Karol Marks i Fryderyk Engels

Manifest Partii
Komunistycznej

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Manifest Partii Komunistycznej zosta napisany

przez Karola Maksa i Fryderyka Engelsa jako
program Zwizku Komunistw i po raz pierwszy
wydany drukiem w Londynie w lutym 1848 roku.
W licznych wydaniach (2 wydania niemieckie i 6
obcojzycznych) roku 1848 nazwiska autorw nie
byy podane. Zostay one wymienione dopiero przy
wydaniu angielskim roku 1850.
Od niemieckiego wydania 1872 roku Manifest
Partii Komunistycznej ukazywa si pod
skrconym tytuem: Manifest Komunistyczny.
Podstawa niniejszego wydania: Karol Marks,
Fryderyk Engels, Dziea, tom 4, wyd. Ksika i
Wiedza, Warszawa 1962.
Tumaczenie nieznanego autora. Przygotowanie do
wydania i redakcja tekstu: Tadeusz Zabudowski.
Korekta: Piotr Strbski.
-2 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Widmo kry po Europie widmo komunizmu. Wszystkie potgi starej Europy poczyy si w
witej nagonce przeciw temu widmu: papie i car, Metternich i Guizot, francuscy radykaowie i niemieccy
policjanci.
Gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by nie bya okrzyczana za komunistyczn przez swych
przeciwnikw bdcych u wadzy? Gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by z kolei nie odwzajemniaa
si pitnujcym zarzutem komunizmu zarwno bardziej od siebie postpowym przedstawicielom opozycji,
jak i swoim reakcyjnym przeciwnikom?
Dwojaki wniosek wypywa z tego faktu.
Komunizm jest ju przez wszystkie potgi europejskie uznany za potg.
Czas ju najwyszy, aby komunici wyoyli otwarcie wobec caego wiata swj punkt widzenia,
swoje cele, swoje denia i bajce o widmie komunizmu przeciwstawili manifest samej partii.
W tym celu zebrali si w Londynie komunici najrniejszych narodowoci i nakrelili nastpujcy
Manifest, ktry opublikowany zostaje w jzykach: angielskim, francuskim, niemieckim, woskim,
flamandzkim i duskim.
I
Burua a proletariusze1
Historia wszystkich dotychczasowych spoeczestw2 jest histori walk klasowych.
Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, feuda i chop poddany, majster cechowy i czeladnik,
krtko mwic, ciemizcy i uciemieni pozostawali w staym do siebie przeciwiestwie, prowadzili
nieustann, ju to ukryt, ju to jawn walk walk, ktra za kadym razem koczya si rewolucyjnym
przeobraeniem caego spoeczestwa albo wspln zagad walczcych klas.
We wczeniejszych epokach historycznych spotykamy prawie wszdzie zupene rozczonkowanie
spoeczestwa na rne stany, wielostopniow hierarchi stanowisk spoecznych. W staroytnym Rzymie
mamy patrycjuszw, rycerzy, plebejuszw, niewolnikw; w wiekach rednich panw feudalnych, wasali,
majstrw cechowych, czeladnikw, chopw poddanych i ponadto jeszcze w obrbie kadej niemal z tych
klas znowu odrbne szczeble.
Nowoczesne spoeczestwo buruazyjne, ktre si wyonio z upadajcego spoeczestwa
feudalnego, nie znioso przeciwiestw klasowych. Stworzyo tylko w miejsce dawnych nowe klasy, nowe
warunki ucisku, nowe formy walki.
Nasza epoka, epoka buruazji, wyrnia si jednak tym, e uprocia przeciwiestwa klasowe. Cae
spoeczestwo rozszczepia si coraz bardziej na dwa wielkie wrogie obozy, na dwie wielkie, wrcz
przeciwstawne sobie klasy: buruazj i proletariat.
Z chopw poddanych redniowiecza wywodzili si mieszczanie grodowi pierwszych miast; z
mieszczastwa grodowego rozwiny si pierwsze elementy buruazji.
Przez buruazj naley rozumie klas nowoczesnych kapitalistw, wacicieli rodkw produkcji, korzystajcych z pracy
najemnej. Przez proletariat klas nowoczesnych robotnikw najemnych, ktrzy nie posiadajc rodkw produkcji zmuszeni
s, by istnie, sprzedawa sw si robocz. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z 1888 r.].
2
Tzn. cile mwic, historia przekazana nam na pimie. W roku 1847 prehistoria spoeczestwa, organizacja spoeczna
poprzedzajca wszelk histori pisan, bya niemal zupenie nie znana. Od tego czasu Haxthausen odkry wsplne wadanie
ziemi w Rosji, Maurer wykaza, e jest ono spoeczn podstaw stanowic punkt wyjcia rozwoju historycznego wszystkich
szczepw niemieckich, stopniowo za ustalono, e gmina wiejska o wsplnym wadaniu ziemi bya pierwotn form
spoeczestwa od Indii po Irlandi. Wreszcie dziki Morganowi, ktry uwieczy te badania odkryciem waciwej istoty gens
[rodu] i jej miejsca w plemieniu, zostaa wywietlona organizacja wewntrzna tego pierwotnego spoeczestwa
komunistycznego. Z rozkadem tej pierwotnej wsplnoty gminnej zaczyna si rozszczepienie spoeczestwa na odrbne i w
kocu przeciwstawne sobie klasy. Prbowaem nakreli ten proces rozkadu w Pochodzeniu rodziny, wasnoci prywatnej i
pastwa; wydanie 2, Stuttgart 1886. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z 1888 r.].
1

-3 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dookoa Afryki otworzyo przed rosnc buruazj nowe tereny.
Rynek wschodnio-indyjski i chiski, kolonizacja Ameryki, stosunki wymienne z koloniami, pomnoenie
rodkw wymiany i w ogle towarw wywoay niebyway rozkwit handlu, eglugi, przemysu, a tym
samym spowodoway szybki rozwj czynnika rewolucyjnego w rozpadajcym si spoeczestwie
feudalnym.
Dotychczasowy feudalny, czyli cechowy sposb produkcji przemysowej nie wystarcza ju do
zaspokojenia wzrastajcego wraz z nowymi rynkami zapotrzebowania. Miejsce jego zaja manufaktura.
Majstrowie cechowi zostali wyparci przez przemysowy stan redni; podzia pracy pomidzy rozmaitymi
korporacjami ustpi miejsca podziaowi pracy wewntrz poszczeglnego warsztatu.
Ale rynki wci si rozszerzay, wci wzrastao zapotrzebowanie. Manufaktura rwnie ju nie
wystarczaa. Wwczas para i maszyny zrewolucjonizoway produkcj przemysow. Miejsce manufaktury
zaj nowoczesny wielki przemys, miejsce przemysowego stanu redniego zajli przemysowcymilionerzy, dowdcy caych armii przemysowych, nowoczeni burua.
Wielki przemys stworzy rynek wiatowy, przygotowany przez odkrycie Ameryki. Rynek wiatowy
wywoa niebyway rozwj handlu, eglugi, rodkw komunikacji ldowej. Rozwj ten wpyn z kolei na
rozrost przemysu, a w tym samym stopniu, w jakim rozwija si przemys, handel, egluga, koleje elazne,
w tym samym stopniu rozwijaa si buruazja, mnoya swoje kapitay, wypieraa na dalszy plan wszystkie
klasy pozostae po redniowieczu.
Widzimy zatem, e nowoczesna buruazja sama jest wytworem dugiego procesu rozwojowego,
szeregu przewrotw w sposobie produkcji i wymiany.
Kademu z tych szczebli rozwoju buruazji towarzyszyy odpowiednie zdobycze polityczne3.
Uciniony stan, poddany wadzy panw feudalnych, uzbrojone i samorzdne zrzeszenia w komunie, tu
niezalena republika miejska4, wdzie ponoszcy ciary podatkowe stan trzeci monarchii5, pniej, w
okresie manufaktury, przeciwwaga szlachty w monarchii stanowej albo absolutnej, gwna podstawa
wielkich monarchii w ogle wywalczya sobie wreszcie buruazja od czasu powstania wielkiego
przemysu i rynku wiatowego wyczne panowanie polityczne w nowoczesnym pastwie parlamentarnym.
Nowoczesna wadza pastwowa jest jedynie komitetem zarzdzajcym wsplnymi interesami caej klasy
buruazyjnej.
Buruazja odegraa w historii rol w najwyszym stopniu rewolucyjn.
Buruazja, tam gdzie dosza do wadzy, zburzya wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne
stosunki. Pozrywaa bezlitonie wielorakie wizy feudalne, ktre przykuway czowieka do jego
naturalnego zwierzchnika, i nie pozostawia midzy ludmi adnej innej wizi prcz nagiego interesu,
prcz wyzutej z wszelkiego sentymentu zapaty gotwk. witobliwe dreszcze pobonej egzaltacji,
rycerskiego zapau, drobnomieszczaskiej rzewnoci zatopia w lodowatej wodzie egoistycznego
wyrachowania. Godno osobist sprowadzia do wartoci wymiennej, a zamiast niezliczonych
uwierzytelnionych dokumentami, dobrze nabytych wolnoci wprowadzia jedn jedyn, pozbawion
sumienia, wolno handlu. Sowem, wyzysk osonity zudzeniami religijnymi i politycznymi zastpia
wyzyskiem jawnym, bezwstydnym, bezporednim, nagim.

W wydaniu angielskim z 1888 r. po sowach zdobycze polityczne dodano: tej klasy. Red.
W wydaniach z lat 1883 i 1890: zrzeszenie. Red.
Komunami nazyway si rodzce si miasta we Francji, nawet zanim jako stan trzeci wywalczyy sobie u swych
feudalnych panw lokalny samorzd i prawa polityczne. Oglnie mwic, jeeli idzie o ekonomiczny rozwj buruazji
wzito tu jako typowy kraj Angli, jeeli za idzie o jej rozwj polityczny Francj. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego
z 1888 r.].
Tak mieszkacy miast woskich i francuskich nazywali swoj gmin miejsk po uzyskaniu od swych panw feudalnych w
drodze wykupu lub walki pierwszych praw samorzdowych. [Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z 1890 r.].
5
W wydaniu angielskim z roku 1888 po sowach niezalena republika miejska dodano: (jak we Woszech i Niemczech), a
po sowach stan trzeci monarchii: (jak we Francji). Red.
3
4

-4 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Buruazja zdara aureol witoci z wszystkich rodzajw zaj, ktre otaczano dotychczas
szacunkiem i na ktre spogldano z nabon czci. Lekarza, prawnika, duchownego, poet, uczonego
obrcia w swoich patnych najemnych robotnikw.
Buruazja zdara ze stosunkw rodzinnych ich tkliwie sentymentaln zason i sprowadzia je do
nagiego stosunku pieninego.
Buruazja ujawnia, e brutalne stosowanie siy, ktre reakcja tak podziwia w redniowieczu,
znajdowao godne uzupenienie w najbardziej gnunym prniactwie. Dopiero buruazja pokazaa, co moe
sprawi ludzka dziaalno. Dokonaa ona cakiem innych cudw ni zbudowanie egipskich piramid,
rzymskich wodocigw i gotyckich katedr, odbya pochody zgoa inne ni wdrwki ludw i wyprawy
krzyowe.
Buruazja nie moe istnie bez nieustannego rewolucjonizowania narzdzi produkcji, a wic
stosunkw produkcji, a wic caoksztatu stosunkw spoecznych. Natomiast pierwszym warunkiem
istnienia wszystkich dawniejszych klas przemysowych byo zachowanie bez zmian starego sposobu
produkcji. Ustawiczne przewroty w produkcji, bezustanne wstrzsy ogarniajce cao ycia spoecznego,
wieczna niepewno i wieczny ruch odrniaj epok buruazyjn od wszystkich poprzednich6. Wszystkie
stae, zaniedziae stosunki wraz z nieodcznymi od nich, z dawien dawna uwiconymi pojciami i
pogldami ulegaj rozkadowi, wszystkie nowo powstae staj si przestarzae, zanim zd skostnie.
Wszystko, co stanowe i zakrzepe, znika, wszystko, co wite, ulega sprofanowaniu i ludzie musz wreszcie
spojrze trzewym okiem na swoj pozycj yciow, na swoje wzajemne stosunki.
Potrzeba coraz szerszego zbytu dla jej produktw gna buruazj po caej kuli ziemskiej. Wszdzie
musi si ona zagniedzi, wszdzie zadomowi, wszdzie zadzierzgn stosunki.
Przez eksploatacj7 rynku wiatowego buruazja nadaa produkcji i konsumpcji wszystkich krajw
charakter kosmopolityczny. Ku wielkiemu alowi reakcjonistw usuna przemysowi spod ng grunt
narodowy. Odwieczne narodowe gazie przemysu ulegy zniszczeniu i s dalej co dzie niszczone. S
wypierane przez nowe gazie przemysu, ktrych wprowadzenie staje si kwesti ycia dla wszystkich
cywilizowanych narodw, przez gazie, ktre przetwarzaj surowce ju nie miejscowe, lecz sprowadzane z
najodleglejszych stref, i ktrych fabrykaty spoywane s nie tylko w kraju, lecz take we wszystkich
czciach wiata. Miejsce dawnych potrzeb, zaspokajanych przez wyroby krajowe, zajmuj nowe, ktrych
zaspokojenie wymaga produktw najodleglejszych krajw i klimatw. Dawna lokalna i narodowa
samowystarczalno i odosobnienie ustpuj miejsca wszechstronnym stosunkom wzajemnym,
wszechstronnej wspzalenoci narodw. I to zarwno w produkcji materialnej, jak i w produkcji
duchowej. Wytwory duchowe poszczeglnych narodw staj si wsplnym dobrem. Jednostronno i
ograniczono narodowa staje si coraz bardziej niemoliwa, a z wielu literatur narodowych i regionalnych
powstaje literatura wiatowa.
Dziki szybkiemu doskonaleniu wszystkich narzdzi produkcji, dziki niezwykemu uatwieniu
komunikacji buruazja wciga w nurt cywilizacji wszystkie, nawet najbardziej barbarzyskie narody. Niskie
ceny jej towarw to owa cika artyleria, za ktrej pomoc buruazja burzy wszystkie mury chiskie,
zmusza do kapitulacji najbardziej zawzit nienawi barbarzycw do cudzoziemcw. Pod grob zagady
zniewala wszystkie narody do przyswojenia sobie buruazyjnego sposobu produkcji, zniewala je do
wprowadzenia u siebie tak zwanej cywilizacji, tzn. do stania si burua. Sowem, stwarza sobie wiat na
obraz i podobiestwo swoje.
Buruazja podporzdkowaa wie panowaniu miasta. Stworzya olbrzymie miasta, zwikszya w
wysokim stopniu liczb ludnoci miejskiej w porwnaniu z wiejsk i wyrwaa w ten sposb znaczn cz
ludnoci z idiotyzmu ycia wiejskiego. Podobnie jak uzalenia wie od miasta, tak samo uzalenia kraje
barbarzyskie i pbarbarzyskie od krajw cywilizowanych, narody chopskie od narodw buruazyjnych,
Wschd od Zachodu.
6
7

W wydaniu niemieckim z roku 1890 zamiast poprzednich (frheren): innych (anderen). Red.
W wydaniach z lat 1872 i 1890: Przez swoj eksploatacj. Red.
-5 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Buruazja coraz bardziej likwiduje stan rozdrobnienia rodkw produkcji, rozdrobnienia wasnoci i
rozproszenia ludnoci. Skupia ona ludno, scentralizowaa rodki produkcji i skoncentrowaa wasno w
niewielu rkach. Nieuniknionym tego nastpstwem bya centralizacja polityczna. Niezalene, zaledwie
sprzymierzone tylko z sob prowincje o odmiennych interesach, ustawach, rzdach i systemach celnych
zostay zespolone w jeden nard z jednym rzdem, jednym ustawodawstwem, jednym narodowym
interesem klasowym, jedn granic celn.
W cigu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego buruazja stworzya siy wytwrcze
znacznie liczniejsze i potniejsze ni wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie si przyrody,
rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyle i rolnictwie, egluga parowa, koleje elazne,
telegrafy elektryczne, przysposobienie pod upraw caych czci wiata, uspawnienie rzek, cae rzesze
ludnoci jakby wyczarowane spod ziemi ktre z poprzednich stuleci przypuszczao, e takie siy
wytwrcze drzemi w onie pracy spoecznej?
Widzimy zatem: rodki produkcji i wymiany, na ktrych podou uksztatowaa si buruazja,
zostay wytworzone w spoeczestwie feudalnym. Na pewnym szczeblu rozwoju tych rodkw produkcji i
wymiany stosunki, w ktrych odbywaa si produkcja i wymiana w spoeczestwie feudalnym, feudalna
organizacja rolnictwa i manufaktury, sowem, feudalne stosunki wasnoci przestay odpowiada
rozwinitym ju siom wytwrczym. Hamoway one produkcj zamiast jej sprzyja. Zamieniy si w rwnie
liczne okowy. Musiay zosta rozsadzone i zostay rozsadzone.
Miejsce ich zaja wolna konkurencja z odpowiadajcym jej ustrojem spoecznym i politycznym, z
ekonomicznym i politycznym panowaniem klasy buruazji.
Na naszych oczach odbywa si podobny ruch. Buruazyjne stosunki produkcji i wymiany,
buruazyjne stosunki wasnoci, nowoczesne spoeczestwo buruazyjne, ktre wyczarowao tak potne
rodki produkcji i wymiany, podobne jest do czarnoksinika, ktry nie moe ju opanowa wywoanych
przez si potg podziemnych. Od dziesicioleci dzieje przemysu i handlu s tylko dziejami buntu
nowoczesnych si wytwrczych przeciw nowoczesnym stosunkom produkcji, przeciw stosunkom wasnoci,
ktre s warunkami istnienia buruazji i jej panowania. Do wymieni kryzysy handlowe, ktre
ponawiajc si periodycznie, coraz groniej stawiaj pod znakiem zapytania istnienie caego spoeczestwa
buruazyjnego. W czasie tych kryzysw ulega regularnie zniszczeniu nie tylko znaczna cz
wytworzonych produktw, ale nawet stworzonych ju si wytwrczych. W czasie kryzysw wybucha
epidemia spoeczna, ktra wszystkim poprzednim epokom wydaaby si niedorzecznoci epidemia
nadprodukcji. Spoeczestwo zostaje nagle cofnite do stanu chwilowego barbarzystwa; wydaje si, e
klska godowa, powszechna wojna niszczycielska8 pozbawia je wszelkich rodkw utrzymania; wydaje
si, e przemys, handel zostay unicestwione, a dlaczego? Dlatego, e spoeczestwo posiada za duo
cywilizacji, za duo rodkw utrzymania, za duo przemysu, za duo handlu. Siy wytwrcze, ktrymi ono
rozporzdza, nie su ju rozwojowi cywilizacji buruazyjnej9 i buruazyjnych stosunkw wasnoci;
przeciwnie, stay si one nazbyt dla tych stosunkw potne, s przez nie hamowane; a gdy t zapor
pokonuj, wtrcaj cae spoeczestwo buruazyjne w stan nieadu, zagraaj istnieniu buruazyjnej
wasnoci. Stosunki buruazyjne stay si zbyt, ciasne, eby mogy ogarn bogactwo, jakie wytworzyy.
W jaki sposb przezwycia buruazja kryzysy? Z jednej strony przez przymusowe niszczenie
pewnego zasobu si wytwrczych; z drugiej przez podbj nowych rynkw i gruntowniejsz eksploatacj
dawnych. W jaki wic sposb? W ten sposb, e przygotowuje kryzysy bardziej rozlege,
wszechogarniajce i bardziej potne, a zmniejsza rodki zapobiegania kryzysom.
Or, za ktrego pomoc buruazja powalia feudalizm, zwraca si teraz przeciw samej buruazji.
Ale buruazja nie tylko wykua or, ktry jej niesie zagad; stworzya take ludzi, ktrzy tym
orem pokieruj nowoczesnych robotnikw, proletariuszy.
W pierwszym wydaniu z roku 1848: wojna pustoszca (Verwstungskrieg), w nastpnych wydaniach: wojna
niszczycielska (Vernichtungskrieg). Red.
9
W wydaniach niemieckich z lat 1872, 1883 i 1890 sowa cywilizacji buruazyjnej s opuszczone. Red.
8

-6 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

W miar jak rozwija si buruazja, tzn. kapita, rozwija si te proletariat, klasa nowoczesnych
robotnikw, ktrzy dopty tylko istnie mog, dopki znajduj prac, i ktrzy prac znajduj tylko dopty,
dopki ich praca pomnaa kapita. Ci robotnicy, zmuszeni do sprzedawania si od sztuki, s towarem jak
kady inny artyku handlu, tote na rwni z innymi towarami podlegaj wszelkim zmiennociom
konkurencji, wszelkim wahaniom rynku.
Praca proletariuszy na skutek rozpowszechnienia maszyn i podziau pracy zatracia wszelkie cechy
samodzielnoci, a wraz z tym wszelki powab dla robotnika. Staje si on zwykym dodatkiem do maszyny,
wymaga si ode tylko czynnoci najprostszych, najbardziej jednostajnych, do wyuczenia si
najatwiejszych. Koszt robotnika ogranicza si zatem niemal wycznie do rodkw ywnoci niezbdnych
do jego utrzymania i zachowania jego gatunku. A cena towaru, a wic rwnie pracy10, rwna si kosztom
jego produkcji. Dlatego, w miar jak praca staje si coraz bardziej odstrczajca, zmniejsza si paca. Co
wicej, w miar tego, jak wzrasta zastosowanie maszyn i podzia pracy, zwiksza si take masa pracy,
bd wskutek zwikszenia liczby godzin pracy, bd te wskutek zwikszenia iloci pracy wymaganej w
danym okresie czasu, przyspieszenia biegu maszyn itd.
Nowoczesny przemys przeksztaci drobny warsztat patriarchalnego majstra w wielk fabryk
przemysowego kapitalisty. Masy robotnicze, stoczone w fabryce, organizowane s po oniersku. Jako
zwykli szeregowcy przemysu, robotnicy oddani s pod dozr caej hierarchii podoficerw i oficerw. S
niewolnikami nie tylko klasy buruazyjnej, buruazyjnego pastwa, s kadego dnia, o kadej godzinie
ujarzmiani przez maszyn, przez nadzorc, a przede wszystkim przez poszczeglnych burua-fabrykantw.
Despotyzm ten jest tym bardziej maostkowy, nienawistny, jtrzcy, im jawniej proklamuje zysk jako swj
cel ostateczny11.
Im mniej zrcznoci i siy wymaga praca rczna, tzn. im bardziej rozwija si nowoczesny przemys,
tym bardziej prac mczyzn wypiera praca kobiet12. W stosunku do klasy robotniczej rnice pci i wieku
nie maj ju adnego znaczenia spoecznego. Istniej ju tylko narzdzia pracy, ktrych koszt jest rny w
zalenoci od pci i wieku.
Gdy wyzysk robotnika przez fabrykanta o tyle dobieg koca, e robotnik otrzymuje w gotwce
swoj pac robocz, rzucaj si na inne odamy buruazji kamienicznik, sklepikarz, lichwiarz itd.
Dotychczasowe drobne stany rednie: drobni przemysowcy, drobni kupcy i rentierzy, rzemielnicy i
chopi wszystkie te klasy staczaj si do szeregw proletariatu, po czci dlatego, e ich drobny kapita
nie wystarcza do prowadzenia wielkiego przedsibiorstwa przemysowego i ulega w konkurencji z
wikszymi kapitalistami, po czci za dlatego, e ich umiejtnoci trac na wartoci wobec nowych
sposobw produkcji. Proletariat rekrutuje si przeto z wszystkich klas ludnoci.
Proletariat przebywa rne szczeble rozwoju. Jego walka z buruazj zaczyna si wraz z jego
istnieniem.
Z pocztku walcz poszczeglni robotnicy, potem robotnicy jednej fabryki, nastpnie robotnicy
jednej gazi pracy w jednej miejscowoci przeciw pojedynczemu burua, ktry ich bezporednio
wyzyskuje. Swe ataki zwracaj oni nie tylko przeciw buruazyjnym stosunkom produkcji, zwracaj je
przeciw samym narzdziom produkcji; niszcz konkurujce towary zagraniczne, rozbijaj maszyny,
podpalaj fabryki, usiuj na nowo wywalczy stracon pozycj redniowiecznego robotnika.
Na tym szczeblu robotnicy stanowi mas rozproszon po caym kraju i rozdrobnion przez
konkurencj. Masowe zespolenie si robotnikw nie jest jeszcze wynikiem ich wasnego zjednoczenia, lecz
wynikiem zjednoczenia buruazji, ktra dla osignicia wasnych celw politycznych musi i na razie
jeszcze moe wprawia w ruch cay proletariat. Na tym wic szczeblu proletariusze zwalczaj nie swych
wasnych wrogw, lecz wrogw swoich wrogw pozostaoci monarchii absolutnej, wacicieli
W pniejszych dzieach Marks i Engels zamiast poj: warto pracy i cena pracy uywali wprowadzonych przez
Marksa dokadniejszych okrele: warto siy roboczej i cena siy roboczej. Red.
11
W wydaniu niemieckim z roku 1890 sowo ostateczny jest opuszczone. Red.
12
W wydaniu pierwszym z roku 1848: praca kobiet i dzieci. Red.
10

-7 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

ziemskich, nieprzemysowych burua, drobnomieszczan. Cay ruch historyczny jest wic skoncentrowany w
rkach buruazji; kade odniesione w ten sposb zwycistwo jest zwycistwem buruazji.
Ale z rozwojem przemysu proletariat nie tylko powiksza si liczebnie; jest on staczany w coraz
wiksze masy, sia jego ronie i coraz bardziej czuje on t si. Interesy i warunki yciowe w onie
proletariatu wyrwnuj si coraz bardziej w miar tego, jak maszyna coraz bardziej zaciera rnice midzy
poszczeglnymi rodzajami pracy i spycha pac robocz prawie wszdzie do jednakowo niskiego poziomu.
Wzmagajca si konkurencja midzy burua i wynikajce std kryzysy handlowe powoduj coraz wiksze
wahania w pacy robotnikw; postpujce coraz szybciej bezustanne doskonalenie maszyn czyni ca
sytuacj yciow robotnikw coraz bardziej niepewn; konflikty midzy pojedynczym robotnikiem a
pojedynczym burua przybieraj coraz bardziej charakter konfliktw midzy dwiema klasami. Robotnicy
zaczynaj od tworzenia koalicji13 przeciw burua; jednocz si dla obrony swej pacy roboczej. Zakadaj
nawet trwae stowarzyszenia celem zapewnienia sobie rodkw materialnych na wypadek ewentualnych
star. Tu i wdzie walka przybiera charakter powstania.
Od czasu do czasu robotnicy odnosz zwycistwo, ale tylko przejciowe. Waciwym wynikiem ich
walk nie jest bezporedni sukces, lecz jednoczenie si robotnikw w coraz szerszym zasigu. Sprzyja temu
rozwj rodkw komunikacji, wytwarzanych przez wielki przemys i stwarzajcych czno midzy
robotnikami rnych miejscowoci. A wanie tylko cznoci potrzeba, by liczne walki lokalne, noszce
wszdzie jednakowy charakter, scentralizowa w walk oglnokrajow, w walk klasow. Lecz wszelka
walka klasowa jest walk polityczn. I to zjednoczenie, na ktre mieszczanom redniowiecza z ich
wiejskimi drogami trzeba byo stuleci, nowoczesny proletariat osiga dziki kolejom elaznym w cigu
niewielu lat.
To organizowanie si proletariuszy w klas, a tym samym w parti polityczn, jest co chwila na
nowo rozsadzane przez konkurencj midzy samymi robotnikami. Ale organizacja odradza si wci na
nowo, zyskujc na sile, zwartoci, potdze. Zmusza do uznania poszczeglnych interesw robotniczych w
trybie ustawowym, wykorzystujc w tym celu wanie w obozie buruazji. Przykadem ustawa o
dziesiciogodzinnym dniu pracy w Anglii.
W ogle konflikty w onie starego spoeczestwa sprzyjaj w rozmaity sposb procesowi rozwoju
proletariatu. Buruazja znajduje si w cigej walce: z pocztku przeciw arystokracji; pniej przeciw
odamom samej buruazji, ktrych interesy popadaj w sprzeczno z postpem przemysu; stale przeciw
buruazji wszystkich innych krajw. We wszystkich tych walkach buruazja zmuszona jest odwoywa si
do proletariatu, ucieka si do jego pomocy i wciga go w ten sposb do ruchu politycznego. Sama wic
przekazuje proletariatowi elementy wasnego wyksztacenia14, tzn. bro przeciw samej sobie.
Nastpnie, jak widzielimy, wskutek postpu przemysu cae odamy klasy panujcej spychane s do
szeregw proletariatu lub co najmniej zagroone w swych warunkach yciowych. One take przekazuj
proletariatowi liczne elementy wyksztacenia15.
Wreszcie w czasach, kiedy walka klasowa zblia si do rozstrzygnicia, proces rozkadu w onie
klasy panujcej, w onie caego starego spoeczestwa przybiera charakter tak gwatowny, tak jaskrawy, e
niewielka cz klasy panujcej zrywa z ni i przycza si do klasy rewolucyjnej, do klasy nioscej w
swych rkach przyszo. Podobnie wic jak dawniej cz szlachty przesza na stron buruazji, tak
obecnie cz buruazji przechodzi na stron proletariatu, mianowicie cz burua-ideologw, ktrzy
wznieli si do teoretycznego zrozumienia caego ruchu dziejowego.
Spord wszystkich klas, ktre s dzi przeciwstawne buruazji, jedynie proletariat jest klas
rzeczywicie rewolucyjn. Wszystkie inne klasy upadaj i gin wraz z rozwojem wielkiego przemysu,
proletariat jest tego przemysu nieodcznym wytworem.
W wydaniu angielskim z roku 1888 po sowie koalicji dodano: (Trades' Unions) [zwizkw zawodowych]. Red.
W wydaniu angielskim z roku 1888 zamiast sw elementy wasnego wyksztacenia: elementy wasnego politycznego i
oglnego wyksztacenia. Red.
15
W wydaniu angielskim z roku 1888 zamiast elementy wyksztacenia: elementy owiaty i postpu. Red.
13

14

-8 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Stany rednie drobny przemysowiec, drobny kupiec, rzemielnik, chop wszystkie one
zwalczaj buruazj po to, by uchroni od zagady swoje istnienie jako stanw rednich. S one zatem nie
rewolucyjne, lecz konserwatywne. Wicej nawet, s reakcyjne, usiuj bowiem obrci wstecz koo historii.
Jeeli s rewolucyjne, to jedynie w obliczu oczekujcego je przejcia do szeregw proletariatu, broni one
wtedy nie swych obecnych, lecz swoich przyszych interesw, porzucaj wasny punkt widzenia, aby
przyj punkt widzenia proletariatu.
Lumpenproletariat, ten bierny wytwr gnicia najniszych warstw starego spoeczestwa, bywa tu i
wdzie wcigany do ruchu przez rewolucj proletariack, ale wskutek caej swej sytuacji yciowej jest
raczej skonny do sprzedawania si jako narzdzie reakcyjnych knowa.
Warunki yciowe starego spoeczestwa s ju unicestwione w warunkach yciowych proletariatu.
Proletariusz jest pozbawiony wasnoci; jego stosunek do ony i dzieci nie ma ju nic wsplnego z
buruazyjnymi stosunkami rodzinnymi; nowoczesna praca przemysowa, nowoczesne jarzmo kapitau, takie
samo w Anglii jak we Francji, w Ameryce jak w Niemczech, staro ze wszelki charakter narodowy. Prawo,
moralno, religia to dla niego przesdy buruazyjne, za ktrymi kryj si okrelone interesy buruazji.
Wszystkie dawne klasy, ktre zdobyway wadz, staray si utrwali uzyskan ju przez si pozycj
yciow przez podporzdkowanie caego spoeczestwa warunkom zabezpieczajcym ich prawo
zawaszczania. Proletariusze mog opanowa spoeczne siy wytwrcze tylko przez zniesienie swego
wasnego dotychczasowego sposobu zawaszczania, a przez to samo caego dotychczasowego sposobu
zawaszczania. Proletariusze nie maj nic wasnego do zabezpieczenia, musz natomiast zburzy wszystko,
co dotychczas zabezpieczao i ochraniao wasno prywatn.
Wszystkie dotychczasowe ruchy byy ruchami mniejszoci lub w interesie mniejszoci. Ruch
proletariacki jest samodzielnym ruchem ogromnej wikszoci w interesie ogromnej wikszoci. Proletariat,
najnisza warstwa obecnego spoeczestwa, nie moe si wydwign, nie moe si wyprostowa, nie
wysadzajc w powietrze caej nadbudowy warstw stanowicych oficjalne spoeczestwo.
Aczkolwiek nie w treci, to jednak w swej formie walka proletariatu przeciw buruazji jest przede
wszystkim walk narodow. Proletariat kadego kraju musi si oczywicie rozprawi najpierw ze swoj
wasn buruazj.
Dajc zarys najoglniejszych faz rozwoju proletariatu, ledzilimy przebieg mniej lub bardziej
ukrytej wojny domowej w onie istniejcego spoeczestwa a do punktu, kiedy wybucha ona w otwart
rewolucj i proletariat przez obalenie przemoc buruazji ustanawia swoje panowanie.
Wszystkie dotychczasowe spoeczestwa opieray si, jak widzielimy, na przeciwiestwie midzy
klasami uciskajcymi i uciskanymi. Ale po to, by mona byo uciska jak klas, trzeba jej zapewni
warunki, w ktrych mogaby wlec przynajmniej niewolniczy ywot. Chop poddany wydwign si w
warunkach poddastwa na czonka komuny, podobnie jak drobnomieszczanin pod jarzmem
feudalistycznego absolutyzmu wydwign si na burua. Natomiast nowoczesny robotnik, zamiast si
podnosi wraz z postpem przemysu, coraz bardziej stacza si poniej warunkw istnienia swej wasnej
klasy. Robotnik staje si ndzarzem, a ndza rozwija si jeszcze szybciej ni ludno i bogactwo. Ujawnia
si tu wyranie, e buruazja jest niezdolna do pozostawania nadal panujc klas spoeczestwa i do
narzucania spoeczestwu warunkw istnienia swej klasy jako norm prawnych. Jest niezdolna do
panowania, gdy jest niezdolna do zapewnienia swemu niewolnikowi egzystencji bodaj w ramach jego
niewolnictwa, gdy jest zmuszona spycha go do stanu, w ktrym musi go ywi, zamiast by przeze
ywiona. Spoeczestwo nie moe ju istnie pod jej panowaniem, tzn. jej istnienie nie daje si nadal
pogodzi ze spoeczestwem.
Podstawowym warunkiem istnienia i panowania klasy buruazji jest nagromadzanie bogactwa w
rkach osb prywatnych, tworzenie i pomnaanie kapitau; warunkiem istnienia kapitau jest praca najemna.
Praca najemna opiera si wycznie na konkurencji midzy robotnikami. Postp przemysu, ktrego
buruazja jest bezwolnym i biernym nosicielem, wprowadza na miejsce rozbicia wrd robotnikw,
spowodowanego przez konkurencj, ich rewolucyjne zespolenie oparte na zrzeszeniach. Wraz z rozwojem
wielkiego przemysu usuwa si przeto spod ng buruazji sama podstawa, na ktrej wytwarza ona i
-9 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

przywaszcza sobie produkty. Wytwarza ona przede wszystkim swoich wasnych grabarzy. Jej zagada i
zwycistwo proletariatu s rwnie nieuniknione.
II
Proletariusze a komunici
W jakim stosunku pozostaj komunici do proletariuszy w ogle?
Komunici nie stanowi odrbnej partii przeciwstawiajcej siebie innym partiom robotniczym.
Nie maj interesw odrbnych od interesw caego proletariatu.
Nie wysuwaj odrbnych16 zasad, wedug ktrych chcieliby ksztatowa ruch proletariacki.
Komunici tym tylko rni si od innych partii proletariackich, e z jednej strony w walkach
toczonych przez proletariuszy rnych narodw podkrelaj i wysuwaj na czoo wsplne, niezalene od
narodowoci interesy caego proletariatu, z drugiej za strony tym, e na rozmaitych szczeblach rozwoju,
przez ktre przechodzi walka midzy proletariatem a buruazj, reprezentuj stale interesy ruchu jako
caoci.
W praktyce wic komunici s najbardziej zdecydowan, wci naprzd prc czci partii
robotniczych wszystkich krajw; w teorii wyprzedzaj pozosta mas proletariatu zrozumieniem
warunkw, przebiegu i oglnych wynikw ruchu proletariackiego.
Najbliszy cel komunistw jest ten sam co wszystkich innych partii proletariackich: uksztatowanie
proletariatu w klas, obalenie panowania buruazji, zdobycie wadzy politycznej przez proletariat.
Tezy teoretyczne komunistw nie opieraj si bynajmniej na ideach, na zasadach wymylonych lub
odkrytych przez tego czy owego naprawiacza wiata.
S one jedynie oglnym wyrazem rzeczywistych stosunkw istniejcej walki klas, wyrazem
dokonujcego si na naszych oczach ruchu dziejowego. Zniesienie dotychczasowych stosunkw wasnoci
nie jest czym waciwym specjalnie komunizmowi.
Wszystkie stosunki wasnoci podlegay cigym zmianom historycznym, cigym przeobraeniom
historycznym.
Rewolucja francuska na przykad zniosa wasno feudaln na rzecz wasnoci buruazyjnej.
Tym, co wyrnia komunizm, jest nie zniesienie wasnoci w ogle, lecz zniesienie wasnoci
buruazyjnej.
Ale nowoczesna buruazyjna wasno prywatna jest ostatnim i najpeniejszym wyrazem
wytwarzania i zawaszczania produktw opartego na przeciwiestwach klasowych i na wyzysku jednych
ludzi przez drugich17.
W tym sensie komunici mog zawrze sw teori w jednym zwrocie: zniesienie wasnoci
prywatnej.
Zarzucano nam, komunistom, jakobymy chcieli znie wasno osobicie zdobyt, wasnym
wysikiem zapracowan; wasno, ktra jakoby tworzy podstaw wszelkiej osobistej wolnoci, dziaalnoci
i samodzielnoci.
Zapracowana, osobicie zdobyta, wasnym wysikiem zarobiona wasno! Czy mwicie o
drobnomieszczaskiej, drobnochopskiej wasnoci, poprzedniczce wasnoci buruazyjnej? Nie mamy
potrzeby jej znosi, znis j i znosi codziennie rozwj przemysu.
A moe mwicie o nowoczesnej buruazyjnej wasnoci prywatnej?
Czy jednak praca najemna, praca proletariusza stwarza mu wasno? Bynajmniej. Stwarza ona
kapita, tzn. wasno, ktra wyzyskuje prac najemn, wasno, ktra moe si pomnaa jedynie pod
W wydaniu angielskim z roku 1888: sekciarskich. Red.
W wydaniu angielskim z roku 1888 zamiast na wyzysku jednych ludzi przez drugich: na wyzysku wikszoci przez
mniejszo. Red.
16
17

- 10 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

warunkiem, e wytwarza now prac najemn, by j na nowo wyzyskiwa. Wasno w dzisiejszej swej
postaci jest uwarunkowana przeciwiestwem midzy kapitaem a prac najemn. Rozpatrzmy obie strony
tego przeciwiestwa.
By kapitalist znaczy to zajmowa nie tylko czysto osobiste, ale spoeczne stanowisko w
produkcji. Kapita jest wytworem zbiorowym i moe by uruchomiony tylko przez zbiorow dziaalno
wielu czonkw spoeczestwa, co wicej w ostatecznym rachunku jedynie przez zbiorow dziaalno
wszystkich czonkw spoeczestwa.
Kapita nie jest wic potg osobist, lecz spoeczn.
Tote przeksztacenie kapitau we wasno zbiorow, nalec do wszystkich czonkw
spoeczestwa, nie bdzie przeksztaceniem wasnoci osobistej we wasno spoeczn. Przeksztaceniu
ulega jedynie spoeczny charakter wasnoci. Traci ona swj klasowy charakter.
Przejdmy do pracy najemnej.
Przecitn cen pracy najemnej jest minimum pacy roboczej, tzn. suma rodkw do ycia,
niezbdnych do utrzymania przy yciu robotnika jako robotnika. To wic, co robotnik najemny zawaszcza
z tytuu swej dziaalnoci, wystarcza jedynie do reprodukcji jego nagiego bytu. Nie zamierzamy bynajmniej
znosi tego osobistego zawaszczania produktw pracy sucych bezporednio do reprodukowania ycia,
zawaszczania nie pozostawiajcego adnej nadwyki, ktra by moga da wadz nad cudz prac. Chcemy
znie tylko nikczemny charakter tego zawaszczania, przy ktrym robotnik yje tylko po to, eby
pomnaa kapita, i tylko o tyle, o ile wymaga tego interes klasy panujcej.
W spoeczestwie buruazyjnym praca ywa jest tylko rodkiem do pomnaania pracy
nagromadzonej. W spoeczestwie komunistycznym praca nagromadzona jest tylko rodkiem do
rozszerzania, wzbogacania, wznoszenia na wyszy poziom procesu yciowego robotnikw.
W spoeczestwie buruazyjnym przeszo panuje wic nad teraniejszoci, w spoeczestwie
komunistycznym teraniejszo nad przeszoci. W spoeczestwie buruazyjnym kapita obdarzony jest
samodzielnoci i osobowoci, podczas gdy dziaajca jednostka jest pozbawiona samodzielnoci i
osobowoci.
I zniesienie tego stosunku nazywa buruazja zniesieniem osobowoci i wolnoci! I susznie. Tylko
e idzie tu o zniesienie buruazyjnej osobowoci, buruazyjnej samodzielnoci i buruazyjnej wolnoci.
Przez wolno rozumie si w ramach dzisiejszych buruazyjnych stosunkw produkcji wolno
handlu, wolno kupna i sprzeday.
Z chwil wszake gdy upadnie handel, upadnie take wolny handel. Gadanina o wolnym handlu,
podobnie jak wszystkie inne tyrady wolnociowe naszej buruazji, ma w ogle jaki sens tylko w stosunku
do handlu skrpowanego, w stosunku do ujarzmionego mieszczanina redniowiecza, lecz nie w stosunku do
komunistycznego zniesienia handlu, zniesienia buruazyjnych stosunkw produkcji i samej buruazji.
Przeraa was to, e chcemy znie wasno prywatn. Ale w waszym dzisiejszym spoeczestwie
wasno prywatna jest zniesiona dla dziewiciu dziesitych jego czonkw; istnieje ona wanie dziki
temu, e nie istnieje dla dziewiciu dziesitych. Zarzucacie wic nam, e chcemy znie wasno, ktrej
koniecznym warunkiem jest wyzucie z wasnoci olbrzymiej wikszoci spoeczestwa.
Sowem, zarzucacie nam, e chcemy znie wasz wasno. Tego istotnie chcemy.
Z chwil gdy ustaje mono przeistaczania pracy w kapita, w pienidz, w rent gruntow, krtko
mwic, w dajc si zmonopolizowa potg spoeczn, tzn. z chwil gdy wasno osobista nie moe si
ju przeistoczy we wasno buruazyjn, z t chwil owiadczacie osobowo zostaje zniesiona.
Przyznajecie zatem, e przez osobowo rozumiecie jedynie osobowo burua, buruazyjnego
waciciela i nikogo wicej. A ta osobowo istotnie ma by zniesiona.
Komunizm nie odbiera nikomu wadzy zawaszczania produktw spoecznych, odbiera tylko wadz
ujarzmiania cudzej pracy za pomoc tego zawaszczania.
Wysuwano zarzut, e ze zniesieniem wasnoci prywatnej ustanie wszelka dziaalno i zapanuje
powszechne lenistwo.

- 11 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

W takim razie spoeczestwo buruazyjne dawno musiaoby zgin wskutek nierbstwa; bo ci, co w
nim pracuj, nie dorabiaj si niczego, ci za, co si dorabiaj, nie pracuj. Cae to rozumowanie sprowadza
si do tautologii, e nie bdzie ju pracy najemnej, skoro nie bdzie kapitau.
Wszystkie zarzuty skierowane przeciw komunistycznemu sposobowi zawaszczania i wytwarzania
produktw materialnych rozcignito rwnie na zawaszczanie i wytwarzanie produktw duchowych.
Podobnie jak likwidacja wasnoci klasowej jest dla burua jednoznaczna z likwidacj samej produkcji,
likwidacja wyksztacenia klasowego jest dla jednoznaczna z likwidacj wszelkiego wyksztacenia.
Wyksztacenie, ktrego utrat burua opakuje, jest dla olbrzymiej wikszoci ksztaceniem do
speniania roli maszyny.
Ale nie sprzeczajcie si z nami, przykadajc do sprawy zniesienia wasnoci buruazyjnej miar
waszych buruazyjnych wyobrae o wolnoci, wyksztaceniu, prawie itp. Same wasze idee s wytworem
buruazyjnych stosunkw produkcji i wasnoci, podobnie jak wasze prawo jest tylko podniesion do
godnoci ustawy wol waszej klasy, ktrej tre okrelaj materialne warunki istnienia waszej klasy.
Stronnicze wyobraenie, ktre skania was do przeistaczania naszych stosunkw produkcji i
wasnoci ze stosunkw historycznych, przemijajcych z biegiem produkcji, w wieczne prawa przyrody i
rozumu, wyobraenie to podzielacie z wszystkimi klasami, ktre byy klasami panujcymi i upady. Tego,
co wydaje si wam zrozumiae, gdy mowa o wasnoci antycznej, gdy mowa o wasnoci feudalnej, tego nie
moecie zrozumie, gdy mowa o wasnoci buruazyjnej.
Zniesienie rodziny! Nawet najskrajniejsi radykaowie oburzaj si na ten haniebny zamiar
komunistw.
Na czym si opiera wspczesna, buruazyjna rodzina? Na kapitale, na prywatnym dorobku. W
peni rozwinita rodzina istnieje tylko dla buruazji; ale jej uzupenieniem jest przymusowy brak rodziny u
proletariuszy i publiczna prostytucja.
Buruazyjna rodzina zniknie naturalnie ze znikniciem tego swego uzupenienia, a jedno i drugie
przestanie istnie ze znikniciem kapitau.
Zarzucacie nam, e chcemy znie wyzysk dzieci przez rodzicw? Przyznajemy si do tej zbrodni.
Ale powiadacie unicestwiamy najtkliwsze stosunki, zastpujc wychowanie domowe
spoecznym.
A czy i o waszym wychowaniu nie decyduje spoeczestwo? Przez stosunki spoeczne, w ktrych
si wasze wychowanie odbywa, przez mniej lub bardziej poredni czy bezporedni ingerencj
spoeczestwa za pomoc szkoy itd.? Oddziaywanie spoeczestwa na wychowanie nie jest wynalazkiem
komunistw; komunici jedynie zmieniaj charakter tego oddziaywania, wyrywaj wychowanie spod
wpywu klasy panujcej.
Buruazyjne frazesy o rodzinie i wychowaniu, o tkliwym stosunku midzy rodzicami a dziemi staj
si tym wstrtniejsze, im bardziej rozwj wielkiego przemysu niszczy w rodowisku proletariuszy wszelkie
wizy rodzinne, a dzieci staj si zwykym przedmiotem handlu i narzdziami pracy.
Ale wy, komunici, chcecie wprowadzi wsplno on wrzeszczy chrem caa buruazja.
Burua widzi w swej onie zwyke narzdzie produkcji. Syszy, e narzdzia produkcji maj by
wsplnie uytkowane, i naturalnie nie moe sobie wyobrazi nic innego ni to, e ten sam los spotka take
kobiety.
Nie domyla si, e chodzi wanie o to, by znie tak sytuacj kobiety, w ktrej jest ona zwykym
narzdziem produkcji.
Nie ma zreszt nic mieszniejszego ni wysoce moralne oburzenie naszych burua z powodu
rzekomej oficjalnej wsplnoci on u komunistw. Komunici nie maj potrzeby wprowadza wsplnoci
on, istniaa ona niemal zawsze.
Nasi burua, nie zadowalajc si tym, e maj do dyspozycji ony i crki swych robotnikw nie
mwic ju o prostytucji oficjalnej znajduj szczegln przyjemno we wzajemnym uwodzeniu swoich
maonek.

- 12 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Maestwo buruazyjne jest w rzeczywistoci wsplnoci on. Komunistom mona by zarzuci co

najwyej, e na miejsce obudnie zamaskowanej wsplnoci on chcieliby wprowadzi oficjaln, otwart.
Rozumie si zreszt samo przez si, e ze zniesieniem obecnych stosunkw produkcji zniknie rwnie
wynikajca z nich wsplno kobiet, tzn. prostytucja oficjalna i nieoficjalna.
Zarzucano jeszcze komunistom, jakoby chcieli znie ojczyzn, narodowo.
Robotnicy nie maj ojczyzny. Nie mona im odebra tego, czego nie maj. Wobec tego, e
proletariat musi przede wszystkim zdoby sobie wadz polityczn, wznie si do stanowiska klasy
narodowej18, ukonstytuowa si jako nard jest sam jeszcze narodowy, aczkolwiek bynajmniej nie w
znaczeniu buruazyjnym.
Odosobnienie i przeciwiestwa narodowe midzy ludami zanikaj coraz bardziej ju z rozwojem
buruazji, wolnoci handlu, rynkiem wiatowym, uniformizmem produkcji przemysowej i
odpowiadajcych jej warunkw ycia.
Panowanie proletariatu jeszcze bardziej spotguje ich zanikanie. Zjednoczona akcja, przynajmniej
krajw cywilizowanych, jest jednym z pierwszych warunkw jego wyzwolenia.
W miar tego jak bdzie usuwany wyzysk jednostki przez jednostk, bdzie te usuwany wyzysk
jednego narodu przez drugi.
Z zanikiem przeciwiestwa midzy klasami w onie narodu19 znika bdzie wzajemna wrogo
midzy narodami.
Oskarenia wysuwane przeciw komunizmowi z religijnych, filozoficznych i w ogle ideologicznych
punktw widzenia nie zasuguj na szczegowe roztrzsanie.
Czy trzeba gbokiej wnikliwoci, by zrozumie, e wraz z warunkami ycia ludzi, ich stosunkami
spoecznymi, bytem spoecznym zmieniaj si take ich wyobraenia, pogldy i pojcia sowem, take ich
wiadomo?
Czeg dowodzi historia idei, jeeli nie tego, e produkcja duchowa przeobraa si wraz z
materialn? Ideami panujcymi kadej epoki byy zawsze tylko idee klasy panujcej.
Mwi si o ideach rewolucjonizujcych cae spoeczestwo; w ten sposb stwierdza si tylko fakt,
e w onie starego spoeczestwa wytworzyy si pierwiastki nowego, e rozkadowi dawnych warunkw
ycia towarzyszy rozkad dawnych idei.
Gdy wiat staroytny chyli si ku upadkowi, dawne religie zostay zwycione przez religi
chrzecijask. Gdy w wieku XVIII idee chrzecijaskie zostay pokonane przez idee Owiecenia,
spoeczestwo feudalne toczyo przedmiertn walk z rewolucyjn nawczas buruazj. Idee wolnoci
sumienia i wyznania wyraay tylko panowanie wolnej konkurencji w dziedzinie sumienia20.
Ale powiedz idee religijne, moralne, filozoficzne, polityczne, prawne itp. przeobraay si
oczywicie w przebiegu rozwoju historycznego. Religia, moralno, filozofia, polityka, prawo ostaway si
jednak zawsze mimo tych przeobrae.
Istniej nadto prawdy wieczyste, jak wolno, sprawiedliwo itp., wsplne wszystkim ustrojom
spoecznym. A komunizm znosi wieczyste prawdy, znosi religi, moralno, zamiast nada im now form,
staje wic w sprzecznoci z caym dotychczasowym rozwojem historycznym.
Do czego si sprowadza to oskarenie? Caa dotychczasowa historia spoeczestwa przebiegaa w
przeciwiestwach klasowych, przybierajcych w rnych okresach rne formy.
Jakiekolwiek jednak formy przybieray te przeciwiestwa, wyzysk jednej czci spoeczestwa
przez drug by faktem wsplnym dla wszystkich ubiegych stuleci. Nic wic dziwnego, e wiadomo
spoeczna wszystkich tych stuleci, mimo caej rnorodnoci i odmiennoci, obraca si w pewnych
wsplnych formach, w takich formach wiadomoci, ktre zanikn doszcztnie dopiero z zupenym
znikniciem przeciwiestw klasowych.
W wydaniu angielskim z roku 1888 zamiast wznie si do stanowiska klasy narodowej: wznie si do stanowiska
przewodzcej klasy narodu. Red.
19
W wydaniu pierwszym z roku 1848 zamiast narodu: narodw. Red.
20
W wydaniach z lat 1872, 1883 i 1890: w dziedzinie wiedzy. Red.
18

- 13 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Rewolucja komunistyczna jest najradykalniejszym zerwaniem z tradycyjnymi stosunkami

wasnoci; nic dziwnego, e w swym przebiegu przyniesie ona rwnie najradykalniejsze zerwanie z
tradycyjnymi ideami.
Do jednak o zarzutach buruazji przeciw komunizmowi.
Widzielimy ju wyej, e pierwszym krokiem rewolucji robotniczej jest wydwignicie proletariatu
do stanowiska klasy panujcej, wywalczenie demokracji.
Proletariat uyje swego panowania politycznego na to, by krok za krokiem wyrwa z rk buruazji
cay kapita, scentralizowa wszystkie narzdzia produkcji w rku pastwa, tzn. w rku zorganizowanego
jako klasa panujca proletariatu, i moliwie szybko zwikszy mas si wytwrczych.
Pocztkowo moe si to oczywicie dokona tylko za pomoc despotycznych wtargni w prawo
wasnoci i w buruazyjne stosunki produkcji, a wic za pomoc posuni, ktre ekonomicznie wydaj si
niedostateczne i nieuzasadnione, ktre jednak w przebiegu ruchu przerastaj same siebie i s nieuniknione
jako rodki przewrotu w caym sposobie produkcji.
Posunicia te bd oczywicie w rnych krajach odpowiednio rne.
Jednake w krajach najdalej w rozwoju zaawansowanych bd mogy na og znale powszechne
zastosowanie posunicia nastpujce:
1. Wywaszczenie wasnoci ziemskiej i uycie renty gruntowej na wydatki pastwowe.
2. Wysoka progresja podatkowa.
3. Zniesienie prawa dziedziczenia.
4. Konfiskata wasnoci wszystkich emigrantw i buntownikw.
5. Scentralizowanie kredytu w rkach pastwa poprzez bank narodowy o kapitale pastwowym i o
wycznym monopolu.
6. Scentralizowanie rodkw transportu w rkach pastwa.
7. Zwikszenie liczby fabryk pastwowych, narzdzi produkcji, udostpnianie gruntw do uprawy i
ich melioracja wedug spoecznego planu.
8. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysowych, zwaszcza dla rolnictwa.
9. Zespolenie rolnictwa i przemysu, dziaanie w kierunku stopniowego usunicia przeciwiestwa21
midzy miastem a wsi.
10. Publiczne i bezpatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej
dzisiejszej postaci. Poczenie wychowania z produkcj materialn itd. itd.
Gdy w przebiegu rozwoju znikn rnice klasowe i caa produkcja zostanie skupiona w rkach
zrzeszonych jednostek, wadza publiczna utraci swj charakter polityczny. Wadza polityczna we
waciwym znaczeniu jest zorganizowan przemoc jednej klasy w celu uciskania innej. Gdy w walce z
buruazj proletariat si rzeczy jednoczy si w klas, poprzez rewolucj staje si klas panujc i jako klasa
panujca znosi przemoc dawne stosunki produkcji, to wraz z tymi stosunkami produkcji znosi warunki
istnienia przeciwiestw klasowych, znosi w ogle klasy i tym samym swoje wasne panowanie jako klasy.
Miejsce dawnego spoeczestwa buruazyjnego z jego klasami i przeciwiestwami klasowymi
zajmuje zrzeszenie, w ktrym swobodny rozwj kadego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich.

21

W wydaniach niemieckich z lat 1872, 1883 i 1890: rnicy. Red.

- 14 -

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

III
Literatura socjalistyczna i komunistyczna
1. Socjalizm reakcyjny
a) Socjalizm feudalny
Arystokracja francuska i angielska bya na skutek swej sytuacji historycznej powoana do pisania
pamfletw przeciw nowoczesnemu spoeczestwu buruazyjnemu. We francuskiej rewolucji lipcowej 1830
r., w angielskim ruchu na rzecz reformy parlamentu raz jeszcze pokona j znienawidzony parweniusz. O
powanej walce politycznej nie mogo ju by mowy. Pozostaa jej jedynie walka literacka. Ale i w
dziedzinie literatury stare frazesy z czasw Restauracji stay si ju niemoliwe22. Aby wzbudzi sympati,
arystokracja musiaa udawa, e nie dba ju o swe wasne interesy i formuuje akt oskarenia przeciw
buruazji wycznie w interesie wyzyskiwanej klasy robotniczej. Znajdowaa wic satysfakcj w piewaniu
szyderczych piosenek o swym nowym wadcy i w szeptaniu mu do ucha mniej lub bardziej zowrogich
przepowiedni.
W ten sposb powsta socjalizm feudalistyczny na wp lament, na wp paszkwil, na wp echo
przeszoci, na wp groba przyszoci, chwilami godzcy wprost w serce buruazji gorzkim, zjadliwie
szyderczym osdem, zawsze komiczny w swej zupenej niezdolnoci do zrozumienia biegu nowoczesnej
historii.
Proletariack torb ebracz potrzsali arystokraci niby sztandarem, eby skupi lud wok siebie.
Ale ten, ilekro rusza za nimi, spostrzega na ich grzbietach stare feudalne herby i pierzcha z gonym i
urgliwym miechem.
Najlepiej urzdzaa to widowisko cz francuskich legitymistw23 i Moda Anglia24.
Kiedy feudaowie dowodz, e ich sposb wyzysku by rny od wyzysku buruazyjnego,
zapominaj tylko o tym, e uprawiali ten wyzysk w okolicznociach i warunkach zupenie odmiennych i
bdcych dzi anachronizmem. Kiedy powouj si na to, e pod ich panowaniem nie byo nowoczesnego
proletariatu, zapominaj tylko o tym, e wanie nowoczesna buruazja bya nieodzown latorol ich
ustroju spoecznego.
Zreszt tak mao ukrywaj oni reakcyjny charakter swej krytyki, e gwne ich oskarenie przeciw
buruazji polega wanie na tym, i pod jej panowaniem rozwija si klasa, ktra wysadzi w powietrze cay
stary porzdek spoeczny.
Jeszcze bardziej zarzucaj buruazji to, e wytwarza rewolucyjny proletariat, ni to, e w ogle
wytwarza proletariat.
W praktyce politycznej bior wic udzia we wszystkich aktach przemocy przeciw klasie
robotniczej, a w yciu codziennym, wbrew wszystkim swym napuszonym frazesom, nie pogardzaj

Chodzi tu nie o Restauracj angielsk 1660-1689, lecz o Restauracj francusk 1814-1830. [Uwaga Engelsa do wydania
angielskiego z 1888 r.].
23
Legitymici zwolennicy obalonej w r. 1830 dynastii Burbonw; reprezentowali interesy wielkiej szlachty rodowej. W
walce przeciw panujcej dynastii orleaskiej, ktra opieraa si na arystokracji finansowej i wielkiej buruazji, cz
legitymistw uciekaa si nierzadko do demagogii spoecznej, usiujc przedstawi si w charakterze obrocw ludzi pracy
przed wyzyskiem ze strony buruazji. Red.
24
Moda Anglia grupa angielskich politykw i literatw nalecych do partii torysw, utworzona z pocztkiem lat
czterdziestych XIX wieku. Przedstawiciele Modej Anglii, ktrzy dawali wyraz niezadowoleniu arystokracji ziemskiej z
powodu wzrastajcej gospodarczej i politycznej potgi buruazji, prbowali za pomoc demagogii zdoby wpyw na klas
robotnicz, aby j wykorzysta w swojej walce przeciw buruazji. Gonymi przedstawicielami Modej Anglii byli m.in.
Disraeli i Thomas Carlyle. Red.
22

- 15 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

zbieraniem zotych jabek25 i zastpuj wierno, mio, honor handelkiem wen, burakami cukrowymi i
gorzak26.
Jak klecha szed zawsze rka w rk z feudaem, tak te socjalizm kleszy idzie rka w rk z
socjalizmem feudalistycznym.
Nic atwiejszego ni nada chrzecijaskiemu ascetyzmowi socjalistyczny pokost. Czy
chrzecijastwo nie piorunowao rwnie przeciw wasnoci prywatnej, przeciw maestwu, przeciw
pastwu? Czy nie zalecao na ich miejsce dobroczynnoci i ebractwa, celibatu i umartwiania ciaa, ycia
klasztornego i kocioa? Socjalizm chrzecijaski27 jest tylko wod wicon, ktr klecha kropi
rozgoryczenie arystokraty.
b) Socjalizm drobnomieszczaski
Arystokracja feudalna nie jest jedyn klas, ktr obalia buruazja i ktrej warunki bytu w
nowoczesnym spoeczestwie buruazyjnym pogarszay si i obumieray. redniowieczne mieszczastwo
grodowe i stan drobnych chopw byy poprzednikami nowoczesnej buruazji. W krajach mniej
rozwinitych pod wzgldem przemysowym i handlowym klasa ta wegetuje jeszcze dotychczas obok
rozwijajcej si buruazji.
W krajach, w ktrych si rozwina nowoczesna cywilizacja, powstao nowe drobnomieszczastwo,
zawieszone midzy proletariatem a buruazj i wytwarzajce si wci na nowo jako uzupeniajca cz
spoeczestwa buruazyjnego; jednake konkurencja nieustannie strca jego czonkw do szeregw
proletariatu, a rozwj wielkiego przemysu ukazuje im nawet zbliajc si chwil, kiedy zupenie znikn
jako samodzielna cz nowoczesnego spoeczestwa i zostan zastpieni w handlu, w manufakturze, w
rolnictwie przez nadzorcw nad robotnikami i przez oficjalistw.
W krajach takich jak Francja, gdzie klasa chopska stanowi znacznie wicej ni poow ludnoci,
byo rzecz naturaln, e pisarze, wystpujcy po stronie proletariatu przeciw buruazji, stosowali w swej
krytyce ustroju buruazyjnego miar drobnomieszczask i drobnochopsk i bronili robotnikw ze
stanowiska drobnomieszczastwa. Powsta w ten sposb socjalizm drobnomieszczaski. Sismondi jest
gow tej literatury nie tylko dla Francji, ale i dla Anglii.
Socjalizm ten nadzwyczaj wnikliwie analizowa sprzecznoci w nowoczesnych stosunkach
produkcji. Demaskowa szalbiercze upikszenia ekonomistw. Niezbicie wykazywa niszczycielskie
dziaanie maszyn i podziau pracy, koncentracj kapitaw i wasnoci ziemskiej, nadprodukcj, kryzysy,
nieuniknion zagad drobnomieszczan i chopw, ndz proletariatu, anarchi w produkcji, race
dysproporcje w podziale bogactw, wyniszczajc wojn przemysow midzy narodami, rozkad dawnych
obyczajw, dawnych stosunkw rodzinnych, dawnych narodowoci.
Ale w swej pozytywnej treci socjalizm ten chce przywrci bd dawne rodki produkcji i
wymiany, a z nimi dawne stosunki wasnoci i dawne spoeczestwo, bd te chce przemoc wtoczy
nowoczesne rodki produkcji i wymiany w ramy dawnych stosunkw wasnoci, ktre zostay przez nie
rozsadzone, musiay by rozsadzone. W obu wypadkach jest zarazem reakcyjny i utopijny.
Ustrj cechowy w manufakturze i gospodarstwo patriarchalne na wsi oto jego ostatnie sowo.
W dalszym swym rozwoju kierunek ten wyrodzi si w tchrzliwy kociokwik28.
W wydaniu angielskim z roku 1888 po sowach zotych jabek dodano: spadajcych z drzewa przemysu. Red.
Dotyczy to gwnie Niemiec, gdzie arystokracja ziemska i junkrzy uprawiaj wiksz cz swych majtkw na wasny
rachunek przy pomocy rzdcw i s przy tym wielkimi producentami burakw cukrowych i gorzaki. Bogatsi arystokraci
angielscy nie zniyli si jeszcze do tego; lecz i oni umiej doskonale wynagradza sobie spadek renty przez uyczanie swych
nazwisk zaoycielom mniej lub bardziej wtpliwych towarzystw akcyjnych. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z 1888
r.].
27
W wydaniach z roku 1848: wity i dzisiejszy; w wydaniach z lat 1872, 1883 i 1890: chrzecijaski. Red.
28
W wydaniu angielskim z roku 1888 zdanie to brzmi inaczej: W kocu, kiedy uparte fakty historyczne rozwiay resztki
upajajcych zudze, ta forma socjalizmu wyrodzia si w aosny kociokwik. Red.
25
26

- 16 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

c) Socjalizm niemiecki, czyli prawdziwy

Francuska literatura socjalistyczna i komunistyczna, ktra powstaa pod uciskiem panujcej
buruazji i jest literackim wyrazem walki przeciw temu panowaniu, zostaa wprowadzona do Niemiec w
czasie, kiedy buruazja dopiero co rozpocza walk przeciw feudalnemu absolutyzmowi.
Niemieccy filozofowie, pfilozofowie i piknoduchy uchwycili si chciwie tej literatury,
zapomnieli tylko o tym, e z przywdrowaniem tych pism z Francji nie przywdroway jednoczenie do
Niemiec francuskie warunki ycia. W warunkach niemieckich literatura francuska utracia wszelkie
bezporednio praktyczne znaczenie i staa si zjawiskiem czysto literackim. Musiaa przybra posta
jaowej spekulacji na temat prawdziwego spoeczestwa29, na temat wcielenia w rzeczywisto istoty
ludzkiej. Tote dla filozofw niemieckich XVIII stulecia dania pierwszej rewolucji francuskiej miay
jedynie znaczenie postulatw praktycznego rozumu w ogle, a przejawy woli rewolucyjnej buruazji
francuskiej oznaczay w ich oczach prawa czystej woli, woli, jak ona by powinna, prawdziwie ludzkiej
woli.
Praca niemieckich literatw polegaa wycznie na tym, by pogodzi nowe idee francuskie z ich
starym sumieniem filozoficznym, lub raczej na tym, by przyswoi sobie idee francuskie ze swojego
stanowiska filozoficznego.
To przyswojenie odbyo si w sposb, w jaki si w ogle przyswaja obcy jzyk, tzn. w drodze
przekadu.
Wiadomo, e mnisi wypisywali swe niedorzeczne ywoty witych katolickich na rkopisach, na
ktrych zapisane byy klasyczne dziea z czasw staroytnego pogastwa. Literaci niemieccy postpowali
odwrotnie ze wieck literatur francusk. Wpisywali swoje filozoficzne nonsensy pod orygina francuski.
Np. pod francusk krytyk stosunkw pieninych wpisali wyobcowanie istoty ludzkiej, pod francusk
krytyk pastwa buruazyjnego wpisali zniesienie panowania abstrakcyjnej oglnoci itp.
Podsunicie tych filozoficznych frazesw pod francuskie rozumowanie ochrzcili jako filozofi
czynu, prawdziwy socjalizm, niemieck nauk socjalizmu, filozoficzne uzasadnienie socjalizmu itp.
W ten sposb francuska literatura socjalistyczno-komunistyczna zostaa kompletnie wykastrowana.
A e w niemieckich rkach przestaa wyraa walk jednej klasy przeciw drugiej, Niemiec nabra
przekonania, i przezwyciy francusk jednostronno, e zamiast prawdziwych potrzeb reprezentuje
potrzeb prawdy, a zamiast interesw proletariatu interesy istoty ludzkiej, czowieka w ogle, czowieka,
ktry nie naley do adnej klasy, nie naley w ogle do rzeczywistoci, lecz jedynie do mgawicy fantazji
filozoficznej.
Ten niemiecki socjalizm, ktry tak powanie i uroczycie traktowa swe nieudolne wiczenia
szkolne i tak jarmarcznie je otrbi, traci jednake stopniowo sw pedantyczn niewinno.
Walka niemieckiej, zwaszcza pruskiej buruazji przeciw feudaom i absolutnej wadzy krlewskiej
sowem, ruch liberalny stawaa si coraz powaniejsza.
Prawdziwy socjalizm znalaz w ten sposb podan sposobno do przeciwstawienia ruchowi
politycznemu postulatw socjalistycznych, do rzucenia tradycyjnej kltwy na liberalizm, na pastwo
parlamentarne, na buruazyjn konkurencj, buruazyjn wolno prasy, buruazyjne prawo, buruazyjn
wolno i rwno oraz do ogoszenia masom ludowym, e w tym buruazyjnym ruchu nie mog nic
zyska, przeciwnie, mog wszystko straci. Socjalizm niemiecki wanie teraz zapomnia, e francuska
krytyka, ktrej by bezmylnym echem, miaa za przesank nowoczesne spoeczestwo buruazyjne z
odpowiednimi materialnymi warunkami ycia i dostosowan do nich konstytucj polityczn te same
przesanki, ktre w Niemczech dopiero trzeba byo wywalczy.
Posuy on niemieckim rzdom absolutnym wraz z ich orszakiem klechw, bakaarzy,
hreczkosiejw i biurokratw jako podany straszak przeciw gronie prcej naprzd buruazji.

29

W wydaniach niemieckich z lat 1872, 1883 i 1890 sowa na temat prawdziwego spoeczestwa s opuszczone. Red.
- 17 -

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Stanowi osadzajce uzupenienie gorzkich uderze bicza i kul, ktrymi te wanie rzdy
odpowiaday na powstania robotnikw niemieckich.
Prawdziwy socjalizm, stajc si w ten sposb orem w rku rzdw przeciw buruazji
niemieckiej, reprezentowa take bezporednio interes reakcyjny, interes niemieckiego yka
maomiasteczkowego30. W Niemczech drobnomieszczastwo, odziedziczone jeszcze po XVI stuleciu i od
tego czasu pojawiajce si wci na nowo w rnych postaciach, stanowi waciw podstaw spoeczn
istniejcych stosunkw.
Zachowanie go jest rwnoznaczne z zachowaniem istniejcych w Niemczech stosunkw. Od
przemysowego i politycznego panowania buruazji oczekuje ono ze strachem nieuniknionej zagady, z
jednej strony na skutek koncentracji kapitau, z drugiej na skutek wyonienia si rewolucyjnego
proletariatu. Prawdziwy socjalizm wyda mu si ubiciem dwch zajcy jednym wystrzaem.
Rozpowszechni si te jak zaraza.
Owa pretensjonalna szata, utkana z pajczyny spekulatywnych docieka, haftowana kwiatkami
grnolotnego frazesu, przepojona sentymentaln ros rzewnoci, szata, w ktr socjalici niemieccy spowili
kilka swych jaowych wieczystych prawd, zwikszya tylko zbyt ich towaru wrd tej publicznoci.
Ze swej strony socjalizm niemiecki poznawa coraz lepiej swe powoanie by napuszonym
przedstawicielem owego yka maomiasteczkowego.
Ogosi on nard niemiecki za nard wzorcowy, a niemieckiego kotuna za wzorcowego czowieka.
Kadej jego podoci nadawa ukryty, wyszy, socjalistyczny sens, w ktrym znaczya co wrcz
przeciwnego. Konsekwentny do koca, wystpi on bezporednio przeciw prymitywnie destrukcyjnemu
kierunkowi komunizmu i obwieci sw bezstronn wyszo, ktra pozwala mu si wznie ponad
wszelkie walki klasowe. Z bardzo niewielu wyjtkami wszystko, co kry w Niemczech jako pisma
rzekomo socjalistyczne i komunistyczne, naley do tej plugawej, irytujcej literatury31.
2. Socjalizm konserwatywny, czyli buruazyjny
Pewna cz buruazji pragnie zaradzi niedomaganiom spoecznym, aby utrwali istnienie
spoeczestwa buruazyjnego.
Nale do niej ekonomici, filantropi, humanitaryci, poprawiacze sytuacji klas pracujcych,
organizatorzy dobroczynnoci, opiekunowie zwierzt, zaoyciele towarzystw wstrzemiliwoci, poktni
reformatorzy najrozmaitszego pokroju. Ukadano nawet cae systemy z tego buruazyjnego socjalizmu.
Jako przykad przytoczymy Filozofi ndzy Proudhona.
Socjalistyczni burua chcieliby zachowa warunki bytu nowoczesnego spoeczestwa bez
nieuchronnie std wynikajcych walk i niebezpieczestw. Chcieliby zachowa istniejce spoeczestwo bez
rewolucjonizujcych i rozkadajcych je czynnikw. Chcieliby buruazji bez proletariatu. Buruazja
wyobraa sobie naturalnie, e wiat, w ktrym rzdzi, jest najlepszym ze wiatw. Buruazyjny socjalizm
rozwija to pocieszajce wyobraenie w mniej lub bardziej wykoczony system. Kiedy wzywa proletariat,
by urzeczywistni jego systemy i wstpi do nowej Jerozolimy, da w gruncie rzeczy tylko tego, by
proletariat pozosta w dzisiejszym spoeczestwie, lecz wyzby si swych nienawistnych o nim wyobrae.
Inna, mniej sentymentalna, ale bardziej praktyczna forma tego socjalizmu usiowaa odstrczy
klas robotnicz od wszelkiego ruchu rewolucyjnego za pomoc dowodze, e nie taka lub inna zmiana
polityczna, lecz tylko zmiana materialnych warunkw bytu, stosunkw ekonomicznych, moe jej przynie
poytek. Ale przez ow zmian materialnych warunkw bytu socjalizm ten rozumie bynajmniej nie
zniesienie buruazyjnych stosunkw produkcji, co jest moliwe tylko w drodze rewolucyjnej, lecz
ulepszenia administracyjne, dokonywane na gruncie tych stosunkw produkcji, a wic nie zmieniajce w
W wydaniu angielskim z roku 1888 zamiast yka maomiasteczkowego: niemieckiego filistra. Red.
Burza rewolucyjna roku 1848 zmiota cay ten ndzny kierunek, a rzecznikom jego odebraa ch dalszego parania si
socjalizmem. Gwnym przedstawicielem i klasycznym typem tego kierunku jest pan Karol Grn. [Uwaga Engelsa do wydania
niemieckiego z 1890 r.].
30
31

- 18 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

niczym stosunku midzy kapitaem a prac najemn i w najlepszym wypadku zmniejszajce tylko koszty
panowania buruazji i upraszczajce jej system administrowania pastwem.
Najwaciwszy swj wyraz socjalizm buruazyjny osiga dopiero wwczas, gdy staje si zwrotem
czysto retorycznym.
Wolny handel! w interesie klasy pracujcej; ca ochronne! w interesie klasy pracujcej;
wizienia celkowe! w interesie klasy pracujcej: oto ostatnie sowo, jedyne szczere sowo socjalizmu
buruazyjnego.
Socjalizm buruazji polega wanie na twierdzeniu, e burua s burua w interesie klasy
pracujcej.
3. Socjalizm i komunizm krytyczno-utopijny
Nie mwimy tutaj o tej literaturze, ktra we wszystkich wielkich rewolucjach nowoczesnych dawaa
wyraz daniom proletariatu (pisma Babeufa itd.).
Pierwsze prby proletariatu bezporedniego forsowania swoich wasnych interesw klasowych w
czasach powszechnego wzburzenia, w okresie obalenia spoeczestwa feudalnego, rozbijay si
nieuchronnie na skutek tego, e sam proletariat nie rozwin si jeszcze w peni, jako te wskutek braku
materialnych warunkw jego wyzwolenia, ktre wanie s dopiero wytworem epoki buruazyjnej.
Literatura rewolucyjna, towarzyszca tym pierwszym ruchom proletariatu, jest w swej treci si rzeczy
reakcyjna. Gosi ona powszechny ascetyzm i prymitywny egalitaryzm.
Waciwe systemy socjalistyczne i komunistyczne, systemy Saint-Simona, Fouriera, Owena itd.,
wyaniaj si w pierwszym, nierozwinitym okresie walki midzy proletariatem a buruazj, ktry
przedstawilimy wyej (patrz: Buruazja a proletariat).
Wynalazcy tych systemw widz wprawdzie przeciwiestwo midzy klasami, jak rwnie dziaanie
czynnikw rozkadowych w onie samego spoeczestwa panujcego. Nie dostrzegaj jednak po stronie
proletariatu adnej inicjatywy historycznej, adnego waciwego mu ruchu politycznego.
Poniewa rozwj przeciwiestw klasowych idzie w parze z rozwojem przemysu, nie znajduj oni
take materialnych warunkw wyzwolenia proletariatu i szukaj nauki spoecznej, praw spoecznych, by
warunki te stworzy.
Miejsce dziaania spoecznego zaj musi ich osobista dziaalno wynalazcza, miejsce
historycznych warunkw wyzwolenia warunki urojone, miejsce stopniowo si dokonujcej organizacji
proletariatu w klas wymylona przez nich samych organizacja spoeczestwa. Przysze dzieje ludzkoci
sprowadzaj si dla nich do propagandy i praktycznego wykonania ich planw spoecznych.
S oni wprawdzie wiadomi tego, e w swych planach reprezentuj gwnie interesy klasy
pracujcej jako klasy najbardziej cierpicej. Proletariat istnieje dla nich tylko jako klasa najbardziej
cierpica.
Jednake nierozwinita forma walki klasowej, jak rwnie ich wasna sytuacja yciowa sprawiaj,
e uwaaj si za wyszych ponad to przeciwiestwo klasowe. Pragn polepszy sytuacj yciow
wszystkich czonkw spoeczestwa, nawet najlepiej sytuowanych. Tote odwouj si cigle do caego
spoeczestwa bez rnicy, a nawet przewanie do klasy panujcej. Wystarczy przecie tylko zrozumie ich
system, aby go uzna za moliwie najdoskonalszy plan moliwie najdoskonalszego spoeczestwa.
Odrzucaj przeto wszelk akcj polityczn, a zwaszcza wszelk akcj rewolucyjn; chc cel swj
osign w drodze pokojowej i usiuj za pomoc drobnych, oczywicie chybionych eksperymentw, si
przykadu, utorowa drog nowej ewangelii spoecznej.
Fantastyczne opisy przyszego spoeczestwa odpowiadaj32 pierwszym, nie skrystalizowanym
deniom proletariatu do oglnego przeksztacenia spoeczestwa w czasach, kiedy proletariat znajduje
si jeszcze w stanie nader nierozwinitym, ujmuje wic jeszcze fantastycznie wasn sw pozycj.
32

W wydaniach niemieckich z lat 1872, 1883 i 1890: rodz si. Red.

- 19 -

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

Ale pisma socjalistyczne i komunistyczne zawieraj rwnie pierwiastki krytyczne. Atakuj

wszystkie podwaliny istniejcego spoeczestwa. Dostarczyy przeto nader cennego materiau dla
uwiadomienia robotnikw. Ich pozytywne twierdzenia o przyszym spoeczestwie, na przykad o
zniesieniu przeciwiestwa midzy miastem a wsi, o zniesieniu rodziny, zysku prywatnego, pracy najemnej,
zapowied harmonii spoecznej, przeksztacenia pastwa w zwyke zarzdzanie produkcj wszystkie te
ich twierdzenia wyraaj tylko zniknicie przeciwiestwa klasowego, ktre wanie zaczyna si dopiero
rozwija i jest im znane zaledwie w swej zacztkowej, bezksztatnej nieokrelonoci. Dlatego te same te
twierdzenia maj jeszcze sens czysto utopijny.
Znaczenie krytyczno-utopijnego socjalizmu i komunizmu pozostaje w odwrotnym stosunku do
rozwoju historycznego. W miar jak rozwija si i ksztatuje walka klasowa, to urojone wynoszenie si
ponad t walk, to urojone zwalczanie jej traci wszelk warto praktyczn, wszelkie uzasadnienie
teoretyczne. Jeeli wic twrcy tych systemw byli nawet pod wielu wzgldami rewolucyjni, to ich
uczniowie tworz zawsze reakcyjne sekty. Obstaj uparcie przy dawnych pogldach swych mistrzw
wbrew postpujcemu rozwojowi historycznemu proletariatu. Usiuj wic konsekwentnie stpi ponownie
walk klasow i pogodzi przeciwiestwa. Wci jeszcze marz o prbach urzeczywistnienia swych utopii
spoecznych, o tworzeniu poszczeglnych falansterw, o zakadaniu Home colonies, o urzdzeniu maej
Ikarii33, kieszonkowego wydania nowej Jerozolimy aby za zbudowa te wszystkie zamki na lodzie,
musz si odwoywa do filantropii buruazyjnych serc i kies. Stopniowo staczaj si do kategorii
opisanych wyej socjalistw reakcyjnych albo konserwatywnych, a rni si od nich jedynie34 bardziej
systematyczn pedanteri, fanatycznie zabobonn wiar w cudotwrcze dziaanie swej nauki spoecznej.
Wystpuj wic zaciekle przeciw wszelkiemu politycznemu ruchowi robotniczemu, ktry, ich
zdaniem, mg si zrodzi tylko z lepej niewiary w ich now ewangeli.
Owenici w Anglii wystpuj przeciw czartystom, fourieryci we Francji przeciw reformistom35.
IV
Stosunek komunistw do rnych partii opozycyjnych
Na podstawie rozdziau II zrozumiay jest sam przez si stosunek komunistw do uksztatowanych
ju partii robotniczych, a wic do czartystw w Anglii i do zwolennikw reformy agrarnej w Ameryce
Pnocnej.
Walcz oni o najblisze cele i interesy klasy robotniczej, ale w ruchu dnia dzisiejszego reprezentuj
jednoczenie przyszo ruchu. We Francji komunici przyczaj si do partii socjalistycznodemokratycznej36 przeciw konserwatywnej i radykalnej buruazji, nie rezygnujc bynajmniej z prawa do
krytycznego stosunku do frazesw i zudze wypywajcych z rewolucyjnej tradycji.
Nazw falansterw nosiy projektowane przez Karola Fouriera kolonie socjalistyczne; Ikari nazwa Cabet swoj utopi, a
pniej swoj komunistyczn koloni w Ameryce. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z 1888 r.].
Home colonies (kolonie w kraju) tak nazywa Owen swoje wzorowe spoeczestwa komunistyczne. Falansterami nazyway
si projektowane przez Fouriera paace spoeczne. Nazw Ikarii nosi utopijny, fantastyczny kraj, ktrego komunistyczne
urzdzenie opisywa Cabet. [Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z 1890 r.].
34
W wydaniach niemieckich z lat 1872, 1883 i 1890 zamiast jedynie: jeszcze. Red.
35
Reformici stronnicy paryskiej gazety La Rforme, ktrzy domagali si ustanowienia republiki oraz przeprowadzenie
reform demokratycznych i spoecznych. Red.
36
Parti t reprezentowa wwczas w parlamencie Ledru-Rollin, w literaturze Louis Blanc, w prasie codziennej pismo La
Rforme. Nazw socjaldemokracja okrelali jej autorzy odam partii demokratycznej albo republikaskiej, majcy
zabarwienie mniej lub bardziej socjalistyczne. [Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z 1888 r.].
Parti, ktra mienia si wwczas we Francji socjalistyczno-demokratyczn, reprezentowa w polityce Ledru-Rollin, a w
literaturze Louis Blanc; bya wic ona czym zupenie rnym od dzisiejszej socjaldemokracji niemieckiej. [Uwaga Engelsa do
wydania niemieckiego z 1890 r.].
33

- 20 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks i Fryderyk Engels Manifest Partii Komunistycznej (1848 rok)

W Szwajcarii popieraj radykaw, nie udzc si jednak co do tego, e partia ta skada si ze

sprzecznych ywiow, po czci z demokratycznych socjalistw typu francuskiego, po czci za z
radykalnych burua.
Wrd Polakw komunici popieraj parti, ktra rewolucj agrarn uwaa za warunek wyzwolenia
narodowego, t sam parti, ktra wywoaa powstanie krakowskie 1846 roku37.
W Niemczech partia komunistyczna walczy wsplnie z buruazj, o ile buruazja wystpuje
rewolucyjnie, przeciw monarchii absolutnej, feudalnej wasnoci ziemskiej i reakcyjnemu mieszczastwu
[Kleinbrgerei].
Nie przestaje ona jednak ani na chwil urabia wrd robotnikw jak najbardziej jasnej
wiadomoci wrogiego przeciwiestwa midzy buruazj a proletariatem, aby robotnicy niemieccy mogli
natychmiast obrci warunki spoeczne i polityczne, ktre buruazja musi zaprowadzi wraz ze swym
panowaniem, jako or przeciw niej samej, aby po obaleniu klas reakcyjnych w Niemczech zacza si
niezwocznie walka przeciw samej buruazji.
Na Niemcy komunici zwracaj gwn uwag, poniewa Niemcy znajduj si w przededniu
rewolucji buruazyjnej i poniewa przewrotu tego dokonaj w warunkach dalej posunitego rozwoju
cywilizacji europejskiej w ogle i przy istnieniu o wiele bardziej rozwinitego proletariatu, ni to byo w
Anglii w siedemnastym i we Francji w osiemnastym stuleciu, tak e niemiecka rewolucja buruazyjna moe
by tylko bezporednim prologiem rewolucji proletariackiej.
Sowem, komunici popieraj wszdzie kady ruch rewolucyjny przeciw istniejcym stosunkom
spoecznym i politycznym.
We wszystkich tych ruchach wysuwaj oni jako podstawowe zagadnienie ruchu zagadnienie
wasnoci, bez wzgldu na to, czy przybrao ono bardziej lub mniej dojrza posta.
Wreszcie komunici dziaaj wszdzie na rzecz cznoci i porozumienia midzy partiami
demokratycznymi wszystkich krajw.
Komunici uwaaj za niegodne ukrywanie swych pogldw i zamiarw. Owiadczaj oni otwarcie,
e cele ich mog by osignite jedynie przez obalenie przemoc caego dotychczasowego ustroju
spoecznego. Niechaj dr panujce klasy przed rewolucj komunistyczn. Proletariusze nie maj w niej nic
do stracenia prcz swych kajdan. Do zdobycia maj cay wiat.
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!

Na pocztku 1846 r. przygotowywano na ziemiach polskich nowe powstanie. Inicjatorami powstania byli przewanie polscy
rewolucyjni demokraci. W rezultacie zdrady ze strony elementw drobnoszlacheckich i aresztowania przywdcw powstania
przez policj prusk, powstanie oglne zostao udaremnione. Wybuchy tylko odosobnione ruchy rewolucyjne. Jedynie w
Krakowie, ktry od r. 1815 by wolnym miastem i podlega wsplnej kontroli Austrii, Rosji i Prus, powstacy odnieli 22
lutego zwycistwo i utworzyli Rzd Narodowy, ktry ogosi manifest o zniesieniu powinnoci feudalnych. Rwnoczenie
wybucho powstanie chopw ukraiskich w Galicji. Dziki wykorzystaniu przeciwiestw klasowych i narodowociowych
midzy drobn szlacht i chopami wadzom austriackim udao si doprowadzi w kilku wypadkach do star midzy
oddziaami powstaczymi drobnej szlachty i zbuntowanymi chopami. Powstanie Krakowskie zostao zdawione w pocztkach
marca 1846 r. Nastpnie rzd austriacki stumi ruch chopski w Galicji. W listopadzie 1846 r. rzdy Austrii, Prus i Rosji
podpisay ukad, na mocy ktrego Krakw zosta przyczony do Austrii. Red.
37

- 21 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

www.skfm-uw.w.pl