w naszym wprowadzeniu do ekonomii politycznej, m usim y (nieste

ty) ca procedur mocno skrci. Przystpm y wic do sprawy:

krtko, zwile, ale rzeczowo!
W odlegych latach historii ludzkoci wymiana towarw nie
miaa jeszcze masowego charakteru, lecz odbywaa si nieregular
nie i raczej przypadkowo. Krawiec ze sw ku rtk szczliwym tylko
trafem spotyka pszczelarza, k try mia dwa w iadra miodu i w te
dy... robili to, co dzieje si take dzi przy wymianie towarowej:
porwnywali wielko wartoci swojego tow aru z wielkoci w ar
toci tow aru kontrahenta. Dla pszczelarza kurtka bya jakby zwier
ciadem, w ktrym mg zobaczy warto swego miodu. Z kraw
cem byo w prost przeciwnie: musia on uy miodu jako zwier
ciada, by w nim ujrze warto kurtki.
Porwnanie jakiego tow aru z jed n ym jed yn ym innym towa
rem byo zatem zjawiskiem typowym dla przypadkowych procesw
w ym iany we wczesnym etapie rozwoju. Z tych wzgldw Marks
t form porwnywania wielkoci wartoci nazywa prost, oddziel
n lub przypadkow form wartoci n. Chcielibymy ju obecnie
wyjani pojcie, ktre na dalszych kartach ksiki bdzie w yst
powa czciej. Pojciem tym jest ekw iw alent, czyli rwnowar
to. W ekonomii politycznej uywa si go w nastpujcym zna
czeniu:
O towarze, ktry sw warto uzew ntrznia w porwnaniu
z innym towarem, Marks mwi, e znajduje si on w relatyw nej,
czyli wzgldnej form ie wartoci. Natomiast towar, ktry suy jako
m iara porwnawcza, jako ekw iw alent, znajduje si w form ie
ekwiwalentnej.
W naszym przykadzie mid znajduje si z punktu widzenia
pszczelarza w formie wzgldnej, a kurtka wymieniona za ten mid
w formie ekwiwalentnej. Dla krawca sytuacja przedstawia si oczy
wicie odwrotnie: chce on ustali warto swego tow aru w porw
naniu z innym towarem, a zatem dla niego ku rtk a znajduje si we
wzgldnej formie wartoci, mid w formie ekwiwalentnej.
W miar, jak rozszerzaa si produkcja towarowa, zanika
stopniowo przypadkowy charakter wymiany. Towar ustala, by tak
rzec, sw warto w porwnaniu z wieloma innymi. Krawiec, ktry
wdrowa z kurtk na rynek, nie musia ju czeka, a przyjdzie
kto z dwoma wiadram i miodu. On sam i wielu innych krawcw
71

uprawiao proceder wymiany czsto, od wielu pokole. Wiedzieli,

e jedn kurtk (stosownie do wielkoci wartoci) porwna mona
z dwoma wiadram i miodu albo z jedn par butw, albo z jednym
toporem, albo z 10 kg jczmienia, albo z 3 gram am i zota, albo....
Znaczy to, e jeli w wymianie uczestnicz nie tylko dwa towa
ry, lecz duo towarw, dla kadego producenta tow ary te znajduj
si w formie ekwiwalentnej w stosunku do tow aru wyprodukowa
nego przez niego, ktry znajduje si w formie wzgldnej. T form
porwnywania wielkoci wartoci M arks nazwa pen, czyli roz
winit form wartoci 1S. Powstanie rozwinitej form y wartoci
oznacza zreszt bardzo wany proces spoeczny, w trakcie ktrego
utrw alay si stosunki (proporcje) wymiany, tzn. subiektywne
odczucia jej partnerw staw ay si coraz blisze rzeczywistemu
nakadowi czasu pracy (na wyprodukowanie okrelonych towarw).
Pena (albo rozwinita) forma wartoci zawiera pewien zak
cajcy element (podobnie jak przedtem forma prosta). Towar w y
mieniany jest bezporednio na inny. Interes dochodzi do skutku
naturalnie tylko wtedy, gdy kady producent znajduje na ry n k u
towar, ktrego pragnie. Zamy, e kraw iec chce za sw kurtk ku
pi buty, znajduje jednak wszystko, tylko nie to, czego potrzebuje.
Z ekonomicznego punktu widzenia oglnospoeczny proces w ym iany
moe ulec zahamowaniu i w mniejszym lub wikszym stopniu
(chwilowo) si zaama.
Aby zapobiec podobnym zakceniom, ludzie rozwinli (spon
tanicznie, co zrozumiae) now, ulepszon form wartoci. Zaczli
mianowicie porwnywa na rynku w szystkie (lub moliwie wszyst
kie) tow ary z jednym jed yn ym innym towarem, z takim mianowi
cie, ktry z reguy znajdowa si w dostatecznej iloci i mona go
byo uzna za rodek w ym iany (tak e unikao si wyej wspom
nianych kopotw). Wybr tego jedynego tow aru zalea od chwilo
wej struktury produkcji. Dla hodowcw byda towarem tym byo
bydo, dla plemion rolniczych zboe, dla myliwych skry itp.
W naszym przykadzie za taki tow ar przyjm ujem y k u rtk i produko
wane przez krawca.
Kady dowolny towar mg wic by teraz pod wzgldem
wielkoci swej wartoci porwnywany z kurtk. Mona sobie
wyobrazi, jak dziki tem u stao si moliwe uniknicie wspom
nianego zahamowania wymiany, a przynajm niej jego ograniczenie.

73

Jak a jednake powstaa teraz forma wymiany? Wiele rnych to

warw we wzgldnej formie wartoci przeciwstawiano jednemu
jedynem u towarowi w formie ekwiwalentnej i wanie to Marks
nazywa ogln form w artoci u.
Jak ju zaznaczylimy, oglna forma w artoci wyksztacia
si tam, gdzie w nastpstwie dominujcej produkcji jeden towar
wyranie zapanowa nad pozostaymi, np. bydo u hodowcw, skry
u myliwych itd. Utrzymywao si to oczywicie tylko na okrelo
nym obszarze, w ograniczonym regionie. Wobec dalszego rozsze
rzania si handlu na wiksze obszary, o bardzo zrnicowanej stru k
turze produkcji, m usiay znowu wystpi dawne trudnoci, na wy
szym jednak poziomie.
Rozwizanie problemu tkwio, mona powiedzie, w oglnej
formie wartoci. Trzeba byo tylko znale jeden jed yn y towar,
k try zostanie spoecznie uznany w duszym okresie i na wik
szym obszarze za oglny ekw iw alent. Z pewnoci wiele podej
mowano prb wynalezienia takiego towaru. Bydo byo towarem
zbyt kopotliwym, jeli miao si je wykorzystywa na dalsze od
legoci jako tow ar porwnawczy. Zboe tak samo, mogo si prze
cie zepsu w trakcie przewozu.
To, czego potrzebowano, musiao by tow arem szczeglnie
trw aym , dajcym si atwo przewozi, wygodnie dzieli na porcje
(czego na przykad nie mona zrobi z kurtk), ponadto w maej
iloci reprezentujcym stosunkowo du warto. Jednym sowem,
w toku historii takim oglnym ekwiwalentem okazay si kruszce
szlachetne, przede wszystkim zoto i srebro. Rola oglnego ekw i
walentu zrosa si wic z cakiem szczeglnym towarem: ze zotem).
T now form wartoci M arks okrela mianem form y pieni
nej 14. To wszystko: pienidz jest ty m szczeglnym towarem, ktry
przyj rol oglnego ekw iw alentu (oglnego tow aru porwnaw
czego) i jako taki zosta spoecznie zaakceptowany.
Cakiem po prostu! Kady dowolny tow ar mg teraz w yst
pi w relatyw nej formie wartoci, a take wszdzie i zawsze ujaw
nia jak w zwierciadle sw warto w towarze specjalnym (zocie).
Mona wic byo na przykad zawsze i wszdzie 15 na rozlegym
obszarze, na ktrym zoto uznano za oglny ekwiwalent, stw ier
dzi, e:

74

10 toporw = 30 gramw zota,

albo e:
1 topr = 3 gram y zota,
co oznacza to samo.
Cakiem oczywiste, e powysze rwnanie nie mwi nic inne
go jak tylko to, i czas pracy spoecznie niezbdny do wytw orze
nia jednego topora rw ny jest czasowi pracy niezbdnemu do w y
tworzenia 3 gramw zota.
N ikt w trakcie transakcji handlowych nie myli o czasie pracy!
Jego odczucie, czyli spoeczna wiadomo stosunku midzy nie
zbdnymi czasami pracy, powstawaa w cigu dugiego procesu
historycznego (o ktrym bdziemy jeszcze mwi w nastpnym
punkcie tego rozdziau). Na razie na potrzeby naszego w prowadze
nia moemy zaoy: po pierwsze, e stosunki w ym iany s powszech
nie uznawane, po drugie, e stosunki te odpowiadaj rzeczywicie
stosunkowi wartoci (abstrahujem y zatem od wspomnianych waha
i przyjm ujem y, e w danym momencie na wytworzenie jednego to
pora potrzeba dokadnie tyle samo niezbdnego czasu pracy co na
produkcj 3 gramw zota).
Zgodnie z powyszymi zaoeniami mona byo, po powstaniu
pieninej form y wartoci, zrobi co fantastycznego: napisa po
prostu na bryle zota jej ciar, jak liczb, np. 3, i z tej liczby
odczyta bezporednio warto topora (lub jakiegokolwiek innego
towaru)l
W tym w ypadku pienidz (ktry tu zawsze rozpatrywalim y
w jego pierwotnej postaci, jako zoto) odgrywa w ekonomii podobn
rol jak odwanik w mechanice. Nie adn inn! Jeli chcemy wie
dzie, jaki jest ciar danego przedmiotu, kadziemy go na jednej
szalce wagi, a na drugiej umieszczamy odwanik i wedug niego
odczytujemy, e ciar interesujcego nas przedm iotu wynosi np.
3 kg.
Jeli chcemy wiedzie, jaka jest warto danego tow aru, za
nosimy go na rynek. Tam wym ieniam y go na inny szczeglny
tow ar pienidz (a wic sprzedajemy) i wedug niego odczytuje
my, i rzeczony tow ar ma warto np. 3 gramw zota.
Z historycznego punktu widzenia bya to pierwotna funkcja
pienidza16. Mwi si, e w tej funkcji pienidz w ystpuje jako

75

m iernik wartoci, a wyraon w pienidzu warto tow aru nazyw a

si jego cen.
Na tym koczy si nasze wprowadzenie do hasa pienidz,
przy czym podalimy tu tylko kilka krtkich uwag na tem at jego
pierwotnej funkcji. Jednake pienidz przyj od tego czasu jeszcze
inne funkcje, zmieni sw posta, poczwszy od sztabek zota, po
przez monety, a do banknotw i k art kredytowych. Tkwi w tym
wiele problemw, ktrych nie bdziemy tu porusza. Kilka jeszcze
uwag dodamy w nastpnym punkcie rozdziau, poza tym m usim y
jednak prosi, by specjalici swe pragnienie wiedzy zaspokoili,
studiujc K apita .

5. Warto towaru i jego cena sklepowa

Istnieje do niem dry zarzut przeciw problemowi w artoci
w ujciu Marksa. Poniewa jednak najwiksza bzdura w wiecie
znajdzie zawsze swego zwolennika, przeto od przeszo stu lat cigle
pojawiaj si buruazyjni ekonomici, ktrzy twierdz: Caa m ark
sistowska teoria wartoci jest niemdra. Ceny wedug niej to nic
innego, jak pieniny w yraz wartoci. Przecie kady wie, e ceny
si wahaj, e zale od poday i popytu. A zatem ani ladu w artoci, ktra pono wywodzi si jeszcze z produkcji!
Wedug tych pogldw cena rynkow a towarw (a wic cena
sklepowa) ksztatuje si wycznie w handlu, w procesie wymia76