You are on page 1of 12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

RosarioFerr

"LACOCINADELAESCRITURA"
SiAristteleshubieraguisado,
muchomshubieraescrito.
SorJuana
I
DECMODEJARSECAERDELASARTNALFUEGO

Alolargodeltiempo,lasmujeresnarradorashanescritopormltiplesrazones:EmilyBront
escribiparademostrarlanaturalezarevolucionariadelapasinVirginiaWoolfpara
exorcizarsuterroralalocurayalamuerteJoanDidionescribeparadescubrirloquepiensay
cmopiensaClarisseLispectordescubreensuescrituraunaraznparaamaryseramada.En
micaso,escribiresunavoluntadalavezconstructivaydestructivaunaposibilidadde
crecimientoydecambio.Escriboparaedificarmepalabraapalabraparadisiparmiterrorala
inexistencia,comorostrohumanoquehaba.Enestesentido,lafrase"lenguamaterna"ha
cobradoparam,enaosrecientes,unsignificadoespecial.Estesignificadoselehizo
evidenteaunescritorjudollamadoJuan,hacecasidosmilaos,cuandoempezsulibro
diciendo:"EnelprincipiofueelVerbo".Comoevangelista,Juaneraantetodoescritor,yse
referaalverboenunsentidoliterario,comoprincipiocreador,seancualesfuesenlas
interpretacionesqueposteriormenteleadjudiclaTeologaasuclebrefrase.Estesignificado
queJuanlereconocialVerboyoprefieroatriburseloalalenguamsespecficamente,ala
palabra.Elverbopadrepuedesertransitivoointransitivo,presente,pasadoofuturo,perola
palabramadrenuncacambia,nuncamudadetiempo.Sabemosquesiconfiamosenella,nos
tomardelamanoparaqueemprendamosnuestropropiocamino.
Enrealidad,tengomuchoqueagradecerlealapalabra.Esellaquienmehahechoposibleuna
identidadpropia,quenoledeboanadiesinoamipropioesfuerzo.Esporestoquetengotanta
confianzaenella,tantaomsquetuveenmimadrenatural.Cuandopiensoquetodomefalla,
quelavidanoesmsqueunteatroabsurdosobreelvientoarmado,squelapalabrasiempre
estahdispuestaadevolvermelafeenmmismayenelmundo.Estanecesidadconstructiva
porlaqueescriboseencuentrantimamenterelacionadaaminecesidaddeamor:escribopara
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

1/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

reinventarmeyparareinventarelmundo,paraconvencermedequetodoloqueamoeseterno.
Peromivoluntaddeescribirestambinunavoluntaddestructiva,unintentodeaniquilarmey
deaniquilarelmundo.Lapalabra,comolanaturalezamisma,esinfinitamentesabia,yconoce
cundodebeasolarlocaducoylocorrompidoparaedificarlavidasobrecimientosnuevos.En
lamedidaenlaqueyoparticipodelacorrupcindelmundo,reviertocontrammismami
propioinstrumento.Escriboporquesoyunadisgustadadelarealidadporqueson,enelfondo,
misprofundasdecepcioneslasquehanhechobrotarenmlanecesidadderecrearlavida,de
sustituirlaporunarealidadmscompasivayhabitable,poresemundoyporesapersona
utpicosquetambinllevodentro.
Estavoluntaddestructivaporlaqueescriboseencuentradirectamenterelacionadaami
necesidaddeodioyaminecesidaddevenganzaescriboparavengarmedelarealidadydem
misma,paraperpetuarloquemehieretantocomoloquemeseduce.Slolasheridas,los
agraviosmasprofundos(loqueimplica,despusdetodo,queamoapasionadamenteel
mundo)podrnquizengendrarenmialgndatodalafuerzadelaexpresinhumana.
Quisierahablarahoradeesavoluntadconstructivaydestructiva,enrelacinamiobra.Elda
quemesentporfinfrenteamimaquinillaconlaintencindeescribirmiprimercuento,saba
yaporexperiencialodifcilqueeraganaraccesoaesahabitacinpropiaconpestilloenla
puertayaesasmetafricasquinientaslibrasalaoquemeaseguraranmiindependenciaymi
libertad.Mehabadivorciadoyhabasufridomuchasvicisitudesacausadelamor,odeloque
entonceshabacredoqueeraelamor:elrenunciamientoamipropioespaciointelectualy
espiritual,enarasdelarelacinconelamado.Elempeoporllegaraserlaesposaperfecta
fuequizloquemehizovolverme,endeterminadomomento,contrammismaafuerzade
tantoquerersercomodecanquedebaser,habadejadodeexistir,habarenunciadoalas
obligacionesprivadasdemialma.
Entrestas,lamsimportantemehabaparecidosiemprevivirintensamente.Noagradeca
paranadalaexistenciaprotegida,exentadetodopeligroperotambinderesponsabilidad,que
hastaentonceshaballevadoenelsenodelhogar.Deseabavivir:experimentarel
conocimiento,elarte,laaventura,elpeligro,tododeprimeramanoysinesperaraquemelo
contaran.Enrealidad,loquequeraeradisiparmimiedoalamuerte.Todosletenemosmiedo
alamuerte,peroyosentaporellaunterrorespecial,elterrordelosquenohanconocidola
vida.Lavidanosdesgarra,noshacecmplicesdelgozoydelterror,perofinalmentenos
consuela,nosenseaaaceptarlamuertecomosufinnecesarioynatural.Perovermeobligada
aenfrentarlamuertesinhaberconocidolavida,sinatravesarsuaprendizaje,meparecauna
crueldadimperdonable.Eraporeso,medeca,quelosinocentes,losquemuerensinhaber
vivido,sintenerquerendircuentasporsuspropiosactos,todosvanapararalLimbo.Me
encontrabaconvencidadequeelParasoeradelosbuenosyelInfiernodelosmalos,deesos
hombresquesehabanganadoarduamentelasalvacinolacondena,peroqueenelLimbo
slohabamujeresynios,quenisiquierasabamoscmohabamosllegadohastaall.
Eldademidebutcomoescritora,permaneclargoratosentadafrenteamimaquinilla,
rumiandoestospensamientos.Escribirmiprimercuentosignificaba,inevitablemente,darmi
primerpasoendireccindelCieloodelInfierno,yaquellacertidumbremehacavacilarentre
unestadodeeuforiaydedepresin.Eracasicomosimeencontraraapuntodenacer,
asomandotmidamentelacabezaporlaspuertasdelLimbo.Silavozmesuenafalsa,medije,
silavoluntadmefalla,todosmissacrificioshabransidoenvano.Habrrenunciado
tontamenteaesaproteccinque,noempecesusdesventajas,meproporcionabaelseruna
buenaesposayamadecasa,yhabrcadomerecidamentedelasartnalfuego.
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

2/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

VirginiaWoolfySimonedeBeauvoireranparamenaquellostiemposalgoascomomis
evangelistasdecabeceraqueraqueellasmeensearanaescribirbien,oalomenosano
escribirmal.Leatodoloquehabanescritocomounapersonasanaquesetomatodaslas
nochesantesdeacostarsevariascucharadasdeunapcimasalutifera,queleimposibilitara
morirdetodaaquellaplagademalesdeloscuales,segnellas,habanmuertolamayorade
lasescritorasquelashabanprecedido,yaunmuchasdesuscontemporneas.Tengoque
reconocerqueaquellaslecturasnohicieronmuchoporfortalecermianrecienacidaytierna
identidaddeescritora.Elreflejodemimanoeratodavaeldesostenerpacientementeelsartn
sobreelfuego,ynoeldeblandirconagresividadlaplumaatravsdesusllamas,ytanto
SimonecomoVirginia,bienquereconociendoloslogrosquehabanalcanzadohastaentonces
lasescritoras,lascriticabanbastanteacerbamente.Simoneopinabaquelasmujeresinsistan
condemasiadafrecuenciaenaquellostemasconsideradostradicionalmentefemeninos,como
porejemplolapreocupacinconelamor,oladenunciadeunaeducacinydeunas
costumbresquehabanlimitadoirreparablementesuexistencia.Justificadoscomoestaban
estostemas,reducirseaellossignificabaquenosehabainternalizadoadecuadamentela
capacidadparalalibertad."Elarte,laliteratura,lafilosofa",medecaSimone,"sonintentos
defundarelmundosobreunanuevalibertadhumana:ladelcreadorindividual,yparalograr
estaambicin(lamujer)deberantesquenadaasumirelestatusdeunserqueposeela
libertad".
Ensuopinin,lamujerdeberaserconstructivaensuliteratura,peronoconstructivade
realidadesinterioressinoderealidadesexteriores,principalmentehistricasysociales.Para
Simonelacapacidadintuitiva,elcontactoconlasfuerzasdeloirracional,lacapacidadparala
emocin,erantalentosmuyimportantes,perotambinenciertaformaerantalentosde
segundacategora.Elfuncionamientodelmundo,elordendeloseventospolticosysociales
quedeterminanelcursodenuestrasvidasestnenmanosdequienestomansusdecisionesala
luzdelconocimientoydelarazn,medecaSimone,ynodelaintuicinydelaemocin,y
eradeestostemasquelamujerdeberadeocuparseenadelanteensuliteratura.
VirginiaWoolf,porotrolado,vivaobsesionadaporunanecesidaddeobjetividadyde
distanciaque,ensuopinin,sehabadadomuypocasvecesenlaescrituradelasmujeres.De
lasescritorasdelpasado,VirginiasalvabasloaJaneAustenyaEmilyBront,porqueslo
ellashabanlogradoescribir,comoShakespeare,"contodoslosobstculosquemados"."Es
funestoparatodoaquelqueescribepensarensusexo,medecaVirginia,yesfunestoparauna
mujersubrayarenlomsmnimounaqueja,abrogar,aunconjusticia,unacausa,hablar,en
fin,conscientementecomounamujer.Enloslibrosdeesasescritorasquenologrenlibrarsede
lac6lerahabadeformaciones,desviaciones.Escribiralocadamenteenlugardeescribircon
sensatez.Hablardesmisma,enlugardehablardesuspersonajes.Estenguerraconsu
suerte.Cmopodrevitarmorirjoven,frustrada,contrariada?"ParaVirginia,evidentemente,
laliteraturafemeninanodeberadeserjamsdestructivaoiracunda,sinotanarmoniosay
translcidacomolasuyapropia.
Haba,pues,escogidomitema:nadamenosqueelmundoascomomiestilo,nadamenosque
unlenguajeabsolutamenteneutroy,ecunime,consagradoahacerbrotarlaverosimilituddel
tema,talycomomelohabanaconsejadoSimoneyVirginia.Slofaltabaahoraencontrarel
cabodemihilo,descubriresaventanapersonalsima,deentrelasmilesquediceHenryJames
quetienelaficcin,porlacuallograraentrarenmitema:laventanademiancdota.Pens
quelomejorseraescogerunaancdotahistricaalgorelacionado,porejemplo,aloque
significparanuestraburguesaelcambiodeunasociedadagraria,basadaenelmonocultivo
delacaa,aunasociedadurbanaoindustrialascomolaprdidadeciertosvaloresqueaquel
cambiohabaconllevadoacomienzosdesiglo:elabandonodelatierraelolvidodeuncdigo
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

3/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

decomportamientopatriarcal,basadoenlaexplotacin,perotambinavecesenciertos
principiosdeticaydecaridadcristianasustituidosporunnuevocdigomercantilyutilitario
quenosllegdelnorteelsurgimientodeunanuevaclaseprofesional,consedeenlos
pueblos,quemuyprontodesplazalaantiguaoligarquacaeracomoclasedirigente.
Unaancdotabasadaenaquellasdirectricesmeparecaexcelenteentodoslossentidos:no
habaallposibilidadalgunadequesemeacusaradeconstruccionesnidedestrucciones
intiles,nohabanadamsalejadodeloslatososconflictosfemeninosqueunargumento
comoaqul.Escogidoporfinelcontextodemitrama,coloqulasmanossobrelamaquinilla,
dispuestaacomenzaraescribir.Bajomisdedostemblaban,prontasasaltaradelante,las
veintisisletrasdelalfabetolatino,comolascuerdasdeunpoderosoinstrumento.Pasuna
hora,pasarondos,pasarontres,sin,queunasolaideacruzaraelhorizontepavorosamente
lmpidodemimente.Habatantosdatos,tantossucesosnovelablesenaquelmomentode
nuestrodevenirhistrico,quenotenalamenorideadepordndedeberaempezar.Todome
parecadigno,noyadeuncuentoqueindudablementeseriatorpeydeprincipiante,sinode
unadocenadenovelasanporescribir.
Decidtenerpacienciaynodesesperar,pasarmetodalanocheenvelasifuerenecesario.La
madurezloestodo,medije,yaquera,nodebaolvidarlo,miprimercuento.Sime
concentrabalosuficienteencontraraporfinelcabodemiancdota.Comenzabayaa
amanecer,yelsolhabateidodeprpuralaventanademiestudio,cuando,rodeadade
cenicerosquemsbienparecandepsitosdeuncrematoriodeguerra,ascomodetazasde
caffroquerecordabanlasalmenasdeunaciudadintilmentesitiada,mequed
profundamentedormidasobrelasteclasansilenciosasdemimaquinilla.AquellaNoche
Tristemeconvencidequejamsescribiramiprimercuento.Afortunadamente,laleccin
mscompasivaquemehaenseadolavidaesque,noimportalosrevesesalosqueunoseve
obligadoaenfrentarse,ellanossigueviviendo,yaquelladerrota,despusdetodonadatena
queverconmiamorporelcuento.Sinopodaescribiruncuento,almenospodaescucharlos
yenlavidadiariahesidosiemprevidaescuchadecuentos.Loscuentosorales,losqueme
cuentalagenteenlacalle,sonsiemprelosquemsmeinteresan,ymemaravillaelhechode
quequienesmeloscuentansuelenestarajenosaqueloquemeestncontandoesuncuento.
Algosimilarmesucedi,algunosdasmstarde,cuandomeinvitaronaalmorzarencasade
mita.
Sentadaalacabeceradelamesa,mientrasdejabacaerensutazadetunalentacucharadade
miel,escuchamitacomenzaracontaruncuento.Lahistoriahabatomadolugarenuna
lejanahaciendadecaa,acomienzosdesiglo,dijo,ysuheronaeraunaparientalejanasuya
queconfeccionabamuecasrellenasdeaquellquido.Laextraaseorahabasidovctimade
sumarido,untarambanayborrachnquehabadilapidadoirremediablementesufortuna,para
luegoecharladelacasayamancebarseconotra.Lafamiliademitarespetandolas
costumbresdeentonces,lehabaofrecidotechoysustento,apesardequeparaaquellos
tiemposlahaciendadecaaenquevivanseencontrabaalbordedelaruina.Habasidopara
corresponderaaquellagenerosidadquesehabadedicadoaconfeccionarlealashijasdela
familiamuecasrellenasdemiel.
Pocodespusdesullegadaalahacienda,laparienta,queanerajovenyhermosa,haba
desarrolladounextraopadecimiento:lapiernaderechahabacomenzadoahinchrselosin
motivoevidente,ysusfamiliaresdecidieronmandarabuscaralmdicodelpueblocercano
paraquelaexaminara.Elmdico,unjovensinescrpulos,reciengraduadodeunauniversidad
extranjera,enamorprimeroalajoven,ydiagnosticluegofalsamentequesumalera
incurable.Aplicndoleemplastosdecurandero,lacondenavivirinvlidaenunsilln,
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

4/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

mientrasladespojabasincompasindelpocodineroqueladesgraciadahabalogradosalvar
desumatrimonio.Elcomportamientodelmdicomepareci,porsupuesto,deleznable,pero
loquemsmeconmovideaquellahistorianofuesucanallada,sinolaresignacinabsoluta
conlacual,ennombredelamor,aquellamujersehabadejadoexplotarduranteveinteaos.
Novoyarepetiraquelrestodelahistoriaquemehizomitaaquellatarde,porquese
encuentrarecogidaen"Lamuecamenor",miprimercuento.Claro,quenolocontconlas
mismaspalabrasconlasquemelorelatella,nirepitiendosuingenuopanegricodeun
mundoafortunadamentedesaparecido,enquelosjornalerosdelacaamorandeinanicin
mientraslashijasdeloshacendadosjugabanconmuecasrellenasdemiel.Peroaquella
historiaescuchadaagrandesrasgos,cumplaconlosrequisitosquemehabaimpuesto:trataba
delaruinadeunaclaseydesusustitucinporotra,delametamorfosisdeunsistemade
valoresbasadosenelconceptodelafamilia,porunosinteresesdelucroyaprovechamiento
personales,resultadodeunavisindelmundoinescrupulosayutilitaria.
Encendidalamecha,aquellamismatardemeencerrenmiestudioynomedetuvehastaque
aquellachispaquebailabafrenteamisojossedetuvojustoenelcorazndeloquequera
decir.Terminadomicuento,mereclinsobrelasillaparaleerlocompleto,seguradehaber
escritounrelatosobreuntemaobjetivo,absolutamentedepuradodeconflictosfemeninosyde
alcancetrascendental,cuandomedicuentadequetodosmiscuidadoshabansidoenvano.
Aquellaparientaextraa,vctimadeunamorquelahabasometidodosvecesalaexplotacin
delamado,sehabaquedadoconmicuento,reinabaenlcomounavestaltrgicae
implacable.Mitema,bienqueencuadradoenelcontextohistricoysociopolticoqueme
habapropuesto,seguasiendoelamor,laqueja,yay!eranecesarioreconocerlo,hastala
venganza.Laimagendeaquellamujer,balconendoseaosenterosfrentealcaaveralconel
coraznroto,mehabatocadoenlomsprofundo.Eraellaquienmehabaabiertoporfinla
ventana,antestanhermticamentecerrada,demicuento.
HabatraicionadoaSimone,escribiendounavezmssobrelarealidadinteriordelamujer,y
habatraicionadoaVirginia,dejndomellevarporlaira,porlacleraquemeprodujoaquella
historia.Confiesoqueestuveapuntodearrojarmicuentoalcestodelabasura,deshacermede
aquellaevidenciaque,enlaopinindemisevangelistasdecabecera,meidentificabacon
todaslasescritorasquesehabanmalogradotrgicamenteenelpasadoyenelpresente.Por
suertenolohiceloguardenuncajndemiescritorioenesperademejorestiempos,deese
daenquequizllegaseacomprendermemejorammisma.
Hanpasadodiezanosdesdequeescrib"Lamuecamenor",yheescritomuchoscuentos
desdeentoncescreoqueahorapuedoobjetivarconmayormadurezlasleccionesqueaprend
aquelda.MesientomenosculpablehaciaSimoneyhaciaVirginia,porquehedescubierto
que,cuandounointentaescribiruncuento(ounpoema,ounanovela),detenerseaescuchar
consejos,aundeaquellosmaestrosqueunomsadmira,tienecasisiemprecomoresultadola
parlisisdelalenguaydelaimaginacin.Hoysporexperienciaquedenadavaleescribir
proponindosedeantemanoconstruirrealidadesexteriores,tratarsobretemasuniversalesy
objetivos,siunonoconstruyeprimerosurealidadinteriordenadavaleintentarescribirenun
estiloneutro,armonioso,distante,siunonotieneprimeroelvalordedestruirsurealidad
interior.Alescribirsobresuspersonajes,unescritorescribesiempresobresmismo,osobre
posiblesvertientesdesmismo,yaque,comoatodoserhumano,ningunavirtudopecadole
esajeno.
Alidentificarmeconlaextraaparientade"Lamuecamenor",yohabahechoposibleambos
procesosporunladohabareconstruido,ensudesventura,mipropiadesventuraamorosa,y
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

5/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

porotrolado,aldarmecuentadecualeseransusdebilidadesysusfallas(supasividad,su
conformidad,suaterradoraresignacin),lahabadestruidoenminombre.Aunqueesposible
quetambinlahayasalvado.Encuentosposteriores,misheronashanlogradoserms
valerosasymslibres,msenrgicasypositivas,quizporquenacierondelascenizasde"La
muecamenor".Sudecepcinfue,entodocaso,loquemehizocaer,delasartn,alfuegode
laliteratura.

II
DECMOSALVARALGUNASCOSASENMEDIODELFUEGO
Hecontadoaqucmofuequeescribmiprimercuento,yquisieraahoradescribirculesson
lassatisfaccionesquedescubrohoyenesequehacercuyainiciacinmefue,enunmomento
dado,tandolorosa.Laliteraturaesunartecontradictorio,quizelmascontradictorioque
existe:porunladoeselresultadodeunaentregaabsolutadelaenerga,delainteligencia,pero
sobretododelavoluntad,alatareacreativa,yporotroladotienemuypocoqueverconla
voluntad,porqueelescritornuncaescogesustemas,sinoquesustemasloescogenal.Es
entreestosdospolosoantpodasquesefecundalaobraliteraria,yenellostienentambinsu
origenlassatisfaccionesdelescritor.Enmicaso,stasconsistendeunavoluntaddehacerme
tilydeunavoluntaddegozo.
Laprimera(relacionaamistemas,amiintentodesustituirelmundoenquevivoporese
mundoutpicoquepienso)esunavoluntadcuriosaporqueesunavoluntadaposteriori.La
voluntaddehacermetil,tantoencuantoaldilemafemenino,comoencuantoalosproblemas
polticosysocialesquetambinmeataen,meesabsolutamenteajenacuandoempiezoa
escribiruncuento,noobstantelaclaridadconquelapercibounavezterminadamiobra.Tan
imposiblemeresultaproponermesertilataloculcausa,antesdecomenzaraescribir,como
meresultadeclararmiadhesinatalocualcredoreligioso,polticoosocial.Peroellenguaje
creadorescomolacrecientepoderosadeunro,cuyasmareaslateralesatrapanlaslealtadesy
lasconvicciones,yelescritorsevesiemprearrastradoporsuverdad.
Esineludiblequemivisindelmundotengamuchoqueverconladesigualdadquesufre
todavalamujerennuestraedadmoderna.Unodelosproblemasquemsmepreocupasigue
siendolaincapacidadquehademostradolasociedadpararesolvereficazmentesudilema,los
obstculosquecontinaoponindoleensuluchaporlograrseasmisma,tantoensuvida
privadacomoensuvidapblica.Quisieratocaraqusomeramente,entrelaenormegamade
tpicosposiblesrelacionadosaestetema,elasuntodelaobscenidadenlaliteraturafemenina.
Hacealgunosmeses,enlaocasindeunbanqueteenconmemoracindelcentenariodeJuan
RamnJimnez,semeacercunclebrecrtico,decabellerayaplateadaporlosaos,para
hablarme,frenteaungruponutridodepersonas,sobremislibros.Conunasonrisamaliciosa,
yguindomeunojoquepretendasercmplice,mepregunt,enuntonotitilanteycargado
deinsinuacin,sieraciertoqueyoescribacuentospornogrficosyque,deseras,selos
enviara,porquequeraleerlos.Confiesoqueenaquelmomentonotuve,quizporexcesiva
consideracinaunascanasqueadistanciasemeantojanverdes,elvalordementarle
respetuosamenteasupadre,peroelsucesomeafectprofundamente.Regresamicasa
deprimida,temerosadequesehubiesecorridoelrumor,entrecrticosinsignes,dequemis
escritosnoeranotracosaqueunatranscripcinmsomenosartsticadelaHistoriade0.
Porsupuestoquenoleenvialegregiocrticomislibros,peropasadalaprimeraimpresin
desagradable,medijequeaquelasuntodelaobscenidadenlaliteraturafemeninamerecaser
examinadomsdecerca.Convencidadequeelancianocaballeronoerasinounejemplarde
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

6/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

unarazayacasiextintadecrticosabiertamentesexistas,quedefiendenlaliteraturacomosi
stasetrataradeunfeudomasculinoyprivado,decidolvidarmedelasunto,yvolveraquel
pequeoagravioenmiprovecho.
Comencentoncesaleertodoloquecaaenmismanossobreeltemadelaobscenidadenla
narrativafemenina.Granpartedelacrticasobrelanarrativafemeninaseencuentrahoy
formuladapormujeres,ystassuelenenfocarelproblemadelamujerdesdengulosmuy
diversoselmarxista,elfroidiano,oelngulodelarevolucinsexual.Peseasusdiversos
enfoques,lascrticasfemeninas,tantoSandraGilbertySusanGubartenTheMadwomanin
theAttic,porejemplo,comoMaryEllenMoersenLiteraryWomencomoPatriciaMeyer
SpacksenTheFeminineImaginationoEricaJongensusmltiplesensayosparecanestarde
acuerdoenlosiguiente:laviolencia,laira,lainconformidadantesusituacin,habagenerado
granpartedelaenergaquehabahechoposiblelanarrativafemeninadurantesiglos.
ComenzandoconlanovelagticadelsigloXVIIIcuyamximaexponentefueMrs.Radcliffe,
ypasandoporlasnovelasdelasBront,porelFrankensteindeMaryShelley,porTheMillon
theFlossdeGeorgeEliot,ascomoporlasnovelasdeJeanRhys,EdithWhartonyhastalas
deVirginiaWoolf(yquotracosaesMrs.Dallowaysinounainterpretacinsublimada,
potica,peronoporesomenosirnicayacusatoriadelafrvolavidadelaanfitrionasocial?),
lanarrativafemeninasehabacaracterizadoporunlenguajeamenudoagresivoydelator.
Iracundasyrebeldeshabansidotodas,aunquealgunamsirnica,mssabiayveladamente
queotras.
Unacosa,sinembargo,mellamlaatencindeaquellascrticas:elsilencioabsolutoque
guardaban,ensusrespectivosestudios,sobreelusodelaobscenidadenlaliteratura
contempornea.Ningunadeellasabordabaeltema,pesealhechodequeelempleodeun
lenguajesexualmenteproscritoenlaliteraturafemeninameparecahoyunodelosresultados
inevitablesdeunacorrientedeviolenciaquehabaabarcadoyavariossiglos.Ynoeraquelas
escritorasnosehubiesenservidodel:entrelasprimerasnovelistasqueemplearonun
lenguajeobsceno,delasquepublicaronsusnovelasenlosEstadosUnidosluegode
levantadoslosedictoscontraelUlysses,en1933,porejemplo,seencontraronIrisMurdoch,
DorisLessingyCarsonMcCullers,quienesledieronporprimeravezunempleodesenvueltoy
desinhibidoalverbo"joder".EricaJong,porotrolado,sehabahechofamosaprecisamente
porelusodeunvocabularioagresivamenteimpdicoensusnovelas,perodelcualjamshaca
mencinensusbieneducadosyrespetuososensayossobrelaliteraturafemenina
contempornea.
Entraraquafondoenestetema,contodassusimplicacionessociolgicas(yanpolticas),
resultaraimposibleymipropsitoalabordarlonofuesinodarunejemplodeesavoluntadde
hacermetilcomoescritora,delacualmedoycuentasiempreaposteriori.Cuandoelinsigne
crticomeabordenaquelbanquetesealandomifamacomomilitantedelaliteratura
pornogrfica,nuncamehabapreguntadoculeralametaquemeproponaalemplearun
lenguajeobscenoenmiscuentos.Aldarmecuentadelapersistenciaconquelacrtica
femeninacontemporneacircunvalabaelescabrosotema,miintencinsemehizoclara:mi
propsitohabasidoprecisamenteeldevolveresaarma,ladelinsultosexualmente
humillante,ybochornoso,blandidadurantetantossigloscontranosotras,contraesamisma
sociedad,contrasusprejuiciosyacaducoseinaceptables.
Silaobscenidadhabasidotradicionalmenteempleadaparadegradaryhumillaralamujer,me
dije,stadeberadeserdoblementeefectivapararedimirla.Sienmicuento"Cuandolas
mujeresquierenaloshombres",oen"DetuladoalParaso",porejemplo,ellenguajeobsceno
haservidoparaqueunasolapersonaseconmuevaantelainjusticiaqueimplicalaexploracin
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

7/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

sexualdelamujer,nomeimportaquemeconsiderenunaescritorapornogrfica.Mesiento
satisfechaporquehabrcumplidocabalmenteconmivoluntaddehacermetil.
Peromivoluntaddehacermetilascomomivoluntadconstructivaydestructiva,nosonsino
lasdoscarasdeunamismamoneda:ambasseencuentraninseparablementeunidasporuna
terceranecesidad,queconformalapestaaresplandecientedesuborde:mivoluntaddegozo.
Escribiresparamiunconocimientocorporal,lapruebairrefutabledequemiformahumana
(individualycolectiva)existeyalavezunconocimientointelectual,eldescubrimientodeuna
formaquemeprecede.Essloatravsdelgozoquelogramosdejarcifrado,eneltestimonio
deloparticular,laexperienciadelogeneral,eltestimoniodenuestrahistoriaydenuestro
tiempo.Yaesecuerpodeltexto,comobiensabaNeruda(paraquiennoexistanlaspalabras
pdicasnilasimpdicas,laspalabrasobscenas,nilasgazmoas,sinolaspalabrasamadas)
slopuededrseloformaatravsdelgozo,disolviendolapielqueseparalapalabra"piel"de
lapieldelcuerpo.
Estacondicinlgida,esegozoencandiladoqueseestableceentreelescritor(olaescritora)y
lapalabra,noselograjamsalprimerintento.Eldeseoestah,peroelgozoesesquivoynos
elude,senosescurreadheridoalosvellosdelapalabra,secuelaporentresusintersticios,se
cierraaveces,comoelmorivivi,almenorcontacto.Perosialprincipiolapalabrasemuestra
fra,indiferente,ausentealosrequerimientosdelescritor,situacinqueinevitablementelo
sumeenladesesperacinmsnegra,afuerzadetajarlaybajarla,amarlaymaltratarla,stava
pocoapococobrandocalorymovimiento,comienzaarespiraryapalpitarbajosusdedos,
hastaqueseapropia,ellaasuvez,desudeseo,delaimplacablenecesidaddesercolmada.La
palabrasevuelveentoncestirana,reinaencadaslabayencadapensamientodelescritor,
ocupacadaminutodesudaydesunoche,leprohibeabandonarlahastaqueesaformaqueha
despertadoenellayqueella,ahora,tambinintuye,alcanceaencarnar.Elsecretodel
conocimientocorporaldeltextoseencuentra,enfin,enlavoluntaddegozoyesesavoluntad
laquelehaceposiblealautorcumplirconsusotrasvoluntades,consuvoluntaddehacerse
til,oconsuvoluntaddeconstruirydedestruirelmundo.
Elsegundoconocimientoqueimplicaparamilainmediatezalcuerpodeltextoesun
conocimientointelectual,resultadodirectodeesaincandescenciaalaquemeprecipitael
deseodeltexto.Entodoescritoroescritora,entodoartista,existeunsextosentidoquele
indicacuandoesecuerpoquehavenidotrabajandohaadquiridoyalaformadefinitivaque
deberatener.Alcanzadoesepunto,unasolapalabradems(unasolanota,unasolalnea),
causaraqueesachispaoestadodegracia,consecuenciadelaamorosaluchaentrelysu
obra,seextingairremediablemente.Esemomentoessiempreunmomentodeasombroyde
reverencia:MargueriteYourcenarlocomparaaesemomentomisteriosoenqueelpanadero
sabequedebeyadedejardeamasarsupan,VirginiaWoolflodefinecomoelinstanteenque
sientelasangrefluirdepuntaapuntaporelcuerpodesutexto.Lasatisfaccinqueme
proporcionaeseconocimiento,cuandoterminodeescribiruncuento,eslomsvaliosoquehe
logradosalvardelfuegodelaliteratura.
III
DECMOALIMENTARELFUEGO
Quisieraahorahablarunpocodeesecombustiblemisteriosoquealimentatodaliteratura:el
combustibledelaimaginacin.Meinteresaestetemapordosrazones:porelcurioso
escepticismoqueamenudodescubro,entreelpblicoengeneral,encuantoalaexistenciade
laimaginacinyporlaimportanciaquesueledrselo,entrelegosyprofesionalesdela
literatura,alaexperienciaautobiogrficadelescritor.Unadelaspreguntasquemsamenudo
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

8/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

mehanhecho,tantoextraoscomoamigos,escmopudeescribirsobreIsabellaNegra,una
famosarameradePonce(elpueblodelcualsoyoriunda)sinhaberlaconocidonunca.La
preguntameresultasiempresorprendente,porqueimplicaunadificultadbastantegeneralizada
paraestablecerunoslmitesentrelarealidadimaginadaylarealidadvivencial,oquizesta
dificultadnoseasinoladecomprenderculeslanaturalezaintrnsecadelaliteratura.Am
jamssemehubieseocurrido,porejemplo,preguntarleaMaryShelleysi,ensuspageospor
losbuclicossenderosquerodeanellagodeGinebra,sehabatopadoalgunavezconun
monstruomuertovivodediezpiesdealtura,peroquizestosedebiaque,cuandolepor
primeravezaFrankenstein,yoeraslounania,yMaryShelleyllevabayamuertamsde
cienaos.Alprincipiopensqueaquellapreguntaingenuaeracomprensibleennuestraisla,
enunpublicopocoacostumbradoaleerficcin,perocuandovarioscrticosmepreguntaronsi
haballegadoaconocerpersonalmenteaIsabellaNegra,osialgunavezhabavisitadosu
prostbulo(sugerenciaqueinevitablementemehacasonrojarconviolencia),medijequela
dificultadparareconocerlaexistenciadelaimaginacineraunmaldemayoralcance.
Siempremehabaparecidoquelacrticacontempornealedabademasiadaimportanciaal
estudiodelavidadelosescritores,peroaquellainsistenciaenlanaturalezaimpdicamente
autobiogrficademisrelatosmeconfirmenmistemores.Laimportanciaquehancobrado
hoylosestudiosbiogrficosparecebasarseenlapremisadequelavidadelosescritoreshace
dealgunamaneramscomprensiblessusobras,cuandoenrealidadesalainversa.Laobradel
escritor,unavezterminada,adquiereunaindependenciaabsolutadesucreador,yslopuede
relacionarseconlenlamedidaenqueledaunsentidoprofundoosuperficialasuvida.Pero
estetipodeexgesisdelaobraliteraria,bastantecomnhoyenlosestudiosdelaliteratura
masculina,loesmuchomsenlosestudiossobrelaliteraturafemenina.Lostomosquesehan
publicadorecientementesobrelavidadelasBrontporejemplo,osobrelavidadeVirginia
Woolf,excedensindudalostomosdelasnovelasdestas.Tengolasolapadasospechadeque
esteintersenlosdatosbiogrficosdelasescritorastienesuorigenenelconvencimientode
quelasmujeressonmsincapacesdelaimaginacinqueloshombres,ydequesusobras
ejercenporlotantounpillajemsinescrupulosodelarealidadqueladesuscompaeros
artistas.
Ladificultadparareconocerlaexistenciadelaimaginacintieneenelfondounorigensocial.
Laimaginacinimplicajuego,irreverenciaanteloestablecido,elatreverseainventarun
posibleorden,superioralexistente,ysinstejuegolaliteraturanoexiste.Esporestoquela
imaginacin(comolaobraliteraria)essiempresubversiva.ComoOctavioPaz,creoqueexiste
algoterriblementesoezenlamentemoderna,quetolera"todasuertedementirasindignasen
lavidareal,ytodasuertederealidadesindignas",peronosoportalaexistenciadelafbula.
Estosereflejaenlamaneraenquelaliteraturaesenseadaennuestrasuniversidades.Existe
hoy,comohaexistidosiempre,unacercamientoprincipalmenteanalticoalquehacerliterario.
Ennuestroscentrosdocentesseanalizademilmaneraslaobraescrita:segnlasreglasdel
estructuralismo,delasociologa,delaestilstica,semiticaydemuchasescuelasms.Cuando
sehaterminadoconella,selahavueltoalderechoyalrevs,selahafragmentadohastael
puntodenoquedardeellaotracosaqueunanubedesememasydemorfemasqueflotana
nuestroalrededor.Escomosilaobraliterariahubieraquedignificarla,desentrandole,como
aunrelojcuyosmecanismossedesmontan,sussecretasarandelasytuercas,cuandolo
importantenoestantocmostafuncionasinocmomarcaeltiempo.Laenseanzadela
literaturaennuestrasociedadesadmisibleslodesdeelpuntodevistadelcrticoserun
especialista,undesmontadordelaliteratura,esunestatusdignificanteyremunerante.Serun
escritor,sinembargo,jugarconlaimaginacin,conlaposibilidaddelcambio,esunquehacer
subversivo,noesnidignificanteniremunerante.Esporestoqueennuestroscentrosdocentes
seofrecentanpocoscursosdecreacinliteraria,yesporestoquelosescritoresseven,enla
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

9/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

mayoradeloscasos,obligadosaganarselavidaenotrasprofesiones,escribiendoliteralmente
"poramoralarte".
Aprenderaescribir(noahacercrticaliteraria)esunquehacermgico,perotambinmuy
especfico.Tambinelconjurotienesusrecetas,ylosencantadoresmidenconprecisiny
exactitudlamedidaexactadehechizoqueesnecesarioaadiralcalderodesuspalabras.Las
reglasdecmoescribiruncuento,unanovelaounpoema,reglasparanadasecretas,estnah,
salvadasparalaeternidadenvasoscpticosporloscrticos,perodenadalevalenalescritorsi
stenoaprendeausarlas.
Laprimeraleccinquelosestudiososdeliteraturadeberandeaprenderhoyennuestras
universidadeses,nosloquelaimaginacinexiste,sinoquestaeselcombustiblems
poderosoquealimentatodaficcin.Espormediodelaimaginacinqueelescritortransforma
esaexperienciaqueconstituyelaprincipalcanteradesuobra,suexperienciaautobiogrfica,
enmateriadearte.
IV
DECMOLOGRARLAVERDADERASABIDURADELOSGUISOS
Quisieraahoratocardirectamenteeltemaalcualleheestadodandovueltasymsvueltasal
fondodemicaceroladesdeelcomienzodeesteensayo.Eltemaeshoysindudauntema
borbolleanteycandente,raznporlacualtodavanomehabaatrevidoaponerloanteustedes
sobrelamesa.Existe,alfinyalcabo,unaescriturafemenina?Existeunaliteraturade
mujeres.radicalmentediferentealadeloshombres?Ysiexiste,hadeserstaapasionadae
intuitiva,fundamentadasobrelassensacionesylossentimientos,comoqueraVirginia,o
racionalyanaltica,inspiradaenelconocimientohistricosocialypoltico,comoquera
Simone?Lasescritorasdehoy,hemosdeserdefensorasdelosvaloresfemeninosenel
sentidotradicionaldeltrmino,ycultivarunaliteraturaarmoniosa,potica,pulcra,exentade
obscenidades,ohemosdeserdefensorasdelosvaloresfemeninosenelsentidomoderno,
cultivandounaliteraturacombativa,acusatoria,incondicionalmenterealistayhastaobscena?
Hemosdeser,enfin,Cordelias,oLadyMacbeths?DoroteasoMedeas?
DecaVirginiaWoolfquesuescrituraerasiemprefemenina,quenopodaserotracosaque
femenina,peroqueladificultadestabaendefinireltrmino.Apesardenoestardeacuerdo
conmuchasdesusteoras,meencuentroabsolutamentedeacuerdoconellaenesto.Creoque
lasescritorasdehoytenemos,antetodo,queescribirbien,yqueestoselogranicamente
dominandolastcnicasdelaescritura.Unsonetotieneslocatorcelneas,unnmero
especificodeslabasyunarimayunmetrodeterminados,yesporellounaformaneutra,ni
femeninanimasculina,ylamujerseencuentratancapacitadacomoelhombreparaescribirun
sonetoperfecto.Unanovelaperfecta,comodijoRilke,hadeserconstruidaladrilloaladrillo,
coninfinitapaciencia,yporellotampocotienesexo,ypuedeserescritatantoporunamujer
comoporunhombre.Escribirbien,paralamujer,significasinembargounaluchamuchoms
arduaqueparaelhombre:FlaubertreescribisietevecesloscaptulosdeMadameBovary,
peroVirginiaWoolfreescribicatorcevecesloscaptulosdeLasolas,sindudaeldoblede
vecesqueFlaubertporqueeraunamujer,ysabaquelacrticaseradoblementeduraconella.
Loquequierodecirconestopuedequehuelaahereja,acocimientoperniciosoymeftico,
peroesteensayotrata,despusdetodo,delacocinadelaescritura.Peseamimetamorfosisde
amadecasaenescritora,escribirycocinaramenudosemeconfunden,ydescubrounas
correspondenciassorprendentesentreambostrminos.Sospechoquenoexisteunaescritura
femeninadiferentealadeloshombres.Insistirenquesiexisteimplicaraparalelamentela
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

10/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

existenciadeunanaturalezafemenina,distintaalamasculina,cuandolomaslgicomeparece
insistirenlaexistenciadeunaexperienciaradicalmentediferente.Siexistieraunanaturaleza
femeninaomasculina,estoimplicaraunascapacidadesdistintasenlamujeryenelhombre,
encuantoalarealizacindeunaobradearte,porejemplo,cuandoenrealidadsuscapacidades
sonlasmismas,porquestassonantetodofundamentalmentehumanas.
Unanaturalezafemeninainmutable,unamentefemeninadefinidapetuamenteporsusexo,
justificaralaexistenciadeunestilofemeninoinalterable,caracterizadoporciertosrasgosde
estructuraylenguajequeseriafcilreconocerenelestudiodelasobrasescritasporlas
mujeresenelpasadoyenelpresente.Pesealasteorasquehoyabundaraalrespecto,creo
queestosrasgossondebatibles.LasnovelasdeJaneAusten,porejemplo,erannovelas
racionales,estructurasmeticulosamentecerradasyldcidas,diametralmenteopuestasalas
novelasdiablicas,misteriosasyapasionadasdesucontemporneo,EmilyBront.Ylas
novelasdeambasnopuedensermsdiferentesdelasnovelasabiertas,fragmentadasy
psicolgicamentesutilesdeescritorasmodernascomoClarisseLispectoroElenaGarro.Siel
estiloeselhombre,elestiloestambinlamujer,ystedifiereprofundamentenoslodeser
humanoaserhumano,sinotambindeobraaobra.
Enloquescreoquesedistinguelaliteraturafemeninadelamasculinaesencuantoalos
temasquelaobseden.Lasmujereshemostenidoenelpasadounaccesomuylimitadoal
mundodelapolticadelacienciaodelaaventura,porejemplo,aunquehoyestoesta
cambiando.Nuestraliteraturaseencuentraamenudodeterminadaporunarelacininmediata
anuestroscuerpos:somosnosotraslasquegestamosaloshijosylasquelosdamosaluz,las
quelosalimentamosynosocupamosdesusupervivencia.Estedestinoquenosimponela
naturalezanoscoartalamovilidadynoscreaunosproblemasmuyseriosencuantointentamos
reconciliarnuestrasnecesidadesemocionalesconnuestrasnecesidadesprofesionales.pero
tambinnosponeencontactoconlasmisteriosasfuerzasgeneradorasdelavida.Esporesto
quelaliteraturadelasmujeressehaocupadoenelpasado,muchomsqueladeloshombres,
deexperienciasinteriores,quetienenpocoqueverconlohistrico,conlosocialyconlo
poltico.Esporestotambinquesuliteraturaesmssubversivaqueladeloshombres,porque
amenudoseatreveabucearenzonasprohibidas,vecinasaloirracional,alalocura,alamorv
alamuertezonasque,ennuestrasociedadracionalyutilitaria,resultaavecespeligros
reconocerqueexisten.Estostemasinteresanalamujer,sinembargo,noporquestaposeauna
naturalezadiferente,sinoporquesonelcosechopacienteyminuciosodesuexperiencia.Y
estaexperiencia,ascomoladelhombre,hastaciertopuntopuedecambiarpuede
enriquecerse,ampliarse.Sospecho,enfin,queelinterminabledebatesobresilaescritura
femeninaexisteonoexisteeshoyundebateinsubstancialyvano.Loimportantenoes
determinarsilasmujeresdebemosescribirconunaestructuraabiertaoconunaestructura
cerrada,conunlenguajepoticooconunlenguajeobsceno,conlacabezaoconelcorazn.
Loimportanteesaplicaresaleccinfundamentalqueaprendimosdenuestrasmadres,las
primeras,despusdetodo,enensearnosabregarconfuego:elsecretodelaescritura,como
eldelabuenacocina,notieneabsolutamentenadaqueverconelsexo,sinoconlasabidura
conquesecombinanlosingredientes.
[RosarioFerr,"Lacocinadelaescritura."SitioaEros.Mxico:JoaqunMortiz,1980,1333.
PublicadoconautorizacindeSusanBergholzLiteraryServices,NewYork.Allrights
reserved.Nofurtherreproductionordistributionofthismaterialispermitted.Edicindigital
deSuzanneS.Hintz.]

JosLuisGmezMartnez
http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

11/12

2/5/2016

RosarioFerr,AntologadelEnsayoHispnico

Nota:Estaversinelectrnicaseproveenicamenteconfineseducativos.Cualquier
reproduccindestinadaaotrosfines,deberobtenerlospermisosqueencadacaso
correspondan.

http://www.ensayistas.org/antologia/XXA/ferre/ferre2.htm

12/12

You might also like