862; nowa analogiczna publikacja K. Lu tosta


de la Pologne et la lutle pour rind^pendaiice, Lozanna 191H. Proldkl i>.logacji
traktatowej 17735 r. wydany slaraiiiem Sulkowskich wspoeze.nie; diarjusza
lego sejmu ledwo pocz.jtek w Przew. \;niU Lil. IS86; cao. posiadamy w ii;kogotw.

pisie

do diuKu.

Ubcyeh
tomy
tomy

12,

n
publikacyj lugi szereg: Pulil. CM>rresp. l'Viedrieh d. 'i'i
(1768 77); Sborink hnper. Kuss. Isior. (>bsae/..sl\\.i.
<

XXXVII

XXIII
19,

22,

Archiu

GDSudarsI.

et

IV,

!,ith.

Krietirich

1867

8.

11

Rzym
u.

37.

4'^,

-48,

Sowiela,
IHr.L

51. 57, 67, 87. 97,

Pi'teisb.

1869

Beer, Krste Theiluiig

Van Swielcn,

1863.

109, tlS,

h e

ne

r,

1'olens,

125.

\'elera

u.

u.

I". Ul, n:V

iimiiumentH

Documenle.

Anielh, Maria Thoresia

Lip pert, Kaiserin M. Th.

i:;.>.

Wiedt

.loseph

II.

Pol
1873,

Wi.

de

Kurfiirstm M. Antonia, ihr pr...uv. .!,<.!

H18TORJA POLITYCZNA

580

Mouy, Corresp. indite du roi S. A. Poniatowski et de M-de Geoffrin


Pary 1875. Mottaz, Stan. Poniatowski et Maurice Glayre, Corresp.,

Lipsk 1908.

1764-77,

I^ary 1897. Yedel, Correspondance ministerielle du

penhaga

c.

J.

H. E. Bernstorff, Ko-

1883.

Pamitniki: Kitowicz, Matuszewicz, ubieski,


Kroniki
Moszczeski, Wybicki, Mczeski, Beniowski, Th es by de Bel co u r.
K. L. Chojecki, T. Sapieiyna (Z pamitnika konfederatki, wyd. W. Konopi

czyski 1914
blik

r.),

Polen, wyd.

Kreczetn ko w,. Ackerman n


i

Chr.

Mayer,

Monachjum

1908),

(Aus der letzlen Zeit der Repu-

Duinouriez w

2 redakcjach.

Bonnefona w r 1898, Coxe, Bernouilli. Najwaniejsze bezwarunkowe Memoires du roi Stan. Aug. Poniatowski, t. I I91i, t. II.
1922, wyszy w Petersburgu staraniem Akad. Nauk, a sii;gaj do r. 1778. Przygodziennik St. Lubomirskiego 17661772
towany jest do wydania pamitnik
>po(i Baranami* w Krakowie)
(cz w Bibl. Ord. Zamoyskich,
Duo szczogluw kronikarskich w gazetach warszawskich: Gazette de
Varsovie (pijarska, Wiadomo.ci Warszawskie (jezuickie Bohomolcas toruskich
1795

pierwgtna ogoszona

p.

cz

(Wchentiiche Thorn. Nachrichten),


Gazette du Bas Hhin etc.

zagranicznych

rodzaju Gazette de Leyde,

Literatura polityczna: Konarski, Wybr pism politycznych, wyd. WJ.


Konopczyski, KraUuw 1922; Suuni ("uique, wyjd. K. Piat, Frzegl. Polski J869.
A. Krasiskiego Traktat o naprawie Hzplitej, wyd. W. Konopczyski, Przegl.
Nard, 1913. Mabiy, iJu gouvernement et des lois de la Fologne, Londyn 1781;
Rousseau, Consideralions sur le gouvernement de la P. (1771, wyd. w r. 178i),

Wielhorski, O przywrceniu dawnego rzdu polskiego, b. m. 1775. Mer ci er


commun des Polonais (streszcz. w Themis Polskiej 1923).
l'rzewana cz. rde pozostaje oczywicie w archiwach. Z polskich

de la Riviere, L'inter6t

zbirw najwaniejsze Archiwum S t. Augusta ulego podziaowi na kilka


czci: jedna spoczywa w Bibl. Czartoryskich w Krakowie, druga zoona \y t. zw.
skad. Mosk. Arch. Spraw Zagranicznych
Archiw Carstwa Polskago* jako
Riabinina, Moskwa 1914), ma wrci do Polski w drodze
(Kntalog szczegowy
rewindykacji; trzecia, najniedostpniejsza dotd, w posiadaniu rodziny Popielw

cz

.1.

Krakowie.

Archiwum Generalnoci Koni. Barskiej zagino na Litwie; papiery A. Krasiskiego


w Bibl. Czartoryskich, Wessla w Ossolineum, Mniszcha w Bibl.
Akad. Umiejtnoci
u Czartoryskich, Mokronowskiego w Bibl. Ord. Krasiskich
wszystZaremby w Korniku
t. d. Pozatem niezbdny, nieoceniony materjal we
kich centralnych archiwach Europy.

Opracowania
prby przedstawienia czBSw stanisawowskich wyszy z pod
piora publicystw raczej, ni badaczw, ktrym chodzio o obron pewnego kierunku politycznego (Kotaj, Wolski, Koniarzewskil. Dzieo Rulhi^re'a Hi.st.
de Tanarchie de Pologne t. 4, Pary 1807, kontynuowane bez talentu przez Ferranda, Hisloire dos Irois dmembrements de la Pol., 3 tomy, Pary 1820. crerze rde archiwalnych. Lelewela
|)ao wicpj z bezporedniej tradycji,
Panowanie krla polskiego St. Augusta Poniatowskiego, Warszawa IHHl (Polska,
dzieje
rzeczy 1. VI), ledwo zaspakajao potrzeby szerokiego ogu, niewiele pogbiajc stan nauki. Poszukiwania Juljana Bartoszewicza (Znakomici
wie polscy XVIII w., Warsz. 1863 - 7 in.) nagromadziy moc szczegw, ale nie
opanoway caoci. Umiejtne badania nad tym okresom zaczy si u nas dol*iprwsze

mo-

w. KONOPI ;ZTSK i: CZASY HTAMI^AWOWSKIK

5^1

katastrofy, 1863- roku, a za podniet tendencyjnej


wyprzedzajcej polsk. Najpierw zabrano si do epoki stanisawowskiej w Galicji (Szujski, Kalinka, chniill) w ['oznaskiorn ;T. Morawski.
Kraszewski), potem punkt cijkoci przenis si do Kongreswki 'Korzon, Smoleski, Kraushar, Askenazy). Dotd lepiej znane
pocztek koniec tego panowania, ni jego lata ro<lkowe (1768 1788i.
Szujski, Dzieje Polski IV, Lww 1866 (wedug papierw Mniszchai; Morawski, Dzieje narodu polskiego V, Pozna 1877 (cytuje relacjt- angielskie).
Schmitt, j. w., pierwszy korzysta z Mss. Czartoryskich; Kraszewski. Polska
w czasie 3 rozbiorw 3 tomy, Pozna 1873-5, mia dostp do archiwaijw dn-zdeskich.
Ostatnie bezkrlewie: Meinert, Wyniesienie na tron St. Aui.'ii>i.
Przew. Nauk. Lit. 1885; Hoepell, Das Interregeum, Wahl u. Kr.lnung v. S. A.P.,
Pozna 1892; Die letzte polu. Knigswahl, Getynga 189i, przewanie o walce

piero pod

wraeniem nowej

historjografji obcej,

dyplomatycznej.

Kisielewski, Heforma ks. Czartoryskich na s. kenReformy: W.


wokacyjnym, Sambor 1880. Konopczyski, Liberum Veto, Krakw 1918; Geneza ustanowienie Hady Nieustajcej, Kr. 1917; Baranowski. Komisje porzdkowe, Rozpr. hist. fil. Ak. Urn. 1907, XLIX, O Szkole Rycerskiej Mocicki,
lakb Jasiski
Powst. Kociuszkowskie, Warsz. 1917.
Dysydenci: M. C. "ubieska, Sprawa dysydenc-ka. Warsz. 1911. K. liud nic ki, biskup Kajetan Sotyk, Warszawa 1908.
'1'.

Radom: Kraushar (Alkar), Ksi Itepnin 'olska, Krakw 1897.


Bar: St. Kaczkowski, Wiadomoci o Konf. Barskiej, Pozna l8H,
K. Puaski, Monografja o Jzefie, Franciszku
Kazim. Puaskim w Zotej Ksidze szlachty polskiej Zychliskiego,
VIII. K was e bo rs k
Czstochowa za
Konf. Barskiej, Warszawa 1917. Mej ba u m, ( tron Stan. Augusta, Lww 191.
i

t.

i,

Kraushar, Losy Miczyskiego. Petersburg 1902; Ostroyski, Sprawa zamachu na Stan. Augusta, Lww 1891. ^uniski E., Ksina Tarakanowa.

Lww

1907.

Koliszczy zn a

Lww

U.

Fr.

Gawroski,

Hislorja

ruchw

hajdamackich,

1899.

Polska w systemie

pnocnym:

Konopczyski,

Polska a Stwecja

16H0 1795 (w druku).

Polityka mocarstw ssiednich pierwszy rozbir. Soowjew


Moskwa 1862, oraz Istorija Rossii t. 25 29. Petrow. Wojna
i

Istorija padienija Polszi,

Rossii s Turcieju

polskimi konfederatami, 5

schichte des Russ. Staates,

t.

\'I,

Hamburg

Herrmann, GeDuncker, Aus der Zeil Frio-

Petersb. 1870,

t.,

1853.

Grossen u. Friedr. Wilhelius II, Lipsk 1876. Kuser, Knig Fr. derGros.se,
w 4 tomach, 1912. Vol z, Fr. d, Grosse u. d. erste Teilung Polens. Forsch.
z. brandenb. u. preuss. Geschiohle XXIII. A rne h, Gesch. Maria Theresias. t- VIII,
Wied 1877. Beer, Die erste Theilung PoIcmis, Wiede 1873, 2 tomy. Sorel,
La question dOrient au .XVIII sit-cle, Pary 1878. Broglie, Le secret du roi.
St.,
III
wyd. Pary 1879. Ue bersber ger, Russlands Unentpolilik im XVIil
drichs

d.

noww wyd.

Jahiht., Stuttgart 1913.

Uzupenienie.
Na
iislp

l>'}

stf.

po

icfcrszii

22 od (jnj nah

ic.sdtuu

nastpujcy

Borys Godunow kaza swego czasu


wiata Dymitra, modszego brata cara Fiedora.
Wobec bezpotomnej mierci Fiedora (1598) wygasa w Moskwie dynast)a liurykowiczw
od tej chwili Polska tem usilniej wyslpo
fhimitr

(1591)

Sainozwaiiiee.

usun

tego

waa
Lwa

propozycjami unji z
Sapiehy do Moskwy w

Moskw

tylko rozejm na 20

lal),

dunowowi zaczy si

Romanoww

innych

wysuny

r.

1600

1.

(jak

np.

f^rzeciw uzurpatorov\

mnoy

Moskwie

pretendentw

czasie

kiedyto zawarto

do

poselstwa
rezultacie

Gopodsycane przez
Spiskujce rody

tronu

spiski,

tronu.

carskiego

Godunowowi posta, ktra zacztja pozowa na Dynutra. Ten wsamozwaniec*' by czercem moskiewskim
zbieg na Ukrain szukajc oparcia wrd kozakw a nastpnie wrd

bojarskie

przeciw

panw kresowych (\A'iniowieckich).


kocu zaj si tym osamozwacem Jerzy Mniszek, wojewoda sandomierski uoy si z nmi,
obiecujc mu poparcie crk Maryn. Samozwaniec da si nastpnie
nawrci jezuitom (1H04) w Krakowie na katolicyzm (potajemnie)
uzyska nawet audiencj u Zygnuint.i III. Rzpta (tj. ani sejm 1605 r.,
i

unozwaca nie popara. Poolicj;


^5^
ofiarowa
Mniszek,
nie- wieleby mil pomogy
mu
pn
walce o tron carski, gdyby
i.ji.ie przeciw Godunowov\i

ani kanclerz Jan Zamojski)


siki,

jakie

nie stany masy ludu bunlu)}}'


na poudniowych kresach
pastwa moMkiewskies^To. Godunow umar, Samozwaniec wkroczy
/ licznym orsza
d( Moskwy
koronowa si. Dnia li maja 1606
kiem liczcym 2500 ludzi, przybya do Moskwy Maryna Mnis/.kwna.
2 ktr wzi lub Dymitr Samozwaniec. Niebawem po jej lubie
koronacji wybucha w Moskwie rewolucja. Oliar jej pad Dymitr.
;

r.,

Polakw czci wymordowano, czci, jak Maryn Mniszkw n,


uwiziono. Carem zosta Wasyl Szujski, gwny sprawca rewolucji.

Historya polityczna Polski

DK

A2H62
CZ.2

PLEASE

CAROS OR

DO NOT REMOVE

SlIPS

UNIYERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

You might also like