GEOGRAPHY AND TOURISM, Vol. 1, No.

1 (2013), 77-83, Semi-Annual Journal

Copyright by Kazimierz Wielki University Press, 2013. All Rights Reserved. http://geography.and.tourism.ukw.edu.pl

Marek Sowiski

Politechnika Poznaska, Instytut Inynierii rodowiska

Adres do korespondencji: marek.sowinski@put.poznan.pl

Wykorzystanie grskich rzek Karpat Wschodnich

do transportu drewna wbyej monarchii Austro-Wgier
Use ofmountain rivers in the East Carpathians
for timber transport in the former Austro-Hungarian monarchy

Streszczenie: Transport drewna na terenach grskich, ktry odbywa si aktualnie przy udziale cikiego taboru samochodowego, wie si zdaleko posunit dewastacj rodowiska szczeglnie wraliwego na zakcenia rwnowagi przyrodniczej. Wniedalekiej przeszoci (wXIX ipierwszej poowie XXwieku), pomimo intensywnej gospodarki lenej, problem
ten by rozwizywany skutecznie poprzez wykorzystanie transportu wodnego. Wreferacie omwiono technologi spawu
drewna, przedstawiono lokalizacj obiektw pitrzcych, tzw. klauz, wKarpatach Wschodnich iich rozwizania konstrukcyjne oraz scharakteryzowano stron organizacyjn spawu ze szczeglnym zwrceniem uwagi na specyfik pracy
flisakw karpackich, tzw. kiermanyczy, trudnicych si tym niebezpiecznym zajciem.
Abstract: Timber in the mountains is currently transported with the use ofheavy road vehicles, which causes severe
damage to the fragile environment. In the 19th and the 20th century, despite intensive forestry, the problem was resolved
by means ofriver transport. The article discusses the concept oftimber rafting with particular emphasis put on the nature
ofCarpathian raftsmens work. Furthermore, locations ofwater-lifting devices (splash dams) are indicated in the Eastern
Carpathians (Ukraine) and their constructional designs are presented.
Sowa kluczowe: historia transportu wodnego, rzeka grska, spaw drewna, Karpaty Wschodnie
Key words: history ofwater transport, mountain river, timber rafting, Eastern Carpathians (Ukraine)

Wprowadzenie
W Karpatach Wschodnich pokrytych gstym
borem przez dugi czas do transportu drewna
wykorzystywano drogi wodne. Dla obszarw
lecych na pnoc od gwnego grzbietu
Karpat byy to dopywy Dniestru i Prut, dla
Zakarpacia lecego na poudnie od tego
wododziau byy to dopywy Cisy. Pocztkowo
spaw drewna odbywa si tylko podczas wiosennych wezbra wody spowodowanych roztopami niegu. WXVIII wieku rozpoczto spitrzanie wd potokw dla uatwienia transportu
drewna. Pierwsze udokumentowane dziaania
w tym zakresie odnosz si do potoku Stebnyj na Zakarpaciu, gdzie w 1724 roku utworzony zosta sztuczny zbiornik o pojemnoci
35 tys. m3. Przy budowie jazu i drewniano-

-kamiennej zapory zatrudnieni byli drwale

sprowadzeni z Tyrolu (Guszko, 1993).
Wdorzeczu Dniestru eksploatacja drewna rozpocza si pniej. Pierwsze tratwy spawiane
Czeremoszem dotary do Wynicy i Czerniowiec w 1816 roku. Pod koniec XIX wieku
iprzedIwojn wiatow mia miejsce na tym
obszarze bardzo intensywny rozwj budownictwa hydroinynieryjnego, w wyniku ktrego powstao ponad 20 obiektw pitrzcych
wody potokw, tzw. klauz (Gowacki, 1997).
Nazwa ta, powszechnie stosowana wKarpatach
Wschodnich, pochodzi podobno od nazwiska
projektanta inyniera Klauze nie za od
sowa okrelajcego zamknicie (Nuny, 1995).
W okresie midzywojennym byy one wa-

78

snoci dwch instytucji (Gsiorowski, 1932):

Galicyjskiej Spki Akcyjnej dla Przemysu

Marek Sowiski

Drzewnego oraz Rumuskiej Spki Akcyjnej

Eksploatacji Lasw wKutach.

Formy spawu
Pierwsz form niewymagajc budowy urzdze hydrotechnicznych, realizowan wwarunkach szerokiego zakresu stanw wody, by
spaw pojedynczych kd drewna luzem, zwany
moowym (ukr.) lub dzik spawaczk. Ten typ
spawu przetrwa na niektrych potokach (np.
na potoku Pistynka wpadajcym na wysokoci
Koomyi zprawej strony do Prutu) wudoskonalonej formie do IIwojny wiatowej. Odbywa si
przy wykorzystaniu sterowanych zrzutw wody
przez tzw. klauzy guche. Do przechwytywania
luno spawianych kd suyo tzw. sito. Na
Pistynce dwie guche klauzy zlokalizowane byy
wKosmaczu (6km powyej cerkwi oraz poniej
wsi uujcia potoku Stawinka), natomiast sito
ujej ujcia wPistyniu (Gsiorowski, 1932).
Alternatywn form spawu dzikiego stanowi spaw powizanych pdami leszczyny,
a pniej stalowymi linami kd tworzcych
tratwy, tzw. talby, ktre czono wzestawy, tzw.
daraby. Skaday si one maksymalnie z6 talb
i sterowane byy przez flisakw zwanych kiermanyczami (lub bokoraszami na Zakarpaciu).
Kierowanie odbywao si za pomoc sterw
majcych form dugich wiose, umieszczanych

parami lub trjkami na pierwszej i ostatniej

tratwie zespou. Nowa forma spawu wymagaa
dostosowania konstrukcji klauz do przepuszczania ju nie pojedynczych kd, lecz caych
zestaww tratw. Klauzy te, nazywane przelotowymi lub prohidnymi (ukr.), wyposaone byy
w przepusty o gabarytach dostosowanych do
wymiarw talb.
Na obszarze danej zlewni klauzy tworzyy
system, ktrego celem byo wykorzystanie fal
sztucznie wywoanych wezbra (w wyniku
sterowanych zrzutw wody ze zbiornikw
retencyjnych) do spawu drewna poza okresem
naturalnych wezbra wiosennych. Klauzy lokalizowane byy na dopywach do cieku gwnego
(na ktrym odbywa si spaw) lub na samym
cieku gwnym. Czas zrzutu wody wynika
z pojemnoci czynnej zbiornika retencyjnego
i siga kilku godzin. Daraby unoszone byy
przez fal wezbraniow, ktrej wysoko zaleaa od wielkoci zrzutu, adugo od czasu
jego trwania. Z punktu widzenia hydrauliki
opisywany przepyw mona zakwalifikowa do
klasy przepyww szybkozmiennych, w pewnych okresach nieustalonych.

Lokalizacja klauz wzlewni Czeremoszu

W grnym biegu Czeremosz tworzy dwa
ramiona okrelane mianem Biaego i Czarnego, ktre cz si we wsi Ucieryki (ryc. 1).
Na Czarnym Czeremoszu i jego dopywach
usytuowane byy, idc zbiegiem rzeki, nastpujce klauzy (Gsiorowski, 1932; Gowacki,
1997):
Batagu (fot.1),
osu (fot.2) przelotowa, opojemnoci zbiornika 225,5tys.m3,
Dobry na potoku otej samej nazwie,
Szybene I przelotowa, zamykajca najwikszy zbiornik wodny w Karpatach
Wschodnich, obejmujcy naturalne
jezioro osuwiskowe na potoku Szybene
o pojemnoci 420 tys. m3; wysoko
zapory sigaa 25m, ajej dugo80 m.

Ryc. 1. Plan zlewni Czeremoszu

Fig. 1. Cheremosh river basin plan

Wykorzystanie grskich rzek Karpat Wschodnich do transportu drewna wbyej monarchii Austro-Wgier

79

Fot. 1. Klauza Bartagu (fot.Andrzej Ruszczak)

Photo. 1. Bartagul Splash Dam (photography by
Andrzej Ruszczak)

Fot. 2. Klauza ostu (fot. Andrzej Ruszczak, 1994)

Photo. 2. Lostun Splash Dam (photography by
Andrzej Ruszczak, 1994)

Szybene II (fot. 3) nazywana rwnie

Ragieszczyk lub Izwir od nazw dopyww potoku Szybene,
Dzembronia na potoku o tej samej
nazwie,
Bystrec na potoku otej samej nazwie,
Krzywepole iWoowe na potoku Ilcia,
lewym dopywie Czarnego Czeremoszu
powyej abiego.
Na Biaym Czeremoszu i jego dopywach
znajdoway si, pync w d, nastpujce
klauzy:
Perkaab (fot. 4) zamykajca zbiornik
o pojemnoci 180 tys. m3, noszca imi
arcyksicia Rudolfa,
Marjen przelotowa, zbudowana za
IIRzeczypospolitej; jej dugo wynosia
59m, szeroko 6m,

ukawica na potoku Probijna, lewym

dopywie Czeremoszu.
Przy poczeniu Biaego iCzarnego Czeremoszu, przy wsi Ucieryki, zbudowany zosta
w latach 70. XIX wieku kompleks obiektw
do odbioru spawianego drewna. Obejmowa
on stanowiska przechwytywania tratw, ich
demontau i skadowania drewna (o kubaturze 30tys.m3), atake stanowiska przebudowy
tratw. Celem jej byo zwikszenie rozmiarw
talb oraz ich liczby w darabie (ktra moga
dochodzi na tym dolnym odcinku Czeremoszu do siedmiu i nosia nazw haremu).
Zaczasw IIRzeczypospolitej przy pnocnym
brzegu, nazywanym wwczas w odrnieniu
od rumuskiego, galicyjskim, znajdowa si
przepust oszerokoci 15m, przeznaczony dla
darab spawianych do Kut.

Fot. 3. Klauza Szybene (fot. Andrzej Ruszczak, 1993)

Photo. 3. Szybene Splash Dam (photography by
Andrzej Ruszczak, 1993)

Fot. 4. Klauza Perkaab (fot. Andrzej Ruszczak)

Photo. 4. Perkalab Splash Dam (photography by
Andrzej Ruszczak)

80

Marek Sowiski

Rozwizania konstrukcyjne obiektw hydrotechnicznych

Do budowy obiektw hydrotechnicznych wykorzystywane byy atwo dostpne w warunkach
miejscowych materiay: drewno i kamienie.
Przy budowie klauz stosowano drewniane konstrukcje skrzyniowe (kaszyce). W skad jazu
wchodziy przepusty denne speniajce funkcj
regulacyjn, zamykane drewnianymi zasuwami,
ktre podnoszone byy za pomoc drewnianych
cigie drabinkowych oraz przepusty dla tratew,
tzw. fludery.
Brzegi potokw wssiedztwie klauz oraz na
niektrych zakolach koryta umacniano kaszycami, ktre oprcz funkcji regulacyjnej peniy
role odbojnikw dla tratew.

Oryginalnie rozwizano spraw zabezpieczenia dna przed rozmyciem poniej jazw.

Wykadano je na caej szerokoci koryta balami
uoonymi wkilku rzdach. Wymagao to uycia
bardzo duych iloci drewna, ale nie stanowio
problemu przy jego obfitoci wtym regionie.
Ostatni spaw drewna Czeremoszem odby
si 11 sierpnia 1979roku (Guszko,1993). Niewtpliwie ju wczeniej zaprzestano tu konserwacji iremontw obiektw hydrotechnicznych.
Na skutek czstych wezbra wystpujcych
w Karpatach oraz niszczcego oddziaywania
upywu czasu wikszo z nich w nastpnych
latach ulega czciowemu lub cakowitemu
zniszczeniu.

Ryc.2. Widok klauzy Marjen od strony GW

rdo: Miklaszewski, 1928
Fig. 2. Marjen Splash Dam as seen from GW
source: Miklaszewski, 1928

Jedyny wyjtek stanowi klauza Ozerianka

na potoku Czarna Rika, dopywie Terebli
wpadajcej do Cisy na Zakarpaciu. Usytuowana jest ona kilka kilometrw na poudnie
od byej granicy pomidzy IIRzeczypospolit
i Czechosowacj. Urzdzono tu w drugiej
poowie ubiegego stulecia muzeum spawu,
w zwizku z czym przyznawane byy przez
wadze wczesnej Republiki znaczne rodki
na konserwacj i remonty klauzy. Ostatni
duy remont przeprowadzono w 1990 roku.
Sytuacja ta si zmienia po odzyskaniu przez
Ukrain niepodlegoci. W poowie lat 90.
wystpia wtym regionie dua powd, ktra
spowodowaa (przy biernej postawie obsugi

jazu) bardzo powane zniszczenia. Zposiadanych informacji wynika, e na skutek braku

rodkw finansowych nie zostay one do dzi
usunite oraz e postpuje dalsza dewastacja
obiektu. Klauza naleaa do typu przepywowych, jednej z najwikszych w Karpatach
Wschodnich. Jej dugo wynosia 80 m,
szeroko 5,5 m, wysoko 7,0 m, przy czym
poowa tej wysokoci przypadaa na fundament poniej poziomu dna. Wjej skad wchodzio a 10przepustw, wtym jeden (fluder)
przeznaczony do spuszczania talb. Zbiornik
powyej klauzy jest obecnie w znacznym
stopniu wypeniony rumowiskiem. Niestety,
brak danych o jego pojemnoci, wiadomo

Wykorzystanie grskich rzek Karpat Wschodnich do transportu drewna wbyej monarchii Austro-Wgier

tylko, e w okresie penej sprawnoci jego

dugo wynosia 2km, za rednia szeroko
ok.300m. Na brzegach zbiornika issiadujcych z nimi zboczach usytuowane byy spe-

81

cjalne prowadnice do spuszczania kd bezporednio ze zrbu do wody, tzw. ryzy, ktrych

dugo dochodzia nawet do 6km.

Ryc.3. Przekrj poprzeczny klauzy Marjen

rdo: Miklaszewski, 1928
Fig. 3. Cross-section ofMarjen Splash Dam
source: Miklaszewski, 1928

Najpeniejsze dostpne informacje o rozwizaniach konstrukcyjnych stosowanych

przy budowie jazw w zlewni Czeremoszu
odnosz si do klauzy Marjen, zbudowanej
w 1924 roku na Biaym Czeremoszu. Obejmuj one rysunki techniczne, wtym rysunek
jazu od strony grnej wody, ktry pozwala si
zorientowa, jak usytuowane byy przepusty
denne i fludry dla darab. Do budowy klauzy
uyto 5,5tys.m3 drewna i12,7tys.m3 kamieni

jako wypenienie kaszyc. Daje to pojcie

o nakadach materiaowych i robocizny
poniesionych przy tworzeniu caego systemu
transportu wodnego na Czeremoszu iinnych
rzekach Karpat Wschodnich.
Na niektrych strumieniach (np. na Putile
prawym dopywie Czeremoszu pyncym
wwczas po rumuskiej stronie) stosowane
byy tzw. hamowanki obiekty suce do
zatrzymywania tratew.

Organizacja spawu wzlewni

Organizacj spawu naley rozpatrywa
w kategoriach sterowania zoonym systemem dynamicznym, w ktrym wielkociami
decyzyjnymi byy czasy rozpoczcia i wielkoci zrzutw wody przez klauzy wchodzce
wskad systemu. Sterowanie systemem odbywao si przez otwieranie zamkni przepustw, uwzgldniajc wymagania nawigacyjne
tratew (minimalne gbokoci wody), warunki
bezpieczestwa (prdkoci spawu) oraz stany
wody wgrnym stanowisku. Te ostatnie zmieniay si w czasie na skutek ubytku wody
wzbiornikach retencyjnych. Czasy rozpoczynania zrzutw wody przez poszczeglne klauzy

uwarunkowane byy czasami przemieszczania

si fali wezbraniowej (awraz zni spawianych
zestaww tratew) pomidzy ssiednimi klauzami oraz czasami dobiegu fal wezbraniowych
do cieku gwnego po otwarciu klauz na jego
dopywach bocznych. Cay opisany system
dziaa w ramach istniejcego naturalnego
systemu hydrologicznego, zatem musiay by
brane pod uwag przepywy istany naturalne,
ktre zmieniay si wzalenoci od pory roku
iwielkoci opadw. Proces decyzyjny podlega
ponadto dodatkowym ograniczeniom, do ktrych mona zaliczy:

82

czas trwania zrzutw wody przez klauzy

wynikajcy zpojemnoci czynnej zbiornikw retencyjnych,
moliwo odbywania spawu tylko
wporze dziennej,
warunki pogodowo-klimatyczne, wpywajce m.in. na krtsz ni w innych
rejonach dugo okresu nawigacyjnego.
Nie odnaleziono adnych informacji oistnieniu i ewentualnym wykorzystaniu infrastruktury telekomunikacyjnej do sterowania
systemem nawet wostatnim okresie jego dziaania. Niewtpliwie w okresie pocztkowym
sterowanie musiao opiera si na instrukcjach
dotyczcych sztywnych ram czasowych, bez
moliwoci wprowadzania biecych korekt
(on-line) wynikajcych ze zdarze losowych,
np. powstawania zatorw tratew, opnie
spawu czy blokowania koryta dla nastpnych
zestaww tratew.
Poniej przedstawiono opis dziaania systemu hydrotechnicznego na Czarnym Czere-

Marek Sowiski

moszu wpoowie ubiegego stulecia (Gowacki,

1997). O godzinie 1.30 w nocy otwierano
gwny przepust klauzy Bartagu. Wprzecigu
1,5 godziny fala wezbraniowa docieraa do
klauzy ostu. O godzinie trzeciej otwierano
jej przepusty iczekano na nadejcie witu, aby
spuci pierwsze daraby. Po 4godzinach, czyli
okoo sidmej, zaczynano wypuszcza wod
ze zbiornika Szybene I na potoku Szybene.
Powstaa fala wezbraniowa nakadaa si na fal
spywajc wraz z darabami z klauzy ostu.
W nastpnym etapie docieraa ona do ujcia
potoku Ilcia, gdzie czya si z fal wywoan otwarciem przepustw klauz Krzywepole
iWoowe na tym potoku. Okoo godziny trzynastej poczone fale docieray wraz ztratwami
do skadw drewna w Ucierykach, gdzie
nastpowao zakoczenie spawu i demonta
tratew lub jeszcze wtym samym dniu byy one
spawiane do Kut. Po drodze musiay by przeprowadzone przez niebezpieczny iotoczony z
saw Prg Soklski miejsce wielu wypadkw.

Kiermanycze karpaccy flisacy

Flisacy zajmujcy si spawami drewna nazywani byli po pnocnej stronie Karpat kiermanyczami, a na Zakarpaciu bokoraszami
(od stosowanej tu nazwy tratw zwanych
bokorami). Byli pochodzenia huculskiego
grupy etnicznej zamieszkujcej Karpaty
Wschodnie. Praca ich bya niezwykle cika
iniebezpieczna. Niebezpieczestwo wynikao
z ekstremalnie trudnych warunkw spawu.
Skaday si na nie:
stan koryt rzek grskich pozostajcych
wnaturalnych warunkach,
czsto niewystarczajca gboko wody
niezapewniajca podczas krtkiego
przejcia fali wezbraniowej przykrycia
wszystkich przeszkd (kamieni i powalonych drzew) na dnie koryta,
dua prdko spawu, osigajca podczas wezbra wiosennych 6ms-1,
maksymalnie uproszczona konstrukcja
tratew (bez pokadu) stwarzajca dodatkowe utrudnienia przy poruszaniu si
kiermanyczy (ze wzgldu na lisko
mokrych kd, radzono sobie z tym
przez nakadanie na obuwie specjalnej
odmiany rakw),

wieloelementowa
struktura
darab
podatna na zderzenia tratew iniebezpieczestwa std wynikajce dla zaogi.
Wtej sytuacji wypracowany zosta wcigu
lat wrd kiermanyczy system hierarchiczny
oparty na stopniowym zdobywaniu kwalifikacji w wyniku awansowania na coraz bardziej
odpowiedzialne stanowiska. Pomimo to czsto
zdarzay si katastrofy polegajce na zderzeniu
tratew ze skaami, w wyniku ktrych powstaway zatory, nastpoway uszkodzenia tratew,
a nawet ulegay one cakowitemu rozbiciu.
Ofiarami katastrof czsto padali kiermanycze,
dua przy tym bya liczba wypadkw miertelnych (oinnych, koczcych si obraeniami
lub kalectwem dostpne rda zazwyczaj nie
wspominaj). Przykadowo M. Orowicz (1914)
wswoim przewodniku po Karpatach Wschodnich wydanym we Lwowie w1914roku podaje,
e na Progu Soklskim na Czeremoszu corocznie zdarzay si wypadki miertelne, a ich
liczba zarejestrowana wczenie miaa przekroczy 300 ofiar. Innym przykadem moe by
nazwa Czarna Rika na Zakarpaciu, na ktrej
usytuowana jest klauza Ozerianka. Ze wzgldu
na liczb miertelnych ofiar (upamitnianych

Wykorzystanie grskich rzek Karpat Wschodnich do transportu drewna wbyej monarchii Austro-Wgier

przez krzye stawiane na brzegach w miejscach wypadkw), nazwa potoku wystpujca

na przedwojennych polskich mapach WIG,
zostaa zastpiona przez nazw Czarna Rika
czyli przynoszca czarn mier (Nuny, 1995).

83

Form rekompensaty za cige naraanie

si na ryzyko utraty zdrowia iycia by wysoki
presti, jakim cieszyli si kiermanycze wrd
spoecznoci huculskiej.

Podsumowanie
Transport drewna przy wykorzystaniu grskich rzek Karpat Wschodnich naley ju do
historii. Pozostae po nim fragmenty budowli
hydrotechnicznych s wiadectwem oryginalnej myli technicznej wczesnych inynierw
budownictwa wodnego, przede wszystkim za
wysokich umiejtnoci ciesielskich jego wykonawcw, wywodzcych si z ludnoci huculskiej zamieszkujcej ten rejon Karpat. Transport wodny, jak rwnie transport przy uyciu
wskotorowych kolejek lenych, zastpiony

zosta przez transport koowy, realizowany za

pomoc cikiego sprztu niedostosowanego
do eksploatacji drewna wtrudnych warunkach
grskich na nieutwardzonych drogach lenych.
Prowadzi to do ich dewastacji, sprzyja erozji
gruntu, tworzeniu si osuwisk zboczy oraz
wielu innych negatywnych z punktu widzenia
przyrodniczego zjawisk. Jest to skutek rabunkowej nastawionej na maksymalny zysk
gospodarki lenej, prowadzonej aktualnie na
terenie Karpat Wschodnich.

Literatura
Gsiorowski H., 1932. Przewodnik po Beskidach Wschodnich, Lww-Warszawa.
Gowacki R., 1997. Darabami przez porohy, Paj almanach karpacki, procznik Towarzystwa Karpackiego, tom 15.
Guszko M.S., 1993. Szlachy spouczennia itransportni zasoby Ukrajinskych Karpat, Naukowa Dumka, Kyiw.
Miklaszewski M. S., 1928. Lasy ilenictwo wPolsce, Warszawa.
Nuny A., 1995. Wycieczka do muzeum spawu, Paj almanach karpacki, procznik Towarzystwa Karpackiego,
tom 10.
Orowicz M., 1914. Wschodnie Karpaty przewodnik ilustrowany, Lww.