Krystyna Pieniek

Koncepcja jzyka poetyckiego w

refleksji Antuna Branka imicia
Jzyk Artystyczny 10, 211-221

1996

Krystyna Pieniek

Koncepcja jzyka poetyckiego

w refleksji Antuna Branka Simicia 1

Wskutek przeplatania si przeciwstawnych tendencji w procesie historycz

noliterackim pojawiaj si momenty przeomowe, w ktrych nastpuje wymia
na antytetycznych prdw oraz ksztatuj si nowe wizje literatury i nowe
koncepcje jzyka poetyckiego.
Awangarda jako zesp de i kierunkw w sztuce, ktre wystpiy na
pocztku naszego stulecia wraz z pojawieniem si fonnu i manifestw
stanowicych odpowied na powszechnie odczuwany kryzys sztuki i od
znaczajcych si radykalnym nowatorstwem naznaczya swym pitnem
kad z europejskich literatur narodowych niemal w tym samym czasie.
Poszukiwania nowej poetyki w literaturze chorwackiej byy oddwikiem
oglnoeuropejskich tendencji kulturowych i trudno wskaza na szczeglny
wpyw ktrejkolwiek z tzw. literatur wiodcych2. Problem ewentualnych
1 Antun Branko Simie
chorwacki poeta, tumacz i krytyk urodzi si w Drinowcach
w 1898, a zmar w Zagrzebiu w 1925 roku. Samodzielnie wydawa i redagowa czasopisma
Vijavica (Zamie) 1917 1918, Juris (Szturm) 1919 i Knjizevnik (Literat) 1924 1925 oraz
w 1923 z Milanem Begoviciem wspredagowa Savremenik Debiutowa w szkole tak zwanej
regionalistycznej liryki pejzau, szybko jednak zerwa z poetyckim impresjonizmem i formaln
wirtuozeri. W swoich czasopismach atakowa modern, jej epigonw oraz niemal ca naro
dow tradycj. Jedyny ogoszony za ycia autora tom wierszy nosi tytu Preobraenja (Przeo
braenia). Tomik ten jest bezspornie jedn z najbardziej znaczcych pozycji w historii literatury
chorwackiej w ogle, przez niektrych krytykw uwaany wrcz za pozycj najwaniejsz:
Osobicie tomik Preobraenja uwaam za najwaniejszy zbir poezji chorwackiej tego wieku. Jej
istota wypywa z cakowitej nowoci w kontekcie poezji, ktr dotychczas u nas pisano. Simie
posuy si nowym jzykiem, nowym typem wiersza, zadziwiajcym formalnym i graficznym
ksztatem tekstu. K. B a g i : Antun Branko Sim ie [maszynopis]. Uwaany jest za inicjatora nie
tylko chorwackiej awangardy, ale nowoczesnej liryki chorwackiej w ogle.
2 Midzynarodow aktywno rnorakich tendencji wyrosych z buntu wobec istniejcej
kultury i tradycji skupiao wydawane w Zagrzebiu przez Ljubomira Micida pismo Zenit.
Wydawca utrzymywa kontakty z twrcami z 14 krajw, co niewtpliwie jednoczyo obszary
rnych sztuk i kierunkw.
14*

212

KRYSTYNA PIENIEK

wpyww na twrczo Simicia rozpatrywa M laden Machiedo: Vie imena,

dakle, ali nijedan pretean utjecaj; predosjeajui, viSe nego znajui Sto se
u Evropi zbiva, naS je autor samosvojno stukturirao pjesmu. Pjesnik se
formirao tik prije kritiara da bi se obje djelatnosti zatim nastavile usporedno. 3
A. B. Simie, ktrego poetyka (zarwno sformuowana, jak i immanentna)
stanowi wykadni ekspresjonistycznej wiadomoci, swj polemiczny impet
prawem generacyjnej zmiany warty skierowa przeciw modernizmowi
i naturalizmowi4. Trudno o wyznaczenie dokadn daty przeomu: modernizm
ekspresjonizm, czy szerzej: modernizm awangarda (jeli termin awan
garda oznacza bdzie nazw zespou de i kierunkw artystycznych, ktre
wystpiy z pocztkiem XX wieku i ktre zakoczyy si wraz z wybuchem II
wojny wiatowej5). W przypadku imicia przeom ten nastpi prawdopodob
nie okoo 1917 roku, a jego wiadectwem i rwnoczenie wyrazem
ekspresjonistycznej orientacji jest manifest Namjesto svih programa. Za
chowujc wyran odrbno, ekspresjonizm wykazywa wiele koneksji z m o
dernizmem6. By najmniej gwatownym elementem ewolui sztuki X X wieku.
Modernistyczna poetyka zostaa przeze zanegowana dopiero wwczas, gdy
okazaa si niezdolna do wyraenia brutaln rzeczywistoci umierajcego
wiata. Ekspresjonizm zrodzi si bowiem z reakcji na cywilizacyjny, spoecz
no-polityczny i kulturowy kryzys, ktrego fina stanowia wojna7. Zakwe
stionowanie i odrzucenie istniejcego porzdku wiata, jego kultury i tradycji
wynikao z nieprzystosowania do nowej sytuacji, ze wiadomoci kryzysu
wartoci oraz zachwiania psychicznej rwnowagi jednostki.
3 M. M a c h i e d o : Antun Branko Sim ie u syjetlu nekih evropskih \p]odudarnosti. "roatica
1976, 78, s. 157.
4 Opozycyjno jako kategoria mylenia o sztuce w teoriach ekspresjonistycznych jest
przedmiotem rozwaa E. K u m y : Z problemw wiadomoci literackiej i artystycznej ekspresjonizmu w Polsce. Wrocaw 1976, s. 6395.
5 Jest to jedno z trzech znacze terminu wyrnionych przez S. J a w o r s k i e g o : Awangarda.
Warszawa 1976, s. 67.
6 Jest rzecz charakterystyczn, e modernici atakujc konwencje moralne i obyczajowe,
wyraajc swoj niespokojn wyobrani i prowokacyjnym zachowaniem kryzys wiata wysadzo
nego z orbity przez dugi stosunkowo czas zachowali szacunek dla konwencjonalnych rygorw
formalnych, jak gdyby w obawie, eby zerwanie tej wtej nici tradycji nie zmienio sztuki w chaos,
nie rozpucio jej w falach ycia. [...] Postawa ta nie daa si jednak utrzyma i w miar dorastania
sztuki do nowych celw pryska jeden gorset formalny po drugim: toczy si batalia o wiersz wolny,
o sowa totalne (S. Mallarm), o zerwanie z reguami gramatyki, z sensem logicznym zdania,
z konwencjonaln budow wyrazw... Od jakiego momentu tej batalii modernizm staje si
awangard. Sam ten moment nie jest atwo uchwytny, granica bywa pynna pisze A. L a m :
Z teorii i praktyki awangardyzmu. Warszawa 1976, s. 15.
7 R. V u c k o v i c : Poelika hrvatskog i srpskog ekspresionizma. Sarajevo 1979, s. 7: Krizu
koj se demonslrirala kao akt u prvom svetskom ratu, pripremala je cela druga polovina XIX
veka. R at je bio samo zavrSni in te krizne situacije.

KONCEPCJA JZYKA POETYCKIEGO...

2 1 3

Nadrzdn kategori przeciwstawiajc poetyk ekspresjonistyczn m o

dernistycznej by zdecydowany antyestetyzm. Sprzeciw wobec wyeksponowa
nej funkcji estetycznej najdobitniej egzemplifikuj teksty programowe irnicia, ktre ze swej natury stanowi wyraz artystycznej i estetycznej
wiadomoci. Impresjonistyczno-symboliczn nastrojowo, secesyjn dekora
cyjno, werbalizm sztuki modernistycznej Simie zaatakowa poprzez zane
gowanie obowizujcego wzorca poetyckiego. Antywzorcem staa si dla
niego skostniaa koncepcja jzyka zdeterminowana kategoriami estetyczny
mi oraz jej realizacje: jzyki poetyckie mistrzw modernizmu: Dragutina
Domjanicia, Vladimira Vidricia czy Jovana Duicia89. Polazna je avangardi
imanentna funkcija estetskog prevrednovanja pisze Flaker, a w konsek
wencji wystpuje z postulatem przewartociowania nie tylko w zakresie
literatury czy sztuki, ale take przewartociowania moralnego, etycznego
czy spoeczno-kulturowego4. Harmonii i spokojowi przeciwstawione zostay
dysonanse emocjonalne i niepokoje, europeizacji10 barbarzysko oraz
prymitywizm. D la Simicia prymitywizm by jednak nie tyle wyrazem antyestetyzmu w sensie brzydoty, ile czy si z bezporednioci uczu i alogicznoci w ich wyraaniu, waciw wyobrani dziecka i czowieka pier
wotnego11.
W sferze rzeczywistoci przedstawionej12 antyestetyzm mia si ujawnia
poprzez uczestnictwo sztuki w przemianach spoeczno-cywilizacyjnych i kul
8 Graciozni Dui je [...] s tom svojom gracijom upravo nametljiv [...]. Ta gracija moe da
bud zbilja sve Duiu, ali pitanje je da li je ona to i umjetnosti. Uope gracija frivolnost,
bizamost, blaziranost i sve sline Ducieve rijeci, cijeli taj mondenski ijenik bolje da oznacuje
odlike u salonu nego u umjetnosti. [...] Tuio se kako se u cijelim knjigama naih pjesnika nade
jedva pokoja figura nedostatak koji je Duiu taj put znaio nevrijednost pjesme. Ja bih se
sloio s gospodinom Duiem o nevrijednosli naeg pjesnistva; ali ne zato sto je ono siromasno
pjesnikim ukrasima nego sto je puno tih ukrasa svake vrsti. A. B. Si m i : Sabrana djea. T. 2.
Zagreb I960, s. 250. Zob. te: Lirika Domjania oraz Nazorova lirika w: op. cit.
9 A. F l a k e r : Poetika osporavanja. Zagreb 1984, s. 30.
10 Postulat europeizacji i odrabiania zapnie w stosunku do literatur zachodnich by
jednym z waniejszych modernistycznych zaoe i pojawi si w niemal we wszystkich literaturach
sowiaskich tego okresu.
11 Primitivac i dete najintenzivnije doivljuju stvari. [...] Umetnik vraca devianstvo
stvarima: otvara vrata njihova unutranjeg ivota ljudima. U umetnosti je najintenzivniji doivljaj sveta. Umetnik dakle osea: doivljuje stvari onako slino kao primitivac. Ili onako slino
kao dete. Odatle ve stara komparacija izmedu umetnika i deteta. A. B. S i m i : Sabrana
djela..., s. 98.
12 Stanisaw Jaworski, analizujc poezj polskich ekspresjonistw, wykaza kilka aspektw
antyestetyzmu. Poza sfer rzeczywistoci przedstawionej ujawnia si on take w przeciwstawnym
wobec aktualnej tradycji uyciu okrelonych form gatunkowych lub innych rodkw literackich
oraz na paszczynie jzykowej w uyciu wyrazw niezgodnych z ich dotychczasowym
zastosowaniem, a przede wszystkim we wprowadzeniu w uwzniolajce konteksty wyrazw
kluczowych dla aktualnie obowizujcej tradycji literackiej. S. J a w o r s k i : Antyestetyzm w poezji
lat dwudziestych. W: W iersz i poezja. Wrocaw 1966, s. 45.

214

KRYSTYNA PIENIEK

turowych: Nove su stvari dolazile i one su im bile rune nove su stvari bile
nepoetine. [...] Pesme o tvornicama i modernom najvelegradskijem zivotu
mogu biti visoko nad pesmama o markizicama i menuetu.13 Modernistyczny
eskapizm, ucieczk od rzeczywistoci, zastpio utosamienie si ze sprawami
wiata. W praktyce twrczej Simie dokonywa! apologii dzi oraz wystpowa
w imieniu zbiorowoci14*. Wszystko to wpywao rwnie na powstajcy
projekt jzyka poetyckiego.
Negacj tradycyjnych wartoci, a nawet zdecydowane odrzucenie caego
dorobku poprzednich pokole, jeli przeszkadza w budowaniu przyszociowej
wizji czowieka1s, doprowadzi Simie do niemal futurystycznej skrajnoci.
Rozprawienie si z tradycyjnymi gustami i konwencjonalnym smakiem arty
stycznym uzna za moliwe dopiero wwczas, gdy pozabija si krytykw.
Kritike treba poubijati trzykrotnie nawoywa w artykule wstpnym
czasopisma Juris da sto pre prode vreme starih forma i dode vreme
novih forma16. Przytoczony postulat w najmniejszym stopniu nie hoduje
modernistycznym postulatom estetycznym, niesie natomiast spotgowane
przekonanie o moralnej odpowiedzialnoci poetw, jest wyrazem buntu
przeciwko skonwencjonalizowanym normom estetycznym czy artystycznym
oraz a priori sformuowanym poetykom, omiesza stereotypy i, wreszcie,
zwraca uwag na konieczno mylenia o kulturze, sztuce w kategoriach
zadania. Poprzez negacj, bunt, destrukcj wskazuje na wyczerpanie si
pewnego modelu i stymuluje dalszy rozwj kultury. Jednake taka postawa nie
prowadzi imicia do uprawiania literatury-gry, bekotu jzyka dada, lecz do
projektu nowego modelu literatury i kultury. Prymitywna pod wzgldem
formy i jzyka wypowied jest drastyczn, a wic i sugestywn negacj.
Obrazoburczy aspekt Simiciowskiego buntu, a nawet jego etyczne czy moralne
podejrzenia, naleaoby raczej interpretowa w kontekcie ruchw alter
natywnych i kontrkulturowych, aczkolwiek modelem w peni kontrkulturowym nie jest, gdy nie m a w nim totalnej negacji kultury 17.
Przekonanie, e zaczyna si inna, nowa sztuka, pojawiao si take we
wczeniejszych epokach, nigdy jednak opozycje midzy przeciwstawnymi
systemami nie byy tak powszechne i gbokie18. Dopiero pocztek XX wieku
13 A. B. Simi: Sabrana djela..., s. 4950.
14 Obydwa zabiegi w szczeglnym nasileniu wystpuj w artykule Jurif. Tame. s. 146-149.
13 Nita ljudi nisu tako luda izmislili kao postovanje tradidije. [...] Putam tradiciju na miru
ako mi ne smeta. Ako mi smeta pregazit u je. Razruiu stari ptrijarhalni oinski dom trebam na
njegovu mestu sazidati nove velebne dvore. Tame, s. 50.
16 Tame, s. 149.
11 N a alternatywnych aspektach awangardowego mylenia skupia uwag B. C z a p i k :
Rozwaania o alternatywnym aspekcie midzywojennej awangardy jugosowiaskiej. W: Studia
z jzykw i literatur narodw sowiaskich. Tendencje rozwojowe. Red. B. C z a p i k i E . T o k a r z .
Katowice 1991.
18 E. K u n i a : Z problemw wiadomoci..., s. 65.

KONCEPCJA JZYKA POETYCKIEGO. .

2 1 5

przynis reinterpretacj tradycji kulturowej w kategoriach systemu dychotomicznego, ktrej towarzyszyy dezintegracja i chaos. Ekspresjonistyczna idea
dionizyjskiego chaosu nie bya obca rwnie imiciowi: Danas je ono sto
se zove kultura nae zemlje nesto za sto stvarac moe sa ima samo pokret
ruenja. Nije to vrednosti izvrnuti na glavu. Izvrnute na glavu ove vrednosti
ostaju opet ono sto jesu: vrednosti koje nisu. tzv. vrednosti treba
iskoreniti.19 Remedium na pustk i duchow jaowo materialistycznej
cywilizacji stanowi miaa anarchia. Przyczyn czy usprawiedliwienie
zabiegw dezintegrujcych zastan estetyk Simie upatrywa w kryzysie
rzeczywistoci kulturowej. Ten jzyk negacji prowadzi do rozpadu obowizu
jcego wzorca, ale rwnoczenie proponowa odmienny kod odnawiajcy
duchowy aspekt kultury: Kultura je opta tenja ljudskog duha od njegova
prvog pocetka do danas.20
Powrt do pierwotnych, duchowych rde kultury dla caego nurtu
ekspresjonistycznego by zadaniem najwaniejszym. Filozoficzn poywk
dla wasnych teorii znalaz imi w monizmie spirytualistycznym. Sztuka
ponownie, po okresie realizmu, naturalizmu czy impresjonizmu, odzyskiwaa
warto sakraln, stawaa si jedyn religi21, gdy tylko jej jzyk mg
dociera do istoty bytu (Ducha) i wyraa prawd. Niemono poznania
transcendentnego sensu ycia ludzkiego imi rekompensowa deniem do
realizacji ziemskiego celu czowieczego bytowania, czyli tworzeniem kultury:
[...] transcendentalni smisao nasega zivota i zivota svega nepoznat je nama,
ljudima. [...] Ali, mi, ljudi, hoemo da imamo i jedan smisao posebno svoj,
ljudski, zemaljski. Smisao nas zemaljski je stvaranje kultur.22
Kultura jako sfera realizacji wartoci duchowych wykraczajcych poza
biologiczne potrzeby i jako przejaw swoistych waciwoci czowieka jest
przedmiotem refleksji wielu filozofw, szczeglnie przeciwnikw naturalizmu
i koncepcji kontynuujcych myl antynaturalistyczn. Wyjtkowe zblie
nie wtkw mylenia o kulturze obserwujemy u imicia i Heideggera,
s to oczywicie zbienoci natury typologicznej. Dokonane przez K ata
rzyn Rosner23 tumaczenie Heideggerowskiego stanowiska mogoby dob
rze przylega do imiciowskiej koncepcji filozofii kultury. W rozwaaniach
obydwu autorw kultura i wartoci maj zabarwienie wyranie negatyw
ne, ich uksztatowaniu przez histori towarzysz przejawy upadku, osabienia
ducha. Obudzenie ducha moe wyj jedynie od sztuki (a zwaszcza poezji)
i filozofii. Nadzieje wizane z poezj wypywaj z przekonania, i poeta ma
15 A. B. S i m i : Sabrana djela..., s. 146.
20 Tame, s. 145.
21 Tame, s. 102.
22 Tame, s. 145.
23 K. R o s n e r : Hermeneutyka jako krytyka kultury. Waiszawa 1991, s. 86 -98.

216

KRYSTYNA PIENIEK

dostp do bycia przez jzyk i szczeglnie uksztatowan wraliwo. Pod tym

przekonaniem podpisuje si zarwno Simie, jak i Heidegger.
Wedug Simicia cay wszechwiat jest yw i wewntrznie czynn jednoci,
a wszelkie formy przyrody s przejawem Ducha: [...] sve ove stvari su forme
boanskoga, forme Ducha24. Pojmowanie wiata jako harmonijnego uniwersum pocigao za sob konsekwencje z zakresu filozofii jzyka. Jzyk stanowi
bowiem cznik midzy poszczeglnymi elementami, rzeczami, bytami wiata.
Przy czym przewag nad zwerbalizowan realizacj ma jzyk niewerbalny oraz
najbardziej skondensowany wyraz emocji k r z y k : Vrisak je danas
jedini glas stvaralackog Duha kultur, vrisak boli i vrisak bes. Vrisak kojemu
je telo rec i zvuk i kamen i pokret i boja. Vrisak, jedini mogu da otvori usi
ljudi koj ne znaju da postoji D uh.25 Kosmos jawi si Simiciowi jako
przemawiajcy ,jzykiem najbardziej abstrakcyjnym, .jzykiem muzyki:
Gootinja svih stvari: celoga sveta je zvuk.26
Rozwaania Simicia nad jzykiem i komunikacj bliskie s pogldom
romantykw. Z zaoe romantycznych wywodzi si zapewne przekonanie, e
pierwotnym jzykiem wszechwiata jest muzyka. W romantycznej oraz symbolistycznej teorii i praktyce correspondances dochodzio do wyjtkowego
wyzyskiwania wrae dwikowych. Na swoisty jzyk jzyk bez sw za
pomoc ktrego uniwersum przemawia do czowieka i w ktrym czowiek
odpowiada uniwersum, zwraca uwag np. Schleiermacher. Sposb kontaktu
czowieka z uniwersum to niejako wyszy chr, ktry we wasnym wzniosym
jzyku odpowiada na wyzywajcy gos27. Przekonanie o mowie natury i jej
harmonijnym brzmieniu rozwija take ekspresjonizm. Kandinsky mwi
0 wewntrznym dwiku i wewntrznej koniecznoci obrazw wicych
je z artyst i natur, Bliimmer o rytmie jednakowo poruszajcym jego utwory
1 kosmos. Nagminnie odwoywano si do wzorca muzyki, ale ta, co najmniej
od czasw Schopenhauera, a wspominano te Pitagorasa, bya nosicielk
zasady wszechwiata: liczby, lepej woli, nagiego uczucia, nagiej duszy i tak
dalej.2829
Zdaniem imicia tylko poeci maj zdolno wsuchiwania si w mow
rzeczy i porozumiewania si z Duchem. S szczeglnie wyposaeni jzykowo
i zyskali uprzywilejowany dostp do bytu: ,.Stvaralaki D uh kultur [...]
postoji u unutraSnjosti najredih. U unutranjosti onih koji ga cuvaju, prenose
iz jednog odsecka vremena u drugi odseak, i ne dopustaju da umr pod
udardm a materialnog sveta. [...] Nosai Duha, stvaraci.20 Poeta m a wic
24 A. B. S i m i : Sabrana djela..., s. 97.
25 Tame, s. 146.
26 Tame, s. 101.
27 B. A n d r z e j e w s k i : Przyroda i jzyk. WarszawaPozna 1989, s. 116.
28 E. K u m a : Z problemw wiadomoci..., s. 93.
29 A. B. Simi: Sabrana djela..., s. 146.

KONCEPCJA JZYKA POETYCKIEGO...

2 1 7

wedug imicia zdolno poznania przedestetycznego, moliwo dotar

cia do sfery wiadomoci ycia i wyraania przedwerbalnych impulsw. Poeta
dostrzega i syszy to, co dla innych jest niedostpne. Odgrywajc rol posaca
sztuki, poprzez jzyk poezji wprowadza w wiat wewntrzny i prawdziwy.
Gwnym nonikiem treci ycia wewntrznego, dostpnym w poezji, jest
sowo. Zgodnie z koncepcj romantyczno-symboliczn, a w znacznej mierze
i ekspresjonistyczn, sowo poezji wyrnia si cechami metafizycznymi.
Wyrasta z kosmicznej prajednoci, umoliwia magiczny kontakt mwcy ze
rdem, zanurza rzeczy trywialne ponownie w tajemnicy ich pochodzenia
i ujawnia ukryte analogie poszczeglnych ogniw bytu. To historyczno jzyka
oddala sens od jego rda, dlatego potrzebna jest procedura rozjaniania,
kierujca wstecz pytanie o sens pierwotny. Istota sw wyrasta z jednej
strony ze wiata przeywanego: Htijui izrei stvari, on (poeta) trai onu
rije koj je ne samo po znaenju nego i po slici i po zvuku najblia stvari.
Umetnik koji ivi s rijeima upozna i duu i tijelo rijei30; z drugiej za strony
ze zdeterminowania tradyq: artysta ne moe samovoljno da mijenja iii
osakauje jezik, koji je stvoren genijem bezbrojnih kroz bezbrojna stoljea
i u kojem je svaki oblik rijei odreden nekim zakonima31.
We wczeniejszych wypowiedziach dotyczcych koncepcji poezji i jzyka
poetyckiego Simi postulowa poezj, ktra przekazuje jedynie magiczne
brzmienia ducha kultury krzyk. Ne postoje nikakve zapovedi gramatike iii
sintakse. Moe da postoji samo potreba te gramatike iii sintakse kao sredstva
koj treba stvarac. Ne postoji ni onaj t. zv. stil koji se toliko trai i o kojemu se
toliko govori t.j. ta dobro ispunjena zapoved gramatike i sintakse. Najbolji stil
ne m ora da znai potpuno nita. Mi emo se ako treba izraavati tako da niko
nee moi da nade ikakvu uspomenu na vu gramatiku iii kakav t.zv. onaj
stil. M i emo ako treba zavristati u neartikulovanim glasovima kao
ivotinje.32 Emfatyczna zapowied rezygnacji z rzeczowego, gramatycznego
i logicznego porzdku m a uatwi przekazanie treci o charakterze irrac
jonalnym i anormalnym, na granicy czy poza granic zrozumiaoci, ktre nie
zostayby odkryte na drodze rozwanej, zaplanowanej twrczoci. Ponownie
naleaoby chyba zwrci uwag na alternatywny, kontrkulturowy charakter
Simiciowskiego buntu, na postulat wszechogarniajcej anarchii. Z deformacji,
zniszczenia, ktrymi rzdzi potga ducha, wyania si nowy wiat poetycki
i jzykowy. Celem wiadomych de poetyckich ma by wzmoenie ekspresji
jzykowej za cen rozlunienia wszelkich rygorw. Aby poszerzy moliwo
ekspresji poeci pragn przywrci jzykowi jego moc sprawcz i zdolno
wywoywania szokw emocjonalnych, a to oznacza m.in. odrzucenie rozlew30 Tame, s. 254.
31 Tame, s. 254255.
32 Tame, s. 148.

218

KRYSTYNA PIENIEK

noci liryki modernistycznej, odnowienie sownictwa poetyckiego, skupienie si

na wewntrznej organizacji przekazu.
Jzyk poetycki spenia inn funkcj ni jzyk codziennej komunikacji
i poznania racjonalnego, rzdz nim inne prawa33. Koncepcji jzyka poetyc
kiego Simie powici, wydrukowany w 1923 roku, artyku Tehnika pjesme.
Koncepcja ta wyrasta z praktyki poetyckiej, uksztatowanego wiatopogldu
ekspresjonistycznego (wykazuje on podobiestwa z pogldami Kandinskyego
i Holza zrodzonymi w krgu Der sturm) oraz zainteresowa problematyk
teoretycznoliterack. Szczeglny przedmiot zainteresowa Simicia stanowia
etymologia, a wic poszukiwanie pierwotnych znacze sw i wizanie ich
z natur. Zdaniem Simicia sowo poetyckie musi by wewntrz rzeczy, musi
w sposb sensualny i etymologiczny wynika z rzeczy, z wntrza wiata na
tury. Rozwaania poety dotycz funkcji sowa w tekcie poetyckim, sposo
bw wchodzenia sw we wzajemne zwizki i, co za tym idzie, zmiany lub
utraty znaczenia w zalenoci od kontekstu. Przede wszystkim jednak zaj
si Simi problemem porzucenia wiersza metrycznego na rzecz rytmiki
wynikajcej z samej treci. Teori techniki wiersza jak si wydaje zdo
minowaa jednak wiadomo ekspresjonistyczna. Simi wyranie akcentuje:
Za svaku temu nije svaki ritam.34 Z waciw sobie tendencj do myle
nia opozycyjnego wyrnia rytm ekspresywny i mechaniczny. Mechaniczn
rytmik charakterystyczn dla melodyjnej, muzycznie waloryzowanej poe
zji modernistycznej odrzuca na korzy rytmu ekspresywnego, zawsze
innego dla innego tematu. Rytm moe by ekspresywny lub mechaniczny
niezalenie od tego, czy wiersz jest metryczny czy wolny. Wiersz wolny nie jest
bowiem wierszem dowolnym, bez jakiegokolwiek uzasadnienia formy.
Dzieo sztuki stanowi now rzeczywisto, w ktrej to, co zawiera (forma), i to,
co w niej zawarte (tre), tworzy nierozerwaln i wzajemnie si przenikajc
organiczn cao. Burzliwy tok ycia, atmosfer niepokoju trafnie moe
przekaza jedynie rytm ekspresywny, ucieleniajcy nowy sposb ycia,
nieustannego ruchu, popiechu, chaosu: Ako ritam treba da bud ekspresivan
a ne mehaniki, onda su svi zahtjevi da ritam bud (uvijek) melodiozan,
muzikalan, sasvim neopravdani. emu glatkoa ondje gdje bas treba hrapavost, lakoa gdje bas treba teina? Nije isti ritam valcera i valjanja kamena.
I sve sto velim o ritmu vrijedi i za sam zvuk vokala i konsonanta jedne rijeci.
Mnogi trae uvijek zvuenost; no emu zveka ondje gdje je potrebna tiina iii
utanje? Nije dakle najidealniji nego kadikad najrdaviji stih koji samo zvoni,
zvuci, zveci i jci.35
33 Naukowe drenie wiata Simi odczuwa jako ograniczenie i zatracenie jego tajem
niczoci. Alternatyw miao by rozszerzenie wadzy wyobrani.
34 A. B. S i m i : Sabrana djela..., s. 328.
35 Tame, s. 328 329

KONCEPCJA JZYKA POETYCKIEGO...

2 1 9

Koncepcja jzyka poetyckiego nie moe pomija kwestii rymu. I on jed

nak zosta organicznie scalony z treci. Nie jest to rym polegajcy na
dwikowej zgodnoci leksemw, raczej na orkiestracji elementw sowa.
W poetyce ekspresjonistycznej rym przesta odgrywa rol czysto kompozy
cyjn, stajc si wykadnikiem zwizkw midzy zdaniami, tzn. mia wsp
brzmieniem czy zdania sobie odpowiadajce: Dvije rije koj se rimuju, moraju biti u naroitoj relaciji pa da njihovo rimovanje bud opravdano. Rijeci treba da se rimuju onda kad se rimuju stvari. Rima je kao
jek i odjek. [...] Ako se dvije stvari ne podudaraju, zasto da se podudaraju u zvuku? Njihov disakord e bolje biti izraen disakordom nego akor
dom rima.36 Do najwaniejszych postulatw formalnych Simicia naley
wic zerwani z tradycyjn, regularn strofik i wersyfikacj, zerwanie z kon
wencjonalnymi ukadami systemowymi wiersza, rymem, regularnoci po
dziau stroficznego i podporzdkowanie wszelkich chwytw treci. Sowo,
jako podstawowy element wiata poetyckiego, miao by uniezalenione od
a priori przyjtych poetyk sformuowanych, ale take od struktury logicz
nej i gramatycznej zdania. Refleksja teoretyczna Simicia, dotyczca jzyka
poetyckiego i sposobw jego odnowy, wypywa z przekonania, e ustalony
przez konwencje, podlegajcy logicznej i racjonalnej strukturze jzyk komu
nikacji spoeczno-kulturowej nie wyzyskuje potencjau adunku ekspresyjnego
(i moliwoci poznania), jakim czowiek i ksztatowany przez niego jzyk
dysponuj. To wanie funkcja ekspresywna stanowi punkt najwikszego
zblienia sztuki i jzyka37. Dla Simicia, tak jak i dla wizanego z literackim
ekspresjonizmem Benedetto Crocego, sztuka oznacza aktywno duchow.
Dziki nim w tym samym czasie intuicja i eksoresja (ktre s tym samym)
zyskuj pen realno. Twrczy akt ekspresji intuicji jest sztuk, szcze
glnym typem poznania.
Koncepcja poezji i jzyka poetyckiego Antuna Branka Simicia jak si
wydaje w znacznym stopniu zostaa zdeterminowana wyobraeniami
o kulturze zastanej i kulturze postulowanej. Podstawowe wyznaczniki tej
koncepcji zrekonstruowano na podstawie manifestw i krytyki poetyckiej. Jest
w tych tekstach wiele egzaltacji, ale rwnoczenie stanowi one doskona
ilustracj wiadomoci (take estetycznej) autora. Rol czynnika dysfunk
cjonalnego odgrywa stale obecny w refleksji, wzorzec poezji modernistycznej.
Pasji negowania towarzyszy denie do poznania, zdobywania nowych treci
poprzez odnowienie jzyka. Ten odnowiony jzyk jest przede wszystkim
przeciwstawiany uksztatowanemu przez kultur jzykowi spoecznej komuni
kacji, tak jak przeciwstawia si jzyk twrczy i ywy jzykowi martwemu.
36 Tame, s. 331332.
31 W. T a t a r k i e w i c z : Sztuka i jzyk: dwa wieloznaczne wyrazy. Studia Semiotyczne 1970, T. 1, s. 21.

220

KRYSTYNA PIENIEK

Wiele wtkw mylenia Simicia zblia si do pierwszej znanej formuy

mwicej o jzyku poetyckim, formuy Giambattisty Vico: jzyk poetycki
jest pierwotnym, naturalnym jzykiem czowieka; nie ogranicza si do ja
kiej klasy tekstw; nie jest fikcj, gdy wyraa jedyn moliw dla czo
wieka prawd; jego rdem s silne uczucia i wyobrania, a charaktery
styczn cech obrazowo38. Naczelnym hasem i zadaniem by dla Simicia powrt do pierwotnych, duchowych rde kultury. Ich uwzgldnienie
w koncepcji kultury pocigao za sob zmian koncepcji jzyka poetyckiego,
ktrego gwny skadnik miao stanowi magiczne sowo, nawizujce utra
cony kontakt z bytem, a jego struktury miaa cechowa ywa, odczuwalna
forma wewntrzna. Dla wyraenia rnych stanw ycia duchowego Simi,
podobnie jak inni przedstawiciele awangardy, poszukiwa maksymalnie pojem
nych i adekwatnych rodkw jzykowego wyrazu. Jego koncepcj jzyka
poetyckiego zdeterminoway uwarunkowania kulturowe i postulowana wizja
kultury. W ramach, proponowanej przez Smiicia, dionizyjskiej wersji jzyka
mieci si take koncepcja innych awangardowych twrcw. Wszyscy oni
poszukiwali antidotum na skonwencjonalizowane formy sztuki i ycia spo
eczno-kulturalnego w odnowieniu jzyka, z ktrym wizali nadziej na
zbawienie wiata.
38 M. R. M a y e n o wa : Jzyk poetycki. W: Sownik literatury polskiej X X wieku. Wroc
awW arszawaKrakw 1992, s. 423. Zob. te t a : Teoria jzyka i poezji na terenie romaskim
(S . Vico i J . J . Rousseau). W: Jzyk i poezja. Z dziejw wiadomoci XVIII wieku. Wroc
aw 1970.

Krystyna Pieniek
THE CONCEPTION OF POETIC LANGUAGE
IN ANTUN BRANEK SlM l REFLECTION
Summary
The aim of the paper is the recreation of A. S. Simi conception o f poetic language formed on
the basis of metapoetic texts of Croatian expressionist. The conception referred to possibility of
communication with cosmos and transformation of man and world by means of this language,
which was supposed to realize the most comprehensively particular tasks in verbal version:
emotional, alogical and abstract scream-sound. The poetry created on the basis of this language
was simultaneously the creating of new units and new reality.

KONCEPCJA JZYKA POETYCKIEGO...

221

K rysbna Pieniek
LA CONCEPTION DE LA LANGUE POTIQUE
DANS LA RFLEXION DE ANTUN BRANKO SlMI
Rsum
Le but de larticle est la reconstruction de la conception de la langue potique de A. B. Simi.
La base de son laboration ont t les textes mtapotiques de lexpressionniste croate. La
conception de la langue potique de Simi concernait les possibilits de communication avec le
cosmos et la transformation de lhomme et de lunivers laide de cette langue. La langue postule
devait raliser pleinement les objectifs souhaits dans la version non-verbale: tre un cri-son
motionnel, illogique et abstrait. La posie cre dans cette langue serait en mme temps la
cration de nouveaux organismes et nouvelle ralit.