Janusz Dobieszewski

Marksizm i neomarksizm1
I.
Termin marksizm pochodzi co powszechnie jest wiadome od nazwiska niemieckiego
myliciela Karola Marksa (1818-1883). Wsptwrc wszake marksizmu by przyjaciel,
wsppracownik i wspautor niektrych prac Marksa Fryderyk Engels (1820-1895). Ju za ich
ycia, a nastpnie w wieku XX, marksizm sta si filozofi, wiatopogldem, ideologi intensywnie
i wielokierunkowo rozwijan, co zwizane byo tyle z jego potencjami intelektualnymi, co ze
wiadomym uwikaniem w wydarzenia i przeobraenia o charakterze spoeczno-politycznym,
cznie z karier marksizmu jako ideologii partyjnej i pastwowej. w rozwj mia te jednak, w
znacznej mierze wanie za spraw uwikania politycznego, charakter wieloznaczny: kontynuujcy,
pogbiajcy, konkretyzujcy myl twrcw, ale take regresywny, znieksztacajcy,
dogmatyzujcy, wulgaryzujcy i instrumentalizujcy myl do doranych interesw politycznych, a
take upraszczajcy, trywializujcy, ubierajcy w tyle wymylne, co schematyczne i
pseudonaukowe formuy takie treci, ktre przy bliszym wgldzie okazyway si czsto
ewidentnymi banaami.
Zacztki tego wieloznacznego rozwoju marksizmu bez trudu daje si dostrzec ju w myli
samego Marksa (co przybiera najbardziej spektakularny wyraz w pewnym istotnym zrnicowaniu
myli Marksa modego i starego oraz w interpretacjach tej opozycji), a nastpnie w odrbnoci
typu intelektualnego, rozmachu badawczego, przedmiotw zainteresowa Marksa i Engelsa.
Wskazuje si tu czsto na ekonomiczne, ale zarazem aktywistyczne, humanistyczne i Heglowskie
znami myli Marksa oraz filozoficzne, ale zarazem fatalistyczne, naturalistyczne,
zdroworozsdkowe ukierunkowanie myli Engelsa.
Dalszy rozwj marksizmu by w duej mierze kontynuacj tych wyjciowych napi i
dwoistoci. I tak po mierci Marksa na czoo wysuwa si interpretacja naturalistyczna,
obiektywistyczna, nabierajca cech ortodoksji, cho zarazem osabiajca rewolucjonistyczny aspekt
marksizmu na rzecz reformizmu i ewolucjonizmu nurt ten okrela si zazwyczaj mianem
marksizmu II Midzynarodwki. Najwaniejszymi przedstawicielami tej formacji intelektualnej
(i politycznej) byli: Karl Kautsky (1854-1938), Jerzy Plechanow (1856-1918), Paul Lafargue (18421911), Franz Mehring (1846-1919), Ra Luksemburg (1871-1919), Eduard Bernstein (1859-1932).
Swoist kontynuacj tej tendencji by ortodoksyjny marksizm rosyjski i radziecki (niezalenie od
tego, e w wymiarze historyczno-politycznym ksztatowa si on w opozycji do II
Midzynarodwki); chodzioby tu zwaszcza o pewien aspekt pogldw Lenina (zwizany z prac
Materializm i empiriokrytycyzm), o prace teoretyczne Nikoaja Bucharina, o stalinizm, wreszcie o
postalinowsk twrczo marksistowsk w ZSRR, ktr mona by okreli jako marksistowsk
scholastyk. Jako drugi nurt rozwojowy marksizmu wskaza naleaoby myl Wodzimierza Lenina
(1870-1924) w jej bezporednim uwikaniu w praktyk spoeczno-polityczn, w jej aspekcie
rewolucyjnym, aktywistycznym, holistycznym oraz nieortodoksyjnym. Jeli chodzi o t ostatni
kwesti, to nieortodoksyjno Lenina skierowana bya przeciw marksizmowi II Midzynarodwki,
ale take przeciw prognozom Marksa dotyczcym warunkw wybuchu rewolucji (zdaniem Marksa
sta si to miao w krajach o najwyszym stopniu rozwoju ekonomicznego oraz w skali
oglnoeuropejskiej). Wanym przedstawicielem tego nurtu marksizmu by rwnie Lew Trocki
(1879-1940). Trzeci nurt marksizmu po Marksie reprezentowaliby myliciele opozycyjnie
nastawieni zarwno wobec naturalistycznego dogmatyzmu II Midzynarodwki, jak i wobec
rosyjskiej i radzieckiej praktyki rewolucyjnej jako sprowadzajcej marksizm do doranej,
1

rdo: Leszek Gawor, Zbigniew Stachowski, Filozofia wspczesna, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2006,
ss. 27-49.

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

intelektualnie pytkiej i filozoficznie dezorientujcej metody, majcej podbudowywa niemal kady

projekt czy posunicie polityczne. Ten nurt marksizmu, okrelany czsto jako neomarksizm, wydaje
si z punktu widzenia filozofii szczeglnie interesujcy, albowiem jego przedstawiciele z pen
wiadomoci okrelali swoje stanowiska w kontekcie problematyki filozoficznej i historycznofilozoficznej, a projekt Marksa traktowali nade wszystko jako wskazanie nowej i nowatorskiej
perspektywy rozwoju filozofii. Osigali znaczce rezultaty w intelektualnym pogbianiu i
wysubtelnianiu marksizmu (przede wszystkim poprzez odwoywanie si do tradycji klasycznej
filozofii niemieckiej, a zwaszcza Hegla) oraz w ukazywaniu jego co najmniej wspmiernoci ze
wszystkimi znaczcymi prdami filozoficznymi XX wieku (nietzscheanizmem, fenomenologi,
psychoanaliz,
egzystencjalizmem,
personalizmem,
strukturalizmem,
hermeneutyk).
Najwaniejszymi reprezentantami neomarksizmu (pamitajc wszake o znacznym zrnicowaniu,
a nawet opozycjach w ramach tego nurtu, bdcego nie tyle zorganizowan szko, co raczej
porzdkujcym konstruktem badawczym) byliby: Stanisaw Brzozowski (1878-1911), Antonio
Gramsci (1891-1937), Gyrgy Lukcs (1885-1971), Karl Korsch (1886-1961), Ernst Bloch (18851977), Louis Althusser (1918-1990), a take dwa bardziej zwarte ugrupowania filozoficzne,
okrelane jako austromarksizm oraz Szkoa Frankfurcka. Najwaniejsi przedstawiciele tego
pierwszego to: Max Adler (1873-1937), Otto Bauer (1881-1938), Rudolf Hilferding (1877-1943); a
tej drugiej: Max Horkheimer (1895-1973), Theodor W. Adorno (1903-1969), Herbert Marcuse
(1898-1979), Jrgen Habermas (ur. 1929).
Istotnym aspektem rozwoju marksizmu by (i pozostaje do dzisiaj) spr o autentyczny i
rdowy dla dalszych losw marksizmu ksztat stanowiska samego Marksa. Krytyczny ogld
dziejw marksizmu po Marksie czsto prowadzi pniejszych mylicieli i dziaaczy do hase
powrotu do prawdziwego Marksa, do przeciwstawiania modego Marksa Marksowi staremu,
wreszcie do opozycji myli Marksowskiej i myli marksistowskiej.
II.
Podaje si niekiedy w wtpliwo przynaleno pogldw Marksa do filozofii. Twierdzi si
wwczas, e mamy tu wyranie do czynienia z teori ekonomiczn (czemu towarzyszy pozytywna
zazwyczaj ocena najwaniejszego dziea Marksa, Kapitau, jako wybitnego lub przynajmniej
znaczcego dziea naukowego) oraz z pewnym projektem ideologiczno-politycznym ze wszystkimi
tego konsekwencjami (wzgldno historyczna, subiektywno, aspekt propagandowy), w dodatku
raczej negatywnie weryfikowanym przez histori. Filozofia marksizmu miaaby ewentualnie
znajdowa wyraz w niektrych pracach Engelsa (Anty-Dhring, Dialektyka przyrody), a poniewa
nie s to prace wybitne i nowatorskie na tle poszukiwa filozoficznych koca XIX wieku, to
prowadzi miaoby to do wniosku raczej dyskredytujcego dla filozoficznoci marksizmu, ktrego
to wniosku nie zmieniayby nawet ambicje filozoficzne neomarksistw jako nalece do innej ju
epoki i inspirowane zewntrznym wobec Marksa i Engelsa rdem, i jako raczej pacce spor
cen ni osigajce korzyci z odwoywania si do Marksa. Wskazuje si rwnie niekiedy na
wypowiadane wprost przez Marksa, Engelsa, a i innych marksistw, opinie o zmierzchu czy kocu
filozofii, ktra miaaby przechodzi w system nauk pozytywnych lub w praktyk spoeczn. Opinie
dyskredytujce filozoficzno marksizmu bywaj zazwyczaj wynikiem popiesznoci i ignorancji,
gdy za zakorzenione s w powanej problematyce filozoficznej, to odnosz si do tego znaczenia
hasa koca filozofii, ktre znajdujemy z jednej strony w neopozytywizmie, a z drugiej na przykad
u Heideggera, a wic znaczenia w istocie konstytuujcego jedynie now perspektyw filozofii.
Odnotowujc to, przyjmujemy tu jednak perspektyw wynikajc z pierwszego zdania
fundamentalnego, imponujcego, ale te w istocie rozrachunkowego wobec marksizmu dziea
2

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

Leszka Krakowskiego Gwne nurty marksizmu. To pierwsze zdanie brzmi: Karol Marks by
filozofem niemieckim. Na czym wic polegaaby filozofia Marksa i zasadnicza podstawa caej
filozofii marksizmu?
Po pierwsze, jej przedmiotem nie jest byt przyrodniczy lub staa i uniwersalna konstrukcja
ludzkiego podmiotu, trwale i wyjciowo (transcendentalnie) okrelajca warunki poznania, ale
relacja midzy podmiotem a bytem, w ktrej natychmiast na plan pierwszy wysuwa si relacja
midzy podmiotem a podmiotem, i ktra rozwija si w byt spoeczny, a zarazem historyczny.
Przedmiotem filozofii jest wic historyczny proces spoecznego bytowania czowieka, ktry to
proces ley take u podstawy ludzkiej relacji do przyrody, u podstawy tego, co mona by okrela
(niezbyt precyzyjnie) jako wasn natur czowieka, wreszcie u podstawy warunkw moliwoci
ludzkiego poznania i dziaania. Jeli wic filozofia jest wiedz o tym, co pierwsze, to tym, co
pierwsze jest tutaj to, co spoeczno-historyczne, i na tej specyfice okrelenia tego, co pierwsze
polega myl Marksa, a nie na usuniciu tego, co pierwsze z pola swoich bada. Myl ta jest wic
jak najbardziej myl filozoficzn. Interpretacja bytu jak spoeczno-historycznego nie jest zreszt
nowatorskim pomysem Marksa. Kontynuuje on tu filozofi G. W. F. Hegla. O ile jednak u Hegla
czynnikiem dynamicznym (i objaniajcym) spoecznego procesu historycznego jest wiadomo i
jej denie do samopotwierdzenia, to u Marksa nastpuje tu przesuniecie w stron praktyki
materialnej, w ktrej rol centraln odgrywa produkcja ekonomiczna, wiadoma wymiana dbr z
przyrod, przeksztacajca przyrod, nadbudowujca nad przyrod rzeczywisto cywilizacyjnokulturow, ktra zarazem jednak wymyka si deniom, intencji i kontroli wiadomoci
jednostkowej. Badania ekonomiczne Marksa prowadzone byy w takiej wanie perspektywie jako
analiza procesu spoecznego (wsplnego, wsplnotowego) oddziaywania na przyrod oraz
spoecznych obiektywnych rezultatw tego procesu (wasno prywatna, spoeczny wyzysk,
przemoc, ndza). Jeli wic filozofi Hegla w jej caoci mona by nazwa idealizmem
historycznym, to filozofia Marksa byaby materializmem historycznym. Z tego punktu widzenia
rwnie ekonomiczny Kapita byby dzieem filozoficznym, czego skdind potwierdzenie
znajdujemy w samoopinii Marksa, ktry tytu swego gwnego dziea uzupeni podtytuem
Krytyka ekonomii politycznej, wyranie podkrelajc, e dzieo wykracza poza ramy nauk
szczegowych, e jest krytyk jednej z tych nauk. w podtytu wskazuje rwnie na sytuowanie
przez Marksa swego dziea w charakterystycznej dla klasycznej filozofii niemieckiej tradycji
krytyki, ktrej najwietniejszym twrc by Kant, a kontynuatorami, szczeglnie bliskimi
Marksowi, przedstawiciele modoheglizmu. Jeli u Kanta mielimy do czynienia z krytyk
metafizyki i wadz poznawczych czowieka, u modoheglistw z krytyk pastwa i religii, to u
Marksa jest to krytyka ekonomii politycznej; we wszystkich tych przypadkach krytyka jest czy to
wstpnym warunkiem koniecznym filozofii, czy to filozofi par excellence.
Szukajc dalszych oglnych okrele filozofii Marksa (i marksizmu jako filozofii),
chcielibymy przywoa prac Engelsa Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii
niemieckiej. Znajdujemy w niej do znan i majc niewtpliwy walor dydaktyczny i porzdkujcy
typologi wystpujcych w historii stanowisk filozoficznych. Naczelne zagadnienie filozofii
objania Engels czyli kwestia stosunku mylenia do bytu (ducha do przyrody) zawiera w sobie
dwa aspekty: ontologiczny i epistemologiczny. Pierwszy przybiera posta pytania o pierwotno
mylenia wobec bytu lub te, odwrotnie, bytu wobec mylenia (a inaczej: ducha wobec przyrody,
idei wobec materii, czy w formule najbardziej religijnej: boga wobec wiata); odpowied na rzecz
mylenia konstytuuje idealizm, a na rzecz bytu materializm. W perspektywie natomiast
epistemologicznej owo naczelne zagadnienie przybiera posta pytania o moliwo tosamoci bytu
i mylenia (o poznawalno wiata dla wiadomoci) i wyrniamy tu, zalenie od odpowiedzi,
obiektywizm (wiat jest poznawalny) i subiektywizm (wiat jest niepoznawalny, poznajemy go
3

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

tylko w wietle naszych subiektywnych uwarunkowa poznawczych). Kada filozofia prbuje

okreli si wobec obydwu aspektw naczelnego zagadnienia filozoficznego, w rezultacie czego
uksztatowuj si bardziej zoone typy stanowisk filozoficznych, a mianowicie:
- idealizm obiektywny, i Engels przywouje tu jako przykad filozofi Hegla;
- idealizm subiektywny, ktrego przykadami s teorie Kanta i Humea;
- materializm, reprezentowany przez Feuerbacha.
Mona by t klasyfikacj uj w ponisz tabel, w ktrej umieszczeni zostaj rwnie inni
wymieniani lub sugerowani prze Engelsa myliciele:

Obiektywizm

Subiektywizm

Idealizm
Platon
Filozofia chrzecijaska
Kartezjusz
Hegel
Hume
Kant i neokantyzm

Materializm
Demokryt
Hobbes
Owiecenie francuskie
Feuerbach
Bchner, Vogt, Moleschott
?

Marksizm jest filozofi materialistyczn, jednak cay dotychczasowy materializm grzeszy

istotnymi ograniczeniami, istotnymi na tyle, e okrelenie marksizmu jako materializmu bez
dodatkowej specyfikacji byoby jego zafaszowaniem. Dotychczasowy materializm i na tym,
zdaniem Engelsa, polega jego ograniczono jest materializmem mechanistycznym, nie
dostrzegajcym procesualnoci wiata, koncentrujcym si na przyrodzie i nie dostrzegajcym
specyfiki bytu spoeczno-historycznego (a jeli ju j dostrzega, to interpretuje j idealistycznie).
Prbujc okreli drogi przezwycienia tych ogranicze, a wic drogi rozwoju nowoczesnego
materializmu, wskazywa Engels na gwatowny rozwj nauk przyrodniczych (symbolizowany
osigniciami Darwina) oraz na jakociowe przeobraenia praktyki spoecznej (Niemiecki ruch
robotniczy jest spadkobierc niemieckiej filozofii klasycznej). Natomiast nie wykorzystuje Engels
moliwoci, ktr stwarza jego wasna klasyfikacja stanowisk filozoficznych; moliwo t
sygnalizuje znak zapytania w powyszej tabeli, ktrego rozwinicie prowadzi do cakowicie
logicznego, cho nieco zaskakujcego pytania: czy specyfik i nowatorstwo materializmu
marksistowskiego nie wyraaaby najtrafniej formua materializm subiektywny? Zgodnie z ni
marksizm byby stanowiskiem uznajcym pierwotno materii wobec wiadomoci, ale zarazem
materii tej dynamiczno, zmienno, zalen od ludzkiej praktyki, od obiektywizujcych aktw
ludzkiej podmiotowoci (poprzedzonych, ale te nie w sposb jednoznaczny i wyjanialny wprost,
przez akty wiadomoci zamiary, intencje, cele, interesy, potrzeby). Materia byaby w ten sposb
stale przeksztacana, przenikana ludzk podmiotowoci, aczkolwiek tylko o tyle, o ile
podmiotowo ta uzyskaa rodki i dyspozycje obiektywizowania swoich de i form aktywnoci;
z drugiej strony, ludzka podmiotowo ujmowana jest tu jako dysponujca moliwoci nie tylko
poznawczego formowania danych o wiecie, ale take materialnego ich ksztatowania w
indywidualnej i spoecznej praktyce, z tym e skuteczno tej praktyki uzaleniona byaby od
rozpoznania potrzeb i moliwoci aktualnego stanu wiata (materii); rozpoznania wiadomego, ale
te uwikanego w spoeczno-historyczne mechanizmy wymykanie si skutkw ludzkich czynw ich
intencjom. W takiej perspektywie pojcie materii odnosioby si nie tyle (a przynajmniej nie tylko)
do bytu przyrodniczego, ale spoeczno-historycznego, za pojcie podmiotu nie tyle do czowieka
jako istoty poznajcej, ale jako istoty w najszerszym tego sowa znaczeniu i z uwzgldnieniem
caej tego zoonoci dziaajcej. Materi nie byaby tu wic substancja przyrodnicza, ktrej
4

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

przypisywaoby si okrelon obiektywn struktur i cechy (np. ruch, przestrzenno, czasowo,

korpuskularno, niezniszczalno, zdeterminowanie), opisywanej najtrafniej czy konkretyzujco
przez nauki przyrodnicze, ale zgodnie ze synn definicj Lenina materia jest kategori
filozoficzn suc do oznaczenia obiektywnej rzeczywistoci. Tak rozumiana materia ma tyle
charakter przyrodniczy, co spoeczno-historyczny. Skada si na ni take materia spoeczna:
instytucje i utrwalone normy ycia politycznego i spoecznego, dziea i wytwory kultury; co wicej,
to raczej przyroda postrzegana jest w kategoriach spoeczno-kulturowych, a nie jako trwaa,
jednoznaczna, obiektywna rzecz w sobie. Przy takim rozumieniu materii przeciwstawno materii
i wiadomoci nie ma charakteru absolutnego, ale jest dialektycznym oddziaywaniem i
zaporedniczaniem, w ktrym przewag ma moment materialny (cho zawsze ju przetworzony
przez wiadomo). Mamy tu do czynienia z relacj, przenikajc do wntrza swoich czonw, a w
istocie wrcz konstytuujc te czony. O ile w stanowisku idealistycznym akcentuje si, i
obiektywna rzeczywisto materialna to take sfera wiadomoci i wartoci, o tyle materializm, o
jakim tu mwimy, zwraca uwag, e ta zaleno jest raczej odwrotna: e sfera wiadomoci i
wartoci to take obiektywna rzeczywisto materialna, wymagajca wszake spoecznego uznania
i ugruntowania. Nie tyle wic fakty s take wartociami, ile wartoci s take faktami.
Okrelenie marksizmu jako materializmu subiektywnego nie jest wprawdzie raczej
spotykane2, wskazuje ono jednak trafnie na konteksty historyczno-filozoficzne i swoisto
marksizmu; jest w istocie jeli przyjmie si wskazane wyej rozumienie materii i subiektywnoci
nieco tylko inn formu materializmu historycznego.
III.
Jako teoretyczne rda marksizmu wskazuje si zazwyczaj (powtarzajc tu trafne
uoglnienie Lenina z pracy Trzy rda i trzy czci skadowe marksizmu):
- klasyczn filozofi niemieck (a zwaszcza Hegla i Feuerbacha),
- angielsk ekonomi polityczn (A. Smith, D. Ricardo),
- francuski socjalizm utopijny (C. H. Saint-Simon, Ch. Fourier, ale take Anglik R.
Owen).
Wpyw filozofii niemieckiej wie si z podmiotowym, dialektyczno-racjonalnym i
caociowym aspektem marksizmu; z deniem do przezwycienia w planie historiozoficznym
typowych opozycji filozoficznych: podmiotu i przedmiotu, wiadomoci i bytu, koniecznoci i
wolnoci, faktu i wartoci, indywidualnoci i wsplnoty. Oddziaywanie klasycznej ekonomii
politycznej znajduje wyraz w poszukiwaniu realnie decydujcego segmentu bytu spoecznego, w
deniu do uwolnienia si od abstrakcyjnoci i akademickiej systemowoci filozofii niemieckiej.
Ale te ekonomia ujta zostaje jako nauka tyle odsaniajca, co zarazem skrywajca rzeczywiste
mechanizmy bytu spoeczno-historycznego, prbujca relacjom spoecznym, podmiotowopodmiotowym, a przynajmniej przedmiotowo-podmiotowym, nada charakter stosunkw
przedmiotowo-przedmiotowych, charakter koniecznych praw przyrodniczych. Oddziaywanie z
kolei socjalizmu utopijnego wie si z aktywistycznym aspektem marksizmu, z projektem
przezwyciajcym abstrakcjonizm filozofii i twardy obiektywizm ekonomii na rzecz wiadomej
samoorganizacji spoeczestwa, w ktrym szczcie wszystkich jest warunkiem szczcia kadej
jednostki, a szczcie kadego warunkiem szczcia wszystkich. Postulatywizm i profetyzm
dotychczasowych formu socjalizmu wymaga jednak, wedug twrcw marksizmu, wzbogacenia o
dojrza podstaw teoretyczn, o realn ekonomiczn kalkulacj projektw, wreszcie o wskazanie
2

Wyjtkiem jest tu wedle mojej wiedzy Wacaw Mejbaum (por. W. Mejbaum, Epistemologiczna problematyka
marksizmu. Prba rekonstrukcji, Szczecin 1990; tom ten ukaza si z nadtytuem Materializm Subiektywny I).

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

rzeczywistego spoeczno-politycznego podmiotu, zdolnego do urzeczywistnienia goszonych wizji i

dostrzegajcego w nich swj gboki interes. Marksizm prbowa w ten sposb jak to si okrela
przeobrazi socjalizm utopijny w socjalizm naukowy.
Istotnym uzupenieniem tej charakterystyki filozoficznych i kulturowo-intelektualnych
podstaw oraz kontekstw ksztatowania si i rozwoju marksizmu byaby klasyfikacja trzech jego
gwnych motyww, tak oto wypunktowywana przez L. Koakowskiego w Gwnych nurtach
marksizmu:
- motyw romantyczny (krytyczny ogld spoeczestwa industrialnego, kapitalistycznego
jako atomizujcego czonkw spoeczestwa; postulowana idea harmonii jednostki i
wsplnoty, ktr jednak Marks objania nie retrospektywnie, jak romantycy, ale
prospektywnie),
- motyw prometejsko-faustyczny (ufno w osigalno spoecznej doskonaoci w yciu
ziemskim; cakowite pomijanie ogranicze przyrodniczych czowieka; pena
plastyczno bytu wobec waciwe skierowanych i waciwie zorganizowanych dziaa
ludzkich, nieograniczony kreatywizm czowieka),
- motyw owieceniowy, deterministyczny, racjonalistyczny (istnienie obiektywnych i
bezwzgldnych praw dotychczasowego ycia spoecznego, ale ich jako praw o statusie
historycznym, a wic tymczasowym przezwycialno w wiadomych aktach ruchu
rewolucyjno-socjalistycznego).
IV.
Sprbujmy teraz krtko scharakteryzowa wewntrzny ksztat filozofii Marksa. Trudno tu
jednak o jak jedn i ogln formu marksizmu. Bogactwo, wielowtkowo oraz ewolucja myli
Marksa nakazuj wyrni przynajmniej trzy w miar wyraziste jej wersje, czciowo nastpujce
po sobie, ale w jakiej mierze rwnie nakadajce si na siebie i wspistniejce nawet w tych
samych dzieach. Mona by wic mwi po pierwsze o koncepcji modego Marksa,
zdominowanej przez pojcie i problematyk alienacji; po drugie, o teorii Marksa starego, obecnej
zwaszcza w Kapitale, wyraonej w terminologii ekonomicznej i akcentujcej obiektywne
prawidowoci rozwoju historycznego, prowadzce do przeomu socjalistycznego; i po trzecie, o
takim ksztacie myli Marksa, w ktrym sfera ekonomii funkcjonuje w zalenoci i w podrzdnoci
wobec sfery politycznej, sfery walki klas, konfliktw i sprzecznoci spoecznych, i gdzie socjalizm
zostaje ujty nie jako niemal konieczny rezultat rozwoju historycznego, ale jako pewna szansa i
moliwo, zalena od jej rozpoznania oraz od sprawnoci politycznej zainteresowanego ni
podmiotu spoecznego; szansa i moliwo, ktra zagroona jest wic rwnie ryzykiem poraki,
cznie z porak nieodwracaln. Oto najwaniejsze rysy tych trzech ksztatw myli Marksa.
1. Alienacyjny model marksizmu zwizany jest przede wszystkim z jedn z
najwczeniejszych i nieukoczonych prac Marksa, noszc tytu Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne
z 1844 roku. Praca ta opublikowana zostaa po mierci Marksa, dopiero w roku 1932, ale jej idee
oraz horyzont interpretacyjny obecny jest take w innych wczesnych tekstach Marksa. Pojcie
alienacji zapoyczone zostao przede wszystkim od Feuerbacha, ale te poddane zasadniczej
zmianie. Dla Feuerbacha alienacja wizaa si z religi: w religii czowiek wyobcowywa i utraci
swoje najbardziej autentyczne i najcenniejsze waciwoci, postrzegajc je nastpnie jako nalece
do bytu transcendentnego i absolutnego oraz czynic sw wasn egzystencj zalen, ndzn,
ograniczon i zakaman. Feuerbach wzywa do reorientacji wiadomoci religijnej czowieka, do
dostrzeenia, i tajemnic teologii jest antropologia i do zastpienia religii Boga religi czowieka.

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

Wedug Marksa alienacja religijna jest tylko zewntrznym i wiadomociowym wyrazem

alienacji gbszej, dokonujcej si w samej rzeczywistoci czowieka, u samych podstaw realnoci
ludzkiego ycia, czyli w sferze dziaalnoci ekonomicznej. Sprzeczna z istot, esencj czowieka
jest nie tylko sfera ducha, wiadomoci religijnej, ale i to jest decydujce sfera samej
egzystencji ludzkiej, rozstrzygajcej si na poziomie zabiegw o przetrwanie, jego utrzymanie i
zabezpieczenie. Warunkiem i sensem ludzkiego ycia jest przetwarzanie przyrody, wytwarzanie
ludzkiego wiata przedmiotowego. Jest to proces historyczny, stale zmieniajcy tre przyrody
(zastanego wiata zmysowego), oraz proces spoeczny, tzn. wytwarzanie jest procesem
gatunkowym (wsplnotowym). W procesie tym, w procesie pracy, przyroda staje si dzieem i
rzeczywistoci spoecznej aktywnoci czowieka. Proces ten zarazem wyraa i realizuje
dynamiczny, nieskoczony, wiadomy, kreatywny oraz spoeczny charakter istoty czowieka czy,
mwic nieco patetyczniej, istoty i sensu czowieczestwa.
Tymczasem wspczesny kapitalistyczny ksztat ycia spoecznego, wskazywa Marks,
czyni cay ten proces uczowieczania przyrody, proces wytwarzania i uspoeczniania, jak moc
obc czowiekowi, czym od czowieka niezalenym i zniewalajcym, i to z si niemal prawa
grawitacji. Ludzkie wytwory i ludzkie wytwarzanie jawi si w istniejcych formach ycia
spoecznego czym wobec czowieka wyobcowanym, wrogim i majcym wszelki pozr
substancjalnej koniecznoci, w sumie wic: czym wanie wyalienowanym. Alienacja ta ma
charakter troisty i skadaj si na ni:
- alienacja produktu pracy, polegajca na tym, e wytwarzany jest wiat przedmiotw
niezalenych od wytwrcy, zdominowujcych wytwrc, rzdzcych si koniecznymi
dla siebie prawami, rozpoznawanymi przez ekonomi polityczn; produkt spoecznego
dziaania staje si wasnoci prywatn; relacje spoeczne przybieraj posta twardych i
obojtnych relacji midzy przedmiotami;
- alienacja procesu pracy, polegajca na tym, e akt, wyraajcy dynamizm, rozwj,
wolno czowieka jawi si jako przymus, konieczno i degradacja czowieka; to, co
najbardziej ludzkie, spoeczne i kreatywne przybiera posta jedynie rodka do
zaspokajania potrzeb zwierzcych, jednostkowych, odtwrczych i mechanicznych
(jedzenia, picia, podzenia, snu, ochrony przed ywioami natury);
- alienacja istoty gatunkowej czowieka; jeli wyalienowany jest produkt pracy i sama
praca, to wyalienowany jest rwnie najwaniejszy warunek ludzkiej wytwrczoci; jej
spoeczny, wsplnotowy charakter, oznaczajcy nieskoczon rnorodno, bogactwo,
afirmatywn relacyjno (a mwic inaczej: dialogowo) istoty czowieka, przybiera tu
posta permanentnego zagroenia i bezwzgldnej rywalizacji o fizyczne przetrwanie;
Hobbesowskie czowiek czowiekowi wilkiem trafnie oddaje faktyczny stan ycia
gatunkowego czowieka, ale owa walka wszystkich ze wszystkimi jest u Marksa faktem
spoecznym, wytwarzanym na okrelonej podstawie ekonomiczno-spoecznokulturowej, a nie ponadczasow waciwoci natury czowieka.
Saboci alienacyjnego modelu marksizmu, szybko dostrzeon przez samego Marksa, jest
nieco utopijna, naiwna, profetyczna, przeniesiona z Feuerbacha (niezalenie od deklarowanej i
rzeczywicie przeprowadzonej krytyki Feuerbach) wizja trwaej istoty czowieka, zagubionej w
dziejach i domagajcej si wreszcie bezporedniego ujawnienia i empirycznego urzeczywistnienia;
miaoby chodzi o przezwycienie sprzecznoci midzy esencj i egzystencj czowieka. W tej
perspektywie historia czowieka jest procesem niejako z gry zdeterminowanym, okrelonym przez
przedhistoryczny absolut (aczkolwiek zinterpretowany antropologicznie), ktrego natomiast
urzeczywistnienie wymaga przejcia przez pieko historii.

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

Warto odnotowa, e alienacyjna wersja marksizmu powraca bdzie w wieku XX jako

alternatywa wobec dogmatyczno-ortodoksyjnych jego postaci, a take, z akcentem na aspekt
indywidualistyczny, w niektrych postaciach egzystencjalizmu (np. u J.-P. Sartrea).
2. Wersja druga filozofii Marksa zwizana jest z Kapitaem i innymi pismami z tego krgu
(ale take z wczeniejszym i napisanym wsplnie z Engelsem Manifestem komunistycznym).
Charakteryzuje si ujciem obiektywistycznym, zdominowanym przez problematyk i terminologi
ekonomiczn. Bya to prba wyprowadzenia socjalizmu z obiektywnej logiki procesu
historycznego, ktrego zwieczeniem (i to pozytywnym) jest kapitalizm. Z kolei wewntrzne,
strukturalne sprzecznoci kapitalizmu z podobn nieuchronnoci jak jego nastanie prowadzi maj
do socjalizmu. Istniejcej rzeczywistoci nie przeciwstawia si tu autentycznej, niewyalienowanej
istocie czowieka; rozumno, sens prbuje si tu wydoby z samej dynamicznej rzeczywistoci,
przeniknitej napiciem i sprzecznoci (czemu towarzyszy zastpienie terminologii alienacyjnej
reifikacyjn lub fetyszyzacyjn). Wychodzc od analizy towaru jako pojcia (ale i zjawiska)
podstawowego dla wspczesnej rzeczywistoci, ukazujc jego relacyjny charakter, konstruowa
Marks teori pewnych uniwersalnych dla dotychczasowego rozwoju historycznego mechanizmw i
zalenoci midzy elementami bytu spoecznego. U podstaw procesu historycznego umieszczone
zostaj siy wytwrcze, czyli materialne warunki wytwrczoci ekonomicznej, ktre okrelaj
stosunki produkcji (w tym stosunki wasnoci) midzy wytwrcami. Zaleno nie ma tu prostego
charakteru przyczynowo-skutkowego: wytwrczo ekonomiczna odbywa si zawsze w pewnych
niezbdnych dla procesu ekonomicznego stosunkach produkcji. Mona t sfer okreli rwnie
jako spoeczny proces pracy, wyrniajc w nim aspekt materialno-techniczny (zwizany z siami
wytwrczymi) oraz spoeczny (zwizany ze stosunkami produkcji). W ramach opisywanej wersji
marksizmu akcent pooony jest na aspekcie technicznym, ekonomicznym, przedmiotowym
spoecznego procesu pracy (albo inaczej: sposobu produkcji czy te bazy ekonomicznej); istnieje
jednak moliwo interpretacji akcentujcej aspekt spoeczny, podmiotowy, co konstytuowa
bdzie trzeci model marksizmu, ktrym zajmiemy si dalej.
W ramach omawianego drugiego modelu si napdow historii jest postpowy charakter si
wytwrczych; rozwijaj si one moc mechanizmu zaspokajania (i upowszechniania) potrzeb,
stwarzajcego natychmiast nastpne potrzeby, oraz racjonalizacji wytwrczoci, znajdujcej wyraz
w postpujcym podziale pracy. Na pewnym etapie rozwoju objania Marks siy wytwrcze
(ich rozwj) popadaj w sprzeczno z istniejcymi stosunkami produkcji, co wymaga gwatownej
zazwyczaj przemiany w sferze stosunkw produkcji, funkcjonalizujcych osignite moliwoci
ekonomiczne spoeczestwa. Cay ten proces jest w rzeczywistoci jeszcze bardziej zoony,
albowiem uczestniczy w nim rwnie sfera ycia politycznego i kulturowego spoeczestwa. Siy
wytwrcze i stosunki produkcji, a wic sposb produkcji, stanowi jak to okrela Marks baz dla
nadbudowy, czyli dla stosunkw politycznych, prawnych, obyczajowych, kulturowych danego
spoeczestwa. One rwnie uwikane s niekiedy w sposb bardzo daleko idcy i
wspdecydujcy w procesy adaptacyjne midzy stosunkami produkcji i siami wytwrczymi.
Baza i nadbudowa tworz w sumie formacj spoeczno-ekonomiczn, i historia powszechna jest
kolejnym nastpstwem wielkich formacyjnych blokw cywilizacyjno-kulturowych; wyrniamy
nastpujce formacje: wsplnota pierwotna, niewolnictwo, formacja azjatycka, feudalizm,
kapitalizm, socjalizm (komunizm).
Omwiona tu pokrtce druga wersja marksizmu bez trudu moga by odczytywana jako
majca w dodatku znami naukowoci teoria procesu cisych, przyczynowo-skutkowych
zalenoci funkcjonalnych, popadajcych co jaki czas w obiektywn dysfunkcjonalno, ale te
posiadajcych wewntrzny mechanizm naprawczy. Marksizm jako wizja nieprzerwanego,
wynikajcego z permanentnego rozwoju si wytwrczych, postpu historycznego, co jaki czas
8

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

gboko modyfikowanego w warstwie spoeczno-politycznej i dostosowujcego do potrzeb rozwoju

historycznego sfer bazy; gdzie socjalizm zagwarantowany jest przez obiektywn logik tego
procesu jako dopasowanie do bogactwa ekonomicznego bogactwa stosunkw spoecznych
(sprawiedliwo, rwno, nieograniczona moliwo rozwoju indywidualnego); ot taka wizja
marksizmu zdobya sobie spor popularno wrd kontynuatorw myli Marksa, a take w opinii
spoecznej; w obydwu przypadkach jako wizja jasna, optymistyczna oraz naukowa. Nie wydaje si
wprawdzie, by bya to wizja zgodna z intencj samego Marksa, ale w tym kierunku rozwija si
dugo marksizm zarwno jako teoria, jak i ideologia. Bliski by jej Engels, pierwsz wyrazist
formu znalaza u Plechanowa i wrd innych przedstawicieli II Midzynarodwki, a pen
kodyfikacj w artykule Stalina O materializmie dialektycznym i historycznym, bdcym jednym z
rozdziaw synnej Historii WKP(b). Krtki kurs. Ten schemat uprawiania marksizmu dugo jeszcze
obecny by w ZSRR take po upadku stalinizmu, przypominajc sw schematycznoci,
doktrynerstwem, dzieleniem wosa na czworo, a zarazem ubieraniem banalnych oczywistoci w
pozr naukowej gbi, raczej redniowieczn scholastyk (w najgorszym wydaniu) ni ywe
mylenie dialektyczne spod znaku Hegla lub Marksa.
Sprzyjajcym uzupenieniem tego modelu marksizmu byy prace Engelsa, a potem innych
autorw, w ktrych powyszy projekt teorii spoeczno-historycznej ugruntowywano w filozoficznej
sferze bytu, pojmowanego jako byt przyrodniczy, i ktrego charakterystyk uwaano za pierwotn,
rozstrzygajc take dla bytu spoecznego, majcego by pewnym uszczegowieniem bytu w
ogle. Filozoficzna, oglna koncepcja bytu okrelana tu bya jako materializm dialektyczny, wobec
ktrego materializm historyczny by konkretyzacj czy zastosowaniem oglnych praw bytu
(materii) do rzeczywistoci spoeczno-historycznej. W ten sposb socjalistyczny projekt ycia
spoecznego by zagwarantowany nie tylko obiektywnymi prawami spoecznymi (ktre zawsze
mona byo wyinterpretowa jako wypadkow podmiotowych, wiadomych dziaa
indywidualnych i spoecznych, aczkolwiek przekraczajcych intencje tych dziaa), ale
oglniejszymi i pierwotniejszymi prawami natury.
3. Trzeci model marksizmu zwizany jest rwnie z Kapitaem, cho z akcentem na
spoeczn, podmiotowo-podmiotow stron spoecznego procesu pracy, oraz z tekstami
filozoficzno-politycznymi Marksa (np. Osiemnasty Brumairea Ludwika Bonaparte, Wojna
domowa we Francji, Krytyka Programu Gotajskiego). W tej wersji marksizmu mamy do czynienia
wyranie z ujciem podmiotowym, z pokazywaniem, e za wszystkim kategoriami poznawczymi (i
odpowiadajcymi im zjawiskami) w tym take, a nawet przede wszystkim, ekonomicznymi
kryj si relacje spoeczne, zazwyczaj o charakterze antagonistycznym. Ujmujc to inaczej:
marksizm byby tu prb ujawnienia najbardziej podstawowej relacji, sprzecznoci spoecznej,
okrelajcej dane zjawisko historyczne (i odpowiadajce mu kategorie teoretyczne). Istot historii
jest tu praktyka spoeczna, w ktrej uksztatowuj si wzgldnie obiektywne (czyli
intersubiektywne) reguy spoecznego wspdziaania i wspycia, i w ktrej wykuwa si
powszechna ludzka wsplnota, aczkolwiek w sposb skuteczny nade wszystko w sferze
ekonomicznej, w taki wszake sposb, e w planie spoeczno-politycznym oraz wiadomociowym
wsplnota ta przybiera posta antagonizmu, skrywanego i mistyfikowanego w rnych postaciach
ideologii (czyli zgodnie z formu Marksa wiadomoci faszywej, mistyfikujcej i skrywajcej
konflikty oraz interesy pod postaci obiektywnych praw, na przykad ekonomicznych, lub
uniwersalnych zasad, na przykad filozoficznych czy religijnych). Postaci najbardziej podstawow
tego antagonizmu, okrelajc ca dynamik procesu historycznego, jest konflikt czy te walka
klas. Przynaleno do klasy spoecznej ma charakter obiektywny i wynika z usytuowania
jednostek wobec wasnoci ekonomicznej, przede wszystkim wasnoci rodkw produkcji. Sensem
i ostatecznym celem konfliktu klasowego, wynikajcym z historycznej praktyki spoecznej, gwnie
9

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

ekonomicznej, jest w kocu przezwycienie i zniesienie konfliktu klasowego. Wsplnota

ekonomiczna stanie si wwczas wsplnot take polityczn i kulturow. Produkcja ekonomiczna
zatraci wwczas swj quasi-przedmiotowy charakter, stanie si w sposb przejrzysty miejscem
urzeczywistniania si relacji spoecznych, sfer podporzdkowan decyzjom spoecznym,
polityczno-obywatelskim, kulturowo-etycznym. Zniesienie spoeczestwa klasowego oznaczaoby
nie tyle likwidacj wszelkich konfliktw spoecznych, co podporzdkowanie konfliktw
ekonomicznych konfliktom o charakterze wanie obywatelskim, etycznym, nie przesonitych ju i
nie uwarunkowanych jak to jest dotychczas interesem ekonomicznym. Marks wskazywa
proletariat jako klas spoeczn, ktra przeksztaceniami w tym kierunku jest ywotnie,
egoistycznie zainteresowana, ktra zarazem staje si w ten sposb realnym spoecznym korelatem
i podmiotem historycznych przeobrae, faktycznie dojrzewajcych ale jako dojmujca
moliwo, a nie przedmiotowa rzeczywisto w onie spoeczestwa pnokapitalistycznego.
Perspektywa interpretacyjna tworzona przez interes proletariatu otwiera wymiar caoci i
przejrzystoci bytu spoecznego jako wanie konfliktu interesw oraz teoretycznej, ekonomicznej,
politycznej i moralnej wyszoci, postpowoci tego interesu w relacji do klas dotychczas
dominujcych, a take jego adekwatnoci wobec realnego postulatu wsplnoty oglnoludzkiej.
Problemem natomiast staje si tu wspmierno rzeczywistej, empirycznej klasy robotniczej ze
zidentyfikowanym filozoficznie interesem proletariatu. Zwizane z tym problemem napicia,
zudzenia i arbitralnoci byy powodem rnorakich teoretycznych i praktyczno-politycznych
regresw, atwizn, utopii i dogmatyzmw.
Niewtpliwie to wanie klasowy model marksizmu otwiera najbardziej dojrzae i
interesujce horyzonty rozwoju teorii marksizmu, dostrzegania niebezpieczestw teorii oraz
praktyki marksistowskiej ortodoksji i dogmatyki, utrzymania filozoficznego, krytycznego i
caociowego ogldu empirii spoeczno-historycznej, waciwego wystpieniu Marksa. To tutaj
aczkolwiek z uwzgldnieniem take swego rodzaju patosu modelu alienacyjnego naley
umieszcza przesanki i rda rnych wersji XX-wiecznego neomarksizmu.
V.
Zanim jednak przedstawimy gwne idee koncepcji neomarksistowskich zatrzyma musimy
si na kwestii rosyjskiej (radzieckiej), bez ktrej obraz marksizmu, i to zarwno w jego warstwie
teoretycznej, jak i w jeszcze wikszym stopniu w warstwie praktyczno-politycznej, z pewnoci
byby niepeny czy wrcz kaleki. Na pierwszy przynajmniej rzut oka kariera marksizmu w Rosji
(ZSRR) i Rosji w marksizmie wyda si moe zdumiewajca. Okrelajc w napisanej wsplnie z
Engelsem Ideologii niemieckiej (take zreszt w innych tekstach, np. w Manifecie
komunistycznym) warunki, ktre musz by spenione, by marksistowski projekt teoretyczny mg
by zasadny oraz by praktyczny projekt wieczcej dzieje rewolucji proletariackiej (socjalistycznej)
realnie mg stan na porzdku dnia, nie za by jedynie utopijnym i bezradnym zamysem, Marks
wskazywa na trzy okolicznoci: po pierwsze, rewolucja socjalistyczna moe mie miejsce tylko w
warunkach ogromnego rozwoju ekonomicznego i technologicznego (dawionego przez
kapitalistyczne stosunki produkcji, cho wczeniej pobudzonego na niespotykan skal przez tene
kapitalizm); po drugie, rewolucja socjalistyczna musi by rewolucj proletariack, dokonan przez
cile okrelony i jako taki ywotnie ni zainteresowany podmiot; po trzecie, musi ona mie
charakter powszechny, musi by dokonana za jednym zamachem przynajmniej w caym
przodujcym ekonomicznie wiecie (a wic przynajmniej w skali oglnoeuropejskiej), musi
przekracza wszelkie ograniczenia lokalne, w tym narodowe. W rewolucji globalne dziaanie
zapocztkowa ma wiadomy globalny proces, niemoliwy do osignicia na innej drodze.
10

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

Jednak ju po opublikowaniu I tomu Kapitau, wobec faktu, e pierwszy przekad gwnego

dziea Marksa ukaza si w Rosji i w obliczu rewolucyjnej pasywnoci proletariatu europejskiego,
Marks skierowa sw uwag w stron Rosji. Niewykluczone, e byo to zainteresowanie czysto
taktyczne, tym niemniej podbudowane zostao zarysem koncepcji teoretycznej, ktra znalaza
wyraz w kolejnych przedmowach do rnych wyda Kapitau oraz w nawizanej korespondencji z
przedstawicielami rosyjskiego ruchu rewolucyjnego (zdominowanego do lat 80-tych XIX wieku
przez narodnictwo). Midzy innymi w listach do Wiery Zasulicz i Mikoaja Michajowskiego
(ktrym nastpnie towarzyszya podobna korespondencja Engelsa) wskazywa Marks na moliwo
rewolucji socjalistycznej w Rosji i na moliwo ominicia przez ni kapitalizmu na drodze do
socjalizmu, a to za spraw zachowania w jej strukturze spoeczno-gospodarczej instytucji
wsplnoty gminnej (obszcziny), bdcej form wasnoci spoecznej, form instynktownego
komunizmu, mogcej sta si bezporednim punktem wyjcia dla nowoczesnego socjalizmu. Pod
dodatkowym jednak warunkiem: e rewolucja rosyjska (ktrej wybuch jest, za spraw saboci i
powierzchownoci wadzy pastwowej oraz dynamiki inteligenckich ruchw rewolucyjnych,
bardzo prawdopodobny i ma charakter problemu waciwie tylko techniczno-organizacyjnego)
speni rol prologu, zapalnika rewolucji oglnoeuropejskiej. Bez tego, bez ekonomicznego
wzmocnienia pyncego z socjalistycznego Zachodu, rosyjska rewolucja polityczna musi ugrzzn
w nieprzezwycialnych sprzecznociach i ostatecznie ponie klsk. Ten schemat interpretacyjny
powtrzony zostanie, cho rwnie wzbogacony czy nieco zmodyfikowany, przez Lenina. Jego
punktem wyjcia byo twierdzenie, e w Rosji koca XIX wieku kapitalizm jest czym, co si ju
cakowicie i ostatecznie uksztatowao. Niezalenie od zacofania ekonomicznego i spoecznego,
Rosja jest nie zewntrznym otoczeniem kapitalizmu, ale jego czci skadow. Jest peryferyjnym
krajem kapitalistycznym, na przykadzie ktrego wida wyranie nierwnomierno rozwoju
kapitalizmu oraz strukturalny charakter tej jego waciwoci. Rosja za spraw swego zacofania,
nakadania si w niej wyzysku kapitalistycznego na rozliczne postacie wyzysku
przedkapitalistycznego, dominacji najbardziej prymitywnych i bezwzgldnych form kapitau
(handlowy i lichwiarski), wreszcie rozchwiania ycia politycznego stanowi najsabsze ogniwo
wiatowego kapitalizmu. I wanie tutaj s najwiksze szanse w obliczu mieszczanienia i bdw
politycznych proletariatu zachodniego na pierwszy akt rewolucji socjalistycznej; co wicej: bez
tego aktu rewolucji Rosja nigdy nie dogoni zdaniem Lenina krajw rozwinitego kapitalizmu
(ze wzgldu na jego co dopiero wspomnian strukturaln nierwnomierno rozwojow).
Dodajmy, e wobec saboci rosyjskiego proletariatu szczegln rol ma do odegrania w procesie
rewolucyjnym partia rewolucyjna; to ona, skadajc si w przewaajcej mierze z przedstawicieli
warstw nieproletariackich, inteligentw, zawodowych rewolucjonistw, staje si depozytariuszem
obiektywnych interesw, potrzeb i celw rosyjskiego, a i wiatowego, proletariatu. Trudno nie
odnotowa tu zagroe dla realnej podmiotowoci robotniczej, niebezpieczestw demagogii,
politykierstwa, moralnej i politycznej korupcji, forsowania doranych i partykularnych interesw,
oraz atwego tych wszystkich zjawisk rozgrzeszania.
Tak wic rewolucja rosyjska objaniona zostaje jako punkt wyjcia (i tylko punkt wyjcia)
powszechnego proletariackiego procesu rewolucyjnego; z drugiej strony, w proces ujty zostaje
jako skomplikowane przedsiwzicie polityczno-taktyczne, rozpoczynajce si od Rosji. Lew
Trocki ujmie to w efektownej formule rewolucji permanentnej.
Z tego punktu widzenia stalinowska wizja budowy socjalizmu w jednym kraju (ogoszona w
poowie lat 20-tych), narastania sprzecznoci w miar rozwoju (tak rozumianego) budownictwa
socjalistycznego, wydaje si jaskrawym regresem teoretycznym i politycznym wobec rdowej
perspektywy marksizmu, jego wizji i teorii historii, oraz wobec jego koncepcji praktyki spoecznej.

11

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

VI.
Neomarksizm stanowi zrnicowany nurt w ramach myli marksistowskiej, ktrego
zasadniczym motywem byo krytyczne (marksistowskie) nastawienie do istniejcej rzeczywistoci
spoecznej, ale take do stanu marksizmu; w swym zamyle neomarksizm by krytyczn
autorefleksj marksizmu nad wasnym stanem i nad konsekwencjami tego stanu; std czsto
spotykane miano marksizmu krytycznego. Ta krytyczna autorefleksja postrzegana bya jako
wstpny warunek konieczny odegrania przez marksizm postulowanej roli w przeobraeniach
spoecznych, jak i samej szansy tych przeobrae, moliwych do dokonania tylko w wyniku
ukonstytuowania si wiadomego (wyposaonego w or teorii) podmiotu spoecznego. w
krytyczny ogld marksizmu odnosi si, po pierwsze, do marksizmu ortodoksyjnego spod znaku
Engelsa i II Midzynarodwki jako wizji teoretycznych bdcych regresem filozoficznym w
stosunku do teorii Marksa oraz jako bdcych rezultatem tego regresu bdnych wizji ideologii i
praktyki spoecznej, w istocie wstrzymujcych i mistyfikujcych projekt i szanse przeomu
historycznego. W tym kontekcie neomarksizm okrelany bywa take jako marksizm
antyortodoksyjny. Warto te odnotowa w tym miejscu, e ortodoksja marksistowska chtnie
interpretowaa neomarksizm jako stanowisko podszywajce si tylko pod marksizm, jako zdrad
czy dywersj wobec skomplikowanej i trudnej walki klasowej proletariatu, jako wyraz
kapitulanckich, przeteoretyzowanych postaw inteligenckich.
Krytycyzm neomarksizmu skierowany by po drugie w stron marksizmu rosyjskiego i
radzieckiego. Wprawdzie dostrzegano aktywistyczny, romantyczno-prometejski poryw rewolucji
rosyjskiej, przekonujco zaprzeczajcy ekonomistycznej, obiektywistycznej interpretacji rozwoju
spoecznego, wprawdzie nieobce byy niektrym przedstawicielom neomarksizmu fascynacje
budownictwem socjalistycznym w Rosji, jednak dominowa krytyczny ogld postpujcego regresu
teoretycznego marksizmu w ZSRR, nasilajcego si autorytaryzmu politycznego, instrumentalnej
ideologizacji marksizmu, jego doranej pastwowej i partyjnej partykularyzacji. Marksizm Stalina
by dla neomarksistw neoortodoksj, wymagajc krytycznego badania, ujawniania spoecznopolitycznego konformizmu i grupowych interesw, skrywajcych si za obiektywistycznymi
formuami bezwzgldnych praw historii. W tym kontekcie czsto okrela si neomarksizm take
jako marksizm zachodni.
Na neomarksistowsk krytyk ortodoksji marksistowskiej skadayby si nastpujce
elementy:
1. Wszyscy neomarksici ostentacyjnie dystansuj si wobec Fryderyka Engelsa, ktrego
koncepcja dialektyki przyrody stworzya podstaw dla obiektywistycznej, naturalistycznej i
pasywistycznej wykadni marksizmu. Dialektyka autentycznego marksizmu jest dialektyk
spoeczno-historyczn, a jej niezbdnym czynnikiem strukturalnym jest wiadomo; dialektyka
okrela nie prawida wiata przedmiotowego, ale relacj midzy czowiekiem a przyrod, relacj
stale konstytuujc (a zarazem zakadajc) rzeczywisto spoeczn. Dialektyka bez ludzkiej
podmiotowoci, subiektywnoci, wolnoci (ale i bez historycznych barier dla tej podmiotowoci)
jest tylko pozorem i bdnym zastosowaniem pojcia.
2. Kontynuujc pomysy Engelsa, marksici z krgu II Midzynarodwki stworzyli z
marksizmu popularn quasi-religi, gwarantujc moc obiektywnych, koniecznych praw
rozwoju spoecznego osignicie stanu spoecznej rwnoci i sprawiedliwoci. Bya to koncepcja
naiwna, negujca gbi poszukiwa filozoficznych Marksa, a take defetystyczna dla ruchu
robotniczego, a wic w sumie utrwalajca istniejcy stan rzeczy.
3. Autentyczny marksizm nie wyrasta z pozytywistycznej ufnoci w peen sukces nauk
pozytywnych, ale raczej z przeomu antypozytywistycznego, poszukujcego zrozumienia czowieka
12

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

i jego wiata nie w wiedzy przyrodniczej, ale w naukach humanistycznych, w filozofii, aksjologii
oraz ich permanentnej dziaalnoci interpretacyjnej i autointerpretacyjnej.
4. Istot marksizmu jest caociowa, uniwersalistyczna wizja wiata. Szczeglna rola
proletariatu w teorii marksistowskiej polega na zbiegniciu si z jego klasowym interesem
partykularnym interesu caego spoeczestwa czy ludzkoci. Zarazem w uniwersalizm nie wciela
si natychmiast i rwnomiernie w empiryczn klas robotnicz. Mamy tu do czynienia z pewnym
napiciem, nadajcym ogromn rang myli teoretycznej, dziaalnoci politycznej, inteligencji jako
grupie spoecznej.
5. Marksowska wizja wiata oznacza wyjcie poza opozycj bytu i wiadomoci, oznacza
uchwycenie dynamicznej zalenoci, zaporedniczania, oddziaywania na siebie elementw
spoecznej caoci bytowo-wiadomociowej oraz rozwoju tej caoci. Jest to cao otwarta,
moliwociowa, ktrej rozwj nie jest jednoznacznie zdeterminowany, ale zaleny od jej
rozumienia i od na ni oddziaywania.
6. Ta otwarta cao spoeczna sprawia, e Marksowska trafno opisu wiata
kapitalistycznego nie musi znajdowa koniecznego dopenienia w prognozach i wizjach Marksa
dotyczcych przyszoci. Te dwa aspekty myli i ich spjno zale nie tylko i nawet nie tyle od
gbi i przenikliwoci myli Marksa, ale od praktyki spoecznej, nigdy nie zdeterminowanej
jednoznacznie uwarunkowaniami przeszoci.
7. Przeobraenia spoeczne wieku XX nakazuj z daleko idc powcigliwoci odnosi si
do kluczowej, podmiotowej i wiadomej roli proletariatu w historii. Rwnie walka klasowa i
wyzysk klasowy wydaj si kategoriami nie odpowiadajcymi wspczesnemu ksztatowi ycia
spoecznego. Nie oznacza to zaniknicia sprzecznoci, nierwnoci, niesprawiedliwoci ycia
spoecznego. Przemoc spoeczna staje si znacznie bardziej subtelna, racjonalna, rozproszona, ale
tym bardziej wymagajca identyfikacji i potpienia. Te nowsze zjawiska przemocy spoecznej
trafniej oddaj kategorie dominacji, opresywnoci, a ich ofiarami s czsto grupy spoeczne
trudniej dostrzegalne, trudniej mobilizowalne (na przykad do rewolucji), ale znw tym bardziej
winne by obiektem zainteresowania i inspiracji ze strony filozofii odwoujcej si do spoecznej
sprawiedliwoci, solidarnoci, wsplnoty.
8. W tym wietle wielkiego znaczenia nabiera czujno moralna i intelektualna teorii,
dziaanie demaskatorskie wobec przesdw (przesdze), stereotypw mylenia, dokonywanie
demityzacji kultury i sfery ycia politycznego, tworzenie i uwalnianie kultury samoznoszcej si
(czyli samokreujcej), pogbianie i utrwalanie przestrzeni otwartego dyskursu, dialogu, sporu,
komunikacji, ktrych zasad jest akceptacja rnicy, innoci. Taka wizja marksizmu sytuuje go i
tradycja neomarksizmu jest tego wyrazistym dowodem w trwaej i owocnej wspmiernoci z
wszystkimi waciwie najwaniejszymi osigniciami wspczesnej filozofii.
VII.
Wydarzenia spoeczno-polityczne ostatnich dziesicioleci XX wieku prowadz niekiedy do
opinii o nieodwoalnym zmierzchu marksizmu. Odnosi si to z pewnoci do ideologicznopolitycznej strony marksizmu, take do jego modelu ortodoksyjnego, najmocniej uwikanego w
sfer ideologii. Nie musi to natomiast przesdza o ocenie marksizmu jako pewnej ontologii bytu
spoecznego, jako filozofii intersubiektywnoci, jako koncepcji ugruntowanej w tendencji
rozwojowej klasycznej filozofii niemieckiej, wreszcie jako krytycznej analizy spoeczestwa
kapitalistycznego. Niewykluczone, e przemiany XX-wiecznego kapitalizmu dokonay si w jakiej
przynajmniej mierze pod wpywem krytyki marksistowskiej, e zarazem przemiany te nie
przeobraziy kapitalizmu w obiekt bezkrytycznej akceptacji i afirmacji, znoszcej z porzdku dnia
13

Janusz Dobieszewski Marksizm i neomarksizm

lub sprowadzajcej do politycznego zacietrzewienia krytyczny ogld kapitalizmu. W tym za

ogldzie krytycznym, w myleniu caociowym i nie obawiajcym si swych rezultatw
stanowicym w istocie sam sens filozofii koncepcja Marksa i jej XX-wieczne rozwinicia mog
by nadal cakiem atrakcyjne.

Literatura:
L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, t. 1-3, Pary 1976.
A. Mi, Filozofia wspczesna. Gwne nurty, Warszawa 1995.
W. Mejbaum, Epistemologiczna problematyka marksizmu. Prba rekonstrukcji, Szczecin 1990.
L. Sve, Prba wprowadzania do filozofii marksistowskiej, prze. M. Druto, Warszawa 1988.
A. Ochocki, Dialektyka i historia, Warszawa 1980.
M. J. Siemek, Filozofia, dialektyka, rzeczywisto, Warszawa 1982.
A. Walicki, Marksizm i skok do krlestwa wolnoci, Warszawa 1996.

14