chemia

praktyczna
Z zawodu chemik. Z pasji popularyzator nauki. Z charakteru
nieugity bojownik o prawd.
onierz AK, powstaniec warszawski. W czasie czynnego ycia zawodowego kierownik Pracowni Bada Jakoci Powok w
Instytucie Mechaniki Precyzyjnej. Autor wielu prac naukowych
i ponad 50 ksiek popularnonaukowych. Na tych publikacjach wychoway si ju 2 pokolenia chemikw. Ju od 1952 roku pisze do Modego Technika.

statnim razem pomie

spenia rol detektywa
i pozwoli nam wykry
kilka pospolitych metali.
Dzi do pomienia w roli detektywa docz pereki. Ale
bez obaw, nikomu z rodziny
nie uszkodzimy adnej pereki z ulubionego sznura. My,
chemicy, pereki odpowiednie do naszych celw analitycznych wykonamy sami.
Ale wanie te chemiczne
pereki musz y w bardzo
cisym zwizku z pomie-

Stefan Skowski

Pomie pomieniowi nierwny

Stefan Skowski
TEKST

REDNIO

TRUDNY ! ! !

d
e
d
c
c

1
Najpopularniejsze w laboratoriach palniki gazowe
A Bunsena
B Mekera

58

niem. Moe to by pomie ktrego z popularnych gazowych palnikw albo lampki spirytusowej.
Jednak zanim przystpimy do dowiadcze, musimy koniecznie pozna geografi pomieni, a wic
strefy redukujce, strefy utleniajce i rozkad temperatur w caym pomieniu.

W obu palnikach
a doprowadzenie gazu
b dysza
c dopyw powietrza
d kominek
e w palniku Mekera nasadka rozdzielajca pomie

BUNSEN

MEKER

Najpopularniejsze w laboratorium dwa palniki

gazowe nazwy zawdziczaj swoim konstruktorom.
Byli nimi bardzo znany fizykochemik niemiecki Robert
Bunsen i szwedzki chemik Olaf Meker. Ich konstrukcji

1680 C
0

1650 C
C

palniki widzimy na rysunku 1 . Po le0

1660 C
0
wej stronie jest palnik Bunsena, a po
1540 C
prawej Mekera. Zasilajcy je gaz, ziem0
1550 C
ny albo propan-butan, doprowadzamy
B
f
0
0
0
rurk a, a wylot tej rurki zakoczony
1560 C
1660 C
1670 C
0
b
jest dysz b, powietrze dopywa przez
0
1570 C
1540 C
D D c
otwory c. W czci d nazywanej komin0
0
0
0
1450 C
1680 C
1670 C
e
520 C
kiem dochodzi do wymieszania si gazu
0
0
1720 C
0
1720
C
a
350 C
z powietrzem. Przez otwory c powietrze
0
1770 C
jest zasysane silnym strumieniem gazu
0
A
A
0
1775
C
300 C
uchodzcego z dyszy b. W palniku prawym, Mekera, widzimy dziwne zakoczenie to kominek d zakoczony nasadk e. Tworzy j krtka rurka, ktrej
rednic na grze wypenia siatka. Jej
3
zadaniem jest rozdzielenie pomienia na
kilkadziesit maych pomyczkw.
Strefy utleniajce i redukujce oraz rozkad temperatury w pomieniach palW ten sposb wzrasta powierzchnia
nika Bunsena i Mekera. Objanienia w tekcie.
pomienia o najwyszej temperaturze,
Przeniemy wic wzrok na barwny rysunek tego
o czym bdziemy zaraz mwili. Teraz tylko rzut oka na
rysunek 2 . Wida na nim, e metalowa siatka nie gasi, samego pomienia. Duymi literami A, B, A oznaczony
ale przecina pomie. Wanie to zjawisko wykorzystane jest wewntrzny stoek pomienia. Jak widzimy z rysunku lewego, ten stoek odznacza nisk temperatur.
jest w tym palniku.
Dlaczego? Bo w tej czci pomienia jest nadmiar gazu
przy znacznym deficycie powietrza. Dlatego nastpuje
w nim rozkad czsteczek wglowodorw, a wydzielajce si czstki wgla silnie ogrzane wiec.
Powracamy teraz do zjawisk fizykochemicznych
omawianych w zeszym miesicu. Dalej mamy przed
oczami kolorowy rysunek pomienia palnika Bunsena.
Stoki oznaczone duymi literami A, C, A i A, D, A to
dwa niewiecce stoki. Tu zachodzi cakowite spalanie gazu. Efektem tego jest odpowiednio wysoka temperatura. Natomiast may stoek D, B, D tworzy si tylko przy niedostatecznym dopywie powietrza.
Podobny rozkad temperatur wystpuje i w pomieniu palnika Mekera z tym, e dziki nasadce strefy
najwyszej temperatury ma znacznie wiksz rednic
ni w palniku Bunsena.
Podzia na strefy
Teraz poznamy rne strefy pomienia palnika
Bunsena. Powracamy do rysunku 3 . Przeledzimy jako stref w pomieniu palnika Bunsena oznaczonych
maymi literami.
strefa a tu panuje niska temperatura odpowiednia
do badania lotnych w tych warunkach substancji
barwicych pomie na rne kolory,
strefa b odznacza si najwysz temperatur,
2
strefa c to dolna cz pomienia utleniajcego. Wanie w tej strefie bdziemy utleniali rne substancje
Metalowa siatka przecina pomie gazowy
rozpuszczone w perekach,
strefa d to grna cz pomienia utleniajcego. Tutaj
Przejdmy teraz do spraw najwaniejszych,
prowadzi bdziemy wymagajce wysokiej temperaa wic do budowy i jakoci samego pomienia. Przecie
tury reakcje utleniania midzy innymi substancji rozdopiero wtedy, gdy poznamy jego wszystkie strefy
puszczanych w perekach,
najgortsze, redukujce i utleniajce, bdziemy mogli
strefa e to dolna cz pomienia redukujcego. Suy
zaprzc do pracy nasze pereki-detektywy.
ona do redukowania substancji rozpuszczonych
Na rys. 3 widzimy budow i rozkad temperatuw perekach,
ry w pomieniach znanych ju nam palnikach Bunsena
strefa f to grna cz pomienia redukujcego. To
i Mekera. Zacznijmy od pomienia palnika Bunsena.
ona tworzy wieccy szczyt ponad ciemnym stoPo lewej stronie mamy podany rozkad jego temkiem i zawiera duo nieopalonych czstek wgla
peratur, w rnych partiach pomienia. Trzeba przyi dlatego odznacza si waciwociami silnie redukuzna, e jest ona bardzo dua, bo siga od 300C do
jcymi. T stref bdziemy wykorzystywali do redu1580C. Ale temperatura to jeszcze nie wszystko, co inkcji metali zatopionych w perekach.
teresuje chemika w chwili, gdy chce przeprowadzi re59
Podobne strefy wystpuj i w palniku Mekera.
akcj redukcji czy utleniania.

Tabela 1.

Barwienie pomienia

Barwa

Odcie

Pierwiastek

Purpurowy,
karminowy

Stront

Sr

Czerwona

Purpurowy

Lit

Li

Czerwona

Ceglasty,
pomaraczowy

Wap

Ca

ta

Intenstywny

Sd

Na

tawy

Bar

Ba

tawy

Molibden

Mo

tawy

Bor

Szmaragdowy

Mied

Cu

Zielona

Niebieska

Bladoniebieskawy Fosfor

Niebieskawy

Cynk

Zn

Lazurowy

Mied

Cu

Lazurowy

Chlor

Cl

Uwagi
Wszystkie mineray strontu, powodujce zabarwienie pomienia,
daj pozostao, ktra po zadaniu kropl wody daje reakcj
zasadow (czerwony papierek lakmusowy robi si niebieski)
W odrnieniu od mineraw strontu wypraona pozostao
nie daje reakcji zasadowej
Wikszo mineraw wapnia powoduje zabarwienie pomienia
dopiero po zadaniu kwasem solnym. Cz mineraw, powodujcych
zabarwienie pomienia, daje pozostao, ktra po zadaniu kropl
wody daje reakcj zasadow (czerwony papierek lakmusowy
robi si niebieski)
Reakcja bardzo czua; wykonanie jej wymaga wielkiej uwagi.
Wystarcza bowiem bardzo drobna domieszka, aby zabarwi pomie
Zabarwienie pomienia powoduj tylko wglany i siarczany, ktre daj
pozostao z reakcj zasadow. Krzemiany i fosforany, zawierajce
bar, nie barwi pomienia. Zabarwienie pomienia wyraniej wystpuje
na materiale uprzednio wyarzonym w pomieniu redukujcym
Zabarwienie pomienia powoduj tylko zwizki siarkowe i tlenowe
Przewana cz mineraw boru barwi pomie po uprzednim
potraktowaniu stonym kwasem siarkowym i metanolem CH2OH
lub mieszanin z rwn iloci topnika Turnera*
Pomie jest barwiony na szmaragdowo tylko przez tlenki
miedzi, zwizki chloru powoduj zabarwienie lazurowe
Uzyskuje si tylko po uprzednim potraktowaniu prbki kwasem
siarkowym. Reakcja nietypowa
Zabarwienie ukazuje si zazwyczaj jako barwne smugi na tle pomienia
Lazurowe zabarwienie pomienia powoduj tylko chlorki miedzi.
Chcc otrzyma takie zabarwienie, naley minera miedzi potraktowa
kwasem solnym
Zabarwienie typowe dla chlorkw miedzi. Mineray chloru bada si
w mieszaninie z tlenkiem miedzi CuO

* Topnik Turnera to: 1 g fluorytu CaF2, 4 g kwanego siarczanu potasu KHSO4

Skadniki trzeba zmiesza i stopi

TERAZ

60

BARWIMY

POMIE

Zanim dojdziemy do samych pereek, przyjrzyjmy

si tabeli 1. Podaje nam ona, w jakich warunkach, na
jaki kolor i odcie barwi pomie pospolite metale.
eby teraz nasze dowiadczenia z barwieniem
pomienia mogy by zrealizowane, musimy dokadnie
pozna w praktyce strefy pomienia palnika Bunsena,
rysunek 3 . Pamitajmy, efekt uzyskamy tylko wtedy,
gdy badany przedmiot, konkretnie metal, wprowadzimy w stref a.
Patrzc na tablic 1, ju moemy wytypowa atwopalne krliki dowiadczalne. Bd nimi na pewno
mied, cynk, molibden. Jak wynika z naszej tabeli,
mied moe barwi pomie na szmaragdowo, ale te
i na lazurowo.
Zaczynamy od lazuru. Potrzebny nam bdzie kawaek grubego drutu miedzianego albo taka blaszka.
Pamitajmy o wietnym przewodnictwie cieplnym tego
metalu. Dlatego musimy koniecznie drut czy blaszk
trzyma szczypcami. Kocwk drutu albo blaszki miedzianej czycimy do poysku drobnoziarnistym papierem ciernym. Zanurzamy do 10% kwasu solnego i od
razu wprowadzamy do strefy a pomienia palnika. Na
kilka sekund pomie zabarwi si na lazurowo. Z uzyskaniem barwy szmaragdowej bdzie troch trudniej,
bo przed wprowadzeniem do pomienia palnika na miedzi musimy wytworzy powok tlenkow. Jedyna do
tego prowadzca droga to utlenianie elektrolityczne,
rysunek 4 .

Zlewk napeniamy 1520% wodnym roztworem

wodorotlenku sodu NaOH i ogrzewamy do 90C. Teraz
zawieszamy oczyszczony przedmiot miedziany i czmy
go z biegunem + prostownika. Na przeciwlegej stronie zlewki mocujemy paeczk wgow poczon

NaOH

Najprostszy ukad do elektrolitycznego utleniania miedzi

1 blaszka miedziana
2 paeczka wglowa
3 prostownik 6 V
Zlewka napeniona jest wodnym roztworem NaOH ogrzanym do 90C

z biegunem prostownika. I ju rozpoczyna si elektroliza, ktr prowadzimy przez 5 minut. Po tym czasie
przedmiot miedziany pokryty jest ju dosy grub warstewk czarnego tlenku CuO.
Po dokadnym umyciu i wysuszeniu mied pokryt warstewk tlenku wprowadzamy do strefy a pomienia palnika. Trudy utleniania wynagrodzi nam uzyskany pikny szmaragdowy kolor.
Teraz przysza kolej na cynk. Nie spodziewajmy
si fajerwerkowych efektw, bo ten metal zabarwia na
niebiesko nie cay pomie, a pojawi si tylko niebieskie smugi. Oczyszczon do poysku blaszk albo drut
cynkowy wprowadzamy do strefy a pomienia palnika.
Uzyskany efekt bdzie dosy skromny.
Pozosta nam jeszcze molibden. Wbrew pozorom
zdobycie kawaeczka drutu molibdenowego nie jest
wielkim problemem. Przecie to wanie z molibdenu
wykonywane s w arwkach elektrycznych pionowe
wsporniki, na kocu ktrych poziomo zawieszona jest
skrtka (arnik) wolframowy.
Taki molibdenowy drucik zanurzamy do gorcego stonego kwasu siarkowego H2SO4 i wprowadzamy do strefy a pomienia palnika. Wytworzone w pomieniu siarkowe zwizki molibdenu zabarwi pomie
na kolor tawozielony.
NA

HORYZONCIE

BORAKS

Do nastpnych dowiadcze prowadzcych ju

do otrzymania pereek chemicznych detektyww, potrzebny nam bdzie boraks. Jego chemiczna nazwa to
czteroboran sodu, wzr Na2B4O7 10H2O, a jego posta
to biay, uskowaty proszek.
eby pozna bliej waciwoci boraksu, odrobin tego biaego proszku nasypujemy na kawaek blachy i powoli j ogrzewamy palnikiem. Ju po kilku sekundach biay proszek topi si, puchnie i jak gdyby zaczyna wrze. W kocu wszystkie to objawy ustaj,
a na blaszce zostanie szklista, poyskliwa plama. Reakcj, jaka zasza po ogrzaniu boraksu, mona zapisa tak:
temp.
Na2B4O7 10H2O

>
Na2B4O7 + 10H2O
uwodniony

bezwodny

Tak wic nastpio odwodnienie. Od kadej

z czsteczek boraksu wyparowao 10 czsteczek wody.
Wanie taki bezwodny boraks jest surowcem do wykonywania pereek detektyww.
Jeeli mamy palnik gazowy albo dysponujemy
piecem wglowym, moemy wykona nastpujce dowiadczenie: w pomieniach palnika albo pieca ogrzewamy do czerwonoci pasek stalowej blachy, umieszczamy na niej przygotowany skrawek mosidzu, a potem cao dalej silnie ogrzewamy. Najprawdopodobniej mosidz stopi si, ale po nachyleniu paska blachy
spynie z niej, nie pozostawiajc ladu.
Wobec tego nasze nastpne dowiadczenie wykonajmy w inny sposb. Ogrzany do czerwonoci pasek
blachy stalowej posypmy obficie boraksem i gdy boraks
przestanie si ju pieni (zeszkli si), pomy na to
miejsce skrawek mosidzu. Cao przysypujemy jeszcze boraksem i ponownie ogrzewamy. Tym razem ju po
chwili mosidz stopi si, rozleje i zwie ze stal.
Ostudmy nasz prbk i dokadnie j obejrzyjmy. Teraz mosidz rozla si na stali i wietnie si z ni
zwiza. To wanie temu zwizaniu si pomg boraks.
To on rozpuci w sobie zarwno tlenki elaza, jak i mo-

sidzu, a przez to umoliwi spojenie si tych metali.

Warto tu zapamita, e utlenione powierzchnie metali
nie mog si trwale czy.
Bez boraksu nie ma mowy o lutowaniu stali mosidzem, miedzi czy srebrem.
Dziki zdolnociom rozpuszczania w sobie tlenkw metali i wizania si z nimi, boraks jest podstawowym skadnikiem emalii, czyli szkliw, nakadanych na
wszelkie wyroby metalowe.
Sprbujmy teraz silnie ogrza kawaeczek miedzi. Gdy bdzie ju czerwony, posypmy go boraksem.
Po znanym ju burzliwym pienieniu si, kawaeczek
miedzi zostanie pokryty gadk szklist warstewk.
A gdy ten ju ostygnie, przyjrzyjmy si uwanie barwie
szkliwa pokrywajcego miedzian blaszk.
Jaka jest jej barwa? czerwona.
Ale skd wzia si ta barwa?
Albo inaczej: co dzieje si podczas ogrzewania
miedzi w normalnej atmosferze?
Oczywicie jej powierzchnia si utlenia.
I to wanie te tlenki rozpuszcza w sobie na gorco stopiony bezwodny boraks. I tak okazuje si, e
boraks ma dla nas podwjne znaczenie analityczne
i techniczne.
Jednym z praktycznych zastosowa technicznych boraksu jest rozpuszczanie tlenkw metali podczas ich czenia na gorco, czyli podczas czenia metali tzw. lutami twardymi (stopy miedzi i srebra).
Ale to rozpuszczanie tlenkw w stopionym boraksie ma i inne znaczenie techniczne. Na przykad wykorzystujc stosunkowo nisk temperatur topnienia
boranw rnych metali, mona metod stapiania boraksu z odpowiednimi solami metali otrzymywa barwne, niskotopliwe szkliwa, nadajce si do wielu prac
zdobniczych (emalierskich).
A teraz czas ju sprawdzi, czy dany metal jest
np. chromem, niklem albo kobaltem?
Innymi sowy, co zrobi, eby dowiedzie si,
czy dany kawaek stopu zawiera dajmy na to, mied,
mangan albo elazo?
Odpowiedzi na tego typu pytania moe nam
dostarczy wanie nasz detektyw, czyli tak zwana pera boraksowa, a cilej biorc, jej barwa.
W zalenoci od obecnoci badanego metalu
i trzymania jej w pomieniu utleniajcym czy te redukujcym, pera boraksowa moe przybiera barw szar, brunatn, zielon, niebiesk, fioletow i czerwon.
Wyjanijmy najpierw dokadnie, co to takiego
waciwie jest ta pera boraksowa.
Wemy kawaek drucika stalowego i zagnijmy
na jego kocu malekie oczko. Koniec drucika ogrzewajmy w pomieniu palnika do czerwonoci i szybkim
ruchem zanurzmy go w przygotowanym obok sproszkowanym boraksie.
Po uniesieniu w gr, na oczku drutu pozostanie
przylepiona grudka boraksu. Wprowadmy j do pomienia i ogrzewamy. Grudka pocztkowo ronie, puchnie, nastpnie znw kurczy si, topic na szklist mas. Za pierwszym stopieniem w oczku drucika utworzy
si tylko maleka kuleczka. eby j zwikszy, zanurzamy j na gorco w boraksie i ponownie ogrzewamy.
Po 23 takich manipulacjach, w oczku drucika uformuje
si spora szklista, przezroczysta i bezbarwna kropelka.
Wanie tak kropelk nazywamy per boraksow. Za
miesic pereki bysn ca gam barw i odcieni. !

61