w

Zadania do wicze
rachunkowych z fizyki
Cz 2

Zadania do wicze rachunkowych z fizyki

Lublin 2013

P odr c z n i k i

A. Jakowska J. Meldizon

Anna Jakowska
Jerzy Meldizon

Zadania do wicze
rachunkowych z fizyki
Cz 2

Podrczniki Politechnika Lubelska

Politechnika Lubelska
Wydzia Budownictwa i Architektury
ul. Nadbystrzycka 40B
20-618 Lublin

Anna Jakowska
Jerzy Meldizon

Zadania do wicze
rachunkowych z fizyki
Cz 2

Politechnika Lubelska
Lublin 2013

Recenzent:
dr Robert Borc, Politechnika Lubelska

Publikacja wydana za zgod Rektora Politechniki Lubelskiej

Copyright by Politechnika Lubelska 2013
ISBN: 978-83-63569-98-3

Wydawca: Politechnika Lubelska

ul. Nadbystrzycka 38D, 20-618 Lublin
Realizacja: Biblioteka Politechniki Lubelskiej
Orodek ds. Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej
ul. Nadbystrzycka 36A, 20-618 Lublin
tel. (81) 538-46-59, email: wydawca@pollub.pl
www.biblioteka.pollub.pl
Druk:
TOP Agencja Reklamowa Agnieszka uczak
www.agencjatop.pl
Elektroniczna wersja ksiki dostpna w Bibliotece Cyfrowej PL www.bc.pollub.pl
Nakad: 100 egz.

Spis treci
Wstp............................................................................................................................... 7
Grawitacja........................................................................................................................ 9
Zadaniazrozwizaniami...................................................................................................... 9
Zadania uzupeniajce......................................................................................................... 43
Ruch drgajcy i falowy.................................................................................................. 53
Zadania z rozwizaniami.................................................................................................... 53
Zadania uzupeniajce.......................................................................................................119
Fizyka czsteczkowa, przemiany gazowe, termodynamika....................................... 131
Zadaniazrozwizaniami..................................................................................................131
Zadaniauzupeniajce.......................................................................................................187
Wyprowadzenie wzoru barometrycznego..............................................................................205
Wyprowadzenie wzoru c p c v =

R
..................................................................................209

Wstp
Niniejsze opracowanie pt. Zadania do wicze rachunkowych zfizyki. Cz
II zostao pomylane, jako pomoc dydaktyczna dla studentw pierwszych lat studiw wszystkich kierunkw. Ze wzgldu na stale zmniejszajc si liczb godzin
przeznaczon na wiczenia rachunkowe zfizyki, praca zawiera take pewn ilo
zada z rozwizaniami, w tym rozwizania w oparciu o rachunek rniczkowy
icakowy oraz rwnania rniczkowe, co pozwoli studentowi na gbsze isamodzielne przestudiowanie sposobu tych rozwiza.
Autorzy maj nadziej, e praca ta, udostpniona dla studentw wpodrcznej
bibliotece uczelni, przyczyni si do szybszego opanowania przez nich sztuki rozwizywania zada, tzw. obiegowych zfizyki, jak te zaciekawi niektrych problematyk praw fizyki wystpujcych wprzyrodzie itechnice. Zadania uzupeniajce
(bez rozwiza), zostay dobrane wtaki sposb, aby mona je byo rozpracowa
woparciu ote rozwizane.
Ksika pt. Zadania do wicze rachunkowych zfizyki. Cz II jest kontynuacj wczeniejszego opracowania Iczci, ktra zawiera takie dziay, jak: Wektory, pola skalarne iwektorowe, Kinematyk punktu materialnego oraz Dynamik.
Cz IInatomiast zawiera: Grawitacj, Ruch drgajcy ifalowy, Fizyk czsteczkow, przemiany gazowe itermodynamik.
Autorzy bd wdziczni za wszelkie krytyczne uwagi oraz dostrzeone bdy.
Autorzy

Rozdzia I
Grawitacja
Zadaniazrozwizaniami
1.1. Obliczy, wjakiej odlegoci od rodka Ziemi pojazd kosmiczny leccy zZiemi na Ksiyc bdzie przycigany zjednakow si przez Ziemi iprzez Ksiyc. Masa Ksiyca jest 81 razy mniejsza od masy Ziemi aodlego Ksiyca
od Ziemi wynosi d = 380000 km.
Rozwizanie
Przypumy, e szukane miejsce znajduje si wodlegoci x od rodka Ziemi, co jest pokazane na rys. 1.1.

Fg z Fg K
A

Rys 1.1. Wpunkcie Apojazd kosmiczny jest jednakowo przycigany zarwno przez Ziemi jak iprzez Ksiyc

Wtedy woparciu oprawo powszechnego cienia moemy napisa nastpujce rwnanie:

9

MZ m
MK m ,
=G
2
2
x
(d x )

gdzie
G jest sta grawitacji,
MZ, MK mas Ziemi iKsiyca odpowiednio,
m mas pojazdu kosmicznego.

Po przeksztaceniach mamy:

MZ
x2 ,
=
M K ( d x )2
std

MZ ,
x
=
dx
MK
ostatecznie

x=

9 ,
d
10

x = 342000 km.

1.2. Dwie gwiazdy omasach m1 im2 znajduj si wodlegoci L od siebie. Znale

natenie pola grawitacyjnego wpunkcie Aznajdujcym si wodlegoci r1 ir2
odpowiednio od pierwszej idrugiej gwiazdy.
Rozwizanie

Natenie pola grawitacyjnego w punkcie A w

( ) jest sum wektorow

dwch nate: natenia pochodzcego od gwiazdy omasie m ( ) oraz na1

tenia od gwiazdy omasie m2 2 . Pokazane jest to na rys. 1.2.

W = 1 + 2 ,

( )

W = 12 + 22 2 1 2 cos (1.1)

10

r1

m1

B
m2

Rys. 1.2. Natenie pola grawitacyjnego pochodzcego od dwch gwiazd wpunkcie Ajest
sum wektorow nate pl od poszczeglnych gwiazd

Kt naley wyznaczy wfunkcji kta :

2 + 2 = 360
std
= 180
Wzr (1.1) przyjmie teraz posta:

W = 12 + 22 + 2 1 2 cos ,
gdzie

1 = G

m1 ,
m
2 = G 22 ,
2
r1
r2

natomiast cos znajdujemy ztrjkta ABC:

L2 = r12 + r22 2 r1r2 cos ,

std

L2 + r12 + r22 .
cos =
2 r1r2
Ostatecznie szukane natenie pola grawitacyjnego wyrazi si wzorem:

w = G

m12 m 22 m1m 2 2 2 2 .
+ 4 3 3 ( L r1 r2 )
r14
r2
r1 r2
11

1.3. Sztuczny satelita kry wok Ziemi po orbicie eliptycznej takiej, e wielka po a1 tej elipsy jest mniejsza o a = 1000 km od wielkiej posi
a2 = 10000km drugiego satelity. Obliczy okres obiegu drugiego satelity T2,
jeeli okres pierwszego wynosi T1 = 96 min.
Rozwizanie
Woparciu otrzecie prawo Keplera moemy napisa:

T12 a13 ,
=
T22 a 32
ale wielka po danego satelity jest mniejsza od wielkiej posi drugiego satelity oa, co moemy zapisa: a1 = a2 a.
Uwzgldniajc powysze, otrzymamy:

T2 = T1

a 32

( a 2 a )

T2 = 112 min.
1.4. Obliczy na jakiej wysokoci nad powierzchni Ziemi, natenie pola grawitacyjnego Ziemi jest k = 9 razy mniejsze ni na powierzchni. Promie Ziemi
R = 6400 km.
Rozwizanie
Wychodzimy std, e warto liczbowa natenie pola grawitacyjnego Ziemi wyraa si wzorem:

=G

M
,
(1.2)
R 2

gdzie M jest mas Ziemi,

R promie Ziemi.

Ztreci zadania wynika, e

M
=G
2
k
(R + h)
gdzie h jest szukan wysokoci nad powierzchni Ziemi.
12

Po podzieleniu stronami powyszych rwna oraz po przeksztaceniach otrzymamy:

h=R

k 1 ,

h = 2 R.
1.5. Okres waha pewnego wahada wynosi T. Obliczy ile wynosiby okres waha
tego wahada na planecie opromieniu 4 razy mniejszym od promienia Ziemi.
Przyj, e Ziemia iplaneta s jednorodnymi kulami otej samej gstoci.
Rozwizanie
Okres waha wahada na Ziemi ina planecie wyrazi si odpowiednio:

Tz = 2

L
,
gz

Tp = 2

L
.
gp

Po podzieleniu powyszych wzorw stronami bdziemy mieli:

TP = Tz

gz .
gp

Przyjmujc przyblienie, e przypieszenie ziemskie i danej planety s odpowiednio rwne nateniu grawitacyjnemu Ziemi itej planety (przy zaniedbaniu
ruchu wirowego obu cia), moemy napisa:

gz = G

Mp
Mz ,
g
=
G
p
R 2p
R 2z

oraz, e

4
4
R 3z , M p = R 3p .
3
3
Po uwzgldnieniu powyszych zalenoci ipo przeksztaceniach otrzymamy:

Mz =

Tp = Tz

Rz ,
Rp

Tp = 2 Tz .
13

1.6. Czas trwania doby na jednorodnej, kulistej planecie ogstoci ipromieniu R

wynosi T. Obliczy na jakiej wysokoci nad biegunem tej planety ciar danego
ciaa bdzie taki sam jak na rwniku. Staa grawitacji G.
Rozwizanie
Ciar ciaa nad biegunem na wysokoci x nad dan planet wyrazi si nastpujcym wzorem:

Qb = G

Mm .
2
(R + x )

Natomiast ciar ciaa na rwniku jest sum wektorow siy grawitacji isiy
odrodkowej bezwadnoci

  
Qr = Fg + Fb .

Warto Qr wynosi:

Qr = G

Mm
m 2 R , (1.3)
2
R

gdzie m2R jest si odrodkow bezwadnoci.

Uwzgldniajc, e M =

4
2
R 3 oraz, e =
3
T

i porwnujc ciar ciaa nad biegunem na wysokoci x z ciarem ciaa na

rwniku danej planety, moemy wyliczy szukan wysoko:

Mm

(R + x )

=G

Mm
m 2R .
2
R

Zpowyszego rwnania wyznaczamy szukan wysoko:

G T2
x=R

1
.
2
G
T

1.7. Okreli zaleno ciaru ciaa od szerokoci geograficznej Ziemi.

Rozwizanie
Ciar ciaa, czyli sia zjak ciao spada na Ziemi, na biegunie rwna si
sile grawitacji:
14

F=G

MZ m .
R 2Z

Natomiast z powodu ruchu obrotowego Ziemi wok swojej osi, ciar

ten jest zmniejszony osi odrodkow bezwadnoci, ktra wzrasta wmiar
zbliania si do rwnika ina rwniku osiga warto maksymaln. Zaleno
ciaru od szerokoci geograficznej wyrazi si wic rwnaniem wynikajcym
ztwierdzenia cosinusw (rys. 1.3).
Zatem:

Q = Fg2 + Fb2 2Fg Fb cos ,

Fg = G

Mm,
R2

Fb = m 2r ,
gdzie R to promie Ziemi,
prdko ktowa ruchu obrotowego Ziemi,
r odlego danego ciaa od osi obrotu Ziemi, ktra zaley od szerokoci
geograficznej (rys. 1.3) iwyraa si nastpujcym wzorem:
r = Rcos,
jest szerokoci geograficzn.

Fb

Fg

Rys. 1.3. Ciar ciaa na danej szerokoci geograficznej rwny jest sumie wektorowej siy
grawitacji oraz siy bezwadnoci. Jego warto wynika ztzw. cosinusw. Wynika std,
e wektor ciaru nie jest skierowany do rodka Ziemi, zwyjtkiem bieguna irwnika

15

1.8. Na rwniku planety-Ziemia ciaa wa o 1/290 mniej ni na biegunie. rednia

gsto Ziemi wynosi = 5517 kg/m3, staa grawitacji G = 6 ,67 10 11

N m2 .
kg 2

Obliczy okres obrotu Ziemi dookoa wasnej osi, zakadajc, e Ziemia jest
jednorodn kul.
Rozwizanie
Ciar ciaa na rwniku mona wyliczy znastpujcego rwnania:

Fr = G

Mm
m 2R .
R2

Na rwniku, ma dane ciao way mniej o1/290 ni na biegunie. Warunek

ten zapisujemy wpostaci nastpujcego rwnania:

Mm
Mm 1
Mm
m 2R = G 2
G 2
2
R
R
290
R

lub

2R =

1
M
G 2.
290 R

Wyraajc mas Ziemi wzalenoci od jej gstoci:

M=

4
R3
3

oraz wzgldniajc, e =

T=

2
, obliczymy szukany okres obrotu planety-Ziemia.
T

870 ,
G

T = 24 godz.

1.9. Sztuczny satelita ma kry dookoa Ziemi po okrgu na wysokoci H nad

powierzchni Ziemi inie spa na ni. Obliczy zjak powinien by wyrzucony prdkoci oraz jaki bdzie jego okres obiegu. Wykona obliczenia przy
zaoeniu, e H << RZ , gdzie RZ jest promieniem Ziemi. Przyj g = 9,8 m/s2,
RZ= 6400 km.
16

Rozwizanie
Wsytuacji, wktrej satelita ma kry dookoa Ziemi po orbicie koowej
inie spa na ni, sia grawitacji musi stanowi si dorodkow :

Mm

(RZ + H)

skd v 1 =

m v 2I
RZ + H

GM
Rz + H
GM
otrzymujemy:
R 2Z

Uwzgldniajc, e g Z =

vI = RZ

gZ .
RZ + H

Gdy H << RZ to v I =

g Z R Z . (1.4)

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

v I = 7 ,9

km
.
s

Otrzymalimy pierwsz prdko kosmiczn.

Wcelu obliczenia okresu obiegu sztucznego satelity wychodzimy ze wzoru
na okres ruchu po okrgu:

T=

2 .

Uwzgldniajc, e =
bdziemy mieli T =

v ,
RZ + H

2 (RZ + H) .
v

Zakadajc, e H << RZ ipodstawiajc za v wyraenie

T=2

g Z R Z otrzymamy:

RZ .
gZ

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

T = 1 godz. 24 min.
17

1.10. Obliczy, w jakiej odlegoci h od powierzchni Ziemi naley umieci

sztucznego satelit, aby nie zmienia swego pooenia wzgldem Ziemi (satelita stacjonarny). Dany jest promie Ziemi Rz = 6370 km, okres obrotu Ziemi
T = 24 godz., g = 9,81 m/s2.
Rozwizanie
Satelita stacjonarny to taki, ktry utrzymuje si nad Ziemi w paszczynie rwnika. Oznacza to, e jego prdko ktowa rwna si prdkoci ktowej
Ziemi, a si dorodkow stanowi sia grawitacji na szukanej wysokoci. Zatem:

m 2r = G

Mm,
r2

gdzie r jest promieniem orbity sztucznego satelity:

4 2 3
r =G M
T2
skd
3

G M T2
4 2

r=

GMR 2Z T2 ,
R 2Z 4 2

r=

g R 2z T2 .
4 2

r=
albo

r = 42,1 103 km.

Ostatecznie szukana odlego od powierzchni Ziemi bdzie:
h = r RZ
h = 35730 km.
1.11. Obliczy mas Ziemi wiedzc, e Ksiyc jest oddalony od Ziemi na
odlego r = 384000 km, ajego okres obiegu dookoa Ziemi wynosi T = 27,3
dni.

18

Rozwizanie
Sia przycigania grawitacyjnego Ksiyca (m) przez Ziemi (M) stanowi
si dorodkow utrzymujc Ksiyc na orbicie. Moemy wic napisa:

GM

m m v2 ,
=
r2
r

uwzgldniajc, e v =
otrzymamy G

2 ,
r
T

M 4 2 2 ,
= 2 r
r
T

4 2 3.
std GM = 2 r
T
4 2 r3 .
Ostatecznie M =
T2 G
Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:
M = 6 1024 kg.
1.12. Obliczy, prdko liniow Ziemi wjej ruchu dookoa Soca. Masa Soca
jest MS = 2 1030 kg, arednia odlego Ziemi od Soca wynosi r = 15 107 km.
Rozwizanie
Sia przycigania Ziemi przez Soce stanowi si dorodkow w jej ruchu:

Ms m m v 2 ,
=
r2
r

gdzie r odlego Ziemi od Soca.

Zpowyszego rwnania wyznaczamy szukan prdko liniow Ziemi:

v=

G MS ,
r

v = 29 ,8

km .
km
30
s
s
19

1.13. Obliczy, ile bdzie way na Ksiycu czowiek, ktry na Ziemi way
F = 900 N. Masa Ksiyca jest n = 81 razy mniejsza od masy Ziemi, apromie
Ksiyca jest k = 3,7 razy mniejszy od promienia Ziemi.
Rozwizanie
Ciar ciaa na Ksiycu wyrazi si wzorem:
F = m gK
gdzie m jest mas danego czowieka, gK przypieszeniem grawitacyjnym
na powierzchni Ksiyca, ktre wynosi:

gK = G

MK .
R 2K

Uwzgldniajc dane wtreci zadania:

gK = gZ

k2 .
n

Po podstawieniu wartoci liczbowych, przyjciu g Z = 10 2 oraz m = 90 kg

s
otrzymamy:
F = 152 N.
1.14. Obliczy warto natenia pola grawitacyjnego (przypieszenie grawitacyjne)
na powierzchni Soca. Promie Soca jest k = 108 razy wikszy od promienia
Ziemi arednia gsto Soca n = 4 razy mniejsza od redniej gstoci Ziemi.
Rozwizanie
Warto natenia pola grawitacyjnego na powierzchni Soca wyraa si
wzorem:

s = G

Ms ,
R 2s

gdzie

4
MS = R 3S S ,
3

S =
20

Z ,
n

Rs = kRZ.
Mamy wic s = G

s = G

4 R s3

s ,
3 R s2

4 k 3R 3Z Z ,

3 k 2 R 2Z n

ale

4
R 3Z Z = M Z ,
3
wic

s = G MZ

1 k,
R 2Z n

k
s = gZ ,
n
S = 27 g Z

1.15. Obliczy natenie pola grawitacyjnego pochodzcego od powoki kulistej

opromieniu aigstoci powierzchniowej , wpunkcie P odlegym or od rodka powoki. Rozpatrzy dwa przypadki a) gdy r > aoraz b) r<a.
Rozwizanie
a) Przypadek gdy r > a
Wychodzimy z twierdzenia Gaussa dla natenia pola grawitacyjnego:

= 4 GM , tzn. strumie natenia pola grawitacyjnego przez zamknit

powierzchni S jest wprost proporcjonalny do sumarycznej masy cia wewntrz
tej powierzchni (A. Januszajtis, Fizyka dla politechnik, Tom II).
Strumie elementarny:

d = ds (rys.1.4).

21


ds
a
r

Rys. 1.4. Strumie elementarny natenia pola grawitacyjnego wyraa si wzorem

 

Natomiast
strumie
cakowity
bdzie:
s ds
d = ds
.

 
=  ds =  ds cos180
S

Na mocy twierdzenia Gaussa mamy:

(1.5)

= ds cos180 = 4 G M
S

zatem

4 r 2 = 4 G M ,
std

GM.
r2

Natenie pola grawitacyjnego wytworzonego przez powok kulist, dla

r > a jest takie samo jakby caa masa powoki bya umieszczona wjej rodku.
G 4 a 2 .
2
Jeeli M = 4 a , to =
r2
b) gdy r < a.
Wtym przypadku powierzchnia opromieniu r nie obejmuje adnej masy,
wic:

4 r2 = 0 .
22

Natenie pola grawitacyjnego wewntrz powoki kulistej jest rwne zeru.

Jest to pokazane na wykresie na rys. 1.5.

=0

= GM
r2
r

Rys. 1.5. Natenie pola grawitacyjnego wewntrz powoki kulistej jest rwne zeru

Moemy wykaza inn metod, e natenie pola grawitacyjnego wewntrz

powoki kulistej jest rwne zeru. Wtym celu rozpatrujemy punkt materialny
omasie m umieszczony wdowolnym miejscu wewntrz powoki kulistej opromieniu aigruboci da. Nastpnie, wycinamy dwa stoki ojednakowych ktach
bryowych i wierzchokach, gdzie znajduje si punkt materialny o masie m.
2
Stoki te wycinaj na powoce kulistej elementarne powierzchnie ds1 = d r1
oraz ds 2 = d r22 . Wida to na rys. 1.6.
ds 1
r1

dr

m
r2

d s2

Rys. 1.6. Dwa stoki ojednakowych ktach bryowych wycinaj powierzchnie ds1 i ds2

23

Masy odpowiednich fragmentw powoki ds1 i ds2 bd:

dm1 = ds1 dr = d r12 dr ,

dm 2 = ds2 dr = d r22 dr .

Siy grawitacji dziaajce ze strony wyej wymienionychmas na punkt materialny omasie m wyraaj si wzorami:

dF1 =

G d r12 dr m
= G d dr m ,
r12

dF2 =

G d r22 dr m
= G d dr m .
r22

Siy te s jednakowe iprzeciwnie skierowane, awic si redukuj, tzn, e

natenie pola grawitacyjnego wewntrz powoki kulistej jest rwne zeru.
1.16. Obliczy natenie pola grawitacyjnego wytworzonego przez jednorodn
kul opromieniu aigstoci objtociowej wpunkcie odlegym od rodka
kuli oodlego r. Rozpatrzy dwa przypadki, a) gdy r > aoraz b) gdy r < a.
Rozwizanie
a) Przypadek gdy r > a.
Podobnie jak wzadaniu poprzednim korzystamy ztwierdzenia Gaussa: kul
pen opromieniu aigstoci objtociowej otaczamy sfer kulist opromieniu r (rys. 1.7). Mamy:
4 r 2 = 4 G M

Rys. 1.7. Kul pen opromieniu aotaczamy sfer kulist opromieniu r

24

std =

GM.
r2

Natenie pola grawitacyjnego pochodzce od kuli penej jest takie samo jak
od powoki kulistej. Natomiast wewntrz penej kuli natenie nie jest rwne zeru.
b) Gdy r < a.
Wewntrz kuli penej sfera opromieniu r < aobejmuje pewn mas tym
mniejsz im jest mniejsze r.
Mamy wic
4 r 2 = 4 G M ,

jeli uwzgldni, e

4
M = r3 ,
3
otrzymamy

r 2 = G

4
r3 ,
3

ostatecznie
=

4
rG.
3

Natenie pola grawitacyjnego wewntrz penej kuli jest wprost proporcjonalne do odlegoci od rodka kuli, co jest pokazane na wykresie na rys. 1.8.

a
= 4 p Ga
3
= GM
r2

Rys. 1.8. Natenie pola grawitacyjnego od penej kuli, wewntrz ina zewntrz tej kuli

25

1.17. Jednorodna kula wytwarza pole grawitacyjne, ktrego natenie na powierzchni kuli wynosi g. Natenie to zmienia si, jeeli wydrymy w niej
dwie kule styczne do siebie ido powierzchni danej kuli orednicach rwnych
promieniowi danej kuli irodkach lecych wpaszczynie rwnika (rys. 1.9).
Obliczy natenie pola grawitacyjnego w punkcie A na biegunie kuli oraz
wpunkcie B, C iD na rwniku.
Rozwizanie

Oznaczymy przez 1 i 2 natenia pl grawitacyjnych wytwarzanych

przez mae kule 1 i2.

1
B

ro

2
Q

Rys. 1.9. Natenie pola grawitacyjnego wpunkcie Abdzie rnic wektorow pomidzy nateniem

g , awypadkowym wektorem zdwch wektorw 1

i 2

natenie wypadkowe wytwarzane przez te kule,

A szukane natenie pola grawitacyjnego w punkcie A wytworzone

przez cz kuli oznaczon ciemniejszym kolorem (rys. 1.9).
Natenie to wyrazi si wzorem:

A = g 1 + 2 . (1.6)

Wzr ten jest suszny dla dowolnego punktu na powierzchni duej kuli.
26

Obliczanie dla punktu A.

Warto natenia pola grawitacyjnego wytworzonego przez ma kul
iwpunkcie Awyrazi si wzorem:

1 = G
gdzie m =

m , (1.7)
r2

4
ro3 jest mas maej kuli, ktr naley wyrazi w funkcji
3

promienia R duej kuli, uwzgldniajc, e ro =

m=

R
:
2

4
R3
M ,

=
3
8
8

r jest odlegoci punktu Aod rodka maej kuli,

r0 jest promieniem maej kuli,
jest gstoci duej kuli,
M jest mas duej kuli.
Podstawiajc do wzoru (1.7) warto na m oraz, e g = G

1 =

M
otrzymamy:
R2

g R 2 , (1.8)
8 r2

ale dla punktu Ajest r 2 = R 2 +

R2 5 2 ,
= R
4 4

gdy warto na r2 wstawimy do (1.8) otrzymamy:

1 =

1 . (1.9)
g
10

Natenie wypadkowe pola grawitacyjnego wpunkcie Apochodzce od

dwch maych kul wyliczymy jako wektor wypadkowy dwch nate 1 i 2

(rys. 1.9).

= 1 + 2.

27

Zrys. 1.9. wida, e:

= 1 cos ,
2
biorc pod uwag trjkt APO otrzymamy:

cos =

R2 +

R2
4

2 .
5

Uwzgldniajc wzr (1.9) dostaniemy:

2g .
5 5

Szukane natenie pola grawitacyjnego wpunkcie Abdzie rnic dwch

wektorw (wzr 1.6):

A = g .

Natomiast warto liczbowa szukanego natenia pola grawitacyjnego

wpunkcie Abdzie rwne:

A = g

2g ,
5 5

2 .

A = g 1

5 5
Po wyliczeniu otrzymamy:
A = 0,82 g.
b) Obliczanie dla punktu B.
Korzystajc ze wzoru (1.7) na natenie pola grawitacyjnego pochodzcego
od maej kuli 1 w punkcie A: = G

r= ro=

R
M
oraz m =
, otrzymamy:
2
8

B 1 =
28

m
dla punktu B przy uwzgldnieniu, e
r2

1
g.
2

Natomiast wpunkcie B natenie pola grawitacyjnego od kuli 2,uwzgldniajc, e r =

M
3
otrzymamy:
R oraz, e m =
8
2

B 2 = G

1
m
=
g .
2
18
r

Warto wektora wypadkowego wpunkcie B wyrazi si wzorem:

B =

1
5
1
g +
g = g.
2
18
9

Jest to natenie pola grawitacyjnego pochodzce od dwch maych kul.

Ostatecznie, warto liczbowa natenie pola grawitacyjnego wpunkcie B
bdzie wynosi:

B = g
B =

5 ,
g
9

4 ,
g
9

B = 0,44 g.

Natenie pola grawitacyjnego w punkcie C C (na rwniku) jest takie

samo jak wpunkcie D D irwna si (ze wzgldu na symetri) nateniu pola

wpunkcie A A .

1.18. Na pkuli pnocnej na szerokoci geograficznej = 45 pynie rzeka zpom

. Obliczy cinienie wywierane przez
udnia na pnoc zprdkoci v = 1
s
wod na brzeg rzeki, jeeli jej szeroko wynosi b = 100 m. Gsto wody mokg
na przyj = 1000 3 . Okreli, na ktry brzeg rzeki dziaa sia Coriolisa.
m

29

Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na si Coriolisa:

 
Fc = 2 m v x .


v prdko rzeki, a w prdko ktowa ruchu obrotowego Ziemi.

Wzapisie skalarnym:

 
FC = 2 m v sin v ,

( ).


Kt midzy wektorami v i w wynosi , co wida narys. 1.10.
w

v
Fc

Rys. 1.10. Prdko danego ciaa v rozkada si na dwie skadowe prdkoci: prostopad do kierunku prdkoci ktowej ruchu obrotowego Ziemi:

v = v sin oraz

rwnoleg do tego kierunku v = v cos

Zatem

Fc = 2 m v sin .
 
Sia Coriolisa dziaa prostopadle do paszczyzny wektorw v i w , zwrot
jej okrela regua ruby prawoskrtnej. Jak wida z rys. 1.10, sia Coriolisa
skierowana jest za kartk, awic dziaa na prawy brzeg rzeki.
Zdrugiej strony, sia ta moe by wyraona za pomoc cinienia p ipola
powierzchni S brzegu rzeki, na ktr okrelona ilo wody wywiera cinienie p:

F = p S.
30

Mas wody natomiast moemy obliczy jako iloczyn gstoci i objtoci

wody:
m = V ,
gdzie V = S b.
Wstawiajc powysze do wzoru na si Coriolisa otrzymamy:

Fc = 2 S b v sin ,

p=

Fc
= 2 b v sin ,
S

p = 10 ,2

N .
m2

1.19. Obliczy prac podczas przenoszenia ciaa omasie m0 wpomylanym tunelu ze rodka Ziemi na jej powierzchni oraz energi potencjaln wdowolnym
punkcie wewntrz Ziemi.
Rozwizanie
Sia dziaajca na ciao prbne omasie m0 wtunelu wewntrz Ziemi pochodzi tylko od kuli opromieniu r (rys. 1.11), poniewa jak wykazano wzadaniu
1.15 nie ma oddziaywania pomidzy zewntrzn powok amas m0. Warstw
Ziemi ogruboci (R-r) mona traktowa jako sum powok kulistych.

Fg = G

m0m ,
r2

gdzie m jest mas kuli opromieniu r,

m=

4
r3 ,
3

jest redni gstoci Ziemi, ktr wyznaczamy w funkcji masy caej

Ziemi M:

31

m0

Fg
r

Rys. 1.11. Na ciao omasie m0 wpomylanym tunelu przez rodek Ziemi dziaa sia grawitacji pochodzca tylko od kuli opromieniu r

M=

4
R3 ,
3

skd

1 ,
3
= M
4 R3
bdzie wic

m=

M r3 .
R3

Sia przycigania grawitacyjnego przez kul opromieniu r wyrazi si teraz

wzorem:

Fg = G

m0M r 3 ,
r2 R3

ostatecznie

Fg = G

m0M
r.
R3

Jest wic ta sia wprost proporcjonalna do odlegoci od rodka Ziemi, co

jest pokazane na rys. 1.12.
Praca natomiast, jak trzeba wykona aeby przenie ciao o masie m0
wfikcyjnym tunelu przechodzcym przez rodek Ziemi, ze rodka Ziemi na jej
powierzchni rwna si polu pod wykresem siy:
32

1 G M m0 ,
W= R
2
R2
ostatecznie

W=

1 G M m0
.
2
R

GM m0

Fg

R2

G M m0

r
r

A
R

Rys. 1.12. Praca potrzebna do przeniesienia ciaa omasie m0 ze rodka Ziemi na jej powierzchni jest rwna polu pod wykresem siy

Praca ta jest jednoczenie rwna przyrostowi energii potencjalnej a wic

rnicy pomidzy energi potencjaln na powierzchni Ziemi aenergi potencjaln wrodku Ziemi.

W = E p = E pz E po . (1.10)
Zpowyszego rwnania obliczamy energi potencjaln wrodku Ziemi:

E po = E pz W .
Uwzgldniajc wzory na Epz i W, otrzymamy:

E po = G

M m0 1 M m0 ,
G
2
R
R

3 M m0 .
E po = G
(1.11)
2
R

Wynik ten jest analogiczny ze wzorem na potencja grawitacyjny wrodku

penej kuli opromieniu R, gdy przyjmiemy za m0 jeden kilogram, gdy potencja jest rwny grawitacyjnej energii potencjalnej jednostki masy.
33

Wcelu obliczenia energii potencjalnej wdowolnym punkcie wewntrz Ziemi naley okreli prac potrzebn na przeniesienie ciaa omasie m0 ze rodka
Ziemi do dowolnego punktu oddalonego od rodka Ziemi oodlego r.
Praca ta jest rwna polu trjkta OAB co wida na rys. 1.12.

M m0r ,
1
W2 = r G
2
R3
W2 =

1 M m0 r 2 .
G
2
R3

Energia potencjalna grawitacji wfunkcji odlegoci od rodka Ziemi bdzie

sum energii potencjalnej w rodku Ziemi plus praca okrelona powyszym
wzorem:

E pr = E po + W2
lub

3 M m 0 1 M m 0r 2 .
E pr = G
+ G
2
R
2
R3
Pierwszy czon powyszego rwnania okrela energi potencjaln grawitacji wrodku kuli ziemskiej, adrugi prac jak trzeba wykona aby przenie
ciao o masie m ze rodka Ziemi do punktu r < R.
Ep

G M m0

R
3GM m
0
2 R

GM m 0

1 G M m0 r 2
2

Rys. 1.13. Zaleno energii potencjalnej grawitacji od odlegoci od rodka kuli ziemskiej

34

1.20. Wzr na prac siy zewntrznej rwnowacej si pola grawitacyjnego podczas przeniesienia ciaa omasie m zpowierzchni Ziemi na wysoko h wynosi:

1
1
W = G m M

RZ RZ + h ,

RZ jest promieniem Ziemi,

M mas Ziemi,
G sta grawitacji.
Czsto jednak posugujemy si wzorem przyblionym: W = m g h.
Do jakiej wysokoci nad Ziemi mona stosowa ten wzr, aby bd wzgldny popeniony przy obliczeniach pracy za pomoc wzoru przyblionego by
mniejszy od 0,1%?
Rozwizanie
Dokadn warto pracy wyraamy wzorem:

1
1
h
Wd = G M m

=G M m
RZ (RZ + h)
RZ RZ + h

(1.12)

Dla h<<RZ wzr dokadny przechodzi we wzr przybliony:

Wp = G M m

h , (1.13)
R 2Z

poniewa

g=
wic

GM
R 2Z ,

Wp = m g h .
Szukany bd wyrazi si wzorem:

W Wp Wd
=
< 103
Wd
Wd

lub

Wp
Wd

1 < 103 .

35

Korzystajc ze wzorw (1.12) i(1.13) otrzymamy:

h
R 2Z
1 < 103 ,
h
GMm
RZ (RZ + h)
GMm

std

RZ + h
1 < 103
RZ
lub

1+

h
1 < 103 .
RZ

Ostatecznie, szukana wysoko wyrazi si wzorem:

h < R Z 103 .
Przyjmujc, e RZ = 6374 km, bdziemy mieli:
h < 6,37 km.

1.21. Obliczy zjak prdkoci pocztkow naley wyrzuci ciao aeby wyszo
poza obszar przycigania ziemskiego (druga prdko kosmiczna). Przyj
g = 10 m/s2.
Rozwizanie
Korzystamy zzasady zachowania energii: Suma energii kinetycznej ipotencjalnej jest staa:

m v 2II
M m
+ G
=0
RZ
2

lub

m v 2II
M m RZ
+ G
=0,
2
R
2
Z

36

ale

GM
=g.
R 2Z
Mamy wic:

v II = 2 g R Z .
v II = 11,3

km .
s

Drug prdko kosmiczn mona take wyznaczy woparciu oto, e energia kinetyczna jak nadamy ciau bdzie zuyta na prac wykonan przeciwko
sile pola grawitacyjnego:

1 1,
m v 2II
= G M m

2
RZ r
gdy r dy do nieskoczonoci, otrzymujemy drug prdko kosmiczn:

v II = 2 g R Z .

1.22. Obliczy prac jak naley wykona, aby ciao omasie m = 100 kg przenie
zpowierzchni Ziemi na wysoko rwn promieniowi Ziemi RZ = 6400 km.
Przyj g = 10 m/s2.
Rozwizanie
Szukan prac wyliczymy ze wzoru:

1 1
W = G M m

RZ r
lub

W=G M m

R 2Z 1 1 .

R 2Z R Z r

Przyjmujc

GM
=g
R 2Z
37

oraz, e r = 2RZ otrzymamy:

1
W = g m RZ ,
2

W = 3,2 109 J .
1.23. Obliczy drug prdko kosmiczn (prdko ucieczki) zpowierzchni planety Mars, jeeli rednica Marsa wynosi 2RM=700 km, stosunek masy Marsa
do masy Ziemi k = 0,11. Dany jest te promie Ziemi Rz = 6400 km oraz przypieszenie ziemskie g0= 10 m/s2.
Rozwizanie
Energia kinetyczna zjak wyrzucamy ciao do gry, bdzie zuyta na prac
przeciwko sile pola grawitacyjnego na Marsie:

1 1,
m v2
= G MM m

2
RM r
gdy r , wwczas:
v=

2 G MM .
RM

Poniewa wtreci zadania jest dany promie Ziemi iprzypieszenie ziemskie, to sta grawitacji wyraamy za pomoc tych wielkoci:

g0 =

G Mz ,
R 2z

std

g 0 R 2z .
G=
Mz

Mamy wic

v=

2 g 0 R 2z M M .
Mz R M

Uwzgldniajc, e

38

MM
= k , ostatecznie otrzymamy:
MZ

v = Rz 2 g0 k

1 .
RM

Po podstawieniu wartoci liczbowych:

v = 5,15

km .
s

1.24. Sztuczny satelita krcy na wysokoci h1 = RZ/8 nad Ziemi (RZ promie
Ziemi), na skutek tarcia o rozrzedzon atmosfer stopniowo przechodzi na
orbit znajdujc si na wysokoci h = RZ/10 (rys. 1.14). Obliczy przyrost
temperatury satelity, jeeli wykonany by z miedzi i jeeli 50% wydzielonej
energii cieplnej zostao oddane atmosferze. Do oblicze przyj promie Ziemi
RZ = 6400 km, ciepo waciwe miedzi cw = 400 J/kgK.
Rozwizanie
Odlego satelity od rodka Ziemi na wysokoci h1 mona wyrazi wzorem:

r1 = R Z +
r1 =

RZ
8

9
RZ
8
v1
v2

h2

r2

r1
R

h1

Rys. 1.14. Sztuczny Ksiyc na skutek tarcia orozrzedzon atmosfer przechodzi zorbity
opromieniu r1 na orbit opromieniu r2

39

Natomiast na wysokoci h2 bdzie: r2 =

11
RZ .
10

Na sztucznego satelit dziaaj dwie siy: sia tarcia isia grawitacji. Praca
siy wypadkowej dziaajcej na ciao rwna si sumie prac poszczeglnych si
dziaajcych na to ciao.
Zatem: WW = WT + Wg .
Jednoczenie praca siy wypadkowej dziaajcej na ciao rwna si przyrostowi energii kinetycznej tego ciaa:
WW = Ek ,
moemy wic napisa:
Ek = WT + Wg . (1.14)
Praca siy pola grawitacyjnego przy przesuniciu ciaa zpunktu 1do punktu
2, (rys. 1.13) rwna si ubytkowi energii potencjalnej :

Wg 12 = G

1 1
Mm
M m
G
= G M m
r1
r2

r1 r2

lub

Wg 12 = G M m

( r2 r1 ) . (1.15)
r1 r2

Przyrost energii kinetycznej Ek wyrazi si wzorem:

E k =

mv 22 mv 12 . (1.16)

2
2

Korzystajc z warunku, e sia grawitacji stanowi si dorodkow

otrzymamy:

mv 2
Mm
=G 2 .
r
r
r
2

Po pomnoeniu powyszego rwnania przez czynnik otrzymamy:

m v2
Mm.
=G
2
2r
40

Wzr (1.16) przyjmie teraz posta:

E k =

GMm GMm GMm 1 1

=

2r2
2r1
2 r2 r1

lub

E k = GMm

( r1 r2 ) . (1.17)
2r1r2

Znajc warto Ek i Wg obliczymy prac siy tarcia WTkorzystajc ze wzoru (1.14):

WT = Ek - Wg .
Wartoci Ek i Wg12 przedstawione s wzorami (1.17) i(1.15), zatem:

WT = GMm

( r1 r2 )
2 r1 r2

+ GMm

( r2 r1 ) .
r1 r2

Po sprowadzeniu do wsplnego mianownika:

WT = GMm

( r2 r1 ) .
2 r1r2

Po podstawieniu odpowiednio za r1 i r2 wartoci

WT = GMm

1 .
99 R Z

Uwzgldniajc, e g =

WT =

9
11
RZ i
R Z , otrzymamy:
8
10

GM
bdziemy mieli:
R 2Z

1
RZ m g .
99

Praca si tarcia rwna si ubytkowi energii wewntrznej, ktra zamienia si

na ciepo. Cz tej energii powoduje ogrzanie satelity, acz ( = 0,5) rozprasza si do atmosfery. Moemy wic napisa:

1
1
R Z m g - R Z m g = m c w T
99
99
41

albo

1
R Z g (1 - ) = c w T
99
,

iostatecznie

1
R Z g (1 - )
T = 99
cw

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

T = 808 K.

42

Zadania uzupeniajce
1.25. Obliczy natenie pola grawitacyjnego wrodku kwadratu oboku a= 1 m,
jeeli wnaroach tego kwadratu znajduj si kule elazne omasach: m1 = 20 kg,
m2 = 10 kg, m3 = 20 kg, m4 = 5 kg (rys. 1.15).
m1

m2

a
m4

m3

Rys. 1.15. Natenie pola grawitacyjnego wrodku kwadratu jest sum wektorow nate grawitacyjnych pochodzcych od czterech kul

Odp.

2
k = G 2 ( m2 m 4 ) ,
a

N.
k = 66 ,7 1011
kg
1.26. Obliczy okres T obiegu planetoidy krcej wok Soca po orbicie
eliptycznej o wielkiej posi a1 wikszej od wielkiej posi orbity Ziemi
oa = 4,5108 km. Wielka po orbity eliptycznej Ziemi jest rwna az = 1,5108 km.
Odp.
3

T = TZ

a z + a ,

az

T = 8 lat, (bo Tz = 1 rok).

43

1.27. Obliczy natenie pola grawitacyjnego na powierzchni Marsa, wiedzc, e

stosunek masy Marsa do masy Ziemi

MM
= 0 ,11 apromie planety Marsa
MZ

RM = 3350 km, Rz = 6400 km, Z = 9 ,81

N
.
kg

Odp.

M = 3 ,9

N .
kg

1.28. Przypieszenie grawitacyjne na powierzchni Marsa wynosi gM = 0,4 gZ. Obliczy jaki jest ciar czowieka na powierzchni Marsa, jeeli na powierzchni
Ziemi wynosi P = 900 N.
Odp. PM = 360 N.
1.29. Obliczy mas planety Mars jeeli przypieszenie grawitacyjne na Marsie wynosi gM = 0,4 gZ (gZ jest przypieszeniem grawitacyjnym na powierzchni Ziemi
i wynosi 9,81 m/s2). Promie Marsa przyj RM = 3400 km.
Odp.

mM =

0 , 4 g Z R 2M ,
G

mM = 6,8 1023 kg.

1.30. Wok Marsa kr dwa jego ksiyce: Phobos, ktry kry po orbicie opromieniu RF = 9,4 103 km oraz Deimos zorbit RD = 2,35104 km. Obliczy okresy
obiegw ksiycw dookoa Marsa, jeeli masa Marsa wynosi M = 6,41023 kg.
Odp.

T=2 R

R ,
GM

TF = 7,7 h,
TD = 30,4 h.
44

1.31. Obliczy jakie przypieszenie grawitacyjne wystpuje na powierzchni Ksiyca obiegajcego Ziemi, jeeli jego masa jest n = 81 razy mniejsza od masy
Ziemi, apromie Ksiyca wynosi RK = 1700 km. Promie Ziemi Rz = 6400 km.
Odp. gK = 1/6 gZ .
1.32. Obliczy, na jakiej gbokoci h pod powierzchni Ziemi przypieszenie grawitacyjne ma warto rwn k = 0,25 wartoci przypieszenia grawitacyjnego
na powierzchni Ziemi.
Odp. h = RZ(1-k).
1.33. Pierwszy sztuczny satelita Ziemi kry wok Ziemi na wysokoci
h = 947 km. Obliczy jak musia mie prdko liniow, jeeli masa Ziemi
wynosi MZ = 5,91024 kg. Promie Ziemi r = 6400 km.
Odp.

v=

GM,
r+h

v = 7300

m.
s

1.34. Okres drga wahada matematycznego na powierzchni Ziemi wynosi

T0 = 1,5 s. Obliczy, jaki bdzie okres drga tego wahada umieszczonego na
wysokoci h = 2 R/3 nad poziomem Ziemi (R promie Ziemi).
Odp.

T = T0

R+h ,
R

T = 2,5 s.

45

1.35. Masa planety Uran jest n = 14,5 razy wiksza od masy Ziemi, a promie
Urana jest k = 4 razy wikszy od promienia Ziemi. Obliczy, jaki jest stosunek
wartoci natenia pola grawitacyjnego przy powierzchni Urana do wartoci
natenia pola grawitacyjnego przy powierzchni Ziemi.
Odp.

s=

n ,
s = 0,9067.
k2

1.36. Na rwniku pewnej planety ciao way 2 razy mniej ni na biegunie. Gsto
3
planety wynosi = 3 10

kg
. Obliczy okres obrotu tej planety dookoa
m3

wasnej osi.
Odp.

T=

6 ,
G

T = 9696 s.

1.37. Na rwniku pewnej planety ciao way o1/10 mniej ni na biegunie. Obliczy okres obrotu tej planety dookoa wasnej osi, jeeli jej gsto wynosi
izakadamy, e planeta jest jednorodn kul
Odp.

T=

30 .
G

1.38. Obliczy redni gsto planety, na ktrej doba wynosi T = 6h, jeeli na
jej rwniku ciar ciaa jest mniejszy o 10% ni na biegunie. Dana jest staa
grawitacji G.
Odp.

46

30 ,
G T2

= 3,03 103

kg .
m3

1.39. Obliczy okres obiegu sztucznego ksiyca Ziemi, jeeli jego odlego od powierzchni Ziemi jest rwna podwjnemu promieniowi Ziemi. Zakadamy, e
sputnik porusza si po okrgu. Dane jest przypieszenie ziemskie gz = 10 m/s2
ipromie Ziemi RZ = 6400 km.
Odp.

T=2

27 R Z ,
gz

T = 7,25 h.

1.40. Obliczy prdko liniow zjak porusza si Ksiyc wok Ziemi, jeeli jego
odlego od Ziemi wynosi r = 384 000 km. Masa Ziemi MZ = 5,96 1024 kg.
Odp.

v=

G M Z ,
r

v = 1,02

km .
s

1.41. Obliczy ile razy szybciej ni obecnie powinna obraca si Ziemia dookoa
swojej osi , aeby ciaa na rwniku byy wstanie niewakoci, jeeli dany jest
promie Ziemi RZ =6400 km, okres obrotu Ziemi dookoa osi TZ = 86160 s
oraz przypieszenie ziemskie g = 10 m/s2.
Odp.

n=

TZ
2

g , n = 17 razy szybciej.
RZ

1.42. Obliczy ilo obiegw satelity dookoa Ziemi wcigu doby, jeeli porusza si
on po orbicie koowej opromieniu r = 7340 km. Promie Ziemi RZ = 6400 km.
Odp.

n=

RZ
2

g , n =14 obiegw.
r3

47

1.43. Asteroida porusza si wok planety po orbicie koowej zprdkoci liniow

v = 6 km/s. Promie planety wynosi Rp = 104 km, anatenie pola grawitacyjnego przy jej powierzchni ma warto = 14 , 4

m
. Obliczy promie orbity
s2

tej asteroidy.
Odp.

r=

R 2p
v2

r = 40 000 km.

1.44. Obliczy natenie pola grawitacyjnego od jednorodnego prta odugoci L igstoci liniowej wodlegoci r od tego prta, wkierunku prostopadym do niego.
Odp.

2G.
r

1.45. Obliczy stosunek ciaru pewnego ciaa na biegunie do ciaru tego samego
ciaa na rwniku planety wksztacie kuli ogstoci iookresie obiegu wok
wasnej osi T. Dana jest staa grawitacji G.
Odp.

S=

G T2
.
G T2 3

1.46. Statek kosmiczny wznoszcy si pionowo wgr ruchem jednostajnie przypieszonym osign wysoko h = 3000 m wczasie t = 10 s. Obliczy przecienie
kosmonauty wtym statku wstosunku do przypieszenia ziemskiego g. (Przecienie przyjto uwaa jako krotno standardowego przypieszenia ziemskiego).
Odp.
a= 6 g.

48

1.47. Przypieszenie grawitacyjne na powierzchni Ziemi wynosi gZ. Jakie bdzie

przypieszenie grawitacyjne na planecie o takiej samej masie co Ziemia, ale
odwukrotnym promieniu ziemskim?
Odp. g p =

1
gZ .
4

1.48. Pewna planeta opisuje okrg dookoa Soca zprdkoci v = 35 km/s. Obliczy
okres obiegu tej planety, jeeli dana jest staa grawitacji G = 6 ,67 10

11

N m2
kg 2

imasa Soca M = 1,97 1030 kg.

Odp.

T=

2 G M,
v3

T = 223 dni.

1.49. Wkuli jednorodnej opromieniu R wydrono obszar odwukrotnie mniejszym promieniu. Wydrenie to jest styczne do danej kuli. Natenie pola grawitacyjnego na powierzchni kuli wpunkcie stycznoci kuli duej iwydronej
wpunkcie Awynosi g (po wydreniu maej kuli). Obliczy warto natenia
pola w punkcie Ooraz prac przeniesienia ciaa omasie m ze rodka kuli Ona
jej powierzchni wpunkcie A. (rys. 1.16).

R
2

Rys. 1.16. Wduej jednorodnej kuli opromieniu R wydrono kul opromieniu r = R/2
styczn wpunkcie A.

Odp. 0 = g,

W = m g R.
49

1.50. Obliczy pierwsz prdko kosmiczn dla Jowisza, jeeli wiadomo, e

orbita koowa ksiyca Jowisza, Ganimedesa, ma promie RG = 1,0 106 km
iobiega on planet wczasie TG = 7,15 db ziemskich. Promie Jowisza wynosi
RJ =70000 km.
Odp.

vI J =

2 RG
TG

v I J = 38 , 4

RG ,
RJ

km
.
s

1.51. Obliczy mas Soca jeeli znany jest okres obiegu Ziemi dookoa Soca
(T = 365 dni) oraz promie orbity Ziemi (r = 1,5 1011 m).
Odp.

mS =

4 2r 3 ,
T2 G

ms = 1,97 1030 kg.

1.52. Znale dla szerokoci geograficznej = 30 szybko wody wrzece pyncej

na pnocnej pkuli zpoudnia na pnoc, jeeli na tej szerokoci geograficznej kady metr szecienny wody dziaa na prawy brzeg rzeki si F = 0,1 N/m3.
Odp.
v=

F
,
2 sin

v = 1,4 m/s.

1.53. Lokomotywa omasie m = 500 ton rozwija prdko v = 100

km
. Obliczy
h

si Coriolisa dziaajc w kierunku poziomym na praw szyn, na trasie

Pozna Warszawa na szerokoci geograficznej = 53,3.
Odp. F = 2 mv sin , F = 1620 N.

50

1.54. Jak prac naley wykona aby wystrzeli sztucznego satelit o masie
m = 500 kg na orbit odleg od powierzchni Ziemi oh = 1600 km. Mona przyj promie Ziemi RZ = 6400 km, a przypieszenie grawitacyjne g = 10 m/s2.
Odp.

W = m g RZ

RZ + 2 h
,
2(RZ + h)

W = 1,9 1010 J.

1.55. Obliczy jak minimaln prac naley wykona, aeby sztuczny ksiyc krcy wok Ziemi po okrgu opromieniu r0 wynie poza pole przycigania
grawitacyjnego Ziemi. Dana jest masa Ziemi MZ, masa sztucznego ksiyca m
istaa grawitacji G.
Odp.

Wmin =

G MZ m .
2 r0

1.56. Obliczy drug prdko kosmiczn dla Ksiyca oraz okreli ile razy rni
si ona od 2-giej prdkoci kosmicznej Ziemi. Przyjmujemy, e promie Ziemi
jest 4 razy wikszy od promienia Ksiyca, amasa Ziemi jest 80 razy wiksza
od masy Ksiyca.
Masa Ziemi wynosi MZ = 6x1024 kg, apromie Ziemi RZ = 6400 km.
Odp.

v=

G Mz ,
10 R z

vZ
= 4 , 5.
vK

v = 2,5 km/s .
1.57. Dana jest planeta, bdc jednorodn kul opromieniu RPrzypieszenie
grawitacyjne na powierzchni tej planety wynosi g. Obliczy potencja grawitacyjny na powierzchni tej planety.
Odp. V= -g R.
51

1.58. Maa planeta w ksztacie kuli ma promie Rp =10 km i redni gsto

= 5000 kg/m3.
a) Obliczy prdko ucieczki zpowierzchni tej planety,
b) obliczy natenie pola grawitacyjnego wpobliu jej powierzchni,
c) obliczy ciar czowieka na tej planecie, jeeli na Ziemi way on Q = 800 N.
Przyj przypieszenie ziemskie g0 = 9,81 m/s2.
Odp.
a)

v = 2 Rp

2 G,
3

v = 0,017

km
,
s

g p = 0 ,014

m,
s2

b)
4 G Rp

gp =

c)

Qp =

Q gp
g0

Q p = 1,12 N .

1.59. Obliczy, ile razy warto drugiej prdkoci kosmicznej dla Ziemi jest wiksza od wartoci prdkoci liniowej sztucznego satelity poruszajcego si po orbicie koowej opromieniu r = 8 RZ.
Odp. n = 4.
1.60. Obliczy sta grawitacji G, jeeli dany jest promie Ziemi R = 6370 km,
rednia gsto Ziemi = 5,5 103 kg/m3 i przypieszenie grawitacyjne
gZ = 9,81 m/s2.
Odp.

G=

3g ,
4 R

G = 6 ,67 1011

52

m3
.
kg s2

Rozdzia II
Ruch drgajcy i falowy
Zadania z rozwizaniami
2.1. Ciao zostao wprawione w ruch harmoniczny z amplitud A = 25 cm i okresem drga T = 2 s. Obliczy prdko iprzypieszenie w punkcie odlegym od
pooenia rwnowagi o odlego x = 15 cm.
Rozwizanie
Wychylenie z pooenia rwnowagi w ruchu harmonicznym wyraa si wzorem:
x = Asint, (2.1)
gdzie A jest amplitud,
prdkoci ktow, ktra wyraa si wzorem:

2 .
T

Prdko w ruchu harmonicznym otrzymamy przez rniczkowanie wychylenia po czasie:

vx =

dx ,
dt

Vx = Acost (2.2)
lub

v x = A 1 sin2 t .

53

Uwzgldniajc (2.1) otrzymamy:

x2
v x = A 1- 2 ,
A
vx = 20 = 62,8 cm/s.
Przypieszenie otrzymamy obliczajc pochodn prdkoci po czasie:

ax = - 2 A sin t, (2.3)
ale
A sin t = x,
wic
ax = - 2 x (2.4)
ax = - 15 p2 cm/s2 = -147,9 cm/s2.
2.2. Punkt materialny porusza si ruchem harmonicznym, ktrego prdko maksymalna jest Vm = 20 m/s, a przypieszenie maksymalne am = 80 m/s2. Obliczy
okres i czsto drga w tym ruchu.
Rozwizanie
Prdko i przypieszenie bd miay wartoci maksymalne, gdy cost we
wzorze (2.2) i sint we wzorze (2.3) przyjm wartoci 1. Wtedy otrzymamy:

vm = A ,
am = | - 2 A |.
Rugujc z powyszych dwch rwna amplitud A, bdzie:
lub

am = vm

am =
skd

2
vm
T
,

T=2

vm
am

.
Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

T=

54

s = 1,57s .
2

Czsto drga jest odwrotnoci okresu:

2
= 0 ,64Hz .

2.3. Punkt materialny porusza si ruchem harmonicznym. Wodlegoci d od pooenia rwnowagi jego przypieszenie wynosio a. Obliczy okres drga w tym
ruchu.
Rozwizanie
Przypieszenie wyraa si wzorem

ax = - 2 A sin t
ale
A sin t = d,
wic
a = - 2 d
lub

a=

4 2
d.
T2

Bierzemy warto bezwzgldn przypieszenia, gdy chodzi nam o warto

liczbow przypieszenia a nie o jego zwrot.
Z przeksztacenia powyszego wzoru otrzymamy:

T=2

d
[s] .
a

2.4. Punkt materialny porusza si ruchem harmonicznym. W odlegociach x1 i x2

od pooenia rwnowagi jego prdkoci wynosz odpowiednio v1 i v2 . Obliczy amplitud drga iczsto koow.
Rozwizanie
Wychylenia punktw z pooenia rwnowagi wyraaj si wzorami:
x1 = A sin t1,
x2 = A sin t2 .
55

Prdkoci otrzymamy obliczajc pochodne z wychyle po czasie:

v1 =

dx1
= A cos t1 ,
dt

v2 =

dx 2
= A cos t 2
dt

lub

v 1 = A 1 sin2 t1 ,
v 2 = A 1 sin2 t 2 .
Uwzgldniajc wzr (2.1) otrzymamy:

v 1 = A 1

x12
= A 2 x12 , (2.5)
A2

v 2 = A 1

x 22
= A 2 x 22 .
2
A

Po podzieleniu stronami powyszych dwch rwna i po podniesieniu do

kwadratu otrzymamy:

v 12 A 2 x12 ,
=
v 22 A 2 x 22

skd wyznaczamy szukan amplitud:

A=

v 12 x 22 v 22 x12 .
v 12 v 22

W celu wyznaczenia czstoci koowej , korzystamy ze wzoru (2.5) wstawiajc za A obliczon warto, zatem:

v1 =

v 12 x 22 v 22 x12
x12 .
2
2
v1 v 2

Po przeksztaceniu otrzymamy:

56

v 12 v 22 .
x 22 x12

2.5. Wzr na wychylenie w ruchu harmonicznym znamy w postaci:

x = C sin ( t + 0). Wielkoci C i 0 s amplitud i faz pocztkow odpowiednio. Wzr ten moe by przedstawiony za pomoc innego, nastpujcego
wzoru: x = A cos t + B sin t.
Wykaza, e wzory te s rwnowane.
Rozwizanie
Wzr
x = C sin( t + 0)
rozwijamy zgodnie ze wzorem trygonometrycznym na sinus sumy ktw:
x = C sin( t) cos0 + C cos( t) sin0.
Wprowadzamy nastpujce oznaczenia dla cos 0 i sin 0, ktre nie zale
od czasu t:

cos0 =

B
A
, sin0 = ,
C
C

gdzie C jest amplitud drga, A, B stae.

Mamy wic

x = C(sin t)

A
B
+ C(cos t)
C
C

a ostatecznie:
x = A cos t + B sin t . (2.6)

2.6. Punkt materialny wykonuje drgania harmoniczne z okresem T = 2 s. W chwili

pocztkowej punkt znajdowa si w pooeniu rwnowagi i mia prdko
v0 = 20 m/s. Napisa rwnanie ruchu.
Rozwizanie
Jeli wyjdziemy ze wzoru:
x = A cost + B sint,
to w oparciu o tre zadania dla t = 0, mamy x = 0, gdy A = 0. Wtedy powysze rwnanie dla dowolnego t przyjmie posta:
x = B sin t.
57

Wyliczajc prdko jako pochodn x po czasie otrzymamy:

dx
= B cos t ,
dt
ale dla t = 0, v = v0. Zatem z przeksztacenia wzoru mamy:
v=

v0 .

B=

Ostatecznie rwnanie ruchu bdzie miao posta:

x=

v0
sin t .

Po podstawieniu liczb otrzymamy:

x=

20
sin t .

2.7. Punkt materialny porusza si ruchem harmonicznym ookresie drga T = 0,8 s

i amplitudzie A = 5 cm. Obliczy redni prdko punktu na drodze S = 0,5 A,
liczc: a) od pooenia rwnowagi, b) od pooenia skrajnego.
Rozwizanie
rednia prdko wyraa si wzorem:
a) vr =

0 , 5A
,
t1

gdzie t1 jest czasem liczonym od pooenia rwnowagi do poowy amplitudy. Czas ten wyliczamy w sposb nastpujcy:

1
A = Asin t1 ,
2
std

t1 = ,
6
T
wic

t1 =

T,
12

i ostatecznie vr 1 = 37,5 cm/s.

58

b) vr 2 =

0,5A ,
t2

gdzie t2 jest czasem liczonym od skrajnego pooenia:

A = Asin( t 2 + )
2
2
lub

1
A = Acos t 2 .
2
Czas t2 wyliczamy analogicznie jak w przypadku a):

t2 =

T,
6

wic
vr 2 = 18,7 cm/s.
2.8. Punkt materialny uczestniczy jednoczenie w dwch ruchach harmonicznych
skierowanych: x1 = 8 sin (w t + /6), x2 = 6 sin (w t + /2). Znale amplitud,
faz pocztkow ruchu wypadkowego i napisa jego rwnanie. (Patrz: Kurs
fizyki I, Jaworski i in. Rozdz. o skadaniu drga wzdu prostej).
Rozwizanie
Skadanie drga o jednakowym kierunku znacznie si upraszcza jeli drgania przedstawi si w postaci wektorw amplitud na paszczynie (rys. 2.1). Tak
otrzymany schemat nosi nazw diagramu wektorowego. Wskaz, jest wektorem
o dugoci rwnej amplitudzie drga, a jego kierunek tworzy z osi x kt rwny
fazie drga.
y
y

A
A2

A1

1
x1

y1

x2

Rys. 2.1. Amplituda A jest wypadkow dwch amplitud: amplitudy A1 oraz amplitudy A2.

59

By zilustrowa tre zadania wemy ciarek na sprynie. Punkt zawieszenia spryny jest poddany drganiom resorw wagonu. Zatem ciarek wykonuje ruch drgajcy, ktry skada si zdwch drga w jednym kierunku, drga
wasnych i drga resorw.
Warto dugoci amplitudy wypadkowej A mona wyliczy ztwierdzenia
cosinusw:

A = A12 + A 22 2 A1A 2 cos

Z rys. 2.1 wynika, e

A = A12 + A 22 + 2A1A 2 cos( 1 2 ) .

Po podstawieniu wartoci liczbowych z zadania otrzymamy:

=
A

=
148 cm 12 ,2 cm.

Tangens kta wyliczamy ze wzoru:

tg =

y1 + y 2
(patrz rys. 2.1)
x1 + x 2

gdzie y1, y2, x1, x2 s okrelone przez funkcje sinus i cosinus.

Zatem tg =

A1 sin1 + A 2 sin2
.
A1 cos 1 + A 2 cos 2

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

tg = 1,445.
Rwnanie drgania wypadkowego bdzie miao posta:

x = 148 sin ( t + arctg1, 445 ) ,

x = 148 sin ( t + 0 ,3 ) .
2.9. Punkt materialny uczestniczy jednoczenie w dwch ruchach harmonicznych
wzajemnie prostopadych o jednakowych amplitudach, okresach i tych samych
fazach pocztkowych rwnych zeru: x = Asint, y = Asint. Znale ruch
wypadkowy.
60

Rozwizanie
Met. I (wykrelna)
Rysujemy dwa okrgi styczne do dwch ssiednich bokw kwadratu o boku
rwnym rednicy okrgw. Nastpnie, rzutujemy ruch jednostajny punktu po
okrgach na pole kwadratu. Punkty przecicia si prostych w kwadracie wyznaczaj tor punktu ( w tym przypadku bdzie to prosta).
4

3
2
1

4
3
1

Rys. 2.2. Dwa ruchy jednostajne po dwch okrgach stycznych do kwadratu rzutowane
na pole tego kwadratu daj szukany tor ruchu wypadkowego (w tym przypadku
prost).

Met. II (rachunkowa)
Z powyszych dwch rwna naley wyrugowa parametr t (czas). W tym
celu wystarczy podzieli stronami obydwa rwnania:

y
=1
x
lub
y=x.
Ruch wypadkowy bdzie odbywa si po prostej y = x nachylonej do osi 0X
pod ktem 45 z amplitud:

A w = A 2.

61

Jeeli amplitudy ruchw harmonicznych skadowych s rne, np. A i B odpowiednio, to wypadkowy ruch odbywa si bdzie po prostej nachylonej do
osi OX pod ktem rnym od 45 takim, e

tg =

A.
B

2.10. Punkt materialny uczestniczy jednoczenie w dwch ruchach harmonicznych wzajemnie prostopadych o jednakowych amplitudach, okresach ale rnice si fazami pocztkowymi o /2:
x = A sin t,

y = A sin( t +

.
)
2

Znale ruch wypadkowy.

Rozwiznie
Metoda I (graficzna). Postpujemy podobnie jak w zadaniu poprzednim.
1

2
3
4

5
6

2
3
4
5

Rys. 2.3. Punkty przecicia prostych pochodzcych od rzutowania punktw zokrgw,

ukadaj si na torze ruchu wypadkowego. W tym przypadku na okrgu o promieniu
A, co wida na rysunku

Metoda II (rachunkowa)
Z powyszych rwna naley wyrugowa parametr t (czas). Wtym celu
drugie rwnanie przeksztacamy, korzystajc ze wzoru redukcyjnego, nastpnie
62

podnosimy do kwadratu obie strony rwna:

x 2 = A2 sin2 t,
y2 = A2 cos2 t
i dodajemy stronami:
x2 + y2 = A2.
Ruch wypadkowy odbywa si wic po okrgu o promieniu A.
Jeeli amplitudy byyby rne, to wypadkowy ruch punktu odbywaby si
po elipsie. Jeeli dwa ruchy harmoniczne rni si okresami i fazami pocztkowymi, to torami ruchu wypadkowego s krzywe rnego ksztatu zwane
krzywymi Lissajous. Rys. 2.4 (zad. 2.11).
2.11. Punkt materialny uczestniczy jednoczenie w dwch ruchach harmonicznych wzajemnie do siebie prostopadych o jednakowych amplitudach i jednakowych fazach pocztkowych ale o rnych okresach: T1 = 1 s oraz T2 = 2 s:
x = A sin 2 t,
y = A sin t.
Znale ruch wypadkowy.
Rozwizanie
Wyrugowanie parametru t, z obydwch powyszych rwna, w celu wyznaczenia rwnania toru ruchu wypadkowego, prowadzi do skomplikowanej
zalenoci y = f(x). Dlatego te w takich przypadkach stosujemy metod wykreln. Zaznaczamy wychylenie punktu z pooenia rwnowagi co 1/8 s.
1
2
3
5

3
2
1

Rys. 2.4 Punkty przecicia si prostych w polu kwadratu wyznaczaj krzyw Lissajous

63

2.12. Jeeli maksymalna energia kinetyczna punktu wykonujcego drgania harmoniczne wynosi E0 , to jaka bdzie jej warto w odlegoci amplitudy od
pooenia rwnowagi?
Rozwizanie
Warto energii kinetycznej w dowolnym punkcie amplitudy wyraa si
wzorem:

Ek =

m v2
2

gdzie v = A cos t.
Mamy wic

m 2 2 2
A cos t . (2.8)
2
Funkcj cos t zamieniamy na sin t:
Ek =

cos2 t = 1 sin2 t.
Wzr (2.8) przyjmie teraz posta:

m 2 A2
Ek =
(1 sin2 t )
2
ale
lub

x = A sin w t

3
A = A sin t .
4
Std

sin t =

3
4.

Energia kinetyczna rozpatrywanego punktu wyrazi si teraz wzorem:

m 2 A2
9
Ek =
1 .
2
16

64

Wyraenie

m 2 A2
= E0 jest energi maksymaln, wic ostatecznie
2

szukana energia kinetyczna bdzie:

Ek =

7
E0 .
16

2.13. Probwka o masie m1 i polu przekroju S zawiera nieco rtci o masie m2 ipywa w wodzie w pozycji pionowej (rys. 2.5). Po wychyleniu z pooenia rwnowagi w kierunku pionowym, probwka wykonuje drgania. Obliczy okres
drga, jeeli gsto wody przyjmiemy , a wszelkie opory pominiemy.
Rozwizanie

0
xx

x
Rys. 2.5. Na probwk zanurzon w wodzie na dodatkow gboko x ( w stosunku do
pooenia rwnowagi) dziaa dodatkowa sia wyporu skierowana do gry, ktra peni
rol siy sprystoci w ruchu harmonicznym

Probwka w stanie rwnowagi:

mg = Fwyp = V0g.
gdzie V0 objto zanurzonej prbwki w stanie rwnowagi.
W przypadku dodatkowego zanurzenia probwki w stosunku do pooenia rwnowagi, pojawia si dodatkowa sia wyporu, ktra bdzie stanowi
si sprystoci, dziaajc przeciwnie do wychylenia, zwan si zwracajc.
Wprzypadku w/w probwki sia ta jest okrelona prawem Archimedesa:
65

Fx = Vg,
gdzie

jest gstoci cieczy,

V objtoci dodatkowego zanurzenia probwki,

ale V = S x, mamy wic:

Fx = -S x g.
Iszy sposb:
Korzystajc z 2-giej zasady dynamiki moemy napisa rwnanie rniczkowe ruchu harmonicznego:

m
gdzie

d2 x
= S gx , (2.9)
dt 2

m = m1 + m2 .
Rwnanie (2.9) mona zapisa w postaci:

Sg
d2 x
+
x =0.
2
dt
m1 + m 2
Jest to szukane rwnanie rniczkowe ruchu ciaa drgajcego. Wspczynnik przy x jest rwny 02.
Mamy wic

4 2
Sg
,
=
2
T
m1 + m 2
skd

T = 2

m1 + m 2
.
Sg

II-gi sposb:
Si zwracajc porwnujemy z si w ruchu harmonicznym okrelon
jako iloczyn masy danego ciaa przez jego przypieszenie uzyskiwane w ruchu
harmonicznym:

Fx=max,
66

gdzie

Fx=-Sgx,
ax=-2x,
a =
x

4 2
x,
T2

S gx = m

4 2 ,
x
T2

gdzie m = m1 + m2.
Szukany okres drga wyrazi si wzorem:

T = 2

m1 + m 2
.
Sg

2.14. W rurce zgitej w ksztacie litery U znajduje si nieco rtci o dugoci L.

Obliczy okres drga rtci, gdy zostanie ona wytrcona z pooenia rwnowagi
oraz napisa kinematyczne rwnanie ruchu drgajcego rtci, jeeli najwiksza
rnica poziomw rtci wynosi h = 2 x (rys. 2.6).
Rozwizanie

Rys. 2.6. Si kierujc w tym przypadku jest ciar supka rtci o wysokoci h = 2 x

Si kierujc w tym zadaniu jest ciar supka rtci spowodowany rnic

poziomw tj. h = 2 x, gdzie x jest wychyleniem rtci z pooenia rwnowagi
wgr iw d odpowiednio w jednym i drugim ramieniu.
67

Zatem sia ta, skierowana zawsze przeciwnie do wychylenia wyrazi si

wzorem:
Fx = -S 2 x g,
gdzie S - jest polem przekroju poprzecznego rurki,
- jest gstoci rtci,
x - wychyleniem z pooenia rwnowagi liczonym od rodka drga.
Zgodnie z drug zasad dynamiki, moemy napisa:
m

d2 x
= S2 gx
dt2

lub

d2 x 2 S g
x =0,
+
dt 2
m
gdzie m jest mas caej rtci, ktr naley wyrazi w funkcji dugoci supa
tej rtci L:
m = L S .
Mamy wic

d2 x 2 g
+
x = 0 , (2.10)
dt 2
L

skd

2 g 4 2
= 2
L
T .
Szukany okres drga wyrazi si wzorem:

T=2

L
.
2g

W celu uzyskania kinematycznego rwnania ruchu naley rozwiza rwnanie (2.10). Rozwizaniem tego rwnania jest woglnym przypadku funkcja:
x = A cos t + B sin t.
Tutaj otrzymamy:

68

x = A cos

2g ,
2g
t + B sin
t
L
L

dla t = 0, otrzymamy x = A, ale x = h/2 (patrz rys. 2.6), wic A = h/2.

W celu okrelenia drugiej staej B naley wzi pod uwag prdko
v=

2g
2g
2g .
dx
h 2g
sin
=
t+B
cos
t
2 L
dt
L
L
L

Z warunkw pocztkowych mamy dla t = 0, prdko v = 0. Wtedy z powyszego rwnania B = 0.

Zatem szukane rwnanie kinematyczne ruchu bdzie miao posta:
x=

2g .
h
cos
t
2
L

2.15. Na dwch rolkach o jednakowych promieniach, odlegych od siebie o 2 L pooono symetrycznie desk o masie m. Rolki obracaj si do siebie w przeciwnych kierunkach jak pokazuje rys. 2.7. Obliczy okres drga deski po wychyleniu jej zpooenia rwnowagi, jeeli wspczynnik tarcia pomidzy rolkami
adesk jest jednakowy i wynosi .
Rozwizanie
y
2L
x

N1

S T
2

T1

N2
N2

N1
O

Rys. 2.7. Si zwracajc bdzie tutaj sia tarcia tym wiksza im bdzie wikszy nacisk
deski na rolk, wynikajcy z przesunicia deski

Po wytrceniu deski z pooenia rwnowagi si zwracajc bdzie tutaj wypadkowa si tarcia ze strony obu rolek.
69

Wsprzdna wektora siy wypadkowej wynosi:

Fx = (T2 - T1).
Poniewa
T1 = N1 i T2 = N2, to
Fx = (N2 N1), (2.11)
gdzie N1, N2 s siami nacisku rolki pierwszej i drugiej na desk.
Momenty si dziaajce na desk wzgldem rodka jej masy S, s rwne sobie
w dowolnej chwili, czyli przy dowolnym wychyleniu deski, a wic i wmomencie maksymalnego wychylenia deski zpooenia rwnowagi. Zatem moemy
napisa:
N1( L + x ) = N2 ( L - x ).
Po przeksztaceniu, otrzymamy:
lub

L (N2 - N1) = x (N2 + N1)

x
( N1 + N2 )
L
.
Wynik ten wstawiamy do rwnania ( 2.11). Jest to wsprzdna xowa siy
kierujcej:
N2 N1 =

Fx =

x
( N1 + N2 )
L

ale
N1 + N2 = m g
wic

x
mg
L
Wynik ten wstawiamy do wzoru:
Fx =

m a = Fx
czyli
m

70

d2 x
x
=
mg,
2
dt
L

d2 x x
+
g =0.
2
L
dt
Std

g
4 2
= 2 = 2 ,
L
T
ostatecznie wic
T = 2

L .
g

2.16. W cylindrze zamknitym na obu kocach i napenionym gazem dwuatomowym, znajduje si tok, ktry rozdziela gaz na dwie poowy (rys. 2.8). Cinienie
gazu na obydwie strony toka wynosi p = 105 N/m2. Tok wytrcony z pooenia
rwnowagi na niewielk odlego zaczyna drga. Przemian w gazie mona
traktowa jako adiabatyczn. Obliczy okres drga, jeeli masa toka wynosi
m = 1,5 kg, odlego toka od denka ( w przypadku rwnowagi) L=0,2 m, pole
powierzchni toka S = 10-2 m2, a wykadnik adiabatyczny = 1,4. Tarcie toka
ocianki cylindra pomijamy.
Rozwizanie

Rys. 2.8. Po wychyleniu toka z pooenia rwnowagi bdzie na niego dziaa sia wypadkowa, ktra bdzie si zwracajc

Po wychyleniu toka z pooenia rwnowagi, wypadkowa sia dziaajca na

tok wyrazi si wzorem:
Fw = F1 F2,
gdzie F1 = F0 + dF,
F2 = F0 dF,
71

a F0 = pS, gdzie F0 jest si dziaajca na tok przed jego przesuniciem,

wic
Fw = F0 + dF F0 + dF,
ale

Fw = 2dF,

dF = S dp
wic
Fw = 2 S dp, (2.12)
gdzie: dp jest zmian cinienia spowodowan zmian objtoci, ktr mona wyliczy z przemiany adiabatycznej:
pVK = C.
Po zlogarytmowaniu bdziemy mieli:
ln p + K lnV = ln C.
Po zrniczkowaniu otrzymamy:
dp
dV
+K
=0,
p
V

skd

dp = K p

dV .
V

Rwnanie (2.12) przyjmie teraz posta:

FW = 2 S K p

dV ,
LS

gdzie dV = S x.
Sia Fw jest si kierujc, wic rwnanie rniczkowe ruchu harmonicznego toka przyjmie posta:

d2 x
Sx
= 2 S K p
2
dt
LS

lub

d2 x 2 S K p
+
x =0,
dt 2
mL
72

wic

4 2 2 S K p
,
=
T2
mL
skd

T=2

mL ,
2SpK

T = 0,065 s.
2.17. Punkt materialny porusza si w pomylanym tunelu przechodzcym przez
rodek Ziemi. Obliczy okres drga oraz prdko, z jak przechodzi ten punkt
materialny przez rodek Ziemi, jeeli dany jest promie Ziemi R i przypieszenie ziemskie na powierzchni Ziemi go. Ziemi traktujemy jako kul o staej
gstoci.
Rozwizanie
m

R
r

Rys. 2.9. Przypieszenie ziemskie wewntrz Ziemi jest wprost proporcjonalne do odlegoci od rodka Ziemi

Naley obliczy przypieszenie ziemskie w odlegoci r od rodka Ziemi

(rys. 2.9).

M 
4
g 0 = G 3 R , M = V = R 3
R
3
natomiast

M
g r = G 3r r ,
r

Mr = Vr =

4
r3
3

73

gdzie M jest mas caej kuli ziemskiej a Mr mas kuli opromieniu r. Warstwa zewntrzna powoki kulistej poza kul opromieniu r nie wpywa na przypieszenie gr (zad. 1.20).
Mamy wic na powierzchni Ziemi:
4
R 3 



4
g o = G 3 3
R , a po uproszczeniu: g o = G R ,
3
R
natomiast wewntrz Ziemi:

4
r3

4
g r = G 3 3
r , a po uproszczeniu: g r = G r .
3
r
Wartoci g0 i gr wynosz:
4
4
g 0 = G R oraz g r = G r .
3
3
Po podzieleniu stronami tych rwna, otrzymamy:

g0 R ,
=
gr r
skd

gr = g0

r . (2.13)
R

Jeli o OX biegnie od rodka Ziemi ku powierzchni (z zerem w rodku), to

sia zwracajca wynosi:
g
F = m 0 x .
R
Rwnanie rniczkowe ruchu punktu w fikcyjnym tunelu ziemskim bdzie
miao posta:

d2 x
x
= m g 0
2
dt
R

lub

d2 x g 0
+ x =0,
dt 2 R

74

02 =

g0 ,
R

std

T=2

R
.
g0

Podczas ruchu ciaa w stron rodka Ziemi, prdko jest:

v =

dx
dt

v=

dx dv
dr dv
=
(2.14)
dt dv
dv dt

lub

ale
dv
= a= g r
dt

lub (na mocy 2.13):

r .
dv
= g0
dt
R
Zastpujc r przez x, rwnanie (2.14) mona przeksztaci nastpujco:

vdv = -g 0

x
dx .
R

Powysze rwnanie cakujemy stronami:

v max

v dv = -

g0 0
x dx ,
R R
0

g 1
1 2
v = 0 x2 ,
R 2 R
2
v2 =

g0
R 2 ) .
(
R

Ostatecznie, warto prdkoci w rodku Ziemi wyrazi si wzorem:

v max = g 0 R .
75

2.18. Obliczy okres drga wahada matematycznego o dugoci L, gdy dane jest
przypieszenie grawitacyjne g.
Rozwizanie
Warto siy zwracajcej F (rys. 2.10) w ruchu kulki wahada wyraa si wzorem:
F = m g sin. (2.15)

F1

mg

Rys. 2.10. Si kierujc w ruchu kulki wahada jest skadowa siy cikoci kulki
wkierunku stycznej do toru

F1

Dla maych ktw (7) moemy przyj, e

x .
L
Wtedy uk OA jest w przyblieniu rwny wychyleniu x.
Wzr (2.15) w zapisie wsprzdnych przyjmie posta:
sin =

Fx = m g

x
.
L

Zgodnie z drug zasad dynamiki moemy napisa nastpujce rwnanie:

m
lub

76

d2 x
x
= m g
2
dt
L

d2 x g
+ x =0,
dt 2 L

Mamy wic

4 2 g .
=
T2
L
Skd ostatecznie otrzymamy szukany okres drga:

T=2

L.
g

II-gi sposb oparty na zasadzie zachowania energii:

Suma energii potencjalnej i kinetycznej w dowolnym punkcie toru kulki
wahada jest wielkoci sta, (siy oporu pomijamy) i wynosi:

m g h+

m v2
= const ,
2

gdzie
h = L - L cos.
Mamy wic
2

1
ds
(2.16)
m g L (1 - cos ) + m = const .
2
dt

Naley prdko v =

ds
wyrazi w funkcji kta :
dt

s = L, (s jest dugoci uku).

d .
ds
=L
dt
dt
Rwnanie (2.16) przyjmie teraz posta:

g L (1 - cos ) +

1 2 d
L
= const .
2
dt

Pochodna wzgldem czasu w powyszym rwnaniu bdzie rwna si zeru:

g L sin

d 1 2 d 2 d
+ L2 2
=0.
dt 2
dt dt

Dla maych ktw sin = ( wyraamy w mierze ukowej) wic:

77

d 2
+g =0
dt 2

lub

d 2 g
2
+ = 0 , (wspczynnik przy jest rwny ), wic:
2
dt
L

4 2 g
=
T2
L,

std

T=2

L.
g

2.19. Wagon z zawieszonym na suficie wahadem matematycznym porusza si po

torze poziomym z przypieszeniem a. Obliczy okres drga tego wahada jeeli
jego dugo wynosi L,a kt wychylenia z pooenia rwnowagi jest niewielki
(<7).
Rozwizanie

Fb
FW

F1

mg F
W



Rys. 2.11. Na kulk wahada dziaaj dwie siy: jej ciar mg oraz sia bezwadnoci

Fb

W ukadzie zwizanym z wagonem na kulk wahada zawieszonego u sufitu

tego wagonu dziaaj dwie siy: ciar kulki mg i sia bezwadnoci Fb . Nitka
78

wahada ustawi si w kierunku siy wypadkowej (rys. 2.11), ktrej warto bezwzgldna wyrazi si wzorem:

Fw =

(m a ) + (m g )
2

. (2.17)

Wok tego kierunku kulka wahada wykonuje drgania.

Wprowadzamy ukad wsprzdnych w ten sposb, e o OY pokrywa si

zkierunkiem siy wypadkowej FW (Rys. 2.11).

Si kierujc bdzie tutaj skadowa styczna siy wypadkowej FW wyraona

przez wsprzdn:

F1 =

(m a ) + (m g )
2

Dla maych ktw: sin =

Fx = m a 2 + g 2

sin .
x
i F1 moemy wyrazi przez jej wsprzdn:
L

x.
L

Rwnanie rniczkowe ruchu kulki wahada we wprowadzonym ukadzie

wsprzdnych bdzie miao posta:

d2 x
m 2 2
=
a +g x
2
dt
L

lub

Ale

d2 x 1 2 2
+
a +g x = 0.
dt 2 L
1 2 2
4 2
a + g = 02 = 2 ,
L
T

wic szukany okres drga bdzie:

T=2

L
a +g
2

79

2.20. Wzek zaopatrzony w statyw, na ktrym zawieszono wahado matematyczne

stacza si swobodnie po rwni pochyej nachylonej do poziomu pod ktem .
Obliczy okres waha tego wahada, jeeli jego dugo wynosi L, a tarcie iopory ruchu pomijamy.
Rozwizanie
W ukadzie zwizanym z wzkiem na kulk wahada bd dziaa dwie siy: jej


ciar mg i sia bezwadnoci F b . Warto wypadkowej tych si wyrazi si wzorem:

Fw = m g cos.
y

Fb

Fw

mg



Rys. 2.12. Ciar kulki mg i sia bezwadnoci F b daj si wypadkow

FW

Kulka wahada bdzie si waha wok tej siy wypadkowej (Rys. 2.12), natomiast sia kierujca wyrazi si wzorem:
Fx = - m g cos sin,
gdzie jest ktem wychylenia od kierunku siy wypadkowej (od kierunku
prostopadego do rwni).
Dla maych wartoci kta mona przyj, e

x.
L
Rwnanie rniczkowe ruchu kulki wahada bdzie miao posta:
sin =

80

d2 x
x
= m g cos
2
dt
L

lub

cos
d2 x
+g
x = 0 ,
2
dt
L
std
4 2 g
= cos .
T2
L
Ostatecznie bdziemy mieli:

T=2

L
.
g cos

2.21. Znale minimaln czsto drga rwni pochyej, wkierunku prostopadym

do jej powierzchni, przy ktrej znajdujce si na niej ciao zacznie si zsuwa,
jeeli dany jest kt nachylenia rwni = 10, amplituda drga A = 10 cm, wspczynnik tarcia statycznego k = 0,4.
Rozwizanie
Ciao nie zsuwa si z drgajcej rwni pochyej, gdy skadowa siy cikoci
rwnolega do rwni (P = mg sin) jest mniejsza lub w granicznym przypadku
rwna maksymalnej wartoci siy tarcia statycznego (Tsm = kRg), przy wychyleniu z pooenia rwnowagi rwnym amplitudzie w jego grnym pooeniu,
czyli:
mgsin kRg,
gdzie Rg sia nacisku rwni pochyej na ciao. Z II zasady dynamiki dla tego
pooenia mamy:
mgcos Rg = m422A,
skd
Rg = mgcos m422A.
Wyjciowa nierwno przyjmuje posta,
mg sin k( mg cos - m 4 2 2 A ).

Po rozwizaniu tej nierwnoci otrzymujemy:

1
2

g ( k cos - sin ) , = 1 s-1.

kA

Ciao zacznie zsuwa si z rwni, jeli przekroczy warto 1 1/s.

81

2.22. Wyprowadzi wzr na okres drga wahada fizycznego. Dany jest moment
bezwadnoci wahada (wzgldem punktu zaczepienia) I, odlego rodka
cikoci od osi obrotu r0, masa wahada m oraz przypieszenie ziemskie g.
Rozwizanie
Wahado fizyczne dowolna brya zawieszona powyej rodka cikoci
(Rys. 2.13).
O
ro
C

s
Fs

Fr

mg

Rys. 2.13. Dowolna brya zawieszona powyej jej rodka cikoci stanowi wahado fizyczne


Si cikoci m g rozkadamy na dwie skadowe: radialn Fr oraz na

styczn Fs do toru, zakrelonego przez rodek cikoci bryy. Skadowa styczna powoduje ruch harmoniczny wahada i wyrazi si wzorem:
FS = mg sin.
Znak minus, oznacza, e sia styczna jest przeciwnie skierowana do
wychylenia.
Dla maych ktw sin = (w mierze ukowej) zatem:
FS = mg .
Podobnie moment siy wzgldem osi obrotu jest przeciwnie skierowany do

wychylenia ktowego i wynosi:
M = -mg r0 .
Z drugiej zasady dynamiki dla ruchu obrotowego bryy, ten sam moment
siy rwna si:
82

M=

d 2 ,
I
dt 2

gdzie I jest momentem bezwadnoci bryy wzgldem osi obrotu O.Przez

porwnanie powyszych momentw si otrzymujemy rwnanie rniczkowe
ruchu harmonicznego wahada fizycznego:

m g r0
d 2
+
= 0 .
2
dt
I
2
Wspczynnik przy kcie rwny jest w0 ;

4 2 m g r0 ,
=
T2
I
std

T2 = 4 2

I
m g r0

albo

T=2

I . (2.18)
m g r0

2.23. Do kocw prta o masie m1 = 60 g i dugoci L = 0,5 m przymocowano

dwie kulki o masach m2 = 90 g i m3 = 70 g oznikomo maych rozmiarach. Prt
ten zawieszono tak, e moe on wykonywa drgania wok osi przechodzcej
przez jego rodek (rys. 2.14). Obliczy okres drga tak utworzonego wahada
fizycznego. Przyj g = 10 m/s2.
Rozwizanie
Naley wyznaczy rodek cikoci utworzonego wahada fizycznego i jego
odlego od osi obrotu. W tym celu korzystamy z rwnoci momentw si
wzgldem rodka cikoci: (co najatwiej uczyni gdy prt uoymy w pozycji
poziomej):

83

m3

L
ro

m2

Rys. 2.14. Kulki razem z prtem tworz wahado fizyczne

  

MF3 + MF1 + MF2 = 0

1
L

F3 + r0 + F1r0 F2 r0 = 0
2
2

m 3 g + r0 + m1 g r0 = m2
2

m3
skd

g r0 ,
2

L
L
+ m3r0 + m1r0 = m2 m2 ro ,
2
2

L
( m2 m3 )
.
r0 = 2
m1 + m 2 + m 3
Naley jeszcze obliczy cakowity moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu: wiedzc, e moment bezwadnoci samego prta wzgldem osi przechodzcej przez jego rodek wynosi:

I=

1
m1L2 .
12

Zatem cakowity moment bezwadnoci bdzie rwny:

I=
84

1
L2
L2
m1L2 + m 2 + m 3
12
4
4

lub

I=

1 2
L ( m1 + 3 m 2 + 3 m 3 ) .
12

Otrzymane wartoci na r0 i na I wstawiamy do wzoru na okres waha wahada fizycznego (2.18).

m1 + 3 m 2 + 3 m 3
L,
6 g ( m2 m3 )

T=2
T = 2,95 s.

2.24. Jednorodna kula o promieniu R0 moe wykonywa drgania swobodne wok poziomej osi przechodzcej przez jeden z punktw O na powierzchni kuli.
Obliczy okres drga.
Rozwizanie

O
R0

Rys. 2.15. Kula o promieniu R0 zawieszona w punkcie stycznoci, wytrcona z pooenia

rwnowagi wykonuje drgania harmoniczne

Wychodzimy ze wzoru na okres drga wahada fizycznego:

T=2

I ,
m g r0

gdzie I jest momentem bezwadnoci wzgldem punktu zaczepienia:

I = I0 + m R 02

,
85

I=

2
m R 20 + m R 20 ,
5

I=

7
m R 20 .
5

Mamy wic:

T=2

7 m R 20 ,
5 m g R0

T=2

7 R0 .
5 g

2.25. Arkusz blachy w ksztacie kwadratu o boku a, waha si wok poziomej osi przechodzcej wzdu jednej z krawdzi kwadratu (rys. 2.16). Obliczy okres drga.
Rozwizanie
r
r0

dr

mg

Rys. 2.16. Momentem zwracajcym jest moment siy ciaru arkusza blachy wzgldem
osi obrotu

Korzystamy ze wzoru na okres drga wahada fizycznego

T=2

86

I ,
m g r0

gdzie I jest momentem bezwadnoci wzgldem osi obrotu, ktry wyprowadzamy w sposb nastpujcy:
Dzielimy arkusz blachy na paski rwnolege do osi obrotu. Szeroko paska
wynosi dr, a jego odlego od osi obrotu wynosi r (rys. 2.16). Moment bezwadnoci jednego paska wzgldem osi obrotu wyraa si wzorem:
dI = dm r2,
gdzie
dm = a dr b ,
b jest gruboci blachy,
gsto materiau.
Mamy wic
dI = a dr b r2,
a

I = a b r 2 dr ,
0

I= a b

1 3,
a
3

ale
a2 b = m,
std

I=

1
m a2 .
3

Szukany okres drga wyrazi si wic wzorem:

T=2

2a
3g

2.26. Cylinder peny i jednorodny o masie m wykonuje mae drgania harmoniczne pod dziaaniem dwch jednakowych spryn o wspczynnikach sprystoci kadej spryny k (rys. 2.17). Obliczy okres drga, gdy wszelkie tarcia
pominiemy.
Rozwizanie
Na cylinder w punkcie A dziaaj siy pochodzce od dwch odksztaconych spryn:
87

ale

F1 = kx1,

F2 = kx2,

x1 = x2 = x,
to sia dziaajca na cylinder wynosi :
F = F1 + F2 = 2kx.

F1

F2
A

Rys. 2.17. Pod wpywem odksztaconych spryn, cylinder przetacza si na odcinek x

zpooenia rwnowagi ruchem harmonicznym

Zgodnie z drug zasad dynamiki dla ruchu obrotowego, moment wypadkowej siy sprystoci wzgldem chwilowej osi obrotu O rwna si iloczynowi
przypieszenia ktowego 0 przez moment bezwadnoci I0.
2kx 2R = 0 I0
Uwzgldniajc, e

0 =

a0 ,
2R

oraz

3
I0 = m R 2
2

(bo z tw. Steinera mamy: I0 = mR2 + mR2).

Otrzymamy: 16 k x = 3a0 m, ale

a0 = 2 2x,

88

wic

8k ,
3m

skd

3m .
2k

T =

Mona te identyczny wynik uzyska z zasady zachowania energii dla ukadu dwch spryn i walca: suma wszystkich rodzajw energii jest staa:

m v 20 I 2
1
2 k x2 +
+
=C,
2
2
2
gdzie I jest momentem bezwadnoci walca wzgldem jego osi obrotu.
Prdko rodka cylindra jest dwa razy mniejsza od prdkoci punktu A na
obwodzie walca, wic:

v0 =

v
2

oraz

v .
2R

Mamy zatem:
m v2 1 1
v2
+ mR 2
=C .
2 4 2 2
4 R2
Nastpnie, naley zrniczkowa obie strony rwnania wzgldem czasu:
kx 2 +

dx m
dv
dv 1
+ 2v
+ m 2v
=0.
dt 8
dt 16
dt
Uwzgldniajc, e
2 kx

dx
dv
=v
=a,
dt
dt
oraz
a = 2 2x,

89

otrzymamy

3
2k = 2 m ,
4

skd bdzie:

8k .
3m

Ostatecznie
T = 2

3m
3m
.
=
8k
2k

2.27. Jednorodna kulka o promieniu r, toczc si bez polizgu po wewntrznej

stronie cylindra o promieniu R wykonuje drgania harmoniczne (rys. 2.18).
Obliczy okres tych drga.
Rozwizanie

mg
Rys. 2.18. Jednorodna kulka o promieniu r, znajdujca si na wewntrznej powierzchni
cylindra o promieniu R odchylona od pooenia rwnowagi wykonuje drgania harmoniczne

Zgodnie z II zasad dynamiki dla ruchu obrotowego mamy

M = I = mgx = mgr sin = mgr

gdzie:
90

x
.
R r

M jest momentem siy cikoci wzgldem chwilowej osi obrotu, wartoci przypieszenia ktowego ruchu obrotowego kulki wzgldem chwilowej osi obrotu. Warto przypieszenia ktowego ma nastpujcy zwizek z wartoci stycznego przypieszenia liniowego rodka kulki:

a
.
r

I jest momentem bezwadnoci kulki wzgldem chwilowej osi obrotu, ktry zgodnie z twierdzeniem Steinera wynosi:
I = I0 + m r2.
I0 jest momentem bezwadnoci kulki wzgldem jej rodka cikoci, ktry
przedstawia si wzorem:

I0 =

2
m r2 .
5

Moment siy przedstawi si teraz wzorem:

2
a
M = mr 2 + mr 2 .
5
r
Mamy wic:

x .
7 2a
r m = m g r
5 r
R -r
Std
5
x .
a= g
7 R -r
Warto przyspieszenia liniowego w ruchu harmonicznym wyraa si wzorem:
a = 2 x.
Bdzie wic

2 =

5 g ,
7 R -r

std

5 g
7 R -r

i ostatecznie

T=2

7 (R - r ) .
5g
91

2.28. Kula o promieniu r = 5 cm wisi na cienkim druciku o dugoci L = 10

cm (rys. 2.19). Obliczy bd wzgldny jaki popeniamy traktujc powysze
wahado jako wahado matematyczne o okresie T i dugoci L0 = L + r . Moment bezwadnoci kuli wzgldem punktu zawieszenia obliczamy ze wzoru:
2
I=
m r 2 + m ( L + r )2 .
5
Rozwizanie

Rys. 2.19. Kula zawieszona na druciku stanowi wahado fizyczne. Naley obliczy jaki
bd popeniamy, traktujc takie wahado jak wahado matematyczne

Okres wahada matematycznego wyraa si wzorem:

Tm = 2

L+r
.
g

Natomiast okres wahada fizycznego wyraa si wzorem nastpujcym:

T=2

I
m g (L + r)

albo

2
2
m r2 + m (L + r )
T=2 5
m g (L + r )

92

lub

2 2
2
r + (L + r )
.
T=2 5
g (L + r )
Bd wzgldny bdzie:

B=

B=

T - Tm
,
T

2 2
2
r + (L + r )
L+r
2 5
2
g
g (L + r )
2 2
2
r + (L + r )
2 5
g (L + r )

Po przeksztaceniach bd wzgldny wyrazi si wzorem:

B = 1 (L + r )

1
.
2 2
2
r + (L + r )
5

Po wstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

B = 0,022,
B = 2,2 %.

2.29. Jednorodny krek o promieniu R moe obraca si wok poziomej

osi prostopadej do tarczy przechodzcej przez punkt na obwodzie. Obliczy
okres drga tumionych krka, jeeli logarytmiczny dekrement tumienia wynosi .
Rozwizanie
Okres drga tumionych wylicza si ze wzoru:

= 02 - 2

(2.19)
gdzie 0 jest czstoci koow drga nietumionych,
93

 jest wspczynnikiem tumienia.

T = jest logarytmicznym dekrementem tumienia.
Wzr (2.19) przyjmie teraz posta:
4 2 4 2 2 , (2.20)
= 2 2
T2
To
T

gdzie T0 jest okresem drga nietumionych, ktry wyliczamy ze wzoru:

T0 = 2

I .
mgR

I jest momentem bezwadnoci wzgldem punktu zawieszenia tarczy, ktry wyraa si wzorem:
I = I0 + mR2,
1
I = mR 2 + mR 2 ,
2
3
I = mR 2 .
2
Mamy wic

T0 = 2

3R
2g .

Szukany okres drga krka wyliczymy ze wzoru (2.20):

T=

3R
( 4 2 + 2 ) .
2g

2.30. Zawieszone na sprynie ciao wydua j o x = 9,8 cm. Obliczy okres

drga tumionych, jeeli dane ciao przesunito wd w stosunku do pooenia rwnowagi i puszczono swobodnie. Logarytmiczny dekrement tumienia
drga wynosi = 3,1.
Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na czsto drga koowych tumionych, (2.20):
4 2 4 2 2 .
= 2 2
T2
T0
T

T0 naley wyznaczy w zalenoci od x:

94

o2 =

k
m

lub

4 2 k .
=
T02
m
Spryna wydua si pod wpywem zawieszonego na niej ciaa o x. Moemy wic zapisa:
m g = k x,
skd
mg.
x
Mamy wic
k=

m g , std T2 = 4 2 x .
4 2
0
=
2
g
x m
T0
Rwnanie (2.20) przyjmie teraz posta:

4 2 4 2 g 2 ,
albo
= 2

T2
4 x T2

g ,
4 2 + 2
=
2
T
x

skd
T=

( 4

+ 2 )

x.
g

Po podstawieniu danych wartoci liczbowych otrzymamy szukany okres

drga:
T = 0,7 s.
2.31. Amplituda drga tumionych wahada matematycznego zmalaa dwa razy
wczasie t1 = 1 min. Obliczy ile razy zmaleje wcigu czasu t2 = 3 min.
Rozwizanie
Std, e amplituda zmalaa 2 razy w cigu 1 min obliczymy wspczynnik
tumienia :

A0
= e t
A0
n
95

lub
2 = e t,
ln 2 = t,
skd

ln 2 .
t1

Jeeli amplituda zmaleje n = 3 razy, to moemy to zapisa wpostaci wzoru:

ln 2

t2
A0
= e t1 ,
A0
n

skd

n=e

(ln 2 )

t2
t1

.
Po logarytmowaniu obu stron rwnania otrzymamy:

ln n = (ln 2 )
Poniewa

t2 .
t1

t2
= 3, otrzymamy:
t1

ln n = (ln 2) 3 = 3 ln 2 = 2,07,
std n = 8.

2.32. Logarytmiczny dekrement tumienia kamertonu o czstoci = 400 Hz wynosi = 0,002. Obliczy po jakim czasie amplituda drga kamertonu zmaleje
100 krotnie. Jak zmieni si przy tym energia drga.
Rozwizanie

= e t ,

100

100 = et,
ln 100 = t,
96

std

t=

ln 100
.

Wspczynnik tumienia wyznaczymy z definicji logarytmicznego dekrementu tumienia drga:

= T
lub

=
,
std
= .
Mamy wic

ln 100 .

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:
t=

t = 5,75 s.
Zmian energii obliczymy ze wzoru:
1
k A 2x
Ex 2
1
= =
= 10-4 razy .
E 1 k A 2 1002
2

2.33. Po jakim czasie energia drga kamertonu o czstoci = 435 Hz zmniejszy si

n = 105 razy, jeeli logarytmiczny dekrement tumienia drga wynosi =0,0001.
Rozwizanie
Poniewa energia drga zaley od amplitudy, wic korzystamy ze wzoru na
amplitud drga tumionych:
A1
e t
= - ( t + t x ) = e t x . (2.21)
A2 e
Ale

E1 =

1
k A12 skd A1 =
2

2 E1
k
97

E2 =

2 E2 .
k

1
k A 22 skd A 2 =
2

Uwzgldniajc powysze zalenoci oraz to, e E2 =

E1
, rwnanie (2.21)
n

przyjmie teraz posta:

2 E1
kn

= e tx
k
2 E1
std

n = e tx ,

n = e2 t x , ln n = 2 tx

wic

tx =

ln n
(gdy = ).
2

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

tx = 132 s.

2.34. Obliczy logarytmiczny dekrement tumienia drga wahada matematycznego, jeeli w czasie t = 3 min amplituda drga zmniejszya si z A1 = 8 cm do
A2 = 6 cm przy okresie drga T = 2s.
Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na stosunek amplitud:

A2
= e t
A1
lub

A1
= e t .
A2

ln

98

A1
= t,
A2

ale =

,
T

wic

ln A1 - ln A 2 =

,
t
T

skd

T (ln A1 - ln A 2 ) .
t

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy szukany wynik

= 0,0032.

2.35. Ciao o ciarze Q = 40 N zawieszone na sprynie wykonuje drgania pod

wpywem siy wymuszajcej wyraonej wzorem: F = 10 sin 20t. Obliczy amplitud drga oraz maksymaln si wywieran na punkt zaczepienia spryny,
jeeli ciar Q wydua spryn o x = 0,02 m.
Rozwizanie
Amplituda drga wymuszonych, gdy opr orodka jest zaniedbany wyraa
si wzorem:

A=

F0

12
k 1 2
0

, (2.22)

gdzie F0 jest amplitud drga siy wymuszajcej,

1 czstoci koow siy wymuszajcej (w naszym przypadku wynosi ona
1 = 20 s-1),

k
.
m
Wspczynnik sprystoci k wyliczamy z wyduenia statycznego spryny:
0 czstoci drga swobodnych, ktra wyraa si wzorem 02 =

Q = k x,
std

k=

Q ,
x
99

k = 2000

N.
m

Mamy wic

02 =

mg
g ,
Q
=
=
x m x m x

gdzie g = 9,8 m/s2,

std

02 = 490 1 / s 2 .

Szukana amplituda drga wymuszonych bdzie rwna:

A=

F0 x .
2
Q 1 - 12
0

Z przeksztacenia wzoru na amplitud w ruchu harmonicznym wymuszonym:

A=

F0

2
o

12 ) + 4 2 12
2

gdzie = 0, otrzymujemy wzr (2.22).

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy

A=

0 ,01 ,
400
2 1
490

A = 2,7 cm.
Maksymalna sia wywierana na punkt zaczepienia spryny jest sum siy
sprystoci i ciaru ciaa:
Fmax = k A + Q

Fmax = 2000
Fmax = 94 N.

100

N
0 ,027 m + 40 N
m

2.36. Silnik elektryczny o masie M cznie z mas wirnika mzosta umocowany

na sprystej belce (rys. 2.20). Strzaka ugicia belki pod ciarem silnika wynosi S. Mimord wirnika obracajcego si z prdkoci ktow wynosi e.
Obliczy amplitud drga wymuszonych silnika oraz warto prdkoci ktowej wirnika, przy ktrej wystpi rezonans.
Rozwizanie
Amplitud drga wymuszonych, gdy siy oporu s zaniedbane, oblicza si
ze wzoru (2.22).
W naszym zadaniu si wymuszajc F0 jest sia odrodkowa bezwadnoci
wyraona wzorem:
F0 = m 2 e. (2.23)
Rzut tej siy na kierunek pionowy bdzie rwny:
F0 = m 2 e cos t.
Wspczynnik sprystoci belki k wyraamy za pomoc strzaki ugicia
pod ciarem silnika
Mg = k S,
std

k =

Mg
.
S
e
F0

Mg

Rys. 2.20. Si wymuszajc drgania jest tutaj sia odrodkowa ruchu obrotowego wirnika F0

Natomiast czsto drga swobodnych wyrazi si wzorem:

02 =

k Mg g .
=
=
M SM S
101

Rwnanie ruchu drgajcego przy wystpujcej sile wymuszajcej drgania

bdzie:

d2 y
M 2 = -ky + m 2 e cos t
dt
lub

d2 y k
m
+ y = 2 e cos t
2
dt
M
M
lub

d2 y g
m 2
+ y=
e cos t . (2.24)
2
dt
S
M
Gdy nie ma rezonansu to amplituda drga wymuszonych bdzie:

m 2e

A=

Mg
2
1
g
S
S
lub

A=

m 2e
.
g
2
M
S

Rezonans wystpi wtedy, gdy czsto siy wymuszajcej zrwna si z czstoci drga wasnych silnika, ktra wyraa si wzorem:

0 =

g
S.

Naley rozwiza otrzymane rwnanie rniczkowe (2.24) ruchu drgajcego

zastpujc wyraeniem 0 =

g
:
S

g
d2 y g
mg
e cos
+ y=
t .
dt S
MS
S

102

W tym przypadku rozwizaniem bdzie nastpujca funkcja:

g
g
y = t B cos
t + t C sin
t ,
S
S

gdzie B, C stae, a t czas.

Naley obliczy drug pochodn powyszej funkcji (y) iwstawi do rwnania (2.24), jak rwnie za y wstawi dan funkcj. Nastpnie porwna

g
g
. Otrzymamy:
i
S t sin S t

wspczynniki przy funkcjach cos

2B

g
=0 ,
S

std B = 0.

g mg
=
e
S MS

2C
std

C=

m g
e
2MS

C=

m 0 e .
2M

S
g

lub

Otrzymamy:

y=

m 0 e t
sin 0 t .
2M

Szukana amplituda drga wymuszonych wyrazi si wzorem (ronie proporcjonalnie do czasu):

A=

g
et
S
.
2M

103

2.37. Samochd o masie M jedzie ze sta prdkoci v wzdu poziomej drogi,

ktrej nierwnoci maj ksztat odpowiadajcej funkcji:
y = A0 sin t, gdzie A0 jest amplitud nierwnoci drogi.
Obliczy amplitud drga wymuszonych samochodu, jeeli odksztacenie
statyczne kadego z czterech resorw pod wpywem ciaru samochodu wynosi . Natomiast poowa dugoci fali wzdunego profilu drogi wynosi L
(rys. 2.21). Obliczy te przy jakiej prdkoci samochd wpadnie w rezonans.
Rozwizanie
W celu rozwizania zadania naley wyrazi czsto drga wymuszonych
wzalenoci od v i od L:

2L
2
.
ale T =
T
v

Czsto drga wymuszonych wyrazi si wic wzorem:

v.
L
y
v
x
L

Rys. 2.21. Na wzniesieniu drogi resory zostaj zgniecione si F = ky lub F = kA0, (A0 jest
amplitud siy wymuszajcej)

Czsto drga wasnych samochodu wyliczamy z odksztacenia statycznego jednego z czterech resorw:

M
g=k ,
4
skd

k=
104

Mg.
4

Wstawiajc to do wzoru:

02 =

02 =

k
M
, gdzie m =
otrzymamy:
m
4

4k g.
=
M

Szukan amplitud drga wymuszonych otrzymamy ze wzoru (2.22):

A=

F0

2
k 1 2
0

gdzie F0 jest amplitud siy wymuszajcej. F0 rwna si sile dajcej maksymalne cinicie spryny na wzniesieniu drogi i wynosi: F0 = k A0.
Uwzgldniajc powysze zalenoci otrzymamy:

A=

A0

2 v 2
1 2
Lg

Warto liczbow szukanej amplitudy wyliczymy dla nastpujcych wartoci:

A0 = 0.1 m,

v = 15

m km
54
,
s
h

L = 0,8 m,
= 0,02.
Po podstawieniu do wzoru na A, otrzymamy:
A = 1,7 cm .
Rezonans wystpi wtedy gdy czsto drga wymuszonych =
na si z czstoci drga wasnych 0 =

v
zrwT

g
:

vr
g ,
=
L

std

vr =

L g .

105

v r = 5, 6

m,
s

v r = 20 ,2

km .
h

2.38. Membrana gonika drga z czstoci f = 450 Hz izamplitud A = 0,9 mm.

Napisa rwnanie fali akustycznej rozchodzcej si od membrany, jeeli prdko fali dwikowej w powietrzu wynosi v = 340

m
s .

Rozwizanie
Szukane rwnanie ma posta:

x t
y = A sin 2 , (2.25)
T
gdzie

v,
f

Mamy wic

T=

1.
f

x f
y = A sin 2
f
v

t
.

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

y = 0,0009 sin2 (1,32x 450t).
2.39. Drgajca struna o dugoci L = 12 cm ma wzy co 4cm. Prdko fali wstrunie jest rwna u =30 m/s. Obliczy:
a) czstotliwo drga,
b) wszystkie moliwe nisze czstoci.
Rozwizanie
a) Szukan czstotliwo drga wyliczymy ze wzoru:
lub

106

= uT

u
f

skd

f=

u.

W naszym zadaniu dugo fali znajdziemy z odlegoci pomidzy wzami (4 cm), co stanowi poow dugoci fali. Dugo fali bdzie wic wynosi
8 cm (rys. 2.22 c). Mamy wic:

=
f

30 m / s
1
= 375 .
0 ,08 m
s

b) Kolejne nisze czstoci drga struny otrzymamy wtedy gdy wytworzy

si inna ilo wzw. Gdy bdzie trzy wzy, dwa wpunktach zaczepienia struny i jeden w rodku (dwie powki) (rys. 2.22 b), wtedy bdziemy mieli

L = 2

2 ,
2

ale

2 = u T2 =

u
.
f2
L

b
W

1
2

c
W

2
2

3
2

Rys. 2.22. Odlego od wza do wza stanowi poow dugoci fali

107

Mamy wic

L = 2

u ,
2 f2

skd

2u ,
2L

f2 =

30 m / s
= 250 Hz
0 ,12 m
.

f2
=

Analogicznie obliczymy czsto drga struny, gdy bd tylko dwa wzy,

wpunktach przymocowania struny (rys. 2.22 a):
L=

1
u
, ale 1 = u T1 = .
f1
2

Mamy wic

1 u
L= ,
2 f1
std

f1 =

u ,
2L

f1 =

30 m / s
= 125 Hz .
2 0 ,12 m

Moemy te napisa oglny wzr na czsto drga w zalenoci od iloci

powek fal na danej dugoci struny:

L=

n n ,
2

gdzie n = 1, 2, 3 . . . n, std

n =

2L,
n

oraz

fn =

108

u nu .
=
n 2 L

2.40. Znale si nacigu stalowej struny o dugoci L = 0,5 m irednicy d = 0,2 mm,
jeeli wiadomo, e jest ona zestrojona zkamertonem o czstoci drga f = 435 Hz.
Rozwizanie
Wzr na okres drga jednorodnej struny (w przypadku tylko dwch wzw, w punktach zaczepienia struny) jest nastpujcy:
m,
F
gdzie L jest dugoci struny,
m mas jednostki dugoci struny,
F si nacigu struny.
T=2 L

Wyprowadzenie wzoru patrz: Halliday "Podstawy Fizyki" t. 2 str. 132, PWN, 2006.

Po przeksztaceniu bdziemy mieli:

4 L2 m ,
F=
T2
albo
F = 4 L2 m f2,
gdzie

m =

d2
L
4

jest gstoci materiau struny, a L = 0,5 m.

Ostatecznie bdziemy mieli:
F = d2 L3 f2,
F = 46N.
2.41. Wychylenie z pooenia rwnowagi punktu znajdujcego si w odlegoci
x = 4 cm od rda dwiku w chwili t = 1/6 T jest rwne poowie amplitudy.
Obliczy dugo fali dwikowej.
Rozwizanie
Wychodzimy z oglnego rwnania fali (2.25):

t x
y = A sin2 ,
T
109

ale

1
y = A.
2

Mamy wic

1
t x
A = A sin 2 .
2
T
1
p
gdy kt wynosi .
Sinus jest rwny
6
2
Moemy wic napisa:

t x
=2 .
6
T
Z powyszego rwnania otrzymamy szukan dugo fali
podstawiajc za t =

T
oraz za x = 4 cm.
6

= 48 cm.

2.42. Okres drga rda dwiku wynosi T =

1
s . Prdko fali gosowej 340 m/s.
17

Obliczy rnic faz drga dwch punktw odlegych od rda dwiku

ox1=10 m i x2 = 20 m.
Rozwizanie
Sposb I
Naley obliczy dugo fali dwikowej:
= v T,
= 20 m.
Rnic faz rwn 2 bd miay punkty odlege od siebie odugo fali
= 20 m.
Dugo fali = 20 m odpowiada rnicy faz 2, wic odlego x = 10 cm
bdzie odpowiada rnicy faz .
= .
110

Sposb II
y1 = A sin( t kx1),
y2 = A sin( t kx2),
2 1 = t kx2 t + kx1,
= k(x1-x2),

gdzie k jest liczb falow i wynosi k =

2 2 .
=
v T

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

= .
2.43. Dwa samochody poruszaj si po autostradzie naprzeciwko siebie z jednakowymi prdkociami v = 108 km/h. Jeden z nich wysya sygna o czstoci
f0 =450 Hz. Jak czsto odbierze kierowca drugiego samochodu? Prdko
gosu wynosi vg = 340 m/s.
Rozwizanie
Czsto drga jak odbiera nieruchomy obserwator gdy rdo dwiku
przyblia si do niego zgodnie ze wzorem Dopplera wynosi (wyprowadzenie
wzoru Dopplera mona znale w podrczniku Cz. Bobrowskiego Fizyka
Krtki kurs).

f1 = f0

vg
vg U

gdzie g jest prdkoci dwiku,

U prdkoci rda dwiku,
f0 czstoci drga rda, gdy jest ono w spoczynku.
Mamy wic

f1 = f0

vg
v g U1

gdzie U1 jest prdkoci jednego pojazdu.

Ale pojazd drugi te jest w ruchu przyblia si do pojazdu pierwszego. Dla
obserwatora, ktry przyblia si do rda dwiku mamy wzr:

111

v g + U2 ,
vg

f2 = f0

gdzie U2 jest prdkoci drugiego pojazdu,

f0 czstoci drga rda, gdy obserwator jest wspoczynku.
W powyszym wzorze czsto f0 jest zastpiona sygnaem zpierwszego samochodu, tzn. czstoci f1.
Mamy wic

f = f0
lub

f = f0

vg

v g + U2

v g U1

vg

v g + U2
v g U1

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

f = 450

340 + 30 ,
340 30

f = 536 Hz.
2.44. rdo dwiku Z o czstoci f0 = 1000 Hz porusza si wpowietrzu w stron
ciany w kierunku prostopadym do niej (rys. 2.23) z prdkoci U = 0,17 m/s.
Wzdu tego kierunku rozmieszczono dwa nieruchome odbiorniki O1 i O2
wkolejnoci O1 - Z - O2 - ciana. Ktry odbiornik bdzie rejestrowa dudnienia
io jakiej czstoci? Prdko gosu vg = 343,9 m/s.
Rozwizanie

O2

Z
O1

Rys. 2.23. Do odbiornika O2 dochodz dwie fale: 1) od zbliajcego si rda dwiku

Z o czstoci f2, 2) fala odbita od ciany o tej samej czstoci f2 i biegnca w przeciwn
stron. Do odbiornika O1 dochodz te dwie fale: 1) od oddalajcego si rda dwiku Z o czstoci f1 i 2) fala odbita od ciany o czstotliwoci f2 biegnca w t sam
stron co fala od rda.

112

W odbiorniku O2 bdzie odbierany sygna od przybliajcego si rda

dwiku z czstoci f2 = f0

vg

vg U

(efekt Dopplera) oraz fala odbita od

ciany o tej samej czstoci.

W odbiorniku O1 bdzie odbierany sygna od oddalajcego si rda Z
oczstotliwoci f1 (efekt Dopplera) oraz dwik odbity od ciany oczstotliwoci f2. Sygnay te biegn w t sam stron i w punkcie O1 pojawi si tzw. dudnienia oczstotliwoci n = f2 f1, o ile rnica f2 i f1 nie bdzie dua (Jaworski
i wspautorzy Kurs Fizyki, t. I).

n = fo

vg
vg U

n = f0 v g
n = f0 v g

f0

vg
vg + U

vg + U vg + U
v 2g U 2

2U ,
v U2
2
g

ale

U 2 << v 2g .
Ostatecznie otrzymamy:

n=

2 f0 U ,
vg

n = 1 Hz.
2.45. Obliczy w jakim czasie dwik przebywa drog L = 1000 m, jeeli temperatura powietrza zmienia si liniowo od T1 = 280 K do T2 = 300 K. rednia
masa molowa powietrza wynosi = 29 kg/kmol oraz = 1,4. Okreli rwnie
wjakim czasie przebdzie dwik t odlego bez uwzgldnienia zmiany temperatury na tym samym odcinku przyjmujc prdko dwiku vg = 332 m/s
wtemperaturze 0 C.
Rozwizanie
Prdko rozchodzenia si fali dwikowej w zalenoci od temperatury
wyraa nastpujcy wzr:

113

v=

R T , (2.26)

gdzie R jest sta gazow,

T jest redni arytmetyczn dwch danych temperatur:

T=

T1 + T2 .
2

Mamy wic

v=

R ( T1 + T2 ) .
2

Szukany czas otrzymamy ze wzoru:

t1 =

L.
v

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

v = 241 m/s oraz t1 = 4,15 s.
Natomiast bez uwzgldnienia zmiany temperatury orodka (powietrza)
czas otrzymany wynosi:
t2 = 3,01 s.
2.46. Do studni rzucono swobodnie kamie. Po upywie czasu t = 3 s, usyszano uderzenie kamienia o wod. Jaka jest gboko h tej studni, jeeli przyjmiemy prdko dwiku w powietrzu v = 330 m/s, a przyspieszenie ziemskie g = 9,80 m/s2. Nie
uwzgldniamy oporu powietrza.
Rozwizanie
Mierzony czas t skada si z dwch czasw: t1 czasu potrzebnego na spadnicie kamienia do wody i czasu t2potrzebnego na przebycie dwiku od lustra
wody do ucha obserwatora.
Mamy wic: t = t1 + t2 .

h=

114

2h
g t12
std t1 =
,
g
2

h = v t 2 std t 2 =

h
.
v

Mamy wic:

t=

2h h .
+
g
v

Z rwnania powyszego moemy wyznaczy szukan gboko studni h.

W tym celu przeksztacamy to rwnanie w sposb nastpujcy:
2

h 2 h .
t =
g
v
Nastpnie, otrzymujemy rwnanie kwadratowe z niewiadom h:
gh2 2v h (tg +v) + t2 v2 g = 0.
Rozwizaniem tego rwnania bdzie:

h1,2 =

v (t g + v ) v v2 + 2 t g v
g

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

h = 40,2 m.
Drugi wynik jest nierealny (ok. 24 km).
2.47. Obliczy prdko rozchodzenia si fali dwikowej (podunej) wbelce stalowej, ktrej gsto wynosi = 7860 kg/m3, a modu Younga E = 211010 N/m2.
Rozwizanie
Prdko rozchodzenia si fali dwikowej (podunej) w ciaach staych
wformie prtw czy drutw wyraa si wzorem:

v=
gdzie

E , (2.27)

E jest moduem Younga,

gstoci danego materiau.
115

v=

21 1010 N / m 2
= 5100 m / s .
7860 kg / m 3

Uwaga! jeeli prt czy drut jest rozcignity si F, to wpowyszym wzorze modu Younga zastpiony jest si F,agsto gstoci liniow 1:

v=

F . (2.28)
l

Gdy orodkiem w ktrym rozchodzi si fala dwikowa jest ciecz, to modu

Younga zastpiony jest moduem ciliwoci cieczy k:

v=

k . (2.29)

2.48. Paska fala dwikowa rozchodzi si wzdu osi OX. Wspczynnik tumienia fali wynosi = 2 , 3 10 4

1
. W punkcie pocztkowym osi OX poziom
cm

gonoci wynosi i1 = 60 fonw. Znale poziom gonoci w odlegoci rwnej

r = 50 m liczc od pocztku osi OX oraz znale tak odlego x,przy ktrej
nie bdzie sycha gosu.
Rozwizanie
W fali paskiej, straty energii s tylko z powodu pochaniania przez orodek
energii. Wtedy amplituda drga maleje wedug wzoru:

A = A0 e-r

(patrz: Fizyka Poradnik encyklopedyczny Jaworski, Detaf, PWN 1995)

lub

A
= e r .
A0
Po podniesieniu obu stron ostatniego rwnania do kwadratu otrzymamy :
2

A
2 r
.

=e
A0

116

Energia fali jest wprost proporcjonalna do kwadratu amplitudy (E~A2).

Moemy wic wyraenie (A/A0)2 zastpi stosunkiem nate fali I2/I1 (nateniem fali nazywamy stosunek iloci energii przenikajcej przez dan powierzchni do wielkoci tej powierzchni i do czasu, w cigu ktrego energia ta
przeniknie przez dan powierzchni).
Mamy wic
2

I2 E 2 A 2
2
=
=
=e
I1 E1 A1

skd

I2 = I1 e-2

. (2.30)

Poziom gonoci dwiku (zgodnie z prawem Webera-Fechnera) jest proporcjonalny do logarytmu stosunku jego natenia I do natenia tego samego
dwiku na progu syszalnoci I0 i wyraa si wzorem:

i1 = 10 log

I1 ,
I0

i 2 = 10 log

I2 .
I0

Jeeli odejmiemy stronami powysze rwnania:

i 2 i1 = 10 log
i 2 i1 = 10 log

I2
I
10 log 1 ,
I0
I0

I2 ,
I1

i uwzgldnimy wzr (2.30), otrzymamy:

I1e 2 r ,
i 2 i1 = 10 log
I1
i 2 = i1 + 10 log e-2 r . (2.31)
Poniewa we wzorze (2.30) wystpuje liczba e, bdca podstaw logarytmu
naturalnego wic logarytm dziesitny naley zamieni na logarytm naturalny
(ln), zgodnie ze wzorem: log x =

ln x .
2,3

117

i 2 = i1 + 10

i 2 = i1 +

ln e-2 r ,
2,3

10 (-2 r )
. (2.32)
2,3

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

i2 = 50 fonw.
Odlego x, przy ktrej nie sycha dwiku obliczymy podstawiajc do
rwnania (2.32) wartoci: i2 = 0 oraz r = x.
Mamy wic

0 = i1 + 10

( 2 x ) .
2,3

Wstawiajc wartoci i1 = 60 fonw oraz = 2,3 10-2 m-1 otrzymamy:

x = 300 m.
2.49. Natenie fali dwikowej wynosi I = 1

W
. Ilu dB odpowiada to natenie?
m2

Rozwizanie
Poziom natenia dwiku (gono) okrela si logarytmem dziesitnym
ze stosunku nat enia danego dwiku do natenia progowego I0 i wyraa si
w belach (1 B) lub w decybelach (1B = 10 dB).

i = log

I
I0

gdzie

I0 = 1012

W
jest nateniem progowym ( prg syszalnoci).
m2

1 W / m2
=
i log
=
log 1012 ,
10-12 W / m 2
i = 12 beli.

118

Zadania uzupeniajce
2.50. Punkt materialny wykonujcy drgania harmoniczne ookresie drga T jest w
chwili pocztkowej t0 = 0 w maksymalnej odlegoci od pooenia rwnowagi.
Obliczy po upywie jakiego czasu odlego ta zmaleje do poowy.
Odp. t =

T
.
6

2.51. Punkt materialny drga ruchem harmonicznym o okresie T. Obliczy po

upywie jakiego czasu prdko bdzie rwna poowie prdkoci maksymalnej
oraz po upywie jakiego czasu przypieszenie bdzie rwne poowie przypieszenia maksymalnego.
Odp. t1 =

T
T
, t2 =
.
6
12

2.52. Punkt materialny drga ruchem harmonicznym z okresem drga T = 3 s,

Obliczy faz pocztkow tego ruchu, jeeli po czasie t = 0,5 s wychylenie byo
rwne poowie amplitudy.
Odp. 0 =

= 300 .
6

2.53. Punkt materialny wykonuje drgania harmoniczne zamplitud A = 1,5 cm

imaksymaln prdkoci v m = 94 ,2

cm
. Obliczy okres drga tego ruchu.
s

Odp. T = 0,1 s.
2.54. Punkt materialny drga ruchem harmonicznym z amplitud A = 0,5 m.
W chwili pocztkowej t0 = 0 znajduje si w pooeniu rwnowagi. Dla fazy
rwnej 600 ma prdko v = 3,14

m
. Obliczy okres drga tego ruchu.
s

Odp. T = 0,5 s.

119

2.55. Skok toka w cylindrze samochodowym wynosi h = 10 cm. Jaka jest jego
maksymalna prdko, gdy wykonuje on n = 3000 obrotw na minut.
m
Odp. Vm = 16 .
s
2.56. Punkt materialny wykonuje drgania harmoniczne z czstoci = 10 s-1
iamplitud A = 12 cm. Obliczy jakie bdzie wychylenie z pooenia rwnowagi po czasie t = 21 s.
Odp. x = 6 cm.
2.57. Punkt materialny porusza si ruchem harmonicznym oamplitudzie Aiokresie T i ma w pewnej chwili prdko v.Obliczy dla tej chwili warto przypieszenia tego punktu.
Odp. a =

2
T2

4 2 A 2 - v 2 T2 .

2.58. Znale okres i amplitud drga ruchu punktu okrelonego rwnaniem

x = 3sint 2t cos2t.
Odp. A = 10 , T = = 3,14 s.
2.59. Znale amplitud i faz pocztkow ruchu harmonicznego w wyniku zoenia dwch jednakowo skierowanych drga danych rwnaniami:

x1 = 4 cos 5 t + ,
2

x 2 = 3 cos 5 t + .

Odp. A = 42 , tg = 2,9.
2.60. Doda graficznie dwa wzgldem siebie prostopade ruchy harmoniczne
o jednakowych amplitudach i okresach, ale rnicych si faz pocztkow
0=600.
Odp. Ruch wypadkowy odbywa si po elipsie.
120

2.61. Ciao porusza si ruchem harmonicznym. Obliczy ile razy energia kinetyczna tego ciaa jest wiksza od energii potencjalnej wpoowie amplitudy.
Odp.

Ek
= 3.
Ep

2.62. Obliczy wspczynnik odksztacenia spryny, wiedzc, e maksymalna energia kinetyczna drga ciaa zawieszonego na tej sprynie jest wynosi
E = 1 J, a amplituda A = 5 cm.
Odp. k =

2 E ,
A2

k = 800 N/m.

2.63. Punkt materialny wykonuje ruch harmoniczny zgodnie z rwnaniem:

x= Acost. Obliczy stosunek energii kinetycznej punktu do jego energii potencjalnej po upywie czasu t =
Odp.

T
s od chwili rozpoczcia ruchu.
12

Ek 1 .
=
Ep 3

2.64. Ciao o masie m = 2 kg spado z wysokoci h = 0,5 m na szalk wagi sprynowej o wspczynniku sprystoci k = 1600 N/m i nie odrywajc si od niej
wykonywao drgania harmoniczne. Obliczy najwiksze skrcenie spryny,
jeeli mas szalki i spryny pomijamy.
Odp. x =

mg
2kh ,
1+
h
mg

x = 0,12 m.

2.65. Kulka miedziana zawieszona na sprynie wykonuje drgania. Obliczy, ile

razy zmieni si okres drga, jeeli w miejsce kulki miedzianej zawiesimy kulk
aluminiow o takim samym promieniu. Gsto miedzi wynosi Cu = 890
aluminium Al = 270
Odp.

TAl
=
TCu

kg
,
m3

kg .
m3

Al
= 0 ,55 .
Cu
121

2.66. Skala wagi sprynowej ma zakres od 0 do 320 N i przy maksymalnym obcieniu rozcignie si o 20 cm. Obliczy mas ciaa, ktre zawieszone na tej
wadze wykonuje drgania o czstoci = 2

1
.
s

Odp. m = 10,1 kg.

2.67. Ciarek o masie M zawieszony na kocu spryny pionowej wykonuje drgania o okresie T0 . Obliczy, jaki bdzie okres drga ciarka gdy dooymy do
niego drugi ciarek o masie m.
Odp. T = T0 1 +

M
.
m

2.68. Punkt materialny o masie m posiadajcy adunek elektryczny q znajduje si

na prostej poziomej pomidzy dwoma jednoimiennymi adunkami Q odlegymi od siebie o odlego 2L. W chwili pocztkowej punkt materialny znajdowa
si w rodku odlegoci 2L. Po wychyleniu w ktrkolwiek stron naadowany
punkt materialny bdzie drga. Obliczy okres tych drga, przy zaoeniu, e
wychylenie z pooenia rwnowagi jest duo mniejsze ni L.
Odp. T =

L3 m
1
.
, gdzie k =
kqQ
4 0

2.69. Areometr o masie m = 0,14 kg wykonuje drgania pionowe w cieczy o okresie T = 3 s. Obliczy gsto tej cieczy jeeli rednica rurki areometru wynosi
d = 0,8 cm.
16 m
kg
Odp. = 2 2 , = 1230 3 .
Tdg
m
2.70. W naczyniach poczonych o rnych przekrojach poprzecznych S1 i S2 znajduje si rt o masie m. Obliczy okres drga, gdy zostaa ona wprowadzona
wruch drgajcy. Gsto rtci wynosi .

S
m 1 + 1
S2 .
Odp. T = 2
4 g S1

122

2.71. Walec o masie m i polu przekroju S pywa w pozycji pionowej pomidzy

dwiema cieczami o gstociach 1 i 2. Wstanie rwnowagi granica pomidzy
grn i doln czci przebiega przez rodek walca. Obliczy okres drga walca
po wytrceniu go z pooenia rwnowagi.
Odp. T = 2

m
.
S g ( 1 2 )

2.72. Punkt materialny porusza si w fikcyjnym tunelu przechodzcym w odlegoci

a od rodka Ziemi, rozpoczynajc ruch z powierzchni Ziemi bez prdkoci pocztkowej. Napisa rwnanie rniczkowe ruchu punktu, obliczy okres drga.

d2 x g 0
Odp. 2 + x = 0 ,
dt
R

R
.
g0

T=2

2.73. Obliczy okres drga wahada matematycznego o dugoci L = 20cm wahajcego si w polu elektrycznym skierowanym pionowo do gry o wartoci
E = 5 N/C, jeeli masa kulki wynosi m = 0,01 kg, a adunek elektryczny dodatni
q= 50 C. Przypieszenie ziemskie mona przyj g = 10 m/s2.
Odp. T = 2

mL
,
m g-E q

T = 1,1 s.

2.74. Cienki elazny drek o dugoci L = 1 m waha si dookoa poziomej osi i

prostopadej do drka, przechodzcej przez punkt odlegy od jego koca o
odlego d = 0,25 m. Obliczy okres waha tego drka.
Odp. T = 2

2 ( L2 3L d + 3 d 2 )
3 g (L - 2 d )

T = 1,5 s.

2.75. Prt o masie m = 200 g i dugoci L = 1,5 m osadzono na poziomej osi przechodzcej przez jego rodek i prostopadej do prta. Obliczy o jakiej masie
ciarek naley umocowa na jednym z jego kocw, aeby okres drga tego
wahada fizycznego wynosi T = 2 s.
Odp. m x =

2 2m L ,
3 T2 g 6 2 L

mx = 190 g.

123

2.76. Obliczy zredukowan dugo wahada fizycznego jako cienkiego prta

odugoci L = 90 cm, jeeli o obrotu przechodzi przez jeden z jego kocw.
Odp. L x =

2
L,
3

Lx = 60 cm

2.77. Po wewntrznej gadkiej powierzchni kuli o promieniu R = 12 cm lizga si

niewielki przedmiot wykonujc drgania harmoniczne. Obliczy okres drga
przedmiotu jeeli kula umieszczona jest w windzie poruszajcej si w d
zprzypieszeniem a = g. Promie wewntrzny kuli R jest owiele wikszy
od rozmiaru przedmiotu. Przyspieszenie ziemskie mona przyj g = 10 m/s2.
Odp. T = 2

3 R ,
2g

T = 0,8 s

2.78. Pen kul o masie m = 2 kg przywizano do poziomej niewakiej spryny,

w ten sposb, e moe si ona toczy bez polizgu po poziomej powierzchni.
Wspczynnik sprystoci spryny mona wyznaczy std, e sia F = 1,25N
rozciga spryn na odlego x = 0,25 m. Napisa rwnanie rniczkowe ruchu kuli i obliczy okres drga.

d2 x 5 k
+
x =0 ,
Odp.
dt 2 7 m

T=2

7m,
5 k

T = 4,7 s.

2.79. Obliczy logarytmiczny dekrement tumienia drga wahada matematycznego o dugoci L = 1 m, jeeli w cigu czasu t = 1min amplituda waha zmalaa
do poowy.
Odp. =

ln 2
L ,
2
t
g

= 0,023.

2.80. Amplituda drga kamertonu zmniejszya si n = 100 razy po upywie czasu

t=15 s. Obliczy wspczynnik tumienia drga.
Odp. =

124

ln n
,
t

= 0,3 s-1.

2.81. Obliczy logarytmiczny dekrement tumienia drga wahada matematycznego o dugoci L = 50 cm, jeeli po czasie t = 5 min jego energia cakowita
zmniejszya si n = 4 104 razy.

Odp. =

, = 0,025.

4 t2g

L ( ln n )

2.82. Obliczy logarytmiczny dekrement tumienia drga ruchu harmonicznego

tumionego, jeeli w cigu czasu t = 10 s trwania ruchu energia zmalaa do
poowy, a okres drga tumionych wynosi T = 2 s.
Odp. =

ln2 ,
= 0,069.
10

2.83. Logarytmiczny dekrement tumienia drga wahada matematycznego jest

rwny = 0,2. Obliczy ile razy zmaleje amplituda tego wahada w cigu jednego cakowitego okresu drga.
Odp. n = 1,23.
2.84. Ciao wykonuje drgania o okresie T = 0,1 s. Obliczy wspczynnik tumienia
drga () jeeli w cigu czasu t = 10 s amplituda drga zmalaa do wartoci
0,9 amplitudy pocztkowej oraz znale logarytmiczny dekrement tumienia
drga.
Odp. =

ln10 - ln 9
, = 0,01.
10

= T, = 0,001.

2.85. Ciao o masie m = 1 kg zaczepione do spryny owspczynniku sprystoci

N
k = 200 , wykonuje drgania wcieczy. Obliczy okres drga w cieczy i wspm
czynnik tumienia, jeeli sia oporu jest wprost proporcjonalna do prdkoci,
aamplituda drga zmalaa 12 krotnie po 6-ciu okresach.
Odp. T =

1
6

( 36 4

+ ln2 12 )

m
,
k

T = 0,45 s.

ln2
, = 0,92.
6T
125

2.86. Amplituda drga tumionych zmalaa w cigu czasu t = 5 s od wartoci

A1=3 cm do wartoci A2 = 1 cm. Obliczy po upywie jakiego czasu t1 amplituda zmaleje do wartoci A3 = 0,5 cm, liczc od amplitudy A2.

ln 2
5,
ln 3

Odp. t1 =

t1 = 3,1 s.

2.87. Obliczy amplitud drga wymuszonych ciaa o masie M = 1 kg zawieszonego na sprynie o wspczynniku sprystoci k = 400 N/m, jeeli sinusoidalna
sia wymuszajca drgania ma amplitud F0 = 16 N i okres T = 0,5 s. Opory
ruchu pomijamy.
Odp. A = 6,5 cm.
2.88. Obliczy prdko wagonu kolejowego, przy ktrej wystpi rezonans na skutek uderze w miejscu czenia si szyn, jeeli ugicie statyczne resorw wynosi
L = 5 cm, a dugo szyn jest L = 12 m.
Odp. v r =

L
2

L
g

v r = 96

km
.
h

2.89. Na ciao o masie m = 6 kg przyczepione do dolnego koca pionowej spryny

o wspczynniku sprystoci k = 150 N/m dziaa sia wymuszajca sinusoidalna. Obliczy czsto rezonansow, jeeli sia oporu jest proporcjonalna do
prdkoci i wynosi FT = 80 N, przy prdkoci rwnej v = 2 m/s.
Odp. fr =

5
Hz ,
6

fr = 0,26 Hz.

2.90. Znale rezonansow czsto drga jeeli przy czstociach siy wymuszajcej f1 = 300 Hz i f2 = 400 Hz amplitudy drga wymuszanych s jednakowe.
Odp. fr =

f12 + f22
,
2

fr = 354 Hz.

2.91. W jakiej odlegoci od rda drga o okresie T = 10-3 s wchwili t = T/2,

przesunicie czstki drgajcej od pooenia rwnowagi jest rwne poowie amplitudy, jeeli szybko rozchodzenia si fali jest rwna 340 m/s.
Odp. x =
126

5v T
, x = 14 cm.
12

2.92. Znale wychylenie z pooenia rwnowagi (y) punktu w chwili t = T/6 jeeli
punkt ten znajduje si w odlegoci x =
A = 5 cm.

od rda drga o amplitudzie

12

Odp. y = 2,5 cm.

2.93. Wychylenie z pooenia rwnowagi punktu znajdujcego si w odlegoci

3
amplitudy. Odliczy okres drga
2
fali, jeeli dan odlego fala przebywa w czasie t = 2 s a dugo fali = 50 cm.

x=100 cm od rda drga jest rwna

Odp. T =

6t
,
6 x+

T = 0,92 s.

2.94. Wychylenie z pooenia rwnowagi punktu znajdujcego si w odlegoci

2
amplitudy. Obliczy w jakim czasie
2
przebiegnie t odlego fala, ktrej okres drga wynosi T = 2 s, a prdko jej
m
rozchodzenia si wynosi v = 1, 5 .
s

x=100 cm od rda drga jest rwne

Odp. t =

vT + 8 x
,
8v

t = 0,91 s.

2.95. Jaka jest dugo fali, jeeli rnica faz punktw odlegych o x = 0,025 m

wynosi = ?
6
Odp. = 0,3 m.
2.96. Na jeziorze wzbudzono fal, ktra dobiega do stromego brzegu po upywie
czasu t = 1 min. Odlego pomidzy grzbietami fali wynosia = 1,5 m, a czas
pomidzy kolejnymi uderzeniami grzbietw fal o brzeg wynosi T = 2 s. Obliczy w jakiej odlegoci xod brzegu wzbudzono fal.
Odp. x =

t,
T

x = 45 m.

127

2.97. Dwa kamertony o czstociach f0 = 680 Hz poruszaj si wzgldem nieruchomego obserwatora. Jeden kamerton oddala si, adrugi przyblia si do obserwatora z tak sam prdkoci. Obserwator rejestruje dudnienia o czstoci
n = 3 Hz. Obliczy prdko kamertonw, jeeli prdko dwiku wpowietrzu
wynosi v = 340 m/s.
Odp. U =

n v
,
2 f0

U = 0 ,75

m
.
s

2.98. Gwizdek wysyajcy fale o czstoci f0 = 540 drga/s obraca si po kole

opromieniu r = 70 cm z prdkoci ktow = 15 rad/s. Jaka jest najnisza
oraz najwysza czsto dwiku syszanego przez suchacza znajdujcego si
wznacznej odlegoci ibdcego w spoczynku?
Rozway przypadek, gdy koo oraz suchacz znajduj si na tej samej paszczynie. Przyj prdko fali gosowej w powietrzu v = 330 m/s.

v
,
v r
v
,
f2 = f0
v + r

Odp. f1 = f0

f1 = 557,8 s-1.
f2 = 523,3 s-1.

2.99. Podczas powstawania fali stojcej w rurze Kundta obserwuje si n = 6 strzaek. Sup powietrza ma wtedy dugo L = 0,41 m, a stalowy prt o dugoci
d=1m jest umocowany wrodku. Obliczy prdko rozchodzenia si dwiku w stali, jeeli prdko fali gosowej w powietrzu wynosi 343 m/s.
Odp. v s = v p

dn
,
L

vs = 5019 m/s.

2.100. Jaka jest prdko rozchodzenia si fali w linie kauczukowej o dugoci

L=2m i masie m = 0,06 kg napronej si F = 500N.
Odp. v =

FL
,
m

v = 130 m/s.

2.101. Ile dudnie na sekund daje wraz z kamertonem nacignita stalowa struna,
jeeli czsto drga kamertonu wynosi f= 430 Hz, sia nacigu struny F=100
N, dugo struny L=0,5m, a rednica struny d = 0,3 mm. Gsto materiau
struny = 7700 kg/m3.

128

Odp. n = f

1
F
,
Ld

n = 5 s-1.

2.102. Gboko morza mierzona jest za pomoc echosondy. Jaka jest gboko
morza jeeli odstp czasu midzy wysaniem, a odbiorem sygnau wynosi
t=2,5 s. Modu ciliwoci adiabatycznej wynosi k = 2 ,1 109
3
wody morskiej = 1, 03 10

Odp. h =

t k
,
2

kg
.
m3

N
, a gsto
m2

h = 1778 m.

2.103. Ile wynosi modu Younga metalu, jeeli jego gsto rwna jest

= 8 ,6 103

kg
m
v = 4700
.
3 , a prdko dwiku w tym metalu jest
m
s

Odp. E = v2,

E = 1,9 1011 N/m2.

2.104. Jakie jest natenie fali dwikowej wyraonej w W/m2 haasu o 70 dB przejedajcej ciarwki?
Odp. I = 10 5

W
.
m2

2.105. Ile razy dwik 50 dB ma wiksze natenie od dwiku 20 dB?

Odp.

I1
= 1000 .
I2

129

Rozdzia III
Fizyka czsteczkowa, przemiany gazowe, termodynamika

Zadaniazrozwizaniami
3.1. Obliczy ile czsteczek powietrza znajduje si w1 cm3 przy cinieniu p = 10-4
mm Hg (p = 0,013 Pa) iwtemperaturze t = 27C. Dana jest liczba Avogadra
NA=61026 cz/kmol (ilo czsteczek gazu wjednym kmolu).
Rozwizanie
Objto jednego kmola gazu wwarunkach normalnych wynosi:
V0 = 22,4 m3.
Ilo czsteczek w1 m3 wwarunkach normalnych wyliczamy dzielc liczb
Avogadra przez objto jednego kilomola

n0 =
n0 =

NA ,
V0
6 1026 cz / kmol ,
22 , 4 m 3

n0 = 0,271026 cz/m3,
n0 = 2,71019 cz/cm3.
Otrzymalimy liczb Loschmidta (ilo czsteczek gazu w 1 cm3 w warunkach normalnych). W celu obliczenia liczby czsteczek przy dowolnym
cinieniu, wdowolnej objtoci itemperaturze, naley skorzysta zrwnania
Clapeyrona dla jednego mola gazu:
pV = R T,
131

gdzie R jest sta gazow, ktra moe by wyraona przez cinienie, objto
itemperatur wwarunkach normalnych za pomoc wzoru:

R=

p0 V0 .
T0

Mamy wic

V=

p0 V0 T
. (3.1)
T0 p

Ilo czsteczek wdowolnych warunkach wjednostce objtoci wyrazi si

wzorem:

NA
.
V
Uwzgldniajc (3.1) mamy
N Tp
n = A 0 . (3.2)
V0 T p0
n =

Wyraenie (3.2) jest oglnym wzorem na ilo czsteczek wjednostce objtoci wzalenoci od cinienia itemperatury.
Ale

NA
= n0 ,
V0
wic

n = n 0

T0 p . (3.3)
T p0

Uwzgldniajc wartoci liczbowe podane wtreci zadania otrzymamy:

n = 3,2 1012

cz .
cm 3

Natomiast dla cinienia p = 105 Pa) iw temperaturze t = 20C

bdziemy mieli:

n = 2 ,5 1019

cz
.
cm 3

Dla cinienia p = 100 Pa itemperatury t = 20C mamy:

n = 251 1019
132

cz
.
cm 3

3.2. Ile czsteczek azotu znajduje si w objtoci V = 50 cm3 pod cinieniem

p=10-7 mm Hg iw temperaturze t = 17C. Znale te gsto tego gazu.
Rozwizanie
Ilo czsteczek azotu w1 cm3 wpodanych warunkach wyliczamy ze wzoru (3.3):

n = n 0

T0 p
,
T p0

gdzie n0 = 2,71019 cz/m3.

Natomiast wdowolnej objtoci V ilo czsteczek bdzie V razy wiksza:

n = 2 ,7 1019

T0 p cz
V,
T p0 cm 3

gdzie p0 = 760 mm Hg.

Uwzgldniajc wartoci liczbowe otrzymamy:

n = 16 ,7 1010

cz
cz
= 16 ,7 1016 3 .
3
cm
m

W celu znalezienia gstoci azotu, naley obliczy mas jednej czsteczki.

Jest ona rwna ilorazowi masy jednego kilomola przez ilo czsteczek wjednym kilomolu:

mo =

,
NA

kg
kmol ,
m0 =
cz
6 1026
kmol
28

m 0 = 4 ,66 1026

kg
.
cz

Szukana gsto rwna si iloczynowi masy jednej czsteczki przez liczb

czsteczek w1 m3 .
= m0 n',

= 7 ,78 109

kg .
m3

Podczas, gdy wwarunkach normalnych gsto azotu wynosi

= 1,25 kg/m3.

133

3.3. Obliczy ile czsteczek znajduje si wkropelce wody (H2O) omasie m = 1 g

oraz w5-ciu gr siarkowodoru (H2S).
Rozwizanie
Kmol wody ma mas m = 18 kg, wic
18 kg

61026 czsteczek

0,001 kg x cz.
Std
6 1026 0 , 001
= 3,3 1019 cz .
18
Analogicznie wyliczamy ilo czsteczek w5-ciu gramach H2S:
Kmol siarkowodoru ma mas 34 kg, wic
x=

34 kg

61026 czsteczek

0,005 kg x cz.
Std
x = 8,8 1022 cz.
3.4. Ile czsteczek rtci znajduje si w1 m3 powietrza wpomieszczeniu skaonym
rtci, a do stanu nasycenia wtemperaturze T = 293 K, jeeli cinienie pary
nasyconej rtci wtej temperaturze jest rwne 10-3mm Hg.
Rozwizanie
Szukan liczb czsteczek rtci wyliczymy zcinienia pary rtci korzystajc
ze wzoru (3.3):
n = n0

T0 p .
T p0

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

n = 3,3 1019 cz/m3.
3.5. Powietrze jest mieszanin azotu itlenu. Obliczy ilo czsteczek azotu itlenu
w25 m3 wwarunkach normalnych, jeeli dana jest gsto powietrza wwarunkach
normalnych d0 = 1,29 kg/m3. Masa czsteczkowa azotu N = 28,02 kg/kmol, amasa
czsteczkowa tlenu O = 31,98 kg/kmol. Cinienie wynosi p = 10,13104 Pa.

134

Rozwizanie
Wychodzimy zrwnania Clapeyrona dla mieszaniny gazw:

m
m
p V = N + 0 R T , (3.4)
N 0
gdzie

mN
= n N jest liczb kmoli azotu,
N

m ox
= nox jest liczb kmoli tlenu.
ox
Mamy wic

p=

n N + nox
RT . (3.5)
V

Potrzebne jest jeszcze jedno rwnanie. Bdzie nim rwnanie na okrelenie

gstoci:
m N + m ox .
(3.6)
V

Masy azotu itlenu moemy wyrazi za pomoc liczby kmoli:
d0 =

mN = N nN,
m0X = 0X n0X,
wic rwnanie (3.6) przyjmie teraz posta:

do =

N n N + ox nox . (3.7)
V

Rwnanie (3.5) i(3.7) stanowi ukad rwna, zktrych naley wyznaczy

nN inox.
Zrwnania (3.7) wyznaczamy n0X.

nox =

V d o N n N
(3.8)
ox

iwstawiamy do rwnania (3.5):

V d 0 N n N R T
.
p = nN +

ox

V
135

Z powyszego rwnania po odpowiednich przeksztaceniach otrzymamy

liczb kmoli azotu (nN):

nN =

V( pox d 0 RT )
.
RT( ox N )

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

nN = 0,87 kmoli.
Szukan liczb czsteczek azotu wobjtoci V otrzymamy ziloczynu liczby
kilomoli (nN) przez liczb Avogadra:
n'N = 0,87 kmoli 6 1026 cz/kmol
n'N = 5,2 1026 cz.
Liczb kilomoli tlenu (nox) otrzymamy zrwnania (3.8):
nox = 0,213 kmoli.
Szukan liczb czsteczek tlenu wobjtoci V otrzymamy ziloczynu liczby
kilomoli nox przez liczb Avogadra:
n'ox = 0,213 kmoli 6 1026 cz/kmol
n'ox = 1,23 1026 cz.
Stosunek liczby czsteczek azotu do liczby czsteczek tlenu wynosi
wprzyblieniu

nN
=4 .
nox
3.6. Naczynie zawiera mieszanin azotu m1 = 7 g itlenku wgla omasie m2 = 11g
wtemperaturze T = 290 K ipod cinieniem p = 105 Pa. Obliczy gsto tej
mieszaniny zakadajc, e gazy te mona uwaa za doskonae.
Rozwizanie
Szukana gsto gazw wyraa si wzorem:

d=

136

m1 + m 2
.
V

Objto znajdziemy zrwnania Clapeyrona dla mieszaniny gazw:

m m
p V = 1 + 2 RT ,
1 2
gdzie 1 i2 to masy molowe tlenku wgla iazotu
lub
m m R T
,
V= 1 + 2
1 2 p
wic

d=

( m1 + m2 ) p
m1 m2
+

RT
1 2

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

d = 1,162

kg .
m3

3.7. Balon o objtoci V = 0,25 m3 jest napeniony mieszanin dwutlenku wgla i pary wodnej w temperaturze t =327C. Liczba czsteczek CO2 wynosi
N1 = 6,6 1021, apary wodnej N2 = 0,9 1021. Obliczy cinienie p mieszaniny
gazw oraz jej mas czsteczkow . Dane masy molowe: 1 = 44 kg/kmol dla
CO2 oraz 2 = 18 kg/kmol dla pary wodnej.
Rozwizanie
Wystarczy skorzysta zrwnania Clapeyrona dla mieszaniny gazw:
pV = (n1 + n2) RT,
gdzie n1 i n2 s liczbami kmoli.
Ale

n1 =

N1 ,
NA

n2 =

N2 ,
NA

gdzie N1 i N2 s liczbami czsteczek.

137

Mamy wic

N
N
p V = 1 + 2 R T
NA NA
iostatecznie

RT ,
p= N +N
1
2 VN
A
p = 249 Pa.
Sumaryczn mas czsteczkow mieszaniny gazw wyliczy mona ze wzoru:

m ca ,
n

gdzie n jest cakowit liczb kmoli, a mca jest cakowit mas mieszaniny:

m1 + m 2 , (3.9)
n1 + n2

gdzie m1, m2 s masami poszczeglnych gazw, ktre naley wyrazi za pomoc iloci czsteczek:

m1 = m0 N1

m 2 = m0 N2
gdzie m0 m0 s masami pojedynczych czsteczek gazw CO2 ipary wodnej odpowiednio.
Masa jednej czsteczki wyrazi si wzorem:

m 0 =

1
.
NA

Otrzymamy wic:

m1 =

N1 m 2 = 2 N2 .
NA
NA

Natomiast liczby kilomoli n1 i n2 mog by wyraone za pomoc wzorw:

n1 =

138

m1
m
n2 = 2 .
1
2

Podstawiajc do wzoru (3.9) otrzymane wartoci na m1, m2, n1, n2

otrzymamy:

1N1 + 2 N2 ,
N1 + N2

= 41

kg .
kmol

3.8. W zbiorniku o objtoci V = 40 dcm3 znajduje si azot o masie m1 = 50 g

itlen omasie m2 = 10 g. Obliczy, do jakiej temperatury mona ogrza mieszanin tych gazw, jeeli cianki zbiornika wytrzymuj maksymalne cinienie
J
p = 2105 Pa. Dane s: staa gazowa R = 8 ,31 103
oraz masy molowe
kmol K
kg
kg
.
2 = 28
tlenu iazotu 1 = 32
kmol K
kmol
Rozwizanie
Szukan temperatur wyliczymy zrwnania Clapeyrona:

m m
pV = 1 + 2 RT ,
1 2
std

T=

pV
,
m1 m2
+

R
1 2

T = 459 K.
3.9. Suche powietrze skada si z23,1% tlenu (wstosunku do caej masy), 75,6%
azotu i1,3% argonu. Udzia pozostaych gazw jest zaniedbywanie may. Obliczy redni mas czsteczkow powietrza.
Rozwizanie
Cakowita ilo kmoli mieszaniny rwna si sumie kmoli poszczeglnych
skadnikw:

139

M 23,1 M 75,6 M 1, 3 M
, (3.10)
=
+
+
x 100 1 100 2 100 3
gdzie M jest mas cakowit mieszaniny,
1 = 32 kg/kmol,
2 = 28 kg/kmol,
3 = 40 kg/kmol.
Podstawiajc powysze liczby do rwnania (3.10) iodpowiednio przeksztacajc otrzymamy:
x = 28,9 kg/kmol= 29 kg/kmol.
3.10. Gsto gazu znajdujcego si pod cinieniem p = 2 105 Pa iwtemperaturze
t = 27C wynosi d = 2,6 kg/m3. Obliczy mas jednego kmola tego gazu.
Rozwizanie
Korzystamy zrwnania Clapeyrona:

pV =

m
RT ,

skd

p=

m RT
,
V

lub

p=d

RT
.

Otrzymamy wic

=d

RT ,
p

= 32 kg/kmol.
3.11. Wdwch naczyniach oobjtociach V1 = 4 dcm3 oraz V2 = 5dcm3 znajduj si
dwa rne gazy, pod cinieniem p1 = 0,2106 Pa ipod cinieniem p2 = 0,1106 Pa
odpowiednio. Obliczy cinienie mieszaniny gazw powstaej przy poczeniu
obu naczy, rurk oznikomej objtoci, jeeli temperatura pozostanie staa.
140

Rozwizanie
Po poczeniu obu naczy kady z gazw zajmie objto rwn sumie objtoci obu naczy, a ich cinienia bed odpowiednio p1' i p2'. Moemy wic
zastosowa prawo Boylea Mariottea:
p1V1 = p1( V1 + V2 ) ,

p2 V2 = p2 ( V1 + V2 ) ,

gdzie p1 i p2 s cinieniami parcjalnymi obu gazw po rozpreniu do

objtoci V1 + V2:
p1 =

p1V1 ,
V1 + V2

p2 =

p2 V2 .
V1 + V2

Po dodaniu stronami powyszych dwch rwna bdziemy mieli:

p1 + p2 =

p1V1 + p2 V2
V1 + V2

ale korzystajc zprawa Daltona moemy napisa, e

p1 + p2 = p .
Mamy wic ostatecznie:

p=

p1 V1 + p 2 V2 .
V1 + V2

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

p = 1,44105 Pa.
3.12. Do zbiornika opojemnoci V = 5 m3 zawierajcego suche powietrze wtemperaturze t=25C wprowadzono mas m=50 g wody. Obliczy wzgldn wilgotno wtym zbiorniku. Cinienie pary nasyconej wtemperaturze 25C wynosi pn = 3167 Pa.
Rozwizanie
Wprowadzona masa wody, po pewnym czasie zamienia si wpar. Dla pary
jako substancji lotnej mona skorzysta zrwnania Clapeyrona, przyjmujc, e
nie jest ona par nasycon
141

pV =

m
RT ,

skd cinienie pary bdzie

p=

m RT . (3.11)
V

Cinienie to jest mniejsze od cinienia pary nasyconej pn wtej temperaturze

wic moemy napisa wzr na wilgotno wzgldn:

ww =

p .
pn

Uwzgldniajc rwnanie (3.11) otrzymamy:

ww =

m RT ,
V pn

ww = 0,43,
ww = 43%.
Jeeli p > pn to tylko cz wody wyparuje, acinienie bdzie rwne cinieniu pary wodnej wdanej temperaturze.
3.13. Obliczy wysoko gry, jeeli cinienie atmosferyczne na jej szczycie wynosi wartoci cinienia na poziomie morza. Zakadamy, e temperatura pozostaje staa iwynosi t = 0C. Przyj ln 1,5 = 0,405.
R ozwi zan ie
Cinienie atmosferyczne maleje zwysokoci wedug wzoru barometrycznego (ktrego wyprowadzenie jest wAneksie I):
mgh
p = p0 exp
, (3.12)
kT

gdzie p jest cinieniem atmosferycznym na wysokoci h,

p0 jest cinieniem atmosferycznym na poziomie morza,
m jest mas jednej czsteczki powietrza, ktra wyraa si wzorem: m = /NA,
k jest sta Boltzmanna dan wzorem: k = R/NA.
Uwzgldniajc powysze oraz to, e p = p0, wzr (3.12) przyjmie posta:

2
g h,
= exp

3
RT
142

lub

3
g h.
= exp

2
RT
Wcelu wyznaczenia zpowyszego rwnania szukanej wysokoci h, naley
zlogarytmowa obie strony powyszego rwnania:

ln 1,5 =

gh
RT

(ln oznacza logarytm naturalny opodstawie e),

skd

h=

RT ln1,5 ,
g

h = 3,2103 m.
3.14. Obliczy cinienie jakie panuje na wysokoci lotw samolotw odrzutowych,
tj. na wysokoci h = 10000 m, jeeli przyjmiemy redni temperatur t = -3C.
Rozwizanie
Korzystamy ze wzoru barometrycznego wpostaci:

g h,
p = p0 exp

RT
gdzie p0 jest cinieniem powietrza na poziomie morza.
Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:
p = 760 exp(-1,272)
lub
p=

760
, (3.13)
exp(1,272 )

Wyraenie x = exp(1,272) wyliczymy za pomoc logarytmw naturalnych:

ln x = 1,272,
std x = 3,57.
Uwzgldniajc powysze wyliczenia, otrzymamy szukan warto cinienia:
p = 213 mm Hg.
Co stanowi okoo cinienia normalnego.
143

3.15. Obliczy prdko najbardziej prawdopodobn moleku azotu itlenu wtemperaturze t = 27C.
Rozwizanie
Znajdujemy t prdko zwykresu rozkadu prdkoci wedug Maxwella,
wktrym na osi poziomej jest prdko, ana osi pionowej liczba czsteczek,
ktrych prdkoci znajduj si wprzedziale od v do v+dv, tzn. dN/N, (N jest
liczb wszystkich czsteczek). Wielko ta wyraa si wzorem:
3

dN m 2 2mkvT
=
4 v 2 dv . (3.14)
e

N 2 k T
Wyprowadzenie tego wzoru jest wI.W. Sawieliew, Kurs Fizyki, Tom I, Mechanika iFizyka Czsteczkowa, PWN.
Wykres tej funkcji przedstawiony jest na rys. 3.1.

Rys. 3.1. Maxwelowski rozkad prdkoci czsteczek gazu, gdzie vn jest prdkoci najbardziej prawdopodobn

W celu obliczenia prdkoci najbardziej prawdopodobnej vn, naley wyznaczy pochodn funkcji (3.14) wzgldem v iporwna j do zera. (Tak si
wyznacza ekstremum funkcji ).
Otrzymamy wtedy
3

m 2

e
2 k T

144

m v2
2kT

mv
2
2
4 v + e
2 kT

m v2
2kT

4 2 v = 0,

mv
4 v 2 + 4 2 v = 0 ,
kT

gdzie v jest tu szukan prdkoci najbardziej prawdopodobn vn i wynosi:

2kT ,
m

vn =

ale uwzgldniajc, e = mNA, masa jednej czsteczki wyniesie:

.
NA

m=

Biorc pod uwag, e

k=

R
NA

otrzymamy:

2 R T . (3.15)

vn =

Podstawiajc za mas czsteczkow azotu (28 kmoli) oraz mas czsteczkow tlenu (32 kmoli) otrzymamy:

v nN = 420

m,
s

v n0 = 396

m.
s

Zaleno pomidzy prdkoci najbardziej prawdopodobn, a redni

kwadratow otrzymamy wsposb nastpujcy:
redni kwadratow (M. Skorko Fizyka PWN) mnoymy idzielimy przez
dwa:

v=

3RT2.
2

Otrzymamy:

v = vn

3.
2

145

3.16. Obliczy redni drog swobodn czsteczek powietrza w temperaturze

t=20C przy cinieniu p = 105 Pa, jeeli przyjmiemy e rednia rednica czsteczki powietrza wynosi d = 31010 m.
Rozwizanie
redni drog swobodn nazywamy odlego jak przebiegnie czsteczka
od jednego zderzenia do nastpnego. Wyraa si ona wzorem (wyprowadzenie
wpodrczniku: Podstawy Fizyki, PWN, t. II, D. Halliday i inni):

1
, (3.16)
d n0 2
2

gdzie n0 jest liczb czsteczek w jednostce objtoci, ktr wyznaczamy

wfunkcji cinienia zpodstawowego wzoru teorii kinetyczno molekularnej:

p=

2
n0 E ,
3

porwnujc powyszy wzr ze wzorem na cinienie z rwnania Clapeyrona

mamy:

E=

3
kT
2

E=

3R .
T
2 NA

lub

Wstawiajc powyszy wzr do wzoru na cinienie otrzymamy:

p = n0

RT ,
NA

skd

n0 =

pN A
.
RT

Szukana droga swobodna wyrazi si wic wzorem:

RT
,
2 d 2 pN A

= 9,810-8 m. 1010-8 = 10-7 m.

146

3.17. rednia droga swobodna czsteczek powietrza w warunkach normalnych

wynosi = 10-7 m. Obliczy jaka bdzie rednia droga swobodna przy cinieniu
p2 = 10-5 mm Hg. Temperatura nie ulega zmianie.
Rozwizanie
rednia droga swobodna czsteczek gazu, jest odwrotnie proporcjonalna
do cinienia. Moemy wic skorzysta zoglnego wzoru na wielkoci odwrotnie proporcjonalne:
x1y1 = x2y2.
Na wykresie powysza zaleno przedstawia si wpostaci hiperboli rwnobocznej (rys. 3.2).
y

x
Rys. 3.2. Wielkoci odwrotnie proporcjonalne przedstawiaj si na wykresie jako hiperbola rwnoboczna

Moemy wic napisa:

p1 1 = p2 2,
std

2 = 1

p1 ,
p2

2 = 7,6 m.
3.18. Obliczy ile czsteczek powietrza znajduje si w 1 m3 komory aparatury
prniowej, wktrej rednia droga swobodna czsteczek wynosi = 7 m.

147

Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na redni drog swobodn:

1
,
2 d 2 n0

=
skd

n0 =

1
,
d 2
2

n0 = 3,57 1017

cz .
m3

3.19. W pewnym zbiorniku naley zmniejszy cinienie powietrza za pomoc

pompy tokowej tak aby wynosio pk = 102 Pa. Obliczy ile suww musi wykona tok pompy, jeeli objto zbiornika wynosi V1 = 0,5 m3, pojemno samej pompy V0 = 0,05 m3, cinienie pocztkowe natomiast wynosio p1 = 105 Pa
(rys. 3.3).
Rozwizanie
Moemy stosowa prawo BoyleaMariotteado kadego suwu toka zpozycji
1 do pozycji 2. Wtedy ma miejsce zwikszenie objtoci przy staej masie gazu.
Dla suwu pierwszego moemy napisa nastpujce rwnanie:
V1 p1 = (V1 + V0) p2,
std
p2 =

V1p1 .
V1 + V0

Dla suwu drugiego:

V1 p2 = (V1 + V0) p3,
std
p3 =

V1p2
.
V1 + V0

albo

p3 =
148

V1
V1
p1 .
V1 + V0 V1 + V0

V1

V0

Rys. 3.3. Przesunicie toka z pozycji 1 do pozycji 2 powoduje zwikszenie objtoci

powietrza, ale masa pozostaje bez zmiany.

Dla suwu trzeciego:

V1p3 = (V1+V0) p4,
std

p4 =

V1p3
,
V1 + V0

albo

p4 =

V1
V1
V1

p1 ,
V1 + V0 V1 + V0 V1 + V0

albo
3

V1
p4 =
p1 .
V1 + V0
Oglnie dla suwu n-tego, cinienie kocowe pk bdzie wynosi:
n

V1
pk =
p1 .
V
+
V
0
1
Po zlogarytmowaniu powyszego rwnania otrzymamy

log

pk
V1 ,
= n log
p1
V1 + V0

149

skd

pk
p1 ,
n=
V1
log
V1 + V0
log

n = 74.
3.20. Na skutek chwilowego otwarcia kranu aparatury prniowej, powietrze
wtargno do jej wntrza, spowodowao to wzrost cinienia op = 0,5105 Pa.
Obliczy mas powietrza, ktre wtargno do aparatury, jeeli jej objto wynosia V = 30 dcm3, atemperatura t = 17C cay czas pozostaa staa.
Rozwizanie
Wychodzimy zrwnania Clapeyrona dla dowolnej masy gazu:

pV =

m
RT .

Wtym przypadku zmiana cinienia spowodowana zostaa zmian masy co

moemy zapisa wsposb nastpujcy:

( p + p ) V =

m + m
RT .

Po odjciu stronami powyszych dwch rwna otrzymamy:

p V =

m
RT ,

skd

m =

p V ,
RT

m = 0,018 kg.

150

3.21. Rurk cienk wksztacie litery Uzatopion na jednym kocu izawierajc

rt wobu ramionach na jednakowym poziomie ustawiono pionowo pod kloszem pompy prniowej. Wysoko zamknitego wtej rurce powietrza wynosia h1 = 25 cm. Pocztkowe cinienie rwne cinieniu zewntrznemu wynosio
p1 = 105 Pa. Obliczy jakie byo cinienie pod kloszem, po wypompowaniu
przez pomp pewnej iloci powietrza, jeeli rnica poziomw rtci wobu ramionach ustalia si na h = 0,04 m (rys. 3.4). Gsto rtci mona przyj za
= 1,4104 kg/m3 przy staej temperaturze.
Rozwizanie

h1
h

Rys. 3.4. Po zmniejszeniu cinienia pod kloszem rnica poziomw rtci wrurce wyniosa h.

Przed wypompowaniem powietrza spod klosza, iloczyn cinienia iobjtoci

w rurce rwna si iloczynowi cinienia i objtoci tej samej masy powietrza
zamknitej wrurce po zmniejszeniu cinienia do p2 pod kloszem, przy staej
temperaturze:

p1 h1 S = ( g h + p2 ) h1 +
S .
2

Zpowyszego rwnania wyznaczamy szukane cinienie p2:

p2 =

h
g h
2
,
h
h1 +
2

h1p1 h1 g h -

p2 = 0,86105 Pa.

151

3.22. Balon o objtoci V=150 m3 wypeniony zosta ogrzanym powietrzem

otemperaturze T1 = 350 K ipod cinieniem p1 = 900 hPa. Obliczy si non
tego balonu, jeeli temperatura otoczenia wynosi T2 = 280 K, acinienie powietrza otaczajcego balon jest takie samo jak wewntrz balonu (p2 = 900 hPa).
Gsto powietrza w warunkach normalnych wynosi 0 = 1,29 kg/m3. Masa
powoki balonu zwyposaeniem wynosi m = 20 kg.
Rozwizanie
Sia nona balonu (F) jest sum wektorow siy wyporu (W)wynikajc
zprawa Archimedesa iciaru balonu (Q)(rys.3.5):

 
 
F = W+Q .

Wzapisie skalarnym bdziemy mieli:

F = W Q. (3.17)
W

Rys. 3.5. Warto siy nonej balonu jest rnic liczbow pomidzy wartoci siy wyporu balonu (W) awartoci jego cakowitego ciaru (Q)

Woparciu oprawo Archimedesa warto siy wyporu wyrazi si wzorem:

W = Vzg,
gdzie
V objto balonu,
z - gsto otaczajcego powietrza,
natomiast warto Q to cakowity ciar balonu, ktry jest sum ciarw: kosza
zwyposaeniem, powoki balonu iogrzanego powietrza wewntrz tej powoki.
152

Rwnanie (3.17) przyjmie teraz posta:

F = Vzg (mg + Vwg), (3.18)
gdzie w gsto ogrzanego powietrza znajdujcego si wewntrz balonu.
Naley teraz wyznaczy gstoci z iw wfunkcji 0,temperatury icinienia. Wtym celu korzystamy zrwnania Clapeyrona:

p1 V =

mw
R T1 , (3.19)

gdzie
mw masa powietrza wewntrz balonu,
p1 jego cinienie,
T1 temperatura ogrzanego powietrza wypeniajcego balon oobjtoci V,
masa molowa powietrza.
Rwnanie (3.19) przeksztacamy nastpujco:

mw
R T1 .
V
m
Wyraenie w = w jest gstoci powietrza wewntrz balonu.
V
p1 =

Podobnie rwnanie Clapeyrona moemy napisa dla warunkw normalnych:

p0 V0 =

m0
RT0 ,

gdzie m0 jest mas powietrza wwarunkach normalnych.

Mamy wic

p0 =

m0
R T0
V0

m0
= 0 jest gstoci powietrza wwarunkach normalnych.
V0
Bdziemy wic mieli nastpujcy stosunek cinie:

153

p1 w T1 ,
=
p0 0 T0
skd

p1 T0 .
p0 T1

w = 0

Analogicznie otrzymamy gsto tej samej objtoci powietrza na zewntrz

balonu:

z = 0

T0 p2 .
T2 p0

Rwnanie (3.18) przyjmie teraz posta

F = V0

T0 p2
T p
g V0 0 1 g m g ,
T2 p0
T1 p0

lub

F = V0

T0 p2 p1
g m g .
p0 T2 T1

Przyjmujc, e p1 = p2 = p (cinienie wewntrz balonu jest takie samo jak na

zewntrz ) otrzymamy:
Ostatecznie

F = V0 p

T0 1 1
g mg ,
p0 T2 T1

F = 139 N.
3.23. W zamknitym zbiorniku o objtoci V=2 m3 znajduje si m=32 kg powietrza otemperaturze t1=17C. Po ogrzaniu izochorycznym cinienie gazu
wzroso do wartoci p2=15105 N/m2. Obliczy ilo ciepa pobranego przez
powietrze, jeeli ciepo waciwe powietrza przy staej objtoci wynosi
cv = 729 J/kg K

154

oraz

cp

cv

= 1, 4 .

Rozwizanie
Szukan ilo ciepa wyliczymy ze wzoru:
Q = mcv (T2 T1). (3.20)
Nieznan temperatur T2 otrzymamy zrwnania stanu gazu doskonaego:

p1V1 p2 V2 ,
=
T1
T2
skd, poniewa V1=V2, otrzymamy:

T2 = T1

p2 .
p1

Rwnanie (3.20) przyjmie teraz posta:

Q = m c v T1 2 T1 .
p1

Nieznane cinienie p1 wyliczymy zrwnania Clapeyrona:

p1V =

m
RT1

lub

p1 =

m
RT1 .
V

Mamy wic

p V

Q = m c v T1 2
1 .
m RT1
Po zlikwidowaniu nawiasu ipo uwzgldnieniu, e

R
= c p c v (3.21)

(Wyprowadzenie tego wzoru jest wAneksie II ) otrzymamy:

Q=

p2 V
m c V T1 ,
cp
1
cV

Q = 734,9 kJ.
155

3.24. Wzamknitym zbiorniku oobjtoci V = 35 dm3 znajduje si dwuatomowy gaz ogstoci = 1,3 kg/m3. Gdy dostarczono pewn ilo ciepa wiloci
Q=1662 J do tego gazu, jego temperatura wzrosa o T = 50 K. Obliczy mas
czsteczkow tego gazu, jeci cp/cv=1,4.
Rozwizanie
Szukan mas czsteczkow wyliczymy zrwnania zgodnie ze wzorem (3.21).
R = (cp cv),
skd

R
cp cv

lub

R
.
cp
cv 1
cv

Nieznane ciepo waciwe gazu cv otrzymamy ze wzoru na ilo ciepa dostarczonego do ukadu:
Q = m cv T,
skd

cv =

Q ,
m T

gdzie
m = V.
Szukana masa czsteczkowa gazu wyrazi si wzorem:

R V T ,
cp
Q 1
cv

= 28

156

kg .
kmol

3.25. Jakiej gruboci powinna by drewniana ciana budynku, aeby dawaa ona
tak sam strat ciepa jak ciana zcegy ogruboci d = 40 cm. Rnica temperatur jest taka sama na zewntrz budynku iwewntrz dla obu cian. Wspczynniki przewodnictwa cieplnego cegy i drewna wynosz odpowiednio:

W .
W ,
K d = 0 ,175
mK
mK

K c = 0 ,70

Rozwizanie
Ilo ciepa przenikajcego przez cian wyraa si wzorem:

dT .
dQ
= K
S
dt
dx

Przez dwie ciany ma przechodzi ta sama ilo ciepa, wic moemy napisa:

K c

dT
dT .
S = K d
S
d
x

Zpowyszego rwnania wyznaczamy szukan grubo ciany x:

x=

Kd ,
d
Kc

x = 10 cm.
3.26. Obliczy wspczynnik przewodnictwa cieplnego powietrza wtemperaturze
t = 17C ipod normalnym cinieniem p = 105

N
, jeeli dane jest ciepo wam2

ciwe powietrza wstaej objtoci cv = 729 J/kg K, rednia rednica czsteczki

powietrza d = 310-10 m imasa czsteczkowa = 29 kg/kmol.
Rozwizanie
Wspczynnik przewodnictwa cieplnego gazw wyraa si nastpujcym
wzorem, (M. Skorko, Fizyka: Rozdz. Fizyka molekularna):
1
K = v c v , (3.22)
3
gdzie v jest prdkoci redni ruchu cieplnego czsteczek, ktr naley
przedstawi za pomoc prdkoci redniej kwadratowej:
v = 0 ,931

3RT

(3.23)

157

gdzie
3RT

rednia droga swobodna czsteczek danego gazu wyraa si wzorem:

1
, (3.24)
=
2 d 2 n0

jest prdkoci redni kwadratow.

gdzie n0 ilo czsteczek wjednostce objtoci wwarunkach normalnych, bdzie rwna:

n0 =

NA
,
V

ale korzystajc ze wzoru Clapeyrona (pV = RT) bdziemy mieli:

n0 =

NA p
. (3.25)
RT

Uwzgldniajc powysze zalenoci otrzymamy:

K=

1
0 ,921
3

3RT

K=

1
3RT
0 ,921
3

1
cV
2 d 2 n0

lub

RT
cV .
2 d2 NA p

Gsto gazu okrela wzr:

m.
V
Gsto naley wyrazi za pomoc temperatury, cinienia imasy czsteczkowej gazu, korzystajc zrwnania Clapeyrona dla dowolnej masy gazu:

pV =

m
RT

bdzie wic
=

158

p V p
=
V R T RT

Ostatecznie szukany wspczynnik przewodnictwa cieplnego powietrza

bdzie:
cV
3RT
,
K = 0 ,307

2 d2 NA

K = 1,3 102

W .
mK

3.27. Obliczy wspczynnik dyfuzji czsteczek powietrza znajdujcego si pod

4
cinieniem p = 10

N
itemperaturze t=17C (290 K), jeeli przyjmiemy, e
m2

rednica czsteczki powietrza wynosi d = 310-10 m.

Rozwizanie
Oglny wzr na transport masy jest nastpujcy:

d ,
dM
= D
S
dt
dx
gdzie

d
jest zmian gstoci na drodze dx,
dx

D wspczynnik dyfuzji, ktry wyraa si wzorem:

D=

1
v .
3

Wyprowadzenie powyszego wzoru znajduje si w podrczniku B. Jaworskiego i wspautorw Kurs fizyki t. 1 Mechanika, podstawy fizyki czsteczkowej
itermodynamiki.

rednia droga swobodna czsteczek powietrza, ktra wyraa si wzorem (3.24),

v prdko rednia ruchu cieplnego czsteczek, ktr wyznaczamy wzalenoci od prdkoci redniej kwadratowej:

v = 0.931 v kw
lub

v = 0 ,931

3RT
. (3.26)

159

Uwzgldniajc powysze, wspczynnik dyfuzji powietrza wyrazi si wzorem:

1
3RT
D = 0 ,931
3

1
2 d 2 n0

.
Naley jeszcze wyznaczy n0 wfunkcji cinienia itemperatury. Wtym celu
korzystamy ze wzoru (3.25) iostatecznie otrzymujemy:

D = 0.307

3RT

1
RT , 3.27)
2
2 d N A p

m2 .
D = 1,6 10
s
4

3.28. Obliczy ile razy zmieni si wspczynnik dyfuzji gazu dwuatomowego, jeeli wwyniku przemiany:
a) izotermicznej,
b) adiabatycznej,
gaz ten zwikszy swoj objto, ajego cinienie zmniejszy si dwukrotnie.
Rozwizanie
a) Naley skorzysta ze wzoru (3.27) na dyfuzj gazw w zalenoci od
cinienia dwukrotnie, tj. dla dwch cinie:

D2 = 0 ,307

3 R T2

R T2
,
2
2 d N A p2

D1 = 0 ,307

3 R T1

R T1
.
2 d 2 N A p1

Po podzieleniu stronami powyszych dwch rwna otrzymamy:

3

T p
D2
= 2 1 . (3.28)
D1
T1 p2
Uwzgldniajc, p2 =

p1
oraz, e dla przemiany izotermicznej T2 = T1
2

bdziemy ostatecznie mieli:

D2
=2.
D1

160

b) Dla przemiany adiabatycznej rwnie korzystamy zrwnania (3.27) piszc je dwa razy idzielc stronami otrzymamy wzr identyczny jak (3.28).
Natomiast stosunek temperatur wyznaczamy z rwnania adiabaty i Clapeyrona:

T2 p2
=
T1 p1

Rwnanie (3.28) przyjmie teraz posta

p
D2
= 2
D1
p1
ale

p2 =

( 1)

p1

p2

p1
, = 1, 4 ,
2

wic
1,2

D2
1 1.4
=2 ,
D1
2
lub
3

D2
1 7
=2 .
D1
2
Robimy podstawienie:

log x = log 2 +
log 2 = 0 , 301,

D2
= x ilogarytmujemy obie strony rwnania:
D1

3
1
log ,
7
2

1
= log 1 - log 2 ,
2
3
log x = 0 ,301 0 ,301 ,
7
log x = 0 ,178 .
log

Ostatecznie bdziemy mieli:

x = 1,51.

161

3.29. Cienka pytka pasko-rwnolega opowierzchni S znajduje si wstrumieniu

cieczy pyncej wzdu jej powierzchni. Obliczy wspczynnik lepkoci cieczy,
jeeli na pyt dziaa sia F, agradient prdkoci wmiejscu, wktrym si ona
znajduje wynosi K.
Rozwizanie
Oglny wzr na si wynikajc za zmiany prdkoci ssiednich warstw cieczy jest nastpujcy:
F1 =

dv
S
dx

Wnaszym przypadku ciecz opywa dwie powierzchnie pytki, co jest pokazane na rys. 3.6, wic F1=F/2. Z tego wynika, e:

S
x

V2
V1
Rys. 3.6. Ciecz opywa pytk po obu powierzchniach

dv
S 2
dx
.
Znak () piszemy dlatego, e im dalej od przyoonej siy, tym prdko jest
mniejsza v2 < v1 (v1 jest prdkoci strumienia). Wnaszym przypadku moemy
wic pomin minus.
dv
Uwzgldniajc, e
= K , wyliczymy szukany wspczynnik lepkoci
dx
cieczy ze wzoru:
F =

162

F .
2SK

3.30. Obliczy wspczynnik lepkoci cieczy wiedzc, e okres drga dowolnej

pytki o masie m i polu powierzchni S zawieszonej na sprynie, ma okres
drga w powietrzu T0 (zakadamy, e wtedy drgania nie s tumione). Gdy
ta sama pytka bdzie wykonywa drgania wbadanej cieczy (rys. 3.7), wtedy
okres drga wyniesie T. Zakadamy, e sia tarcia pytki o ciecz jest wprost
proporcjonalna do prdkoci iwyraa si wzorem :
F = 2 S v,
gdzie S jest polem powierzchni pytki,
wspczynnikiem lepkoci,
v prdkoci pytki.
Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na czsto koow drga tumionych:

= 02 - 2 , (3.29)
gdzie jest wspczynnikiem tumienia drga iwyraa si wzorem

k2 .
2m

k2 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci wystpujcym we wzorze:

F = -k2 v,
ale
F = -2 S v.

Rys. 3.7. Ciarek drgajcy wcieczy natrafia na opr wprost proporcjonalny do prdkoci

163

Zporwnania powyszych rwna otrzymamy k2:

k2 = 2 S .
Wspczynnik tumienia drga wyrazi si teraz wzorem:

2S .
2m

Otrzymane wielkoci wstawiamy do wzoru na czsto koow drga tumionych (3.29).

4 2 4 2 4 S2 2
= 2
T2
T0
4 m2
lub

S2 2 4 2 4 2 .
= 2 - 2
m2
T0
T
Zpowyszego rwnania wyliczamy szukany wspczynnik lepkoci cieczy:

2 m
T2 - T02 .
S T0 T

3.31. Wcylindrze oobjtoci V znajduje si gaz pod tokiem otemperaturze T1.

Obliczy prac rozprenia gazu podczas ogrzewania go o T przy staym
cinieniu, jeeli ciar toka wynosi Q, jego powierzchnia S, acinienie atmosferyczne p0.
Rozwizanie
Praca wprzemianie izobarycznej wykonana przez gaz wyraa si wzorem:
W = p (V2 - V1), (3.30)
gdzie

p = p0 +

Q
.
S

Nieznan objto V2 znajdujemy zprzemiany izobarycznej:

p1V1 p2 V2 .
=
T1
T2
uwzgldniajc, e p2 = p1 otrzymamy:

V2 = V1

164

T2 .
T1

Szukana praca wyrazi si wic wzorem:

Q T .

W = p0 + V1
S T1

3.32. Gaz omasie m ozibiono od temperatury T1 do temperatury T2 przy staym cinieniu. Obliczy prac wykonan przez ten gaz oraz zmian energii wewntrznej. Dane jest ciepo waciwe gazu przy staym cinieniu cp ijego masa
czsteczkowa oraz staa gazowa R.
Rozwizanie
Szukan prac znajdziemy zrwnania Clapeyrona:

pV =

m
RT .

Po zrniczkowaniu obu stron powyszego rwnania otrzymamy:

m
p dV =
R dT ,

ale
p dV = W,
awic szukana praca wyrazi si wzorem:

W=

m
R ( T2 T1 ) .

Zmian energii wewntrznej obliczymy zpierwszej zasady termodynamiki:

U = Q W,
gdzie Q jest ciepem odebranym od gazu iwyraa si wzorem:
Q = m cp (T2 T1).
Ostatecznie wic szukana zmiana energii wewntrznej bdzie:

U = m c p ( T2 T1 )

m
R ( T2 T1 ) ,

albo

R
U = m ( T2 T1 ) c p + .

165

3.33. Gaz rozprajc si izobarycznie wykonuje prac W = 600 J. Obliczy ilo

ciepa, ktre pobiera gaz, jeeli stosunek ciepa waciwego pod staym cinieniem do ciepa waciwego wstaej objtoci wynosi = 1,4.
Rozwizanie
Piszemy rwnanie Clapeyrona dla stanu kocowego i wyjciowego:

p V2 =

m
R T2 ,

p V1 =

m
R T1 .

Odejmujemy stronami:

p ( V2 V1 ) =

m
R T ,

ale p (V2 V1) = pracy wykonanej przez gaz.

Mamy wic

W=

m
R T . (3.31)

Zpowyszego rwnania wyznaczamy rnic temperatur T iwstawiamy

j do wzoru na ilo ciepa:
Q = m cp T,
wic

Q = m cp

W ,
mR

ale

R = (cp cv)
Mamy wic
c p W
.
Q=
cp cv

(Aneks II).

Po podzieleniu licznika imianownika przez cv otrzymamy:

Q=

W,
( -1)

gdzie = cp/cv,
ostatecznie
Q = 2100 J.
166

3.34. Mas m = 0,04 kg gazu ogrzano izobarycznie od temperatury T0 = 273 K

do temperatury T2 = 373 K. Obliczy jaki procent dostarczonego ciepa zostao zuyte na wykonanie pracy, ajaki na zmian energii wewntrznej, jeeli ciepo waciwe przy staym cinieniu cp=840 J/kgK, amasa czsteczkowa
= 44 kg/kmol dla danego gazu.
Rozwizanie
Cakowite ciepo dostarczone ukadowi wyraa si wzorem:
Qc = mcpT.
Natomiast ciepo zuyte na prac rwna si liczbowo, zgodnie ze wzorem (3.31):

Q1 =

m
R T .

Ciepo, ktre idzie na zmian energii wewntrznej zgodnie zpierwsz zasad termodynamiki:
U = Q W
wwarunkach tego zadania bdzie:
Q2 = U = Qc Q1.
Szukany procent ciepa, ktre idzie na prac wynosi:

K1 =

Q1
100 % ,
Qc

K1 = 23%.

Procent ciepa, ktre idzie na zmian energii wewntrznej jest rwny

K2 =

U
100% ,
Qc

K2 = 77 %.

3.35. Do m = 3 kg azotu dostarczono Q = 300103 J ciepa, na skutek czego azot

rozpry si izotermicznie w staej temperaturze t = 7C. Obliczy ile razy
zmniejszyo si cinienie wstosunku do cinienia pocztkowego.
Rozwizanie
Wprocesie izotermicznego rozprania, dostarczone cakowite ciepo idzie
na prac (T=const, wic U=0), wic moemy skorzysta z nastpujcego
wzoru:
V2

Q = pdV .
V1

167

Cinienie p wfunkcji objtoci V wyznaczamy zrwnania Clapeyrona:

pV=

m
R T,

skd

p=

mR T.
V

Mamy wic
V

m R T 2 dV
,
Q=
V1 V
Q=

V
mRT
ln 2 .
V1

Wyraenie

V2
moemy zastpi przez stosunek cinie na podstawie praV1

wa BoyleaMariottea:
p1V1 = p2V2,
std

V2 p1 .
=
V1 p2

Otrzymamy zatem:
p
mRT
Q=
ln 1
p2

lub

p
Q
= ln 1 ,
mRT
p2

skd
Q
p1
= em R T .
p2

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy szukany stosunek cinie:

p1
= 3,33 .
p2

168

3.36. Znale mas molow gazu, ktry sprony izotermicznie zwikszy swoje
cinienie dwa razy. Praca przy tym wyniosa W = 831103 J, przy temperaturze
t = 27C. Masa gazu bya m = 13,5 kg.
Rozwizanie
Korzystamy ze wzoru na prac wprzemianie izotermicznej (patrz zad. 3.35):
V2

W = pdV =
V1

mRT V2
.
ln
V1

Stosunek objtoci

V2
zastpujemy stosunkiem cinie zprzemiany izoV1

termicznej. Mamy wic

V2 p1 ,
=
V1 p2
oraz

W=

m R T p1 ,
ln
p2

std

mRT
ln2 ,
W

= 28

kg .
kmol

3.37. Azot omasie m = 2 kg itemperaturze pocztkowej T1 = 300 K posiada objto V1 = 3 m3. Po spreniu adiabatycznym temperatura wzrosa do Tk = 400K,
a cinienie zwikszyo si do pk = 1,61105 Pa. Obliczy wykadnik adiabaty

K=

cp

cv

Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na przemian adiabatyczn wpostaci:

p1V1K = p2 V2K
169

lub

p1 V2
=
p2 V1

Wzr przeksztacamy wten sposb aeby przemian adiabatyczn wyrazi

wfunkcji temperatury. Wtym celu korzystamy zrwnania gazu doskonaego:

p1V1 p2 V2
=
T1
T2
lub

p1 T1 V2 .
=
p2 T2 V1

Mamy wic
K

T1 V2 V2 .
=
T2 V1 V1
Po przeksztaceniach otrzymamy:

T2 V1
=
T1 V2

K 1

Wnaszym zadaniu zastpujemy V2 objtoci kocow Vk:

Tk V1
=
T1 Vk

K 1

. (3.32)

Nieznan objto kocow Vk wyznaczymy zrwnania Clapeyrona:

pk Vk =

m
R Tk ,

skd

Vk =

m R Tk
.
pk

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

Vk = 0,67 m3.
Po zlogarytmowaniu wzoru (3.32) bdziemy mieli:

( K 1)
170

log

V1
T
= log k ,
V2
T1

K 1 =
K=

log Tk log T1 ,
log V1 log Vk

log Tk log T1
+1 ,
log V1 log Vk

K = 1,4.
3.38. Temperatura bezwzgldna rda ciepa wsilniku Carnota jest trzy razy wysza od temperatury bezwzgldnej chodnicy. Obliczy jak cz pobranego
ciepa oddaje gaz do chodnicy.
R ozwi zan ie
Szukamy

Q2 .
Q1

Gdzie Q2 oznacza ciepo oddane do chodnicy, a Q1 ciepo pobrane od rda.

Dla silnika Carnota wspczynnik sprawnoci wyraa si wzorem:

Q1 Q2 T1 T2
=
Q1
T1

lub

= 1

Q2 ,
Q1

Q2
= 1 ,
Q1
ale

3 T2 T2 2
= .
3T2
3

Ostatecznie bdziemy mieli:

Q2
2
= 1 ,
Q1
3

Q2 1 .
=
Q1 3
171

3.39. Temperatura pary wodnej wchodzcej do cylindra maszyny parowej wynosi

T1 = 400 K. Para skrapla si wtemperaturze T2 = 300 K. Obliczy prac wykonan przez par, jeeli pobrana zostaa ilo ciepa Q1 = 3000 J.
Rozwizanie
Szukan prac wyliczymy przez porwnanie do siebie dwch wzorw na
sprawno silnika cieplnego Carnota:

W Q1 Q2 T1 T2 ,
=
=
T1
Q1
Q1

gdzie Q1 Q2 jest szukan prac.

Mamy wic

W = Q1

T1 T2 .
T1

Po podstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:

W= 750 J.
3.40. Silnik cieplny osprawnoci = 40% odda do chodnicy Q2 = 300 J. Obliczy
jak wykona prac.
Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na sprawno silnika cieplnego

W,
Q1

skd
W = Q 1.
Ciepo pobrane Q1 wyliczymy ze wzoru:

Q1 Q2
Q
= 1 2 ,
Q1
Q1

wic

Q1 =

Q2 .
1

Szukana praca wyrazi si wzorem:

W =

Q2 ,
1

W = 200 J.
172

3.41. Cykl pracy silnika cieplnego o sprawnoci = 25% przedstawiony jest na

rys. 3.8. Obliczy ciepo oddane do chodnicy wczasie jednego cyklu.
P ( k Pa )
400

100

A
1

V ( m3 )

Rys. 3.8. Praca wykonana przez silnik wczasie jednego cyklu rwna jest polu prostokta
ABCD

Rozwizanie
Pole ABCD obliczamy jako iloczyn AD AB, zatem praca bdzie wynosi:
W = 3 m3 300 kPa = 900 kJ.
Zdefinicji sprawnoci mamy:

W
Q1 ,

gdzie Q1 jest ciepem dostarczonym do silnika,

std

Q1 =

W.

Ale praca silnika rwna si rnicy pomidzy ciepem dostarczonym, aoddanym do chodnicy:
W = Q1 Q2
lub

W=
skd

Q2 =

W
Q2 ,

W
W

Q2 = 2700 kJ.
173

3.42. Obliczy sprawno silnika Carnota jeeli przy kadym spreniu adiabatycznym dwch kilomoli gazu dwuatomowego wykonana jest praca W = 4106 J,
atemperatura rda ciepa wynosi T1 = 400 K. Dla tego gazu K=cp/cv=1,4.
Rozwizanie
Wychodzimy ze wzoru na sprawno silnika cieplnego idealnego (Carnota):

T1 T2 .
T1

Temperatur T2 obliczymy znajc prac wprzemianie adiabatycznej:

V2

W = p dV .
V1

Wprzemianie adiabatycznej korzystamy zrwnania Poissona:

p1V1K = pV K ,
gdzie

K=

cp
cv

Zrwnania Poissona wyznaczamy cinienie p iwstawiamy pod cak:

V2

W = p1V1K
V1

dV .
VK

Po wykonaniu cakowania otrzymamy:

W=

p1V1K 1 K
( V2 V11K )
1 K

lub

p V K V1 K
W= 1 1 1
1 K

V 1 K
2 1 . (3.33)
V1

Wyraenie wnawiasie wyliczymy zrwnania adiabaty wpostaci wyraonej

wzorem (3.32):

T1V1K 1 = T2 V2K 1
lub

V2

V1
174

K 1

T1 ,
T2

skd
1 K

V2

V1

T2 .
T1

Rwnanie (3.33) przyjmie teraz posta:

W (1 K ) = p1V1 2 1 ,
T1
ale p1V1 = 2 RT1 (dla dwch kmoli gazu), wic

T
W ( K 1) = 2 RT1 1 2
T1

Mamy wic

W ( K 1)
2 RT1

= 1

T2 .
T1

Czyli

W ( K 1) ,
2 R T1

= 24%.
3.43. Na rys. 3.9 przedstawiony jest cykl Otta silnika spalinowego ze spalaniem
wewntrznym. Odcinek (01) przedstawia zassanie mieszanki paliwa, (12)
adiabatyczne sprenie mieszanki. Na kocu tego procesu nastpuje zapalenie
mieszanki ijej wybuch, co powoduje gwatowny wzrost cinienia itemperatury odcinek (23). Krzywa (34) przedstawia adiabatyczne rozprenie
produktw spalania. Przy kocu tego procesu otwiera si zawr wyjciowy
i nastpuje gwatowny spadek cinienia (41). Odcinek (10) przedstawia
usunicie produktw spalania.
Obliczy sprawno tego cyklu, jeeli dany jest wykadnik adiabaty K=1,4
oraz stopie adiabatycznego sprania = V1/V2 = 2. Przyj, e ciepo pobierane jest wprocesie (23), aoddawane do chodnicy (otoczenia) wprocesie
(41).
Rozwizanie

175

Rys. 3.9. Ciepo pobierane jest wprocesie (23) aoddawane do chodnicy wprocesie
(41).

Szukana sprawno silnika wyraa si wzorem:

= 1

Q odd .
Q pobr

Ciepo oddane wprocesie (41) wyrazi si wzorem:

Qodd = mcv (T4T1).
Ciepo pobrane wprocesie (23) bdzie:
Qpobr = mcv (T3T2).
Wzr na sprawno silnika przedstawi si teraz nastpujco :

= 1

m c v ( T4 T1 )

m c v ( T3 T2 )

Naley wyznaczy temperatury T3 i T2 wfunkcji temperatur T4 i T1 zprocesu adiabatycznego:

T3 V3K 1 = T4 V4K 1 ,
V
T3 = T4 4
V3

K 1

ale

V4 V1
=
= , (co wida na rys. 3.9)
V3 V2
176

wic

T3 = T4 K 1 .
Analogicznie

T2 V2K 1 = T1V1K 1 ,

skd

V
T2 = T1 1
V2

K 1

T2 = T1 K 1 .
Mamy wic

T T1
.
T4 T1 K 1

= 1

4
K 1

Ostatecznie

= 1

1 .

K 1

Warto liczbow sprawnoci wyliczamy za pomoc logarytmw naturalnych. Wtym celu wprowadzamy nastpujce oznaczenie:
x = 20.4,
lnx = 0,4 ln 2,
lnx = 0,4 0,69,
lnx = 0,276,
x = 1,32.
Mamy wic

= 1

1 ,
1,32

= 25%.

177

3.44. Przy ogrzewaniu izochorycznym masy m = 10 g azotu jego temperatura bezwzgldna wzrosa n = 3 razy. Obliczy zmian entropii wtym procesie, jeeli
cV = 320 J/kg K.
Rozwizanie
Zmian entropii wyliczamy ze wzoru:

S =

dQ
, (3.34)
T

gdzie dQ jest ciepem dostarczonym do ukadu, ktre przy ogrzewaniu izochorycznym wyraa si wzorem:
Q = m cv dT.
Wzr (3.34) przyjmie teraz posta:
T2

dT
.
T
T1

S = m c v

Po scakowaniu bdziemy mieli:

S = m c v ln

T2 ,
T1

ale T2 = 3T1, wic

S = m cv ln3,
gdzie ln 3 = 1,096,

S = 3,5

J .
K

(Przy ozibieniu zmiana entropii bdzie ujemna).

3.45. Wod o masie 2 kg i temperaturze t1 = 90C (363 K) zmieszano adiabatycznie pod normalnym cinieniem z wod o masie 3 kg i temperaturze
t2=10C (283 K). Obliczy zmian entropii, przyjmujc ciepo waciwe wody

c w = 4184

J .
kgK

Rozwizanie
Przy mieszaniu si wd ornych temperaturach, woda owyszej temperaturze przekazuje ciepo do wody otemperaturze niszej a do wyrwnania
temperatur tj. do osignicia temperatury wsplnej kocowej (tk), ktr
178

wyliczamy zbilansu cieplnego:

m1cw (t1 tk) = m2cw (tk t2). (3.35)
Rozwizujc powysze rwnanie ze wzgldu na tk otrzymamy:
tk = 42C (315K).
Zmian entropii wyliczymy przy oddawaniu ciepa przez wod owyszej
temperaturze:

S1 =

TK

T1

dQ ,
T

gdzie
dQ = m cv dT,
wic
Tk

dT
.
T
T1

S1 = m c w

Po scakowaniu otrzymamy:

S1 = m c w ln

Tk
.
T1

Po podstawieniu wartoci liczbowych bdziemy mieli:

J
315 K
,
S1 = 2 kg 4184
ln
kg K 363 K

S1 = 1184 , 4

J
.
K

Podobnie obliczamy zmian entropii wody o niszej temperaturze, ktra

przyjmuje ciepo od wody otemperaturze wyszej:

S2 = 3 kg 4184

S2 = 1344 ,3

J
315 K
,
ln
kg K 283 K

J
.
K

Cakowita zmiana entropii wyniesie:

Sc = S1 + S2,
Sc = 1344,3 1184,4,

SC = 159

J
.
K

179

II-gi sposb (wykorzystujc temperatury rednie arytmetyczne)

SC

Q
Q
,

T2 r T1 r

gdzie
Q = m1 cw (t1 tk),
J
Q = 2 kg 4184
( 363 K - 315 K ) ,
kgK
Q = 401664 J.
T2 r =

283 + 315
= 299 K ,
2

T1 r =

363 + 315
= 339 K ,
2

SC =

J
401664 401664

= 158 .
299
339
K

3.46. Dwa litry wody otemperaturze 100C (373 K) dodano do m = 1 kg lodu

o temperaturze t1 = -10C (263 K). Obliczy zmian entropii, jeeli ciepo
J
J
4
waciwe lodu L w = 2100
, ciepo topnienia lodu L t = 34 10
, ciepo
kg K
kg
waciwe wody C w = 4184

J
.
kgK

Rozwizanie
Obliczamy temperatur kocow zbilansu cieplnego:
mwcw (t100 tk) = mLw (t0 t1) + mLt + mcw (tkt0).
Po przeksztaceniu iwstawieniu wartoci liczbowych otrzymamy:
tk = 38C (311 K).
Zmiana entropii w tym przypadku jest spowodowana 4-ma procesami:
S1 zwizana zozibieniem wody, S2 zogrzaniem lodu do temperatury
topnienia, S3 zprocesem topnienia lodu oraz S4 zogrzewaniem wody
powstaej zlodu do temperatury kocowej.
180

Tk

dQ
,
T
T1

S1 =

Tk

dT
,
T
T1

S1 = m w c w

S1 = 2 kg 4184

S1 = 1531

J
311 K
,
ln
kg K 373 K

J
.
K

T0

dQ
,
T
T1

S2 =

T0

dT
,
T
T1

S2 = m L w

S2 = 1 kg 2100

J
273 K
,
ln
kg K 263 K

J
.
K
dQ
,
S3 =
T

S2 = 78

S3 =

1
Q
dQ = ,

T
T

S3 =

m Lt
,
T
1 kg 34 104

S3 =

273 K
J
.
S3 = 1245
K

S 4 =

J
kg

Tk

dQ
,
T
T0

181

Tk

dT
,
T
T0

S 4 = mc w

S 4 = mc w ln

Tk ,
T0

S 4 = 1 kg 4184
S 4 = 544

J
311 K
,
ln
kg K 273 K

J
.
K

Cakowita zmiana entropii wyrazi si wzorem:

Sc = S1 + S2 +S3 + S4,
Sc = (1531 + 78 +1245 + 544) J/K,

SC = 336

J
.
K

3.47. Kamie omasie m = 0,5 kg spada zwysokoci h = 10 m na ziemi. Obliczy

zmian entropii ukadu kamie ziemia, jeeli temperatura powietrza iziemi
jest t =27C (300K). Opory powietrza pomijamy. Przyj g=10 m/s2.
Rozwizanie
Przy zaoeniu, e energia potencjalna cikoci spadajcego kamienia zamienia si cakowicie na ciepo, moemy zapisa:
Q = E,
bdzie wic
dE
,
S =
T
gdzie dE jest zmian energii kamie ziemia.
dE = mgh,
mgh
S =
,
T

S =

S =

182

m
10 m
s2
,
300 K

0 ,5 kg 10

1 J
.
6 K

3.48. Podczas izotermicznego rozprania powietrza w temperaturze T = 17C

(290 K), jego entropia zmienia si o S = 470 J/K. Obliczy kocow objto powietrza, jeeli pocztkowa objto wynosia Vp = 0,4 m3, apocztkowe
5
cinienie p p = 10

N .
m2

Rozwizanie
Przy izotermicznym rozpraniu gazu wykonana praca rwna jest ciepu
straconemu przez ukad. Moemy wic napisa:

S =

pdV
.
T

Cinienie p wyznaczamy zrwnania Clapeyrona:

mRT
,

pV =
skd

p=

mRT
.
V

Mamy wic

S =

m R k dV
Vp V .

Ale zrwnania Clapeyrona mamy:

mR =

p p Vp

wic

S =

p p Vp Vk dV
T

Vp

Po scakowaniu otrzymamy:

S =

p p Vp
T

ln

Vk
,
Vp

albo

ln

Vk S T .
=
Vp p Vp
183

J
290 K
Vk
K
ln
=
= 3, 4 .
Vp 105 N 0 , 4 m3
m2
478

Ztablic znajdujemy

Vk
:
Vp

Vk
=3 ,
Vp
Vk = 30,4 m3,
Vk = 1,2 m3.
3.49. Obliczy przyrost entropii wwyniku zmieszania m1 = 7 kg azotu im2=1,5kg
tlenu, przy zaoeniu, e temperatury i cinienia przed zmieszaniem byy
jednakowe.
Rozwizanie
Naley obliczy objtoci zajmowane przez gazy przy tym samym cinieniu.
Jeli wemiemy 28 kg azotu (czyli 1 kmol), to w warunkach normalnych
zajmuje on 22,4 litra (0,0224 m3). Zatem 7 kg azotu bdzie zajmowa 5,6 litra,
tj. 5,6 10-3 m3 (mona policzy szukan objto zreguy trzech):
28 kg 22,4 litra
7 kg x
x = 5,6 l (5,610-3 m3).
Podobnie obliczamy objto tlenu:

x=

1,5
22 , 4 l ,
32

x = 1,05 l (1,1 10-3 m3).

Przy mieszaniu si gazw, kady gaz zwiksza swoj objto do objtoci
kocowej wsplnej, awic oobjto pocztkow drugiego gazu, zatem wykonuje oglnie prac W= p dV. Moemy wic napisa:

S N =

p dV
,
T

gdzie SN jest zmian entropii dla azotu.

184

Cinienie p wyliczymy zrwnania Clapeyrona:

p1V =
std

p=

m
R T,

mRT
.
V

Zatem
Vk

S N =

m
R

S N =

V
m
R ln k ,
Vp

S N =

7
6 ,7
8 ,31 103 ln
,
28
5, 6

S N = 373

dV
,
V
Vp

J .
K

Analogicznie wyliczamy zmiany entropii przy zwikszeniu objtoci tlenu:

So =

m R Vk
,
ln
Vp

S0 =

1, 5
6 ,7
,
8 ,31 103 ln
32
1,1

S0 = 698

J
.
K

Cakowita zmiana entropii wynosi:

SC = SN + S0,

SC = 1071

J
.
K

185

3.50. Wykaza, e wprocesie odwracalnym przy staym cinieniu zmiana entalpii

jest rwna zmianie ciepa.
Rozwizanie
Entalpi nazywamy funkcj stanu wyraon wzorem:
H = U + pV.
Dla staego cinienia zmiana entalpii rwna si:
ale

dH = dU + p dV,

p dV = dW,
oraz
dU = dQ dW.
Mamy wic:
dH = dQ dW + dW.
Zatem
dH = dQ.

186

Zadaniauzupeniajce

3.51. Obliczy ile czsteczek powietrza przypada na 1 cm3 w aparaturze prniowej, jeeli cinienie wtej aparaturze wynosi p = 10-9 mmHg atemperatura
25
t=27C. Dana jest liczba Avogadra N A = 6 10

cz
.
kmol

Odp.

n = 2 ,7 1019

T0 p
,
T p0

n = 3,24 107

cz
.
cm 3

3.52. Waparaturze prniowej oobjtoci V = 10 dcm3 znajduje si gaz pod cinieniem p = 10-6 mm Hg itemperaturze t = 27C. Obliczy ilo czsteczek
gazu wtej aparaturze.
Odp.
n' = 3,24 1014 cz.
3.53. Obliczy gsto powietrza znajdujcego si w zbiorniku pod cinieniem
kg
p=2 atm i wtemperaturze t = 27C. Masa czsteczkowa powietrza = 29
kmol
5
(1 atm = 1,01310 Pa).
Odp.

= 2 ,36

kg
m3 .

3.54. Obliczy ile czsteczek znajduje si wkropelce alkoholu etylowego (C2H5OH)

omasie m = 0,5 mg.
Odp.
n' = 6,5 1018 cz.
187

3.55. Obliczy ile atomw znajduje si w360 g aluminium, jeeli kilomol Al wynosi 27 kg.
Odp.
n' = 8 1024 atomw.
3.56. Jaka jest rednica balonu wksztacie kuli zawierajcego n = 8,1 1025 czsteczek gazu doskonaego wwarunkach normalnych.
Odp.
d = 179 cm.
3.57. Obliczy cinienie p wywierane przez n = 109 czsteczek gazu o objtoci
V = 1 mm3 itemperaturze T = 5000 K.
Odp.

p=

nRT
,
NA V

p = 69,3 10-3 Pa.

3.58. Wnaczyniu oobjtoci V = 3 m3 znajduje si m1=1,4kg azotu, m2 = 1,6kg
tlenu i m3 = 0,88 kg dwutlenku wgla w temperaturze T = 300 K. Obliczy
sumaryczne cinienie jakie wywieraj te gazy na cianki naczynia.
Odp.

m m m RT
,
p= 1 + 2 + 3
1 2 3 V
p = 105 Pa.
3.59. Znale mas czsteczkow mieszaniny gazw skadajcej si z7 kg azotu
i5,5 kg dwutlenku wgla.
Odp.

= 33,2
188

kg
.
kmol

3.60. Mieszanin zoon z jednej czci wagowej wodoru i omiu czci tlenu
nazywamy mieszanin piorunujc. Znale gsto tej mieszaniny wtemperaturze t = 27C iprzy cinieniu p = 105 Pa.
Odp.

9 p 1 2
,
R T ( 2 + 8 1 )

= 0 , 48

kg
.
m3

3.61. Wzbiorniku oobjtoci V = 60 m3 znajduje si powietrze, ktrego wilgotno

wzgldna wynosi = 50% przy temperaturze t = 18C. Obliczy jak duo wody
naley doprowadzi do zbiornika aeby para wodna znajdujca si wzbiorniku
zamienia si na nasycon.
Odp.

m =

V pnas
(1 ) ,
RT

m = 0,74 kg.
3.62. We wntrzu zamknitego cylindra znajduje si ruchomy tok, ktry rozdziela
dwa gazy: wodr omasie m1 = 4 g, azdrugiej strony azot omasie m2 = 8 g.
Obliczy jak cz cylindra zajmuje wodr, jeeli dane s masy czsteczkowe
wodoru iazotu odpowiednio: 1 i 2.
Odp.

k=

m1 2
,
m1 2 + m 2 1

k=

7
.
8

189

3.63. Wnaczyniu wtemperaturze T1 = 320 K zachodzi reakcja m1 = 2 g wodoru im2 = 1 g tlenu. Po zakoczeniu reakcji powstaa mieszanina pary wodnej
iwodoru, ktry nie wszed wreakcj. Mieszanina ta ogrzaa si do temperatury
T2=660 K. Obliczy ile razy wzroso wnaczyniu cinienie po reakcji.
Odp.

p2
=2.
p1
3.64. Balon zaogowy wznis si na pewna wysoko, na ktrej manometr rtciowy wskaza cinienie mniejsze od cinienia na ziemi o76 mm Hg. Obliczy
t wysoko, jeeli na ziemi cinienie wynosio p0 = 756 mm Hg.Temperatura
powietrza wynosia t = 17C inie zmieniaa si zwysokoci.
Odp. h = 885 m.
3.65. Ile razy zmniejszy si cinienie atmosferyczne na wysokoci h =10000 m,
wstosunku do cinienia normalnego przy zaoeniu, e temperatura nie zaley
od wysokoci iwynosi t = 0C.
Odp.

p
= 0 ,286 .
p0
3.66. Obliczy mas supa powietrza na poziomie morza ipolu przekroju S = 1 m2,
jeeli gsto powietrza na poziomie morza wynosi 0 = 1, 3
p0 = 1,013 105 Pa.
Odp.
m=

S p0
,
g

m = 104 kg.
190

kg ,
acinienie
m3

3.67. Obliczy si dziaajc na szyb opowierzchni S = 6 dm2 samolotu odrzutowego leccego na wysokoci h = 10000 m. Temperatur redni t = 3 C
przyjmujemy za sta. Przyj, e cinienie wewntrz samolotu jest rwne
p0 = 1105 Pa i zaniedba si dziaajc na szyb samolotu zwizan z jego
prdkoci.
Odp. F = 4320 N.
3.68. W1 cm3 ipod cinieniem p = 2 104 Pa znajduje si n = 5 1019 czsteczek
azotu. Obliczy prdko redni kwadratow oraz prdko najbardziej prawdopodobn czsteczek azotu.
Odp.

V=

3pVN A ,
n

V = 160

Vn = 130

m
,
s

m
.
s

3.69. Ile razy prdko rednia kwadratowa czsteczek wodoru jest wiksza od
szybkoci redniej kwadratowej czsteczek pary wodnej wtej samej temperaturze ipod tym samym cinieniem?
Odp.

H2 O
VH
,
=
H
V H2 O
VH
=3 .
V H2 O

191

3.70. Obliczy, w jakiej temperaturze prdko rednia kwadratowa czsteczek

azotu jest rwna prdkoci redniej kwadratowej czsteczek wodoru wtemperaturze T = 300 K.
Odp.

TN = TH

N
,
H

TN = 4200 K.
3.71. Wpewnym zbiorniku znajduje si rozrzedzony tlen, ktrego gsto wynosi

= 2 106

kg
. Obliczy redni drog swobodn czsteczek tego gazu,
m3

przyjmujc rednic czsteczki d = 2 10-10 m.

Odp.

,
2 d2 NA

= 15 cm .

3.72. Jakie cinienie powinno by wzbiorniku wksztacie kuli orednicy d = 1 m

zawierajcym powietrze wtemperaturze t=20C aeby rednia droga swobodna bya rwna rednicy zbiornika. rednica czsteczki powietrza dp = 3 10-10 m.
Odp.

p=

RT
2 d2 NA

p = 10,2 10 Pa.
-3

3.73. Obliczy przy jakim cinieniu rednia droga swobodna czsteczek danego
gazu bdzie n = 500 razy wiksza ni przy cinieniu p1 = 104 Pa, jeeli temperatura pozostaje staa.
Odp.

p2 =

192

p1
, p2 = 20 Pa .
n

3.74. Obliczy wjakiej temperaturze rednia droga swobodna czsteczek danego

gazu bdzie trzykrotnie wiksza ni wtemperaturze T = 300 K, jeeli cinienie
pozostaje stae.
Odp. T = 900 K.
3.75. rednia droga swobodna czsteczek powietrza w warunkach normalnych
wynosi = 10-7 m. Obliczy jaka bdzie rednia droga swobodna wtemperaturze t = 17C ipod cinieniem p = 10-5 mm Hg.
Odp.

= 0

p0 T
,
pT0

= 8,1 m.
3.76. Dwa zbiorniki o rnych objtociach: jeden o objtoci V1 = 0,004 m3,
adrugi oobjtoci V2 = 0,002 m3, zawierajce powietrze wtemperaturze t0=0C
s poczone dug poziom rurk orednicy d = 0,01 m, wktrej znajduje si
kropla rtci. Obliczy na jak odlego przesunie si kropla, jeeli jeden zbiornik
(V1) zostanie ogrzany do temperatury t1 = 7C adrugi (V2) ozibiony do temperatury t2 = 3C. Mona przyj, e objto rurki jest maa wstosunku do objtoci zbiornikw imona nie uwzgldnia rozszerzalnoci samych zbiornikw.
Odp.

x=

4 V1V2 T
,
d ( V1T1 + V2 T2 )
2

x = 0,6 m.

3.77. Naczynie wksztacie cylindra odugoci L = 0,8 m zostao rozdzielone na

dwie rwne czci niewakim tokiem mogcym przesuwa si bez tarcia, ale
pocztkowo zablokowanym. Obliczy ile razy byo wiksze cinienie wjednej
czci zbiornika wstosunku do drugiej, jeeli tok po zwolnieniu, przesun si
na odlego d = 20 cm.
Odp.

n=

L+2 d
,
L-2 d

n = 3.
193

3.78. Wcylindrze pod tokiem znajduje si powietrze omasie m1 = 29 g itemperaturze T1 = 273 K. Obliczy oile podniesie si tok, ktrego masa wynosi m2=100 g jeeli cylinder zostanie wstawiony do wrzcej wody T2=373K.
Cinienie atmosferyczne wynosi p0 = 105 Pa, powierzchnia toka S = 4 dcm2.
Odp.

h =

m1R ( T2 T1 )

( p0 S + m 2 g )

h = 21 cm.
3.79. Wdwch naczyniach ojednakowych objtociach znajduj si rne gazy:
argon omasie m1 = 10 g wjednym naczyniu iazot omasie m2 = 20 g wdrugim
naczyniu. Obliczy stosunek cinienia wywieranego na cianki naczynia przez
argon do cinienia azotu, jeeli zaoymy, e temperatura obu gazw pozostaa
bez zmiany.
Odp.

p1 m1 2 ,
=
p2 m 2 1
p1 7 .
=
p2 20
3.80. Rurka wksztacie litery Uzatopiona na jednym kocu, zawierajca rt na
jednakowym poziomie wobu ramionach zostaa ustawiona pionowo. Rt zamyka wzatopionej czci rurki supek powietrza owysokoci h = 20 cm wtemperaturze t1 = 17C iprzy cinieniu zewntrznym p1 = 105 Pa. Obliczy rnic
poziomw rtci wrurce, jeeli zostaa ona ogrzana (wraz zpowietrzem wniej
zawartym) do temperatury t2 = 27C. Rozszerzalno samej rtci irurki mona
pomin.
Odp. h = 0,92 cm.

194

3.81. Gaz zosta ogrzany przy staym cinieniu od temperatury t1 = 27C do temperatury t2 = 57C. Obliczy, oile procent zwikszya si objto tego gazu,
jeeli cinienie pozostao stae.
Odp. o10%.
3.82. Wnaczyniu ostaej objtoci V znajduje si gaz doskonay. Obliczy ilo
ciepa, ktr naley dostarczy aeby cinienie gazu wzroso o p, jeeli dany
jest stosunek

cp

cv

=K.

Odp.

Q=

V p
.
K 1

3.83. Wnaczyniu oobjtoci V = 0,8 m3 znajduje si azot wtemperaturze t1=27C

ipod cinieniem p1 = 2,3 106 Pa. Gaz ten otrzyma Q = 4,6 103 kJ ciepa. Obliczy kocow temperatur tk icinienie pk, gdy cp/cv = K =1,4.
Odp.

Tk = T1 +

Q T1 ( K 1)
,
pV

Tk = 600 K,

pk = p1 +

Q
( K 1) ,
V

pk = 4,6106 Pa.

3.84. Wcylindrze pod tokiem znajduje si m = 0,1 kg powietrza, ktre zostao

ogrzane izobarycznie o T = 20 K. Obliczy ciepo pobrane iprac wykonan
przez to powietrze oraz zmian energii wewntrznej, jeeli ciepo waciwe powietrza przy staym cinieniu wynosi c p = 1020
Odp.
Q = m cp T,

W=

m
R T ,

U = Q W,

J
.
kgK

Q = 2040 J,
W = 573 J,
U = 1467 J.

195

3.85. Wpalenisku kota parowego spala si m = 200 kg paliwa wcigu jednej godz.
Ciepo spalania wynosi q = 41 MJ/kg. Obliczy straty ciepa wprocentach od
cakowitej iloci wydzielonego ciepa. Pole powierzchni cian paleniska wynosi
S = 60 m2, grubo cian d = 750 mm. Ich wspczynnik przewodnictwa cieplnego K = 0 , 6

W
. Temperatury wewntrznych izewntrznych cian s odpomK

wiednio rwne: t1 = 750C, it2 = 50C.

Odp.

Q
100% ,
Q

K ( t1 t 2 ) S
dmq

= 1,47%.

3.86. Wcelu obliczenia parametrw systemu grzewczego, naley obliczy jakie s

straty ciepa przez 1 m2 ciany budynku wcigu doby. Grubo cian d=50cm,
temperatury wewntrznej izewntrznej strony ciany s odpowiednio rwne:
t1 = 18C i t2=-30C. Wspczynnik przewodnictwa cieplnego wynosi K=0,2
W/mK .
Odp.

Q = K

dT
S ,
dx

Q = 1,66 106 J.
3.87. Piec elektryczny omocy M = 2 kW ipowierzchni wewntrznej S = 0,25 m2
pokryty jest ogniotrwaym materiaem ogruboci d = 10 cm. Wspczynnik
W
. Jaka jest
przewodnictwa cieplnego tego materiau jest rwny K = 0 ,8
mK
temperatura zewntrznej powierzchni pieca, jeeli temperatura jego wewntrznej powierzchni jest rwna t = 1200C.
Odp.

Tx =

kST1 Md
,
kS

Tx = 473 K, czyli tx = 200C.

196

3.88. Wiedzc, e przez kady cm2 ciany drewnianej o gruboci d = 10 cm uchodzi na zewntrz, przy obnieniu temperatury o1 stopie 0,00126 J (0,0003
cal) ciepa na sekund, obliczy ile ciepa uchodzi w godzinie przez cian
drewnian o tej samejgruboci oraz opowierzchni S = 24 m2, gdy wewntrz
temperatura tej ciany wynosi t1 = 15C, ana zewntrz t2 = 5C.
Odp. Q = 21,8 MJ/h.
3.89. Wspczynnik dyfuzji tlenu w warunkach normalnych jest rwny
D0=1,4110-5 m2/s. Obliczy wspczynnik dyfuzji tego gazu wtemperaturze
t = 50C jeeli ogrzano gaz wstaej objtoci.
Odp.
D t = D0

T1
,
T0

Dt = 1,54 105

m2 .
s

3.90. rednia droga swobodna czsteczek helu w warunkach normalnych jest

7

rwna = 2 , 3 10 m . Obliczy wspczynnik dyfuzji helu wtych samych

warunkach.
Odp.

D = 307

3RT
,

D = 9 , 45 105

m2
.
s

3.91. Wspczynnik dyfuzji azotu jest rwny D = 1,34 10-5 m2/s wtemperaturze
t1=7C ipod cinieniem p = 105 N/m2. Obliczy rednic czsteczki azotu.
Odp.

3RT
RT

,
D 2 NA p

0 ,307
d=

d = 3,1 10-10 m.
197

3.92. Obliczy wspczynnik lepkoci dynamicznej dwutlenku wgla wwarunkach normalnych, jeeli wspczynnik dyfuzji tego gazu wtych samych warun5
kach jest rwny D0 = 10

m2
.
s

Dla CO2 = 44 kg/kmol.

Odp.

= D0

p
,
RT

= 1,23 105

Ns
.
m2

3.93. Znale wspczynnik lepkoci dynamicznej powietrza znajdujcego si

pod cinieniem normalnym, ale wtemperaturze t = 100C, jeeli wiadomo, e
5
wwarunkach normalnych wspczynnik ten wynosi 0 = 1, 72 10

N s .
m2

Odp.
= 0

T
,
T0

= 2 105

Ns
.
m2

3.94. Obliczy promie kulki oowianej, ktra ma spada ruchem jednostajnym ze

3 kg
sta prdkoci v = 0,2 m/s wcieczy ogstoci c = 1, 2 10 3 iwspczynm
nik lepkoci = 0 , 3

kg
Ns
, jeeli gsto oowiu wynosi = 11, 2 103 3 .
2
m
m

Odp.

r=

9v ,
2 ( - c )

r = 1,62 10-3 m.

198

3.95. Gaz znajdujcy si pod cinieniem p1 = 105 Pa zajmowa pocztkowo objto V1 = 22 dm3. Wwyniku przemiany izobarycznej temperatura gazu wzrosa
od t1 = 20C do t2 = 100C. Obliczy prac wykonan przez gaz.
Odp.

T T
W = p1V1 2 1 ,
T1
W = 601 J.
3.96. Gaz dwuatomowy znajdujcy si pod cinieniem p1 = 105 Pa rozszerza si
izobarycznie. Obliczy przyrost objtoci gazu, jeeli wprocesie tym zmienia
si energia wewntrzna gazu o U = 6 kJ.
Odp.

dV =

U( K 1)
,
p

dV = 24 dcm3.
3.97. Wnaczyniu znajduje si V1 = 1 dcm3 wrzcej wody pod staym cinieniem
zewntrznym p = 105 Pa. Woda wrzc zamienia si cakowicie wpar oobjtoci V2 = 1671 dm3 bez zmiany temperatury iprzy staym cinieniu zewntrznym. Obliczy jaki procent dostarczonego ciepa, stanowi przyrost energii
wewntrznej zwizanej ze zmian stanu skupienia. Ciepo parowania wody
6 J
wynosi R = 2 ,26 10
, agsto wody = 103 kg/m3.
kg
Odp.

U V1 R - p ( V2 V1 ) ,
=
Q
V1 R

U
= 92 ,1% .
Q

199

3.98. Obliczy prac wprocesie izotermicznego rozprania si gazu, jeeli cinienie zmniejszyo si od p1 = 9105 Pa do p2 = 3105 Pa, aobjto pocztkowa
gazu wynosia V1 = 1 m3.
Odp.

W = p1V1 ln

p1 ,
p2

W = 990 103 J.
3.99. Obliczy ciepa waciwe cp i cv dla powietrza. Dane cp/cv = 1,4 i R/ = cpcv.
Odp.

J
,
kg K

c p = 1003

J
.
kg K

c v = 716

3.100. Azot rozpra si adiabatycznie wykonujc prac wynoszc W = 500 kJ.

Obliczy temperatur kocow, jeeli jego temperatura pocztkowa wynosia
T1 = 400 K. Masa natomiast m = 14 kg. Przyj ciepo waciwe azotu przy staej
objtoci cv = 742 J/kg K.
Odp.

Tk = T1

W
,
mc v

Tk = 352 K.
3.101. Do jakiej temperatury ozibi si powietrze majce temperatur pocztkow
t1 = 7C, jeeli jego objto zwikszya si 4 razy, aproces przebiega adiabatycznie. Dla powietrza K=1,4.
V1

V2

Odp. Tk = T1

200

k 1

Tk = 161K.

3.102. Obliczy oile stopni wzronie temperatura m = 1,45 kg powietrza przy adiabatycznym spraniu, jeeli praca przy tym procesie wynosi W= 16,62103 J.
Odp.
T =

W ( K -1)
,
mR

T = 16 K.
3.103. Silnik cieplny wcigu jednego cyklu otrzymuje ciepo wiloci Q1 = 1,2kJ.
Obliczy prac wykonan w jednym cyklu oraz ilo ciepa przekazan do
chodnicy, jeeli temperatura rda ciepa wynosi t1 = 127C, a chodnicy
t2=7C.
Odp. W = 360 J, Q2 = 840 J.
3.104. Silnik cieplny zasilany ze rda ciepa otemperaturze 3razy wyszej od
temperatury chodnicy odda do chodnicy Q = 400 J ciepa. Obliczy jak wykona prac.
Odp. W = 800 J.
3.105. Silnik cieplny osprawnoci = 40% wykona prac W = 10 kJ. Obliczy jak
ilo ciepa pobra.
Odp. Q1 = 25 103 J.
3.106. Azot oobjtoci V = 0,04 m3 imasie m = 1 kg ogrzano izochorycznie, co
spowodowao wzrost cinienia od p1 = 2,4 106 Pa do p2 = 2,8 106 Pa. Nastpnie ogrzano go dalej izobarycznie, potem ostudzono izochorycznie iizobarycznie do stanu pocztkowego. Obliczy sprawno tego cyklu, jeeli temperatura
przy kocu drugiego procesu wyniosa T3 = 500 K.
Odp.

= 1

Q3 + Q 4 ,
Q1 + Q2

= 3,4%.

201

3.107. Gazem roboczym wsilniku jest jeden kilomol gazu doskonaego, skadajcego si z czstek dwuatomowych, ktry poddany jest przemianie wedug
cyklu prostoktnego skadajcego si zdwch izochor idwch izobar tak, e
cinienie iobjto wzroso k razy, co jest przedstawione na rys. 3.10. Obliczy
sprawno tego silnika, gdy k=3. Dane s: cv = 5/2 R i cp = 7/2 R.

Rys. 3.10. Cykl skada si zdwch izochor oraz zdwch izobar

Odp.

2 ( k 1)
5+7 k

dla k = 3 = 15%.

3.108. Znale sprawno silnika Carnota pracujcego zgazem dwuatomowym,

jeeli podczas rozprania adiabatycznego objto gazu zwikszya si od
V1= 8 dm3 do V2 = 10 dcm3. Stosunek cp/cv = 1,4.
Odp.
V
= 1 1
V2

K 1

= 8,5%.
3.109. Gaz dwuatomowy zosta poddany termodynamicznemu procesowi, ktrego jeden cykl pokazany jest na rys. 3.11. Krzywa 12 przedstawia sprenie
adiabatyczne, odcinek prostej 23 odpowiada spalaniu paliwa przy staym cinieniu p1 (pobranie ciepa), 34 rozprenie adiabatyczne i 41 odprowadzenie
ciepa przy staym cinieniu p2.
Obliczy sprawno tego cyklu, jeeli dany jest wykadnik adiabaty K = 1,4
oraz stosunek cinie = p2/p1 = 2,5 uwzgldniajc tylko ciepo doprowadzone
do ukadu iodprowadzone do chodnicy.
202

p.

Rys. 3.11. Cykl przemiany termodynamicznej opisanej wtreci zadania

1 ,
= 23%.

Odp. = 1

K 1
K

3.110. Wieloatomowy gaz doskonay ogrzewany jest wstaej objtoci tak, e jego
cinienie zwiksza si dwa razy. Nastpnie gaz rozpra si adiabatycznie, osigajc cinienie pocztkowe iwreszcie wwyniku sprenia izobarycznego uzyskuje
objto pocztkow, co jest pokazane na rys. 3.12. Dla gazw wieloatomowych
K= 1,3. Obliczy sprawno tego cyklu.
p
p

V2

Rys. 3.12. Jeden cykl skada si zizochory, izobary izadiabaty

Odp.

p
2

K 1
p1

,
= 1
p2
p 1
1

= 9%.

203

3.111. Przy ogrzewaniu m = 20 g argonu, jego temperatura bezwzgldna wzrosa

n = 3 razy. Obliczy zmian entropii podczas ogrzewania izobarycznego, jeli
ciepo waciwe argonu przy staym cinieniu cp = 532 J/kgK.
Odp.

S = 11,7

J
.
K

3.112. Jeden kilomol helu ogrzany izochorycznie zwikszy swoje cinienie

n=5 razy. Obliczy zmian entropii wczasie tej przemiany, jeeli ciepo waJ
ciwe helu przy staej objtoci wynosi c v = 3140
, a masa molowa helu
kgK
= 4 kg/kmol.
Odp.

S = 20 ,2

204

kJ
.
K

Aneks I
Wyprowadzenie wzoru barometrycznego
Rozpatrujemy ciecz, a nad ni powietrze atmosferyczne. Pocztek ukadu
wsprzdnych obieramy na powierzchni cieczy (rys. 3.13).

Rys. 3.13. Na wybrany element cieczy dziaaj siy, ktre si rwnowa

Rozpatrujemy element cieczy opowierzchni S igruboci dh. Wybrany element

cieczy jest wrwnowadze, wic wypadkowa wszystkich si dziaajcych na element
rwna si zeru:

pS + gS dh S ( p + dp ) = 0
po uproszczeniu
dp = gdh. (3.36)
Wzr (3.36) cakujemy:

dp = g dh ,
205

biorc granice cakowania odpowiednio: dla cinienia od p0 do p, dla gbokoci od 0 do h otrzymamy:

p

p0

dp = g dy ,

p p0 = g h ,
skd

p = p0 + g h .
Powyszy wzr pokazuje, e cinienie hydrostatyczne ronie wprost proporcjonalnie wraz z gbokoci.
Natomiast, jeeli bdziemy rozpatrywa sup powietrza atmosferycznego nad
ciecz np. nad poziomem morza, to wmiar wzrostu wysokoci (y) cinienie bdzie male. Std we wzorze (3.36) pojawi si znak minus:
dp = - g dy. (3.37)
Gsto powietrza nie jest staa jak wprzypadku cieczy, lecz zaley od wysokoci (y).
Naley wic wyrazi gsto wfunkcji y lub wfunkcji cinienia p:

,
=
0 p0
std

= 0

p
.
p0

Mamy wic

dp
= 0 p g,
dy
p0

dp
= 0 g dy ,
p
p0
p

0 h
dp
=

p p0 g 0 dy .
p0

206

Przy cakowaniu naley uwzgldni, e gdy y = 0 to p = p0, na wysokoci h

cinienie bdzie p.

ln p

0
g h,
p0

p
= 0 g h,
p0
p0

ln

p
p0

0
gh
p0

p .
p0

Ostatecznie bdziemy mieli:

p = p0 e

0 g h
p0

. (3.38)

Wcelu uzyskania drugiej formy wzoru barometrycznego korzystamy zpodstawowego wzoru teorii kinetyczno molekularnej tj. wzoru na cinienie gazu wzalenoci od redniej energii kinetycznej czsteczek:

p=

2 n
E,
3 V

E=

3
k T.
2

gdzie

Po uwzgldnieniu powyszego wzoru ipo pomnoeniu licznika imianownika

przez m ( mas pojedynczej czsteczki) otrzymamy:

p=

nm
kT.
V m

Iloczyn n m jest mas gazu wobjtoci V, wic

nm
=,
V
acinienie wyrazi si wzorem:
kT
p=
m
lub

p0 = 0

kT.
m
207

Otrzymamy wic:

p = p0 e

0 g h
0 k T
m

lub

p = p0 e

mgh
kT

gdzie m jest mas jednej czsteczki:

m=

,
NA

k=

R
.
NA

Uwzgldniajc powysze, otrzymamy

p = p0 e

gh
RT .

(3.39)

Poniewa ilo czsteczek wjednostce objtoci jest wprost proporcjonalna do

cinienia, wic wzr (3.39) przyjmie posta:

n = n0 e

208

gh
RT

. (3.40)

Aneks II

Wyprowadzenie wzoru c p c v =

Wychodzimy ze wzoru na I zasad termodynamiki:

U = Q W .

Przyrost energii wewntrznej rwna si ciepu dostarczonemu do ukadu minus wykonana praca przez dany ukad.
m cvT = m cpT pV, (3.41)
Rwnanie stanu gazu doskonaego ma posta

p1V1 p2 V2 dla m = const.

=
T1
T2
Dla przemiany izobarycznej ( p stae) bdziemy mieli:

V1 V2 ,
=
T1 T2

std

V2 = V1

T2
.
T1

Rwnanie (3.41) mona przedstawi wsposb nastpujcy:

m c v T = m c p T p ( V2 V1 )
i korzystajc ze wzoru na V2, otrzymamy:

m c v T = m c p T p V1 2 V1 ,
T1

209

m c v T = m c p T p V1 2 1 ,
T1

m c v T = m c p T

pV1
( T2 T1 ) .
T1

Woparciu oprawo Clapeyrona moemy napisa:

pV1 m
= R.
T1

Mamy wic

m c v T = m c p T
lub

cv = cp

m
R T

R
.

Ostatecznie otrzymujemy szukany wzr:

cp cv =

R
. (3.42)

Jeeli zamiast cp i cv (ciepa waciwego przy staym cinieniu iprzy staej objtoci) bdziemy mieli ciepa molowe (cp i cv ), to wzr (3.42) przyjmie posta:

C p C v = R . (3.43)

210