2.

Poezja Polski niepodlegej:

klasycyzm i nowoczesno

Odzyskanie niepodlegoci. 11 listopada 1918 r.

to dla Polski data wyjtkowa. Wraz z ustaniem

dziaa wojennych na europejskich frontach, po
123 latach zaborw powstawao nowe, niepodlege pastwo: II Rzeczpospolita. Listopadowa da
ta jest take wyjtkowa dla polskiej literatury,
ktra wanie tego dnia niepodlegoci zajmowa si przestaa. Do tej pory kluczem do zbio
rowej wiadomoci Polakw byo sowo wolno. Teraz, w czasach wolnoci zrealizowanej,
pisarze chtnie zamieniali je na nowoczesno
(a czasem postp i rewolucj). Pytajc zarw
no oksztat nowego pastwa, jak i samej literatury, wczali si w wielki proces modernizacji,
ktry po I wojnie wiatowej ogarn ca Europ.

Dwudziestolecie midzywojenne
Dwudziestoleciem midzywojennym na
zwano epok literack, ktrej pocztek wy
znacza powstanie II Rzeczypospolitej, a ko
niec wybuch II wojny wiatowej. W tym
czasie debiutoway dwie generacje pisarzy.
Pokolenie trzecie, do ktrego nale twrcy
urodzeni ju w wolnej Polsce, wchodzio
wycie literackie podczas II wojny wiato
wej. Ze wzgldu na kontynuacj niektrych
nurtw literatury lat 30. w czasie okupacji,
mwi si niekiedy o trzydziestoleciu (liczc
od wybuchu I wojny wiatowej), a koniec epo
ki przesuwa na rok 1944 dat koca Polski
niepodlegej przed nastaniem komunizmu.
Demokratyzacja polskiej poezji. Proces or-

ganizowania ycia w nowej Polsce okaza si

przedmiotem zainteresowania powieciopisarzy.
Poeci, zwaszcza debiutanci, zajli si przede
wszystkim reform sowa, ktre miao brzmie

24

Wiek XX

inaczej i wyraa zupenie nowe treci. Poezja

polska demokratyzowaa si i wychodzia na ulic. Czasem zupenie dosownie! Modzi artyci
swoje gorce jeszcze utwory recytowali w kawiarniach na modnych wczenie literackich
mitingach. Przede wszystkim jednak zwykym,
potocznym jzykiem mwili o sprawach tak prozaicznych, jak podr tramwajem czy randka
wparku. Debiutujcy poeci pozbywali si rl narzucanych im przez tradycj: spiskowca, boha
tera, kapana, wyniosego arystokraty ducha.
Wnowych wierszach pojawi si nowy podmiot
szary przechodzie, obserwator, miejski wczga, poeta beztrosko przemierzajcy zatoczone ulice (jak w wierszu Lewa kiesze Kazimierza
Wierzyskiego), i nowy bohater miasto wy
penione tumem ludzi. Ich spotkanie, poetycka
konfrontacja, zaowocuje rozmaitoci nieznanych
polskiej poezji tematw i sytuacji lirycznych.
Fascynacja miastem. Wchodzc do rdmie

cia, poeci wczali si w porywajcy rytm ycia,

toczcego si w tempie pdzcego samochodu,
szybujcego aeroplanu czy pracujcej maszyny.
Wieloksztatne i wielobarwne miasto byo przestrzeni poetyckiej wolnoci, miejscem nad
realnych zjawisk, scen wydarze politycznych,
obiektem nie tylko obserwacji, ale niekiedy nawet sakralizacji. To na ulicy, w tumie ta
czcych ndzarzy z przedmiecia zjawia si
wwierszu jednego z najsawniejszych poetw
dwudziestolecia, Juliana Tuwima, sam Zbawiciel. Fascynacja miastem zbliaa do siebie artystw rnych nurtw, szk i kierunkw, ktrzy
wsplnie wyraali w swoich wierszach mit nowoczesnoci.

Piewcy mitu nowoczesnoci

Twrcami mitu nowoczesnoci w poezji pol
skiej po roku 1918 byli zarwno skamandry
ci: Julian Tuwim, Antoni Sonimski i Kazimierz
Wierzyski, futuryci: Jerzy Jankowski, Bruno
Jasieski, Anatol Stern, jak i artyci spod zna
ku Awangardy Krakowskiej: Tadeusz Peiper,
Julian Przybo, Jan Brzkowski. Rniy ich
upodobania artystyczne, programy literackie
i style poetyckie, jednoczya za fascynacja
now epok, ktrej symbolem stao si wielkie miasto. Wolno, rwno, demokracja,
wiara w nieograniczone moliwoci ludz
kiego rozumu, postp spoeczny, rewolucyj
ne zmiany polityczne oraz cywilizacyjne przy
spieszenie to najwaniejsze skadniki mitu
nowoczesnoci.
Skamander. W 1920 r. powsta w Warszawie

miesicznik literacki Skamander, zespoowo

redagowany przez piciu poetw: Jarosawa
Iwaszkiewicza, Juliana Tuwima, Antoniego So
nimskiego, Kazimierza Wierzyskiego i Jana
Lechonia (wac. Leszka Serafinowicza). Chcemy by poetami dnia dzisiejszego i w tym nasza
wiara i cay nasz program pisali w pierwszym

Wiadomoci Literackie
Oprcz elitarnego Skamandra od stycznia 1924 do
wrzenia 1939 r. ukazyway si w Warszawie Wiado
moci Literackie najwaniejszy w dwudziestoleciu
tygodnik kulturalno-spoeczny, redagowany przez
Mieczysawa Grydzewskiego. Gazeta docieraa do
szerokiej publicznoci i szybko zyskaa swoich staych
czytelnikw. Wiadomoci Literackie byy pismem
otwartym, cho nie ukryway niechtnego stosunku
do zbyt nowatorskich kierunkw w sztuce wsp
czesnej. Stay felieton zatytuowany Kroniki tygo
dniowe mia w gazecie Antoni Sonimski. Wrd au
torw pojawiali si tumacz literatury francuskiej
Tadeusz eleski (Boy) i reportaysta Ksawery Pru
szyski. Wiadomoci Literackie byy pismem ideo
wo zwizanym z liberaln i postpow inteligencj.

numerze swojego pisma. W czasach mnocych

si manifestw literackich, w ktrych modzi artyci szczegowo przedstawiali zaoenia swojej poezji, wypowied skamandrytw bya jawn
prowokacj. Od programw przedstawiciele no
wo powstaej grupy poetyckiej wyej cenili indywidualny talent, a e adnemu z nich talentu
nie brakowao, szybko zajli najwysze miejsce na
poetyckim parnasie modych.
Miejscem spotka modych poetw bya ka
wiarnia Pod Pikadorem, gdzie podczas wieczorw literackich recytowano wiersze, a take
urzdzano zawody liryczne. Wanie tam ska
mandryci ogaszali, jak ma brzmie nowa poezja
i o czym ma traktowa. Przede wszystkim odsyali do lamusa narodowe obowizki romantykw i wymiewali wzniosy styl poetw modo
polskich. W Czarnej wionie (1919), gonym
poemacie Antoniego Sonimskiego, podmiot liryczny mody poeta zrzuca z ramion paszcz
Konrada gestem, ktry zapamitaj pokolenia,
przekrelajc romantyczny model poezji. Charakterystyczne jednak, e gdy w latach 20. modzi twrcy zechc by sdziami narodowych wad,
w ich wierszach odezw si romantyczne nuty.
Najwyraniej sycha je w znanym tomie Jana Le
chonia Karmazynowy poemat (1921). Debiutujc,
skamandryci wyrzekali si obowizkw wzgl
dem zbiorowoci, ale to wanie oni napisali najbardziej zaangaowane wiersze swojego czasu
(np. Pogrzeb prezydenta Narutowicza Tuwima).

Kawiarnie literatw
Kawiarnia staa si w XX w. salonem literackim. Tutaj
poeci czytali swoje wiersze, poddajc je natychmia
stowej ocenie kolegw i publicznoci. W kawiarniach
prowadzono rankingi najlepszych utworw i ustala
no hierarchie literackie. Czsto te pisano, a z impro
wizowanych wystpw rodziy si czasem kawiarnia
ne kabarety. Uznani pisarze miewali wasne stoliki,
do ktrych przysiadali si debiutanci, by toczy litera
ckie dyskusje. Legendarn kawiarni dwudziestolecia
bya Maa Ziemiaska w Warszawie przy ulicy Ma
zowieckiej, gdzie spotykali si nie tylko artyci, ale te
przedsibiorcy, politycy i oficerowie. Mile widziane
byo towarzystwo piknych kobiet.

W swojej poezji skamandryci mwili jzykiem wspczesnej inteligencji, czsto inkrustujc go proletariackim argonem. Byli mistrzami
wzrusze lirycznych, ale nie stronili od artu,
2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

25

gry sownej, cierpkiej ironii. Ich bezporedni, y

wy styl zjednywa im tysice czytelnikw, ktrym
zaszczepiali modzieczy entuzjazm i wielkomiejski kult nowoczesnoci. Cho stanowili grup, bardzo si rnili. Kiedy Tuwim wysawia
poetyck anarchi (nazywajc siebie pierwszym
futuryst!), jego kolega Iwaszkiewicz ukada

Kabarety
Lata midzywojenne to okres rozkwitu kabaretw.
Obok typowo rozrywkowych, gdzie krloway piosen
ka i taniec, powstaway kabarety literacko-artystycz
ne, ktrych programy wypeniay wiersze, monologi
satyryczne i scenki o charakterze fabularnym. Jeszcze
w czasie wojny powsta w Warszawie Czarny Kot,
gdzie wykonywano teksty Juliana Tuwima i Brunona
Winawera. W 1918 r. trzech modych poetw: Tu
wim, Lecho i Sonimski stworzyo kabaret Pikador.
W latach 19191932 najpopularniejszym kabaretem
w Warszawie by kabaret Qui Pro Quo. Wystpoway
w nim takie gwiazdy estrady, filmu i teatru, jak Hanka
Ordonwna i Adolf Dymsza, tekstw dostarczali Ju
lian Tuwim, Antoni Sonimski iJerzy Jurandot, a kon
feransjerk prowadzi Fryderyk Jrosy. Tuwim, Jrosy
i Marian Hemar stworzyli w latach 30. ambitny teatr
kabaretowy o nazwie Cyrulik Warszawski.

Wadysaw Roguski, Dancing (ok. 1930). Obraz Wadysawa

Roguskiego jest przykadem sztuki powstajcej w krgu
awangardowej grupy formistw (19171924). Ci tworzcy pod
wpywem ekspresjonizmu, kubizmu i futuryzmu artyci gosili
postulat zerwania z odtwrczym stosunkiem do rzeczywistoci.

26

Wiek XX

misterne oktostychy, od pocztku swojej twrczoci skaniajc si ku poezji o klasycznym rodowodzie. Skamandryci chtnie pisali satyry,
kabaretowe monologi i dialogi (skecze), piosenki
czy zwyke dowcipy. Obdarzeni absolutnym suchem jzykowym, brawurowo naladowali rozmaite style i formy wypowiedzi. Parodiowali te
znanych pisarzy i siebie nawzajem.
W krgu wpyww estetyki Skamandra znalazo si wielu wybitnych poetw: Kazimiera
Iakowiczwna (zob. s. 112), Konstanty Ildefons
Gaczyski (zob. s. 97), Jzef Wittlin (1896
1976), Jerzy Liebert (zob. s. 233) czy Maria Paw
likowska-Jasnorzewska pierwsza dama modej
poezji. W latach 30. XX w. drogi piciu przyjaci
tworzcych grup zaczy si rozchodzi, a poetyka ich utworw zmienia.
Polscy futuryci. ywio zabawy nieobcy by

take przedstawicielom innych kierunkw i grup

poetyckich. Szczeglnie cenili go futuryci. Same
tytuy futurystycznych tomw wiele mwi o cha
rakterze tego ruchu. Anatol Stern: Futuryzje, Na
gi czowiek w rdmieciu, Aleksander Wat: Ja z jed
nej strony i Ja z drugiej strony mego mopsoelaznego
piecyka, Bruno Jasieski: But w butonierce, Jerzy
Jankowski: Tram wpopszek ulicy. Ducha futuryzmu okreli bunt przeciwko ustalonym wartociom artystycznym, sztubackie upodobanie do
literackich i towarzyskich prowokacji, ale take
gbokie przewiadczenie o niezwykle wanej
roli, jak w epoce nowoczesnoci ma do odegrania sztuka wyzwolona z wizw tradycji. Warszawscy futuryci swoje wiersze ogaszali te
wtzw. jednodniwkach, czyli broszurach poetyckich: to s niebieskie pity, ktre trzeba pomalowa, GGA. Piszc, wystpujc na poetyckich
mitingach, ogaszajc manifesty (najsynniejszy z nich to Nu w buhu, 1921), penymi garcia
mi czerpali z dowiadcze futurystw woskich,
a zwaszcza rosyjskich, z ktrymi zazwyczaj dzie
lili te lewicowe pogldy polityczne.
Charakterystyczna w polskim futuryzmie jest
niech do samego artysty, ktry powinien roztopi swj indywidualny gos w anonimowej
mowie miasta. Futuryci wierzyli w cywilizacyjn utopi, cho miasto, w ktrym utopia ta
miaa si realizowa, niekiedy przeraao ich

obc naturze ludzkiej technik. Sami siebie chtnie nazywali dzikusami czy barbarzycami,
usprawiedliwiajc swoje literackie wybryki, ale
te wiadomie odwoujc si do modnej w Europie sztuki plemion murzyskich.
Awangarda Krakowska. O tym, e sztuka

nie jest karnawaowym szalestwem sw, ale

radykalnym wyborem (rodkw poetyckich), intelektualn prac (nad jzykiem) i precyzyjn
konstrukcj (obrazu wiata) przekonywa Tadeusz Peiper, ojciec poetyckiej awangardy w Polsce. Ten poeta, krytyk i wybitny teoretyk sztuki
zaoy w Krakowie pismo Zwrotnica (1923),
prezentujce rne nurty wspczesnej awangardy, nie tylko literackiej. Na amach Zwrotnicy
malarz Leon Chwistek projektowa teatr przyszoci, a Stanisaw Ignacy Witkiewicz malarz,
pisarz i teatralny wizjoner (zob. s. 67 i 84) drukowa swoje pierwsze dramaty groteskowe. Najwaniejsze byy jednak wystpienia poetw
tworzcych grup, ktr nazwano Awangard
Krakowsk: Juliana Przybosia, Tadeusza Pei
pera, Jan Brzkowskiego (19031983) i Jalu Kur
ka (19041983).
Program grupy zamyka si w synnej formule
Peipera: proza nazywa, poezja pseudonimuje.
Podobnie jak skamandryci, poeci Awangardy
Krakowskiej odrzucali tradycj i gosili pochwa wspczesnej cywilizacji. Sprzeciwiali si jednak romantycznej z ducha koncepcji poezji jako
ekspresji uczu. Uwaali, e poeta nie powinien
mwi wprost o swoich przeyciach, ale zastpowa je obrazami. Julian Przybo, najwybitniejszy spord krakowskich awangardystw, porwnywa nowoczesn poezj do laboratorium,
poet za do eksperymentatora czy wynalazcy,
ktrego zadaniem jest odkrywanie coraz sprawniejszych sposobw ekspresji jzykowej. Sam
jzyk by dla niego czym w rodzaju skadowiska gotowych form (Przybo nazywa je tworzydami). Poeta awangardowy czuje si zobowizany do ich rozbijania i budowania nowych,
oryginalnych form wypowiedzi. Odkrywcza
metafora, dobrze zastosowana elipsa przekonywali poeci awangardowi wytrca czytelnika
z jego jzykowych przyzwyczaje i pozwala mu
w nowy sposb spojrze na rzeczywisto.

Jak pracuje poeta awangardowy

Autor nowatorskiego wiersza uwanie przyglda si
wyrazom i odkrywa, e maj one znaczenie dosow
ne i symboliczne, dawne i dzisiejsze, e od jednych
sw pochodz, innym za daj pocztek, e chtnie
tworz zwizki wyrazowe. W jego wyobrani wok
kadego z wyrazw powstaje konstelacja znacze,
ktre moe przywoa i wykorzysta w wierszu.
Punktem wyjcia pracy poety awangardowego jest
zazwyczaj frazeologizm czy konwencjonalna meta
fora. Autor poddaje je miaym przeksztaceniom.
Jego ulubionym chwytem jest konstruowanie serii
zaskakujcych metafor, nie tylko burzcych jzykowe
przyzwyczajenia czytelnikw, ale te atakujcych ich
wyobrani niespodziewanym skojarzeniem czasem
bardzo odlegych obrazw, przedmiotw czy poj
abstrakcyjnych.

O ile poezj skamandrytw przenika ywio

zabawy, o tyle utwory awangardystw cechowaa powaga, a niekiedy wznioso. Swoje poszukiwania estetyczne z zakresu poetyki czy teorii
widzenia poeci z Krakowa wizali bowiem z pla
nem spoecznej, politycznej i cywilizacyjnej przebudowy wiata. Najdobitniej plan ten wyoy
Tadeusz Peiper w manifestach i pismach krytycznych, wrd ktrych wane miejsce zajmuje
synny artyku Miasto. Masa. Maszyna z 1922 r.
Skamandrytw, futurystw i poetw Awangardy Krakowskiej zdecydowanie rniy styl
ipoetyka wierszy, zblia natomiast antytradyc
jonalizm i wielki temat, jakim byo miasto. Piszc o nim, poeci odrodzonej Polski ukadali
wspln, cho rnie brzmic opowie o nowoczesnoci utrwalali w polszczynie jej mit.
Zgodnie take wystpowali jako krytycy poetyc
kiej tradycji, niekiedy bezpardonowo rozprawiajc si ze swoimi poprzednikami. W gonym
wierszu But w butonierce Bruno Jasieski ogosi
artystyczn mier Tetmajera i Staffa, cho poeci
ci nadal byli aktywni i cenieni, a droga twrcza
Leopolda Staffa miaa si zakoczy dopiero za
kilkadziesit lat!
Klasycyzm w dwudziestoleciu midzywojennym. Antytradycjonalizm modych poetw

odnosi si przede wszystkim do romantyzmu,

tymczasem reprezentant starszego pokolenia,
Leopold Staff, odwoywa si w swojej poezji do
tradycji dawniejszej renesansowej i antycznej.
Po 1918 r. wyda kilka znakomitych tomw

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

27

poetyckich (m.in. Wysokie drzewa, Barwa miodu),

wynoszc na szczyty XX-wieczn poezj polsk
nurtu klasycznego. Wpierwszej poowie stulecia poezja ta stanowia najbardziej interesujc
alternatyw dla poszukiwa awangardowych,
ajej twrcami byli tak wybitni artyci, jak Amerykanin Thomas Stearns Eliot (zob. s. 204) czy Ro
sjanin Osip Mandelsztam (zob. s. 204). W przypadku Staffa poezj t charakteryzowaa jasno
i zwizo wypowiedzi poetyckiej oraz wiara
wuniwersalny system wartoci, wyraana za po
moc znanych od staroytnoci motyww poetyc
kich zwanych toposami. Motywy te w przewaajcej wikszoci odwouj si do wiata natury,
tworzc taki kod poetycki, ktry jest przeciwiestwem jzyka nowoczesnoci. Dla Tuwima, Jasieskiego, Przybosia rdem zachwytu oraz
impulsem do refleksji byy pdzce tramwaje,
pitrzce si kamienice i gwarny tum na ulicach
wielkiego miasta, dla Staffa natomiast wysokie
drzewa o zachodzie soca w zupenie pustym,
cichym ogrodzie albo widok nieba nad tafl turkusowego morza u wybrzey Italii. Zdemokratyzowany jzyk modej poezji wyraa chaos co
dziennego ycia w zmieniajcej si rzeczywistoci,
kunsztowny jzyk poezji Staffa niezmienny porzdek wiata, dostrzeony przez poet wrytmie
pr roku, ksztacie drzew, pejzau.
Klasycyzm Staffa kci si z duchem nowoczesnoci, z czasem jednak sta si atrakcyjny dla
poetw modszej generacji Tuwima czy Wierzyskiego. Osigajc osobist dojrzao, skamandryci coraz bardziej doceniali poezj, ktrej

Klasycyzmowi skamandrytw patronuje Jan

Kochanowski. To od niego Julian Tuwim
wdojrzaej fazie swojej twrczoci przej
idea poezji rozumianej jako panowanie
nad materi jzyka. Zgodnie z antycznymi
zaoeniami, poeta osiga doskonao,
przeksztacajc jzykowe tworzywo, a miar
jego kunsztu jest jedno mistrzowsko skom
ponowanego sowa i nazywanej w wierszu
rzeczy. Poeci staroytni wierzyli, e w ten
sposb odnawiaj duchow harmoni czo
wieka i kosmosu. Wanie do tej koncepcji
filozoficznej nawizywa Cyprian Norwid,
piszc w Mojej piosnce (I): Czarnoleskiej
ja rzeczy/Chc ta serce uleczy!. W XX w.
przypomnia j Julian Tuwim w tomie Rzecz
czarnoleska.

pikno i mdro mogy stanowi antidotum na

niepokoje wspczesnoci i przemijalno ludzkiego ycia. Najwyraniej zwrot ku klasycznej
tradycji zaznaczy si w twrczoci Juliana Tu
wima, ktry w latach 30. porzuci styl poety-anarchisty. W jego tomie Rzecz czarnoleska z 1929 r.
obrazy wielkiego gwarnego miasta ustpuj cichym wiejskim pejzaom, sprzyjajcym wytchnieniu, refleksji nad istot ycia i wewntrznemu
skupieniu. ciek poezji klasycznej od pocztku
poda Jarosaw Iwaszkiewicz (18941980),
agodzc niepokj egzystencjalny wyraany
wwierszach ich kunsztown form poetyck
(Oktostychy, 1919; Dionizje, 1922; Lato 1932, 1933).

TEKSTY

Leopold Staff
Leopold Staff (18781957) wdwudziestoleciu midzy
wojennym by uwaany za odnowiciela poezji klasycznej.
Opublikowa w tym czasie sze tomw poetyckich,
wrd ktrych najbardziej znane to: cieki polne (1919),
Wysokie drzewa (1932) i Barwa miodu (1936). By take
tumaczem pism filozofw staroytnych (Epikura, Demo
kryta, Heraklita), aciskich wierszy Jana Kochanowskie
go, dzie mistrzw europejskiego renesansu (m.in. Micha
a Anioa i Pierrea Ronsarda). W modoci wielokrotnie
podrowa do Woch, od 1918 r. mieszka w Warszawie.
Jego poezja wpywaa na twrczo artystw kilku poko
le (m.in. Juliana Tuwima i Tadeusza Rewicza).

28

Rzecz czarnoleska

Wiek XX

Leopold Staff
Wysokie drzewa
O, c jest pikniejszego ni wysokie drzewa,
W brzie zachodu kute wieczornym promieniem,
Nad wod, co si pawich barw blaskiem rozlewa,
Pogbiona odbitych konarw sklepieniem.

Zapach wody, zielony w cieniu, zoty w socu,

W bezwietrzu sennym ledwo miesza si, koysze,
Gdy z k koniki polne w sierpniowym gorcu
Tysicem srebrnych noyc szybko strzyg cisz.
Z wolna wszystko umilka, zapada w krg gusza
I zmierzch ciemnoci smuke korony odziewa,
Z ktrych widmami ronie wyzwolona dusza...
O, c jest pikniejszego ni wysokie drzewa!
(Wysokie drzewa)

, Czytamy i interpretujemy
1. Wypisz okrelenia opisujce tytuowe wysokie drzewa.
2. Na jakie zmysy oddziauje uyte w wierszu sownictwo?
Wska metafory odwoujce si do synestezji, czyli
jednoczesnego odczuwania bodcw przez rne zmysy.
3. Jaka jest rola pytania retorycznego rozpoczynajcego
ikoczcego utwr?
4. Jak refleksj dotyczc czowieka i natury wyrazi Staff
wtym wierszu?

Wadysawowi Kozickiemu2

Morze ogromne, nieprzejrzane morze,

Rozlane ciko bez kresu i granic,
pi nieruchome w upalnym przestworze,
Guche na wszystko i nieczue na nic.
Ponad bezwadem modro-zotej szyby
Bkit przeczysty jedna tylko plami
Brzemienna chmura sykstyska, jak gdyby
Duch si unosi boy nad wodami.
A ja, olniony blaskiem tej godziny
Poprzez zasony opuszczonych powiek,
Le jak szczsna gruda zotej gliny,
Zanim z niej zosta ulepiony czowiek.
(Wysokie drzewa)

bonaccia (w.) [bonaczczia] cisza morska

Wadysaw Kozicki (18791936) pisarz, krytyk
ihistoryk sztuki
2

Poetycka synestezja. Tematem wiersza

Leopolda Staffa jest bardzo silne przeycie
podmiotu lirycznego, ktre mona nazwa
epifani pikna (gr. epifaneia objawie
nie). rdem tego przeycia by widok
drzew rosncych nad stawem w parku czy
ogrodzie. Wpoetyckim opisie poeta chcia
zawrze zmysow intensywno i ducho
w gbi swojej epifanii. Dlatego posuy
si szczeglnym rodzajem metafor, w kt
rych okrelone doznania zmysowe (np.
wzroku) wyraane s w sposb waciwy in
nym zmysom (np. powonienia czy suchu).
Kiedy patrzymy na staw owietlony moc
nym socem, wydaje si nam, e pachnie
on inaczej ni staw pogrony w gbokim
cieniu. Tego typu mechanizm zmysowego
odczuwania nazywany jest synestezj. n

Wskazwki do analizy
i interpretacji

Bonaccia 1

Wskazwki do analizy
i interpretacji

Topos, czyli miejsce wsplne. XX-wiecz

ni nowatorzy zarzucali poetom o klasycz
nej wraliwoci wtrno, epigonizm, upo
dobanie do stale powracajcych tematw
imotyww (np. wiat na opak, dusza
jako ogrd, wiat jako teatr, koo fortu
ny, miejsce przeklte). Klasycy tumaczy
li jednak, e odwoujc si do tradycyjnych
toposw czyli miejsc wsplnych na
daj swoim dowiadczeniom powszechny
wymiar.
Dla klasykw jednym z takich miejsc
jest wybrzee Morza rdziemnego, gdzie
narodzia si kultura europejska. Wsp
czesny poeta moe nad nie zawdrowa
lub tylko przywoa je w swoim wierszu,
ale za kadym razem bdzie to kontakt
ztym, co odwieczne, niezmienne i wiksze
od czowieka. W wierszu Bonaccia widok
bezkresnego morza i sonecznego nieba
cofa niejako czas i przenosi poet ku mitycznym dniom stworzenia. Wydaje si,
e moment olniewajcego szczcia, prze
ywany przez poet, wynika z chwilowego
uwolnienia si od ciaru jego doczesnej
egzystencji.

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

29

Otium i negotium. Toposy tworz czsto pary prze

ciwiestw, ktre wyraaj antynomiczny charakter
ludzkiego ycia. Jedn z takich powracajcych par
jest opozycja midzy otium (ac. czas wolny) i nego
tium (ac. obowizki). Otium wyraa spoczynek, bier
no, ycie prywatne, czas i miejsce, w ktrym arty
sta i kady czowiek moe si skupi na marzeniu,
kontemplacji wiata i twrczoci. Takim miejscem
wwierszu Staffa jest morskie wybrzee. Negotium
za to zajcie, aktywno, ycie publiczne wypenio
ne troskami i kopotami, zaangaowanie w sprawy
pastwa, a nawet wojn. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Jak mylisz, dlaczego Staff wykorzysta
wtytule woski wyraz, a nie nazwa wiersza
po prostu: Cisza morska?
2. Do jakiego wydarzenia przedstawionego
wBiblii odwouje si poeta i w jaki sposb
toczyni? Co znacz w wierszu Staffa obrazy
morza i nieba?
3. Objanij, jakiego rodzaju dowiadczenie
zostao opisane w wierszu Staffa. Jak rol
wprzeyciach podmiotu odegraa sztuka?

Harmonia
Miaem wielkie pogody i chmurne niewczasy,
Krok mj, zdobywczy niegdy, zmienia si w obroczy,
Nie wr mi zwycistwa me z czasem zapasy.
Zostaje prosta prawda, e wszystko si koczy.
Lecz chocia zgaso lato i jesie wnet minie,
Zmierzch mi si nie umiecha w rozdwiku udrce.
W sobie zestrajam sprzeczny ten wiat, Apollinie,
Bo chyba po to tylko da mi lutni w rce.

(Barwa miodu)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Wsplny kod klasykw. Staff przywouje wswo
im wierszu tradycyjn symbolik pr roku ipr dnia,
ktra zakorzeniona jest w pierwotnej, kosmicznej
inaturalnej wyobrani Europejczykw (ksztatowa
nej ruchem planet, nastpstwem pr roku, wscho
dem i zachodem soca) i obecna wnajwikszych
dzieach poetw staroytnych, poczwszy od Iliady.
Poeta, tak jak Homer, mwi o lecie ycia i jesieni
ycia, tak jak grecki aojda (piewak) dostrzega
wnim zmierzch. Uywajc takich wanie metafor,
czyni si wacicielem jzyka, ktry suy poetom
od najdawniejszych czasw stanowi ich wspln
wasno. Sigajc do tego wsplnego kodu poetyckiego, Staff sytuuje swoje indywidualne istnie
nie w tym, co naturalne, powszechne i odwieczne.
Najwaniejsz por roku jest dla klasyka jesie,
ktra w ludzkim yciu oznacza dojrzao.

30

Wiek XX

Kod muzyczny Staffa. Staff wprowadza do swo

jego utworu motywy muzyczne niezwykle cenio
ne przez XX-wiecznych klasykw. yciow udrk
powoduje w jego wierszu rozdwik, czyli dwi
kowy dysonans, ktrego zestrajaniem pragnie
si zaj w jesieni ycia. Klasyk dostrzega, e ludz
kie ycie ma charakter antynomiczny: zo pojawia
si w nim obok dobroci, cierpienie obok szczcia,
przemoc obok agodnoci, nienawi obok mio
ci, gupota obok mdroci, brzydota obok pikna.
Nie prbuje jednak likwidowa zaobserwowanych
sprzecznoci, konstruujc np. projekt jakiej no
wej utopii. Nie walczy skupia si raczej na budo
waniu takiej wewntrznej dyspozycji (umysu i ser
ca), ktra pozwoli mu zachowa spokj, pogod
ducha i dystans wobec rozdwikw otaczajcej
go rzeczywistoci. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Okrel znaczenie sowa harmonia. Wypisz z wiersza Staffa te wyrazy i ich zwizki,
ktre wspbrzmi z tytuem, oraz takie, ktre tworz znaczeniowy dysonans.
2. O jakich zagroeniach harmonii ludzkiego ycia mowa jest w wierszu?
3. Jak, twoim zdaniem, podmiot liryczny rozumie swoje powoanie? Po co otrzyma
zrk mitycznego Apollina lutni?

Julian Tuwim
Chrystus miasta
Taczyli na mocie,
Taczyli noc ca.
Zbiry, katy, wyrzutki,
Wisielce, prostytutki,
Syfilitycy, noownicy,
otry, zodzieje, chlacze wdki.
Taczyli na mocie,
Taczyli do rana.
ebracy, ladacznice,
Wariaci, chytre szpicle,
Taczyy tan ulice,
Latarnie, szubienice,
Hycle.
Taczyli na mocie
Dostojni gocie:
Psubraty!
Starcy rozpustni, strczyciele,
Wstydliwi samogwaciciele.
Wzili si za rce,
Przytupywali,
Gray harmonie, harmoniki,
Do witu grali,
Taczyli tan swj dziki:
Dalej! Dalej!
arli. Pili. Taczyli.
A by jeden obcy,
By jeden nieznany,
Patrzyli na spode ba,
Ramionami wzruszali,
Spluwali.

Julian Tuwim
Julian Tuwim (19941953) najwikszy
mistrz sowa wrd skamandrytw
niepodlego wita tomem Czyhanie na
Boga (1918), goszc ywioow po
chwa modoci i zmysowoci. Napi
sanym w konwencji ekstatycznego dy
tyrambu (czyli greckiej pieni na cze
boga Dionizosa) wierszem Wiosna wy
woa nawet skandal. Patronem swojej
wczesnej, anarchistycznej poezji uczy
ni boga Dionizosa, pniejszej, utrzy
manej w konwencji klasycznej Apol
lina. Wlatach 30. oskarycielskim Balem
w Operze zaatakowa elity polityczne
ikulturalne. II wojn wiatow spdzi
na emigracji. Po powrocie do Polski wy
da poemat dygresyjny Kwiaty polskie
(1949).

Julian Tuwim, portret

autorstwa Stanisawa
Ignacego Witkiewicza (1929)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Barbarzycy w wielkim miecie. Wizja roztaczonych tu
mw na ulicach miasta pojawia si zarwno w wierszach ska
mandrytw, jak i futurystw. Ekstaza, erotyka, dziki okrzyk to
motywy, ktrymi modzi poeci reaguj na wielk, rewolucyjn
zmian, jaka dokonuje si w wiecie wspczesnym. Fascyna
cja barbarzystwem przeciwstawionym dekadenckiej kultu
rze Zachodu pojawia si ju przed I wojn wiatow (np.
wtwrczoci futurystw woskich). Uwydatnia j moda na
jazz i sztuk egzotyczn, przede wszystkim afrykask. Prze
jawem tej fascynacji w twrczoci modego Tuwima by pro
wokacyjny obyczajowo wiersz Wiosna utrzymany w poetyce
dytyrambu. Wwierszu Chrystus miasta w poetycki witalizm (energia yciowa) Tuwima take jest obecny, peni jed
nak nieco inn funkcj: jest elementem poetyckiej przypowieci. Poeta w charakterystyczny dla siebie sposb opisuje
taczcy na mocie tum: wprowadza groteskowe wyliczenia nazw, stosuje ekspresyjne okrzyki, wykorzystuje potoczne sownictwo, brutalizuje jzyk, stylizuje wiersz na pie
podwrzow czy dziadowsk. Potem jednak zderza obraz roz
krzyczanej, dokazujcej, troch niebezpiecznej gromady zobra
zem cichego, agodnego, zasmuconego Chrystusa i w ten spo
sb wydobywa najwaniejsz tre Ewangelii. n

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

31

Wzili go na stron:
Mwili, mwili, pytali,
Milcza.

Podszed pijus, wycedzi:

Co za jeden?
Milcza.

Podszed Rudy, czerwony:

Co za jeden?
Milcza.

Podesza Magdalena:
Poznaa, powiedziaa...
Paka...

Podszed drugi, bez nosa,

Krociasty:
Co za jeden?
Milcza.

Ucicho. Co szeptali.
Na ziemi padli. Pakali.
(Czyhanie na Boga)

, Czytamy i interpretujemy
1. Jak poeta eksponuje rytm taca? Zastanw si, co moe oznacza taczcy tan.
2. Jakie oblicze miasta i jego mieszkacw odsania Tuwim? Odpowied zilustruj
cytatami z wiersza.
3. Jaka jest reakcja swoich na obcego? Dlaczego Magdalena nie musiaa pyta, by
pozna Chrystusa? Wska ewangeliczne rdo tej sceny.
4. Paczcy Chrystus i paczcy grzesznicy skomentuj ten obraz. Porwnaj go ze
znanymi malarskimi ujciami motywu Chrystusa wrd ludzi.

Zamieni siekierk
na kijek. Oferty sub.
Stryjek.

Poszukuj czowieka z dobr dykcj, ktry wymawia

wyranie liter r i e dla
wsplnej deklamacji. Obowizek polega bdzie na
wymawianiu za mnie liter
wodpowiednich momentach
zarwno na wystpach, jak
iprywatnie. Podana szybko orientacji, may wzrost.
Koszykowa 28. Wilczur.

*
Sprzedam bram
domu przy ul. Wilczej razem z uliczkami i z dzwonkiem.
Sublokator.

*
Dzieci amerykaskie
w darze dla Polski
WASZYNGTON. (FIAT) Podobno kady Polak
ma dosta jedno dziecko amerykaskie.

Wybryk natury
Od pewnego czasu zwrcia uwag nielicznych
przechodniw kobieta dziwnej powierzchownoci. Ma ona du czarn brod i piknie zakrcone wsy. Ubrana w mskie wizytowe ubranie,
spaceruje po ulicach, palc cygaro i wydaje si
najzupeniej niezmieszana.
(Antoni Sonimski, Julian Tuwim,
W oparach absurdu)

32

Wiek XX

Do krytykw
A w maju
Zwykem jedzi, szanowni panowie,
Na przedniej platformie tramwaju!
Miasto na wskro mnie przeszywa!
Co si tam dzieje w mej gowie:
Pdy, zapdy, ognie, ogniwa,
Wesoo w czubie i w pitach,
A najweselej na skrtach!
Na skrtach kolicie
Zagarniam zachwytem ramienia,
A drzewa w porywie natchnienia
Szalej wiosenn woni,
Z radoci pka pkowie,
Ulice na alarm dzwoni,
Maju, maju!
Tak to jad na przedniej platformie tramwaju,
Wielce szanowni panowie!...
(Sokrates taczcy, 1920)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Poeta i miasto. Wiersz Juliana Tuwima Do kryty
kw utrzymany jest w konwencji lirycznego artu. Mwicy w nim poeta zwraca si do znawcw
literatury, by im opowiedzie o tym, co zwyk robi
w maju... Cho maj jest miesicem zakochanych,
apoeci zwaszcza modzi lubi pisa o mioci,
wiersz Tuwima musia brzmie do prowokacyj
nie. Krytycy czytali go jednak uwanie, do tej pory
bowiem aden z twrcw nie czerpa natchnienia

poetyckiego z takiej czynnoci, jak jazda tramwa

jem! To dowiadczenie wywouje w poecie praw
dziw eufori, ktra udziela si caemu wiatu
nagle miasto i zanurzony w nim poeta stanowi
jedno. Metafora zawarta w wyznaniu-okrzyku:
Miasto na wskro mnie przeszywa dobitnie wy
raa istot wczesnej twrczoci Tuwima. Jest ni
poetycka ekstaza, ktrej rde naley szuka w dy
namice wielkiego miasta. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Okrel podmiot liryczny wiersza. Kim jest? Jak si zachowuje? O czym mwi?
2. Podaj pi cech charakteryzujcych nastrj utworu. Jakimi rodkami artystycznymi
poeta osign ten efekt?
3. Jaka jest intencja wypowiedzi podmiotu lirycznego? Uzasadnij swoje zdanie.

Sitowie
Wonna mita nad wod pachniaa,
koysay si kpki sitowia,
brzask rowia i woda wiaa,
wiew sitowie i mit owia.
Nie wiedziaem wtedy, e te zioa
bd w wierszach sowami po latach
i e kwiaty z daleka po imieniu przywoam,
zamiast lee zwyczajnie nad wod na kwiatach.
Nie wiedziaem, e si bd tak mczy,
sw szukajc dla ywego wiata,
nie wiedziaem, e gdy si tak nad wod klczy,
to potem trzeba cierpie dugie lata.
Wiedziaem tylko, e w sitowiu
s prne, wiotkie i dugie wkienka,
e z nich splot siatk leciutk i cienk,
ktr nic nie bd owi.
Boe dobry moich lat chopicych,
moich jasnych witw Boe wity!
Czy ju w yciu nie bdzie wicej
pachncej nad stawem mity?

Wskazwki do analizy
i interpretacji

Moc sowa. Nawizujc do biblijnego ro

zumienia sowa jako imienia (nazwy) rze
czy, Tuwim odsania w Sitowiu jeden z naj
wikszych paradoksw jzyka, a zarazem
ludzkiego ycia. Niczym Adam w raju, czo
wiek jest zdolny do nazywania rozmaitych
rzeczy, zjawisk czy dowiadcze. Dziki
uytemu sowu staj si one dla niego nie
tylko zrozumiae, ale take w kadej chwi
li dostpne nawet wtedy, gdy dana rzecz
ju nie istnieje lub nie ma jej pod rk, zja
wisko odeszo w przeszo, a dowiadcze
nie ustao. Sowo utrwala w ludzkiej pa
mici ich obraz, ksztat, sens, znaczenie,
ktre ma dla czowieka nieocenion war
to wzdobywaniu wiedzy o wiecie ze
wntrznym i w midzyludzkiej komunikacji.
Jest jednak tylko abstrakcyjnym znakiem
ijako takie oddala czowieka od bezpo
rednio dowiadczanej rzeczywistoci.
Rytmy i dwiki. W jednym z artykuw
powiconych istocie poezji Tuwim prze
konywa, e w wierszu sam dwik upa
ja. Wedug poety warstwa treciowa

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

33

utworu lirycznego jest istotna, ale nie decydu

jca, waniejsze s od niej rytm wiersza oraz
jego brzmienie. Poeta bardzo je eksponowa.
Ju w pierwszym wersie wiersza Sitowie poja
wia si wyrazista instrumentacja goskowa:
Wonna mita nad wod pachniaa.
Sowiarz. W poezji Tuwima sowa s czsto
przedmiotem namysu i przeywania. Poeta pyta
o ksztat sowa, jego przeszo, proces prze
ksztace, jakiemu podlegao, wreszcie moli
woci ekspresji poetyckiej. Wanie dlatego na
zywano go poet-sowiarzem. n

Wskazwki do analizy i interpretacji

Tuwim klasyk. W dojrzaej fazie twrczoci
Julian Tuwim siga po klasyczne motywy, za
wsze jednak oryginalnie je przetwarza. Skiero
wan do lirycznego ty zapowied powrotu do
domu w wierszu Zmczenie mona czyta jak
dalszy cig przygody duchowej podmiotu lirycz
nego z wiersza Bonaccia Staffa a zarazem jej
odwrotno. Dom w wierszu Tuwima da powra
cajcemu cie, pozwoli mu odgrodzi si od
ogromnego wiata, przyniesie ukojenie. WZm
czeniu nastpuje wic odwrcenie tradycyjnego
motywu. Miejscem, gdzie wraca si z rozkosz,
nie jest soneczny rajski pejza, w ktrym czo
wiek odrywa si od siebie i w niemal mistycznej ekstazie trafia do rk Stwrcy. Miejscem
tym jest ocieniony niewielki pokj, gdzie wrd
natury czowiek zapada si w siebie i w sennym
letargu powraca do czasw dziecistwa. n

Czy to ju tak zawsze ze wszystkiego

bd sowa wyrywa w rozpaczy,
i sitowia, sitowia zwyczajnego
nigdy ju zwyczajnie nie zobacz?
(Sowa we krwi, 1926)

, Czytamy i interpretujemy
1. Kim jest podmiot liryczny wiersza Sitowie?
2. Co jest tematem tego wiersza? Podaj przykady
utworw z innych epok, podejmujcych ten temat.
3. Do jakiego czasu w yciu odwouje si podmiot
liryczny? Czym rni si on od jego obecnej
sytuacji?
4. Jakie uczucia na stae towarzysz pracy poety
wwierszu Tuwima? Wytumacz, dlaczego.

Zmczenie
Zapomnisz o tej chwili, gdy do domu wrcisz
I przymkniesz okiennice w sosnowym pokoju.
Zmczony, jakby ora, na ko si rzucisz
I bdziesz w cieniu drzema po blasku i znoju.
Przez serce w okiennicy wpadnie promyk wski,
Na ciemnej fotografii rozszczepi si w tcz.
Spostrzeesz przytrzanite przez okno gazki,
Wochaty bk natrtnie do snu ci zabrzczy.
I oddasz si cikiemu upieniu w niewol,
Pod tumanem dziecistwa, co w oczy napynie,
A tam ubinem wonnym szale bdzie pole
I niebo obokami pluska si w gbinie.
(Rzecz czarnoleska)

, Czytamy i interpretujemy
1. Na jakie podwjne dziedzictwo powouje si Tuwim w tytule tomu Rzecz czarnoleska,
z ktrego pochodzi ten wiersz?
2. Jak rozumiesz opozycj midzy blaskiem i promykiem wskim? Sprawd, jaki
obraz tworzy poeta, wykorzystujc ten drugi motyw. Okrel funkcj tego obrazu.
3. Co pozwala czowiekowi na uzyskanie stanu spokojnej, kojcej harmonii? Co musi
uczyni? Wskazwki wypisz z wiersza.
4. Wska w utworze zabiegi formalne, ktre pomagaj poecie wytworzy nastrj
odosobnienia, ukojenia, snu.
5. Czemu przeciwstawione s w wierszu spokj, bogo i harmonia?

34

Wiek XX

Kazimierz Wierzyski
Lewa kiesze
Chodz i gapi si ludziom na pity,
Jak ich co naprzd po ulicach niesie,
I, zda si, jestem te bardzo zajty
I te gdzie id w jakim interesie.
Tyle spraw wanych, niecierpicych zwoki
Musz zaatwi i tak nie mam czasu,
e w wszystkie strony robi wielkie kroki
I peny jestem ciby i haasu.

Kazimierz Wierzyski
Kazimierz Wierzyski (18941969) debiutowa beztro
skim i radosnym tomem Wiosna i wino (1919). Z okresu
Iwojny wiatowej zachoway si jednak inne wiersze
poety. W 1914 r. Wierzyski wstpi do Legionw Pisud
skiego, walczy z Rosjanami i na prawie trzy lata trafi do
obozu jenieckiego. Wanie tam powstay jego pierwsze,
przepenione gorycz utwory. W Polsce niepodlegej zwy
ciy optymizm Wierzyski emanowa nim podczas wy
stpw w kawiarni Pod Pikadorem. Kolejna zmiana
tonacji jego poezji wie si z katastroficznymi nastroja
mi lat 30. i wybuchem II wojny wiatowej. Od 1941 r.
przebywa na emigracji (zob. s. 170). Pamflet polityczny
Wierzyskiego Czarny polonez, skierowany przeciwko wa
dzy komunistycznej, zosta w PRL zakazany przez cenzur.

Jad dorok, w tramwaju si piesz,

I tak cudownie wszystko mi si klei!
Jeszcze na poczcie musz da depesz
I by o pitej na rogu alei.
Ach kioski, szyldy, kupcy, listonosze,
Skwery, cyklici, kino-przedstawienia!
O ludzie, ludzie! Ja wiat cay nosz
W lewej kieszeni mego uniesienia!
(Wrble na dachu, 1921)

Kazimierz
Wierzyski
(1928)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Poeta-przechodzie. Na progu niepodlegoci
polska poezja demokratyzuje si. Jej twrca nie
chce by kim wyjtkowym przeciwnie, pragnie
przecitnoci, ktra staje si dla niego obietnic
ycia w samym centrum wiata, jakim jest wielko
miejski plac, a take kino, kawiarnia czy klub.
Stamtd zwraca si do swoich odbiorcw jzykiem
zwykym, potocznym, wrcz dosadnym, penym

rozmaitych domieszek, tak charakterystycznych dla

ywej mowy ulicy. Podmiotem lirycznym jego wier
szy staje si modzieniec beztrosko wdrujcy po
miecie, zachwycony wszystkim, co go otacza, prze
ywajcy prawdziwe poetyckie uniesienie na wi
dok pdzcych aut, cyklistw, spacerujcych ludzi,
piknych dziewczt w parkach to poeta-azik,
przechodzie. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Okrel funkcj czasownikw w wierszu. Jakie znaczenie ma anaforyczne powtarzanie spjnika i?
2. Oce na tle jzyka liryki modopolskiej warto stylistyczn zda: jestem [...] bardzo
zajty, id w jakim interesie. Odszukaj wtekcie inne przykady sformuowa
tego typu.
3. Wska w wierszu metafory. Jak funkcj peni w nich nazwy powszednich zjawisk
czy przedmiotw?
4. Jak mwicy postrzega miasto? Jak si czuje w miejskiej przestrzeni?

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

35

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (18911945) po
chodzia z artystycznej rodziny Kossakw. Bya crk
malarza Wojciecha Kossaka, siostr pisarki Magdaleny
Samozwaniec. Zmysowa, zalotna i niezalena swo
imi wierszami z tomw Rowa magia (1924) czy Po
caunki (1926) stworzya wzorzec nowoczesnej poezji
kobiecej.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Kurze apki
I ju kurze apki na skroni?
Ach, czas jak gdaczca kura
o zaboconych pazurach
przebieg po biaych patkach okwitej jaboni!
(Pocaunki)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Mistrzowska miniatura. Wiersze Pawlikow
skiej-Jasnorzewskiej odznaczaj si kunsztow
n form. Poetka uchodzia za mistrzyni poe
tyckich miniatur. W czterech wersach potrafia
zamkn histori nadzwyczajnej mioci czy
dramat rozstania. Zwizo jej utworw za
chwycaa nawet najbardziej awangardowych
poetw. n

Maria
Pawlikowska-Jasnorzewska,
portret
autorstwa
Wojciecha
Kossaka (1939)

, Czytamy i interpretujemy
1. Co w jzyku potocznym oznacza frazeologizm kurze apki? Jakie skojarzenie
wpyno na jego powstanie?
2. Wska porwnania i metafory, ktre poetka wywioda z frazeologizmu kurze
apki. Co one oznaczaj?
3. Jakie dowiadczenie egzystencjalne zawara Jasnorzewska w poetyckim wyznaniu:
Ach, czas jak gdaczca kura/o zaboconych pazurach/przebieg po biaych patkach
okwitej jaboni?

Wskazwki do analizy i interpretacji

Pamitnik liryczny. Najwaniejszym tematem wierszy Marii
Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej jest kobieco, a wic wszystko,
co w sferze fizycznej, psychicznej i duchowej odrnia kobiet
od mczyzny i stanowi o jej wyjtkowoci. W wierszach z lat 20.
i 30. Jasnorzewska pisaa swj liryczny pamitnik, ale take z wiel
k uwag i wraliwoci przyglda si innym, rnym od siebie
kobietom. Zajmowaa j ich staro stan nieznany tej modej
wwczas i piknej kobiecie, ale wanie dlatego interesujcy
iwswojej nieuchronnoci bardzo niepokojcy. Jasnorzewska uni
kaa przy tym sentymentalizmu i wszelkich stereotypowych wy
obrae na temat swojej pci. Budowany przez ni obraz damsko-mskich relacji, a take odwane skojarzenia (czsto odwoujce
si do kobiecej fizjologii) zbliaj poetk do feminizmu. n

Stara kobieta
Zmczona, ledwie idzie,
na kiju si opiera,
przejechana przez ycie
jak przez zego szofera.
Oblicze jej, pocite
jak gdyby ostrym mieczem,
wrd naszych modych twarzy
zawiewa redniowieczem.
Jest zamana, pogita,
pocita, poorana,
i tylko jej kobieco
to zagojona rana.
(Cisza lena, 1928)

36

Wiek XX

, Czytamy i interpretujemy
1. Jakie skojarzenia wywouj epitety, ktrych poetka uywa do opisania starej kobiety?
Czy mona traktowa je dosownie? Jaki obraz ycia kobiety wyania si z tego opisu?
2. Czyj portret przywouje poetka za pomoc sformuowania: Oblicze, jej pocite/jak
gdyby ostrym mieczem? Zastanw si nad funkcj tej poetyckiej aluzji.

Pyty Carusa (fragmenty cyklu)

Marii Morskiej

***
Kouje aobny dysk
w trumiennem pudle odkrytem.
Caruso piewem wytryska,
a mier wtruje mu zgrzytem...

Caruso ywy aksamit,

ycie ze szczciem zyte,
najywszy ton midzy nami!
A mier zatrzymuje pyt.

***
Wypucie mnie, czy syszycie,
z tego metalu i drzewa!
Zwrcie mi ycie,
albo nie kacie mi piewa!
A jeli musz was sucha,
zaklty w dysku i sztyfcie,
to si chocia przestraszcie, jak na widok ducha,
to krzyczcie, to si cho dziwcie!

1
Enrico Caruso
(18731921) synny
woski tenor
2
Poetka dedykowaa cykl
swojej zmarej przyjacice.
3
Mamma mia che vosap
(w.) O matko, co chcesz
wiedzie, tytu wykonywanej
przez Carusa piosenki
woskiego kompozytora
Emanuela Nutilego

Gramofon elektryczny,
Niemcy, lata 30.

Mamma mia che vosap

Milczenie grobu przebijam
namitnym piewem zmarego.
Jak krew kapie z mej pyty piosnka Nutilego,
o mamma mia!
Mg si na pycie owijam,
lecz mnie nie zbawi muzyka,
i jestem mniej ni mucha, co yje i bzyka,
o mamma mia!
(Profil biaej damy, 1930)

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

37

Wskazwki do analizy i interpretacji

, Czytamy i interpretujemy

Nowoczesne dziady. W latach 20. XX w. do poezji (i w ogle

do sztuki wysokiej) przenikaj elementy kultury masowej.
Powstaj wiersze inspirowane filmem, radiem czy takimi wyna
lazkami jak gramofon elektryczny. Ze zdobyczy nowoczesnej
techniki poeci czynili elementy nowych, niekiedy bardzo odkryw
czych metafor, ktre tworzyy w wierszu perspektyw metafi
zyczn. Wwierszach Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zcyklu
Pyty Carusa gramofon porwnany zosta do trumiennego pud
a, zktrego wydobywa si gos zmarego piewaka. Nowo
czesne medium elektryczne w tym cyklu odgrywa rol dawnego
medium spirytystycznego (wywoujcego ducha zmarej osoby),
aodtwarzanie gramofonowych pyt przypomina seans spiryty
styczny i przywodzi na myl przypomniany przez Mickiewicza
obrzd dziadw patos tej na poy teatralnej sceny zostaje prze
amany ironi. Przemawiajcy w wierszu piewak porwnuje si
do bzyczcej muchy. Tajemnica spotkania ywych z umarymi wca
le jednak nie znika. n

1. Wybierz z pierwszego fragmentu

sownictwo zwizane z yciem
isownictwo zwizane ze mierci.
Czy odnosi si ono jedynie do ycia
i mierci Carusa?
2. Na czym polega w wietle wiersza
magiczna sia medium, jakim jest
gramofon.
3. Czego prbuje dokona osoba
suchajca pyt Carusa? Rozwa,
czy w trzecim wierszu pozostaje
ona nadal t, ktra sucha zzewntrz.
4. Czy jakie utwory muzyczne
sprowokoway ci do postawienia
wanych pyta filozoficznych?
Podaj przykady.

Bruno Jasieski
Bruno Jasieski (19011938) wczesn modo sp
dzi w Moskwie, gdzie przey rewolucj i pozna
awangard artystyczn. Do Polski wrci jako zwo
lennik komunizmu i futuryzmu. By wspautorem
gonych jednodniwek futurystycznych. Debiuto
wa tomem But w butonierce (1921), nastpnie wy
da Pie o godzie (1922) i Ziemi na lewo (razem
z Anatolem Sternem, 1924). Swj futurystyczny anar
chizm czy pocztkowo z poetyk Skamandra;
zczasem do jego poezji zacz przenika styl repor
tau, wiecowego przemwienia, politycznej agitacji.
W 1925 r. Jasieski wyemigrowa do Francji; dzia
a tam w partii komunistycznej i napisa powie
Pal Pary. Wydalony w 1929 r., znalaz si w ZSRR.
Jako zaangaowany ko
munista sta si ofiar
stalinowskiej czystki.

Bruno Jasieski,
portret autorstwa
Tytusa Czyewskiego

windhorst damski som

kowy kapelusz o szerokim
rondzie
2
krokietnia boisko do
gry w krokieta
3
jour-fixe [ur fiks] (fr.)
stay dzie przyj towarzy
skich

Bruno Jasieski
But w butonierce
Zmarnowaem podeszwy w caodziennych spieszeniach,
Teraz jestem soneczny, siebiepewny i rad.
Id mody, genialny, trzymam rce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak wiat.
Nie zatrzymam si nigdzie na rozstajach, na wiorstach,
Bo mnie niesie co wiecznie, motorycznie i przed.
Mijam strachy na wrble w eleganckich windhorstach,
Wszystkim kaniam si grzecznie i poprawiam im pled.
W parkocieniu krokietni jaki meeting panieski.
Dyskutuj o sztuce, objawiajc swj traf.
One jeszcze nie wiedz, e gdy nasta Jasieski,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.
One jeszcze nie wiedz, one jeszcze nie wierz.
Poezyjno, futuryzm niewiadoma i X.
Chodmy biega, panienki, niech si gwki owie
Bdzie lepiej smakowa poobiedni jour-fixe.

38

Przeleciao gdzie auto w biaych kbach benzyny,

Zafurkota na wietrze trzepoccy gdzie szal.
Pojechaa mi bajka poza gry doliny
I nic jako mi nie al, a powinno by al...

Wiek XX

Tak mi dobrze, tak mojo, a rechoce si serce.

Same nogi mnie nios gdzie i po co mi, gdzie?
Id mody, genialny, nios BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mn nie zd echopowiem: Adieu!
(But w butonierce. Poezje futurystyczne)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Futuryzowanie poezji. Gdyby nie kilka dziw
nych sw (siebiepewny, parkocie, echopo
wiem) oraz wyrnione wielkimi literami wyrazy
BUT WBUTONIERCE, wiersz Jasieskiego mgby
si znale w debiutanckim tomie Wierzyskiego
czy Tuwima (ktrzy take upajali si wasn modo
ci, nowoczesnym miastem, globaln cywilizacj).
Ale wanie te dwa odstpstwa od poetyki mo
dych skamandrytw s najciekawsze i stanowi
ocharakterze poezji modych futurystw. Awangardowe neologizmy powstaway z nieocze
kiwanego poczenia sw i suyy kondensacji
wypowiedzi (niekiedy przypominajc nazw jakie
go nowoczesnego urzdzenia). Wyraenia nonsensowne, wykorzystujce wspbrzmienia sw,
a nie ich znaczenie, zaburzay odbir wiersza. Do
zestawu podstawowych chwytw futurystycznych
naley doda prowokacyjne odstpstwa od regu ortografii oraz eksperymenty fonetyczne
isowotwrcze. W wierszu Na rzece Jasieskiego

czytamy: o trafy tarw yrafy raf/ren cer chore

orce/na stawie ta wie na pawie staw/o trce tren
terence.
Antytradycjonalici. Futuryci zrywali z wszelk
tradycj, a ich antytradycjonalizm objawia si na
wiele sposobw: poprzez manifestacyjne stosowa
nie wyrae potocznych, zderzanie ich z obcymi
wyrazami, lekcewaenie zasad sownika i gramaty
ki. Futuryci uwielbiali take prowokowa poetw
starszej generacji, a zawiadomienie o mierci dwch
z nich w wierszu Jasieskiego nie byo niczym wy
jtkowym. Trzeba pamita, e obaj poeci w roku
opublikowania wiersza But w butonierce cigle
byli aktywni: Tetmajer zosta obrany prezesem To
warzystwa Literatw i Dziennikarzy, Staff za wy
da tom Szumica muszla, po ktrym nadeszy ko
lejne zbiory poetyckie, bardzo wysoko oceniane
zarwno przez modych poetw grupy Skaman
der, jak i twrcw nastpnych pokole. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Przeczytaj gono wiersz Jasieskiego, starajc si podkreli jego rytm (uwzgldnij
m.in. redniwk). W jaki nastrj wprowadza rytm utworu?
2. Co bohater liryczny wiersza mwi o sobie? Ktre fragmenty przekonuj o tym, e
mwicy to poeta Jasieski?
3. Zanalizuj jzyk wiersza. Zastanw si zwaszcza nad sensem uycia wyrazw
obcego pochodzenia, neologizmw oraz sownictwa potocznego.
4. Jak mona okreli przesanie wiersza-manifestu Brunona Jasieskiego?

Tadeusz Peiper
Miasto. Masa. Maszyna (fragment)
Miasto moe nie tylko przesta by brzydkim, ale
moe zacz by piknym. Moe wywrze silny wpyw
na twrczo artystyczn. Trzeba tylko dojrze w nim re
alizacj nowego pikna, wcielenie w ycie nowych praw
estetycznych. Nie wystarczy obiera miasto jako temat

Tadeusz Peiper
Tadeusz Peiper (18911969), nazywany papieem
awangardy, by autorem wierszy i wypowiedzi pro
gramowych Awangardy Krakowskiej, redaktorem
naczelnym pisma Zwrotnica, krytykiem i eseist.
W dwudziestoleciu midzywojennym zajmowa si
rwnie teatrem i filmem, a prac krytyka kontynu
owa po II wojnie wiatowej. W nowatorskich to
mach: A (1924) i ywe linie (1924) da prbk poezji
jako metaforycznego szyfru, ktry trzeba zama, by
uaktywni zapisan w wierszu wizj.

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

39

Okadka Zwrotnicy

artystyczny, jak to dzisiaj praktykuje wielu poetw, nie zmieniajc przy

tym negatywnego stosunku do swojego nowego tematu. Chodzi o przytakiwanie miastu, jego najgbszej istocie, temu, co jest specyficzn wasnoci jego natury, co go odrnia od wszystkiego innego i co skutkiem
tego nie powinno by oceniane miarami estetycznymi, zapoyczonymi
zinnych dziedzin. Ulice dzisiejszego Berlina, bdce jednym z najwspanialszych widowisk wiata, budz antypati we wszystkich tych, ktrzy
bezmylnie i z pozorami znawstwa powtarzaj wyczytane lub podsuchane formuki, a nie umiej spojrze na ten kamienny pomnik nowego ycia
spojrzeniem sigajcym w gb rzeczy i wyprowadzajcym z nowych warunkw ycia prawida nowego pikna. A o to wanie chodzi. Dojrze
pikno wprostych, dugich, potrzebami ycia wykrelonych bulwarach,
wycignitych jak struny, na ktrych koa wozw i obcasy ludzi graj
pie niesyszan gdzie indziej. Dojrze pikno w murach pokrytych
barwnymi afiszami i radowa si t niezwyk epopej, ktra stale o tydzie naprzd opiewa ycie miasta. Dojrze w wystawach sklepowych pikno rwne
piknu kaplic katedralnych.
(Zwrotnica 1922, nr 2)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Estetyka nowej epoki. Chodzi o przytaki
wanie miastu napisa Tadeusz Peiper w mani
fecie Miasto. Masa. Maszyna. Myl ta zadecydo
waa o programie Awangardy Krakowskiej. Jej
twrcy uczynili miasto centralnym motywem
swojej poezji. Uznali bowiem, e dla czowieka
nowoczesnego stao si ono przestrzeni naturaln (w znaczeniu geograficznym, socjolo
gicznym, kulturowym). Niegdy wpyw na wy
obrani artystw i styl ich dzie miaa wie,
dwr szlachecki czy paac krlewski dzi kszta
tuje je miasto. Dlatego naley zrezygnowa
zdawnych konwencji artystycznych i wynale
nowe, adekwatne do wiadomoci mieszkaca
wielkiej metropolii. Dla opisania jzyka nowej
sztuki potrzebna jest take nowa estetyka,
ktra kluczow dla odbioru dzie sztuki katego
ri pikna zharmonizuje z epok. Prb takiej
nowej estetyki by wanie manifest Peipera,
wktrym poeta postulowa, by dojrze pikno
w prostych, dugich, potrzebami ycia wy
krelonych bulwarach, w murach pokrytych
barwnymi afiszami i wystawach sklepowych.
Manifest Miasto. Masa. Maszyna by jednym
zpierwszych i najwaniejszych manifestw sztu
ki nowoczesnej w Polsce. n

Krakw pocztku lat 20., gdzie Tadeusz Peiper pisa manifesty

omiecie kamiennym pomniku nowego ycia,
w niczym nie przypomina wczesnego Berlina.

40

Wiek XX

, Czytamy i interpretujemy
1. Co charakteryzuje spojrzenie Tadeusza Peipera na
miasto? Wyra opini, dopisujc do sw: Miasto
jako... odpowiednie okrelenia w taki sposb, aby
cae sformuowanie nadawao si na tytu fragmentu.
2. Wyjanij sens metafory: Chodzi o przytakiwanie
miastu. Zapisz wyjanienie, uwzgldniajc znaczenie caego zdania, z ktrego pochodzi ta metafora.
3. Jak autor redefiniuje pojcie epopeja, wprowadzajc je w nowy kontekst znaczeniowy?
4. Jakie cechy jzyka Peipera wskazuj na perswazyjn
funkcj jego tekstu? Sformuuj wnioski na podstawie
analizy trzech ostatnich zda.
5. Wymie znane ci manifesty literackie. Sprbuj
okreli najwaniejsze cechy tego typu wypowiedzi.
Jak postaw wobec wiata, ludzi i sztuki przyjmuj
zazwyczaj autorzy manifestw artystycznych?

Julian Przybo
Na koach

Julian Przybo

Jak swj dzie wywie z obiegu?

Miasto koami woa,
turkot zajeda do uszu robotnikw, ktrzy
zarobiony dzie nios na plecach.
Stacje ruszyy z miejsca
wyprzedzajc spnionych podrnych,
trotuar staje z jezdni do biegu.
Kable wij ramionami u wyomu
dnia, ktrego za mao!
Z placw, porosych koami, lec
gocice, ktre inynier przedua
o rozpd ng zadyszanych przechodniw.
Ulic od rogu do rogu zalewaj domy,
domw po dachy przybrao,
nadmiar dzieo pod dach wyprowadza co dnia.
Jak zatoczy poemat na koach?
(Sponad)

Najwybitniejszy poeta Awangardy Krakowskiej Julian

Przybo (19011970) pochodzi z rodziny chopskiej. Za
nim ukoczy polonistyk na Uniwersytecie Jagiello
skim, bra udzia w kampanii 1920 r. Debiutowa tomem
ruby (1925), nastpnie wyda Oburcz (1926), Sponad
(1930), W gb las (1932). Pisa te manifesty, drukowa
ne w Zwrotnicy i Linii. Wzoru dla nowej poetyki:
zwizej i funkcjonalnej, opartej na metaforze i elipsie,
szuka w technice. W jego pniejszych wierszach fascy
nacja cywilizacj sabnie, pejza miejski ustpuje wiej
skiemu, a liryka staje si coraz bardziej osobista. By
poet oka, jego nowatorskie utwory s zwykle zapi
sem wyjtkowej obserwacji rzeczy, ludzi i zjawisk. Po woj
nie jego twrczo bdzie inspirowa awangardowych
poetw nastpnych pokole.

Julian Przybo
(1935)

Wskazwki do analizy i interpretacji

Dynamika miasta. Poet awangardowego fascy
nuje dynamika metropolii, wywoana nie tylko
ruchem pojazdw i przechodniw, ale take sam
konstrukcj miejskiej przestrzeni, poczwszy od
chodnikw, jezdni, szyn, przez kable oplatajce ka
mienice, a skoczywszy na wieloksztatnych da
chach kamienic. Przybo patrzy na miasto jak no
woczesny malarz: w nieruchomych paszczyznach,
bryach i liniach dostrzega niespokojn, twrcz
myl inyniera, a potem reaktywuje j w swoim
wierszu przez rwnie niespokojne i twrcze meta

fory. eby odda dynamik przestrzennego projektu

miasta, w wierszu Na koach odwouje si do meta
fory wycigu: Z placw, porosych koami, lec/
gocice, ktre inynier przedua/o rozpd ng za
dyszanych przechodniw. eby odda dynamik
architektury, uywa metafory powodzi: Ulic od
rogu do rogu zalewaj domy,/domw po dachy
przybrao. Stosuje take do niekonwencjonalny
punkt widzenia: obserwowane okiem podrnego
stacje ruszaj z miejsca, a trotuar staje z jezdni do
biegu. n

, Czytamy i interpretujemy
1. Co dominuje w obrazie miasta przedstawionym w wierszu? Podaj przykady
wyraajce zaobserwowan przez ciebie dominant treciow.
2. Wyra wasnymi sowami tre rozbudowanej metafory: gocice, ktre inynier
przedua/o rozpd ng zadyszanych przechodniw.
3. Na podstawie wiersza wyjanij, z ktrym znaczeniem sowa wywie mamy do
czynienia w pierwszym wersie:
wywie w znaczeniu mylowego wynikania (poetycki, logiczny wywd),
wywie w znaczeniu wyprowadzenia czego lub kogo poza obrb czego.
4. Wypisz fragmenty autotematyczne (odnoszce si do sposobu tworzenia przez poet
utworu). Jak funkcj peni w tekcie?
2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

41

Wskazwki do analizy i interpretacji

Filmowa wyobrania Przybosia. wiat w wierszach
Juliana Przybosia poznajemy czsto tak, jakby przed
stawia go reyser filmowy. Ogldajc film, zazwyczaj
przyjmujemy proponowany nam punkt widzenia i
podajc za okiem kamery wchodzimy niejako do
filmowego wiata. W rzeczywistoci jednak to sfilmo
wany wiat przychodzi do nas. Jeeli przyjmiemy filmo
wy punkt widzenia, bardzo atwo wyobrazimy sobie
kadr, w ktrym domy (fotografowane z gry) unosz si
na falach przepywajcej doem rzeki. O wiele trudniej
wyobrazi sobie taki kadr dla obrazu wczeniejszego.
Dochodzi w nim do zaskakujcego odwrcenia: to nie
drzewa (w jakim filmowym ujciu) opuszczaj ogro
dy, ale ogrody opuszczaj drzewa. Tak jakby ogrd
by metafizyczn esencj grupy drzew. Zaskakujcy
punkt widzenia uruchamia w wierszach Przybosia
fantastyczne i bardzo nastrojowe cigi obrazw, te
za staj si impulsem do ciekawych skojarze.
Zaskakujca metafora. Najwaniejsz funkcj meta
fory w wierszach poetw Drugiej Awangardy jest prze
amanie mylowych schematw czytelnika. Udana me
tafora nie moe opiera si na skojarzeniach osadzonych
w jego wyobrani czy jzyku, przeciwnie, powinna by
dla niego niespodziank. Efekt niespodzianki najcz
ciej pojawia si za spraw spitrzenia wyrae metaforycznych, z ktrych jedne s bardziej konwencjonal
ne, inne mniej. Personifikacja gwiazd, ktre szepcz
jak ludzie, nie jest w poezji niczym nowym. Metafora
taka pojawia si np. w koysankach dla dzieci i suy
zbudowaniu odpowiedniego nastroju. Natomiast szep
tanie przez gwiazdy nie sw, ale wieczoru jest ju
czym zaskakujcym. Metafora bowiem ogarnia w ten
sposb ca sytuacj liryczn, nadajc opisywanemu
wieczorowi oniryczny (jak ze snu) charakter. n

Wieczr
Te same gwiazdy
wyszeptay wieczr jak zwierzenie.
Latarnie wyszy z ciemnych bram na ulic
i w powietrzu cicho stany.
Zmrok agodnie przemienia przestrzenie.
Ogrody opuciy swoje drzewa,
szare domki znad rzeki spyny.
W niskich brzegach rd olch pynie al.
Tylko horyzont uchyla nieba
ksiycem
i droga dugo wiedzie we wspomnienie.
I twoje donie siej midzy nami dal.
(Sponad)

, Czytamy i interpretujemy
1. Jakie skojarzenia w wierszu Przybosia wywouj sowa: wieczr, zmierzch?
2. Co si dzieje w lirycznym pejzau? Zwr
uwag m.in. na walory dwikowe wiersza i na
funkcj pojawiajcych si w nim czasownikw.
Wska przykady antropomorfizacji.
3. Uzasadnij, e dla wyraenia uczu Przybo
znalaz ekwiwalenty obrazowe.

Ko m e n ta r z
wiczymy czytanie ze zrozumieniem

Micha Gowiski, Janusz Sawiski

[Miasto w poezji]
[1] Obnieniu tonu w liryce lat dwudziestych towarzyszya [...] dokonujca
si w niej poetycka nobilitacja, albo mwic inaczej: poetyzacja, nowych dziedzin
przedmiotowych i przey z nimi zwizanych. Trzy zwaszcza byy usilnie eks-

42

Wiek XX

ploatowane przez owoczesnych poetw i odcisny wyrane pitno na twrczoci

okresu. [...] Owe trzy dziedziny to: miasto, nowoczesna cywilizacja, geografia. [...]
[2] Miasto fascynowao przede wszystkim jako przestrze codziennych dowiadcze, w ktrej rozgrywa si mog najzupeniej niecodzienne, atakujce
wraliwo i wyobrani zdarzenia. Dynamika miejskiego ycia, kalejdoskopowa zmienno jego przejaww, rwnoczesno wielu rnopaszczyznowych
sytuacji, w ktrych mona uczestniczy wszystko to stawao si tworzywem
poetyckich obrazw i zarazem zasad ich organizacji. Punkt widzenia poety by
najczciej umieszczany wewntrz miejskiej scenerii: jako punkt widzenia przechodnia, czynnego obserwatora haaliwego ycia toczcego si wrd murw,
szlifibruka przemierzajcego ulice, place i zauki, uczestnika wiecowego tumu,
widza cyrkowego spektaklu czy zawodw sportowych.
[3] Realia nowoczesnej cywilizacji tramwaj, auto, telefon, radio, samolot,
kino, technika produkcyjna byy przedmiotem lirycznej ekscytacji nie tylko
jako nowe rzeczy otaczajce czowieka i jemu posuszne, ale te jako swego rodzaju znaki wiata prawdziwie teraniejszego, ktry wydawa si lepszy od
wiatw, ktrym kres pooya miniona wojna.
[4] W wiecie tym gaso przywizanie do lokalnoci; wiadomo technicznej
atwoci szybkiego przenoszenia si z miejsca na miejsce i komunikowania si
znajbardziej odlegymi rejonami kuli ziemskiej ksztatowaa w poezji nowe poczucie przestrzeni geograficznej. Wszystko wydawao si w niej bliskie i dostpne: egzotyzm na odlego wycignitej rki. Std owa charakterystyczna dla lat
dwudziestych postawa poety obywatela globu.
[5] Te trzy uprzywilejowane dziedziny tematyczne pozostaway w wyranej
zreszt na rne sposoby podkrelanej opozycji wobec tradycyjnego sownika
motyww polskiej poezji. Tematyka urbanistyczna bya polemicznie skierowana
przeciw motywom sielskim: jej rozpowszechnianiu si towarzyszyo zauwaalne cho jedynie chwilowe wycofywanie si form liryki krajobrazowej; motywy cywilizacyjne wypieray z poezji symbole i obrazy o treciach narodowych
ipatriotycznych (w ich XIX-wiecznym rozumieniu); nowa geografia poetycka,
ostentacyjnie kosmopolityczna, stanowia odpowied na kult rodzimoci i swojskoci miaa psu humor jego wspczesnym kapanom.

Micha Gowiski
(ur. 1934) historyk i teo
retyk literatury, m.in. au
tor ksiek o poezji Bole
sawa Lemiana i Juliana
Tuwima, wybitny badacz
komunistycznej nowomo
wy w jej polskim wyda
niu.
Janusz Sawiski
(ur. 1934) historyk i teo
retyk literatury, autor kla
sycznej rozprawy o jzy
ku poetyckim Awangardy
Krakowskiej.

1
szlifibruk czowiek
wasajcy si po ulicach
miasta

(Wstp do antologii Poezja polska okresu midzywojennego, 1987)

Postaraj si odpowiada zwile, unikajc cytowania.

1. Wymie trzy tematy szczeglnie czsto podejmowane przez poetw lat 20.
(1.akapit).
2. Jakie zjawisko poetyckie towarzyszyo zainteresowaniu poetw nowymi tematami
(1. akapit)?
3. Wymie cztery cechy ycia w miecie, ktre fascynoway poetw (2. akapit).
4. Na podstawie 2. akapitu powiedz, jaki wpyw na poezj miaa fascynacja miastem.
5. Jaki by stosunek poetw do realiw nowoczesnej cywilizacji (3. akapit)?
6. Na czym polegao nowe poczucie przestrzeni geograficznej (4. akapit)?
7. Okrel stosunek nowej tematyki poezji do tradycyjnego rejestru motyww poetyc
kich (5. akapit).
8. Na podstawie caego fragmentu wymie charakterystyczne cechy liryki lat 20.,
uwzgldniajc zwaszcza podejmowane tematy, sownictwo i zasad organizacji
wierszy.

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

43

P r z yk a d o w a i n te r p r et a c j a

Na koach Juliana Przybosia

Przybosia nazywa si poet oka, ale potrafi on te sucha. wiadcz o tym
dwa pierwsze wersy jego lirycznego opisu miasta, ktry zaczyna si przecie od
nasuchiwania. Odgosy s bardzo konkretne to dwiki k pocigu. Najpierw
rejestruje je sam mwicy, potem wpadaj do uszu przechodzcych peronem robotnikw. Nie tylko ich widzimy, ale te przez chwil zdajemy si jakby na ich
odbir wiata. Ten bardzo charakterystyczny zabieg powtrzy Przybo w kolejnych wersach, przewodnikami po obserwowanym miecie czynic tych, ktrzy
patrz z rnych punktw i perspektyw. Stacje ruszyy z miejsca w oczach
pasaerw, trotuar staje z jezdni do biegu dla podrnych, ktrzy goni
uciekajcy pocig.
Ale poeta nie opowiada w tym wierszu o patrzcych opowiada o miecie,
ktre w pewnym momencie samo staje si dziaajc w wielu rnych miejscach
istot. Trotuar i jezdnia zachowuj si jak biegacze, kable przypominaj omior
nice, gocice lec z placw niczym ptaki. Za spraw caego cigu animizujcych i personifikujcych metafor miasto oywa, obserwacja za w tej samej chwili zamienia si w poetyck wizj.
Miasto, ktrego wizj roztacza poeta, wzbiera energi kinetyczn niczym rzeka wod. eby unikn powodzi (wybuchu), jej nadmiar musi by stale przemieniany w materi i tak miasto co dnia ronie o kolejny dom, budowany przez
robotnikw (wanie wracajcych z pracy). Ten dom jest dzieem ich rk, a zarazem efektem ruchu miasta, ktry Przybo nazwa obiegiem.
Poeta, zafascynowany miejsk energi, chciaby wywie z tego obiegu
(tj. wyprowadzi) take swj dzie, by nastpnie przemieni go we wasne dzieo o miejskim rodowodzie: poemat. Dlatego pisze wiersz, w ktrym dynamik
miasta oddaje dynamika poetyckich metafor, cay opis czc klamr dwch paralelnych pyta. Dziki takiej konstrukcji wiersz Przybosia zatacza w trakcie naszej lektury wielkie koo.

, Rozwaamy, podsumowujemy, piszemy...

1. Napisz wypracowanie na temat: Jak poeci rnych epok kreowali wasny wizerunek
artysty?
2. Przypomnij sobie te utwory poetw romantycznych i modopolskich, w ktrych
pojawiaj si obrazy miasta. Porwnaj je z wyobraeniami miasta obecnymi wwierszach skamandrytw, futurystw i poetw Awangardy Krakowskiej. Uzasadnij,
dlaczego przestrze miejska staa si tak wana w poezji pocztku XX w.
3. Wska znane ci dziea epok wczeniejszych, w ktrych wan rol odgrywaj
motywy muzyczne. Okrel znaczenie tych motyww i sprawd, jak funkcj peni
one w wiecie przedstawionym. Przygotuj wypowied na ten temat, wykorzystujc
fragmenty konkretnych utworw muzycznych.
4. Zastanw si, dlaczego poeci pocztku XX w. tak bardzo cenili radio. Jakie moliwoci stwarza radio dla poezji?

44

Wiek XX

5. Ze sw, ktre nic nie znacz, sprbuj uoy wiersz o rwnej liczbie sylab w wersie
iwersw w strofie oraz o regularnym rymie. Zwr uwag na instrumentacj
goskow w swoim utworze. Postaraj si odnale ukryt melodi wiersza.
6. Jak funkcj przypisywali poezji twrcy romantyczni? Porwnaj stanowiska romantykw, skamandrytw i poetw Awangardy Krakowskiej w tej sprawie. Ktra
zkoncepcji jest ci blisza? Przygotuj na ten temat dusz wypowied.

Wiadomoci z nauki o jzyku

Jzyk potoczny. W wierszu Colloquium niedziel
ne na ulicy Julian Tuwim pisze: Nie lubi, gdy nie
wiasta jest niesubtelna... S guciki i gusta,/A pani
to w sam raz... Przepraszam, po kim ta aoba?/
Szanowny tatu pani powikszy grono aniokw!/
Co za nieszczcie!. Frazeologizmy: s guciki igu
sta, powikszy grono aniokw, krtkie, elip
tyczne zdania (a pani to w sam raz...) wystpuj
ce w tym utworze s elementem stylu potocznego,
czsto wykorzystywanego przez skamandrytw.
Przez styl rozumie si sposb uksztatowania teks
tu penicego dan funkcj (np. naukowego, pub
licystycznego, urzdowego) za pomoc okrelonych
rodkw jzykowych. Ze wzgldu na funkcj wyr
nia si m.in.: styl potoczny, styl urzdowy, styl
naukowy, styl publicystyczny, styl artystyczny.
Za pomoc stylu potocznego porozumiewamy
si na co dzie w sytuacjach nieoficjalnych (pod
czas rozmowy z kolegami, rodzicami, na ulicy).
Stylu potocznego nie naley jednak utosamia
zjzykiem mwionym, gdy jest wykorzystywany
zarwno w komunikacji ustnej, jak iwtekstach pi
sanych (listach, dziennikach, blogach, reportaach,
artykuach prasowych itp.).
Polszczyzna potoczna moe by definiowana
szeroko, jako jzyk zawierajcy dwa rejestry: neu
tralny i emocjonalny lub wziej jako styl charak
teryzujcy si sownictwem nacechowanym. Rejestr
neutralny obejmuje najbardziej podstawowe sow
nictwo uywane w codziennej komunikacji, typu
matka, ojciec, dom, chleb, dobry, zy itp. Rejestr emo
cjonalny obejmuje sownictwo, ktre zawiera in
formacje o postawie nadawcy. Wyrazy nalece do
tego rejestru maj nacechowanie kolokwialne, ar
tobliwe, pospolite czy wulgarne. Zwykle sownictwo
to wartociuje czowieka, jego wygld i cechy psy
chiczne i fizyczne w sposb negatywny, np. o czowie
ku mao zaradnym mwi si: ciamajda, fajtapa.
Cechy stylu potocznego. Styl potoczny jest
konkretny, czyli przewaa w nim sownictwo nie
abstrakcyjne: nazwy ludzi, zwierzt, przedmiotw,
codziennych czynnoci czowieka. Zwykle wyrazy
potoczne znajduj si na podstawowym poziomie

oglnoci, np. ptak, jabko, drzewo, fioek, a nie

na poziomie bardziej oglnym, np. zwierz, owoc,
rolina, kwiat lub bardziej szczegowym, np.
szpak, antonwka, buk, fioek alpejski. Styl po
toczny charakteryzuje sownictwo wyranie nacechowane emocjonalnie (np. bachor, eb, cwa
niak), wiele wyrazw synonimicznych (np. nog
mona okreli jako: gir, kulas), dua liczba zwizkw frazeologicznych (np. wciska ciemnot,
spada na bambus), mniej staranna wymowa,
potoczna wymowa (np. [garki] zamiast [garnki]),
uproszczona, bardziej swobodna skadnia (np.
krtkie, czsto niedokoczone zdania). Odznacza
si on take mniejsz dbaoci o poprawno wy
powiedzi, a wiksz o skuteczno przekazu.
Konkretno i antropocentryczno jzyka
potocznego. Styl potoczny to jednak nie tylko
okrelone sownictwo czy konstrukcje skadniowe.
Ze stylem potocznym zwizany jest take antropo
centryczny i konkretny sposb widzenia wiata.
Antropocentryzm w jzyku oznacza, e rze
czywisto zostaje opisana z punktu widzenia czo
wieka, jego codziennego dowiadczenia. Najwik
sza grupa sownictwa potocznego odnosi si do
czowieka: jego wygldu, cech charakteru, dziaa,
zwizkw spoecznych itp.
Konkretno jzyka wyraa si w tym, e na
dawcy czsto uywaj metafor, ktre s cile
zwizane z ludzkim ciaem i zmysami. Na przykad
fakt, e wikszo ludzi ma sprawniejsz praw
rk, znalaz odbicie w przekonaniu, e prawy to
dobry, np. prawa rka (pomocnik), prawy czowiek
(uczciwy), i praw drog (postpowa uczciwie),
lewy za to zy, np. zaatwi co na lewo (nie
uczciwie), lewe papiery (faszywe), mie dwie le
we rce (robi co nieudolnie). Nawet o pojciach
abstrakcyjnych mwi si w jzyku potocznym za po
moc konkretw. Emocje s na przykad wyobra
ane jako substancja: wypenia mnie rado, rozpie
ra go duma, kipi w nim gniew, natomiast czas jako
rzecz/rzeka/co cennego, np.: kawa czasu, szmat
czasu, z biegiem czasu, czas upywa/traci czas,
szkoda czasu. n

2. P o e z j a P o l s k i n i e p o d l e g e j : k l a s y c y z m i n o w o c z e s n o

45

, wiczymy swj jzyk

1. W wierszu Lewa kiesze Kazimierza Wierzyskiego wska elementy stylu potocznego. Zwr uwag na cechy jzykowe i okrelony sposb widzenia wiata.
2. Wyjanij, na czym polega konkretno jzyka potocznego.
3. Zdrowie i ycie jest w jzyku okrelane pozytywnie (ku grze), a choroba i mier
negatywnie (do dou), np. by u szczytu formy, powalia kogo choroba. Podaj trzy
przykady metafor, ktre o tym wiadcz.
4. Do podanych wyrazw dopisz moliwie jak najwicej synonimw ze stylu potocz
nego:
gowa
rka

46

Wiek XX

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .