Sierakowskie

Zeszyty Historyczne

Sierakw grudzie 2010

Redaktor:
Jarosaw T. oyski
Skad i druk sfinansowano ze rodkw
Urzdu Gminy Sierakw
Adres dla korespondencji: Urzd Gminy,
ul. 8 Stycznia 38, 64-410 Sierakw
www.sierakow.pl, e-mail: urzad@sierakow.pl
oraz
Banku Spdzielczego
Pojezierza Midzychodzko-Sierakowskiego
w Sierakowie
i anonimowych osb prywatnych
Projekt okadki:
Zbigniew Jakubowski
Na okadce:
Orze do czapki 17 puku uanw litewskich z zasobw Muzeum Zamek Opaliskich w Sierakowie
fot. Tomasz Frk
Okadka II
Obelisk upamitniajcy konfederatw wielkopolskich (barskich) na Popowskich Termopilach w dniu
powicenia 28 maja 2010 r. fot. Tomasz Frk
Okadka III
Jaroszewo. Krzy upamitniajcy polegych onierzy Wielkiej Armii, mylnie zwany francuskim
fot. Ryszard Jaskua
Okadka IV
Orze pruski z koca wieku XIX w zbiorach prywatnych fot. Robert Jdrzejczak
Wydawca:
DRUKARNIA-MIDZYCHD
email: biuro@drukarnia-miedzychod.pl
www.drukarnia-miedzychod.pl, tel./fax: 095 748 31 87
przy wsppracy:
Fundacji Millenium Una Vivendi w Sierakowie,
Muzeum - Zamek Opaliskich w Sierakowie,
Muzeum Regionalnego w Midzychodzie,
oddziau Biblioteki Publicznej
im. Jana Daniela Janockiego.

ISBN: 978-83-930946-8-4
Skad, amanie, druk, oprawa:
DRUKARNIA-MIDZYCHD
email: biuro@drukarnia-miedzychod.pl, www.drukarnia-miedzychod.pl
tel./fax: 95 748 31 87

Rozdzia III

Tadeusz Pgowski z Kurnatowic (1798-1866).

Szkic do biografii.
Artur Paczesny, Muzeum Regionalne, Midzychd

Wstp
Z inicjatywy Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Ziemi Midzychodzkiej od czerwca 2010 r. funkcjonuje na terenie powiatu
midzychodzkiego nowy szlak turystyczny cieka rowerowa
Szlak Powsta Narodowych 1769-19191. Przygotowano go we
wsppracy z organami administracji samorzdowej, lokalnymi
stowarzyszeniami spoecznymi, miejscowymi lenikami i przyrodnikami z parkw krajobrazowych oraz pasjonatami historii Pojezierza Midzychodzko-Sierakowskiego. Jeszcze przed oficjalnym
uruchomieniem szlaku staraniem organizatorw ukazaa si mapa
szlaku, zawierajca obszern cz informacyjn2.
Trasa szlaku wiedzie przez miejsca walk z okresu powstania
wielkopolskiego 1918-1919, ale take przebiega przez miejscowoci, z ktrymi zwizanych byo wielu uczestnikw wczeniejszych,
XVIII- i XIX-wiecznych walk o niepodlego. Tablice informacyjne ustawione przy szlaku wyliczaj nazwiska lokalnych bohaterw
i upowszechniaj ich wizerunki, szerzc i utrwalajc w wiadomoci spoecznej wiedz o ich yciu i dziaalnoci. Niniejszy szkic ma
przybliy Czytelnikom Sierakowskich Zeszytw Historycznych
Pomysodawc przedsiwzicia by Antoni Taczanowski, prezes Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Ziemi Midzychodzkiej, ktremu autor niniejszego opracowania skada w tym miejscu wyrazy wdzicznoci za cenne wskazwki i uwagi
wniesione do artykuu oraz za wszelk pomoc udzielon w trakcie jego pisania.
2
cieka rowerowa Szlakiem Powsta Narodowych 1769-1919. Powiat midzychodzki mapa, Midzychd 2010 (w wersj elektroniczn tego wydawnictwa
mona zaopatrzy si nieodpatnie w sieci Internet pod adresem: http://www.
miedzychod.pl/cms_inc/cms_pobierz_dokument.php?id=201&dok_id=249)
1

57

jedn z takich postaci, przez lata troch zapomnian, za w ostatnich latach nieco bardziej spopularyzowan,
nie tylko za spraw Szlaku Powsta
Narodowych Tadeusza Pgowskiego z Kurnatowic3.
W sierakowskim kociele parafialnym (pobernardyskim), w prawym
ramieniu nawy bocznej, pomidzy
otarzami Matki Boskiej Szkaplerznej i witej Anny, wmurowana jest
niewielka tablica epitafijna z biaeTablica epitafijna Tadeusza Pgow- go marmuru, powicona pamici:
skiego, wmurowana w cian nawy ...Tadeusza Pgowskiego, oficera
bocznej kocioa parafialnego w
wojsk polskich, ozdobionego krzyem
Sierakowie. Fot. Tadeusz Andrzezotym virtuti militari.... Epitafium
jewski, 2007.
(rdo: Hanna Andrzejewska,
podaje rwnie dat urodzenia PTadeusz Andrzejewski, Patrycja
Tomczak, Tablice epitafijne: Tadeusz gowskiego: 27.10.1798 r. oraz jego
Pgowski [w:] Pera wrd jezior. zgonu: 15.12.1866 r. Cao, wykonaPobernardyski koci parafialny na skromnie, ozdobiona jest w zwiew Sierakowie, Pozna 2007, s. 120)
czeniu podwjnym ornamentem wolutowym oraz umieszczonym porodku, grujcym nad caoci,
prostym krzyem4. Fundatork nagrobka bya Maria z Buchowskich
Pierwszymi, ktrzy po wielu latach przypomnieli lokalnym czytelnikom posta Tadeusza Pgowskiego byli autorzy albumowej monografii sierakowskiego
kocioa parafialnego, zob. Hanna Andrzejewska, Tadeusz Andrzejewski, Patrycja
Tomczak, Tablice epitafijne: Tadeusz Pgowski [w:] Pera wrd jezior. Pobernardyski koci parafialny w Sierakowie, Pozna 2007, s. 119-120. Take piszcy te
sowa wspomnia o T. Pgowskim przy okazji prac nad promocj Szlaku Powsta
Narodowych na amach lokalnej prasy, zob. Artur Paczesny, Zanim wybucho Powstanie Wielkopolskie... Tradycje polskich powsta narodowych na Ziemi Midzychodzkiej, Informator Midzychodzki, Nr 8 (62) z 19 sierpnia 2009, s. 6-7.
4
O tablicy nie wspominaj katalogi zabytkw i pokrewne opracowania, zob.
Katalog zabytkw sztuki w Polsce. Tom V: Wojewdztwo poznaskie, zeszyt
13: Powiat midzychodzki pod red. Teresy Ruszczyskiej i Anieli Sawskiej,
Warszawa 1968 oraz Barbara Lenard, Aniela Sawska, Sierakw, Pozna 1973.
Wzmianka o tym zabytku pojawia si za to w artykule Wandy Brzeskiej (opublikowanym pod pseudonimem Dr. W. B.) Tadeusz Pgowski, nieznany towarzysz
3

58

Pgowska (1843-1924), synowa Tadeusza Pgowskiego, ona jego

syna Karola (1839-1904), znanego kupca i bankiera toruskiego,
pniejszego waciciela majtku Gou koo rody Wlkp.
Kim by zmary, czym zasuy sobie na pochwek w sierakowskiej wityni oraz pami potomnych, wyraon w marmurowym
epitafium, ostatnio za upamitniony jako jeden z bohaterw-patronw turystycznego szlaku? Tadeusz Pgowski nie doczeka si
dotd biografii z prawdziwego zdarzenia, prno te szuka powiconego jemu hasa w Polskim Sowniku Biograficznym5
oraz w jego regionalnym odpowiedniku, Wielkopolskim Sowniku
Biograficznym6. Istnieje za to cay szereg opublikowanych przyczynkw i drobnych wzmianek, rozsianych w literaturze a take
w opublikowanych rdach, pozwalajcych odtworzy w oglnych zarysach bieg ycia Tadeusza Pgowskiego oraz jego sylwetk
i mogcych w przyszoci posuy za punkt wyjcia przy kreleniu
dokadniejszego jego portretu. Take aktualna publikacja nie jest
w zamierzeniu wyczerpujcym opracowaniem yciorysu Pgowskiego, podajc jedynie zestawienie najistotniejszych faktw
i wskazujc na konieczno podjcia szczegowych bada nad postaci Tadeusza Pgowskiego.
Z braku opracowa o charakterze biograficznym posta Tadeusza Pgowskiego i jego dziaalno znana bya szerszemu ogowi za spraw artykuu biograficznego Wandy Brzeskiej, zamieszczonego w Kurierze literacko-naukowym w 1934 roku. Autorka,
spokrewniona z rodzin bohatera artykuu, zawara w nim obraz
Adama Mickiewicza, , zamieszczonym w Kurierze Literacko-Naukowym, 1934,
nr 37 (Dodatek do Ilustrowanego Kuriera Codziennego, Nr 251 z 10 wrzenia
1934), s. V. Autorka jednak nie widziaa zapewne pyty osobicie, gdy pisze o nim
jako o pomniczku murowanym z wyrytym na nim orderem Virtuti Militari (nie
wystpujcym tam w rzeczywistoci) oraz podaje bdn lokalizacj epitafium,
ktre wg niej miao znajdowa si w prezbiterium sierakowskiego kocioa.
5
Emanuel Rostworowski (red. nacz.) Polski Sownik Biograficzny, Tom XXV:
Pado Jan - Pitkiewicz Aleksander, Wrocaw, 1980. Z rodziny Pgowskich biogramy w PSB posiadaj dotychczas: Florian Pgowski (ok. 1740-1769) s. 532533 oraz Jzef Pgowski (zm. po 1820), s. 533-534.
6
Antoni Gsiorowski (przew. kom. red.), Wielkopolski Sownik Biograficzny,
Warszawa 1981.
59

ycia Pgowskiego widziany przez pryzmat tradycji rodzinnej7. Od

wierwiecza jednak istniay ju wwczas prace, ktre przynajmniej w odniesieniu do niektrych fragmentw yciorysu Pgowskiego tradycj t, w oparciu o informacje ze rde archiwalnych,
nieco prostoway8. Nazwisko Tadeusza Pgowskiego pojawia si
ponadto w literaturze powiconej dziaalnoci niektrych czoowych osobistoci Wielkiej Emigracji, z ktrymi utrzymywa bliskie
kontakty przede wszystkim Klaudyny (Klaudii) z Dziayskich
Potockiej9 i Adama Mickiewicza10. Herbarze i inne dziea genealogiczne powicone polskiej szlachcie daj podstawowy zasb danych o dziejach rodziny Pgowskich11, niektre z tych wydawnictw
odnotowuj nawet samego Tadeusza Pgowskiego12. W nowszych
czasach, w krgu czonkw rodziny Pgowskich, powstay cenne
Dr. W. B. [Wanda Brzeska], dz. cyt., s. IV-V. Siostra autorki, Jzefa Brzeska,
wysza za Stanisawa Pgowskiego, wnuka Tadeusza, zob. Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg, pisarza ziemskiego
kaliskiego, Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego, Pozna 1990, Nr 4, s. 141.
8
Dziaalno Pgowskiego w konspiracyjnym Zwizku Polskim Polonia zrelacjonowa Ignacy Zielewicz, zob. tego: Nowe przyczynki do yciorysu doktora
Karola Marcinkowskiego, na rdach archiwalnych osnute, Pozna 1908, s. 1920, 37, 47-49, 68, 75, 77, 83.
9
Wawrzykowska-Wierciochowa Dioniza, Promienna. Opowie o Klaudynie z
Dziayskich Potockiej, Pozna 1976, s. 288-296, 300-301, 304-305, 310, 313,
324, 333, 343, 382-383, 394 oraz w duo mniejszym zakresie Donata CiepiekoZieliska, Klaudyna z Dziayskich Potocka, Krakw 1973, s. 307.
10
Maria Dernaowicz, Stanisaw Pigo (red.), Kronika ycia i twrczoci Mickiewicza, Tom 2, Warszawa 1957, s. 250-253, take: Zbigniew Sudolski, Mickiewicz:
Opowie biograficzna, Warszawa 1995, s. 390-392, 401 oraz: Wadysaw Dynak,
Jacek Kolbuszowski, Studia o Mickiewiczu, Wrocaw 1992, s. 182 i: Jarosaw Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi, Pozna 1972, s. 29, 45, 446.
11
Najobszerniej w: [Uruski Seweryn], Rodzina. Herbarz szlachty polskiej opracowany przez [...], przy wspudziale Adama Amilkara Kosiskiego, wykoczony i uzupeniony przez Aleksandra Wodarskiego, Tom XIII, Warszawa 1916, s.
261-264 oraz: ychliski Teodor, Zota ksiga szlachty polskiej, Rocz. II, Pozna
1880, s. 235-240, Rocz. V, Pozna 1883, s. 214-215.
12
Zob. zwaszcza nekrolog-wspomnienie pomiertne Tadeusza Pgowskiego
w: ychliski Teodor, Kronika aobna rodzin wielkopolskich od 1863-1876 r:
z uwzgldnieniem waniejszych osobistoci zmarych w tym przecigu czasu w
innych dzielnicach Polski i na obczynie, Pozna 1877, s. 317.
7

60

prace genealogiczne uzupeniajce dane z herbarzy. Powicaj

one zarazem wicej uwagi osobie T. Pgowskiego13.

Pobg herb Pgowskich z Rokszyc. W polu bkitnym podkowa

srebrna barkiem w gr, z zawiczonym na niej zotym krzyykiem
kawalerskim, klejnot: nad hemem
z koron pouwye wspity w
prawo.
(rdo: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_COA_Pobog.svg)

Pochodzenie.
Pgowscy, piecztujcy si herbem Pobg, nie naleeli do szlachty
rdzennie wielkopolskiej. Korzenie
tego szeroko rozgazionego rodu
sigajce co najmniej XV w., tkwi
w ziemi maopolskiej. Ich gniazdem
rodowym byy pooone w powiecie piotrkowskim Rokszyce, dlatego jeszcze w XX w. czonkowie tej
rodziny podpisywali si: Pgowski
z Rokszyc lub te de Roxice Pgowski14. Pgw w powiecie radomszczaskim, lecy ok. 70 km od
Rokszyc, ktry da pocztek nazwisku rodzinnemu, by pniejszym
nabytkiem Pgowskich15.
Linia, z ktrej pochodzi Tadeusz,
bya wyjtkowo mocno rozrodzona
i w wyniku licznych dziaw majtkowych nie naleaa do najzamoniejszych; tote jej czonkowie czciej
bywali dzierawcami folwarkw ni

Jan Pgowski, dz. cyt., s. 126-147 oraz tego: Poszukiwanie pocztkw rodziny Pgowskich herbu Pobg, Gens. Kwartalnik Towarzystwa GenealogicznoHeraldycznego, Pozna 1990, Nr 2, s. 9-17.
14
wg relacji Marii Pgowskiej z Mrowina, zob. Potrawiak Danuta, Ludzie, ktrych warto pozna: ladami wielkopolskich rodzin ziemiaskich (wywiad z Mari Pgowsk, crk Stanisawa Pgowskiego, delegata na Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu z powiatu gnienieskiego), Rokickie Wiadomoci. Czasopismo
Gminy Rokietnica, Nr 5 (118) z maja 2009, s. 20.
15
Pgowski Jan, Poszukiwanie pocztkw rodziny Pgowskich herbu Pobg,
Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego, Pozna 1990,
Nr 2, s. 10.
13

61

ich wacicielami.16 W poszukiwaniu intratnych dzieraw Pgowscy w pocztkach XVIII w. przywdrowali do Wielkopolski. Dziad
Tadeusza, Franciszek Pgowski (ok. 1710- po 1770), mia tu jakoby w 1728 r. posiada majtek Tarchalin pod Bojanowem17, pniej
jednak dzierawi folwark proboszczowski w Skalmierzycach18.

Seweryn
Pgowski
h. Pobg
1744-1814

Tadeusz
Pgowski
h. Pobg
1798-1866
Marianna
Korytowska
h. Mora
ok. 17501799

Franciszek
Pgowski
h. Pobg
ok. 1710-1770
Aleksandra
Skrzewska
h. Drogosaw
ok. 1710

Mikoaj
Nepomucen
Korytowski h.
Mora
ok. 1710

Ludwika
Goczakowska
h. Poraj
ok. 1720

Karol Pgowski
h. Pobg
ok. 1680-1745
Teresa cka
h. Korzbok
ok. 1680-1745
Mikoaj Skrzewski
h. Drogosaw, ok. 1670
Urszula Linowska
h. Pomian
ok. 1670-1723
Piotr Korytowski
h. Mora
ok. 1720
Ewa Franciszka
Agnieszka
Rokossowska
h. Glaubicz
ok. 1728
Andrzej Goczakowski
h. Poraj
ok. 1690
Jadwiga Bieczyska
h. odzia
ok. 1690-1772

Przodkowie Tadeusza Pgowskiego (rdo: Marek Jerzy Minakowski, Wielka

genealogia Minakowskiego, Krakw 2010, http://www.wielcy.pl/minakowski?i=94604)

tego: Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg, pisarza ziemskiego kaliskiego, Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego, Pozna 1990, Nr 4, s. 126 i 145.
17
[Uruski Seweryn], dz. cyt., s. 263.
18
Pgowski Jan: Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg, pisarza ziemskiego kaliskiego, Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego, Pozna 1990, Nr 4, s. 126.
16

62

Ojciec Tadeusza, syn Franciszka i jego pierwszej ony Aleksandry ze Skrzewskich, Seweryn Pgowski (1744-1814) ugruntowa
pozycj rodziny, pomnaajc posiadane dobra i prowadzc dziaalno publiczn. Piastowa kolejno urzdy: komornika granicznego poznaskiego (1784 r.)19 i pisarza ziemskiego kaliskiego (lata
1791-1793)20. By rwnie komisarzem do zbierania ofiar w 1789
r. i sdzi deputatem na Trybuna Koronny21. Wykazywa du ruchliwo gospodarcz, czsto zmieniajc dobra. W 1774 r. kupi za
90.000 z od Tadeusza Wyssogoty Zakrzewskiego, sdziego ziemskiego poznaskiego, dwie wsie: Wilcza i Oldry22. W 1784 r. wzi
od Makarego Gorzeskiego, szambelana krlewskiego, pniejszego kasztelana kamieskiego, w zastaw na trzy lata za 100.000
z dobra Lenartowice, Zawidowice i Charzewo w pow. kaliskim,
ktre dzierawi jeszcze w 1793 r.23 W tym czasie przenis si do
egocina, dzierawionego od ok. 1791 r. od Wiktora Szodrskiego24. Z maestwa Seweryna Pgowskiego, zawartego 23.01.1775 r.
z Mariann Korytowsk, urodzio si a szesnacioro dzieci. Czworo
spord nich (trzy crki i jeden syn) zmaro w dziecistwie. Z pozostaej dwunastki: z siedmiu synw a piciu pozostawio mskich potomkw, za wszystkie pi crek wyszo za m25. Rodzina Pgowskich
kultywowaa, jak wikszo polskiej szlachty, tradycje patriotyczne.
W domu Seweryna i Marianny Pgowskich panowa kult Naczelnika
Tadeusza Kociuszki, ktrego imieniem nazwali oni najmodszego ze
swoich synw, urodzonego w 4 lata po wybuchu Powstania26.
tame, s. 127
Adam Bieniaszewski (oprac.), Urzdnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy.
Wrocaw 1987, s. 64.
21
Pgowski Jan: Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg,
pisarza ziemskiego kaliskiego, Gens. Kwartalnik Towarzystwa GenealogicznoHeraldycznego, Pozna 1990, Nr 4, s. 127.
22
tame, s. 128.
23
tame.
24
tame.
25
tame, s. 128 i nn.
26
tame, s. 146, autor wspomina o przechowywanym w rodzinie portrecie Tadeusza Kociuszki z jego wasnorcznym autografem, ktry mia wisie w domu
Seweryna Pgowskiego.
19
20

63

Rodzice i rodzestwo Tadeusza Pgowskiego (rdo: Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg, pisarza ziemskiego
kaliskiego, Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego,
Pozna 1990, Nr 4, s. 128).

64

Tadeusz Szymon Seweryn Pgowski urodzi si 27.10.1798 r.

w egocinie, jako najmodszy syn, a przedostatnie z szesnaciorga dzieci Seweryna i Marianny Pgowskich27. Dziaalno gospodarcza i polityczna ojca przyniosa mu niewtpliwy sukces i przez
lata zapewniaa licznej rodzinie utrzymanie. Za spraw penionych
urzdw Seweryn z pewnoci nalea do znanych i wpywowych
w swoim rodowisku osb. Dziki sprawnemu gospodarowaniu
i korzystnym transakcjom zgromadzi do znaczny majtek, ktry jednak musia zaspokoi potrzeby licznego potomstwa, zatem
uleg rozdrobnieniu. Podobnie jak wielu innych XIX-wiecznych
przedstawicieli modszych pokole redniozamonej szlachty, Tadeusz Pgowski musia szuka innego sposobu na ycie ni jego
ojciec, decydujc si na przejcie w szeregi inteligencji (cho paradoksalnie w przyszoci okazao si, e wrci on do rolnictwa
i da pocztek gazi rodziny najduej utrzymujcej si w warstwie
ziemiaskiej).
Studia w Berlinie. Zwizek Polski Polonia
Po ukoczeniu gimnazjum Tadeusz Pgowski wyjecha na studia prawnicze do Berlina28. Zetkn si tam z grup polskich dziaaczy studenckich, zgromadzonych wok Karola Marcinkowskiego,
wraz z ktrym znalaz si w gronie zaoycieli konspiracyjnej organizacji Zwizku Polskiego Polonia29. Nalea do cisego grona organizatorw zwizku i przez pewien czas nawet mu prezesowa30. Reprezentowa te Poloni w rozmowach prowadzonych
z niemieckim zwizkiem studenckim Arminia31. Po wykryciu
dziaalnoci tajnej organizacji przez berlisk policj Pgowski zotame, s. 140.
tame
29
Zielewicz Ignacy, dz. cyt., s. 19 i nn. oraz: Karwowski Stanisaw, Historia Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, Tom I. 1815-1852, Pozna 1918, s. 74, a take:
Wanda Brzeska, dz. cyt. s. IV.
30
Zielewicz Ignacy, dz. cyt., s. 20 oraz: Karwowski Stanisaw, dz. cyt., s. 74.
31
Zielewicz Ignacy, dz. cyt., s. 20.
27
28

65

sta wraz z innymi czonkami Polonii aresztowany i skazany na

kar 3 miesicy wizienia, ktr odby w twierdzy Wisoujcie32.
Z aktywnoci Tadeusza Pgowskiego w Zwizku Polskim Polonia oraz ze spraw jego uwizienia zwizane s pewne niecisoci, ktre warto zrelacjonowa. Wedug W. Brzeskiej, ju po klsce
powstania listopadowego ...Tadeuszowi Pgowskiemu (...) udao
si uj i schroni si u krewnych, Krzyanowskich w Ronowie.
Dugo przecie ukry si nie zdoa. Poprzednio, przy wyjedzie
z Berlina na wojn, zmuszony by spali wszystkie, posiadane ksiki polskie. Z okadki jednej z nich zdj pamitkowego w konspiracji Polonia srebrnego orzeka i przyjechawszy do Ronowa
podarowa go siostrzenicy swej, maej Krzyanowskiej. Pewnego
dnia jednake pod nieobecno wacicieli przyby niespodziewanie do Ronowa landrat z Obornik. W domu bya tylko panienka
z nauczycielk. Na zapytanie landrata skd dziewczynka ma tak
piknego orzeka, przypitego do sukienki, dziecko odpowiedziao
,,z Berlina. Wobec tego przychwycono ukrywajcego si powstaca i odstawiono do wizienia w Wisoujciu...33
Powtarzana przez pokolenia potomkw Tadeusza Pgowskiego romantyczna historia orzeka i pojmania ukrywajcego si powstaca, utrwalona drukiem w popularnym magazynie, w wietle
rde wygldaa jednak inaczej ni w rodzinnej tradycji34. W 1821
roku dziaacze Zwizku Polskiego Polonia, zagroeni rewizj,
zmuszeni byli spali akcesoria i akta zwizkowe, a wrd nich najcenniejsz ksig, zawierajc tekst konstytucji zwizku35. Ksiga
ta posiadaa na okadce aplikacj w postaci srebrnego orzeka, ktrego podczas komisyjnego niszczenia archiwum Polonii zachowa wanie Tadeusz Pgowski36. Podczas jednego z ostatnich przed
tame.
33 Wanda Brzeska, dz. cyt. s. V oraz: Ignacy Zielewicz, dz. cyt., s. 77. Z kolei
Karwowski Stanisaw, dz. cyt., s. 76, jako miejsce odbywania kary mylnie poda
winoujcie.
34
Zielewicz Ignacy, dz. cyt., na s. 7-8 autor poda wykaz opracowanych i uytych w pracy rde archiwalnych, przewanie akt sdowych, przechowywanych
w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie.
35
tame, s. 27, 29, 36-43, 48.
36
tame, s. 48.
32

66

aresztowaniem pobytw w Wielkim Ksistwie Poznaskim, Tadeusz Pgowski, bawic w Ronowie u swej siostry Ludwiki, ony
tamtejszego dziedzica Stanisawa Krzyanowskiego, podarowa
srebrnego orzeka ich crce, a swej siostrzenicy, modej Teodozji
Krzyanowskiej37. Wkrtce po zaaresztowaniu Pgowskiego poddano w ledztwie przesuchaniom, w trakcie ktrych przyzna si
do wszystkiego. Wyjawi policji rwnie spraw orzeka, ktrego
ledczy postanowili wczy do dowodw rzeczowych w sprawie
sdowej przeciwko polskim studentom. Na polecenie naczelnego
prezesa Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, Josepha Zerboniego di
Sposetti, z rk Teodozji Krzyanowskiej orzeka skonfiskowa osobicie landrat powiatu obornickiego, niejaki Gorczyczewski, ktry
niezwocznie odesa dowd rzeczowy wraz ze stosownym raportem do Berlina38.
W rodzinnej legendzie, powtrzonej przez W. Brzesk, ulega
pomieszaniu przede wszystkim chronologia wydarze. W przekazie zachowa si rzeczywisty wtek palenia ksig i ocalenia orzeka,
zatarciu ulegy jednak wane elementy przekazu, jak pochodzenie
i rzeczywisty charakter palonych ksig oraz okolicznoci i wreszcie sam moment ich zniszczenia, ktry zosta przeniesiony na czasy powstania listopadowego, do ktrego Pgowski uda si jakoby
z Berlina. Na karb fantazji autorki lub jej informatora przyjdzie
tedy pooy rwnie owo pochwycenie go, ukrywajcego si
w Ronowie i osadzenie w twierdzy w Wisoujciu, w ktrej istotnie przebywa, jednak nie po upadku powstania, lecz ca dekad
wczeniej, skazany za udzia w Zwizku Polskim Polonia.
Nie mg te, jak tego chce rodzinna opowie, pody do powstania z Berlina, gdy od czasw studenckich ju tam nie mieszka. Z lat 1823-26 pochodz wzmianki, potwierdzajce, i wrci
do Wielkopolski. S to zapisy metrykalne chrztw dzieci, ktrych
ojcem chrzestnym by Tadeusz Pgowski oraz akty lubw, ktrych
by wiadkiem39. Nie zawieraj one konkretnych informacji o sytame, s. 49.
tame.
39
Teki Dworzaczka. Materiay historyczno-genealogiczne do dziejw szlachty
wielkopolskiej XV-XX wieku, wersja CD-ROM, v. 1.2.0 dla Windows, Pozna
37
38

67

tuacji yciowej Pgowskiego po odbyciu kary twierdzy i powrocie

w rodzinne strony40. Niektre z nich w poredni sposb pozwalaj
jednak sdzi, i Tadeusz Pgowski znalaz w tym czasie zajcie
w wyuczonym zawodzie prawnika41. Z okresu przedpowstaniowego
pochodz te wzmianki o osobistym zaangaowaniu Pgowskiego

Strona tytuowa I tomu tzw. poznaskiego wydania Poezji A. Mickiewicza.

(rdo: Cyfrowa Biblioteka Narodowa, adres: http://polona.pl/dlibra/docmetadata?id=2232)
1997, Regesty, nr 28978, Pozna, Fara - ko. pw. w. Marii Magdaleny, akt
lubu Feliksa Pgowskiego z Antonin Zaborowsk, zawartego 12.01.1823 r.,
tame, nr 55542, Potulice, metryka chrztu Konstantego Rostkowskiego, syna
Macieja i Franciszki z ukowskich, udzielonego 19.04.1824 r. (chrzest z wody
odby si 2.04.1823 r.), oraz tame nr 42, Czempi, metryka chrztu Edmunda Leona Jakuba Krzyanowskiego, syna Stanisawa i Ludwiki z Pgowskich, udzielonego 25.04.1826 r.
40
We wszystkich tych aktach metrykalnych Tadeusz Pgowski wystpuje jako
szlachcic, stanu wolnego, w wikszoci bez podania miejsca zamieszkania.
41
Teki Dworzaczka, dz. cyt., Regesty, nr 60286, Skrzewo, akt chrztu Antoniny Gostyskiej, crki Tadeusza i Rozalii z Trmpczyskich, udzielonego
12.06.1826 r., gdzie Tadeusza Pgowskiego nazwano referendarzem (czyby sdowym?) w Poznaniu.
68

w wydanie przez Jzefa Muczkowskiego w 1828 r. w Poznaniu

piciu tomw Poezji Adama Mickiewicza. Wraz z Antonim Kraszewskim, Jzefem ukaszewiczem i innymi wsppracownikami
wydawcy zajmowa si zbieraniem prenumerat w Wielkim Ksistwie Poznaskim, ponadto osobicie zamwi 2 komplety Poezji42. W kontekcie pniejszej przyjani Pgowskiego z Mickiewiczem udzia w tym przedsiwziciu ma swoisty symboliczny
wydwik w dekad pniej, w Paryu, Tadeusz Pgowski zosta
przez poet obdarowany innym, paryskim wydaniem jego dzie.
Powstanie listopadowe, emigracja
Po wybuchu powstania listopadowego Tadeusz Pgowski znalaz si w liczbie ok. 3 tys. ochotnikw z Wielkopolski, ktrzy pospieszyli na pomoc walczcemu Krlestwu. Zacign si do sformowanego ju w grudniu 1830 r. oddziau kawalerii, ktry otrzyma
pniej oficjaln nazw Puku Jazdy Ochotnikw Poznaskich.
Walczy pod komend gen. bryg. Antoniego Gieguda pocztkowo
jako prosty uan, pniej awansowa na porucznika. Za waleczno
zosta pod koniec powstania odznaczony krzyem zotym orderu
wojskowego Virtuti Militari, o ktrym po latach z dum wspomnieli potomkowie na powiconej mu tablicy43. Dla peniejszego obrazu ycia Pgowskiego konieczne bdzie w przyszoci odtworzenie
jego udziau w powstaniu. Nie wiadomo jaki by jego dokadny
szlak bojowy i co byo podstaw zarwno oficerskiego awansu, jak
i odznaczenia wysokim orderem.
Jarosaw Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi, Pozna 1972, s. 45,
Adam Mickiewicz, Poezje, Tomy I-V, Pozna 1828.
43
Stanisaw Tarnowski, Xiga Pamitkowa w 50-letni rocznic powstania roku
1830; zawierajca spis imienny dowdzcw i sztabs-oficerw tudzie oficerw,
podoficerw i onierzy Armii Polskiej w tym roku krzyem wojskowym Virtuti
Militari ozdobionych, Lww 1881, s. 166 podaje dat nadania: 4.10.1831 r.
inr kolejny nadania: 3694, nadto Wanda Brzeska, dz. cyt, s. IV-V, publikuje odpis dokumentu wystawionego 30.09.1834 r. w Paryu przez ppk Ferdynanda
Dienheim-Chotomskiego (bdnie wystpujcego u niej jako Stanisaw Dienheim
Choowski), w powstaniu adiutanta polowego Naczelnego Wodza, ktrego orygina by zaopatrzony w piecz powstaczego Sztabu Generalnego.
42

69

Wedug tradycji rodzinnej Pgowskich jeszcze przed powstaniem listopadowym Tadeusz bez powodzenia zabiega o wzgldy
Emilii Szczanieckiej, zyskujc sobie za to jej przyja44. Biografowie panny Emilii nie wspominaj o tym epizodzie z jej ycia, za
W. Brzeska na poparcie przekazu przytacza tre listu Emilii do
Tadeusza, ktry przechowywa on pono do koca ycia w portfelu, opatrzony wasnorcznym dopiskiem: To mj skarb na ziemi
wszystek45. Innym ladem stosunkw czcych Tadeusza Pgowskiego i Emili Szczanieck jest zapis pochodzcy z okresu ju po
upadku powstania (1832 r.), mwicy o wsplnym trzymaniu przez
nich dziecka do chrztu46. Take po powrocie z emigracji Pgowski
spotka si ze Szczanieck, skadajc jej relacj z dziaalnoci ich
wsplnej przyjaciki, Klaudyny z Dziayskich Potockiej.
Przebieg suby wojskowej Pgowskiego podczas powstania listopadowego nie jest dokadnie znany, nie wiadomo zatem, czy by
w grupie poznaczykw, ktra zoya bro i przekroczya granic
prusk ju w poowie lipca 1831, czy te wraz z gen. Henrykiem Dembiskim przebi si do Warszawy i walczy do upadku powstania. Nie
wiadomo take, jak kar za udzia w powstaniu wymierzyy Pgowskiemu wadze pruskie. Ponownie wypadnie wic wrci do rodzinnej opowieci-legendy o schwytaniu go przez andarmw u krewnych
w Ronowie, ktra wprawdzie mieszajc fakty, wyranie jednak wspomina fakt uwizienia. Ustalenie, gdzie i jak odbywa kar oraz czy po
upadku powstania rzeczywicie ukrywa si w rodzinnych stronach
i zosta tam pojmany, wymaga bdzie dodatkowych bada. Z ca
pewnoci wiadomo, e przebywa w Wielkopolsce jeszcze w czerwcu 1832 r., pniej spdzi pi lat na emigracji.
Pocztkowo trafi do Drezna, ktre stanowio przez pewien czas
bezpieczny azyl dla polskich uchodcw47. Spotka tam m.in. poWanda Brzeska, dz. cyt., s. V.
tame.
46
Teki Dworzaczka, dz. cyt., Regesty, nr 45872, Grodzisk, metryka chrztu Antoniny ukaszewiczwny, crki Ludwika i Agnieszki z Suchorzewskich, udzielonego
w domu 17.06.1832 r. (ceremonia odbya si nazajutrz) Tadeusza Pgowskiego
zanotowano w metryce jako mieszkaca Lwwka.
47
Franciszek Paprocki, Wielkie Ksistwo Poznaskie w okresie rzdw Flottwel44
45

70

et Stefana Garczyskiego,
Wielkopolanina, swego przyjaciela i towarzysza broni
z powstania, ju wwczas
ciko chorego na grulic,
nad ktrym sprawowa opiek
Adam Mickiewicz, a po jego
wyjedzie z Drezna Klaudyna Potocka. Od tej pory
Tadeusz Pgowski nalea
do cisego grona jej wsppracownikw, wypeniajc
zadania wymagajce duego
zaufania, m.in. peni funkcj
sekretnego porednika w kontaktach z rodzinami emigrantw wymagajcych zasikw
pieninych48. K. Potocka
w dyskretny sposb wspieraa nimi wprawdzie gwnie
Tadeusza Pgowskiego, rysunek
weteranw powstania, ale Portret
owkiem, autor nieznany, 1834 r., w posiaistniej przypuszczenia, e za daniu rodziny w 1934 r. (rdo: Brzeska
porednictwem Pgowskie- Wanda], Tadeusz Pgowski, nieznany
Adama Mickiewicza, Kurier
go wysyaa pienidze take towarzysz
Literacko-Naukowy, 1934, nr 37 (Dodatek
m.in. rodzinie Adama Mic- do: Ilustrowanego Kuriera Codziennego, Nr
kiewicza, z ktrym Tadeusz 251 z 10 wrzenia 1934), s. V).
Pgowski zetkn si zapewne ju w Drenie, jednak nie zachoway si przekazy dotyczce ich
wczesnych kontaktw49.
Z chorujcym coraz ciej Stefanem Garczyskim, ktrego saska policja pragna pozby si z Drezna, Pgowski pody nastpnie do Szwajcarii, gdzie znalaz prac zarobkow w Genewie50,
la 1830-1841, Pozna 1994, s. 83-85.
48
Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, dz. cyt., s. 288 i nn.
49
Wanda Brzeska, dz. cyt, s. V.
50
Pracowa w wydawnictwie lewicowego czasopisma lEurope Centrale, zob.
71

za kad woln chwil spdza z przyjacielem, przebywajcym

pod sta opiek Potockiej w Bex. Podczas ostatniej podry Garczyskiego, podjtej przez niego w towarzystwie A. Mickiewicza
z zamiarem dotarcia do Woch, Pgowski pozosta pocztkowo
w Szwajcarii, gdzie zaangaowa si w dziaalno komitetu wspierajcego denia mieszkacw wiejskich gmin kantonu Bazylea
do utworzenia wasnego samorzdu51. Wzi udzia w organizacji
i szkoleniu milicji gminy Liestal, a nawet w walkach, jakie wybuchy midzy chopskimi powstacami a szwajcarskimi wojskami
zwizkowymi52. Jest to jeden z mniej znanych epizodw z ycia
Tadeusza Pgowskiego, zasugujcy na dokadne zbadanie.
Na wie o pogarszajcym si stanie zdrowia Stefana Garczyskiego Pgowski porzuci prac (o ktr emigrantom nie byo
w tamtych czasach w Genewie atwo), wyprzeda nieliczne osobiste rzeczy, m.in. zegarek i po zgromadzeniu niezbdnej kwoty
pieninej ruszy na poudnie za Garczyskim i Mickiewiczem,
doganiajc ich w Awinionie, aby tam przez dwa tygodnie pielgnowa z wielkim oddaniem umierajcego druha, pozostajc przy
nim a do chwili jego mierci53. By w tym czasie wielk pomoc i podpor dla Adama Mickiewicza, ktry zy si z nim bardzo
i ceni go sobie wysoko, o czym pozostawi pisane wiadectwo
w listach do przyjaci54. Take Klaudyna Potocka opiewaa w liFryderyk August Cramer, Polacy w Genewie w latach 1831-1839 [w:] Stefan K.
Kuczyski (red.), Materiay do biografii genealogii i heraldyki polskiej, s. 20.
51
Stefania Sokoowska, Moda Polska: Z dziejw ugrupowa politycznych Wielkiej Emigracji, Wrocaw 1972, s. 51-52.
52
tame oraz: Johann Peter Aebli, Die Schlacht auf der Landschaft Basel am
dritten August des Jahres 1833, Sursee 1833, s. 74, ktry poda dokadny opis
wydarze, spisany przez naocznego wiadka.
53
Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, dz. cyt., s. 288-290.
54
M.in. w licie do Ignacego Domeyki, zob. Maria Dernaowicz, dz. cyt., s. 251.
Trzeba odnotowa, e istnieje take mniej pochlebna opinia na temat udziau
Pgowskiego w opiece nad Garczyskim, zob. Kazimierz Wostowski, Z ycia
poety [w:] Ateneum. Pismo naukowe i literackie, Tom I, Warszawa 1900, s. s.
559, wedug niego: (Pgowski)...zawraca ze swej drogi, goni, updza si za
strapionymii znkanymi poetami, jakgdyby za rozkosz jak, lub te e tu czasy
i ludzi zmierzymy okciem tegoczesnym jakgdyby za dobrym i atwym zarobkiem. Stracone zachody, stracone kopoty, koszta, udrczenia bez liku.... Ocen
72

stach do krewnych zmarego szlachetn i godn postaw Pgowskiego w obliczu zbliajcej si mierci Garczyskiego55, podsuna im rwnie pomys obdarowania Pgowskiego zegarkiem
pamitk po zmarym przyjacielu56. Nie omieszkaa wyliczy
przy okazji strat poniesionych przez Pgowskiego, nie dbajcego
wszak o wasne utrzymanie i nie szczdzcego ostatkw wasnego
dobytku dla spotkania z umierajcym ju Garczyskim.
Po pogrzebie Garczyskiego Tadeusz Pgowski wrci do
Genewy, gdzie po raz drugi od klski powstania listopadowego,
a ostatni raz w yciu zwiza swe losy ze zbrojn konspiracj, biorc na przeomie stycznia i lutego 1834 r. udzia w tzw. wyprawie
sabaudzkiej, nieudanym przedsiwziciu wojskowym dowodzonym przez radykaa i rewolucjonist, Wocha Giuseppe Mazziniego, majcym z terenu Szwajcarii udzieli wparcia powstaniu
przeciwko wadzy Krla Sardynii, jakie w tym czasie inny woski rewolucjonista, Giuseppe Garibaldi, mia wznieci w Genui57.
Akcja ta skoczya si cakowitym niepowodzeniem powstacw,
wrd ktrych byo kilkuset weteranw powstania listopadowego,
mieszkajcych, podobnie jak Pgowski, w Szwajcarii58. Dla wikszoci z nich, ktrym udowodniono udzia w wyprawie, rzecz caa
zakoczya si wydaleniem ze Szwajcarii, natomiast Pgowskiemu wraz z garstk innych niedoszych powstacw sabaudzkich
udao si zbiec znad sardyskiej granicy i, unikajc zatrzymania,
dotrze wprost do Genewy. Po powrocie bezskutecznie ubiega si
o posad konserwatora w bibliotece tamtejszego Societe de Lecture59. W tym okresie zwiza si blisko z rodzin Potockich, bywa wwczas czstym gociem w ich domu, niemal stale si u nich
stoowa. W trzy lata po Stefanie Garczyskim choroba przykua
Wostowskiego trzeba jednak zdecydowanie odrzuci w wietle zachowanych relacji Mickiewicza i Potockiej.
55
Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, dz. cyt., s. 294-296.
56
tame.
57
tame.
58
tame, s. 303-304.
59
Wniosek o zatrudnienie w wersjach jzykowych: polskiej i francuskiej opublikowano w Ruchu literackim, Tom 1-2, Krakw 1960, s. 287-288.
73

do ka rwnie Potock. Take w jej ostatnich dniach Tadeusz

Pgowski by wrd osb najczciej j odwiedzajcych.
Wtedy, przy ku miertelnie chorej Klaudyny Potockiej, Pgowski ponownie spotka Adama Mickiewicza, ktry zreszt ju
od czasu wsplnego czuwania przy konajcym Garczyskim traktowa Tadeusza z wielk atencj, np. w czasie jego udziau w nieszczsnej wyprawie sabaudzkiej wypytywa o niego w listach do
Potockiej, niepokojc si o jego los60. Spotykali si take po mierci swej wsplnej przyjaciki, ju w Paryu, gdzie Pgowski przeywa wanie ostatni etap swej emigracyjnej tuaczki.

Strona tytuowa I tomu Poezji A. Mickiewicza z dedykacj dla Tadeusza

Pgowskiego, orygina w zbiorach Biblioteki Narodowej (sygn. I 150482), fotokopia w posiadaniu Marii Pgowskiej. Fot. Tadeusz Andrzejewski, 2010.

Do dnia dzisiejszego zachowa si niezbity tego dowd, a zarazem lad zayoci i wzajemnej sympatii czcej Pgowskiego
z wieszczem Adamem darowane Tadeuszowi w 1837 r., a wic zapewne na poegnanie przed jego powrotem do Wielkiego Ksistwa
Poznaskiego, cztery tomiki skadajce si na paryskie wydanie
60

Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, dz. cyt., s. 304.

74

Poezji z 1828 r. z serdeczn dedykacj poety dla emigracyjnego przyjaciela (na zaczonej fotografii), ale co waniejsze, rwnie z odrcznymi uwagami i poprawkami poety na marginesach
utworw, stanowicymi bardzo wartociowy materia dla badaczy
literatury61. Przez lata egzemplarze te byy pieczoowicie przechowywane w zbiorach rodzinnych pamitek, po II wojnie wiatowej
zostay przez potomkw Tadeusza Pgowskiego przekazane do
Biblioteki Narodowej w Warszawie, gdzie otrzymay sygnatur:
I 15048262. Nie dotrwa natomiast do naszych czasw pokany
zbir listw od Adama Mickiewicza, ktre Pgowski spali na trzy
lata przed wasn mierci, dowiedziawszy si o wybuchu powstania styczniowego w 1863 r., nigdy nikomu nie wyjawiajc rzeczywistej przyczyny ich zniszczenia63.
W efekcie wczeniejszego uwikania si w spraw powstania
sabaudzkiego, ale zapewne rwnie za spraw zniechcenia po
mierci przyjaciki i wsppracownicy, Klaudii Potockiej, Pgowski, nie mogc znale dla siebie pracy w Genewie, opuci
Szwajcari i przenis si, jak ju wspomniano, do Francji. Przeszed wwczas powan przemian osobowoci. Porzuci sympatie
wobec ruchw spiskowych i powsta zbrojnych po wielu latach
konspiracji, wreszcie walki z broni w rku, na rzecz pracy organicznej; jak uj to Teodor ychliski, wspczesny Pgowskiemu
XIX-wieczny kronikarz wielkopolskiej szlachty, w powiconym
jego postaci krtkim wspomnieniu pomiertnym, ...Zamieniwszy
nastpnie miecz na lemiesz, pracowa skrztnie w roli...64. Dokona cakowitej reorientacji yciowej w penym znaczeniu tego
sowa powrci do ziemiaskich korzeni rodziny. W podparyskiej uczelni rolniczej, synnej Lcole dagriculture w Grignon,
Zob. m.in. Wadysaw Beza, Paryskie wydanie Mickiewicza z wasnorcznemi
poprawkami autora [w:] Pamitnik Towarzystwa Literackiego imienia Adama
Mickiewicza, Tom 2, Lww 1888, s. 247-249, take: Eugeniusz Sawrymowicz,
O egzemplarzach Poezyj Mickiewicza z poprawkami poety [w:] Pamitnik literacki 1956 (zeszyt specjalny powicony A. Mickiewiczowi), s. 431-432 oraz:
62
W. Brzeska, dz. cyt., s. IV, Danuta Potrawiak, dz. cyt., s. 20,
63
Wadysaw Beza, dz. cyt., 247.
64
ychliski Teodor, Kronika aobna..., dz. cyt, s. 317.
61

75

dawny spiskowiec, prawnik i powstaniec zdobywa szlify technika

cukrownictwa, ktre ju wkrtce miay utorowa mu dalsz drog
yciow po powrocie do Ksistwa65.
Kurnatowice. Rodzina.
Do rodzinnej Wielkopolski Tadeusz Pgowski wrci w 1837 r.;
odwiedzi raz jeszcze Emili Szczanieck, opowiadajc jej o ostatnich latach Klaudyny Potockiej66, po czym jeszcze w tym samym
roku oeni si z Justyn Otto-Trmpczysk, jak tego chce tradycja rodzinna, pann, zakochan w Tadeuszu ju przed powstaniem
listopadowym, podczas gdy on nieczuy na wdziki, jakimi obdarzya go panna Trmpczyska, stara si wwczas o przychylno
Emilii Szczanieckiej. Justyna bya crk Wojciecha Otto-Trmpczyskiego i Marianny z Nieychowskich, utrzymujcych si po
utracie wszystkich rodowych majtkw z dzierawy pooonego
w powiecie midzychodzkim folwarku w Kurnatowicach, nalecym do Arsena hr. Kwileckiego z Kwilcza67. Dziedzic majtnoci
kwileckiej by, podobnie jak Tadeusz Pgowski, uczestnikiem powstania listopadowego, walczyli zreszt w szeregach tego samego ochotniczego puku jazdy poznaskiej, by moe znali si ju
z tego okresu. Nie do, e obaj po powstaczych dowiadczeniach
przedzierzgnli si w organicznikw i spoecznikw, to jeszcze
hr. Kwilecki otwiera wanie w Kwilczu nowo wybudowan cukrowni, ktrej prowadzenie obj pocztkowo wanie Tadeusz
Pgowski68. Jako uznany fachowiec i absolwent francuskiej szkoO podjciu nauki w Grignon informuje Wanda Brzeska, dz. cyt. s. V.
Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, dz. cyt, s. 288.
67
Zygmunt Kaczmarek, Wojciech Trmpczyski, Pozna 1993, s. 10, take: Andrzej Kwilecki, Wielkopolskie rody ziemiaskie, Pozna 2010, s. 330.
68
Wanda Brzeska, dz. cyt. s. V, podaa informacj, jakoby Pgowski uruchomi
cukrowni w Spawiu, ktra miaa by wg niej pierwsz cukrowni w Wielkopolsce. Dziaaa ona jednak ju w 1834 r., wtedy te powstaa inna cukrownia,
w Nowej Wsi k. Wronek. Z kolei Andrzej Kwilecki, Arsen Kwilecki [w:] Andrzej
Kwilecki (red.), Kwilcz i inne majtki Kwileckich na przestrzeni wiekw, Pozna
1996, s. 64, nadmienia bez podania daty, e Arsen Kwilecki wystawi jedn z
pierwszych w Wielkopolsce cukrowni. Wybudowano j w 1836 r., wic moli65
66

76

y rolniczej cieszy
si zasuonym powodzeniem i zaufaniem wrd wielkopolskich
ziemian,
uruchamiajcych
cukrownie w swych
majtkach i wzorem
Arsena Kwileckiego
powierzajcych Pgowskiemu kwestie
techniczne oraz nadzr nad funkcjonowaniem zakadw69.
Tadeusz
Pgowski
przej w kocu po
teciach
dzieraw
Kurnatowic, zbliajc
si bardzo do waciciela majtku, Arsena hr. Kwileckiego,
z ktrym czya go Portret Tadeusza Pgowskiego, obraz olejny, autor
nieznany, ok. 1850-60(?), orygina w posiadaniu Manie tylko wsplna po- rii Pgowskiej. Fot. Tadeusz Andrzejewski, 2010.
wstacza przeszo
lecz przede wszystkim zbiene pogldy polityczne. Z tych lat nie zachoway si adne
wzmianki o dziaalnoci publicznej Pgowskiego. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest oczywista wtedy, w kurnatowickim dworze,
rodziy si kolejno dzieci Tadeusza i Justyny Pgowskich, synowie:
Stefan (1838), Karol (1839), Edward (ok. 1840) oraz crki: Klaudyna i Paulina. Pgowski powici si yciu rodzinnemu i gospodarowaniu majtkiem. Charakterystyczne jest, i swoim dzieciom
nie nada imion noszonych wczeniej w rodzinie, jak zwyko prakwe, e informacja Brzeskiej oparta na znieksztaconym przekazie rodzinnym.
69
Poza Arsenem Kwileckim uczynili tak m.in. Dezydery Chapowski w Turwi,
Jzef ubieski w Pudliszkach i Erazm Stablewski w Doni.
77

tykowa si w wikszoci rodzin szlacheckich. Wzorem swoich rodzicw, ktrzy nazwali jego samego imieniem polskiego bohatera
narodowego i przywdcy walk o niepodlego, Tadeusz Pgowski wybra dla swoich piciorga dzieci imiona bliskich mu postaci, zasuonych dla polskoci wsppracownikw, towarzyszy
broni, autorytety. Najstarszy syn, Stefan, otrzyma imi po poecie
Stefanie Garczyskim, modszy Karol po doktorze Karolu Marcinkowskim, najmodszy, Edward, zapewne na pamitk Edwarda Raczyskiego. Crek take nie nazwano imionami rodowymi.
Odziedziczyy one swoje imiona po bliskich wsppracownicach
ojca z okresu pobytu na obczynie, siostrach Dziayskich: Klaudynie i Paulinie70.
Z poowy XIX w., a konkretnie z okresu Wiosny Ludw, pochodz ostatnie informacje o aktywnoci Pgowskiego na niwie
spoecznej i narodowej. Prawdopodobnie nie wzi udziau w konspiracji 1846 r., mimo i wielu jego ssiadw, jak np. Apolinary
Kurnatowski z Chalina, naleao do grona jej cisych organizatorw. Nie wiadomo, czy i w jakim zakresie Pgowski by zaangaowany w organizacj powstania zbrojnego wiosn 1848 r. Nalea
wwczas do lokalnego Komitetu Narodowego w Kwilczu, zapewne
wic mia udzia w akcji werbunkowej71. Rodzony brat Tadeusza,
starszy od niego o 21 lat Jzef, by w tym samym czasie organizatorem wojskowym powiatu odolanowskiego72. Po wyganiciu
ruchu powstaczego Tadeusz Pgowski kontynuowa dziaalno
w powiatowych strukturach powstaej w poowie 1848 r. Ligi Polskiej organizacji powoanej w celu ugruntowania i pogbiania
wiadomoci narodowej szerokich mas spoecznych, rwnouprawnienia ekonomicznego chopw, unowoczenienia pracy na roli,
ochrony polskiej ziemi przed cakowitym przejciem przez Niemcw i szeroko rozumianej pracy owiatowej. Jego podpis znajduje
Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 146.
Franciszek Paprocki, Wykazy imienne czonkw powiatowych i lokalnych Komitetw Narodowych w Wielkopolsce w 1848 r. [w:] Kronika miasta Poznania,
Rocznik XXI, Pozna 1948, s. 40.
72
Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 129.
70
71

78

si na pierwszym manifecie Ligi

z powiatu midzychodzkiego73,
take sprawozdanie z opaconych w 1848 r. skadek
ukazuje Pgowskiego jako
aktywnego i ofiarnego
dziaacza74. Wraz z dzierawc Kurnatowic do
Ligi Polskiej przystpili
take zatrudnieni przez
niego dworscy oficjalici, a nawet miejscowi
wocianie75. Wadze pruskie rozwizay Lig Polsk w 1850 r. i odtd nie posiadamy ju adnych bliszych
informacji o yciu Tadeusza Pgowskiego poza przytoczon
Il. 7. Portret Justyny z Trmpczyskich,
ony Tadeusza Pgowskiego, fotografia,
ju relacj o jego ywioowej
przed 1885 r., orygina w posiadaniu
reakcji na wie o wybuchu
Marii Pgowskiej. Fot. Tadeusz Andrzew 1863 r. kolejnego powstajewski, 2010.
nia w Krlestwie.
Archiwum Pastwowe w Poznaniu, Polskie partie polityczne, organizacje,
stowarzyszenia i zwizki z lat 1841-1953, 7: Liga Polska: Oklniki, instrukcje,
korespondencja [1848/49], Manifest Ligi Polskiej w powiecie midzychodzkim,
b.d., b.m. [padziernik 1848]
74
Archiwum Pastwowe w Poznaniu, Polskie partie polityczne, organizacje,
stowarzyszenia i zwizki z lat 1841-1953, 7: Liga Polska: Oklniki, instrukcje,
korespondencja [1848/49], Oklnik Ligi Polskiej do komitetw powiatowych,
Berlin 1.10.1848 r.
75
Archiwum Pastwowe w Poznaniu, Polskie partie polityczne, organizacje,
stowarzyszenia i zwizki z lat 1841-1953, 7: Liga Polska: Oklniki, instrukcje,
korespondencja [1848/49], Manifest Ligi Polskiej w powiecie midzychodzkim,
b.d., b.m. [padziernik 1848] podaje nazwiska oficjalistw: ekonoma Dalskiego, nauczyciela Kotkowskiego gorzelanego Marszaa. W zaczonym zestawieniu skadek figuruj ponadto nazwiska kurnatowickich gospodarzy: Kazimierza
Augustyniaka, Wawrzyna Jankowskiego, Pawa Jurcza, Michaa Kilinockiego,
Walentego Wachty(?), Pawa Zika i Walentego Zikowskiego.
73

79

Tadeusz do mierci nie opuszcza ju Kurnatowic, w ktrych

zmar po kilkuletnich zmaganiach z chorob w grudniu 1866 r. Jako
szanowany obywatel, weteran walk o niepodlego i ceniony gospodarz znalaz Pgowski godne miejsce ostatniego spoczynku w jednej
z krypt kocioa pobernardyskiego w Sierakowie, gdzie przypomina
o nim zachowane na cianie epitafium. Po mierci Tadeusza w Kurnatowicach gospodarowaa wdowa po nim, Justyna z Trmpczyskich,
dzierawica ten majtek od Kwileckich jeszcze w 1872 r.76 Kurnatowickie dominium miao wwczas rozlego 2264 mrg, z czego 1758
mrg zajmoway ziemie uprawne, 63 morgi przeznaczono pod ki
i pastwiska, 362 morgi poronite byy lasami, za 81 mrg pokryway
wody jezior i rzek77.
Z piciorga dzieci, jakich ze zwizku z Justyn Trmpczysk
doczeka si Tadeusz Pgowski, dwoje (Edward i Klaudyna) pozostao w stanie wolnym78; z pozostaej trjki: najstarszy syn Stefan, oeniony z Wiktori Grosmanwn, zmar bezdzietny79, za
potomstwo modszego, Karola, z maestwa z Mari z Buchowskich dao pocztek egzystujcej do dzi linii Pgowskich, ktra
w kolejnym pokoleniu podzielia si na dwie gazie, dziedziczce
wasne majtki: Gou i ubowice80. Najmodsza crka Tadeusza
i Justyny, Paulina Pgowska, wysza za m za swego dalekiego
kuzyna, Henryka Trmpczyskiego, oficjalist w dobrach Kwileckich81. Patriotyczne wychowanie, jakie odebray dzieci Tadeusza
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadoci ziemskich w W. Ksistwie Poznaskiem, Berlin 1872, s. 12-13.
77
tame.
78
Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 143.
79
tame.
80
tame, s. 141-143.
81
Dziennik Poznaski, Nr 250 z 30.10.1873 r., s. 3. Ze zwizku Pauliny I Henryka Trmpczyskich pochodzi jeden syn, Mieczysaw (wyemigrowa do Ameryki Poudniowej) oraz trzy crki: Zofia malarka, Maria wybitna piewaczka
operowa, w pniejszym okresie pedagog, profesor piewu (uywaa pseudonimu
artystycznego dOtto) oraz Jadwiga, zamna za Eustachym Wodarkiewiczem,
ktra zgina w 1943 r. w wizieniu na Pawiaku wraz z synem Jzefem. Inny z jej
synw, Jan Henryk Wodarkiewicz (1900-1942), ppk WP, by wsptwrc koncepcji
i pierwszym komendantem organizacji Wachlarz. Kolejny syn, Andrzej, lotnik, kpt.
WP, zgin w sierpniu 1939 r. w katastrofie lotniczej k. Paleseau pod Paryem.
76

80

Pgowskiego oraz silne przywizanie rodziny do tradycji miao

obficie zaowocowa w przyszoci. Wezwanie, zawarte w jednym
z ostatnich listw do syna: ,,...nie zapominaj e Polakiem, e Ojczynie Twojej wszystko, co Twoje nawet i ycie, gdy ona tego zapotrzebuje powici winien... zostao wysuchane i przez kolejne
pokolenia przyjte za naczeln dewiz rodu82. Wrd potomkw Tadeusza Pgowskiego (nie tylko po mieczu83) byli zarwno wzorowi
rolnicy ziemianie wykupujcy z niemieckich rk wielkopolskie
majtki ziemskie84, jak rwnie onierze i oficerowie przelewajcy
krew w obronie Ojczyzny przed agresj niemieck w 1939 r.85; nie
zabrako ich take wrd winiw obozw86, ofiar martyrologii87
i uczestnikw ruchu oporu, w tym take podziemia antykomunistycznego po zakoczeniu II wojny wiatowej88.
cytat podaa Wanda Brzeska, dz. cyt., s. V.
Por. przyp. 81.
84
Syn Tadeusza, Karol (1839-1904), pocztkowo kupiec w Toruniu i dyrektor jednego z tamtejszych bankw, na przeomie XIX i XX w. wykupi Gou k. rody Wlkp.,
za: Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 141.
85
M.in. prawnuk Tadeusza, Witold Pgowski (ur. 1910), ppor. WP, walczy w kampanii wrzeniowej, zgin 14.09.1939 w czasie bitwy nad Bzur, Inny prawnuk
Tadeusza Pgowskiego, a brat stryjeczny Witolda, Zygmunt Pgowski (ur. 1916),
ppor. w 17 puku uanw wielkopolskich, ciko ranny w walkach k. Tomaszowa
Lubelskiego, umar 28.09.1939 w szpitalu we Lwowie, za: Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 142-143 oraz: Maria Pgowska,
Pgowski Stanisaw [w:] Sownik delegatw na Polski Sejm Dzielnicowy (adres:
http://www.wtk.poznan.pl/sd/hasla.aspx?ctIdHasla=238).
86
Franciszek Gustaw Pgowski, brat ww. Witolda, rwnie ppor. WP, po przegranej wojnie obronnej w 1939 r. przebywa w Oflagu IIC Woldenberg w dzisiejszym
Dobiegniewie. To on po wojnie przekaza pamitkowe Poezye A. Mickiewicza
do zbiorw Biblioteki Narodowej w Warszawie.
87
W obozie koncentracyjnym Auschwitz w Owicimiu zostali zgadzeni: Tadeusz
Pgowski (1873-1943), wnuk i imiennik bohatera artykuu a take ojciec ww. Franciszka i Witolda Pgowskich oraz jego ona, Zofia z Mieczkowskich (1885-1943), za:
Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 141.
88
Lech Pgowski, prawnuk Tadeusza z linii ubowickiej (1913-2001), brat ww.
Zygmunta, walczy po klsce wrzeniowej w szeregach AK. W 1945 r. powoano
go do wojska, skd zdezerterowa, biorc nastpnie udzia w konspiracji niepodlegociowej (by czonkiem WiN-u). Aresztowano go w 1949 r., wiziono do
1955 r. we Wronkach, Szczecinie i Strzelcach Opolskich, za: Jan Pgowski, Potomkowie Seweryna Pgowskiego..., dz. cyt., s. 142-143 oraz: Maria Pgowska,
Pgowski Stanisaw, dz. cyt.
82
83

81

Potomkowie Tadeusza Pgowskiego i Justyny z Trmpczyskich (rdo: Pgowski Jan, Potomkowie Seweryna Pgowskiego (ok. 1744-1814) h. Pobg, pisarza ziemskiego kaliskiego,
Gens. Kwartalnik Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego, Pozna 1990, Nr 4, s. 143.

Dziki pieczoowitoci, z jak czonkowie rodziny Pgowskich

strzegli pamitek po swym przodku powstacu, dysponujemy
dzi a dwoma jego wizerunkami. Owkowy portret wykonany
rk nieznanego rysownika w 1834 r. przedstawia Tadeusza Pgowskiego jako modego jeszcze mczyzn, o wyrazistych rysach, ktre mimo penej twarzy eksponuj oczy, ktre s pytko
osadzone i pokane, nieomale wyupiaste. Nosi wwczas zarost
w postaci niewielkich bokobrodw oraz opadajcych wsw i fryzur przystrzyon krtko z dusz, nieco odstajc grzywk89. Na
drugim portrecie, namalowanym farbami olejnymi, podobnie jak
starszy obraz przez anonimowego autora, widzimy Pgowskiego
w wieku ju dojrzaym, nawet lekko starzejcego si. Wszystkie
charakterystyczne cechy wygldu, znane ze starszego konterfektu,
s zachowane, a niektre nawet uwypuklone wosy nosi dusze ni za modu, przez co grzywka jeszcze bardziej odstawaa,
przyjmujc posta pukla sterczcego nad wysokim czoem naturalnie w jesieni ycia wyszym ni dawniej. Nadal nosi bokobrody
i wsy, ktre byy inaczej ni w latach modoci podkrcone ku
grze90. Portrety nie s jedynymi pamitkami pozostaymi po Tadeuszu Pgowskim. W rkach potomkw znajduj si take nieliczne
jego listy i inne dokumenty, a take zabytkowe biurko-sekretarzyk
z wypalonymi inicjaami: TP91. Potomkowie Pgowskiego, tak
troskliwie opiekujcy si materialnymi wiadectwami przeszoci
Kopi miniaturowego portretu owkowego, opatrzonego dedykacj a Severin Mielyski, opublikowaa pierwotnie Wanda Brzeska, dz. cyt., s. V.
90
Drugi z portretw Tadeusza Pgowskiego, znajdujcy si, nierozpoznany (!),
w zbiorach jego prawnuczki, Marii Pgowskiej, odkry Tadeusz Andrzejewski,
wspautor przywoywanego albumu o kociele w Sierakowie, ktry yczliwie
udzieli dla potrzeb tej pracy wykonan przez siebie kopi fotograficzn obrazu. Jego zasug jest take identyfikacja innego portretu ze zbiorw Marii Pgowskiej, fotografii, przedstawiajcej on Tadeusza, Justyn z Trmpczyskich
Pgowsk. Autor artykuu pragnie wyrazi ogromn wdziczno Tadeuszowi
Andrzejewskiemu za podzielenie si odkryciem i umoliwienie wykorzystania go
w niniejszej publikacji.
91
Biurko Tadeusza Pgowskiego przechowuje wrd innych pamitek rodzinnych Maria Pgowska, za: Danuta Potrawiak, dz. cyt., s. 20. Wczeniej mebel
wspominaa w swoim artykule take Wanda Brzeska, dz. cyt., s. IV.
89

83

rodzinnej, przechowali take rzecz bardziej ni one ulotn wspomnienie: ...czowieka dobrego, cichego, penego taktu towarzyskiego, uprzejmoci i wytwornego obejcia...92.
Podsumowanie
W obecnych czasach, w dobie kryzysu wszelkich wartoci, jednym z zada stojcych przed histori, zwaszcza za przed edukacj historyczn, winno by przypominanie osb takich jak Tadeusz
Pgowski dokumentowanie ich dziaalnoci, ale rwnie uwiadamianie ich yciowych postaw, ktre zawayy na losach Polski
i Polakw. W skali lokalnej zadanie to dobrze speniaj edukacyjne szlaki turystyczne, takie jak Szlak powsta narodowych 17691919, z natury rzeczy jednak zarwno ich oddziaywanie, jak
i zasb wiadomoci przekazywanych t drog, s ograniczone. Rozszerzeniem i uzupenieniem takich form powinno by upowszechnianie wynikw bada nad histori lokaln i regionaln w postaci
opracowa wydawanych drukiem. Majc wiadomo wszelkich
niedostatkw powyszego szkicu, niej podpisany, dzikujc redakcji Sierakowskich Zeszytw Historycznych za yczliwe
przyjcie tego materiau do druku, pragnie jednoczenie wyrazi
nadziej, e rwnie publikowany aktualnie tekst speni swoje popularyzatorskie zadanie i przynajmniej tymczasowo uzupeni jedn
z dotkliwszych luk w lokalnej bibliografii, w ktrej wci mao jest
prac powiconych osobom i wydarzeniom XIX wieku.

Relacja synowej, Marii z Buchowskich Pgowskiej, za: Wanda Brzeska, dz.

cyt., s. IV.

92

84