Ksika, ktr oddajemy do rk czytelnikw, prowadzi nas w wiat lekarzy staroytnych

wysoko rozwinitych cywilizacji Egiptu, Mezopotamii, Indii, Chin, Peru i Meksyku. Ju na

dugo przed Hipokrate-sem nad Nilem i Eufratem, Gangesem i rzek Jang-Tse, u stp
wulkanw Meksyku i peruwiaskich Kordylierw wybitni lekarze walczyli z tymi samymi
chorobami i cierpieniami, ktre drcz ludzko i zagraaj jej jeszcze dzi. Z otchani
przeszoci autor wydobywa swoje dowody: chirurgiczne usuwanie kamienia moczowego,
operacja zamy, trepanacja czaszki, odbir porodu i szczeeowe rerpn- wszystko MBp Zabrze
owych kultur \>
32363
dziejw, spor osigny dojrz; cz si rozwj wiadectw lu< przed nami tak; poznamy walk
i cierpieniem. JL,*.^,,^ iuuiwwi jest, jaK dotd, jedynym opracowaniem prezentujcym cay
dorobek bada medycznohi-storycznych i dajcym przegld swata medycyny piciu kultur
staroytnych. Ponad 350 ilustracji, w tym 8 kolorowych, powizanych jest cile z tekstem.
Czytelnik moe uzupeni swoje wyobraenie, wyrobione na podstawie lektury, bogatym i
sensacyjnym materiaem ilustracyjnym.
Jiirgen Thorwald, urodzony w 1916 r. w Solingen, wychowany w wiosce nad dolnym Renem,
ju jako ucze pisa liczne powieci i y marzeniem literackiej przyszoci. Po ukoczeniu
szkoy podj studia medyczne, jednak cika choroba zmusia go do rezygnacji, a kres
nastpnym studiom (literackim i historycznym)
C61

Jurgen Thorwalt
Przeo
Albin Bandu i Janina Sczanie
DAWNA MEDYCYNA JEJ TAJEMNICE I POTGA
Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru
Wrocaw Warszawa
Krakw Gdask d
Zakad Narodowy
imienia Ossoliskich Wydawnictwo
1990
i Me
sem
i rzel
ku i
lekar
mi i
i zag
przes
dy: c
czow
szki,
tyowyc
dzieji
osig
cz s

wiac
prze
pozn;
i cier
dotd
te-cyn
medy Ponac wych Czyte eni bogat stracj
Jurg
w So dolny ne p< przys studi; zmusi studic
6J'
Di.M(epkj)
KR INW.
Tytu oryginau
Macht und Geheimnis derfruhen Arzte, Droemer Knaur
Droemersche Verlagsanstalt Th. Knaur Nachf., Miinchen 1962, 1985
Copyright for the Polish edition by Zakad Narodowy im. Ossolif Wydawnictwo.
Wrocaw 1990
Ksik recenzowali
prof. dr Micha Gawlikowski (Egipt i Mezopotamia)
prof. dr Hanna Wakwska (Indie)
prof. dr Mieczysaw J. Kunster (Chiny)
dr Elbieta Siarkiewicz (Meksyk)
dr Mariusz S. Zikowski (Peru)
Konsultacja medyczna
prof. dr Stefan Koczorowski
Okadk projektowa Edward Kostka
Redaktor Wydawnictwa Barbara Bober
Redaktorzy techniczni Maciej Szapka, Jan A Drajczyk
ISBN 83-04-03344-5
Skad, druk i opraw wykonay Wrocawskie Zakady Graficzne Zam. 102/89/00

OD WYDAWCY
Kolejne dzieo Jiirgena Thorwalda ukazujce si w polskim
przekadzie, pomylane jako popularna ksika z dziejw
medycyny, nie jest wolne od pewnych niecisoci.
Przygotowujc je do druku wprowadzono, zgodnie z sugestiami
recenzentw, drobne poprawki. Wyniky one z niewykorzystania
przez Autora najnowszych rde (o czym zreszt pisze
Thorwald w Posowiu). Odnosi si to midzy innymi do
chronologii (tablice), ktra czasem rni si od powszechnie
przyjtej, jak te pogldw reprezentowanych przez Autora na
temat mitologii staroytnych Chin. Kilka waniejszych
niecisoci opatrzono przypisami.
Poniewa ksika, napisana niezwykle barwnie i ciekawie, jest
jedynym tego rodzaju opracowaniem tematu, a ilustrujce j
fotografie maj charakter unikatowy, z przyjemnoci oddajemy

j Czytelnikom.
/

,Pan nas jeszcze uczy,

e historia medycyny rozpoczyna si
od staroytnych Grekw
i e to Grecja bya prardem stanu lekarskiego
oraz wszelkiej myli lekarskiej.
Jak wielkim zmianom ulegy jednak
nasze wyobraenia!
Teraz wiem, e Pan si myli, bowiem nie tylko
lekarze, lecz take pocztki myli lekarskiej sigaj
tysicy lat wstecz, zanim w historii pojawi si
pierwszy lekarz grecki. Mimo znacznych
niedogodnoci przekazu historycznego
otworz si jeszcze przed nami
dawniejsze obszary historii medycyny.
Jeli bdzie mi dane przey t wojn,
powic si tym obszarom".
FRAGMENT LISTU
LEKARZA I HISTORYKA MEDYCYNY,
PAULA CARDANA (POLEGEGO W GRUDNIU 1944 R. WE FRANCJI), DO JEGO
DAWNEGO PROFESORA
SPIS TRECI
Sunu
dawni lekarze nad Nilem
15106 Imhotep (ok. 2800 r. p.n.e.) posta pierwszego lekarza wyaniajcego si z
pomroku dziejw" To historyczne i kulturowe Przekaz Herodota o medycynie w
staroytnym Egipcie Nagrobek lekarza przybocznego Iry Na dworze krlw Cheopsa,
Chefrena, Mykerynosa (2723-2663 p.n.e.) Okulista paacowy" Sekhet-Enanach, lekarz
krla Sahure, ok. 2550 r. p.n.e. specjalista od chorb garda, nosa i uszu Stan kapaski i
powstanie medycyny Szkoa lekarska w wityni w Sais Naczelny lekarz Uzahor-resinet i
Dariusz I Ogrody z zioami leczniczymi w Edfu Balsamowanie a medycyna Mumie
wiadkami historii medycyny staroytnego Egiptu Dr Armand Ruffer Mumie za ekranem
rentgenowskim Pasja doktora Eliota Smitha Dr W. C. Boyd, po tysicleciach, ustala
jeszcze grupy krwi zmarych Egipcjan Paradentoza Czarna ospa Skamieniae pasoyty
wywoujce bilharcjoz Cud oywienia pozornie martwych tkanek Bakcyle dumy w
pucach mumii Grulica u Nesperehapa, kapana boga Amona Kamienie ciowe w
kanopach lady zapalenia wyrostka robaczkowego Marskie nerki i ropnie nerek Sir
Flinders Petrie znajduje kamienie pcherza moczowego Skamieniae naczynia wiecowe
serca Miadyca ttnic u Ramzesa I Nasuwa si pytanie: czy wspczesne tezy o
przyczynach powstawania chorb naczyniowych s prawdziwe? Odwierny Ruma (II w.
p.n.e.) a parali dziecicy Czy Kleopatra chorowaa na tarczyc Rak w staroytnym
Egipcie Georg Ebers odkrywa medyczny papirus Ebersa" (powstay ok. 1555 r. p.n.e.)
Wiara w bogw i zaklcia pocztkowo
8

maskoway racjonaln tre medyczn Papirus Edwina Smitha, czyli zmartwychwstanie

staroegipskiego podrcznika chirurgii Tajemnice mzgu Lekarz Nin-anch-re (III w. p.n.e.)
Leczenie ran i walka z infekcj B. Ebbel i odszyfrowanie staroegipskich recept Cudowny
wiat lekw Mak, opium, lulek Krlowa Nefretete i mandragora Jednostki wagi dla
lekw: ro rwna si yce stoowej Powstanie egipskiej farmakopei dziki importowi z
innych krajw i pastw Antymon z Afryki poudniowej Dolegliwoci biodrowe krlowej
Puntu Ow i rudy miedziowe Mirra i aloes z Saby aglowce z lekami z Indii
Lekarstwa na Krecie Apteka lekarza nadwornego Iwti za panowania krlw Ramzesa I i
Setiego II Misterium serca i ttna Ibis uczy przeczyszczania Pijawki i upusty krwi
Choroby oczu Dawniejsze rodki przeciwko jaglicy Nowoczesne paralele Apteka
ekskrementw przeczuciem antybiotykw Leczenie ran za pomoc spleniaego chleba,
drody i ziemi Zapobieganie epidemiom i chorobom wenerycznym Domy publiczne i
haremy Niewolnice i eunuchowie Kia czy rzeczka Moskitiery Higiena i kpiele w
Achet-Aton Kadzido, wielki rodek przeciwzakaeniowy Mojesz i jego prawa higieny
Sir Flinders Petrie odnajduje podrcznik dotyczcy chorb kobiecych (ok. 2200 r. p.n.e.)
Rozpoznanie raka podbrzusza Ciernie akacjowe jako rodek antykoncepcyjny
Rozpoznawanie ciy Archiwum glinianych tabliczek z Tell el-Amarny Nebamon i opinia
o egipskich lekarzach w staroytnym wiecie
Asu
lekarze w Asyrii i Babilonii
107178 Najwczeniejsza znana recepta wiata to recepta na
glinianej tabliczce pewnego lekarza sumeryjskiego z III w. p.n.e. Rozwj medycyny
Mezopotamii rozpoczyna si w Sumerze To historyczne i kulturowe wiadectwo
Herodota o lekarzach kraju dwurzecza Jego bdna ocena 660 tablic medycznych z pismem
klinowym w ruinach Niniwy Od Friedricha Kuchlera do R. Campbella Thompsona
Asyryjskie teksty lekarskie" Gliniana wizytwka przybocznego lekarza ksicia Lagashu
Urlugaledina (ok. 2000 lat p.n.e.) Krl Hammurabi (17281686 r. p.n.e.) i najwczeniejsze
na wiecie ustalenie wysokoci honorariw lekarskich Rachunki za zabiegi chirurgiczne i
weterynaryjne listy lekarskie z dworu krla Assarhaddona (680669 r. p.n.e.) Arad-Nana,
lekarz przyboczny Ustalenie zwizku midzy reumatyzmem a utrat zbw: przeczucie czy
przypadek Lekarz Mukallim i leczenie krlewskich tancerek Chory krl Hamy
Mezopotamscy lekarze w pastwie Hetytw Bezlitosne epidemie w krainie midzy
Eufratem a Tygrysem Cholera, dezynteria, czerwonka, zapalenie wtroby, zakane choroby
oczu Bennu lub trd Duma w Asdod i szczury Dlaczego krl Sanherib przerwa w 701 r.
p.n.e. oblenie Jerozolimy? Zoliwa malaria dziesitkuje jego wojska Plaga much Ze
warunki higieniczne wyjtek: azienka w paacu w Mari R. Labat dokonuje tumaczenia
rozpoznania chorb zapisanych pismem klinowym na mezopotamskich tabliczkach: grulicy,
zapalenia puc, bronchitu, taczki, udaru, zapalenia ucha rodkowego, nieytu odka,
skrtu kiszek, kolki ciowej i hemoroidw Wszelka wiedza lekarska pochodzi od
kapanw Przytaczajcy wpyw wiary w demony choroby Skarga chorego krla
Assurbanipala skierowana do bogw Kapani-wrbici tumacz choroby z ukadu gwiazd
Pocztek astronomii, astrologii i nauki o zwizku gwiazd i ciaa czowieka Wrby i
rozpoznanie choroby
10
na podstawie wygldu wtroby zwierzt ofiarnych Walka kapanow-zaklinaczy z demonami
przynoszcymi choroby mudny rozwj medycyny racjonalistycznej Asu, czyli prawdziwi

lekarze Odkrycie narzdzi chirurgicznych w Niniwie Trepanowanie czaszki z Lachisz

Operacja zamy w Babilonie w XVIII w. p.n.e. Okulary w Niniwie? Seks i gwat
Damskie i mskie prostytutki Rozwizo i perwersja prostytucji witynnej Wzmianki o
rzeczce na glinianych tabliczkach Gdy z czonka mczyzny wypywa krew i ropa"
Wynalezienie cewnika do leczenia nagminnych chorb wenerycznych R. Campbell
Thompson dokonuje przekadu recept lekarzy mezopotamskich Odkrycie waciwoci
rozkurczowych belladony Konopie z Indii agodzce bl Handel lekami midzy Indiami i
Sumerem w III w. p.n.e. Wierzba i jaowiec Sprawdzanie dziaania nieznanych rolin na
niewolnikach Korze lukrecji a choroby odka Wglan wapnia przeciwko kamicy
nerkowej Okady, masae, czopki doodbytnicze i wlewy Samuel Noah Kramer i recepty
lekarzy sumeryjskich Znajomo procesw chemicznych w III w. p.n.e. Pytanie bez
odpowiedzi

Waidja
mdrcy dawnych Indii
Mohendodaro, Harappa i nowa ocena staroindyjskiej medycyny To historyczne i
kulturowe Ariowie Urzdzenia higieniczne nad Indusem (III w. p.n.e.) Kpielisko w
Mohendodaro Wczesne doniesienia
0 malarii, trdzie, cholerze, artretyzmie, durze, taczce
1 newralgii Bogowie, demony i prawdziwi lekarze Kusztha i soma, czyli pocztki
indyjskiego zioolecznictwa Chirurdzy wdrowni z plemion aryjskich (II w. p.n.e.)
Sztuczne oczy" i protezy koczyn dolnych Miasto Takszasila (I w. p.n.e.) Szkoa
medyczna Atreja i jego uczniowie Podrcznik medycyny Czaraka-Samhita
11
179-222
Kim by Czaraka? Spr o jego pochodzenie i wiek Benares nad Gangesem Suruta i
podrcznik chirurgii Suruta-Samhita: nowy spr o powstanie i wiek Grecja i Indie Studia
anatomiczne na zwokach Budzce groz metody Wyobraenia dawniejszych lekarzy
indyjskich o fizjologii Rauwolfia jako rodek obniajcy cinienie krwi, prezent
staroytnych Indii dla potomnych 500 lekw Czaraka Indyjski pionierski okres chirurgii
Odkrycie moliwoci operacji zamy Genialne narzdzia Sztuczne nosy, czyli narodziny
chirurgii plastycznej Indyjskie operacje kamicy pcherza i ich droga do wiata staroytnego
i redniowiecznego Szycie ran Chirurgia brzucha Szczypce mrwek jako klamry
chirurgiczne Szkoy chirurgiczne Nauka na fantomach (lalkach), pcherzach zwierzt,
bambusach, melonach, zwierztach Ginekologia Wiedza o rozwoju podu w onie matki
Cesarskie cicie Joga jako nauka Przyczyny indyjskich osigni pionierskich Budda i
lekarze Szpitale na Cejlonie (427 r. p.n.e.) Zaoenie szpitala przez krla Asiok
Obowizki staroindyjskich lekarzy a przysiga Hipokratesa
lekarze dawnych Chin
223248 To historyczne i kulturowe Mdrcy z czasw Zhou i Han Franz Hubotter i
historia medycyny chiskiej Smak setek zi i pocztek chiskiego zioolecznictwa
Shenong beneao Cesarz Shenong (midzy 2838 a 2698 r. p.n.e.) Cesarz Huangdi i jego
minister Chi Bo (midzy 2698 a 2598 r. p.n.e.) Neijing, nauka
0 wntrzu Opisy chorb na kociach wrebnych
z epoki Shang (1766-1028 r. p.n.e.) Choroby zakane
1 epidemie Bogowie, demony i zaklcia Szamani Lekarze nadworni dynastii Zhou
Roczne uposaenia od 600 do 1000 miar ryu 293 lekarzy nadwornych z epoki Han (206 r.
p.n.e. do 220 r. n.e.) Anatomia
i fizjologia Wspaniae konstrukcje i absolutne bdzenie

12
Yin i yang rzdzce wszystkim siy Ukad wspczulny i przywspczulny Starochiski
lekarz Bian Que Neijing i diagnoza na podstawie ttna Spekulacja i rzeczywisto
Pocztek akupunktury Obszary Heada Dawni lekarze chiscy a leki Czasy nowoytne
odkrywaj skuteczno efedryny Rt Ziele przeciw malarii Wtroba wieprzowa w walce
z anemi Dugo skrywane tajemnice korzenia e-sze Ospa Chiczycy prekursorami
immunizacji Brak chirurgii Hua To jedyny chirurg (190-265 r. n.e.) Umierzanie blu
Chiczyk czy cudzoziemiec
Ticitl ahmen hampi--camayoc ouetlupuc dawni lekarze w Meksyku i Peru
To historyczne i kulturowe Chore" rzeby gliniane z Nayarit, Colima i Jalisco Abner L.
Weisman i jego zbiory Grulica? Krzywica w dawnym Meksyku Rzeczka czy kia
Figurka kobiety po cesarskim ciciu Kia i zapalenie nerek Wojownik Majw z guzem oka
Rozszczep nosa, figurka z kraju Olmekw Medycyna Aztekw jest tylko ostatnim etapem
rozwoju medycyny w Meksyku Badania Hiszpanw nad medycyn Aztekw Nicolas
Monerdes i Francisco Hernandez Historia naturalna Nowego wiata 1200 lekw Aztekw
Czary, zaklinanie i ofiary z ludzi obok rozumnej medycyny Ortopedia Operacja na
migdaach Dieta Gorce kpiele i masae Ludzki wos jako ni chirurgiczna
Sarsaparilla Peyotl i inne rodki odurzajce i narkotyczne Zastosowanie tytoniu i kauczuku
w medycynie Moliwo wpyww medycyny Aztekw na lekarzy kultury
wczesnomeksykaskiej Olman, krafkauczuku Kakako Powrt do Olmekw Pocztek
poszukiwa
13
MEKSYK
249-275
PERU To historyczne i kulturowe Od Inkw do Mochica 276-310 wczesnego okresu
Pierwsze tysiclecie przed nasz er Garncarstwo Mochica, bezprzykadny zbir obrazw
ycia dawnych mieszkacw Peru Obrazy ycia i cierpie Diagnoza na podstawie
wyrobw ceramicznych lepota Misaki twarzy Rudolf Virchow a sprawa trdu w
dawnym Peru Jaminez de la Espada Tajemnica uty: Julio Tello i Edmondo Eacomel Udar
Peruwiaska verruga a problem kiy Lekarz Mochica przy ou chorego Taniec demonw
Medycyna Inkw jako ostatni wytwr dugotrwaego rozwoju medycyny w Peru Poma de
Ayala i nauka leczenia Wypdzanie demonw choroby w Cuzco Pora deszczowa i
epidemie Grzech a choroba Ofiary krlw inkaskich z dzieci Racjonalna medycyna
Inkw Hampi-camayok Waciciele medycyny" i cyrulicy Colla huayu"
wdrowny aptekarz Nowoczesne badania nad leczniczymi zioami Inkw Chacco
glinka Siarka Antyseptyczne waciwoci mactellu Quina-guina Koka i jej tajemnice
Spojrzenia na okres wczeniejszy: koka w dawnym pastwie Mochica Prezent" dla ery
nowoytnej Dowody istnienia chirurgii w wyrobach ceramicznych Mochica Amputacje
Pytania i tajemnice Poonictwo na malowidach E. G. Squier Najwiksze misterium:
trepanacja Znaleziska czaszek ze ladami dokonanych trepanacji Dowiadczenie Paula
Broca Dowody, e operacje czaszek we wczesnym okresie peruwiaskim byy wykonywane
na osobach yjcych Przeycie po operacji i wyleczenie Tello i Mac Curdy Kamie i brz
Ceramika z Mochica ukazujca sposb operowania Wykopane czaszki z bawenianymi
opatrunkami Francisco Grana z Limy operuje w 1962 r. posugujc si dawnymi
narzdziami Powodzenie operacji Spojrzenie wstecz
311 Posowie
313 rda i literatura
326 rdowy spis ilustracji

341
14
/
\
CM
V

Indeks nazwisk i miejscowoci

'i1I ' "V;

\
7
01
^ n*i yj
Sunu
dawni lekarze nad Nilem
i
Okoo 1810 r. dr Carl Gustaw Carus, lekarz i pniejszy przyjaciel niemieckiego poety
Goethego, zobaczy po raz pierwszy staroegipskie budowle, tak jak one wwczas, samotnie i
czsto na wp zasypane piaskiem, wystaway ponad powierzchni ziemi w kraju nad Nilem.
Carus, przejty podziwem i zachwytem, zawoa: Takie budowle nie mog by niczym
innym jak znakami prastarej zapomnianej nauki, ktrej wielko mogaby zawstydzi
ludzko XIX wieku". Carus wypowiedzia te sowa w chwili, gdy przewaajca wikszo
wyksztaconego spoeczestwa bya jeszcze przekonana o tym, i historia ludzkoci, a w
kadym razie historia kultury, rozpoczyna si od jednego tylko narodu staroytnych
Grekw.
Jeli Carus w peni zdawa sobie spraw ze znaczenia swoich sw, to posiada ow niezwyk
si wyobrani, ktra pozwala czsto przewidzie to, co zrozumiej dopiero nastpne
generacje. Ponad sto lat po Carusie Sir William Osler, jeden z najznakomitszych
angloamerykaskich pionierw medycyny, zaj si statu dostojnego Egipcjanina z okoo
2800 r. p.n.e. Zamieszczony obok Egipcjanina podpis brzmia: Imbotep, co oznacza, dajcy
zadowolenie". Osler sdzi, e Im-hotep symbolizuje posta pierwszego lekarza
wynurzajcego si z mroku dziejw". Gdy w 1921 r. Osler opublikowa to zdanie, historycy
ju uznawali, i historia kultury wcale nie rozpoczyna si od Grecji, lecz e pocztkw jej
naley szuka wrd innych duych i dawniej istniejcych narodw, pord ktrych
Egipcjanie byli jeROZDZIA I
dnymi z najznakomitszych. Jednake w historii medycyny Grecy wci jeszcze uchodzili za
twrcw waciwej sztuki lekarskiej, a Imhotep, w najlepszym wypadku, uwaany by za
mitycznego pboga--lekarza bez wikszego znaczenia z pnego okresu Egiptu. Jeli Osler,
tak jak Ca-rus, poj cakowite znaczenie swej wypowiedzi, to by, podobnie jak Carus,
prorokiem i ju wwczas zrozumia to, do czego inni dochodzili w cigu nastpnych
dziesitkw lat: istnienie prawdziwej, wynurzajcej si z mitycznych mgie wiary w demony i
bstwa, medycyny egipskiej ponad 2000 lat wczeniej, zanim na scenie historii pojawili si
lekarze greccy. Historia medycyny nie ma adnego znaczenia, jeli nie odniesie si jej do
ludw i kultur, w obrbie ktrych si rozwijaa. Nie miaoby wic sensu rozprawia o historii
dawnej medycyny egipskiej tak jak j widzia Osler, nie poznawszy uprzednio, choby w
zarysie, wiata, w ktrym wyrosa i kwita.
Dziwne i tajemnicze wraenie wywiera rzeba Dosera, pierwszego krla Egiptu,

0 ktrym nowoczesna historiografia ma dokadniejsze przekazy. Wstpi na tron w Memfis w

2773 r. p.n.e. Po nim panowao w Egipcie ponad 200 krlw i krlowych a do chwili, gdy po
burzliwej historii
1 mierci krlowej Kleopatry Egipt, jako prowincja rzymska, straci ostatecznie ca
swoj wielko i blask.
Doser nie by pierwszym wadc pastwa, ktre, wprawdzie pno, lecz wspaniale,
wynurzyo si z mrokw historii. Jego wyrany wizerunek doszed nas tylko dziki
przypadkowemu przekazowi. Przed nim byli inni, by moe moniejsi, ktrzy stworzyli
krlestwo i warunki
18
TABLICA CHRONOLOGICZNA
3200-2780 OKRES WCZESNOHISTORYCZNY (OKRES TYNICH)
I dynastia (Menes, Der) i II dynastia
2780-2280 stare pastwo (czasy piramid)
III dynastia: Doser
IV dynastia: Snofru, Cheops, Chefren, Mykerinos
V dynastia: Sahure, Niuserre, Unas
VI dynastia: Teti, Pepi
2 28020 5 2 pierwszy okres przejciowy
VII i VIII dynastia w Memfis
IX i X dynastia w Herakleopolis (na pnocy), rwnoczenie na poudniu pierwsi krlowie XI
dynastii
2052-1778 REDNIE PASTWO
XI dynastia: krlowie o imieniu Mentuhotep
XII dynastia: krlowie o imieniu Amenemhat i Senusret
17781567 DRUGI OKRES PRZEJCIOWY
XIII dynastia: krlowie o imionach Sebekhotep, Neferhotep itd.
XIV dynastia w Delcie
XV i XVI dynastia Hyksosw (na pnocy)
XVII dynastia: krlowie Teb (na poudniu)
1567-1085 NOWE PASTWO (OKRES MOCARSTWOWY)
XVIII dynastia: Amosis, krlowie o imionach Amenhotep i Totmes, krlowa Hatszepsut,
Echnaton, Tutanchamort
XIX dynastia: Seti I, Ramzes II, Merneptah
XX dynastia: Ramzes III-XI (krlowie XIX i XX dynastii zwani s Ramesy darni)
1085715 TRZECI OKRES PRZEJCIOWY
XXI dynastia panuje w Tanis (Psusennes)
XXII albo pierwsza dynastia libijska (Szoszenk)
XXIII albo druga dynastia libijska (Petubastis)
XXIV dynastia: Bokchoris z Sais
715-330
330-30
19
PNY OKRES
XXV dynastia: panowanie etiopskie lub kuszyckie
XXVI dynastia: krlowie Psametych, Necho, Apries, Amasis
XXVII dynastia: pierwsze panowanie Persw (Kambyzes, Dariusz, Kserkses)
XXVIII i XXX dynastia: ostatni okres niezalenoci (Nektanebo) Drugie panowanie Persw
Aleksander Wielki
OKRES GRECH

Wojny Diadochw, pniej panowanie macedoskich Ptolemeuszy, Kleopatra

=tt- R O_D_Z I E
Heroonpolis
A.Heliopolis Oiza\ Abusir \tMemf is
Sakkara:Danschur
Antinoopolis Achet Aton
RODKOWY EGIPT
G0RNY EGIPT
rozwoju ycia umysowego. Doser tylko kontynuowa ich dzieo. Pnocna Afryka i kraje
Bliskiego Wschodu nie byy wwczas jeszcze pokryte jaowymi pustyniami. Wszdzie yy
ludy zajmujce si mylistwem i rolnictwem tak te byo nad Nilem. W V w. p.n.e.
rozpocz si okres suszy i wiksze czci Pnocnej Afryki oraz Bliskiego Wschodu
zamieniy si w pustynie. Rwnie Nil zmieni swj rytm. Nie pyn ju tak rwnomiernie
jak dotychczas, a jego delta stawaa si obszarem bagiennym. Koryto rzeki najpierw
wysychao, aby potem, nagle, wezbra olbrzymimi masami wd zalewajcymi przybrzene
zamieszkae tereny. Po pewnym czasie przybr wd Nilu ustawa, a zalane tereny znw si
wynurzay. Upywa pewien czas i ponownie wzrasta poziom wd Nilu zalewajc pola;
taki stan utrzymywa si przez jaki czas, po czym wody znw spyway. Za kadym jednak
razem wody Nilu pozostawiay po sobie olbrzymie iloci ciemnego muu uyniajcego
wszystkie pokryte nim pola. Ludzie, ktrzy przeyli okres suszy i pierwszych
powodzi, zaczli t ziemi uprawia. yli jednak w staym lku i przed powodzi, i
przed tym, e przypyw moe nie nastpi i nie nanie yznego muu, a tym samym pola
zamieni si w pustyni.
Nikt nie wie, kto pierwszy zmusi rozliczne plemiona, ich wodzw oraz ksit Grnego i
Dolnego Egiptu do poddania si jednemu beru krlewskiemu. Nikt rwnie nie wie, skd si
wzili wadcy, czsto o jasnej skrze, ktrzy podbili cay Egipt i w 3200-2780 r. p.n.e.
poczyli w pastwo pod panowaniem
20
dwch dynastii. Niezalenie jednak od ich militarnej siy, z pewnoci nie doszoby do tak
dugotrwaego zjednoczenia Egiptu, gdyby nie przyczynia si do niego natura: pozornie
nieobliczalne wylewy Nilu i walka o ycie.
Nigdy, a do koca istnienia pastwa egipskiego, mieszkacy nie dowiedzieli si niczego o
rdach rzeki, dzielcej si w swym dalekim, grnym biegu na dwa ramiona: Biay i
Niebieski Nil. Pierwszy wypywa z jezior rodkowej Afryki, drugi z wysokich gr
Etiopii. W porze deszczowej w Afryce rodkowej i w czasie topnienia niegw w wysokich
grach, tj. latem w czasie przesilenia sonecznego, spyway w doliny potne masy wd
porywajc po drodze yzn ziemi. Setki tysicy, a pniej i miliony ludzi, ktrych byt
zalea od przyborw Nilu, byy gotowe podda si i oddawa cze bosk kademu, kto
potrafiby przewidzie terminy przyboru Nilu. Mogliby wwczas wycofa si do wsi wyej
pooonych, aby tam przeczeka powd, a powrci na czas sieww i zbiorw. Byli gotowi
podda si kademu, kto zapewnia im chleb dajc wod i urodzajn ziemi. Niezalenie od
pochodzenia wadcw pierwszych dwch dynastii trzeba im przyzna, e umieli opanowa
kraj nie stosujc siy ornej i innych form przemocy. Przez wieki ich panowania wyranie
wida pewien rys genialnoci. Oto duchowe i techniczne osignicia wczesnego okresu
kultury egipskiej: wynalazek kalendarza, podstawy matematyki, miernictwo, a tym samym i
geometria, sztuczne nawadnianie, pismo i papier wszystkie te wynalazki nale do
wielkich zdobyczy ludzkoci o doniosym znaczeniu dla przyszoci.
Kalendarz dawa ludziom po raz pierwszy stae wytyczne, kiedy naley si spodziewa
corocznego wrcego urodzaj przyboru Nilu. Budowa systemu kanaw nawadniajcych

pomnaaa plony, zapewniajc bezpieczestwo ycia. Coroczne nowe pomiary przywracay

granice zamulonym polom. Spichlerze budowano na wypadek, gdyby Nil zawid. Te
zarzdzenia administracyjne wymuszay z kolei wynalezienie liczby, rachunku, pisma i
papieru, gdy plony musiay by zmierzone, granice wyznaczone na pimie, podatki
policzone, a zarzdzenia wydane. Nikt nie wie, kto wymyli egipskie pismo obrazkowe, z
ktre- m _ go w cigu tysicleci, przez Fenicjan i Grekw, wyksztacio si lin V pismo
goskowe nowoczesnego wiata. Nikt te ju nie moe c wskaza, kto przyczyni si do jego
dalszego rozwoju i kto -pierwszy wpad na pomys, by z odyg egipskiego papirusu zro- f~*
W """'V*'
21
bi papier nadajcy si do pisania i by na zwojach z takiego papirusu zapisa cae ksigi.
Gdy krl Doser okoo 2800 r. p.n.e. przez swego wezyra poleci wznie mdrcowi
Imhotepowi piramid stopniowe w okolicy Sakkary, a wok niej umieci obszerne
witynie jako znak nadludzkiej, boskiej wielkoci egipskiego krlestwa by on ju tylko
jej spadkobierc. Dzieo to miao oznacza, e sami krlowie, tak we wasnym mniemaniu,
jak i wobec mas swych poddanych, s rwni bogom, poniewa znaj tajemnic rytmu
wyleww Nilu. Na Ziemi jedynie chwilowo obrali sobie mieszkanie. Niewane, czy oni sami
w to wierzyli, czy te wynieli si do roli bogw po to, by niezliczonym bstwom i duchom,
czczonym przez ludzi znad Nilu jeszcze przed powstaniem pastwa, nada hierarchi oni
w kadym razie byli bogami--krlami.
Byli wacicielami wszystkich ziem i wszystkich ludzi nad Nilem. Byli obdarzeni siami,
ktre po ich mierci musiay y dalej. Powstao przekonanie, e siy te po miercie znw si
zjednocz z ciaem, a bogu-krlowi zapewni dalsze ycie wrd swoich poddanych, jeli
tylko zachowa on swoj cielesn powok i swoje mieszkanie. Pierwsi krlowie, pouczeni
przez kapanw, przyjli ten pogld i, celem zachowania swego ciaa, zastosowali
balsamowanie. Polecali, by ich otoczenie umierao wraz z nimi i byo pochowane w ich
grobach po to, by w zawiatach do ich dyspozycji byy nadal kobiety, suba i reszta wity.
Potomni nie mieli moliwoci wniknicia we wszystkie dziedziny tego wiata wyobrae,
mamy jednak niezbite dowo22
dy, i krlowie wznosili sobie witynie, przywaszczali pola i zbiory, gromadzili ywno i
wielkie skarby w swych grobach w tym celu, by w przyszym yciu rozkoszowa si
mieszkaniem, jedzeniem i caym tym przepychem, do ktrego przywykli.
Pierwsza piramida Dosera, ktra zapocztkowaa sztuk budowania z kamienia, oraz potne
zaoenia wityni zmarych tworzyy wok niej jedynie pierwszy stopie na drodze budowy
jeszcze wikszych piramid wznoszcych si ku niebu nad grobami jego nastpcw: Cheopsa,
Chefrena i Mykerinosa z IV dynastii, panujcej w Egipcie w 27232563 r. p.n.e. Jednak
mimo potgi piramid grobowych i wity zmarych w Gizie na zachodnim brzegu dolnego
Nilu, ich zaoenie zdradza rozpoczynajc si przemian: krlowie z bogw staj si synami
bogw, a nastpnie po prostu ludmi. Ju krl Doser musia si przyzna, z racji
siedmioletniego braku przyborw Nilu w cigu swego panowania (zbyt maa ilo
topniejcego niegu w grach i brak opadw), e wprawdzie zna rytmy Nilu,
4\\\\v'
****<
lecz nie zna ich przyczyn i wobec tego musi przyzwa innych bogw. W ten sposb
rozpoczo si uczowieczanie krlw, w zwizku z czym upado ich wyczne prawo do
dalszego ycia po mierci. Mae piramidy otaczajce z lewej strony du piramid, jak
rwnie inne budowle, byy grobowcami wielmow z otoczenia krla, ktrym on, w nagrod
za wywiadczane usugi, take musia zapewni udzia w yciu pozagrobowym. Odtd nie
byli oni ju sugami, ktrych mona byo kaza zabi, lecz ludmi mogcymi oczekiwa, tak

samo jak i faraon, swojej naturalnej mierci. By to jednake dopiero pocztek zmian
zachodzcych w cigu nastpnego tysiclecia a do chwili, gdy caa warstwa rzdzca, od
arcykapanw, wezyrw, ksit i zarzdcw a po wzbogacone mieszczastwo, zdobya
sobie prawo do zachowania swojego ciaa, a tym samym do ycia po mierci. Tymczasem
krl nie panowa ju jako bg, lecz jako wadca, ktry musia utrzymywa swoj pozycj albo
walk, albo przez coraz to nowe dary dla swoich dostojnikw.
Duma i pewno siebie promieniuj z oblicza i postaci arcykapana Ranofera. Nalea on do
warstwy uprzywilejowanej; znaczenie tej warstwy byo tym wiksze, im bardziej zanikao
przekonanie o bos-koci krla, a prosty lud nad Nilem szuka nowych obiektw swej rwnie
ponurej, jak i arliwej wiary.
Jeden jedyny raz podejmie marzycielski krl Amenhotep IV (zwany Echnatonem), okoo
13721354 r. p.n.e., prb zamknicia wity kapanw. Zakae modw do bogw i ogosi
istnienie tylko jednego boga Boga-Soca. Panowanie tego
24
boga skoczyo si natychmiast po przedwczesnej mierci Amenhotepa IV w nowej,
powiconej Bogu-Socu, stolicy Achet-Aton, na terenie zwanym obecnie Tell el-Amarna.
Stolica upada, a w starych wityniach dawny kult zajania blaskiem wikszym ni
kiedykolwiek przedtem.
Kolumny w wityni boga Amona w Karnaku, ktre w prawie nienaruszonym stanie
przetrway do dzi, symbolizuj trwanie bogw egipskich podsycane dziaalnoci kapanw,
panw tych wity, pozwalajce im przetrwa wszystkie przemiany w cigu trzech tysicleci
istnienia pastwa egipskiego. Rwnie i tu nie ma moliwoci penego wniknicia do
najgbszych pokadw wiary w egipskich, bardzo zrnicowanych, bogw. Od boga Re,
poprzez Ozyrysa, Izyd, Tota i wiele innych bstw, siga panteon egipski a do Amona, boga
pierwotnie czczonego
25
w Tebach, ktry przez poczenie si z Re okoo 1500 r. p.n.e., wystpujc odtd jako AmonRe, sta si najpotniejszym bogiem Pnego Okresu Egiptu. Z niezwyk mdroci kapani
przystosowali si do wszelkich zmian tego wiata wiary. Byli oni stranikami bogw
majcych swe ziemskie siedziby w starannie zamknitych wityniach i wynoszonych na
zewntrz tylko w czasie najwikszych wit. Nigdy nie zaniedbywali podsycania religijnej
arliwoci ludu, ktry z niesabnc cierpliwoci znosi losy pastwa, a prac swoich rk
utrzymywali wadcw. W Egipcie byy najpierw trzy, potem cztery, pi, a wreszcie i siedem
milionw ludzi bezrolnych, wolnych lub niewolnikw, uprawiajcych pola i zbierajcych
plony, by nimi napeni spichrze swoich panw.
Prawdopodobnie wygldali tak, jak ten czowiek obdzierajcy wou ze skry. Ludzie ci
pracowali w warsztatach, kamienioomach i na budowach, zaadowywali i wyadowywali
barki nilowe, walczyli jako onierze, odrabiali paszczyzn przy budowie piramid, paacw,
grobw krlewskich i wity zmarych. Mieszkali w ciasnych glinianych chatach we wsiach,
a w miastach w domach z glinianych cegie, blisko paacw i wity, midzy bogami a
demonami. Tylko w nielicznych przypadkach buntowali si przeciwko wadzy albo
przynajmniej tego prbowali. Okoo 2800 r. p.n.e., gdy krlowie nie byli ju
niekwestionowanymi bogami, ogromne ciary naoone na lud w zwizku z budow
piramid, pod postaci podatkw i prac paszczynianych przy ich budowie, popchny masy
do powstania, ktre pooyo kres Staremu Pastwu, a dla nas dzieje Egiptu na prawie 200 lat
okryo tajemnic.
Przez cae wieki tumy ludzi skaday ofiary krlom-bogom, a w miesicach, w ktrych wody
Nilu zaleway ich pola, pracoway przy budowie piramid. W tym czasie przepeniaa ich
jeszcze wiara, e pracujc dla niemiertelnoci krla te troch niemiertelnoci zyskuj dla

siebie. Gdy jednak krlw przestano ju uwaa za bogw, wiara ludu zostaa zachwiana.
Podatki i praca byy odtd uwaane za paszczyzn i wyzysk.
26
f.t
Wybuch by tak gwatowny, e jeszcze po tysicleciach relacje z owego czasu robi due
wraenie: Kraj krci si jak koo garncarskie", Suebnice nosz na szyjach zoto i lapis
lazuli, srebro i malachit", Pastwo zawalio si w cigu godziny", Popatrzcie, ci ktrzy
mieli szaty, teraz chodz w achmanach", Ten, kto nawet dla siebie nie mg niczego utka,
ma teraz cienkie ptno".
Okoo 2100 r. p.n.e. doszed do wadzy nowy potny rd krlewski i ustanowi rednie
Pastwo, opierajc si na nienaruszonej warstwie kapaskiej i, w pewnym stopniu, na
wzbogaconym mieszczastwie. Zrezygnowane masy ludu zaamay si i odtd nigdy ju si
nie podniosy.
rednie Pastwo przetrwao prawie 500 lat w wietnoci. Skoczyo si wskutek zamieszek
dynastycznych i najazdu Hyksosw. By to lud barbarzyski z Azji Mniejszej, wadajcy
broni elazn i posugujcy si konnymi wozami bojowymi, co pozwolio im rozgromi
Egipcjan uzbrojonych jeszcze w miecze z brzu. Hyksosi panowali przez 200 lat i powoli
zostali wchonici przez kultur egipsk. Nowy krl egipski, Amenhotep I, zakoczy
panowanie Hyksosw i da pocztek Nowemu Pastwu. W tym okresie Egipt doszed do
najwikszej potgi, trwajcej a do chwili, gdy wspaniae Nowe Pastwo rozpado si na
skutek kolejnych podbojw libijskich i etiopskich oraz perskich zdobywcw i krlw. W
kocu pastwo ulego Aleksandrowi Wielkiemu, a nastpnie Rzymianom. Wszystko to razem
jest histori trwajc ponad trzy tysiclecia. Histori pen wzlotw i upadkw,
wewntrznych i zewntrznych walk, wielkoci i podoci, histori bogat w bezprzykadne
dziea sztuki i architektury, przy rwnoczesnym ucisku i przemocy, wyrniajc si
osigniciami naukowymi i technicznymi, splamion waniami i mordem, pen ponurych
demonw i janiejc arliwoci wiary. Jeli jednak my, potomni, zadajemy sobie pytanie,
gdzie wrd tych trwajcych wieki wzlotach i upadkach mg si osta zrwnowaony i
spokojny wiat, w ktrym mogaby si rozwija nauka i umys to nie znajdujemy takiego
miejsca na dworach krlewskich, cho faraonowie starali si popiera wiedz praktyczn i tak
bardzo faworyzowali architektw, rzebiarzy i malarzy tworzcych wiekopomne dziea. Taki
wiat spotykamy raczej w wityniach, w zamknitym pastwie kapanw. Tam rwnie
powstao, rozwijao si i doskonalio przez tysiclecia tajemnicze pastwo egipskiej
medycyny.
27
ROZDZIA II Grek z obrzey wiata helleskiego, Herodot z Halikarnasu w Azji Mniejszej
okoo 450 r. p.n.e. da pierwsze wiadectwo o medycynie Egipcjan przekazane potomnoci.
Herodot, nazywany czsto ojcem historiografii, opracowa w czasie swego prawie 60 lat
trwajcego ycia wiele ksig o podrach, ktre odby do Persji, Mezopotamii, nad Morze
Czarne, do Pnocnej Afryki i do Egiptu.
Jeli chodzi o medycyn egipsk relacjonuje na podstawie swych spostrzee z podry
to jest ona uporzdkowana nastpujco: kady lekarz zajmuje si tylko jedn chorob, a nie
kilkoma. W caym kraju jest duo lekarzy, poniewa s specjalici od chorb oczu, inni od
gowy, inni od zbw. Inni s od brzucha, a jeszcze inni od chorb gbiej ukrytych". To
zadziwiajce stwierdzenie spotkao si pocztkowo ze sceptycyzmem historykw,
przypisujcych Herodotowi zbyt bujn wyobrani. Do zmiany ich nastawienia przyczyniy
si wyniki pniejszych odkry archeologicznych. W jednym punkcie jednak ich ostrono
okazaa si suszna-, wiadectwo Herodota pochodzi z najpniejszego okresu historii Egiptu;
czy wic jego wiadomoci mogy odnosi si do co najmniej o 2500 lat wczeniejszej od
okresu greckiego historii egipskiej?

28
W 1926 r. Niemiec Hermann Junker dokona w Gizie niezwykego odkrycia. W jednym z
grobw wielmoy, usytuowanych wok piramid faraonw: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa
z IV dynastii (27232563 r. p.n.e.) natrafi na stel w ksztacie drzwi. Ukazywaa ona
czowieka w rnych pozycjach, siedzcego i chodzcego. Odcyfrowanie wykutych dokoa
hieroglifw pozwolio na ustalenie, e czowiek ten o nazwisku Iry by nie tylko lekarzem
nadwornym i przeoonym wszystkich lekarzy nadwornych, lecz take w zadziwiajcy sposb
zna si na rnych innych specjalnociach lekarskich. Herodot wspomina o: okulicie
paacowym", lekarzu brzucha", opiekunie krlew29
skiego odbytu", tym, ktry przygotowuje bm [prawdopodobnie jaki wany lek] i zna
wewntrzne soki ustroju". Pouczajce i robice due wraenie jest nastpne odkrycie. Chodzi
o wizerunek Sekhet-Enanacha, lekarza od nosa" krla Sahure z 2550 r. p.n.e. Napis ku
chwale tego lekarza gosi potomnym, e W nagrod za uwolnienie krla od schorzenia
grnych drg oddechowych otrzyma to epitafium". Ochmistrz dworu mia dopilnowa, aby
kamieniarze witynni wykuli napis tak, jakby to byo dla samego krla. A wic Herodot mia
racj. Od czasu Starego Pastwa istnia w Egipcie nie tylko stan lekarski, lecz byli ju take
specjalici rnych dziedzin.
I jeszcze raz pny okres historii Egiptu dostarczy nam niezrwnany pisemny dokument o
pochodzeniu i rozwoju wiedzy lekarzy egipskich, w tak wspaniay sposb wynurzajcych si
z mrokw wczesnej historii. Jego Majestat Dariusz [I] tak donosi okoo 500 r. p.n.e., gdy
Persowie pod dowdztwem Dariusza zdobyli Egipt, egipski lekarz naczelny Uzahor-resinet
Jeg Majestat krl Dariusz, ktry zatrzyma si w Elamie jako pan wszystkich ziem i
Egiptu, wysa mnie do Sais w Egipcie. Poleci mi odnowienie podupadych domw ycia.
Uczyniem jak mi Jego Majestat poleci: zapeniem je studentami ze szlachetnych rodzin
midzy nimi nie byo synw biedoty. Poddaem ich opiece mdrcw [...] Jego Majestat
poleci mi wyposay ich jak najlepiej, tak aby byli w stanie uczy si i pracowa.
Dostarczyem im wszystkiego co konieczne, wszystkich narzdzi, stosownie do przepisw z
dawniejszych czasw. Jego Majestat uczyni tak, poniewa zna korzyci tej sztuki, ktrej
zadaniem byo utrzymanie przy yciu wszystkich cierpicych [...] a w zamian za to poleci
odnowi ich witynie i dochody". Jak wyej wspomniano, rwnie ten dokument pochodzi z
pnego okresu istnienia Egiptu. wiadczy on, cznie z odnalezio30
nymi rycinami z wczeniejszego okresu, e w pracy naczelnego lekarza chodzio o odbudow
starej instytucji: szkoy lekarskiej miejsca ksztacenia lekarzy w wityniach egipskich.
Prawdopodobnie prba odtworzenia obrazu, na przykadzie Edfu, szkoy lekarskiej w
staroytnym Egipcie wraz ze wityni Horusa, gmachami gwnymi i pobocznymi oraz z
rozlegym ogrodem rolin leczniczych, nie odbiega tak bardzo od rzeczywistoci. Uzahorresinet nie donosi o szczegach ksztacenia lekarzy. Jedynie uwaga: wszystkich narzdzi"
pozwala si domyla, e do tego wyksztacenia musiao nalee take przeszkolenie
chirurgiczne. Tym samym uczyni on dawn przywi-tynn szko lekarsk, niejasn w
wielu szczegach, tym ciekawsz i pocigajc, tak jak kada nie zbadana tajemnica.
Najwiksze misterium Egiptu, balsamowanie zmarych, pozwoli\
o w czasach nowoytnych na zdumiewajco gboki wgld w medyczny wiat starego kraju
nad Nilem. Herodot, historyk i geograf wiele podrujcy, opisa to w nastpujcych sowach:
Jeli w jakim domu w Egipcie umiera czowiek naturalnie taki, ktry za ycia co znaczy
to wszystkie kobiety w tym domu smaruj sobie gowy i twarz glin; pozostawiaj
zmarego w domu, same za, podkasane i z obnaonymi piersiami, przebiegaj przez miasto
bijc si w piersi; to samo czyni wszystkie kobiety spokrewnione ze zmarym. Rwnie

mczyni, podkasani, bij si w piersi na znak aoby. Gdy to si skoczy, zanosz ciao do
zabalsamowania. T sztuk zajmuj si odpowiedni ludzie znajcy si na tym. Gdy dostarczy
im si zwoki, wtedy pokazuj krewnym drewniane wzory zwok odpowiednio pomalowane i
opisuj najlepsze sposoby balsamowania wzdragam si poda ich nazw; nastpnie
pokazuj drugi, taszy i poledniejszy sposb, a w kocu trzeci, najtaszy. Nastpnie pytaj,
jaki sposb balsamowania ma by zastosowany. Krewni wytargowawszy cen odchodz.
Balsamujcy pozostaj ze zwokami. Najstaranniejszy i najdroszy sposb zabalsamowania
zwok jest nastpujcy: najpierw, za pomoc zakrzywionego elaza wprowadzonego przez
nozdrza, czciowo usuwaj mzg wycigajc, a czciowo wypukujc go przez wlewanie
lekw. Nastpnie ostrym etiopskim noem kamiennym otwieraj jam brzuszn i wyjmuj
wszystkie trzewia. Oczyszczaj je i pucz w winie palmowym przesypujc roztartymi
wonnociami. Potem wypeniaj jam brzuszn czyst roztart mirr, limi kasji oraz innymi
wonnociami z domieszk kadzida i zwoki zaszywaj. Nastpnie na nie duej ni 70 dni
wkadaj zwoki do ugu sodowego. Po upywie 70 dni myj je i owijaj cae ciao paskami
najlepszego ptna z Byssos powlekajc wszystko gum, ktr Egipcjanie czsto si
posuguj zamiast kleju. Wtedy krewni znw przejmuj zwoki i sporzdzaj drewnian
trumn w ksztacie czowieka, do ktrej wkadaj zwoki i przechowuj w komorze grobowej,
gdzie stoj oparte o cian. Tak postpuj ze zwokami balsamowanymi za najwysz cen.
Gdy jednak krewni wybieraj redni cen, obawiajc si zbyt duych kosztw, wtedy ze
zwokami postpuje si nastpujco: strzykawki do wleww napeniaj olejkiem cedrowym i
wypeniaj nim podbrzusze zmarego, bez jego nacinania i bez wyjmowania odka i trzewi;
wstrzyknicie nastpuje w okolicach poladkw, lecz tak, aby wlew nie wypyn na
zewntrz; nastpnie pozosta32
wiaj zwoki przez przewidzian liczb dni w ugu sodowym. Ostatniego dnia usuwaj
wpuszczony poprzednio olej cedrowy, ktry ma takie dziaanie, e razem z nim wydala si
odek i jelita. Minie s przez ug sodowy do tego stopnia rozpuszczone, e ze zwok
pozostaje tylko skra i koci. W takim stanie zwracaj zwoki krewnym, nic wicej ju nie
robic. Trzeci sposb balsamowania, ktry wybieraj najbiedniejsi, jest nastpujcy:
oczyszczaj jam brzuszn olejem przeczyszczajcym i sol zwoki [...] przez 70 dni; potem
oddaj je krewnym". Niezliczone mumie, ukryte przez tysiclecia w grobowcach, piramidach,
grobach krlewskich albo w zwykej suchej ziemi, wiadcz o tym, i sprawozdania Herodota
z pnego okresu historii kraju nad Nilem odnosz si do caej, dajcej si ogarn, historii
Egiptu. Mimo wszelkich przemian egipskiej religii utrzymao si zasadnicze wyobraenie o
tym, e dla nowego ycia po mierci wana jest nie tylko troska o mieszkanie i ubranie, lecz
take o zachowanie powoki cielesnej po to, by siy yciowe mogy powrci do tego ciaa, do
ktrego kiedy naleay. Nikt nie wie, kto wymyli technik balsamowania. Prawdopodobnie
musiay j poprzedzi dugie eksperymenty na zwokach niewolnikw i jecw.
Mona przypuszcza, e w najdawniejszych czasach Egipcjanie prbowali zwoki po prostu
suszy w gorcym piasku albo w takich komorach jak te, ktre znaleziono w Tebach byy
to pomieszczenia sztucznie ogrzewane, w ktrych zwoki uoone w stos sigay a do sufitu.
Kiedy wynaleziono sposb suszenia za pomoc ugu sodowego i uznano konieczno
usuwania mikkich czci z brzucha i czaszki, ktre umieszczano w urnach zwanych
kanopatni, kapani i balsamujcy pozostali wierni tej metodzie przez tysiclecia. Nie zawsze
pobierano z martwego ciaa te same narzdy. A do pocztku Nowego Pastwa, okoo 1567 r.
p.n.e., pozostawiano serce na swoim miejscu usuwajc tylko naczynia.
i
4

Za czasw Nowego Pastwa czsto wyjmowano i serce. Wiara w sd pomiertny, przed

ktrym zmary mia odpowiada, wywoywaa bowiem lk, e jego wasne serce
wypowiedziaoby' si przed sdem przeciwko niemu. W innych epokach usuwano minie rk
i ng, a skr wypychano strzpami papirusu nasczonymi ywic, by czonkom nada
naturalny wygld. Wszystkie jednak usunite narzdy, zmieszane z mirr i sod oczyszczon,
umieszczano w mniej lub bardziej ozdobnych kanopach i wkadano wraz ze zmarym do
grobu.
Tak jak ta, z profilu i enface sfotografowana mumia kapanki boga Amona, ksiniczki
Nsithanebaszru, tak i tysice innych mumii ukazuj nam z przeraajc wiernoci twarze
ludzi starego egipskiego wiata. Daj one rwnie nieme wiadectwo wczesnych chorb.
Pierwsi historycy medycyny zajmujcy si Egiptem uwaali, e ludzie balsamujcy zwoki w
kraju nad Nilem byli, z racji swego zawodu, niejako zmuszeni do odgrywa34
nia roli pierwszych anatomw w historii medycyny. Jak si jeszcze przekonamy, nie jest to
zupenie zgodne z prawd. Jednake twrcy sztuki balsamowania i ich pomocnicy umoliwili
potomnym uwiadomienie sobie, do jakiego stopnia ludy Egiptu napitnowane byy
chorobami i jakie byy moliwoci ich leczenia lub choby ulenia cierpieniom. Doktor Marc
Armand Ruffer, wwczas 43-letni francuski lekarz, przyby do Egiptu w 1893 r., by leczy si
z cikiej choroby. Urodzi si on w 1859 r. w Lyonie. Ze wzgldu na szczeglne
okolicznoci rodzinne studiowa w Oxfordzie, a pniej w Londynie. Potem przenis si do
Parya zachcony saw takich ludzi, jak Pasteur i Miecznikw, ktrzy naleeli do wielkich
pionierw nowej wtedy dziedziny bakteriologii. W trakcie dowiadcze nad surowic
przeciwbonicz Ruffer sam zachorowa na bonic. Ciko chory powrci do Londynu,
gdzie chcia zorganizowa Brytyjski Instytut Medycyny Zapobiegawczej. Postpujce objawy
niedowadu zmusiy go jednak do rezygnacji z tego zamiaru. Wyjecha do Egiptu, ktrego
klimat uwaano za wyjtkowo korzystny. Rzeczywicie, jego stan zdrowa znacznie si
poprawi, a Egipt sta si jego przeznaczeniem. Pozosta zwizany z tym krajem najpierw jako
profesor bakteriologii w Kairze, nastpnie jako kierownik Czerwonego Krzya w Egipcie, a
do mierci w czasie ataku torpedowego w 1917 r., gdy powraca statkiem z Salonik.
Ten, pniej uszlachcony uczony, Sir Marc Armand Ruffer, sta si najwybitniejszym
badaczem mumii egipskich i umoliwi wgld w odleg przeszo.
Przed nim prace w tym kierunku prowadzi Francuz Fouquet. Po nim nastpili Anglicy: Elliot
Smith i F. Wood Jones. Elliot Smith tak by zafascynowany badaniem mumii, e pewnego
razu wzi mumi krla Totmesa III (14911436 r. p.n.e.), posadzi obok siebie w takswce i
zawiz do pewnego sanatorium pod Kairem, poniewa tylko ono, jako pierwsze w Egipcie,
dysponowao aparatur rentgenowsk. Prezentowane tu jedno ze zdj rentgenowskich mumii
zdradzio ElUotowi Smithowi na jakie choroby cierpieli mieszkacy staroytnego Egiptu.
35
Armand Ruffer oraz jego pomocnicy i nastpcy stali si wkrtce naukowcami najbogatszymi
w dowiadczenia na polu tej nowej dziedziny bada. Nauka ta w kocu 1939 r. dosza do
wprost niewyobraalnych wynikw, jak np. ustalenie grupy krwi Egipcjan zmarych przed
czterema tysicami lat! W. C. i L. G. Boyd potwierdzili to, co wydawao si
nieprawdopodobne do wykrycia wycznie na podstawie bada drobnych fragmentw tkanki
miniowej. Najatwiej byo pozna tajemnice dawnych chorb na podstawie ludzkich
szkieletw zachowanych z przeszoci Egiptu. Ko udowa (a) dostojnika egipskiego,
nubijskiego pochodzenia, z czasw Starego Pastwa, zdradza niezatarte lady przebytego
zapalenia staww na tle reumatycznym. Chorob t stwierdzono u tysicy szkieletw mumii.
Przewleky gociec stawowy z jego bolesnymi objawami zuycia i zwyrodnienia staww
atakowa widocznie bardzo wielu ludzi wszystkich czasw. Niemniej czste byy wwczas
zapalenia okostnej i szpiku kostnego, ktre take pozostawiy po sobie wyrane lady.

Natomiast wrodzona stopa kosko-szpo-tawa (b) krla Siptaha z okresu Nowego Pastwa
(okoo 1100 r. pne.) bya zjawiskiem odosobnionym; moga jednak wystpowa sporadycznie
u wspczesnych mu ludzi. Bardzo czsto jednak natrafiano na przypadki cikich schorze
zbw, szczk i dzise. Na uchwie i szczce grnej (e> d) mona stwierdzi u ludzi z
czasw budowy piramid w Gizie objawy paradento-zy, tak bardzo i w naszych czasach rozpo36

wszechnionej. Elliot Smith, ktry przebada 500 czaszek z grobw Gizy stwierdzi, e dawni
Egipcjanie w co najmniej rwnym stopniu cierpieli na prchnic i wypadanie zbw jak
ludzie naszej cywilizacji.
Zupenie niewiarygodne wydawao si to, o czym donosi Armand Ruffer na podstawie skry
mumii z czasw midzy 1200 a 1085 r. p.n.e. Badaniem mikroskopowym rozpozna bowiem
typowe objaivy czarnej ospy, owej morderczej choroby, ktrej epidemie kilkakrotnie
wybuchay w redniowieczu i w nowoytnej Europie, a ktr pokona mona byo dopiero po
odkryciu szczepionek ochronnych. Jeszcze wiksze zdumienie wywoao doniesienie Ruffera
z 1909 r. o wykryciu w zachowanych nerkach dwch mumii z XX dynastii a wic z okoo
1250-1085 r. p.n.e. zwapniaych jaj pasoyta, ktry jeszcze w 1909 r. by postrachem
wszystkich mieszkacw doliny Nilu i prawie 40% ludnoci zapadao na powodowana
przez niego chorob. Chodzi o pasoyta wywoujcego bilhar-cjoz, ktry rozwija si w
skomplikowany sposb w mule kanaw nawadniajcych i gwnie przez skr pracujcych
tam robotnikw i rolnikw przenika do ustroju. Rozmnaa si przede wszystkim w nerkach,
pcherzu i jelitach, powodujc przewleke,
37
wyniszczajce, czsto miertelne krwotoki i stany zapalne. Ju wic dawni Egipcjanie
cierpieli z powodu tej strasznej plagi. Zagadk tej choroby rozwiza dopiero XIX-wieczny
lekarz Bilchrz. Odkrycia Ruffera stanowiy jednak tylko wstp do innych odkry dokonanych
przez niego i jego nastpcw. Warunkiem takich sukcesw odkrywczych by fakt, e
Rufferowi udao si zmikczy wyschnite i stwardniae tkanki mumii i na tyle, na ile to tylko
byo moliwe, przywrci tkankom ich pierwotn konsystencj. Najlepsze wyniki osign
przez zanurzenie tkanki w roztworze skadajcym si w 30% z alkoholu, w 50% z wody i w
20% z 5-procentowego roztworu sody. Jeli zapalenie staww byo ju tak rozpowszechnione
wrd zamoniejszej warstwy, oczywicie tym bardziej musiao atakowa chopw i
robotnikw, nie mwic ju o niewolnikach.
. L
Praca ivyrabiaczy cegie mimo upikszajcej stylizacji na reliefie znajdujcym si w
grobowcu wezyra Rekh-mi-re koo Teb (okoo 1450 r. p.n.e.) wymagaa wielkiego wysiku
fizycznego. Jak kada inna praca rczna, wykonywana przy uyciu prymitywnych narzdzi,
stwarzaa predyspozycje do schorze staww i mini.
Drczyy one zwaszcza rolnikw zatrudnionych przy kopaniu kanaw nawadniajcych, a
take robotnikw zatrudnionych przy budowie piramid i grobowcw oraz tragarzy i
robotnikw w kamienioomach. Znalezione czci szkieletu biednego rolnika znad Nilu z
okoo 2700 r. p.ne. wykazuj cikie zwyradniajce zapalenie staww krgosupa
schorzenia czsto spotykanego u mieszkacw Egiptu. Ubir, nieodpowiedni przy duych
zmianach temperatur dnia i nocy, sprzyja bezsprzecznie powstawaniu zapalenia staww i
to w kraju, w ktrym niska wilgotno powietrza
38

uchodzia pniej za czynnik przeciwreumatyczny i leczniczy! Oczywicie naukowcy ujliby

swoje badania w zbyt wskie ramy, gdyby ograniczyli si tylko do bada mumii. Zmarli
biedacy nigdy nie byli balsamowani, jedynie zakopywani. Dlatego pracami badawczymi
objto rwnie szkielety, ktrych wiele krya ziemia Egiptu. W ten sposb uzyskano obfity
materia badawczy.
Wapienna figurka garncarza naley do bardzo nielicznych egipskich dzie przedstawiajcych,
z brutalnym realizmem, czowieka z innego wiata ze wiata prostych ludzi znad Nilu,
spoza krgu elity. Figurka pochodzi z okoo 2400 r. p.n.e. Garncarz z obrzkymi
nogami, wychudzona twarz i wystajcymi ebrami przykucn za swoim koem
garncarskim. Nasuwa si pytanie: jakie wyniszczajce choroby (oprcz godu w razie braku
wylewu Nilu) nawiedzay dawnych Egipcjan i czy grulica ju wwczas bya tak powszechna
jak dzi. Kwesti t zainteresowano si ju w chwili, gdy Ruffero-wi udao si udowodni
obecno w mumiach Gram-dodatnich i Gram-ujemnych bakterii (jak np. gronkowcw lub
zarazkw rnych chorb zakanych). Jeszcze ciekawszy by jednak jego opis bakterii
lasecznikw, znajdujcych si w ogromnych ilociach w pucach i wtrobie pewnej mumii.
Wszystko wskazywao na to, e byy to bakterie dumy, sprawcy strasznych epidemii, ktre
jeszcze tysice lat pniej wyludniay cae kraje. Poszukiwanie zarazkw grulicy puc byo
jednak bezskuteczne, poniewa zarazki te szybko gin po mierci swej ofiary. Take liczba
zachowanych puc bya zbyt maa, by mona wyciga wnioski o wy39
stepowaniu grulicy na podstawie obecnoci lub braku okrelonych zmian.
U pewnej mumii z czasw XX dynastii wykry Ruffer co niebywaego: pylic puc, ktr
uwaa si za zjawisko wieku uprzemysowienia i skutek pracy m.in. w kopalni wgla.
Badajc inn mumi stwierdzi niezaprzeczalne lady przebytego zapalenia puc. Elliotowi
Smithowi udao si ponadto stwierdzi, e dawni Egipcjanie chorowali rwnie na zapalenie
opucnej. Jedynie objaww grulicy puc nie udao sie stwierdzi.
I wtedy koo Asuanu wydobyto glinian figurk pochodzc z najstarszego okresu Egiptu.
Wykazywaa ona tak typowe objawy pewnego rodzaju grulicy, e dla adnego badacza nie
byo ju dalszych wtpliwoci: wymodelowany w glinie czowiek musia cierpie na chorob
Potta grulic krgosupa, opisan po raz pierwszy przez Percivala Potta w 1779 r. Ruffer i
jego koledzy wszczli ponowne poszukiwania. Jeden z nich, Douglas E. Derry, jako pierwszy
opisa wiele szkieletw, ktrych krgo40
supy wykazyway wszelkie oznaki choroby Potta. Ale znowu Rufferowi przypado w udziale
przeprowadzenie niezaprzeczalnego dowodu.
W 1910 r. Ruffer bada mumi Nesperehapa, kapana boga Amona, ktry y okoo 1000 r.
p.n.e. W czasie badania odkry nie tylko typowe dla grulicy krgosupa zmiany w plecach: w
miniu ldwiowym, w miejscu wskazanym strzak, znalaz rwnie gboko drc jam
ropnia typowy objaw choroby Potta, polegajcy na gromadzeniu si ropy gruliczej w
okolicy mini ldwiowych. Od tej pory nie byo ju dalszych wtpliwoci co do tego, e
grulica, biaa mier" XEX w., ju w Egipcie zbieraa obfite niwo, wpdzajc do grobu
cae rodziny. W pniejszych czasach ziemia egipska dostarczya wielu dowodw na poparcie
tego twierdzenia: znajdowano pary maeskie, mczyzn, kobiety i dzieci zmare z powodu
grulicy krgosupa pochowane we wsplnym grobie, jedno przy drugim. Tam, gdzie
panowaa choroba Potta, nie mogo cakowicie brakowa grulicy puc wraz z jej
nastpstwami, cho moe nie bya tak rozpowszechniona jak w innych krajach ze wzgldu na
suche powietrze, przycigajce w XIX i XX w. do Egiptu wielu leczcych si grulikw.
Gdy Ruffer trzyma w rku t, liczc tysice lat, wtrob, ujrza w niej ma figurk jakiej
bogini. Z biegiem lat wyksztaci si wrd Egipcjan zwyczaj powierzania opiece duchw lub
bogw przechowywanych w kanopach wtroby, odka i trzewi swoich bliskich zmarych.

Chodzio gwnie o boga z ludzk gow, Amseta, o Hapi z gow pawiana i o wiele innych
bstw. Jednake to odkrycie nie miao ani dla Ruffera, ani dla jego kolegw zasadniczego
znaczenia. Duo waniejsze byo to, i Elliot Smith odkry w wtrobie mumii z czasu XXI
dynastii (1085950 r. p.n.e.) kamienie ciowe.
Badanie bardzo czsto le zachowanych wntrznoci byo bardzo utrudnione.
Niezmordowany Smith nie zniechca si: na podstawie typowych zrostw mg donie o
wystpowanu w dawnym Egipcie zapale wyrostka robaczkowego. Poza tym wiele mumii
wykazywao objawy groce wypadniciem odbytu, jako skutek dugotrwaych dolegliwoci
jelitowych, objaww zaparcia i guzw krwawniczych odbytu. Ju choby same napisy na
nagrobkach i okrelenia w rodzaju: str albo dozorca odbytu" wskazyway, e Egipcjanie
nie byli wolni od dolegliwoci odkowych i jelitowych. Paskorzeby
41
z czasw Nowego Pastwa dostarczyy nam dalszych na to dowodw. Widok tych
wytwornych kobiet w czasie uczty, ktre potem wskutek przejedzenia czsto wymiotoway
pozwala przypuszcza, e byo dostatecznie wiele przyczyn powodujcych zaburzenia
przewodu pokarmowego. Ruffer i jego nastpcy nie mieli te adnych wtpliwoci co do tego,
e wszystkie dolegliwoci odkowo-jeitowe naszych czasw wystpoway take w
dawnym Egipcie niezalenie od zakanych chorb jelit, ktrych zarazki czyhay w wodach
Nilu, w zwizku z czym choroby te niewtpliwie musiay by rozpowszechnione, zwaszcza
wrd niszych warstw. Z uwagi na nieliczne tylko zachowane narzdy wewntrzne, badania
mumii nie pozwoliy na ustalenie wystpowania tych wszystkich chorb. Takie badania mogli
przeprowadzi jedynie naukowcy znajcy inne, jeszcze wwczas nie znane, sposoby bada.
Ruffer, Smith i W. R. Dawson wykazali natomiast, e dawniejsi mieszkacy kraju nad Nilem
dobrze znali powane choroby nerek. wiadczy o tym wyranie stwierdzenie wystpowania
mar-skoci, jako grocego mierci powikania przewlekego zapalenia nerek, i ropnie nerek.
Chorowano na kamienie nerkowe, budzce jeszcze obecnie lk, bdce produktami zaburze
przemiany materii. Flinders Petrie, synny brytyjski archeolog, znalaz w miednicy szkieletu
pochodzcego z najwczeniejszego okresu historii Egiptu kamie moczowy. Smith i Dawson
znale42
li nie tylko dalsze kamienie moczowe, lecz rwnie kamienie nerkowe, wywoujce, jak
wiadomo, bardzo bolesne kolki. Nie do na tym: w mumii z pniejszego okresu znaleli
dalsze dowody powanych zaburze w przemianie materii mianowicie objawy dny.
Znalezisko to nie podlega adnym wtpliwociom. Biae zogi na zaatakowanych chorob
paluchach zmarych wykazay badaniem typowy odczyn na obecno kwasu moczowego.
Gdyby nowoytnemu patologowi przedoono te wycinki ttnic czowieka, rozpoznaby bez
trudu daleko posunit miadyc lub po prostu zwapnienie ttnic. Tym samym rozpoznaby
chorob czowieka yjcego w Egipcie w czasie Nowego Pastwa, a wic w II w. p.n.e.
W adnej innej dziedzinie badania mumii nie day tak jednoznacznych wynikw jak na polu
chorb naczy, ktrych wystpowanie w XX w. uwaano za skutek cywilizacji i szaleczego
tempa wieku techniki. Wprawdzie balsamujcy bardzo czsto brutalnie wyrywali naczynia
krwionone, ale dziki ich niedbaej pracy zachowao si wiele naczy, przede wszystkim
tych gbiej pooonych.
Przebadano mumie krlw Ramzesa II, Merneptaha, Ramzesa III i Amenhotepa III oraz
liczne mumie mniej dostojnych Egipcjan, od najwczeniejszego do najpniejszego okresu
historii Egiptu. Stwierdzone u nich postacie chorb naczyniowych niczym si nie rni od
obecnie spotykanych, poczwszy od zwykej miadycy, a skoczywszy na zwapnieniach i
owrzodzeniach. Ramzes II (13011234 r. p.n.e.) wznis sam dla siebie w
43

Abw Simbel monumentalne pomniki majce trwa wiecznie, co nie zapobiego jednak jego
mierci na skutek silnej miadycy. Podobny los spotyka wielu innych krlw. Ju sam
wygld gowy mumii Ramzesa II zdradza nam, dziki widocznym ttnicom skroniowym,
daleko posunite zmiany jego naczy krwiononych. Mimo to Ramzes doy pnego wieku,
cho, jak wskazuj wyniki bada, na miadyc chorowali w Egipcie take zupenie modzi
ludzie. Niektrzy sklerotycy byli o wiele modsi ni nam wspczeni.
Pytanie o przyczyny czsto wystpujcej w Starym Pastwie miadycy nie dawao spokoju
Rufferowi, a tym bardziej jego modszym nastpcom. Przy badaniach uwzgldniali wszelkie
prby wyjaniajce przyczyny powstawania tej choroby podawane w XX-wiecznych
podrcznikach: naduycie tytoniu, kia i choroby pochodne, alkohol, nieprawidowe
odywianie si, zwaszcza spoywanie tuszczu i misa, ogniska zapalne migda-kw i
uzbienia, stae przecienie fizyczne, a przede wszystkim umysowe i nerwowe
wywoywane tempem nowoczesnego
ycia.
Tytoniu Egipcjanie nie znali. Rs wwczas wycznie w Ameryce, a jego era w opanowaniu
wiata i ludzi wtedy jeszcze nie nadesza. Jeli chodzi o ki, to Elliot Smith przebada okoo
25 tysicy czaszek egipskich mumii oraz szkieletw i nie znalaz w
44
nich adnej zmiany typowej dla kiy. Bowiem take kia, ktra pniej w Europie, Azji i
Afryce poczynia straszliwe spustoszenia, istniaa wwczas tylko w Ameryce.
Egipcjanie znali alkohol i uywali go pod postaci wina, a przede wszystkim piwa. A grna
warstwa spoeczestwa, krlowie, kapani, urzdnicy i waciciele ziemscy, po ktrych
pozostay mumie badane przez Ruffera i Smitha, nie ograniczaa si w jedzeniu i w innych
przyjemnociach. Ogldziny, zwaszcza skry i fadw skrnych, mumii krlw Totmesa II,
Ramzesa II czy Amenhotepa III wykazay, e byli to ludzie bardzo otyli. Stworzone przez
artystw smuke i wyidealizowane postacie przekazuj potomnoci rwnie nieprawdziwy
wizerunek Egipcjan, jak pniejsze idealnie pikne rzeby posgw greckich, ktre
cakowicie faszoway prawdziwy wygld Grekw. Otyli ludzie, tak jak przedstawiony na tej
paskorzebie harfiarz, wcale nie byli wyjtkami.
Uwzgldniajc inne nowoczesne pogldy na przyczyny powstawania miadycy ttnic mona
przypuszcza, e czstotliwo wystpowania u dawnych Egipcjan zbopochodnych ognisk
ropnych musiaa take odegra istotn rol.
MggHEMtHmKmmmammmmmm^m im
i i \\
-\
L]
Na zamieszczonej na tym zdjciu uchwie wida nawet lady przeprowadzonego zabiegu
chirurgicznego: dwa sztucznie nawiercone otwory dla uatwienia odpywu ropy. Dalsze
badania wykazay, e take zapalenie migdakw dawno ju byo znane. Nie wyjanione
jedynie zostay zagadnienia dotyczce przecienia psychiki i systemu nerwowego, gdy tego
nie da si zbada na podstawie bada mumii. Dokadne badania przewodu pokarmowego
ukazay jednak pewien dziwny objaw: Egipcjanie znali ju to, co wspczesna terminologia
lekarska okrela jako ka owczy" stolec czowieka w ksztacie kuleczek, wywoany
skurczem jelit, przypominajcy swym wygldem ka owczy, uchodzcy za symptom zaburze
ze strony wegetatywnego ukadu nerwowego, a przypisywany zawrotnemu tempu ycia
wspczesnego. Wprawdzie i bez tego odkrycia mona przypuszcza, e z pewnoci
przynajmniej cz egipskiej elity prowadzia ycie szarpice nerwy: walki o wadz, intrygi,
wojny, religijne spory i zamieszki wewntrzne, prby otru i zamachy na ycie, a w kocu
nieopanowana dza ycia i uycia daway ku temu powody. W adnym wypadku jednak nie

wyjania to a takiej czstotliwoci wystpowania miadycy. W tych wszystkich

dociekaniach jest jeszcze wielka luka: mumie nie day odpowiedzi na pytanie, w jakim
stopniu miadyca dotykaa ubogie warstwy spoeczestwa.
46
Wydaje si, e ten skromny Egipcjanin, odwierny Ruma, z czasw XVII-XX dynastii, czyli
z czasu midzy 1567 a 1085 r. p.n.e., przedstawiony na tym pomniku nagrobnym wraz z on
i synem, daje odpowied na nie mniej wane pytanie.
Skadajc swe ofiary prosi pierwotnie syryjsk, ale i w Egipcie czczon bogini Isz-tar, o ulg
w cikiej chorobie, skutkiem ktrej sta si takim kalek, i tylko przy uyciu kija moe si
porusza. Ju w 1900 r. Amerykanin J. K Mitchell zajmowa si szkieletem mumii, ktrej
lewa noga bya o okoo 8 centymetrw krtsza od prawej. Razem ze zmarym pochowano
take jego lask, ktra za ycia umoliwiaa mu poruszanie si. Po wnikliwych badaniach
Mitchell postawi tez, e zmary cierpia z powodu przebytego paraliu dziecicego. Gdy 10
lat pniej odnaleziono pomnik nagrobny odwiernego Rumy, W. R. Dawson i dwaj inni
specjalici na nowo podjli tez Mitchel-la. Teraz, rozwaywszy inne moliwoci, ich
twierdzenie, e Ruma bez wtpienia by ofiar paraliu dziecicego, natrafio na mniejszy
sprzeciw; dziki swemu nagrobkowi da Ruma potomnoci wiadectwo tego, e ju w Starym
Egipcie wystpowao poraenie dziecice. Mimo to na- sai^&jtf *P grobek ten bywa
rnie interpretowany.
*""
47
Dyskusje innego rodzaju rozgorzay nad wizerunkiem Kleopatry, ostatniej krlowe] na tronie
Egiptu (69-30 r. p.n.e.). Nie pochodzia z rodu egipskiego, poniewa jej protoplastami byli
zdobywcy Egiptu. Zasiada na tronie ponownie, gdy swym urokiem usidlia Cezara i
Antoniusza, dwch monych wzrosego ju wwczas w potg imperium rzymskiego. Gdy
jednak jej urok zawid wobec trzeciego wodza, Oktawiana, ucieka do ju wczeniej
przygotowanego dla niej grobu, szukajc tam mierci. Prawdopodobnie nastpia ona wskutek
ukszenia wa, ktrego szybkie i bezbolesne dziaanie zostao uprzednio sprawdzone na
niewolnikach. By to epilog krlestwa egipskiego. Badaczy nowoytnych interesowao, czy
znaczne uwypuklenie szyi, widoczne na paskorzebie, nie jest objawem zwyrodnienia
tarczycy? Na to pytanie nigdy ju nie otrzymamy odpowiedzi. Waniejsze jednak byo inne
pytanie, ktre szczeglnie interesowao zarwno nowoczesnych fachowcw, jak i laikw:
pytanie o raka. Ruffer i jego przyjaciele nie ustawali w poszukiwaniach. Byli przekonani, e
powinno si natrafi na dowody wystpowania raka, tak jak natrafiono na nie w staroytnej
Grecji, ktrej dzieje rozpoczynay si pod koniec pnego okresu historii
Egiptu.
Dla wielu postaci raka mumie, jako materia dowodowy, nie wchodziy w rachub. Elliot
Smith i W. R. Dawson mogli jednak przekaza jedn informacj: na szkieletach trzech mumii
z czasw V dynastii, a wic z 25632433 r. p.n.e., znaleziono kilka nowotworw koci.
Jeden guz znajdowa si na koci udowej dwa inne na koci ramieniowej. Smith i Dawson na
podstawie swego bogatego dowiadczenia doszli do wniosku, e chodzio tu o misaka koci,
a wic o bardzo zoliw posta nowotworu. Jeli tego rodzaju nowotwory wystpoway na
kociach, naley przypuszcza, e wystpoway take w innych narzdach.
48
ROZDZIA III
Przez duszy czas uwaano, e to, o czym pisa Flavius Clemens, zaoyciel chrzecijaskiej
szkoy w Aleksandrii okoo 200 r. n.e., jest bajk. Twierdzi bowiem, e w najwczeniejszym
okresie egipskim, przed pocztkiem Starego Pastwa, kapani ujli ca swoj wiedz w 42
witych tajemnych ksigach. Wrd nich byo sze ksig zawierajcych wiedz lekarsk:
ca nauk o anatomii, fizjologii, lekach, chirurgii i ginekologii. Czy to, co Flavius Clemens

napisa, istotnie byo bajk? Georg Ebers, czowiek ktry tak znacznie przyczyni si do
rozwoju nauki o Egipcie, pod kadym wzgldem odpowiada typowi niemieckiego profesora
XIX w. Urodzony w 1837 r. interesowa si gboko, podobnie jak i wielu mu wspczesnych,
Egiptem i jego jeszcze wwczas pen zagadek histori. Studiowa egiptologi, habilitowa si
w Jenie w 1865 r. i w pi lat pniej by profesorem w Lipsku. Spod jego pira wyszo kilka
powieci, midzy innymi Eine agypti-sche Knigstochter" i Die Schwestern", ktrych akcje
rozgryway si w staroytnym Egipcie. Spotkay si one z ostr krytyk naukowcw, lecz z
entuzjazmem czytelnikw. Ebers czsto wyjeda do kraju swych marze. W czasie jednej z
takich podry w 1873 r. pewien Arab zaproponowa mu w Luksorze kupno pokanego
zwoju papirusu. Arab twierdzi, e w 1862 r. znalaz ten zwj midzy nogami dobrze
zachowanej mumii w Tebach. Zwj mia 20,23 metra dugoci i zawiera 108 gsto
zapisanych rozdziaw po 2022 wierszy. Jednak ani objto, ani dobry stan papirusu nie
skoniy Ebersa do zakupu. Dopiero gdy przeczyta pierwsze wiersze wprowadzajce, serce
zabio mu ywiej: Tu zaczyna si ksiga o sporzdzaniu lekw dla wszystkich czci ciaa
ludzkiego". Kupnu tego papirusu zawdzicza Ebers sw pniejsz saw. Tekst peen by
nieczytelnych sw, najwidoczniej terminw fachowych lub nazw lekw. Na odwrocie znaj49
ft3t?s
nl^iT^W^doway si notatki kalendarzowe, z ktrych mona byo wywnioskowa, e zwj spisany by
najpniej okoo 1555 r. p.n.e. Przekonany o tym, e znalaz bezcenne rdo do dziejw
medycyny egipskiej, albo moe nawet jaki pny odpis owych tajemnych ksig
wspomnianych przez Flaviusa Clemensa, szybko wrci do Niemiec.
papirus Ebersa, hermetyczna ksiga o lekach Egipcjan, w pimie hieratycznym" tak brzmia
niemiecki tytu wydania tego znaleziska, ktre Ebers dwa lata pniej wyda w Lipsku w
dwch tomach. Papirus ten wszed do historii jako papirus Ebersa". Nie by pierwszym
dokumentem pisanym dotyczcym historii medycyny w Egipcie. Niemiec Heinrich Brugsch
znalaz ju wczeniej w Sakkarze, ukryty w naczyniu kilka metrw pod ziemi, papirus
zawierajcy 279 wierszy i, jak si wydawao, zawierajcy rwnie recepty. Do czasu wydania
papirusu Ebersa Heinrich Brugsch opublikowa jedynie krtkie sprawozdanie o swoim
znalezisku, zwanym papirusem berliskim". Podobnie miaa si sprawa z innym papirusem
zawierajcym treci lekarskie, przywiezionym do Londynu. Rwnie i ten by wzgldnie
krtki i napisany okoo 1600 r. p.n.e., podczas gdy berliski" pochodzi z czasw midzy
1350 a 1200 r. p.n.e. Przetumaczenie obu dokumentw okazao si zbyt trudne. Rwnie
papirus Ebersa zrazu nie zosta przeoony; by on jednak pierwszym dzieem Egipcjan
zaopatrzonym w przybliony spis treci oraz komentarze. Upyno jeszcze 15 lat zanim
Niemiec H. Joachim w 1890 r. podj pierwsz prb przetumaczenia papirusu Ebersa.
Przekad mia jeszcze sabe strony, bdy i luki, jak kada praca pionierska. Mimo to
powinien wzbudzi wiksze zainteresowanie, ni to w rzeczywistoci miao miejsce. Mona
bowiem przyj, e dziki niemu uzyskano gbszy wgld w tajemnice medycyny, ktra ju
tysice lat przed nasz er bya medycyn w caym tego sowa znaczeniu i nosia w sobie
zalki lekarskiego mylenia daleko wczeniej, zanim Grecy, uwaani za praojcw wiedzy
lekarskiej, wkroczyli na widowni dziejw.
.
50
Jak si przekonamy, istniay jeszcze inne przyczyny natury filozoficznej i technicznej, ktre
spowodoway, e musiay jeszcze upyn cztery dziesiciolecia zanim doszo do waciwej
oceny medycyny egipskiej. Jednym z gwnych powodw tego stanu rzeczy by niewtpliwie
mit medycyny Grekw, a zwaszcza mit tego ma, ktry z popiersia obok spoglda z tak

zadum przed .siebie. To Hipokra-tes, lekarz grecki, o ktrym era nowoytna w najlepszym
razie wie, e si urodzi i kiedy to byo, a mianowicie w 460 r. p.n.e.
Istnieje wiele takich popiersi, roszczcych sobie prawo do tego, e tylko i wycznie one
oddaj prawdziwy wizerunek Hipokratesa, lecz co do adnego nie ma zupenej pewnoci, i
wanie ten portret jest prawdziwy. Natomiast pewne jest to, e przewaajca cz pism
lekarskich, nam przekazanych jako od niego pochodzcych, nie zostaa napisana przez
Hipokratesa. Te, ktre uchodz za autentyczne, zostay mu przypisane dopiero po
wnikliwych studiach filologicznych. Rwnie mona powtpiewa, czy ta tak zwana
lekarska przysiga Hipokratesa, uchodzca za dowd wysokiej etyki lekarskiej, zostaa
kiedykolwiek przez niego wypowiedziana. Oczywicie nie przeszkodzio to pokoleniom
zachwyconym Grekami nazywa Hipokratesa wrcz najwikszym lekarzem w historii. Dla
nich by symbolem idealnie uduchowionej medycyny greckiej. Przekonanie takie panowao
jeszcze przez wiele dziesitkw lat, pki w wietle nowych odkry nie uznano, e dawno ju
przed Grekami istniao dowiadczenie lekarskie i takie mylenie; Grecy, z witalnoci
bastardw" jak wyrazi si pewien nowoytny historyk medycyny, wchonli wszystko, co
byo do wchonicia. Gdy pojawi si pierwszy przekad papirusu Ebersa, przekonanie to nie
byo jeszcze tak ugruntowane. Nazbyt skaniano si wwczas do przyjcia z papirusu
wycznie tego, co przy powierzchownych ogldzinach widzie chciano:
51
odbity obraz absurdalnej sztuki lekarskiej nacechowanej wiar w bogi i demony, pozbawionej
wszelkiej jasnej myli i rozsdku. Ten pogld znalaz swoje potwierdzenie przy
dokadniejszym przestudiowaniu papirusu berliskiego i przepojonego wyobraeniami
magicznymi papirusu londyskiego, a take dziki znalezieniu innych maych papirusw o
treci lekarskiej. Midzy nimi by papirus Hearst", znaleziony w 1899 r. przez pewnego
Araba w Grnym Egipcie. Nazwano go nazwiskiem pani Pho-ebe Hearst, ktra ofiarowaa ten
papirus Uniwersytetowi Kalifornijskiemu. Re bg Soca uchodzi za najwikszego
lekarza i rwnoczenie wytwrc lekw, o nim mona wyczyta w papirusie Ebersa:
Najpierw o leku, ktry Re sam dla siebie przyrzdza" (nastpnie duga, najwidoczniej
przypadkowo zestawiona, mieszanina miodu, wosku, kminku i wielu nieprzetumaczalnych
skadnikw). Dalej tekst mwi dosownie: Jest to usunicie wpywu boga, zmarego,
zmarej mskiej substancji blowej, e-skej substancji blowej w jakimkolwiek miejscu
ciaa mczyzny tak, e od razu poczuje si lepiej".
O tym, jak daleko odszed rozsdek i prostota myli lekarskiej wiadczy zalecenie w jednej z
recept, aby w razie nieytu nosa zwrci si do boga Tota z duym nosem. Wymawiano przy
tym formuk-. Oby wypyn luzie, synu nieytu, ktry amie koci, ktry rozsadza
czaszk tak, e choruje siedem otworw w gowie wity boga Re, ktra w modlitwie zwraca
si do Tota. Popatrz, przyniosam twj lek
52
przeciw tobie [...] mleko kobiety, ktra urodzia chopca, pachnc gum, ktra ci odsunie
[...] wyjd na ziemi, zgnij, zgnij czterokrotnie. Niech bdzie wypowiedziane o [...] Mleko
takiej, ktra urodzia chopca". Wysacy zlej bogini Sachmet, ktra moga sprowadzi na
mieszkacw Egiptu chorob i mier, straszyli na kartach papirusu tam samo jak wiele
innych bezimiennych upiorw. O duchu tak brzmiao jedno z zakl chorb z papirusu
Hearst mski czy eski, ktry si ukrywasz [...] w moim ciele, w tych moich czonkach
si ukrywasz [...] przyniosem ten oto ka. Strze si ty, ktry si ukrywasz [...] zniknij". Ka
zdawa si wic suy odstraszaniu ducha choroby. Wpyno to negatywnie na ocen
papirusu tym bardziej, e podobne zalecenia wzbudzajce odraz powtarzay si w licznych
receptach, z trudem i poowicznie tylko odczytanych: Ka lwa, ka pantery, ka kozicy, ka
gazeli, ka strusia" tak napisano na jednej recepcie sucej wypdzeniu demonw z ciaa

jakiego mczyzny. Nastpnie zalecano, by czowiek zosta tym okadzony". By rok 1922,
gdy w biuletynie New York Historical Society ukazaa si praca The Edwin Smith
papyrus". Ta publikacja wzbudzia due poruszenie wrd czytelnikw, zapowiadaa
bowiem publikacj nowego, duego lekarskiego papirusu z Egiptu i to papirusu nie
zawierajcego adnych zakl, lecz bdcego podrcznikiem chirurgii z najdawniejszych
czasw. Zdjcie po prawej ukazuje nam jedn stron tego papirusu.
53
t^fS^fm^sm*
-^SSiP
MSDi-f
! '
Podano do wiadomoci, e ju w 1862 r. mody amerykaski egiptolog Edwin Smith
wszed w posiadanie zwoju papirusu. Jego dugo wynosia 4,68 m, a znaleziono go w grobie
w okolicach Teb. Edwin Smith by zapewne pierwszym Amerykaninem, ktry nauczy si
jzyka egipskiego i zajmowa si pismem egipskim w Londynie, Paryu i Kairze. Pniej
dowiedziano si, e bdc w Luksorze mia take w rku ten sam papirus, ktry pniej kupi
Georg Ebers. Smith jednak wtedy nie wykorzysta tej szansy. Amerykanin zna pismo
staroegipkie w dostatecznym stopniu by zrozumie, e nabyty papirus zawiera tekst lekarski.
Nie postara si jednak o ogoszenie tego tekstu. Dopiero po jego mierci, w 1906 r., jego
crka przekazaa papirus New York Histo-rical Society, ktre zajo si jego
przetumaczeniem.
Niezwykle trudne zadanie przetumaczenia powyszego papirusu powierzono H. J.
Breastedowi.
Henry James Breasted, Amerykanin, urodzony w 1865 r., pierwotnie teolog, powici si
cakowicie egiptologii. Pod jego kierunkiem przeprowadzono wykopaliska w Egipcie i w
Sudanie. Breasted by rwnie zaoycielem Instytutu Orientalnego przy uniwersytecie w
Chicago. Opanowa pismo i jzyk egipski oraz pozna ich historyczny rozwj tak
gruntownie, e jemu i jego wsppracownikom uda si podziwu godny przekad tego
trudnego tekstu. Do pracy zagrzewaa go myl, e nie tylko przedoy uczonym co zupenie
nowego, lecz rwnie udostpni najstarsze dzieo lekarskie Egiptu. Papirus Smitha
(podobnie jak papirus Ebersa) pisany by co prawda dopiero
54
okoo 1550 r. p.n.e., lecz chodzio tu jednoznacznie o odpis o wiele starszych tekstw. Uycie
sw egipskich, ktre okoo 1550 r. p.n.e. ju wyszy z uycia, a pochodzcych z czasw
Starego Pastwa, wiadczyo o tym, e oryginay papirusu musiay powsta w Okresie
Wczesnohistorycznym Egiptu. Wreszcie w 1930 r. przekad Breasteda by gotowy: dwa tomy
zaopatrzone w obszerne komentarze. Wprawdzie praca nad przekadem trwaa ponad 10 lat,
ale bya za to pewnego rodzaju objawieniem.
Jedyne dotychczas znane wiadectwo istnienia staroegipskiej chirurgii pochodzio z grobowca
wyszego urzdnika suby krlewskiej z 24232262 r. p.n.e., znajdujcego si w Sakkarze.
Czciowo uszkodzona paskorzeba na odrzwiach tego grobu
ukazuje zabieg obrzezania dwch modziecw dokonywany za pomoce grubych kamiennych
narzdzi. Podczas gdy operowany po lewej by mocno trzymany za rce, pacjent po prawej
opiera si lew rk o gow operatora; zgodnie z napisem mia on mwi: dobrze ci
zrobi". Obok widnieje narzdzie uywane do tego zabiegu.
Zwyczaj obrzezania, ktrego lady Elliot Smith stwierdzi na mumiach z najwczeniejszego
okresu egipskiego, by widocznie pochodzenia egipskiego. Do dzi jednak nie udao si
jednoznacz-55

nie zinterpretowa jego motyww. Przede wszystkim nie udao si wyjani, dlaczego jedni
byli obrzezani, a inni nie. Widocznie zwyczaj ten zmienia si w cigu lat trwania Egiptu. W
badaniach historycznomedycznych punktem kluczowym byo to, e obrzezania w wityniach
dokonywali zwykli pomocnicy kapanw.
Wobec bliskiego powizania stanu kapaskiego ze stanem lekarskim na razie co prawda
niewiele to wyjaniao, ale jednak: w pozostawionych napisach nigdzie nie ma wzmianki o
lekarzach obecnych przy takich zabiegach. Wobec tego paskorzeby z Sakkary nie mog
uchodzi za wiadectwo prawdziwej pracy chirurgicznej staroegipskich lekarzy. Tym wiksza
bya niespodzianka zawarta w papirusie Smitha. By to rzeczywicie prawdziwy podrcznik
chirurgii z czasu midzy 2500 a 2000 r. p.n.e. By nawet czym wicej. Ju kiedy przeczyta
si choby kilka wyjtkw z niego w oryginale, pojmuje si jego znaczenie. Sposb
postpowania jest czsto drobiazgowy. Wida, e dawni lekarze starali si, by ich dobrze
zrozumiano, i wanie w tym ley przyczyna gbokiego wraenia, jakie wywouj te
lekarskie wskazania oywiane po tysicach lat.
Wskazwka nr 35
Jeli badasz czowieka ze [...] zamaniem hsb obu [...] obojczykw przy czym pierwszy jest
skrcony [i] przemieszczony wzgldem drugiego [...] wtedy musisz powiedzie: jest to kto
ze zamaniem hsb obu obojczykw, chorob, ktr lecz. Wtedy musisz go, wyprostowanego,
pooy [na plecach] przy czym co zwinitego musi si znajdowa midzy opatkami. Potem
wznie obie opatki i rozcignij je tak, aby jego oba obojczyki si wyprostoway, a owo
zamanie hsb znajdzie si we waciwym miejscu. Wtedy musisz sporzdzi dla niego dwa
zwoje materiau [opatrunkowego]. Jeden z nich musisz uoy po wewntrznej stronie
ramienia, a drugi u dou ramienia. Wtedy naley je [zamania] opatrzy za pomoc imz-.
mineraem.
Wskazwka nr 6
Jeli badasz czowieka z [...] ran na gowie, sigajc a do koci; zamana jest czaszka,
wypad mzg z czaszki [...] zakrty, ktre powstaj tak, jak w odlewanym metalu. Jest co w
tym [...] co dry [i] ttni pod twoimi palcami, podobnie jak ciemi dziecka, ktre jeszcze nie skostniao. Powstaje to drenie i ttnienie pod twoimi palcami, poniewa mzg jego
czaszki jest odsonity. Z obu nozdrzy leje si krew. Wtedy musisz powiedzie: kto z ziejc
ran gowy [...] choroba, ktrej nie mona leczy.
56
A do chwili objawienia si papirusu Smitha za pierwszego, ktry pisa o mzgu czowieka,
uchodzi Alkmaion z Krotonu, grecki filozof przyrody, yjcy okoo 500 r. p.n.e. Teraz jedno
byo pewne: mylono si.
Nie wiem, do jakiego stopnia Egipcjanom znany by wpyw mzgu na czynnoci ciaa.
Prawdopodobnie ich lekarze wysnuwali jakie wnioski np. z przykurczu rk tej mumii krla Saknuri z okoo 1700 r. p.n.e.,
zmarego na skutek obrae gowy.
Nie interesuje nas, w jakim stopniu do wiadomoci o misterium mzgu wmieszane byy
resztki wiary w demony. Decydujce jest to, e lekarze, ktrych z mrokw najdalszej
przeszoci na wiato dzienne wyprowadzi papirus Smitha, byli bystrymi obserwatorami i
nauczali swoich uczniw odpowiednio do swych obserwacji.
57
O posku egipskiego lekarza Nin-anch-re z czasu VI dynastii (2423-2280 r. p.n.e.) pisa jego
odkrywca Hermann Jun-ker: Mia on rysy wyksztaconego czowieka".
Z pewnoci niewyksztaceni ludzie, yjcy pord wielopostaciowych wyobrae duchw i
demonw, nie byli w stanie spisa dla siebie i swoich uczniw dowiadcze i nauki zawartej
w papirusie Smitha. Wskazania lecznicze, ktre uprzednio cytowalimy, s jedynie czci 48

twierdze naukowych znajdujcych si w papirusie Smitha. Kade twierdzenie jest starannie

podzielone na czci omawiajce opis choroby, rozpoznanie, rokowanie i sposb leczenia.
Dowiadujemy si te, e zamania byy nie tylko nastawiane byy rwnie unieruchamiane
za pomoc wikszych lub mniejszych ruro-ksztatnych odcinkw kory. Zamieszczone
zdjcie ukazuje takie wanie leczenie w przypadku zamania obu koci podudzia. Opaski
lniane, nasczone kleistymi ywicami gumowymi lub asfaltem, zastpoway uywany dzi
opatrunek gipsowy.
58
Szeroko ziejce rany zaszywano prawdopodobnie sposobem widocznym na prezentowanym
zdjciu mumii. Przypuszczalnie bowiem t ran zadano ju zmaremu, przy mumifikacji
jego zwok celem usunicia trzewi. Rany z mniej rozchodzcymi si brzegami sklejano
lepkimi paskami lnianymi przepojonymi ywicami albo opatrywano wieym misem. Miso
byo nie tylko agodnie uciskajcym opatrunkiem, lecz rwnie zawierao enzymy tamujce
krwawienie. Sposb ten nie wypywa ze znajomoci skadu krwi, lecz jedynie z
dowiadczenia zebranego przy uyciu, pierwotnie zabobonnego, czarodziejskiego rodka,
polegajcego na nakadaniu tkanki misnej w celu zamknicia ran mini. Take i dzi postp
w medycynie dokonuje si czciowo dziki tego rodzaju przypadkowym obserwacjom.
Egipcjanie byli rwnie miertelnie zagroeni infekcjami przy otwartych zamaniach i
rozlegych ranach jak nastpne pokolenia, a do chwili wprowadzenia, pod koniec XIX
wieku, anty-septyki. Lekarze egipscy byli take pierwszymi, ktrzy takie infekcje opisali:
Jeeli badasz czowieka z nieprawidow ran [...] i ta rana jest w stanie zapalnym [...] jeli
twoja rka odczuwa bijce od owej rany gorco, zaczerwienione s brzegi owej rany i w
czowiek gorczkuje z tego powodu, wtedy musisz powiedzie: kto z nieprawidow ran
[...] choroba, ktr lecz. Wtedy przygotuj mu rodki chodzce dla usunicia gorczki [...]
licie wierzby". Zarwno ten opis, jak i leczenie za pomoc przeciwzapalnych wywarw z
lici i kory wierzbowej, znanych rwnie w pniejszych czasach, byy dalekie od wszelkiego
zabobonu.
Inny sposb zapobiegania infekcjom i zapaleniom podaje wskazwka nr 39 z papirusu
Ebersa, a mianowicie: wypalanie. T metod stosowano uparcie przez nastpne tysiclecia.
Papirus Smitha koczy si wskazwk nr 48 odnoszc si do nacigania krgw: wtedy
masz mu zrobi" i to s jego ostatnie sowa. Pisarz przerwa sw prac w poowie zdania z
przy-59
czyn, ktre ju na zawsze pozostan dla nas tajemnic. Nic nam wicej nie przekaza o
zabiegach chirurgicznych odnoszcych si zapewne do dolnej czci ciaa ludzkiego. Papirus
Smitha zawiera jednak jeszcze jedn wiadomo, najbardziej zaskakujc
ze wszystkich.
Przeraajco wyglda serce mumii egipskiego kapana z XXI dynastii jak gdyby bio przez
tysiclecia w szeroko otwartej klatce piersiowej. Rwnie przeraajce wraenie robi zdania
zaraz na pocztku papirusu Smitha. S one niekompletne, znieksztacone i szczeglnie trudne
do przetumaczenia. W skrcie brzmi nastpujco: Naley mierzy tak, jakby si co liczyo
przy uyciu miary itp. Liczenie czegokolwiek palcami [odbywa si] aby pozna akcj serca.
S w nim naczynia do wszystkich czci ciaa [...] Jeli kapan Sachmet, jaki lekarz swnw
[...] kadzie swoje palce na gowie [...] na obie rce, w miejscu serca [...] na obie nogi, wtedy
mierzy serce'[...] ono mwi [...] w kadym naczyniu, w kadym miejscu ciaa [...] mierzy si
naczynia jego serca, aby pozna objawy przejawiajce si w nim".
60
Jeli byyby jeszcze jakie wtpliwoci co do tego, e lekarze ju w Starym Pastwie
egipskim, pord wiary w bogw i czary demonw, byli bystrymi obserwatorami, to wanie
te zdania je rozwiewaj. Egipscy lekarze obserwowali nie tylko serce, liczyli take ttno. W
pierwszych chwilach zachwytu nad tym odkryciem Henry James Breasted pisa: Oni

[Egipcjanie] byli ju blisko odkrycia krenia krwi" (czego dokona dopiero Anglik William
Harvey w XVII w.). Niewtpliwie tutaj Breasted przesadzi. Nie zmienio to jednak faktu, e
wanie taka notatka o ttnie i sercu w papirusie Smitha spowodowaa spojrzenie innym
okiem na papirus Ebersa i inne papirusy, a tym samym na ca egipsk medycyn.
Upyno jeszcze siedem lat do chwili, gdy Duczyk Benedix Ebbell dostarczy pierwsze
znaczce tumaczenia papirusu Ebersa. W 20 lat pniej wyszed przekad Niemca Hermanna
Grapo-wa i jego wsppracownikw: Hildegardy von Deines i Wolfhar-ta Westendorfa. Gdy
w 1937 r. ukazao si w Kopenhadze w jzyku angielskim dzieo Ebbella, autor zaopatrzy je
podtytuem Najwaniejszy dokument medycyny egipskiej". Tym samym podkreli, w
skrtowej formie, dokonujc si wanie przemian w ocenie medycyny egipskiej. Ebbell,
obdarzony polotem twrczym, nakreli bardzo starannie, na podstawie zwoju papirusu, nowy
obraz tej medycyny. Fascynujce byo, jak spod jego pira wynurza si wiat ukryty
dotychczas za mitycznymi wyobraeniami, zaklciami i starymi zabobonnymi receptami.
Rwnie papirus Ebersa, tak jak uprzednio papirus Smitha, okaza si odpisem z o wiele
starszych podrcznikw i to zarwno chirurgii, jak i medycyny wewntrznej. Z tym
zwizana bya nauka o lekach i receptach, pena dowiadcze i objawie. 51
ROZDZIA IV Urodzajna ziemia Egiptu jest niezmiernie bogata w rnorodne roliny
tak, peen podziwu, pisa w swej Odysei" Homer, legendarny poeta staroytnej Grecji z
okoo 800 r. p.n.e. Wiele z tych rolin nadaje si do sporzdzania napojw leczniczych,
lecz niektre z nich s take trujce". Wspczesnych fascynowa i zdumiewa egipski wiat
zi i lekw udostpniony dziki przetumaczeniu papirusu Ebersa. W papirusie tym
zapisanych byo okoo 900 przepisw lekarskich. Przewaajca ich wikszo wcale nie
skadaa si z nic nie znaczcych sw magicznych.
Duczykowi Ebbellowi i jego nastpcom nie udao si odcyfro-wa wszystkich nazw lekw
egipskich. ywica ntjw, owoc isd, rolina netr i wiele innych oznacze, co do
ktrych brak byo bliszych wskazwek i objanie, pozostay tylko nazwami. Moe kryy si
za nimi skuteczne leki, ktre nowoytno zna pod inn nazw, albo w ogle ich nie zna.
Jednak liczba i rodzaj lekw, ktre powoli udao si odczyta z pisma egipskiego,
usprawiedliwia twierdzenie, e Egipcjanie znali i stosowali przynajmniej jedn trzeci
wszystkich lekw figurujcych we wspczesnych lekospisach. Wymiemy tylko niektre z
nich: jaowiec, kolokwinta (oli ogrek), jabko granatu, siemi lniane, koper, klon jaworowy,
kardamon (owoc ryjwki lub amomka), kminek, czosnek, saata ogrodowa, terpentyna
wierkowa i sosnowa, licie senesu, lilia, korze przystpu, rycynus, ciemiernik, tymianek,
terebintia, jaskcze ziele, piciornik (pocy si), selery, tamaryszek, kozieradka, trzcina i
lotos. Lek dla powstrzymania nadmiernego krzyku" tak pisano w receptach
62
z papirusu Ebersa, przeznaczonych dla egipskich matek i dzieci. Na zdjciu posek bogini
Izydy, ich opiekunki, z synem Horusem. Sama recepta brzmiaa nastpujco: Spnn z spn i
ka much znajdujcy si na cianach naley ugnie na mas, odcisn, pi przez cztery dni".
Jeeli na razie pominie si w ka much", ktry zreszt, jak si pniej okazao, wcale nie
by tak bezsensownym rodkiem, to pozostaj sowa: spnn" i spn"; wedug nawet
najostroniejszego przekadu to ostatnie sowo oznaczao mak. Po raz pierwszy wic w
historii medycyny pojawia si nazwa owej roliny, ktr pniej, w swym tak zym, jak i
dobrym dziaaniu, poznano na caym wiecie. Mak, rdo opium, morfiny, kodeiny, narkotyny i papaweryny bez jego waciwoci przeciwblowych i przeciwskurczo-wych historia
medycyny wspczesnej byaby nie do pomylenia. Przez duszy czas powtpiewano, czy
Egipcjanie rzeczywicie znali mak nasenny, jak go przedstawia pniejsza,
redniowieczna rycina. Czy wiedzieli rwnie, e jego czynne substancje znajduj si w
mleczku niedojrzaej makwki? Ju Homer wiedzia o tym lepiej. W Odysei", opiewajcej

fantastyczne bogactwo lekw w Egipcie, mwi o Helenie, ktra czstowaa

bohaterskiego Telemacha, wspominajcego z paczem Odysa, napojem zapomnienia". Dla
fachowcw jest to zupenie zrozumiay apis dziaania soku z maku zawierajcego
opium. Opis ten koczy si sowa-ni: Takie czarodziejskie i skuteczne rodki posiadaa
ta crka boga, ktre jej jodarowaa ona Tona, Polydamna, Egip-:jaka".
Znajdujcy si w Achet-Aton, owym nieszczsnym miecie marze krla Amenhotepa IV
(Echnatona) z XIV w. p.n.e., barwny relief pozwoli wyprowadzi z mrokw historii
medycyny inny lek, ktry take pniej zyska rwnie wielkie znaczenie, ktrego nie sposb
nie docenia. Dopiero nowoytno wydara tajemnic oszaamiajcego i odurzajcego
dziaania owej roliny. Nazywaa si mandragora albo alrauna. Jej rozszczepione korzenie,
przypominajce swym wygldem posta ludzk (jak ukazuje to rycina ze starego spisu
lekw), spowodoway, e rolina ta przez cae wieki otoczona bya mitem i zabobonem. W
redniowieczu bya ona stale stosowrana przed operacjami jako rodek odurzajcy, a
rwnoczenie wzbudzaa lk i bya przeklinana z powodu niemonoci opanowania jej
trujcego dziaania. Dopiero nasze czasy odkryy atropin i skopolamin, dwa zwizki
wprowadzajce chorego w podany psen przed operacj. Nieatwo byo rozpozna, wobec
krytycyzmu naukowcw, w dwukorzeniowej rolinie, ktr krlowa Nefretete podaje swemu
mowi, mandragor. W papirusach bowiem nie byo adnej wzmianki o mandragorze. Ile
jednak nazw rolin pozostae
64
w papirusach nie przetumaczonych? Wiele z nich mogo rwnie oznacza mandragor.
Papirus Ebersa, w ktrym po raz pierwszy mowa bya o maku, zawiera recept na
umierzenie blw wywoywanych przez robaka" (w przewodzie pokarmowym). Do
sporzdzenia tej recepty uyto sproszkowanej roliny, bardzo blisko spokrewnionej z
mandragor: Hyoscyamus, czyli lulek egipski (Folia hy-oscyami mutici).
Przez kilka tysicleci odgrywa on pewn rol w medycynie. Po pierwsze jako napj
odurzajcy, ktry z niewidzialn si zamyka powieki" i wywoywa senne mary. Przy
otwartych oczach wywoywa halucynacje i wizje, doprowadzajc nawet do obdu.
Stosowany by te do wprowadzania wrbitw, witych i nieszczsne redniowieczne
czarownice w stany widze i objawie, prowadzce do fanatyzmu i samooskare.
Rwnoczenie jednak, podobnie jak mandragora, odgrywa wielk rol przy prbach
umierzenia blu przez redniowiecznych chirurgw. Wspczeni chemicy wykryli w lulku
skopolamin z jej waciwociami poraajcymi pewne czci orodkowego ukadu
nerwowego i wykorzystywali je do zwalczania niepokoju motory-cznego oraz wprowadzania
chorego w stan psnu. Poza makiem, korzeniem mandragory i lulkiem, w bogatym skarbcu
zi Egiptu znajdowano jeszcze inne roliny, z ktrych uzyskiwano miertelne, podniecajce i
oszaamiajce trucizny albo rodki umierzajce bl, rozluniajce i uspokajajce. Wrd nich
znajdowaa si bielu dzidzierzawa, o ktrej przez dugi czas sdzono, e po raz pierwszy
wspomniano o niej w relacjach z wyprawy Rzymianina Antoniusza przeciwko Par-tom do
Azji Mniejszej w 36 r. p.n.e. Wtedy bowiem tak donoszono: onierze musieli si uciec do
korzeni i zi, ktrych nie znali. I tak natknli si na ziele, ktre zabijao po uprzednim
doprowadzeniu do obdu. Kto jak cz tego ziela zjad zapomina o tym, co dotychczas
robi i niczego nie poznawa". Bielu dzidzierzaw, zawierajc hioscianin i atropin,
Egipcjanie stosowali do agodzenia blw.
Nikt ju nie potrafi powiedzie, kto pierwszy pozna nad Nilem waciwoci dziaania
powyszych lekw i ilu ludzi w dawnych czasach oddao swe ycie przy ich niedobrowolnym
wyprbo-wywaniu... Nikt nawet w przyblieniu nie moe oceni, ilu niewolnikw czy jecw
stracio ycie w czasie przeprowadzania prb dziaania tych nieznanych rolin. Jednak pewne
jest, e
65

Egipcjanie znali zarwno korzystne, jak i szkodliwe dziaanie lekw. Starali si wic
unika*miertelnego dziaania przygotowywanych lekarstw, po raz pierwszy w historii,
wac i odmierzajc wszystkie ich skadniki. Tak jak z lekami trujcymi, tak te z biegiem
czasu postpowano przy zapisywaniu i sporzdzaniu prawie wszystkich lekw. W ten sposb
Egipcjanie stali si twrcami dokadnej receptury.
Na tym grobowym malowidle ciennym z Teb zachodnich widzimy waenie zota do ozdb;
rwnie dobrze mogoby ono przedstawia pomocnika lekarza lub samego lekarza w czasie
odwaania skadnikw lekarstw. Wiksz rol ni waga odgrywaa miara objtoci
garniec, odpowiadajcy okoo 4,785 litrom. Stale uywan jednostk recepturow byo ro
320 cz garnca, co odpowiada mniej wicej pojemnoci jednej yki stoowej. Do jakiej
iloci odnosz si takie jednostki wagowe, jak: wier, jedna szesnasta czy jedna
szedziesita czwarta w receptach papirusu Ebersa tego nie dao si jednoznacznie
stwierdzi; nie mona take stwierdzi, co oznaczaj liczne pionowe czerwone kreski za
pojedynczymi danymi jakiej recepty. Pozostaje mgliste przypuszczenie, e czerwona kreska
oznaczaa to samo, co taki sam znak na wspczesnej recepcie: w rwnych czciach". W ten
sposb stare egipskie recepty wci s dla nas interesujce.
66
W receptach tych, oprcz lekw rolinnych, du rol odgryway najrozmaitsze mineray:
malachit (ruda miedziowa), odpryski miedzi, proszek alabastrowy, metal z Kusai, czerwony
minera", szko oowiowe, dolnoegipska sl albo lapis azuli. Galenit (siarczek oowiu),
najwaniejszy surowiec wyjciowy do produkcji oowiu i wgla, okrelany jako sadza ze
ciany" i zeskrobywany nad paleniskiem, w poczeniu z gsim tuszczem byy gwnymi
skadnikami czarnej szminki, ktra caym generacjom wytwornych Egipcjanek nadawaa w
urzekajcy wyraz oczu, jak to wida na fresku przedstawiajcym dwie panie z okresu XVIII
dynastii. Sproszkowana szmaragdowa ruda miedzi (uywana take jako farba do malowide
ciennych) stanowia gwny skadnik zielonej szminki do oczu, sucej, tak jak i czarna
szminka, nie tylko celom kosmetycznym, lecz take jako ochrona przed licznymi, grocymi
nad Nilem, zapaleniami oczu.
Siarczek oowiu, sadza, malachit i gryn-szpan to tylko kilka spord mineraw
wystpujcych w receptach rnych papirusw medycznych. Reasumujc, znajdujemy w
spisach lekw rodki lecznicze, ale take i trujce od magnezu poprzez siark, saletr,
witriol, kwasy i sole a do antymonu, rwnie w postaci trujcej. Znalaz si w puszce z
kosmetykami z okoo 2500 r. p.n.e., z okresu wietnoci Starego Pastwa egipskiego.
Antymon by najwaniejszym skadnikiem szminki do ust, ktre na tej paskorzebie nakada
sobie moda Egipcjanka. Chodzi tu
0 rudy antymonu, charakteryzujce si winiowym zabarwieniem krysztakw
1 noszce wskutek tego nazw czerwonego
67
antymonu. Natomiast czciej wystpujcy szary antymon wchodzi w skad licznych
skutecznych maci egipskich. Jeszcze 4000 lat po upadku Starego Pastwa wywoa antymon
prawdziw rewolucj w medycynie europejskiej: podawano go doustnie jako rodek
przeciwko trdowi, dumie, zatruciom, malarii i chorobie piersiowej. Wystpujc pod nazw
winianiu antymonylo-potasowego mia swoich wielkich przeciwnikw i zwolennikw w
wiecie lekarskim. Dopiero wyleczenie, przypisane zastosowaniu antymonu, chorego na tyfus
modego krla francuskiego Ludwika XIV, rozstrzygno spr na korzy tego
rodka.
Zastosowanie tego metalicznego pierwiastka w Egipcie byo pocztkiem powizania chemii i
sztuki leczenia. Jego zastosowanie byo ciekawe rwnie z innego punktu widzenia. Nigdzie
bowiem w kraju nad Nilem ani w krajach ssiednich we wczesnym okresie Egiptu nie
wiedziano niczego o wystpowaniu antymonu. Wystpowa on jedynie w poudniowo-

wschodniej Afryce, przede wszystkim nad rzek Zambezi. O wiele wczeniej ni w czasach
przepisywania papirusu Ebersa, kapani i lekarze egipscy przestali zadowala si zioami i
lekami z wasnego kraju. Mimo naturalnej izolacji Egiptu otworzy si przed nimi wiat, i to
szerzej ni to historycy medycyny dotychczas przypuszczali. Wkrtce po sporzdzeniu
papirusu odnalezionego przez Ebersa, a mianowicie w 1493 r. p.n.e., ruszya z Egiptu flota
statkw handlowych w podr przez Morze Czerwone, na poudnie. Krlowa Hatszepsut
(1504-1483 r. p.n.e.), najbardziej przedsibiorcza wadczyni Egiptu, wysaa swe statki na
dalek wypraw do afrykaskiego kraju Punt. Hatszepsut w ten sposb naladowaa tylko
wspaniae pierwowzory z historii Starego Pastwa, tak jak to przedstawiono na paskorzebie:
wyprawa do Punt w czasach krla Sahure (okoo 26002500 r. p.n.e.).
Krlowa Hatszepsut polecia w wityni Deir el-Bahari utrwali swoj wypraw do Punt w
obrazach. Na tych paskorzebach znalaza si take przycigajca wzrok posta krlow)
kraju Punt. Poniewa nigdzie nie okrelono dokadnie pooenia kraju Punt, niezwyka figura
budzia przypuszczenie, e chodzio tu o poudniowoafrykask Hotentotk, z typow obfit
podcik tuszczow w okolicy poladkw. Wobec tego kraina Punt powinna znajdowa si
w Poudniowej Afryce. Niektrzy lekarze uwaaj ten wizerunek ksinej za jedyny w historii
medycyny dowd wystpowania w Afryce patologicznych zaburze gruczoowych i
tworzenia si tuszczakw. Z tego twierdzenia wcale jeszcze nie wynika moliwo ustalenia
pooenia krainy Punt. Mimo to nie ulega ju wtpliwoci, e egipskie wyprawy do Punt
prowadziy daleko, a do poudniowo-wschodnich ivy-brzey Afryki do pokadw
antymonu nad rzek Zambezi.
Nie tak daleki by zasig wypraw upies-kich i karawan handlowych, ktre drogami
rdldowymi staray si dociera do nieznanej Centralnej Afryki. Pustynie, bagna i
dziewicze lasy byy trudnymi przeszkodami, wyprawom towarzyszya mier i okruciestwo.
Ju w czasach pierwszych krlw egipskich z oazy Charge wioda straszna droga
czterdziestu dni pragnienia" na zachd od jeziora Czad. Sprowadzano stamtd nie tylko
niewolnikw, lecz take lekarstwa: sl pustyni", malachit, t ochr, gum akacjow,
ciernie akacjowe i aminek wikszy (Ami majos), korze, ktry uli poganiacze wielbdw
poniewa dowiadczyli, e chronio ich to przed skutkami nad69
MADAGASKAR!
miernego aru sonecznego. Wspczesna nauka odkrya w tym korzeniu skadnik 8methoxypsoratenu, pobudzajcy tworzenie si pigmentu i powodujcy sztuczn opalenizn.
Wane byy drogi na poudnie, w kierunku zagadkowych rde Nilu-, do Nubii, Etiopii lub
do kraju Kusz. Siedemdziesit tysicy czarnych i brzowych niewolnikw przywid do
Egiptu krl Snofru okoo 2700 r. p.n.e. z jednej tylko wyprawy do tych krajw. Odtd, w
miar zmian w polityce, kraina Kusz bya raz terenem podboju, a raz partnerem handlowym,
ktry w dobrych czasach sa do Egiptu, dobrowolnie, posw i pikne ksiniczki z bogatymi
darami, tak jak to ukazuje fresk z Teb, pochodzcy z czasw krlw Amenhotepa i Totmesa.
Dary te nie skaday si jedynie z niewolnikw, zota, koci soniowej oraz skr leopardw,
sucych do sporzdzania ubiorw lekarzy, lecz take z lekw i cennych mineraw. By
wic aun i soda, niezbdne nie tylko do balsamowania, lecz take do sporzdzania lekarstw,
zwaszcza do oczu. Bya te jagoda i kora kruszyny, uywane jako rodek przeczyszczajcy.
Durra, czyli
proso afrykaskie, dostarczao dietetyczny luz rolinny, stosowany przy chorobach przewodu
pokarmowego. Bya te nubijska guma mirry, ktra, jako roztwr mirry, dziki swym
waciwociom cigajcym i przeciwzapalnym, stosowana bya tysice lat. Bya te,
pochodzca rwnie z Nubii, guma olibanum, cudownie dziaajca przy zapaleniach jamy
ustnej. Czerwone drewno sandaowe wskazane byo przy biegunkach. 2 Abisynii dochodziy
pierwsze kwiaty kesso, najwczeniej znany rodek przeciwko tasiemcowi, a moe take licie

kath, ktre ute dziaay podniecajco; osigao si skutek podobny jak wspczenie przy
zayciu preparatw wekaminowych. Kraina Kusz pooona bya jeszcze wzgldnie blisko.
Natomiast droga, ktr do wity i lekarzy egipskich docieray nowe tajemnicze lekarstwa,
sigaa daleko na wschd od Nilu, a mianowicie biega wok poowy obwodu Ziemi. W
receptach papirusu Ebersa natrafiamy czsto na nazw drzewo cynamonowe". Ostroni
tumacze czasem za tymi sowami stawiali znak zapytania. W innych tumaczeniach pojawia
si nie tylko nazwa drzewo cynamonowe", lecz take: cynamon, pieprz, imbir. Tymczasem
cynamon i pieprz rosy o tysice mil od Nilu, w Chinach, Indiach i na Cejlonie, a wic w
innych krajach, z dawniejsz kultur i ju rozwinit medycyn. Przez dugi czas sdzono, e
te kraje nie utrzymyway stosunkw kulturalnych z krajami nad Eufratem i Nilem. aden
pisemny czy wykuty w kamieniu dokument nie wiadczy dzi o tym, by lekarze Starego
Pastwa znaleli drog na Daleki Wschd, ani e lekarze Dalekiego Wschodu trafili do
Egiptu.
Ale ludy koczownicze i pkoczownicze z olbrzymich terenw midzy Nilem a Indusem, a
take dawni odwani eglarze przerzucili mosty, ktrymi leki z Chin i Indii, jako pierwsi
wysanosos ani - Phaistos - Mesara PUSTYNIA ARABSKA
nicy dawnej azjatyckiej medycyny, dotary nad Nil. Sabejczycy, mieszkacy poudniowozachod-niego przyldka pustyni Arabskiej, wznieli pierwsze przsa tego mostu dziki
swemu zmysowi kupieckiemu. Chroniy ich pustynie, w ktrych kady najedca musia
zgin; byli bezpieczni dziki rozpalonemu niegocinnym arem Morzu Czerwonemu;
bronia ich silna flota. Sabejczycy oraz inne szczepy se-mickie ujarzmiy rzek Adhanat:
dziki potnej zaporze na rzece pustynia zamienia si w ogrd, w ktrym bujnie krzewia
si mirra i nowe roliny uywane jako kadzida: styrakowiec, traga-nek i czystek. Przede
wszystkim jednak rs tu krzew, ktrego te ywiczne ziarna palc si wydaway
nieporwnywalny z niczym aromatyczny i lekko odurzajcy zapach. Krzew ten zwano
pniej arabskim kadzidem boswelli. Najpniej w czasach redniego Pastwa
pojawiay si w delcie Nilu z pustyni po wschodniej stronie Morza Czerwonego ole
karawany. Prowadzone przez Sabejczykw i Beduinw przywoziy Egipcjanom kadzido,
mirr i inne ywice. W kraju, w ktrym liczne paskorzeby (np. z Deir el-Bahari)
uwieczniaj drzewo mirry i inne roliny kadzidlane (po prawej) jako niezbdn ozdob
wity i paacw, znaleli Sabejczycy chonny rynek. Jeszcze w kilka wiekw pniej, okoo
1200 r. p.n.e., sama witynia Amona w Tebach spalia w cigu jednego tylko roku 2189
dzbanw i 304 093 garncw wonnej ywicy. Obadowani zotem i ozdobami wracali
Sabejczycy do swego odlegego, wkrtce ju legendarnego, pastwa.
Coraz bogatsze staway si miasta Sabejczykw w kraju Hadra-maut, tak bogate, e dla
otaczajcego ich wiata stay si miastami wrcz bajkowymi, w ktrych, jak si zdawao,
panowa nieograniczony urodzaj cudownych zi. W rzeczywistoci jednak Sabejczycy w
poszukiwaniu nowych pachncych krzeww, kt72
rym zawdziczali jeszcze intensywniejszy handel kadzidami, znaleli drog morsk do Indii.
Na wybrzeach indyjskich pozakadali kolonie, ktrych nazwy zdradzay swoje pochodzenie,
np. Sabana i Sabrara. I odwrotnie: indyjskie statki trafiay do portu Gerra w pniejszej
Zatoce Perskiej. Tam karawany przejmoway towary, przenoszc je dalej, w poprzek pustyni
Arabskiej, do Saby. Prcz indyjskich i chiskich tkanin, kamieni szlachetnych i szlachetnych
gatunkw drewna, statkami tymi wdroway do krajw rdziemnomorskich pierwsze
indyjskie leki.
Statki te dostarczay wyej ju wspomnian kor drzewa cynamonowego (b), zwan w
Chinach kuei", wedug chiskich i indyjskich dowiadcze, cenion nie tylko jako

aromatyczny rodek pobudzajcy, lecz rwnie jako skuteczny rodek na dolegliwoci

odkowe i zaburzenia trawienne. Przywoziy take pieprz z Malajw, uywany do
pobudzania krenia. Przywoziy korzenie kesso, cenione przez Chiczykw jako rodek
uspokajajcy i nasenny; dalej imbir (c), pobudzajcy czynnoci odka i serca, oraz korze
jabka granatu (a), uywanego do leczenia robaczycy przewodu pokarmowego z uwagi na
zawarto w nim goryczki. Przywoziy take tatarak, uchodzcy za rodek przeciwko
niedokrwistoci, a dziki swym garbnikom uywany take przeciwko nieytowi jelit.
Pocztkowo Sabejczycy zwracali uwag gwnie na to, by zapach ich wonnej ywicy
ulepszy domieszk nowych skadnikw. Udao si to dziki dodaniu cynamonu. Pniej
zorientowali si, e lekarze egipscy domagaj si nowych skutecznych zi.
Nawet bez twrczego zainteresowania sztuk leczenia, jako zwykli handlarze, dostarczali
najpierw zi rosncych w ich kra73
&Li
IU
w
I
i ^i1
Y

li

n
1i!g
1 I"!

ju, a nie nadajcych si do wyrobu kadzide. W ten sposb handlowali aloesem, rosncym na
wyspie Sokotra, a bdcym takim samym rodkiem przeczyszczajcym jak rycynus.
Przywieli aminek egipski (Ami Visnaga), ktry pniej rs take w Egipcie i stosowany by
jako rodek przy osabionej akcji serca. Przywozili asfalt, rwany smo ziemn, czarny
minera, ceniony w Egipcie jako rodzaj maci przy wykwitach skrnych, stosowany te przy
opatrunkach usztywniajcych zamania. Niebawem rwnie leki z Indii wdroway drog
kadzide nad Nil. Inny lek dla obu oczu, o ktrym donosi pewien Azjata z By-blos" tak
brzmi wstp do recepty 422 z papirusu Ebersa A recepta nr 361 polecaa w celu usunicia
gorczki z obu oczu: owoc prt-snj z Byblos naley dokadnie rozetrze w wodzie". Prawie
nie ma tekstu egipskiego, ktry by nie wiadczy o zainteresowaniu Egipcjan lekami ze
wszystkich moliwych krajw. Tym razem chodzio o kraje lece na pnoc i wschd od
doliny Nilu, a wic" nad Morzem rdziemnym bowiem Byblos w czasach powstania
papirusu Ebersa lea na syryjskim wybrzeu Morza rdziemnego;
Azjaci z Byblos" yli na rozlegych wwczas terenach podlegajcych wadzy Egiptu, a
paskorzeba z Teb przedstawia jedno z ich poselstw, ktre midzy 1425 a 1408 r. p.n.e.
przekazywao dary krlowi Totmesowi IV. Dawne plemi koczownikw se-mickich
przygotowywao si wanie, pod imieniem Fenicjan, do odegrania roli najpotniejszych
eglarzy na Morzu rdziemnym i opanowania handlu na tym morzu, handlu, ktry
dotychczas spoczywa w rkach mieszkacw Krety. Wiele przemawia za tym, e Egipcjanie,
ktrzy ju midzy 2600 a 2500 r. p.n.e. znaleli drog morsk do poudniowej Afryki
w tym samym czasie na statkach morskich wypywali take na Morze rdziemne. Pywali do
barbarzyskich, wedug Egipcjan, plemion Pelazgw, w obszarze Morza Egejskiego, do
Ligurw w pniejszej Italii, do Staroiberw w Hiszpanii po to, by od nich przywozi
iberyjsk cyn i egejsk mied do wytapiania brzu. Mona take si domyla, e

Kreteczycy, ktrzy okoo 2000 r. p.n.e. byli bliscy opanowania eglugi i handlu na Morzu
rdziemnym, zawdziczali swj ogromny rozwj cikim walkom wewntrznym toczonym
w Egipcie w okresie przejciowym Starego Pastwa w rednie; By moe statki kreteskie
egloway z polecenia Egipcjan do chwili, gdy sami Kreteczycy opanowali szlaki morskie
do Hiszpanii i na Morze Czarne. Z owego czasu, okoo 1500 r. p.n.e., pochodzi kreteski
fresk z domu freskw" w Knossos, przedstawiajcy zbieraczy szafranu przy pracy.
Szafran by jednym z lekw, ktre z Krety dotary nad Nil; jako rodek przeciwskurczowy i
przeciwkolkowy by pniej, a do nowych czasw, uywany jako dodatek do roztworu
makowca, bdcego panaceum na ostre zapalenie jelit i wszelkiego rodzaju dolegliwoci
brzuszne. Kreta dostarczaa szawii ogrodowej, o nieprzemijajcej sawie jako rodek
przeciwko zapaleniu garda, a take krzewu kypros. Z jego kory i lici wyrabiano henn
suc Egipcjankom do barwienia paznokci u rk i ng.
75
1 ROZDZIA V
Iwti, wybitny lekarz nadworny, ktry y za panowania Ramzesa I i Setiego II, rozporzdza
w swojej kuchni" lekarskiej i aptece (po prawej) zdumiewajc liczb lekw, mineraw i
innych substancji, zgromadzonych w poprzednio wymieniony sposb przez pokolenia
lekarzy. Bya to tylko cz posiadanego przez niego wyposaenia. W jego zbiorze papirusw
znajdoway si take podrczniki pouczajce o tym, jak z tych surowcw naley zestawia
recepty. Jeszcze waniejsze byy zawarte w nich wskazwki dotyczce stosowania
odpowiednich lekw w poszczeglnych objawach chorobowych, sposobw rozpoznawania
chorb oraz to, jakimi czynnociami ludzkiego ciaa naley tumaczy powstawanie
poszczeglnych chorb wszystko to bez udziau wyszych si demonicznych. Papirus
Ebersa by jednym z takich podrcznikw.
Gdy w papirusie Smitha, po raz pierwszy w historii medycyny, odczytano fragment o skurczu
serca czowieka we wszystkich jego czonkach" oraz o liczeniu ttna wiat nauki zdumia
si. Do wielkich odkry historii medycyny egipskiej naley fakt, e papirus Ebersa powyszy
temat podj ponownie. Nagwek odpowiedniego rozdziau brzmia: Tajemnica lekarza.
Wiedza o biciu serca i wiedza o sercu".
76
Hieroglif pisma egipskiego dla sowa serce" podsun badaczom myl, e dziki
balsamowaniu ciaa pracujcy tam ludzie stali si pierwszymi anatomami na wiecie i to
na kilka tysicy lat przed pocztkami oficjalnej nauki anatomii w XIII w. n.e.
Prawdopodobnie dla licznych narzdw ciaa, np. dla odka, wtroby, tchawicy, ledziony,
pcherza i macicy, rwnie istniay okrelone znaki hieroglificzne. Przypuszczano, e
kapani, jako twrcy sztuki balsamowania, zebrali swoje wiadomoci anatomiczne jeszcze
zanim sztuk t zaczli uprawia mniej lub bardziej przyuczeni pomocnicy i zanim
przerodzia si ona w zwyke rzemioso. Egiptolodzy jednak od pocztku uwaali, e
anatomiczna sekcja zmarych w celach naukowych, uprawiana w czasach nowoytnych, bya
niemoliwa w czasie caych dziejw Starego Egiptu. Wanie geneza idei balsamowania, a
mianowicie wiara w ycie pozagrobowe, uniemoliwiaa kade tego rodzaju przedsiwzicie.
Rozdzia papirusu Ebersa Wiedza o biciu serca" pozwala przypuszcza, e prawda
znajdowaa si porodku. Z pewnoci ani kapani, ani lekarze nie przeprowadzali sekcji w
taki sposb jak obecnie. Bez wtpienia jednak dowiadczenia i obserwacje zebrane w czasie
balsamowania, jak rwnie przy uboju zwierzt ofiarnych, dostarczay podstaw do
wiadomoci zawartych w rozdziale Wiedza o biciu serca". W kadym razie twrcy
tajemnicy lekarza" wiedzieli wicej o wntrzu czowieka. A to, co utrwalili na pimie,
fascynowao potomnych jako wczesne wiadectwo sprawnoci ludzkiego umysu i wyobrani.
Dwa wane fakty poznali staroytni Egipcjanie: pierwszy obecno serca i jego skurczw
toczcych do wszystkich czci

ciaa, drugi istnienie kanaw i pasm prowadzcych od serca do wszystkich czci ciaa.
Na dowiadczeniu i wiedzy o tych dwch faktach zbudowali swj system fizjologi
wiedzy
0 czynnociach yciowych czowieka.
Bya to pewna konstrukcja, jak wszystkie inne pokrewne nauki, cznie z greck, i dalej a do
XV i XVI w. n.e. Dokadnie biorc by to bd, ale byo to te szukanie realiw ciaa, zamiast
niejasnej wiary w siy nim kierujce za porednictwem bogw i demonw.
Czerpic wzr z rzeki i kanaw Nilu, podtrzymujcych wszelkie ycie w Egipcie, stworzyli
kapani i lekarze podstawy fizjologii czowieka. 2 serca wychodziy kanay zwane mtu",
prowadzce do wszystkich czci ciaa-, cztery do gowy i do nosa, cztery do uszu, sze do
ramion, sze do stp, cztery do wtroby, cztery do puc i ledziony, cztery do odbytu, dwa do
moszny
1 dwa do pcherza. Napdzane biciem serca przenosiy powietrze i krew, luz, pokarm,
nasienie i wydzieliny. Jeli Nil zawid, jeli jego przybr by zbyt may czy zbyt duy, albo
gdy nastpia niedrono kanaw nawadniajcych skutki tego byy grone dla caego
kraju. Podobnie dziao si w ciele czowieka: zastj lub inne nieprawidowoci w kanaach
musiay pociga za sob zgubne nastpstwa. Zastj krwi i luzu lub zatrzymanie wydalin z
przewodu pokarmowego, ktre przez mtu mogy z powrotem dosta si do rnych
czonkw, a w pewnych okolicznociach nawet do serca, byy przyczyn chorb. Przez
kanay przepyway take vehedu, zwizki powodujce bl i zwizki chorobotwrcze
wywoujce zapalenia, gorczk oraz liczne inne objawy, mogce wtargn od zewntrz,
zwaszcza przez nos i uszy. Poniewa w najczstszych przypadkach kanay przepenione byy
krwi, blem i czynnikami chorobotwrczymi, a przepyw wydawa si zahamowany,
nasuwaa si konieczno przywrcenia przepywu i odbarczenia zastoju. Szczeglnie
niebezpieczne stawao si takie przepenienie w przewodzie pokarmowym. Std zrozumiaa i
majca swj sens jest owa tajemnicza specjalno lekarska, z ktr spotkalimy si na
pocztku tej ksiki: str krlewskiego odbytu".
Ibis, z byszczcym biaym ciaem i czarn gow by dla Egipcjan ptakiem witym. By on
ucielenieniem boga Totha. Oprcz tego mia jeszcze i inne znaczenie: a do czasw pnorzymskich opowiadano, e lekarze egipscy nauczyli si od ibisa jednej z najwaniejszych
metod leczniczych przy przepenie78
niu dolnego mtu wydalinami chodzio o wlew lub lewatyw. Egipcjanom wydawao si,
i zaobserwowali, jak ibis, stojc w wodzie Nilu wasnym dziobem wprowadza wod do
swego odbytu przemywajc go w ten sposb od wewntrz. Zdanie: Niech woda zostanie
wlana do jego odbytu" bya stale powtarzajc si wskazwk w papirusie Ebersa. Do
wykonywania wlewu suy lekarzom rg wou" z tak ucitym kocem, e pozosta w nim
may otwr. Na wlew.- skaday si: woowa, tuszcz i inne leki z bogatego skarbca
leczniczego Egipcjan. Wraz z udronieniem i ogrzaniem kanaw jelitowych musiao w
konsekwencji nastpi usunicie zastoju i przegrzanie krwi. W papirusie Ebersa znaleziono
dwie szczeglne wzmianki: w jednej mowa bya o tym, e naley utartym krzemieniem
naciera skr a do ukazania si krwi; w drugiej pisano: .Jako rodek uzdrawiajcy z
choroby irwt naley na goleniach chorego wykona powierzchowne nacicie noem".
Czy miao to ewentualnie oznacza przynoszcy ulg upust krwi, o ktrym pierwsz
wzmiank jak sdzono znaleziono w greckich rdach dopiero 1000-2000 lat pniej?
Czy Egipcjanie jako pierwsi zastosowali ten sposb leczenia, ktry
79
pniej, a do XIX w., by uwaany przez wszystkich lekarzy za najwaniejszy? Filolodzy,
ktrzy trzymajc si cile przekazanego sowa zapobiegli wprawdzie wielu pomykom w

przedstawianiu starej historii, popenili rwnie wiele bdw byli bowiem z natury rzeczy
sceptyczni. Do wyzbycia si wtpliwoci nie wystarczyo im nawet odkrycie tych egipskich narzdzi, przypominajcych uywane
pniej narzdzia do upustu krwi. Wtedy wanie w grobie pisarza Userhata z czasw XVIII
dynastii (1567-1308 r. p.n.e.) znaleziono niezwyke malowido cienne.
80
Ukazuje ono lekarza lub raczej jego pomocnika, w chwili przystawiania choremu pijawek
wyjmowanych z czarki stojcej na pododze.
Najstarszy jak dotd znany przekaz o stosowaniu pijawek pochodzi od Greka Ni-kandrosa,
zmarego midzy 135 a 130 r. p.n.e. w Aleksandrii, a wic z pnego okresu helleskiego.
Nikandros opisuje, jak si te ssce krew robaki przystawia do tych miejsc ciaa, ktre naley
uwolni od zastojw krwi i sokw. Pozostawiano je tak dugo, a si nassay do syta i same
odpaday. Egipcjanie znali takie zabiegi ju przynajmniej tysic lat wczeniej. Teraz nie byo
ju wtpliwoci, e tam, gdzie ten sposb upustu krwi stosowano, umiano take powodowa
sztuczny upust krwi za pomoc noa. Pytanie, czy nastpowao to przez otwarcie y noem,
czy w inny sposb, pozostaje bez odpowiedzi. Oprcz tych poytecznych sposobw leczenia
istniay te niewtpliwie zalecenia w najkorzystniejszym wypadku obojtne, lecz w
niekorzystnych warunkach szkodliwe, a nawet miertelne. Przekonanie o tym, e kanay cz
odbyt z sercem lub uszy z oczami, musiao prowadzi do bdnych sposobw leczenia.
Przykadem tego rodzaju bdnych wnioskw jest leczenie chorb oczu przez wlewanie lekw
do ucha lub leczenie objaww sercowych przez wlewy doodbytnicze, ktre miay dotrze do
serca. Jeli mimo takich pomyek medycyna egipska staa na zadziwiajco wysokim
poziomie, byo to wynikiem kierowania si lekarzy egipskich nie tylko teori, lecz take
praktycznym dowiadczeniem. Spisywali je i przeksztacali w tezy naukowe nawet wtedy,
jeli nie zawsze pokryway
81
si z teoretycznymi wyobraeniami tajemnicy lekarza.
Choroba polowy gowy" tak jeden z tych jasno i praktycznie mylcych sta-roegipskich
lekarzy w papirusie Ebersa nazwa dolegliwo zwan dzi migren, chorob znan i budzc
lk. W tej czci papirusu, ktra moe uchodzi za podrcznik medycyny wewntrznej,
znalazy si i inne opisy chorb; mimo trudnoci spowodowanych staroytnym jzykiem s
one zrozumiae jeszcze w tysice lat pniej. Czy chodzio o angina pectoris, t dzi tak
bardzo budzc lk chorob serca, w nastpujcym zdaniu, tak sugestywnie opisujcym jej
objawy: Jeli badasz czowieka skarcego si na swj odek, na bl ramienia, swojej
piersi, zwaszcza po tej stronie [...] mwi si, e to jest choroba wid [...] wtedy naley
powiedzie [...] jest to mier, ktra si do niego zblia". Mylano zapewne o miertelnym
lku towarzyszcym czowiekowi cierpicemu na skurcz naczy wiecowych. Zalecano
podanie choremu rodkw pobudzajcych dziaalno serca (ich skadu przewanie nie da si
ustali) i uspokajajcych oraz pooenie rki na jego piersi a do chwili, gdy atak, minie;
nastpnie naley go ostrzec przed moliwym powtrzeniem si napadu, leku jednak nie
podawa ponownie". W Grecji znaleziono figur z terakoty, ukazujc z caym realizmem
fakt, e ludno greckich pastw-miast i kolonii okoo
82
500 r. p.n.e. cierpiaa na przepuklin tak samo jak ludzie nowoytni. Ziemia egipska nie
przekazaa nam ani adnej steli, ani posgu, ani tablicy wotywnej wiadczcej o czym
podobnym. Nie byo to jednak potrzebne. Bo znowu dziki jasnemu i rozsdnemu darowi
obserwacji autorw papirusowych podrcznikw o medycynie wewntrznej wiemy, i
wczeni lekarze ju wwczas stwierdzili, e przepukliny brzuszne drczyy mczyzn i
kobiety mieszkajce nad Nilem. Jeli stwierdzisz jaki guz powok brzusznych na szczycie
brzucha [...] to po palec na nim, potem masz zbada jego brzuch [...] to co si uwypukla

[...] powstaje przez kaszel". Ju wic wtedy zauwaono, e przy kaszlu atwiej uwydatniaj
si przepukliny w powokach brzusznych. Bezsprzecznie zapalenia lepej kiszki dotyczyo
wskazanie: Jeli lekarz bada chorego skarcego si na ble brzucha i znajduje, e bl
umiejscowi si po prawej stronie i w dole brzucha, zatem tam skupiy si substancje
chorobowe i utworzyy guz". Czytajc nastpujcy fragment: Guz naczyniowy mocno
poskrcany, z wieloma wzami i jakby rozdty powietrzem" nie mamy rwnie wtpliwoci,
e chodzi tu o ylaki.
83
Martwymi oczami spoglda przed siebie ten niewidomy bar-fiarz z czasw krla
Tutanchamona.
Wzruszajcym komentarzem do tego staroegipskiego obrazu lepoty jest list malarza z
czasw Ramzesa II do syna: Wiadomo malarza Poi do swego syna, malarza Pp-Rahotepa,
Nie opuszczaj mnie. yj w rozpaczy [...] yj w ciemnoci. Mj bg Amon opuci mnie.
Przynie mi mid na moje oczy i tuszcz [...] i prawdziw szmink do oczu, jak najprdzej.
Czy nie jestem twoim ojcem? Chciabym widzie, ale moje oczy opuszczaj mnie". Papirus
Ebersa, zajmujcy si chorobami wewntrznymi i sprawami chirurgicznymi, zawiera take
rozdzia o chorobach oczu. Poucza, e egipscy okulici znali wiele chorb oczu i mniej lub
bardziej wyranie odrniali: zapalenie spojwek, bielmo (biaa blizna rogwki), zez,
wrastanie rzs do wewntrz, chorobliwe zawienie, owrzodzenie rogwki, lepota nocna,
zapalenie tczwki, jczmyk, prawdopodobnie take jaskr i zam, a przede wszystkim
budzc postrach jaglic przewlek chorob
84
zakan, powodujc w 50 procentach przypadkw lepot, w pniejszych wiekach zwan
nawet egipskim zapaleniem oczu. Jak relacja z gabinetu nowoczesnego okulisty brzmi
nastpujca historia, wzita ze wiata egipskich bogw: Bg Re bada wzrok boga Horusa.
Re posadzi Horusa, z jednym skaleczonym okiem, przed jasn cian, na ktrej namalowana
bya maa czarna kreska, a obok dua czarna winia. Re zakry zdrowe oko i skierowa wzrok
Horusa na kresk pytajc, czy j widzi. Gdy Horus jej nie dostrzeg, skierowa jego wzrok na
wini. I Horus zobaczy j. Wtedy Re dowiedzia si, e cz ostroci wzroku Horusa jest
zachowana". Opowie ta nie jest bezpodstawna; kae przypuszcza, e egipscy okulici w
ten sposb badali wzrok. Stosowali go przede wszystkim przy zamie, ktrej znajomoci im
si odmawia, poniewa papirusy na ten temat niczego jednoznacznie nie donosz. C to
znaczy wobec maej liczby i to niekompletnych papirusw? C to znaczy wobec faktu, e
wschodni ssiedzi Egipcjan, lekarze Babilonii i Asyrii, ju wwczas wiedzieli, e zam
mona usun, jeli nieprzeziern soczewk wewntrz oka przesunie si za pomoc igy z
pola widzenia ku doowi! Jakkolwiek byo, w kadym razie wskazania, lecznicze podane w
podrczniku chorb oczu daway jasne i wyraziste dowody tego, jak Iwti i jemu wspczeni
korzystali ze swego skarbca lekw na choroby utrwalone opisami i obserwacjami zapisanymi
w papirusach.
Apteki podrne krlowych egipskich ujawniy zdumionej potomnoci, e wytworne egipskie
panie ju w owych czasach woziy ze sob, prcz kosmetykw, przede wszystkim leki na
oczy. Wiatry pustynne i jaskrawy blask rozarzonego soca nauczyy je tej ostronoci.
Wymienione w papirusach leki na oczy dowodz, e sta-roegipscy specjalici stosowali
rodki, ktre pod wieloma wzgldami wyprzedzay nawet zalecenia lekarzy nowoytnych.
Ostatecznie niewane, w jaki sposb poznali oni waciwoci poszczeglnych lekw w
kadym razie znali je. Przy tej iloci
85
rodkw nie miao ju znaczenia, jak rol odgryway pierwotne zabobony, tak zwana magia
sympatyczna. Jeli lekarze na zaognione oczy nakadali czarne i zielone maci oraz pasty z
siarczku oowiu, wgla, soli i roztworw miedzi, mirry i innych ywic, to rodki te bez

wtpienia miay dziaanie przeciwzapalne. Jeli, tak jak nowoczesn pipet, pirem spa
wkraplai roztwory soli oowiu, miedzi i siarki, to te w tym samym przeciwzapalnym celu.
Miodowe maci z rycynusem miay zastosowanie rwnie w pniejszych czasach, poniewa
rycynus dziaa nie tylko prze-czyszczajco, ale ma take waciwoci przyspieszajce gojenie
si ran. Puder z drewna jarzbiny i inne podobne rodki wcha-. niaj wysiki zapalne. Nie
bez zdumienia i z pewnym podziwem naley stwierdzi, e do rodkw przeciw jaglicy
zaliczano mied, aun i glink. W pewnym podrczniku o chorobach oczu z XX w. pisze si o
leczeniu jaglicy w ten sposb: Naley czy masa wacikiem z kuracj przy uyciu
miedzianej paeczki. Jeli to nie jest tolerowane, naley pociera paeczk aunow. W
leczeniu domowym stosuje si okady z glinki z kwasem bornym lub octowym, a na noc
smarowanie maci miedziow"*. Z mniejszym ju uznaniem czytali badacze recept ustpy
papirusu, w ktrym podaje si nastpujce skadniki lekw na oczy: ka muchy, ka pelikana,
mocz czowieka, odchody jaszczurki, ka dziecka, odchody gazeli, a najczciej ka
krokodyla. Inne
rodki lecznicze naleay do wczeniej ju reprezentowanego skarbca lekw, ktrego objto
i powstanie susznie budziy podziw. Rwnie zastosowanie w stanach zapalnych oczu ci
rybiej i zmiadonej wtroby krowiej znalazy swe rozumne wytumaczenie w czasach
nowoytnych: w wtrobie i ci zawarte s zwizki przeciwdziaajce zakaeniu. Stosowanie
nieczystoci i ekskrementw uchodzio natomiast za jednoznaczny objaw barbarzystwa.
W. Griiter, Augenkrankheiten, [W:] GrundriK der gesamten praktischen Medi-zin, 1931.
86
Historycy medycyny nowszych czasw wszystkie tego rodzaju lekarstwa, zreszt jeszcze w
redniowieczu wysoko cenione, okrelili sowem Dreckapotheke" apteka koproterapeutyczna.
Mul Nilu, mu bagna i ziemia, a wrd nich specjalna ziemia o nazwie btj", wyszczeglniane
rwnie w receptach, wprawdzie nie byy w takiej pogardzie, lecz i one w XIX w.iw
pierwszej poowie XX w. naleay do apteki koproterapeutycznej. Egipscy okulici mieszali
ususzony i sproszkowany ka z maci oczn lub miodem, a szczeglnie chtnie z
fermentujcym miodem. Zastosowanie tych mikstur miao miejsce gwnie w przypadkach
uporczywych: jaglicy i innych zapaleniach oczu opornych na dotychczasowe leczenie. Mocz
suy do obmywania. Muu i ziemi uywano do opatrunkw. Gdy dr Benjamin M. Duggar,
od 1927 r. profesor fizjologii rolin na uniwersytecie Wisconsin (USA), w 1948 r. przedstawi
wiatu nowy lek aureomycyn, na pewno nie pomyla o tym, jaki to jego odkrycie bdzie
miao wpyw na ocen staroegipskiej medycyny. Aureomycyn bowiem udao si skutecznie
zwalczy jaglic i jej zarazki. Bya ona najnowszym lekiem wrd tak zwanych cudownych
antybiotykw, ktre wraz z penicylin rozpoczy swj pochd. Znajdowaa si w pewnym
rodzaju gleby wystpujcej zwaszcza w pobliu cmentarzy. Duggar i jego wsppracownicy
przebadali j w latach 19441946 badajc 30 tysicy innych. By to rodzaj gleby szczeglnie
korzystnej dla rozwoju grzybw dziaajcych na bakterie chorobotwrcze rwnie zgubnie, jak
produkty przemiany materii podobne do grzybw lub (popularniej)
87
pleni innych bakterii, z ktrych powstaa penicylina. Wkrtce badania wykazay, e rwnie
ka i mocz, wskutek wydalanych przez czowieka ywych bakterii, zawieraj ciaa
antybiotycznie czynne.
Oczywicie tylko entuzjaci mogliby w tym momencie owiadczy, e Egipcjanie byli
odkrywcami antybiotykw. Mimo to odkrycie antybiotykw przyczynio si do innego
spojrzenia i oceny apteki koproterapeutycznej.
Nie ma adnych wtpliwoci, e Egipcjanie pierwotnie dobierali jako skadniki swoich recept
ka i mocz tylko dlatego, poniewa ich zdaniem by to sposb na odpdzenie demonw

przynoszcych choroby. Potem jednak te rodki w wielu przypadkach okazay si wbrew

prawdopodobiestwu skuteczne, cho w innych przypadkach mogy przynie nieszczcie
wywoujc now infekcj. Mechanizm ich dziaania nie by bowiem Egipcjanom znany i
zastosowanie ich zaleao od przypadku. Mimo to, wanie w rozpaczliwych ju sytuacjach,
dziaay cudownie. W ten sposb substancje te stay si racjonalnymi lekarstwami. Sam
papirus Ebersa zawiera prawie 55 recept, do zewntrznego i wewntrznego uytku, w ktrych
ka i mocz s wanymi skadnikami. Wiele z tych recept charakteryzuje si niezwykle
dokadnym wyszczeglnieniem odnonie do pochodzenia skadnikw od rnych zwierzt,
mczyzn i kobiet pozwalajcym przypuszcza, e Egipcjanie doszli do takiej wiedzy w cigu
setek lat dowiadcze. Kade bowiem zwierz wytwarza inne ciaa anty-biotyczne. To samo
dotyczy take muu i ziemi. Stwierdzenie, e egipscy okulici niewiadomie posugiwali si
czsto w surowej postaci substancjami uchodzcymi w poowie XX w. za szczyt poznania
naukowego, zapocztkowao wiele nowych odkry. Mu piwa" albo osad piwa" wci
powtarza si to okrelenie w podrczniku medycyny wewntrznej, ktrym by papirus Ebersa,
a w ktrym nie tylko chodzi o rozpoznanie chorb, ale i o ich leczenie. Piwo, ktre na sposb
syryjski pije si z pewnego rodzaju syfonu, zawierao, oprcz osadu rolinnego, take ten
rodek egipskich lekarzy, wraz z ktrym aplikowali oni swoim chorym leki dziaajce
wewntrznie. Rwnie sam osad oka88
za si cennym lekiem jako jedna z najwaniejszych czynnych substancji uzupeniajcych leki
zioowe i mineralne. Wkrtce w miejsce sowa osad", pojawio si inne drode".
Pierwsi badacze papirusw nie mogli si zorientowa, e lekarze znad Nilu znw wyprzedzili
swj czas podajc drode nie tylko przy dolegliwociach przewodu pokarmowego, lecz,
przede wszystkim, zalecajc je jako rodek wewntrzny przy owrzodzeniach skry oraz
zewntrzny do opatrunkw przy obrzkach oraz w owrzodzeniach podudzia. Uwiadomili
sobie to dopiero wtedy, gdy badania nad witaminami odkryy w drodach witamin B i gdy
okazao si, e take w drodach zawarte s antybiotyki dziaajce przede wszystkim na
zarazki powodujce czyra-cznoci.
Kobiety piekce egipski chleb z rutowego zboa nie wiedziay, e stanie si on podstaw
rodka leczniczego. Tysice lat pniej odkrycie jego waciwoci wywoywao, wprawdzie
nie do tego stopnia jak stosowanie zwierzcych i ludzkich wydalin, ale rwnie due
zdumienie. Krtko mwic chodzi o chleb w stanie gnilnym, czyli spleniay, ktry uchodzi
za najskuteczniejszy rodek przeciwko chorobom przewodu pokarmowego i pcherza oraz na
ropiejce rany. Mwiono przy tym, e lekarz ma
89
nim zwalcza choroby i im nie ustpowa". Rwnie i w tym wypadku odkrycie
antybiotykw i przeciwbakteryjnego dziaania pleni wykazao, e lekarze egipscy sigali ju
wtedy do bardzo odlegych gwiazd.
Pracowao zawsze sto tysicy ludzi po trzy miesice. Tak ciko nard by ciemiony.
Przez dziesi lat pracowali tylko przy drodze, po ktrej przecigali kamienie. Sam piramid
budowali przez dwadziecia lat". Tak pisa Herodot o budowie piramidy, wzniesionej koo
Gizy w czasach krla Cheopsa w XXVI w. p.n.e.
Wprawdzie nowoczesne obliczenia wykazay, e przy takiej piramidzie jak piramida Cheopsa
mogo rwnoczenie pracowa najwyej 36 tysicy ludzi, ale transport i praca w
kamienioomach wymagay na pewno wicej siy roboczej, ni sama budowa. Podana przez
Herodota liczba 100 tysicy osb pracujcych przy budowie piramidy jest wic bardzo
prawdopodobna. Corocznie, w czasie wylewu Nilu, gdy nie byo pracy w polu, do obozw
pracy cigny tumy ludzi, podzielone sposobem wojskowym na kolumny, ktre nastpnie
byy stoczone w glinianych barakach, znacznie cianiejszych ni ich rodzinne chaty.

Historycy medycyny nieraz zadawali sobie pytanie, jak mona byo takie tumy uchroni
przed zarazami i innymi chorobami na tyle, by byy zdolne do pracy i ukoczenia budowy
piramidy. Pytanie takie naleao rwnie postawi odnonie do wielu innych skupisk ludzkich
potrzebnych do wznoszenia na przestrzeni dziejw Egiptu wielkich budowli, a przede
wszystkim waw nilowych i wielkich kanaw. Jak to byo moliwe, mimo caego
lekcewaenia ycia zwykych ludzi, e powstaway takie dziea, jak np. mur 45-kilometrowej
dugoci krla Senusreta III, ktry skupia wody zagbia Fajum, tworzc jezioro Mceris i
zamieniajc 25 tysicy morgw bagna w rol uprawn, albo kanay czce Nil z Morzem
Czerwonym?
Ju wyej wspomnielimy, e Armand Ruffer, najwybitniejszy badacz mumii egipskich,
zwrci w 1911 r. uwag na to, e mordercza epidemia ospy nawiedzaa Egipt. Znalaz
rwnie bakterie wskazujce na pojawienie si tu prawdziwej dumy. Koledzy Ruffera, Smith
i Derry, znaleli w 1909 r. na rkach i nogach mumii z Nubii, co prawda znacznie pniejszej,
niechybne oznaki trdu. By to przypadek bardzo interesujco i obrazowe przedstawiony
przez Anglika Dawsona w ksice: Egyptiac mummies".
9C
Papirus Ebersa wci powraca do zej choroby". Mia tu na myli rne postacie cikich
biegunek, biegunek spowodowanych ameb, krwawych biegunek, tyfusu, cholery stale
grocych ludnoci, dla ktrej, z braku innej, zakaona, woda Nilu wydawaa si najlepsza na
wiecie. W kanaach lgy si komary i przenosiy malari do wsi, zwaszcza niej
pooonych. W sonecznym arze wznosiy si roje much przenoszc zarazki jaglicy
bezporednio na oczy picych dzieci. Zaklinanie choroby Azjatw" tak brzmiaa formua
papirusu Hearst oraz papirusu londyskiego, nalecych wprawdzie,w swej przewaajcej
czci, do. medycyny demonw, jednake potwierdzajcych, e Egipcjanie wiedzieli, jak
atwo choroby mogy by przywleczo-ne z obcych krajw. Kada kolumna czarnych
niewolnikw, prowadzona pod biczem do Egiptu, moga by nosicielk epidemii.
Ruffer i Smith nie mogli znale w Starym Egipcie adnych oznak wystpowania kiy. Opisy
choroby znajdujce si w papirusach, wskazujcej na rzeczk, drug w kolejnoci z
powanych chorb wenerycznych, wydaway si filologom i lekarzom nie do przekonujce.
Natomiast, jak si jeszcze przekonamy, w Babilonii i Asyrii znaleziono gliniane tabliczki o
jednoznacznej pod tym wzgldem treci, nie pozostawiajce adnych wtpliwoci. Jeli tej
choroby nie przynieli do Egiptu jecy i niewolnicy, to sprawiy to niewolnice, ktre swym
egipskim pajd
nom suyy, oczywicie rwnie jako naonice, i zaludniay nie tylko haremy krlw i
kapanw, lecz przede wszystkim liczne domy publiczne. Fresk z nag tancerk z czasw
XVIII dynastii zosta znaleziony w Tebach, w grobie urzdnika dworskiego i kapana Nakhta.
Wprawdzie konieczno utrzymania porzdku spoecznego w Egipcie nakazaa ustanowienie
prawa przeciwko cudzostwu, ale zmysowe namitnoci w kraju nad Nilem byy przemone
i decydoway o sposobie postpowania krlw i kapanw nie mniej ni zwykych ludzi.
Nawet w historiach bogw przekazuje si, e Re, bg Soca, odzyskiwa dobry humor, gdy
bogini Hator unosia swoj szat. Bogowie z przyjemnoci przygldali si aktowi miosnemu
demona Bobo, w czasie ktrego ono jego przyjaciki ju go nie puszczao. Opowiadano, e
krl Papi II zabawia si z jednym ze swych generaw. W grobach znajdowano napisy
pornograficzne, by zmary w przyszym yciu nie by pozbawiony swojej lektury. Krl
Ramzes II zajmowa si, poza stale wzrastajc liczb niewolnic z caej Azji Mniejszej, kilku
setkami on. Ze swych pidziesiciu uznanych crek wiksz cz poj za ony, aby z
nimi podzi dzieci rwne sobie". Herodot donosi jeszcze, e ciaa piknych kobiet
Egipcjanie wydawali ludziom balsamujcym dopiero po kilku dniach, poniewa obawiali si,
by ci zwok nie zbezczecili. Ten sam Herodot donosi rwnie, e krl Rampisinit odda sw

wasn crk do domu publicznego, aby tam podsuchiwaa, co ludzie mwi. Niechby to
bya i anegdota, lecz byaby
92
ona w kadym razie znamienna dla mentalnoci tego wiata, w ktrym domy publiczne byy
czym normalnym, co byo przyczyn rozprzestrzeniania si chorb wenerycznych. Choroby
infekcyjne i moliwoci zaraenia si nimi byy ogromne. Jak si przed nimi chroniono?
Jak odpowied da Diodor Sycylijski, ktry wlw. p.n.e. zwiedza Egipt. Pisa on: Cay
sposb ycia Egipcjan tak jednolicie by uporzdkowany, i mona by sdzi, e ukada go
nie jaki prawodawca, lecz zdolny lekarz opracowa go wedug wszelkich regu
zdrowotnych". Diodor, w odrnieniu od Herodota, nie by bardzo wiarygodny. Poza tym
nietrudno mu byo znale w innym kraju lepsze warunki higieniczne ni w Rzymie, gdzie,
niezalenie od rzymskich wodocigw, byy one godne poaowania. Mimo to relacja
Diodora wiadczy o tym, e lekarze egipscy do pewnego stopnia potrafili stworzy jaki
sposb higienicznego porzdku i zapobiegania chorobom infekcyjnym czyhajcym wokoo.
To Herodot ju 400 lat wczeniej da odpowiedni wskazwk: Kady i poniszy fresk
moe jego sowa potwierdzi ma mie sie, ktr za dnia owi ryby. Na noc rozwiesza sie
nad swoim legowiskiem. Jeli nie pi pod chust albo w ubraniu owady kuj poprzez nie.
Natomiast przez sie tego zrobi nie mog".
Nie potrzeba niczego dodawa, by z powyszego wycign jednoznaczny wniosek, e byo
to najwczeniejsze zastosowanie siatek ochronnych przeciwko owadom. Prawdopodobnie te
ich widok skoni Herodota do wypowiedzi, e Egipcjanie s najzdrowszym narodem jaki zna". Na pewno nie bya to prawda, lecz
jeli chodzi o malari, to jej wzgldnie rzadkie wystpowanie nad Nilem musiao wywrze
due wraenie na czowieku, ktry tak jak Herodot pochodzi z Karii. Ta kraina, jak i
pozostae odcinki wybrzea Azji Mniejszej oraz wyspy Egejskie, bya bowiem wylgarni
malarii, o ktrej przenoszeniu przez owady nikt wwczas jeszcze nie wiedzia ani ich o to nie
posdza. Uwaano, e malari wywoywao ze powietrze i opary unoszce si z bagien.
Tego, e malaria wystpowaa w Egipcie, mona byo dowie jeszcze po tysicleciach na
podstawie zaobserwowanego typowego powikszenia ledziony u mumii.
Nie wiadomo, czy Egipcjanie wiedzieli, e zawieszone nad ich legowiskiem sieci chroniy ich
nie tylko przed ukszeniami owadw i skorpionw, lecz przede wszystkim przed przenoszon
przez nie malari. Ciekawe, e pisarz rzymski Varro (11627 r. p.n.e.) w czasach, gdy liczni
Rzymianie walczyli w Egipcie, a potem chorzy wracali do domw i informowali
dociekliwego pisarza o tym, jako pierwszy zapisa: Bdna jest wiara w to, e malaria
spowodowana jest oparami bagiennymi. Chorob t raczej powoduj mae zwierztka
(bestiolae), przenoszc chorobotwrcze zarazki, podobnie jak w przypadku innych chorb".
Nigdy przedtem niczego podobnego nie wypowiedziano, a rwnie w nastpnych stuleciach
tak prdko tego nie powtrzono.
Ju Herodot opisywa obozy robotnikw budujcych piramidy, pismem egipskim zapisano na
piramidzie, ile rzodkwi, cebuli i czosnku wydano robotnikom. O ile sobie dobrze
przypominam objanienia tumacza, to koszt tego wynis 1600 talentw w srebrze (okoo 16
min DM).
Zastanawiano si, w jaki sposb Herodot mg si o tym dowiedzie, ale nie wtpiono w
sam tre jego doniesie. Przez dugi czas nie zwracano uwagi, z lekarskiego punktu
widzenia, na znaczenie masowego rozdawnictwa wymienionych jarzyn dla 10-tysicznej
rzeszy stoczonych robotnikw. Wyjanio si to w 1948 r., gdy Szwajcarzy Karrer i Schmidt
wyizolowali z nasienia rzodkwi raphanin, substancj majc pewne waciwoci
antybiotyczne przeciwko rnym drobnoustrojom, jak ziarenko-wce i paeczka okrnicy.
Wykryto, e takie samo dziaanie ma rwnie sok z rzodkwi. Rwnoczenie uzyskano z
czosnku i cebuli takie czynniki jak allici-

94
na i allistatyna, take dziaajce w mniejszym lub wikszym stopniu bakteriobjczo, nawet
przy czerwonce, tyfusie czy cholerze. Od tej chwili zaczto przypuszcza, e podawanie
cebuli, czosnku i rzepy w obozach robotnikw pracujcych przy wznoszonych budowlach
byo wiadom ochron przed chorobami. W Achet-Aton, nowo zbudowanej okoo 1370 r.
p.n.e. i wkrtce upadej stolicy krla Amenhotepa IV, zwanego Echnatonem,
y .jt\
illlliiIimillllllUMMiL1
znaleziono w ruinach (tu zrekonstruowanego) domu pewnego dostojnika kamienne sedesy.
Achet-Aton, kiedy miasto z szerokimi ulicami obsadzonymi drzewami, odkryo nam
biegnce pord tych alei kanay, do ktrych w nocy spukiwano zawarto toalet.
Nie tylko w domach dostojnikw znaleziono resztki takich sede-95
sw i umywalni. Rwnie plany mniejszych domw, nawet w dzielnicach robotniczych
miasta zaplanowanego przez re-wolucjonizujcego krla, ukazuj nam, e kady dom mia
skromn ubikacj i umywalni. Wydaje si, e Achet-Aton, miasto o tak krtkim yciorysie,
byo wyjtkiem. Moe niektrzy lekarze i urzdnicy niezwykego krla po raz pierwszy mniej
lub bardziej wyranie pojli to, co obecnie nazywamy higien, i uatwili korzystanie z niej
niszym warstwom spoeczestwa,
0 ktre egipska medycyna, jako twr kapanw, na og niewiele si troszczya.
Prawdopodobnie z upywem wiekw
1 zdarzajcych si epidemii uwiadomili sobie, e choroby zakane wybuchay przewanie
w przeludnionych dzielnicach, skd przenosiy si do dzielnic ludzi zamoniejszych.
Jednake, jak mwilimy, miasto Achet-Aton wraz z jego robotniczymi osiedlami miao
krtki ywot. Zasadnicze spoeczne przewroty nie leay w interesach wyszych warstw, z
kapanami wcznie.
Okoo 7 milionw ludzi, mieszkajcych w pastwie nad Nilem, yo wtedy jak i dzi jeszcze
w swych ciasnych, ciemnych i czsto zalewanych wodami Nilu wsiach oraz miastach bez
kanalizacji, latryn i wodocigw. Wegetowali w swych ubogich chatach z glinianych cegie,
na brudnych, zakurzonych ulicach, w pobliu zwierzt, pord gstego dymu lamp oliwnych i
ognisk podsycanych suszonym nawozem, otoczeni muchami i wszelkiego rodzaju robactwem,
ktre pienio si nad Nilem rwnie bujnie jak zioa lecznicze, ktrym medycyna tak wiele
zawdzicza. Natomiast w paacach, wityniach i domach dostojnikw unosiy si kby
pach96
Staroegipska paskorzeba przedstawiajca okaleczonego, prawdopodobnie na skutek
paraliu dziecicego, mczyzn
Kanopa egipska. Takie i podobne naczynia gliniane w formie urny suyy do
przechowywania wntrznoci usunitych z ciaa zmarego przed mumifikacj
ncego kadzida. Na tej paskorzebie, pochodzcej ze wityni krla Setiego I, widzimy
krla palcego kadzido przed bogiem zmarych Sokarem.
Klasie uprzywilejowanej w Nowym Pastwie kadzido wydawao si najwaniejszym i
najskuteczniejszym rodkiem ustrzeenia si nie tylko przed wstrtnymi zapachami, ale i
przed chorobami pochodzcymi z zatoczonych dzielnic. Najwicej kadzida zuywano w
czasie wit, gdy lud przybywa na uroczystoci religijne. Odkd w czasach nowoytnych
wykryto, e przy spalaniu sproszkowanego kadzida wydziela si fenol lub kwas karbolowy, a
wic najwaniejszy rodek bakteriobjczy, z ktrym w drugiej poowie XIX w. aseptyka
wkroczya na sale operacyjne caego wiata, lekarski sens owych dymw kadzidlanych sta
si zrozumiay.
Godne uwagi byo, e urzdnicy pastwowi i lekarze nadal poszukiwali higienicznych
rodkw zaradczych, ktre bez naruszania porzdku spoecznego oddziaywayby na ludno.

Denie to podyktowane byo nie tylko trosk o zachowanie wasnego zdrowia chodzio
take o zachowanie, w miar monoci, zdrowia siy roboczej poddanych.
Najwikszy pord lekarzy Grnego i Dolnego Egiptu" tak gosi napis na grobie
yjcego w bardzo odlegych czasach lekarza; susznie zapytywano, czy chodzio tu o
ministra zdrowia odpowiedzialnego za zarzdzenia dotyczce higieny w caym kraju. W
kadym razie tytu ten wybiega poza ramy zwykych godnoci i tytuw lekarzy. To samo
odnosio si do mianowania naczelnego lekarza miasta robotniczego Deir el-Medina, u wrt
Doliny Krlw, albo te mianowanie lekarza zwanego Metm le97
karzem poddanych. Wszystko to dziao si ju w Starym Pastwie.
Wszyscy ci mowie jako urzdowi lekarze krlewscy mieli bez wtpienia tylko jedno
zadanie: dba o to, by robotnicy i niewolnicy byli zdolni do pracy. O tym, jak ci stre
higieny i chorb zakanych pracowali i czym si kierowali, nieatwo wydeduko-wa wprost.
Zapewne i dzi jest jeszcze spraw dyskusyjn, kiedy przodkowie ydw, pasterskokoczownicy lud semicki Abrahama (prawdopodobnie okoo 1900 r. p.n.e.), uciekajc przed
godem dotarli do Egiptu. W Starym Testamencie napisano: Mieszka wic Izrael w Egipcie,
zajwszy ziemi Gosen, rozrasta si i mnoy". Wedug Starego Testamentu Izraelici
przybyli tu okoo 1730 r. p.n.e., to jest w czasie, gdy Hyksosi, ze swymi bojowymi wozami,
wtargnli do Egiptu i podbili go. Pomocny im by w tym czonek ich plemienia Jzef, ktry
u nowych panw Egiptu zosta wysokim urzdnikiem. Pozostali tu przez 400 lat, a do czasu
Nowego Pastwa, gdy po odzyskaniu potgi przez krlw egipskich z dynastii Rame-sydw
obecno obcych staa si nieznona. Zmuszano ich do cikich prac paszczynianych
i postawiono nad nimi paskich wodarzy, ktrzy pdzili ich do cikich prac, gdy
budowano faraonowi spichlerze w miejscach zwanych Pithon i Raemses".
Mojesz, prawdopodobnie syn ludu Izraela, wychowany jednak wrd wyszych sfer
egipskich, okoo 1330 r. p.n.e. wyprowadzi Izraelitw w dogodnym dla nich czasie z Egiptu.
Da im now religi, wiar w jednego Boga, i po kilkunastoletniej wdrwce przez pustyni,
przerywanej postojami na pustyni, doprowadzi do Palestyny ich nowej ojczyzny. On te
naoy na nich, pod znakiem udzielonych przez Boga nakazw, prawa higieny, ktre
98
umoliwiy im przetrwanie czterdziestoletniej wdrwki przez pustynie.
Niewtpliwie w zasadach tych zawarte byy wasne myli i dowiadczenia Mojesza, lecz
wiele z nich nosio pitno wpywu jego lat nauki w Egipcie: znalaza tu swe odbicie nauka
higieny kraju nad Nilem, wspdziaajca z postpowaniem lekarzy urzdowych.
Nieliczne przykady zanotowane w Starym Testamencie wystarczaj do sformuowania
poniszych zalece: Ten, kto zamierza zaatwi swoj naturaln potrzeb mia opuci obz
czy osiedle, zabra ze sob ma opatk i zakopa swoje odchody.
Kady mia si umy przed i po jedzeniu oraz po zblieniach pciowych.
Kada chorobliwa wydzielina z narzdw pciowych czynia dotknitego tymi objawami
czowieka nieczystym i musia on opuci obz. Kady, kto go dotkn, by rwnie skazany
na wygnanie. Wszystko to, czego dotkn, poczwszy od naczynia do picia, a na legowisku
koczc, musiao by czyszczone lub zniszczone.
Kady kto dotkn czowieka, co do ktrego powstao przypuszczenie, e umar, na jak
chorob zakan, uwaany by przez siedem dni za nieczystego. Nastpnie musia si umy w
roztworze potau, hyzopu i drzewa cedrowego. Wojownicy, powracajcy ze spotkania z
innymi ludami lub szczepami, byli przez osiem dni odseparowani od obozu. Ci, ktrzy
dotykali polegych nieprzyjaci, musieli po upywie tego czasu umy si wyej
wspomnianym roztworem. Cz uzbrojenia, ktr mona byo podda dziaaniu ognia, w ten
wanie sposb naleao czyci.

Jakkolwiek ta niezwyka surowo ycia na pustyni wymagaa ogromnej bezwzgldnoci i

twardoci zasad, to jednak ich pra-pocztkw naley szuka w przepisach higieny i
pomysach kraju nad Nilem.
Te dwa hieroglify staroegipskiego pisma od najdawniejszych czasw oznaczay kobiet i
kobiet ciarne. Prawdopodobnie nie ma adnego innego pisma, ktre by tymi i tylko jeszcze
dwoma dalszymi znakami przekazao potomnoci to, jak w kraju jego pochodzenia odbyway
si przed tysicami lat rozwizanie i pord
Rodzenie oznaczaj te dwa znaki.
99
]|_D
Grny informuje e u Egipcjan pord dziecka z przodujc gwk uwaany by za normalny,
dolny za e Egipcjanki, tak jak kobiety wikszoci dawnych ludw, rodziy swe dzieci nie
w pozycji lecej, ale przykucnitej.
Gliniana cega, ten wany i uniwersalny materia budowlany w kraju nad Nilem, suya
rwnie do zbudowania prostego stoka porodowego; kilka cegie nakadano, w pewnym
odstpie od siebie, jedn na drug, tak e pozostawao do miejsca midzy narzdem rodnym
rodzcej a ziemi, pozwalajcego na wysunicie si noworodka. Z cegie uoone te byo
legowisko, na ktrym nastpnie ukadano dziecko. Myto je, odcinano ppowin i ukadano
na posaniu z cegie" tak przekazuje to zapis historii w papirusie Westcar.
W 1898 r. Sir Flinders Petrie, wczeniej ju tu wymieniony sawny brytyjski archeolog,
znalaz w trakcie wykopalisk w Kahun
100
interesujcy papirus. Nie by duy, liczy tylko trzy strony. Najwidoczniej by tylko
fragmentem o wiele obszerniejszej ksigi. Jego wiek ustalono stosunkowo atwo: poniewa
staroegipskie osiedle Kahun zbudowano w 2200 r. p.n.e., a w sto lat pniej je zburzono,
wobec tego w dokument mg pochodzi tylko z tego okresu. By wic do stary.
Nie to jednak byo czynnikiem decydujcym. Waniejsz spraw byo to, i znw znaleziono
podrcznik medycyny. Na pierwszej stronie znajdowao si siedemnacie wskaza lekarskich,
rozpoczynajcych si sowami: Lek dla kobiety, ktra cierpi na [...]". Petri zawiz papirus
do Londynu. Okazao si, e dotyczy on wycznie chorb kobiecych. Do historii medycyny
wszed jako ginekologiczny papirus z Kahun.
Podawano w nim wskazwki o objawach typowych zaburze pcherza towarzyszcych ciy
oraz opisy zmian chorobowych na nogach; moliwe, e dotyczyy one zakrzepowego
zapalenia yJeden z opisw choroby z papirusu szczeglnie zainteresowa nowoczesnych lekarzy. Przy
skpym opisie jakiej dolegliwoci podbrzusza mowa jest o zapachu czego pieczonego"
jako o typowym symptomie; skonio to wspczesnych specjalistw, na podstawie ich
dowiadczenia, do orzeczenia, e chodzio tu o przypadek raka podbrzusza. Gdy trzydzieci
lat po odnalezieniu papirusu z Kahun zaskoczy wiat papirus Smitha, a po dalszych
dziesiciu latach poddano ponownej ocenie papirus Ebersa uzupeni si obraz
staroegipskiej ginekologii.
Okazao si, e lekarze narodu, ktry w tak doskonay sposb umia przedstawi ciao
kobiety, jak statuetka dziewczca z Tell el-Amarny, zajmowali si wnikliwie take
sabociami i przypadociami tego ciaa. Opisali krwawienie, zaburzenia miesiczkowania,
guzy, stany zapalne rnych narzdw miednicy maej, sutka oraz wyrane zmiany w
uoeniu macicy, o ktrej mwiono: Naley jej pozwoli wrci na swoje miejsce".
101
Nie brako tu take zakl i opartych na zabobonach bezsensownych i bezskutecznych
zestawie recepturowych. Nie brako faszywych poj powstaych na gruncie bdnej, czysto

teoretycznej, nauki egipskiej anatomii i fizjologii, na przykad przekonania, e macica otwarta

jest ku grze.
Ciernie akacji [widzimy je na malowidle ciennym z grobu Chnumhotepa w Beni Hassan],
dokadnie roztarte z daktylami i wymieszane z miodem, za pomoc kbka wkien
wprowadzi gboko w jej pochw" tak brzmiaa jedna z licznych recept sucych
jednoznacznie zapobieganiu ciy. Wszystkich ogarno ogromne zdumienie, gdy po
tysicleciach okazao si, e ciernie akacji zawieraj rodzaj gumy, ktra rozpuszczajc si w
wodnistych pynach tworzy kwas mlekowy liczne nowoczesne antykoncepcyjne ele
zawieraj take kwas mlekowy. Pewne kontrowersje wywoaa jedna ze wskazwek
umoliwiajca lekarzom egipskim wczesne rozpoznanie ciy u kobiety i odpowied na
pytanie o pe dziecka. W tumaczeniu Duczyka Erica Iversena brzmiaa ona nastpujco:
Musisz woy do pciennego woreczka pszenic i jczmie. Kobieta ma na to codziennie
odda swj mocz [...] jeli oba zboa kiekuj bdzie rodzia. Jeli kiekuje pszenica
urodzi chopca, jeli jczmie kiekuje ; bdzie crka. Jeli adne ziarno nie kiekuje nie
bdzie rodzia".
W 1926 r. dwaj ginekolodzy, Selmar Aschheim i Bernhard Zon-dek, opisali swoj, pniej
sawn, reakcj, za pomoc ktrej, w wyniku badania moczu kobiety, mona byo z 9 5procentow pewnoci stwierdzi fakt zajcia w ci, i to ju w cigu dwch pierwszych
miesicy. Reakcja ta polegaa na wydzielaniu si hormonw z przedniej czci przysadki
mzgowej, ktre jest szczeglnie silne u kobiet ciarnych. Aschheim i Zondek oczywicie
nie uyli adnej pszenicy ani jczmienia, lecz przeprowadzali prby na myszach. Nie
prbowali nawet przepowiada, czy oczekiwane dziecko bdzie dziewczynk, czy chopcem.
Odkrycie przez nich waciwoci moczu ciarnej kobiety odpowiedziao na pytanie, w jaki
sposb Egipcjanie przed tysi102
cami lat stwierdzali ci. Pniej, w 1939 r., Niemiec Julius Manger z Instytutu
Farmakologii w Wiirzburgu ku zdumieniu fachowcw dowid, e mocz kobiet ciarnych,
ktre pniej rodziy chopcw, istotnie przyspiesza wzrost pszenicy, a mocz ciarnej
rodzcej pniej dziewczynki jczmienia. Nikt bezkrytycznie nie uwaa, e wspczesne
naukowe odkrycia mona przenie w wiat wyobrae egipskich ginekologw. Chylimy
znw gowy przed wiadomoci medyczn dawnych kultur. Czynimy to nawet wtedy, gdy
przy ponownym przekadzie egipskich wskaza tumacz przestawi po prostu sowa: pszenica
i jczmie, a egipskie przewidywania dotyczce urodzenia chopca czy dziewczynki wyjani
tym, e w jzyku egipskim jczmie by rodzaju mskiego, a pszenica eskiego. Czy tym
samym ju wszystko byo jasne i wytumaczone? Nigdy, nawet w czasie szczytowych
osigni nowoczesnej medycyny, natura nie przestaa zakrela pewnych granic, przed
ktrymi postp wiedzy lekarskiej musia kapitulowa. Ludzie dawnych czasw, ktrym
sztuka lekarska nie moga ju pomc, nadziej na swoje ocalenie pokadali w ofiarach,
modlitwach i cudach, w bogach i witych. Bez wtpienia byo ich nad Nilem wielu, ale
lekarze, przebywajcy wrd starego i potnego wiata bogw oraz demonw, stworzyli
podwaliny wiedzy lekarskiej. Nie ulega wtpliwoci, e liczba chorych i opuszczonych ludzi
w tym kraju bya ogromna, poniewa medycyna bya tworem klas wyszych i w pierwszym
rzdzie im miaa suy, a tylko porednio pomagaa ludziom znoszcym swe cierpienia bez
pomocy lekarskiej i znajcym tylko jedno wyjcie: ucieczk do bogw. Statua Horusa,
ktremu cierpicy skada ofiar i piewa, przedstawiaa tylko jednego boga z licznej plejady,
tak licznej, e potomni nie mieli ju moliwoci ujcia i poznania ich wszystkich. Wraz z
trwaniem staroegipskiego pastwa powstaa nieprzejrzana rzesza bstw wyszych i niszych,
oglnie uznawanych i miejscowych, przyjaznych i zoliwych. Bogw i uzdrawiajcych
zakl byo tak wiele, e chwilami skaniano si do po103

gldu, i w egipskim wiecie lekarskim panowaa degeneracja, przede wszystkim w czasie

trwania Nowego Pastwa i po jego upadku.
Stan lekarski pod naporem wiary w cuda zosta zepchnity na margines, a w zwizku z tym
upady pierwsze prby wkroczenia w wiat prawdziwego poznania. Pogldy te z pewnoci
nie pozbawione byy cakowitej susznoci jeli chodzi o okres pod koniec Nowego Pastwa.
Rozpoczynajcej si od Ramzesa I dynastii Ramesydw potrzebna bya kasta kapanw do
opanowania narodu. Obdarowywali oni kapanw i witynie olbrzymimi upami ze
zwyciskich wypraw wojennych do Azji Mniejszej do tego stopnia, e, jak to zwykle bywa,
nastpi przesyt i wypaczenie. Za czasw Ramzesa III witynie i kapani mieli 750 tysicy
mrg ziemi, 500 tysicy sztuk byda i 107 tysicy niewolnikw. Zbierali podatek z 169 miast
Egiptu i Syrii. Kapani Amona otrzymali od Ramzesa III 32 tysice kilogramw zota i 1
milion kilogramw srebra, a oprcz tego jeszcze rocznie 185 tysicy workw ziarna.
Oznaki deprawacji, przeciwko ktrym daremnie wystpowa nieszczsny Amenhotp IV
Echnaton, byy tylko przygrywk. Ten sam stan kapaski, ktry kiedy tworzy i rozwija
egipsk nauk i medycyn, sta si teraz grup chciwych krwiopijcw dnych wadzy;
niebawem te, przejciowo, w osobach kr-lw-kapanw, zagarn wadz w Egipcie.
Chorzy, wygldajcy u lekarzy-kapanw pomocy, wyleczenia lub przynajmniej
pocieszajcego sowa wyroczni jako prognozy dla swego cierpienia, stali si ofiarami ich
dzy coraz wikszego bogactwa i wadzy. Zwykle ofiary skadane przez ludzi szukajcych
pomocy, tak jak i ofiary skadane bogom, przechodziy na wasno kapanw, bdc
podstaw ich egzystencji. Teraz ofiary miay zaspokaja ich dz bogacenia si. Zawsze
wiara w pomoc bogw i duchw suya kacie kapaskiej i uprzywilejowanej warstwie
spoeczestwa w opanowaniu tumw. Teraz byy one wyzyskiwane z coraz wiksz
bezwzgldnoci. Prawdopodobnie to nie Grecy, jak dugo mniemano, po raz pierwszy
utworzyli witynie zdrowia, powicone w Grecji As-klepiosowi. Moliwe, e w Egipcie
powsta pomys budowania wity, w ktrych uzdrawiajcy bogowie i ich kapani leczyli
chorych zabiegami rytualnymi i uzdrawiajcym snem. Pomys ten by rwnie narzdziem do
zdobycia wadzy przez kapanw pnego okresu Egiptu, a take rodkiem sucym dalsze104
-\
mu wzbogacaniu si. Na firmamencie wiary tumw pojawi si nowy bg-uzdrowiciel:
Imhotep signito do tej postaci lekarza wczesnego okresu, ktrego imi w jaki sposb
przetrwao i dziki temu udao si od nowa wzbudzi fale arliwoci wiary i nadziei.
Jak ten dziedziniec wityni na wyspie File, tak te wyglday dziedzice przywitynne
uzdrawiajcego boga-lekarza Imhote-pa. Niektre z tych wity, gwnie z pnego okresu
Egiptu, zachoway si i s podobne w stylu do powyszej budowli z epoki Ptolomeuszw.
Pierwsze jednak witynie zdrowia Im-hotepa w Memfis, w pobliu Teb, a w gr rzeki do
Sakkary, dawniejszego miejsca dziaalnoci Imhotepa, powstay o wiele wczeniej nim
pierwsi Grecy pojawili si na ziemi egipskiej. Tu odbyway si widowiska podobne do
pniejszych w Grecji: chorzy, wprowadzeni za pomoc opium i lulka w odurzajcy sen,
wierzyli w spotkanie z samym uzdrawiajcym bogiem i uwaali si za wyleczonych albo te
byli wyleczeni istotnie. Mimo wszystko byoby bdem sdzi, e stary egipski wiat lekarski
rzeczywicie zosta odsunity od dziaania. Przy jego tradycyjnych powizaniach ze stanem
kapaskim mona przypuszcza, e w wityniach zdrowia stan lekarski odgrywa podobn
rol, jak pniej lekarze greccy w wityniach Asklepiosa. By moe podawali chorym nie
tylko rodki odurzajce, ale i napoje lecznicze, ktre, przynajmniej przejciowo, miay swoje
dziaa105

nie nie tylko psychologiczne. Nie to jednak byo istotne. Istotne byo to, e obok adnych
wadzy kapanw-uzdrowicieli nadal istnia wiat lekarzy. Wynikao to z powaania, jakim
darzono lekarzy egipskich we wszystkich ssiednich krajach, i to nie tylko w II, ale i w I w.
p.n.e. a do koca pastwa, a nawet i jeszcze po jego upadku. Na tabliczkach glinianych z
pismem klinowym, znalezionych w wykopaliskach pod Tell el-Amarn, zachowaa si
korespondencja urzdowa midzy Egiptem a innymi krajami na Wschodzie. Krl kraju
Mitanni na pnocnym wschodzie zapowiada w niej choremu krlowi egipskiemu
Amenhotepowi III (1408-1372 r. p.n.e.) przesanie uzdrawiajcego wizerunku czczonej przez
niego bogini Isztar z Niniwy i dar ten zosta chtnie przyjty. Natomiast ksita ze Wschodu
i z wybrzey Morza rdziemnego chorujc nie dali egipskich wizerunkw bogw ani
amuletw, lecz tylko lekarzy, ktrzy z mrokw mitycznych wyobrae wyonili pocztki
racjonalnej medycyny. W grobowcu Nebamona, naczelnego lekarza na dworze egipskiego
krla Amen-hotepa II (1450-1425 r. p.n.e.), znaleziono malowido cienne. Ukazuje ono
nieznanego ksicia Mezopotamii, kraju ujtego w yciodajne wody Eufratu i Tygrysu, ktry
zapocztkowa drug du kultur. Jeli mona wierzy Nebamonowi, to ksi w uda si
do Egiptu po to, by tam szuka pomocy i z rk Nebamona otrzyma lekarstwo na swoje
cierpienia. Ten fakt przemawia na korzy lekarzy egipskich: Asyryjczyk odby tak dalek
drog do Egiptu, chocia kultura kraju midzy-rzecza w tym samym czasie miaa swoj
wasn medycyn.
106

il^^fl
LttMIlIjiiiiiLUii
iJi 4i: iLLl
Tt^~T5 I (.-)

4
4
Asu
lekarze w Asyrii i Babilonii
ROZDZIA I

Pewien nieznany sumeryjski lekarz, ktry y pod koniec III w. p.n.e., postanowi zebra swe
najcenniejsze recepty dla kolegw i uczniw. Sporzdzi z wilgotnej gliny tabliczk o
szerokoci okoo omiu i wysokoci pitnastu centymetrw, zaostrzy trzcin i wczesnym
pismem klinowym zapisa ponad tuzin swych recept. Ten gliniany dokument, najstarszy
lekarski podrcznik znany ludzkoci, przez ponad cztery tysice lat zakopany by w ruinach
miasta Nippur".
W 1956 r. amerykaski badacz pisma klinowego S. N. Kramer przedstawi naukowcom
reprodukcj tej tablicy w swej ksice Die Geschichte beginnt mit Sumer". Wprawdzie
naukowcy wiedzieli, e w Mezopotamii w tym samym czasie co w Egipcie rozwijaa si
sztuka leczenia, pod niejednym wzgldem tajemnicza, ale te barwna i ciekawa, lecz to, co
odkry w Amerykanin, byo nowoci. Dostarczy on bowiem pierwszego dowodu na to, e
korzenie tej sztuki sigay a do niespodziewanie odlegych czasw, do pocztkw istnienia
potnych pastw rozwijajcych si w Mezopotamii od III a do poowy I w. p.n.e. 109
Kraj midzy rzekami, tak brzmiao tumaczenie nazwy Mezopotamii nazw t da grecki
historyk Polibiusz w II w. p.n.e. krajowi pooonemu midzy grnym biegiem rzek Eufratu i
Tygrysu. Nazw t okrelano cay rozlegy kraj po obu brzegach rzek, od gr Armenii a po

wybrzee Zatoki Perskiej. Ponad 2700 kilometrw pyn Eufrat od swych rde, poprzez
grzyst wyyn do szerokich nizin nad Zatok Persk, gdzie znajdowao si jego ujcie.
1950 kilometrw toczy swe wody rwcy Tygrys, pync rwnolegle do Eufratu. Obie rzeki
pyny przez cay rok inaczej ni Nil. Ale i one te znacznie przybieray, gdy w marcu lub
maju topniay niegi w grach Armenii. W jeszcze bardziej nieobliczalny sposb ni Nil,
powodujc czsto gwatowne zniszczenia, wystpoway z brzegw zalewajc due poacie
kraju, w ktrym, nie bez przyczyny, powstaa historia o potopie. Charakter tych wyleww
mg by inny ni Nilu, mogy one nie corocznie nanosi uyniajcy mu w czasie wylewu,
lecz to przecie one byy rdem wszelkiego urodzaju. To woda, pync przez spalony
socem i nawiedzany straszliwymi burzami piaskowymi kraj, bya podstaw rozwoju
potnych pastw. Sumerowie tak zwa si nard, dziki ktremu wIVw. p.n.e. rozpocz
si w poudniowej czci Mezopotamii rozwj wspaniaej kultury.
110
TABLICA CHRONOLOGICZNA
Daty opieraj si na tzw. Krtkiej chronologii" (AlbrightCornelius); moliwe, e w II
tysicleciu mog si one przesun o okoo 50 lat w gr.
ok. 3000-2800 okres uruk
ok. 28002700 okres djemdet-nasr
OK. 2600 OKRES MESILIMA
Lugalannemundu z Adab?
ok. 2500-2350 okres ur-i
Mesannepadda Aannepadda Lagasz (Ur) Entemena Lugalanda
1619-1583 Ammiditana 1582-1562 Ammisadua 1561-1530 Samsuditana
ok. 1530-1160
ok. 1530
ok. 1450
ok. 1420
ok. 1380
ok. 1350
1336-1314 1313-1288 1283-1269
OKRES KASSYTW
Agum II Ulamburiasz Karaindasz Kurigalzu I Burnaburiasz II Kurigalzu II Nazimarutasz
Meliszipak
ok. 2360 Urukagina Lugalzaggesi z Uruk
ok. 23602150 okres akadyjsh Sargon Rimusz Manisztusu Naramsin Szarkaliszarri
ok. 2150-2070 okres gutw
ok. 2070
Utuchengal z Uruku
ok. 20441955 okres ur-hi 2044-2027 Urnammu
Gudea z Lagaszu
Szulgi
Bursin
Szusin
Ibbisin
Iszbierra z Isinu
ok. 1955-1700
ok. 1875-1865
ok. 1780
ok. 1757-1735 1748-1716
ok. 1730-1530 1728-1686 1685-1648 1647-1620
OKRES ISIN-LARSA

Lipitisztar z Isinu Sargon I z Assuru Rimsin z Larsy Szamsziadad z Assuru Dynastia

Hammurabiego (6. krl) Hammurabi Samsuiluna Abieszuch
ok. 1380-1078
ok. 1356-1320
1297-1266
1265-1235
1235-1198
ok. 1128-?
1116-1078
PASTWO RODKOWO-ASYRYJSKIE
Assuruballit I Adadnirari I Salmanassar I Tukultininurta I Nebukadnezar I z Babilonu
Tiglatpileser I
909612 PASTWO OWOASYRYJSKIE
909-889 Adadnirari II 888-884 Tukultininurta II 883-859 Assurnasirpal II 858-824
Salmanassar III 823-810 Szamsziadad V 809-782 Adadnirari III 745-727 Tiglatpileser III
726-722 Salmanassar V 721-705 Sargon II 704-681 Sanherib 680-669 Asarhaddon 668-625
(?) Assurbanipal 625-621 Assuretililani 620-612 Sinszariszkun
625539 PASTWO CHALDEJSKIE
625-605 Nabopolassar 604-562 Nebukadnezar II 561560 Amelmarduk 559-556
Nergalszurussur 555-539 Nabonid
z\\
'Aqz:>fl EiuaizajBiiAM op fsAum Azdjoau q:>t ]
-op 'MOUBpod JOiqz zbjo q3Aujoj MEidn Epjjuo^ \ jozpBu 'ayoj
-EUTSJ 1 MO{EAV EM.Opt\q
BAVOJ3pj 'feup
-3TUI h^Ajowi av 'aujAifeiAYS n^iAiBjs uiooq unoAffi ]od osoufezp -oan i SpoAs. uii
xjmiM3dEz 'azp^jod \ psojpfeui ISass Pl^izp 'od bz
av lure^ojii t sbz rao
-Oq qDI Op
-zn AssfAja
3IZEJ
tuj
'avo
3UZDTUZS
bu
lJQ '
Aq '3T
EA 5[E( a
5J3ZJ
EMlSUEd-BlSETUI T B1SEUU
UIBU
3ZSAU3ld HEpEpjEZ AzJOl>J 'qDBXZpny O 3TU3ZBJqo
sztuki liczenia, kalendarza i pismaj W swych pastwach-miastach krlowie rzdzili
faktycznie jak bogowie. Odnonie do Sumerw nikt take nie moe powiedzie, kto by
wynalazc owego pisma, ktrego pierwsze lady znaleziono ju w ruinach starego miasta
Kisz z 3500 r. p.n.e. Podobnie jak egipskie, lecz niezalenie od niego, rozwijao si pismo
sumeryjskie ze znakw obrazkowych dla sw i poj, tak jak widzimy to na wapiennej
tabliczce (ze znakami dla gowy, rki, zwierzcia, cepu itp.). W cigu tysicleci powstao z
tych znakw skomplikowane z uwagi na rnojzyczn mieszanin w Mezopotamii
pismo zgoskowe. Kimkolwiek by czowiek, ktry pierwszy wpad na pomys uformowania z

powszechnie w Mezopotamii spotykanej gliny tablicy i wyry-sowania zaostrzon trzcin

obrazkw i znakw w tym plastycznym, lecz szybko schncym materiale przepenia go
ten sam geniusz, co wynalazc papirusu i hie-roglifw. Trudnoci przy rysowaniu ukw w
glinie ostatecznie spowodoway powstanie pisma, na ktre skaday
113
Pismo
pocztkowe obrazkowe
obrazkowe na etapie potnego pisma klinowego
wczesno-babilortskie
asyryjskie
Ptak
*f
Ryba
Osio
Wo (byk)
.*>
Sonce, dzien
<>
Zboe, ziarno
Ogrd
Ora, uprawia
teuca bumerang, rzuca nad ziemi
Sta, i
:tL^--*#su > <ie -*?:* i
si liczne linijki pisma w ksztacie klinw.l zwanego pismem klinowym.
Gdy w trakcie prowadzonych w czasach nowoytnych, uwieczonych sukcesem, wykopalisk
ujrzano po raz pierwszy te ruiny ziguratu zbudowanego z glinianych cegie w Ur i w innych
miastach Mezopotamii, mimo woli pomylano o piramidach egipskich.^Dawni wadcy
dwurzecza nie budowali grobowcw-piramid dla siebie; starali si tylko o to, by wznosi
witynie sigajce moliwie wysoko ku niebu. Prawdopodobnie dla dawnych sumeryjskich
kapanw-krlw witynie te byy wszystkim rwnoczenie: miejscem modlitwy i skadania
ofiar bogom, rezydencj i orodkiem administracyjnym.jTutaj znajdoway si wielkie archiwa
pastwowe spisane na glinianych tablicach, magazyny zbiorw niwnych, pierwsze sdy,
urzdy podatkowe i banki.'Wrd bogw, ktrych pomniki stay w wityniach, znajdowaa
si bogini urodzaju i mioci Innan^W swoim niebiaskim pastwie spotykaa si corocznie,
na Nowy Rok, w czasie uroczystoci zakoczenia letnich upaw i rozpoczcia urodzaju na
polach, na wicie mioci z uwolnionym ze wiata pod114
ziemi (wiata sonecznego aru) pasterzem Dumuzim. W czasie tych wit rwnie krlowie
czyli si w swoich wityniach z arcykapanka, jako ucielenieniem boskiego dziaania.
Dudu,
tak zwa si ten krlewski sumeryjski pisarz witynny yjcy w pierwszej poowie III w. p.
n. e.
Pomimo zoonych na piersi rk, twarz jego znamionuje pewno siebie. Przypomina ona
zarozumiae twarze pisarzy egipskich, ktrzy rwnie wczenie jak kapani i urzdnicy
pokonali absolutn wadz dawnych krlw. Niektrzy uczeni uwaaj Dudu za arcykapana,
gow kasty kapaskiej, ktra pocztkowo nago i pokornie stawaa przed swym boskim
wadc, a w kilka stuleci pniej staa si panami przepenionych bogactwami
wityLjtozbicie Sumeru na miasta-pa-stwa i szybko narastajca midzy nimi rywalizacja

spowodoway wyniesienie stanu kapaskiego z roli sug krlewskich do roli potnych

panw dziaajcych obok krla. Historia Egiptu powtrzya si w krajach Mezopotamii^,
Pierwszy okres wielkiego rozkwitu pastwa Sumeru trwa prawie do 2350 r. p.n.e. Miasta
rozwijay si, niwa byy z roku na rok obfitsze. Krlowie wznosili budowle dla siebie i dla
coraz zachanniejszych bogw, czyli dla ich kapanw. Sume-ryjskie karawany handlowa i
statki docieray daleko na poudnie i pnocny zachd. (Z pnocnych terenw przywoziy
naturalny kamie do wznoszonych budowli, bowiem budowniczowie nie chcieli si ju
zadowala glinian ceg\sawa Sumeru rozchodzia si wrd semickich plemion
mieszkajcych w grzystych krainach na wschodzie i pnocy oraz nomadw
przemierzajcych wielkie pustynie na zachodzie. Coraz czciej plemiona semickie
prboway wtargn w ten kuszcy bogactwem i kwitncy kraj, nie majcy z adnej strony
granic naturalnych.
115
Zupenie nie sumeryjskimi, lecz ^emickimi rysami odznacza si ta naturalnej wielkoci
gowa z brzu, znaleziona w Niniwie lecej nad grnym Tygrysem. Najprawdopodobniej
przedstawia ona Sar-gona z Akadu, ktremu okoo 2350 r. p.n.e. udao si po raz pierwszy
zaj i podbi cay Sumer. Bezlitosny, lecz obdarzony przymiotami wadcy wiata, zdoby
Elam i kraje nad grnym biegiem obu rzek, zamieszkae przez wtedy jeszcze
niewiele znaczcych semickich Asy-ryjczykw. Zaj wielkie poacie Syrii, poczy
wszystkie te czci w jedno wielkie pastwo oraz zbudowa sobie Akad, wspania stolic w
kraju AkadT\jego bogowie byli bogami semickimiygk bg soca Szamasz i bg ksiyca
Sin, ale jego bogini Isztar bya kopi sumeryjskiej InnanLV A Sargon by dostatecznie mdry,
by uszanowa kulturalne zdobycze Sumerw i zapewni sobie pomoc wiatych kapanw.
Ich bstw nie skaza na wygnanie, lecz doczy do swoich. Jzyk akadyjski sta si jzykiem
pastwowym, lecz jzyk sumeryj-ski pozosta i tak jak acina w redniowieczu by
jzykiem uczonych.
On i jego nastpcy si i mdroci wadali Mezopotami rwno przez 200 lat. Potem pastwo
akadyjskie upado. Jeszcze raz Sumerowie przejli wadz. Od 2065 do 1955 r. p.n.e. przeyli
jeszcze raz odrodzenie sumeryjskie pod panowaniem swych krlw Urnammu, Szulgi,
Bursina, Szusina, Ibbisina i ksit niezalenych pastewek, jak na przykad Gudea z
Lagaszu. W 1955 r. p.n.e. to sabsze odbicie dawnej potgi zaamao si jednak pod naporem
nowych semickich plemion. Dla historyka nie jest moliwe przeledzenie politycznego
rozwoju kraju mi-dzyrzecza przez prawie 200 lat z powodu zamieszek i walk, jakie toczyy
si midzy dynastiami i kapanami, ludami i miastami, co w kocu doprowadzio do upadku
pastwa Sumerw. Nie jest to te potrzebne. Decydujce dla dalszej historii kraju
116
dwch rzek jest stae powtarzanie si procesu z okresu panowania Sargona: zdobywcy
semiccy i wszyscy ich nastpcy przejmowali kultur wyros na osigniciach sumeryjskich.
Wnosili do niej nowe elementy ducha zdobywczego, odporno ludw zamieszkujcych
pustynie i gry, barbarzyskie obyczaje, wasn wiar w bogw i zabobony. Cechy te zawsze
gdzie rozpyway si w zastanej tu kulturze.
_Krl Hammurabi (17281686 r. p.n.e.), pochodzcy z Babilonu, wwczas jeszcze mao
znanej miejscowoci nad Eufratem zaoonej przez jednego z jego przodkw, utworzy
pastwo sigajce od Eridu i Ur a do Assuru i Mari. Hammurabi stolic pastwa ustanowi
Babilon, miasto, ktre odtd miao zawsze trwa jako jedno z wielkich centrw Mezopotamii.
Niemiertelno zdoby sobie dziki dzieu prawniczemu zwanemu kodeksem
Hammurabiego" potomni dugo uwaali go za pierwszego prawodawc w historii wiata.
Pastwo Hammurabiego przetrwao 200 laQ>o czym barbarzyscy Kasyd z gr Iranu
rozpoczli swe 300 lat trwajce panowanie nad Babiloni. 2 Babilonii utworzyli najwikszy

orodek handlowy owych stuleci. Std, pod oson wojska, wyruszay karawany do Egiptu,
Palestyny, Syrii, Anatolii i Indii. Rwnie wadcy kasyccy zostali wchonici przez kultur
Mezopotamii. witynie Babilonu, w ktrych prcz dawnych bogw czczony by
gwniefbabiloski bg Mar-dukj stay si bardziej ni kiedykolwiek orodkami wiedzy i
kultury, a rwnoczenie centrami bogactwa, gospodarki pieninej oraz intryg politycznych.
Odtd ju nigdy nie mona byo oddzieli jednego od drugiego. Najwaniejszemu utworowi
poetyckiemu Mezopotamii tych wiekw, eposowi o Gilgameszu, nadano posta, ktra kiedy
miaa wywrze tak gbokie wraenie na potomnych. Na caym Bliskim Wschodzie mwiono
wwczas o bogactwie i wspaniaociach wity oraz o astronomach babiloskich. I tak jak
kiedy legendarny rozgos Sumeru przywabi burzycieli jego potgi, tak i teraz bogactwo i
sawa Babilonu staa si pokus do opanowania kraju dwch rzek przez nowych wadcw.
Babilon i Upi, wielkie miasta Babilonii, zdobyem wraz z ich umocnieniami. Krwaw rze
im sprawiem, wiele upw zdobyem. Zajem paace babiloskiego krla Marduknadinacha
w Babel i spaliem je. Dwukrotnie wydaem Marduknadinachowi, krlowi Babilonu, bitw
wozami bojowymi i zabiem go". Tak donosi Tiglatpileser I (1116-1078 r. p.n.e.), krl
Asyryjczy117
kw, o zdobyciu Babilonu, co spowodowao zejcie ze sceny dziejowej Mezopotamii na
przecig prawie 400 lat, a przejcie wadzy przez Asyryjczykw.
Przez kilka stuleci zamieszkiwali Asyryjczycy grn cz kraju midzyrzecza, uwolnieni ju
z dawnej niewoli u Hammurabie-go. Znajdowali si jednak w cieniu Babilonu oraz pod sta
presj wypraw upieskich ludw ssiadujcych z nimi. Ich krajowi brakowao yznoci
terenw poudnia; klimat by chodniejszy i ostrzejszy, a bez babiloskiego zboa nie mona
byo wyy. Ale wanie niedostatek i staa presja z zewntrz uczynia z Asyryjczykw nard
nieustpliwy i wojowniczy. Ich bg Assur, ktrego czcili oprcz licznych bogw i bogi
przejtych od Sumeru i Babilonu, by bogiem okrutnym i wojowniczym. Od 1300 r. p.n.e. a
do pocztku panowania Tiglatpilesera podbili swych ssiadw i stworzyli armi, ktra w
nastpnych stuleciach miaa sta si postrachem caego Bliskiego Wschodu. Uzbrojeni po raz
pierwszy w elazn bro, walczc na szybkich wozach bojowych, zaopatrzeni w maszyny
oblnicze, pod wodz Tiglatpilesera rozpoczli bj, dziki ktremu, mimo wielu poraek, na
przecig 300 lat stali si panami nie tylko kraju dwurzecza, lecz i dalszych terenw w Syrii,
Palestynie i Egipcie. Od samego pocztku historia Mezopotamii pisana bya krwi,
i
m
ale nikt nie przelewa jej tak obficie jak Asyryjczycy. Jak wida na paskorzebie z paacu
krla Tiglatpilesera III w Kaach, Asyryjczycy pal jakie miasto, u ich stp le zabici, a
dalej wida wbitych na pale i umierajcych w mkach jecw. Teraz Asyryjczycy z pnocy
rozpoczli tu swoje panowanie. Paskorzeby przedstawiaj ich krlw, twrcw i wadcw
pastwa, bezwzgldnych i gronych jak wojny, ktre toczyli. Wszystkie wizerunki, jakie
pozostawili, wykazuj uderzajce podobiestwo wyrazu twarzy, od Sargona II (721705 r.
p.rue.) poczynajc,.a na Assur-banipalu (668-625 r. p.n.e.) koczc. Wznoszono
monumentalne witynie dla zapewnienia sobie pomocy kapanw i bogw. adne miasto nie
obywao si bez ziguratu wiey stopniowej wznoszcej si ku niebu.
Mimo stosowania przemocy przy podboju i opanowaniu pastwa nie oparli si i oni potdze
kulturalnej tradycji, ktr przejli rwnoczenie ze zdobyciem Babilonu i poudniowej
Mezopotamii. Ten sam Assurba-nipal II, ktry swoich wrogw kaza obdziera ze skry by j
powiesi na murach zdobytego miasta, robi wszystko, aby w Kaach stworzy kulturalne
centrum swego pastwa, oywiajc tradycje sumeryjsko--babiloskich kapanw. Zabiega

on, by w swej rezydencji w Nini-wie stworzy najwiksz bibliotek pisma klinowego owych
czasw. Gdy Assurbani-pal zmar okoo 625 r. p.n.e., szczyt potgi pastwa asyryjskiego w
Mezopotamii ju min.
Ca dziaalno Asyryjczykw przenikao denie do monumentalnoci, ale nigdzie nie
uwidaczniao si to tak wyranie, jak w ich budownictwie:
119

*c* #. >
Stolica Assur wywieraa rwnie wielkie wraenie, jak zwrcony ku Tygrysowi front miasta
Kaach, Durszarukkin, zamek Sargonall lub widok bramy Isztar (w gbi widoczny zigurat).
W 612 r. p.n.e. jeszcze raz wybia godzina Babilonu. Pod wodz krla Nabopolassara z
semickiego plemienia Chaldejczykw wykorzysta Babilon sabo nastpcw Assurbanipala:
w 612 r. p.n.e. wsplnie z Medami zaatakowali Babiloczycy Niniw, po kilkuletnich
walkach zdobyli j i zrwnali z ziemi, tak jak wszystkie inne miasta Asyrii. Na przecig
zaledwie siedemdziesiciu lat sta si Babilon jeszcze raz centralnym punktem kraju midzyrzecza. Jego krl Nebukadnezar II (604-562 r. p.n.e.) podj ponownie ogromne starania o
to, by Babilon sta si najwaniejszym miastem znanego wwczas wiata. Siy byy jednak na
wyczerpaniu. Tak jak Egipt po trzech tysicach lat powtarzajcych si najazdw zdobywcw,
tak te pod naporem wzrastajcej przewagi pastwa perskiego zaamaa si w 539 r. p.n.e.
potga Babilonu.
121
ROZDZIA II
Nie maj lekarzy" do takiego zadziwiajcego wniosku o medycynie starego kraju dwch
rzek doszed w 450 r. p.n.e. ten sam Herodot z Halikarnasu, ktry w swych opisach podry
pozostawi tak ywe wiadectwo o pracy lekarzy egipskich. Tak wielkie jest miasto Babilon
pisa i tak wspaniale zbudowane jak adne inne znane mi miasto na wiecie". Nawet po
upadku wielkoci miasta, po zbu-rzeniach i zniszczeniach, zrobi Babilon gbokie wraenie
na Greku z Azji Mniejszej. Natomiast o sytuacji chorych i o medycynie w Babilonie pisa:
prowadz chorych na rynek, poniewa nie maj lekarzy. Nastpnie kady przechodzie
przystpuje do chorego i udziela mu rady odnonie do tej choroby, jeli sam mia nieszczcie
jej ulec, lub te zna chorego, ktry ma takie same dolegliwoci. Omawia to przystpujc do
chorego i radzi mu rodek, ktry jemu samemu lub znajomemu pomg w podobnej chorobie.
Nikt nie moe w milczeniu przej obok chorego, jeli go przedtem nie wypyta, na co cierpi".
Herodot mia racj w swych doniesieniach o wysokim stopniu rozwoju medycyny egipskiej.
Historykw, ktrzy z pocztkiem XX w. zaczli zajmowa si dawn medycyn w
Mezopotamii, nurtoway zatem pytania: Czy sawny sprawozdawca Herodot mia i tu racj?
Czy moliwe byo, aby podziwu godny rozwj kultury dawnego pastwa Mezopotamii nie
pozostawi ladu nawet jakiej wiedzy lekarskiej lub przynajmniej nie zapocztkowa
wyonienia si jakiego stanu lekarskiego?
122
Sir Austen Henry Layard, jeden z pionierw archeologii w Mezopotamii, wsplnie ze swoim
pomocnikiem Hormuzdem Rassamem, w latach 1845-1854 niewiadomie, lecz w decydujcy
sposb, przyczyni si do sformuowania pierwszej odpowiedzi na to pytanie. Bez
jakiegokolwiek dowiadczenia archeologicznego, ale obdarzony szczciem romantycznego
poszukiwacza przygd, zaledwie trzydziestoletni wwczas Anglik Layard odkry pod
usypiskiem gruzu na wschodnim brzegu Tygrysu resztki Niniwy, dawnej stolicy pastwa
asyryjskiego, ktra pod panowaniem Sanheriba przeya sw najwiksz wietno.
Ta sama niezmordowana aktywno, ktra w 1840 r. skonia Layarda do opuszczenia
ciasnego biura adwokackiego w Londynie i udania si do Konstantynopola, a potem dalej do

Mosulu, nie pozwolia mu spocz na laurach jako odkrywcy Niniwy, lecz pchna go penej
sukcesw kariery politycznej. W ten sposb odkrycie, ktre w nastpstwie okazao si jednym
z najwaniejszych rde poznania historii i kultury Mezopotamii, przypado w udziale
modszemu od niego o 9 lat, urodzonemu w Mosulu i wyksztaconemu w Oxfordzie,
Hormuzdowi Rassamowi. L5atrafi on w ruinach paacu wybudowanego przez krla
Assurbanipala (668 625 r. p.n.e.) w Niniwie na pmetrow warstw lepiej lub gorzej
zachowanych tablic pokrytych pismem klinowym. W sumie byo 20 tysicy fragmentw
tablic. Rassam znalaz wic wielk bibliotek zaoon przez Assurbanipala w NiniwjeTj
Szczliwym zbiegiem okolicznoci dawni twrcy tej biblioteki tak dobrze oznakowali
swoje tablice e w Londynie
123
I

udao si ich fragmenty uporzdkowa i zoy. Praca ta, wykonana przez angielskich i
niemieckich badaczy pisma klinowego, trwaa przez dziesitki lat. Okazao si wtedy, e ten
zbir kryje w sobie zaskakujce skarby dla historyka medycyny. K 191 tak brzmi
oznakowanie tej niepokanej, zoonej z kilku fragmentw, glinianej tablicy. Jest to jedna z
660 tablic, ktre zawieraj pewne treci medyczne. Trudnoci przekadu byy ogromne.
Podobnie jak przy odcyfrowywaniu egipskich papirusw medyczne i anatomiczne pojcia,
nazwy lekw i narzdzi byy prawie nieprzetumaczalne. Pierwsze odczytanie, dokonane
przez Anglika Sayce'a, ktre ukazao si ju w 1885 r., byo tylko nieudoln prb. Dopiero
w latach 19041921 Niemcy: Friedrich Kuchler, E. Ebeling i F. von Oefele, dostarczyli
dokadniejszych przekadw. W 1923 r. Anglik R. Campbell Thompson ogosi, jak dotd
najpeniejszy, przekad caoci pt. Assyrian medical texts from the originals in the British
Museum".
124
Wszystkie przekady, nie wyczajc ostatniego, miay braki, a czsto byy bez zwizku.
Ponadto wywoyway takie same wraenie, jakie odczuwali tumacze pierwszych papirusw
egipskich czsto zupenie niezrozumiaego, wrcz odstrczajce-go chaosu wiary w
bogw, lku przed demonami, ofiar i zakl. Mimo e chaos ten by wielki i spltany, jednak
tu i wdzie wystpoway pojcia anatomiczne, fragmenty opisw chorb i recept. Jedno byo
pewne: Herodot przedstawi niedokadny obraz mezopotamkiej medycyny. Istnieli
prawdziwi lekarze w kraju midzyrzecza: na glinianych tabliczkach podawano lekarskie
zasady. Kiedy zapewne bdzie je mona lepiej odcyfrowa. Zanim odczytano pierwsze
znalezione tablice, archeolodzy wydobyli z ziemi dalsze widome oznaki dziaalnoci dawnych
lekarzy w kraju midzy Eufratem i Tygrysem. Ta wytoczona odbitka walcowej piecztki, znalezionej przez Francuza Ernesta de Sarzeca przy przeszukiwaniu
wzgrza zwanego tello" w dolnym biegu Eufratu i Tygrysu, jest ni mniej ni wicej tylko
kart wizytow lekarza z okoo 2000 r. p.n.e. Od 1877 r. de Sarzec i jego nastpcy pracowali
przy odkopywaniu starego sumeryj-skiego miasta Lagasz, miasta ksicia Gudei i jego syna
Urningirsu. Odbitka walcowej piecztki ukazuje nam po lewej i prawej stronie posta boga
uzdrowiciela trzymajcego w swej prawej rce jaki lek. W rodku pieczci po prawej stronie
znajduje si kilka narzdzi lekarskich, dwa noe i rodzaj tuczka, ktry mg suy do
miadenia lub ucierania lekw w modzierzu. Dalej wida stojce na tyczkach garnki, ktre

uwaano za naczynia na maci lub baki. Napis brzmia: O boe Edinmugi, wezyrze boga
Gir, ktry pomagasz rodzi samicom zwierzt, Urlugaledi-na, lekarz, jest sug". Z
okolicznoci towarzyszcych temu odkryciu mona wnioskowa, e lekarz, ktry sam siebie
przedstawia jako Urlugaledina, by przybocznym lekarzem ksicia Urningirsu z Lagaszu.
125
1

Jednak najwiksz niespodziank sprawio odkrycie tego wielkiego czarnego kamienia z

diorytu. Przedstawiono na nim Hammurabiego, wielkiego krla i prawodawc Babilonu
(17281686 r. p.n.e.) w chwili otrzymywania od (boga Soca Sza-masza trzystu prawT^
ktre uczyniy go niemiertelnym. Na dolnej czci tej ponad dwumetrowej steli, kiedy
ustawionej w Babilonie, a pniej zrabowanej przez Elamitw i wywiezionej do Suzy,
wykuto tekst sawnego kodeksu. Studiujc te teksty znaleziono nie tylko paragrafy dotyczce
prawa procesowego, kradziey, obowizkw urzdniczych, spraw handlowych, obrae
ciaa, praw rodzinnych i niewolnictwa: Paragraf 215 brzmia: ! Jeli lekarz wyleczy cik
ran czowieka wolnego za pomoc narzdzia z brzu lub jeli plamk na oku czowieka
narzdziem z brzu otworzy i oko tego czowieka wygoi, to naley mu za to zapaci 10 miar
srebra". Paragraf 216: Jeli chodzi o czowieka niskiego stanu, to [lekarz] ma otrzyma 5 miar
srebra".
Paragraf 217: Jeli chodzi o niewolnika nalecego do czowieka wolnego, to pan owego
niewolnika da lekarzowi dwie miary srebra".
Paragraf 218: Jeli lekarz opatruje wolnego czowieka narzdziem z brzu z powodu cikiej
rany, a chory umrze, lub jeli narzdziem z brzu usunie plam126
k z oka czowieka i oko uszkodzi odcina mu si obie rce". Paragraf 221: ,Jeli lekarz
wyleczy zaman koczyn wolnego czowieka i chore trzewia uzdrowi, to chory ma
lekarzowi da 5 miar srebra".
Paragraf 222: Jeli jest on niskiego stanu, to da mu trzy miary srebra".
Paragraf 224: .Jeli lekarz zwierzt leczy cik ran wou lub osa i zwierz uratuje, to
waciciel wou lub osa da lekarzowi jedn szst miary srebra jako zapatfj
Po odnalezieniu w Suzie diorytowej steli nie byo ju adnych wtpliwoci co do tego, e w
Mezopotamii istnia stan lekarski. Musia on mie odpowiednio due znaczenie, skoro
Hammurabi uj go w przepisach prawnych i obok ustalenia kar za lekkomylne
postpowanie lub inny bd lekarski sporzdzi pastwowy cennik regulujcy honoraria. Jest
to pierwszy cennik lekarski tego rodzaju w historii. Niebawem naukowcy zdobyli dalsze
bardzo interesujce dowody istnienia medycyny, pozwalajce na gboki wgld w ycie
krlw i lekarzy.
Monumentalny, wspaniay i peen jaskrawych barw, o poudnio-wo-zachodnim ustawieniu
paac krla Asyryjczykw Asarhaddo-na (680-669 r. p.tie.), wznosi si w Kaach,
krlewskim miecie nowego asyryjskiego pastwa, midzy Niniw a Assurem. Tak
przynajmniej ukazuje go rekonstrukcja w ksice A. H. Layarda. Zapewne obraz ten niewiele
odbiega od rzeczywistoci. Sprawia wraenie siedziby potgi, bogactwa, luksusu i
dobrobytu.
Rwnie ta potna stela upamitniajca zwycistwa Asarhaddona, pana paacu w Kaach,
wydawaa si jedynym ucielenieniem ogromnej wadzy i potgi. Po raz pierwszy asyryjskim
wadcom pod wodz Asarhaddona udao si przynajmniej czciowe opanowanie
poudniowo-zachod-niej czci pastwa potnego ssiada, Egiptu, wraz z miastem Memfis.
Zwycieni klcz lub stoj w pyle drogi u stp Asarhaddona, ktry z pogard trzyma ich na
linkach przytwierdzonych do ich nosw. W rzeczywistoci jednak to bogactwo, potga,

dobrobyt i szczcie byy fasad, za ktr kryy si choroby i lk; na ich tle rozwj medycyny
mezopotamskiej przedstawia si nadzwyczaj barwnie.
Wwczas, gdy odkopano i odszyfrowano due fragmenty uwiecznionej na glinianych
tablicach korespondencji z dworu Asarhaddona w Kaach, po raz pierwszy wyonia si z
mrokw dawnej historii posta mezopotamskiego lekarza. By to Arad-Nana, lekarz
krlewski. Asarhaddona, tego pozornie szczliwego wadc, od chwili przypuszczal128
Fragment drzwi z brzu z paacu Salmanassara III z Imgur Bel (Balawat): chory krl z Hamy
poddaje si asyryjskim zwycizcom (849 r. p.ne.)
Asyryjsko-babiloska figurka z gliny, przypuszczalnie demon chorb Pazuzu
nego udziau w zamordowaniu ojca nka nie tylko strach przed nieszczciem i mierci;
cierpia on take z powodu cikiej choroby reumatycznej przysparzajcej mu z roku na rok
coraz wikszych cierpie. Moje rce i nogi s poraone skary si swemu kapanowi
Marduk-Shakinshumowi. Nie mog otworzy oczu" albo: Trawi mnie gorczka, ktra ponie
w moich czonkach".
Arad-Nana, ktry sam nie mieszka w Kaach, pojawia si od czasu do czasu w celach
leczniczych na dworze, a czsto przesya swe polecenia na pimie. Wynikao z nich
bezsprzeczne przekonanie o powodowaniu choroby przez bogw i demony, znane ju z tablic
z biblioteki Assurbanipala. Tak pisa Arad-Nana: Niech krl namaszcza si przeciwko
wiatrom, niech krl odprawia czary". Ale na tym si nie koczyo. Gdy przewleka choroba
Asarhaddona nie ustpowaa, jak sobie tego niecierpliwy i przestraszony krl yczy, napisa
Arad-Nana: Mj pan i krl mwi stale: Ty nie poznajesz istoty mojej choroby i nie
doprowadzasz do jej wyleczenia! Ju wczeniej mwiem krlowi: Jego choroby
reumatycznej nie miabym rozpozna? [...] W tej chwili wysaem opiecztowany list [...]
Choroba znajduje si we krwi. Krlowi naley dostarczy korzeni lukrecji [...] Tak jak to
dwukrotnie ju si zdarzyo, krl powinien by silnie masowany [...] natychmiast wystpi u
krla silne poty [...] Posyam krlowi roztwr [...] naley go pooy na jego karku". Stan
zdrowia Asarhaddona jednak nadal si pogarsza. Zrozpaczony zarzuca Arad-Nanie, e jego
przodkowie lepiej byli leczeni od niego. Arad-Nana owiadczy, e kadej chwili moe
przyby, jeli krl tego sobie yczy. Odnonie do polecenia mego pana i krla wyjawienia
mu prawdziwej diagnozy [...] Moj diagnoz okreliem jednym sowem: zapalenie! On,
ktrego gowa, rce i nogi s w stanie zapalnym, zawdzicza sw chorob stanowi swoich
zbw. Zby mojego pana musz by usunite. To jest przyczyna jego wewntrznego stanu
zapalnego. Ble zaraz ustpi i stan jego bdzie zadowalajcy".
Arad-Nana znajdowa si w nieszczliwym pooeniu, znanym wszystkim nowoytnym
lekarzom, gdy zmuszony by do zajmowania si leczeniem wielopostaciowego goca
przewlekego. Niewiele mg zdziaa mimo swych zrcznych metod i swego bardzo
nowoczesnego pogldu na zwizek goca ze schorzeniem zbw. W 669 r. p.n.e. powstanie
w Egipcie zmusio chorego Asarhad129
dona do udania si osobicie z ekspedycj karn w ponad 1300-kilometrow drog, na tereny
objte powstaniem. W padzierniku tego roku chory krl musia przerwa swj marsz w
Char-ran. W kilka dni pniej zmar.
Naia, ona zamordowanego krla Sanheriba i matka Asar-haddona paskorzeba ukazuje
j w orszaku syna przeya go i miaa due wpywy na dworze asyryjskim. Rwnie i ona
zatrudniaa, obok swego lekarza osobistego Nabunassira, bardzo wzitego Arad-Nan. Leczy
j z powodzeniem i zapewni swojej pacjentce wiele lat dalszej politycznej dziaalnoci. Z
powodzeniem leczy rwnie dwch modszych chorowitych synw Asarhaddona, ksicia
Aszurmukinpalu oraz Aszuretilszamersitiu-ballitsu. W przypadku tego ostatniego, ktry

cierpia na uporczywe krwotoki z nosa, pisa do krla: Bandae zaoone byy niefachowo.
Naoone byy na chrzstk nosa, a powinny by
130
wpychane do nosa. Wprawdzie utrudnia to oddychanie, ale zmniejsza krwawienie. Jeli krl
sobie tego yczy, to przybd jutro i sam tego dopilnuj". Inne doniesienie brzmi: Biednemu
maemu, ktry choruje na oczy, powodzi si dobrze. Wczoraj wieczorem zdjem naoony
opatrunek. Na pokrywajcym go strupie znajduje si tyle ropy, co na kocu maego palca".
Ale urzdnicy, suba dworska oraz wysze warstwy spoeczestwa te potrzebowali pomocy
lekarskiej. Tak donosi pewien urzdnik z prowincji, ktry nie zjawi si w Assur, jak mu to
polecono: Jestem chory. Nie chodz nawet na rynek. Jelibym tam poszed, to skonabym po
drodze [...] Niech krl przyle mi zaklinacza i lekarza".
Nie tylko urzdnicy, ale rwnie tancerze i piewacy nadworni dowiadczali specjalnej opieki
panujcego. Gdy pewna ekspedycja archeologiczna naukowcw amerykaskiego
uniwersytetu z Pensylwanii pod koniec XIX w. odnalaza w ruinach starego sumeryjskiego
miasta Nippur, oddalonego o 100 km na poudniowy wschd od Babilonu, wielk bibliotek
tablic glinianych znalazo si wrd nich kilka tablic z tekstem lekarskim. Byy to
lekarskie raporty, podobne do tych z dworu Asarhaddona, ale z wczeniejszego okresu
okoo 2000 r. p.n.e. Doniesienia te dotyczyy stanu zdrowia uczennic szkoy dla piewaczek i
tancerek. Tak donosi lekarz Mukallim: piewaczki czuj si dobrze w domu mego pana.
Stan gorczkowy crki Mustalu poprawi si podczas gdy poprzednio kaszlaa, obecnie ju
nie kaszle". Nic nie mogoby lepiej zilustrowa wiecznego cierpienia ludzkiego jak ta scena z
IX w. p.n.e. Znajdowaa si ona na podwjnym portalu paacu zbudowanego przez krlw
asyryjskich, Sal-manassara III i Assurnasirpala II w Imgur-Bel, midzy Niniw a Kaach.
Przedstawia ciko chorego krla z maego syryjskiego kraju Hama, gdy lec bezsilnie na
suym ou poddaje si
wdzierajcym si wojskom asyryjskim zwyciskiego Salmanassara.
Inni wadcy owych czasw z krajw ssiednich starali si unikn podobnej bezradnoci.
Zapraszali lekarzy z Egiptu, a przede wszystkim z Babilonu albo z Assuru, na swoje dwory po
to, aby w dogodnej chwili w zamian za ich uwolnienie da pomocy politycznej lub
militarnej. Archeolodzy, prowadzcy wykopaliska w odlegych od Mezopotamii ruinach
miast hetyckich, ela-mickich i innych, znajdowali tam dowody dziaalnoci lekarzy kraju
dwurzecza.
Ponad tysic kilometrw od orodkw Mezopotamii wznosiy si w II w. p.n.e. w grzystej o
ostrym klimacie Anatolii warowne umocnienia Hattusas, stolicy Hetytw. Na pocztku XX w. i po drugiej wojnie wiatowej
archeolodzy odkopali pozostaoci dawnej stolicy, ktra moga wyglda tak, jak to sugeruje
rekonstrukcja. Znaleli przy tym rwnie archiwum tablic glinianych zapisanych dawn
form pisma klinowego, przejt przez Hetytw przy zetkniciu si z kulturami kraju
midzyrzecza do ich korespondencji pastwowej.
Archiwum mwi nie tylko o historii Hetytw, ktrzy przeywali szczyty swego rozwoju w
latach 16501530 oraz 14801200 p.n.e. Opowiada take o chorobach i zarazach oraz o
cierpieniach ich krlw, na ktre w kraju Hetytw nie znajdowano rady.
132
Hetycki krl Muwatallis (1306-1282 r. p.n.e.J, ktry na tej asyryjskiej paskorzebie
przedstawiony jest jako barczysty olbrzym na wozie bojowym, by synem krla Mursilisa
(1334 1306 r. p.n.e.)- Mursilis cierpia przez cae ycie na cikie zaburzenia mowy,
moliwe e na tle nerwowym, ktre drczyy go nawet we nie. Z kolei jego ojciec, krl
Suppiluliuma, zmar, podobnie jak jego starszy brat Arnuwandas, na zawleczon z Syrii

zaraz zapewne na pewien rodzaj dumy. Modlitwy w celu opanowania dumy, ktre
chory krl w swej bezradnoci spisa na glinianych tablicach, nale do najbardziej
wstrzsajcych utworw dawnej literatury: Patrz, chc dla kraju, z powodu dumy, wam,
bogom, moim panom, zoy pokutne ofiary wypdcie mk z mego serca, z duszy
zabierzcie mi trwog". Moe dowiadczenie wasnej bezsilnoci skonio krla Muwatallisa
do postarania si o pomoc lekarsk z Mezopotamii. Okoo 1300 r. p.n.e. przebywa
wprawdzie w Hattusas egipski lekarz o nazwisku Pareamakhu moe jako zakadnik do
wymiany, jeniec albo jako dar pojednania wrd cigych sporw w owych latach. Widocznie
jednak wiksze powodzenie mia lekarz mezopotamski Rabashamarduk. Nazimarutasz z
Babi133
t
onu (13131288 r. p.n.e.) posa go razem z zaklinaczem na dwr Muwatallisa w zwizku
ze swymi staraniami o pozyskanie sobie Hetytw do pomocy w walkach, ktre wtedy Babilon
prowadzi z Asyryjczykami. Lekarz pozosta w Hattusas i zdoby sobie wielkie uznanie.
Krl Hattusil III, najmodszy brat Muwatallisa, w dziecistwie by chorowity. W wojsku
powierzono mu jedynie bardzo nisk funkcj olarza poniewa nie bdzie dugo y". W
rzeczywistoci jednak przey krla, zrcznymi intrygami wyczy z rzdw swych starszych
braci i rzdzi sam jako krl w 1275-1250 r. p.n.e. Moe swe wyzdrowienie zawdzicza
lekarzowi Rabashamardukowi. W kadym razie od Kadaszman-Enlila II, ktry w tym czasie
obj panowanie nad Babiloni, zada przysania nowego lekarza.
Archiwum tablic glinianych z Hattusas zawiera pewn ilo he-tyckich odpisw
mezopotamskich podrcznikw lekarskich. Moe Rabashamarduk i jego nastpcy przywieli
te podrczniki na glinie" w swych bagaach do Hattusas, aby w kadej chwili mc
sprawdzi, co w danych przypadkach radz dowiadczenia lekarskie poczynione w ojczynie.
Znalezione dowody istnienia lekarzy nad Eufratem i Tygrysem wywieraj jeszcze wiksze
wraenie ni rda egipskie. Zawdzicza si te odczucia lekarskim listom (najwczeniejszym
w historii medycyny) i ludzkiemu podejciu, ktremu w tych listach dali wyraz. Natomiast
historycy medycyny, ktrzy starali si doj tego, jakie choroby nawiedzay ludno
Mezopotamii, natknli si na wiksze trudnoci ni w kraju nad Nilem. Groby Mezopotamii
nie kryy przecie adnych mumii te mogyby jeszcze w wiele tysicy lat pniej
wiadczy o historii ich cierpienia i umierania. Ziemia kraju dwurzecza, mniej sucha ni w
dolinie Nilu, nie sprzyjaa ani mumifikacji zmarych, ani zachowaniu si ich szkieletw.
aden z naukowcw, ktrzy w cigu prawie stu lat od czasu Layarda, spdzili duszy lub
krtszy czas w Mezopotamii, zajmujc si wykopaliskami nie wtpi, e stary kraj dwch rzek
by, jeszcze bardziej ni Egipt, sta wylgarni i miejscem przenoszenia si epidemii oraz
najrniejszych chorb zakanych. Wszyscy ci badacze sami na sobie dowiadczyli
deprymujcego wpywu miejscowego klimatu na ukad nerwowy .\_Mimo nowoczesnych
rodkw zapobiegawczych opaday ich roje much, pche i moskitw, czsto cierpieli na
grone choroby przenoszone przez te owady.
134
Uzdolniony Anglik George Smith, ktry w latach siedemdziesitych XIX w. wrd glinianych
tablic Niniwy odkry epos o Gilga-meszu, najwiksze dzieo epickie kraju dwch rzek, zmar
na dum majc 36 lat. grwie nie byo naukowca, ktry w czasie pobytu w tym kraju nie
zetknby si z dum, trdem, malari, osp, choler, dezynteri, krwaw biegunk,
taczk zakan lub z powanymi schorzeniami oczu. Wielu z nich chorowao ju potem do
koca yciaT~j
Nikt lepiej ni oni nie wiedzia, e wycigajc w czasach wspczesnych wnioski dotyczce
odlegej przeszoci naley zachowa ostrono. Ale mimo tej ostronoci nasuwa si

wniosek, e wszystkie objawy wspczesnych chorb s tylko sabym odbiciem o wiele

powaniejszych i o wiele bardziej morderczych klsk dawnych czasw.
Mezopotamia nigdy w swej historii nie cieszya si tak izolacj zewntrzn jak Egipt,
przynajmniej w duszych okresach swej historii. Caa historia kraju dwurzecza skadaa si,
jak ju si przekonalimy, z cigych najazdw ludw barbarzyskich, posugujcych si
jzykami semickimi lub indoeuropejskimi, ze wschodu, pnocy czy poudnia, z wypraw
wojennych, podbojw i grabiey...
Zburzenie i zlupienie miast Hamanu oraz wypdzenie przez Asyryjczykw pozostaej przy
yciu ludnoci ukazuje ta paskorzeba. Jest to tylko jedna z wielu scen walk, ktre jake czsto zdarzay si w kraju dwch
rzek i w krajach przylegych. Miasta, wci od nowa palone, odbudowywane, wyludniane i na
nowo zaludniane, pola bitewne pokryte zabitymi, morderstwa na jecach wszystko to byo
wylgarniami epidemii. Przesiedlenia nigdy nie pozwalay na cakowite wyganicie
epidemii. Artyci Mezopotamii nie pozostawili adnego obrazu przedstawiajcego trd czy
wysypk, jak to uczynio redniowiecze, ktre nam przekazao, czsto bardzo realistycznie,
obrazy trdo-I watych, jak ta wstrzsajca miniaturka przedstawiajca trdowatego
uzdrowionego przez Chrystusa. [TParagraf 278 Kodeksu Hammurabiego orzeka, e sprzeda
niewolnika lub niewolnicy zostanie uniewaniona, jeli w cigu miesica u sprzedanego
uka si objawy choroby zwanej bennu". W umowach asyryjskich o sprzeday
niewolnikw, z pniejszego okresu, okres anulacji przeduono do stu dni. Wymieniono
jeszcze inn chorob zwan sibtu". Wybitny niemiecki historyk medycyny Karl Sudhoff, po
wnikliwych studiach filologicznych odkry, e sowo sibtu" oznacza epilepsj oraz e
choroba bennu nie moga by niczym innym jak tylko trdemT]
Jak ju powiedziano, ziemia Mezopotamii nie przechowaa adnych mumii, w ktrych
pucach uczony tego pokroju co Sir Ar-mand Ruffer jeszcze po tysicleciach mgby wykry
bakterie dumy. Ale gliniane tablice z czasw Salmanassara IV, Assurdana III i
Assurnirariego V (midzy 782 a 746 r. p.n.e.) donosiy, e wszyscy trzej krlowie w czasie
swego panowania popucili wodze w swym pastwie, poniewa duma sparaliowaa kraj i
cae prowincje wprowadzia w stan anarchii i buntu. W czasach nowoytnych sowo duma",
na ktre natrafiano w starych rdach, spotykao si zawsze z niedowierzaniem. Nie chciano
uzna, e okrela ono prawdziw dum w postaci dy-mieniczej lub pucnej; dopiero jej
epidemiczne wystpienie w 542 r. n.e. w Konstantynopolu wydawao si pewne. Czy w
dawnych czasach nazw duma" nie okrelano oglnie
136
wszystkich morderczych zaraz i czy ich rozrnienie byo dla starego wiata moliwe? W
zwizku z tym powstao pytanie, czy wymieniana na asyryjskich tablicach duma (mutan)
bya dum rzeczywicie? Same rda mezopotamskie nie daj na to pytanie jednoznacznej
odpowiedzi. Raczej robi to Stary Testament, ktry umoliwi te wycignicie pewnych
wnioskw odnonie do stanu higieny w starym Egipcie. Lud izraelski znalaz, po wyjciu z
Egiptu, now ojczyzn w Palestynie, bronic jej przez dugi czas, wrd staych walk
wewntrznych i zewntrznych. Pierwsza ksiga Samuela Starego Testamentu opowiada o
dugich i zaartych walkach z Filistynami, rozpocztych w XI w. p.n.e. Filistyni, przychodzc
z pnocnego zachodu, po daremnych prbach wtargnicia do Egiptu osiedlili si na
wybrzeu poudniowej Palestyny. Okoo 1030 r. p.n.e. wdarli si na wyyn judejsk, pobili
ydw pod Eben-Ezer i zdobyli ich wito Ark Przymierza. W triumfalnym pochodzie
przenieli Ark do filistyskiego miasta Aszdod.
Francuski malarz Poussin zatytuowa ten obraz ,J)uma w Aszdod". Na podstawie biblijnego
przekazu prbowa przedstawi
^^ft*


to, co dziao si w filistyskim miecie w nastpstwie epidemii dumy. Mieszkacy miasta
powaleni zostali dymienicz postaci tej zarazy, ujawniajcej si gwnie w miejscach
zakrytych odzie. Porywaa ludzi caymi gromadami. Czsto doprowadzaa do mierci zanim
jeszcze guzy stay si widoczne. Filistyni szybko przenieli Ark Przymierza do miasta Gath.
Ale i tu zapanowaa bardzo wielka trwoga", a Pan kara ludzi, tak maych, jak i duych".
Ark Przymierza przeniesiono do trzeciej stolicy Filistynw, a rka Boga wywoywaa
wielk trwog i mier w caym miecie".
Kapani i wrbici doradzali odesanie Arki i doczenie do niej, jako daru pojednania dla
ydowskiego boga Jahwe, piciu zotych guzw oraz piciu gryzoni (szczurw albo myszy)
ze zota. Filistyni postawili Ark na wielkim kamieniu w Beth-Szemesz, aby Izraelici mogli j
sobie znowu zabra. Spalili przewocy j wz oraz zabili zwierzta pocigowe. Ale nawet w
Beth-Szemesz zmaro jeszcze ponad pidziesit tysicy ludzi. Nigdzie nie znaleziono tak
dokadnego opisu dumy dymieni-czej. Typowe byo wystpowanie guzw w pachwinach i
doach pachwowych, typowa bya piorunujca mier w pucnej postaci dumy, gdy nie
tworzyy si guzy. Nigdzie te nie ma wyraniej szych wzmianek o wystpowaniu
prawdziwej dumy w krajach, z ktrymi kontaktoway si ludy Mezopotamii.
Najbardziej fascynujcy i zarazem zatrwaajcy by fakt przesania piciu zotych gryzoni,
prawdopodobnie szczurw. Na pewno nikt jeszcze wtedy nie wiedzia o roli szczurw w
przenoszeniu dumy; ich rola poznana zostaa dopiero tysice lat pniej. Rwnie nikt nie
zna jeszcze wirusw dumy przenoszonych
138
przez zakaone pchy lub przez ich odchody, z ktrymi stykaa si bosa, czsto skaleczona,
stopa wczesnego czowieka. Ale zdychanie szczurw poprzedzajce wystpienie zarazy nie
uszo uwagi wczesnych ludzi.
W 701 r. p.n.e. wojska asyryjskie krla Sanheriba rozbiy swoje namioty pod Jerozolim,
stolic krlestwa Judy. Paskorzeba ta nazywana jest w jednych opisach historycznych
,JSfamiot szpitalny z kiem polowym rannego wojownika", inni uwaaj, e przedstawia
ona namiot oficera, w ktrym ordynans przygotowuje oe dla swego pana. Niewane kto tu
ma racj w kadym razie obraz ten daje wyobraenie o wojsku asyryjskim oblegajcym
miasto. Szybk wypraw wojenn, zdobywajc jedn miejscowo ydowsk po drugiej,
cznie z pooonym tu koo stolicy miastem Lachisz, uspokoili Asyryjczycy burzc si
Fenicj. Sanherib posa swego gwnego podczaszego do Jerozolimy, wzywajc
ydowskiego krla Ezechiasza do poddania
139
si. ydzi jednak dobrze wiedzieli, co ich wwczas czeka. Upyno zaledwie kilka
dziesitkw lat od chwili, gdy Izrael, od- , czony w 930 r. p.n.e. od plemienia Judy, zosta
przez Asyryjczy-kw starty z powierzchni ziemi. ydzi odprawili wic posa i oczekiwali
ataku. Ten jednak nie nastpi. Tej samej nocy tak opisuje to wydarzenie Stary Testament
wylecia Anio : Pana i pobi w obozie Asyryjczykw 185 tysicy mw. I gdy '
rankiem wstali zobaczyli, e wszystko leao. Same zwoki. Wic \ krl asyryjski Sanherib
zwin obz, zawrci i pozosta w Ni- , niwie".
i
Opis tego nieoczekiwanego odwrotu Sanheriba znalaz pored- ) nie potwierdzenie w
relacji na glinianych tablicach krla Asyrii. Dokument ten opisuje marsz na Jerozolim i
nagle, wykrtnie, urywa si. Okoo dwa tysice lat pniej, w 1938 r., archeolog Starkey
odnalaz w grobowej jamie w pnocno-zachodniej czci Lachisz przynajmniej 1500
ludzkich szkieletw, ktre przetrway od czasu, gdy w wielkim popiechu bezadnie do niej
zostay wrzucone. Byy to szkielety samych modych mczyzn z VIII lub pocztkw VII w.
p.n.e., nie pochodzce jednak ze zwykego grobu. Wiele z nich byo poamanych i

nadpalonych. Sprawiao to wraenie, e po odwrocie Sanheriba grabarze pozbierali zwoki i

wrzucili do jamy. Ciekawe jest te i to, e oprcz szkieletw znajdoway si w niej liczne
koci wi. ydzi nie jedli wieprzowiny. Czyby wic tu spoczywali Asyryjczycy?
Niech bdzie jak kto chce. Jakie jest wyjanienie masowej mierci pod Jerozolim? Jaka
zaraza moga tych mw powali? Jaka choroba tak ich zdziesitkowaa, a pozostaych przy
yciu
mmmi^mumm^^gguKi zmusia do odwrotu?
Moskit, owad przenoszcy malari, wyjani w 1917 r. pewnemu brytyjskiemu
t,
obserwatorowi sprawy, ktre rozegray si w czasach biblijnych pod Jerozolim.
Wojska angielskie, walczce wwczas z Turkami, zdobyy Jerozolim i usioway
przekroczy Jordan. Nie udao im si to. Okopay si, w skwarnym upale, w tym samym
miejscu, pooonym 375 m p.p.m., w ktrym obozowali onierze Sanheriba zanim przystpili
do ataku
140
na Jerozolim, pooon 790 m n.p.m. Brytyjscy onierze w dolinie Jordanu czuli si
zmczeni i osabieni, cho waciwie nie byli chorzy. Aby im umoliwi odpoczynek wysano
kilkuset ludzi do obozu pooonego na wysokoci Jerozolimy. Nastpnego dnia w namiotach
znaleziono poow onierzy martwych. W ich krwi stwierdzono jednoznacznie zarazki
infekcji malarii. Zmarli ju dawno byli zakaeni, lecz dopiero naga zmiana z upau w dolinie
Jordanu na chd na wysokoci Jerozolimy umoliwia zarazkom malarii mierteln inwazj
do chorego ustroju. Nie byo ju wikszych wtpliwoci, e to malaria, od dawna panujca
wrd onierzy Sanheriba, tak straszliwie zdziesitkowaa jego wojsko, gdy w 701 r. p.n.e.
nacierao na wysoko pooon Jerozolim.
Tylko nieliczne inne sowa powtarzaj si rwnie czsto na me-zopotamskich tablicach
glinianych, zajmujcych si medycyn, jak ogie" na okrelenie gorczki, albo takie
sformuowanie: gdy ciao chorego pono", gdy ogie ponie w jego gowie"; sowo
surubu" oznacza dreszcze.

JKBP*;,
Nawet tak sawny zdobywca wiata jak Aleksander Wielki, ktrego gowa widoczna jest na
sawnej mozaice w Neapolu Bitwa Aleksandra", sta si ofiar panujcej w Mezopotamii
malarii. Ten, ktry po swym nadzwyczajnym zwyciskim pochodzie do Indii jeszcze raz,
swoj obecnoci, przywrci wietno tak czsto burzonemu Babilonowi, lea w czerwcu
323 r. p.n.e. w tym miecie wstrzsany dreszczami. Bdc u szczytu wadzy, po zdobyciu
caego wiata, ju znw peen nowych planw, zmar wieczorem 13 czerwca majc niespena
33 lata. Dla znawcw malarii opis jego cierpie nosi nieomylne cechy tej wanie choroby.
Charakterystyczne byy ble w nadbrzuszu, na ktre cierpia Aleksander z powodu typowego
powikszenia ledziony. Za znamienne uwaano objawy towarzyszce jego cho141
robi pod postaci zaburze umysowych, w czasie ktrych raz chcia si rzuci do Eufratu, to
znw chwyta za sztylet by popeni samobjstwo. Los zdobywcy wiadczy o zgubnej sile,
jak odznaczaa si malaria nad Eufratem i Tygrysem. Wielki wachlarz, ktrym niewolnik
stara si odpdzi muchy od potraw swego pana, jak to wida na znalezionym w Mari
odbiciu walcowej piecztki, by w dawnej Mezopotamii po prostu koniecznoci. Jest to
zrozumiae dla kadego, kto kiedy musia si broni przed rojami much, nawiedzajcymi
kraj dwujzecza zwaszcza w cigu letnich upaw. Muchy te wchodz do oczu, uszu i nosa,
nawet wdycha si je, pokrywaj naczynia i rodki spoywcze, i przenosz cikie zakaenia

przewodu pokarmowego, taczk, zapalenie oskrzeli oraz grone infekcje oczu. Ukucie
muchy piaskowej, przed ktr nie chroni adna nowoczesna mos-kitiera, powoduje
krwistoczerwone swdzce plamyJWywouje gorczk z potami, zapalenie staww i
prawdopodobnie jest przyczyn powstawania obrzkw podobnych do czyrakw, tak
zwanych bagdadzkich lub rocznych guzowatoci, umiejscowionych gwnie na gowie i
rkach. Ich leczenie trwa rok. Na wszystkie te choroby naraony by czowiek przed trzema
tysicami lat i to w o wiele wikszym stopniu ni dzi. Od Babilonu i Assur a do wybrzea
Morza rdziemnego, Fenicji i kraju Filistynw, rozpowszechnione byo ju wwczas
mniemanie, e mucha odznacza si jak zoliw, sprowadzajc choroby, si.CBer-gal,
mezopotamski, bg zarazy, wystpowa pod postaci owada, a Baal-Zebul, bg much
Filistynw i Fenicjan, nie by
142
zapewne niczym innym jak przejciem Nergala w poczet wasnych wyobrae bstw i
demonw] Moe domylano si tego, e muchy przenosz zarazy. Nic nie przemawia za tym
wyraniej, ni raport pewnego lekarza asyryjskiego donoszcego swemu wadcy: Co si
tyczy tej choroby skry, mj krlu, to trwa ona rok. Ci, ktrzy na ni zachoruj,
wyzdrowiej". Chodzi tu niewtpliwie o t sam trwajc rok guzowato, ktra w dwa
tysice lat pniej dokuczaa niemieckiemu archeologowi Robertowi Koldeweyowi w
Babilonie.
Francuz Ren Labat w 1951 r. ogosi w swej ksice pt. Traite akkadien de diagnostics et
prognostics medicaux" wyniki najnowszych prac o lekarskich tekstach w pimie klinowym.
Stanowia ona, na razie, podsumowanie publikacji, ktre ukazay si od chwili pierwszych
prb odczytania pisma klinowego przez Anglika Sayce'a.
Ilekro badano wszystkie te tumaczenia, przeadowane zaklciami i wiar w demony, pod
ktem diagnoz okrelonych chorb, tyle razy napotykano, czciej ni w Egipcie,
zagmatwane, dla nowoytnego lekarza wydawaoby si niezrozumiae, nagromadzenie
objaww chorobowych. Ale w miar postpw w odczytywaniu pisma klinowego nauczono
si wypenia luki i tekst dokadniej interpretowa. W ten sposb Labat odkry, wrd
pozornie niezrozumiaych, opisy chorb odpowiadajce rwnie XIX i XX-wiecznym
wyobraeniom o nich:
Grulica jelit
Chory stale kaszle, plwocina jest gsta i czasem zawiera krew. Jego oddech gra jak flet. Jego
rka jest zimna, ale stopy gorce. atwo si poci, a serce jego jest uszkodzone. Jeli choroba
jest gwatowna, wystpuj stae rozwolnienia".
Zapalenie opucnej lub plu
Jeli czowiek, ktry wpad do wody i zosta z niej wydobyty, ma ble, ktre w jego bok lub
[...] promieniuj zalenie od oddechu".
Zapalenie oskrzeli
Jeli chory cierpi z powodu kaszlu, jeli w jego tchawicy w czasie oddychania s szmery, jeli
miewa napady kaszlu".
taczka
Jeli ciao czowieka jest te i jego twarz te jest ta, a cierpi z powodu utraty ciaa
[chudnie], to choroba ta nazywa si taczk".
143
uiAavoutpj siuisid a^ q3AuzDAp3tu Aiojsipj E]ubayAa\o.i.jAzs -zoj 3iuizp3Tzp a\.
Avoa3]uotd q:>pjs(AiAjq z uspat 'av xx njpBza -od eu 3is {BTzpaiAiodAAi >pj
nuiEiodoz3jv bjEjs psoupnj
3IUBJS O UJEU 3UBZE5pZ.ld BfpOJZ 3IU1CO 3b(BIU3DO"
izpoq3po zaoui Azd o

qti] [ ] zdouj bu apjBd o Azo 'araaiuiBJi 3ppj5itu Azd '

f
J
afeppO t>JAV3D >J3IAlO
A\
Op 3S(o
A lAqe\s bz jsa( 'Buoiuinjjs jsal BJjsaui brs o3( 'siusisbu af
^BppO 3ISBZ3 AS 3DAi3D AV 9(npi B5piAVOJZD
OBJJ
3ISBZ3 AS.
B5piAVOJZD HS
Aus3joq ozpJBq jsaf ubjs oSaf t Bdoj Ad
( jj5uav
op
bs
'b(azs
[ I tlZlJEJBd
Bjiqo Bj3i
BUJ
niuBhqpo
A1311DJUIBZ JS3( lAqpO
\ UUBJJOd
l(U3iSo JJbI B{T]B
J
av 3icq EAUizapo uiajod b 'psojAjs op ze ahd i sf 5i3] (sijujsv8) vqpi!>oz tfzatM
clEJ3IUin 3Z '?IE1
q
J
-OqD OJ [] 3^OZ 3IS 3(EJS ["*] OJBO 3JB3 I ?{B( 3Z3TjqO O3( J3A1BU
d fCAzad stu psozji3uav o3[ flPf
D OJ [] 3^OZ 3IS 3(EJS [] OJB
J
{
( [] nfodBU tub nmjE5|od BfnraCAzad stu psozji3uav o3[ fl
(
[ 3JJ3UM O3J ZT l5(EJ EJJO EZJlSUAi Op
Bqojoqa o3( b 'nzDO 31u33^ozez bu
to pouczaj nas one o tym, e prawdopodobnie kraj dwurzecza w o wiele wikszym stopniu
ni Egipt nawiedzany by przez najrozmaitsze choroby. Oprcz odmiennego klimatu i
wikszego niepokoju w przebiegu wydarze historycznych odgrywa tu zapewne rol niszy
stopie higieny oglnej". Szcztki azienki z paacu ksicia Zimrilima w Mari susznie
wywoyway zdumienie i podziw w chwili ich odkrycia pod gruzami zburzonego w XVII lub
XVI w. p.n.e. miasta Mari. Francuz Andre Parrot, ktry prowadzi wykopaliska przed druga
wojn wiatow, dokadnie opisuje t azienk. Wanny byy gliniane. Wiksza suya do
zimnej wody, mniejsza do ciepej. Zuyt wod mona byo spuszcza[do systemu
kanalizacyjnego_^ z doami osadowymi za pomoc glinianych rur. Na lewo od wanien
znajdoway si resztki prostej toalety tureckiej", ktra za pomoc wody take moga by
oprniana bezporednio do kanau. rednica rur bya dostatecznie dua, aby modzi
niewolnicy mogli je oczyci wchodzc do nich. Ale tak jak w Achet-Aton, gdzie urzdzenia
tego rodzaju byy bardziej nowoczesne, chodzio tu o przypadek wyjtkowy. W czasach
Zimrilima paac w Mari uchodzi za cud znany do tego stopnia, e krl z Ugarit zabiega o
moliwo zwiedzenia go.
Moe istniao jeszcze kilka paacw lub domw, w ktrych znajdoway si podobne
urzdzenia. Przewanie jednak paace nie miay urzdze higienicznych, a nawet byy bez
toalet, tak e rwnie krlowie musieli wychodzi z paacu na dwr by zaatwia swe
potrzeby naturalncifeksty pisane pismem klinowym dowodz ponadto, e mycie ciaa w
Mezopotamii byo w rze-145
MX**+^~~~*0~~-~~

czywistoci mniej utartym zwyczajem ni w Egipciej Co prawda polewano rce wod przed i
po posiku, lecz ciao i twarz myto tylko przy uroczystych okazjach?)
Ten tak czsto burzony Babilon, ktry krl Chaldejczykw Ne-bukadnezar II kaza
odbudowa w VI w. p.n.e., uchodzi w oczach wspczesnych i jeszcze dugo potem za
najwiksze miasto wiata. Z pewnoci byszczce biel tarasy i potne mury o stu wieach
musiay robi wielkie wraenie na zbliajcych si do niego karawanachQjrama bogini Isztar
^byszczca niebiesk glazurowan ceg i ozdobiona barwnymi paskorzebami, zachwycaa
odwiedzajcych miasto. A cudem wiata by zigurat wiea Babel z licznymi portalami,
wznoszca si ku niebu na wysoko 90 metrw i otoczona murem o dugoci 400 me146
trw. Na jej szczycie lnia widoczna z daleka dwupitrowa witynia Marduka. Kilka
piercieni murw, o dugoci wielu kilometrw, opasywao miasto pooone na obu brzegach
Eufratu i poczone mostem.
Babilon by niewtpliwie najwikszym wczesnym skupiskiem ludzkim liczy bowiem
400 tysicy mieszkacw. Wspaniao paacw i wity zasaniaa prawdziwe oblicze tego
ogromnego miasta, ktre rozrastao si jak tobrunatny placek. We wszystkich dzielnicach
poza obszarem paacw, wity i kilku wytwornych domw, w dzielnicach zwykych ludzi,
biedakw i niewolnikw, przy wskich zakurzonych ulicach, sucych mieszkacom
rwnoczenie za skadowisko wszelkich nieczystoci i brudw, toczyy si pozbawione okien
domy zbudowane z glinianej cegy.
Czy istniay jakie rda, jak gliniane tablice lub napisy, ktre mogyby udzieli informacji o
tym, czy ludy Mezopotamii, w jednym czy drugim okresie swej historii, nie wyday lub nie
stworzyy jakich praw, przepisw czy urzdze zmierzajcych do poprawy warunkw ycia?
Czy nie byo urzdze higienicznych, ktre by przynosiy poytek nie tylko grnej warstwie
spoeczestwa, lecz take masom ludu choby tak, jak to byo w Egipcie w celu
utrzymania zdrowej siy roboczej i obronnej? Wrd glinianych tablic zajmujcych si
sprawami magiczno-me-dycznymi znalazo si kilka zatytuowanych: Mycie ust".
Sprawiay nieodparte wraenie, e Babiloczy-kom i Asyryjczykom nieobca bya myl o
zaraeniu si chorob i moliwoci zapobiegnicia temu. Pisze si: Gdy szed ulic lub
drog i wszed w wylane pomyje [..,] widzia wod z nieczystych rk, gdy styka si z kobiet
o nieczystych rkach [...], gdy dotkn rk czowieka, ktrego ciao nie byo w porzdku".
Co prawda niewiele wicej wynikao z tych tekstw.
147
JROZDZIA III
Ze zoonymi rkoma, z wyrazem arliwoci lub lku na twarzy, tych dwanacie modlcych
si postaci spoglda ku niebu. Amerykascy archeolodzy znaleli je w wityni w TellAsmar, pochodzcej z pierwszej poowy III w. p.n.e. Postacie te przekazuj potomnym
wraenie bliskiej wizi czcej Sumerw z ich bogami, a ludzi kraju dwurzecza z
demonicznymi siami, do ktrych si modlili.
148
Prawie ptora tysica lat pniej potny i okrutny krl Sargon II (721705 r. p.n.e.) stan
przed posgiem jednego ze swych bogw peen wewntrznego lku i obawy o swoje ycie.
Krl obieca kapanom w Assur i Babilonie ogromne korzyci w zamian za ich pomoc i
porednictwo u bogw. Nie wymaga wic adnego dalszego wyjanienia kwestia, e w
przewaajcej czci tekstw pisma klinowego z Mezopotamii kada choroba tumaczona bya jako kara bogw
za wiadome lub niewiadome grzechy i przewinienia czowieka dotknitego chorob lub
jego rodziny. Bogowie gniewali si. Zdejmowali z ofiary choroby sw opiekucz rk
pozwalajc wtargn demonom w jego ciao i spowodowa chorob. Wysyali demony po to,

by czowieka ukara chorob. Dlatego naleao stara si o przebaganie ich modlitwami i

ofiarami.
149
SPazuzu, drapieca ze szponami u rak a.
i ng, ze skrzydami ora i odstraszajc
wykrzywion twarz, by jednym z tych demonw, ktre przez tysiclecia straszyy
wyobrani czowieka z kraju dwurze-cza i stale zagraay jego zdrowiu i yciu. Wikszo
demonw istniaa ju w czasach sumeryjskich. Ale semiccy spadkobiercy Sumerw przydali
nowe, czsto jeszcze straszniejsze potwory wytwory fantazji kapanw, dziki ktrym
mona byo wyjania okropnoci i choroby tego wiata; przy ich pomocy przejci lkiem
ludzie pozostawali w krgu oddziaywania wity. Demony, wywodzce si z duchw
zmarych, niewaciwie pochowanych lub tych, ktrym skadano zbyt mae ofiary, czatoway
bezustannie. Nazyway si Utukku, Alu lub Ekimmu. Jeszcze groniejsze byy inne demony:
Labartu, Nergal czy Namtaru, z ktrych kady uosabia inn chorob. Nieprzeniknione,
zagmatwane i dla nowoytnego badacza mczce byy tablice, na ktrych wci od nowa
przedstawiana bya dziaalno tych demonw. Gorczka Ashakku zbliya si do gowy
tego czowieka. Choroba Namtaru zbliya si do niego. Zy duch Utukku chwyci go za kark.
Diabelski Alu zbliy
si do jego piersi".
Rzeczywicie mnogo demonw chorb w Mezopotamii przewyszaa wszystko, co
kiedykolwiek na ten temat przekazay egipskie papirusy. Demony czatoway w dzie i w
nocy, w grach i na rwninach, nad rzekami, na ulicach i na dachach domw. Zmuszay do
staego wysiku zapewniajcego przychylno i pomoc bogw przez modlitw i ofiary. Im
sugestywniej kapani nauczali i im bardziej wierzono, e grzechy i przewinienia sprowadzaj
nieask bogw i zwycistwo demonw, tym czciej ludzie cierpicy daremnie szukali
grzechw, ktre popenili. W kocu szukali ich wrd krewnych i przodkw i woali
zrozpaczeni: Co ja takiego zrobiem, co zrobia moja rodzina, e bogowie mnie tak karz i
opuszczaj".
Dlaczego choroba, ze samopoczucie, ndza i nieszczcie s
150
moim udziaem?" Tak skary si nawet sam krl Assurbanipal, gdy naszy go drczce
cierpienia i opucia sia bojowa, ktrej dawniej dawa dowody polujc na lwy. Dawaem
dobra bogom i ludziom, zmarym i ywym. Skadaem ofiary zmarym i wprowadziem
ponownie zwyczaj skadania ofiar w napoju duchom moich przodkw, ktrym ju ofiar nie
skadano [...] Ndza ducha i ciaa powalaj mnie. Wrd krzyku i skarg kocz moje dni". Z
biegiem wiekw, z czasem duchowego rozwoju, zrodzio si pragnienie poznania zawczasu
postanowie bogw, aby we waciwym czasie, jeszcze zanim demony rozpoczy swoje
niszczycielskie dziaanie, zapobiega niebezpieczestwom, zwaszcza chorobom, przez
modlitwy i zaklcia. Chciano rwnie dowiedzie si, czy ofiary i zaklcia maj jeszcze sens,
gdy wysze moce zadecydoway ju moe o mierci. Stan kapaski znalaz drog, by tym
yczeniom zadouczyni, zwaszcza jeli wyraa je wadca lub kto zamony. Powstaa
instytucja baru, czyli kapanw-wieszczw.
Bg Enlil kieruje 33 gwiazdami pnocnego nieba, bg Anu 23 gwiazdami po obu
stronach rwnika, a bg Ea panuje nad gwiazdami nieba poudniowego" tak brzmia
babiloski tekst
151
r>Tz O n t fur B a b
pisma klinowego z VIII w. p.n.e. Bez wtpienia stan kapaski kraju dwurzecza, zmuszony
koniecznoci przepowiadania losw wadcom, rozwin astronomi i astrologi. Przewanie
jasne i bezchmurne niebo nad Mezopotami ju w III w. p.n.e. skonio do obserwacji tego
mieszkania bogw. Istnienie prawdziwych obserwatoriw w Uruk, Nippurze, Babilonie,

Akadzie, Assurze i w Niniwie stwierdza si wprawdzie dopiero pod koniec istnienia pastw
mezopotamskich, odnaleziono jednak wystarczajco wiele tekstw, na podstawie ktrych
mona przypuszcza, e ziguraty wiadczce o deniu do zblienia si ku niebu
suyy dawnym kapanom do obserwacji gwiazd goym okiem, by tam szuka odpowiedzi na
pytanie o postanowienia bogw. Ich obserwacje stay si pniej, za porednictwem Persw,
Grekw i Arabw, podstaw naukowej astronomii na caym wiecie
152
Kamienie graniczne z XII i XIII w. p.n.e. (przedstawiony tu kamie pochodzi z XII w. p.n.e. i
jest tylko jednym z wielu przykadw) ozdabiano rwnie znakami konstelacji gwiezdnych
znajdujcych si na drodze Ksiyca: Skorpion, Strzelec, Lew, Rak, Wonica, Orion, Kos,
Perseusz, Blinita... Podzia eklipryki na dwanacie rwnych znakw zodiaku: Baran, Byk,
Blinita, Rak, Lew, Panna, Waga, Skorpion, Strzelec, Kozioroec, Wodnik i Ryby, nastpi
dopiero pniej i przetrwa nastpne tysiclecia. Z chci waciwej astronomicznej
obserwacji i odczytania z gwiazd zamiarw bogw powstay obserwatoria astrologiczne.
Rwnomierno ruchu gwiazd doprowadzia kapanw do przekonania, e tej prawidowoci
musi take odpowiada prawidowo wydarze na Ziemi. Zauwayli oni, e w razie
pomylnej bitwy, zdobycia lub zburzenia miasta, urodzin lub mierci nastpcy tronu,
konstelacje przybieray okrelone pooenie. Wnioskowali z tego, e przy najbliszym
identycznym ukadzie gwiazd musi na Ziemi nastpi takie samo wydarzenie lub
przynajmniej jej zagrozi". Tysickrotne zakrelenie tego rodzaju paraleli
153
I
midzy ukadami gwiazd a wydarzeniami ziemskimi takimi jak: choroby, wyzdrowienia,
nawroty chorb, cikie porody lub schorzenia pewnych narzdw i czci ciaa ludzkiego,
stay si w rkach kapanw baru, podstaw nieograniczonej wiedzy wrbiarskiej i
przekonania, e z gwiazd uda si odczyta los i
stan zdrowia.
Dla baru ju wwczas w wyobrani istnia
bezporedni zwizek midzy pkoz i plryb, z ktrych pniej powsta Kozioroec, a
ukadem moczowo-pciowym czowieka. W ten sposb kapani kraju dwurzecza stali si
inicjatorami nauki, ktra rwnie na oficjaln medycyn wywieraa najgbszy wpyw od
prapoczt-kw, przez cae redniowiecze, a do granic czasw nowoytnych, czasem te
granice przekraczajc.
O losowym zwizku kadej czci ciaa ludzkiego z okrelonym znakiem zodiaku pouczaa
jeszcze tablica upustu krwi z okoo 1480 r. n.e. by on dozwolony tylko w okrelonym
czasie oraz z cile okrelonego miejsca ciaa.
\54
Ten babiloski gliniany model wtroby owczej z XIXXVI w. p.n.e. zwrci uwag
potomnoci na inny, bardziej rozpowszechniony, sposb przepowiadania choroby:
ogldziny wtroby. Takie modele wtroby znajdowali archeologowie w wielu miejscach kraju
dwurzecza: midzy innymi 30 modeli tego rodzaju znaleziono w Mari. Podzielone byy na
pola, z ktrych kade miao nazw i specjalne oznakowanie. Znaleziono te tablice pisma
klinowego z takimi tekstami, jak: Jeli na polu na [niezidentyfikowana cz wtroby]
znajdzie si misisty guz stan chorego pogorszy si i etery umrze [...] Jeli przewd
ciowy skrca w prawo chjory bdzie y [...] Jeli woreczek ciowy jest dugi krl
bdzie dugo y. Jeli wyrostek piramidalny jest normalnie wyksztacony to ten, ktry skada
owc w ofierze, w dobrym zdrowiu bdzie dugo y". Inne teksty donosz, e kady, kto
yczyby sobie ogldzin wtroby, przynosi do wityni zwierz ofiarne lub poleca je
przynie, jeli sam lea zoony chorob. Drczce go pytania spisywane byy na glinie i
skadane u stp posgu boga, do ktrego si zwraca. Nastpnie pomocnik baru zabija

zwierz, pobiera wtrob, oglda jam, z ktrej j pobra (zwan paacem wtroby), ukada
przed sob i oglda kawaek po kawaku: powierzchni, paty, przewody, woreczek
ciowy, ttnice, yy powierzchniowe. Dziaanie jego wynikao z nastpujcego
rozumowania: bg, ktry przyj ofiar ze zwierzcia, utosamia si (jeli tak mona si
wyrazi) z dusz zwierzcia, tak e jego myli i zamiary mona byo odczyta z narzdu,
ktry, z uwagi na jego obfite ukrwienie, uchodzi za orodek ycia i duszy.
155
Kablttu(Llver <=BA=PantulLlver surface)
lEl-^t*.
,12? Modele wtroby z napisami (nazwy cz-w . ^. ci wtroby podano na rysunku w
jzyku <rrm ,*,,<.. * t.ru^/i babiloskim i aciskim) suyy adeptom baru do nauki, tak
jak modele anatomiczne kilka tysicy lat pniej wprowadzay studentw medycyny w
podstawy anatomii, fizjologii lub ginekologii. O sile wpojonej przez kapanw wiary w
znaczenie ogldzin wtroby wiadczy fakt, e modele wtroby, z gliny lub nawet z brzu,
znajdowano jeszcze pniej nie tylko w Hattusas i Palestynie, lecz take u Etruskw,
poprzednikw Rzymian na Pwyspie Apeniskim. Mezopotamska kasta kapanw bya
zreszt dostatecznie mdra, aby biednej ludnoci pragncej przepowiedni da inne moliwoci
ich otrzymania, nie wymagajce ofiarowywania cennych zwierzt. Rwnie o tym donosz
nam teksty z rnych epok kraju dwurzecza. Jeli ja czytamy kroplami lej olej na
wod, a olej nie zanurza si i znowu wypywa oznacza to dla chorego czowieka
nieszczcie. Jeli dookoa oleju tworzy si piercie w kierunku wschodnim oznacza to
powrt chorego czowieka do zdrowia". Nie wymagao to wtroby zwierzcia ofiarnego.
Wymagao tylko wiedzy i dowiadczenia baru. Dziki tak duemu dowiadczeniu i bystremu
spojrzeniu niejeden baru mg udzieli wielu pacjentom waciwej odpowiedzi o przebiegu
choroby.
KrM; *-:. -'-i. ;":.'~ ':: -i i :'^'
'f^*'XAl\ ">UPM . >-'t|
156
Dwa we wspinaj si do tego kielicha kultowego, ktry okoo 2000 r. p.n.e. Gu-dea, ksi
Lagaszu, ofiarowa bogowi zdrowia Ningizzidu.
Francuscy archeologowie, ktrzy to stea-tytowe naczynie przesali do paryskiego Luwru,
szybko zorientowali si, e odkryli pierwsze przedstawienie wa jako symbolu
lecznictwa, ozdabiajcego w czasach nowoytnych lask Eskulapa. Dopiero jednak
rozszyfrowanie mezopotam-skiego eposu o Gilgameszu dao odpowied na pytanie, dlaczego
w w dawnej Mezopotamii osign takie znaczenie, przejte pniej take przez
potomno. Historia Gilgamesza, dawnego legendarnego wadcy Uruk, uzmysawiaa
oczywicie lk Mezopotamczykw przed chorob i mierci. Lk ten skania ich do wiary w
nauki kapanw baru. Gilgamesz uosabia ich rozpaczliwe poszukiwania wybawienia od tego
lku oraz ustawicznego przymusu skadania ofiar i odprawiania modw. Gdy na rozkaz
bogw przyjaciel Gilgamesza Enkidu musia umrze, Gilgamesz uda si na poszukiwanie
roliny ycia, ktra by wreszcie wybawia ludzi od choroby i mierci i daa im ycie wieczne.
Obciony kamieniami opuci si na dno pramorza. Tam istotnie znalaz i zerwa cudowne
ziele i szybko wraca do Uruk, lecz po drodze bogowie zesali wielki upa i skonili go do
zaycia kpieli w chodnej wodzie. Gilgamesz pooy rolin ycia na brzegu, a podczas jego
kpieli rolin poar w. Dziaanie ziela byo natychmiastowe. W zmieni skr i
odmodzony oddali si. Odtd w obdarzony by zdolnoci zmiany skry i cigego
odmadzania si. Gilgamesz jednak straci ziele ycia, mogce wybawi ludzko od
157
wiecznego lku przed mierci. Wszelkie jego samooskarzenia pozostay bezskuteczne. Ziele
byo stracone. Nie byo wic wol bogw, by ludzie sami wybawiali si od choroby i mierci.
W kocu pozostaa ju tylko wiara, e zmieniajcy skr w posiada ziele ycia i to
przekonanie uczynio z wa symbol kilku uzdrawiajcych bogw. Ludzie zostali skazani na

baganie bogw o ask odwrcenia gronych dla nich boskich postanowie przez ofiary i
modlitwy. Jeli na to byo ju za pno, sami mieli zwalcza demony, ktre wtargny do ich
cia. I znowu kapani mieli do zaoferowania pomoc przeciwko demonom, wytworom ich
wasnej fantazji. Ju we wczesnym okresie historii istnieli aszipu, kapani-wrbici, ktrzy
rozporzdzali formukami i rodkami do wypdzania duchw powodujcych chorob.
Bg Ea mnie posa tak oznajmia kapan-wrbita, gdy, przewanie odziany w czerwone
szaty, wchodzi do domu chorego Swoje czarodziejskie zaklcia woy w moje usta".
Nigdzie nie przekazano potomnoci tak wyrazicie, uzalenionego od wiary w bogw i lku
przed demonami, sposobu leczenia, jak na tym amulecie z brzu, opublikowanym i opisanym
po raz pierwszy z 1879 r. przez Cler-mont-Ganneau. Chory (moe chore dziecko), w rodku
plakietki, ley na swoim posaniu. Przy jego gowie i stopach stoj, po jednym z kadej
strony, kapani aszipu. Obaj przebrani s za ryby, charakteryzujce ich jako posacw boga
wody Ea. Po lewej stronie, za kapanem-wrbit, stoi naczynie. Prawdopodobnie
wypenione byo wod, uwaan wedug form za-klciowych za oczyszczajc. Tak,
pryskajc wod i wymawiajc zaklcia, obaj aszipu walcz z demonami powodujcymi
cierpienia chorego. Siedem takich demonw, o okrutnych twarzach, stoi nad oem chorego.
Oddzielaj one chorego i kapanw od bogw, ktrych symbole odtworzone s w grnej
czci plakietki: widzimy tam midzy innymi bero boga Ea w ksztacie gowy barana.
Zaklcie jest
158
najwidoczniej skuteczne, bowiem dalsze trzy demony, na prawo od oa, przygotowuj si do
odejcia; w dolnej czci tego obrazu grona Labartu wsiada ze swoim osem do odzi i
odpywa.
Niezmierzona wydaje si ilo tekstw zaklinajcych na lekarskich tablicach glinianych.
Liczne byy te wskazwki dotyczce obrzdw specjalnych zwizanych z jakim zaklciem:
We prosi [i przy je] do gowy chorego. Wyrwij jego serce i [przy do doka pod
sercem chorego], krwi prosicia [posmaruj] boki oa [chorego]. Potnij prosi na czci i
porozkadaj je na chorym [...] Daj prosi w zamian za [chorego]. Miso [prosicia] zamiast
jego [chorego] misa [...] One [demony] niech je sobie zabior".
Ten tekst zdradza zasadnicz myl obrzdu. Demony, ktre opanoway chorego, maj zamiast
niego zabra prosi. Inny obrzd polega na wykonaniu z gliny figury demona; stawiano
przed ni codziennie witeczne potrawy i ubierano j w najlepsze szaty, aby w ten sposb
wywabi zego ducha z ciaa chorego i wprowadzi do glinianej figury, a nastpnie
szybko wynie j z domu i razem z siedzcym w niej demonem zniszczy. Najczstsze
informacje o leczeniu chorych w Mezopotamii, tumaczone do lat czterdziestych i
pidziesitych XX w., wydaway si przepenione magi i wrbami. Przy lekturze
cytowanych w poprzednim rozdziale listw lekarskich nasuway si pytania: Czy w kraju
dwurzecza medycyna rozwijaa si w podobny sposb jak w Egipcie? Czy w Mezopotamii
racjonalna medycyna zdoaa przebi si przez wiat demonw i zakl? Gdy pod tym ktem
studiowano teksty, natrafiano czsto na nazwy lekw mineralnego i zwierzcego
pochodzenia. Rytuay zakl tu i tam najwidoczniej wizay si z masaami, opatrunkami,
kompresami albo obmywaniami. Pisano tak: Z dalekiego nieba powia wiatr i spowodowa
chorob w oku czowieka [...] tak sam ludzk chorob ujrzaa bogini Namu. We
rozdrobnion kasj [strczyniec], powiedz zaklcie [...] i zawi oko czowieka". Czy wic
kapani, tak jak w dawnym Egipcie, znali dziaanie niektrych rodkw, a stosowanym
zaklciom wyznaczali wspomagajc rol? Czy istnia w medycynie mezopotamskiej
racjonalny system leczenia chorb niezaleny od wszelkiej magii, jak mona to byo
wnioskowa z kilku cytowanych tu listw lekarskich? A moe trzeba byo woy w te
poszukiwania wicej wysiku ni w Egipcie?
159

najwidoczniej skuteczne, bowiem dalsze trzy demony, na prawo od oa, przygotowuj si do

odejcia; w dolnej czci tego obrazu grona Labartu wsiada ze swoim osem do odzi i
odpywa.
Niezmierzona wydaje si ilo tekstw zaklinajcych na lekarskich tablicach glinianych.
Liczne byy te wskazwki dotyczce obrzdw specjalnych zwizanych z jakim zaklciem:
We prosi [i przy je] do gowy chorego. Wyrwij jego serce i [przy do doka pod
sercem chorego], krwi prosicia [posmaruj] boki oa [chorego]. Potnij prosi na czci i
porozkadaj je na chorym [...] Daj prosi w zamian za [chorego]. Miso [prosicia] zamiast
jego [chorego] misa [...] One [demony] niech je sobie zabior".
Ten tekst zdradza zasadnicz myl obrzdu. Demony, ktre opanoway chorego, maj zamiast
niego zabra prosi. Inny obrzd polega na wykonaniu z gliny figury demona; stawiano
przed ni codziennie witeczne potrawy i ubierano j w najlepsze szaty, aby w ten sposb
wywabi zego ducha z ciaa chorego i wprowadzi do glinianej figury, a nastpnie szybko
wynie j z domu i razem z siedzcym w niej demonem zniszczy. Najczstsze informacje o
leczeniu chorych w Mezopotamii, tumaczone do lat czterdziestych i pidziesitych XX w.,
wydaway si przepenione magi i wrbami. Przy lekturze cytowanych w poprzednim
rozdziale listw lekarskich nasuway si pytania: Czy w kraju dwurzecza medycyna rozwijaa
si w podobny sposb jak w Egipcie? Czy w Mezopotamii racjonalna medycyna zdoaa
przebi si przez wiat demonw i zakl? Gdy pod tym ktem studiowano teksty, natrafiano
czsto na nazwy lekw mineralnego i zwierzcego pochodzenia. Rytuay zakl tu i tam
najwidoczniej wizay si z masaami, opatrunkami, kompresami albo obmywaniami. Pisano
tak: 2 dalekiego nieba powia wiatr i spowodowa chorob w oku czowieka [...] tak sam
ludzk chorob ujrzaa bogini Namu. We rozdrobnion kasj [strczyniec], powiedz zaklcie
[...] i zawi oko czowieka". Czy wic kapani, tak jak w dawnym Egipcie, znali dziaanie
niektrych rodkw, a stosowanym zaklciom wyznaczali 'wspomagajc rol? Czy istnia w
medycynie mezopotamskiej racjonalny system leczenia chorb niezaleny od wszelkiej
magii, jak mona to byo wnioskowa z kilku cytowanych tu listw lekarskich? A moe
trzeba byo woy w te poszukiwania wicej wysiku ni w Egipcie?
159
Zrozumiae, e poszukiwanie racjonalnych metod leczenia musiao oprze si na paragrafach
Kodeksu Hammurabiego, ktry ju w XVIII w. p.n.e. szczegowo zajmowa si sprawami
chirurgii. Z natury rzeczy chirurgia miaa przecie najmniej do czynienia z magi.
Do poszukiwa w tym kierunku zachcio znalezienie w Nini-wie narzdzi chirurgicznych:
dwusiecznego skalpela, piy, dwch noy z brzu, maego noa z obsydianu i trepanu do
otwierania pokrywy czaszki. Dalsze jednak poszukiwania rozczaroway, gdy innych narzdzi
nie znaleziono. Jak przedtem, tak i potem nie byo adnych wtpliwoci, e w Mezopotamii
wykonywano zabiegi chirurgiczne, moe nawet wiksze ni otwarcie rany czy
unieruchomienie zamiania, w pewnych warunkacr moe nawet nacicia pcherza.
Co oznaczao znalezienie trepanu? Czy znano ju operacyjn< otwarcie czaszki w celu
zmniejszenia cinienia rdczaszkowe go przy nieznonych blach gowy lub usunicia
odamkw ko ci po uszkodzeniu czaszki? Na to pytanie nie byo odpowiedz poniewa w
caej Mezopotamii nie znaleziono pewnych dowc dw na wykonywanie tej operacji, to jest
czaszek z nawiercony mi otworami, czym dokadniej zajmiemy si omawiajc dawn chirurgi
w Ameryce Poudniowej.
16

Wrd szkieletw znalezionych przez archeologa Starkey'a w czasie jego dugoletnich prac
wykopaliskowych w ruinach starego judzkiego miasta Lachisz znajdowao si kilka bardzo
dobrze zachowanych czaszek, na ktrych stwierdzono niewtpliwe dowody trepanacji. Nosiy
one lady zabiegu wykonanego nie

okrgym trepanem, lecz narzdziem podobnym do piy. Z czaszki wypiowano kwadratowe

fragmenty kostne. Szczeglnie ciekawe byo to, e jeden z operowanych y przez duszy
czas po zabiegu, poniewa, jak wida, na brzegach pierwotnie wypi-owanego otworu
wytworzya si ju kostnina zjawisko mogce wystpi tylko u czowieka yjcego. Jak
ten sposb operacji dotar do Judei zadawali sobie pytanie archeologowie i lekarze. ydzi
nie pozostawili bowiem potomnoci adnego wiadectwa swej samodzielnej medycyny, a
jedynie korzystali i przeksztacali dowiadczenia, przede wszystkim Mezopotamii. Czy
czaszki te naleay do asyryjskich onierzy z lat walk o Ju-de i Jerozolim? Czy asyryjscy
lekarze lub felczerzy po morderczych bitwach Sanheriba operowali onierzy asyryjskich z
ranami czaszek?
Do dzi nie ma odpowiedzi na te pytania. Jeli w ogle jaka adpowied miaaby si znale,
to szuka jej naley w ruinach svielu miast Mezopotamii, czekajcych teraz, w drugiej
poowie XX w., na swoich odkrywcw.
161
Natomiast relacja asyryjskiego kapana o imieniu Isztar-Szum-Eresz, skierowana do jego
wadcy, zawiera szczeglnie wan informacj o istnieniu racjonalnie pracujcych lekarzy:
Pisarze, wrbici, zaklinacze, lekarze [...] ktrzy mieszkaj w miecie, zoyli w dniu 16
miesica Nisan swoj przysig subow. Wobec tego mog oni jutro skada przysig na
wierno [krlowi]". W adnym z tekstw zamieszczonych na glinianych tablicach nie
rozrniono tak jednoznacznie wrbity od zaklinacza i niezalenie od nich pracujcego
lekarza. Asu ten ktry zna wod" tak brzmiaa nazwa tego lekarza, do ktrego
obowizkw naleao podawanie lekw i leczenie chirurgiczne. Wywodzi si zreszt, tak jak
baru i aszipu, ze stanu kapaskiego i ze szk przywitynnych.
W izbie szkolnej z XVIII w. p. n. e. znajdoway si gliniane awki. Ich pozostaoci w Mari
odkryli Francuzi. Moe chodzi tu o saq wykadow jakiej wyszej uczelni lub wczesnego
domu z ta blicami". W kadym razie przypuszcza si, e rwnie lekarzt zasiadali w takich
awkach, uczyli si sztuki pisania i studiowa tablice ze wskazwkami leczniczymi a do
chwili zoenia przy sigi subowej oraz przysigi na wierno krlowi i otrzymani;
pozwolenia na wykonywanie swej sztuki, podobnie jak czyni to Arad-Nana, lekarz
Asarhaddona.
W dwch wypadkach uchylia si nieco zasona skrywajca chirurgi dawnej Mezopotamii:
Najstarszy znany dzisiaj wiatu rysunek przedstawiajcy operacj zamy pochodzi z II lub III
w. n.e. Znajduje si na galloromaskim nagrobku znalezionym w 1829 r. w Montiens sur
Saulx w departamencie Mozy. Rwnie w tej dziedzinie ani Sumerowie, ani Babiloczycy,
ani Asyryjczycy nie pozostawili adnego ladu. Jednak dokadne przestudiowanie paragrafw
215 i 218 Kodeksu Hammurabiego nie budzi prawie, adnych wtpliwoci co do tego, e
mieszkacy Mezopotamii najpniej w XVIII w. p.n.e. znali operacje zamy, czyli
zmtnienia soczewki ocznej, i zabiegi takie wykonywali.
Zamieszczona tu paskorzeba asyryjska przedstawia Sargona II, gdy olepia jecw
trzymanych za piercienie w nosie. To brutalne okruciestwo jest tak kracowo
przeiwstawne delikatnej precyzji koniecznej przy operacji zamy, e czsto wyraano
wtpliwoci, czy rzeczywicie taki zabieg w Mezopotamii wykonywano. Ale okruciestwo
wzgldem innych oraz pozbawianie poddanych ycia i wiata renic nigdy nie powstrzymywao wadcw w
wypadku zagroenia ich wasnego ycia i wzroku od zrobienia wszystkiego dla ich
zachowania. Prace filologw i lekarzy nad wyjanieniem nastpujcego paragrafu Kodeksu
Hammurabiego: Jeli lekarz [...] plamk w oku czowieka narzdziem z brzu otworzy i oko
czowieka wyleczy" byy bardzo dokadne. Okazao si przy tym, e sowo narzdzie" mogo
rwnie oznacza ig. I dalej wynikao jeszcze, e sowo na-gab-ti" przetumaczone jako

plamka", oznaczao jedynie objaw. Oznaczaa ona jak pisa w 1916 r. Szwajcar Musy
objaw widoczny dla kadego: zmtnienie rogwki lub gbszych tworw oka [...] Kady
okulista syszy codziennie od swoich pacjentw z zam o plamce lub o bonie na oku". Musy
doszed do ostatecznego wniosku: Okoo 2000 r. p.n.e. Babi-loczycy znali ju zam. W
tych pradawnych czasach wykonywano operacj zamy polegajc na przesuniciu soczewki
za pomoc igy z brzu".
Reklinacja oznacza cignicie i przesunicie soczewki, przesaniajcej pole widzenia, ku
doowi, a wic usunicie jej z pola widzenia, dziki czemu przywracano z grubsza widzenie;
zabieg ten wykonuje si ig wkut w oko.
Wobec znaczenia, jakie pniej, dla odzyskania ostroci wzroku po operacji, przejy okulary,
interesujce byo znalezienie w trakcie wykopalisk prowadzonych przez Layarda dziwnego
przedmiotu ze szka. Znaleziony w Niniwie przedmiot to szlifowany kryszta grski z jedn
strona wypuk, a drug pask. Ze wzgldu na gruby rodzaj szlifu nie mg on suy jako
ozdoba. Bya to wic soczewka. Czy tym szkem powikszajcym posugiwa si jaki
niedowidzcy krl? Niestety, i na to pytanie gliniane tablice nie daj nam odpowiedzi.
Drugi przypadek, z ktrego dowiadujemy si czego wicej o chirurgii Mezopota mii,
dotyczy zupenie innej dziedziny. Ty, szkodliwa gro, ty, ktra zepsua cay wiat" tak
prorok Jeremiasz nazy wa Babilon. A gdy Babilon wpad w rct Persw, anioowie w
Objawieniu w. Jan;
16'
piewali radonie: Bogosawiony i pochwalony w chwale i mocy niech bdzie Bg nasz i
Pan. Doprawdy bowiem sprawiedliwe s Jego wyroki, e ukara wielk nierzdnic". Te i
inne ustpy Starego Testamentu sprawiy, e Babilon sta si w oczach ju chrzecijaskiego
Zachodu siedliskiem seksualnej rozwizoci. Wprawdzie nienawi uprowadzonych w 587 r.
p.n.e. do Babilonu ydw przyczynia si z pewnoci do jednostronnoci ich wypowiedzi,
niemniej teksty pisma klinowego mwiy o tym, e nie tylko w pniejszym okresie Babilonu
Ne-bukadnezara, lecz take w czasie caego trwania pastw mezo-potamskich, ycie
seksualne odgrywao tu niezwyk rol. Tak zwane babiloskie kapanki bogini Isztar i
dziewki witynne cieszyy si w staroytnoci wielk saw, sigajc daleko poza granice
Babilonii. Entu, mieszkajce w pewnego rodzaju przywitynnym klasztorze, zwanym
gagu", a gwnie hierodule, powicone bogini Isztar suy miay bogom. W
rzeczywistoci suyy kapanom, a przede wszystkim wiernym i pielgrzymom gotowym do
skadania ofiar. Intymne zwizki z nimi nazywano sakralnymi aktami odmadzajcymi. Boska
wadczyni Isztar ju w pradawnych czasach wito nowego roku obchodzia w sypialni
podziemnej wityni w ramionach bogw miasta. Wedug eposu o Gilgameszu nie obawiaa
si obdarza sw namitn i odmadzajc mioci nawet lwa, konia, pasterza, ogrodnika, a
wreszcie i samego Gilgamesza. Uwicaa mio cielesn w kadej postaci. Kapanki czsto
pochodziy z rodzin krlewskich, a dziaalno ta wcale nie bya przeszkod w ich
pniejszym zampjciu. Stae zajcie przy wityni nie mogo by przerwane ci lub
porodem. Taki by warunek. Podana bya wic sterylizacja, lecz o sposobie jej
przeprowadzania nie zachowa si aden przekaz (prawdopodobnie rwnie odbywao si to
chirurgicznie). Sterylizowane kapanki zwano mustarrestu", co oznacza eskie eunuchy".
witynie stay si rdem wszelkich moliwych zwyrodnie seksualnych, przede wszystkim
stosunkw analnych. Szczeglnie chtnie uprawiay go dziewki witynne by unikn zajcia
w ci.
Zwizany ze wityni by pnobabiloski obyczaj, o ktrym donosi Herodot: Kada
kobieta tego kraju musi raz w yciu, w wityni Afrodyty [Isztar] odda si obcemu
mczynie [...] siedzc w uwiconym krgu wityni [...] Midzy rzdami siedzcych
kobiet s wskie przejcia we wszystkich kierunkach, aby
165

obcy mogli przechodzi i wybra sobie kobiet. Jeli kobieta ju tam siedzi, to nie wolno jej
wczeniej odej do domu, zanim jaki obcy mczyzna nie rzuci jej na ono pienidza, a ona
mu si nie odda poza obrbem wityni". Cel tego zwyczaju pozosta nieznany. Moe
stanowi on, wymylon przez kapanw dla wasnej korzyci, ofiar dla bogw lub mia by
poczeniem si z bogini mioci. Moe istniao kiedy zawoalowane pierwszestwo dla
dawnych krlw-kapanw w stosunku do dziewic ich miasta. W kadym razie ten zwyczaj
musia wspiera bardzo szeroko pojt moralno.
Liczba jawnych domw publicznych, domw z upajajcymi napojami, w ktrych podawano
przede wszystkim piwo i wino palmowe, bya w Mezopotamii dua. Tablice gliniane
ujawniaj, e dziewki uprawiay nierzd z klientami na ulicy, na placach, na polu i w
ogrodzie. Oprcz nich istnieli te kulu, mskie prostytutki, ktrzy oferowali swe usugi tak
kobietom, jak i mczyznom. Eunuchowie, a rwnie niekastrowani niewolnicy, wcigani
byli do homoseksualnego wspycia. Tymczasem prawa maeskie byy w Mezopotamii
zdumiewajco surowe, surowsze nawet ni w Egipcie. Dotyczyo to gwnie kobiet, ktrym
nie przysugiway prawa mczyzn dobierajcych sobie liczb kobiet zalenie od stanu
posiadania{Mgczyz-na mg utrzymywa harem\ W warstwie mieszczaskiej mia oprcz
tego do dyspozycji suce i niewolnice, ktre, jak jedna z glinianych tablic informuje, byy
uraone, jeli jej pan nie unis jej koszuli". W pewnym tekcie wrebnym mowa jest o
tym, e take maonka krla przespaa si z kim innym. Ta posta nagiej kobiety moe
kapanki z Esznunny (pocztek II w. p.n.e.) pozwala domyla si przebiegu czcych si
z kultem Isztar wit mioci.
W tumie ubogich seksualizm szuka sobie ujcia wrd wasnej, ciasno ze sob yjcej,
rodziny. Syn po mierci ojca pi na onie swej matki lub macochy". Ojciec zabawia si z
crkami i syno-wymi". Rozpasanie seksualne osigno szczyt gwatownoci, ktry sam
tumaczy pewien paragraf praw rodkowoasyryjskie-go pastwa z koca II w. p.n.e.,
zajmujcy si wycznie sprawami zranienia narzdu pciowego mczyzny przez kobiet:
Jeli kobieta w bijatyce zgniecie jdro mczyzny ma jej by odcity palec. Jeli i drugie
jdro, mimo e lekarz je podwiza [rwnie i to wiadczy o rozumnym postpowaniu
lekarskim], jest uszkodzone i ulega zapaleniu, albo jeli kobieta zgniota tak167
e drugie jdro, to maj jej by odcite obie brodawki piersiowe".
Nietrudno zrozumie, e w tych warunkach bardziej ni w Egipcie panoszyy si tu choroby
weneryczne. Co prawda w Mezopotamii nie znaleziono dowodu na istnienie kiy, lecz
gliniane tablice mwi o innych cierpieniach: od zwy-kego wypywu nasienia i
najrozmaitszych rodzajw zapalenia a do rzeczki.
Jeli mczyzna w czasie snu lub przy chodzeniu traci nasienie [...] i jego czonek oraz jego
ubir s pene nasienia [...] i dalej gdy z czonka mczyzny wypywa krew lub ropa".
Szczytem by jednak nastpujcy opis rzeczki: Jeli mocz mczyzny wyglda jak mocz
osa, to mczyzna ten choruje na rzeczk. Jeli mocz mczyzny wyglda jak drode
piwne, to mczyzna ten cierpi na rzeczk".
Choroba ta, widoczna wskutek czstego jej wystpowania, bole-snoci i powika, przede
wszystkim zbliznowacenia cewki moczowej i utrudnionego odpywu moczu, zmusia lekarzy
do wynalezienia i konstrukcji specjalnego narzdzia chirurgicznego. Po raz pierwszy w
historii medycyny pojawi si w Mezopotamii, wyranie z rzeczk zwizany, instrument,
ktry a do obecnych czasw nigdy nie straci swego, czsto ratujcego ycie, znaczenia.
Tym narzdziem by cewnik, widoczny na zdjciu w postaci z czasw cesarstwa rzymskiego
(drugi od prawej). Przez rur z brzu tak gosia wskazwka w pimie klinowym masz
wprowadzi lekarstwo do czonka". Lekarze me-zopotamscy nazwali t rurk upu". Sowo to
oznaczao klucz". Nazwa ta dobrze okrelaa rewolucyjne wrcz znaczenie narzdzia, ktre

po raz pierwszy pozwolio wprowadza leki gboko do cewki i pcherza, aby zagraajce
yciu przeszkody, utrudniajce wskutek zbliznowacenia i zapalenia odpyw moczu, usun
cho na jaki czas.
Anglik R. Campbell Thompson, asystent Muzeum Brytyjskiego w Londynie, powici
dwadziecia lat swego ycia na badanie znalezionych w Niniwie lekarskich tablic glinianych
z pismem klinowym. Pierwsza wojna wiatowa, ktra jako brytyjskiego onierza zapdzia
go do Mezopotamii, przerwaa jego prace. Ale w 1923 r. opublikowa w Londynie owoc swej
dwudziestoletniej pracy, wspomniane ju tu wczeniej dzieo: Assyrian medical texts from
the originals in the British Museum". Obejmuje ono przekad 660 tablic glinianych.
168
W rok pniej, w 1924 r., przedoy nowe wane dzieo: The Assyrian her-bal", zajmujce
si wycznie lekami i zioami leczniczymi. W dziele tym udao mu si odcyfrowanie a 250
nazw rolin i innych surowcw uywanych w Mezopotamii do celw leczniczych. Wszyscy
ci, ktrzy interesowali si pytaniem o istot racjonalnej medycyny, nastawili uszu.
T paskorzeb asyryjskiego kapana--zaklinacza z czasw krla Sargona II czono z
rolinami leczniczymi. Wedug szeroko rozpowszechnionej interpretacji w lewej rce kapan
trzyma rolin makowca, a wic rdo opium, wymieniane ju w receptach egipskich.
Thompson i jego nastpcy prcz maku zidentyfikowali wiele innych zi stosowanych ju w
Egipcie. Wrd nich znalaza si mandragora, lulek, tamaryszek, lotus, wierzba, drzewo
morwowe, wawrzyn, trzcina, mirra, kadzidowiec, cyborga, Waleriana, szafran, tymianek,
kminek, jaowiec, kolokwinta, czosnek i cebula. Podobnie zidentyfikowali rodki
pochodzenia mineralnego i zwierzcego, jak aun, siarka, mied, grynszpan lub ziele
miedziana, sl, magnetyt, asfalt, glina, mu rzeczny i nie mniej wany ka gazeli, mocz olicy,
ka czowieka, jdro psa...
Z trudem odcyfrowane spisy lekw zawieray natomiast zioa, ktrych istnienia w Egipcie nie
dao si stwierdzi: platany, bukszpan, drzewo witojaskie, topola mezopotamska,
balsam mirry
169
i wiele innych. Najwiksze jednak znaczenie miao pojawienie si wilczej jagody, Atropa
belladona.

Stwierdzono j po raz pierwszy w historii medycyny i rozpocza w nastpnych tysicleciach

swj nigdy nie przerwany marsz przez cay wiat. Jej rozmaite nazwy oficjalne: Solanum
furiale (powodujce szalestwo), Solanum mortiferum (przynoszce mier), albo Solanum
somniferum (sprowadzajce sen) zdradzay, w jakim stopniu w tej rolinie zdrowie czyo si
z nieszczciem. Najwaniejszym jej skadnikiem, pniej rozpoznanym jako alkaloid, bya
atropina, ktra miaa sta si najskuteczniejszym rodkiem rozkurczowym jaki zna medycyna.
W duych dawkach belladona doprowadza do szau, a w kocu i do utraty przytomnoci. W
maych jednak dawkach dziaa rozkurczowo i agodzco. Stosowana jest przy kolkach
ciowych i nerkowych, skurczach pcherza i jelit, jak rwnie przy wszelkich innych
stanach skurczowych. Suy te do obnienia wydalania pynw i rozszerzenia renicy oka.
Do najciekawszych odkry Thompsona i jego nastpcw naleao stwierdzenie, e w
Mezopotamii belladon stosowano z wyranie racjonalnych przesanek, a mianowicie przy
skurczach pcherza, napadach kaszlu, astmie oraz w celu opanowania nadmiernego linotoku.
W wypadku Egiptu mona byo jedynie przypuszcza, e kapani i lekarze zdobywali swoj
wiedz o lekach i truciznach dziki dowiadczeniom przeprowadzanym na niewolnikach i
jecach. Archiwa tablic glinianych w Mezopota170

mii dostarczyy dowodu na to, e niewolnicy i ludzie z krajw podbitych suyli za obiekty
dowiadczalne do wyprbowy-wania lekw.
Wystarcza w tym celu jeden rzut oka na wspomnian korespondencj midzy krlem
Asarhaddonem a jego lekarzami. Lekarz imieniem Abad-Szum-Usur, ktry przez jaki czas
leczy nastpc tronu, pisa o pewnym leku: Podamy go, jak mj pan i krl zarzdzi, owemu
niewolnikw do picia. Pniej nastpca tronu sam moe je zay". W ten sposb tumaczy si
poznanie w Mezopotamii rwnie dziaania tego rodzaju gronych trucizn, jak opium,
mandragora, lulek i belladona, a moe te oszaamiajcych i otpiajcych waciwoci konopi
indyjskich. Nie wtpi si ju, e istniao poczenie drog morsk i ldow midzy Egiptem a
dawnymi Indiami oraz wymiana rodkw ziooleczniczych egipskich i indyjskich, a prawie
pewne jest, e ju w III w. p.n.e. nawizane byy kontakty handlowe midzy Indiami i krajem
dwurzecza. Karawany szy drogami biegncymi rwnolegle do gr Elbrusu, przez pnocny
Iran, a stamtd, w kierunku poudniowym, przez Beludystan. Prawdopodobnie te midzy
Indusem a Tygrysem pyway statki w jedn i drug stron. Kto zechciaby, w obliczu tego
bogato zdobionego steatytowego naczynia z okoo 2500 r. p. n. e. wtpi, e takie same i inne
wyroby ceramiczne w stylu indyjskim znajdowano w Mezopotamii? Ksztat widniejcego na
nim krzesa i indyjski baw wskazuj wyranie na indyjskie pochodzenie. Nie wymaga wic
adnego specjalnego wyjanienia fakt, e The Assyrian herbal" R. Thompsona, wraz
171
z jego pniejszymi uzupenieniami, przed-jj stawia prawie wszystkie leki, ktre dotary z
Indii do Egiptu. Znalazy te swoj drog do Mezopotamii cynamon i kora cynamonowa,
imbir, jabko granatu, tatarak, drzewo sandaowe i czarcie ajno" (Asa foetida asafetyda).
Jest jednak rolina, ktrej nazwa pojawia si w mezopotamskich tekstach rzeczywicie po raz
pierwszy wrd zi leczniczych. S to ju tu wspomniane 4&S Tfl^k.
konopie
indyjskie.
\ijn
Quunabu tak brzmiaa asyryjska
yfff
nazwa konopi indyjskich. Odpowiadaa
dokadnie nazwie Cannabis (Cannabis indica), bdcej w uyciu w czasach pniejszych. Ju
dawno stosowane w Indiach i Chinach, w Mezopotamii stay si konopie czsto uywanym
rodkiem przeciwblowym przy zapaleiru oskrzeli, chorobach pcherza, gocu i
bezsennoci, a moliwe, e suyy take do
wywoywania stanu odurzenia przy wrbach i zaklciach. Ta ich waciwo otworzya im
pniej drog, poprzez Arabi, na cay wiat, jako najbardziej poszukiwanego rodka
odurzajcego i narkotyku haszyszu.
Cho wielo zi i innych rodkw leczniczych w Mezopotamii robia due wraenie,
pozostao jednak decydujce pytanie o sposb ich racjonalnego stosowania. Thompson i jego
nastpcy studiowali z bezprzykadn starannoci wszelkie ujawnione teksty, recepty i
sposoby leczenia. Znowu czekao ich wiele rozczarowa. Jeli pominie si wszystkie
wtrcone formuy zakl, pozostaway teksty przewanie wyliczajce monstrualn liczb
rodkw leczniczych. Na przykad w pewnej recepcie przeciw kaszlowi pisano: Ziele
sonecznika wymieszane w czystym piwie z miodem i oczyszczonym olejem poda choremu,
bez smakowania pozwoli wzi na jzyk i wod z tego pokn; potem da mu popi
zimnym piwem i miodem; nastpnie pirem zmusi go do wymiotw. Teraz pacjent ma zje
pieczywo ze mietan i miodem, i popi sodkim winem". Potem jednak udao si, cho z o
wiele wikszym ni w Egipcie trudem, z gstwiny niezrozumiaych rzeczy wyuska rozsdny
sens.
172
Tylko wtedy, gdy si zna jeden z wielu przekadw R Campbel-la Thompsona w oryginale,
mona sobie wyobrazi trud jego pracy; podajemy tu faksymile przekadu mezopotamskich
recept przeciw kamieniom nerkowym wraz z komentarzem. Ju wczeniej wiadomo byo, e

w Mezopotamii nie tylko znano kamie moczowy, lecz rozrniano twardy i mikki kamie.
Teraz okazao si, e wtedy take prbowano rozpuci mikkie kamienie lub je wydali i to
rodkami, ktre odpowiadayby lekarstwom znalezionym przez Thompsona we
wspczesnych podrcznikach. Korzysta on przy tym midzy innymi z Dictionary
Transliterattons and Translations.
Stone in the Kidney. No. 186. AMT. 39, 6 (Rm II, 375). ..] en ki......[... ...] ri(?)-ba-amma ..[...
*id-mdi-1}a-nu >[... "... "MI] .TAK *bu-ka-nu *[...
enuma NA kalit-m [...
7[enuma NA .. .-u is-aa]-ki-ik NA BI abna ld-\ji-i\y-ta [mdrit ... *. ..i] na BI SAG anadi"
iatti-ma [ibalut]
'[enutna NA ditto] 'AN.NE.GIG LA pili GA.SIRJgU u"bw&H ete{n)-ni [ardk] *[ina]
GKSTIN.SUR.RA iiatti-ma [ibalui]
...]..........[... !-..]..........f...
*.,.] *Ud*naS-ba-nuM, the plant [... .....] stone(?), the plant bukanuM, the
[
[Recipe for]: When a man'a kidney {...
7[When a man's urethra is sto]pped up<*), that raan [is euffering from) solubleW stone
*) Uncertain: it must be a plant, but one rarely used in the raedical tesis.
4) I u a tablet copied by Herr Piek, which by the courtesy ot Herr Khelolf, through Professor
.angdon, I ara pormitted to uote, two flants, *bukanu and *gumanu are given aa
equivalenta to si-ijt-pu. What tip *bukanu i,is unknown to me, but it is certainly rare in the
medical tezts,
5) In RA. XXVI, 1929, p. 54 I suggested [it4t-ni)-ki-ik for this, with a cognate in the Syr.
kak (PKSM. 1924, p. 2, n. 5), which gives ^tkkthd "scabies" (itch), with an Assyrian
equivalent
ikitu. Tho vprb ektku occur.s several times. I think now, howeyer, that the probability is that
intense ain is thp nutstiinding symptom of the disease, rather than itching (although the
bladder may be rrilable, DM. II, p. 1337), and therefore the referenee here is less likely to the
sensation than to the u-t nf stoppage fur which the root sakAku (which is applied to the
stopping of eare and the damming f canals) is mor satisfactory than ekiku "to itch". Skoki
"stoppings" ie the actual word for obstrucons in the kidneys in Syriac (SM. I, p. 437), and we may thus well restore.....-fei-ife with
some form
roni skdku.
*) abna id-\ji-i\)-ia ... aee Introductory Not.
Aulih' fiir Orientforschung Xi.
of medicine". W sowniku tym polecano twarde szczawianowe kamienie usuwa
chirurgicznie przez otwarcie pcherza wykonywania tych operacji w Mezopotamii nie
udowodniono. Natomiast inne kamienie, przede wszystkim kamienie kwasu moczowego,
dziki podawaniu zasadowych i moczopdnych rodkw ulegay zmniejszeniu, rozpuszczeniu
lub wydaleniu. Do rodkw zmniejszajcych kamienie nalea przede wszystkim wglan
wapnia. Mezopotamskie recepty polecay do leczenia mikkich kamieni nie tylko saletr i
olejek terpentynowy jako
[... 8...] thou shalt put ... [i]nto fcurunnu-beer, he shall drink and [recover].
[When a man ditto], black saltpetre, shell of ostrich-egg. pine-turpentine together [thou shalt
bray], [in] sueezed grape-juce he shall drink and [recover].
No. 187. AMT 39, 9 (S 2058).
... *] zi-im-kaspi Hd-{...
... P] ES4O.ANSU LA pilt GA.SlH.flU ka-[... *...].
lu ina Bl.SAG lu ina GESTIN Uatti-[ma ibalut]

*...] enuma NA kalit-su [...

'{enuma NA abnu(?) ...]..
ib-bu Ummurra [ai(?)-tna ibalut]
*...] anemone, ...-plant [... *..."sexual part of a sh]e-aas"-[sto!ie] (!>clemiiite?)
shell of ostrich-egg.........[.,. *...]. either in"kurunnu-beer or in win ho smll drink
[and recover],
* [Recipe for]: When a man's kidney [...
[When a man nas had stone ? and ] his penis is clearW, myrrh [he shall drink (?} and
recover].
,
rodki moczopdne, lecz take sproszkowane skorupy jaj, zwaszcza jaj strusia, ktre, wedug
stwierdzenia Thompsona, zawieraj do 97 procent wglanu wapnia. Do podobnych
ciekawych wynikw doszed Thompson badajc pewien mezopotam-ski sposb postpowania
przy zapaleniu puc. Polega on na stosowaniu gorcych okadw z siemienia lnianego,
owijaniu chustami, raz po raz zanurzanymi w gorcej wodzie lub odwarze z kopru.
Dictionary of medicine" (z czasw przed odkryciem antybiotykw) nie dawa adnych
lepszych zalece. Morris Jastrow, inny badacz medycyny mezopotamskiej, doszed do
podobnych wnioskw. Bada on na przykad zasady postpowania w przypadku czowieka
ktry cierpia na oglne
174
cikie zazibienie, obejmujce rwnie odek". Brzmiay one nastpujco: 1. Naley mu
poda korze lukrecji w wodzie, bez jedzenia, a wyzdrowieje. 2. Jeli ma ble odka, niech
uklknie celem polania go gorcym odwarem kasji, a wyzdrowieje. 3. Niech uklknie dla
polania go [jego gowy] zimn wod, a wyzdrowieje. 4. Niech zayje sl amanu bez jedzenia,
a wyzdrowieje. 5 Naley go pooy gow w d, nogami do gry [...] naciera go mocno,
powiedzie jego odkowi: bd dobry!" Naturalnie naley zachowa ostrono porwnujc
leczenie odka lukrecj w kraju dwurzecza z podjtym na nowo w czasach nowoytnych
leczeniem lukrecj nieytu i wrzodu odka. Mimo to nie mona zaprzeczy, e godwka,
leczenie lukrecj i solami, ciepe i zimne polewania, a moe te i masae, byy rodkami
skutecznymi. Podobnie miaa si sprawa ze wskazaniami leczniczymi dotyczcymi chorb
oczu w VII w. p.n.e. Bya tam mowa o nagrzewaniu chorych spojwek oczu roztworem
alkalicznym a do ustania zawienia. Potem nakadano opatrunek z soku kasji i dwch jeszcze
innych nieznanych lekw, a chorego kadziono w zamknitym ciemnym pomieszczeniu.
Zdarzay si te inne ciekawe odkrycia. Znaleziono fragmenty tablic glinianych zawierajce
w trzech szpaltach spisy, na ktrych obok chorb widniay leki, jakie naley poda oraz
sposb ich stosowania. Odkryto rwnie przepisy dietetyczne do zastosowania przy
zaburzeniach trawiennych: unikanie cebuli, godwka i odywianie si osadem mleka"
(mg to by twarg). Zalecano rwnie spokj i leenie. Zreszt rwnie dobrze znano czopki
rozwalniajce oraz wlewy, wykonywane podobnym do rurki narzdziem zwanym fletem".
Reasumujc, te rozumne zalecenia prawie nigdy nie wyzwoliy si w peni spod wpyww
magii, zakl i tajemniczych obrzdw. Recepta nr 5 na odek, znaleziona przez Jastrowa,
koczya si niepojtym przepisem rytualnym: Dotknij lewym kciukiem czternacie razy
siedzenia [chorego], czternacie razy jego gowy". Znaleziona przez Jastrowa tablica z,
wydawaoby si rozsdn, recept na oczy, zawieraa takie zdanie: Jeli gowa czowieka
opada, a demon w jego ciele gono krzyczy i nie wychodzi mimo leczenia, opatrunku i
zaklcia, to zabij zapanego ptaka kurku [...] wycinij z niego krew i powiedz nastpujce
zaklcie [...]".
Thompson i jego koledzy koczc swoj prac doszli do nastpujcych wnioskw:
175

1. Lekarze kraju dwurzecza niewtpliwie rozwinli rozsdny sposb leczenia, ale stao si to
znacznie pniej ni w Egipcie. Dopiero w I w. p.n.e. prbowali wyrwa si z krgu magii.
Faktycznie jednak nie udao im si tego dokona.
2. Moliwe, e liczne, jeszcze nie odkopane, a nawet nie tknite, pagrki kraju dwurzecza
kryj w sobie niespodzianki, ktre mogyby zmieni dotychczas uzyskany obraz stanu ich
medycyny. Pozostawili oni, i susznie, otwart t drug moliwo. Wczeniej ju
wymieniony amerykaski badacz pisma klinowego Samuel Noah Kramer, profesor uniwersytetu Pennsylwanii, dowiedzia si w 1940 r., e
wrd tablic glinianych przywiezionych przed 50 laty przez archeologw z Nippur znajduje
si dokument o treci medycznej. Chodzio o t glinian tabliczk, ktr zapocztkowalimy
nasz opowie o historii medycyny mezopotamskiej.
Jeden z kolegw Kramera, dr Leon Legrain, daremnie stara si przeoy ten trudny tekst.
Kramera za od 1940 r. ta tabliczka dziwnie przycigaa. Ustawicznie chodzi do muzeum,
zabiera tablic z jej miejsca i podejmowa coraz to nowe prby przekadu. Opierajc si na
swojej znajomoci pisma klinowego uwaa,
176
e tablica ta musi pochodzi z III w. p.n.e. i prawdopodobnie zostaa napisana w okresie
pnoakadyjskim lub w czasie sume-ryjskiego renesansu. Zdawa sobie rwnie spraw z
tego, e bez pomocy chemika i farmakologa nie osignie swego celu. Tak upyno trzynacie
lat. A pewnego wiosennego poranka 1953 r. zgosi si do niego mody czowiek. Nazywa
si Martin Levey. Wanie uzyska doktorat z historii naturalnej i dowiadywa si, czy Kramer
nie ma tekstw w pimie klinowym, przy odcyfrowywaniu ktrych, dziki swej fachowej
wiedzy, mgby by pomocny. Kramer bez wahania przyj go. W kilka tygodni pniej
udao im si przetumaczy tajemnicz glinian tablic.
Najstarszy podrcznik medycyny" tak nazwano t tablic. Samo jej pochodzenie z III w.
p.n.e. nie byo tak wane. Rewelacyjna bya jej tre. Ten zbir recept, spisanych przez
nieznanego sumerskiego lekarza okoo 2200 lub 2100 r. p.n.e., rni si od innych
pniejszych spisw w pewnym bardzo istotnym
177
punkcie: nie wymienia adnych bogw, adnych demonw, adnej magii.
Tablica miaa niewtpliwie braki. Nie byo wzmianek o chorobach, ktrych leczeniu suyy
wyliczone na niej lekarstwa. Nie podano te, jak prawie we wszystkich pniejszych
receptach Mezopotamii, wag dla poszczeglnych lekw. Podawano po prostu: Rozetrze i
sproszkowa nasiona roliny stolarza, ywic gumow roliny markazi i tymianek, rozpuci
w piwie i poda czowiekowi do picia". Mimo to recepty te byy niespodziank. Pouczay, w
jakim stopniu ju Sumerowie uywali do leczenia zi i chemicznych substancji: kasji, mirry,
asafetydy czarcie ajno", tymianku, czci wierzby, sosny, palmy daktylowej (korzenie, kora,
licie, nasiona), w nie mniejszym stopniu stosowali: sl, saletr i alkalia pod rnymi
postaciami. Wycigi z rolin uzyskiwano po czci przez filtrowanie. Surowiec gotowano w
wodzie z dodatkiem soli i alkaliw, a nastpnie roztwr filtrowano. Na podstawie uywania
przez Mezopotamczykw alkaliw i saletry Kramer wnioskowa o znajomoci do
skomplikowanych procesw chemicznych. Prawdopodobnie lekarz sume-ryjski uzyskiwa
saletr sposobem krystalizacji z produktw rozpadu w kanaach. Kombinacja alkaliw z
substancjami zawierajcymi tuszcze kae myle o mydle.
W III w. p.n.e. istniay wic w kraju dwurzecza zbiory recept cakowicie wolne od magii i
zestawione wedug racjonalnych punktw widzenia!
Odkrycie to potwierdzio w zaskakujcy sposb ow drug moliwo, ktr Thompson i jego
koledzy musieli pozostawi otwart: moliwo istnienia w ziemi Mezopotamii ukrytych
jeszcze tekstw rdowych. Odkrycie ich moe przyczyni si do nadania obrazowi
medycyny babiloskiej nowych i nieoczekiwanych cech. Przez swoj astrologiczn

wyobrani, przez wynalezienie i przekazanie sposobw operacyjnych, takich jak operacja

zamy, jak rwnie przez poredniczenie i dalsze przekazywanie wiadomoci o skutecznoci
takich lekw, jak na przykad belladona, medycyna ta wywara za porednictwem Grekw
wpyw na medycyn staroytn i zachodni. Moe te odznacza si owym stopniem
dawnego racjonalnego dowiadczenia i poszukiwawczej myli lekarskiej, ktre wyrniay
lekarzy egipskich, a ktrych dziedzictwo miao tak wielkie znaczenie dla potomnoci.
178
Waidja mdrcy dawnych Indii

Nadejdzie czas tak wyrazi si w 1958 r. Amerykanin lo-ward Bentley w ktrym

historia medycyny dawnych Indii bdzie napisana od nowa, tak samo jak historia
subkontynentu indyjskiego. Odkd w pierwszej poowie obecnego wieku odkopano w dolinie
Indusu ruiny miast Mohendodaro i Harappy, zweryfikowano ten przestarzay sposb pisania
historii Indii, w ktrym byy one gwnie przedmiotem, a nie podmiotem. Badania wykazay,
na przekr wszystkim uprzedzeniom, e ju w III w. p.n.e. istniaa, wywierajca due
wraenie, kultura indyjska, o wasnych powizaniach z przedantycznym wiatem i o
absolutnie samodzielnym charakterze wobec jego kultur. Twierdzenia tyczce kultury
indyjskiej w oglnoci odnosz si take do medycyny dawnych Indii w czasach ostatnich
tysicleci przed nasz er. Wiele rde jest wprawdzie jeszcze nie wykorzystanych, lecz
nawet to, co do dzisiejszego dnia, czsto przypadkowo, ujrzao wiato dzienne, wystarczy,
aby przy dobrych ch181
RO/D/IAI
ciach zrozumie, e istnia tu stan lekarski, ktry rwnie mg swymi pomysami dziaa
inspirujco na Grekw, zanim jeszcze Aleksander Wielki stan na ziemi indyjskiej".
Rozlege ruiny Mohendodaro stay si, tak jak i ruiny o 650 kilometrw na pnocny wschd
pooonego miasta Hajappy, od czasu zakoczenia drugiej wojny wiatowej rzeczywistym
punktem wyjciowym do nowej oceny indyjskiej wczesnej historii. Nawet nieortodoksyjni
historycy nie posunli si przedtem tak daleko by uzna, e znaczcy rozwj kulturalny Indii
zacz si ju przed 1500 r. p.n.e. Jednak to, co w dolinie Indusu odkopano pod kierunkiem
brytyjskich archeologw Johna Mar-shalla i R. E. M. Wheelera, nie budzio adnych
wtpliwoci: istniay tu due miasta, ktre dorwnyway starym miastom Egiptu i Sumeru, a
w swoim rozplanowaniu nawet je przewyszay. Tak jak nie dao si wyjani sprawy
przybycia Sumerw w IV w. p.n.e. do dolnego dorzecza Eufratu i Tygrysu, tak i tu nie dao
si dociec pochodzenia twrcw kultury nad Indusem. Pewne byo tylko to, e take tu
warunki naturalne wielkiej rzeki skoniy nard, obdarzony inteligencj i si twrcz, do
budowy miast jako orodkw prnego pod wzgldem gospodarczym i kulturalnym pastwa.
Ludzie ju wtedy znali bawen i pszenic, jczmie i sezam. Hodowali zebu, bawoy
indyjskie, winie, konie i osy, oswajali sonie.
182
Potne fundamenty spichlerza zboowego w Mohendodaro, zbudowane z palonej cegy i
zaopatrzone w kanay wentylacyjne, daj niejakie pojcie o budowlach z owego czasu.
Potne wysoko pooone cytadele, bronione murami i wami, byy siedzibami krlw lub
krlw--kapanw. Poniej cytadeli rozcigao si, w formie szachownicy, miasto z blokami
domw o powierzchni 183 na 166 metrw, poprzecinane szerokimi ulicami. Wadcy pastwa
nad Indusem pozostawili swj wizerunek. Moe to popiersie ciemnoskrego, brodatego
mczyzny, znalezione w Mohendodaro, uwiecznio jednego z dawnych krlw. A moe

przedstawia jakiego kapana, ktrego skupiony wzrok, skierowany na czubek nosa, zdradza
ju co z owej wewn183
trznej kontemplacji, ktra pniej miaa odegra tak wan rol w rozwoju religii indyjskiej.
W cigu tysicy albo i wicej lat wadcy ci, dziki mdroci i stosowaniu przemocy,
rozcignli swoj wadz na ca dolin Indusu od Sutkagondor na wybrzeu Morza
Arabskiego, odlegego o 1600 kilometrw, a do okolicy Rupar, pooonego u stp gr Simla.
Pieczcie, plakietki z brzu i gliniane skorupy udowadniaj potomnoci, e mieszkacy kraju
nad Indusem mieli swe wasne pismo. Byo to pismo obrazkowe, podobnie jak
najwczeniejsze pisma nad Nilem i w kraju dwurzecza. Rnio si ono od obu tych pism w
takim stopniu, jak oba poprzednie rniy si midzy sob. Niewtpliwie istniao kiedy wiele
zapisw sporzdzonych tym pismem. Ale materiaem, ktry w Egipcie stanowiy papirusy, a
w Mezopotamii gliniane tablice, tu bya bawena, a moe i kora drzew. Nikt tego dokadnie
nie wie, gdy tropikalny klimat zniszczy wszystko, co prawdopodobnie kiedy znajdowao
si w bibliotekach i archiwach. Wskutek zniszczenia wszystkich pisemnych dokumentw
nasza wiedza o kulturze mieszkacw nad Indusem opiera si na znaleziskach
archeologicznych. To za, co one naukowcom opowiedziay, miao doniose znaczenie.
Powiedziay to, o czym wiedziano z odkrytych w Mezopotamii przedmiotw ceramicznych:
ju dawno istniay utrzymywane drog ldow i morsk stosunki handlowe midzy Indiami z
jednej a Mezopotami, Sab i Egiptem z drugiej strony. Z tych dwu prawie jednakowych
pieczci grna pochodzi z Mohendodaro, natomiast doln znaleziono w Bahrajnie nad
Zatok Persk. Tam najwidoczniej znajdowa si okoo 2000 r. p.n.e. Dilmun,
184
\
duy port skadowy i przeadunkowy dla towarw pochodzcych z innych krajw, a
zwaszcza towarw indyjskich, wymieniany rwnie w sumeryjskich, babiloskich i
asyryjskich tekstach pisma klinowego.
Moe tak wyglday indyjskie statki, ktre kryy midzy wybrzeem Indii a Bahrajnem. A
moe one pokonyway t drog handlujc lekami z Sabejczykami, o czym wspomniano w
rozdziale o Egipcie. W kadym razie gliniane skorupy z Mohendo-daro przekazuj takie
rysunki indyjskich statkw z II i III w. p.n.e. Pastwo Indusu przeywao z pocztkiem II w.
p.n.e. swj najwikszy rozkwit. Prawdopodobnie miao ono, podobnie jak pniejsze
indyjskie krlestwa, dwie stolice: Mohendo-daro i Harapp, oraz wiele mniejszych miast,
takich jak Lotal, i co najmniej sto mniejszych osiedli. Potem rozpocz si upadek pastwa
(wyranie widoczny w warstwach archeologicznych), charakterystyczny po pewnym okresie
istnienia bogatej i wybujaej kultury. Dekadencja grnej warstwy spoeczestwa, zakwaszenie
gleby, rabunkowa gospodarka lena cokolwiek byo tego przyczyn, ycie gospodarcze i
kulturalne obniyo swj dawny wysoki poziom. Prawdopodobnie zanim nastpi cakowity
upadek pastwa zaniedbano i pismo, tak e zdobywcy i ich nastpcy nie mogli odziedziczy
w spadku tej kultury.
Wrd nawau mordw i zniszcze dokonaa si w poowie II w. p.n.e. ostateczna zagada
dawniejszej kultury nie wszdzie rwnoczenie i nie wszdzie w ten sam sposb. W
gruzach Mohendodaro zabici leeli tam, gdzie pozostawili ich zdobywcy: na ulicach i w
zaukach, czsto z gbokimi ranami czaszek zadanymi mieczem. Zdobywcy przybyli z
pnocnego zachodu byli wysokiego wzrostu, o jasnych oczach i jasnych wosach. Nazywali
185
r
siebie Ariami" szlachetnymi", a pniej przybrali nazw Sindhu" albo Hin-du".
Indra, zdobywca twierdz", by jednym z gwnych bogw Ariw. Ci ostatni mwili
jzykiem, ktry u pniejszych lingwistw wzbudzi przypuszczenie, e pochodzili z tej

samej grupy ludnociowej, gdzie z centralnej Azji, z ktrej wywiedli si Grecy i Germanie.
Ich wkroczenie do pnocno-zachodnich Indii byo przez dugi czas dla badaczy pierwszym w
miar uchwytnym wydarzeniem w historii Indii. Od chwili odkrycia pastwa Indusu stao si
jednak jasne, e Ariowie wprawdzie zdobyli wiksz cz Indii, ale e Indie nadchodzcego
ptora tysica lat powstay z poczenia si wiata aryjskiego z zastanymi tu kulturami.
Dla koczujcych w namiotach aryjskich pnomadw i ich kr'w albo radw sowo wojna"
byo rwnoznaczne z yczeniem wikszej liczby krw". Ich bogowie byli personifikacj
wielkich wydarze zachodzcych w przyrodzie: bogiem Soca by Mitra albo Wisznu. Nie
znali jeszcze wiary w reinkarnacj.
Ariowie zajli Pendab, nauczyli si posugiwania si pugiem, poznali bawen, zobaczyli
domy i miasta. Prbowali utrzyma swoj ras ustanawiajc prawa zakazujce mieszania si z
podbitymi ludmi, maymi, ciemnymi, o paskich nosach. Byy to pocztki pniejszej
kastowoci, ktra miaa przenikn ca indyjsk histori. Prawa te jednak ustanowiono zbyt
pno, bowiem zdobywcy i podbici przemieszali si. Aryjscy wojownicy nie znali adnego
pisma; recytowali jedynie wersety, w ktrych kapani wyraali religijne myli i hymny na
cze bogw. Te wierszowane pieni mwiy take o yciu przybyszw. Wiersze te, na
pocztku I w. p.n.e. spisano nowym pismem, przywiezionym przypuszczalnie przez kupcw
hinduskich z Azji Zachodniej (przypominajcym pismo fenickie), umoliwiy potomnym
wgld w rozwj Ariw w II w. p.n.e. Zbiory wier186
szy zway si wedy" wiedza. Najwaniejszy zbir nazywa si Rygweda" (wiedza o
hymnach pochwalnych). Po nim nastpoway Samaweda", Jadurweda" i Atharwaweda".
Gdy zbiory wed przybray przekazan nam posta, aryjskie osiedla sigay ju do Ambaty.
Teraz powstao wiele krlestw. Ich ludno dzielia si na cztery kasty: kszatrijw, albo
wojownikw, do ktrej naleeli take krlowie; kapanw, albo braminw, ktrzy sw nazw
wywodzili od boga Brahmy; waijw, do ktrej naleeli najczciej kupcy, cz rolnikw,
czsto rzemielnicy; siudrw, do ktrej naleeli robotnicy. Byli te pariasi, niedotykalni,
wykluczeni ze spoeczestwa. Ci ostatni dopiero pniej znaleli si na obszarze objtym
osadnictwem i pod panowaniem zdobywcw.
Wreszcie trwajca przez wieki imigracja Hindusw w delcie Gangesu zostaa zahamowana.
Przybysze stali si budowniczymi miast. Od tej chwili w miejsce wed wgld w te czasy daj
wielkie epopeje, jak np. Wielki epos o wojnie potomnych" ze stu tysicami wierszy. Utwory
epickie donosz nam, ile wwczas byo rywalizujcych ze sob krlestw. Opisuj miasta
otoczone murami, z kanaami i ulicami owietlonymi lampami. Byy rzeki uwaane za wite,
poniewa dostarczay nieodzownej wody. Kasta braminw staa si uprzywilejowan kast
mdrcw. Uywali oni sanskrytu, jako jzyka elity, a przez prawa spoeczne utrwalili kasty w
potnym systemie religijnym.
Bogowie, wcznie z Brahm, byli, tak jak czowiek i zwierz, jedynie wcieleniem postaci
jakiego niepojtego, ale wszdzie obecnego i dziaajcego bytu, ducha lub tchnienia wiata,
ktry otrzyma imi Brahman. Brahman obecny by w caym stworzeniu. wiat materialny
wraz ze wszystkimi stworzeniami by cigym przychodzeniem i odchodzeniem, wiatem, w
ktrym zmarli odradzali si w tej samej lub w innej postaci. Od czowieka, od jego
postpowania za ycia zaleao, w jakiej postaci jego dusza powrci po mierci: czy jako
wojownik, czy jako pa-rias, czy nawet jako zwierz. Ci, ktrzy urodzili si ponownie w
niszej kacie, w
187
KURU
MATSYA
/MALLA
SHURASENA F*NCHALAK apilavashl
-KOSALA-vVIDEHA VATSA

swoim poprzednim yciu zbdzili to bya karma decydujca o ich losie w przyszoci. Z
tego wynikao, e na Ziemi nie byo dla nich innego wyjcia. Mogli tylko mie nadziej, e w
przyszym yciu doznaj lepszego losu, o ile dziki ofiarom i modlitwom uzyskaj wyszy
stopie reinkarnacji.
Magadha, Kosala, Avanti to nazwy pierwszych wczesnoindyjskich, historycznie
udokumentowanych krlestw. Krl Magadhy Bimbisara utworzy pierwsz sta armi i
przygotowa grunt, na ktrym jego nastpcy zbudowali potne pastwo Maurja.
Stao si to w tym samym czasie, w ktrym daleko na zachodzie powstawaa potga Persw.
Niniwa upada, a Babilon (w 538 r. p.n.e.) otworzy krlowi perskiemu Cyrusowi swoje
bramy. Wkrtce Cyrus pojawi si na pnocno-zachodnim wybrzeu Indii i opanowa
Pendab. Zadrasn tylko ciao indyjskiego olbrzyma o wielu obliczach. Przerzuci jednak, jak
to potwierdzaj dokumenty, pierwszy pomost midzy Indiami a Grecj. Hindusi sulyli w
wojsku perskim, ktre pniej walczyo przeciwko Grecji. Indyjscy kupcy i podrnicy
docierali przez Persj do Morza rdziemnego i interesowali Grekw nieznanym indyjskim
wiatem. Ciekawo ta zachcia Aleksandra Wielkiego do podjcia w 326 r. p.n.e. ambitnej
wyprawy. Czy by to przypadek, e w sawnym dziele Greka Platona (428347 r. p.n.e.)
znalazy si wskazwki dotyczce karmy i reinkarnacji? Czy by to traf, e Idealne Pastwo
Platona, z trzema klasami: wojownikw, mdrcw i robotnikw, przypominao gwne kasty
w dawnych Indiach?
Gboko we wntrzu indyjskiego olbrzyma dokonyway si w tym czasie duchowe i religijne
przemiany. Wywoao je niezadowolenie z pesymistycznego porzdku wiata braminw, z
ktrego, jeli w ogle mogo by jakie wyjcie, to tylko za porednictwem braminw lub ich
bogw. Objawiao si ono w antyre-ligijnych filozofiach, a przede wszystkim w wystpieniu
dwch mw poszukujcych drogi wyjcia z ndzy tego wiata.
188
Wardhamana Mahawira (540-468 r. p.n.e), nalecy do kasty kszatrijw, gosi wybawienie z
ndzy tego wiata i reinkarnacji nie przy pomocy kapanw, lecz tylko dziki wasnemu
sposobowi ycia, przede wszystkim dziki cakowitej rezygnacji ze stosowania przemocy
wzgldem kadej yjcej istoty. Mahawira, ktry przeszed do historii Indii jako Dina, mia
wielu zwolennikw, lecz jego nauka skoczya si sekciarstwem. Bya ona tak kracowa, e
zakazywaa nawet uprawy ziemi, gdy pug rolnika zabija owady i robaki.
Gautama, zwany Budd, co znaczy Obudzony" (ok. 560-ok. 480 r. p.n.e.), ktrego rzeba w
jaskini ukazuje w czasie wygaszania kazania do uczniw, by synem krla Kapilawastu.
Gboko przejty ndz otaczajcego go wiata i ludu, majc 29 lat opuci swoj rodzin.
Pozostawi za sob cay blask dworskiego ycia, aby odszuka drog zbawienia. Po
wieloletnich wdrwkach znalaz przyczyn wszelkich niesprawiedliwoci i cierpienia w
dzy ycia i uycia oraz w samolubnych pragnieniach czowieka. Pozosta wierny
bramiskiej myli o reinkarnacji,
a jako drog do wybawienia z tego acucha reinkarnacji w inne pene cierpie ycie wybra
szlachetn omiorak ciek" ycie w samoopanowaniu i wrd dobrych uczynkw.
Nauka o zbawieniu goszona przez Budd, ktry nie uznawa adnych rnic kastowych, nie
bya goszona w niezrozumiaym jzyku braminw, lecz w sowach zrozumiaych dla
wszystkich. Dlatego liczba jej zwolennikw szybko wzrastaa. Gdy w 326 r. p.n.e. Aleksander
Wielki, po zwyciskich bitwach przeciwko indyjskim soniom", wtargn w dolin Indusu,
wielowiekowa walka midzy bramisk religi kapanw a bud-dyzmem bya w penym toku.
Indie byy rozdarte, a na zewntrz sabsze ni kiedykolwiek. Tylko sprzeciw wasnej armii
przed dalszym marszem przeszkodzi Aleksandrowi w zdobyciu take krlestwa Magadhy. W
325 r. p.n.e. opuci Indie, zdecydowany na ustanowienie dorzecza Indusu wschodni granic

potnego pastwa rdziemnomorsko-zachodnioazjatyckiego, o jakim marzy. W trzy lata

pniej zabia go w Babilonie malaria.
190
Gdy jego genera Seleukos I, ktry odziedziczy wschodni cz olbrzymiego pastwa,
ponownie pospieszy do Indii by zaj Pendab, przyby za pno. Krl Czandragupta Maurja
z Magadhy zagarn wadz. Kierujc si radami bramina Kautiji utworzy potne pastwo
Maurja, ktre na przecig 150 lat zjednoczyo wiksz cz Indii.
Pastwo Maurja ze stolic w Pataliputrze byo tak potne i tak silne, e Seleukos I
utrzymywa na dworze Czandragupty swego posa, Greka Megastenesa. Opracowa on
najwczeniejsze pisemne doniesienia o Indiach, z ktrych potomno, przynajmniej
czciowo, poznaa ten tajemniczy kraj. Byy to zadziwiajce relacje. Opisywa Pataliputr
jako ogromne miasto otoczoIndraprastha (Delhi)
Lalita Patan(Kathmandu)
Kapilavastu Niqliva Rummindei
. Prayaga*-. / / /
Rampurva Lauriya Nandangarh _ Ptaliputra
Kashi
Cham MAGADHA
Tamralipti-(Tamtuk)
PITINAKAS (PITENIKA)
Sopara*
(Shurparakay-pO
\<S>( Siddapuraj
=io>.
L SATIYAPUTRA
TAMRAPARNI (CEJLON)
ne fosami, palisadami, wieami i zwodzonymi mostami, z szerokimi ulicami,
wielopitrowymi drewnianymi domami, sklepami, teatrami, boiskami, torami wycigowymi,
salami zgromadze oraz z paacem krlewskim, ozdobionym zotem i srebrem, porodku
parku penego sztucznych staww i egzotycznych zwierzt. Armia krlewska i
scentralizowane zarzdzanie finansami, podatkami, grnictwem, rolnictwem, handlem i
eglug chroniy byt pastwa. Budowano drogi na pnoc, zachd i poudnie. Masowo i pod
przymusem osiedlano siudrw w nie zaludnionych jeszcze czciach kraju. Za panowania
Bindusary, nastpcy Czan-dragupty, z Antiochii i Aleksandrii przybywali posowie, aby ten
kraj zobaczy.
W czasach panowania krla Asioki (273232 r. p.n.e.) pastwo Maurja osigno szczyt
swej potgi. Wadca ten podbi ostatnie niezalene krlestwo nad Zatok Bengalsk.
Bogactwo warstwy panujcej wzroso do tego stopnia (jak podawano w pewnym,
prawdopodobnie pisanym z przesad, ale jednak znamiennym, doniesieniu), e dla kuchni
paacu krlewskiego zabito 100 tysicy zwierzt. Kasty kszatrijw i waijw yy w luksusie i
prniactwie. Tu, w tym wiecie, jako przepis na dobry sposb ycia, powstaa Kamasutra",
dzieo, ktre pniej miao da Zachodowi przykad indyjskiej swobody w sprawach mioci.
Bdc u szczytu swej potgi, moe drczony wyrzutami sumienia, nawrci si Asioka na
buddyzm, wysa misje buddyjskie do Indii poudniowych i na Cejlon oraz popiera lauk i
sztuk. Przyczyni si zdecydowanie do rozkwitu buddyzmu w Indiach, nie amic przy tym
faktycznej potgi braminw. Po jego mierci min jednak szczyt pastwa Maurja. W 183 r.
p.n.e. zgin jego ostatni krl, zamordowany przez wasnych onierzy. Indie powrciy do
sytuacji zwalczajcych si krlestw. Poudnie zbuntowao si i zdobyo Magadh. Krlowie
koczowniczego plemienia Kuszanw, ktre schronio si przed Hunami w p-nocnozachodnich Indiach, siln rk jeszcze raz zjednoczyli ten kraj. Kaniszka, ich najwikszy krl
(78-101 r. n.e., a wedug innych rde 120162 r. n.e.), prbowa nawet poczy buddyzm

z hinduizmem. Take i ten ostatni krl Kuszanw pad ofiar zamachu. Po raz ostatni
krlowie z dynastii Gupta, Czandragupta I (ok. 320 r. n.e.) i Czandragupta II (380415 r.
n.e.), zjednoczyli przynajmniej pnocne Indie. Jako prawowierni Hindusi przyspieszyli
upadek buddyzmu, ktry prawie zupenie zanik w Indiach pozosta zwyciski
braminizm. Skandagupta (455480 r. n.e.)
192
musia ju broni pnocnych Indii przed biaymi Hunami. Ich
pojawienie si zwiastowao ostateczny upadek starych Indii.
Powolny upadek trwa co prawda jeszcze przez kilka stuleci, ale
w 977 r. n.e. panowanie obcych stao si nieodwracalne. Od
strony Afganistanu z niepowstrzyman gwatownoci wdary
si do kraju zastpy wojsk muzumaskich.
TABLICA
PRZED NASZ ER
CHRONOLOGICZNA
ni^U^Q,c< staroindyjskie pastwa w dorzeczu i w dolnym biegu
*
Indusu a do okoo 500 r. w okolicach Kambaj. Orodki
wadzy Mohendodaro i Harappa
ok. 1500
prawdopodobnie upadek miast nad Indusem
558-530
Cyrus Wielki, krl Persw
ok. 560-ok. 480
Gautama Budda
ok.540 Bimbisara z Magadhy
ok. 540-468 Mahawira 1
ok. 490
Azatasiatru z Magadhy
ok.413 Nanda z Magadhy
326-325
najazd Aleksandra Wielkiego
322 Czandragupta Maurja
ok. 305
Seleukos I Nikator wdziera si do Indusu
ok.302 - - Megastenes w Pataliputrze
ok. 298
mier albo detronizacja Czandragupty
273-232
Asioka
183 ostatni Maurja, zamordowany przez wasnego dowdc
Puszjamitr, zaoyciel dynastii Siungw
ok. 180-160 Menander krlem Pendabu
171 Kharawela napada Magadh
NASZA ERA
48
Kadfizes I Kuszan zdobywa Gandar
ok. 120-162 Kaniszka Kuszan
ok. 150
najwczeniejszy zachowany napis sanskrycki krla Szakw
Rudradamana I w Dunagar
320-330
Czandragupta I
330-380
Samudragupta
380-415
Czandragupta II
405-411
Fa Sie podruje po pastwie Guptw
530 Mihirakula zwyciony przez Jasiodharmana
606-647
Harsza
608-642
Pulakesin II z dynastii Czalukjw
630-645
Siian Cang podruje po Indiach
710-712
Panowanie Arabw w Singh
750 Gopala, pierwszy krl Bengalu
760-973
dynastia Rasztrakutw i

840-910
Mihira Boja i Mahendrapala I w Kanaud
977 pocztek podboju Indii przez muzumanw
193
J
Urzdzenia higieniczne znalezione w ruinach Mohendodaro, Harappie czy Lotalu
dystansuj wszystko, co w tej dziedzinie odkryto w Egipcie i Mezopotamii". Tak pisa
Amerykanin Howard Bentley w swoim, ju tu wspomnianym, traktacie z 1958 r., poddajcym
medycyn indyjsk nowej ocenie. Zapewne nie znalazby si archeolog zainteresowany
medycyn, ktry by si z nim nie zgodzi. Nad Nilem i w kraju dwurzecza urzdzenia
sanitarne byy w zasadzie przywilejem paacw lub domw ludzi zamonych. W ponownie
odkrytych miastach staroytnych Indii urzdzenia sanitarne byy przedmiotem rozlegego
planowania obejmujcego cae miasto. Obmurowane cegami kanay ciekowe cigny si
nie tylko wzdu gwnych ulic Mohendodaro, ale take i wzdu wskich uliczek tego
miasta.
W Mohendodaro znajdoway si wykonane z gliny rury ciekowe i dopywowe dla wody,
uoone pod ziemi. Ten system odwadniajcy uchodzi do gwnych kanaw odpywowych,
majcych sztuczne sklepienia ze wspornikw. Wielka ania w Mohendodaro, jak widzimy
po jej odkopaniu i na graficznej rekonstrukcji (po prawej), bya bezsprzecznie szczytem
doskonaoci.
194
-
Sir John Marshall tak si o tym znalezisku wyrazi: T masywn konstrukcj trudno jedzie
przecign. Basen kpielowy by wodoszczelny. Po piciu tysicach lat wci jest jes-cze
prawie nienaruszony, ana ciekowy i podziemne wodocigi zapewniay wymian wody w
basenie. K-)iele parowe i kanay, rda, pomiesz-:zenia do rozbierania si i wypoczynku,
wszystko to, co dzi maj nowoczesne anie, istniao ju tu, w Mohendodaro. i to dawno
przed rozpoczciem si naszych czasw historycznych". ^ic dziwnego, e w obliczu takich
wia-lectw Howard Bentley pisa dalej: W sta-ych kulturach kraju nad Nilem i kraju
Iwurzecza urzdzenia i nakazy dotyczce higieny byy czasowo zwizane z rozwojem
medycyny. Medycyna egipska osigna itan dla nas zaskakujcy, cho higiena egipska nie
dorwnywaa ligienie dawnych Indii. Czy nie nasuwa si przekonanie, patrzc la
Mohendodaro czy Harapp, e take w murach tych miast nusieli y lekarze, ktrzy
egipskim czy mezopotamskim co naj-nniej dorwnywali? Ale ruiny, ktre zazwyczaj tak
wiele przekazuj milcz. Nie mwi nic o medycynie, ktra przecie tu kiedy musiaa si
rozwija. Wydaje si, e wszystkie wia-iectwa zaginy. Ale mimo to pozostaje przekonanie,
e pracowali tu znawcy sztuki leczenia kapani albo ludzie wieccy. I to na dugo przed
wtargniciem do Indii plemion aryjskich".
L95
ir John Marshall tak si o tym znalezisku wyrazi: T masywn konstrukcj trudno tdzie
przecign. Basen kpielowy by wodoszczelny. Po piciu tysicach lat wci jest jeszcze
prawie nienaruszony, [ana ciekowy i podziemne wodocigi apewniay wymian wody w
basenie. Kpiele parowe i kanay, rda, pomiesz-zenia do rozbierania si i wypoczynku,
wszystko to, co dzi maj nowoczesne inie, istniao ju tu, w Mohendodaro.
to dawno przed rozpoczciem si na-zych czasw historycznych". Jic dziwnego, e w obliczu
takich wia-lectw Howard Bentley pisa dalej: W sta-ych kulturach kraju nad Nilem i kraju
lwurzecza urzdzenia i nakazy dotyczce higieny byy czasowo wizane z rozwojem
medycyny. Medycyna egipska osigna tan dla nas zaskakujcy, cho higiena egipska nie
dorwnywaa igienie dawnych Indii. Czy nie nasuwa si przekonanie, patrzc la
Mohendodaro czy Harapp, e take w murach tych miast lusieli y lekarze, ktrzy
egipskim czy mezopotamskim co naj-miej dorwnywali? Ale ruiny, ktre zazwyczaj tak
wiele prze-azuj milcz. Nie mwi nic o medycynie, ktra przecie

tu kiedy musiaa si rozwija. Wydaje si, e wszystkie wia-lectwa zaginy. Ale mimo to
pozostaje przekonanie, e pracowali tu znawcy sztuki leczenia kapani albo ludzie
wieccy.
to na dugo przed wtargniciem do Indii plemion aryjskich".
95
,3*9*
-.A^A^Sgf^^
it
,tharwaweda" przekazaa potomnoci pierwsze spisane przekazy o wyobraeniach i
postpowaniu lekarskim w Indiach po najedzie Ariw. Upikszone wiar religijn,
wynurzaj si tu z mrokw indyjskiej historii opisy chorb. Dziki tym opisom moemy
si dowiedzie, na co cierpieli Ario-wie i podbite przez nich narody. O demonie gorczki,
wspczuj nam i oszczd nas, Takmanie. Skadam hod zimnemu Takmanowi mccemu
rozum, gorcemu, rozarzonemu niech bdzie uwielbiony Takman, ktry jutro
powrci, ktry wraca w dwch po sobie nastpujcych dniach i trzeciego dnia zjawia
si". Nietrudno byo w tym
-------hodzie skadanym Takmanowi, bogowi
gorczki, rozpozna opis malarii. Tak jak nad Nilem i w Mezopotamii, tak i w tropikalnej
wilgoci indyjskich dolin rzecznych panowaa malaria. Jeszcze w tysice lat pniej zbieraa
obfite miertelne niwo (w 1939 r. tylko w Indiach Brytyjskich pochona 1,4 miliona ofiar).
Podobnie jak w tym tekcie o malarii, tak i w innych tekstach mona byo wyczyta opisy
typowych objaww tropikalnej dy-zenterii, tyfusu, cholery, dumy, trdu i ospy. Choroby te
byy wielkimi mordercami". Spord nich cholera jeszcze wiele wiekw pniej, w 1939 r.,
w samej tylko pr owin-cji Madras pochona 117 tysicy ofiar, dyzenteria w caych
Brytyjskich Indiach 260 tysicy, a na dum w atach 1903 1921 zmaro 10 milionw
ludzi.
Nie do na tym; Atharwaweda" przekazaa wystarczajco wyrane opisy chorb, by w nich
rozpozna reumatyzm, dn, napady padaczki, obd, grulic wzw chonnych, ropnie,
guzy, zapalenie oczu, lepot, taczk, zapalenie oskrzeli, nerwoble, soniowato,
choroby skrne, ble gowy i zatrzymanie moczu. Sowami woda w brzuchu" okrelono
puchlin wodn. Nie bez zdziwienia stwierdzono, e darowi obserwacji wedyjskich kapanw
czy lekarzy nie uszed zwizek midzy puchlin wodn a chorobami serca. Z blami w piersi
czono rwnie obrzki w stawach.
\gni, bg ognia, nalea do tych bogw, ktrych przywoywano w Atharwawe-dzie" przy
stanach gorczkowych, [akkolwiek due byo pniej niebezpie-:zestwo wysnuwania
mylnych wnios-sw wynikajcych z przemieszania poj-:ia grzechu w rozumieniu Zachodu w
skomplikowanych wyobraeniach religij-lych Indii, to w wedach Ariw wyranie eszcze
wystpuje myl, e grzech jest przyczyn chorb. Za grzechy bogowie carali chorobami lub,
tak jak w Mezopotamii, dawali woln rk demonom. Agni zsya gorczk. Bg wichrw
Rudra kara silnymi blami, godzc strzaami w ciao afiary.
W okresie wedyjskim kapani zalecali, ako pomoc cierpicym, wznoszenie mo-iw
bagalnych do bogw, skadanie sfiar, zaklcia i czary przeciwko demo-lom sprowadzajcym
choroby. Moliwe, ie jedno z takich zakl lekarskich wiad-:zy o wsplnym pochodzeniu
Ariw i Ger-nanw: I tak zwichnicie nogi, zwichnite krwi, zwichnicie koczyn noga
do logi, krew do krwi, koczyna do koczyny, ak gdyby byy sklejone" tak brzmi tekst tak
?wanego rkopisu merseburskiego. Takim
* "*
umtic?tu>niouui<is

Jum.v< tl
ituaruii L
]>ireTimc:t
zaklciem zamwi i uzdrowi germaski bg Wotan skrcon nog rebca Baldura w
zamierzchych czasach germaskiej historii.
Wrd tekstw zakl wedyjskich kapanw znajdowao si nastpujce zaklcie: Razem z
rdzeniem niech bdzie twj rdze, razem z czonkiem niech bdzie twj czonek. Niech
zronie si twoje stare ciao i niech ko te zronie si z nim [...] tak niech ronie twoja krew,
jak te i ko, ciao niech si zrasta z ciaem". Porwnania nasuway si same. Niewane, czy
tego rodzaju porwnania byy suszne, czy nie, lecz wiele jest w Atharwawe-dzie" prb
zanoszonych do bogw o zdrowie, zakl demonw i zabobonnych rytuaw.
Wszystko to naleao do magii, spotykanej rwnie w Egipcie i w Mezopotamii. I tu, i tam
rodzi si pytanie, czy za t magiczn pltanin nie kryy si lady rozumnego postpowania
lekarskiego: Ty narodzie si w grach jako najsilniejsze ziele lecznicze. Zstp o kusztho,
zniszcz Takmana i przepd go std [...] Ble gowy, zapalenie oka, ble brzucha, wszystko
to leczy ziele kuszthy". Tak pisano w Atharwawedzie". W innym miejscu mowa bya o
rolinie tak silnej i pomocnej, e nazywano j imieniem boga, boga Somy. Soma umierzaa
ble, odurzaa i wzmacniaa siy ywotne. Tu wic wedy rzeczywicie wskazyway na
istnienie indyjskiego skarbca lekw, ktrego bogate i rozlege oddziaywanie -uwidocznio si
ju w Egipcie.
Tak jak potomni nie byli w stanie zidentyfikowa rolin oraz ornamentw kwiatowych
widniejcych na naczyniu glinianym z Harappy, tak i wspczesnym farmakologom nie udao
si zidentyfikowa rolin kusztha i soma. Pozostaje tylko fakt, e ludzie zajmujcy si w
czasach wedyjskich leczeniem mieli praktyczne wiadomoci o lekach. Niebawem dokadne
przebadanie Rygwedy" dostarczyo pierwszego dowodu na obecno lekarzy i ich rozumn
prac.
198
To malowido na helleskiej wazie z II w. p.n.e. uchodzi za pierwszy rysunek przedstawiajcy
protez nogi, jednak w adnym wypadku nie jest najwczeniejszym historycznym rdem
dotyczcym zastosowania tego, pniej tak niezbdnego, rodka pomocniczego.
Najwczeniejsze rdo znalazo si raczej w Rygwe-dzie". Bya jv niej mowa o mdrcach z
kieszeni pen zi leczniczych, towarzyszcych koczowniczym plemionom aryjskim.
Opatrywali rannych, wyjmowali strzay i oszczepy z ich cia, usuwali zranione oczy.
Sporzdzali sztuczne oczy", goili kikuty okaleczonych koczyn; uywali przy tym, dla
umierzenia blw, roliny soma i sporzdzali
cho brzmi to niewiarygodnie sztuczne koczyny", protezy. Nikt nie zna pochodzenia tej
umiejtnoci lekarskiej. Rozwina si zapewne z potrzeb koczujcego i walczcego ludu.
Sztuka ta doceniaa wypalanie ran i uksze wy za pomoc pochodni. Uywaa bliej nie
opisanego narzdzia, aby przy chorobach pcherza i w przypadkach zatrzymania moczu
otworzy drog odpywu moczu jak przez tam nad jeziorem". Najprawdopodobniej lekarze
ci dostosowali si do surowych obyczajw swoich plemion i uwiadomili sobie swoj
warto, czc j zreszt z chci zysku. Pisano: Ciela potrzebuje drewna, kapan ofiar,
a lekarz chorb". W innym miejscu mowa bya o lekarzu, ktry jako zapaty da wielu
wow.
Wobec niejasnoci dotyczcych stopnia rozwoju medycyny, jak aryjscy zdobywcy zastali
nad Indusem, nie mona okreli tego, co w trakcie osiedlania si na tej ziemi przejli oni z
istniejcej tu wiedzy lekarskiej. Cho tego chwilowo nie mona wyjani, jednak w kadym
razie mona uzna, e to oni zapocztkowali w zdumiewajcy rozwj chirurgii, z ktr
zetkniemy si pniej na ziemi indyjskiej.
199

Na pnocno-zachodnich rubieach Indii leao w pierwszej poowie I w. p.n.e. miasto

Takszasila. Zdjcie ukazuje wykopaliska w tym miecie: archeolodzy indyjscy staraj si
zbada miasto, zakadane kilkakrotnie w tym miejscu w cigu prawie jednego tysiclecia.
Przez duszy czas historycy zachodni znali Takszasil tylko z opisw greckiego geografa
Strabona (64 r. p.n.e.19 r. n.e.) i greckiego pisarza Flaviusa Arria-nusa (85-175 r. n.e.).
Obaj opierali si na rdach powstaych po wyprawie Aleksandra, ktre niestety zaginy.
Arria-nus doszed do wniosku, e: Byo to due i kwitnce miasto", lecz wedug indyjskich
przekazw Takszasila bya ju daleko wczeniej czym wicej ni kwitncym miastem
bya wielkim orodkiem umysowym, dawnym uniwersytetem, do ktrego przybywali z
daleka ludzie dni wiedzy. W centralnym punkcie nauczania staa mdro ycia"
medycyna. A najwikszym mdr-cem i najwybitniejszym nauczycielem medycyny by Atraja.
y i dziaa w Tak-szasili w VIII lub VII w. p.n.e. Sta si jednym z ojcw indyjskich
podrcznikw medycznych. Czaraka-Samhita" (zbir Czaraki)
R^swA^^^^^<^^^^^ta
I! i
tak zwao si pierwsze spisane dzieo lekarskie Indii przekazane potomnoci. Nazwa ta
pochodzi od imienia staroindyjskiego lekarza Czaraki, ktry spisa lub poleci spisa teksty
dotychczas przekazywane ustnie.
Po ich odkryciu jzykoznawcy i historycy medycyny przez dziesitki lat spierali si o czas, w
ktrym Czaraka:Samhita" moga powsta. Ich datowania sigay od I w. p.n.e. do I w. n.e.
Historycy indyjscy, uskrzydleni myl o odrodzeniu niepodlegego pastwa, skaniali si do
szczeglnie odlegego datowania, dla podkrelenia wczesnego usamodzielnienia si indyjskiej
historii medycyny. Jednake starsi historycy medycyny w Europie trwali w przekonaniu o
prapocztku wszelkiego mylenia lekarskiego w Grecji. To przekonanie byo tak gboko
zakorzenione, e sprzeciwiali si istnieniu indyjskiego dziea lekarskiego przed rozwojem
medycyny greckiej, a wic przed IV w. p.n.e. Badacz sanskrytu Sylvain Levi zidentyfikowa
w kocu Czarak jako lekarza nadwornego krla Kaniszki (78101 lub 120 162 r. n.e.).
Jeli nawet lekarz nadworny Kaniszki rzeczywicie sporzdzi najwczeniejszy znany zapis
tego zbioru, to nie okrelao to jeszcze jego rzeczywistego wieku. Cay sposb jego ujcia
zdradza pochodzenie sprzed okresu posugiwania si pismem i przeznaczenie do
pamiciowego opanowywania, czyli do dalszego ustnego przekazu. Czaraka sam przedstawia
dug histori. Rozpoczyna si, podobnie jak historia spisana na papirusach, wzmiankami o
boskim pochodzeniu pisma. Brahma, duch wiata albo wcielenie ducha wiata, przekaza
wiedz lekarsk zawart w zbiorze w najwczeniejszych czasach mistycznemu mdrcowi o
imieniu Atri. Ten poda j dalej. Przetrwaa cae pokolenie i w cigu wiekw dotara do Atrei
z Takszasili.
Atreja tak opowiada dalej Czaraka by pierwszym lekarzem. Jego uczniowie,
Agniwesia, Bhela, Daturkarna, Parasiarar, Hariata, Uszarapani, przejli po nim bogate
dziedzictwo: Athar-wa-Samhita", uzupenione przede wszystkim przez Agniwesi. Dziea
innych uczniw i nastpcw zaginy, a to, co zebra Czaraka, tworzyo mieszanin nauk
Atrei i spucizn Agniwesii, w ktrych Atreja stale wystpuje jako nauczyciel, a dyskusje
midzy nim a innymi lekarzami s zaprotokoowane: wszystko razem jest ogromnym zbiorem
pojedynczych nauk, kadorazowo koczcych si wierszem (jako pomoc w pierwotnym
uczeniu si na pami).
201
Benares nad Gangesem, wite miasto braminw, .rtre w przeciwiestwie do Takszasii nie
upado w czasie zmiennych losw dawnych Indii, lecz przetrwao a do czasw nowoytnych,
pojawia si w staroindyjskich przekazach jako drugi orodek nauki. Rwnie Benares miao
szko lekarsk. I kim w Takszasii by Atreja, tym w Benares by, prawdopodobnie jeszcze
znamienitszy dla historii dawnej indyjskiej medycyny, Suruta. Wedug przekazu Suruta y

w tym samym czasie, w ktrym Atreja na dalekim pnocnym zachodzie gromadzi wok
siebie swych uczniw.
Suruta wymienia Atrej w swych naukach. Powoywa si rwnie na dzieo medyczne
Ajurweda", ktre musiao ju istnie w wedyjskich czasach, lecz potem zagino.
Wprawdzie wiele swoich poucze czerpa z tego dziea, jednak sam pozostawi duy zbir
nauk lekarskich o jak si niebawem miao okaza rewolucyjnym charakterze.
202
Suruta-Samhita" (zbir Suruty) tak od imienia mistrza z Be-nares nazwano drugi duy
podrcznik staroindyjskiej medycyny. Zachowa si on pod postaci wielu odpisw i
opracowa. O czas powstania tego dziea rozgorza midzy lingwistami i historykami
medycyny dugotrway spr. Te rnice zda musiay spotgowa si, gdy okazao si, e
Suruta-Samhita", mimo wszelkich mitologiczno-magicznych nawarstwie, mimo zawiych
recept, nie koczcych si powtrze, duych rozbienoci i bdw, jest niezwykym
odbiciem rozumnego lekarskiego dowiadczenia, twrczego zwaszcza na polu chirurgii.
Wanie to ostatnie miao szczeglne znaczenie dla odpowiedzi na pytanie, czy indyjska
medycyna nie wyrosa po prostu z medycyny greckiej. Medycyna grecka, cznie z
hipokratesow, nie stworzya w chirurgii niczego, co mona by, choby w minimalnym
stopniu, porwna z frapujcymi pomysami i osigniciami uwidocznionymi w SurutaSamhita".
W wypadku Czaraka-Samhita" mona byo wykaza, e wprawdzie pocztki tego zbioru
byy bardzo dawne, lecz nie jest wykluczone, i frapujce nowoytno ustpy dziea zostay
doczone przez pniejszych komentatorw, gdy ci, dziki wyprawie Aleksandra Wielkiego,
poznali medycyn greck. Indyjska strona przeciwstawiaa si temu stanowisku powoujc si
na fakt, e Aleksander Wielki po zetkniciu si z Indiami korzysta z usug lekarzy
hinduskich. Nie oznacza to jednak, e greccy lekarze nie mieli niczego do przekazania
Hindusom. Mimo to nie mona po prostu zaprzecza istnieniu moliwoci poczynienia
pniejszych uzupenie. W medycynie greckiej nie byo niczego, co mogoby dorwna
chirurgicznym naukom Suruty-Sam203
hity". Ba! w wielu wypadkach nawet w redniowiecznej Europie nie istniao nic, co
odpowiadaoby tym dokonaniom i pomysom.
Datowanie pisemnych pocztkw tego dziea ju na pierwsz poow I w. p.n.e., a ustnego
przekazu na II w. p.n.e. musiao jeszcze bardziej zagraa tradycyjnemu wyobraeniu o
priorytecie medycyny greckiej ni Czaraka-Samhita". Nie naley wic dziwi si
twierdzeniu zachodnich badaczy, e zbir Suruty powsta dopiero w czasie pnego
redniowiecza europejskiego, mianowicie okoo 1400 r. n.e. Twierdzenia te zostay
oczywicie obalone, gdy w 1890 r. brytyjski porucznik Bower naby znaleziony w
Turkiestanie buddyjski manuskrypt o treci medycznej, pochodzcy najpniej z okoo 400 r.
n.e. W rkopisie tym wymienia si Surut. Musia wic on dziaa przed t dat. Spory
dotyczce ustalenia czasu dziaalnoci Suruty przed rozkwitem medycyny greckiej
prowadziy do groteskowych twierdze. Niemiecki historyk medycyny Johann Hermann Baas
nie cofn si przed twierdzeniem, e Suruta to nikt inny jak tylko Grek Hipokrates, ktrego
imi zostao w indyjskich tekstach pomylone z Sokratesem i oddane jako Suruta, a jego
miejsce urodzenia Kasi (okrelenie dla Benares), byo znieksztacon nazw greckiej
wyspy Kos, na ktrej urodzi si Hipokrates. Spory te doprowadziy do kompromisu: zbir
Suruty spisano midzy 800 r. p.n.e. a 400 r. n.e. Indyjscy inerpretatorzy jako czas powstania
rkopisu z gry przyjli pierwsz poow I w. p.n.e., ale powstanie jego pocztkw i ich ustny
przekaz umieszczali znacznie wczeniej, w okresie wedyjskim lub przedwedyjskim. Ich punkt
widzenia stawa si z biegiem czasu coraz bardziej przekonujcy, zwaszcza wobec wielu

przypadkw zbyt pnego datowania wczesnohistorycznych wydarze (nie pomijajc

wczesnych kultur rodkowej i Poudniowej Ameryki) oraz pod wraeniem odkrycia dawnej
kultury kraju Indusu. Czaraka-Samhita" nie byaby dzieem dawnych czasw, gdyby nie
wchona tak charakterystycznej dla wed peni wiary w bogw i demony, z dodatkiem
jeszcze wielu religijnych i filozoficznych elementw braminizmu.
Badacze zbioru stanli wobec trudnej do zrozumienia gmatwaniny wierze i wyobrae. Ale
szybko z tej gmatwaniny wynurzya si take mnogo diagnoz lekarskich, recept, opisw
narzdzi i wskazwek leczniczych. W Suruta-Samhita" znalaz si wykad anatomii na
zwokach
204
ludzkich. Do tego celu tak pisano naley uy ciaa cakowicie zachowanego. Ma to
by ciao niezbyt starego czowieka, zmarego nie z powodu zatrucia lub cikiej choroby. Po
oczyszczeniu wntrznoci naley ciao owin w yko, traw lub konopie i uoy w klatce
[dla ochrony przed zwierztami]. Nastpnie naley zanurzy je w starannie ukrytym miejscu,
w rzece
0 niezbyt bystrym prdzie, i pozwoli mu zmikn. Po siedmiu dniach naley ciao wyj i
szczotk z korzeni i trawy, wosia lub bambusu zdejmowa kolejne warstwy. W czasie tego
szczotkowania oko moe obserwowa kad wiksz lub mniejsz, zewntrzn lub
wewntrzn, cz ciaa, rozpoczynajc od skry".
Byo to z pewnoci najstarsze znane historii wprowadzenie do anatomicznej sekcji
czowieka. Czy bya ona wynikiem denia do wiedzy poszczeglnych osb? Czy te bya
wykonywana pod wpywem dzy wiedzy lekarza, ktry opanowa uczucie wstrtu i nie
obawia si religijnych zakazw braminw? Czy takie badania przeprowadzane byy tylko
potajemnie, tak jak robili to dwa tysice lat pniej anatomowie redniowiecza lub wczesnego
odrodzenia, przeprowadzajc swe pierwsze studia anatomiczne na zwokach w starannie
ukrytych miejscach. Czy ten dziwny sposb otwierania zwok nie by podyktowany lkiem
przed posugiwaniem si noem? Czy dziao si to pod opiek chciwych wiedzy wadcw?
Na wszystkie te pytania nigdy nie bdzie ju odpowiedzi.
Wynik tego rodzaju bada anatomicznych musia oczywicie by niedoskonay. Anatomiczne
teksty Czaraka-Samhita" zadowoliy si powierzchownym wyliczeniem 300 koci, 500
mini, 210 staww, 70 kanaw (naczy krwiononych), ktre rzekomo posiada czowiek.
Pojcie o fizjologii czowieka oparte na tym wyliczeniu musiao oczywicie by bdne.
Ostatecznie decydujcy by fakt, e starano si o rozwizanie zagadnienia nie przez wiar i
zabobon, lecz przez rozumne badanie. Ludzie, ktrzy w cigu wielu stuleci zbierali nauki
Czaraka-Samhita"
1 przekazywali je dalej, sdzili, e we wntrzu czowieka znajduje si system kanaw.
Zaczyna si przy ppku, przenika wszystkie czci ciaa i przenosi rnego rodzaju soki
rwane rasos". Wrd nich bya te krew. Serce byo orodkiem siy i dostarczao sokw
szczeglnie ognistych odas, rozprowadzajc je po ustroju. Decydoway jednak elementy
zwane wiatrami przyjmowane z oddechem. Istniao pi wiatrw. Pierwszy wpdza po205
karmy w d, do ciaa. Drugi wytwarza mow. Trzeci roznieca ogie i gotowa na nim
potrawy. Czwarty wypdza ka i mocz oraz nasienie, a u kobiet dzieci z ciaa. Pity
powodowa ruch czonkw. Przez gotowanie potraw powstaway skadniki podstawowe, z
ktrych skadao si ciao-, soki, miso, tuszcz, koci, szpik, krew i nasienie. Jeli mechanizm
wiatrw zawid, to pewne soki, zwane dosza", osigay przewag: , luz i
niszczycielska odmiana wiatru. One to powodoway chorob czowieka.
Prawdopodobnie wiatr" napdzajcy czynnoci ciaa ludzkiego nie by niczym innym jak
owym duchem wiata, Brahm, ktry w wyobraeniach bramiskich kapanw utrzymywa
przy yciu wiat materialny wrd wiecznej przemiany, od urodzenia do mierci i do

ponownych narodzin. Tu znw ujawnia si wpyw religijnego wiatopogldu braminw na

prby samodzielnego mylenia lekarskiego. Ale tu obok stoi rozumna obserwacja, ktra
bada na przykad wnikanie oddechu wiata" do ustroju ludzkiego.
Czaraka-Samhita" donosia, e czowiek wykonuje 22 636 oddechw dziennie, 16 oddechw
na minut stwierdzenie nie dalekie od wynikw bada wspczesnych.
Kady uznajcy wczesne datowanie indyjskich zbiorw lekarskich stan w obliczu faktu, e
w medycynie greckiej, w czasach jej rozkwitu (okoo IV w. p.n.e.) myl o znaczeniu
powietrza (pneuma) w zdrowiu i chorobie odgrywaa wielk rol, cho nigdzie w Grecji nie
znajdujemy ladu anatomicznych docieka. To, co odnosio si do nauki o powietrzu, miao
jeszcze wiksze znaczenie dla nauki o sokach.
Odnonie do leczenia chorych istniay greckie paralele, ktre u staroindyjskich lekarzy
wynikay z ich spekulacyjnych wyobrae o chorobie. Znane byo stosowanie rodkw
chodzcych przy przewadze ci, uchodzcej za gorc, albo rodkw ogrzewajcych przy
chodnym, powodujcym choroby, wietrze. Podobnie jak papirusy egipskie, tak i CzarakaSamhita" oraz Suruta-Samhita" wskazyway na to, e staroindyjscy lekarze, w trakcie
dugiego okresu rozwoju medycyny bardziej cenili praktyczne obserwacje i diagnozy ni
schematyczn nauk o chorobach: Czaraka-Samhita" donosi o co najmniej 14 rnych
guzach brzucha, 12 rodzajach robaczyc, 8 odmianach taczki, 20 rnych chorobach uszu,
65 rodzajach zakae jamy ustnej i o 31 rnych schorzeniach nosa. Jest to odbicie coraz
206
wikszego wprost szau obserwacji, wszystkimi bdcymi do dyspozycji rodkami, aby przez
moliwie rnorodne diagnozy zyska saw.
Mwiono: wyczuwaj ttno". Mowa bya o sabym ttnie", pezajcym ttnie". Zdanie:
Uchem mona usysze szum wiatru w kanaach" pozwala wysnu wniosek o osuchiwaniu
ciaa. Ogldanie jzyka, skry i wydalin przyczynio si do opisu niezliczonych objaww
chorobowych. Czaraka-Samhita" zawieraa opis objaww cukrzycy: donosia o uczuciu
sodyczy w ustach, o paleniu rk i stp i o wydalaniu moczu tak sodkiego, e przywabia
mrwki. Stwierdza rwnie (susznie w owym czasie), e choroba ta jest nieuleczalna.
Wraz ze wzrastajc liczb obserwacji i opisw chorb, ktre nie mieciy si w zbyt prostym
obrazie nauki o nich, wzrastaa rwnie liczba recept i lekw opartych na dowiadczeniu.
Rauwolfia serpentina, tak zioolecznictwo zwie pewn indyjsk rolin, ktrej rnorodne
alkaloidy zdobyy w poowie XX w. wiatowy rynek farmaceutyczny, jako rodki obniajce
cinienie krwi i uspokajajce. Jednak mao kto wie, e gdy dr Leon-hard Rauwolf, niemiecki
lekarz i botanik, jako pierwszy medyk czasw nowoytnych w 1558 r. zwrci uwag na ten
lek dokona tylko ponownego odkrycia.
Opis tej roliny znalaz si wrd 500 lekw rolinnych w Czaraka-Samhita". Staroindyjscy
lekarze nazwali j ksiycem, poniewa jej owoce miay ksztat pksiyca. Stosowali j
przy bolesnych kolkach, blach gowy i jako rodek przedwiekowy. Ludowa tradycja zwaa j
lekiem smutnych ludzi. Jak bliskie byo to okrelenie nowoczesnemu pojciu, przypisujcemu
temu lekowi dziaanie uspokajajce i tumice stany rozdranienia! Ale Rauwolfia serpentina
bya tylko jednym ze rodkw z niezwykego zbioru zi Czaraka-Samhita",
przewyszajcego nawet zbiory zi i lekw dalekiego Egiptu. Wiele z nich spotkalimy ju
nad Nilem jako import z Indii. Nie mona wprost naleycie oceni, ile indyjskim rdom,
dowiadczeniom i przekazom, docierajcym od poowy I w. p.n.e. rnymi drogami do
krajw rdziemnomorskich zawdzicza Dioskurides Pedanios z Anazarby w Cylicji, grecki
lekarz z poowy I w. n.e., autor pi-ciotomowego dziea o rodkach leczniczych, uwaany na
caym Zachodzie za wzr a do poowy XVI i XVII w.
207
Podczas gdy ziemia kraju nad Nilem zachowaa cho kilka posgw i wizerunkw lekarzy
egipskich, aden kamie ani grb staroindyjski nie dostarczyy nam wizerunku jednego z ich

lekarzy. Rozmaite powstae w XVIII w. wizerunki byway w historii medycyny okazyjnie

interpretowane jako portrety Suruty, wykonane wedug odczu indyjskich artystw
spogldajcych z czasw kolonialnych w wielk przeszo ich kraju. Te interpretacje byy
jednak bdne. W rzeczywistoci nie istnieje bowiem aden portret tego czowieka. Chirurgia
tak czytamy w Suruta-Samhita jest pierwszym i najwaniejszym dzieem sztuki
leczenia, najmniej podatnym na oszustwo, przejrzystym samym w sobie, penym ruchu w
zastosowaniu, jest godnym tworem nieba, pewnym rdem uznania na Ziemi". Niezrwnana
liczba narzdzi chirurgicznych, powstaych w I w. n.e., a doskonalonych od wielu lat,
pozwalaa od samego pocztku wnioskowa o niezwykym rozwoju chirurgii w dawnych
Indiach. Nieporwnywalny, tak jak i ich liczba, by rwnie wybitny zmys praktyczny
wyraajcy si w ksztacie tych narzdzi. Szczeglnie wyranie wida to przy porwnaniu
staroindyjskich instrumentw (a) z rzymskimi (b) i nowoczesnymi (c). Cae epoki wiatowej
historii przeszy midzy staro indyjskimi a porwnywanymi nowoczesnymi noycami do
koci (1), pincetami, trokarami i kaniulami oraz egadami (24). Nowoczesne formy
narzdzi maj w dawnych narzdziach swoje pierwowzory. W zbiorze Suruty opisano 20
ostrych i 101 tpych narzdzi. I nie tylko to. Mwi si take o specjalnych stoach do
przeprowadzania wielkich" operacji.
208
Historycy zajmujcy si operacj zamy w Babilonie zastanawiali si, czy sposb tego
zabiegu, tak jak i wiele lekw, nie przedosta si do kraju dwurzecza z Indu.
Do wielu zadziwiajcych miejsc w zbiorze Suruty naley rzeczywicie pierwszy nam znany
dokadny opis operacji zamy. Brzmi on nastpujco: Przy umiarkowanej temperaturze, w
jasno owietlonym miejscu, przed poudniem, niech lekarz usidzie na awce o wysokoci
sigajcej mu do kolan, naprzeciwko pacjenta, umytego, nakarmionego i zwizanego,
siedzcego na ziemi. Gdy po ogrzaniu tchnieniem swoich ust oka pacjenta i potarciu oka
kciukiem dostrzee powstae zmtnienie renicy niech mocno ujmie lancet palcem
wskazujcym, rodkowym i kciukiem. Operowany patrzy na jego nos, a gowa jego jest
mocno przytrzymywana. Wtedy lekarz wbija lancet w kierunku renicy, z boku, o p
szerokoci palca od strony ciemnego, a wier szerokoci palca od zewntrznego kta oka, i
porusza lancetem w gr i w d. Niech nakuwa lewe oko praw rk, a prawe oko lew.
Jeli nakucie jest waciwe, sycha szmer i kropla wody bezbolenie wycieka. Dodajc
choremu odwagi zwila nastpnie oko mlekiem kobiety, a nastpnie czubkiem lancetu, nie
sprawiajc blu, zadranie renic. Potem niech powoli przesuwa luz w kierunku nosa,
podczas gdy operowany, przez pocignicie nosem, musi luz wcign do nosa. Obojtnie,
czy chory jest spokojny, czy te si porusza, naley oko ogrzewa od zewntrz. Jeli chory
widzi przedmioty, niech wtedy lekarz powoli wyciga lancet, niech naoy na ran
natuszczon bawen i nakae mu leenie z zawizanymi oczyma". Przez duszy czas
spierano si o szczegy tumaczenia. Sowo renica" mogo te oznacza torebk zamy lub
torebk zmt-niaej soczewki. Powstay rwnie wtpliwoci przy przekadzie sw luz" i
pocignicia nosem". Naley jednak stwierdzi, e tu, w Indiach, ukaza si najwczeniejszy
i dokadny opis operacji zamy wykonanej przez przesunicie zmtniaej soczewki ku doowi.
Jeli jednak ten sposb operacji dosta si za porednictwem
209
podrujcych czasem na indyjskich statkach handlowych lub towarzyszcych karawanom do
Mezopotamii lekarzy, to na jaki wczeniejszy okres naleaoby datowa ustny przekaz tej
sztuki, zanim zostaa opisana w zbiorach Suruty? Wzmianki o nakuciu zamy, przekazane w
kodeksie krla Babilonii Hammurabiego, pochodziy z pierwszej poowy II w. p.n.e. Operacja
zamy stanowia tylko cz pionierskich osigni chirurgicznych spisanych w zbiorze
Suruty. W dwch dalszych przypadkach prawie nie ma wtpliwoci co do tego, e metoda w

nich zastosowana znalaza swoj drog ze Wschodu na Zachd jako podarunek dawnych Indii
dla medycyny rdziemnomorskiej i zachodniej.
Odtworzenie obcitego nosa przez chirurgi odtwrcze" (jak to przedstawiono na
pniejszym rysunku indyjskim) tak powinien brzmie nagwek rozdziau z podrcznika
Suruty. W rozdziale tym pisano szczegowo: ,Jeli nos czowieka odcito [za kar] lub
zosta zniszczony [chorob], to lekarz bierze li roliny
0 wielkoci zniszczonej czci nosa. Ukada go na policzku chorego i wycina z policzka pat
skry tej samej wielkoci [ale tak, e pat pozostaje poczony z policzkiem w jednym
miejscu]. Potem noem odwiea brzegi kikuta zniszczonego nosa
1 nakada pat z policzka dokadnie i ostronie, a dokoa umacnia go szwami. Nastpnie
wsuwa dwie cienkie rurki przez nozdrza, aby uatwi oddychanie i zapobiec zapadniciu si
przyszytej skry. Potem zasypuje to proszkiem z drzewa sap-panowego, korzeni lukrecji oraz
berberysu i przykrywa bawen. Gdy tylko skra przyronie, przecina poczenie pata skry z
policzkiem".
W czasach wedyjskich i dawniejszych krlestw indyjskich obcinanie nosa i uszu byo chtnie
stosowan kar. Moliwe e zainicjowao to starania o zastpienie straconego nosa przy
pomocy sztuki lekarskiej.
210
Takimi lub podobnymi rycinami woski profesor chirurgii z Bolonii Casparo Ta-gliacozzi w
drugiej poowie XVI w. ilustrowa swoj ksik De cuttorum chirurgia...". Chodzio w niej
o odtworzenie nosa ze skry ramienia. Prawie sto lat wczeniej, w 1492 r., pismo biskupa
Ran-zano z Lucerii we Woszech donosio o lekarzu ran nazwiskiem Ranca, ktry odtwarza
w Katanii na Sycylii nosy ze skry na policzku. Syn Rancy, Antonio, dla oszczdzenia twarzy
zmieni system zabiegu. Do operacji uywa skry ramienia, co, mimo bolesnoci i braku
rodkw aseptycznych, dawao dobre wyniki. Nie ma wic wtpliwoci, e ten sposb
operacji, ktry powsta w europejskim redniowieczu waciwe z niczego i wyoni si z
mrokw redniowiecznej medycyny, mia swoje korzenie w dawnych
Indiach. Ostatecznie tam wanie powstaa zasada caej chirurgii plastycznej: pomys
uszypuowanego pata skry pozostajcego tak dugo w poczeniu z miejscem pobrania,
dopki nie wronie w nowe miejsce. Nigdzie, w caym dawnym antycznym wiecie, nie byo
o tym mowy.
Najjaniejsze wiato pado na ten pomost czcy staroytno z nowoytnoci, gdy Anglik
Carpue, pionier nowoczesnej chirurgii plastycznej, w 1814 r., pod wpywem doniesienia w
gazecie indyjskiej, podj pierwsz w Europie prb plastyki nosa. O Rancem i Tagliacozzim
zapomniano, ale doniesienie, ktre zainspirowao Carpue'go, mwio o indyjskiej metodzie
odtwarzania nosa. Wdrowni lekarze we wsiach Indii kolonialnych przeprowadzali je z
powodzeniem w sposb opisany przed tysicami lat w Suruta-Samhita". Doniesienie to
zreszt wyranie uwiadamia, jak wiele lat zdoaa przetrwa praktyka lekarska w Indiach.
Tym bardziej mona przyj, e najstarsze uchwytne wiadectwa indyjskiej medycyny
opieraj si na jeszcze starszych tradycjach.
211
cum"
u tu
Kamie w pcherzu moczowym (jedno z najbardziej bolesnych cierpie i przez dugi czas
uwaane za miertelne) zajmowa centralne miejsce innego rozdziau Suruty-Samhity".
Niewtpliwie w dawnych Indiach, jak i we wszystkich krajach tropikalnych, na skutek duego
parowania i zagszczenia moczu kamienie w pcherzu moczowym musiay wystpowa
czsto. Mae kamienie mogy jeszcze przej, cho nieraz wrd straszliwych cierpie, przez
drogi moczowe, wiksze jednak zatrzymyway si w pcherzu i przez krystalizacj
powikszay si zamykajc odpyw moczu, a w kocu chory, po dugich cierpieniach,

umiera na zatrucie moczem lub pknicie pcherza. Odkrycie pierwszego dokadnego opisu
chirurgicznego usunicia kamienia moczowego w Surucie" naley do najbardziej
wstrzsajcych momentw w historii dawnej medycyny. Rozwj tak zwanego cicia pcherza
dla usunicia kamienia przez dugi czas dao si przeledzi tylko od czasw greckich i
rzymskich. W lekarskiej przysidze Hi-pokratesa, o ktrej jeszcze bdzie mowa, znajdowa
si passus, wedug ktrego kady lekarz zobowizywa si operacj kamieni pcherzowych
przekaza temu, ktry ma w tym dowiadczenie". Poza tym nigdzie w pimiennictwie
greckim nie znaleziono wzmianki o leczeniu kamicy pcherza moczowego. Dopiero pniej
Rzymianin Celsus, ktry w I w. n.e. napisa wielotomow histori medycyny, zaleca
usunicie kamienia pcherzowego za pomoc noa. Najwczeniejszy znany nam rysunek
przedstawiajcy cicie krocza w celu usunicia kamienia pcherzowego pochodzi z euro212
pejskiego redniowiecza (XIV w.), gdy wdrowni specjalici od usuwania kamieni z pcherza
podrowali po kraju. Giovanni de Romanis i Mario Santos to nazwiska, z ktrymi historycy
medycyny wi chirurgiczne usuwanie kamieni. Nie wiemy jednak, gdzie oni si tego
nauczyli oraz gdzie i kiedy sposb ten zosta wynaleziony. Teksty Suruty-Samhity",
przynajmniej o dwa tysice lat starsze, zawieray dokadny opis operacji usunicia kamienia
pcherzowego/w opisach tych mwiono, e chirurg ma dobrze natuci drugi i trzeci palec
swojej lewej rki, z obcitymi paznokciami, i wprowadzi je do odbytu chorego. Palce musi
wcisn tak mocno i wysoko, a wyczuje kamie w pcherzu, zepchnity ku tyowi i ku
doowi prawdopodobnie wskutek ucisku przez powoki brzuszne. Nastpnie ma przycisn
kamie do odbytnicy, a praw rk, uzbrojon w n, naci krocze w kierunku kamienia.
Przez nacicie naley wprowadzi kleszcze, uchwyci nimi kamie i wydoby. Cho ten
zabieg chirurgiczny z dawnych czasw wydaje si zuchway i niewiarygodny, jednak
dowiadczenia nowszej historii medycyny nie pozwalaj wtpi, i by on wykonywany w
wyej opisany sposb i e mg by przeprowadzany z powodzeniem. Od czasw Atrei i jego
przeciwnikw biegnie prosta linia, przez Grecj i Rzym, do redniowiecznych cyrulikw, ba!
nawet dalej do chirurgw XIX w., ktrzy, a do chwili rozwinicia si bezkrwawego
kruszenia kamienia pcherzowego i pocztkw antyseptyki, w ten sposb ratowali chorych.
Mogli te wykaza si wcale licznymi przypadkami udanych zabiegw, mimo e nawet nie
szyli rany, tylko czekali na jej naturalne zagojenie si.
Chirurgiczne szwy i igy widoczne na zdjciach pochodz z XIX w. n.e. Szwy i igy opisane
w tekstach Suruty przed kilku tysicami lat nie wyglday inaczej. Uywane byy igy proste
i wygite, z koci i z brzu. Materiaem do szycia byy konopie, yko, wosie i cigna
zwierzt. Te ostatnie suyy take do pod-wizywania naczy krwiononych. Ale absolutnie
niezwyky by sposb zszywania ran jelit, przy ktrym dawna chirurgia indyjska posugiwaa
si duymi, czarnymi, bengalskimi mrwkami.
fc
1
213
Napisano, e brzegi rany musiay zosta zblione... wtedy przystawiano czarne mrwki, jedn
obok drugiej, a ich kleszcze jak klamry wbijay si w brzegi rany. ,Jeli tak pisano dalej
brzegi rany zostay uchwycone przez mrwki, wtedy oddziela si ich tuowia od gw, a
kleszcze pozostawia w trzewiach. Trzewia wkada si znw [do jamy brzusznej], a wykonane
nacicia [powok brzusznych] zszywa si ig". Tekstu tego nie mona inaczej tumaczy jak
tylko tym, e przy ranach brzucha z uszkodzeniem narzdw wewntrznych otwierano
powoki brzuszne, a rany jelit starano si zamkn. Nie wykonywano tego nimi do szycia,
ktre mogyby zacz gni i przyczynia si do powstania infekcji, lecz posugiwano si

zacinitymi kleszczami mrwek, przy czym kwas mrwkowy dostarcza pewnego rodka
bakteriobjczego. Najwidoczniej kleszcze potem pozostawiano w brzuchu zaszywajc ran
zewntrzn. Ten niezwyky sposb musia budzi wtpliwoci u nowoczesnych badaczy.
Wskazywali oni na to, e od czasw grec-ko-rzymskich a do XIX w., ze wzgldu na groce
mierci zapalenie otrzewnej, prawie nigdy nie odwaano si na zabiegi w obrbie jamy
brzusznej. Z drugiej jednak strony nie mogli oni bezwzgldnie zaprzeczy temu, i w
indyjskiej metodzie znw tkwia iskra genialnej wynalazczoci, ktra sprawia, e staroindyjska chirurgia bya w swoim czasie przykadem bez precedensu. Wobec udowodnionych
sukcesw przy wydobywaniu kamienia pcherzowego, nakuciu zamy i w chirurgii
odtwrczej, nikt nie mg wykluczy moliwoci, e niektre z tych staroin-dyjskich
zabiegw miay pomylny przebieg. Jeszcze raz trzeba nawiza do czasw nowoytnych, by
znale
214
odpowiedni obraz ilustrujcy metody nauczania, ktrymi posugiwali si staro-indyjscy
chirurdzy.
Zdjcie po prawej ukazuje wzr szww _i; chirurgicznych z Norymbergi z 1732 r. n.e.,
sucy nauce modych chirurgw. Kilka tysicy lat wczeniej chirurdzy indyjscy posugiwali
si bardzo wieloma takimi pomocami naukowymi. Mistrz tak pisano w Suruta-Samhita ma uwaa, aby jego ucze nauczy si praktycznej chirurgii, choby nawet ju
pozna rne inne dziedziny wiedzy lekarskiej. Ucze winien zna wszystkie operacje
chirurgiczne [...]
Ucze, choby najbardziej oczytany, nie nadaje si do pracy chirurga, jeli nie opanowa
techniki chirurgicznej. Ten, ktry zna tylko swoje ksiki, stanie niepewny i peen obaw, jak
tchrz na polu bitwy, gdy znajdzie si w obliczu rzeczywistej choroby".
Uczniowie wiczyli si wic w sztuce szycia ran na skrach zwierzcych lub na bawenianych
tamach, zakadania opatrunkw lub podwiza zranionych koczyn na lalkach wielkoci
czowieka, a otwierania guzw, torbieli lub puchlin wodnych na pcherzach zwierzcych i
na workach skrzanych wypenionych kleikiem ze zboa lub wod. Prowadzenia cicia
chirurgicznego uczono na arbuzach, duych ogrkach, a pniej na misie i czciach mini
zwierzcych. Pod-wizywanie naczy i wykonywanie upustw krwi wiczono na odygach
lotosu, a pniej na yach martwych zwierzt. Zgbnikowanie i tamponowanie ran na
drzewie toczonym przez czerw drzewny i na rurach bambusowych. Usuwanie zbw na
szczkach martwych zwierzt...
Pomocy lekarskiej przy porodzie, jak to przedstawiono plastycznie na igle
215
z Luristanu (I w. p.n.e.), jak rwnie dolegliwociom kobiecym, zapodnieniu i ciy,
powicono wiele ustpw tekstw Suruty-Samhity". Tu, jak zwykle, z gmatwaniny
mitologicznych i magicznych faszywych wyobrae wyania si prawdziwa obserwacja.
czyo si to z zabiegami chirurgicznymi,
0 ktrych nigdy nie donoszono ani w Egipcie, ani w Mezopotamii.
Wyobraenia o przebiegu zapodnienia byy oczywicie bdne. Przypuszczano, e
zmieszanie si mskiego nasienia z krwi menstruacji u kobiet, ktra czekaa na nie w ciele
kobiety, poza nieczystymi dniami" prowadzi do zapodnienia. Niewiele wyra-niejsze byy
wyobraenia o macicy. W jamie brzusznej kobiety znajdowao si oe dla dziecka", w
ktrym dziecko wzrastao, a pniej przez wiatr" byo wyparte z brzucha matki.
Zdumiewajco przeciwstawne do tych wyobrae byy odpowiednie teksty Suruty zajmujce
si poonictwem, podajce pierwszy dokadny opis kobiecej miednicy. Day te nie mniej
zadziwiajcy opis rozwoju dziecka w onie matki. Wedug tego tekstu w trzecim miesicu
ciy rozpoczynao si rnicowanie si podu na gow i czonki. W czwartym rozwijay si
piersi, serce i brzuch. W szstym wyksztacay si wosy, paznokcie

1 koci, cigna i kanay (naczynia). Zbir Suruty wymienia osiem niewaciwych pooe
dziecka, utrudniajcych lub uniemoliwiajcych pord; wrd nich wymienia pooenie
poprzeczne, poladkowe, blokad jednego lub obu ramion. Dopiero gdy dziecko mimo
podawania rodkw przyspieszajcych pord umierao prbowano natuszczon rk
skorygowa pooenie i wycign je moliwie jak najszybciej, by uratowa ycie matki.
Pomocne przy tym byy rne dziwnie uformowane haki i kleszcze. W razie mierci matki
Suruta opisywa w zabieg, ktry pniej jako cesarskie cicie zaj w chirurgii pooniczej
trwae miejsce i osta si a do czasw nowoytnych. Przeprowadzony szybko i
zdecydowanie przez dawnych lekarzy indyjskich ratowa ycie dziecka.
Historycy, ktrych wyobraenia o niesychanie zmiennych i barwnych dziejach Indii nazbyt
silnie zwizane byy z rozwojem indyjskiej religii i filozofii, stawiali czsto pytanie, jak tego
rodzaju pionierskie osignicia w dziedzinie medycyny i chirurgii mogy si rozwija w
wiecie odznaczajcym si absolutnie pesymistyczn, biern, znoszc cierpienie, religi
hinduizmu"? Upraszczajc, wskazywali na wydanie indyjskiego czowieka nie tylko
J
216
kacie, lecz take losowi, na acuch cierpie zwizanych z wdrwk dusz i ich reinkarnacj.
Jak w wiecie wychowujcym wanie do cierpienia i cierpliwoci, w ktrym istniaa tylko
moliwo oczekiwania lepszego losu w przyszym yciu, poprzez modlitwy, ofiary, kult
bogw i umartwienia wasnego ciaa naleao rozumie aktywn dziaalno lekarsk?
Czasami szukano wytumaczenia dokona dawnych lekarzy indyjskich w historii
umysowego rozwoju i upatrywano go w owych buntach przeciwko kacie braminw,
przebiegajcych w I w. p.n.e. Mylano przy tym o buncie Lokajaty, odrzucajcym ca nauk
o reinkarnacji i okrelajcym dziaalno braminw jako oszustwo. Ale czy te rewolucyjne
myli nie miay zbyt krtkiego ywota i nie powstay zbyt pno, aby mc wyjani dawn
medycyn indyjsk? I czy wszystkie inne rewolucyjne prdy, szukajce drogi wyjcia z
bezlitosnego pesymistycznego wiata hinduizmu, nie koczyy si ponownie w mniej lub
bardziej oderwanych od wiata licznych naukach o zbawieniu i obrzdach? Czy Dina nie
gosi uwolnienia od cierpie tego wiata poprzez absolutn ascez a do samounicestwienia z
godu?
Przeciwstawna filozofia Sankhja gosia istnienie cisego przeciwiestwa midzy dusz,
duchem a wiatem materialnym. W kocu przesza w nauk majc da czowiekowi
moliwo poczenia si ze wietlanym bytem nadziemskiej duszy lub nadziemskiego ducha,
wyzbywajc si wszelkich zwizkw ze wszystkim co ziemskie i materialne przez wiczenia
oddechowe i cielesne. Ta nauka wicze nosi nazw jogi.
Typowy pozycj jogi widzimy na tej pieczci z III w. p.n.e. znalezionej w Mohendodaro.
Piecz dowodzi podeszego wieku tej nauki, jak rwnie wielu innych przemian w dawnych
Indiach. Jeli by si chciao okreli system jogi w kilku sowach, to mona by go chyba
scharakteryzowa jako denie, przez
217
dugotrwae, starannie przemylane wiczenia oddechowe i cielesne, przez technik
odprenia i koncentracji, do daleko posunitego przerwania wszelkich powiza wiczcego
z otoczeniem materialnym i z funkcjami wasnego ciaa. Przy tym duch uwalnia si coraz
bardziej od powiza z jego ziemsk powok. Powstaje uczucie niewakoci, uczucie
poczenia si z duchem wiata, z czym mistycznym. Niewtpliwie istnieje przy tym
mylowe powizanie z owym elementem, nazwanym w dawnych fizjologicznych
wyobraeniach lekarzy wiatrem". Nieprzypadkowo ju w prapocztkach systemu jogi
prawidowe oddychanie odgrywao du rol.
Oddech przyspiesza poczenie z duchem wiata, ktry, wedug poj indyjskich, mgby
moe nazywa si oddechem wiata. Nie ma wtpliwoci, e nauka jogi jest czci spucizny
dawnych Indii dla medycyny wspczesnej. Doniesienia, ktre u progu nowoytnoci

dotary do Europy, mwi o nieprawdopodobnej zdolnoci osb uprawiajcych jog do

pozbycia si uczucia blu, o wpywie na czynno serca, o tumieniu potrzeb ciaa do tego
stopnia, e przez duszy czas, w penym transie, mog y bez
"^
pokarmu, mog nawet wpa w stan pewnego rodzaju letargu. Doniesienia te dziaay inspirujco na denia, ktre w XIX i XX w.
weszy do medycyny zachodniej, a zwaszcza do neurologii, pod nazw sugestii, hipnozy i
autosugestii. Zachciy te do badania zalenoci midzy duchem, wol, dusz i ciaem.
Nowo-ytno zapomniaa, e w dawnych Indiach joga nie bya nauk lekarsk, lecz tylko
wiczeniem oddalajcym od spraw tego wiata.
Przez samoumartwienie i post, a do progu mierci godowej, szuka rwnie Budda okoo
535 r. p.n.e. drogi wyjcia z powszechnego cierpienia. Jego nauka o yciu w dobrych
uczynkach jako drodze do osignicia nirwany miaa niewtpliwie wpyw na obchodzenie si
z chorym w drugiej poowie I w. p.n.e. Przynajmniej na jaki czas przytumia
218
bezlitosne stosunki kastowoci i dostarczya, dziki idei dobrych uczynkw, nowego
elementu religijnego. W konsekwencji natchno to krlw indyjskich do budowania
pierwszych w historii wiata szpitali.
W pobliu Dzunagadu znajduje si blok skalny, na ktrym krl Asioka, wielki wadca
Maurjw (273232 p.n.e.), kaza wyku kilka swoich synnych edyktw, a wrd nich
nastpujcy tekst: Krl Prijadarszin wszdzie wznosi dwa rodzaje szpitali: szpitale dla ludzi
i szpitale dla zwierzt. Tam, gdzie nie byo zi leczniczych ani dla ludzi, ani dla zwierzt
kaza je sprowadza i uprawia".
Inne rda donosz, e ju w 427 r. p.n.e. budowano na Cejlonie szpitale. Pewny by fakt, e
rwnie krl Duttha Gamani na ou mierci w 151 r. p.n.e. wyda rozkaz przeczytania mu
listy jego dobrych uczynkw. Naleao do nich ufundowanie 18 szpitali dla biednych.
Pierwszy zaoyciel szpitala, jakiego zna historia Zachodu, y p tysica lat pniej, w
330379 r. n.e. By nim biskup Cezarei Bazyli Wielki. Gdy osiemdziesicioletni Budda
zmar w Kusynarze (okoo 483 r. p.n.e.) dokadne studium jego ostatnich godzin pozwala
przypuszcza, e przyczyn mierci by wewntrzny krwotok z gboko usadowionego
wrzodu dwunastnicy pozostawi i wrd lekarzy wielu swoich zwolennikw.
W jego otoczeniu przebywao wielu lekarzy, przewanie synw ksit. Nalea do nich
Kasjapu. Od niego pochodzio 16 prze219
pisw na piguki przeciwko chorobom dziecicym, wymienianych w wyej wspomnianym
rkopisie Bowera w 800 lat pniej. To take dowodzio wieku przekazanych rde. Innym
lekarzem by Dziwaka, o ktrym mwiono, e du cz swoich dochodw z praktyki
lekarskiej regularnie przekazywa swemu mistrzw, ktry go nauczy sztuki leczenia.
Dziwaka pracowa wdrujc z miejsca na miejsce. Pniej jednak zosta pierwszym lekarzem
na dworze swego ojca. Do uroczystych ceremonii przy obejmowaniu swego urzdu naleao,
by lekarz nadworny przybywa przed paac na soniu.
Reasumujc naley przyj, e nauka Buddy zachcaa do niesienia pomocy choremu, a nie
do praktycznych, pionierskich postpw lekarskich. Pytanie o pocztki pozostao bez
odpowiedzi. Wprawdzie wanie pisma buddyjskie day gboki wgld w istot
wczesnoindyjskiego wiata, a tym samym moe jak odpowied na powysze pytanie.
Rwnie i ten wiat tworzyli ludzie. Krlowie i ksita, wadcy i bogacze Indii take byli
ludmi, takimi samymi jak panujcy nad Nilem i w Mezopotamii. Cho masy yy czsto w
ciemnocie moni podali nie tylko wadzy, lecz take zdrowia, przyjemnoci i uwolnienia
si od blu. Uznawali oczywicie arliwo wiary lub przynajmniej wyrachowanie, rozsdne
zachowanie si wobec bogw. Modlili si i skadali rozliczne ofiary. Ale tam, gdzie nie

pomagay pobone ofiary, gdzie wyrocznia i zaklcia byy bezsilne, nie pogardzali pomoc
ziemsk. Pragnli jej tym bardziej, im wiksza bya ich inteligencja, wiedza, pragnienie
wiedzy albo ich wadza. Wrd licznych wojen wadcy Indii szczeglnie potrzebowali lekarzy
do leczenia ran. W ten sposb pola bitewne byy terenem, na ktrym chirurdzy w owym
czasie, jak te i w pniejszych tysicleciach, gromadzili swoje praktyczne dowiadczenia.
Trwajce przez wieki konflikty i rywalizacje, walki o wadz i intrygi na miar
Machiavellego midzy panujcymi i braminami, przeplatane okresami porozumienia i
wsplnego rozwoju wadzy, stworzyy, podobnie jak przejciowo powstae, bogate, dne
uycia mieszczastwo, to dla rozwoju niezalenych umysw lekarskich. Lekarze rwnie
byli ludmi swojej epoki, z jej religijnymi i filozoficznymi ideami, podlegajcy
antagonizmom i tradycjom. A jednak, w dogodnych chwilach, wkraczali na nowe obszary,
gdzie w ich lady wkroczy miao czsto dopiero europejskie redniowiecze i nowoytno.
Kt dziwiby si, e ludzie tego pokroju byli wiadomi swych
220
zdolnoci i znaczenia i ustanowili dla swego stanu prawa odzwierciedlajce dum zawodow
i poczucie obowizku? Lekarz pisano pacjent, lek i pielgniarka stanowi cztery
fundamenty, od ktrych zaley wyleczenie. Ale bez lekarza te trzy pozostae fundamenty s
bezwartociowe, tak jak bramin recytujcy Rygwed czy Samawed w czasie obrzdw
jest bez znaczenia pod nieobecno bramina, ktry recytuje Ja-durwed. Ale dobry lekarz
sam moe wyleczy chorego, jak eglarz, ktry bez pomocy innych eglarzy moe
doprowadzi d do portu".
Na innym miejscu znajdoway si przepisy odnoszce si do etyki lekarskiej:/^Powi si
cakowicie pomocy choremu, nawet jeli przy tym stracisz swoje ycie. Nigdy nie szkod
choremu, nawet w mylach. Staraj si zawsze doskonali swoj wiedz. Nie lecz kobiet pod
nieobecno ich mw. Lekarz ma zwraca uwag na swj dobry strj i ma waciwie si
zachowywa. Z chwil znalezienia si przy chorym ma nie zajmowa si niczym innym, ani
w myli ani w mowie, jak tylko cierpicym czowiekiem. O tym, co dzieje si w domu
chorego, nie wolno mu mwi poza domem. Choremu nie wolno mwi o moliwej jego
mierci, jeli tym zaszkodzi si choremu albo komu innemu. W obliczu bogw [...] masz to
zobowizanie przyj. Niech ci wszyscy bogowie wspomagaj, jeli im jeste posuszny, W
przeciwnym razie niech bd przeciwko tobie. Uczniowie maj na to odpowiedzie: niech tak
si stanie".~7 Ten sam yczliwy kaprys historii, ktry zachwycony wiatem antycznym
historykom medycyny nakaza nakrelenie wysoce etycznego obrazu starogreckiej medycyny,
przekaza potomnoci rwnie tekst greckiej przysigi lekarskiej. A do pierwszej poowy
XX w. przysiga Hipokratesa uchodzia za bezprzykadny wyraz etyki lekarskiej. Nowsze
badania, sprowadzajce osob Hipokratesa do jego historycznego wymiaru, zburzyy
wyobraenie, jakoby przysig t skadali uroczycie jego uczniowie na kocu swej nauki.
Badania dopuszczay jednak moliwo, e ta przysiga zostaa uoona w ostatnim wieku
przed nasz er przez nieznane osoby, moe jako sprzeciw wobec dzy zysku lekarzy
pozbawionych skrupuw.
Oto najwaniejsze urywki przysigi Hipokratesa: Przysigam na Apollona lekarza, i
Asklepiosa, i Hygie, i Panakei, i na wszystkich bogw i boginie jako wiadkw, e wedug
najlepszych moliwoci i osdu bd t przysig i to zobowizanie wype221
nia. Moje polecenia bd wydawa na poytek i korzy chorych, wedug najlepszej
moliwoci i osdu, bd ich strzec przed wszystkim, co mogoby im zaszkodzi i
skrzywdzi. Do jakiegokolwiek domu wejd, chc wej dla poytku i dla dobra chorych,
chc trzyma si z dala od przez siebie zawinionej krzywdy i wszelkiej szkody, zwaszcza od
czynw namitnoci wobec kobiet i mczyzn, wolnych i niewolnych. To, co zobacz i
usysz w czasie leczenia albo i poza leczeniem w obcowaniu z ludmi, o ile to nie jest do

opowiadania zamilcz, poniewa tu milczenie jest obowizkiem. Jeli wic przysigi

dochowam i jej nie zami, to niech mnie w yciu i w sztuce leczenia spotka powodzenie,
sawa i uznanie wszystkich ludzi, a do najodleglejszych czasw. Jeli j zami i stan si
krzywoprzy-sic, to niech si stanie odwrotnie".
Nietrudno znale tu rwnolego myli do przysigi lekarskiej, ktr zaczerpnlimy ze
rde staroindyjskich. Pewnego dnia badania wielu jeszcze nieznanych rde indyjskich
ostatecznie o tym zadecyduj, kto jako pierwszy rozwin te etyczne wyobraenia o pracy
lekarza, kto je od kogo przej i czy jak my sdzimy Indie wyprzedziy Grecj czy te
Grecja Indie.

.
222
:
i*.
T'H
''
4\1
i
:
.'.:. ..
/v
lekarze dawnych Chin
r\
ROZDZIA I
Chiski albo Wielki Mur jest prawdopodobnie jedynym dzieem wczesnego okresu Chin
rzeczywicie znanym przez wiat zachodni. Jako gigantyczne dzieo obronne, zwieczone
niezliczon liczb wie straniczych, biegnce wiele tysicy kilometrw poprzez gry i
doliny, mur sta si najpotniejszym symbolem chiskiej historii.
Gdy chiski cesarz Qin Shihuang (221-210 r. p.n.e.) rozpocz wznoszenie owego muru,
bronic si przed ludami koczowni225
TABLICA CHRONOLOGICZNA*
2852-2205 r. p.n.e.
2205-2198 r.p.n.e. 2205-1766 r.p.n.e. 1766-1122 r.p.n.e. 1122-221 r. p.n.e. 221-206 r. p.n.e.
206 r. p.n.e.-220 r. n.e.
OKRES TRZECH WADCW
OKRES PICIU WADCW
w tym:
cesarz Yao
cesarz Shun
Cesarz Yii
DYNASTIA XIA

DYNASTIA SHANG ALBO YIN

DYNASTIA ZHOU
DYNASTIA QUIN
DYNASTIA HAN
Podane tu daty s datami przekazane nam chronologii. Oglnie rzecz bio rc wszyscy
zgadzaj si co do tego e podporzdkowanie sobie dynasti Shang przez dynasti Zhou
nastpilc w drugiej poowie XI w. p.n.e. Wieli uczonych (tak jak i my w niniejsze ksice)
datuje to wydarzenie n; 1027 r. p.n.e. Daty podawane w dzie lach historycznych po 841 r.
p.n.c mona uzna za wice.
22(
czymi z pnocnych stepw w rzeczywistoci wczesna historia Chin zmierzaa ju ku
swemu kocowi. W 19H r. ukazaa si w Anglii, wwczas zapewne najwaniejsza, ksika o
historii Chin: The civilization of China from the earliest times". Niewiele stron zajmowa w
niej temat rozwoju Chin przed rozpoczciem si zachodniej rachuby czasu. Jej autor, sinolog
z Cambridge, nie chcia zbyt powanie potraktowa wczesnych historycznych przekazw
wraz z najwaniejszym dzieem, napisanym ju w 14586 r. p.n.e., pt. Shiji" (Zapiski
historyka).
Chiczycy wywodzili pocztki swej historii od piciu cesarzy: Shennong by wynalazc puga
i rolnictwa; Huangoti uchodzi za wynalazc wozu i odzi, uku i strzay, hodowli
jedwabnikw, muzyki i pisma; Fuxsi zapocztkowa mylistwo i rybowstwo; Yao i Shun
byli twrcami sztuki zarzdzania i kalendarza; cesarz Yii opanowa w kocu wylewy tej
Rzeki. Wedug chiskich przekazw mieli ci wadcy y w 28522205 r. p.n.e. Ostatni z
nich zaoy dynasti Xia, ktra w 2205-1766 r. p.n.e. panowaa nad duymi czciami Chin
pnocnych. Po niej nastpia dynastia Shang w 17661122 r. p.n.e. T z kolei zmienili
krlowie z dynastii Zhou (1122221 r. p.n.e.), a po niej nasta ju tu wymieniony krl Qin
Shihuang, ktry pod swym potnym wadztwem zjednoczy cae Chiny. Po nim objli
jeszcze wadz cesarze z dynastii Han (206 r. p.n.e. 220 r. n.e.). Moe sinolog z Cambridge
susznie uwaa histori pierwszych piciu cesarzy za legendarne wymysy owych dawnych
uczonych, ktrzy pisali swoje dziea o historii Chin w I w. p.n.e. Myli si jednak gruntownie,
lekcewac dane o dynastiach Shang i Zhou. W 1936 r., w 25 lat po wydaniu powyszego
dziea, ukazaa si ksika The birth of China" H. G. Creela. Autor powici w niej ponad
200 stron samemu tylko opisowi okresu Shang. Tymczasem pogldy zmieniay si:
archeologowie potwierdzili wiele faktw dotyczcych wadcw z dynastii Shang, o ktrych
pisali Chiczycy.
Ziemia z Anyangu, dawnej stolicy krlw Shang, wydaa tysice koci z U w. p. n. e. Byy na
nich znaki pisarskie wcale tak bardzo nie rnice si od pisma chiskiego pniejszych
czasw. Ludzie z okresu Shang wyryli na owych kociach pytania do bogw. Pytali ich o
pogod, powodzenie wojenne i wszystkie zagadnienia dotyczce ich losu. Te pytania
dostarczyy badaczom cennych wskazwek o historii z czasw Shang.
227
ni
ii
-w
ii
I!
Im wicej znakw tego pisma udao si odcyfrowa, tym wiksza stawaa si pewno: Chiny
miay bardzo star histori, a pastwo Shang istniao rzeczywici, nawet jeli jego datowanie,
na podstawie wykopalisk archeologicznych, nieco si w czasie przesunie (dynastia Shang od
1523 do 1028 r. n.e., dynastia Zhou od 1027 do 256 r. p.n.e.). Wikszo elementw
kultury chiskiej bya w pastwie Shang ju uksztatowana.

Groby wadcw z dynastii Shang mimo woli przywodz nam na myl groby krlewskie z Ur.
Krlom Shang take towarzyszya do grobu dua cz wity, a wrd niej cae zaogi wozw
bojowych. Wyposaenie grobw ukazywao potomnoci wietno i bogactwo, w jakim ci
zmarli musieli niegdy y.
Tak jak nad Nilem oraz w Mezopotamii, tak i nad t Rzek kultury chopskie istniay
znacznie wczeniej, zanim pojawili si Shangowie, wyposaeni w wozy bojowe i w
doskonalsz bro z brzu, a take w zdolnoci, ktre umoliwiy budow stolicy Anyang.
Chronieni t Rzek wznosili swoje paace, podporzdkowali swojej administracji ziemi i
kazali przerabia surowce swego kraju: mied i cyn. Obserwacje gwiazd, kalendarz, sztuka
rachunku i pismo byy niezbdnymi atrybutami ich systemu zarzdzania. Pisano nie tylko na
kociach, lecz take na bambusowych tabliczkach.
228
r

Niezrwnane byy brzy znalezione w grobach: nie tylko cechuj si niebywa zrcznoci
artystyczn, ale take przekazuj nam wiadomoci o wiecie wyobrae i wiary stworzonym
przez Shangw. Znali bogw w taki sam sposb jak wszystkie dawne ludy: na czele bogw
sta Shangoli, praojciec ludzkoci, ktry wraz z bogini-matk She stworzyli Ziemi. Znali
take demony, przede wszystkim Taotie, o twarzy drapienego zwierzcia, ktry pochodzi
prawdopodobnie z odlegych czasw, gdy lud myliwski Shang musia obawia si tygrysa.
Shangowie uprawiali take kult przodkw, ktry w nastpnych czasach wycisn tak silne
pitno na yciu Chiczykw. Wierzono, e cz duszy kadego zmarego pozostawaa
zwizana z yjcymi czonkami rodziny. Dusza zdana bya na ofiary dostarczane jej przez
ywych, bronice j przed zymi duchami.
Z biegiem czasu kapani epoki Shang poczli przenika tajemnic stworzenia uformowali
podstawy owego obrazu wiata, ktry Chiczycy zachowali przez kilka tysicleci. Tak jak
dawnych Hindusw, tak te ich przepeniaa myl o jakim duchu wiata Dao, ktry
przenika wszelkie powstawanie i przemijanie i dowodzi swojej obecnoci szczeglnie w
dwch przeciwstawnych siach: yang i yin. Yang element mski, twrczy, silny; yin
eski, agodny, przyjmujcy. Wrd napi midzy tymi siami
229
rozgrywa si cae ycie w kosmosie i w czowieku jako czci tego kosmosu.
Nie mamy adnych wizerunkw owych wadcw, ktrzy w 1027 r. p.n.e. spowodowali
upadek panowania Shangw. Figura owego sugi z okresu Zhou musi nam wystarczy do
wyrobienia sobie zdania o wczesnym czowieku. Pastwo Zhou trwao okoo 800 lat, a do
221 r. p.n.e. Zdobyty kraj podzielili oni na lenna i utworzyli pastwo wielu feuda-w. Zhou
nie znali adnych innych bogw, tylko jedno wielkie Niebo. Ich krl by Synem Nieba. Byli
oni na tyle mdrzy, e nie zniszczyli elementw wiary Shang, swoich poprzednikw na
tronie. Starania o przyjcie dawnej kultury nakazay im szczeglnie wysoko ceni kapanw
Shangw.
Kady ksi z epoki Zhou pragn mie na swoim dworze mdrcw, przyczyniajc si
tym samym do powstania klasy uczonych, majcych duy wpyw na histori Chin, a po
czasy nowoytne.
Uczeni ci pozostawili potomnoci najwaniejsze ksigi wczesnego okresu Chin: Shujing"
(Ksiga dokumentw), Yili" (Ksiga obrzdw), Shijing" (Ksiga pieni), Yijing" (Ksiga
przemian wrebna).
Z dawniejszych wyobrae o makro- i mikrokosmosie, wszechwiecie i czowieku, rozwina
si obszerna ideologia. Do Dao, yang i yin doczono jeszcze pi elementw, z ktrych
powsta wiat i czowiek: drewno, ogie, ziemia, metal i woda. Byo pi stron wiata, pi
planet, pi pr roku i dnia, pi kolorw i tonw, pi rodzajw smaku i pi rodzajw

stosunkw midzyludzkich: midzy ojcem a synem, mczyzn i kobiet, starszym i

modszym bratem, ksiciem i urzdnikiem oraz midzy jednym a drugim przyjacielem.
Wprawdzie ta prba wcinicia caego ycia w jeden system coraz bardziej oddalaa si od
rzeczywistoci, ale mimo to byo co nadludzkiego w tym deniu do odkrycia tajemnic
wiata. I to staranie trwao nadal,
230
lawet wtedy, gdy pastwo Zhou stracio ju swoj si wewntrzn: od VIII w. p.n.e.
rozpocza si rywalizacja licznych eudaw o wadz i rozgorzaa walka wszystkich
przeciwko wszystkim.
W czasach tych samounicestwiajcych walk pojawi si uczony Cong Zhangni (551479 r.
p.n.e.), nazwany pniej przez wiat zachodni Konfucjuszem. Zamieszczony tu rysunek z XIX
w. )rzedstawia Konfucjusza ze swoim uczniem przy herbacie. Mierzy on, e bdzie mona
przywrci porzdek w pastwie Roszc cnot i dajc dobry przykad; wadcy mieli zarwno
so-)ie, jak i ludowi dawa przykad cnoty i oddziaywa na wychowanie swoich poddanych
przez wzorowe zachowanie si. Kon-iicjusz marzy o panowaniu ludzi szlachetnych.
Wprawdzie jego lauka nie pozostaa bez wpywu na uksztatowanie si chiskiej odziny, lecz
za ycia dozna tylko poraek i zrezygnowany za-:oczy ycie.
Rezygnacja bya jednak z zaoenia celem innej grupy uczonych, la czele ktrej, wedug
chiskiej tradycji, sta czowiek imie-liem Laozi. Grupa ta gosia odwrt od brudnych sporw
tego wiata i rezygnacj z wszelkiej wasnej aktywnoci. Tylko przez >oddanie si, bez udziau
wasnej woli, dziaalno ducha wszechwiata Dao umoliwiaa istnienie wiata bez zakce.
31
Owo bierne poddanie si losowi, przez tysiclecia tak znamienne dla narodu chiskiego,
wyksztaci pniej taoizm. Wyrodzi si on jednak w nauk o czarach, pen zabobonw i
alchemii. Qin Shihuang pierwszy dostojny cesarz Chin" tak nazywa si krl dynastii
Qin, ktry w 221 r. p.n.e. pooy kres rozbiciu pastwa Zhou. W bitwie, uywajc wozw
bojowych, dosownie zmit ca warstw feudaw. Na ich miejsce postawi urzdnikw
administracji, ujednolici jzyk i pismo, miary i wagi, okreli rozstaw k wozw i szeroko
ulic. Nie wiemy jeszcze, od jak dawna datuj si stosunki handlowe Chin z Indiami i kiedy po
raz pierwszy szlakami przez Turkie-stan chiskie towary zawdroway do Azji Mniejszej, a
materiay weniane, ozdoby i kadzida z Saby do Chin. W kadym razie Qin Shihuang
zabiega o utrzymanie tych szlakw karawanowych. Mimo olbrzymich ofiar zbudowa Wielki
Mur dla obrony przed ludami stepowymi. Jak ogromnie rozwin si handel w czasach
pierwszego cesarstwa wiadczy fakt, e miejsca dawnych szlachetnie urodzonych ministrw
zajli kupcy; oni take otrzymywali dobra ziemskie, nalece kiedy do lennych rycerzy.
D nie Qin Shihuanga do niepowtarzalnoci i pogarda absolutnegc despoty dla
konfucjaskiej nauki o cnocie byy tak silne, e w 213 r. p.n.e. nakaza zniszczy wszystkie
wydane ksigi. Wyjt kiem byy tylko ksigi dotyczce rolnictwa, medycyny i sztuk
wrbiarskiej. Gdy zmar w 210 r. p.n.e. powstania i mord)
23;
ju w cigu kilku lat zburzyy ustalony porzdek. Ponownie rozgorzay walki wszystkich ze
wszystkimi a do 206 r. p.n.e., gdy pochodzcy z warstwy chopskiej genera Gaozu
wyrs na nowego cesarza. Rozpocz ostatni fez wczesnego okresu chiskiej historii: okres
dynastii Han.
Cesarz Gaozu ponownie rozdzieli lenna. Mimo to cesarstwo Han pozostao w swych
najlepszych latach pastwem scentralizowanym. 2 bogatych wacicieli ziemskich, ktrzy
wydzierawiali swoje ziemie powstaa mieszczaska "warstwa przodujca. Zabawy bogatej
nowej grnej warstwy spoeczestwa widoczne s na fresku z okresu Han.

Cesarze z dynastii Han rzdzili mocn rk przez okoo 100 lat. Potem nasta czas
wewntrznych zamieszek. Pooenie chopw byo nie do zniesienia, bowiem poza staymi
ofiarami na rzecz wojen z ludami stepowymi musieli jeszcze daninami pokrywa
bezgraniczn rozrzutno dworu Han. Odpowiedzi na to byy powstania chopskie oraz
powstawanie tajnych zwizkw. W kocu cesarze stali si marionetkami w rkach ambitnych
onierzy i rozpad pastwa by nieunikniony. Doprowadzio to w 220 r. n.e. do upadku
dynastii Han i oznaczao koniec wczesnej historii Chin, a byo pocztkiem 359-letniego
okresu podziau. Mimo to okres Han przeszed do historii jako ostatnia wielka epoka dawnych
Chin. Zawdzicza to w pierwszym rzdzie uczonym, ktrzy, niezalenie od wadcw i ich
sporw, stworzyli wiele dzie o nieprzemijajcej wartoci.
233

Modele domw z grobowcw z okresu Han ilustruj potomnoci warunki mieszkaniowe

zamonych Chiczykw z owych czasw. Tu pracowali uczeni, ktrzy byli na tyle zamoni,
by mc si odgrodzi od zgieku ycia. Ich praca nie bya wprawdzie ju tak twrcza jak ich
poprzednikw z okresu Zhou, lecz zebrali oni w jedno wszystkie dowiadczenia i nauki
powstae w czasach wadcw z dynastii Shang i Zhou, ktre szczliwie uszy zniszczeniu
zarzdzonemu przez cesarza Qin Shihuanga. W ten sposb powstay ogromne dziea Shiji"
(Zapiski historyka) i Shanhaijing" (Ksiga gr i mrz), podania i legendy z dziedziny
przyrody i geografii. Gdy fale walk wewntrznych wznosiy si coraz wyej, nie oszczdziy
oczywicie take bogatego mieszczastwa. Ich bezpieczestwo nie byo ju tak pewne, a lk o
ycie wkrad si take do pracowni uczonych. Na ich mylenie zaczy wywiera wpywy
czary i zabobony niemniej dostarczyli potomnoci najwaniejszych wiadectw o yciu
Chin i ich medycynie.
234
Nie moemy zapomina pisa w 1929 r. lekarz i sinolog niemiecki Franz Hubotter e
nasza znajomo chiskiej medycyny i jej historii tkwi jeszcze w powijakach i e krytyka
tekstw i badanie rde [...] zaledwie si zaczy". W poowie XX w. sytuacja ta nie zmienia
si tak istotnie ze wzgldu na wojenne zamieszki, w jakie Chiny byy wpltane. Przyszo
okae, jakie rda informacji ukryte s jeszcze w archiwach i w ziemi chiskiego kraju.
Pytanie o to, jaka jest najstarsza ksiga medyczna Chin, pozostanie prawdopodobnie sporne.
Franz Hubotter skania si do zdania, e najstarszym chiskim dzieem medycznym jest
traktat Shennong bencao". Jego pny odpis znajduje si w zestawieniu lekw, ktre ukazao
si w Chinach w 1597 r. n.e. Bencao gangmu" (Klasyfikacja korzeni i zi). Chiski
urzdnik Li Shiz-hen zebra tu, w cigu 30 lat pracy, ca tradycyjn wiedz
0 chiskich rodkach leczniczych. Zbir obejmowa 52 tomy
1 wyszczeglnia 1892 lekarstwa. Pocztki tego, co w XVI w. zostao zebrane, sigay jednak
daleko w gb historii. Zatytuowanie jednej czci ksigi Shennong" wizao si z
jednym z pierwszych cesarzy, od ktrych rozpoczyna si pisana historia Chin
z Shennongiem ,Jioskim Rolnikiem", ktry w 2838-2698 r. p.n.e. mia zwrci uwag na
yzno gleb chiskich. W historycznych godnych -zapamitania przekazach z czasw Han i
w innych dzieach tej epoki czytamy: Shennong bi zioa i drzewa czerwonym biczem,
wyprbowywa setki zi i w ten sposb rozpocz farmakoterapi". Albo: Shennong
najpierw poucza lud. Prbowa smaku setek zi. Wtedy, jednego dnia, natrafi na 70 trucizn
[...] Gdy ksi jest chory, niech pije lekarstwo, a najpierw niech wyprbowuje je mini-ster".
Wszystko wskazywao na to, e ksiga Shennong bencao", pocztkowo w jednym tomie i
obejmujca 365 rodkw leczniczych, powstaa w czasach Zhou na podstawie dawniejszego
ju dowiadczenia.

ROZDZIA II
m
#
f
235
.iii! i 'i >

Huangdi, drugi z legendarnych dawnych cesarzy Chin (2698-2598 r. p.n.e.) uchodzi za

praautora prawdopodobnie drugiego w kolejnoci pod wzgldem wieku dziea chiskiego
dotyczcego medycyny Huangdi neijing" (Nauki o wntrzu). Na tekst ksigi skadaj si
dialogi midzy cesarzem Huangdi a Chi Bo, jednym z jego ministrw. Zajmuj si oni
funkcjami cia-a ludzkiego, jego chorobami i leczeniem. Take w dziele Neijing" wiele
wskazuje na to, e najwczeniejsza wersja tego pisma pochodzi od uczonych z ery Zhou.
Zawarte w nim opisy fizjologii czowieka s jednak tak obszerne, e ju wwczas musiay si
wywodzi z dugiej tradycji. Teksty na znalezionych kociach z okresu Shang dowodz, e
kapani Shangw w II w. p.n.e. bardzo wnikliwie zajmowali si chorobami i ich objawami.
Istniay informacje dotyczce rozmaitych dolegliwoci gowy, chorb oczu, zbw, narzdw
garda i nosa, ng, przewodu pokarmowego, nerek i pcherza, a przede wszystkim jednak
chorb zakanych i epidemii. Wnioski z pniejszych doniesie pozwalaj przypuszcza, e
chodzio tu gwnie o malari, grulic, trd, osp, tyfus, choler i dum. Jak wiadomo,
Wschodnia Mongolia do czasw nowoytnych pozostawaa niewygasym ogniskiem dumy.
Opisy cierpie na kociach wrebnych, za pomoc ktrych zapytywano bogw o rad,
ukazuj nam, jak silne w starej medycynie chiskiej byo przekonanie, i choroby zsyane s
przez bogw i demony.
236
Okres Zhou pozostawi nam gliniane figurki szamanw, owych mw obdarzonych
tajemnymi siami, mogcych zapobiec wszelkim ludzkim cierpieniom przez zaklcia i czary.
Dla mas chiskich zaklcia i czary, take w pniejszych wiekach, byy jedyn ostoj w tych
wszystkich cierpieniach, ktre im ich ubstwo przysporzyo. Podobnie jak uczeni, rwnie
dawni lekarze chiscy mieszkali przy dworach ksicych. W czasach Zhou po raz pierwszy
donoszono o nadwornych lekarzach, yishi shangshi, oraz o zarzdzajcych skadnicami
lekw. W rocznikach okresu Han mowa jest o taiyiling, lekarzu naczelnym. Jako zapat
otrzymywa 6001000 miar ryu rocznie. W doniesieniu z pniejszego okresu Han
wymienia si 293
lekarzy nadwornych (urzdnikw) co prawda aden z nich nie osign wyszej rangi
ponad pit grup klasy urzdniczej. Roczniki donosz take, w niejednym przypadku, e
lekarze, ktrzy zawiedli w leczeniu pacjentw wysoko postawionych, skazywani byli na
mier. Tym bardziej zdumiewajcym by fakt, e w ogle znajdowali si ludzie, ktrzy ju w
II w. p.n.e. walczyli z caym powiceniem o wyjanienie wewntrznych czynnoci
czowieka.
Pogmatwany, jak ten anatomiczny przekrj czowieka, wydawa si wiatu zachodniemu
obraz anatomii i fizjologii czowieka stworzony przez lekarzy i uczonych w dawnych
Chinach. Obraz ten robi wraenie mieszaniny wspaniaej konstrukcji z absolutnym
nonsensem. Popltanie czego naprawd pierwotnego z pniejszymi dodatkami, co cechuje
wszystkie dawne dziea Chin, utrudniao rozrnienie prawdziwego dawnego dorobku
umysowego od tego, co powstao w nastpnych tysicleciach w wyniku niekoczcych si
spekulacji. Jedno jest tylko pewne: od momentu, w ktrym lekarze w Chinach prbowali

pozna istot zdrowia i choroby, wyobraenia kosmologiczne Shang i Zhou suy}' im jako
drogowskazy.
Z fS > T237

Okres Zhou pozostawi nam gliniane figurki szamanw, owych mw obdarzonych

tajemnymi siami, mogcych zapobiec wszelkim ludzkim cierpieniom przez zaklcia i czary.
Dla mas chiskich zaklcia i czary, take w pniejszych wiekach, byy jedyn ostoj w tych
wszystkich cierpieniach, ktre im ich ubstwo przysporzyo. Podobnie jak uczeni, rwnie
dawni lekarze chiscy mieszkali przy dworach ksicych. W czasach Zhou po raz pierwszy
donoszono o nadwornych lekarzach, yishi shangshi, oraz o zarzdzajcych skadnicami
lekw. W rocznikach okresu Han mowa jest o taiyiling, lekarzu naczelnym. Jako zapat
otrzymywa 6001000 miar ryu rocznie. W doniesieniu z pniejszego okresu Han
wymienia si 293
lekarzy nadwornych (urzdnikw) co prawda aden z nich nie osign wyszej rangi
ponad pit grup klasy urzdniczej. Roczniki donosz take, w niejednym przypadku, e
lekarze, ktrzy zawiedli w leczeniu pacjentw wysoko postawionych, skazywani byli na
mier. Tym bardziej zdumiewajcym by fakt, e w ogle znajdowali si ludzie, ktrzy ju w
II w. p.n.e. walczyli z caym powiceniem o wyjanienie wewntrznych czynnoci
czowieka.
Pogmatwany, jak ten anatomiczny przekrj czowieka, wydawa si wiatu zachodniemu
obraz anatomii i fizjologii czowieka stworzony przez lekarzy i uczonych w dawnych
Chinach. Obraz ten robi wraenie mieszaniny wspaniaej konstrukcji z absolutnym
nonsensem. Popltanie czego naprawd pierwotnego z pniejszymi dodatkami, co cechuje
wszystkie dawne dziea Chin, utrudniao rozrnienie prawdziwego dawnego dorobku
umysowego od tego, co powstao w nastpnych tysicleciach w wyniku niekoczcych si
spekulacji. Jedno jest tylko pewne: od momentu, w ktrym lekarze w Chinach prbowali
pozna istot zdrowia i choroby, wyobraenia kosmologiczne Shang i Zhou suyy im jako
drogowskazy.
Vi ii . 2.
237
^il|.l*
**miri
Te fantazyjne rysunki puca, serca, wtroby, jelita grubego, tchawicy i odka wskazuj, e
przy ich opracowywaniu punktem wyjcia bya obserwacja narzdw ludzkich i zwierzcych,
jednak znaczne odchylenia od ich rzeczywistej budowy dowodz, e te obserwacje nigdy nie
byy dokadne. Prawdopodobnie obserwacja ograniczaa si tak jak i u wszystkich innych
ludw do przypadkowych ogldzin zmarych lub rannych. Roczniki chiskie mwi o
sekcji zmarego jeca dopiero w 1145 r. n.e. Pniej, a do czasw nowoytnych, nie byo
mowy o prawdziwych badaniach anatomicznych. Kult przodkw kategorycznie zabrania
rozkawakowywania zwok zmarego. Tym samym zamyka drog uczonym lekarzom do
prawdziwego anatomicznego rozpoznania, a zamiast tego popycha ich na rozlege obszary
spekulacji.
Prba wyobraenia sobie wntrza czowieka na podstawie bardzo nielicznych i
przypadkowych spostrzee bya jednak na swj sposb imponujca. Najwaniejsz spraw
dla lekarzy chiskich byo bowiem wczenie czynnoci czowieka w funkcje wszechwiata.
Poniewa wiat skada si z piciu elementw, byo te i pi narzdw gwnych: serce,

puca, nerki, wtroba i ledziona. Do nich naleao pi narzdw pomocniczych: jelito grube,
jelito cienkie, woreczek ciowy, odek i pcherz. Istnia midzy nimi osobliwy stosunek
przyjani i wrogoci, co z kolei wywodzio si z waciwoci piciu elementw: drewna,
ognia, ziemi, metalu i wody. Nerka jako narzd
238
wody musiaa by wrogiem serca uchodzcego za narzd ognia. Kademu narzdowi
odpowiadaa okrelona planeta i okrelona pora roku. Serce na przykad pozostawao we
wzajemnej zalenoci z latem. Najbardziej jednak znaczca w ciele czowieka bya
dziaalno ducha wiata Dao i jego przeciwstawnych komponentw: yang i yin. Z powietrza,
z nieba", dostawa si duch wiata przez puca, a z ziemi przez poywienie do wntrza
czowieka. Tu porusza si systemem licznych y, kanaw lub nerww, ktrych
zidentyfikowanie z rzeczywistymi anatomicznymi narzdami do dzi si potomnoci nie
udao. W normalnych warunkach yang i yin przepyway przez okrelone czci ciaa. Grzbiet
by yang, brzuch yin. Wtroba, serce, ledziona, puca, i nerka yang. odek, , jelito
grube, jelito cienkie, pcherz yin. Jeli dziaalno Dao pod wpywem zmian
kosmologicznych ulega zakceniu, to funkcje ciaa ludzkiego te zostay zaburzone. Moe w
ten sposb tumaczono sobie wielkie epidemie. W kadym razie gwn przyczyn wszelkich
chorb byo zakcenie rwnowagi midzy yang i yin. Gdy nowoczesna medycyna odkrya
wielkie znaczenie funkcji wegetatywnego ukadu nerwowego tu i wdzie sdzono, e starochiscy lekarze przeczuwali to, co czasy nowoytne naukowo potwierdziy. Nasuwa si
paralelizm midzy ukadem wspczu-lnym i przywspczulnym, jako wielkimi sternikami
ukadu wegetatywnego, a starochiskim yang i yin. Jeli nastpi zakcenie rwnowagi
midzy ukadem wspczulnym i przywspczulnym
239
powstaj choroby. Starochiscy lekarze ostrzegali przed zachwianiem rwnowagi midzy
yang i yin, w nastpstwie czego wystpoway choroby. Na tym malowidle chiskiego lekarza
P. K. Lianga, przedstawiajcym n/ybitnych lekarzy chiskich znajduje si take portret
lekarza o nazwisku Bian Que. Chodzi tu o pierwszego lekarza dawnych Chin, o ktrym mamy
pewne dane biograficzne. Bian Que y w VI albo V w. p.n.e. i przenosi si z jednej
rezydencji ksicej do drugiej. Najwidoczniej jego specjalnociami byy choroby dziecice i
kobiece, a odnoszone przez niego sukcesy przysporzyy mu legendarnej sawy. Pewien bardzo
zazdrosny kolega z ksistwa Qin, naczelny lekarz tamtejszych lekarzy dworskich, kaza go w
kocu skrytobjczo zamordowa.
Bian Que uwaany jest za praojca bardzo pniej sawnego dziea Neijing". Jego nauki
uatwiaj nam wgld w dziaalno chiskich lekarzy okoo poowy I w. p.n.e., zwaszcza w
ich swoiste metody diagnostyczne wynikajce z wiedzy o anatomii i fizjologii. Puls jest jak
rozsypane licie drzew, jak palca si trawa [...] jak napita ni [...] jak tryskajce rdo"
tak brzmia starochiski tekst, a w Neijing" mowa jest o pulsie bbnicym" oraz o pulsie
bez tchu". Od najwczeniejszych czasw chiskich lekarzy fascynowa fenomen ttna w
rozmaitych czciach ciaa ludzkiego. To tajemnicze ttnienie byo dla nich najwaniejszym
objawem w poznawaniu procesw wewntrznych. Podobnie jak wczeniej lekarze szukali
zewntrznych oznak w celu okrelenia chorb wewntrznych. Przypadkowe spostrzeenia
doprowadziy ich do odkrycia zwizku midzy wygldem jzyka albo oka a ukrytymi
chorobami. Z tego powsta cay system nauki o diagnozie, czyli rozpoznaniu choroby, przy
czym spekulacja i fantazja przerastaa realia: ucho poczone byo z nerk, wargi ze ledzion,
jzyk z sercem. Ciemny kolor oczu wskazywa na chorob nerek, jasny na choroby puc.
Najwaniejszym punktem wszelkiej diagnostyki pozostawa nieustannie bijcy puls.
240
Takie figurki z koci soniowej lub alabastru naleay dawniej do wyposaenia domu
wyszych sfer chiskich. Chora pani domu na takim modelu wskazywaa lekarzowi miejsca

swych dolegliwoci, poniewa bardzo surowe chiskie obyczaje zabraniay obnaania si

przed lekarzem i badania ciaa
-*
Dziewczynka cierpica na osp
Take i w tym wypadku nie daje si osdzi, jak daleko wstecz sigay te groteskowe
wynaturzenia diagnostyki ttna stosowane w Chinach przez tysiclecia i ju w naszej erze. W
kocu z bicia pulsu okrelano u ciarnych pe oczekiwanego dziecka: Jeli puls lewej rki
jest szybki, nie zanika brzemienna wyda chopca na wiat".
W kadym razie nauka o pulsie jako doradcy w sprawach chorb" ju w czasach Bien Que
tak bardzo przyja form systemu, e musia j poprzedza dugi okres rozwoju. Badano puls
na ttnicach gowy i ng, lecz przede wszystkim na rkach. Puls by take czci wielkiego
wiata wyobrae o kosmosie i czowieku. Niebo mwio" w grnej czci ciaa czowieka
przez ttnice na obu skroniach, a sam czowiek przemawia" przez ttnice obu uszu. Bicie
pulsu zmieniao si w zalenoci od pr roku na jesieni puls by jak wos". Ttno ttnicy
promieniowej przy stawie nadgarstkowym byo Podzielone na odcinki. Odcinek na prawym
rku informowa o stanie puc, na lewym o stanie serca. Drugi odcinek na prawym rku
zdradza choroby odka i ledziony; inny, na lewym rku ci i wtroby oraz
informowa o wystpowaniu chorobotwrczego nadmiaru yang albo yin.
241
Prawdopodobnie dawna chiska metoda leczenia, zwana pniej w krajach na Zachodzie
akupunktur, wywodzi si z nauki najwczeniejszych lekarzy, a moe nawet szamanw.
Walka z przypuszczalnymi demonami, znajdujcymi si w ciele chorego, nasuna im
prawdopodobnie myl przepdzania zych duchw przez nakucie ich igami. Nastpni uczeni
lekarze wyej oceniali akupunktur w swym rozlegym systemie leczniczym. Ju nie demony
zwalczano igami wbijanymi w rne, dokadnie okrelone, miejsca ciaa, lecz nadmiar lub
niedobr yang i yin. A do poowy XX w. nie udao si wyjani i anatomicznie uza1f
S5.
sadni pogmatwanego i rnorodnego systemu, wedug ktrego w dawnych Chinach
posugiwano si igami przy nakuwaniu. Na pocztku jednak wszystkie systemy wywodziy
si z zasadniczej myli, e pewne okrelone miejsca naczy yl242
ych i nerww", w ktrych dziaay elementy yang i yin, naley otworzy lub podrani, aby
usun nadmiar jednego lub drugiego i zatrzymany ruch wprawi w ponowny obieg. Blisko i
tym spokrewniony by inny sposb leczenia: mae stoki sproszkowanej Artemisia vulgaris
(bylica) palono na pewnych, po-iobnych do wybranych do akupunktury, miejscach skry,
przy-3uszczalnie w zamiarze dostarczenia silnego bodca tam, gdzie 3y niedobr yang czy
yin.
Oawni lekarze Chin dalecy byli jeszcze od fantastycznej precyzji wspczesnej akupunktury
w pniejszych wiekach naliczo-10 bowiem blisko 700 punktw naku; jednak trzeba
stwier-izi, e ju wtedy istnia zbliony system rozplanowania naku. Fa figurka mczyzny
z brzu uywana bya w XI w. i.e. przez studentw medycyny do nauki akupunktury.
Zaznaczono na niej rozmaite miejsca do nakuwania igami. Dla kadej choroby dokadnie
okrelone byy miejsca i gboko naku. Jak bardzo inwazyjne byo to leczenie w dawnych
czasach przekonujemy si czytajc fragment ksigi Huangdi neijing" ^wedug tumaczenia
Franza Hiibottera): ty cesar2 zapyta: Chciabym usysze co o miejscach zabronionych.
Chi Bo odpowiedzia: jeli przy nakuciu trafi si w serce, to mier nastpuje tego samego
dnia [...] jeli si nakuje wtrob mier nastpi pitego dnia [...] jeli si nakuje puco
mier nastpi trzeciego dnia".

Cay ten system nie byby produktem ducha wczesnego okresu historii, gdyby znw nie by
powizany z ywioami, planetami, porami roku i dnia. Na przykad trzeciego dnia miesica
nie wolno byo przeprowadza akupunktury aa udzie, szesnastego dnia na piersi. Byy dnie
dla yang i dla yin, w ktrych mona byo leczy tylko pewne czci ciaa, po lewej albo
prawej stronie. O wielkich wpywach dawnych czasw na medycyn nowoytn wiadczy
fakt, e akupunktura w 24 tysice lat po jej powstaniu znalaza sobie drog do XX-wiecznej
Europy. W wielkim nurcie medycyny zachodniej pozostaa wprawdzie metod uprawian
przez jej znawcw, outsiderw, pocigajc swoj nowoci i tajemniczoci, lecz moe
wanie medycyna Zachodu poznaa lub przeczua mechanizm dziaania akupunktury, ktry
lea u jej podstaw.
243
W 1893 r. brytyjski neurolog Henry Head odkry, e chore narzdy mog wywoywa ble
dalekie od waciwego miejsca choroby, w dokadnie odgraniczonych obszarach. Miejsca te
nazwano strefy Heada". Jeli si je poddao dziaaniu ciepa lub masaowi, to czsto
osigano nadspodziewanie dobre wyniki terapeutyczne.
Pniej Niemiec Huneke zauway, e przez wstrzyknicie rodka znieczulajcego w skr
mona byo wpyn na stany chorobowe narzdw wewntrznych, i to czasami zupenie
nagle. Wywoywano w ten sposb procesy, pocztkowo niezrozumiae, ktrych uyteczno
bya jednak bezsprzeczna. Czy bdne teoretyczne wyobraenia dawnych lekarzy chiskich
doprowadziy w praktyce do podobnych wynikw? Czy w ten sposb mona wytumaczy
fakt, i akupunktura przetrwaa wiele tysicy lat?
Zamieszczono tu cztery z wielu wspaniaych ilustracji ze sawnej chiskiej ksigi lekw
Bencao gangmu" jej pierwotna forma pochodzi od Shennong bencao" i siga co
najmniej okresu Zhou. Pewne jest to, e prapocztki chiskiej nauki o lekach swymi
korzeniami tkwi gboko w wyobraeniach o kosmosie i mikrokosmosie.
W wiecie uczonych lekarzy roliny skaday si z tych samych piciu elementw, z jakich
skada si czowiek. Lekarstwo czerwone jak ogie miao dziaa leczniczo na serce,
uwaane take za ogniste. Grne czci rolin z natury rzeczy przeznaczone byy do
oddziaywania na grne czci ciaa ludzkiego. Jeli jednak we wczesnej chiskiej anatomii
czy diagnostyce niebotyczne" spekulacje ostatecznie zaatwiay tre rzetelnych obserwacji i
prawdziwych osigni opartych na dowiadczeniach, to przecie skarbiec rodkw
leczniczych obejmowa duo lekw, ktrych faktyczne dziaanie byo niezaprzeczalne. Ju w
II w. p.n.e. lekarz Mashuang posugiwa si chiskim zielem przli, czyli Ephedra sinica,
jako rodkiem przeciw dycha-wicy oskrzelowej i dusznicy bolesnej. W 1887 r. Japoczyk Nagai odkry w tym leku efedryn, bez ktrej nowoytna medycyna nie moe si oby w
przypadkach leczenia astmy i zapalenia oskrzeli. Dopiero jednak w 1925 r. dziaanie
lecznicze efedryny zostao w peni docenione w Europie.
Jak si zdaje Chiczycy pierwsi stosowali rt przy leczeniu wrzodw co najmniej dwa
tysice lat wczeniej nim w Europie zaczto rtci leczy ki. Dziaanie siarczanu miedzi na
244
m
infekcyjne choroby oczu byo im rwnie znane jak Egipcjanom, tak jak i siarka oczyszczajca
krew. Przeciwko malarii uywali hong zhangshan, tj. Dichroa fibrifuga. Dokadniejsze
badania z 1948 r. rzeczywicie potwierdziy obecno w korzeniu tej roliny alkaloidw
skutecznych przy zwalczaniu malarii. Bianxu, czyli rdest ptasi, suy w II w. p.n.e. jako
rodek przeciwko chorobom puc. Rolina zawiera kwas krzemowy, czym tumaczy si jej
specyficzna skuteczno. Chiczycy znali take przydatno oleju Chaulmoogra w leczeniu
trdu. W czasach nowoytnych ten oczyszczajcy olej pod nazw Antileprol" zdoby sobie

wielkie uznanie i trwae miejsce w terapii trdu. Jeszcze ciekawsze byo zastosowanie
surowej wiskiej krwi i wtroby przy niedokrwistoci. Skuteczno dziaania wtroby na
niedokrwisto bya jednym z wielkich odkry medycyny nowoytnej. Sia anabolizujca
wiskiej krwi wytumaczalna jest prawdopodobnie wysok zawartoci w niej organicznie
zwizanego elaza. Bardzo staranna obserwacja chorb musiaa doprowadzi do tego, e
dawni lekarze chiscy stosowali wycig z olej skry przeciwko drgawkom. Nowoczesne
badania takich wycigw udowodniy, e zwikszaj one absorpcj wapnia w ustroju
czowieka, wany proces przy tyczce. Uycie jaskczych gniazd jako rodka
wzmacniajcego stao si zrozumiae po stwierdzeniu bogactwa witaminowego w algach i
trawach, z ktrych jaskki wschodnioindyj-skie buduj swoje gniazda. Szczegln
niespodziank sprawio jednak badanie wydzielin skrnych ropuch, polecanych jako lek przez
dawnych Chiczykw: zawieray one adrenalin i pobudzajce czynno serca bufagin i
bufotalin. Korze e-szenia zdoby chyba najwikszy rozgos ze wszystkich chiskich
lekw. A do obecnych czasw uwaany jest on za tajemniczy rodek wzmacniajcy przy
przedwczesnych zaburzeniach czynnoci seksualnych i stanach wyczerpania rnego rodzaju.
Badania rozpoczte w poowie XX w. wykazay, e e--sze zawiera nastpujce
substancje

246
alitywne: panaksyn, kwas panaksynowy, olejek eteryczny pana-cen, glikozyd panax villon
oraz witaminy Bl i B2. W tym zestawieniu podnosz one napicie cian naczy
krwiononych, wzmagaj przemian materii, wpywaj na gruczoy dokrewne i pobudzaj
system nerwowy.
Niebiaska wysypka" tak w najstarszych dokumentach nazywano osp. Wanie w
sposobie jej zapobiegania wida szczeglnie wyranie zdolnoci do obserwacji, ktre musiay
by Chiczykom waciwe mimo wszelkich innych spekulacji. Najwidoczniej dawni chiscy
lekarze zauwayli, e chorzy, ktrzy ju raz osp przebyli, rzadko zapadaj na ni po raz
wtry. Niektrzy lekarze nadworni wywoywali wic sztucznie lekk posta ospy przez
wkadanie do nosa osb zdrowych sproszkowanych strupw krost osb lekko chorych.
Zasadnicza myl o uodpornieniu, ktra jako szczepienia pojawia si w Europie dopiero w
czasach nowoytnych, jest tak zdumiewajca, e nikt, kto zajmuje si racjonalnymi
elementami w starochinskiej medycynie, nie moe koo niej przej obojtnie. Nigdzie z ca
pewnoci nie mona stwierdzi, kiedy ten chiski sposb uodpornienia powsta. Jedno jest
tylko pewne, e jego korzenie take sigaj wcze247
^ snej historii chiskiej medycyny. Wida W wic, e w wiecie dawnych lekarzy *"
chiskich czyy si sprawy irracjonalne z racjonalnymi, spekulacje z rzeczywistoci, bdy
z poznaniem, wybiegajc w przyszo. Jednego co prawda o ile wiemy nie zrobili
nigdy: kroku na pole owej twrczej chirurgii, ktra w ssiednich Indiach dosza do tak
nieprawdopodobnego rozkwitu. Dopiero na pocztku III w n. e. w historii chiskiej medycyny
pojawia si posta chirurga Hua To (ok. 190265 r. n.e.). Rysunek ukazuje nam go podczas
operacji ramienia chiskiego generaa Guan Yun trafionego strza. Chiskie kroniki donosz,
e chirurg zaproponowa generaowi znieczulenie przed operacj napojem z tojadu i konopi.
Jednak Guan Yun odmwi. W czasie przeprowadzanego przez Hua To zabiegu, polegajcego
na wycinaniu zakaonych '' tkanek wok rany, rozmawia z przyjacielem. Chiski przekaz
donosi take o mierci tego chirurga, co uzmysawia nam, na jakie niebezpieczestwo
naraaa lekarzy nadwornych ich profesja. Hua To zosta wezwany do chiskiego ksicia Cao
Cao cierpicego na nieznone ble gowy. Chirurg radzi otwarcie pokrywy czaszki przez
trepanacj. Gdy jednak Hua To mia przystpi do operacji, pacjent, zdjty nagym lkiem i

podejrzeniem, e chirurg chce go na polecenie jakiego przeciwnika zamordowa, kaza go

uwizi i skaza na mier. Wedug przekazu Hua To pozostawi wiele pism dotyczcych
medycyny i chirurgii, ktre jednak, na jego yczenie, zostay przed jego mierci zniszczone.
I tak Hua To znalaz si nagle porodku chiskiego wiata lekarskiego, ktry z takim uporem
odmawia wszelkich okalecze ludzkiego ciaa. Jest on osamotniony, bez poprzednikw i
na ponad ptora tysiclecia bez nastpcw. rda pisane s nam jeszcze winne
wyjanienie tego odosobnionego zjawiska. Chyba e Hua To by kim obcym, ktry przyby
tu wraz z buddyjskimi misjonarzami z Indii i zna indyjsk sztuk chirurgii.
*v - ;^;a>'
.#?"* .
248
Ticitl ahmen hampi--camayoc ouetlupuc
dawni lekarze w Meksyku
i Peru
MEKSYK
ROZDZIA I
Niemiecki badacz prehistorii Herbert Kiihn pisa w 1958 r. w swojej ksice pt. Die
Entfaltung der Menschheit": A do ostatnich lat, tj. do 1950 r., nie mona byo ustali daty
powstania Nowego wiata, Ameryki. Zwiedzajc wielkie amerykaskie muzea, przy dzieach
sztuki i ceramiki natrafiao si na napis: Pre-kolumbijski, tzn. sprzed 1492 r., daty odkrycia
Ameryki (przez genueczyka Krzysztofa Kolumba). Dokadniejszych dat nikt nie mg
poda, chronologiczne zrnicowanie byo niemoliwe. Naukowcy pracujcy w Meksyku,
Peru i na Jukatanie zauwayli jednak, e tak wysoki standard yciowy, jaki napotykali w
czasie swych bada w tych trzech krajach, mg si wyksztaci tylko w cigu tysicleci [...]
Gdy 8 listopada 1519 r. Hiszpanie wkraczali do Tenochtitlan, w dzisiejszym Meksyku, nie
mogli si do nadziwi mostom, ulicom, paacom, wityniom. Miasto to porwnywali z
Wenecj [...] Jednake jakie konkretne okrelenie daty byo niemoliwe. Dopiero badania
przeprowadzone w ostatnich latach cakowicie obaliy dotychczasowe wyobraenia wiata:
Ameryka nie jest now czci Ziemi [...] Jej stara kultura, dotychczas uwaana za mod,
nagle, dziki fizykochemicznej metodzie bada, ujawnia swj prawdziwy wiek wiek,
ktry wraz z miastami, pismem, handlem i elementami wysokiej kultury siga do I, a w
centralnej czci a do poowy II w. p.n.e. [...] Uznanie tego faktu oznacza nowe odkrycia dla
obrazu historii wiata, ktry do tej pory uwaa kontynent amerykaski za modsz cz
globu i ktry dopiero znacznie pniej, po narodzeniu Chrystusa, wkroczy w krg wysokich
kultur, podobnie jak Europa rodkowa i Pnocna. Odkrycie to stanowi jedn z niespodzianek
naszego wieku".
Kiihn, mwic o fizykochemicznej metodzie bada, mia na myli okrelanie wieku metod
wgla radioaktywnego Cl 4. Metod t rozwin po drugiej wojnie wiat owej Amerykanin
W. T. Libby, z Instytutu Fizyki Jdrowej Uniwersytetu w Chicago. Obserwacja procesu
rozpadowego izotopu C-14 pozwala na stosunkowo dokadne okrelenie wieku w wypadkach,
gdy ciaa organiczne z wczesnych znalezisk mog by poddane analizie.
251
Prawdopodobnie tak jak na tym rysunku wygldao miasto Te-nochtitlan, do ktrego w dniu 8
listopada 1519 r. wkraczali hiszpascy zdobywcy pod wodz Hernana Cortesa. W kolejnych
walkach miasto zostao cakowicie zniszczone. Jednake przekazane relacje i znaleziska
archeologiczne wystarczyy, by taka prba rekonstrukcji, wykonana przez Ignacio Maquinq,
bya moliwa.
Tenochtitlan byo stolic pastwa Aztekw. Std, a do chwili pojawienia si Hiszpanw,
krl Montezuma II sprawowa swoj wadz nad du czci Meksyku przy pomocy swych

wietnych wojownikw, a take doskonale rozwinitego systemu administracyjnego i

informacyjnego.
Hiszpanie, w czasie dugiego marszu do Tenochtitlan, natknli si na miasto Cholula, w
ktrego rodku wznosia si ogromna piramida zwieczona wityniami. Powierzchnia
podstawy tej piramidy bya dwukrotnie wiksza ni piramida Cheopsa nad Nilem. Jej
wysoko wynosia 57 metrw. Widok wity, paacw, okoo 20 tysicy domw, olni
Hiszpanw. Jeszcze bardziej olni ich Tenochtitlan, gdy po dugim marszu, drog midzy
potnymi szczytami wulkanw Popocatepetl i Itzacciuatl, weszli w dolin Anahuac. Przed
nimi roztacza si widok rozlegych jezior, otoczonych grami, wrd wsi i pl kukurydzy.
Porodku usytuowana bya stolica, poczona potnymi groblami z ldem staym. Ogarno
nas zdumienie i mwilimy, e to chyba czary [...] bowiem ze wszystkich stron z wody
wyaniay si wysokie wiee, witynie i piramidy. Niektrzy onierze twierdzili, e to chyba
sen".
Moliwe, e brytyjski archeolog Georges Vaillant przecenia liczb mieszkacw stolicy
Aztekw szacujc ich na 500 tysicy. Jeli nawet przyj, e miasto to zamieszkiwao tylko
100 tysicy osb, to trzeba sobie uwiadomi, e w owych czasach w Paryu mieszkao nie
wicej ni 65 tysicy ludzi, a w Londynie tylko 40 tysicy. Way chroniy miasto Montezumy
przed powo-dziami. Woda pitna doprowadzana bya z ldu staego glinianymi rurami i
kierowana do zbiornikw. Warunki higieniczne miasta byy o wiele lepsze ni w miastach
krajw Europy Zachodniej. Zbierano wszelkie nieczystoci i wywoono je odziami na stay
ld. Wzdu ulic znajdoway si ubikacje publiczne, regularnie oczyszczane. Ulice
wybrukowane glinianymi cegami byy starannie zamiatane. Ponad miastem, na wysoko 50
metrw, wznosia si piramida Teocalli, z dwoma wityniami na spasz252
czonym szczycie, flankowana po lewej i prawej stronie paacami wadcw azteckich:
Axayacatla (1469-1481) i Montezumy II (1503-1520).
Przepych paacu Montezumy zapar Hiszpanom dech. Paac by gmatwanin sal i
pomieszcze penych malowide ciennych i paskorzeb. Liczne budynki suyy potrzebom
rzdowym, sdom oraz jako skadnice danin od narodw zobowizanych do pacenia haraczu.
Istniay oddzielne dzielnice mieszkaniowe dla kapanw, szkoy, fontanny, stawy rybne,
wybieg dla dzikich zwierzt oraz targowisko, odwiedzane codziennie przez dziesitki tysicy
ludzi z caego kraju Aztekw. Jak donosi sam zdobywca Cortes-. Napotyka si domy, w
ktrych znajdoway si apteki, gdzie mona byo kupi gotowe do picia soki lecznicze, maci
i plastry. Widzi si izby baiwierskie, w ktrych mona si wykpa i obci wosy". Kapani
opanowali pismojbrazko-we, ju zblione do pisma goskowego. Papier ich sporzdzony by
z zeskrobanej kory drzewa morwowego albo z wkien drzewa dzikiej figi. Znaleziono
nieprzebrane iloci akt, protokow sdowych, list danin, skadanych ksig. Hiszpan Bernal
Diaz, towarzysz walk Cortesa, i w swoich doniesieniach bardzo wiary
253
/ula
TOLTEKOWIE T
8
TenayucaJ'$Tetzococo
Cempoala: Tenochtitlan f./inahuactal
*-------------=
(Cerro de las Mesas
r -k~t__-7.
Popocatepett
WTres ZapotesXochicalco
OLMEKOWIE
\^
Oaxacas# Monte Alban* -Mitla
V
godny, stale pisa: Nie moglimy tego poj i cigle mylelimy, e to czary".

Mae plemi Aztekw, wdrujc z pnocy, wdaro si w dolin Anahuac i ostatecznie

osiedlio si na jednej z wysp na jeziorze prawie 400 lat przed przybyciem Hiszpanw.
Aztekowie byli barbarzycami przybyymi do kraju, ktry ju od 1500 lat mia wysoko
rozwinit kultur.
Dopiero w 1370 r. azteckie miasto na wyspie przybrao nazw Tenochtitlan. Ju 80 lat
pniej, za panowania krla Itzcoatla (14281440), wojownicze usposobienie Aztekw oraz
wiara w bogw dajcych ofiar z ludzi popchna ich do wielkich przedsiwzi. Krl
Montezuma I (14401469) podbi due obszary wybrzea Zatoki Meksykaskiej wok
Cempoala. Tak, jak Inkom w Peru o ktrych jeszcze bdzie mowa tak i Aztekom
wystarczyo 100 lat by cakowicie zawadn Meksykiem. Postpowali jednak inaczej ni
Inkowie nie dyli do narzucenia poddanym swych praw ani do utworzenia spoistego
pastwa. Ich jedynym celem byo zdobycie danin, i to zarwno w dobrach materialnych, jak i
w ludziach.
Huitzilopochtli, bg narodu wybranego", nie mg si ywi tak jak zwykli ludzie plackami
kukurydzianymi. da krwi pyncej z ludzkich serc. Wedug sprawozda hiszpaskich,
Tcrol Ahuitzotl po zdobyciu Oaxaca zoy w Tenochtitlan 20 tysicy jecw w ofierze. Pi
tysicy kapanw stolicy otworzyo klat254
ki piersiowe ywym ludziom, wyrwao serca, wznioso je ku Socu i wrzucio do czasz
ofiarnych. Gd bogw pcha Aztekw do dalszych wojen. Bya to straszliwa zasada, ktra
wyniosa Aztekw do wadzy, a take z ludu barbarzycw do rangi spadkobiercw i
nosicieli wspaniaej kultury. Potomnoci pozostawili tak doskonae arcydziea, jak wizerunek
azteckiego wojownika orla.
Dnia 25 lipca 1520 r. zmar wadca Aztekw, Montezuma. Zosta ukamienowany na dachu
swego paacu przez wasny lud. By bowiem przekonany, i Hiszpanw naley czci jako
biaych bogw", prbowa wic uspokoi Aztekw, gdy ci szturmowali paac, w ktrym
zreszt on sam ju by jecem Hiszpanw. Aztekowie toczyli miertelny bj w gruzach
Tenochtit-lan w dniu 13 sierpnia 1521 r., w ktrym ulegli zdziesitkowani przez gd i przywleczon przez Hiszpanw osp. Ze wit gorliwoci, czujc si do tego powoani na
widok kultu bogw azteckich^JHisz-panie niszczyli ca warstw panujc nulturaln
Aztekw, a take ludw ssiadujcych z nimi, ktre pozostaway mniej lub wicej od
Aztekw niezalene. Wszelka tradycja przestaa istnie. Juan de Zumarraga, pierwszy
arcybiskup miasta Meksyk, ktre pod wzgldem znaczenia zastpio teraz Tenochtitlan,
donosi o zniszczeniu 500 wity i 20 tysicy posgw. Nakaza on spalenie ogromnego
archiwum krlewskiego w pimie obrazkowym, znajdujcego si w miecie Te-tzcoco.
Niektrzy ludzie, jak np. wicekrl Mendoza czy franciszkanin Bernardi-no de Sahagun,
zdoali uratowa tylko mizerne resztki. Oni take prbowali zrekonstruowa obraz przeszoci
Aztekw
255
wypytujc o ni tych, ktrzy zagad przeyli. Uratowano tylko 19 tekstw z ogromnego
pimiennictwa Aztekw oraz 8-tgk; stw z plemienia Miztekw.
I tak przez setki lat, a do czasw nowoytnych, Montezuma i pastwo Aztekw byli dla
wiata jedynymi symbolami historii tej czci Ameryki rodkowej i Pnocnej. Sugerowao
to, e przed Aztekami nie byo tam w ogle adnej historii we waciwym tego sowa
znaczeniu. Sdzono, e tylko jeszcze jeden nard i pastwo mona porwna z pastwem
Aztekw w Ameryce rodkowej, a mianowicie pastwo Majw, ktre wkrtce po Aztekach
take stao si ofiar hiszpaskiego podboju. Hiszpascy eglarze, pyncy wzdu
zachodniego wybrzea zatoki Honduraskiej, w pobliu pwyspu Jukatan, zauwayli ju w
1506 r. jakie dziwnie byszczce budowle podobne do
Dzban nalecy do kultury Mochica z figurk lekarza przy ou chorego

Drewniana puszka w ksztacie siedzcego jaguara Po drugiej stronie wida uproszczone

rysunki serca, puc i oskrzeli
iwity Majw na obrazach Carlosa Vierry. Dopiero jednak w L524 r. Hiszpanie rozpoczli
podbj take i tego pwyspu, a w 1546 r. Francisco de Montejo udao si definitywnie
podbi udy Majw na Jukatanie. Dziwnym zbiegiem okolicznoci pod-jj pastwa Majw nie
pozostawi w relacjach hiszpaskich a-inych ladw, ktre by odpowiaday rozgosowi, jaki
towarzyszy ich walkom z Aztekami i ich zetkniciu si z kultur aztec-s. O tym, e
ponownie natrafili na stojc na wysokim poziomie kultur indiask, waciwie mona byo
wnioskowa tylko i takich rde, w ktrych opisywano zniszczenie dziea szatana", a wic z
pisemnych dokumentw. Ta strona, pena hieroglifw, pocho-izi z ksigi Majw znalezionej
w latach 1860-1870 w dwch czciach w dwch rnych miejscach Hiszpanii. Chodzi tu o
jedn z trzech tylko ksig Majw, ktre w niewyjaniony sposb unikny zniszczenia. Drugi
biskup Jukatanu, Diego de Landa, w 1562 r. nakaza bowiem publiczne spalenie w miecie
Mani wszystkich ksig Majw. W ten sposb zniszczy wszelkie dziea historyczne. Te trzy
ksigi, ktre uszy jego gorliwoci, zawieray tylko przekazy astronomiczne i religijne. Bdc
ju w starszym wieku poj Landa bezsens swego czynu. Przy pomocy pozostaego jeszcze
przy yciu krla Majw prbowa przynajmniej zanotowa hieroglify Majw i ich znaczenie
w jzyku hiszpaskim. Midzy innymi udao mu si utrwali oznakowanie dni i miesicy.
Rwnie to jego pne dzieo pozostao niezauwaone a do XIX i XX w., gdy nagle
uwiadomiono sobie jego wielkie znaczenie. Przez setki lat najwspanialsze wiadectwa
wczesnej kultury rodkowoamerykaskiej drzemay w se-lwie Jukatanu, ktrej bujna ziele
coraz bardziej pochaniaa niezrwnane budowle. Selwa bya tak zwarta, e takie budowle,
jak
257
te z miasta Majw, Palenue, widoczne byy tylko z lotu ptaka. Palenque naleao do
najwczeniejszych i najbardziej zdumiewajcych miast Majw, ktre odsoniy si
potomnoci. Od chwili, gdy amerykaski adwokat i archeolog amator John L. Ste-phens
natkn si wiosn 1840 r. na ruiny Palenque rozpoczo si zmartwychwstanie swata
Majw. W nastpnym okresie osiem potnych budowli wyonio si z dungli, midzy
innymi ozdobiony paskorzebami paac o powierzchni 103 na 73 metrw i o wysokoci 18
meffow oraz tak zwana witynia Inskrypcji.
Piramida witynna krya w swej gbi, pod wac 5 ton pyt kamienn ozdobion
hieroglifami, grb ze szkieletem wadcy

ub kapana*. Przed niegdy strzeonym wejciem wiodcym do ^robu leay szkielety piciu
mczyzn. To pomieszczenie grobowe poczone byo szybem schodowym z platform
piramidy, aa ktrej znajdowaa si waciwa witynia. Jednake taki, odmienny ni w
Egipcie, sposb chowania wysoko postawionych osobistoci naley do wyjtkw w Ameryce
rodkowej. Jakie godnoci za ycia piastowa ten zmary, e przyznano mu oddzieln komor
grobow pod wityni? Na to pytanie nawet detektywistyczna dociekliwo archeologw nie
bya w stanie odpowiedzie.
Piedras Negras, oddalone o 90 km od Palenue (tu w rekonstrukcji) wygldao po swoim
odkryciu, mimo licznych uszkodze, jak jaki olbrzymi zwarty monument. W samym miecie
byy domy, ulice, ogromna ania parowa z pomieszczeniem gorcym limnyni. Znaleziono
prawie 80 kamiennych steli z paskorzebami i hieroglifami. Na podstawie tych hieroglifw
archeologowie stwierdzili, e daty na nich s atwo czytelne przy zastosowaniu pnych
zapiskw de Landy. Miasto ju w 43S r. tj 1000 lat przed podbojem Meksyku i pwyspu
Jukatan przez Hiszpanw, musiao znajdowa si w penym rozkwicie.

'Obecne badania archeologiczne ustaliy, e szcztki lece w sarkofagu grobowca naleay

do Pacala, zwanego Wielkim (615683), jednego z wadcw dynastii Palenue. Po zoeniu
ciaa i dokonaniu ofiar komora grobowa zostaa zamurowana, a szyb schodowy zasypany;
pozostawiono tylko wski kana czcy komor ze wityni na platformie piramidy.
< \*
1

259
W Chichen-Itzd, miecie zakadanym trzykrotnie: w 552, 987 i 1194 r., zadziwia okrga
wiea suca astronomom Majw jako obserwatorium. Z tej wiey czuwali nad niesychanie
dokadnym ukadem swego kalendarza.
Przedstawiona tu paskorzeba pochodzca z najbardziej na poudnie pooonego miasta
Majw, Copan, zaoonego okoo 460 r., ukazuje siedemnastu astronomw z rozmaitych
miast Majw, ktrzy spotkali si okoo 776 r. w Copan na konferencji w sprawach
kalendarza. Kady z tych mczyzn siedzi na hieroglifie okrelajcym zapewne miasto jego
pochodzenia. Na pocztku drugiej poowy XX w. otwieray si wci nowe moliwoci
wgldu w wiat Majw, ktrego duchowe i kulturowe osignicia przewyszay nawet
azteckie. Badania dopiero
W '
;i zaczynay, lecz obraz, jaki ju uzyska-10, by wystarczajco wspaniay. Najbar-iziej
jednak zdumiewajcy by zakres ram ;zasowych, w ktrych obraz ten by zadarty. W wyniku
przebadania hieroglifow ia budynkach i stelach dochodzono do :oraz wczeniejszych dat w
kocu na ednej ze stel z Peten sigay one 350 r. a.n.e. Okazao si, e rachuba czasu Majw
zaczyna si dat 4 Ahau 8 cumku, co odpowiada 3113 r. p.n.e. wedug kalendarza
zachodnioeuropejskiego. Co najmniej od 500 r. p.n.e. i a do 909 r. n.e. powstaway,
rozwijay si i kwity wielkie miasta i pastwa Majw poczone zdumiewajc sieci drg.
Gdy"przybyli tu zdobywcy hiszpascy, napotkali tylko resztki dawnego wielkiego pastwa
Majw.
Historia Majw, to historia narodu, ktry juT^ gboko w pierwszym tysicleciu przed nasz
er posiada miasta, zna sztuk budowlan, administracj, pismo, papier, rachunkowo i
kalendarz. Gdzie tkwiy jednak pocztki tego pastwa? A jeli kultura Majw sigaa tak
daleko wstecz, to gdzie s pocztki kultury tego wiata, za ktrego spadkobiercw musieli
uchodzi Aztekowie z Meksyku? Gowa tego kamiennego olbrzyma miaa 2,70 m wysokoci.
Odkryli j amerykascy archeolodzy w latach 19391941 w La Venta, na piaskowej wyspie,
pokrytej selw, na poudniowym wybrzeu Zatoki Meksykaskiej. Bya to jedna z licznych
znalezionych tu gw, podobnie doskonaych pod wzgldem artystycznym, ustawionych bez
tuowia wprost na gruncie. Gowy te stay si symbolami kultury, ktrej odkrycie wywoao
ogromn sensacj kultury Olme-"tow. w La Venta pod postaci piramidy
261
Mayapani Uxmal JUKATAN
ziemnej, ogromnych otarzy, grobw i kunsztownych ofiar grobowych, a take w Tres
Zapotes, na brzegu rzeki San Juan i 100 km na zachd od Cerro de las Mesas pozostawili
Olmeko-wie nieprzebrane wiadectwa swego ycia i dziaalnoci. Amerykanin Philip Drucker
datuje te dowody kultury Olmekw na okres midzy 800 a 400 r. p.n.e. Drewniane budowle
Olmekw zniky, lecz lud, ktry na pocztku pierwszego tysiclecia potra* fi
przetransportowa 50-tonowe bloki bazaltowe do wznoszenia rzeb i budowli na odlego co
najmniej 130 kilometrw z terenu wulkanw Tuxta a do miast na wybrzeu musia
dysponowa czym wicej, ni tylko niezwyk si i mistrzowsk organizacj. Wkrtce w
nastpstwie dalszych znalezisk zawitao intuicyjne przekonanie, e wanie u Olmekw, i t

na dugo przed rozpoczciem naszej ery, naley szuka pocztkw wysokiej kultury Meksyku
i Jukatanu: pisma, kalendarza, kamiennych rzeb, sztuki budowlanej, umiejtnoci
zarzdzania, znajomoci zaprawy murarskiej, asfaltu, kauczuku, powstania wyszej
organizacji spoecznej oraz licznych symboli kultowych. Na Jukatanie Majowe przejli
dziedzictwo Olmekw. W Meksyku uczyniy to ludy, ktre od 200 do 800 r. n.e. utworzyy
wok Teotihuacan due centrum wadzy i kultury. Po nich nastpili Toltekowie, nastpnie
Chichimekowie, ktrzy opanowali rodkowy Meksyk a w kocu odebrali im wadz
Aztekowie. Bez odpowiedzi pozostawao pytanie: czy Olmekowie byli oryginalnymi
twrcami pocztkw tej kultury rodkowoamerykaskiej, czy te mwic sowami
historyka angielskiego Tony-bee'ego do takich dokona zainspirowao ich wyzwanie
wiata dungli"? Czy moe przyczyniy si do tego jakie wpywy zewntrzne?
Od odkrycia wysokich kultur amerykaskich trwaa rnica zda co do tego, czy kultury te
powstay niezalenie od wczesnych kultur starego wiata, na Bliskim i Dalekim Wschodzie,
czy te byy ich odgazieniami. Zewntrzne podobiestwo piramid, wity z piramidami i
ziguratami Egiptu i Mezopotamii przyczyniy si do snucia teorii za i przeciw. W poowie XX
w. spr ten cigle jeszcze trwa.
Odkrycie kultury Olmekw dostarczyo argumentw zwolennikom teorii o istnieniu
wczesnych powiza midzy Starym i Nowym wiatem. I rzeczywicie, istniej zaskakujce
paralele midzy niektrymi kulturami poudniowo-wschodniej Azji i Starej Ameryki,
zwaszcza w rachunku kalendarzowym oraz w pew262
nych technikach obrbki metali i wyrobw wkienniczych. Wiele portretw wasnych, ktre
Olmeko-wie pozostawili potomnoci, wykazuje niewtpliwie rysy wschodnioazjatyckie,
nawet jeli artyci olmeccy na tych wizerunkach umieszczali zarysy gowy jaguara,
odgrywajcego wielk rol w wyobraeniach kultowych i ceremoniach Olmekw. Setki razy
rozpoznajemy wizerunki jaguara w dzieach sztuki Olmekw, zwaszcza jeli chodzi o
wyroby z nefrytu. Nefryt by^ szczeglnie faworyzowanym materiaem wliztue chiskiej.
Wanie jaguar, Jako zwierz demoniczne, przypomina z wielk wyrazistoci demoniczne
zwierz Chin Taotie, ktre odgrywao wielk rol w okresie hou w latach 1122221 p.n.e.,
a take i pniej. Czy wysannicy chiscy, eglarze i kupcy docierali pync wzdu
pnocnych brzegw Pacyfiku do Meksyku, a pniej Peru? Czy zakadali tam osady i
przekazywali elementy swoich religijnych i mitycznych wyobrae? Czy rwnoczenie
zaszczepili swoje umiejtnoci organizacyjne, rzemielnicze i artystyczne ludnoci, ktra
kiedy, przy kocu epoki lodowcowej, idc ladem zwierzt Azji Wschodniej dotara do
Ameryki Pnocnej i rodkowej mostem ldowym przez Cienin Beringa? Czy dali bodziec
do wytworzenia owej kultury odnalezionej wrd Olmekw? Postawiono pytania, lecz brak
byo na nie odpowiedzi. Badania nad kulturami Ameryki rodkowej i Poudniowej dopiero
zapocztkowano, lecz ju wida mgliste linie powiza, ktre dopuszczaj moliwoci
stosunkw midzy dawnymi pastwami Starego wiata i pierwszymi kulturami Ameryki.
263
ROZDZIA II Czy bya to grulica? Czy te malaria, ta febra, dezynteria tropikalna lub
gd nieszczcia, ktre tkny t istot ludzk z okresu wczesnego Meksyku? Gdy t
glinian figurk znaleziono w XX w. w Meksyku Zachodnim, nikt nie mg odpowiedzie na
powysze pytanie. Jedno tylko byo pewne: ta i inne podobne prymitywne ceramiczne
wyroby, ktre powstay na terenie pniejszego stanu meksykaskiego Nayarit, daway
potomnoci wiadectwo wiecznego zagroenia czowieka przez cierpienie i mier.
Prby pjcia ladami prehistorycznych chorb i rodkw leczniczych w Ameryce rodkowej
s tematem najwieszych bada dotyczcych dawnej historii medycyny. W odniesieniu do
Meksyku badania te tkwi jeszcze w powijakach. Do osobliwoci tego najnowszego kierunku

bada naley fakt, e rwnie moda nauka archeologia Zachodniego Meksyku, dostarczya
moe najstarszych, a w kadym razie najbardziej rnorodnych dowodw istnienia tu
medycyny. Na ziemiach stanw zachodniomek-sykaskich: Guanajuato, Colima, Jalisco i
Nayarit, yy w dawnych czasach ludy, ktre w wyniku dotychczasowych bada roz-woju od
Olmekw poprzez Majw a do Aztekw nie pojawiay si wcale na widowni lub jedynie w
miniaturowym wymiarze. Wprawdzie nie znaleziono adnych dowodw dziaalnoci
lekarskiej, jak to w zadziwiajcy sposb miao miejsce w Peru, lecz ich artyci, mimo caej
prostoty rodkw, pozostawili
264
tak realistyczne wyobraenia cierpie ludzkich, e dzisiejszym obserwatorom czsto brakuje
sw.
Komu ta wycieczona matka z^skrzj^ wieniem krgosupa pokazuje swoje chore
dziecEoTTcapanow^i, czarownikowi czy dawnemu lekarzowi tego nikt ju nie moe
doj. Nie mona take dokadnie nazwa adnego z cierpie. Odnonie do czterech postaci z
Jalisco lekarz z Nowego Jorku, A. L. Weisman, ktry dysponuje najwikszym prywatnym
zbiorem preko-lumbijskiej sztuki rodkowo- i poudniowoamerykaskiej, interesujcym pod
wzgldem medycznym, i przygotowuje fundamentaln prac naukow o wynikach swoich
bada postawi jednoznaczn diagnoz brak witamin"; krzywicze zdeformowanie ng
wyranie na to wskazuje.
W figurce obok z atwoci mona rozpozna soniowacizn, chorob, ktra prowadzi do
deformujcych obrzkw koczyn. Puchlina wodna jako nastpstwo zapalenia nerek tak
diagnozowa Weis265
man na podstawie nastpnej statuetki. Zwrci on szczegln uwag na typowy pcherzyk
miertelny na ustach figurki. Do kwestii spornych, przez dugi czas intrygujcych historykw
medycyny, naleao pytanie o pochodzenie kiy. Ta choroba weneryczna, ktra zacza si
szerzy pod koniec XV w. n.e. w krajach zachodnich, a take w czasach nowoytnych mimo
odkrycia salwarsanu i penicyliny, nigdy zupenie nie zanika pojawia si nagle w 1493 r.
w Hiszpanii, a w 1495 r. we Woszech, Francji i Niemczech, w 1496 r. w Holandii i Grecji, w
1497 r. w Anglii i w 1499 r. w Rosji. W tym samym czasie pojawia si take w Indochinach,
Chinach i Japonii. Najwidoczniej _przywlekli t chorob europejscy eglarze, podejmujcy
wanie w tym czasie swoje sawne wyprawy odkrywcze do Azji Wschodniej. Mona te bez
przeszkd przeledzi drog, ktr choroba ta przebya, i mona powiedzie, e po raz
pierwszy wkroczya na kontynent europejski w Barcelonie wraz z marynarzami Kolumba,
powracajcymi z jego pierwszej wyprawy do Ameryki rodkowej. adne z wczesnych
sprawozda nie wyraa najmniejszych wtpliwoci co do tego, e marynarze ulegli infekcji w
Ameryce rodkowej. Mimo to jeszcze w kilkaset lat pniej w to powtpiewano.
Poszczeglni historycy medycyny uwaali, e kia w innej formie panowaa ju wczeniej w
Egipcie i w Mezopotamii. Nie natrafili jednak na aden lad, ktry by t tez potwierdza. Ich
twierdzenia domagay si obalenia. Gdy rozpoczy si badania nad histori medycyny w
Ameryce rodkowej i Poudniowej, zaczto take szuka dowodw wystpowania kiy we
wczesnych kulturach amerykaskich. Cho istniao due prawdopodobiestwo, e ta w
najwyszym stopniu niebezpieczna choroba bya zoliwym prezentem Nowego wiata dla
Starego wiata jednak brak byo jednoznacznego dowodu na to, e pochodzia ona z
czasw prekolumbijskich. Ta figurka gliniana z Zachodniego Meksyku z kolekcji Weismana
wzbudzia szczeglne zainteresowanie. Trudno byoby jednak uzna j za dowd
wystpowania kiy, gdy wyranie uka266

;uje objawy rzeczki, drugiej gwnej takaznj[choroby wenerycznej, o ktrej ivprawdzie

wspominano w pismach klifowych Mezopotamii, lecz nigdzie tak abrazowo i zarazem
drastycznie nie przedstawiono.
Raczej tajigwka kobiety z Nayarit, cakowicie pokrytej wrzodami, mogaby uchodzi za
przedstawienie chorej na ki. Najwiksze wraenie robia jednak gliniana figurka kobieca z
wszelkimi oznakami przeprowadzonego cesarskiego cicia. Weisman, sam profesor
ginekologii, wnioskowa sdzc z obrzknitych powiek i innych objaww, e przedstawiona tu kobieta prawdopodobnie cierpiaa na
rzucawkow porodow posta zatrucia ciowego. Eklampsjal rzucawka porodowa jest,
jako ^Wynllf zatrucia ciowego, powikaniem ciy i porodu, objawia si nadto silnymi
drgawkami. Kto otworzy brzuch kobiety? Kto uratowa dziecko lub prbowa je uratowa?
Na te pytania brak odpowiedzi. Jedno jest pewne, e tu, na amerykaskiej ziemi, znaleziono
wczesne plastyczne przedstawienie cesarskiego cicia.
W 1950 r. mody francuski lekarz, ktry zwiedza muzea i miejsca znalezisk Meksyku, pisa:
Kady, kto zna nieporwnywalne wiadectwa, ktre stara kultura Mochica pozostawia w
Peru dla potwierdzenia istnienia ju w I w. p.n.e. zasugujcej na uwag medycyny i chirurgii,
spodziewa si, e take ziemia Meksyku
267
III
kryje jeszcze wiadectwa z najwczeniejszego okresu, przede wszystkim z czasw Olmekw.
Na razie trzeba si zadowoli znaleziskami z Zachodniego Meksyku. Naley jednak zwrci
uwag na gow z zajcz warg, pozostawion nani ~pfez~ Totonakw (wspczeni i
nastpcy Olmekw), jako pouczajc pod wzgldem lekarskim rzeb. A jeszcze bardziej
naley zwrci uwag na pewn rzeb Majw z Campeche, ukazujc ciko chorego
mczyzn z guzem nowotworowym w lewym oczodole. Tu kryje si jeszcze cay wiat.
Chcc sobie cho w zarysach stworzy obraz dawnych wyobrae lekarzy, musimy jeszcze i
dzi bardzo ostronie wysnuwa wnioski. Myl tu o wnioskach z pniejszych czasw
Majw i Aztekw. Niestety, nieliczne teksty Majw, ktre dotrway do naszych czasw, nie
dostarczaj nam adnych medycznych informacji. Tak zwane ksigi zielarskie Majw,
okazyjnie uywane po to, byTEF pisa popularny artyku o medycynie Majw, pochodz z
XVIII w. Wobec tego pozostaj zachowane .tylko teksty Aztekw, zapiski ojca Sahagun oraz
sprawozdania kilku hiszpaskich lekarzy z okresu krtko po podboju Meksyku. S to
.najwaniejsze rda, na podstawie ktrych mona wycign wyej wspomniane wnioski
dotyczce wczesnego okresu pastwa, ktrego spadkobiercami, take pod wzgldem
medycznym, byli Aztekowie".
Chicomecoatl, bogini kukurydzy, gwnego poywienia Aztekw, znajdowaa si w centrum
panteonu bstw, u ktrych kapani i lekarze azteccy szukali z jednej strony przyczyny, z
drugiej
268
:a wyleczenia z wielu chorb.^Przewj^ lienie wobec si nieba byo przyczyn vszystkiego za
i choroby. To wyobrae-lie pokutowao te w umysach Aztekw. bogini Tlazolteotl
przenikaa do wntrza czowieka i wywoywaa drgawki. Chory (troi miny, przewraca
oczyma, rce mia sparaliowane, nogi wykrzywione, bi r-ioma wok siebie, a piana
wystpowaa mu na usta. Z tego opisu nietrudno byo wywnioskowa, e chodzi tu o
padaczk. Budzcej groz chorobie odpowiada wizerunek bogini: ona take miaa
wykrzywione nogi, krew pyna jej z ust, a z oczu cieky zy.
Kochipilli aztecki bg wegetacji i podnoci, kara take za grzechy" rnego rodzaju.
Kara na przykad chorobami narzdw pciowych, zapewne take i ki. Take bg XolotlNanauatzin drczy ludzi chorobami wenerycznymi. Jego wizerunek, z wykrconymi
koczynami, zawicymi oczyma i ciaem pokry-

tymjjvrzodami, by nie mniej odstraszajcy ni wizerunek bogini Tlazolteotl.

Znaczenie, przypisywane za panowania Aztekw ofiarom z ludzi, wynika z niezwykle silnego
przywizania azteckiej warstwy rzdzcej i stanu kapaskiego do pewnych wyobrae
mitycznych. Mona sobie z atwoci wyobrazi, jak bardzo wana przy zwalczaniu zaraz i
chorb bya myl o przebaganiu przez ofiary rozgniewanych bogw.
W tym celu na ofiar znoszono przede wszystkim kolby kukurydziane, zoto i kamienie
szlachetne. Skadano take ofiary z ludzi. Wierzono na przykad, e bg wiosny, Xipetotec,
zsya choroby skry, takie jak wrzody, czyraki, wierzb. Wobec tego cho270
rzy na choroby skrne przyrzekali w czasie wita wiosennego wcign na siebie skr
zdjt z jeca.
Tym bardziej zdumiewajce byo, e Hiszpanie przybywszy tu napotkali mimo tej
religijnej obsesji rozumny dorobek dowiadczenia lekarskiego, ktry ich, ludzi Zachodu z
XV w., rwnie mocno zaskoczy, jak pierwszy widok miast meksykaskich. Zmary w 1578 r.
Nicolas Monardes, lekarz miejski z Sewilli, opublikowa, po dziesitkach lat pracy, w 1565 r.
trzyczciow ksik o metodach leczenia i rodkach leczniczych mieszka-cw_Meksyku.
W swojej praktyce Monardes wyprbowywa kilkaset azteckich lub meksykaskich
surowcw do wyrobu lekw, stosujc je w taki sam sposb, jak to czynili Aztecy; Rezultaty,
jakie osiga, wzbudziy wielkie uznanie. Jeszcze ciekawsza bya praca Francisco Hernandeza,
hiszpaskiego le-Jcarza krlewskiego dla Indii Zachodnich. Na polecenie krla Filipa II
napisa ogromn prac o historii naturalnej Nowego wiata. Obejmowaa ona 24 ksigi i 10
atlasw z ilustracjami. Hernandez opisa w nich 1200 rodkw leczniczych uywanych w
czasach Aztekw i surowcw do ich wyrobu. Jednake dzieo jego zostao wydrukowane
dopiero w 1628 r. w bardzo skrconej formie, i Sarsaprilla (kolcowj) bya jedn z rolin
meksykaskich opisanych w dziele Hernandeza. Suya Aztekom jako. rodek moczopdny
przy blach nerek i pcherza oraz zewntrznie jako lekarstwo na wysypk i do pukania
garda. Take w ca-ej-Europie doceniono jej wartoci lecznicze i podobnie j stosowano.Ajdo naszych dni ziele to jest jednym ze skadnikw licznych herbat leczniczych. TaTze w
sprawozdaniach franciszkanina Bernardino de Sahagiin mona byo wyczyta, e w pastwie
Aztekw, obok- kapanw, wrbitw i czarownikw, byli take aptekarze i zbierajcy
271
L
zioa lekarze. Niektre specjalizacje lekarskie wrcz przypominay dawny Egipt. Wyrnia
si szczeglnie specjalistw zajmujcych si leczeniem ran. Zszywali oni rany ludzkim
wosem, nastawiali zamania i nakadali szyny. Przy zamaniach koci, ktre nie chciay si
goi, wprowadzali do koci wiry z drewna pewnego rodzaju pinii. Ropnie migdaw
otwierali maymi noykami z obsydianu. Sproszkowany obsydian zapobiega ropieniu ran.
Temascal, czyli ania parowa, bya widowni dziaalnoci innych specjalistw. Znali si oni
przede wszystkim na leczeniu goca, porae i nerwobli; posugiwali si przy tym take
masaem. W aniach rozgrzane kamienie polewano wod, podobnie jak w dzisiejszych
saunach, a ciao chorego biczowano limi kukurydzy. Inni specjalici zajmowali si
wycznie dolegliwociami jelit i pcherza. Znali ju przepisy diety, midzy innymi take
diety z gotowanej papki kukurydzianej. Jak doskonae byy obserwacje owych lekarzy, na
przekr mitologii i magii, wiadczy poniszy wyjtek z tekstu azteckiego: Lekarz pozna po
oku i nosie chorego, czy pacjent umrze, czy wyzdrowieje [...] Jedn z oznak jest zmtnienie
renicy [...] potem ciemno i utrata wzroku [...] nos staje si cienki [...] wystpuje te cige
zgrzytanie zbami [...] w kocu bekot sw bez zwizku [...] Mona naciera piersi chorego
pogniecionym w wodzie drewnem sosnowym albo nakuwa skr koci wilka, ora albo

pumy [...] Jeli nic z tego nie pomaga, to widoczna jest jak na doni nieszczsna
nieodwracalno losu. mier zbiera swoje niwo".
272
Jest rolina, ktra zwie si peyotl pisa Bernardino de Saha-giin. Ronie w pnocnych
czciach kraju. Kto _jg spoywa lub pije widzi rzeczy mieszne lub przeraajce. Rolina
ta pozwala zapomnie o lku, pragnieniu i godzie. Kto spoywa peyotl, moe spoglda w
przyszo".
Dopiero czasy nowoytne miay odkry tajemnic maego kaktusa peyotl. Jego wysuszony
misz, uywany przez azteckich kapanw i lekarzy, zawiera alkaloidy. Niektre z nich
dziaaj odurzajco. Inaczej jednak dziaa ta rolina na tych, ktrzy ten misz^ uj: po fazie
mdoci nastpuj lubiene halucynacje. Chodzi o alkaloid o nazwie meskalina, ktry w XX
w. jako rodek odurzajcy wzbudzi sensacj.
Innym surowcem do wyrobu lekw by rodzaj muchomora zwany nanacatl, ktry sprowadza
dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne, lecz w wikszych dawkach powodowa
zamroczenie umysu, ustpujce dopiero po kilku godzinach. Za to colo-rines, nasienie
czerwonej fasoli, wzmagao potencj pciow. Pobudzao centrum erekcyjne w rdzeniu
krgowym, podobnie jak afrykaska johimbina, przez dugi czas bardzo rozpowszechniona w
Europie jako rodek pobudzajcy seksualnie. Camotl fyy ma bulwiast rolin powodujc
apati. Sprowadzaa niewrazliwos na bl i obojtno na wpywy otoczenia. Take i w tym
wypadku dopiero czasy nowoytne odkryy tajemnic jej dziaania. Saponiny powodoway
niewrazliwos na bl, ktr narkoman uzyskiwa za cen uszkodzenia swoich czerwonych
ciaek krwi.
adna inna z wczesnych kultur nie miaa rwnie wielkich iloci lekw doprowadzajcych do
zamroczenia lub niewraliwo-ci na bl, lub jednego i drugiego rwnoczenie. Acayatl
tyto w jednej rurze" nazywali Aztekowie owe, na wzr naszych cygar virginia, zwinite
wok rurki licie tytoniu, palone po to, by wprowadzi si w stan spokoju". Za to
sproszkowane licie tytoniu suyy jako rodek oszaamiajcy przeciwko blom lub
zawrotom gowy oraz chorobom nosa. Lekarze polecali po prostu zaywanie tabaki
wdychanie sproszkowanego tytoniu przez nos. Ju eremita Pane, uczestnik drugiej
wyprawy
273
Kolumba, donosi o tabace, e jest skuteczna jako lekarstwo, ale rwnie silnie dziaa
odurzajco".
Jednake dopiero po dziesicioleciach od podboju Meksyku zawita tyto jako rodek
leczniczy do Europy. Jeszcze w poowie XIX w. przed odkryciem narkozy chloroformowej
europejscy chirurdzy stosowali wlewy tytoniowe, by zapobiec kurczom miniowym u
swoich pacjentw. Tabaka do zaywania przez setki lat stosowana bya jako rodek
zapobiegajcy zawrotom gowy i chorobom nosa. W tym czasie tyto jako uywka zdoby
sobie cay wiat.
Dopiero w XX w. tyto zosta wyparty z roli pomocnika medycyny. Sta si natomiast
wrogiem, ktremu medycyna wydaa walk, przypisujc mu wywoywanie zaburze w
kreniu i przypuszczalnie te raka puc.
Odkrycie i uprawa tytoniu z pewnoci nie byy rezultatem krtkiego panowania azteckiego.
Jak wikszo innych rodkw i metod leczniczych, tyto dosta si przypadkiem wadcom
azteckim jako owoc duo starszej kultury. Jak daleko sigaj korzenie tego dziedzictwa
dowiody inne substancje, ktre zyskay rwnie stae miejsce w nowoczesnej medycynie.
W 1743 r. francuski lekarz i podrnik Pierre Barrere opublikowa w swojej ksice
Nouvelle relation de la France equinoxiale" rysunki gumowej strzykawki do wleww, krka
gumowego i gumowej pitki. Na te przedmioty natkn si w Ameryce Poudniowej. A Europa
po raz pierwszy dowiedziaa si, e Indianie Ameryki Poudniowej wytwarzali takie

przedmioty z soku pewnego drzewa. W 50 lat pniej w katalogu instrumentw sawnej firmy
londyskiej Sa-vinier" pojawiy si, rwnie po raz pierwszy, gumowe strzykawki do
wleww, butle i we gumowe. Firma ta zapocztkowaa rozwj licznych przyrzdw z
twardego i mikkiego kauczuku, ktre nastpnie stay si niezbdn pomoc nowoczesnej
medycyny. Upyno 300 lat od podboju Meksyku a do chwili, gdy kauczuk utorowa sobie
drog do medycyny Zachodniej Europy.
Cywilizacje staromeksykaskie uyway kauczuku nie tylko do wytwarzania piek do
zawodw, rozgrywanych na duych
274
boiskach, jak to z Monte Alban (wygld zawodnika uwiecznia paskorzeba).
Lekarze take mieli w torbach kauczuk, przede wszystkim do wykonywania duych
rozgrzewajcych plastrw przeciwreumatycznych oraz przy zapaleniach opucnej. W czasach
Aztekw kauczuk pochodzi tylko z terenw wybrzea Zatoki Meksykaskiej, gdzie rozwijaa
si najwczeniejsza kultura Olmekw. Aztekowie nazywali ten im tam podlegy teren
Olman" kraj kauczuku.
Sahagun donosi jeszcze o tym samym kraju, e ronie tam krzew kakaowy Cacahuatl,
proszek nasienia krzewu kakaowego, z wanili, miodem i pieprzem, zagotowany z wod,
stanowi najlepszy napj leczniczy i wzmacniajcy Aztekw". Gdy Cortes w 1528 r. powrci
do Hiszpanii, przywiz pierwsze ziarno kakaowe do Europy. Podobnie jak tyto, tak i
czekolada staa si dla medycyny europejskiej lekarstwem wzmacniajcym przeciw wielu
wyniszczajcym chorobom. Wprawdzie pniej staa si zwykym rodkiem spoywczym i
uywk, jednak jako dodatek do preparatw wzmacniajcych, a przede wszystkim pod
postaci masa kakaowego, podstawowej substancji czopka lekarskiego, kakao nigdy nie
stracio swego terapeutycznego znaczenia.
Ziarno kakaowe byo tylko jednym z wielu rodkw leczniczych, ktrych uyteczno
odkryto daleko przed powstaniem pastwa Aztekw, w czasach pierwszych pastw na ziemi
meksykaskiej. Przebadanie tych czasw pod wzgldem lekarskim jest jeszcze spraw
otwart.
275
Pastwo Inkw z sieci drg przed przybyciem Hiszpanu
KOLUMBIA
EKWADOR Guayaauil
Cajamarca Chan-Chan
\yParamonga acamae* x
r..
liPalkisa - Calama> \
Chan-Chan
== ,<-Chimbote'
^Paramonga
- oI Machu Picchu
r ;Chhcha\>^ Ollantaytambo%Pisac
L
ir
=dPisco
^Cuzco
\
~^
AJ / -No7ca
k Pucara^
SillUStani fajJTiticaca
iZZyJazcc1
<<^'
B^ ^
vP'
^o
.-f>/

s
y
I
BOLI W
Tiahuanaco
i\%
-1 \
- \
o
PERU
Pachacamac, tak zwao si miasto ruin na poudnie od Limy, ktre w 1842 r. odwiedzi
przyrodnik szwajcarski Johann-Jakob Tschudi (18181889). Indianinowi kaza si
oprowadzi po ruinach zasypanych piaskiem i w swej wyobrani ujrza widok
peruwiaskiego Rzymu, miasta wadcw i pielgrzymw, ktre kiedy musiao tu rozkwita.
Tschudi nic jeszcze nie wiedzia
0 wspczesnych archeologicznych metodach bada chronologii, lecz przeczuwa tu obecno
jakiego zaginionego wiata
1 opisa go w 1851 r. w swojej ksice Antiguedades peruanas". Opisywa w niej wityni,
widoczn na dalszym planie ponad tarasowo wznoszcymi si pasmami murw, miasto i jego
przytuki dla pielgrzymw oraz klasztor dla kobiet powiconych subie witynnej i
wreszcie paace oraz witynie, ktre wadcy Inkw wystawiali sobie i swojemu bogowi
Soca, gdy w pierwszej poowie II w. n.e. zeszli ze swego grskiego krlestwa wokoo
Cuzco w doliny i podbili cae Peru.
ROZDZIA I
m
Od chwili, gdy hiszpascy zdobywcy pod wodz Francisca Pi-zarra w 1533 r. zgadzili,
bdcego ich jecem, ostatniego wadc pastwa Inkw Atahualp, myl o Peru czya si w
wyobrani Europy z pojciem pastwa Inkw. Inkowie uchodzili za jedynych twrcw tego
pastwa o wysokiej kulturze, o ktrego systemie zarzdzania, wityniach, miastach,
urzdzeniach wodnych i drogach do Europy dochodziy zdumiewajce relacje. Takie
przewiadczenie utrzymywao si do dugo, zanim zdano sobie spraw z tego, e Inkowie
byli tylko ostatnimi wadcami Peru. Wadcy, bdcy niewiele ponad 100 lat przywdcami
grupy etnicznej zwanej Inka", narzucili swoj administracj i swj jzyk kiczua caemu Peru.
Kroniki, takie jak Indianina Poma de Ayala, spisane w nastpnych wiekach po podboju przez
Hiszpanw, mniej lub bardziej wiadomie podsycay bohaterskie legendy Inkw. Mogy to
robi nie uwzgldniajc istniejcych rde. Podczas gdy w Meksyku katolicka dza
niszczenia unicestwia najcenniejsze czci dziejw pisarstwa, w Peru byo to zbdne.
Zdobywcy nie znaleli w pastwie Inkw adnego pisma i wobec tego adnej spisanej
historii. Kipu to jedyny istniejcy sposb zapisu Inkw*. Byy to sznury powaane w rnych
odstpach w wzeki. Suyy jednak tylko do notowania liczb i wskazwek, lecz nigdy nie
osigny rangi prawdziwego pisma.
* Poza kipu Inkowie stosowali tzw. tokapuy rodzaj ideogramw zapisywanych na
drewnianych tablicach i na tkaninach; byy one w uyciu jeszcze w czasach Kolonialnych, co
najmniej w cigu XVI w.
278
Resztki murw wzniesionej z glinianych cegie potnej twierdzy Paramonga oraz pokryty
ruinami teren o powierzchni 18 km2 w Chan-Chan nale do najwczeniejszych wiadectw
archeologicznych, ktre podwayy legend Inkw. wiadcz one o tym, e dawno przed
panowaniem Inkw istniay w Peru orodki polityczne i kulturowe o duym znaczeniu. Ju po
podboju dokonanym przez Hiszpanw wspominano tu i wdzie w doniesieniach o jakim

pastwie Chimu ze stolic Chan-Chan pastwie yjcym podobno przez setki lat w
wielkim dobrobycie w dolinach nadbrzenych od Pacasmayo a do Santa. Pastwo Chimu
zawdziczao te wczesne wzmianki o swoim istnieniu faktowi, e w momencie wkraczania
Hiszpanw do Peru y jeszcze jego ostatni wadca, Minchanzaman. Dopiero wykopaliska zapocztkowane w XVIII w. dostarczyy dowodw na istnienie ludu Chimu*. Ujawniy
one take, e w Chan-Chan znajdoway si wielkie piramidy i zbiorniki wodne. Na zewntrz
murw 12 -metrowej gruboci rozpocieray si sztucznie nawadniane pola uprawne.
Twierdza Paramonga strzega poudniowej granicy pastwa poprzecinanego drogami.
Prowadziy one od oazy do oazy i osigay szeroko 24 metrw. Znaleziska ceramiki i ozdb
wiadcz o wysokim poziomie rzemiosa, ktre musiao czerpa z dugotrwaej tradycji. Na
czym si ta tradycja opieraa?
Bram Soca z Ttabuanaco, na poudnie od jeziora Titicaca, pooonego prawie na
wysokoci 4 tys. m n.p.m., od chwili jej odkrycia zachcaa do dalszych bada nad okresem
przedinkas-kim. Potna brama oraz inne ruiny pokrywajce powierzchni 450 tys. m2
nasuway wniosek, e to tu musia si kiedy znajdo* Chodzi tu prawdopodobnie o tzw. wykopaliska rabunkowe. Za pocztek bada
archeologicznych sensu stricto przyjmuje si dopiero wykopaliska niemieckiego archeologa
Maxa Uhle w latach 80. i 90. XIX w.
** Obecnie przyjmuje si, e monumentalne budowle powstay w Tiahuanaco w pierwszej
poowie I w. n.e., ristomiast w I w. n.e. istniaa tam tylko niewielka osada.
280
wa orodek jakiego wielkiego pastwa, istniejcego jeszcze przed czasami Chimu,
cigncego si a do wybrzea. Co prawda brak byo jeszcze dowodw na istnienie takiego
pastwa. Dopiero dokadniejsze badania archeologiczne, rozpoczte w 1932 r. dowiody, e
Tiahuanaco istniao ju okoo 800 r. p.n.e. jako stolica albo te jako potne centrum
witynne, do ktrego z dalekich stron zdali wierni, by tu by bliej bogw**. Jeszcze
silniejsz podniet do dalszych bada stay si odkryte i ukazane na zdjciach tajemnicze linie
cignce si kilometrami przez twarde ziemie pustynne w okolicy Nazca. Jedynym
wytumaczeniem istnienia tego systemu linii jest wyznaczenie go przez astronomw; za ich
pomoc namierzali punkty wschodw okrelanych gwiazd na horyzoncie. Dziki takiemu
systemowi linearnemu obliczali swoje daty lat i miesicy*. Badania innych wykopalisk w
okolicy Nazca ujawniy, e take tu, najpniej midzy 700 a 500 r. p.n.e., musiaa powsta
jaka godna uwagi kultura**. Po raz pierwszy wczesny okres historii Peru ujrza wiato
dzienne, gdy opaty archeologw odkryy te kamienie w Ceno Sechin w dolinie Casma.
Pochodziy z duej wityni, wzniesionej midzy EX a VI w. p.n.e. na pnocy, daleko od
Nazca. Naleay do wielu innych znalezisk witynnych, z ktrych najwaniejsze pochodzio
z miejscowoci Chavin de Huantar nad rzeczk Mosna. Podstawa tej wityni mierzya 75 m2
powierzchni, a jej ruiny sigay jeszcze 13 m wysokoci. Budowla wzniesiona zostaa z
duych, wzajemnie w siebie wpuszczanych kamieni, a sposb jej budowy, podobnie jak w
Egipcie, zakada zorganizowanie si roboczych i dostawy materiaw budowlanych przez
pastwo. Wok wityni byy ulice, -domy i place. W nastpstwie tego odkrycia nazwa
Chavin" staa si okreleniem caego krgu kulturowego.
Rwnie due znaczenie miao odkrycie ruin wityni Kunturwasi, na terenie Ca-jamarca,
ktrej rekonstrukcj widzimy na rysunku.
* Teoria o kalendarzowej funkcji linii Nazca zostaa obecnie porzucona. ** Kultura Nazca
datowana jest tradycyjnie na II w. p.n.e.VII w. n.e. Wczeniej wystpowaa kultura o
narwie Paracas, ktrej pocztki sigaj pierwszych lat I w. p.n.e. Obecnie mwi si czsto o
kulturze Paracas/Nazca, podkrelajc tym samym cigo przejcia midzy nimi.
282

Na zboczach gr, wok imponujcych ruin tej kiedy potnej wityni, znajdoway si
tysice grobw. Znaleziska kultury Chavin rozcigay si we wszystkich kierunkach, a do
Chon-goyape, Ancn i Paracas. Napotykano nie tylko osiedla i dzielnice witynne, lecz take
pomysowe urzdzenia nawadniajce pola. W ten sposb znaleziono dowody dawniejszych
upraw baweny, kukurydzy, fasoli i orzeszkw ziemnych, hodowli zwierzt domowych, jak
lamy i psy, odkryto lady rozwinitego tkactwa oraz zdumiewajco obrobionych ozdb,
midzy ktrymi znajdoway si zote korony. Wszystko to pochodzio jednak z 900-600 r.
p.n.e.
Wyobraenia okrutnych i odstraszajcych demonw-zwierzt wy, drapienych kotw,
jaguarw byy szczeglnie charakterystyczne dla kultury Chavin. Pierwszym badaczom,
ktrym udao si ogarn okres istnienia tej kultury a do EX w. p.n.e., w obliczu tych
odtworze wizerunkw nasuno si znowu wspomnienie Taotie, chiskich demonwzwierzt. Intuicyjna wiadomo poznania mwia im, e w pocztkach I w. p.n.e. musiaa
istnie jaka wymiana kultur midzy Azj Wschodni a Ameryk Poudniow. Jeli jednak
kupcy z chiskich pastw nadbrzenych, Wu i Juch, na pocztku I w. p.n.'e. przenieli swoje
wierzenia religijne do Peru, to czy wtedy take przekazali swoj sztuk tkack i zotnicz?
Czy tu tkwio wyjanienie faktu, e wszystkie wiadectwa o kulturze Chavin, jak rwnie o
kulturze Olmekw, pojawiy si nagle"? I czy prby wykazania jeszcze wczeniejszego
rozwoju kultury Peru musiay spezn na niczym? Czy eglarze z Azji Wschodniej
przekazali swoje religijne wyobraenia i umiejtnoci rzemielnicze prymitywnym
plemionom yjcym w II w. p.n.e. w dolinach rzek Peru i utrzymujcym si z uprawy pl i
poowu ryb?
i
283
Wyobraenie sobie pomostu czcego, przez dalekie morza, dawniejsze kultury naszej Ziemi
byo rwnie fascynujce, jak w przypadku Meksyku. Jeszcze bardziej fascynujcy by fakt, e
archeolog Max Uhle znalaz niedaleko Moche resztki dwch potnych piramid z glinianych
cegie. Oczywicie nie naleay one do kultury Chavin, lecz byy symbolem odleglejszego
staroperu-wiaskiego krgu kulturowego, powstaego pod koniec pierwszej poowy I w. p.n.e.
wiadectwa, jakie ta kultura po sobie pozostawia, usuny w cie wszystko, co dotychczas
znaleziono.
Na powierzchi 130 na 130 i 80 na 60 metrw wznosiy si resztki piramid kultury Mochica:
piramidy Soca oraz piramidy Ksiyca. Do wybudowania tylko jednej piramidy Soca
potrzeba byo 130 milionw wysuszonych na powietrzu cegie. Na jej szczycie znaleziono
resztki pomieszcze kultowych z wielokolorowymi malowidami. Krlowie z Moche,
podobnie jak wadcy starej Mezopotamii, zabiegali o to, by miejsca ich ofiar i modw
znajdoway si moliwie jak najwyej, blisko bogw. Nazwa Moche" przyjta zostaa dla
caego ludu, ktry kiedy te piramidy zbudowa Mochica.
Do piramid z Moche doczaj inne piramidy, przede wszystkim te z Pachacamac i Maranga,
prawie rwnie ogromne wiadectwa istnienia pastwa, ktre musiao by przepenione
jeszcze wikszym duchem twrczym ni zaoyciele kultury Chavin. Kana nawadniajcy (zbudowany w
X-XI w. n.e.) o dugoci 110 kilometrw, ktry swoje zadanie spenia jeszcze w prawie 2
tysice lat pniej, wiadczy rwnie dobitnie o ich zdolnociach, jak ich technika obrbki
metali oraz tkactwo materiaw wenianych i brokatw. Od wszystkiego, co ich poprzedzao i
co mogo nadej, najbardziej rnia Mochica ich sztuka garncarska. Wanie ta sztuka
przekazaa potomnoci bezprzykadne barwne obrazy ycia owego pastwa Mochica, ktrego
rozwj rozpocz si najdalej 500 lat przed nasz er, po czym osign stadium rozkwitu i

utrzymywa sw wietno przez wiele setek lat poza pocztek naszej nowoczesnej rachuby
czasu.
Moe bya to gowa jakiego krla lub nastpcy tronu, jednego z wielu ksit, ktrzy to
pastwo utworzyli oraz panowali nad nim energicznie i zdecydowanie, ale te rozumnie i z
nieprzecitn inteligencj. Potga ich i wpyw ich umiejtnoci zarzdzania oraz kultury
sigay daleko na pnoc, do dolin Pacasmayo i Lam-bayeue, a na poudnie do doliny Viru,
w doliny Nepea, Casma i dalej. Panamarca i wspaniae Pachacamac, o ktrym z takim
zachwytem donosi Tschudi, ze swymi zaoeniami miast i wity naleay do tego wiata.
W drugiej poowie XX w. jeszcze nie mona byo odpowiedzie na pytanie, jak dalece kultura
Mochica wymieszaa si z innymi formami kultury na obszarach Chicama, Pisco, Ica, Nazca
lub Para-cas.
Gowa jaguara czy kota, wystajca w dziwny sposb z czoa tego mczyzny, pozwala sdzi,
e chodzi tu o wizerunek
285
wyszego kapana czuwajcego nad kultem dawnych bogw-drapienikw z czasw Chavin.
Liczne rysunki na wazach obrazoway cze oddawana bogom przez ten lud. Na tym rysunku
wida kapanw przyjmujcych, za pomoc rury do ssania, napoje narkotyczne, podczas gdy
wity w zwraca szeroko otwart paszcz ku przyniesionej mu ofierze. Ponad t scen
byszcz na niebie gwiazdy. Bardzo liczne przedstawienia wojownikw z tarcz i maczug
sugestywnie wiadcz o tym, e pastwo Mochica swe powstanie zawdzicza walkom i tylko
przez walk mogo si osta.
Jego wadcy wiczyli si we wadaniu broni na polowaniach. Do byo okazji po temu, by
zastpy wojownikw uzbrojonych w maczugi i wcznie nacieray na siebie wzajemnie w
rzecznych i grskich dolinach Peru.
Niezliczone obrazy tworzone przez garncarzy mwi nam o yciu codziennym Mochica:
widzimy chopa podrujcego lec na brzuchu na grzbiecie lamy; matk z oseskiem na
rku; dom; dwch rybakw nadbrzenych wiosujcych w odzi oraz myliwego polujcego
na foki.
S to tylko nieliczne przykady z wielu wizerunkw opisujcych ycie tego wczesnego wiata
zachowane na wieczno. Ukazuj nam ucztujcych wad-cw-+~sub niosc swoich
panw w lektykach. Przekazuj sceny sdw, egzekucji i kar przez obcicie nosw i uszu.
Ukazuj dozorcw w czasie zbierania plonw i rolnikw na polach kukurydzy, baweny,
ziemniakw i batatw. Widzimy astronomw w czasie obserwacji nieba, rzemielnikw
kujcych mied i zoto, tkajcych drogocenne tkaniny. Ten cig obrazw plastycznych nie
zatrzymuje si nawet przed tabu wielu kultur z nieograniczonym naturalizmem ukazuje
wszelkie moliwe formy seksu.
Nigdy wicej adna wczesna kultura nie ukazaa swego oblicza w tak rnorodnej i
doskonaej formie bez jednego napisanego sowa. Kogo wic moe zdziwi fakt, e Mochica
stali si dla potomnoci klasycznym ucielenieniem wczesnej kultury peruwiaskiej?
287
ROZDZIA II Nard, ktry stworzy tak realistyczne obrazy swego wiata i ycia, nie mg
nie dostrzec stron tego wiata pogronych w cieniu przez nieuniknionych towarzyszy
ludzkiego bytu: choroby i cierpienia. Mochica stworzyli nie tylko obrazow ksig swego
ycia, lecz take swoich cierpie. Powstaa kronika znacznie przewyszajca wszelkie
medyczne wyobraenia dawnego Meksyku. Wnosi ona na swj sposb bezprzykadny wkad
w histori dawnej medycyny.
Kroniki Inkw,, powstae w czasach hiszpaskich, ktre w 15002000 lat pniej przekazay
tyle rnorodnych informacji o ich medycynie, zawieray wiele opisw chorb panujcych w
Peru. Bya tam mowa o malarii, biegunce, gocu i dnie; dowiedziano si o zapaleniu nerww
i nerek oraz puchlinie wodnej. T ostatni opisano sowami: bieg strumienia usta". Czsto

mwiono o zapaleniu puc (przerywany wdech"), o grulicy (choroba wysuszajca"), a wic

o cierpieniach, do ktrych wystpowania przyczynia si kontrast tropikalnego upau z ostrym
klimatem wysokogrskim. Istniaa te zaraza dostojnikw i kobiet", pod ktrym to
okreleniem kryje si wedug niektrych historykw, poszukujcych dalszych potwierdze
tezy o pochodzeniu kiy z Ameryki Poudniowej, wanie ta choroba. Nigdzie w literaturze
inkasko-hiszpaskiej nie byo-tak-debit-nych obrazw chorb, jakie stworzyli Mochica w
swojej cera288
mice. Dawni Egipcjanie pozostawili w obrazie niewidomego harfisty pene artyzmu ukazanie
lepoty, ktre miao zyska wiatow saw. Wobec obu wizerunkw lepcw na dzbanach
Mochica mona zada sobie pytanie: czy egipski artyzm osign rwnie przejmujcy wyraz
w przedstawieniu lepoty, jaki osignito na owych dzbanach?
Guz nad praw koci jarzmow, dobrze widoczny na naczyniu, znany jest przez
wspczesnych lekarzy jako misak zoliwy.
Cikie zaburzenia gruczoowe i chorobliwa otyo na tak diagnoz pozwala wizerunek
mczyzny z ludu Mochica.
289

Dugie i ostre dyskusje wybuchy wok ustalenia choroby przedstawionej na tej glinianej
figurze. Uczestniczy w nich nawet sawny niemiecki patolog Rudolf Virchaw., twrca nauki
o patologii komrkowej (nauki o przyczynach chorb umiejscowionych w komrkach). W
1897 r., na midzynarodowym kongresie na temat trdu w Berlinie, broni tezy, e jest tu
przedstawiony przypadek trdu. Natomiast inni naukowcy sdzili, e wzorem dla tej maej
rzeby moga by twarz okaleczona za kar.
290
W nastpnych latach Berliskie Towarzystwo Antropologiczne byo widowni dalszych
dyskusji, w trakcie ktrych Hiszpan Marcos Jimenez de la Espada by zdania, e chodzi tu
raczej o jaka typow peruwiask chorob zakan zwan w kronikach Inkw uta".
Wreszcie peruwiascy archeolodzy i lekarze, tacy jak Julio Tello i Edmundo Eacomel,
znaleli rozwizanie zagadki. Chodzio o amerykask leiszma-nioz luzwkow, chorob
podobn do raka, ktrej zarazek przenoszony by przez ukucie latajcych owadw. W
czasach nowoytnych atakowaa ona przede wszystkim zbieraczy lici koki w gorcych
dolinach Andw. Nie oznacza to jednak wcale, e trd znikn z listy chorb dawnego Peru.
Na tej figurce znawcy rozpoznali obraz trdu wJII stadium.
Nie podlegao adnej dyskusji, e na tej twarzy rozpozna mona poraenie poowiczne
(gwnie jako skutek udaru).
291
Jeszcze dusze byy debaty nad figur nagiego mczyzny. Ponownie przypuszczano, e
znaleziono potwierdzenie o poudniowoamerykaskim pochodzeniu kiy. Tymczasem chodzi
tu znw o typow peruwiaska chorob: verrug. Przy tej chorobie, zaczynajcej si blami
garda i koci, cae ciao pokrywa si czerwonymi wzniesieniami. Pniej zaczynaj one
krwawi i chory umiera z upywu krwi. Jeszcze okoo 1500 lat pniej, w 1869 r.,
epidemiczne wystpienie tej choroby wrd tubylczych robotnikw zmusio do przerwania
prac przy budowie linii kolejowej w Peru.
Lekarz przy ou chorego tak mona zatytuowa t glinian rzeb. Dla Mochica zostao
zastrzeone wykonanie jedynej rzeby dawnych czasw ukazujcej lekarza przy ou
chorego. Nie byaby ona produktem wczesnego okresu historii, gdyby nie byo w niej wiary w
demoniczne pochodzenie chorb i w skuteczno ich zaklinania.

Demony mierci i choroby, znw cile powizane z symbolami gw kotw i wy, ktre
przetrway z okresu Chavin, straszyy na wielu glinianych naczyniach. Demony nosiy ze
sob gowy zmarych lub z dzik zacitoci walczyy o ycie chorego. Rwnie i tu
nasuwao si wielokrotnie stawiane pytanie: czy Mochica w swych zmaganiach z chorob
zadowalali si tylko modlitw, czarami i zaklinaniami? Czy rwnie oni, opierajc si na
obserwacjach, znaleli drog do racjonalnych metod leczenia? Szukajc odpowiedzi na to
pytanie wnioski
292
naley wycign z czasw znacznie bliszej medycyny Inkw. Wymieniona ju tu
ilustrowana kronika Inkw autorstwa Poma de Ayala, ktr w 1613 r. ukoczy jako wynik
swojej 40-letniej pasji zbierackiej, a nastpnie przekaza krlowi Hiszpanii, we fragmentach
odnoszcych si do medycyny te pena jest wiary w ze duchy, czary i moc zakl. Przy
wysnuwaniu na podstawie wiata Inkw wnioskw na temat starszego jeszcze o 15002000
lat wiata Mochica, tak jak w przypadku Meksyku, bez wtpienia wskazana jest ostrono.
Mimo to mona przypuszcza, e wiele zwyczajw stosowanych przez Inkw przy leczeniu
chorych zostao przejtych od wczeniejszych cywilizacji. ,
Wojownicy byli wanymi postaciami w dniu wita Citua, obchodzonego corocznie w XV i
XVI w. we wrzeniu w Cuzco, stolicy Inkw. Nadchodzia pora deszczowa. Z dowiadczenia
wiedziano, e pora ta przynosi liczne choroby infekcyjne, zoliwe biegunki i zapalenia oczu.
Znaczenie tego wita polegao na tym, by profilaktycznie wypdzi demony chorb z Cuzco.
Wszyscy chorzy i kalecy musieli opuci miasto. Wojownicy natomiast biegali przy nowiu po
ulicach, krzyczc i wywijajc broni. Pdzili demony przed sob, cigali je a do najbliszej
rzeki i sami rzucali si do wody, by oczyci swe ciao i bro po zetkniciu si z duchami
chorb.
Wiara w grzech jako przyczyn choroby przepeniaa Inkw nie mniej ni Aztekw. Choroba
bya kar za grzechy, a bogowie dali ofiar, modw i spowiedzi, zanim byliby skonni owe
grze293
SETIEUBRE
OOIARAftJI
^
. m lc-^ hAf. *JMTi,
chy zapomnie. Jeli zachorowa wadca Inkw, byo to skutkiem grzechw popenionych w
jego wasnym kraju. Dlatego bogowie dali ofiar od caego narodu. Wprawdzie ofiary z
ludzi w Peru nigdy nie osigny takich rozmiarw jak na ziemi meksykaskiej, lecz w
adnym wypadku nie byy obce okresowi Inkw. Nierzadko byy to ofiary ze szczeglnie
piknych dzieci I tylko nieliczni wadcy Inkw zastpowali je ofiarami ze zotych posgw.
Kapani orzekali o rodzaju i przebiegu chorb z uoenia rzucanych na ziemi lici koki.
wink morsk nacierali ciao chorego tak dugo, dopki nie znalaza si ona w miejscu
najboleniejszym, wwczas w tym miejscu szybkim chwytem rki zabijali zwierztko.
Nastpnie otwierali jego ciao i z wewntrznych narzdw, zwaszcza odbiegajcych swym
wygldem od normy lub przekrwionych, odczytywali ukryte siedlisko choroby. Rwnie
tumaczenie snw odgrywao wielk rol w diagnozowaniu.
Tumacz snw pochylajcy si nad chorym zmieni si w cza- /-sach hiszpaskich, ze
zrozumiaych wzgldw, z inkaskiego kapana w diaba z ogonem. Rysunek ten ukazuje nie
tylko tumaczenie snw jako rodka pomocnego w zwalczaniu choroby, ale take
metod leczenia stosowan przez inkaskich kapanw: ssanie ciaa chorego. Za t
praktyk staa wiara, e mona wyssa ze duchy sprowadzajce chorob. Chorego
nacierano take odchodami, by, podobnie jak w Egipcie i Mezopotamii, demony chorb

napeni wstrtem i wygna. Oprcz tego pewn rol odgrywao wyznanie grzechw
kapanowi, a take zoenie ofiar. Za bardzo skuteczne uwaane byo wymawianie
zakl przez kapanw w rozmowach ze zymi duchami.
Ogromne wic byo znaczenie ofiar, obrzdw czarownikw i zakl. Nie przeszkadzao to
jednak, by oprcz kapanw i zaklinaczy byli take lekarze, ktrych osignicia na polu
medycyny warte s szczeglnego zainteresowania.
-mm-294
Nie na darmo przybyli na progu czasw nowoytnych do Peru Hiszpanie przesyali do Europy
sprawozdania pene podziwu dla znajomoci lekw przez lekarzy Inkw, zwanych hampicarna-yok", callahuaya" albo sircac" (waciciele lekw i lekarze ran). Nie na prno
donoszono, e hiszpascy lekarze nie s potrzebni, bowiem lekarze Inkw przeprowadzaj
bardzo skuteczne kuracje. Pastwo Inkw miao ustanowionych z urzdu zbieraczy zi
leczniczych. Miao take colla huayu aptekarzy wdrownych, ktrzy wozili ze sob
suszone krajowe zioa i mineralne rodki lecznicze.
rodki przeczyszczajce, znajdujce si na czele spisu lekw w pastwie Inkw, byy bardzo
zrnicowane. By wic zmielony owoc uilla utari, czciowo zaywany doustnie, a
czciowo stosowany we wlewach. Przyrzd do wlewu zwany by uillca--china" lub
suebnica owocu uillca". Byy te leki o tak drastycznym dziaaniu, e rwnoczenie
suyy jako rodki do przerywania ciy, jak np. sproszkowany korze roliny huanhanca
(Euphorbia huanchanhana).. Po zayciu tego proszku i wystawieniu ciaa na soce
wystpoway silne poty, biegunka i wymioty, czyli nastpowao cakowite oczyszczenie ciaa.
Jako rodek przeciwko biegunce suya sproszkowana kora ratantici, zawierajca wielkie
iloci garbnikw (taniny) powodujcych zaparcie, co take potwierdzaj nowoczesne badania.
W uyciu bya take chacco, rodzaj glinki. W jej skad wchodziy te same pierwiastki, ktre
rwnie w XX w. s podstaw licznych lekarstw przeciwko dolegliwociom odka i jelit:
krzem, aluminium, magnez. Kosy niedojrzaej kukurydzy dziaay moczopd-nie oraz
leczniczo na dolegliwoci pcherza. Uywano ich take przy puchlinie wodnej. ywica
drzewa pieprzowego miaa waciwoci niszczce pasoyty jelit. Przy zapaleniu oczu
stosowano licie mactellu, ktre, jak to znw nowoytni lekarze mogli potwierdzi, zawieraj
substancje wybitnie bakteriobjcze. Podobne waciwoci mia mlecz zielonego drzewa
melonowego, uywany w uporczywych chorobach skrnych. Ma z tuszczu zwierzcego i
siarki suya, podobnie jak w dzisiejszych czasach, do zwalczania wierzbu. Siarczan miedzi,
ktrego skuteczno znana bya te Egipcjanom, leczy u Inkw wrzody i cikie
dolegliwoci oczu. Trujcy siarczek arsenu, nazywany przez Inkw hampiyok hampei"
(lekarstwo mierci), zdoby sobie uznanie jako rodek przeciwko verrudze i leiszmaniozie.
Dla medycyny europejskiej szczeglnie wane miay okaza si dwie roliny:
295
Pierwsz z nich bya quina-quina (Myroxylon peruiferum); olej z tej roliny uywany by do
opatrywania ran, a nastpnie, jako w-\sanvperuwiaski, przeszed zwycisko przez apteki
europejs-:. Take kora tej roliny uwaana bya za skuteczny rodek ' wystpowaniu dreszczy
spowodowanych malari. Nie bya ^">if identyczna z odkryt, zapewne ju po podboju
przez cr drzewa, chinowego, ktre od quina-quina wywodzi tylko swoj nazw.
* i u, b(
.....- wii.nv udajcej si. r"
ach koki, a suszone Yicie wydawa ty\ko raT. dziennie tdb tnikom pracujcym w
rozrzedzonym powietrzu wysoko skich dolin. Ich lekarze znali dziaanie lici koki: ute
powoli pc nosz? cinienie krwi, uatwi oddech, wzmacniaj? siminh
jac bon luzow odka. Za to w zbyt duych dawkach dziaaj narkotycznie,
przyczyniajc si do powstawania naogu, w ktrego nastpstwie narkoman staje si
umysowym i cieles-tiym wrakiem. Rozkoszowa si limi koki bez jakichkolwiek
ogranicze mogli wycznie kapani. Za pomoc tego skutecznego narkotyku wprawiali si w

stan odurzenia w czasie wit kultowych albo przy zaklinaniu demonw chorobowych,
nawizywali bezporedni kontakt z bogami. W wyniku tych obrad" powstaway ich
przepowiednie losw i rozpoznawanie chorb. Jeli dopuszcza si myl, e znajomo
rodkw leczniczych w czasach Inkw bya dziedzictwem poprzedzajcych je cywilizacji, to
ciekawe byoby stwierdzenie, czy te kultury rzeczywicie znay leki Inkw. Jeli chodzi o
kok, mona to wykaza stosunkowo atwo. Wobec tego przedstawienia lici koki na
naczyniu kultury Nazca z pierwszej poowy I w. n.e. mona by jeszcze mie pewne
wtpliwoci, poniewa rysunek ten nie jest jeszcze wystarczajco jednoznaczny. Jednake
wszelkie wtpliwoci musiay ustpi wobec innych wyrobw ceramicznych.
296
Pierwsz z nich bya quina-quina (Myroxylon peruiferum); olej z tej roliny uywany by do
opatrywania ran, a nastpnie, jako balsam peruwiaski, przeszed zwycisko przez apteki
europejskie. Take kora tej roliny uwaana bya za skuteczny rodek przy wystpowaniu
dreszczy spowodowanych malari. Nie bya ona jednak identyczna z odkryt, zapewne ju po
podboju przez Hiszpanw, kor drzewa chinowego, ktre od quina-quina wywodzi tylko
swoj nazw.
Drug rolin by krzew koki, dziwnej roliny udajcej si. na tej ziemi tylko w gorcych
dolinach Andw. Gwny alkaloid jej lici, kokaina, mia sta si w XIX w. na caym wiecie
nie tylko niebezpiecznym narkotykiem, lecz take podstaw rodkw znieczulajcych.
Wadcy Inkw dobrze wiedzieli, dlaczego trzeba byo strzec plantacji koki, a suszone licie
wydawa tylko raz dziennie robotnikom pracujcym w rozrzedzonym powietrzu
wysokogrskich dolin. Ich lekarze znali dziaanie lici koki: ute powoli podnosz cinienie
krwi, uatwiaj oddech, wzmacniaj si miniow i przemian materii oraz umierzaj
uczucie godu znieczulajc bon luzow odka. Za to w zbyt duych dawkach dziaaj
narkotycznie, przyczyniajc si do powstawania naogu, w ktrego nastpstwie narkoman
staje si umysowym i cielesnym wrakiem. Rozkoszowa si limi koki bez jakichkolwiek
ogranicze mogli wycznie kapani. Za pomoc tego skutecznego narkotyku wprawiali si w
stan odurzenia w czasie wit kultowych albo przy zaklinaniu demonw chorobowych,
nawizywali bezporedni kontakt z bogami. W wyniku tych obrad" powstaway ich
przepowiednie losw i rozpoznawanie chorb. Jeli dopuszcza si myl, e znajomo
rodkw leczniczych w czasach Inkw bya dziedzictwem poprzedzajcych je cywilizacji, to
ciekawe byoby stwierdzenie, czy te kultury rzeczywicie znay leki Inkw. Jeli chodzi o
kok, mona to wykaza stosunkowo atwo. Wobec tego przedstawienia lici koki na
naczyniu kultury Nazca z pierwszej polowy I w. n.e. mona by jeszcze mie pewne
wtpliwoci, poniewa rysunek ten nie jest jeszcze wystarczajco jednoznaczny. Jednake
wszelkie wtpliwoci musiay ustpi wobec innych wyrobw ceramicznych.
296
Johann-Jakob Tschudi, w swojej wspomnianej ju ksice o Peru, opisa ludzi ujcych licie
koki w nastpujcych sowach: W tym celu delikatnie wyjmuj z woreczka pojedyncze
licie, zdejmuj z nich yki, zoone licie wkadaj do ust i gryz je; czyni to tak dugo, a
midzy zbami trzonowymi utworzy si regularna kulka. Nastpnie wkadaj cienk,
zwilon, drewnian drzazg do palonego wapna i koniec jej z przyklejonym proszkiem
wtykaj do kulki koki w ustach. Czynno t powtarzaj tak dugo, a kulka osignie
odpowiedni smak". Kulka koki, o ktrej wspomina Tschudi, nie zostaa zapomniana w tym
ceramicznym wyobraeniu twarzy, wida j wyranie pod prawym policzkiem. Dzieo to
pochodzi jednak a z czasw Chimu, ktre nastpiy albo bezporednio po pastwie Mochica,
albo po paru kulturowych fazach porednich.
Nastpna figurka ceramiczna cofa nas znw do czasw Mochica i dowodzi, e znali oni kok
i jej zastosowanie. Prawdopodobnie ten czowiek by kapanem, nosi bowiem czapk

ozdobion gow drapienego kota. W rkach trzyma atwe do identyfikacji przedmioty,

nalece do niezbdnego wyposaenia czowieka ujcego licie koki. Przede wszystkim ma
woreczek z suszonymi limi koki, a w lewej rce trzyma naczynie z wapnem, ktrego
domieszka agodzi cierpko koki.
Jeli chodzi o kok, to mona by przerzuci most od okresu najwczeniejszego, poprzez
tysice lat, a do nauki lekarskiej XX w. Most ten siga od czasw Mochica, poprzez
hiszpaskiego pisarza, piszcego szyfrem, Francisco de Xeresa, ktry okoo
297
1533 r. przesa do Europy pierwsze relacje dotyczce koki, a do Niemca Alberta Niemanna,
ktry w 1860 r. wyizolowa z koki skuteczny alkaloid kokain. Most ten wiedzie dalej, do
Austriaka Carla Kollera, ktry w 1884 r. odkry moliwo bez-bolesnych operacji oczu po
zakropieniu ich kokain. I dalej jeszcze prowadzi do Francuza Reclusa, Amerykanina
Halsteda i Niemca Carla Ludwiga Schleicha, ktrzy na przeomie XIX i XX w. wynaleli
metody znieczule caych obszarw ciaa dziki wstrzykiwaniu kokainy w pnie nerwowe lub
tkanki. W kocu most z czasw Mochica siga jeszcze do Niemca Augusta Biera i
Amerykanina Leonarda Corninga, ktrzy wstrzykiwali kokain do kanau krgowego. Do
znanych ju moliwoci znieczulenia miejscowego dorzucili inne, ktre nastpnie utoroway
sobie drog do sal operacyjnych caego wiata. W 1902 r. Francuz Emile Dorveaux pisa:
Gdy po raz pierwszy napotkalimy pewne rzeby Mochica stwierdzilimy, e ju dawno
przed naszymi czasami rozwinli oni takie metody leczenia chirurgicznego, ktre zdumiay
nas w najwyszym stopniu. Prawdopodobnie ich odkrycie i bezsprzeczne sukcesy nalee
bd do wielkich tajemnic historii sztuki leczenia".
Nawet wielcy sceptycy nie mogli wtpi w to, e te gliniane figurki przedstawiaj ludzi z
amputowanymi koczynami. Fakt, e wiele z tych figurek ukazywao rwnoczenie ludzi z
uszkodzeniami nosa, prowadzi tylko do rnych wnioskw odnonie do przyczyn, ktre
mogy spowodowa te amputacje. Wydaje si zupenie wiarygodne, e cikie przypadki
leiszmaniozy, ktra tu oprcz twarzy zaatakowaa take rce i nogi, doprowadziy w
ostatecznoci do tak radykalnych zabiegw. Cokolwiek jednak byo powodem amputacji
pozostaje fakt jej przeprowadzenia uwieczony cakowitym sukcesem.
Na niektrych kikutach rk i ng zaznaczone byy szwy czce oba brzegi skry na ranach
poamputacyjnych. Znajdowano take drewniane wydrone cylindry, wsuwane jako protezy
na ki298
kuty. Na goleni pewnej mumii z amputowan stop by jeszcze umocowany drewniany czop
sucy za podpor. Dolna cz szkicu przedstawiajcego protez czowieka, ktrego reszta
ciaa nie wykazywaa adnych zmian chorobowych, dowodzi nam, ludziom wspczesnym, e
w kadym razie amputacje wykonywano take po zranieniach i wypadkach: podczas gdy lewa
noga ma w peni wyksztacon stop, prawa koczy si kikutem.
299
Wobec tych znalezisk poczy si nasuwa niezliczone dalsze pytania. Jak chirurdzy Mochica
rozwizywali problem tamowania krwi w czasie operacji i po niej? Jeszcze w 1,5 do 2 tysicy
lat pniej amputacje zdrowych ukrwionych koczyn odstraszay chirurgw europejskich.
Amputowali tylko wwczas, gdy zgorzel przerwaa ukrwienie tkanek. Wprawdzie unikali w
ten sposb cikich krwotokw, lecz i tak tracili swych pacjentw wskutek nadal postpujcej
zgorzeli. Pniej starano si opanowywa krwawienie przez wypalania ran i naczy
krwiononych za pomoc rozarzonego elaza. Dopiero w czasach nowoytnych powoli
rozpowszechnio si podwizywanie nimi duych naczy krwiononych. Pozostao wic
pytanie: jak lekarze Mochica rozwizali ten problem? Czy znali rozarzone elazo lub
podwizywanie naczy? Jak sobie radzili z blem i z szokiem, ktry szczeglnie czsto
wystpowa przy amputacjach? Czy moe wykorzystywali odurzajce dziaanie koki? Czy

potrafili unikn infekcji, ktra jeszcze w XIX w. bya przyczyn mierci setek osb po
amputacjach? Nad wszystkimi pytaniami unosi si owa niepewno, o ktrej pisa Emile
Dorvaux. Nie bya to jednak jedyna tajemnicza niejasno spowijajca dawn medycyn
peruwiask.
Nieliczni archeologowie zainteresowani sprawami medycznymi, zajmujcy si tak jak
Peruwiaczyk Julio Tello a do poowy XX w. atlasem obrazkowym" ycia Mochica,
rozproszonym w licznych muzeach wiata, cigle napotykali niewtpliwe wiadectwa
rozumnej dziaalnoci lekarskiej.
wiadectwa te sigay od ukazanych tu tragarzy, nioscych chorego lub chore dziecko na
dziwnych osaniajcych od wiatru noszach, a do sceny porodu i pomocy przy nim, bdcej
take precedensem w historii wczesnej medycyny. Wida wyra300
nie ciarn w czasie porodu. Za ni siedzi pomocnica lub poona, starajca si uciskiem i
masaem uatwi przebieg porodu. Gwka dziecka ju si ukazaa i znajduje si w rkach
drugiej poonej lub innej wykwalifikowanej osoby klczcej przed rodzc. Jej zadaniem jest
wspomaganie rozwierania si kanau rodnego, podwizanie ppowiny i odczekanie odejcia
oyska. W 1867 r. rozpocz si pod niejednym wzgldem najbardziej emocjonujcy rozdzia
bada nad medycyn Mochica. Wtedy to pnocnoamerykaski dziennikarz, dyplomata i
archeolog amator, Ephraim Georges Suier (1821-1888), znalaz na starym
301
/ /:
m
l\
peruwiaskim cmentarzysku jej wieku wedug wczenie znanych metod nie mona byo
dokadnie ustali.
Odkrycie to zwrcio szczegln uwag tym, e czaszka ta miaa po lewej stronie czoowej
otwr; nie mg on by spowo-s -* dowany ani uderzeniem maczugi, ani chorob, lecz mg
powsta tylko i jedynie dziki zrcznie i planowo pracujcej rce ludzkiej.
Wiadomo o znalezisku Suiera obiega wiat w chwili, gdy odkrycia tego rodzaju czaszek i
podobnych nastpiy wanie we Francji, a lekarze i antropolodzy ywo na ich temat
dyskutowali.
i*W r Znaleziska trepanowanych chirurgicznie otwieranych czaszek z dawnych czasw
nie ograniczyy si tylko do Peru. Znajdowano je, poczynajc od 1865 r., w rozmaitych
czciach Europy, Azji Mniejszej i Pnocnej Afryki, przede wszystkim jednak w
poudniowej Francji, Anglii, Danii, Portugalii i dalej: na Kaukazie, w Maroku i patrz
rozdzia o Mezopotamii take w Palestynie.
Wikszo tych czaszek pochodzia ju z epoki kamiennej i jakkolwiek rne byy sposoby
ich otwierania, zawsze przy tym zabiegu usuwano cz sklepienia czaszki. Pierwsi
antropolodzy zajmujcy si tymi znaleziskami szukali pocztkowo prostego wyjanienia:
przypuszczali, e za pomoc pocztkowo narzdzi kamiennych, a pniej take metalowych,
otwierano czaszki zmarych obdarzonych szczeglnymi zdolnociami, by zdoby pytki koci
jako amulety.
Francuski lekarz i antropolog Paul Broca (18241880) udowodni jednak wkrtce, e
operacje te przeprowadzano na ywych ludziach. Koci pokrywy czaszki wok wycitych
otworw, czasem czworoktnych, czasem okrgych, w wielu wypadkach byy
zregenerowane. Utworzya si nowa kostnina, ktra powoli zaczynaa zamyka otwr, co
moliwe jest tylko u yjcych ludzi.
302
Z tych dwch znalezionych w Danii czaszek lewa wykazuje szczeglnie wyranie proces
gojenia si grnego otworu potre-panacyjnego. Jeszcze po tysicleciach mona byo do

dokadnie okreli, jak dugo czowiek y po takiej trepanacji. Broca, a po nim Anglik Perry,
podjli si przeprowadzania trepanacji czaszek najpierw na ywych zwierztach, a pniej
take na ludziach bezporednio po ich mierci. Zabieg wykonywali tymi samymi narzdziami
kamiennymi, jakimi posugiwano si ju w zamierzchych czasach. Nigdy zabieg otwarcia
czaszki w celu wycicia z niej krka koci i odsonicia opony mzgowej nie trwa duej ni
30-45 minut. Nie byo wic adnych wtpliwoci co do tego, e w dawnych czasach
trepanacje przeprowadzano na ywych ludziach. Zapewne wiele z tych zabiegw koczyo si
mierci operowanego. Co najmniej jednak tyle samo, a moe i wicej, byo przypadkw
przeycia przez pacjentw takiego zabiegu. To odkrycie byo tym bardziej emocjonujce, e
przypadao na okres, gdy nowoytni chirurdzy, po udoskona303
leniu narkozy i postpowania aseptycznego, wanie odwaali si odsoni mzg czowieka i
operowa guzy mzgu. Spr dotyczcy przyczyn wiodcych przed tysicami lat do tak
cikich zabiegw chirurgicznych trwa dalej. Pocztkowo przypuszczano, e chodzio tu o
rozpaczliwe prby utorowania drogi ujcia demonom chorobowym, szczeglnie w
wypadkach obdu i przy nieznonych blach gowy. Ale rycho okazao si, e te trepanacje
podejmowano po cikich urazach czaszki a wic prbowano usun odamy kostne
uciskajce mzg. Moe to doprowadzio do dowiadczenia, e objawy paraliu, napady
epilepsji, przeduajce si stany utraty przytomnoci, jak rwnie ble i zaburzenia
psychiczne, mogy by usunite dziki takim zabiegom? I moe te dowiadczenia
spowodoway rwnie, e pniej trepanacje przeprowadzano nie tylko na rannych, lecz take
na zwykych" chorych? Jak kada tajemnica, tak i odkrycie wczesnych trepanacji czaszki
dao podstaw do wysuwania nie koczcych si teorii. I wci od nowa przewijay si
wtpliwoci dzisiejszych ludzi, czy rzeczywicie takie operacje byy moliwe w dawnych
czasach. Ostatecznej odpowiedzi na te pytania udzielio dopiero Peru i odkrycia z okresu
Mochica.
Mumie Starego Peru, z ktrych pokazujemy dwie rne, spoczyway na cmentarzyskach lub
w gbokich komorach grobowych. Najwiksza taka komora, w Para-cas, miecia 37
zmarych. Mumie te siedziay przykucnite, wprost na ziemi, otoczone przedmiotami
codziennego uytku i ywnoci, ktr yjcy dawali swym zmarym na drog i ycie
pozagrobowe. Ciaa osb znaczniejszych spoczyway w koszach opasywanych dugimi,
wspaniale tkanymi, caunami. Czasami ich gowy ozdabiay pira i zote maski.
Prawdopodobnie te mumie mogyby tak samo jak mumie Egiptu opowiedzie histori chorb
ich minionej epoki, mimo e sposoby ich balsamowania byy cakowicie rne. Archeologia
peruwiaska nie miaa jednak ludzi pokroju Armanda Ruffera czy El-liota Smitha.
304
Przypadkowe odkrycia, jak przedstawiona tu czaszka z guzem nowotworowym na gowie
zmarego ze Starego Peru, jednoznacznie dowodziy zachorowa na nowotwory we
wczesnym okresie historii Ameryki Poudniowej. Byy to jednak przypadki sporadyczne.
Trzeba zadowoli si faktem, e odkrycie Ephrai-ma Georgesa Suiera doprowadzio
przynajmniej do rozlegych bada trepanowanych czaszek znalezionych w Peru. Badania te
byy nieporwnywalne z adnymi innymi na caym wiecie. Ziemia Peru wydaa wiele
trepanowanych czaszek; lady na nich dowodziy duej iloci metod operacyjnych,
przemawiajcych za niezwyk wyobrani wczesnych chirurgw. Zamieszczone tu zdjcia
przedstawiaj czaszki z otworami po trepanacji znalezione w Pachacamc i Patallacta.
Pierwsza z nich ma cicie okrge, przy ktrym trepan obracano w kko dopty, dopki
sklepienie czaszki nie zostao przecite. Co prawda w tym wypadku chodzi o trepanacj, w
czasie ktrej operowany zmar: operator nie zdy ju wyj wycitego krka koci.
305

Druga czaszka uwidacznia inny sposb postpowania: wiercono otwory w koci jeden przy
drugim. Gdy nastpnie przepiowano mostki kostne midzy otworami, powstawa rwnie
okrgy otwr. Trzecia czaszka ma otwr trjktny, najpierw przeprowadzono przez
sklepienie czaszki dwa proste cicia pod pewnym ktem do siebie, a nastpnie oba ramiona
kta poczono ciciem ukowym. Ta trzecia czaszka szczeglnie wyranie ukazuje przebieg
gojenia si po operacji. Wnioskowano z tego, e operowany y po zabiegu przez co najmniej
8 lat.
Na nastpnym zdjciu wida podwjn trepanacj po cikim uszkodzeniu czaszki. Koci
czaszki w kilku miejscach byy wgniecione wskutek uderzenia kolczast maczug. Chirurg,
przez okrge otwory trepanacyjne, usun wgniecione odamki koci. Proces gojenia si koci
wiadczy, e i w tym przypadku ranny przey operacj.
Do najbardziej zdumiewajcych odkry w Peru naleao stwierdzenie na podstawie znalezisk
szkieletw duego procentu tych, ktrzy trepanacje czaszek przeywali. Wrd przebadanych
przez Julio Tello 400 trepanowanych czaszek stwierdzono 250 pewnych wylecze.
Amerykanin Mac Curdy wrd 71 przypadkw trepanacji znalaz tylko 12, ktre
najwidoczniej skoczyy si zejciem miertelnym. Jeszcze goniej ni w przypadkach
odkrycia amputacji zabrzmiay pytania: Jak to byo moliwe? Jak mogo tak wielu ludzi
przey takie zabiegi? Co robili dawni chirurdzy Peru by unikn krwawienia, chroni ttnic
skroniow (w pobliu ktrej bardzo czsto trepanowano) i unikn ci306
kich infekcji? Jak postpowali z patami skrnymi, ktre zdejmowali przed trepanacj, a
nastpnie znw je musieli nakada?
Na te pytania nie ma adnej pewnej odpowiedzi. Jednake pozostaje niezaprzeczalny fakt, e
dawni peruwiascy lekarze bardzo czsto zagadnienia te umieli opanowa. Atlas
obrazkowy" ycia Mochica dostarczy ostatniego i najbardziej dobitnego dowodu ich
lekarskiej zrcznoci.
Ta jedyna w swoim rodzaju rzeba na garnku ceramicznym z okresu Mochica ukazuje
chirurga w czasie trepanacji czaszki: przykucnity za gow chorego w lewym rku trzyma
odchylony z gowy pat skry, a w prawym narzdzie operacyjne.
307

Do naszych rk dotary narzdzia, pochodzce z wykopalisk grobowych, uywane wwczas

do takich operacji. Rysunki pokazuj nam noe z obsydianu, umocowane sznurami do
drewnianych uchwytw. Znaleziono je w grobach w Paracas. Dopiero w pniejszych
czasach powstay narzdzia z miedzi i brzu. S to turni z obsydianu do ci kostnych i (od
lewej do prawej): skalpel, tumi, dwa mniejsze duta kostne z ozdobnymi uchwytami z koci i
drewna oraz cikie duto bez uchwytu. W tych samych grobach, w ktrych instrumenty te
leay, znaleziono take opaski suce najwidoczniej do przewizywania zranionych
koczyn.
.

Turni dekoracj na kocu uchwytu zdradza zupenie wyranie swoje zastosowanie:

trepanacje.
Wywierajca ogromne wraenie czaszka wyjania nam, w jak doskonay sposb potrafiono,
za pomoc warstw baweny i sznurw bawenianych, nakada opatrunki na gow. W tym
opatrunku mona byo jeszcze znale lady krwi chorego.
309

W 1962 r. peruwiaski neurochirurg dr Francisco Grana z Limy, zajmujc si od dawna

odkryciami chirurgicznymi z okresu Mochica, zdecydowa si na niezwyk i sensacyjn
operacj: przeprowadzi bowiem otwarcie czaszki takimi samymi historycznymi
peruwiaskimi narzdziami sprzed 15002000 lat, jakie pokazywalimy na poprzednich
stronicach. Jego pacjent,
31 -letni Peruwiaczyk, uleg wypadkowi i by
prawostronnie sparaliowany. Pod sklepieniem czaszki utworzy si krwiak uciskajcy
orodki ruchowe w mzgu. Tylko usunicie tego krwiaka mogo mu przywrci sprawno
ruchow. Grana wprawdzie przy otwarciu czaszki zastosowa nowoczesne znieczulenie i
przestrzega wszelkich zasad aseptyki, poza tym uywa jednak tylko narzdzi swych
dawnych lekarskich przodkw. Zdjcia wykonane w czasie przeprowadzanego przez niego
zabiegu wyranie pozwalaj rozpozna tumi i duto, ktrymi chirurg otworzy sklepienie
czaszki i tak jak jego przodkowie usun krek kostny, pod ktrym znajdowa si w
krwiak. Pacjent przey operacj i wyzdrowia, podobnie jak ci liczni chorzy i ranni, ktrzy
tysice lat przed nim, w znacznie surowszym wiecie i w znacznie trudniejszych warunkach,
poddawali si takiemu samemu zabiegowi i przeywali go.
t310
Przed laty rozwaano wrd wydawcw projekt popularnego opracowania historii medycyny,
ktre byoby przede wszystkim nastawione na stron wizualn, i przedoono go pewnemu
angielskiemu historykowi medycyny oraz mnie. Zachcajca wydawaa si propozycja
wydania po raz pierwszy historii medycyny, mimo koniecznoci zgromadzenia bogatego
materiau ilustracyjnego, moliwego dziki midzynarodowemu zaplanowaniu i wykonaniu,
ktra po raz pierwszy byaby osigalna i zrozumiaa dla szerokiego krgu czytelnikw.
Pniej okazao si, e przewidziana liczba okoo 300 ilustracji nie wystarczyaby do
nakrelenia rzeczywicie zwartego obrazu czterech tysicy lat historii medycyny. Nie
wystarczaaby przede wszystkim do usunicia przeszkody, ktra moim zdaniem zawsze
istniaa, by historia medycyny, nawet jeli nie bya ujta w czysto naukowej formie,
znajdowaa wiksz liczb czytelnikw. Historia medycyny jest nieodczn czci historii
oglnej i historii kultury. Kto chce przybliy rozwj medycyny szerszemu gronu
czytelnikw, musi przynajmniej ukaza i wyjani wielkie przemiany dziejowe, w ktrych
jest on osadzony. Kto tego nie potrafi, ten z gry skazuje swoje dzieo na to, e bdzie lektur
dla ograniczonego krgu czytelnikw obeznanych z histori wiata. Zapytaem wwczas,
czemu w tych warunkach mielibymy pomnaa ju istniejce historie medycyny o dalsze
dziea. Dlaczego nie mielibymy wykorzysta istniejcych moliwoci i rodkw do
stworzenia czego rzeczywicie nowego, czego, co o ile to mona stwierdzi jeszcze
nigdzie na wiecie nie zostao opublikowane, a mianowicie: zarysu medycyny wczesnohistorycznych kultur ludzkoci? Na tym, czasowo i materialnie ograniczonym polu, zaledwie
naruszonym i dotychczas nigdzie w szerszych ramach nie ujtym, ale jednak fascynujcym,
owianym tajemnicami obcych wiatw, musiaaby by moliwo umieszczenia wiedzy o
wczesnych lekarzach w historii ich czasw.
Moja propozycja nie znalaza uznania w oczach obecnego przy rozmowie historyka
medycyny. By zdania, e takie wanie przedsiwzicie tym bardziej musi si skoczy
niepowodzeniem z powodu braku ilustracji i materiaw. Wkrtce sam bym uzna, e na
podstawie nielicznych posiadanych i zawsze jednakowych zdj kilku mumii, szkieletw,
znalezisk narzdzi, papirusw i glinianych tablic nie da si stworzy ilustrowanej historii
dawnej medycyny. Wanie ten sprzeciw skoni mnie do
POSOWIE
311
podjcia prby czego, co rzekomo byo niemoliwe. Tak powstaa ta ksika.

Czytelnicy oceni, czy i jak dalece ta pierwsza prba krtkiego ilustrowanego zarysu
wczesnej medycyny si powioda. Nigdy pierwsze prby, pierwsze starania wkroczenia w
now dziedzin wiedzy, nie mog by wolne od pomyek, bdw i niedocigni. Wczesna
historia jest dziedzin stale podlegajc zmianom, w ktrej popenia si bdy, a nastpnie je
koryguje, gosi bdne opinie i dziki nowym odkryciom uznaje ich niesuszno. Nauka
pena jest biaych plam. Same datowania np. w Ameryce rodkowej i Poudniowej s
kontrowersyjne. Ale czy nie jest prawd to, co pisa przed laty niemiecki archeolog Heinz
Mod, e nawet niekompletne opracowania okazay si bardziej inspirujce i godne uwagi ni
wyczekiwanie i lk przed fragmentarycznoci?

312
rda i literatura
Chocia ksika ta nie jest cile naukowa w caym tego sowa znaczeniu, jednak autorowi
wydaje si, e jego obowizkiem jest danie czytelnikom moliwoci sprawdzenia tego, o
czym bya mowa, wyrobienia sobie wasnego zdania i moliwoci dalszego zajmowania si
histori medycyny. Podanie uytych rde jest take obowizkiem wobec owych
specjalistw archeologw, filologw i lekarzy ktrzy mudn prac, zwaszcza przy
tumaczeniu i objanianiu tekstw lekarskich, tak prb przedstawienia dawnej medycyny
umoliwili. wiadomie rezygnujc ze szczegowego wykazu, stosownego dla publikacji
naukowej, poszczeglne rda podano dla kadej czci ksiki w takiej kolejnoci, jaka
odpowiada przebiegowi opisw.
EGIPT
I. To historyczne i kulturowe
J. H. BREASTED, Geschichte Agyptens, Zurich 1954.
W. WOLF, Die Welt der Agypter, Stuttgart 1954.
E. OTTO, Agypten, der Weg des Pharaonenreiches, Stuttgart 1953.
K. LANGE, Pyramiden, Sphinxe, Pharaonen, Miinchen 1952.
W. WOLF, Walther, Agypten, Handbuch der Kulturgeschichte, Kultur der orientalischen Vlker, z 6, 1960.
^
Knaurs Lexikon der dgyptischen Kultur, 1959
H. JUNKER, Pyramidenzeit. Das Wesen der dgyptischen Religion, ZurichKoln
1949.
E. ZEHREN, Die biblischen Hiigel, Berlin 1961.
Dalej stosowne rozdziay w:
W. DURANT, Die Geschichte der Zivilisation, T. I: Das Vermachtnis des Ostens,
Bern [b.r.].
S. PIGGOTT, The daum of cwilization, London 1961.
H. KUHN, Das Erwachen der Menschheit, Frankfurt 1955.
II Oglne opracowania dotyczce historii medycyny i medycyny egipskiej
Starsze dziea nie s tu wymienione, poniewa kad zbyt duy nacisk na obraz
medycyny greckiej, a o medycynie starszych kultur nie dostarczaj adnego,

albo bardzo skpego, materiau.

LAIGNEL-LAVASTINE, Histoire generale de la medecine, Bd. I, Paris [b.r.].
A. CASTIGLIONI, A history ofmedicine, T. I, Springfield 1954.
E. H. ACKERKNECHT, Kurze Geschichte der Medizin, Stuttgart 1959.
P. DIEPGEN, Geschichte der Medizin, T. I, Berlin 1949 (o ile autor si orientuje,
Diepgen pierwszy zwrci uwag na oglnowiatowe powizania medycyny z
wczesnymi wysoko rozwinitymi kulturami).
313
H. E. SIGERIST, A history of medicine, T. I, New York 1957 (docenienie medycyny
egipskiej w ramach historii i kultury egipskiej ukazuje w ostrony, ale jasny sposb zaleno
medycyny greckiej od Egiptu. Wskutek mierci Sigerista dzieo pozostao nieukoczone;
nasza ksika wiele zawdzicza jego pracy o Egipcie).
B. L. GORDON, Medicine throughout antiuity, Philadelphia 1949 (dostarcza bardzo
bogatego, lecz nie zawsze wiarygodnego materiau).
J. B. HURRY, Imhotep, Oxford 1926. HERODOT, Gescbicbtswerke, Stuttgart 1885.
C. W. CERAM, Gtter Grdber und Gelehrte, Hamburg 1958. Gtter, Grdber und Gelehrte im
Bild, Ebenda.
E. SMITH, W. R. DAWSON, Egyptian mummies, New York 1924.
M. A. RUFFER, Studies in the paleopathology ofEgypt, Chicago 1921.
III. Opracowania szczegowe
S. G. SHATTOCK, Microscopic sections of the aorta ofking Merneptah, Lancet, London
1909.
J. K. MITCHELL, Study of a mummy affected with anterior poliomyelitis. Trans. Ass. Am.
Phys., 1900, 15, 134ff.
W. C. BOYD, L. G. BOYD, An attempt to determine the bloodgroup of mummies, Proc. Soc.
Exp., 1934, 31, 671.
Les groupes sanguins chez les anciens Egyptiens, Cronique d'Egypte, 1937, 12, 41-44.
Poza Sigeristem i Gordonem dla problemw papirusw medycznych najwaniejsze s
pierwsze wydania gwnych papirusw:
G. EBERS, Papyrus Ebers, das hermetische Buch iiber die Arzneimittel der alten Agypter in
hieratischer Schrift, Leipzig 1875.
J. H. BREASTED, The Edwin Smith surgical papyrus, Chicago 1930. W. WRESZINSKI, Der
Londoner medizinische Papyrus und der Papyrus Hearst in Transkription, Leipzig 1912.
Der grofie medizinische Papyrus des Berliner Museums in Facsimile und Umschrift mit
Obersetzung, Kommentar und Glossar, Leipzig 1909G. A. REISNER, The Hearst medical papyrus, Leipzig 1909.
Dla rozdziau III szczeglnie wane s:
B. EBBELL, Die altdgyptische Chirurgie. Die chirurgischen Abschnitte des Papyrus E. Smith
und Papyrus Ebers, Oslo 1939M. MEYERHOF, Uber den Papyrus Edwin Smith, das alteste Chirurgiebuch der Welt,
Deutsche Zeitschr. fiir Chirurgie, 1931, 231, 645.
H. GRAPOW, H. VON DEINES, W. WESTENDORF, Grundrifi der Medizin der alten
Agypter, T. IV. Cz 1: tumaczenie tekstw medycznych (Berlin 1958); Cz 2:
objanienia (Berlin 1958), a w nich przekad papirusu Smitha, nazwanego przez Grapowa
ksiga ran".
W kocu:
B. EBBELL, The papyrus Ebers. The greatest Egyptian medical document, Copenhagen 1937.
Wane dla problemw dotyczcych anatomii i fizjologii:
D. Siegerist. Nastpnie: przekady, najpierw wymienionego w rozdziale III papi-

314
usu Ebersa, tumaczonego przez Ebbella, a dalej najnowszy i bez wtpienia skrupulatnie
dokadny przekad wszystkich papirusw z, take ju w III rozdzia-e wymienionym,
monumentalnym dzieem H. Grapowa.
Dalej:
F. JONCKHEEYE, Prescriptions medicales sur ostraca hieratiues.
G. LEFEBRE, Essai sur la medecine Egyptienne de l'epoque Pharaniue, Paris 1956.
Poza Sigerinstem, Diepgenem, Majorem, Gordonem i Lefebrem szczeglne znaczenie dla
zobrazowania terapii maj:
H. GRAPOW et al., GrundrifS. der Medizin der alten Agypter. T. I: Anatomie und
Physiologie, Berlin 1954; T. II: Von den medizinischen Texten, Berlin 1955; T. III: Kranker,
Krankheiten undArzt, Berlin 1956.
B. EBBELL, Altagyptische Bezeichnungen fur Krankheiten und Symptome, Oslo 1958.
C. SINGER, A short history of anatomy..., New York 1957. C. H. SASSE, Gescbichte der
Augenheitkunde, Stuttgart 1947.
Dalej:
H. M. BTTCHER, Wunderdrogen, Koln 1959.
Ksika ta w niektrych spekulacjach wprawdzie mierzy zbyt daleko, ale, niezalenie od
zasadniczego przedstawienia rozwoju nowoytnych antybiotykw, jest bardzo inspirujca i
wartociowa pod wzgldem historycznie nowej oceny Dreckapotheke" (apteki
koproterapeutycznej). Bttcher jako pierwszy rzuci nowe wiato na bdce w zwyczaju
uytkowanie ekskrementw, ziemi i pleni w dawnym Egipcie, a take niektrych jarzyn,
takich jak np. czosnek; odnonie do czci rozdziaw w duym stopniu korzystaj z jego
interpretacji. Odnonie do wnioskw o egipskich zasadach higieny i korzystania z nich przez
lud Izraela i Mojesza w czasie wdrwki, ciekawe s ksiki Majora i Castliglio-niego.
Dalej.
W. KELLER, Und die Bibel hat doch recht, Diisseldorf 1960.
M. A. BEEK, Geschichte Israels, Stuttgart 1961.
E. AUERBACH, Moses, Amsterdam 1953.
Odnonie do wiedzy ginekologicznej cenne s dziea:
P. DIEPGEN, Die Frauenheilkunde der Alten Welt, Miinchen 1937.
T. FISCHER, Geschichte der Gyndkologie, [W:] Biologie und Pathologie des Weibes, von Halban-Seitz, Berlin 1924.
H. SPEERT, Obstetric and gynecologic milestones, New York 1958.
E. IVERSEN, E., Papyrus Carlsberg No. VIII witb some remarks on the Egyptian
origin of some popular birth prognoses, Kopenhagen 1939.
IV. Dodatkowe rda dotyczce uywanych lekw i mineraw
A. TSCHIRCH, Handbuch der Pharmacognosie, Leipzig 1932. GILG-SCH0RHOFF, Aus
dem Reiche der Drogen, [b.m.] 1926. A. ENGLER, L DIELS, Syllabus der Pflanzenfamilien,
Berlin 1936.
315
HIMMELBAUER-HOLLINGER, Drogenweltkarte, Wien 1927.
H. A. HOPPE, Drogenkunde, Hamburg 1943.
A. MOSIG, G. SCHRAMM, Die Arzneipflanzen und der Drogenschatz Chinas,
Berlin 1955.
M. BERGMARK, Lust und Leid durch Drogen (tum. ze szwedzkiego), Stuttgart
1958.
L. LEWIN, Phantastica, Berlin 1924.
Die Gifte in der Weltgeschichte, Berlin 1921.

G. HANSLIK, Arzneilich verwendete Mineralien, Stuttgart 1960.

H. RMPP, Chemie-Lexikon, Stuttgart 1947.
R. BRAUNS, Allgemeine Mineralogie, Berlin 1955.
V. Literatura dotyczca eglugi i komunikacji w czasach egipskich:
R. HENNIG, Terrae incognitae, T. I, Altertum bis Ptolemaus, Leiden 1944.
P. HERRMANN, Sieben Vorbei und acht verweht, Hamburg 1952.
H. WENDT, Es begann in Babel, Rastatt 1958.
F. DEBENHAM, 6000Jahre muJSten vergeben, Stuttgart 1960.
H. SCHREIBER, Sinfonie der Strofie, Dusseldorf 1959.
MEZOPOTAMIA
I. To historyczne i kulturowe
H. SCHMOKEL, Ur, Assur und Babylon, Stuttgart 1958.
V. CHRISTIAN, Alterstumskunde des Zweistromlandes, Leipzig 1940.
J. W. FRANKFORT, Fruchlicht des Geistes, Stuttgart 1954.
B. MEISSNER, Baby.lonien und Assyrien, Heidelberg 1920-1925.
M. A. BECK, An Babels Strmen, Miinchen 1959.
Bildatlas der assyrisch-babylonischen Kultur, Giitersloh 1961. A. PARROT, Sumer,
Miinchen 1960.
Assur, Miinchen 1961. Dalej odnone rozdziay w:
W. DURANT, Die Geschichte der Zwilisation, T. I.
Das Vermdchtnis des Ostens, Bern [b.r.].
II. Oglne opracowania dotyczce historii medycyny i medycyny Mezopotamii
A. CASTIGLIONI, A history of medicine, New York 1958.
R. H. MAJOR, A history of medicine, T. I, Springfield 1954.
P. DIEPGEN, Geschichte der Medizin, T. I, Berlin 1949.
H. E. SIGERIST, A history of medicine, T. I, New York 1951.
M. JASTROW, The medicine of the Babylonians and Assyrtans, Proc. of the Royal Soc. of med. Sect. of the history of med., London 1914, 108176.
G. CONTENAU, La Medicine en Assyrie et Baby onie, Paris 1938.
W. R. DAWSON, The beginnings, Egypt and Assyria (Clio medica, T. I), New
York 1930.
316
III. Szczegowe opracowania dotyczce spraw religii i medycyny
Wykorzystano tu, jako najwaniejsze oprcz Sigerista, rda pochodzce od Contenaua i
Schmkela, ktrzy podaj bardzo interesujce wskazwki. HERODOT, Geschichtswerke,
Stuttgart 1885.
E. ZEHREN, Die biblischen Hugel, Berlin 1961.
A. H. SAYCE, An ancient babylonian work on medicine, Zeitschrift fiir
Keilschriftforschung, 1885, 2, 1-14, 205-216.
F. KUCHLER, Beitrdge zur Kenntnis der assyrisch-babylonischen Medizin, Leipzig 1904.
F. VON OEFELE, Babylonian titles of medical textbooks, J. Am. Orient Soc, 1917, 37,
25056.
E. EBELING, Keilschrifttafeln medizinischen Inhalts, Arch. Gesch. Med. 1921,
13, 1-42, 129-144; 1922, 14, 26-47, 65-78.
R. C. THOMPSON, Assyrian medical textsfrom the originals in theBritishMuseum, London 1923.
CRUVEILHIER, Commentaire du Code d'Hammurabi, Paris 1938.
D. MILES, The babylonian laws, T. I, Oxford 1952.
R. H. PHEIFFER, State letters ofAssyria, New Haven 1935.
B. MEISSNER, Babylonien und Assyrien, T. II, Heidelberg 1925.

W. F. VON SODEN, Herrscher im alten Orient, BerlinGottingenHeidelberg

1954.
M. RIEMSCHNEIDER, Die Welt der Hethiter, Stuttgart 1959.
W. VON DRIGALSKI, Manner gegen Mikroben, Berlin 1951.
B. L. GORDON, Medicine throughout antiuity, Philadelphia 1949.
J. PREUSS, Biblisch-talmudische Medizin, Berlin 1923.
L. H. GROLLENBERG, Kleiner Bildatlas zur Bibel, Gutersloh 1960.
M. A. BECK, Geschichte Israels, Stuttgart 1961.
W. KELLER, Und die Bibel hat doch recht, Dusseldorf 1960.
J. HARPOLE, Am Pulsschlag des Lebens, Stuttgart 1939.
G. VENZMER, Krankheit macht Weltgeschichte, Stuttgart 1960.
R. LABAT, Un Traite medical akkadien, essai de reconstitution de la serie enu-ma ana bit
marsi asipu illikui, Rev. Assyr., 1945/46, 40, 27-45.
Traite akkadien de diagnostics et prognostics medicawc, Paris 1951. A. PARROT, Assur,
Munchen 1961.
A. UNGNAD, Die Religion der Babylonier und Assyrer, Jena 1921. H. SCHMOKEL, Dos
Land Sumer, Stuttgart 1955.
B. MEISSNER, Babylonien und Assyrien, T. II, Heidelberg 1925. Ch. FOSSEY, La magie
assyrienne, Paris 1902.
E. WEIDNER, Handbuch der babylonischen Astronomie, Leipzig 1915. Fr. X. KUGLER,
Stemkunde und Stemendienst in Babel, Miinster 1907. W. S. GUNDEL, Stemreligion und
Sternorakel, Heidelberg 1959.
M. JASTROW, Hepatoscopy and astrology among the Babylonians and Assy-rians, Proc.
Am. PhU. Soc, T. XLIX, 646-676.
Divination through the liver and the beginnings ofanatomy. Transactions ofthe college of
physicians, T. XXIX, 1908, 117-138.
317
A. SCHOTT,Das Gilgamesch-Epos, Reclams-Universal-Bibliothek, Leipzig 1934. M.
JASTROW, The medicine of the Babylonians and Assyrians, Proc. of the Ro-yal Soc. of Med.
Sect. of the history of med, London 1914, 109-176.
D. W. MYHRMAN, Die Labartu-Texte, Zeitschrift fur Assyriologie, XVI,
StrafiburgBerlin 1902, 141-200.
Ch. SINGER, A sfoort history of anatomy, New York 1957.
E. W. HENTON, Biblischer AlltagZeit des Alten Testaments, Miinchen 1961. G. E.
WRIGHT, Biblische Archaologie, Gttingen 1958.
Th. MUSY, Kannten die Babylonier den grauen Star? Zeitschrift fur Augenheilkunde, XXXV, 1916, 311-316.
C. H. SASSE, Geschichte der Augenheilkunde, Stuttgart 1947.
R. C. THOMPSON, Assyrian herbat, London 1924.
L. WOOLLEY, History unearthed, London 1958.
A. KEITH, Report on human remains, [W:L. WOOLLEY, Ur Excavations, T. II:
The royal cemetery, London 1934.
R. C. THOMPSON, Assyrian prescriptions for stone in the kidneys, for the
middle" and for pneumonia. Archiv fur Orientforschung, 1936/37, T. II, 336
340. S. N. KRAMER, History begins at Sumer, London 1958.
INDIE
I. To historyczne i kulturowe
H. MOD, Dos fruhe Indien, Stuttgart 1959.
A. L. BUSHAM, The wonder that was India, London 1957.
D. H. GORDON, The prehistorie background of Indian culture, Bombay 1958.

S. PIGGOTT, Prehistorie India to 1000 BC, Harmondsworth, 1950

The dawn of civilization, London 1961.
M. EDWARDES, Illustrierte Geschichte Indiens, Munchen 1961.
F. E. PARGITER, The ancient indian historical tradition, London 1922.
J. ELIOT, Hinduism and buddhism, London 1921.
J. N. M'CRINDLE, The invasion of India by Alexander the Great, Westminster
1896.
H. MOD, Indische Fruhkulturen und ihre Beziehungen zum Westen, Basel
1944.
II. Oglne opracowania dotyczce historii medycyny wcznie z medycyn staroindyjsk
Odnonie do Indii w jeszcze wikszym stopniu znajduje zastosowanie to, co powiedziano na
ten temat w rozdziale o Egipcie. Dawniejsze dziay z historii medycyny przewanie
cakowicie pomijaj histori rozwoju Indii lub uwaaj, e medycyna indyjska zasadniczo jest
pochodn medycyny greckiej. Dlatego cenne s dopiero dziea:
A. CASTIGLIONI, A history of medicine, New York 1958. D. GUTHRIE, A history of
medicine, EdinburghLondon 1958. R. H. MAJOR, A history of medicine, T. I, Springfield
1954.
318
H. ACKERKNECHT, Kurze Geschichte der Medizin, Stuttgart 1959. JVIGNELLAVASTINE, Histoire generale de la medecine. T. I, Paris [b.r.], )36-949.
D. DIEPGEN, Geschichte der Medizin, T. I, Berlin 1949.
d. E. SIGERIST, A history ofmedicine, T. II, New York 1961. Miestety ten tom, ktry mia
zawiera tak jak I tom histori rozwoju wczesnej medycyny indyjskiej, pozosta
nieukoczony i ukaza si w formie kadubowej, lednake ju ukoczone czci
zaplanowanego rozdziau o medycynie indyjskiej:
1. The setting, 2. Early indus civilization, 3. Vedic medicine, 4. Indian philo-sophies and early
medical schools,
wnosz cenne przyczynki do tematu. Zostay one szeroko wykorzystane take w tej ksice.
Cz indyjska dziea:
B. L. GORDON, Medicine throughout antiuity, naley do najciekawszych czci ksiki.
Jednake i do niej odnosz si zastrzeenia sformuowane w rozdziale o Egipcie.
Odnonie do higieny we wczesnych kulturach Indii: Sir J. MARSHALL, Mohenjo Daro and
the indus civilization, 3 wyd., London 1931.
E. MACKAY, Early indus civilization, London 1948.
Do przedstawienia medycznego rozwoju dawnych Indii wykorzystano, oprcz
wymienionych wyej, z dzie Sigerista, Diepgena, Majora i Gordona:
J. JOLLY, Medizin, in: Grundriji der indischarischen Philologie und Altertumskunde, T. III, z 10, Strafiburg 1910.
D. C. MUTHU, Antiuity ofhindu medicine, New York 1931.
A short review of the history of ancient hindu medicine, Proc. Roy. Soc. Med., 1913, VI,
177.
A. F. HOERNLE, Studies in the medicine of ancient India, Oxford 1907.
S. N. DASGUPTA, Die Medizin der alten Hindus, Aren. f. Geschichte d. Medizin,
1928, XX, 80.
H. R. ZIMMER, Hindu medicine, Baltimore 1948.
P. J. SARMA, Hindu medicine and its antiuity, Ann. med. history, 1931, III,
318

Trudne do czytania, lecz najbardziej odkrywcze w literaturze europejskiej, s

prawdopodobnie:
R. F. G. MULLER, Grundlagen altindischer Medizin, Nova Acta Leopoldina, NF,
X, 72, 379-475, Halle 1941.
Grundsdtze altindischer Medizin, Kopenhagen 1951. Najbardziej znaczcymi dzieami
wrd osigalnych dzie indyjskich s:
G. MUKHOPADHYAYA, History of Indian medicine, wyd. 2, Calcutta 1923.
Wydania sanskrytu i przekady Atharwawedy.
R. ROTH, W. D. WHITNEY (wydawcy), Berlin 1856.
W. D. WHITNEY (tumacz), Cambridge, Mass., 1905.
Wydanie sanskrytu i przekady Rygwedy.
T. AUFRECHT (wydawca): A. F. WEBERS, Indische Studien, T. VI-VII, Bonn
1877.
H. GROSSMANN (tumacz), I^ipzig 1876-1877.
319
Do tego:
R. F. G. MULLER, Die Medizin im ,JRigveda", Asia Major 1930, 315-376
R. C. MAJUMDAR, A. D. PULSAKER, The vedicage, London 1951.
J. FILLIOZAT, La Doctrine classiue de la medecine indienne, Paris 1949.
Na temat Czaraka-Samhita:
Works of Charaka, tumacz A. C. Kaviratna, Calcutta 1912.
E. HEMNETER, Die Entwicklungsstufen der alt-indischen Medizin, Ciba--Zeitschrift,
1936, 3, 35.
R. DEININGER, Im Lande der Rauwolfia, [W:] Materia Medica Nordmark, T.
III, Sonderheft 1961, Nordmark Werke, Hamburg 1961.
Na temat Suruta-Samhita:
Works of Susruta Samhita, tumacz K. L. Bhishagratna, T. III, Calcutta 19071916.
G. N. MUKHOPADHYAY, The surgical instruments of the hindus, Calcutta
1913.
R. F. G. MULLER, Indische chirurgische instrumente, Aren. f. Geschichte der
Medizin, 1937, XXX, 91.
F. S. HAMMETT, The anatomical knowledge of the ancient hindus, Ann. Med. Hist., 1929,
I, 325.
J. HIRSCHBERG, Der Starstich der Inder, Ch. fur Augenheilkunde, R. 32, Januar
1908.
Die Augenbeikunde der alten Inder, Berl. Klin. Wochenschr., 1920, I, 712734.
C. H. SASSE, Geschichte der Augenbeilkunde, Stuttgart 1947.
C. VIEILLARD, UUrologie et les medicins urologistes dans la medicine ancienne, Paris 1903.
P. DIEPGEN, Die Frauenheilkunde der Alten Welt, Miinchen 1937.
Na temat nauki jogi:
S. N. DASGUPTA, Yoga as philosophy and religion, London 1924.
K. T. BEHANAN, Yoga a scientific eualuation, London 1937.
Budda i medycyna:
L. de SAINT FIRMIN, Medecine et legendes bouddhiues de ITnde, Paris 1916.
P. M. DUK, Medical biographies, Norman, Oklahoma 1952.
Odnonie do przysigi Hipokratesa patrz take, oprcz Sigerista:

L. EDELSTEIN, The Hippocratic oath, Baltimore 1943Odnonie do wpywu staroindyjskiej medycyny na kraje rdziemnomorskie
patrz take:
W. KIRFEL, Gehen die medizinischen Systeme Altindiens und des Mittelmeerraumes aufeinen gemeinsamen Ursprung zurilck?, Grenzgebiete der Medizin,
1948, I, 610.
CHINY
I. To historyczne i kulturowe
E. VON ERDBERG CONSTEN, Dos alte China, Stuttgart 1958. W. EBERHARD, Chinas
Geschichte, Bern 1948.
320
i. G. CREEL, The birth ofChina, New York 1937.
i. PIGOTT, The dawn of civilization, London 1961.
MUENSTERBERG, A short history of chinese art, New York 1949.
H. MASPERO, La Chine antiue, Paris 1927.
W. DURANT, Das Vermachtnis des Ostens, Bern [b.r.].
H. KUHN, Die Entfaltung der Menschheit, Frankfurt 1958.
O. FRANK, Geschichte des chinesischen Reiches, T. I, BerlinLeipzig 1930.
II. Oglne opracowania dotyczce historii medycyny
Zawieraj one, tak jak wszystkie dziea dotyczce historii medycyny, mniej lub bardziej
obszerne, mniej lub wicej szczegowe, rozdziay dotyczce rozwoju starochiskiej
medycyny. Wykorzystano: P. DIEPGEN, Geschichte der Medizin, T. I, Berlin 1949.
A. CASTIGLIONI, A history of medicine, New York 1958.
D. GUTHRIE, A history of medicine, London 1945.
R. H. MAJOR, A history of medicine, T. I, Springfield 1954.
E. H. ACKERKNECHT, Kurze Geschichte der Medizin, Stuttgart 1959B. L. GORDON, Medicine throughout antiuity, Philadelphia 1949. P. DIEPGEN, Die
Frauenheilkunde der Alten Welt, Miinchen 1937.
III. Opracowania szczegowe
W. R. MORSE, Chinese medicine, New York 1934.
E. H. HUME, The chinese way in medicine, Baltimore 1940.
C. M. WONG, UEN-TEH WU, History of chinese medicine, Tientsin 1932. J. REGNAULT,
Medicine et pharmacie chez les Chinois, Paris 1902.
F. HUBOTTER, Die Chinesische Medizin zu Beginn des XX Jahrhunderts und ihr
historischer Entwicklungsgang, Leipzig 1929
Beruhmte chinesische Arzte. Arch. f. Geschichte der Medizin 1913, 7, 115-128.
Zwei beruhmte chinesische Arzte des Altertums, Mitteilungen d. Dtsch. Ges. t Naturkunde
Ostasiens, 1925, XXI, A.
Zeittafel zur chinesischen Medizin,
Zur Geschichte Chinas,
Chinesische Anatomie und Physiologie,
Von chinesischer Diagnostik und Therapie,
Einige beruhmte chinesische Arzte, Ciba-Zeitschrift, 1959, 94, VIII.
P. HUARD, MING WONG, La medecine chinoise au cours des siecles, Paris
1959.
H. WALLNFER, A. VON ROTTAUSCHER, Der goldene Schatz der chinesischen
Medizin, Stuttgart 1959.
H. HARTNER, Heilkunde im alten China, Sinica, Frankfurt, 1, 1941; 2, 1942.
T. P. LUI, Secrets of chinese physicians, Los Angeles 1957.
J. VEITH, Huang Ti Nei Ching Su Wen The Yellow emperors classic of in-

ternal medicine, Baltimore 1949.

321
B. E. READ, Gleanings front old cbinese medicine, Ann. Med. Hist., 1926, VIII,
16.
K. K. CHEN, A. S. H. IiNG, Fragments of chinese medical history, Ann. Med.
Hist., 1926, VIII, 185.
E. W. COWDRY, Anatomy in China, Anat. Rec, 1920, XX, 32-60.
Taoist ideas ofhuman anatomy, Ann. Med. Hist., 1921, III, 301. D. A. PFIZMAIER, Die
Pulslebre des Chang Chi, Wien 1866.
LOUNG TIT SANG, Akupunktur und Rducbern mit Moxa, Munchen 1954. G. BUSHAN,
Zwei alte ostasiatische Heilmethoden, Deutsche med. Wo-chenschr., 1936, 62, 654-657.
G. SCHRAMM, Grundprinzipien der chinesiscben Akupunktur, Dtsch. Gesch. Wes., 1956,
11, 859-862.
Uber die chinesische Moxibustion, Forsch. u. Fortschr., 1956, 30, 11 de la TUYESCHMIDT, Die modern Akupunktur, Stuttgart 1952.
G. SOUTIE de MORANT, UAcuponcture chinoise, Paris 1939-1941. G. A. STUART, A
chinese materia medica, Shanghai 1911.
F. HUBOTTER, Chinesisch-TibetischePhartnakologie undRezeptur, Ulm 1957. LI SHIHCHEN, Pen-tsao kang-mu (Klassifikation von Wurzeln und Krautern), Shanghai 1955.
G. SCHRAMM, Heilpflanzen und Drogen der altchinesischen Materia medica, Forsch. u.
Fortschr., 1956, 30, 235-238.
A. MOSIG, G. SCHRAMM, Der Arzneipflanzen und Drogenschatz Chinas und
die Bedeutung des Pen-ts'ao kang-mu, Berlin 1955.
K. K. CHEN, Chinese drug stores, Ann. Med. Hist., 1925, VII, 2-103.
MEKSYK
I. To historyczne i kulturowe
H. TRIMBORN, Das alte Amerika, Stuttgart 1959
H. D. DISSELHOFF, Geschichte der altamerikanischen Kulturen, Munchen
1953.
R. HEINE-GELDERN, G. F. EKHOLM, Significant parallels in the symbolic arts
of southern Asia and Middle-America, Selected Papers of the XXLXth Int.
Congr. of Americanists, T. I. Chicago 1951.
Das Problem vorkolumbianischer Beziehungen zwischen Alter und Neuer Welt und seine
Bedeutung fur die allgemeine Kulturgeschichte, Anzeiger der phil. hist. Klasse der
sterreichischen Akademie der Wissenschaften, T. XCI, Wien 1954.
C. HENTZE, Tod, Auferstehung, Weltordnung, T. I, II, Zurich 1955. W. KRICKEBERG,
Altmexikanische Kulturen, Berlin 1956.
Olmeken und Tolteken, Zeitschrift fur Ethnologie, 1950, 75. S. G. MORLEY, The ancient
Maya, Stanford (California) 1947. C. G. VAILLANT, Die Azteken, Koln 1957.
H. KUHN, Die Entfaltung der Menschheit, Frankfurt 1958. P. RTVET, CitesMaya, Paris
1954.
322
V. W. VON HAGEN, Die Welt der Azteken, HamburgWien 1959.
Die Kultur der Maya, HamburgWien 1960.
K. LANGE, Fremdling zwiscben Tier und Gott, Giitersloh 1959.
II. Oglne opracowania dotyczce historii medycyny
Wczesna medycyna Ameryki rodkowej i Poudniowej nie jest uwzgldniana w starszych
dzieach zajmujcych si histori medycyny. Rwnie dziea nowsze lub na nowo
opracowywane, tak jak znakomita ksika. A. Castiglioniego, A hi-story of medicine (New

York 1958), bardzo pobienie zajmuj si tym tematem. Przyczyn tego jest niepewne
datowanie wczesnych kultur amerykaskich, co do ktrego dopiero po II wojnie wiatowej
uzyskano wiksz pewno. Badania doprowadziy zarazem do zaskakujcych wnioskw
odnonie do odlegych czasw pochodzenia tych kultur. Obszerniejsze s tylko dziea: P.
DIEPGEN, Geschichte der Medizin, T. I, Berlin 1949. R. H. MAJOR, A history of medicine,
T. I, Springfield 1954. E. H. ACKERKNECHT, Kurze Geschichte der Medizin, Stuttgart
1959. W nich jednak take uwidacznia si niepewno datowania. Oglnym dzieem o
specjalnym znaczeniu jest:
A. A. MOLL, Aesculapius in Latin-America, Philadelphia 1944.
III. Opracowania szczegowe
Archaic American art (M. D. Pictorial), Medical Newsmagazine, 1955, 4, 5.
J. BLOCH, Der Ursprung der Sypbilis, Jena 19011911.
G. VENZMER, Krankheit macht Weltgeschichte, Stuttgart 1960.
R. L. ROYS, The ethno-botany oftheMaya, Middle-American Research, Ser. Pub.
2, New Orleans 1931H. DIETSCHY, Spanische Arzte und die mexikanische Medizin,
Aztekische Arzte und Zauberer,
Silnde und Krankheit im alten Mexiko,
Aztekische Geburtshilfe, Ciba-Zeitschrift, 1937, 4, 42.
C. SELER-SACHS, Einige Kapitel aus dem Geschichtswerk des Fra Bemardino de Sahagun,
Stuttgart 1927.
B. de SAHAGUN, Histoiregenerale des choses de la nouvelle Espagne, Paris 1880.
Ensayo para la Materia Medica Mexicana, Puebla 1832.
W. GATES, The de la Cruz-Badiano Aztec herbal of 1552, The Maya Society,
New York 1939.
H. A. HOPPE, Drogenkunde, Hamburg 1943.
M. BERGMARK, Lust und Leid durch Drogen, Stuttgart 1958.
BROCKBANK, Ancient therapeutic arts, London.
PERU
I. To historyczne i kulturowe
H. TRIMBORN, Das alte Amerika, Stuttgart 1959.
323
H. D. DISSELHOFF, Geschichte der altamerikanischen Kulturen, Munchen
1953.
G. H. S. BUSHNELL, Peru, London 1956.
G. KUTSCHER, Chimu. Eine altindianische Hochkultur, Berlin 1950.
M. SCHMIDT, Kunst und Kultur von Peru, Berlin 1929.
E. W. MIDDENDORF, Peru, Berlin 1893-1895.
J. TELLO, Origen y desarollo de las civilizaciones prehistoricas andinas, Lima
1942.
R. L. HOYLE, Los Mochicas, Trujillo 1945.
R. C. CACHOT, Paracas, Lima 1949.
G. A. OTERO, Tiahuanaco, Buenos Aires 1943.
V. W. VON HAGEN, Das Reich der Inka, HamburgWien 1958.
J. LISSNER, So habt ihr gelebt, Olten u. Freiburg i. Brs. 1960.
B. FLORNOY, Rdtselhaftes Inkareich, Zurich 1950.
H. KUHN, Die Entfaltung der Menschheit, Frankfurt 1958.
J. A. MASON, The ancient civilization ofPeru, Penguin Books, 1957.
M. UHLE, Die Ruinen von Moche, Journal de la Societe des Americanistes de
Paris, 1913, X, 95-117.

J. GILLIN, Moche, a Penwian coastal community, Publ. of the Inst. of Social

Anthropol. III, Washington 1947.
II. Oglne opracowania dotyczce historii medycyny
Wykorzystano tu, tak jak w przypadku Meksyku, dziea Ackerknechta, Majora i
Diepgena; poza tym jako oglne dziea z historii medycyny w Peru:
J. B. LASTRES, Historia de la medicina peruana, Santa Maria 1951.
R. PADA, Medicina aborigin americana, Buenos Aires 1937.
H. DIETSCHY, Die Heilkunst im alten Peru, Ciba Zeitschrift, 1957, VII, 83.
Wreszcie odpowiednie rozdziay w:
P. A. MENAS, Ancient civilizations of the Andes, New YorkLondon 1931.
R. KARSTEN, Cwilization of the South-American Indians, LondonNew York
1920.
V. W. VON HAGEN, Das Reich der Inka, HamburgWien 1958.
III. Opracowanie szczegowe
H. DIETSCHY, Eine altperuanische Krankheitsliste, Acta Tropica (Basel), 1944,
I, 1/2.
J. NEUMANN, Uber die an den altperuanischen Keramiken und anthropomorphen TongefdfSen dargestellten HauWeranderungen mit besonderer Rucksicht
aufdas Alter der Syphilis und anderer Dermatosen, Denkschr. K. Akademie d.
Wiss, math.-nat., Wien 1905, Kl. 77, 491-501.
P. WEISS, L. GOLDMAN, Pre-columbian ceramic vases of the ancient Nazca.
culture, showing possible gummata, Leg. Amer. Journ. Syph., 1954, 38,
145-147.
324
J. B. LASTRES, La Medicina en la Obra de Guatndn Poma de Ayala, Revista del
Museo Nacional, Iima 1941, T. II, 113-164.
F. G. POMA DE AYALA, Nueva Coronica y buen gobierno, Travaux et Mem. de
l'Inst. d'Ethnologie, Paris 1936 T. XXIII.
L. FEUILLET, Beschreibung zur Arzeney dienlicher Pflanzen, welche in den
Retchen des mittdgigen America, in Peru und Chily, vorziiglich im Gebrauch
sind, Niirnberg 1756-1757.
A. BUHLER, H. BUESS, Koka, Ciba Zeitschrift, 1958, 92, 8.
W. G. MORTIMER, History of coca The ditiine plant' of the Inkas, New York
1901.
E. HESSE, Die Rausch- und Genu gifte, Stuttgart 1938.
P. WOLSER, Das Cocain, seine Bedeutung und seine Geschichte, Schweiz. med.
Wochenschr, 1922, 3, 674-679.
R. LEHMANN-NITSCHE, Pathologisches aus Alt Peru, Haarlem 1902.
E. G. SQUIER, Incidents of travel and exploration in the land of the Incas,
London 1877.
E. E. WALKER, A history of micrological surgery, Baltimore 1951.
H. SCHIPPERGES, Die Entwicklung der Himchirurgie, Ciba Zeitschrift, 1955,
75,7.
J. WLFEL F. SCHWERZ, Die Trepanation, Ciba Zeitschrift, 1936, 4, 39.
T. W. PARRY, Trephination ofthe living human skuli in prehistorie times, British Medical Journal, 1923, March 17.
P. BROCA, La trepanation chez les Incas, Buli. de 1'Acad. de med. 1866/67, 32.
866-871.
Sur les trepanations prehistoriues, Buli. et Mem. Coc. d'Anthropol. de Paris,
1874. 9, 5542-5570.

P. WEISS, La chirurgia del cranco entre las antiguos peruanos, Lima 1949.
C. MORALES-MACEDO, La trepanacion del cranco y se represantacion en le
ceramica peruana, Proc. second Americana Sc. Conq. Sect. T. I: Anthropology,
Washington 1917.

325
rdowy spis ilustracji

EGIPT
17 Posek Imhotepa, egipskiego boga-uzdrowiciela. Luwr, Pary. Fot. Archi-ves
Photographiues, Pary
18 Posg krla Dosera z III dynastii. Kair, muzeum. Fot. prof. Max Hirmer.
22 Model piramidy schodkowej (stopniowej) z Sakkary. Institut d'art d'arche-ologie, Pary.
Fot. dr J. Ph. Lauer
23 Zdjcie lotnicze piramid w Gizie koo Kairu. Fot. Aerofilms Ltd.
24 Posg arcykapana Ranofera. Kair, muzeum. Fot. prof. Max Hirmer
25 Hala kolumnowa. Karnak, witynia Amona. Fot. Thames and Hudson Archive
26 Posek rzenika; VI dynastia. Kair, muzeum. Fot. Thames and Hudson Ar-chive
28 Gowa posgu Herodota; V w. p.n.e. Rzym, Museo Nazionale. Fot. zbir Mansella
29 Stela lekarza nadwornego Iry. H. Junker, Der Hofarzt Iry, Zeitschrift fiir agyptische
Sprache, 1928. 63
30 Drewniana paskorzeba lekarza dworskiego Sekhet-Enanacha; V dynastia. Fot.
Bettmann Archives
31 Rekonstrukcja ptolemejskiej szkoy lekarskiej wraz ze wityni Horusa w Edfu. Fot.
Bettmann Archives
32 Mumia Wah w opaskach. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
32 Mumia kapana. Kair, muzeum. Fot. Emil Brugsch
33 Cztery kanopy. Za uprzejmym zezwoleniem kustoszy British Museum
34 Mumia ksiniczki Nsithanebaszru. Fot. Emil Brugsch
35 Sir Marc Armand Ruffer. A. Ruffer, Studies in thepaleopathology ofEgypt. Za
uprzejmym zezwoleniem redakcji University of Chicago Press
35 Zdjcie rentgenowskie mumii Wah. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
36 Ko udowa mumii z oznakami zapalenia stawu. Ruffer, op. cit. Za uprzejmym
zezwoleniem redakcji University of Chicago Press
36 Stopa kosko-szpotawa mumii faraona Siptaha. G.E. Smith, The royal mumtnies, Katalog muzeum w Kairze, 1912 36 Fragment szczki egipskiego robotnika. Ruffer,
op. cit.
36 uchwa z Naga el-Deir. Ruffer, op. cit.
37 Gowa mumii Ramzesa V. Smith, op. cit.
37 Pasoyt wywoujcy bilharcjoz. Mikrofot. Wellcome Museum of Medical Science
38 Malowido cienne z grobu Rekh-mi-re, Teby, okoo 1450 r. p.n.e. C.R. Pel-sius,
Denkmdler aus Agypten..., Berlin 18491858. Fot. Thames and Hudson Archive
38 Czci krgosupa szkieletu z czasw III dynastii. Ruffer, op. cit.
39 Wapienna figurka garncarza. Fot. Oriental Institute, University of Chicago
39 Paeczka grulicy. Fot. Wellcome Museum of Medical Science
40 Predynastyczna figurka gliniana czowieka cierpicego na chorob Potta.

326
Hr
M
Ze zbiorw prywatnych, Pary. Revue Aesculape, Pary 1933. Za uprzejm zgod
wydawnictwa
41 Mumia kapana Nesper-echapa. G.E. Smith, W. Dawson, Egyptian mum-mies, 1924.
Za uprzejm zgod wydawnictwa Allen and Unwin Ltd.
41 Wtroba mumii z czasw XXI dynastii. Ruffer, op. cit.
42 Scena uczty wedug malowide grobowych w Tebach. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum
42 Egipska dama wymiotujca podczas przyjcia. Wedug egipskiego reliefu. A. Erman,
Aegypten und aegyptisches Leben im Altertum, Tiibingen 1885
43 Przekroje zwapniaych ttnic mumii egipskich. Ruffer, op. cit
44 Widok skalnych wity w Abu Simbel. Fot. Samivel
44 Gowa mumii Ramzesa II. Smith, op. cit.
45 Harfiarz z paskorzeby grobowej z okresu redniego Pastwa. Rijksmuse-um van
Oudheden, Lejda
46 uchwa szkieletu z okresu Starego Pastwa. R.L. Moodie, Paleopathology. Za uprzejm
zgod wydawnictwa University of Illinois Press
47 Fragment steli z XVIII w. p.n.e.: kaleka o kuli. Fot. Ny Carlsberg Glyptothek,
Kopenhaga
48 Gowa Kleopatry z paskorzeby w Dendera. Ruffer, op. cit.
49 Georg Ebers (1837-1898). Fot. JBA Internationale Bilder-Agentur, Ziirich
50 Karta z papirusu Ebersa (faksimile opublikowane w 1875 r. przez Ebersa). Fot. John
Freeman
51 Popiersie Hipokratesa. Zbir Mansella
52 Posek boga Amona-Re, okres Saitw. Fot. Ny Carlsberg Glyptothek, Kopenhaga
52 Posek boga Tota. Wellcome Historical Medical Museum
53 Posek bogini Sachmet. Louwr. Fot. Giraudon
53 Fragment papirusu Edwina Smitha. Laignel-Lavastine, Histoire generale de la medicine,
Paris 1936, T. I. Za uprzejm zgod Albina Michela, Pary, oraz New York Historical Society
54 Edwin Smith (1822-1906). Fot. Radio Times Hulton Picture library
54 Henry James Breasted (1865-1935). Fot. Radio Times Hulton Picture Library
55 Scena obrzezania. Lepsius, op. cit. Fot. Thames i Hudson Archive
55 Predynastyczny n krzemienny. Wellcome Historical Medical Museum 57 Mzg
ludzki. Fot. Royal College of Surgeons, Londyn
57 Zmumifikowane rce krla Sakunri. Smith, op. cit.
58 Posg lekarza Nin-anch-re, VI dynastia. Kair, muzeum. Fot. Arpag Mekhita-rian,
Bruksela
58 Zamana ko podudzia i szyny z kory akacjowej. Smith, The earliest splints, British
Medical Journal, 28, 1908
59 Cz mumii egipskiego kapana z zaszyt ran. Smith, Dawson, op. cit.
60 Mumia kapana z otwart klatk piersiow. Smith, Dawson, op. cit.
61 Benedix Ebbell (1865-1941). Za uprzejm zgod Norske Videnskaps-Aka-demie, Oslo
62 Malowido cienne z grobu Sen-nudjema, Deir el-Medina, XIX dynastia. Fot. Arpag
Mekhitarian, Bruksela
63 Posg boga Horusa karmionego jako dziecko przez Izyd. Staatliches Museum, Berlin.
Fot. Marburg
327

63 Mak nasenny. Drzeworyt z Ksigi zi J. Gerarda z 1957 r. Fot. Thames and Hudson
Archive
64 Mandragora rysunek z XV w. n.e. Wellcome Historical Medical Museum
64 Krlowa Nefretete podaje Amenhotepowi IV (Echnatonowi) ziele mandragory.
Staatliches Museum, Berlin. Fot. Walter Steinkopf
65 Lulek. Gerard, op. dt Fot. Thames and Hudson Archive
65 Bielu dzidzierzawa. Rysunek z Herbario nuovo C. Durantesa z 1684 r. Fot. Thames
and Hudson Archive
66 Fragment malowida ciennego z Teb: odwaanie zota. W. Wreszinski, Atlas zur
altdgiptischen Kulturgeschichte, Lipsk 1922-1936
67 Fragment malowida ciennego z grobu Userheta w Tebach; matka i ona zmarego,
XVIII dynastia. Fot. Marburg
67 Dziewczyna malujca sobie usta. Z papirusu Museo Egizio, Turyn
68 Egipski statek towarowy. Fragment paskorzeby z okoo 2250 r. p.n.e. Fot. Ullstein
Bilderdienst
69 Krlowa kraju Punt. Fragment paskorzeby z Deir el-Bahari. Kair, muzeum. Fot. Radio
Times Hulton Picture Library
70 Etiopczycy przynosz danin. Tebaskie malowido cienne z okresu XXVIII
dynastii. Fot. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
73 Tragarze przynosz krzewy kadzidlane. Lepsius, op. cit.
73 Jabko granatu (a), kora drzewa cynamonowego (b), imbir (c). Gerard, op. cit Fot.
Thames and Hudson Archive
74 Syryjczycy przynosz danin. Tebaskie malowido cienne z okoo 1400 r. p.n.e. Za
uprzejmym zezwoleniem kustoszy British Museum
75 Chopiec zrywajcy szafran. Fragment fresku w Knossos, okoo 1500 r. p.n.e. Muzeum
archeologiczne, Heraklion, Kreta. Fot. zbir Mansella
76 Posg egipskiego lekarza Iwti. Lejda, Rijksmuseum van Oudheden
77 Scena z egipskiej apteki. Wedug tebaskiego malowida ciennego z okoo 1400 r. p.n.e.
Wreszinski, op. cit.
79 Fajansowa figurka ibisa z okoo 1400 r. p.n.e. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
80 Paskorzeba w wityni w Kom Ombo, Grny Egipt, z rysunkami narzdzi
chirurgicznych. Czasy ptolomejskie. Fot. Wellcome Historical Medical Museum
80 Egipskie egada. Th. Meyer-Steineg, K. Sudhoff, Geschichte der Medizin, 1928
81 aziebny przystawia swojemu pacjentowi pijawki. Z malowida w grobie Userhata w
Tebach. Wreszinski, op. cit.
81 Rne pijawki z praktyki lekarskiej XIX w. Mouin-Tandon, Monographie sur la familie
des Hirundinees (atlas), Pary 1846. Fot. Thames and Hudson Archive
82 Cz gowy posgu urzdnika dworskiego Ti; V dynastia. Kair, muzeum. Fot. Thames
and Hudson Archive
83 Grecka ofiara wotywna z terakoty przedstawienie przepukliny. Niegdy zbir MeyerSteineg, Jena. Meyer-Steineg, Sudhoff, op. cit.
84 Niewidomy harfiarz. Fragment paskorzeby. Lejda, Rijksmuseum von Oudheden
85 Drewniana skrzynia do noszenia lekw krlowej Mentuhotep z okoo 2000 r. p.n.e. Za
uprzejm zgod Staatliche Museen, Berlin
328
86 Krokodyl-zabawka z drewna z ruchomymi szczkami. Za uprzejm zgod Staatliche
Museen, Berlin
87 Widok Nilu w okolicy Kairu. Fot. J. Allen Cash
88 Wapienna paskorzeba z Tell el-Amarna: onierz egipski w trakcie picia piwa przy
uyciu rury trzcinowej; XVIII dynastia. Za uprzejm zgod Museen, Berlin

89 Drewniany model egipskiej piekarni z okoo 2000 r. p.n.e. Royal Scottish Museum,
Edynburg
90 Rka i noga koptyjskiej mumii ze zmianami na tle trdu; VI w. n.e. Smith, Dawson, op.
cit
91 Jecy murzyscy prowadzeni do niewoli Paskorzeba z grobu Haremhaba z okoo 1350
r. p.n.e. Museo Civico, Bolonia
92 Egipska tancerka. Fragment malowida ciennego z gorbu Nahkty w Te-bach. Fot Michel
Audrain
93 Rybacy wycigajcy pow. Tebaskie malowido cienne z wczesnego okresu XII
dynastii (ok. 1950 r. p.n.e.). Fot. Arpag Mekhitarian, Bruksela
94 Rzepa, cebula i czosnek. Wedug drzeworytw Gerarda, op. cit Fot. Tha-mes and
Hudson Archive
95 Rekonstrukcja staroegipskiego zaoenia miasta: pnocne przedmiecie Achet-Aton
(Tell el-Amarna). H. Frankfort, J.D.S. Pendlebury, The city of Akkenaton, 1923
95 Kamienny sedes z Tell el-Amarny. Fot Wellcome Historical Medical Museum
96 Plan egipskiego mieszkania koo Tell el-Amarny. Erman, op. cit.
96 Fotografla dzisiejszej wsi egipskiej. Fot. Allen Cash
97 Krl Seti I przynosi bogowi zmarych Sokarowi ofiar z kadzide. Paskorzeba ze
wityni Setiego I w Abydos. Fot. prof. Max Hirmer
98 Posg Mojesza wykonany przez Michaa Anioa. San Pitro in Vincoli, Rzym. Fot.
zbir Mansella
99 Hieroglify egipskie przedstawiajce ciarn kobiet i narodziny dziecka. Rysunek
wasny
100 Sir William Matthew Flinders-Petrie. Fot Radio Times Hulton Picture Iibrary
101 Fragment figurki z piaskowca ksiniczki z Tell el-Amarna z okoo 1370 r. p.n.e.
Flinders Petrie Collection, University College, Londyn
102 Drzewo akacji z ptakami. Kopia wykonana przez Nin M. Davies wedug malowida
ciennego z Beni Hassan; XII dynastia. Chicago Oriental Institu-te
103 Stela drewniana przedstawiajca piewaka boga Horusa z harf. Luwr. Fot. Giraudon
105 File dziedziniec wityni. Fot. za uprzejm zgod Courtauld Institute of Art, Londyn
106 Sumeryjska tablica gliniana z okoo 3000 r. p.n.e. Fot. Thames and Hudson Archive
106 Asyryjski wadca odwiedza egipskiego lekarza. Fragment malowida z grobu Nebamona,
lekarza nadwornego Amenhotepa II; XV w. p.n.e. Wre-szinski, op. cit
MEZOPOTAMIA
109 Gliniana tablica z Nippur z napisem mwicym o lekach. Schyek III w. p.ne. Muzeum
uniwersytetu w Filadelfii
329
112 Diorytowa statua Gudei z Lagaszu z okoo 2200 r. p.n.e. Fot. Edwin Smith. Za
uprzejm zgoda kustosza British Museum
113 Tablica wapienna z Kisz z pismem obrazkowym z okoo 3500 r. p.n.e. Department of
Antiuitaties, Ashmolean Museum, Oxford
114 Zigurat z Ur. Za uprzejm zgod kustosza z British Museum
115 Statua kapana Dudu; III w. p.n.e. Bagdad, muzeum irakijskie. Za uprzejm zgod
dyrekcji generalnej zarzdu staroytnoci Iraku
116 Naturalnej wielkoci gowa akadyjskiego krla z Niniwy; pocztek III w. p.n.e.
Bagdad, muzeum irakijskie. Za uprzejm zgod dyrekcji generalnej zarzdu staroytnoci
Iraku
118 Wojska asyryjskie w czasie ataku na miasto. Fragment paskorzeby z paacu
Tiglatpilesera III w Nimrud; VIII w. p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum

119 Gowa krla Sargona II z paskorzeby z Korsabadu; VIII w. p.n.e. Museo Egizio,
Turyn
120 Rekonstrukcja warownego miasta Assur. W. Andrae. Das Widerstandene Assur, 1938
120 Rekonstrukcja paacw i wity nad brzegiem Tygrysu w Kaach. A.H. Layard, A
second series of the monuments ofNinwe, 1953
120 Rekonstrukcja paacu krlewskiego Sargona II w Korsabad (widok z lotu ptaka).
Wedug Ch. Altmana
121 Rekonstrukcja bramy Isztar z Babilonu: E. Unger, Babylon, die heilige Stadt..., 1931
122 Rekonstrukcja sceny ulicznej w Babilonie; VIII w. p.n.e. R. Calder, Front magie to
medicine. Za uprzejm zgod Rathbone Books Ltd.
123 Sir Austen Henry Layard (18171894) w narodowym stroju Bachtiarw. A.H. Layard,
Early adventures in Persia, Susiana and Babylonia, Londyn 1887. Fot. Thames and Hudon
Archive
123 Hormuzd Rassam (1826-1910). Fot. Radio Times Hulton Picture Iibrary
124 Asyryjska tablica gliniana z tekstem lekarskim pismo klinowe. Za uprzejm zgod
kustoszy British Museum
125 Odcisk pieczci walcowej lekarza Urlugaledina. Luwr. Calden, op. cit
126 Kodeks Hammurabiego. Stela bazaltowa z XVIII w. p.n.e. z Suzy. Luwr. A, Parrot,
Ninweh and Babylon, Londyn 1961
127 Fragment rekonstrukcji Kaach paac Asarhaddona. Layard, op. cit
128 Stela upamitniajca zwycistwa krla Asarhaddona z Zincirli. Vorderasia-tische
Abteilung, Staadiche Museen, Berlin
128 Asyryjska tablica gliniana z listem pismo klinowe. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum
130 Krl Asarhaddon ze swoj matk Naqui. Plakietka z brzu z VII w. p.n.e. Luwr.
Parrot, op. cit.
131 Chory krl Hamy poddaje si Asyryjczykom. Fragment drzwi z brzu z Balawatu; IX
w. p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
132 Rekonstrukcja hetyckiego grodu krlewskiego w Hattusas koo Bogazky. BittelNaumann, Bogazky II, 1938
133 Krl Hetytw Muwatallis; fragment reliefu w Karnaku przedstawiajcego zwycistwo
Ramzesa II nad Hetytami pod Kadesz. Wreszinski, op. cit. Fot. Thames and Hudson Archive
135 Zdobycie miasta. Relief z paacu Assurbanipala w Niniwie. Za uprzejm zgod
kustoszy British Museum
330
36 Trdowaty w redniowieczu. Fragment miniatury z ewangeliarza bamber-skiego; IX w.
n.e. Bayerische Staatsbibliothek, Monachium. Fot. Marburg
37 Duma w Aszdod. Malowido Nicolasa Poussina. Luwr. Fot. Giraudon
38 Szczur domowy. Fot. Natural History Museum, Londyn. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum (oddzia historii naturalnej)
39 Scena w obozie wedug reliefu z Niniwy; VII w. p.n.e. Vorderasiatische Abt., Staatliche
Museen, Berlin
40 Moskit. Fot. za uprzejm zgod CIBA GmbH, Bazylea
.41 Zwycistwo Aleksandra nad Dariuszem. Mozaika pompejaska; I w. n.e. Neapol,
muzeum. Fot. ze zbioru Mansella
142 Scena przy stole: odcisk pieczci walcowej z Mari; pierwsza poowa I w. p.n.e. Parrot,
op. cit
L42 BaalZebul. Fantazyjny rysunek Collina de Pacy. Dictionnaire Infernal, Pary 1863
143 Profesor Ren Labat. Zdjcie za uprzejm zgod prof. Labat, College de France, Pary
145 azienka w paacu Zimrilima w Mari. Za uprzejm zgod prof. Andre Par-rota

146 Rekonstrukcja miasta Babilon; zigurat z lotu ptaka. Enger, op. cit.
147 Babiloska tablica gliniana (pismo klinowe) z zaklciami i przepisami leczniczymi. Za
uprzejm zgod kustoszy British Museum
148 Posgi ze wityni Abu w Tell-Asmar; pierwsza poowa III w. p.n.e. Bagdad, muzeum,
oraz Chicago Oriental Institute. A. Parrot, Sumer, Londyn 1960
149 Sargon II przynosi uskrzydlonemu bstwu ofiar z kozioroca. Relief z Korsabadu,
VIII w. p.n.e., Luwr. Fot. Thames and Hudson Archive
150 Figurka z brzu demona Pazuzu; pierwsza poowa I w. p.n.e., Luwr. Parrot, Niniven
and Babylon, Londyn 1961.
151 ucznicy na koniach. Fragment paskorzeby, przedstawiajcej polowanie na lwy, z
paacu Assurbanipala w Niniwie. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
152 Konstelacje gwiazd wedug astronomw babiloskich. B. Meissner, Baby-lonien und
Assyrien, T. II, 1925
153 Babiloski kamie graniczny z tekstem umowy dotyczcym przydziau gruntu i z
symbolami opiekuczej bogini; okoo 1120 r. p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy British
Museum
154 Fragment asyryjskiego kamienia granicznego z gow barana oraz p-koz i pryb.
Rysunek wasny
154 Tablica upustu krwi ze znakami zodiaku. Drzeworyt z okoo 1480 r. n.e. Staatliche
Graphische Sammlung^ Monachium
155 Gliniany model wtroby owczej, podzielonej na 55 pl, z magicznymi zaklciami, jako
pomoc wrbitw przy ogldaniu wtroby. XIXXVI w. p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum
156 Wspczesny rysunek owczej wtroby z podaniem asyryjskich i aciskich nazw
poszczeglnych czci. Jastrow, Proc. Roy. Soc. Med., Sect. Hist. med., VII, 1914
157 Kielich ofiarny krla Gudei z napisem ofiarnym dla uzdrawiajcego boga Ningizzidu;
XXI w. p.n.e. Luwr. Parrot, Sumer
158 Plakietka z brzu amulet chronicy przed Labartu, zym demonem choroby;
pocztek I w. p.n.e. Pary, wasno prywatna. Parrot, Ninwen and Babylon
331

160 Instrumenty chirurgiczne z Niniwy. Dawny zbir Meyer-Steineg, Uniwersytet w Jenie.

Meyer-Steineg, Sudhoff, op. cit.
161 Dwie trepanowane czaszki z Lachisz. Za uprzejm zgod Instytutu Archeologicznego
Uniwersytetu, Londyn
162 Izba szkolna w paacu krlewskim w Mari; XVIII w. p.n.e. Fot. prof. Andre Parrot
163 Lekarz w czasie wykonywania operacji zamy u pacjenta. Z galloroma-skiego reliefu
nagrobnego; z IIIII w. n.e. Rysunek wasny
163 Krl Sargon II olepia jeca. Rysunek E. Falndina wedug paskorzeby w Korsabad.
P.E. Bok, E. Flandin, Monuments de Ninive, Pary 1849-1850
164 Soczewka z Niniwy". Oszlifowany kryszta grski. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum
166 Maa plakietka z terakoty przedstawiajca nag kobiet ze skrzyowanymi na piersiach
ramionami; pocztek II w. p.n.e. Luwr. Parrot, Sumer
168 Instrumenty chirurgiczne z Pompei; I w. p.n.e. Dawny zbir Meyr-Steineg, Uniwersytet
w Jenie. Meyer-Steineg, Sudhoff, op. cit.
169 Asyryjski kapan z rolin makowca. Fragment reliefu z Nimrud. Luwr. Fot. Thames
and Hudson Archive
170 Beladonna (wilcza jagoda). Drzeworyt. Gerard, op. cit.

171 Jeniec. Fragment diorytowej steli krla Sargona z Suzy; druga poowa III w. p.n.e.
Luwr. Parrot, Sumer
171 Steatytowa czara z Khataja; ok. 27002500 r. p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy
British Museum
172 Konopie indyjskie (Cannabis indica). Miniatura z maniskryptu ksigi zielarskiej
Dioskuridesa; XVI w. n.e.; obecnie w Wiedniu. Fot. wedug faksi-mile Codes Aniciae
Julianae, Leida 1906
173 Dr Reginald Campbell Thompson (18761941), asyriolog i znawca medycyny
staromezopotamskiej. Za uprzejm zgod pani Thompson
173 Transkrypcja i tumaczenie babiloskiego tekstu, napisanego pismem klinowym, ze
wskazwkami leczniczymi dotyczcymi kamienia pcherzowego. Z artykuu w Archiv fur
Oreintforschung, 1936/1937
176 Samuel N. Kramer. Parrot, Sumer
177 Tablica gliniana z Nipur. Za uprzejm zgod muzeum uniwersyteckiego University of
Pennsylvania, Filadelfia
INDIE
182 Plan grodu w Mohendodaro. Rysunek wasny wedug sir Mortimera Whe-elera
183 Mohendodaro. Plac rozadunkowy w spichlerzu zboowym zbudowanym z glinianych
cegie. Za uprzejm zgod sir Mortimera Wheelera
183 Kamienna gowa krla-kapana albo bstwa, znaleziona w Mohendodaro. Pakistaskie
Muzeum Narodowe, Karaczi
184 Ceramiczne odamki z wydrapanymi znakami z Mohendodaro i z Harap-py. Najniszy
odamek jest fragmentem amfory opatrzonej znakiem garncarza. Za uprzejm zgod sir
Mortimera Wheelera
184 Piecz walcowa z Mohendodaro i Bahrajn: awers i rewers. Muzeum wykopalisk w
Mohendodaro. Fot. Archeological Survey of India
185 Rysunek na glinianej skorupie z Mohendodaro przedstawiajcy pry332
mitywnie wydrapany aglowiec. E. Mackay, Further excavations at Mohendzodaro,
1927-1931
S5 Szkielety zmasakrowanych mieszkacw znalezione w czasie wykopalisk w dolnej czci
miasta Mohendzodaro. Za uprzejm zgod sir Mortimera Wheelera
86 Rzebiony relief drewniany boga Indry, pana grzmotu i deszczu. Musee Guimet, Pary.
Fot. Giraudon
87 Posg Brahmy z brzu; IXXI w. n.e. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
89 Budda wygasza kazanie do swoich uczniw. Rzeba skalna w jaskini Tin-thalu. Ellura,
okoo 700 r. n.e. Fot. Richard Lannoy
90 Bitwa Aleksandra z krlem Porosem nad rzek Jhelum w Pendabie, 326 r. p.n.e.
Miniatura w Loyset Lyedeta, 1463- Les Faictz et gestes d'Alexandre le Grand, Bibliotheue
Nationale, Pary
94 System kanalizacyjny ulicy odkopanej w Mohendzodaro. Za uprzejm zgod sir
Mortimera Wheelera
94 Gliniana rura ciekowa odkopana w domu w Mohendzodaro. Sir John Marshall, Mohenjodaro and the Indus cwilization, T. III, 1931- Copyright Government of India. Za uprzejm
zgod Artura Probsthaina, 41 Great Russel Street, Londyn
94 Kana ciekowy ze sklepieniem pozornym po pnocnej stronie wielkiej ani w
Mohendzodaro. Za uprzejm zgod sir Mortimera Wheelera
195 Wielka ania w grodzie Mohendzodaro. Fot. Department of Archeology, Government of
India

195 Wspczesna rekonstrukcja wielkiej ani i przylegajcych budynkw w

Mohendzodaro. Rysunek wasny. Fot. Thames and Hudson Archive
196 Strona manuskryptu Atharwaweda, Kaszmir; XVI w. n.e. Za uprzejm zgod biblioteki
uniwersyteckiej w Tiibingen
197 Agni, hinduski bg ognia. Paskorzeba ze wityni Kesawy w Somnathpu-rze. Fot.
Louis Frederic
197 Tak zwany rkopis merseburski zawierajcy zaklcia; X w. n.e. Za uprzejm zgod
biblioteki w Merseburgu
198 Dzika koza jedzca licie na malowanej skorupie z Mundigaku, Indie pnocne.
Rysunek wasny
198 Malowana waza z Harappy z typowym wzorem rolinnym. Za uprzejm zgod
biblioteki India Office, Londyn
199 Okaleczony satyr z helleskiej wazy z poudniowych Woch; II w. p.n.e. Luwr. Fot.
Giraudon
200 Zdjcie lotnicze odkopanego wzgrza mieszkalnego koo Takszasili. Fot. Royal Indian
Air Forces
201 Strona manuskryptu Czaraka-Samhita z XVIII w. n.e. Fot. Thames and Hudson
Archive. Za uprzejm zgod biblioteki India Office, Londyn
202 Nad brzegiem Gangesu w Benares. Fot. Martin Hiirlimann
203 Strona z manuskryptu Suruta-Samhita z XVII w. n.e. Fot. Thames and Hudson
Archive. Za uprzejm zgod biblioteki India Office, Londyn
207 Rauwolfia serpentina, indyjski krzew psiankowaty, nazwany tak od nazwiska
augsburskiego lekarza Leonharda Rauwolfa. Fot. Thames and Hudson Archive
208 Porwnanie staroindyjskich i rzymskich instrumentw chirurgicznych z narzdziami
nowoytnymi: 1. Noyce do koci: a) staroindyjskie, b) rzym333
I
209
210
211
212
212
213
214 215
215
216
217
218
219
skie (50 r. n.e.), c) nowoczesne. 2. Pincety: a) staroindyjska, b) rzymska (50 r. n.e.), c)
nowoczesna. 3. egada: a) staroindyjskie, b) rzymskie (50 r. n.e.), c) nowoczesne. 4. Trokary
i kaniule: a) staroindyjskie, b) rzymskie (50 r. n.e.), c) nowoytne. Wellcome Historical
Medical Museum Operacja zamy w Indiach. Akwarela indyjska z XIX w. n.e. British Journal
of Ophtalmology, T. II, 1918
Transplantacja nosa w Indiach. The Gentleman's Magazine, padziernik 1794. Fot. Thames
and Hudson Archive
Pierwsze w Europie przedstawienie transplantacji nosa. Z podrcznika chirurgii nosa De
cuttorum chirurgia per insitionem G. Tagliacozzi, Wenecja 1597
Kamie pcherzowy. Sztych z XVIII w. n.e. Fot. Thames and Hudson Ar-chive

Operacja usunicia kamienia z pcherza moczowego. Miniatura z manuskryptu z XIV w. n.e.

Cirurgia magistrali Rolandi. Obecnie: Bibliotheca Casanatense, Rzym, Codex nr 1382. Za
uprzejm zgod biblioteki Casana-tense
Szwy chirurgiczne oraz igy do szycia. Z podrcznika medycznego z XIX w. n.e. Fot. Thames
and Hudson Archive Czarne mrwki. Fot. Radio Times Hulton Picture Library Szwy
chirurgiczne na pergaminie jako pomoc naukowa dla studentw medycyny w Norymberdze z
1732 r. Za uprzejm zgod Germanisches National Museum, Norymberga
Iga z brzu z Luristanu ze scen porodu; I w. p.n.e. Pary, wasno prywatna. Fot. Thames
nad Hudson Archive
Indyjskie narzdzie suce do pomocy przy porodzie. Meyer-Steineg, Je-naer
Medizinhistorische Beitrage, 9, 1916. Za uprzejm zgod wydawnictwa Gustav Fischer,
Stuttgart
Trjgowa rogata bogini w postawie jogi. Piecz steatytowa z Mohendo-daro. Za uprzejm
zgod Sir Mortimera Wheelera
Hellenistyczny posg pokutujcego i poszczcego Buddy z Gandary, IIIV w. p.n.e.
Muzeum centralne, Lahore, Pakistan Skaa w Girnar koo Dunagadu w prowincji Gudszaratu
z zapisem edyk-tw krla Asioki dotyczcych leczenia jego poddanych; III w. p.n.e. Za
uprzejm zgod CIBA GmbH. Bazylea
225 227 228 229
229
230
CHINY
Wielki Mur w Chinach; widok przez bram wypadow koo Pekinu. Fot.
William Watson
Ko wrebna z napisem w archaicznym pimie chiskim z okoo 1500 r.
p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
Grb dynastii Shang koo Anyang; d z trumn panujcego, ze szkieletami
ludzi i koni. Za uprzejm zgod Britain-China Friednship Association
Pojemnik na wino z brzu w ksztacie sowy. Dynastia Shang. Za uprzejm
zgod kustoszy British Museum
Brz rytualny dynastii Shang. Musee Cernuchi, Pary
Figurka sucego z brzu. Pny okres Zhou, V lub pierwsza poowa IV w.
p.n.e. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
334
31 Konfucjusz z jednym ze swoich uczniw. Z chiskiego albumu z XIX w. n.e. ze scenami
z ycia Konfucjusza i Meng-tse. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
32 Bitwa na mocie. Odbitka z reliefu nagrobnego w Chinach Pnocnych. Dynastia Han. E.
Charannes, Mission archeologiue dans la Chine sep-tentrionale, Pary 1909
33 Przybycie goci z okazji uroczystoci aobnej. Malowido grobowe Iiao-yang w
Mandurii; dynastia Han. The great heritage of Chinese art, T. II, Pekin 1952
134 Model gliniany domu. Dynastia Han. Nelson Gallery, Atkins Museum, Kansas City
135 Domniemany portret legendarnego cesarza Shennonga; pocztek III w. p.n.e. Z
chiskiej encyklopedii, Santsai tui, 1607. Fot. Thames and Hudson Archive
!36 Przypuszczalny portret legendarnego cesarza Huangdi, zwanego take tym
cesarzem". Ibidem. Fot. Thames and Hudson Archive
236 Znakowane koci suce do wrb i przepowiadania przyszoci; okoo 1500 r. p.n.e.
Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
237 Ceramiczna figurynka szamana; dynastia Han. Za uprzejm zgod kustoszy British
Museum

237 Rysunek przedstawiajcy procesy spalania w ciele ludzkim. Z klasycznego dziea

chiskiej medycyny Itsung gingien (zote zwierciado medycyny) z 1749 r. (przedruk 19561957). Fot. Thames and Hudson Archive
238 Sze drzeworytw przedstawiajcych rne organy ciaa ludzkiego: pu239 ca, serce, jelito grube, wtroba, odek, Santsai tuxi, 1607. Fot. Thames and Hudson
Archive
240 Fantazyjne przedstawienie wybitnych lekarzy chiskich przez dr. P.K. Iianga. E.H.
Hume, The Chinese way in medicine, 1940. Za uprzejm zgod John Hopkins Press,
Baltimore, USA
241 Rysunek przedstawiajcy rozmaite miejsca uderze ttna, sucy lekarzom do
diagnoz, Zote zwierciado medycyny. Fot. Thames and Hudson Archive
241 Rysunek przedstawiajcy prawidowy sposb wyczuwania ttna. Santsai tuxi. Fot.
Thames and Hudson Archive
242 Rysunek szkoleniowy do akupunktury z podaniem czci ciaa odpowiednich do
akupunkturowego leczenia rnych chorb. F. Hiibotter, Die Chinesische Medizin..., Lipsk
1929
243 Naturalnej wielkoci model czowieka z brzu stosowany do demonstracji sposobu
postpowania przy akupunkturze; XI w. n.e. Laignel-Lavastine, Histoire generale de la
medecine, T. I, Pary 1936. Zdjcia za uprzejm zgod Albina Michela, Pary
245 Strona z chiskiej ksigi zielarskiej z rysunkami czterech rolin leczniczych: Bacopa
monniera, Dicksonia barometz, Poligala tenuifolia, Aspidium falcatum. Bencao gangmu
(1957). Fot. Thames and Hudson Archive
246 Korze e-szenia; drzeworyt z Bencao gangmu. Fot. Thames and Hudson Archive
247 Dziewczynka chora na osp. Chiska miniatura z XVIII w. n.e. Za uprzejm zgod
Bibliotheque Nationale, Pary, ms. chinois 5224
248 Chiski chirurg operuje generaa. Ze starego chiskiego drzeworytu. Fot. Thames and
Hudson Archive
335
MEKSYK
253 Tenochtitlan, stolica aztecka, w czasach podboju hiszpaskiego. Rekonstrukcja Ignacio
Maruinu. Fot. za uprzejm zgod Mexican Museum of Natural History, Nowy Jork
255 Wojownik-orze". Kamienna gowa azteckiego wojownika z ozdob gowy. Muzeum
Narodowe, Meksyk. Fot. Ferdinand Anton, Monachium
255 Montezuma, cesarz aztecki, w czasach podboju hiszpaskiego. Codex Va-ticanus A
(Codex Rios). XVI w., Biblioteka Watykaska, Rzym. Wedug faksymile z 1900 r. Fot.
Thames and Hudson Archive
256 Widok ruin miasta Majw Tikal w Gwatemali. Malowido Carlosa Vierry. Zdjcie za
uprzejm zgod Museum of Man, San Diego, Kalifornia
256 Widok ruin miasta Majw Copan w Hondurasie. Malowido Carlosa Vier-ry. Zdjcie za
uprzejm zgod Museum of Man, San Diego, Kalifornia
257 Strona ksigi Majw (Codex Trocortesianus), Museo de America, Madryt
258 Zdjcie lotnicze wity Majw w Palenu na Jukatanie. Zdjcie za uprzejm zgod
Victora von Hagen
258 Palenue: witynia inskrypcji". Zdjcie za uprzejm zgod Peabody Museum,
Harvard University, Cambridge, Mass.
259 Akropolis" Majw w Piedras Negras. Rekonstrukcja Tatiany Proskouria-koff. Album
ofMaya Architecture, Washington 1946. Zdjcie za uprzejm zgod Carnegie Institution,
Wyszyngton D.C.

260 Chichen-Itza na Jukatanie; widok tzw. caracolu, okrgej budowli Majw, moe
dawnego obserwatorium. Za uprzejm zgod Peabody Museum, Harvard University,
Cambridge, Mass.
260 Relief z kamienia otarzowego w Copan przedstawiajcy zebranie astronomw Majw
w czasie konferencji. Fot. Alfred Maudslay. Za uprzejm zgod kustoszy British Museum
261 Ogromna gowa bazaltowa z La Venty w stanie Tabasco, Meksyk. Kultura Olmekw
(ok. 600-400 r. p.n.e.). Fot. Irmgard Groth-Kimball
263 Olmecka gowa z nefrytu z Tabasco. Dawniej Museum fur Vlkerkunde, Berlin. W.
Krickeberg, Altmexiknnische Kulturen, Berlin 1956. Za uprzejm zgod wydawnictwa Safari,
Berlin
263 Olmecka siekiera obrzdowa z nefrytu. British Museum, Londyn. Za uprzejmym
zezwoleniem kustoszy
264 Gliniana figurka z Nayarit przedstawiajca czowieka wyniszczonego wskutek
niedoywienia (widok od tyu). Zbir dr. Abnera L. Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
265 Meksykaska figurka gliniana przedstawiajca niedoywion matk z chorym
noworodkiem. Zbir dr. Abnera L. Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
265 Figurynki z Jalisco ze znieksztaconymi krzywic nogami w nastpstwie chronicznego
braku witamin. Zbir dr. Abnera L. Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
265 Figura mczyzny ze soniowaciznoci prawej goleni. Zbir dr. Abnera L. Weismana,
Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
265 Figura mczyzny cierpicego na puchlin wodne z typowym agonalnym pcherzykiem
na ustach. Zbir dr. Abnera L. Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
266 Figura mczyzny z rzeczk i nastpowym zbliznowaceniem. Zbir dr. Abnera L.
Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
336
Meksykaska gliniana figurka kobiety ze znieksztaconymi wargami i wrzodami na ciele,
prawdopodobnie wskutek trdu. Zdjcie za uprzejm zgod Museo de Antropologia. Meksyk
Figurka kobiety z cesarskim ciciem. Widoczne objawy rzucawkowego zatrucia ciowego z
obrzkiem powiek. Zbir dr. Abnera L. Weismana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
Kamienna rzeba, w ksztacie toporka, gowy z zajcz warg. Kultura Ta-jin, Vera Cruz,
Meksyk. Za uprzejm zgod Museum fur V61kerkunde, Monachium
Ceramika Majw przedstawiajca czowieka z poraeniem twarzy i obrzkiem lewego oka.
Zdjcie za uprzejmym zezwoleniem Museo de Antropologia, Meksyk
Aztecka matka-ziemia i bogini podnoci, Tlazolteotl ze znieksztaconymi i przebitymi
ustami, plujca krwi. Codex Vaticanus B; Biblioteka Watykaska, Rzym. Zdjcie wg
faksymile z 1898 r. Thames and Hudson Ar-chive
Figurka z gliny boga Xochipilli, Ksicia kwiatw" z Oaxaca. Mexican and Central American
Antiuities Bulletin 28 of the Bureau of American Et-hnology, Wyszyngton D.C. 1904
Budzcy groz bg Xolotl, ukazany jako chory i ze znieksztaconymi koczynami. Codex
Borgia; biblioteka Watykaska, Rzym. Zdjcie wg faksymile z 1898 r. Thames and Hudson
Archive
Ofiary z ludzi z czasw podboju hiszpaskiego. Codex Waticanus A (Co-dex Rios);
Biblioteka Watykaska, Rzym. Zdjcie wg faksymile z 1900 r. Thames and Hudson Archive
Portret hiszpaskiego lekarza Nicolasa Monardesa (15221588). Strona tytuowa jego
ksiki: Cosas che traen de nuestras Indias Occidentales que sirven al uso de la medicina,
Sewilla 1569
Sarsaparilla. Drzeworyt z: Francisco Hernandez, Rerum medicarum novae Hispaniae
thesaurtts, Rzym 1649. Fot. Thames and Hudson Archive Aztecka ania parowa. Z
powstaego po hiszpaskim podboju Codex Ma-gliabecchiego, XIII-3. Btbliotheca Nazionale,
Florencja. Fot. Thames and Hudson Archive wg faksymile z 1904 r.

Rysunek meksykaskiego kaktusa peyotl, uywanego przez Aztekw jako rodek odurzajcy
i znieczulajcy. Rysunek wasny
Palacze zwojw tytoniu, poprzednikw naszych cygar. Rysunek z Codex Floren tino
Historia de las Casas de Nueva Espana, opisu ycia Aztekw z XVI w. autorstwa Bernardino
de Sahagiin. Fot. Thames and Hudson Archive wg wydania z odtworzonymi oryginalnymi
ilustracjami, Madryt 1905
Strzykawka, pika i piercie z gumy, nalece do krajowcw z Gujany. P. Barrere, Nouuelle
relation de la France equinoxiale, Pary 1743. Fot. Thames and Hudson Archive
Okrge kamienne znakowanie boiska przedstawiajce zawodnika. Chia-pas, wczesna kultura
Majw. National Museum, Meksyk. Fot. Ferdinand Anton
Dziedziniec i miejsce do gry w pik w Monte Alban. Zdjcie za uprzejm zgod Peabody
Museum, Harvard University, Cambridge, Mass. Kakaowiec. Drzeworyt z ksigi zielarskiej
Francisco Hernandeza, op. cit. Fot. Thames and Hudson Archive
337
PERU
277 Ruiny Pachacamac wg sztychu z XIX w. J.J. Tschudi, E. de Rivero, Antigu edadas
peruanes, Wiede 1851. Fot. Thames and Hudson Archive
278 Atahualpa, ostatni wadca Inkw. Radio Times Hulton Picture Library 278 Kipu
zwizane ze sznurw jako rodek pomocniczy do liczenia i rachun
ku. Zdjcie za uprzejma zgod Museum fur Volkerkunde w Berlinie
278 Way twierdzy Chimu z Paramonga u wybrzey Peru. Zdjcie za uprzejmi zgod prof.
Hermanna Trimborna
279 Zdjcie lotnicze kompleksu gwnych budynkw w Chan-Chan, stolic] Chimu. Zdjcie
za uprzejm zgod American Geographical Society
280 Bogato rzebiona Brama Soca w Tiahuanaco w poudniowym Peru. Fot A. Costa
281 Dwa widoki lotnicze doliny Nazca, na ktrych mona dojrze geometry czne
oznakowania na pustyni. U gry: fot. Hans Mann, u dou: z I' Iissner So habt ihr gelebt,
Freiburg im Briesgau 1960
282 Rzd kamieni z wykutymi znakami ze wityni kultury Chavln w pobliu Cerro Sechin.
Fot. Hans Mann
282 Rekonstrukcja wityni kultury Chavln w pnocnym Peru. Rysunek wg Rojas Ponce
283 Drapieny kot kultury Chavin. Rysunek wg reliefu w Chavln de Huantai
283 Wycita z kamienia czarka w ksztacie pumy z Chavln de Huantar. Zdjcie za uprzejm
zgod Museum of Pensylvania University, Filadelfia
284 Zdjcie lotnicze piramidy Ksiyca kultury Mochica przy drodze Inkw w pobliu
peruwiaskiego wybrzea koo Trujillo. Zdjcie za uprzejm zgod Wenner-Gren-Stiftung
284 Widok piramidy Soca kultury Mochica w dolinie Moche, zbudowanej z cegie
suszonych na powietrzu. Zdjcie za uprzejm zgod prof. Hermanna Trimborna
285 Waza portretowa z krgu kultury Mochica z uchwyterm pakowym. Zdjcie za
uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde, Monachium
285 Waza portretowa z krgu kultury Mochica przedstawiajca mczyzn z gow jaguara
jako ozdob gowy. British Museum, Londyn. Zdjcie za uprzejm zgod kustoszy
286 Waza z krgu kultury Mochica. Scena rytualna przedstawiajca czowieka z
niebiaskim wem modlcego si i ujcego licie koka pod gwiazdami. Linden-Museum,
Stuttgart. G. Kutscher, Chimu 1950
286 Waza z krgu kultury Mochica z uchwytem pakowym i rysunkiem wojownika. Zdjcie
za uprzejmym zezwoleniem Musee de 1'Homme, Pary
286 Scena polowania na wazie z krgu kultury Mochica z Museum fur Vlker-kunde, Berlin.
G. Kutscher, Nordperuanische Keramik, 1954

286 Peruwiaska scena bitewna z wazy z krgu kultury Mochica w Museum fur
Vlkerkunde, Hamburg. G. Kutscher, op. cit.
287 Waza z krgu kultury Mochica z uchwytem pakowym pod postaci jedca na lamie.
Zdjcie za uprzejm zgod Linden Museum, Stuttgart
287 Ceramika z krgu kultury Mochica przedstawiajca matk z dzieckiem.
Zdjcie za uprzejm zgod Musee de 1'Homme, Pary 287 Waza z krgu kultury Mochica z
uchwytem pakowym w ksztacie domu.
Zdjcie za uprzejm zgod Linden Museum, Stuttgart 287 Indianie mieszkajcy na
wybrzeu w odzi rybackiej z drzewa balsa.
338
Rysunek wg wazy z krgu kultury Mochica. A. Baessler, Ancient peru-vian art, 1903
Indianin poluje na fok-uszatk za pomoc wczni. Rysunek z wazy z krgu kultury
Mochica. Wedug Jimenez Borja
Waza portretowa z krgu kultury Mochica przedstawiajca mczyzn lepego na jedno oko.
Zdjcie za uprzejm zgod kustoszy British Museum Waza z krgu kultury Mochica z
tulejkowym pakiem ukazujca niewidomego czowieka. Zdjcie za uprzejm zgod
Museum fur Vlkerkunde, Berlin
Waza portretowa z krgu kultury Mochica ukazujca czowieka z chorobliw otyoci.
Zdjcie za uprzejm zgod CIBA GmbH., Bazylea Waza z krgu kultury Mochica
przedstawiajca czowieka z obrzkiem policzka. Fot. za uprzejm zgod CIBA GmbH.,
Bazylea Ceramika z krgu kultury Mochica ukazujca siedzcego mczyzn dotknitego
trdem. Fot. Za uprzejm zgod Museum fur Volkerkunde, Berlin
Ceramika z krgu kultury Mochica ukazujca czowieka cierpicego na cik posta trdu
(w III stadium). Ze zbioru dr. A. L. Wiesmana, Nowy Jork. Fot. Bernard Cole
Ceramika z krgu kultury Mochica przedstawiajca gow msk z objawami poraenia
twarzy. Fot. za uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde, Berlin
Gliniana figurka z kgu kultury Mochica przedstawiajca czowieka dotknitego wrzodziejc
verrug peruwiask. Dawniej w Museum fur Vl-kerkunde w Berlinie. E. Hollaender,
Medizin und Plastik, Stuttgard 1912 Waza z krgu kultury Mochica przedstawiajca kapana
przy ou chorego. Fot. za uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde, Berlin Rysunek
wojownikw inkaskich przepdzajcych ze duchy w czasie wita. Z ilustrowanego
manuskryptu piszcego w XVI w. po hiszpasku potomka Inkw, Felipe Guaman Poma de
Ayala, Nueva Cronica y Buen Gobierno, Pary 1936
Lekarze-zaklinacze wyliczaj ich dobre i ze uczynki ich pacjentw. Poma de Ayala, op. cit.
Li koki. The Garden T. IX, 1876
Malowany garnek Nazca ze wzorem lici koki. Fot. za uprzejm zgod Mu-see de 1'Homme,
Pary
Waza portretowa z czowiekiem ujcym kok. Fot. za uprzejm zgod Museum fur
Vlkerkunde, Bazylea
Ceramika z krgu kultury Mochica z Trujillo, M. Schmidt, Kunst und Kultur von Peru, Berlin
1929
Figurka czowieka z odjt stop, podrujcego na lamie oraz figurki ludzi z amputowanymi
obiema stopami z krgu kultury Mochica. Rysunki wasne von Hagena
Ceramika z krgu kultury Mochica przedstawiajca czowieka z obu amputowanymi stopami.
Fot. za uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde, Berlin
Szkic spodu naczynia w ksztacie figurki z krgu kultury Mochica przedstawiajcy czowieka
z jedn amputowan stop. Rysunek wasny Waza z krgu kultury Mochica przedstawiajca
dwu mczyzn nioscych dziecko na noszach. Rysunek wasny von Hagena
339
f

i
301 Akuszerki pomagajce przy porodzie. Z wazy z krgu kultury Mochica z pakowym
uchwytem. Zdjcie za uprzejm zgod Museum fur Vlker-kunde, Berlin
302 Pierwsza znaleziona trepanowana peruwiaska czaszka. E.G. Suier, Peru incidents
of travel and exploration in the land of the Incas, Londyn 1877
303 Dwie trepanowane czaszki z grobw megalitowych w Danii. Zdjcie za uprzejm
zgod muzeum narodowego w Kopenhadze
304 Rysunek odkrytej przez Suiera mumii w Pachacamac. E.G. Suier, op.cit.
304 Peruwiaska mumia w osonie. Zdjcie za uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde,
Wiede
305 Czaszka z nowotworem koci dorosego czowieka z wyyny peruwiaskiej. American
Journal of Physical Anthropology, VI, 3, 1923, tab. XXXIX
306 Fragmenty fotografii czterech trepanowanych czaszek znalezionych w Pachacamac i
Patallacta przez amerykaskiego antropologa George'a Mac Curdy'ego. Fot. Thames and
Hudson Archive
307 Przedstawienie trepanacji na wazie z krgu kultury Mochica. Muzeum narodowe, Lima
307 Fragment trepanacji przedstawionej na powyszej wazie. Zdjcia za uprzejm
zgod dr. A. Earla Walkera i Williams and Wikins Company, Baltimore, Maryland
308 Peruwiaskie narzdzia chirurgiczne. Rysunki wasne wg A. Earla Walkera i von
Hagena
309 Peruwiaskie turni: n z brzu do przecinania koci czaszki.Zdjcie za uprzejm
zgod "Museum fur Vlkerkunde, Hamburg
309 Fragment rkojeci turni z przedstawieniem trepanacji przy uyciu turni. Zdjcie za
uprzejm zgod Museum fur Vlkerkunde, Hamburg
309 Peruwiaska czaszka z doliny Nazca ze ladami trepanacji i bandaami. Zdjcie za
uprzejme zgod Museum of Man, San Diego, Kalifornia
310 Operacja czaszki wykonana w 1962 r. przy uyciu staroperuwiaskich narzdzi przez
dr. Francisko Grana z Limy. Archiv Hali of Fam, Museum International College of
Surgeons, Chicago. Zdjcia za uprzejm zgod dr. Anatole Jaro

340
Indeks nazwisk i miejscowoci
Aannepadda 111 Abad-Szum-Usur 171 Abieszuch 111 Abraham 98 Abu Simbel 43
Achet-Aton 25, 64, 95, 96, 145 Adadnirari 1111 Adadnlrarill 111 Adadnirari III 111 Afrodyta
165 Agni 197 Agniwesia 201 Agumll 111 Ahuitzotl 254 Akad 116, 152
Aleksander Wielki 19, 27, 141, 188, 190, 193, 200, 203
Aleksandria 49, 192
Alkmaion z Krotonu 57
Alu 150
Amasis 19
Amelmarduk 111
Amenemhat 19
Amenhotep 19, 70
Amenhotep I 27
Amenhotep II 106
Amenhotep III 43, 44, 106
Amenhotep IV 19, 24, 25, 64, 95, 104
Ammiditana 111

Ammisaduga 111
Amon 25, 34, 41, 72, 84, 104
Amon-Re 26
Amosis 19
Amset 41
Anazarba 204, 207
Ancn 283
Antiochia 192
Antonio syn Rancy 211
Antoniusz 48, 65 Anu 151 Anyang 227, 228
Apollon 221
Apries 19
Arad-Nana 128, 129, 163
Arnuwandas 133
Asarhaddon 111, 127-131, 163, 171
Aschheim Selmar 102
Ashakku 150
Asioka 192, 193, 219
Asklepios 104, 105, 221
Asu 162
Asuan 40
Assur 111, 117, 121, 127, 131, 132, 142,
149, 152 Assur bg 118
Assurbanipal Ul, 119, 121, ,123, 129, 151
Assurdan III 136
Assuretililani Ul
Assurnasripal II 131
Assurnirari V 136
Assuruballit 1111
Aszdod 137
Aszuretilszamersitiuballitsu 130
Aszurmukinpalu 130
Atahualpa 278
Atreja 200-202, 213
Atri 201
Avanti 188
Axayacatl 253
Baal-Zebul 142
Baas Johann Hermann 204
Babel p. Babilon
Babilon Ul, 117-119, 121, 122, 126, 131, 132, 134, 141-143, 146, 147, 149, 152, 164, 165,
188, 190, 209
Bahrajn 184, 185
Barcelona 266
Barrere Pierre 274
Bazyli Wielki 219
Benares 202, 204
Vii
i
Beni Hassan 102

Bentley Howard 181, 194, 195

Berlin 290
Beth-Szemesz 138
Bhela 201
Bian Que 240, 241
Bier August 298
Bilcharz Theodor 38
Bimbisara z Magdahy 188, 193
Bindusara 192
Bobo 92
Bokchoris 19
Bolonia 211
Bower 204, 220
Boyd L. G. 36
Boyd W. C. 36
Brahma 187, 201
Brahman 187
Breasted Henry James 54, 55, 61
Broca Paul 302, 303
Brugsch Heinrich 50
Budda 189, 190, 193, 218-220
Burnaburiasz II 111
Bursin 111, 116
Byblos 74
Cajamarca 282
Campbell Thompson R. 124, 168-171,
173-175 Campeche 268 Cao Cao 248 Cardan Paul 7 Carpue 211
Carus Carl Gustaw 17, 18 Celsus 212
Cerro de las Mesas 262 Cerro Sechin 282 Cezar 48 Cezarea 219 Chan-Chan 279, 280 Charran
130 Chavin de Hantar 282 Chefren 19, 23, 29 Cheops 19, 23, 29, 90 Chi Bo 236 Chicago 54
Chichen-Itza 260
Chicomecoatl 268
Chnumhothep 102
Cholula 252
Chongoyape 283
Clemens Flavius 49, 50
Clermont-Ganneau 158
Copan 260
Corning Leonard 298
Cortes Hernan 252, 253, 275
Creel H. G. 227
Cuzco 293
Cyrus Wielki 188, 193
Czandragupta I Maurja 191-193
Czandragupta II 192, 193
Czaraka 200, 201
Dao 229-231, 239
Dariusz 19, 30
Dawson W. R. 42, 47, 48, 90
Deines Hildegarda von 61

Deir el-Bahari 69, 72

Deir el-Medina 97
Derry E. Douglas 40, 90
Diadochowie 19
Diaz Bernal 253
Dilmun 184
Diodor Sycylijski 93
Dioskurides Pedanios 207
Dorveaux Emile 298, 300
Drucker Philip 262
Dudu 115
Duggar Benjamin M. 87
Dumuzim 115
Dutha Gamani 219
Daturkarna 201
Der 19
Dina 217
Dziwaka 220
Doser 18-20, 22, 23
Dunagad 219
Dungar 193
Ea 151, 158
Ebbel Benedix 61, 62
EbelingE. 124
342
Eben-Ezer 137
Hator 92
Ebers Georg 49, 50, 54, 68 Hatszepsut 19, 68, 69
Echnaton p. Amenhotep IV Hattusas 132-134, 156
Ecomel Edmundo 291
HattusilHI 134
Edfu 31
Head Henry 244
Edinmugi 125 Hearst Phoebe 52
Ekimmu 150 Helena Trojaska 63
Elam 30
Herakleopolis 19
Enki 112
Hernandez Francisco 271
Enkidu 157 Herodot z Halikarnasu 28-30, 32, 33
Enlil 151
90, 92-94, 125, 165
Entemena 111 Hipokrates 51, 204, 212, 221
Erid 117
Homer 62, 63
Eskulap 157 Horus 31, 63, 85, 103
Esznunna 167 Huangdi 236
Ezechiasz 139 Huangoti 227
Hua To 248
Fa Sie 193 Hiibotter Franz 235, 243
Filip II 271 Huitzilopochtli 254
Flavius Arrianus 200 Hygiea 221
Fouuet 35
Fuxi 227
Ibbisin 111, 116
Ica 285
Gandra 193 Imgur-Bel 131
Gaozu 233
Imhotep 17, 18, 105

Gath 138
Indra 186
Gautama p. Budda Innana 114, 116
Gerra 73
Isin 111
GUgamesz 117, 135, 157, 165
Iszbierra z Isinu 111
Gir 125
Isztar 47, 106, 116, 121, 146, 165, 167
Giza 23, 29, 36, 37, 90
Isztar-Szum-Eresz 162
Goethe Johann Wolfgang 17 Iversen Eric 102
Gopala 193 Iwti 76
Grana Francisco 310 Izyda 25, 63
Guan Yiin 248
Gudea z Lagaszu 111, 116, 125, 157 Jahwe 138
Jasiodharman 193
Halsted 298 Jalisco 265
Hamanu 135 Jan w. 164
Hammurabi 111, 117, 118, 126, 36, 160, Jastrow Morris 174, 175
164, 210
Jena 49
Hapi 41
Jeremiasz prorok 164
Harappa 181, 185, 193-195, 198
Jerozolima 139-141
Hariata 201 Jimenez de la Espada Marcos 291
Harsza 193 Joachim H. 50
Harvey William 61 Jones F. Wood 35
343
Jzef Izraelita 98 Junker Herman 29
Kadaszman Enlil II 134
Kadflzes I Kuszan 193
Kahun 100, 101
Kair 35, 54
Kaach 119, 121, 128, 131
Kambaj 193
Kambyzes 19
Kanaud 193
Kaniszka Kuszan 192, 193, 201
Karaindasz 111
Karia 94
Karnak 25
Karrer 94
Kasi 204
Kasjapu 219
Katania 211
Kautilja 191
Kharawela 193
Kisz 112, 113
Kleopatra 18, 19, 48
Knossos 75
Koldewey 143
Koller Carl 298
Kolumb Krzysztof 251, 274
Konfucjusz 231
Kong Zhangni p. Konfucjusz

Konstantynopol 123, 136

Kosala 188
Kramer Samuel Noah 109, 176, 178
Kserkses 19
Kiichler Friedrich 124
Kiihn Herbert 251
Kurigalzu I 111
Kurigalzu II 111
Kusynar 219
Labartu 150, 159
Labat Ren 143
Lachisz 139, 140, 161
Lagasz 111, 112, 116, 125, 157
Landa Diego de 257, 259
Laozi 231
Larsa 111
LaVenta261
Layard Austen Henry 123, 127, 134, Legrain Leon 176
l( , ,. .,,._,_,
Levey Martin 177 ;-:,! '^.-o^l Levi Sylvain 201
.
tfcj
Liang P. K. 240 ,, i ^i-.-aitTi Libby W. T. 251 ' :: :wmM Urna 277, 310
. .- .;,a?
Lipitisztar z Isinu 111
.:-.
Lipsk 49, 50
-~-:r w;.-i^a
LiShizhen235
Lokaj ata 217
Londyn 50, 54, 101, 123, 168
Lotal 185, 194
Luceria 211
'
,>,., U; ..-*&.:
Ludwik XIV 68
-,
Lugalanda 111
Lugalannemundu z Adab 111
Luksor 49, 54
Luristan 216
.... ;. , _.-,.
Lyon 35
.:..-.. , - ,>,
Mac Curdy 306
Machiavelli Niccolo 220
".-.".i--n Magdaha 188, 190-193
>>-i
Mahawira Wardhmana 189
: Maliendrapala 193
?'
Mangerjulius 103
-'--->
Manisztusu 111
' us:-*.'.;*
-<' <
Mauing Ignacio 252
Maranga 284
.. ; 'te
Marduk 117, 147 j^s^i-.'. Hi<j-:. Marduknadinch 117
.rto
Marduk-Shakinshum 129 " ! '"*> Mari 117, 142, 145, 155, 162 ; Marshalljohn 182, 195
-
Megastenes 191, 193 Meliszipak 111
.,
Memfis 18, 19, 105, 128
;-..!B
Menander 193
-.- r?ri
Mendoza 255
;, i o?
Menes 19
- ?
Mentuhotep 19
I ,;': :~?-:-; Merenptah 19, 43
V ;
Mesannepadda 111
-a s,\*u

Miecznikw Uja 35
544
Jzef Izraelita 98 Junker Herman 29
Kadaszman Enlil II 134
Kadfizes I Kuszan 193
Kahun 100, 101
Kair 35, 54
Kaach 119, 121, 128, 131
Kambaj 193
Kambyzes 19
Kanaud 193
Kaniszka Kuszan 192, 193, 201
Karaindasz 111
Karia 94
Karnak 25
Karrer 94
Kasi 204
Kasjapu 219
Katania 211
Kautilja 191
Kharawela 193
Kisz 112, 113
Kleopatra 18, 19, 48
Knossos 75
Koldewey 143
Koller Carl 298
Kolumb Krzysztof 251, 274
Konfucjusz 231
Kong Zhangni p. Konfucjusz
Konstantynopol 123, 136
Kosala 188
Kramer Samuel Noah 109, 176, 178
Kserkses 19
Kiichler Friedrich 124
Kiihn Herbert 251
Kurigalzu 1111
Kurigalzu II 111
Kusynar 219
Labartu 150, 159
Labat Ren 143
Lachisz 139, 140, 161
Lagasz 111, 112, 116, 125, 157
landa Diego de 257, 259
Laozi 231
Larsa 111
LaVenta 261
Layard Austen Henry 123, 127, 134, 164
Legrain Leon 176
Levey Martin 177
Levi Sylvain 201

Liang P. K. 240
Libby W. T. 251
Lima 277, 310
Lipitisztar z Isinu 111
Upsk 49, 50
Li Shizhen 235
Lokaj ata 217
Londyn 50, 54, 101, 123, 168
Lotal 185, 194
Luceria 211
Ludwik XIV 68
Lugalanda 111
Lugalannemundu z Adab 111
Luksor 49, 54
Luristan 216
Lyon 35
Mac Curdy 306 Machiavelli Niccolo 220 Magdaha 188, 190-193 Mahawira Wardhtnana 189
Mahendrapala 193 Mangerjulius 103 Manisztusu 111 Mauing Ignacio 252 Maranga 284
Marduk 117, 147 Marduknadinch 117 Marduk-Shakinshum 129 Mari 117,142, 145, 155, 162
Marshalljohn 182, 195 Megastenes 191, 193 Meliszipak 111 Memfis 18, 19, 105, 128
Menander 193 Mendoza 255 Menes 19 Mentuhotep 19 Merenptah 19, 43 Mesannepadda 111
Miecznikw Ilja 35
344
I
Jzef Izraelita 98 Junker Herman 29
Kadaszman Enlil II 134
Kadfizes I Kuszan 193
Kahun 100, 101
Kair 35, 54
Kaach 119, 121, 128, 131
Kambaj 193
Kambyzes 19
Kanaud 193
Kaniszka Kuszan 192, 193, 201
Karaindasz 111
Karia 94
Karnak 25
Karrer 94
Kasi 204
Kasjapu 219
Katania 211
Kautilja 191
Kharawela 193
Kisz 112, 113
Kleopatra 18, 19, 48
Knossos 75
Koldewey 143
Koller Carl 298
Kolumb Krzysztof 251, 274
Konfucjusz 231

Kong Zhangni p. Konfucjusz

Konstantynopol 123, 136
Kosala 188
Kramer Samuel Noah 109, 176, 178
Kserkses 19
Kiichler Friedrich 124
Kiihn Herbert 251
Kurigalzu 1111
Kurigalzu II 111
Kusynar 219
Labartu 150, 159
Labat Ren 143
Lachisz 139, 140, 161
Lagasz 111, 112, 116, 125, 157
Landa Diego de 257, 259
Laozi 231
Larsa 111
LaVenta 261
Layard Austen Henry 123, 127, 134. 164J
Legrain Leon 176
Levey Martin 177
Levi Sylvain 201
Iiang P. K. 240
Libby W. T. 251
Lima 277, 310
Lipitisztar z Isinu 111
Lipsk 49, 50
Li Shizhen 235
Lokajata 217
Londyn 50, 54, 101, 123, 168
Lotal 185, 194
Luceria 211
Ludwik XIV 68
Lugalanda 111
Lugalannemundu z Adab 111
Luksor 49, 54
Luristan 216
Lyon 35
Mac Curdy 306 Machiavelli Niccolo 220 Magdaha 188, 190-193 Mahawira Wardhmana 189
Mahendrapala 193 Mangerjulius 103 Manisztusu 111 Mauing Ignacio 252 Maranga 284
Marduk 117, 147 Marduknadinch 117 Marduk-Shakinshum 129 Mari 117,142, 145, 155, 162
Marshalljohn 182, 195 Megastenes 191, 193 Meliszipak 111 Memfis 18, 19, 105, 128
Menander 193 Mendoza 255 Menes 19 Mentuhotep 19 Merenptah 19, 43 Mesannepadda 111
Miecznikw Uja 35
344
Mihira Boja 193
Mihirakula 193
Minchanzaman 279
Mitchell J. K. 47
Mitra 186

Moche 284
Mod Heinz 312
Mohendodaro 181-185, 193-195, 217
Mojesz 98, 99
Monardes Nicolas 271
Montejo Francisco de 257
Montezuma II 252, 253, 255, 256
Montiens sur Salux 163
Mosul 123
Mukallim 131
Mursilis 133
Mustalu 131
Musy 164
Muwatallis 133, 134
Mykerinos 19, 23, 29
Nabonid 111
Nabopolassar 111
Nabunassir 130
Nakht 92
Namtaru 150
Namu 159
Nanda z Magadhy 193
Nauia 130
Naramsin 111
Nayarit 267
Nazca 281, 282, 285
Nazimarutasz 111, 134
Neapol 141
Nebamon 106
Nebukadnezar 1111
Nebukadnezar II 111, 121, 146, 165
Necho 19
Neferhotep 19
Nefretete 64
Nektanebo 19
Nergal 142, 143, 150
Nergalszurussur 111
Nesperehap 41
Niemann Albert 298
Nikandros 81
Nin-anch-re 58
Niniwa 106, 116, 123, 127, 131, 135, 152,
164, 188
Nippur 112, 131, 152, 176 Niuserre 19 Norymberga 215 Nsithanebaszru 34
Oaxaca 254 . Odys 63
Oefele F. van 124 Oktawian 48 OslerWilliam 17, 18 Oxford 123 Ozyrys 25
Pacala Wielki 259
Pacasmayo 279
Pachacamac 277, 284, 285, 305
Palenue 258, 259

Paliputra 193
Panakeia 221
Panamarca 285
Pane eremita 273
Papi II 92
Paracas 283, 285, 308
Paramonga 280
Parasiarar 201
Pareamakhu 133
Parrot Andre 145
Pary 54
Pasmetych 19
Pasteur Louis 35
Pataliputra 191
Patallacta 305
Pazuzu 150
Pendab 188, 191, 193
Pensylwania 131, 176
Pepi 19
Perry 303
Peten 261
Petrie Flinders 42, 100
Petubastis 19
Piedras Negras 259
Pisco 288
Pithon 98
345
Pizarro Francisco 278 Platon 188 Poi 84 Polibusz 110 Polydamna 63 Poma de Ayala 278, 293
Pott Percival 40 Poussin 137 Pp Rahotep 84 Prijadarszin 219 Psusennes 19 Ptolemeusze 19,
105 Pulakesin II 193 Puszjamitra 193
Qin Shihuang 225, 227, 232, 234
Rabashamarduk 133, 134
Raemses 98
Ramesydzi 19, 98, 104
Rampisint 92
Ramzes I 76, 104
Ramzes II 19, 43-45, 84, 92
Ramzes III 19, 43, 104
Ranca 211
Ranofer 24
Ranzano 211
Rassam Hormuzd 123
Rasztrakuci 193
Rauwolf Leonhard 207
Re 25, 26, 52, 85, 92
Reclus 298
Rekh-mi-re 38
Rimsin z Larsy 111
Rimusz 111
Romains Giovanni de 213

Rudra 197
Rudradaman I 193
Ruffer Marc Armand 35-42, 44, 45,
90, 91, 136, 304 Ruma 47 Rupar 184 Rzym 277
Sabana 73 Sabrara 73
48,
Sachmet 53, 60
Sahagun Bernardino 255, 271, 273, 275
Sahure 19, 30, 68
Sals 19, 30
Sakkara 22, 50, 54, 105
Saknuri 57
Salmanassar 1111
Salmanassar III 111, 131, 132
Salmanassar IV 136
Salmanassar VIII
Saloniki 35
Samsuditana 111
Samsuiluna 111
Samudragupta 193
Sanherib 111, 123, 130, 139-141, 161
Sankhija 217
Santa 279
Santos Mario 213
Sargon II 111, 119, 121, 149, 163, 169
Sargon z Akadu 111, 116
Sargon Iz Assuru 111
Sarzec Ernest de 125
Sayce 124, 143
Schleich Carl Ludwig 298
Sebekhotep 19
Seleukos I Nikator 191, 193
Sekhet-Enanach 30
Senusret 19
Senusret III 90
Seti I 19, 97
Seti II 76
Shangoli 229
She 229
Shennong 227, 235
Shun 226, 227
Sin 116
Singh 193
Sinszariszkun 111
Siptah 36
Skandagupta 192
Smith Edwin 54
Smith Elliot 35-37, 40-42, 44, 45, 55, 9t
91, 94, 304 Smith George 135 Snorfti 19, 70 Sokar 97 Sokrates 204
346

Soma 198
Suier Ephraim Georges 301, 302, 305
Starkey 140
Stephens John L. 258
Suan Cang 193
SudhoffKarl 136
Suppiluliuma 133
Suruta 202-204, 208-210, 216
Sutkagondor 184
Suza 126, 127
Szamasz 116, 126
Szamsziadad VIII
Szamsziadad z Assuru 111
Szarkaliszarri 111
Szoszenki 19
Szulgi 111, 116
Szusin 111, 116
Tagliacozzi Casparo 211
Takman 196, 198
Takszasila 200, 202
Tanis 19
Taotie 229, 263, 283
Teby 19, 26, 33, 38, 49, 66, 70, 72, 74, 92,
105
Telemach 63 Tell-Asmar 148 Tell el-Amarna p. Achet-Aton Tello Julio 291, 300 Tenochtitlan
251, 252, 254, 255 TeocaUa 252 Teotihuacan 262 Teti 19 Tetzcoco 255 Tiahuanaco 280, 281
Tiglatpileser I 111, 117, 118 Tiglatpileser III Ul, 119 Tlazolteotl 269, 270 Ton 63 Tot 25, 52
Totmes 19, 70 Totmes II 45 Totmes III 35 Totmes IV 74 Tres Zapotes 262 Tschudi JohannJakob 277, 285, 297
347
Tukultininurta 1111 Tutanchamon 19, 84
Ugarit 145
Uhle Max 280, 284
Ulamburiasz Ul
Umma 112
Unas 19
Upi 117
Ur 112, 114, 117, 228
Urnammu Ul, 116
Urningirsu z Lagaszu 125
Uruk Ul, 112, 152, 157
Urukagina Lugalzeggesi Ul
Userhat 80
Uszarapani 201
Utuchengal z Uruku Ul
Utukku 150
Uzahor-resinet 30, 31
Vaillant Georges 252 Varro 34
Vierra Carlos 257 Virchow Rudolf 290

Weisman A. L. 265-267 Wenecja 251 Westendorf Wolflirat 61 Wheeler R. E. M. 182 Wisznu

186 Wiirzburg 103
Xeres Francisco^de 297 Xipetotec 270 XochipiUi 269 Xolotl-Nanauatzin 269
Yao 226, 227 Yii 226, 227
Zimrilim 145 Zondek Bernhard 102 Zumarraga Juan de 255
MBP Zabrze
nr inw.
KC - 32363
C61
pooyo powoanie do suby w Kriegs-marine. Praca literacka, podjta krtko po
zakoczeniu wojny w redakcji tygodnika Christ und Welt", ktrego tradycje przej obecnie
Rheinischer Merkur", doprowadzia do midzynarodowych sukcesw na wielk skal.
Opublikowa on wspaniae opowieci z historii medycyny, ktre obejmoway m.in.
dwutomow histori chirurgii: Das Jahrhundert der Chirurgen i Das Weltreich der Chirurgen
{Stulecie chirurgw i Triumf chirurgw, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1987 i 1988), a
ponadto Die Entlassung das Ende des Chirurgen Ferdinand Sauerbruch, prezentowana
wanie ksika Macht und tzr>u.~,sc- ^~* fi-"-ij; Arzte, Die PatienWarszawa 1973), hi-ych po raz pierwszy metody medyczne, bya przetumaczona"" ia
kryminalistyki Das *;ektive {Stulecie de-;two Literackie, Kra-t dugoletnich bada
do niewydanych jeszcze prac z krgu medycznego, jak Die Frauendrzte i Das Jahrhundert der
Spezialisten, speniy si dziecice marzenia i powstay trzy powieci: Der Mann auf dem
Kliff, Die Monte-verdi-Mission i Tdliche Umarmung, w ktrych Thorwald okaza si
rzeczywicie znakomitym narratorem. Jego sawa opiera si take na pracach historycznych,
wrd ktrych najnowsz jest pierwsza cz historii ydw w Ameryce Das Ge-wiirz.
Rozwj Thorwalda jako historyka zapocztkoway prace z historii najnowszej, powstae w
czasach wsppracy z Christ und Welt", a mianowicie wydane w latach 19491950 ksiki
Es be-gann an der Weichsel i Das Ende an der Elb.