C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa

Cezary ucyk
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Cezary ucyk
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Podrcznik akademicki
Ksika zredagowana w caoci przez autora
Copyright by Cezary ucyk, 2006
Wszelkie prawa zastrzeone. Prawa autorskie przedstawionego tekstu nale do

autora. Pracy w caoci lub czci nie mona rozpowszechnia ani wykorzystywa w jakiejkolwiek formie naruszajcej prawa autora.
Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej

Wersja internetowa http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk
Elektrotechnika podstawowa
SPIS TRECI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA 1.
Wprowadzenie ...........................................
I. PODSTAWOWE POJCIA I WIELKOCI ELEKTRYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . .

adunki elektryczne. Przewodniki i dielektryki. Zasada zachowania adunku. adunek punktowy. Jednostka adunku elektrycznego. adunek elementarny i gstoci
rozkadu adunkw. Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne. Prd elektryczny. Obwd elektryczny. Natenie pola elektrycznego. Napicie elektryczne.
Potencja elektryczny. Strzakowanie napicia i potencjau elektrycznego. Ruch adunkw w ciele pod wpywem pola elektrycznego
11
II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKADY REZYSTANCYJNE . . . . . . . . . . . . . .

Pole elektryczne przepywowe. Natenie prdu elektrycznego i gsto prdu.
Strzakowanie prdu elektrycznego. Prawo Ohma. Rezystancja i konduktancja. Rezystancja odcinka przewodu. Jednostki rezystywnoci i konduktywnoci. Rezystancja
przejcia midzy kul a nieskoczonym rodowiskiem. Prawo Joulea. Zaleno rezystancji od temperatury. Rezystancje nieliniowe i liniowe. Szeregowe poczenie rezystancji liniowych. Rwnolege poczenie rezystancji liniowych. Przeksztacenie
gwiazda-trjkt i odwrotne
17
ROZDZIA 2.
Elektrostatyka. Kondensatory ........................
23
III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNO ELEKTRYCZNA .

Prawo Coulomba. Pole elektrostatyczne w prni. Zjawisko indukcji elektrostatycznej. Indukcja elektrostatyczna i strumie indukcji elektrostatycznej. Twierdzenie
Gaussa. Indukcja elektryczna i strumie elektryczny. Przewodniki w polu elektrostatycznym. Pole elektrostatyczne w dielektrykach. Polaryzacja dielektrykw. Wektor
polaryzacji elektrycznej. Indukcja elektryczna w dielektryku i przenikalno elektryczna dielektryka. Prd przesunicia dielektrycznego. Prd przesunicia dielektrycznego i prd upywnociowy. Rozkady pl w dielektrykach rzeczywistych. Pojemno elektryczna kondensatora i ciaa odosobnionego. Pojemno kondensatora
paskiego. Jednostka przenikalnoci elektrycznej. Pojemno kondensatora cylindrycznego (kabla jednoyowego z powok)
25
IV. UKADY POCZE KONDENSATORW. ENERGIA POLA ELEKTROSTATYCZNEGO. WYTRZYMAO ELEKTRYCZNA DIELEKTRYKW . . . .
Rwnolege poczenie pojemnoci liniowych. Szeregowe poczenie pojemnoci liniowych. Przeksztacenie gwiazda-trjkt i odwrotne. Energia pola elektrostatycznego. Gsto energii pola elektrostatycznego. Energia tracona w czasie adowania i
rozadowania kondensatorw. Wytrzymao elektryczna dielektrykw. Zagszczenie
linii pola elektrycznego przy krzywiznach powierzchni elektrod. Cinienie elektrostatyczne
33
Spis treci
ROZDZIA 3.
Elementy obwodw prdu staego ...................
41
V. ELEMENTY UKADW I OBWODW ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . .

Podstawowe elementy funkcjonalne i schemat obwodu elektrycznego. Elementy aktywne i pasywne. Strzakowanie generatorowe i odbiornikowe. Elementy struktury
obwodw elektrycznych. Prawa Kirchhoffa. Bilans mocy obwodu elektrycznego (zasada Tellegena). Pojcie obwodu prdu staego. Podstawowe elementy gazi obwodw prdu staego. Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwd nieliniowy prdu staego. Prawa Kirchhoffa dla obwodw prdu staego. Moce wydawane i pobierane
przez gazie w obwodzie prdu staego. Bilans mocy obwodu prdu staego
43
VI. PODSTAWOWE UKADY PRDU STAEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rzeczywiste rdo napiciowe obcione rezystancj. Rzeczywiste rdo prdowe
obcione konduktancj. Rwnowano rzeczywistych rde napiciowych i prdowych. czenie rde prdu staego. Linia zasilajca odbiornik prdu staego.
Dzielnik napicia. Rozszerzanie zakresu pomiarowego woltomierza. Dzielnik prdu.
Rozszerzanie zakresu pomiarowego amperomierza
51
ROZDZIA 4.
Rozwizywanie obwodw prdu staego ............
VII. ANALIZA OBWODW NIEROZGAZIONYCH PRDU STAEGO.

ELEMENTY TOPOLOGII OBWODW ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . .
Obwd liniowy nierozgaziony, bez rde prdowych. Obwd liniowy nierozgaziony, z rzeczywistymi rdami prdowymi. Obwd z rezystorem nieliniowym rozwizanie analityczne. Obwd z rezystorem nieliniowym - rozwizanie graficzne.
Obwd z rezystorem liniowym zadanym parametrycznie - rozwizanie graficzne.
Wstp topologiczny do analizy rozgazionych obwodw elektrycznych. Wspczynniki incydencji
VIII. GAZIE NORMALNE. PRDOWE I NAPICIOWE RWNANIA RWNOWAGI. RWNANIA RWNOWAGI WZGLDEM PRDW . . . . . . . . . . . . . .
Sposoby przedstawienia gazi. Liczby prdowych i napiciowych rwna rwnowagi obwodu. Rwnania prdw w wzach. Rwnania napi w oczkach. Rwnania
rwnowagi wzgldem prdw posta oglna. Rwnania rwnowagi wzgldem prdw dla obwodw z gaziami napiciowymi
IX. RWNANIA RWNOWAGI WZGLDEM NAPI. METODA OCZKOWA.
METODA WZOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rwnania rwnowagi wzgldem napi. Metoda oczkowa (dla obwodw ze rdami
napiciowymi). Metoda wzowa (dla obwodw ze rdami prdowymi)
X. ZASADA SUPERPOZYCJI. PRZENOSZENIE RDE W OBWODZIE.
TWIERDZENIA: THEVENINA, NORTONA, O WZAJEMNOCI,
O KOMPENSACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada superpozycji. Przenoszenie rde do innych gazi. Konduktancje midzygaziowe i wejciowe. Twierdzenie Thevenina. Rezystancje midzygaziowe i wejciowe. Twierdzenie Nortona. Przykad wyznaczenia oglnej zalenoci na podstawie
twierdzenia Thevenina. Przykad wyznaczenia oglnej zalenoci na podstawie
twierdzenia Nortona. Twierdzenie o wzajemnoci. Twierdzenie o kompensacji
57
59
65
73
81
ROZDZIA 5. M a g n e t o s t a t y k a . C e w k i i n d u k c y j n e . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pole magnetyczne i jego rda. Indukcja magnetyczna. Strumie magnetyczny. Natenie pola magnetycznego. Przenikalno magnetyczna. Prawo Biota-Savarta-
93
Laplacea. Prawo przepywu prdu (prawo Amperea). Oddziaywanie elektrodynamiczne. Definicja jednostki prdu elektrycznego. Diamagnetyki i paramagnetyki. Ferromagnetyki. Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja). Prawa dotyczce obwodw
strumienia staego (magnetostatycznych). Obwd magnetostatyczny nierozgaziony.
Obwd magnetostatyczny rozgaziony
XII. INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Prawo indukcji elektromagnetycznej (prawo Faradaya). Regua Lenza. Cewka indukcyjna. Indukcyjno wasna. Indukcyjno wzajemna. Energia pola magnetycznego
cewki. Energia pola magnetycznego cewek sprzonych. Gsto energii pola magnetycznego. Transformator bezstratny. Transformator idealny a transformator bezstratny. Transformator rzeczywisty
ROZDZIA 6.
E l e m e n t y o b w o d w p r d u s i n u s o i d a l n e g o . . . . . . . . . 109
XIII. PRZEBIEGI WIELKOCI ZMIENNYCH W CZASIE.

ELEMENTY R, C, L i M PRZY PRDZIE SINUSOIDALNYM . . . . . . . . . . . . . . 111
Klasyfikacja przebiegw zmiennych w czasie. Skadniki przebiegu okresowego. Wartoci rednie prdu i napicia okresowego. Moc rednia i energia w obwodzie prdu
okresowego. Wartoci skuteczne prdu i napicia okresowego. Wartoci wyprostowane prdu i napicia okresowego. Wspczynniki szczytu oraz ksztatu prdu i napicia okresowego. Wspczynniki szczytu oraz ksztatu prdu i napicia sinusoidalnego. Wspczynniki sinusoidalnoci prdu i napicia przemiennego. Wspczynniki
udziau wyszych harmonicznych prdu i napicia przemiennego. Wielkoci charakteryzujce dwjnik liniowy przy prdzie sinusoidalnym. Elementy R, C, L, M w obwodzie prdu sinusoidalnego
XIV. UKADY DWJNIKW Z ELEMENTAMI R, L, C.
MOCE DWJNIKW. REZONANS ELEKTRYCZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Ukad szeregowy R, L, C (ga R, X). Ukad rwnolegy R, L, C (ga G, B). Parametry dwjnikw rwnowanych. Moce dwjnika pasywnego (czynna, bierna i pozorna). Rezonans elektryczny. Charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego.
Rezonans w dwjniku o ukadzie mieszanym
XV. WYKRESY WSKAZOWE PRDU I NAPICIA SINUSOIDALNEGO.
METODA SYMBOLICZNA ROZWIZYWANIA OBWODW . . . . . . . . . . . . . . 123
Wskazy prdu i napicia sinusoidalnego. Idea wykresu wskazowego obwodu. Wykresy wskazowe i wykresy trjktowe dwjnikw pasywnych. Wartoci symboliczne
prdu i napicia sinusoidalnego. Wasnoci metody symbolicznej rozwizywania obwodw prdu sinusoidalnego. Moc zespolona. Posugiwanie si rachunkiem symbolicznym w rozwizywaniu obwodw
ROZDZIA 7. R o z w i z y w a n i e o b w o d w p r d u s i n u s o i d a l n e g o . . 131
XVI. WYBRANE KONFIGURACJE OBWODW PRDU SINUSOIDALNEGO . . . . 133
Przeksztacenie trjkt-gwiazda i odwrotne, przy prdzie sinusoidalnym. Ukady
dzielnikw napicia i prdu sinusoidalnego. Charakterystyki zewntrzne sinusoidalnych rde napiciowych. Rwnowano rzeczywistych sinusoidalnych rde napiciowych i prdowych. Dopasowanie odbiornika do rda napiciowego ze wzgldu na moc czynn. Dopasowanie odbiornika do rda napiciowego ze wzgldu na
moc pozorn. Dopasowanie impedancji odbiornika do rda poprzez doczenie reaktancji. Dopasowanie impedancji odbiornika do rda za pomoc transformatora.
Dwjnik z poczonymi szeregowo dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie.
Spis treci
Trjnik z dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie. Dwjnik z poczonymi
rwnolegle dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie. Rozwizywanie obwodw
ze sprzeniami magnetycznymi metod oczkow
XVII. PODSTAWOWE STRUKTURY OBWODW TRJFAZOWYCH . . . . . . . . . . . . 143

Ukad wielofazowy i ukad trjfazowy. rdo, odbiornik i linia skojarzonego ukadu
trjfazowego. Obwd trjfazowy. Prd trjfazowy i napicie trjfazowe. Napicia,
prdy i moce w obwodach trjfazowych. Odbiornik zasilany czteroprzewodowo. Odbiornik o ukadzie gwiazdowym zasilany trjprzewodowo. Odbiornik o ukadzie trjktowym
XVIII. SZCZEGLNE KONFIGURACJE OBWODW TRJFAZOWYCH.
POMIARY MOCY W OBWODACH TRJFAZOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Symetryczny odbiornik o ukadzie gwiazdowym. Symetryczny odbiornik o ukadzie
trjktowym. Przeczenie symetrycznego odbiornika z gwiazdy na trjkt, lub odwrotne. Przerwa w fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego czteroprzewodowo.
Przerwa w fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego trjprzewodowo. Zwarcie w
fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego trjprzewodowo. Przerwa w fazie odbiornika trjktowego. Pomiar mocy czynnej odbiornikw trjfazowych. Pomiar
mocy biernej odbiornikw trjfazowych. Okrelanie wskaza przyrzdw na podstawie wykresu wskazowego
ZADANIA. M a t e r i a w i c z e n i o w y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
Waniejsze wzory wykorzystywane w zadaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Ukady rezystancji liniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. czenie pojemnoci liniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Napiciowe i prdowe rda prdu staego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Obwody prdu staego z jednym rdem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Obwody rozgazione prdu staego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Obwody prdu staego z gazi nieliniow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Obwody magnetostatyczne (nieliniowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Parametry okresowych przebiegw prdu i napicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Dwjniki prdu sinusoidalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Obwody jednofazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Obwody rozgazione prdu sinusoidalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Obwody prdu sinusoidalnego ze sprzeniami magnetycznymi . . . . . . . . . . . . .
13. Obwody trjfazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
160
161
165
177
183
187
201
205
209
217
225
233
243
253
LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
SKOROWIDZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
270
PRZEDMOWA
W niniejszym podrczniku zawarta jest porcja wiedzy elektrycznej, jak powinien posi
student kadej specjalnoci na politechnice. Rol przymiotnika podstawowa, wystpujcego w tytule, jest zwrcenie uwagi, e przedstawiono tutaj jedynie najwaniejsze pojcia oraz problemy teoretyczne i rachunkowe z dziedziny elektrotechniki (zakres nie obejmuje bardziej zmatematyzowanych zagadnie, nalecych do przedmiotu Elektrotechnika teoretyczna na kierunkach elektryczno-elektronicznych).
Du cz ksiki zajmuj elementy teorii obwodw dziedziny wywodzcej si z elektrotechniki i cile z ni zwizanej. Teori obwodw elektrycznych uwaa si za szczeglny przypadek oglnej teorii ukadw, za t za dzia matematyki stosowanej. Umiejtno praktycznego
posugiwania si wiedz matematyczn jest dla inyniera bardzo wana, lecz skupienie si na formalnej, matematycznej stronie problemw moe ogranicza fizykaln interpretacj zjawisk. Dlatego skok ze wiata adunkw w wiat matematyki nie odbywa si w ksice kosztem rozumienia
tego pierwszego. W tej kwestii starano si zachowa rwnowag. Tradycyjnie te obwody prdu
staego oraz sinusoidalnego s omawiane oddzielnie, dla ukazania specyfiki metod rozwizywania
jednych i drugich.
Drastyczne zmniejszenie liczby godzin wykadowych to oglny trend w ostatnich latach na
studiach technicznych. Na wykadach problemy s z koniecznoci tylko zarysowane, pniej za
naley je spokojnie rozgry i zgbi. Kae to studiujcym powica wicej czasu na wasn,
systematyczn prac. Potrzebuj do tego materiaw przygotowanych lub wskazanych przez wykadowc. Elektrotechnika podstawowa odpowiada wymaganiom zorganizowanego w ten sposb
procesu dydaktycznego. Moe te by pomocna studiujcym przez internet.
Ograniczony zakres materiau i zwizy sposb jego prezentacji (wg zasady: mao sw
duo treci) skutkuje tym, e Czytelnik dostaje rzecz objtociowo niewielk. Autor jest przekonany, e skrtowo opisu wymusza dbao o form, a ta sprzyja lepszemu rozumieniu treci. Na
poparcie tej tezy, ryzykujc posdzeniem o nieskromno, gotw jest posuy si cytatem z Antoniego Czechowa, mistrza w oszczdnym, precyzyjnym wyraaniu myli: Zwizo siostr talentu. Warto zapamita i stosowa t dewiz. Tym bardziej, e potrzeba kompresji rodkw komunikacji jest bardziej naturalna na polu techniki, ni literatury.
Przedstawiony materia skada si z dwch czci: teoretycznej i rachunkowej.
W czci teoretycznej wystpuje podzia na rozdziay i jednostki wykadowe. Na pocztku
kadego z rozdziaw podano oznaczenia wystpujcych wielkoci. Rozdziay tworz porzdek
merytoryczny. Podzia na jednostki wykadowe wyznacza rytm studiowania. Dyscyplina czasowa
studiowania ma due znaczenie, nie sposb bowiem przyswoi caego materiau tu przed egzaminem, jak te nie warto uczy si tylko po to, by zda egzamin.
Wykady s podzielone na wiele segmentw, opatrzonych tytuami, nienumerowanych.
Poow objtoci ksiki zajmuj zadania rachunkowe. Niektre z nich zostay wczone do wykadw, pozostae zapeniaj wiczeniow cz podrcznika. Rozwizania wikszoci zada s podane w caoci. Do reszty doczono odpowiedzi oraz wskazwki. Nie stosuje si numeracji rysunkw
i nie ma pod nimi podpisw (nie jest to potrzebne, bowiem zawsze, tu obok umieszczono objaniajce je fragmenty tekstu albo rozwizanie zadania). Na kocu ksiki znajduje si skorowidz.
O aktualnoci kadego podrcznika decyduje zarwno zakres materiau, jak i sposb jego
podania. W elektrotechnice, tak jak w innych dziedzinach wiedzy o dugiej historii rozwoju, powstao wiele podrcznikw, ktre na swe czasy byy z reguy bardzo dobre, a przewanie wietne, wg artobliwej oceny sytuacji na rynku ksiki, dokonanej wiele lat temu przez prof. Czesawa
Rajskiego. Starsze podrczniki zachoway oczywicie wietno i znaczenie historycznie, musz
jednak ustpowa miejsca nowym, moe nie tak wietnym, ale odwoujcym si do nowszych ustale i uywajcym aktualnej symboliki. W wykazie literatury zamieszczonym na kocu ksiki
znalazy si wic te pozycje z elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodw, ktre prezentuj materia w miar aktualnej oprawie i s dostpne na rynku lub w bibliotekach.
Zakres materiau odpowiada programom I i czciowo II roku studiw politechnicznych.
Kierunki nieelektryczne zadowalaj si na og tak porcj wiedzy z podstaw elektrotechniki.
Od Suchacza-Czytelnika wymaga si znajomoci liczb zespolonych, rachunku macierzowego i analizy matematycznej na poziomie elementarnym, a take wiadomoci z elektryki w zakresie odpowiadajcym wymaganiom egzaminu wstpnego na politechnik (pod tym wzgldem,
niestety, przecitny poziom wiedzy jest ostatnio bardzo niski).
ROZDZIA 1
Wprowadzenie
Elektrotechnika jest dziaem wiedzy obejmujcym zagadnienia zwizane z zastosowaniami elektrycznoci w technice. Na powstanie i pocztki nauki o elektrycznoci zoyy si odkrycia wielu
fizykw. Warto je przypomnie w kontekcie poj omawianych w niniejszym rozdziale.
Termin elektryczno, wprowadzony w 1600 r. przez Williama Gilberta, pochodzi od greckiego
sowa elektron, tj. bursztyn (w staroytnoci znane byo zjawisko elektryzowania si bursztynu przy
pocieraniu wen lub futrem). Gilbert przedstawi koncepcj dwch rodzajw elektrycznoci
(szklan i ywiczn) model fenomenologiczny obiektw nazwanych pniej adunkami dodatnimi i ujemnymi. W 1663 r. Otto von Guericke zbudowa pierwsz maszyn elektrostatyczn (w
postaci siarkowej kuli). W 1727 r. Stephen Gray odkry zjawisko indukcji elektrostatycznej. Na
podstawie zdolnoci przenoszenia adunku przez rne ciaa, okrela je jako przewodzce albo
nieprzewodzce. W 1745 r. Pieter van Muschenbroek wynalaz butelk lejdejsk (pierwszy kondensator). W 1758 r. Charles Coulomb ogosi tzw. prawo odwrotnego kwadratu, dotyczce oddziaywania adunkw punktowych. W 1800 r. Alessandro Volta, zainspirowany wynikami dowiadcze
Luigiego Galvaniego (1789 r.), zbudowa stos galwaniczny (zesp ogniw galwanicznych). Wwczas uwaga badaczy skierowaa si ku zjawiskom towarzyszcym przepywowi prdu staego.
W 1819 r. Hans Christian Oersted wykona eksperyment wiadczcy o tym, e prd elektryczny jest
rdem pola magnetycznego, a w roku nastpnym oficjalnie powiadomi wiat o odkryciu wzajemnego oddziaywania elektrycznoci i magnetyzmu. W 1820 r. Andre Maria Amper opisa zjawisko elektrodynamicznego oddziaywania przewodnikw. W 1826 r. Georg Ohm ustali zaleno
midzy opornoci, napiciem i nateniem prdu. W 1831 r. Michael Faraday odkry zjawisko i
sformuowa zasad indukcji elektromagnetycznej, a w latach 1833-34 poda prawa elektrolizy.
M. Faraday przedstawi te koncepcje linii si pola oraz oddziaywania adunkw na zasadzie oddziaywania pl wytwarzanych przez te adunki (kontynuacj tej myli s rwnania sformuowane
w 1864 r. przez Jamesa Clerka Maxwella). W 1841 r. James Joule poda prawo okrelajce ilo
ciepa wydzielajcego si w przewodniku.
10
Oznaczenia wielkoci wystpujcych w rozdziale 1

B
c
D
e
E
F
G
H
i
I
J
l
p
P
q
Q
r
R
S
t
u
U
V
v
W
20
indukcja magnetyczna
prdko wiata
indukcja elektryczna
elementarny adunek elektryczny
natenie pola elektrycznego
sia
konduktancja (przewodno elektryczna)
natenie pola magnetycznego
prd (natenie prdu)
prd stay (natenie prdu staego)
gsto prdu elektrycznego
droga (dugo odcinka drogi, przemieszczenie)
moc
moc staa (rednia)
adunek prbny
adunek
promie okrgu
rezystancja (opr elektryczny)
pole powierzchni
czas
napicie
napicie stae
potencja
prdko
praca, energia
temperaturowy wspczynnik rezystywnoci
przewodno waciwa (konduktywno) materiau
temperatura w skali Celsjusza
liniowa gsto adunku elektrycznego
opr waciwy (rezystywno) materiau
przestrzenna (objtociowa) gsto mocy pola przepywowego
q
q
przestrzenna (objtociowa) gsto adunku elektrycznego

powierzchniowa gsto adunku elektrycznego
Literatura do rozdziau 1
[2], [3], [4]
1. Wprowadzenie
11
Wykad I. PODSTAWOWE POJCIA I WIELKOCI ELEKTRYCZNE
adunki elektryczne
adunek elektryczny jest traktowany jako pojcie pierwotne elektryki, umoliwiajce objanienie
rnych zjawisk elektrycznych i magnetycznych oraz formuowanie regu ich dotyczcych.
adunek elektryczny to potocznie jaka porcja elektrycznoci, twr abstrakcyjny (nie znamy jego
natury fizycznej). Nie mona go ani zobaczy, ani zmierzy bezporednio, nie przeszkadza to jednak w wyobraeniu go sobie jako bytu realnego, obdarzonego okrelonymi cechami, tym bardziej
e zwizany jest zawsze z jakim obiektem fizycznym (o okrelonej masie) i mona go do dobrze
umiejscowi w przestrzeni i czasie.
a)
+
+
Ciaa obdarzone adunkami elektrycznymi (naadowane, naelektryzowane) mog si przyciga lub odpycha, zalenie
+
b)
od typu udzielonej im elektrycznoci. Przyjto zatem, e
wystpuj dwa rodzaje adunkw elektrycznych: dodatnie i
c)
ujemne, przy czym adunki o jednakowych znakach odpycha
j si, za o rnych przycigaj (rys.). Siy i oddziaywa+
nia tego rodzaju okrela si jako elektryczne lub odnoszc
+
je do adunkw nieruchomych jako elektrostatyczne (natura
zjawiska jest ta sama, niezalenie od tego, czy adunki pozostaj w spoczynku, czy s w ruchu).
Podzia na adunki dodatnie i ujemne dotyczy zarwno skali makro, jak mikro. W ciaach zgromadzone s olbrzymie iloci, powizanych wzajemnie, adunkw obu znakw, lecz w normalnych
warunkach ich dziaania si rwnowa i ciaa s elektrycznie obojtne. Analizujc zjawiska zwizane z oddziaywaniami elektrycznymi, bierze si pod uwag tylko niezrwnowaone w ciaach
adunki o okrelonych znakach. Przez adunek zgromadzony w ciele, np. na okadzinie kondensatora, rozumie si wic adunek wystpujcy w nim poza wewntrznie zrwnowaonymi strukturami
czsteczkowymi.
Przewodniki i dielektryki
Ciaa zawierajce adunki (elektrony lub jony), ktre mog si w nich swobodnie przemieszcza,
nazywaj si ciaami przewodzcymi lub przewodnikami. Ciaa nie zawierajce takich adunkw,
tzn. ciaa o umiejscowionych adunkach, przemieszczajcych si co najwyej w obrbie krysztaw,
nosz miano dielektrykw lub izolatorw. Ciaa bdce normalnie dielektrykami, a uzyskujce wasnoci przewodnikw w zmienionych warunkach zewntrznych, nazywaj si pprzewodnikami.
Zdolno bd niezdolno cia krystalicznych do przemieszczania si w nich adunkw elektrycznych tumaczy si istnieniem bd nieistnieniem elektronw walencyjnych (sytuujcych si na niezapenionych do koca orbitach atomw). Elektrony walencyjne bior udzia w wizaniach chemicznych i krystalicznych.
Zasada zachowania adunku

Zakcenie rwnowagi elektrycznej ciaa poprzez udzielenie mu dodatkowego adunku nazywa si
naelektryzowaniem (naadowaniem). Odebranie ciau nadmiaru adunkw dodatnich lub ujemnych
nazywa si rozelektryzowaniem (rozadowaniem).
Najprostszym sposobem elektryzacji ciaa jest zetknicie go z ciaem naelektryzowanym albo pocieranie o inne, odpowiednio dobrane ciao elektrycznie obojtne. Mona te wykorzysta do tego
celu zjawisko indukcji elektrostatycznej, tzn. zbliy do ciaa przewodzcego jakie ciao naadowane, po czym po przemieszczeniu si oraz zgrupowaniu adunkw elektrycznych rnych znakw w kocach ciaa przewodzcego odprowadzi (np. przez dotknicie rk) cz adunkw
z koca bardziej oddalonego od ciaa naadowanego.
12
Wykad I
Mona zatem adunki rnych znakw, znajdujce si w jednym ciele rozdzieli, albo zgromadzone w rnych ciaach zrwnoway. Mona cz adunku jednego znaku, zgromadzonego w
jakim ciele, uyczy ciau innemu. Nie mona natomiast adunkw elektrycznych wytworzy ani
unicestwi. adunki elektryczne nie mog pojawi si znikd ani znikn. Suma algebraiczna adunkw elektrycznych w ukadzie odosobnionym jest staa. Prawo to nosi nazw postulatu
Maxwella lub zasady zachowania adunku.
adunek punktowy
Pojcie adunku punktowego odnosi si do cia naelektryzowanych, ktrych wymiary s mae w
stosunku do odlegoci midzy nimi. Wartoci si elektrycznych midzy dwoma adunkami punktowymi okrela znane z fizyki prawo Coulomba (odpowiednie wzory bd podane dalej).
Stosunek rozmiaru jder atomowych do rozmiaru atomw (odpowiadajcych rozmiarowi zewntrznych powok elektronowych) jest rzdu 10-4, a wic prawo Coulomba dobrze opisuje oddziaywania
elektryczne midzy jdrem i krcymi wok niego elektronami.
Jednostka adunku elektrycznego

W czasie, gdy Coulomb ogosi swe prawo - w ogle pierwsze prawo elektryki (zapisane dla adunkw znajdujcych si w powietrzu lub prni) - stosowano ukad jednostek CGS. Nie byo jeszcze
jednostki adunku elektrycznego, zostaa zatem stworzona niejako na potrzeb ogoszonego prawa.
Nazwano j elektrostatyczn jednostk adunku, uznano za podstawow jednostk elektryczn i
utworzono ukad CGS elektrostatyczny, krcej: CGSE (w ukadzie tym przenikalno elektryczna
jest wielkoci bezwymiarow, o wartoci 1 w prni).
W ukadzie SI jednostk adunku elektrycznego jest kulomb (C) jednostka pochodna podstawowej
jednostki elektrycznej, ktr jest amper (A), jednostka natenia prdu elektrycznego. Zwizek
midzy tymi jednostkami jest prosty: 1C = 1A 1s.
Kulomb jest du jednostk: 1 [Q]SI = 1 C 3109 [Q]CGSE; w praktyce uywa si mikro- i milikulombw.
adunek elementarny i gstoci rozkadu adunkw

adunek elektryczny jest wielkoci skwantowan, tzn. adunek, jakim jest obdarzona dowolnie
maa czstka materii, musi by rwny dodatniej lub ujemnej wielokrotnoci adunku elementarnego, oznaczonego symbolem e. adunek elementarny e jest rwny adunkowi protonu lub wartoci
bezwzgldnej adunku elektronu i wynosi 1,60210-19 C.
Kwarki czstki elementarne, ktre wystpujc w poczeniach tworz czstki zoone, m.in. protony i neutrony maj adunki o wartociach: + 2/3 e i 1/3 e (antykwarki: + 1/3 e i 2/3 e). Uamkowe
wartoci adunku e, jakie maj kwarki, przecz koncepcji adunku elementarnego e jako najmniejszej porcji elektrycznoci (za niepodzieln cao naleaoby przyj adunek 3 razy
mniejszy od e). Nie ma to jednak wikszego znaczenia, bowiem uzyskanie kwarkw swobodnych,
nie mwic o praktycznym ich wykorzystaniu, jest zadaniem karkoomnym. Ognista kula plazmy
kwarkowo-gluonowej, jak po wielu latach prb udao si wytworzy na uamek sekundy (!),
stanowia materi 20 razy gciejsz od tej, jaka wystpuje w jdrze atomu, o niewyobraalnej
temperaturze 100 tysicy razy wyszej od temperatury wntrza Soca (ktrego zwyka plazma,
zoona z protonw, neutronw i elektronw, ma temperatur okoo 14 mln K).
adunek elementarny jest bardzo may, tote w elektrotechnice, gdzie adunek wystpuje na og
jako wielko makroskopowa, zakada si jego cigo. Mona zatem zakada cigy - liniowy,
powierzchniowy bd objtociowy - rozkad adunkw, przypisujc mu odpowiedniego rodzaju
gsto adunku (liniow q, powierzchniow q, objtociow q).
1. Wprowadzenie
13
Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne

Oddziaywania wikszego zasigu opisuje si za pomoc odpowiednich pl fizycznych, charakteryzowanych przez przestrzenne rozkady wielkoci skalarnych lub wektorowych. Istnienia pl nie
mona stwierdzi bezporednio; mona jedynie pozna skutki ich dziaania.
Pole oddziaywa (si) elektrycznych to pole elektryczne. aa) v = 0
dunki nieruchome i niezmienne w czasie wytwarzaj wok sie+ q
bie pole elektrostatyczne. Nieruchomy adunek, umieszczony w
E, D
pewnej przestrzeni, przyczynia si do powstania w przestrzeni
pola elektrostatycznego (rys. a), sam za podlega dziaaniu pola
b) v = const.
v
elektrostatycznego pochodzcego od pozostaych adunkw
+ q
znajdujcych si w tej przestrzeni. Kady punkt pola elektryczB, H
nego (elektrostatycznego) charakteryzuj wektory: natenia
pola elektrycznego E i indukcji elektrycznej D.
c) v ; dv / dt > 0
adunki przemieszczajce si ze sta prdkoci wytwarzaj
wok siebie pole magnetyczne (rys. b), a znajdujc si w polu
v, dv/dt
c (fala)
magnetycznym, wytwarzanym przez inne ruchome adunki,
+ q
podlegaj dziaaniu tego pola. Kady punkt pola magnetycznego
B, H
charakteryzuj wektory: indukcji magnetycznej B i natenia
E, D
pola magnetycznego H.
adunek przemieszczajcy si ruchem przyspieszonym wytwarza wok siebie pole elektromagnetyczne, majce posta rozchodzcej si w przestrzeni fali elektromagnetycznej (rys. c). Kady punkt
pola elektromagnetycznego charakteryzuj wektory: natenia pola elektrycznego E, indukcji elektrycznej D, indukcji magnetycznej B i natenia pola magnetycznego H. Wektory E i H fali elektromagnetycznej rozchodz si w przestrzeni izotropowej promieniowo wok drgajcego adunku i s w kadym punkcie tej przestrzeni prostopade wzajemnie do siebie i do kierunku rozchodzenia si fali.
Midzy E i H, bdcymi funkcjami czasu (zmienne pole elektromagnetyczne), zachodzi cisy
zwizek wyraony rwnaniami Maxwella. Jeli pole elektromagnetyczne jest wolnozmienne w czasie (quasistacjonarne), to opisuje si pola elektryczne i magnetyczne jako niezalene, quasistacjonarne. Oznacza to pominicie zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej.
Pole elektromagnetyczne dziaa na znajdujcy si w nim adunek elektryczny z si proporcjonaln
do jego wartoci. Sia ta nosi nazw siy Lorentza i wyraa si nastpujco: sia F (N) dziaajca na
adunek elektryczny q (C), ktry porusza si z prdkoci v (m s-1) i znajduje si w punkcie o nateniu pola elektrycznego E (V m-1) i indukcji magnetycznej B (T), wynosi F = q ( E + v B) .
Prd elektryczny
Prdem elektrycznym nazywa si uporzdkowany ruch adunkw elektrycznych.
Pojcie prdu elektrycznego dotyczy w zasadzie skali makro, ale bywa te uywane w skali mikro.
Orbitalnym i spinowym ruchom elektronw w atomach przypisuje si pojcie prdw molekularnych, wytwarzajcych orbitalne i spinowe momenty magnetyczne.
Pojcie prdu w skali makro dotyczy przemieszczania si adunkw elektrycznych w rnych rodowiskach pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego. Charakter prdu zaley od waciwoci
rodowiska, w zwizku z czym rozrnia si prdy: przewodzenia, przesunicia i unoszenia.
Zasadnicze znaczenie ma przepyw prdu w ciaach staych, z ktrych wikszo ma struktur
krysztaw. Wasnoci elektryczne ciaa krystalicznego zale od rodzaju sieci krystalicznej.
Elektrony swobodne (w metalach, a take w okrelonych warunkach w pprzewodnikach) przemieszczaj si w okrelonym kierunku pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego. Przenosz
tym samym adunek elektryczny, tzn. bior udzia w przewodzeniu prdu. Sposb przewodzenia
14
Wykad I
prdu oparty na ruchu elektronw swobodnych nazywa si przewodzeniem I rodzaju. Ciaa, w ktrych moliwy jest taki proces to przewodniki (i pprzewodniki) I rodzaju. Jeli w ciele krystalicznym nie ma elektronw swobodnych, to nie moe by ono przewodnikiem I rodzaju.
W roztworach kwasw, zasad i soli (elektrolitach), zaliczanych do przewodnikw (i pprzewodnikw) II rodzaju, nonikami prdu s jony dodatnie i ujemne, ktre powstaj w wyniku dysocjacji.
Przepywowi prdu w elektrolicie towarzysz procesy elektrochemiczne.
Prd przewodzenia tworz zatem elektrony swobodne (w przewodnikach I rodzaju) albo jony dodatnie i ujemne (w przewodnikach II rodzaju). rednia prdko przemieszczania si nonikw
prdu (adunkw tworzcych prd elektryczny) w przewodnikach jest bardzo maa. W metalu jest
ona rzdu 1 mm/s, podczas gdy prdko bezwadnego ruchu termicznego elektronw szacuje si
na 100120 km/s, a prdko rozprzestrzeniania si wymuszenia (fali prdowej) w przewodniku
jest bliska prdkoci wiata.
Dielektryki nie przewodz prawie wcale prdu elektrycznego, ale poddaj si dziaaniu zewntrznego pola elektrycznego. Pod wpywem zjawiska polaryzacji elektrostatycznej, ktre polega na
przesuwaniu si adunkw w obszarze czsteczek, wystpuje w dielektrykach tzw. prd przesuniciaelektryczny
.
Prd
w gazach tworz elektrony i zjonizowane dodatnio czsteczki, za w prni - strumie elektronw. Prdem elektrycznym jest te przepyw zjonizowanych jder atomw w akceleratorach. Tego rodzaju uporzdkowany ruch zjonizowanych czsteczek nosi nazw prdu unoszenia.
Prdkoci przemieszczania si nonikw prdu w gazie lub prni s rzdu tysicy km/s.
Obwd elektryczny
Z prdem elektrycznym w skali makro zwizane jest pojcie obwodu elektrycznego. Tzw. przyblienie obwodowe pozwala na przejcie od przestrzennego do obwodowego opisu zjawisk. Zachodz
przy tym okrelone relacje midzy staymi materiaowymi i parametrami przestrzennymi a parametrami obwodowymi elementw.
Przyblienie obwodowe wynika z pominicia zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej, nie
eliminuje jednak wzajemnego powizania zjawisk elektrycznych i magnetycznych. Zjawisko indukcji elektromagnetycznej, polegajce na powstawaniu napicia w obwodzie elektrycznym
wskutek zmian pola magnetycznego wytwarzanego przez prd tego obwodu, jest odwzorowane
istnieniem indukcyjnoci wasnych i wzajemnych.
Obwd elektryczny skada si z elementw o kocach (zaciskach) poczonych ze sob przewodami. T drog, przy udziale przepywajcych adunkw elektrycznych, odbywa si wymiana energii
midzy elementem i reszt obwodu. W zwizku z kierunkiem i sposobem wymiany energii wyrnia si elementy aktywne (rda) oraz pasywne (rezystancje, pojemnoci, indukcyjnoci).
Natenie pola elektrycznego

Podstawow wielkoci pola elektrycznego jest natenie pola elektrycznego E (oznaczenie rezerwowe K). Jest to graniczna warto stosunku siy F, dziaajcej na dodatni adunek prbny q, do
tego adunku:
F
E = lim .
(1.1a)
q0 q
E2
adunek prbny jest z zaoenia tak may, e nie powoduje adnych

zmian w polu. Jednostk natenia pola elektrycznego jest
M2
E1
wolt na metr (V m-1).
F1
Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora natenia
+q
M1
pola elektrycznego, zgodnie z nim skierowane, nosz nazw linii (linii si) pola elektrycznego (rys.).
Sia F, dziaajca na adunek elektryczny q w polu elektrycznym E, jest wic skierowana stycznie
do linii pola i wynosi
+q
F2
15
1. Wprowadzenie
F = q E .
(1.1b)
Napicie elektryczne
Przemieszczenie adunku w polu elektrycznym wie si z wykonaniem pracy.
Praca si pola elektrycznego przy przemieszczeniu adunku q na
A
odcinku
elementarnym dl midzy punktem pocztkowym K i
droga
punktem kocowym K (rys.) wynosi
F
dW = F dl = q E dl = q E dl cos ,
(1.2a)
E
K
za przy przemieszczeniu midzy punktami A i B jest rwna

+q
dl
linia
pola
W AB =
(B)
(B)
( B)
(A)
(A)
( A)
F dl =q E dl = q E dl cos
(1.2b)
i nie zaley od drogi, po ktrej przemieszcza si adunek, a jedynie od pooenia punktw kracowych A i B. Jeli obliczona tak warto jest dodatnia, to przeniesienie adunku q z punktu A do
punktu B jest wykonane kosztem si pola, jeli za ujemne, to kosztem si zewntrznych (rwnowacych siy pola).
Gdy adunek q jest bardzo may, to jego obecno nie wywouje zauwaalnych zmian w polu elektrycznym i stosunek W/q moe by uwaany za wielko fizyczn pola, odnoszc si do pooenia dwch punktw. Jest to napicie elektryczne U midzy tymi punktami.
Zmiana napicia przy przemieszczeniu elementarnym dl midzy punktem pocztkowym K i punktem kocowym K, rwna dU = U K' K" , zgodnie z (1.2a) wynosi
dU = E dl = E dl cos .
Zgodnie z (1.2b), napicie midzy punktem A i punktem B wyraa si wzorem
(B)
U AB
(1.3a)
( B)
W
= lim AB = E dl = E dl cos ,
q 0 q
(A)
( A)
(1.3b)
a wic praca wykonana przez siy pola przy przeniesieniu dostatecznie maego adunku q z punktu
A do punktu B wynosi
WAB = q U AB .
(1.3c)
Jeli napicie elektryczne midzy punktem A i punktem B jest dodatnie, to przeniesienie dodatniego adunku q z punktu A do punktu B jest wykonywane kosztem pracy si pola, jeli za ujemne, to
kosztem pracy si zewntrznych.
Jednostk napicia elektrycznego jest wolt (V).
Jeli przy przemieszczeniu z punktu A do punktu B, adunku o wartoci 1 C (kulomba), siy pola
wykonuj prac rwn 1 J (dul), to napicie midzy punktem A i punktem B wynosi 1 V (wolt).
Potencja elektryczny
Potencjaowi elektrycznemu V (oznaczenie rezerwowe ) przypisuje si w pewnym punkcie M
(zwykle w nieskoczonoci) warto rwn zeru:
VM = 0 ,
a w kadym, innym punkcie przestrzeni warto rwn napiciu elektrycznemu midzy tym
punktem i punktem M; np. w punkcie K:
(M)
VK = U KM =
E dl
(K)
Jednostk potencjau elektrycznego, tak jak napicia elektrycznego, jest wolt (V).
(1.4a)
16
Wykad I
Kademu punktowi pola elektrycznego s przypisane: natenie pola elektrycznego E (wektor) i

potencja elektryczny V (skalar). Powierzchnie utworzone przez punkty o staym potencjale nazywamy powierzchniami ekwipotencjalnymi. Przemieszczanie si adunkw po powierzchni ekwipotencjalnej nie wie si z wydatkowaniem energii, zatem linie si pola elektrycznego s prostopade
do powierzchni ekwipotencjalnych (E cos = 0, std = /2).
Napicie elektryczne midzy dowolnymi punktami A i B (rys.) jest rwne rnicy potencjaw
elektrycznych midzy tymi punktami
(B)
U AB =
(M)
droga
A-M
VM = 0
M ()
( A)
droga
A-B
VK
K
dl
E
VK
droga M-B
(M)
(M)
E dl = E dl + E dl = E dl E dl = V A V B
( A)
VA
(B)
VB
B
(M)
( A)
(1.4b)
(B)
Jeli napicie midzy punktem A i punktem B jest dodatnie, to

potencja punktu A jest wyszy od potencjau punktu B. Ruch
dodatnich adunkw pod wpywem si pola odbywa si od punktw o wyszych potencjaach do punktw o niszych potencjaach.
Zmiana potencjau przy przemieszczeniu elementarnym dl midzy punktem pocztkowym K i punktem kocowym K, jest
rwna dV = VK" VK' = U K" K' = dU i zgodnie z (1.3a):
dV = E dl = E dl cos .
Skadow pola E w kierunku dl (skalar) mona wyrazi jako pochodn kierunkow
dV
El =
,
dl
std w ukadzie wsprzdnych prostoktnych x, y, z (1x , 1y, 1z - wektory kierunkowe osi):
V
V
V
E =
1x +
1y +
1 .
x
y
z z
(1.4c)
(1.5a)
(1.5b)
Strzakowanie napicia i potencjau elektrycznego

Napicie elektryczne i potencja elektryczny to wielkoci skalarne, tote - cile rzecz biorc - trudno mwi o ich zwrocie lub kierunku. Uywa si jednak tych terminw (wymiennie) w celu graficznego zaznaczenia, poprzez ich strzakowanie, zaoonych dodatnich wartoci tych wielkoci.
Przyjty sposb strzakowania potencjau i napicia elektrycznego
A
objaniono obok na rysunku. Uywa si strzaek o grocie otwarUAB
tym. Przy strzace umieszcza si znak literowy wielkoci. Potencja
w punkcie A, z zaoenia dodatni, obrazuje strzaka umieszczona
B
VA
midzy punktem o potencjale zerowym a punktem A, z grotem
VB
przy A (strzaka jest zwrcona do A). Napicie midzy punktem A
i punktem B, z zaoenia dodatnie, obrazuje strzaka umieszczona
midzy punktem B a punktem A, z grotem przy A (strzaka jest
M
VM = 0
()
zwrcona do A). Grot strzaki potencjau lub napicia elektrycznego wskazuje wic punkt o wyszym potencjale.
Ruch adunkw w ciele pod wpywem pola elektrycznego

Pole elektryczne, wytworzone przez czynniki zewntrzne (rda pola), powoduje w rodowisku
przewodzcym przemieszczanie si adunkw swobodnych, za w rodowisku dielektrycznym
rozsuwanie si wzgldem siebie adunkw dipoli elektrycznych atomw lub czsteczek. Przemieszczenia adunkw maj wic w przewodnikach charakter makroskopowy, a rozsuwanie si
adunkw w dielektryku charakter wewntrzczsteczkowy.
17
1. Wprowadzenie
Wykad II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKADY REZYSTANCYJNE
Pole elektryczne przepywowe

Jeli zewntrzne rdo pola elektrycznego wymusza uporzdkowany ruch (przepyw) adunkw w
ciele przewodzcym, czyli odpyw z niego jednych adunkw jest rwnowaony dopywem do niego innych adunkw, to mamy do czynienia z polem elektrycznym przepywowym.
Jeli przy tego rodzaju przemieszczaniu si i wymianie nonikw prdu, przestrzenny rozkad adunkw w ciele przewodzcym nie zmienia si z upywem czasu, to wwczas nie indukuje si w
nim pole wewntrzne. W takiej sytuacji mwi si, e rdo wytwarza, a w ciele przewodzcym
wystpuje, pole elektryczne przepywowe stacjonarne. Z przepywowym stacjonarnym polem elektrycznym zwizany jest przepyw prdu staego.
Zjawisko prdu elektrycznego ma dynamiczny charakter. Noniki prdu zderzaj si ze sob i z
innymi czstkami, przy czym wytracaj prdko, nastpnie oddalaj si od siebie nabierajc prdko, znowu si zderzaj itd. rednia prdko przemieszczania si nonikw prdu v, tj. rednia
prdko ich uporzdkowanego ruchu, rwna wektorowi redniej prdkoci midzy ich zderzeniami, zaley wprost proporcjonalnie od wartoci adunku nonika prdu i natenia zewntrznego
pola elektrycznego E, oraz w pewnym stopniu od pobudzenia termicznego atomw (czyli od
temperatury ciaa).
Natenie prdu elektrycznego i gsto prdu

Wielkoci skalarn charakteryzujc zjawisko prdu elektrycznego jest natenie prdu elektrycznego, krtko: prd elektryczny, i. Jest to graniczna warto stosunku hipotetycznego (umownego)
dodatniego adunku elektrycznego Q, przepywajcego przez przekrj przewodnika S w czasie t,
do tego czasu:
Q dQ
i = lim
=
.
(1.6a)
t 0 t
dt
Prd niezmienny w czasie i(t) = I = const. nazywa si prdem staym.
Jednostk prdu elektrycznego, jak ju powiedziano, jest amper (A).
Wielkoci wektorow charakteryzujc zjawisko prdu elektrycznego jest gsto prdu elektrycznego J (oznaczenie rezerwowe ). Jest to graniczna warto stosunku prdu elektrycznego i,
do pola pata powierzchni S, przez ktr ten prd przepywa, i ktra jest prostopada do wektora
prdkoci v uporzdkowanego ruchu adunkw dodatnich:
i
di
J = lim
1v =
1v ,
(1.6b)
S 0 S
dS
v
gdzie: 1 =
wektor kierunkowy prdkoci v.
v
adunek q, przepywajcy w czasie t z prdkoci v przez pat powierzchni prostopadej do v,
o przekroju S, zapenia przestrze o objtoci Sl= Stv i wytwarza prd i = q/t.
Gsto objtociowa adunku wyraa si wic wzorem
q
q
1
i 1
,
(1.6c)
q = lim
= lim
= lim
S 0 S l
S 0 S t v
S 0 S v
l 0
t 0
ktry w poczeniu z (1.6b) daje zaleno definicyjn gstoci prdu jako wielkoci zwizanej z
objtociow gstoci adunkw q oraz ich prdkoci v:
i
J = lim
1v = q v 1v = q v .
(1.6d)
S 0 S
Pole przepywowe zwizane z prdem staym J(t) = J = const. nazywa si polem przepywowym
stacjonarnym (ustalonym).
Jednostk gstoci prdu elektrycznego jest amper na metr do kwadratu (A m-2).
18
Wykad II
Strzakowanie prdu elektrycznego

Prd elektryczny to podobnie jak napicie elektryczne i potencja elektryczny wielko skalarna
i trudno mwi, cile rzecz biorc, o jego zwrocie lub kierunku. Uywa si jednak tych terminw
(wymiennie) w celu graficznego zaznaczenia, poprzez strzakowanie, zwrotu prdkoci uporzdkowanego ruchu adunkw dodatnich (rzeczywistych bd hipotetycznych), przy znanym torze i
kierunku tego ruchu w ciele. Przyjcie ruchu adunku dodatniego za podstaw okrelenia zwrotu
(kierunku) zaoonej dodatniej wartoci prdu ma charakter umowy porzdkujcej, o znaczeniu
historycznym.
Przyjty sposb strzakowania prdu elektrycznego objaniono obok
i
na rysunku. Symbolem graficznym jest strzaka o grocie zamknitym,
niezaczernionym. Przy tej strzace umieszcza si znak literowy prdu.
Prawo Ohma. Rezystancja i konduktancja

rednia prdko nonikw prdu (gwnie - elektronw w przewodnikach I rodzaju) zaley wprost
proporcjonalnie od wartoci pojedynczego adunku i natenia zewntrznego pola elektrycznego
oraz w pewnym stopniu - od temperatury ciaa. Jeli rozwaamy ciaa wykonane z tego samego
materiau, to liczba nonikw prdu w okrelonej objtoci, czyli gsto objtociowa adunku,
jest w zasadzie staa. Prdko v uporzdkowanego ruchu umownych adunkw dodatnich ma ten
sam kierunek i zwrot, jak natenie pola elektrycznego E, tzn. linie prdowe (gstoci prdu) pokrywaj si z liniami pola elektrycznego.
Wzr (1.6d), po uwzgldnieniu powyszych zwizkw, przyjmuje form:
J = E ,
(1.7a)
znan jako posta rniczkowa (wektorowa) prawa Ohma.
Spotyka si te rwnowan posta tego wyraenia:
E = J .
(1.7b)
Wielko nazywa si przewodnoci waciw lub konduktywnoci materiau, natomiast jej

1
nosi nazw oporu waciwego lub rezystywnoci.
odwrotno =
Jedn bd drug warto tych wielkoci podaje si jako podstawow sta materiaow przewodnika w okrelonej temperaturze. Rezystywno (konduktywno) rnych przewodnikw ma oczywicie rne wartoci.
Jednostki rezystywnoci i konduktywnoci oraz zaleno od temperatury zostan przedstawione
pniej.
Element przewodzcy, w ktrym pynie prd i, a midzy ktrego kocami wystpuje napicie u,
zosta podzielony powierzchniami ekwipotencjalnymi na plasterki, za te plasterki na elementarne
rurki prdu (rys.).
u
u
V
V
i
S
V+V
J, E
i
l
l
19
1. Wprowadzenie
Przyjmujc, e w rurce o przekroju S i dugoci l wystpuje: prd i, gsto prdu J, natenie

pola E i napicie u (oraz rnica potencjaw V midzy podstawami plasterka, skierowana przeciwnie do napicia u), mona dla wielkoci skalarnych napisa: i = J S , u = E l .
i
u
Wynikajc std i ze wzoru (1.7a), zaleno
=
, zapisuje si nastpujco:
S
l
u = R i
lub
i = G u ,
(1.8a, b)
l
l
S
S
1
gdzie:
R =
=
;
G =
;
.
(1.8c, d, e)
=
G =
S
S
l
l
R
Sumujc prdy elementarnych rurek otrzymuje si prd cakowity elementu
i
i = i = G u , std napicie plasterka u =
S
Sumujc napicia elementarnych rurek (plasterkw) otrzymuje si napicie cakowite elementu

1
u = u =
i .
l
l G
S
Po przejciu do elementarnych przyrostw: dugoci dl i powierzchni dS przekroju ciaa, oraz oznaczeniu

dl
R=
,
(1.9)
l dS
S
dochodzi si do zalenoci znanej jako posta cakowa (skalarna) prawa Ohma:

u = R i ,
(1.10a)
gdzie: R rezystancja (opr elektryczny) elementu.
Wyraenie to bywa okrelane jako odmiana rezystancyjna postaci cakowej prawa Ohma. Zapis
rwnowany, okrelany jako odmiana konduktancyjna, wyraa si wzorem
i = G u ,
(1.10b)
gdzie: G konduktancja (przewodno) elementu, tj. odwrotno jego rezystancji 1
G=
.
(1.10c)
R
Wystpujce wczeniej, we wzorach: (1.8...): R i G, mona zatem nazwa rezystancj i konduktancj elementarnej rurki prdu.
Jednostk rezystancji jest om (), jednostk konduktancji - simens (S), czyli odwrotno oma
(1 S = 1 -1).
Przy prdzie staym: i(t) = I = const., u(t) = U = const., wobec czego:
U = RI
lub
I = G U .
(1.10d, e)
Rezystancja odcinka przewodu. Jednostki rezystywnoci i konduktywnoci

W przypadku odcinka przewodu, tzn. elementu przewodzcego o duS
goci l, staym przekrju S i staej konduktywnoci (w caej objtoci), ze wzoru (1.9) otrzymuje si natychmiast
l
l
S
l
R=
=
, a std G =
.
(1.11a, b)
S
S
l
Korzystajc ze wzoru (1.11a) lub (1.11b) okrela si jednostki rezystywnoci i konduktywnoci .
Uywane s nastpujce jednostki : m, cm, mm2/m, oraz jednostki : S/m, S/cm,
m/(.mm2).
20
Wykad II
Rezystancja skrona kabla (izolacji yy wzgldem powoki)

Przewodzenie prdu zachodzi midzy dwiema powierzchniami walcowymi o promieniach r1 i r2 , dugoci l, w rodowisku o = const.
Podstawienie do wzoru (1.9): dl = dr i dS = 2 l r , daje wynik
r1
r2
l
R=
r2
r1
r
dr
1
=
ln 2 .
2 l r 2 l
r1
(1.12)
Rezystancja przejcia midzy kul a nieskoczonym rodowiskiem
r0
Przewodzenie prdu zachodzi midzy powierzchni kulist elektrody

o promieniu r0 a nieskoczonym rodowiskiem o = const. We wzorze (1.9) podstawia si: dl = dr i dS = 4 r 2 , co daje wynik
S
R=
dr
1
=
.
2
r 4 r
4 r0
0
(1.13)
Prawo Joulea
Wg prawa Joulea, energia dostarczana ze rda do elementu rezystancyjnego wydziela si w nim
w postaci ciepa. Zostan wyznaczone zalenoci na t energi oraz moc prdu elektrycznego (przy
zastosowaniu przyjtych wyej oznacze wielkoci elektrycznych).
Przy przepywie adunku Q w czasie dt przez elementarn rurk pru
du (rys.) zuywana jest energia
J,
E
S
dW = u Q = u i dt = R i 2 dt = G u 2 dt . (1.14a)
i
Moc chwilowa prdu elektrycznego w elementarnej rurce wynosi
l
dW
p =
= u i = R i 2 = G u 2 ,
(1.14b)
dt
a przestrzenna (objtociowa) gsto mocy pola przepywowego
u i
P =
= E J = J 2 = E2 .
(1.14c)
l S
Przy przepywie prdu i w czasie dt przez element o rezystancji R zuywana jest energia
dW = u i dt = R i 2 dt = G u 2 dt .
Moc chwilowa prdu elektrycznego w tym elemencie wynosi wic
p = u i = R i2 = G u2 .
(1.15a)
(1.15b)
za energia wydzielajca si w czasie t, w postaci ciepa t
W = p dt .
(1.15c)
Przy prdzie staym, zalenoci (1.15b) i (1.15c) przybieraj formy:

P = U I = R I 2 = G U 2 .
(1.16a)
W = P t = U I t = R I 2 t = G U 2 t .
(1.16b)
Zalenoci: (1.14c), (1.15b), (1.16a) i (1.16b), przedstawiaj rne odmiany prawa Joulea.
21
1. Wprowadzenie
Zaleno rezystancji od temperatury

Cz ciepa, wydzielonego w elemencie rezystancyjnym, jest w nim akumulowana. Wyrazem tego
jest wzrost temperatury przewodnika przy przepywie prdu.
Wraz ze zmianami temperatury materiau przewodzcego zmienia si w okrelony sposb rezystywno (konduktywno) tego materiau, i podobnie rezystancja (konduktancja) elementu rezystancyjnego. Dla przedziau normalnie wystpujcych przyrostw temperatury mona zadowoli si
liniow aproksymacj zalenoci przyrostu rezystywnoci (rezystancji R) od przyrostu temperatury . Przyrosty wszystkich wielkoci odnoszone s przy tym do ich wartoci w temperaturze
20C, tzn. = 20 , przy czym: [] = C, [] = K; = 20 ; R = R R20 .
Przyrost rezystywnoci wyraa si wzorem:
= ( ) = ( ) 20 = 20 20 ,
(1.17a)
a std rezystywno:
= ( ) = 20 (1 + 20 ) ,
(1.17b)
gdzie: 20 temperaturowy wspczynnik rezystywnoci (rezystancji).
W przypadku wikszoci czystych metali mona przyjmowa 20 = 410-3 K-1. Dotyczy to m.in.
przewodw miedzianych, uywanych powszechnie do wykonywania rnych pocze oraz uzwoje elektrycznych.
Do wyrobu opornikw uywa si materiaw bdcych stopami kilku metali. Rezystywno tych
stopw praktycznie nie zaley od temperatury.
Rezystancje nieliniowe i liniowe

Jeli prd lub napicie elementu nie powoduj zmiany jego rezystancji (R = const.), to zalenoci: i(u) prdu i od napicia u,
oraz u(i) napicia u od prdu i, s liniowe (linia ciga na rys.).
W razie wystpowania zmian rezystancji, uzalenionych od pri
du lub napicia (zwizanych np. ale niekoniecznie ze zmianami
temperatury), charakterystyki i(u) i u(i) elementw rezystancyjnych s nieliniowe (linia przerywana na rys.). Odpowiednio do
tego, rezystancje (rezystory) okrela si mianem liniowych lub
nieliniowych.
Wszystkie rezystory s w mniejszym lub wikszym stopniu nieliniowe. Charakterystyk liniow
rezystancji trzeba zatem traktowa jako idealizacj obiektu rzeczywistego.
Rezystancja liniowa jest jednoparametrycznym modelem rezystora. Stao parametru R stanowi o
analitycznej przydatnoci liniowego modelu rezystancji.
u
Szeregowe poczenie rezystancji liniowych

Zostan okrelone parametry zastpcze ukadu szeregowo poczonych rezystorw liniowych.
I
R1
U1
R2
Rn
U2
Un
R
U
U
n
k =1
k =1
Z zalenoci: U = U k = Rk I = R I
oraz R =
R = Rk
k =1
oraz
1
G
i Rk =
1
, otrzymuje si:
Gk
n
1
1
=
.
G k =1 Gk
(18a, b)
22
Wykad II
Rwnolege poczenie rezystancji liniowych

Zostan okrelone parametry zastpcze ukadu rwnolegle poczonych rezystorw liniowych.
I1
G1
I2
G2
In
Gn
k =1
k =1
I = I k = Gk U = G U
oraz G =
R
U
1
1
i Gk =
,
R
Rk
n
std
G = Gk
(1.19a)
1
1
=
.
R k =1 Rk
(1.19b)
k =1
n
oraz
Przeksztacenie gwiazda-trjkt i odwrotne

Zostan okrelone zalenoci midzy parametrami obu ukadw, speniajce warunki rwnowanoci ze wzgldu na wielkoci zaciskowe.
I1
G1
I1
I 12 = G12 (V1 V2 ) ,
1
1
U12
I2
U12
G12
G31
2
U23
I3
I12
V1
I23
V2
U31
3
I2
G23
I3
V3
I1 = I12 I 31 , I 2 = I 23 I12 , I 3 = I 31 I 23
VN
V2
U31
3
V3
I 31 = G31 (V3 V1 ) ;
G2
2
U23
I31
I 23 = G23 (V2 V3 ) ,
V1
G3
I1 = G1 (V1 V N ) ,
I 2 = G2 (V2 V N ) ,
I 3 = G3 (V3 V N ) ;
(prdy dopywajce trjkta);

G V + G2 V2 + G3 V3
I1 + I 2 + I 3 = 0 V N = 1 1
(prdy dopywajce gwiazdy);
G1 + G2 + G3
(prdy dopywajce trjkta)
(prdy dopywajce gwiazdy)
G1
I 1 = G12 (V1 V2 ) + G31 (V1 V3 )
I1 =
[G2 (V1 V2 ) + G3 (V1 V3 )] ,
G1 + G2 + G3
G2
I 2 = G23 (V2 V3 ) + G12 (V2 V1 )
I2 =
[G1 (V2 V1 ) + G3 (V2 V3 )] ,
G1 + G2 + G3
G3
I 3 = G31 (V3 V1 ) + G23 (V3 V2 )
I3 =
[G1 (V3 V1 ) + G2 (V3 V2 )] .
G1 + G2 + G3
Porwnujc wspczynniki przy tych samych napiciach (rnicach potencjaw) w wyraeniach
na prdy dopywajce gwiazdy i trjkta otrzymuje si wzory:
G2 G3
G3 G1
G1 G2
G12 =
, G23 =
, G31 =
,
(1.20a)
G1 + G2 + G3
G1 + G2 + G3
G1 + G2 + G3
a po odpowiednim ich przeksztaceniu:
G G
G G
G G
G1 = G12 + G31 + 12 31 , G2 = G12 + G23 + 12 23 , G3 = G23 + G31 + 23 31 ; (1.20b)
G23
G31
G12
R R
R R
R R
R12 = R1 + R2 + 1 2 , R23 = R2 + R3 + 2 3 , R31 = R3 + R1 + 3 1 ,
(1.20c)
R3
R1
R2
R12 R31
R12 R23
R23 R31
R1 =
, R2 =
, R3 =
.
(1.20d)
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
23
ROZDZIA 2
Elektrostatyka. Kondensatory
Nieruchome (niezmienne) adunki elektryczne rozmieszczone w rodowisku dielektrycznym s

rdami pola elektrostatycznego. W praktyce model taki mona stosowa take przy wolno zachodzcych zmianach adunkw, odnoszc go do pola elektrycznego wystpujcego w kolejnych chwilach czasowych. Zaoenie quasistacjonarnoci pola elektrycznego stosuje si m.in. do ukadw
izolacyjnych i kondensatorw przy napiciu sinusoidalnym o czstotliwoci 50 Hz.
Wasnoci izolacyjne ukadw bd zdolno gromadzenia adunkw w ukadach s zalenie od
rodzaju stosowanych dielektrykw i struktury przestrzennej elementw.
Kondensator jest urzdzeniem sucym do gromadzenia adunku elektrycznego. Kondensatory
mona czy na rne sposoby, uzyskujc okrelone wartoci pojemnoci zastpczych.
Rzeczywiste dielektryki nie s doskonae, tzn. cechuj si upywnoci (konduktywnoci), co pogarsza ich trwao i inne parametry uytkowe. Ciepo wydzielajce si w konduktancji rzeczywistego dielektryka moe wywoywa w materiale zmiany starzeniowe, sprzyjajce wyadowaniom
niezupenym, ktre prowadz do wyadowania zupenego (przebicia izolacji).
Analiza ukadw z rzeczywistymi dielektrykami wykracza formalnie poza ramy elektrostatyki. Podobnie rzecz si ma z analiz procesw adowania i rozadowania kondensatora ze rda napiciowego. Umieszczenie tych zagadnie i elektrostatyki w tym samym rozdziale wydaje si jednak
logiczne i potrzebne.
24

C
d
D
E
E
F
h
i
i
i
I
J
l
pE
p
P
q
Q
r
r
R
S
S
t
U
v
V
W
x
r
0
q
W
pol
q
pojemno elektryczna
odlego midzy okadzinami kondensatora
indukcja elektryczna
stae napicie rdowe
natenie pola elektrycznego
sia
odlego midzy adunkami dipola elektrycznego
prd (natenie prdu)
prd upywnociowy
prd przesunicia
prd stay (natenie prdu staego)
gsto prdu elektrycznego
dugo kabla
cinienie elektrostatyczne
moment dipola elektrycznego
polaryzacja elektryczna
adunek; adunek dipola
adunek
odlego; promie okrgu
wektor odlegoci; promie
pole powierzchni
elastancja (odwrotno pojemnoci)
czas
napicie stae
objto
potencja
praca, energia
wsprzdna dugoci; przesunicie
przewodno waciwa (konduktywno) materiau
przenikalno elektryczna
przenikalno elektryczna wzgldna
staa elektryczna (przenikalno elektryczna prni)
przestrzenna (objtociowa) gsto adunku elektrycznego
przestrzenna (objtociowa) gsto energii pola elektrostatycznego
powierzchniowa gsto adunkw polaryzacji
powierzchniowa gsto adunku elektrycznego
staa czasowa obwodu
podatno elektryczna dielektryka
strumie indukcji elektrostatycznej; strumie elektryczny
[2], [3], [4]
25
2. Elektrostatyka. Kondensatory
Wykad III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNO
ELEKTRYCZNA
Prawo Coulomba
Warto bezwzgldna si oddziaywania elektrycznego F (N) dwch adunkw punktowych o wartociach bezwzgldnych Q1 i Q2 (C), umieszczonych w powietrzu (prni) i oddalonych od siebie o
r (m) - jak na rys. - wynosi
Q1 Q2
,
(2.1a)
F=
4 0 r 2
F12
1r.1
gdzie 0 8,8510-12 C2 N-1 m-2 przenikalno elek+Q1

r
tryczna prni (staa elektryczna); odwoujc si do jed+Q2
nostki pojemnoci elektrycznej - farada (F), co objaniono
F21
1r.21
dalej, 0 wyraa si w faradach na metr (F m-1).
Jeli uwzgldnimy znaki Q1 i Q2 , a odlegoci Q2 od Q1
r1
r2
przypiszemy wektor r21 = r2 r1 = r1r.21 , za odlegoci
Q1 od Q2 wektor o przeciwnym zwrocie r12 = r1 r2 =
= r1r.12 = r21 (1r.12 i 1r.21 s wektorami kierunkowymi
odlegoci, majcymi przeciwne zwroty a kierunek taki,
z
jak prosta wyznaczona przez pooenie Q1 i Q2), to sia
dziaajca na Q2 jest wektorem
y
Q1 Q2
F21 =
1r .21 ;
(2.1b)
4 0 r 2
natomiast sia dziaajca na Q1
x
Q1 Q2
F12 =
1r .12 = F21 .
(2.1c)
4 0 r 2
Ze zmniejszania si siy oddziaywania elektrostatycznego z kwadratem odlegoci od adunku wynika ograniczony zasig oddziaywania elektrycznego.
Pole elektrostatyczne w prni

Pole elektryczne, wytworzone w prni (idealnym rodowisku dielektrycznym) przez adunki nieruchome i niezmienne w czasie, nazywa si polem elektrostatycznym.
W odlegoci r = r 1r od pojedynczego adunku Q (rys.)
wystpuje w prni natenie pola elektrycznego
Q
+Q
(2.2a)
E=
1r ;
E
r
4 0 r 2
V
1r
i potencja elektryczny
V = E dr =
r
Q
.
4 0 r
(2.2b)
Caka liniowa po drodze zamknitej wektora natenia pola elektrostatycznego, pochodzcego od

adunku punktowego, jest rwna zeru.
Jeli w przestrzeni znajduje si wicej adunkw elektrycznych, to wypadkowe natenie pola elektrostatycznego i potencja elektryczny mona wyznaczy w dowolnym punkcie przestrzeni na
zasadzie superpozycji.
Caka wektora natenia pola jest sum caek wektorw pochodzcych od kadego z adunkw.
Caka liniowa po drodze zamknitej wektora natenia pola elektrostatycznego jest wic rwna
zeru. Pole elektrostatyczne jest polem bezwirowym.
26
Wykad III
Zjawisko indukcji elektrostatycznej

Zakada si, e adunek +Q zosta umieszczony w rodku kuli o promieniu r, a powierzchnia tej kuli
jest pokryta cienk warstw przewodzc, ktra stanowi oson elektrostatyczn (ekran) adunku.
Na zasadzie zjawiska indukcji elektrostatycznej (influencji), po wewntrznej stronie osony gromadzi si adunek Q, a po zewntrznej adunek +Q. Rozwaany ukad przestrzenny jest symetryczny,
wobec tego powierzchniowa gsto adunku (po wewntrznej stronie ujemnego, po zewntrznej
dodatniego) wynosi
Q
.
(2.3a)
q =
a)
2
4
r
S
Jeli, zamiast caej osony, na powierzchni kuli znajduje si tylko maa pytka przewodzca o powierzchni S (rys. a), to bez+Q -Q +Q E
wzgldne wartoci adunkw, jakie indukuj si w niej, po kar -q +q
dej ze stron, wynosz
Q
(2.3b)
Q =
S .
4 r 2
b)
Gdy powierzchnia takiej pytki jest ustawiona pod ktem do
S
promienia (rys. b), to powierzchniowe gstoci i bezwzgldne
+Q -q +q E
wartoci indukujcych si na niej adunkw s rwne:
q = q cos ,
(2.3c)
r -q
+q
Q
(2.3d)
q =
S cos .
4 r 2
Jeli adunek Q jest osonity dowoln, zamknit warstw przewodzc, to po zewntrznej stronie
tej warstwy, niezalenie od ksztatu jej powierzchni S, indukuje si adunek o cznej wartoci Q:
q = Q .
(2.3e)
Indukcja elektrostatyczna i strumie indukcji elektrostatycznej

W zwizku z zalenociami (2.3a) i (2.3d), wprowadza si nastpujce wielkoci (rys.):
- indukcj elektrostatyczn adunku punktowego (w odlegoci od
S
niego r = r 1r )
S
Q
(2.4a)
D
=
1
=
1r = 0 E ,
q
r
+Q
E D
4 r 2
r
- strumie indukcji elektrostatycznej (oznaczenia rezerwowe
1r
1
e) przez element powierzchni S
S
= D S = D S cos ,
(2.4b)
- strumie indukcji elektrostatycznej (oznaczenia rezerwowe e) przez powierzchni S
= D dS ,
(2.4c)
gdzie S = S 1n wektor normalny do elementu powierzchni S (w przypadku powierzchni

zamknitych skierowany na zewntrz tych powierzchni).
Na podstawie: (2.4a), (2.4b) i (2.4c), otrzymuje si nowy zapis zalenoci (2.3d) i (2.3e):
q = = D S ,
(2.5a)
= D dS = Q .
(2.5b)
27
Twierdzenie Gaussa. Indukcja elektryczna i strumie elektryczny

Zaleno (2.5b) to analityczny zapis twierdzenia Gaussa w elektrostatyce. W sowach wyraa si
ono nastpujco: strumie indukcji elektrostatycznej przez powierzchni zamknit, skierowany na
zewntrz tej powierzchni, jest rwny obejmowanemu przez ni adunkowi (tzn. znajdujcemu si w
obszarze wewntrznym, objtym t powierzchni).
Warto caki we wzorze (2.5b) jest w oglnym przypadku rna od zera. Pole elektrostatyczne jest
wic polem rdowym.
Powierzchnia moe obejmowa dowoln liczb adunkw skupionych oraz adunki rozmieszczone
powierzchniowo i przestrzennie. Na zasadzie superpozycji, strumienie indukcji elektrostatycznej,
pochodzce od poszczeglnych adunkw, dodaj si algebraicznie. Wzr (2.5b) mona wic
przedstawi w postaci oglnej:
= D dS = Qi + qj dS j + qk dv k .
i
j Sj
(2.5c)
k vk
Pojcia indukcji elektrostatycznej D i strumienia indukcji elektrostatycznej rozszerza si ze

wzgldw obliczeniowych na dowolne pole elektryczne, nazywajc je: D indukcj elektryczn,
strumieniem elektrycznym.
Jednostk indukcji elektrycznej jest kulomb na metr do kwadratu (C m-2), a strumienia elektrycznego kulomb (C).
Chocia powierzchniowa gsto adunku elektrycznego q i indukcja elektryczna D maj t sam
jednostk (C m-2), s to rne wielkoci fizyczne. Podobnie rzecz si ma z adunkiem elektrycznym
Q i strumieniem elektrycznym , ktrych jednostk jest C.
Przewodniki w polu elektrostatycznym

Powierzchnia i wntrze przewodnika umieszczonego w polu
elektrostatycznym maj ten sam potencja. adunki w przewodniku umieszczonym w polu elektrostatycznym, rozdzielone
wskutek zjawiska influencji i rozoone na powierzchni, wytwarzaj wasne pole elektryczne, ktre jest odpowiedzi na dziaanie pola zewntrznego. Pole indukowane wewntrz przewodnika tym rozkadem adunkw cakowicie kompensuje pole zewntrzne (rys. obok). adunki ukadaj si wic na powierzchni
w taki sposb, e wewntrz nie ma pola elektrostatycznego.
Ezewn
+
Ezewn
+
+
+
Ewewn +
+ +
+
Pole elektrostatyczne w dielektrykach

Pole indukowane wewntrz dielektrykw w wyniku przesuni adunkw w strefie czsteczek
jest rwnie skierowane przeciwnie do pola zewntrznego, lecz nie kompensuje go cakowicie.
Reakcje atomw i czsteczek dielektrykw na zewntrzne pole elektrostatyczne E, przedstawiono
pogldowo na rysunkach (rys. a bez pola zewntrznego; rys. b z polem zewntrznym).
Model atomu:
a)
E=0
Model czsteczki niepolarnej (02):

-
a)
-
b)
b)
E
+ - -
E=0
+ -- - - - - -- + -- - E
+ - - - - + - -
Model czsteczki polarnej (H2O):

a)
+- - - - - + - - +
E=0
b)
E
+
-
+ - +
28
Wykad III
Polaryzacja dielektrykw
Zmiany zachodzce w dielektrykach pod wpywem zewntrznego rda pola elektrostatycznego
okrela si mianem polaryzacji elektrostatycznej (elektrycznej). Atom lub czsteczka spolaryzowanego dielektryka jest dipolem elektrycznym.
Moment dipola elektrycznego jest iloczynem p = q h,
a)
+q
gdzie h wektor odlegoci midzy adunkami dipola q,
p = qh
q
zwrcony do adunku dodatniego (rys. a).
h
Na zbir elektrycznych dipoli atomw i czsteczek, znajdujcych si w objtoci v dielektryka, trzeba patrze
E
b)
statystycznie. Wypadkowe dziaanie tych dipoli jest
+qv
q v
skierowane przeciwnie do pola zewntrznego, mona zatem rozwaa istnienie zastpczych dipoli pv, ktrych
pv
h v
odlegoci hv s zorientowane zgodnie z E (rys. b).
Zaoywszy objtociow gsto q adunkw dodatnich
c)
hv
hv
i ujemnych, tworzcych dipole atomw lub czsteczek
dielektryka, i mnoc j przez hv zastpczych dipoli,
pol
pol
otrzymuje si powierzchniow gsto pol adunkw po+pol
+pol
laryzacji, czyli adunkw rozoonych na ciankach
warstw dipoli prostopadych do E (rys. c).
Gsto pol wyraa stopie polaryzacji dielektryka i w wikszoci przypadkw jest proporcjonalna
do E, a wic grubo warstw dipoli (rozsunicie dodatnich i ujemnych adunkw dipoli zastpczych) hv jest te proporcjonalna do E.
Wektor polaryzacji elektrycznej

W prni (powietrzu) zostaa okrelona indukcja elektrostatyczna D = D0 = 0 E, ktra jest zwizana z powierzchniow gstoci q adunkw elektrycznych indukowanych na ciankach przewodnika, zgodnie z zalenociami: q = |D| i q = |D| cos .
Analogicznie, z gstoci pol kojarzy si wektor polaryzacji elektrycznej (polaryzacj elektryczn)
P = pol 1E = 0 E ,
(2.6a)
gdzie podatno elektryczna dielektryka, wielko bezwymiarowa.
Zachodz przy tym zalenoci:
a) pol = |P|
b) pol. = |P| cos
E
P
pol
E
P
+pol
pol.
+pol.
Polaryzacj elektryczn P definiuje si jako graniczn warto stosunku sumy momentw dipoli
elektrycznych pv czsteczek zawartych w objtoci v, do tej objtoci:
p
P = lim v .
(2.6b)
v 0 v
Indukcja elektryczna w dielektryku i przenikalno elektryczna dielektryka

Na elektrodach, midzy ktrymi wytwarzane jest w dielektryku, przez ukad zewntrzny, pole elektryczne E, gromadzi si dodatkowo oprcz adunku odpowiadajcemu indukcji D0 w prni
(rys. a) adunek odpowiadajcy polaryzacji P dielektryka (rys. b).
29
a)
D0
b)
+
+
+
D
=
D
+P
0
+
+
Strumie elektryczny jest zwizany z caym, zgromadzonym adunkiem. Wobec tego indukcja elektryczna w dielektryku wynosi
D = D0 + P = 0 (1 + ) E = 0 r E = E ,
(2.6c)
gdzie: = 0 r przenikalno elektryczna rodowiska,
r przenikalno elektryczna wzgldna rodowiska, wielko bezwymiarowa.
Przenikalno elektryczna jest podstawow sta materiaow dielektryka.
Jednostk , tak jak staej elektrycznej 0 , jest F m-1 (objanienie dalej).
Prd przesunicia dielektrycznego

Z przepywem adunkw gromadzcych si na elektrodach wi si pojcia (rys.):
- prdu przesunicia
dQ d
i =
=
,
(2.7a)
+Q
Q
dt
dt
- gstoci prdu przesunicia

D
E
i = i
J =
=
,
(2.7b)
D=E
t
t
Q
gdzie: - strumie elektryczny, nazywany te stru+q
q
mieniem przesunicia dielektrycznego,
D - indukcja elektryczna, nazywana te wektorem przesunicia dielektrycznego.
W czasie gromadzenia si adunkw na elektrodach nie jest speniony warunek staoci adunku w
czasie. Problem wykracza zatem poza ramy czystej elektrostatyki. Pole elektryczne wystpujce
midzy elektrodami nie jest polem elektrostatycznym, ale w kolejnych chwilach moe by traktowane w ten sposb, o ile zachodzce zmiany s dostatecznie wolne.
Na elektrodach kondensatora z idealnym dielektrykiem gromadzi si cay adunek Q przepywajcy
w obwodzie.
Prd przesunicia dielektrycznego i prd upywnociowy

Rzeczywiste dielektryki nie s idealnymi izolatorami; inaczej mwic, s dielektrykami niedoskonaymi. Obok wasnoci dielektrycznych, scharakteryzowanych przenikalnoci elektryczn , maj
wasnoci upywnociowe (przewodzenia prdu), scharakteryzowane konduktywnoci .
Z adunkiem Q przepywajcym w ob+Q
Q
wodzie zewntrznym midzy elektrodami przedzielonymi dielektrykiem nie,
doskonaym jest zatem zwizany prd
i = i + i
E
przesunicia i i prd upywnociowy i .
Q
Na elektrodach gromadzi si, w tym
przypadku, tylko cz adunku Q przeQ , i
pywajcego w obwodzie (rys.).
30
Wykad III
Operowanie pojciem konduktywnoci dielektryka oznacza, e prd upywnociowy odnosi si do

takich wartoci gstoci prdu i natenia pola elektrycznego, przy ktrych stosuje si prawo Ohma. Warto napicia przyoonego do elektrod powinna wic by na tyle maa, by nie wystpowao jeszcze nasycenie prdu wyadowania niesamoistnego, ktre poprzedza procesy jonizacji lawinowej (jonizacja lawinowa prowadzi z kolei do wyadowania samoistnego i powoduje utrat wasnoci izolacyjnych, tzn. przebicie dielektryka; w przypadku dielektrykw staych chodzi o jonizacj we wtrcinach gazowych).
Gsto prdu cakowitego wynosi wic
E
J = E +
.
(2.7c)
t
Rozkady pl w dielektrykach rzeczywistych

Zostan porwnane pola elektrostatyczne w elementarnych komrkach dielektrycznych i pola
przepywowe w elementarnych komrkach prdowych (elementarnych rurkach prdu), przy
rnych rodzajach symetrii przestrzennej komrek oraz staych wartociach przenikalnoci elektrycznej i konduktywnoci .
Strumie elektryczny w dowolnym poprzecznym przekroju S elementarnej komrki dielektrycznej jest stay. Z twierdzenia Gaussa otrzymuje si zaleno:
= D S = E S , std E =
.
S
Prd elektryczny I w dowolnym poprzecznym przekroju S elementarnej komrki prdowej

jest stay. Z rwnania prdu otrzymuje si zaleno:
a)
x
I
d
I = J S = E S , std E =
.
S
S 2
S
W przypadku komrek prostopadociennych (rys. a):
E
S 1
E
S = S1 = S 2 ;
E = const., E = const.;
U =
U =
E dx = E d ,
0
d
E dx = E d ,
wic E =
U
;
d
wic E =
U
.
d
U
b)
r1
U =
r1
r2
r1
I r1
, E =
;
S1 r
S1 r
r2
c)
r1 dr r1
r
U
=
ln 2 , wic E =
;
r2
S1 r
S1
r1
r ln
r1
r
I r1 dr I r1
U
=
ln 2 , wic E =
.
r2
S
r
S
r
1
1
1
r
r ln
S 1
r1
S 2
S
E
E
r2
U =
1
S 2
W przypadku komrek walcowych (rys. b):

r
r
S = S1 = S 2 ;
r1
r2
E =
S 1
r1
r2
31
W przypadku komrek kulistych (rys. c):
r12
I r12
r2
r2
2 , E =
;
S = S1 2 = S 2 2 ; E =
S1 r
S1 r 2
r1
r2
r2
U =
r1
U r2 r1
r12 dr r1 1 1
2 =
, wic E =
;
S1 r
S1 r1 r2
r2 r1
U r2 r1
I r12 dr I r1 1 1
2 =
, wic E =
.
S
r
r
r
r
r
1
1
1
2
2
1
r2
U =
1
Jak wida, we wszystkich rozwaanych przypadkach symetrii przestrzennej, w kadym punkcie

E = E .
Wynika z tego, e w dielektrykach niedoskonaych jednorodnych zarwno co do , jak i rozkady pl: elektrostatycznego i przepywowego, pokrywaj si.
W przypadku dielektrykw niedoskonaych niejednorodnych ze wzgldu na lub , albo i
jednoczenie rozkady pl: elektrostatycznego i przepywowego, nie pokrywaj si. Nie mona
wic zakada jednoczesnej quasistacjonarnoci tych pl. Analityczne wyznaczenie rozkadu pola
elektrycznego bardzo si wtedy komplikuje, poza przypadkiem stanu ustalonego przy staym napiciu, kiedy pole jest przewodnociowe (upywnociowe).
Pojemno elektryczna kondensatora i ciaa odosobnionego

Pojemno elektryczna, w sensie fizycznym, oznacza zdolno cia przewodzcych, umieszczonych
w rodowisku nieprzewodzcym (w prni lub dielektryku), do gromadzenia adunku elektrycznego. Waciwo t mona przypisa zarwno obiektom technicznym, jak i tworom natury. Urzdzeniem elektrycznym, sucym z zasady do gromadzenia adunku elektrycznego, jest kondensator.
Kondensator jest to ukad dwch elektrod metalowych, nazywanych okadzinami, wraz z oddzielajc je warstw dielektryka.
Po poczeniu jednej okadziny kondensatora z dodatnim biegunem rda, i drugiej z ujemnym,
gromadz si na tych okadzinach adunki o przeciwnych znakach i rwnych wartociach bezwzgldnych. W przestrzeni midzy okadzinami wystpuje pole elektryczne.
Warto bezwzgldn adunku zgromadzonego na kadej z okadzin przyjto nazywa adunkiem
kondensatora, a warto napicia midzy okadzin o adunku dodatnim i okadzin o adunku
ujemnym napiciem na kondensatorze.
Stosunek adunku kondensatora Q do napicia na kondensatorze U
C
+Q
Q
nazywa si pojemnoci kondensatora C (rys.):
Q
U
C=
.
(2.8a)
U
Jeli adunek kondensatora wynosi Q i jest przyjty zwrot napicia U, to tym samym s okrelone
adunki +Q i Q na okadzinach (jeli napicie ma w rzeczywistoci zwrot przeciwny do zaoonego, to znaki adunkw rzeczywicie wystpujcych s te przeciwne). Wartoci hipotetycznych
adunkw: dodatniego +Q i ujemnego Q, wyraaj wzory:
Q = C U ,
Q = C U .
Odwrotno pojemnoci nazywa si elastancj
1 U
.
(2.8b)
=
C Q
Jednostk pojemnoci jest farad (F), rwny kulombowi na wolt (C V-1) lub simensowi razy sekunda
(S s). Jednostk elastancji jest wolt na kulomb (V C-1) lub om na sekund ( s-1).
S=
32
Wykad III
Cech posiadania pojemnoci maj nie tylko kondensatory, ale rwnie odosobnione ciaa przewodzce, wzgldem cia o zerowym potencjale (lecych zwykle w nieskoczonoci), a take ciaa
nieodosobnione (elektrody), podlegajce wpywom innych cia przewodzcych, ktre mog mie
potencjay o staych wartociach (np. rwne zeru albo zwizane w okrelony sposb z potencjaami
elektrod).
Pojemnoci C odosobnionego przewodnika jest stosunek zgromadzonego na nim adunku Q do
potencjau V tego przewodnika (czyli napicia midzy nim a punktem o potencjale rwnym zeru):
Q
.
(2.8c)
C=
V
Jeli potencja odosobnionego przewodnika jest dodatni, to zgromadzony na nim adunek jest dodatni; jeli potencja jest ujemny to adunek jest te ujemny.
Q
Oglnie, warto pojemnoci moe zalee od wartoci

napicia (potencjau), na og jednak jest praktycznie staa
C = const. W oglnym przypadku zalenoci Q(U) s wic
nieliniowe (linia przerywana na rys.). Pojemnoci, ktrych
to dotyczy, nazywa si nieliniowymi. Przy staych wartociach C, zalenoci Q(U) s liniowe (linia ciga na rys.) i
pojemnoci nazywa si liniowymi.
Pojemno kondensatora paskiego. Jednostka przenikalnoci elektrycznej

Kondensator paski ma struktur prostopadociennej komrki dielektrycznej. Jeli jego okadziny, o powierzchniach S, s od siebie oddalone o d, za przestrze midzy nimi wypenia dielektryk
o przenikalnoci elektrycznej (rys.), to na podstawie twierdzenia Gaussa otrzymuje si
x
Q = = D S = E S .
d
+Q
Zatem
std za
C=
Q
E=
,
S
U = E dx =
0
Qd
,
S
Q S
=
.
U
d
(2.9)
Ze wzoru (2.9) mona wyznaczy, podan wczeniej, jednostk przenikalnoci elektrycznej (i

staej elektrycznej 0) farad na metr (F m-1).
Pojemno kondensatora cylindrycznego (kabla jednoyowego z powok)

Okadziny kondensatora (odcinka kabla) s powierzchniami walcw wsposiowych, majcych
promienie r1 i r2 oraz jednakowe dugoci l, za przestrze midzy nimi wypenia dielektryk o przenikalnoci elektrycznej (rys.). Na podstawie twierdzenia Gaussa i symetrii pola (wektor E skierowany promieniowo) otrzymuje si
Q = = D S = E 2rl .
r
Q ln 2
r2
r1
Q
1
r1
Zatem E =
, U = E dr =
,
2 l r
2 l
r
1
r2
std za
l
C=
Q 2 l
.
=
r2
U
ln
r1
(2.10)
33
Wykad IV. UKADY POCZE KONDENSATORW. ENERGIA POLA

ELEKTROSTATYCZNEGO. WYTRZYMAO ELEKTRYCZNA DIELEKTRYKW
Rwnolege poczenie pojemnoci liniowych

Zostanie okrelona pojemno zastpcza ukadu rwnolegle poczonych kondensatorw liniowych:
n
k =1
k =1
Q = Qk = C k U
U
+Q1
C2
Q1
C1
+Q2
+Qn
Cn
Q2
Qn
+Q
U
oraz Q = C U ,
C
Q
wic
C = Ck .
(2.11a)
k =1
Ukad dwch rwnolegle poczonych kondensatorw mona nazwa dzielnikiem adunku, poniewa adunek cakowity tego ukadu dzieli si na adunki kondensatorw proporcjonalnie do wartoci pojemnoci gazi:
C1
Q
Q1 = C1 U = C1
=
Q , (2.12a)
C1 + C 2 C1 + C 2
+Q1
+Q2
+Q
U
C2
Q1
C1
Q2
C1 + C2
Q2 = C 2 U = C 2
C2
Q
=
Q . (2.12b)
C1 + C 2 C1 + C 2
Szeregowe poczenie pojemnoci liniowych

Zostanie okrelona pojemno zastpcza ukadu szeregowo poczonych kondensatorw liniowych:
n
n
Q
= Sk Q
k =1 C k
k =1
U = U k =
k =1
oraz U =
+Q
U
Q
= S Q ,
C
C1
Q
U1
n
1
1
=
C k =1 C k
wic
+Q
C2
Q
+Q
U2
Cn
Q
Un
C
+Q Q
albo
S = Sk .
(2.13a, b)
k =1
Ukad dwch szeregowo poczonych kondensatorw mona nazwa pojemnociowym dzielnikiem

napicia, poniewa napicie cakowite w tym ukadzie dzieli si na kondensatorach proporcjonalnie do wartoci ich elastancji:
C2
U
S1
S2
S1 + S2
U 1 = S1 Q = S1
=
U , (2.14a)
+Q Q +Q Q
+Q Q
S1 + S 2 C1 + C 2
U
U1
U2
U 2 = S2 Q = S2
C1
U
=
U . (2.14b)
S1 + S 2 C1 + C 2
Przeksztacenie gwiazda-trjkt i odwrotne

Wyraajc napicia jako rnice potencjaw, zapisuje si wzory na adunki kondensatorw:
Q1 = C1 (V1 V N ) ,
C1
V1
V1
1
U12
+Q1 Q1
C2
2 V2
U23
3 V3
U12
+Q2 Q2
U31
C3
+Q3 Q3
VN
2 V2
U23
3 V3
+Q12
C12
Q12
Q31
C31
+Q23
+Q31
U31 Q C23
23
Q2 = C2 (V2 VN ) ,
Q3 = C3 (V3 V N ) ;
Q12 = C12 (V1 V2 ) ,
Q23 = C 23 (V2 V3 ) ,
Q31 = C31 (V3 V1 ) .
34
Wykad IV
Rwnowano ukadw zachodzi przy jednakowych adunkach zgromadzonych przy tych samych
zaciskach i jednakowych potencjaach wystpujcych na tych samych zaciskach.
Warunek dla punktu neutralnego gwiazdy (czone kondensatory nie s wstpnie naadowane):
Q1 Q2 Q3 = 0 ,
C1 V1 + C 2 V2 + C3 V3
,
C1 + C 2 + C3
C1
Q1 = C1 (V1 V N ) =
[C 2 (V1 V2 ) + C3 (V1 V3 )] ,
C1 + C 2 + C3
C2
Q2 = C 2 (V2 V N ) =
[C1 (V2 V1 ) + C3 (V2 V3 )] ,
C1 + C 2 + C3
C3
Q3 = C3 (V3 V N ) =
[C1 (V3 V1 ) + C 2 (V3 V2 )] .
C1 + C 2 + C3
std
a wic:
VN =
Analogiczne zwizki wynikajce z zalenoci midzy adunkami przy zaciskach trjkta:

Q1 = Q12 Q31 = C12 (V1 V2 ) + C31 (V1 V3 ) ,
(2.15)
(2.16a)
(2.16b)
(2.16c)
(2.17a)
Q2 = Q23 Q12 = C 23 (V2 V3 ) + C12 (V2 V1 ) ,
(2.17b)
Q3 = Q31 Q21 = C31 (V3 V1 ) + C 23 (V3 V2 ) .
(2.17c)
Wzory na pojemnoci ukadw przy zamianie gwiazdy na trjkt, otrzymane z porwnania tosamociowego prawych stron rwna (2.16a) i (2.17a), (2.16b) i (2.17b) oraz (2.16c) i (2.17c):
C 2 C3
C3 C1
C1 C 2
C12 =
,
C 23 =
,
C31 =
.
(2.18)
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
Wzory rwnowane przy zamianie trjkta na gwiazd:
C C
C C
C1 = C12 + C31 + 12 31 , C 2 = C12 + C 23 + 12 23 ,
C 23
C31
C3 = C 23 + C31 +
C 23 C31
.
C12
(2.19)
Energia pola elektrostatycznego

Praca przeniesienia adunku Q w polu elektrycznym, midzy punktami, ktrych potencjay rni
si o napicie U, wynosi W = Q U. Gromadzenie adunkw rnych znakw na okadzinach kondensatora (przesuwanie adunku w obwodzie zewntrznym z jednej okadziny na drug) zachodzi
przy zmieniajcym si napiciu.
Elementarna praca dW przeniesienia adunku dq przy napiciu
a)
u
i przyrocie napicia du (q i u wielkoci zmienne w czasie):
q
W
Q
dq
dW
u
0 u
q
Q
dq
(2.20a)
W przypadku kondensatora liniowego (rys. a):
b)
dW = u dq .
du
dq = C du, dW = C u du,
1
W = C u du = C U 2 ,
2
0
W
dW
q
u
0 u
du
q=Cu,
(2.20b)
gdzie U ustalona warto napicia, przy ktrej adunek kondensatora wynosi Q = C U.

Energia pola elektrostatycznego w kondensatorze liniowym:
1
1
Q2
W = Q U = C U 2 =
.
(2.20c)
2
2
2C
35
U
W przypadku kondensatora nieliniowego (rys. b): q = q(u) , W = u dq(u ) .

0
Gsto energii pola elektrostatycznego

Odnoszc zaleno (2.20c) do prostopadociennej komrki dielektrycznej (rys.), dla ktrej:
Q = = D S ,
U = E d ,
1
1
Q U = D E v ,
2
2
S
E
gdzie v = Sd objto komrki.
D
Wobec tego, przestrzenna (objtociowa) gsto energii pola
elektrostatycznego:
U
1
1
D2
.
(2.21)
W = D E = E 2 =
2
2
2
Jednostk gstoci energii jest dul na metr do szecianu (Jm-3).
otrzymuje si
W =
Energia tracona w czasie adowania i rozadowania kondensatorw

W czasie adowania bd rozadowania kondensatorw, w przewodach czcych ich okadziny ze
rdem albo wzajemnie ze sob, pynie prd przesunicia. W rezystancji przewodw wystpuj
straty energii. Problemom prdu przesunicia i strat z nim zwizanych warto powici troch uwagi, chocia wykraczaj one poza ramy czystej elektrostatyki.
Zostan rozpatrzone dwa przypadki: a) przyczenia kondensatora do rda napiciowego, b) poczenia kondensatorw naadowanych wczeniej do rnych wartoci napicia.
Pierwszy przypadek dotyczy adowania kondensatora ze rda napiciowego E = const. lub rozadowania go ze zwrotem energii do rda napiciowego E = const.
Odbywa si to w ukadzie pokazanym na rys. a, przy naR i
a)
stpujcych uwarunkowaniach:
i
R i E + uC = 0 ,
(2.22a)
R
a)
uC
i
i(0)
du
dQ
=C C .
(2.22b)
dt
dt
Podstawiajc do rwnania rniczkowego (2.22b), napicie uc wyznaczone z rwnania (2.22a), otrzymuje si nowe
rwnanie rniczkowe
di
i = RC
.
(2.22c)
dt
Oznaczywszy wyraenie (sta czasow obwodu)
= R C ,
(2.22d)
i=
di
dt
rwnanie (2.22c) zapisuje si w postaci
=
i
std
i (t )
di
dt
i cakuje obustronnie
=
;
i
i ( 0)
0
i (t ) = i (0) e
(2.22e)
Po oznaczeniu u C (0) = U 0 , z rwnania (2.22a) wyznacza si

E U0
.
R
Wartoci i i(0) zale, jak wida, od wartoci rezystancji R.
Przebieg czasowy i(t) pokazano na rys. a.
i ( 0) =
(2.22f)
36
Wykad IV
W czasie, kiedy napicie na kondensatorze uc zmienia si od wartoci U0 do wartoci E, w rezystancji przewodw R wydziela si energia
2
(E U 0 )
1
2
WR = R i dt =
= C (E U 0 )2 .
(2.23a)
2
R
2
0
Jak wida, energia WR , tracona w rezystancji R, nie zaley od wartoci R. To zaskakujce stwierdzenie pojawi si te w przypadku nastpnego ukadu, pozwalajc wyjani istot tzw. paradoksu z
kondensatorami. Okazuje si, e w procesach przejciowych adowania i rozadowania kondensatorw nie mona przyjmowa R = 0, gdy podwaaoby to fizyczny sens zjawiska.
Energia pobrana ze rda napiciowego E = const. przy adowaniu kondensatora lub oddana do
tego rda (warto ujemna) wynosi
E (E U 0 )
WE = E i dt =
= C E (E U 0 ) .
(2.23b)
R
0
Stosunek energii WR traconej w rezystancji, i energii WE pobranej ze rda przy adowaniu
kondensatora (E > U0), wynosi
WR 1 U 0
= 1
(2.23c)
,
WE 2
E
za stosunek energii WR - traconej w rezystancji, i energii WE - pobranej przez rdo przy rozadowaniu kondensatora (U0 > E)
WR 1 U 0
=
1 .
(2.23d)
WE 2 E
Np. jeli U0 = 0, to w czasie adowania kondensatora ze rda napiciowego jest tracona poowa
energii pobranej ze rda (sprawno energetyczna penego adowania kondensatora wynosi 50%).
Drugi przypadek dotyczy poczenia kondensatorw naadowanych do rnych wartoci napicia.

Wyrwnywanie si napicia na kondensatorach odbywa
R i
b)
si w ukadzie pokazanym na rys. b, przy nastpujcych
i
uwarunkowaniach:
+Q2
+Q1
R
R i u C1 + u C 2 = 0 ,
(2.24a)
uC1
C1
C2
uC2
du
du
dQ
Q1
Q2
i=
= C1 C1 = C 2 C 2 .
(2.24b)
dt
dt
dt
Rniczkujc rwnanie (2.24a) i podstawiajc do wyraenia na pochodne napi, wyznaczone z
rwna (2.24b), otrzymuje si rwnanie rniczkowe
di i
i
R +
+
=0 .
(2.24c)
dt C1 C 2
Oznaczywszy wyraenie (sta czasow obwodu)
R C1 C 2
=
,
(2.24d)
C1 + C 2
di
dt
rwnanie (2.24c) zapisuje si podobnie jak (2.22c) w postaci
=
.
i
Otrzymuje si, jak poprzednio, rozwizanie

i (t ) = i (0) e
(2.24e)
Po oznaczeniu: u C1 (0) = U 01 , u C 2 (0) = U 02 , z rwnania (2.24a) wyznacza si

i ( 0) =
U 01 U 02
.
R
(2.24f)
37
Wartoci i i(0) zale od wartoci rezystancji R; przebieg czasowy i(t) ma taki sam charakter, jak
uzyskany poprzednio (rys. a).
Aby wyznaczy napicie, jakie ustala si na obu kondensatorach po teoretycznie nieskoczenie
dugim czasie (praktycznie wystarcza czas rwny 3, po ktrym wartoci napi rni si od wartoci ustalonej mniej ni o 5%), korzysta si z zasady zachowania adunku. Ukad przedstawiony na
rys. b jest ukadem odosobnionym, wic suma adunkw Q obu kondensatorw pozostaje cay czas
taka sama:
- na pocztku procesu
Q = Q1' + Q2' = C1 U 01 + C 2 U 02 ,
(2.25a)
- na kocu procesu
Q = Q1" + Q2" = C1 U + C 2 U = (C1 + C 2 ) U .
(2.25b)
Wobec tego
C U + C 2 U 02
U = 1 01
.
(2.25c)
C1 + C 2
W czasie zmiany wartoci napi u C1 i u C 2 (stan przejciowy) od wartoci U01 i U02 (stan pocztkowy), do wartoci U (stan kocowy) w rezystancji przewodw R wydziela si energia
2
1 C C
(U U 02 )
WR = R i 2 dt = 01
= 1 2 (U 01 U 02 )2 ,
(2.26a)
2
2
R
C
+
C
1
2
0
co mona te zapisa w postaci
2
U 02
1
U 01
1
2
.
(2.26b)
WR = C1 U 01
C
2
1+ 1
C2
Ten sam wynik otrzymuje si obliczajc zmian energii zgromadzonej w kondensatorach
1
1
2
2
WR = C1 U 01
U 2 + C 2 U 02
U 2 ,
2
2
z uwzgldnieniem zalenoci (2.25c).
Energia WR , tracona w rezystancji R, nie zaley jak poprzednio od wartoci R. Wie si to ze
wspomnianym paradoksem z kondensatorami, ktry polega na tym, e zapominajc o rezystancji przewodw R stwierdza si zniknicie czci energii podczas przemieszczania si adunkw w
odosobnionym ukadzie z kondensatorami.
Np. jeli C1 = C2 i U02 = 0, to poowa adunku zgromadzonego w kondensatorze C1 jest odprowadzana do kondensatora C2, w trakcie czego traci si poow energii zgromadzonej w ukadzie (w
kondensatorze C1). Oczywicie, gdy relacje midzy C1 i C2 oraz U01 i U02 wyraaj si inaczej, to
relacje midzy energi tracon i zgromadzon s inne (ale podobnie niekorzystne).
Przykad. Kondensatory, nie posiadajce pierwotnie

adunkw, zostay poczone jak na rysunku, z zestykiem przecznika w pozycji 0. Nastpnie ustawiono zestyk przecznika w pozycji 1, a po naadowaniu kondensatorw w tym ukadzie przestawiono zestyk przecznika na pozycj 2. Podobnie, po odpowiednim czasie, przestawiono zestyk
przecznika na pozycj 3.
Parametry elementw ukadu: E = 6 V, C1 = 6 F,
C2 = 3 F, C3 = 2 F.
C1
U1
C3
U3 =U12
U2
E
2
C2
1
38
Wykad IV
Zostan obliczone wartoci napi na kadym z kondensatorw i wartoci energii w nich zgromadzonej w stanach ustalonych (w kolejnych ustawieniach zestyku przecznika), oraz wartoci energii pobranej ze rda lub zwrconej do niego, i energii straconej w rezystancji przewodw w stanach przejciowych (po przeczeniach pozycji przecznika: 0 1, 1 2 i 2 3).
C C
63
1: pojemno zastpcza poczenia C1-C2
C12 = 1 2 =
= 2 F,
C1 + C 2
9
adunki
Q12 = Q1 = Q2 = C12 2 E = 2 2 6 = 24 C,
napicia na kondensatorach
U1 =
Q1 24
=
= 4 V,
C1
6
energia zgromadzona w kondensatorach
straty energii w przewodach

2:
wartoci pocztkowe
1
1
C1 U 12 = 6 4 2 = 48 J,
2
2
1
1
= C 2 U 22 = 3 8 2 = 96 J.
2
2
WE = C12 (2 E ) = 2 12 2 = 288 J,
1
1
WR = C12 (2 E )2 = 2 12 2 = 144 J.
2
2
2
U 0 = 12 V,
U 01 = 4 V,
pojemno zastpcza poczenia C1-C2 (jw.)

adunki
Q2 24
=
= 8 V,
C2
3
WC1 =
WC2
po przeczeniu 01:
energia pobrana ze rda
U2 =
U 02 = 8 V,
C12 = 2 F,
Q12 = Q1 = Q2 = C12 E = 2 6 = 12 C,
Q1 12
Q
12
=
= 2 V,
U2 = 2 =
= 4 V,
C1 6
C2
3
1
1
WC1 = C1 U 12 = 6 2 2 = 12 J,
2
2
1
1
WC2 = C 2 U 22 = 3 4 2 = 24 J.
2
2
po przeczeniu 12:
energia pobrana ze rda
WE = C12 E (E U 0 ) = 2 6 ( 6 ) = 72 J

3:
wartoci pocztkowe
U1 =
(energia 72 J oddana do rda),

1
1
WR = C12 (E U 0 )2 = 2 (6 12 )2 = 36 J.
2
2
U 012 = 6 V,
U 01 = 2 V,
U 02 = 4 V,
U 03 = 0 ,
pojemno zastpcza poczenia C1-C2 (jw.) C12 = 2 F,

napicie na kondensatorach C12 i C3
adunki na C1-C2
U 12 = U 3 =
C12 U 012 + C3 U 03 2 6
=
= 3 V,
C12 + C3
4
Q12 = Q1 = Q2 = C12 U 12 = 2 3 = 6 C,
Q1 6
Q
6
= = 1 V,
U 2 = 2 = = 2 V,
C1 6
C2 3
1
1
WC1 = C1 U 12 = 6 12 = 3 J,
2
2
U1 =
39
1
1
C 2 U 22 = 3 2 2 = 6 J,
2
2
1
1
= C3 U 32 = 3 3 2 = 9 J.
2
2
WC2 =
WC3
po przeczeniu 23:
WR =
1 C12 C3
1 22 2
2
(U 012 U 03 ) =
6 = 18 J.
2 C12 + C3
2 4
Wytrzymao elektryczna dielektrykw

Kady dielektryk: stay, cieky czy gazowy, ma okrelon wytrzymao elektryczn. Pojcie to
oznacza najwiksz warto natenia pola elektrycznego, nie wywoujc przebicia dielektryka.
Przebicie dielektryka wyraa si utrat jego wasnoci izolacyjnych i jest efektem dziaania rnych
zjawisk i czynnikw, zwizanych bezporednio lub porednio z istniejcym polem elektrycznym.
Mechanizmy przebicia dielektrykw rnych rodzajw s odmienne.
Przebicie dielektryka gazowego, nazywane te przeskokiem, zachodzi z chwil wystpienia w nim
wyadowania zupenego, ktre obejmuje swym zasigiem ca drog midzy elektrodami. Przy duym prdzie wyadowanie to ma posta iskry lub uku elektrycznego.
Forma wyadowania elektrycznego w gazie zaley od jego pocztkowego zjonizowania, geometrii
ukadu oraz wartoci prdu. W ukadach o polach jednorodnych wystpuj tylko wyadowania zupene. W ukadach o polach niejednorodnych spotyka si wyadowania obejmujce tylko cz drogi czcej elektrody. Nosz one nazw wyadowa niezupenych. Zalicza si do nich m.in. ulot,
ktremu na og towarzyszy wietlenie lub snopienie.
Przebicia dielektrykw ciekych i staych maj zoony charakter, ale i tu zauwaa si wystpowanie wyadowa niezupenych i zupenych. W oleju izolacyjnym obserwuje si wyadowania niezupene w postaci wietle, snopie i pozaamywanych kanaw rozwijajcych si od katody i od
anody. W dielektrykach staych wystpuj z reguy jakie wtrciny gazowe i wok nich to wanie obserwuje si przebicia czciowe, powodujce osabienie izolacji i prowadzce do przebicia
penego.
Zagszczenie linii pola elektrycznego przy krzywiznach powierzchni elektrod

Przy wikszych krzywiznach powierzchni elektrod wystpuje zagszczenie linii pola elektrycznego, co sprzyja jonizacji dielektryka i emisji elektronw z katody. Do wyjanienia tego zjawiska
suy model dwch kul o rnych promieniach, poczonych ze sob cienkim drutem.
a)
Na podstawie twierdzenia Gaussa, strumie elektryczny

naadowanej kuli wynosi (rys. a)
= Q = 4r 2 D = 4r 2 E ,
Q
std natenie pola E =
.
4 r 2
V
Q
r0
Potencja przy powierzchni kuli jest zatem rwny
V (r0 ) = E dr =
b)
V
Q1
r1
q1
V
Q2
r2
q2
r0
Q
.
4 r0
(2.27a)
Potencjay V1 i V2 dwch kul poczonych cienkim drutem

(rys. b) s jednakowe: V1 = V2 , wic z (2.27a) wynika zaleno
Q1 Q2
Q1 r1
=
,
std
=
,
(2.27b)
r1
r2
Q2 r2
40
Wykad IV
przy czym:
Q1 = 4r12 q1 ,
q1 = D1 =
E1
Q2 = 4r22 q 2 ,
q 2 = D2 =
Na podstawie (2.27b) i (2.27c) otrzymuje si:
E2
q1 Q1 r22
=
;
q 2 Q2 r12
std
,
std
(2.27c)
q1 E1
=
.
q 2 E2
(2.27d)
q1 Q1 r22 r1 r22 r2
=
=
= , co wraz z (2.27d)
q 2 Q2 r12 r2 r12 r1
oznacza, e natenie pola przy powierzchni jest odwrotnie proporcjonalne do promienia krzywizny:
E1 r2
=
.
E 2 r1
+Q
(2.27e)
Najwiksze wartoci natenia pola elektrycznego wystpuj wic w pobliu wystpw i

nierwnoci powierzchni, szczeglnie przy
ostrzach i krawdziach (rys. obok).
Cinienie elektrostatyczne
adunki zgromadzone na rnych elektrodach przycigaj si i w wyniku tego przycigaj si elektrody, za na adunki dziaa cinienie elektrostatyczne, ktre wypycha je do dielektryka.
Ze wzorw na energi i pojemno kondensatora paskiego (rys.):
W=
Q
D S
=
2C
2C
2
otrzymuje si zaleno
C=
W=
+Q
D S
x .
2
2
x
dx
Elementarna praca siy F przy przesuniciu okadzin na drodze dx, czyli zmiana energii dW przy
tym przesuniciu: dW = F dx , zatem sia F przycigania si elektrod w kondensatorze paskim
wynosi
dW D 2 S
F=
=
.
(2.28)
dx
2
F
Cinienie elektrostatyczne p E =
wyraa si wic wzorem:
S
D2 1
1
pE =
= D E = E2 .
(2.29)
2 2
2
Jednostk cinienia elektrostatycznego jest niuton na metr do kwadratu (N m-2). Trzeba tu zaznaczy, e chocia prawe strony wzorw (2.21) i (2.29) s identyczne, to jednak wielkoci wystpujce po ich lewych stronach takimi nie s. Przestrzenna gsto energii elektrycznej W i cinienie
elektrostatyczne pE to rne wielkoci fizyczne, mierzone w innych jednostkach, ktre wyraaj si
tak samo w jednostkach podstawowych (J m-3 = N m-2 = kg m-1 s-2). W tym sensie sytuacja przypomina powizania: q z D oraz Q z .
Cinienie elektrostatyczne przy powierzchni przewodnika jest proporcjonalne do kwadratu natenia pola. Natenie pola jest najwiksze przy ostrzach, gdzie obserwuje si wiatr elektryczny
(ulot), bdcy ruchem adunkw wyciganych z przewodnika.
41
ROZDZIA 3
Elementy obwodw prdu staego
Na pocztku objaniono konwencje strzakowania prdu i napicia w elementach obwodu oraz

przypomniano prawa fizyczne dotyczce obwodw elektrycznych.
Podstawowymi elementami obwodw prdu staego s idealne rda napiciowe i prdowe oraz
rezystory liniowe i ronego rodzaju rezystory nieliniowe. Cechy elementw s wyraane analitycznie wzorami, albo graficznie poprzez charakterystyki statyczne prdowo-napiciowe lub napiciowo-prdowe. Dla rezystorw nieliniowych definiuje si pojcia rezystancji statycznej i dynamicznej.
Gazie obwodu peni role generatorw (wydajnikw) bd odbiornikw mocy elektrycznej,
zalenie od zwrotw prdu i napicia wzgldem zaciskw. Trzeba to mie na uwadze przy sporzdzaniu bilansu mocy obwodu.
Istotnych informacji dostarcza analiza prostych ukadw, utworzonych z idealnych elementw, a
mianowicie: rzeczywistego rda napiciowego i rzeczywistego rda prdowego (charakterystyki, sprawno, dopasowanie), rde powstaych z poczenia kilku rde (parametry rde zastpczych), linii zasilajcej odbiornik (spadek napicia, strata mocy), dzielnika napicia i dzielnika
prdu (reguy podziau).
Moliwe s zamiany rzeczywistych rde napiciowego na prdowe albo prdowego na napiciowe, przy czym jest to zabiegi czysto obliczeniowe, dotyczce rwnowanoci wielkoci zaciskowych (napi oraz prdw na zaciskach).
42

C
e
E
G
Gw
i
igen
iodb
I
Igen
Iodb
Iz
Ir
I
l
L
p
pgen
podb
P
Pgen
Podb
P
p%
R
Rdyn
RL
Rs
Rw
S
t
u
ugen
uodb
U
Ugen
Uodb
U0
U
u%
x
pojemno elektryczna
napicie rdowe
stae napicie rdowe
konduktancja (przewodno elektryczna)
konduktancja wewntrzna rda prdowego
prd
prd generatorowy
prd odbiornikowy
prd stay
stay prd generatorowy
stay prd odbiornikowy
prd zwarcia gazi aktywnej (rda)
prd rdowy
zmiana (przyrost) prdu
dugo przewodu
indukcyjno
moc
moc generatorowa
moc odbiornikowa
staa moc
staa moc generatorowa
staa moc odbiornikowa
strata mocy w rdle lub linii prdu staego
procentowa strata mocy w linii prdu staego
rezystancja dynamiczna (rniczkowa)
rezystancja linii
rezystancja statyczna
rezystancja wewntrzna rda napiciowego
pole przekroju przewodu linii
czas
napicie
napicie generatorowe
napicie odbiornikowe
napicie stae
stae napicie generatorowe
stae napicie odbiornikowe
napicie stanu jaowego
zmiana (przyrost) napicia; spadek napicia w linii prdu staego
procentowy spadek napicia w linii prdu staego
odlego (od pocztku linii)
przewodno waciwa (konduktywno) przewodu
sprawno
[1], [2], [4], [6]
43
3. Elementy obwodw prdu staego

Wykad V. ELEMENTY UKADW I OBWODW ELEKTRYCZNYCH
Podstawowe elementy funkcjonalne i schemat obwodu elektrycznego

Obwd elektryczny jest zbiorem elementw, poczonych ze sob przewodami w taki sposb, e
moliwy jest przepyw prdu elektrycznego. Obwody elektryczne mona przedstawia na dwa sposoby w tzw. ujciach: zaciskowym i sieciowym.
Elementami obwodu w ujciu zaciskowym s struktury o okrelonej liczbie zaciskw: dwjniki,
trjniki, czwrniki, wielobiegunniki, wielowrotniki. Waciwoci elementw obwodu s opisywane
przez zalenoci midzy ich wielkociami zaciskowymi, tj. prdami i napiciami wybranych par
zaciskw. Struktury wewntrzne elementw obwodu maj znaczenie drugorzdne, mwic pogldowo: stanowi czarne skrzynki.
Elementami obwodu w ujciu sieciowym s struktury tworzone w okrelony sposb z elementw
podstawowych, ktrymi s: idealne rda napiciowe, idealne rda prdowe, rezystancje, pojemnoci i indukcyjnoci. rda to gwny czynnik motoryczny w obwodzie (wymuszajcy ruch adunkw elektrycznych). Rezystancje to elementy rozpraszajce energi. Pojemnoci i indukcyjnoci to elementy magazynujce energi (w polu elektrycznym kondensatorw oraz w polu magnetycznym cewek indukcyjnych). Terminy: dwjniki i trjniki, wystpuj rwnie w ujciu sieciowym
jako nazwy ukadw o 2 i 3 zaciskach. Wymienione elementy podstawowe to najprostsze dwjniki.
Rwnania wice napicie i prd elementw podstawowych: rezystancji R, pojemnoci C i indukcyjnoci L (definicja indukcyjnoci bdzie podana pniej), s nastpujce:
iR
iC
R
uR
u R = R iR
C
uC
iL
iC = C
du C
dt
uL = L
uL
di L
dt
Stae wartoci parametrw R, C i L znamionuj elementy liniowe. Obiekty zbudowane z elementw

skupionych, liniowych i stacjonarnych tworz klas ukadw SLS, ktrych badaniu powicona jest
zasadnicza cz teorii obwodw.
Odwzorowaniem struktury pocze elementw wystpujcych
w obwodzie elektrycznym jest schemat elektryczny (rys. obok).
Elementy przedstawia si uywajc ustalonych normami symboli graficznych i literowych . Linie midzy elementami traktuje si jako poczenia bezoporowe o ile nie symbolizuj
umownie jakich elementw, opisanych symbolami literowymi
lub danymi liczbowymi (uproszczenie wyszego stopnia).
e(t)
Obwd z poczonymi szeregowo:
rdem napiciowym e(t)
i elementami pasywnymi R, L, C
Elementy aktywne i pasywne. Strzakowanie generatorowe i odbiornikowe

Elementy obwodu dziel si na aktywne i pasywne. Oglnie, przez aktywno bd pasywno elementu rozumie si jego zdolno bd niezdolno do wydania energii elektrycznej wikszej od
pobranej w przeszoci. Chodzi o bilans energii elementu wzgldem reszty obwodu w dugim przedziale czasu. Podzia elementw obwodu elektrycznego na aktywne i pasywne nie przesdza wic o
tym, czy w pewnej chwili dany element wydaje energi elektryczn do obwodu, czy te j z
niego pobiera. W okrelonej sytuacji, element aktywny moe z obwodu energi pobiera, a element
pasywny (nie kady, co prawda, i tylko w ograniczonym czasie) moe zwraca do obwodu energi
wczeniej z niego pobran. Elementy magazynujce nie mog jednak dostarczy do obwodu energii
wikszej od tej, jak wczeniej z niego przejy, wic zalicza si je do elementw pasywnych.
rda wytwarzaj energi elektryczn poprzez zamian na ni rnego rodzaju nieelektrycznych
nonikw energii ewentualnie energii elektrycznej o innych parametrach. rda czerpi energi z
otoczenia i oddaj do obwodu, ale w okrelonych konfiguracjach mog te energi z obwodu elektrycznego pobiera a oddawa do otoczenia (procesy przemian energii przebiegaj wtedy w przeciwnym kierunku, ale nie musz by zwierciadlanym odbiciem cyklu wytwarzania energii elek-
44
Wykad V
trycznej). Jeli ta odwrotna sytuacja jest normalnym stanem pracy elementu aktywnego, to wtedy
nazywa si go odbiornikiem aktywnym.
Przejmowanie energii ruchu adunkw zachodzi w rezystancjach, gdzie jest ona w caoci rozpraszana po zamianie na ciepo (wyczajc z rozwaa procesy elektrochemiczne, w ktrych zasadnicza cz pobranej energii powiksza energi chemiczn elementu), oraz w pojemnociach, gdzie
pobrana energia gromadzi si w polu elektrycznym, i w indukcyjnociach, gdzie gromadzi si w
polu magnetycznym. Energia zmagazynowana w pojemnoci lub indukcyjnoci uczestniczy czynnie w dalszych przemianach, stosownie do zmian zachodzcych w obwodzie.
Rola generatora (wydajnika) bd odbiornika moa)
b)
cy elektrycznej, przypisana elementowi lub ukadoGenerator
Odbiornik
wi, znajduje wyraz w odpowiednim strzakowaniu
mocy
mocy
prdu i napicia na zaciskach. Jeli poprzez zaciski
moc jest wydawana do obwodu, to stosuje si strzapgen
podb
kowanie generatorowe (rys. a), jeli natomiast moc
igen
iodb
jest poprzez zaciski pobierana, to stosuje si strzaugen
uodb
kowanie odbiornikowe (rys. b).
Formalnie, kady element obwodu moe by odbiornikiem lub generatorem energii (mocy) elektrycznej. Zaley to jedynie od konwencji strzakowania prdu i napicia: generatorowego o zgodnych zwrotach tych wielkoci, albo odbiornikowego o zwrotach przeciwnych. Jeli zastosowane
strzakowanie nie odpowiada rzeczywistej sytuacji, to iloczyn wielkoci zaciskowych ma ujemn
warto, a wic moc (odpowiednio wydawana lub oddawana) jest ujemna.
Elementy struktury obwodw elektrycznych. Prawa Kirchhoffa

Struktur geometryczn obwodw elektrycznych opisuje si (w ujciu sieciowym) za pomoc takich terminw, jak: ga, wze, rodzaj poczenia, oczko. Poniewa s to pojcia znane z fizyki,
wystarczy krtkie przypomnienie.
Ga jest elementem dwukocwkowym (dwuzaciskowym). W rodku jej moe si znajdowa
dowolna liczba rnych elementw podstawowych. Ga jest dwjnikiem. Najprostszymi gaziami s rezystancje, pojemnoci i indukcyjnoci oraz idealne rdo napiciowe. Idealne rdo prdowe
nie tworzy samo gazi (bo przy prdzie rdowym rwnym zero stanowi przerw w obwodzie).
Wze jest elektrycznym poczeniem kocwek wicej ni dwch gazi. Prdy tych gazi speniaj I (prdowe) prawo Kirchhoffa. Mwi ono, e suma algebraiczna prdw zbiegajcych si w
dowolnym wle obwodu jest rwna zeru. Mona to wyrazi wzorem oglnym dla wartoci chwilowych:
n
ik = 0 ,
i1
(3.1)
k =1
i5
gdzie prdy dopywajce s pisane zwyczajowo ze znakiem +, a odpywajce

ze znakiem ; indeksy: n liczba gazi zbiegajcych si
i2
w wle, k nr gazi zbiegajcej si w wle (k = 1, ... , n).
i4
i3
Przykad. Rwnanie prdw w wle przedstawionym obok na rysunku, wyraa si nastpujco: i1 i2 + i3 i4 + i5 = 0 .
Szeregowe poczenie gazi cechuje si tym, e w kadej z gazi pynie ten sam prd, a napicia
wystpujce na poszczeglnych gaziach dodaj si.
Rwnolege poczenie gazi cechuje si tym, e kada z gazi jest pod tym samym napiciem, a
prdy pynce w poszczeglnych gaziach dodaj si.
Kombinacje pocze szeregowych i rwnolegych okrela si jako mieszane poczenia gazi.
Oczko jest utworzon przez gazie, zamknit drog dla prdu, przy czym usunicie ktrejkolwiek
z gazi powoduje przerwanie tej drogi. Napicia wystpujce na elementach gazi tworzcych
45
oczko speniaj II (napiciowe) prawo Kirchhoffa. Mwi ono, e suma algebraiczna napi rdowych i odbiornikowych w dowolnym oczku obwodu jest rwna zeru. Mona to wyrazi wzorem
dla wartoci chwilowych:
i5
R1
L5
u5
i4
R2
u4
u2
R4
L2
u3
e2
i3
R3
e4
L3
k =1
k =1
(3.2)
gdzie napicia rde s strzakowane generatorowo,

a elementw pasywnych odbiornikowo (wzgldem
zaoonych zwrotw prdw); sumowanie napi
jest zgodne z przyjtym zwrotem obiegu oczka, tzn.
napicia zwrcone zgodnie ze zwrotem obiegu
oczka s pisane ze znakiem +, a zwrcone przeciwnie do zwrotu obiegu oczka ze znakiem ;
indeksy: n liczba gazi tworzcych oczko, k nr
gazi wchodzcej w skad oczka (k = 1, ... , n).
Przykad. Rwnanie napi w oczku przedstawionym obok na rysunku, wyraa si nastpujco:
e2 + e4 + u1 + u 2 + u 3 u 4 u 5 = 0 .
C5
i2
ek + u k = 0 ,
i1
u1
C3
Obwd elektryczny musi zawiera co najmniej jedno oczko. Obwd zawierajcy jedno oczko nazywa si obwodem nierozgazionym, a zawierajcy wicej ni jedno oczko obwodem rozgazionym lub sieci elektryczn.
Bilans mocy obwodu elektrycznego (zasada Tellegena)

Ze spenienia w obwodzie obu praw Kirchhoffa wynika zasada Tellegena. Mwi ona, e moce oddawane i moce pobierane przez wszystkie elementy obwodu musz si bilansowa. Mona to wyrazi wzorem oglnym dla wartoci chwilowych:
n
k =1
k =1
u k .gen ik .gen = u k .odb ik .odb ,
(3.3a)
gdzie elementy, stosownie do ich charakteru, strzakuje si generatorowo bd odbiornikowo, a

wielkoci ich dotyczce umieszcza, odpowiednio, po lewej lub prawej stronie rwnania (konwencja
mieszana); indeksy: n liczba elementw wystpujcych si w obwodzie, k nr elementu
(k = 1, ... , n).
Dla ujednolicenia procedury sporzdzania bilansu mocy przyjmuje si czsto t sam konwencj
strzakowania prdu i napicia kadego elementu, co powoduje, e moce elementw o rnym charakterze maj rne znaki, ale bilans mocy wyraa si prociej. Jeli wszystkie elementy obwodu s
traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa), to bilans mocy zapisuje si nastpujco:
n
u k .odb ik .odb = 0 .
(3.3b)
k =1
Jeli wszystkie elementy obwodu s traktowane jako aktywne (konwencja generatorowa), to bilans
mocy przyjmuje posta:
n
u k .gen ik .gen = 0 .
(3.3c)
k =1
Elementami mog by cae gazie oraz rda prdowe nie wchodzce w skad gazi.
Pojcie obwodu prdu staego

Obwd elektryczny, w ktrym wartoci prdu wszystkich elementw i wartoci napicia na wszystkich elementach s niezmienne w czasie, a przy tym nie s wszystkie rwne zeru, nazywa si obwodem prdu staego. Jest to cisa definicja tego pojcia i w tym rozumieniu bdzie ono tu uywane.
46
Wykad V
Warto zaznaczy, e nieformalnie uywa si pojcia obwodu prdu staego take w szerszym znaczeniu, obejmujcym dodatkowo, oprcz stanw ustalonych, stany przejciowe ukadw zawierajcych pojemnoci i indukcyjnoci, przy wymuszeniach staoprdowych. Okrelenie stan przejciowy obwodu prdu staego zawiera jednak sprzeczno terminologiczn, poniewa obwd prdu
staego znajduje si zawsze w stanie ustalonym (poprawnie sformuowanym okreleniem jest w tym
wypadku stan przejciowy obwodu ze rdami staoprdowymi).
Prdy i napicia elementw obwodu prdu staego s zatem stae, tj. niezmienne w czasie, co zaznacza si piszc symbole wielkimi literami: U, I. Wszystkie elementy obwodu prdu staego znajduj si w stanie stacjonarnym.
Pojemnoci i indukcyjnoci, odwzorowujce okrelone waciwoci struktury przestrzennej badanego obiektu, nie maj wpywu na stan pracy obwodu prdu staego. Energia zakumulowana w elementach ukadu jest wynikiem procesw przejciowych, poprzedzajcych osignicie stanu ustalonego przedmiotu aktualnych rozwaa.
W stanie ustalonym nie pyn prdy adowania pojema) i = 0 C
(rozwarcie)
C
noci (rys. a) i nie wystpuj napicia na indukcyjnociach (rys. b). Nie ma wic potrzeby umieszczania tych
elementw na schematach obwodw prdu staego (pob)
L
(zwarcie)
jemno stanowi tu przerw, a indukcyjno zwarcie
kocw). Jedynymi elementami pasywnymi, wystpujuL = 0
cymi na schematach tych obwodw, s rezystancje.
Podstawowe elementy gazi obwodw prdu staego

Omawiane obwody prdu staego bd si skada z gazi, zbudowanych z rezystancji (konduktancji) oraz idealnych rde prdu staego napiciowych (o staej wartoci napicia) i prdowych (o
staej wartoci prdu). Znane bd przy tym relacje, jakie zachodz midzy wartociami napicia U
i prdu I tych elementw.
Zaleno U od I nazywa si charakterystyk statyczn prdowo-napiciow U(I) elementu, a zaleno I od U jego charakterystyk statyczn napiciowo-prdow I(U). Przydomek statyczna
oznacza, e chodzi o wielkoci stae w czasie. Analogiczne zalenoci dla wielkoci zmiennych w
czasie (u, i pisane maymi literami): u(i) lub i(u), dotyczce tych samych obiektw fizycznych,
mog si znacznie rni od charakterystyk statycznych.
Obok przedstawiono symbole oraz chaa)
rakterystyki statyczne prdowo-napiciowe idealnych rde: napiciowego
I
U
(rys. a) i prdowego (rys. b), oraz rezyE
E
storw: liniowego (rys. c) i nieliniowego
0
(rys. d). Napicie i prd s tu strzakowane w normalny sposb: przy rdach
c)
zgodnie (generatorowo), przy rezystorach przeciwnie (odbiornikowo). rI
U
da: napiciowe przy I < 0 i prdowe
R
przy U < 0, staj si odbiornikami aktywnymi.
Charakterystyka U(I) rezystora liniowego jest funkcj liniow
Pokazana wyej charakterystyka rezystora
U
nieliniowego (jednoznaczna niesymetryczna)
jest funkcj nieliniow. Charakterystyki ele0
mentw nieliniowych nie zawsze s funkcjami
(przykadowe wykresy na rysunku obok).
b)
U
I
I
Ir
Ir
U
0
d)
U
I
I
U = R I , gdzie R rezystancja.
U
I
U
I
I
0
47
Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwd nieliniowy prdu staego

Poszczeglnym punktom (I, U) nieliniowych, nie zawierajcych
ptli histerezy, charakterystyk statycznych rezystorw (rys.
(Rdyn2<0)
obok) mona przyporzdkowa wartoci rezystancji statycznej
(Rs2)
Rs i rezystancji dynamicznej (rniczkowej) Rdyn :
2
(Rs1)
U
dU
Rs =
,
Rdyn =
.
(3.4a, b)
1
I
dI
W przypadku rezystorw liniowych rezystancja statyczna i re(Rdyn1>0)
I
zystancja dynamiczna, okrelone jw., znacz to samo i maj t
0
sam warto R (rezystancji) w kadym punkcie charakterystyki.
Rezystancja statyczna rezystorw (fizycznych, rzeczywistych) ma wartoci dodatnie, natomiast
rezystancja dynamiczna moe przyjmowa rwnie wartoci ujemne. Mwi si w zwizku z tym o
dodatnim dla Rdyn > 0, i ujemnym dla Rdyn < 0, nachyleniu charakterystyki w okrelonych przedziaach wartoci prdu i napicia.
Dla ustalonych (quasi-ustalonych) zmian napicia U i prdu
U
I, zachodzcych w otoczeniu ustalonych wartoci Uo i Io (rys.
U
obok) i mieszczcych si w zakresie ujemnego nachylenia chaI
U0
rakterystyki U (I), mona poda przyblion zaleno liniow
U
U = R I ,
0
I
gdzie R jest rezystancj ujemnego oporu elementu w ograniczonym zakresie zmian U i I.
I0
(3.5)
Obwd prdu staego zawierajcy przynajmniej jeden rezystor nieliniowy nazywa si obwodem
nieliniowym prdu staego. Obwd prdu staego nie zawierajcy rezystorw nieliniowych jest
obwodem liniowym prdu staego.
Zasadnicza cz teorii obwodw elektrycznych dotyczy ukadw zbudowanych elementw skupionych, liniowych i stacjonarnych. Jeeli nie zaznacza si wyranie, e ktry z warunkw SLS
nie jest speniony, oznacza to na og, e rozwaany element lub ukad jest klasy SLS. Przy prdzie
staym warunek stacjonarnoci (niezmiennoci parametrw) jest speniony w sposb oczywisty.
Prawa Kirchhoffa dla obwodw prdu staego

Podane wczeniej prawa dla wartoci chwilowych prdw i napi w obwodzie elektrycznym obowizuj w obwodzie prdu staego dla wartoci ustalonych. Zostan zapisane aktualne formuy.
I (prdowe) prawo Kirchhoffa wyraa si wzorem:
n
Ik = 0 ,
I1
I5
gdzie prdy dopywajce s pisane zwyczajowo ze znakiem +, a odpywajce ze znakiem ; indeksy: n liczba gazi zbiegajcych si
w wle, k nr gazi zbiegajcej si w wle (k = 1, ... , n).
I2
I3
(3.6)
k =1
I4
Przykad. Rwnanie prdw w wle przedstawionym obok na rysunku, wyraa si nastpujco: I 1 I 2 + I 3 I 4 + I 5 = 0 .
II (napiciowe) prawo Kirchhoffa wyraa si wzorami:

n
k =1
k =1
Ek + U k = 0
lub
k =1
k =1
Rk I k = E k
(3.7a, b)
gdzie napicia rde s strzakowane generatorowo, a na rezystorach odbiornikowo (wzgldem

zwrotu prdw gazi); sumowanie napi jest zgodne z przyjtym zwrotem obiegu oczka, tzn.:
48
Wykad V
a) napicia zwrcone zgodnie ze zwrotem obiegu

oczka s pisane ze znakiem +, a zwrcone przeciwnie do zwrotu obiegu oczka ze znakiem ;
b) wyraenia Rk Ik s pisane po przeciwnej ni Ek
stronie rwnania ze znakiem +, gdy prdy w obieganych gaziach s zwrcone zgodnie ze zwrotem
obiegu, a ze znakiem , gdy s zwrcone przeciwnie; indeksy: n liczba gazi tworzcych oczko, k
nr gazi wchodzcej w skad oczka (k = 1, ... , n).
Przykad. Rwnanie napi w oczku przedstawionym obok na rysunku, wyraa si nastpujco:
E 2 + E 4 + U 1 + U 2 + U 3 U 4 U 5 = 0 lub
I5
R1
R5
I1
U1
U5
I2
R2
I4
U2
U4
U3
E2
R1 I 1 R2 I 2 R3 I 3 + R4 I 4 + R5 I 5 = E 2 + E 4 .
I3
R4
E4
R3
Moce wydawane i pobierane przez gazie w obwodzie prdu staego

Od konwencji strzakowania prdu i napicia elementw bd gazi zaley tylko formalnie, czy s
one odbiornikami, czy generatorami mocy elektrycznej. Jeli przyjte strzakowanie nie odpowiada
rzeczywistej sytuacji, to moc (odpowiednio wydawana lub oddawana) jest ujemna, co wskazuje
na przeciwny kierunek jej przepywu. Zostanie to pokazane na przykadzie gazi aktywnych dwuelementowych E, R oraz Ir , G :
a) zgodne zwroty E i I
I
Pgen = U gen I = ( E U R ) I = ( E R I ) I = E I R I 2 ;
UR
Uodb
Ugen
Ugen
(-I)
I
Iz
Podb = U odb I = (U R E ) I = ( R I E ) I = R I 2 E I
E
ga jest generatorem, gdy E R I > 0 czyli I < = I z ,
R
E
a odbiornikiem, gdy R I E > 0 czyli I > = I z ,
R
gdzie Iz prd zwarcia gazi.
Przykad. W gazi o rozwaanej postaci: R = 4 , E = 6 V, I = 2 A.
Prd zwarcia gazi ma warto Iz = E / R = 1,5 A I > Iz ; ga jest
Uod
odbiornikiem;
Uodb = R I E = 2 V,
Podb = Uodb I = 4 W
albo
Podb = R I E I = 16 12 = 4 W.
2
a) przeciwne zwroty E i I
I
Podb = U odb I = ( E + U R ) I = ( E + R I ) I = E I + R I 2 > 0 ;
Pgen = U gen I = ( E U R ) I = ( E + R I ) I = E I R I 2 < 0
UR
Uodb
Ugen
ga nie moe by generatorem (przy zaoonym zwrocie I nie jest

E
moliwe spenienie warunku E + R I < 0 czyli I <
= I z , gdzie
R
Iz prd zwarcia gazi).
Uod
E
(-I)
(-Iz)
Przykad. W gazi o rozwaanej postaci: R = 4 , E = 6 V, I = 2 A.
Ga jest odbiornikiem; Uodb = E + R I = 14 V, Podb = Uodb I = 28 W
Ugen
albo Podb = E I + R I 2 = 12 + 16 = 28 W.
49

b) zgodne zwroty Ir i U
I r
IG
Pgen = U I gen = U ( I r I G ) = U ( I r G U ) = U I r G U 2 ;
Igen
Podb = U I odb = U ( I G I r ) = U (G U I r ) = G U 2 U I r
Iodb
ga jest generatorem, gdy I r G U > 0 czyli U <
a odbiornikiem, gdy G U I r > 0 czyli U >

Igen
(-U)
I r
= U0 ,
G
gdzie U0 napicie stanu jaowego gazi.
I r
U
Przykad. W gazi o rozwaanej postaci: G = 1 S, Ir = 3 A, U = 2 V.
U0
I r
= U0 ,
G
Napicie stanu jaowego gazi ma warto
Iodb
U0 = Ir / G = 3 V
U < U0 ; ga jest generatorem; Igen = Ir G U = 1 A,

Pgen = U Igen = 2 W albo Pgen = U I r G U 2 = 6 4 = 2 W.
b) przeciwne zwroty Ir i U
I r
G
IG
Igen
Podb = U I odb = U ( I r + I G ) = U ( I r + G U ) = U I r + G U 2 > 0 ;
Iodb
Pgen = U I gen = U ( I r I G ) = U ( I r + G U ) = U I r GU 2 < 0

ga nie moe by generatorem (przy zaoonym zwrocie U nie jest
I r
moliwe spenienie warunku I r + G U < 0 czyli U <
= U 0 ,
G
gdzie U0 napicie stanu jaowego gazi).
U
Iodb
(-U)
I r
(-U0)
Przykad. W gazi o rozwaanej postaci: G = 1 S, Ir = 3 A, U = 2 V.
U
0
Ga jest odbiornikiem; Iodb = Ir + G U = 5 A, Podb = U Iodb = 10 W
Igen
albo Podb = U I r + G U 2 = 6 + 4 = 10 W.
Bilans mocy obwodu prdu staego

Zasada Tellegena (bilansowania si mocy w obwodzie elektrycznym), podana wczeniej dla wartoci chwilowych prdw i napi w obwodzie elektrycznym, obowizuje w obwodzie prdu staego
dla wartoci ustalonych. Zostan zapisane aktualne formuy.
Bilans mocy obwodu prdu staego wyraa si nastpujco:
n
k =1
k =1
U k .gen I k .gen = Rk I k2 ,
(3.8a)
gdzie rda strzakuje si generatorowo i wielkoci ich dotyczce umieszcza po lewej stronie rwnania, a wielkoci dotyczce rezystancji gaziowych umieszcza po prawej stronie (konwencja mieszana); indeksy: n liczba elementw wystpujcych si w obwodzie, k nr elementu (k = 1, ... ,
n).
Jeli wszystkie elementy obwodu s traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa) albo aktywne (konwencja generatorowa), to bilans mocy przyjmuje postaci:
n
U k .odb I k .odb = 0
k =1
lub
U k .gen I k .gen = 0 ,
k =1
(3.8b, c)
gdzie wszystkie elementy obwodu strzakuje si tak samo odbiornikowo bd generatorowo; indeksy: n liczba elementw wystpujcych si w obwodzie, k nr elementu (k = 1, ... , n).
Elementami mog by cae gazie oraz rda prdowe nie wchodzce w skad gazi.
50
Wykad V
Przykad. Na schemacie obwodu prdu staego podano wartoci parametrw i prdw gaziowych
(wartoci prdw s wynikiem rozwizania obwodu, uzyskanego jedn z metod objanionych dalej). Po wyznaczeniu wartoci napi na elementach, zostanie sporzdzony na dwa sposoby bilans mocy obwodu.
a)
1. Bilans mocy obwodu przy mieszanej konwencji strza1 1A
1A 6V
kowania prdw i napi elementw
Uwzgldniajc zwroty prdw zaznaczone na danym
2A
schemacie (rys. a), dorysowano napicia: na rdach w
konwencji generatorowej, oraz na rezystorach w kon1
wencji odbiornikowej (rys. b). Warto napicia na rdle
3V
1
prdowym jest sum napi (o waciwym zwrocie) na
2A
4A
gaziach tworzcych dowoln drog midzy wzami, do
ktrych jest przyczone to rdo, np. na dwch grnych
3A
gaziach (1 + 6 = 7 V) albo na dwch rodkowych
(3 + 4 = 7 V).
Wartoci sum po lewej i prawej stronie rwnania (3.8a)
b)
wynosz:
1 1A
1A 6V
n
Pk .gen =U k .gen I k .gen = 6 1 + (3) 2 + 7 3 = 21 W,

k
k =1
n
Pk .odb = Rk I k2 = 1 12 + 1 2 2 + 1 4 2 = 21 W,
k
Pk .odb =U k .odb I k .odb =

k =1
= 1 1 + (6) 1 + 2 2 + 3 2 + 4 4 + (7) 3 = 0 W,
tzn. moce si bilansuj
Pk .odb = 0 .
k
2A
4A
2. Bilans mocy obwodu przy odbiornikowej konwencji

strzakowania prdw i napi kadego z elementw
Zwroty napi wszystkich elementw obwodu przyjto
przeciwne do zwrotw prdu (rys. c).
Warto sumy w rwnaniu (3.8b) wynosi:
k
3V
Pk .gen = Pk .odb .
6V
2V
k =1
tzn. moce si bilansuj
2A
1V
3A
3 V
4V
7V
c)
1 1A
2A
1V
2V
3V
3V
1A
2A
6V
6 V
1
4A
3A
7 V
1
4V
51

Wykad VI. PODSTAWOWE UKADY PRDU STAEGO
Rzeczywiste rdo napiciowe obcione rezystancj

Na rysunku pokazano schemat i charakterystyk zewntrzn rzeczywistego staoprdowego rda
napiciowego, obcionego rezystancj R. Charakterystyka przedstawia zaleno
U = E Rw I .
(3.9a)
I
U
W stanie jaowym (I = 0) napicie U ma warto

U0 = E ;
(3.9b)
Rw
w stanie zwarcia (U = 0) prd I ma warto

E
Iz =
.
(3.9c)
Rw
E
Iz
Moc wytwarzana w rdle (oddawana przez idealne rdo) przy obcieniu prdem I wynosi
P1 = E I ;
(3.10a)
moc oddawana do obwodu zewntrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawno rda
P2 = U I = E I Rw I 2 ;
(3.10b)
P2 U E Rw I
I
U
RI
R
= =
= 1
, albo inaczej: = =
. (3.10c, d)
=
P1 E
E
Iz
E ( R + Rw ) I R + Rw
Stan, w ktrym z danego rda pobierana jest najwiksza moc, nazywa si stanem dopasowania
odbiornika do rda. Prd I ma wtedy tak warto, e
dP2
E
= 0 , wic E 2 Rw I dop = 0 , std I dop =
.
dI
2 Rw
E
Poniewa jednak I dop =
, wic warunkiem dopasowania odbiornika do rda jest
Rdop + Rw
Rdop = Rw .
(3.11a)
Zgodnie ze wzorem (3.10d), sprawno rda w stanie dopasowania wynosi

dop = 0,5 ,
(3.11b)
a moc pobierana przez odbiornik wyraa si wzorem
E2
.
(3.11c)
4 Rw
Moc P2.dop , okrelona wzorem (3.11c), jest nazywana moc dopasowania odbiornika do rda
napiciowego lub moc dysponowan rda napiciowego.
2
P2.dop = Rdop I dop
=
Rzeczywiste rdo prdowe obcione konduktancj

Na rysunku pokazano schemat i charakterystyk zewntrzn rzeczywistego staoprdowego rda
prdowego, obcionego konduktancj G. Charakterystyka przedstawia zaleno
I = I r G w U .
(3.12a)
I
I
Iw
Ir
Gw
Ir
U
U
0
U0
W stanie jaowym (I = 0) napicie U ma warto

I
U 0 = r ;
(3.12b)
Gw
w stanie zwarcia (U = 0) prd I ma warto
I z = I r
(3.12c)
Moc wytwarzana w rdle (oddawana przez idealne rdo) przy napiciu U wynosi
52
Wykad VI
P1 = U I r ,
(3.13a)
moc oddawana do obwodu zewntrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawno rda
P2 = U I = U I r Gw U 2 ;
(3.13b)
I Gw U
P2
I
G U
G
I
U
=
= r
= 1
, albo inaczej: =
=
=
. (3.13c, d)
P1 I r
I r
U0
I r (G + Gw ) U G + Gw
W stanie dopasowania odbiornika do rda napicie U ma tak warto, e

dP2
I
= 0 , wic I r 2Gw U dop = 0 , std U dop = r .
dU
2G w
I r
Poniewa jednak U dop =
, wic warunkiem dopasowania odbiornika do rda jest
Gdop + G w
Gdop = Gw .
(3.14a)
Zgodnie ze wzorem (3.13d), sprawno rda w stanie dopasowania wynosi

dop = 0,5 ,
(3.14b)
a moc pobierana przez odbiornik wyraa si wzorem
I r 2
P2.dop =
=
.
(3.14c)
4Gw
Moc P2.dop , okrelona wzorem (3.14c), jest nazywana moc dopasowania odbiornika do rda
prdowego lub moc dysponowan rda prdowego.
2
Gdop U dop
Rwnowano rzeczywistych rde napiciowych i prdowych

Rwnowano rde dotyczy ich wielkoci zaciskowych, tj. identycznoci prdw oraz napi na
zaciskach obu rde (rys.).
I
I
rdo napiciowe:
U = E Rw I .
Iw
Rw
rdo prdowe:
Ir
U
Gw U
I w = I r I czyli G w U = I r I ,
E
I r
1
wic
U=
I .
Gw Gw
I
1
Otrzymuje si tosamo: E Rw I r
I ; z niej warunki rwnowanoci ukadw:
Gw Gw
inne postaci:
I r
= R w I r ;
Gw
(3.15a, b)
E
.
Rw
(3.16a, b)
Rw =
1
Gw
E=
Gw =
1
Rw
I r = G w E =
Charakterystyki zewntrzne rde rwnowanych s identyczne (nie liczc zamiany rl zmiennych).

Trzeba zaznaczy, e na og rda rwnowane ze wzgldu na wielkoci zaciskowe nie s
rwnowane ze wzgldu na straty mocy wewntrz rde. W rzeczywistym rdle napiciowym
straty te wynosz
PU = Rw I 2 ,
(3.17a)
a w rzeczywistym rdle prdowym -
53

R2 I 2
PI = Gw U =
,
Rw
2
(3.17b)
std ich stosunek -
PU Rw
= ,
PI R
2
(3.17c)
a wic rwnowano rde ze wzgldu na straty mocy zachodzi tylko wtedy, gdy R = Rw , czyli w
stanie dopasowania odbiornika do rda.
czenie rde prdu staego

Ukady rnych rde mona zastpowa ze wzgldu na wielkoci zaciskowe jednym rdem
odpowiedniego typu. Zostan rozpatrzone ukady szeregowych i rwnolegych pocze rde tych
samych rodzajw.
Warunkiem rwnowanoci idealnych rde jest rwno, odpowiednio, napicia bd prdu rdowego. Warunkiem rwnowanoci rzeczywistych rde jest rwno dwch z trzech wielkoci:
napicia w stanie jaowym U0, prdu zwarcia Iz oraz rezystancji Rw (konduktancji Gw) wewntrznej,
bdcej ilorazem tych wielkoci Rw = U0 / Iz (Gw = Iz / U0).
Poczenia wywoujce sprzeczno definicyjn s zakazane. Zakaz ten dotyczy czenia rwnolegego idealnych rde napiciowych o rnych napiciach rdowych oraz czenia szeregowego
idealnych rde prdowych o rnych prdach rdowych. Poza tym, wszystkie poczenia idealnych rde z innymi rdami lub z rezystorami s dozwolone. Niektre z nich s jednak nieistotne, tzn. nie wpywaj na wypadkow charakterystyk U (I) lub I (U) ukadu (ale maj wpyw na
straty mocy w ukadzie wewntrznym).
Przykady nieistotnych pocze elementw z idealnym rdem napiciowym:
1
Rwr
E
E
2
Rr
Er
2
I r
I r
Gw
E
2
Przykady nieistotnych pocze elementw z idealnym rdem prdowym:

1
I r
I r
I r
I r
I r
R
Ir.s
I r
Gws
I r
E
2
Szeregowe poczenie idealnych rde napiciowych:

E1
E2
En
Ezast
E zast = E k .
k =1
Szeregowe poczenie rzeczywistych rde napiciowych:

E1
Rw1
E2
Rw2
En
Rwn
Ezast
Rw. zast
(3.18a)
54
Wykad VI
n
E zast = E k ,
Rw. zast = Rwk .
k =1
(3.18a, b)
k =1
Rwnolege poczenie idealnych rde prdowych:

n
Ir.1
Ir.n
Ir.2
I r . zast = I r .k .
Ir.zast
(3.19a)
k =1
Rwnolege poczenie rzeczywistych rde prdowych:
Gw1
Ir.1
Gw2
Ir.2
Gwn
Ir.n
I r . zast = I r .k ,
k =1
Gw.zast
Ir.zast
Gw. zast = Gwk .
(3.19a, b)
k =1
Rwnolege poczenie rzeczywistych rde napiciowych:
Rw1
(Gw1)
Rwn
(Gwn)
E1
Gw1
Gw1 E1
En
Gwn
Gwn En
Rw. zast
(Gw. zast)
Ezast
E zast
I
= r . zast =
G w. zast
Gwk Ek
k =1
Rw. zast =
Gwk
1
G w. zast
(3.20a, b)
Gwk
k =1
k =1
Szeregowe poczenie rzeczywistych rde prdowych:
Ir.1
Rw1
Gw1
(Rw1)
Ir.n
Gwn
(Rwn)
Rwn
E1
Gw.zast
(Rw.zast)
Ir.zast
En
n
I r . zast
E
= zast =
Rw. zast
Rwk I r.k
k =1
Rwk
k =1
Gw. zast =
1
Rw. zast
1
n
Rwk
k =1
(3.21a, b)
55
Linia zasilajca odbiornik prdu staego

Jeli rda i odbiorniki prdu staego s oddalone od siebie, to przekazywanie energii midzy nimi
odbywa si za porednictwem linii energoelektrycznych (elektroenergetycznych). Linie te skadaj
si zwykle z przewodw umieszczonych obok siebie, tworzcych zespoy (wizki) nazywane torami elektroenergetycznymi.
Tor elektroenergetyczny to pojedynczy zesp przewodw, ktrym mona przesa energi ze rda do odbiornika. Linie elektroenergetyczne buduje si jako jedno- lub dwutorowe. Uywane s do
tego przewody goe (bez izolacji staej) oraz kable i przewody izolowane (jedno- bd wieloyowe).
Powietrzna bd staa izolacja midzy przewodami linii zasilajcej jest z zasady na tyle dobra, e
mona nie uwzgldnia konduktancji poprzecznej. Dwuprzewodowa linia prdu staego (rys.) jest
wic reprezentowana na schemacie przez cakowit rezystancj podun skupion, nazywan krtko rezystancj linii (toru), ktra jest rwna sumie rezystancji y obu przewodw zasilajcych:
l
l
RL = RL1 + RL 2 = 1 + 2
, (3.22)
(L1-A) I
RL1 (L1-B)
1 S1 2 S 2
gdzie: RL rezystancja linii; RL1, RL2 reE
UA
UB
U
R
zystancje przewodw linii; l1, l2 dugoci
RL2
przewodw linii; 1, 2 przewodno wa(L2-A)
(L2-B)
ciwa (konduktywno) wzduna przewodw linii; S1, S2 pola przekrojw przewo(P+P)
P
P
dw linii.
Parametrami odbiornika s: napicie U oraz alternatywnie: prd I, moc P = U I, albo rezystancja
zastpcza R = U/I = U2/P. Odbiornik obcia rdo i lini zasilajc, w wyniku czego powstaje w
linii spadek napicia i strata mocy.
Spadek napicia UAB w linii prdu staego jest to rnica wartoci napicia na pocztku linii UA
(w punkcie A - po stronie rda) i na kocu linii UB = U (w punkcie B - po stronie odbiornika):
R P RL U
U AB = U A U B = RL I = L
=
.
(3.23a)
U
R
a)
Na rys. a przedstawiono schemat jednokreskowy
UA
RL
UB = U
toru elektroenergetycznego, odpowiadajcy jego
I;
I
I;
schematowi penemu.
P + P
P
Na schematach jednokreskowych nie rysuje si
Ux
b)
symboli graficznych, tylko opisuje linie symbolaxA
xB
mi sownymi lub danymi liczbowymi elementw,
UA
co zapewnia przejrzysto i czytelno informacji.
0
x
Jeli zmienn jest odlego x od pocztku linii,
UB
to mona narysowa wykresy zmiennoci napiUAB
cia Ux(x) i spadku napicia UAx(x), pokazane na
UAx
rys. b.
W praktyce operuje si czsto procentowym spadkiem napicia
U AB
R P
R
u % AB =
100% = L 2 100% = L 100% .
(3.23b)
U
R
U
Strata mocy PAB w linii prdu staego wynosi
R P2 R P
PAB = U AB I = R L I 2 = L 2 = L
,
(3.24a)
R
U
a procentowa strata mocy w tej linii
P
R P
R
(3.24b)
p% AB = AB 100% = L 2 100% = L 100% .
P
R
U
56
Wykad VI
Ze wzorw (3.23b) i (3.24b) wynika, e w linii prdu staego procentowy spadek napicia jest rwny procentowej stracie mocy:
u % = p% .
(3.25)
Obok na rysunku zostaa pokazana trj(L1-A)
I1
RL1
(L1-B)
przewodowa linia prdu staego z przewodami skrajnymi L1 i L2 oraz przeE1 (L0-A) UA1 I0
R1
wodem rodkowym L0. Podstawowe
RL0 UB1 (L0-B)
znaczenie ma praca przy symetrii rda
i odbiornika, co oznacza: E1 = E 2 = E ;
E2 (L2-A) UA2 I2
R2
RL2 UB2 (L2-B)
R L1 = RL 2 = R L ; R1 = R2 = R .
Uzyskuje si wwczas: I1 = I 2 = I ; I 0 = 0 .
Prd, spadek napicia i strata mocy w przewodzie rodkowym s wic rwne zeru przy idealnej
symetrii ukadu, a odpowiednio mae, gdy asymetria obcienia jest niewielka. Przekrj przewodu
rodkowego moe by dlatego mniejszy od przekroju przewodw skrajnych.
Dzielnik napicia. Rozszerzanie zakresu pomiarowego woltomierza

I
a)
U1
R1
U2
R2
b)
V RV
UV
U
Rd
Poczone szeregowo rezystancje (rys. a) tworz dzielnik napicia.

Napicie zasilajce ten ukad dzieli si na rezystancjach proporcjonalnie do ich wartoci:
R1
U
U 1 = R1 I = R1
=
U ,
(3.26a)
R1 + R2 R1 + R2
R2
U
U 2 = R2 I = R2
=
U .
(3.26b)
R1 + R2 R1 + R2
Ukad dzielnika napicia jest wykorzystywany m.in. do rozszerzania
zakresu pomiarowego woltomierza prdu staego (rys. b). Aby zakres
pomiarowy woltomierza o rezystancji RV rozszerzy n razy, trzeba poczy z nim szeregowo taki rezystor Rd (opornik dodatkowy), e
UV 1
RV
1
=
czyli
=
,
U
n
RV + Rd n
wic
Rd = ( n 1) RV .
(3.27)
Dzielnik prdu. Rozszerzanie zakresu pomiarowego amperomierza

a)
b)
I1
I2
G1
G2
I
IA
A
RA
Ib
Rb
Poczone rwnolegle konduktancje (rys. a) tworz dzielnik prdu.

Prd dopywajcy do tego ukadu dzieli si na prdy gaziowe proporcjonalnie do wartoci konduktancji gazi:
G1
R2
I
I1 = G1 U = G1
=
I =
I ,
(3.28a)
G1 + G2 G1 + G2
R1 + R2
G2
R1
I
I 2 = G2 U = G2
=
I =
I . (3.28b)
G1 + G2 G1 + G2
R1 + R2
Ukad dzielnika prdu jest wykorzystywany m.in. do rozszerzania zakresu pomiarowego amperomierza prdu staego (rys. b). Aby zakres
pomiarowy amperomierza o rezystancji RA rozszerzy n razy, trzeba
poczy z nim rwnolegle taki rezystor Rb (bocznik), e
IA 1
Rb
1
=
czyli
=
,
I
n
R A + Rb n
R
wic
Rb = A .
(3.29)
n 1
57
ROZDZIA 4
Rozwizywanie obwodw
prdu staego
I1
140 V
10
1
I3
U1
24
1
10
I2
10
I4
U2
U4
U3
2
180 V
4,6 A
Przez rozwizanie obwodu rozumie si zwykle wyznaczenie wartoci prdw bd napi gaziowych, gdy znane s wartoci parametrw elementw pasywnych i aktywnych. Czynnikiem wymuszajcym dziaanie ukadu s wtedy napicia i prdy rdowe (parametry idealnych elementw
aktywnych), za odpowiedzi ukadu na te wymuszenie prdy i napicia gaziowe.
Moliwe jest te inne postawienie zadania: wymuszenie to prd lub napicie jednej z gazi, za
odpowied prdy lub napicia pozostaych gazi albo parametry wybranej gazi (rwnie jej
prd lub napicie rdowe), przy znanych wartociach pozostaych parametrw obwodu. W tym
wypadku problemy maj charakter szczeglny i na og s atwiejsze do rozwikania.
Rozwizywanie obwodw nierozgazionych prdu staego nie stwarza powaniejszych trudnoci.
Do opisania struktury liniowych obwodw rozgazionych su wspczynniki (macierze) incydencji. Dziki nim uzyskuje si oglne, macierzowe postaci rwna obwodw. Z rwna Kirchhoffa
wynikaj bezporednio rwnania rwnowagi (wzgldem prdw albo wzgldem napi gaziowych). Posugujc si pojciem prdw oczkowych otrzymuje si rwnanie oczkowe obwodu, za
dochodzc do zalenoci wzgldem potencjaw wzowych obwodu jego rwnanie wzowe.
Z liniowoci obwodu wie si moliwo stosowania zasady superpozycji.
Przy wyznaczaniu prdu (napicia) jednej, wybranej gazi mona skorzysta z twierdzenia Thevenina (twierdzenia Nortona).
Aby wyznaczy wartoci prdw (napi) przyrostowych przy zmianach rezystancji (konduktancji)
jednej gazi, korzysta si z twierdzenia o kompensacji.
58

E
E
E
Eo
Eo
g
G
Gjj
Gjk
Gw
Gk
G
Gi
Gw
h
I
Igen
Iodb
Iwej
Iz
Ir
Ik
I
I
Io
Iw
Iw
Iwej
Iwej.c
Iwej.h
Iw.h
Ir
napicie rdowe
wektor rdowych napi gaziowych
wektor zastpczych rdowych napi
gaziowych
wektor rdowych napi oczkowych
wektor zastpczych rdowych napi
oczkowych
liczba gazi w obwodzie
konduktancja
konduktancja wejciowa j-tej gazi
konduktancja midzygaziowa gazi
j-tej i gazi k-tej
konduktancja wewntrzna rda
przyrost konduktancji k-tej gazi
diagonalna macierz konduktancji gaziowych
macierz konduktancji gaziowych w
wzach
macierz konduktancji wzowych (wasnych i wzajemnych)
liczba pseudogazi w obwodzie
prd
prd generatorowy
prd odbiornikowy
prd wejciowy gazi (pseudogazi)
prd zwarcia, tj. prd midzy zwartymi
zaciskami
prd rdowy
przyrost prdu k-tej gazi
wektor prdw gaziowych
wektor zastpczych prdw gaziowych
wektor prdw oczkowych
wektor wydajnoci rde prdowych
do wzw
wektor zastpczych wydajnoci rde
do wzw
wektor prdw wejciowych gazi
cakowity wektor prdw wejciowych
wektor prdw wejciowych pseudogazi
wektor wydajnoci pseudogazi do
wzw
wektor prdw rdowych gazi
[1], [2], [4], [6]
Ir
Ir.h
Ir.c
Ir.c
m
n
Pgen
Podb
R
Rjj
Rjk
Rw
Rk
R
Rl
Ro
U
Ugen
Uodb
U0
Uk
U
V
V
w
lk
ik
h
c
wektor zastpczych rdowych prdw gaziowych

wektor prdw rdowych pseudogazi
cakowity wektor prdw rdowych
wektor zastpczych rdowych prdw gazi i pseudogazi
liczba niezalenych wzw obwodu
(rzd grafu)
liczba niezalenych oczek obwodu
(zerowo grafu)
moc generatorowa
moc odbiornikowa
rezystancja wejciowa j-tej gazi
rezystancja midzygaziowa j-tej gazi i k-tej gazi lub pseudogazi
rezystancja wewntrzna rda
przyrost rezystancji k-tej gazi
diagonalna macierz rezystancji gaziowych
macierz rezystancji gaziowych w
oczkach
macierz rezystancji oczkowych (wasnych i wzajemnych)
napicie
napicie generatorowe
napicie odbiornikowe
napicie w stanie jaowym, tj. napicie
na rozwartych zaciskach
przyrost napicia na k-tej gazi
wektor napi gaziowych
potencja
wektor potencjaw wzowych
liczba wzw w obwodzie
wspczynnik incydencji k-tej gazi i
l-tego oczka
macierz incydencji gazi i oczek
wspczynnik incydencji k-tej gazi
(lub pseudogazi) i i-tego wza
macierz incydencji gazi i wzw
macierz incydencji pseudogazi i wzw
cakowita macierz incydencji wzw
59
4. Rozwizywanie obwodw prdu staego
Wykad VII. ANALIZA OBWODW NIEROZGAZIONYCH PRDU STAEGO.

ELEMENTY TOPOLOGII OBWODW ELEKTRYCZNYCH
Obwd liniowy nierozgaziony, bez rde prdowych

Jeli obwd jest liniowy i nie ma w nim rzeczywistych rde prdowych, to sumuje si napicia
rdowe oraz rezystancje w oczku, a nastpnie oblicza prd z prawa Ohma:
n
Ek
I=
k =1
n
(4.1)
Rk
k =1
gdzie n - liczba gazi szeregowych w oczku (zawierajcych rda i rezystancje).

Zwrot prdu odpowiada zwrotowi obiegu oczka, zgodnie z ktrym sumowane s napicia rdowe.
Rezystancje s traktowane w obwodzie jako elementy skupione, mimo to rysuje si czasami pogldowe wykresy rozkadu potencjau w obwodzie jako funkcje rezystancji, rosncej zgodnie z przyjtym zwrotem obiegu oczka.
Przykad. Naley obliczy warto prdu i sporzdzi wykres rozkadu potencjaw w obwodzie
pokazanym na rys. a.
U2
a)
Za wze odniesienia (potencja V0 = 0) obrano punkt 0.
2
2
1
Obliczenia:
Ek = 24 6 2 = 16 V, Rk = 2 + 2 + 4 = 8 ,
k
U1
16
I=
= 2 A;
8
V1' = 24 V,
V1 = 24 2 2 = 20 V,
U 1 = 20 0 = 20 V albo U1 = 24 2 2 = 20 V;
V2' = 20 6 = 14 V,
6V
I
U3
24 V
2V
U4
V0 = 0
V2 = 14 2 2 = 10 V,
b)
U 2 = 20 10 = 10 V albo U 2 = 6 + 2 2 = 10 V;
VR
(1)
20
V3 = 10 4 2 = 2 V;
(2)
10
U 3 = 10 2 = 8 V albo U 3 = 4 2 = 8 V.
(3)
(0)
Rozkad potencjaw w obwodzie pokazano na rys. b.
Obwd liniowy nierozgaziony, z rzeczywistymi rdami prdowymi

Jeli obwd jest liniowy i wystpuj w nim rzeczywiste rda prdowe, to mona:
zamieni rzeczywiste rda prdowe na napiciowe i postpowa jak poprzednio (pamitajc

na kocu o wyznaczeniu prdw w wewntrznych rezystancjach rde prdowych),
zastosowa zasad superpozycji w odniesieniu do wszystkich, wzitych razem, rde napiciowych oraz kadego, wzitego z osobna, idealnego rda prdowego (wchodzcego w skad
rda rzeczywistego).
Przykad. Naley obliczy na
dwa sposoby - wartoci prdu w
obwodzie pokazanym na rys. a.
1. Po zamianie rda otrzymuje
si ukad (rys. b) znany z poprzedniego przykadu, zatem I = 2 A.
a)
Iw
12 A
6V
2
b)
2
4
2V
2
24 V
0
6V
2
4
2V
60
Wykad VII
Wracajc do schematu zadanego (rys. a), wyznacza si warto prdu w rezystancji rda prdowego: Iw = 12 2 = 10 A .
2. Po zastosowaniu zasady superpozycji
8V
1
1
c)
c)
otrzymuje si dwa obwody (rys. c i c).
Oblicza si skadniki prdw w tych
I w
I
I
I w
12 A
obwodach:
2 6
6
2
2 6
I ' w = 12 = 9 A , I ' = 12 = 3 A ;
8
8
0
0
8
I ' ' w = = 1 A , I ' ' = 1 A ;
8
a nastpnie dodaje, otrzymujc prdy w obwodzie zadanym (rys. a):
I w = 9 + 1 = 10 A ,
I = 3 1 = 2 A .
Obwd z rezystorem nieliniowym - rozwizanie analityczne

Jeli jeden z rezystorw wystpujcych w obwodzie nierozgazionym jest nieliniowy i dana jest
jego charakterystyka w postaci zalenoci analitycznej, to otrzymuje si nieliniowe rwnanie obwodu.
Przykad. Naley obliczy warto prdu w obwodzie pokazanym na rys. a. Charakterystyka statyczna U(I) rezystora nieliniowego jest monotoniczna (rys. b) i wyraa si wzorem liczbowym:
2 I 2
I 0
a)
b)
c)
U =
,
I A
U
A
2 I 2
I <0
6V 2
I
[U] = 1 V, [I] = 1 A.
2
4
I
U
(Rs) Po zgrupowaniu elemen24 V
U
(Rs)
tw tego samego rodza16 V
2V
ju, otrzymuje si obwd
B
B
pokazany na rys. c.
2
Przy zgodnych zwrotach E i I zachodzi przypadek: I > 0 , U = 2I . Rwnanie liczbowe obwodu
ma posta: 4 I + 2 I 2 = 16 , inaczej: I 2 + 2 I 8 = 0 .
Rozwizaniem tego rwnania, speniajcym warunek I > 0, jest I = 2 A.
Uwaga. Posta rwnania obwodu nieliniowego jest zwykle bardziej skomplikowana. Rozwizanie
analityczne moe stwarza du trudno albo by w ogle niosigalne, czsto wic nie podejmuje
si w ogle takiej prby, a stosuje od razu metod graficzn lub numeryczn.
Obwd z rezystorem nieliniowym - rozwizanie graficzne

Jeli jeden z rezystorw wystpujcych w obwodzie nierozgazionym jest nieliniowy i dana jest
jego charakterystyka w postaci wykresu, to stosuje si metod graficzn, nazywan metod przecicia charakterystyk. Polega ona na tym, e pozostaa cz obwodu aktywna, liniowa zostaje
przedstawiona jako zastpcze rdo napiciowe lub prdowe i charakterystyk tego rda (charakterystyk zewntrzn rda, odpowiadajca jego rwnaniu) wrysowuje si do ukadu wsprzdnych, w ktrym przedstawiona jest charakterystyka rezystancji nieliniowej.
Obwd skada si zatem z dwch gazi: rdowej (liniowej) i odbiorczej (nieliniowej lub w szczeglnym przypadku liniowej).
Dla odrnienia zapisu zalenoci (charakterystyk): I(U) oraz U(I), odnoszcych si do gazi rdowej i do gazi odbiorczej, posuono si symbolami, odpowiednio: Igen(U) i Iodb(U) oraz Ugen(I)
i Uodb(I).
61
Jeli dana jest charakterystyka gazi odbiorczej

Uodb(I), to sporzdzony wykres zastpczej gazi
rdowej odpowiada rwnaniu:
U gen ( I ) = E Rw I ,
(4.2a)
a)
I
U
E
Rw
Ugen
Uodb
(Rs)
Uodb
Ugen
gdzie: E , Rw oraz I z = E Rw parametry zastpczego rda napiciowego.

Przecicie wykresw funkcji Uodb(I) i Ugen(I)
wyznacza rozwizanie U = Ugen = Uodb (rys. a).
I
0
Iz
b)
Igen
Iodb
I
Igen
Ir
Ir
Jeli dana jest charakterystyka gazi odbiorczej

Iodb(U), to sporzdzony wykres zastpczej gazi
rdowej odpowiada rwnaniu:
I gen (U ) = I r Gw U ,
(4.2b)
Iodb
gdzie: Ir , Gw oraz U 0 = I r G w parametry

zastpczego rda prdowego.
U
0
Przecicie wykresw funkcji Iodb(U) i Igen(U)
U U0
wyznacza rozwizanie I = Igen = Iodb (rys. b).
Uwaga. Zarwno ga rdowa, jak i odbiorcza, moe by gazi zastpcz ukadu o wikszej
liczbie elementw: ga rdowa rezystorw liniowych i rde, ga odbiorcza rezystorw
liniowych oraz nieliniowych, i - ewentualnie - rde. Ga odbiorcza moe wic by zarwno gazi pasywn, jak i aktywn (odbiornikiem aktywnym). Aby mona byo zastosowa metod przecicia
charakterystyk, trzeba zna rwnanie gazi rdowej i wykres I(U) lub U(I) gazi odbiorczej.
Przykad. Zostanie rozpatrzony obwd nieliniowy, ktry by poprzednio rozwizany analitycznie.
Obwd pokazany obok otrzymano, jak
V U
I
poprzednio, po zgrupowaniu elementw
16
Ugen
tego samego rodzaju, wystpujcych w
Uodb
12
gazi liniowej (rdowej). Wzr licz4
8
bowy tej gazi ma posta:
U
(R
)
s
16 V
4
Ugen(I) = 16 4 I ;
I
0
napicie w stanie jaowym wynosi wic
0
1
2
3
4 A
16 V, a prd zwarcia 4 A.
Charakterystyka gazi nieliniowej jest dana w postaci wykresu Uodb(I). Razem z nim przedstawiono wykres charakterystyki Ugen(I). Punkt przecicia obu wykresw wyznacza rozwizanie I = 2 A.
Gw
(Rs)
Obwd z rezystorem liniowym zadanym parametrycznie - rozwizanie graficzne

Metoda przecicia charakterystyk ma zastosowanie, w szczeglnoci, do obwodu liniowego.
Przykad. Liniow ga rdow (z poprzedniego przykadu)
A I
poczono ze zmienn rezystancj R. Na rysunku pokazano
4
schemat obwodu i wyjaniono sposb wykrelnego sporzdzenia zalenoci I(R).
3
R=24 12
20
15
4
16 V
4
3
10
2
1
0 I
5
0
0
R
0
0
12
18
24
62
Wykad VII
Wstp topologiczny do analizy rozgazionych obwodw elektrycznych

W oglnej teorii sieci obwodowi elektrycznemu zostaje przyporzdkowany graf strukturalny (inaczej: nieskierowany, niezorientowany), a po zaznaczeniu na nim zwrotw, odpowiadajcych przyjtym zwrotom prdu w gaziach obwodu graf skierowany (inaczej: zorientowany). Graf strukturalny pozwala okreli cechy geometryczne obwodu, graf skierowany umoliwia zapisanie oglnych zalenoci (rwna obwodu), sucych do wyznaczenia wartoci prdw i napi gaziowych. Wzom obwodu elektrycznego odpowiadaj wzy (inaczej: wierzchoki) grafu, gaziom
obwodu gazie (inaczej: krawdzie) grafu. Wszystkie gazie s przedstawiane przy tym w jednakowej, tzw. normalnej (uoglnionej) postaci.
1
1
2
Wzy grafu oznacza si kropkami (zaczernionymi keczkami). Gazie grafu s przedstawiane jako odcinki linii z
(1, 2 wzy gazi
wzami na jego kocach. Wzy te nosz miano wzw ga1
1
2
zi. Dla rozrnienia wzw gazi skierowanej okrela si
je jako jej pocztek i koniec. Zwrot gazi skierowanej od
(1 pocztek gazi 1,
jej pocztku do jej koca zaznacza si na rysunku strzak
2 koniec gazi 1)
otwart (rys. obok).
Bez obu wzw ga nie istnieje; jest zawsze z nimi zwizana. Tak relacj zwizania przyjto
nazywa incydencj. Kada ga jest zatem incydentna ze swymi wzami.
Wze jest tworem autonomicznym, mogcym wystpowa bez gazi (poza ni). Taki wze nazywa si izolowanym. Wze izolowany nie jest incydentny z adn gazi.
Ga incydentna z jednym wzem, tzn. taka, ktrej wptla
gazie rwnolege
zy s zczone, nazywa si ptl. Gazie incydentne z t
sam par wzw, tzn. takie, ktrych wzy s zczone
parami, nazywaj si gaziami rwnolegymi. Dwie nierwnolege gazie incydentne ze wsplnym wzem, tzn.
gazie przylege
takie, ktre maj zczone ze sob po jednym wle, nazywaj si gaziami przylegymi (rys. obok).
Graf bez ptli wasnych i gazi rwnolegych nazywa si grafem prostym.
Liczb gazi i wzw grafu kojarzy si z liczb niewiadomych prdw lub napi gaziowych. Idealne rda prdowe nie tworz same gazi w grafie obwodu (prdy rdowe s z zaoenia znane).
Samotne idealne rda prdowe nie s za1 I1
2
tem gaziami, ale traktuje si jako elementy
1
1
2
autonomiczne. Takie rda bd nazywane
I2
I
5
I4
4
pseudogaziami i zaznaczane na grafie obwoI
3
3
5
du lini przerywan. Zorientowanie pseudoga2
3
3
zi bdzie przyjmowane zgodnie ze zwrotem
6 7
I6
jej prdu rdowego. Przykadowy obwd
4
5
4
5
prdu staego i jego graf skierowany pokazano
obok.
Identyczno grafw nie zaley od sposobu rysowania gazi i rozmieszczenia wzw, tylko od
incydencji gazi z wzami, czego ilustracj jest poniszy przykad.
1
3
1
5
4
6
2
3
4
4
6
3
5
4
4
63
Graf, ktry mona narysowa w taki sposb, e gagraf planarny

graf nieplanarny
zie nie maj adnych punktw wsplnych poza
wzami, nazywa si planarnym (inaczej: paskim),
w przeciwnym za wypadku nieplanarnym (inaczej: przestrzennym). Obok przedstawiono przykady.
Droga jest wyznaczona przez cig gazi przylegych, nie wystpujcych wicej ni jeden raz (wzy mog si powtarza).
droga otwarta
droga zamknita
Jeli na kracach drogi s rne
od A do B
od A do A
wzy, to taka droga nazywa si
B
A
drog otwart, jeli natomiast
A
jest ten sam wze, to nazywa
si zamknit (rys. obok).
Jeli midzy wszystkimi wzami grafu istnieje droga, to taki graf oraz obwd elektryczny, ktry on
obrazuje, nosz nazwy jednospjnych (inaczej: jednoczciowych), jeli natomiast nie ma takiej
drogi, to oglnie nazywa si je niespjnymi, a w szczeglnoci, jeli s spjne w swych czciach
niejednospjnymi. Graf spjny, w ktrym istnieje taka ga, e po jej usuniciu staje si on niespjnym, nazywa si sabo spjnym. Poniej przedstawiono przykady.
graf jednospjny
graf niejednospjny
graf sabo spjny
Obwody elektryczne nosz takie same nazwy, jak grafy obrazujce ich struktur. Z reguy mamy do
czynienia z obwodami planarnymi, jednospjnymi, bez ptli wasnych.
ciek nazywa si tak drog, na ktrej

aden z wzw nie wystpuje wicej ni
jeden raz; oczkiem nazywa si ciek
bdc drog zamknit (rys. obok).
cieka
oczko
Drzewo wg definicji jest to graf spjny, w ktrym nie wystpuj oczka. Na og chodzi o drzewo, ktre jest podgrafem grafu spjnego i zawiera wszystkie jego wzy (podzbir gazi zawierajcych wszystkie wzy, bdcy grafem spjnym bez oczek). Takie drzewo nazywa si drzewem
grafu lub dendrytem (inaczej: najwikszym drzewem, drzewem rozpierajcym). Graf spjny ma
zwykle wiele dendrytw.
W wypadku grafu niejednospjnego mwi si o drzewach jego czci spjnych i zbiorze tworzonym przez te drzewa: lesie dendrytw.
Gazie drzewa nazywane s konarami. Ga grafu, ktrej dodanie do drzewa tworzy dokadnie
jedno oczko, nazywa si ciciw (inaczej: cznikiem, strun, gazi dopeniajc, gazi zamykajc).
Kilka drzew przykadowego grafu, z
konarami narysowanymi grubymi liniami i ciciwami narysowanymi cienkimi
liniami, pokazano na rysunku obok.
Liczba gazi dendrytu (lasu dendrytw) okrela rzd grafu. Rzd grafu obwodu elektrycznego odpowiada liczbie m jego wzw niezalenych. Rzd grafu zerowego (bez gazi) jest rwny zeru,
poniewa z wzem izolowanym nie s zwizane zmienne gaziowe. Rzd kadego grafu spjnego
o w wzach jest zatem rwny m = w 1, a liczba ta jest rwna liczbie gazi dendrytu grafu spjnego. Rzd grafu niejednospjnego, zoonego z p czci spjnych, jest rwny m = w p.
64
Wykad VII
Liczba ciciw dendrytu (lasu dendrytw) okrela zerowo grafu. Zerowo grafu obwodu elektrycznego odpowiada liczbie n jego oczek niezalenych. Liczba ciciw dendrytu o m gaziach w
grafie spjnym o g gaziach jest rwna n = g m = g w + 1. Liczba ciciw dendrytu o m gaziach w grafie niejednospjnym o g gaziach, zoonym z p czci spjnych jest rwna
n = g m = g - w + p.
Tworzenie oczek niezalenych dobrze jest wiza z wybranym dendrytem. Jedna z gazi w kadym oczku jest wtedy ciciw, za pozostae konarami. Oczka takie nazywaj si podstawowymi.
Obok przedstawiono przykady z rnymi dendrytami
tego samego grafu (konary linie grube, ciciwy
linie cienkie, oczka podstawowe linie kropkowane).
Pseudoga (linia przerywana) nie tworzy oczka!
Wspczynniki incydencji
Z wzami obwodu elektrycznego zwizane s prdowe rwnania rwnowagi, wynikajce z
I prawa Kirchhoffa dla prdw gazi zbiegajcych si w wzach niezalenych. W zapisie oglnym
tych rwna wystpuj wspczynniki incydencji gazi skierowanej (lub pseudogazi) i wza,
ktrych wartoci okrelone zgodnie z zasad obowizujc w teorii grafw wynosz:
+ 1
ik = 0
1
jeli i - ty wze jest pocztkiem k - tej gazi (pseudogazi),

jeli i - ty wze nie jest incydentny z k - t gazi (pseudogazi),
jeli i - ty wze jest kocem k - tej gazi (pseudogazi),
(4.3a)
gdzie: i numer wza, k numer gazi lub pseudogazi, ik wspczynnik incydencji k-tej
gazi (lub pseudogazi) i i-tego wza.
i
k
k
i
Obok przedstawiono pogldowy rysunek. Znak ik
jest przeciwny do znaku, z jakim w tradycyjnym
ik = 1
ik = 1
zapisie I prawa Kirchhoffa dla sumy prdw w i-tym
i
Ik > 0
Ik > 0 i
wle wystpuje prd k-tej gazi (tradycyjnie pisze
si prdy dopywajce ze znakiem plus, za od(Ik ) = (ik ) Ik
(+Ik ) = (ik ) Ik
pywajce ze znakiem minus).
Z oczkami obwodu elektrycznego zwizane s napiciowe rwnania rwnowagi, wynikajce z
II prawa Kirchhoffa dla napi gazi tworzcych oczka niezalene. W zapisie oglnym tych rwna wystpuj wspczynniki incydencji gazi skierowanej i oczka, ktrych wartoci okrelone
zgodnie z zasad obowizujc w teorii grafw wynosz:
+ 1
lk = 0
1
jeli k - ta ga jest incydentna z l - tym oczkiem,

a zwrot jej jest zgodny ze zwrotem obiegu oczka,
jeli k - ta ga nie jest incydentna z l - tym oczkiem,
jeli k - ta ga jest incydentna z l - tym oczkiem,
(4.3b)
a zwrot jej jest przeciwny do zwrotu obiegu oczka.
gdzie: k numer gazi, l numer oczka, lk wspczynnik incydencji k-tej gazi i l-tego
oczka.
Obok przedstawiono pogldowy rysunek. Obiegowi
k
k
zgodnemu ze zwrotem prdu Ik odpowiada napicie
lk = 1
lk = 1
o znaku przeciwnym do napicia odbiornikowego
l
l
Uk , a obiegowi ze zwrotem przeciwnym napicie
Ik > 0
Rk
Ik > 0
Rk
o znaku zgodnym (przy sumowaniu napi gaziowych zgodnie z ich zwrotem, zwrot obiegu powinien
(Uk ) = (lk ) Rk Ik
(+Uk ) = (lk ) Rk Ik
by przeciwny do zwrotu lk ).
65
Wykad VIII. GAZIE NORMALNE. PRDOWE I NAPICIOWE RWNANIA

RWNOWAGI. RWNANIA RWNOWAGI WZGLDEM PRDW
Sposoby przedstawiania gazi

W stosunku do elementw tego samego rodzaju, wystpujcych w rnych (k-tych) gaziach obwodu, trzeba stosowa jednakow konwencj strzakowania prdw i napi. Chodzi mianowicie o
jednolit form zapisu zalenoci midzy prdem gaziowym Ik, napiciem gaziowym Uk, rdowym napiciem gaziowym (napiciem gaziowego idealnego rda napiciowego) Ek i rdowym prdem gaziowym (prdem gaziowego idealnego rda prdowego) Ir.k .
Zwrot prdu gaziowego jest z zasady zgodny ze zwrotem gazi. Co do zwrotw pozostaych
wielkoci, dopuszcza si du dowolno. Z dokonanego, formalnego w istocie, wyboru zwrotw
tych wielkoci, wynikaj okrelone postaci rwna obwodu i zwizane z nimi kwestie obliczeniowe
(dotyczce znakw wielkoci oraz charakteru poszczeglnych elementw).
Standardow ga, obrazujc przyjty system strzakowania, nazywa si gazi normaln lub
uoglnion. Bdzie uywana ga uoglniona o zgodnych zwrotach Ik, Ek i Ir.k (odpowiadajcych
zwrotowi gazi), oraz przeciwnym do nich zwrocie Uk (przeciwnym do zwrotu gazi).
rdowy prd gaziowy Ir.k moe by traktowany
a)
Iwej.k
Ek
Rk IR.k = Ik
w dwojaki sposb: jako zewntrzny (rys. a) bd
jako wewntrzny (rys. b) prd gazi. Posta z zeIr.k
wntrznym prdem rdowym Ir.k pozwala
uwzgldnia w rwnaniach obwodu prdy pseudoUk
gazi (idealnych rde prdowych, nie bdcych
elementami gazi). Nie ma natomiast takiej molib)
Iwej.k = Ik
Ek Rk IR.k
woci, jeli Ir.k jest prdem wewntrznym gazi.
Pseudogazie nie s w tym przypadku elementami
Ir.k
autonomicznymi, co ogranicza oglno rozwaa.
Uk
Podstawow pen postaci gazi uoglnionej jest
wic ga z zewntrznym prdem rdowym Ir.k .
Zwroty napicia gaziowego Uk i prdu gaziowego Ik s przeciwne, zatem gazie s strzakowane odbiornikowo: Uk = Uk.odb. Iloczyn napicia Uk i prdu Iwej.k jest wobec tego moc pobieran
przez ga z obwodu: Pk = Uk Iwej.k = Pk.odb. Idealne rdo prdowe jest rwnie strzakowane odbiornikowo, tote iloczyn Uk Ir.k wyraa moc pobieran przez to rdo. W tym sensie jest wic ono
aktywnym odbiornikiem o prdzie Ir.k. Aby otrzyma moc wydawan przez idealne rdo prdowe, trzeba zmieni znak napicia gaziowego (Uk.gen Ir.k = Uk Ir.k). Trzeba o tym pamita przy
sporzdzaniu bilansu mocy obwodu. Zwroty rdowego napicia gaziowego Ek i prdu w rezystancji IR.k s zgodne, wic ich iloczyn Ek IR.k wyraa moc wydawan przez idealne rdo napiciowe.
Przedstawione wyej, pene postaci gazi uoglnionej okrela si jako gazie napiciowo-prdowe.
W obwodach wystpuj te postaci niepene: gazie
Ik
E k R k
c)
napiciowe (rys. c) i gazie prdowe (rys. d). Czsto jest to efekt zamian postaci gazi wystpujcych
Uk
w danym obwodzie (postaci penej na jedn z niepenych, albo niepenej na inn niepen), dokonanych dla uproszczenia analizy obwodu. Przy takich
d)
Ik
Gk
zamianach ulegaj zmianom wartoci prdu w rezystancjach gaziowych i wartoci wystpujcego na
Ir.k
nich napicia, wic po znalezieniu rozwizania
przeksztaconego obwodu trzeba wrci do obwoUk
du pierwotnego i obliczy wartoci prdu (napicia),
odpowiadajce temu obwodowi.
66
Wykad VIII
Liczby prdowych i napiciowych rwna rwnowagi obwodu

Jeli jednospjny obwd elektryczny ma g gazi i w wzw, to mona napisa:
m = (w 1) prdowych rwna rwnowagi na podstawie I prawa Kirchhoffa,
n = (g w +1) napiciowych rwna rwnowagi na podstawie II prawa Kirchhoffa.
Razem z g rwnaniami gaziowymi, wystarcza to do wyznaczenia wartoci wszystkich prdw i
napi gaziowych.
Rwnania rwnowagi musz by od siebie liniowo niezalene, tzn. e ani w zbiorze m rwna prdowych dla wzw, ani w zbiorze n rwna napiciowych dla oczek, adne z nich nie moe by
kombinacj liniow pozostaych.
Uznano wczeniej, e skoro jeden wze nie tworzy gazi (wyklucza si wystpowanie ptli), to w
obwodzie jednospjnym o w wzach wystpuje m = (w 1) wzw niezalenych. Rwnanie prdowe dla jednego z w wzw jest wic zawsze kombinacj liniow (w 1) rwna prdowych dla
wzw pozostaych. Poniej zostanie to udowodnione na drodze algebraicznej.
Na rysunku obok wzy s tak oznaczone, e na zewntrz
przekroju Ko jest tylko wze o numerze w, a gazie majce w nim pocztek oraz wzy bdce kocami tych gaw 1
Ko
zi maj numery od 1 do x.
1
w 2
W wzach o numerach j = 1, ... , x (x w 1)
I ij + I wj = 0 ,
suszne jest rwnanie prdowe
i j,
i =1,..., w1
x
1
w
I jw = I wj = 0 ,
za w wle zewntrznym:
j =1
x +2
x
j =1
x +1
x
x
std I jw = I ij = 0 ,
j =1
j =1 i j ,
i =1,..., w1
gdzie: Iij prd gaziowy zwrcony od wza o numerze i do wza o numerze j, Iwj prd gaziowy od wza w do wza j, Ijw prd gaziowy od wza j do wza w.
W pozostaych (w 1 x) wzach o numerach j = x+1, ... , w 1 , tj. w wzach nie poczonych
bezporednio (poprzez pojedyncze gazie) z wzem w, zachodz zalenoci:
I ij = 0 oraz I jw = 0 , wic
i j,
i =1,..., w1
w1
Wobec powyszego:
I jw = 0 .
j = x +1
I jw
j =1
w1
I ij 0 .
j =1 i j ,
i =1,..., w1
w1
Wykazano zatem, e rwnanie prdw w jednym wle jest liniowo zalene od rwna prdw w
wzach pozostaych.
Rwnania prdw w wzach

Zostay utworzone macierze incydencji gazi (pseudogazi) i wzw:
- g gazi i m wzw
= ik m g , i = 1, .. , m, k = 1, .. , g,
m g
[ ]
(4.4a)
67

- h pseudogazi i m wzw
h = [ik ]mh ,
i = 1, .. , m,
k = g+1, .. , g+h,
(4.4b)
mh
- g gazi oraz h pseudogazi, i m wzw (cakowit macierz incydencji wzw)
c
g h = [ik ]mg [ik ]mh , i = 1, .. , m, k = 1, .. , g+h , (4.4c)
m
m( g + h )
mh
gdzie ik wspczynnik incydencji k-tej gazi (lub pseudogzi) i i-tego wza, zgodnie z okreleniem (4.3a).
Zapisano w postaci wektorw:
- prdy gaziowe i rdowe prdy gaziowe
(4.5a, b)
I = [I k ]g1 , I r = [I r.k ]g1 , k = 1, .. , g,
g 1
g 1
- prdy pseudogazi
I r.h = [I r.k ]h1 ,
k = g+1, .. , g+h,
(4.5c)
h1
- rdowe prdy gazi i pseudogazi (cakowity wektor prdw rdowych)
gr
1
.....
I r.c =
= [I r .k ]( g + h )1 ,
( g + h )1
I
r.h
h1
- wejciowe prdy gazi
k = 1, .. , g+h,
(4.5d)
I wej = [I wej .k ]g1 ,
k = 1, .. , g,
(4.5e)
I wej.h = [I wej.k ]h1 ,
k = g+1, .. , g+h,
(4.5f)
g 1
- wejciowe prdy pseudogazi
g 1
- wejciowe prdy gazi i pseudogazi (cakowity wektor prdw wejciowych)
wej
g 1
I wej.c = . . . . . = I wej.k
( g + h )1
I wej.h
h1
a)
Iwej.k
Ek
Rk
Ik
Iwej.k
I wej.k = I r .k ,
Ir.k
I wej = I + I r ,
g 1
g 1
( g + h )1
k = 1, .. , g+h.
(4.5g)
Midzy prdami w gaziach (rys. a) oraz midzy prdami w

pseudogaeziach (rys. b) zachodz zwizki:
I wej.k = I k + I r .k ,
k = 1, 2, ... , g ;
(4.6a)
Ir.k
b)
g 1
I wej.h = I r.h ,
g 1
g 1
k = g +1, ... , g +h,
I
g 1
I wej.c = . . . . . +
( g + h )1
0
h1
I r.c
( g + h )1
(4.6b)
(4.6c, d, e)
68
Wykad VIII
Wg I prawa Kirchhoffa, sumy prdw w wzach obwodu jednospjnego o w wzach tworz ukad
m = (w 1) prdowych rwna rwnowagi:
- w wersji 1. (dodatnie znaki skadnikw sumy odpowiadaj prdom dopywajcym) g +h
(ik ) I wej.k = 0 ,
i = 1, ... , m ,
(4.7a)
k =1
- w wersji 2. (dodatnie znaki skadnikw sumy odpowiadaj prdom wypywajcym) g +h
ik I wej.k = 0 ,
i = 1, ... , m .
(4.7a)
k =1
Forma (4.7a) odzwierciedla tradycj, natomiast przyjta definicja ik przemawia za wyborem formy (4.7a), ktrej odpowiada zapis macierzowy
c I wej.c = 0
m( g + h )
( g + h )1
(4.7b)
m1
Rozoywszy prdy wejciowe gazi w rwnaniach (4.7a) i (4.7b), zgodnie ze wzorami (4.6a) i
(4.6c), na prdy wewntrzne i zewntrzne (rdowe), otrzymuje si zalenoci:
g
g +h
k =1
k =1
ik I k = (ik ) I r.k ,
I = c I r.c
m g g 1
i = 1, ... , m ,
(4.7c)
(4.7d)
m( g + h ) ( g + h )1
Rwnania napi w oczkach

Zostaa utworzona macierz incydencji gazi i oczek
= [ ]
n g
lk n g
l = 1, .. , n,
k = 1, .. , g .
(4.8a)
gdzie: k numer gazi, l numer oczka, ik wspczynnik incydencji k-tej gazi i l-tego oczka,
zgodnie z okreleniem (4.3b).
Zapisano wektor napi gaziowych
k = 1, .. , g .
(4.8b)
U = [U k ] g 1 ,
g 1
Wg II prawa Kirchhoffa, sumy napi gaziowych w oczkach obwodu jednospjnego o w wzach

tworz ukad n = (g w +1) napiciowych rwna rwnowagi:
g
lk U k = 0 ,
l = 1, ... , n ,
(4.9a)
k =1
ktremu odpowiada zapis macierzowy
=0 .
U
g 1
n1
(4.9b)
n g
Napicia na pseudogaziach s liniowymi kombinacjami napi gaziowych.
Rwnania rwnowagi wzgldem prdw posta oglna

Iwej.k
Ek
Rk
Ik
UR.k
Ir.k
Uk
Dla gazi uoglnionej o penej postaci, w ktrej prd rda prdowego Ir.k jest prdem zewntrznym gazi, a
zwrot jego jest zgodny ze zwrotem prdu Ik (rys.), otrzymuje si napiciowe rwnania gaziowe:
U k = U R.k E k = Rk I k E k , k = 1, .. , g , (4.10a)
= R I E ,
U
g g g 1 g 1
g 1
(4.10b)
69

gdzie:
- diagonalna macierz rezystancji gaziowych
R = [Rkk ]gg = diag R1 , R2 , ... , Rg ,
g g
- wektor rdowych napi gaziowych

E = Ek
g 1
[ ]
g 1
(4.10c)
k = 1, .. , g .
(4.10d)
Napiciowe rwnania rwnowagi (4.9a) i (4.9b), po uwzgldnieniu zalenoci gaziowych (4.10a)

i (4.10b), przybieraj nastpujce postaci:
g
k =1
k =1
lk Rk I k + ( lk ) Ek = 0 ,
RI
n g g g g 1
g
albo
k =1
( ) E = 0 ,
g 1
n g
n1
lk
Rk I k = lk E k ,
l = 1, ... , n ;
(4.11a)
k =1
R I = E
n g
l = 1, ... , n ,
gg
g 1
n g
g 1
(4.11b)
W przypadku gazi bezrezystancyjnej, tzn. zawierajcej tylko idealne rdo napiciowe, we waciwym miejscu macierzy R wstawia si zero.
Wyraenia (4.7d) i (4.11b):
,
R I = n g E
gI1 = c I r.c ,
g 1
n g g g g 1
m g
m( g + h ) ( g + h )1
tworz razem ukad g rwna z g niewiadomymi, ktrymi s prdy gaziowe (rwnania obwodu
wzgldem prdw). Rwnania te mona zapisa cznie, w dwch rwnowanych postaciach, jako:
- pene rwnanie rwnowagi wzgldem prdw

0

0
m g
m( g +ch )
m g
m g
. . . .
. . . . . . . .
. . . .
. . . .
R + I = E +
I r.c ,
g
g
g
1
g
( g + h )1
0

0
n g
n( g + h )
n g
n g

(4.12a)
- skrcone rwnanie rwnowagi wzgldem prdw
I

mw1
m g
.
.
.
.
.
= . . . . . . ,
gI1
Eo
Rl
n1
n g
(4.12b)
gdzie:
- macierz rezystancji gaziowych w oczkach (skierowanych wzdu oczek)
Rl = R ,
n g
n g
g g
(4.12c)
- wektor wydajnoci rde prdowych do wzw, tj. rdowych prdw dopywajcych do

wzw (wydawanych do wzw)
(4.12d)
I w = c I r.c ,
m1
m( g + h ) ( g + h )1
70
Wykad VIII
- wektor rdowych napi (sem) oczkowych
Eo = E .
n 1
n g
(4.12e)
g 1
Trzeba wyjani, e:
- elementy macierzy Rl s rezystancjami k-tych gazi, przy czym opatrujemy je znakiem plus,
jeli zwrot prdu Ik jest zgodny ze zwrotem obiegu l-tego oczka, a znakiem minus, jeli zwrot
prdu Ik jest przeciwny do zwrotu obiegu l-tego oczka,
- elementy wektora Iw s sumami rdowych prdw gaziowych dopywajcych do kolejnych
wzw (dopywajce prdy rdowe wystpuj w sumie ze znakiem plus, za odpywajce ze
znakiem minus),
- elementy wektora Eo s sumami rdowych napi gaziowych wystpujcych w oczkach,
przy czym te rdowe napicia bierzemy ze znakiem plus, jeli ich zwrot jest zgodny ze zwrotem obiegu oczka, a ze znakiem minus jeli jest przeciwny.
Przykad 1. Gazie w obwodzie pokazanym na rys. a maj z zaoenia posta napiciowoprdow. Obliczane s wartoci prdw gaziowych.
10
I1
a)
I2 10
I3
1 24
140 V
2 10 I4
b)
4,6 A
2
180 V
rdo prdowe i ga z prdem I4 s jednym obiektem (jedn gazi). Graf obwodu z wybranym
drzewem przedstawiono na rys. b. Stopie zoonoci obwodu okrelaj: w = 3, g = 4, h = 0, std
m = 2, n = 2.
Wybrano i oznaczono na rys. a i b wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2).
I. Wyznaczono macierze incydencji, macierz rezystancji gaziowych oraz wektory rdowych
napi i prdw gaziowych:
- 1 - 1 1 0
1 0 1 0
=
,
= ,
=
c
0
1
1
1
0 1 0 - 1
m g
m
g
n
g
m( g + h )
g g
10
0
=
0
0 0 0
10 0 0
,
0 24 0
0 0 10
140
0
,
=
E
0
g 1
180
0
0
I r = 0 ,
g 1
4,6
I r.c = I r
( g + h )1
g 1
Zapisano rwnanie rwnowagi w penej formie (4.12a):

0 0 0 0 10

0 0 0 0 0
1 0 1 0 0
0 1 1 1 0

0 0 0 - 1 - 1 1 0 I 1

10 0 0 0 1 0 - 1 I 2
+
=
0 24 0 0 0 0 0 I 3

0 0 10 0 0 0 0 I 4
0 0 0 0 140 1 1 - 1 0 0
0 0 0 0 0 0 - 1 0 1 0
.
=
1 0 1 0 0 0 0 0 0 0

0 1 1 1 180 0 0 0 0 4,6
71
Po wykonaniu dziaa (wyniki mona odczyta ze schematu, zgodnie z podanymi wyej reguami):
10 0 24 0
0
140
Rl = R = 0 10 24 10 , I w = c I r.c = 4,6 , Eo = E = 180 ,
n g g 1
n g g g

n1
n g
m1
m( g + h ) ( g + h )1
otrzymano rwnanie w skrconej formie (4.12b):
- 1 - 1 1 0 I1 0
0 1 0 - 1 I 4,6
2 =
, ktrego rozwizaniem jest
10 0 24 0 I 3 140
0 10 24 10 I 4 180
I1 0,8
I
4,7
2
=
Ig1 I 3 = 5,5 A.

I 4 0,1
II. Zapisano rwnania rwnowagi na podstawie wzorw (4.7c) i (4.11a), bez wprowadzania macierzy incydencji wg schematu obwodu:
I1 I 2 + I 3 = 0 ,
I 2 I 4 = 4,6 ,
10 I1 + 24 I 3 = 140 ,
10 I 2 + 24 I 3 + 10 I 4 = 180 .
Rwnanie macierzowe, scalajce powyszy ukad rwna, odpowiada podanemu wyej rwnaniu
skrconemu.
Uwaga. Korzystanie z penej formy zapisu rwna rwnowagi ma uzasadnienie tylko wtedy, jeli
do rozwizania tych rwna uywa si odpowiedniego programu komputerowego. Jeli nie ma takiej moliwoci (korzysta si ze zwykego kalkulatora), naley pisa od razu rwnania skrcone.
Przykad 2. W obwodzie z poprzedniego przykadu, pokazanym na rys. a, wystpuje pseudoga i
gazie o postaci napiciowej . Obliczane s wartoci prdw gaziowych.
a)
I1
10
I2 10
I3
140 V
1 24
2 10 I4
b)
4,6 A
2
180 V
4
5
Graf obwodu z wybranym drzewem przedstawiono na rys. b. Stopie zoonoci obwodu okrelaj:
w = 3, g = 4, h = 1, std m = 2, n = 2, g + h = 5.
Wybrano i oznaczono na rys. a i b wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2).
Wyznaczono cakowit macierz incydencji wzw i cakowity wektor prdw rdowych
(inne macierze i wektory bez zmian):
0
0

1
1
1
0
0
0
c = 0 1 0 - 1 - 1 , I r.c = 0 , std I w = c I r.c = 4,6 .

m( g + h )
( g + h )1
m1
m( g + h ) ( g + h )1
0
4,6
Jest to ten sam wektor, ktry wystpuje w poprzednim przykadzie w skrconym rwnaniu rwnowagi obwodu.
Rwnania rwnowagi zapisane bez wprowadzania macierzy incydencji na podstawie wzorw
(4.7c) i (4.11a) rwnie nie rni si od podanych w poprzednim przykadzie.
Posta rwna jest taka jak wczeniej, wic i rozwizanie obwodu jest takie same jak poprzednio.
72
Wykad VIII
Rwnania rwnowagi wzgldem prdw dla obwodw z gaziami napiciowymi

Jeli w obwodzie wszystkie gazie s sprowadzone do postaci
napiciowej (rys. obok), to wzory (4.12a) i (4.12b) przedstawiajce rwnania rwnowagi (pene i skrcone) wzgldem prUk
dw mona zapisa nastpujco:
I

0

0
w
.
h
m g
m g
mh
m g
m g
m1
.
.
.
.
.
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
= ...... ,
........ I

,
(4.13a, b)
R + I ' = E' +
r
.
h
gI1'
h1
gg
g 1
g 1

Eo '
Rl
0
n0

n g
n
nh
n g
n1
gdzie:
- wektor zastpczych prdw gaziowych
(4.13c)
I ' = gI1 + I r ,
g 1
Ik
Ek
Rk
g 1
- wektor wydajnoci pseudogazi do wzw, tj. prdw pseudogazi dopywajcych do wzw

(4.13d)
I w.h = h I r.h ,
m1
mh
h1
- wektor zastpczych rdowych napi gaziowych

+ R I
,
'= E
E
r
g 1
g 1 g g
(4.13e)
- wektor zastpczych rdowych napi (sem) oczkowych

Eo ' = E ' .
n g g 1
(4.13f)
g 1
n1
Wektory E i I wyraaj wartoci napi rdowych oraz prdw gaziowych ukadu zastpczego.
Prdy gaziowe ukadu pierwotnego (zastpionego obwodem rozwizywanym) oblicza si ze wzoru
(4.14)
I = gI1' I r .
g 1
g 1
Przykad. W obwodzie z poprzednich przykadw (rys. a) nie ma pseudogazi, a ga ze rdem

prdowym jest przedstawiona w postaci zastpczej gazi napiciowej (rys. b). Obliczane s wartoci prdw gaziowych.
I1 10 1 I2 10 2 10 I4
I1 10 1 I2 10 2 10 I4
a)
b)
I3
140 V
1 24
I3
4,6 A
2
180 V
140 V
1 24
Po przedstawieniu rda prdowego wraz z gazi 4 w postaci

napiciowej 4, wze 2 ma znaczenie tylko formalne, bowiem I4 = I2 .
Scalajc gazie 2 i 4 otrzymuje si graf obwodu pokazany na
1 0 1
rys. c, dla ktrego: = [- 1 - 1 1 ] , =
.
m g
n g
0 1 1
c)
1
1
226 V
(2)
4
Rozwizaniem otrzymanego skrconego rwnania rwnowagi obwodu

I1 0,8
- 1 - 1 1 I1 0
10 0 24 I = 140 jest I = 4,7 ; prd w 4. gazi I = I I = 4,7 4,6 = 0,1 A.
4
2
r.4
2
I 3 5,5
0 20 24 I 3 226
73

Wykad IX. RWNANIA RWNOWAGI WZGLDEM NAPI.
METODA OCZKOWA. METODA WZOWA
Rwnania rwnowagi wzgldem napi

Zakadajc, e obwodzie nie wystpuj gazie bezrezystancyjne (tzn. s tylko takie, jakie pokazano
poniej na rysunku, przy czym Ek oraz Ir.k mog by rwne zeru), zapisano zalenoci (4.10a) i
(4.10b):
U k = Rk I k E k ,
Ek
Ik
k = 1, .. , g ,
Ir.k
= R I E ,
U
g g g 1 g 1
g 1
w nastpujcej postaci:
Rk ; Gk
Uk
I k = Gk (U k + E k ) = Gk U k + Gk E k ,
k = 1, .. , g ,
U + G E ,
I =G
g g g 1 g g g 1
(4.15a)
(4.15b)
g 1
1
, za macierz konduktancji gaziowych
Rk
przy czym konduktancja k-tej gazi Gk =
= [Gkk ]g g = diag [G1 , G2 , ... , G g ] .

G
g g
(4.15c)
W zwizku z tym, wyraenia (4.7c) i (4.7d):

g
g +h
k =1
k =1
ik I k = (ik ) I r.k ,
I = c I r.c
m g g 1
i = 1, ... , m ,
m( g + h ) ( g + h )1
przybieraj formy:
g
g +h
k =1
k =1
k =1
ik Gk U k = (ik ) Gk Ek + (ik ) I r.k ,
i = 1, ... , m ,
= ( ) G E + ( ) I
G U
c
r.c
g 1
g g g 1
m g g g
albo
m g
m( g + h )
gdzie
I w = c I r.c
m1
m g
(4.16b)
( g + h )1
= ( ) G E + I
G U
w
g 1
g g g 1
m g g g
(4.16a)
(4.16c)
m1
jest wektorem wydajnoci rde prdowych do wzw (4.12d).
m( g + h ) ( g + h )1
Wyraenia (4.16b) lub (4.16c), wraz z napiciowym rwnaniem rwnowagi (4.9b):
U = 0
n g
g 1
n 1
tworz razem ukad g rwna z g niewiadomymi, ktrymi s napicia gaziowe (rwnania obwodu
wzgldem napi). Rwnania te mona zapisa cznie, w dwch rwnowanych postaciach, jako:
- pene rwnanie rwnowagi wzgldem napi

0

m g
m( g +ch )
m g
m g
. . . .
I
. . . .
. . . . G E + . . . .
,
G + U =
.c
( g r
gg
g 1
g g g 1
+
h
)
1
0
0
n g
n0
g
n g
n( g + h )
(4.17a)
74
Wykad IX
albo

0
m g
m( g +ch )
m g
. . . .
.
.
.
.
. . . .
I

,
G + U =
.c '
( gr
gg
g 1
0
0 + h )1
n g
n g
n( g + h )
(4.17b)
- skrcone rwnanie rwnowagi wzgldem napi

G
I '
m gi
mw1
.....
= ...... ,
U
g 1

0
n1
n g
(4.18)
gdzie:
- wektor zastpczych rdowych prdw gazi i pseudogazi
I '
gr
,
.
.
.
.
.
I r.c ' =
( g + h )1
I r.h
h1
- wektor zastpczych rdowych prdw gaziowych
I r ' = G E + I r
g 1
g g g 1
(4.19a)
(4.19b)
g 1
- macierz konduktancji gaziowych w wzach (skierowanych od wzw)
Gi = G ,
m g
m g
(4.19c)
gg
- wektor zastpczych wydajnoci rde do wzw, tj. zastpczych rdowych prdw dopywajcych do wzw (wydawanych do wzw)
I w ' = ( ) G E + (c ) I r.c = (Gi ) E + I w

m1
albo
m g
gg
g 1
m( g + h )
( g + h )1
m g
g 1
(4.19d)
m1
I w ' = ( ) G E + I w = c I r.c ' .

m1
m g
g g g 1
m1
(4.19e)
m( g + h ) ( g + h )1
Wektor Ir zoony z g elementw odnosi si do zastpczych

gazi o postaci prdowej (rys. obok). Wyraa on wartoci prdw rdowych gazi danych w postaci prdowej albo otrzymanych po sprowadzeniu gazi o postaci napiciowo-prdowej
lub napiciowej do postaci prdowej.
Ik
Gk
Ir.k
Uk
Trzeba wyjani, e:
- elementy macierzy Gi s konduktancjami k-tych gazi, przy czym opatrujemy je znakiem
plus, jeli prd Ik wypywa z i-tego wza, a znakiem minus, jeli prd Ik dopywa do i-tego
wza,
- elementy wektora Iw s zastpczymi rdowymi prdami, dopywajcymi do kolejnych wzw, tzn. sumami zastpczych rdowych prdw gaziowych i prdw pseudogazi, dopywajcych do wzw (zgodnie z umow, napicia rdowe i prdy rdowe maj taki sam zwrot jak
prdy w rezystancjach gaziowych).
75
Przykad. Obwd z poprzednich przykadw jest pokazany na rys. a; graf obwodu na rys. b.
Na schemacie obwodu zaznaczono napicia gaziowe. Obliczane s ich wartoci, a nastpnie
wartoci prdw gaziowych.
I1
a)
10
I2
I3
U1
140 V
24
10
U2
2 10
4,6 A
b)
180 V
U4
U3
I4
Wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2) wybrano tak, jak poprzednio. rdo prdowe i
ga z prdem I4 s jednym obiektem (w obwodzie nie ma pseudogazi, wic h = 0).
I. Wyznaczono macierze incydencji, macierz konduktancji gaziowych oraz wektory rdowych

napi i prdw gaziowych:
- 1 - 1 1 0
,
1 0 - 1
= 0
m g
1
10
=
G
gg
0
1
0
10
1
0
24
0
,
0
10
m( g + h )
m g
140
0
,
=
E
0
g 1
180
1 0 1 0
,
1 1 1
= 0
n g
0
0
I r = 0 ,
g 1
4,6
I r.c = I r
( g + h )1
g 1
Ze wzoru (4.19b) wyznaczono wektor zastpczych rdowych prdw gaziowych
1
10
I r.c ' = I r.c =

g 1
g 1
0
1
10
1
24
0
140 0 14
0
0 0 0
=
.
+
0
0
0
0
180 4,6 22,6
1
10
Zapisano rwnanie rwnowagi w penej formie (4.17b):
- 1
0
0
0
-1 1
1
0 0
0 0
1
10 0
0 1
0
- 1 10
0
0 0
0
0 0
0 0
0 0 0 0 U 1
1
0 0
U
0 0 0 0 2 0
=
+
U 3 0
1
0
1
0
1
0

24 0 1 1 1 U 4 0
10
1 - 1 0 14
- 1 0 1 0
.
0 0 0 0

0 0 0 22,6
76
Wykad IX
Po wykonaniu dziaa (wyniki mona odczyta ze schematu, zgodnie z podanymi wyej reguami):
1
1
1
0
10 10
24
,
Gi =
1
1
0
m g
0
10
10
otrzymano rwnanie w skrconej formie (4.18):
1
10
1
0
1
10
1
10
0
1
14
I w ' = 22,6 ,
m1
0
U 1 14

U
1
22,6
0 2 =
, ktrego rozwizaniem jest
10 U 3 0
1
0 U 0
4
1
1
1
24
U 1 - 132
U
2 = 47 V.
=
U
U 3 132
g 1

U 4 - 179
II. Zapisano rwnania rwnowagi wg schematu obwodu na podstawie wzorw: (4.16a) i (4.9a),
pamitajc o przeciwnych zwrotach prdu i napicia gaziowego (sumowanie napi przy przeciwnym zwrocie obiegu oczka):
1
1
1
1
U 1 U 2 + U 3 = 140 ,
10
10
24
10
1
1
1
U 2 U 4 = 180 + 4,6 ,
10
10
10
U1 + U 3 = 0 ,
U2 +U3 +U4 = 0 .
Rwnanie macierzowe, scalajce powyszy ukad rwna, odpowiada podanemu wyej rwnaniu
skrconemu.
III. Obliczono wartoci prdw gaziowych, wg wzoru (4.15a):
I1 = G1 (U1 + E1) = 0,8 A; I2 = G2 U2 = 4,7 A; I3 = G3 U3 = 5,5 A; I4 = G4 (U4 + E4) = 0,1 A.
Metoda oczkowa (dla obwodw ze rdami napiciowymi)

Przedmiotem rozwaa s obwody liniowe prdu staego, w
Ik
Ek Rk
ktrych nie ma idealnych rde prdowych, tzn. nie wystpuj
pseudogazie, a wszystkie aktywne gazie (gazie zastpcze)
Uk
maj posta napiciow (rys. obok).
Dla ujednolicenia zapisu wszystkie prdy gaziowe i rdowe napicia gaziowe s traktowane
jako prdy oraz rdowe napicia zastpczych gazi o postaci napiciowej.
Umyliwszy sobie takie prdy Iol (l = 1, ... , n), zwane prdami oczkowymi, ktre pyn wok n
oczek niezalenych, przedstawia si prdy gaziowe jako sumy lub rnice niektrych z tych prdw, stosownie do incydencji oraz zwrotw gazi i oczek:
k
I ,
(4.20a)
I' =
o
g 1
g n n1
lk = 1
l
gdzie wektor prdw oczkowych
(4.20b)
Ikl = Ik > 0
Rk
I o = [ I ol ]n1 .
n 1
Iol
Ikl = Iol =kl Iol ;
kl = lk
kl = 1
Elementy macierzy przeksztacenia wyznacza si wg tych samych regu, co elementy macierzy incydencji (chodzi o incydencj oczek i gazi oraz o zwrot obiegu oczka i zwrot incydentnej z nim gazi). Wyjaniono to obok na rysunku.
77
Macierz incydencji okrela przynaleno gazi do oczek. Macierz przeksztacenia okrela

przynaleno oczek do gazi. Przestawione s wic wskaniki elementw, co oznacza, e macierz jest macierz transponowan macierzy :
T
zatem

= T ,
=
n g
g n
g n

(4.20c)
Ig1' = T I o
(4.20d)
g n
Napiciowe rwnanie rwnowagi (4.11b):
n1
R I = E ,
n g
E = E i (4.20d), przyjmuje posta:
gg
g 1
n g
g 1
po podstawieniach: I = I ,
T
ng gRg gn I o = ng E
',
g 1
(4.21a)
Ro I o = Eo ' ,
(4.21b)
g 1
co mona zapisa jako
nn
n1
n1
gdzie:
- macierz rezystancji oczkowych (wasnych i wzajemnych)
Ro = R T = Rl T ,
n g g g g n
g n
nn
(4.21c)
n g
- okrelona wzorem (4.12c) macierz rezystancji gaziowych w oczkach
Rl = R ,
n g
n g
(4.21d)
g g
- okrelony wzorem (4.13e) wektor zastpczych rdowych napi gaziowych

+ R I .
'= E
E
r
g 1
g 1 g g
(4.21e)
- okrelony wzorem (4.13f) wektor rdowych napi (sem) oczkowych

Eo ' = E ' .
n g g 1
(4.21f)
g 1
n1
Dziki przeksztaceniu (4.20a), liczba rozwizywanych rwna obwodu zmniejsza si z g rwna

rwnowagi (g liczba gazi) do n rwna oczkowych (n liczba oczek niezalenych).
Macierz rezystancji oczkowych (symetryczna)
(4.22)
Ro = R jl ,
nn
[ ]
nn
gdzie: j, l numery oczek,

skada si z nastpujcych elementw:
- lecych na gwnej przektnej (j = l) rezystancji wasnych oczek Rjj , ktre s sumami rezystancji gazi wchodzcych w skad j-tych oczek,
- lecych poza przektn gwn, symetrycznie po obu jej stronach (j l), rezystancji wzajemnych oczek Rjl = Rlj , ktrych wartoci bezwzgldne s rwne wartociom rezystancji gazi wchodzcych jednoczenie w skad j-tych i l-tych oczek, natomiast znaki zale od zgodnoci obiegania
tych wsplnych rezystancji w rozwaanych oczkach, tzn. przy zgodnym zwrocie obiegu w oczkach
j-tym i l-tym Rjl = Rlj s dodatnie, a przy przeciwnym ujemne.
Warto przypomnie, e reprezentantami wybranych oczek niezalenych obwodu s oczka podstawowe grafu obwodu, tworzone przez konary drzewa i jego ciciwy. Prdy oczkowe s wobec tego
prdami w gaziach obwodu reprezentowanych przez ciciwy. Prdy w gaziach obwodu reprezentowanych przez konary s natomiast liniow kombinacj prdw oczkowych, zwykle sum
dwch z nich, albo rnic.
78
Wykad IX
Przykad 1. Obwd dany rys. a; obwd zastpczy (po zamianie rda prdowego) rys. b; graf
obwodu zastpczego rys. c. Obliczane s prdy gaziowe obwodu danego.
a)
b)
c)
I1
10
I2 10
10 I4
I1
10
I3
140 V
24
I3
Io1
180 V
4,6 A
140 V
I2 20
24
3 2
226 V
Io2
Zaznaczonym oczkom niezalenym: 1 i 2, odpowiadaj prdy oczkowe: Io1 i Io2

Zapisano rwnanie oczkowe (4.21b) obwodu zastpczego:
I o1 0,8
34 24 I o1 140
i
rozwi
zano
je
uzyskuj
I = 4,7 A.
24 44 I
o 2 226
o2
Okrelono wartoci prdw gaziowych w obwodzie zastpczym (wg rys. b) i danym (wg rys. a):
I1 = Io1 = 0,8 A,
I2 = Io2 = 4,7 A,
I3 = Io1 + Io2 = 5,5 A,
I4 = I2 4,6 = 0,1 A.
Przykad 2. Obwd dany (z przyjtymi prdami oczkowymi) pokazano na rys. a. Obliczane s prdy gaziowe tego obwodu.
a)
b)
I1 3
I2 3
I4
I1 3
I2 3
30 V
Io1
I3
Io2
15 V
I6
I5
Io3
15 V
30 V
I3
Io1
Io2
15 V
15 V
I6
Rozwizaniem rwnania oczkowego danego obwodu (rys. a):
I o1 2
9 - 6 0 I o1 30
- 6 12 - 3 I = - 15 , jest I = - 2 , zatem: I = I = 2 A,
1
o1
o2
o2
I o3 - 7
0 - 3 3 I o3 - 15
I3 = Io1 Io2 = 4 A,
I4 = Io3 = 7 A,
I5 = Io2 Io3 = 5 A,
I2 = Io2 = 2 A,
I6 = Io2 = 2 A.
Postawiony problem mona rozwiza prociej (szybciej), poniewa ga nr 4 jest bezrezystancyjna i

rdo tej gazi zasila bezporednio ga nr 5. Warto prdu I5 = 5 A oblicza si z prawa Ohma.
Eliminujc ga nr 5 (poczenie nieistotne dla czci obwodu poza gaziami nr 4 i 5), otrzymuje
si obwd pomocniczy o dwch oczkach, pokazany na rys. b. Rozwizaniem jego rwnania:
I o1 2
9 - 6 I o1 30
- 6 9 I = - 30 , jest I = - 2 , zatem I1 = Io1 = 2 A,
o2
o2
I3 = Io1 Io2 = 4 A,
I6 = Io2 = 2 A,
oraz
I5 = 5 A,
I2 = Io2 = 2 A,
I4 = I5 I2 = 7 A.
Metoda wzowa (dla obwodw ze rdami prdowymi)

Przedmiotem rozwaa s obwody liniowe prdu staego, w ktrych nie wystpuj gazie bdce idealnymi rdami napiciowymi (wszystkie aktywne gazie mona sprowadzi do postaci
prdowej rys. obok); mog te wystpowa pseudogazie.
Dla ujednolicenia zapisu wszystkie rdowe prdy gaziowe
s traktowane jako rdowe prdy zastpczych gazi o postaci
prdowej.
Gk
Ir.k
Uk
79

Zgodnie z zalenoci (4.16b), prdowe rwnanie rwnowagi wyraa si nastpujco:
= ( ) G E + ( ) I
G U
c
r.c
g 1
g g g 1
m g g g
m g
m( g + h )
(4.23)
( g + h )1
Jeli jeden z wzw obierze si za wze odniesienia i przypisze mu potencja rwny zeru Vo = 0,
to zalenoci midzy potencjaami w pozostaych wzach Vi (i = 1, ... , m) i napiciami gaziowymi Uk (k = 1, ... , g) mona przedstawi za pomoc wyraenia:
= V ,
(4.24a)
i
k
j
U
g 1
ik = 1
jk = 1
g m m1
gdzie wektor potencjaw wzowych
Vi
Ik
Gk
Vj
(4.24b)
V = [Vi ]m1 .
m1
Uk = Vi Vj
Elementy macierzy przeksztacenia wyznacza si wg tych samych regu, co elementy macierzy incydencji (chodzi o incyUk = ki Vi kj Vj
dencj wzw i gazi oraz o zorientowanie gazi wzgldem
ki = 1 = ik ; kj = 1 = jk
incydentnych z ni wzw). Wyjaniono to obok na rysunku.
Macierz incydencji okrela przynaleno gazi do wzw. Macierz przeksztacenia okrela
przynaleno wzw do gazi. Przestawione s wic wskaniki elementw, co oznacza, e macierz jest macierz transponowan macierzy :
T
zatem

= = T ,
g m
g m
m g
(4.24c)
= T V .
U
g 1
m1
(4.24d)
g m
Podstawiajc (4.24d) do (4.23) otrzymuje si rwnanie:

G T V = ( ) G E + ( ) I
c
r.c
m g g g
m1
g g g 1
g m
m g
m( g + h )
(4.25a)
( g + h )1
co mona zapisa w nastpujcej, krtszej postaci:
Gw V = I w ' ,
mm
m1
(4.25b)
m1
gdzie:
- macierz konduktancji wzowych (wasnych i wzajemnych)
Gw = G T = Gi T ,
m g g g
g m
m m
m g
(4.25c)
g m
- okrelona wzorem (4.17c) macierz konduktancjii gaziowych w wzach
Gi = G ,
m g
m g
(4.25d)
gg
- okrelony wzorem (4.19d) wektor zastpczych wydajnoci rde do wzw, tj. zastpczych
rdowych prdw dopywajcych do wzw (wydawanych do wzw)
I w ' = ( ) G E + (c ) I r.c = (Gi ) E + I w

m1
m g
gg
g 1
m( g + h )
( g + h )1
m g
g 1
(4.25e)
m1
Dziki przeksztaceniu (4.24d), liczba rozwizywanych rwna obwodu zostaa zmniejszona: z g

rwna rwnowagi (g liczba gazi) do m rwna wzowych (m liczba wzw niezalenych).
Macierz konduktancji wzowych (symetryczna)
Gw = [G
m m
jk
m m
(4.26)
80
Wykad IX
gdzie: j, k numery wzw, skada si z nastpujcych elementw:

- lecych na gwnej przektnej (j = k) konduktancji wasnych wzw Gjj , ktre s sumami
konduktancji gazi incydentnych z j-tym wzem,
- lecych poza przektn gwn, symetrycznie po obu jej stronach (j l), konduktancji wzajemnych wzw Gjk = Gkj , ktre s wartociami konduktancji gazi incydentnych jednoczenie z
wzami: j-tym i k-tym, wzitymi ze znakiem minus.
Przykad. Obwd dany rys. a; obwd zastpczy (po zamianie rde napiciowych) rys. b; graf
obwodu rys. c. Obliczane s potencjay w wzach, nastpnie prdy gaziowe obwodu danego,
po czym sporzdzany jest bilans mocy obwodu.
10
I1
a)
E1 V1
140 V
(E1)
V 1 I2
I3
10
V2 10
V2 V1
24
V1
I4
E2 V2
V2
4,6 A
c)
180 V
(E2)
1
3
2
4
V0 = 0 V
b)
I1
V 1 I2
10
14 A
10
I4
I4
I3
I1
V2
24
4,6 A
10
18 A
V0 = 0 V
Wybrano wzy niezalene (1 i 2) i oznaczono potencjay wzowe (V1 i V2).

Zapisano rwnanie wzowe (4.25b) obwodu zastpczego wg rys. b:
1
1
1
10 + 10 + 24
10
29
120
V1 14
, tzn.
=
1
1
V
18 + 4,6
- 1
+ 2
10
10 10
-
1
10
1
10 V1 14
=
,
1 V2 22,6
5
ktrego rozwizaniem s nastpujce wartoci potencjaw w wzach: V1 = 132 V i V2 = 179 V.

Wobec tego, prdy w gaziach danego obwodu wg rys. a wynosz:
I1 = G1 (E1 V1) = 0,8 A,
I2 = G2 (V2 V1) = 4,7 A,
I3 = G3 V1 = 5,5 A,
I4 = G4 (E2 V2) = 0,1 A.
Moce wydawane przez rda oraz odbierane w rezystorach wynosz:

n
Pk .gen =U k .gen I k .gen = 140 0,8 + 180 0,1 + 179 4,6 = 953,4 W,
k
k =1
n
Pk .odb = Rk I k2 = 10 0,8 2 + 10 4,7 2 + 24 5,5 2 + 10 0,12 = 953,4 W,

k
k =1
tzn. bilansuj si
Pk .gen = Pk .odb
k
81
Wykad X. ZASADA SUPERPOZYCJI. PRZENOSZENIE RDE W OBWODZIE.

TWIERDZENIA: THEVENINA, NORTONA, O WZAJEMNOCI, O KOMPENSACJI
Zasada superpozycji
Zgodnie z rwnaniami (4.12a) i (4.17a), liniowy obwd elektryczny o g gaziach i h pseudogaziach jest opisany rwnaniem oglnym
(4.27a)
A X = B ,
gg
g 1
g 1
gdzie: A macierz parametrw, zwizana z elementami pasywnymi gazi i grafem obwodu,

B wektor wymusze (pobudze), zwizany z napiciami rdowymi (gazi) oraz prdami
rdowymi (gazi i pseudogazi),
X wektor odpowiedzi, tj. prdw lub napi gaziowych.
Wyrazy wektora X, bdce rozwizaniem rwnania (4.27a), maj nastpujc posta:
Xj =
A11 L A1 ( j 1) B1 L A1g
g
1
1
=
M
=
(1) j +k M jk Bk ,
det A
det A k =1
Ag1 L Ag ( j 1) B g L Agg
det A j
det A
(4.27b)
gdzie Mjk jest jk-tym minorem (podwyznacznikiem) macierzy A, za (-1)j+k Mjk jest jk-tym dopenieniem algebraicznym tej macierzy.
Warto j-tej zmiennej Xj, stanowica odpowied ukadu liniowego na wymuszenie B, jest sum
odpowiedzi na skadniki Bk tego wymuszenia, zalene od rdowych napi i prdw, ktrych
dziaanie mona rozpatrywa oddzielnie. Zachodzi wic tu superpozycja (nakadanie si) odpowiedzi, bdcych reakcj na poszczeglne pobudzenia.
Waciwo powysza nosi nazw zasady superpozycji i jest wykorzystywana do obliczania prdu
lub napicia w wybranej gazi obwodu liniowego, w ktrym wystpuje kilka rde niezalenych.
Warto prdu lub napicia dowolnej gazi takiego obwodu, bdca odpowiedzi na wszystkie
dziaajce w danej chwili pobudzenia, jest sum wartoci prdu lub napicia, jakie wywoayby w
teje gazi, z osobna, kade z dziaajcych w tym czasie pobudze. Przy prdzie staym zapisuje
si to nastpujco:
Ij =
g +h
I jk ,
Uj =
k =1
g +h
U jk
(4.27c, d)
k =1
gdzie: Ij prd w gazi j-tej; Ijk skadnik prdu w gazi j-tej, wymuszony przez rda wystpujce w gazi lub pseudogazi k-tej; Uj napicie na gazi j-tej, Ujk skadnik napicia
na gazi j-tej, wymuszony przez rda wystpujce w gazi lub pseudogazi k-tej.
Szukajc skadnikw odpowiedzi, mona posugiwa si dowolnymi metodami. Mona te dowolnie grupowa skadniki we wzorach (4.27c) lub (4.27d), tzn. wyznacza rozwizywania przy dziaajcych jednoczenie, odpowiednich wymuszeniach.
Przykad. Obliczana jest na dwa sposoby warto prdu I
w obwodzie pokazanym na rys. a.
a)
6V
I
3V
3A
b)
b)
1
I
1
I
1
3A
b)
1
3V
6V
1
I
1
82
Wykad X
I sposb: rozwizanie obwodw z pojedynczymi rdami rys. b, b, b

Na rys. b wystpuje dzielnik prdu rdowego 3 A (na prdy w 3 gaziach o rezystancjach 1
1
przy czym zwrot szukanego prdu jest przeciwny do zwrotu zaoonego), wic I ' = 3 = 1 A.
3
Na rys. b wystpuje dzielnik prdu pobieranego ze rda napiciowego 6 V (w obwodzie o rezy1 6
stancji zastpczej 1,5 ; na prdy w 2 gaziach o rezystancjach 1 ), wic I ' ' =
= 2 A.
2 1,5
Na rys. b wystpuje dzielnik prdu pobieranego ze rda napiciowego 3 V (w obwodzie o rezy1 3
stancji zastpczej 1,5 ; na prdy w 2 gaziach o rezystancjach 1 ), wic I ' ' ' =
= 1 A.
2 1,5
Szukana warto: I = 1 + 2 + 1 = 2 A.
1
c)
6V
c)
1S
I
Io2
1S
Io1
I
1S
V0 = 0
V1
3A
3V
II sposb: rozwizanie obwodu z doczonymi oboma rdami napiciowymi (stosujc metod

oczkow) oraz obwodu z doczonych rdem prdowym (metoda wzowa) rys. c, c
Oczka obrano w taki sposb, e szukany prd jest rwny prdowi oczkowemu rys. c:
2 1 I o1 3
I ' = I o1 = 3 A.
1 2 I = - 3 ;
o2
Jest tylko jeden wze niezaleny, wartoci konduktancji trzech gazi s jednakowe; zapisanie
rwnania wzowego jest formalnoci rys. c:
(1+1+1) V1 = 3 ;
V1 = 1 V;
I ' ' = 1 (0 1) = 1 A.
Szukana warto: I = 3 1 = 2 A.
Przenoszenie rde do innych gazi

Jeli w obwodzie wystpuj idealne rda napiciowe bez doczonej szeregowo rezystancji gaziowej, to nie mona stosowa bezporednio metody wzowej. Jeli w obwodzie wystpuj idealne
rda prdowe nie zbocznikowane rezystancj gaziow, to nie mona stosowa bezporednio
metody oczkowej.
Wymienione trudnoci mona jednak omin przenoszc idealne rda do innych gazi. Przenoszenie to polega na doczeniu takich samych, odpowiednio skierowanych rde idealnych.
Miejsca doczenia i zwroty rde musz by takie, aby nie zmieniay si:
a) w przypadku idealnych rde napiciowych wartoci oczkowych napi rdowych, jak na
rys. a,
b) w przypadku idealnych rde prdowych wartoci wydajnoci rde prdowych w wzach,
jak na rys. b i c.
Przy przenoszeniu idealnych rde napiciowych nie ulega zmianie rozpyw prdw, ale zmieniaj
si, zwizane ze sob, rozkady: potencjaw w wzach oraz napi gaziowych (rys. a).
Przy przenoszeniu idealnych rde prdowych nie ulega zmianie rozkad napi gaziowych (potencjaw wzowych), a jeli prdy rdowe s traktowane jako zewntrzne prdy gazi, to nie
zmienia si take rozpyw prdw gaziowych (rys. b).
83

a)
V2
V1
V2
V1
E
V4
I1
E
R3
V5
V1
I3
R1
I4
V1
V5
R3
I3
V5
E
V5
V3
R2
V3 = V2
V3 = V2
I4
R1
V2
V4
I1
V1
V1
V3 = V2
a)
V2
V3
R2
I2
V2
I2
V2
b)
Ir
Ir
c)
Iw1 =.Ir
Ir
2
Iw1 =.Ir
Ir
Iw2 = Ir
Ir
2
Iw2 = Ir
Ir
Iw3 =.0
Iw1 =.Ir
Iw3 =.0
E2
R2
Iw2 = Ir
Ir
Ir
Ir
b)
V1
I1
I
R1
E2
I2
V2
R2
V3
Ir
I1
I
V1
R1
Ir
I2
V2
V3
Ir
Przykad 1. Przy zastosowaniu metody wzowej obliczana jest na dwa sposoby warto prdu
Ix w obwodzie z rys. 1a. Usunwszy rda napiciowe w gaziach bezrezystancyjnych danego
obwodu otrzymano 2 obwody wariantowe (rys. 1b i 1c).
1
1a)
1b)
1
6V
V2
1c)
V1
3V
V3
V4
3A
6V
V2
Ix
Ix
1
1
3V
V1
V2
1 V2
Ix
6 V V3
V4
V4
6V
1
V3
V2
V1
3V 1
3V
V4
3A
3A
V3
84
Wykad X
I wariant rozwizania (rys. 1b): w przeksztaconym obwodzie s 2 wzy (na kracach 3 rwnolegych gazi); przyjto V4 = 0 i zamieniajc w myli rda napiciowe na prdowe zapisano
rwnanie wzowe
(1 + 1 + 1) V2 = 3 6 + 3 , std V2 = 2 V oraz I x = G x (V4 V2 ) = 1 (0 + 2) = 2 A.
II wariant rozwizania (rys. 1c): w przeksztaconym obwodzie s rwnie 2 wzy (na kracach 3
rwnolegych gazi); przyjto V1 = 0 i zamieniajc w myli rda napiciowe na prdowe zapisano rwnanie wzowe
(1 + 1 + 1) V3 = 6 + 9 + 3 + 3 , std V3 = 7 V oraz V4 = 0 + 3 = 3 V, V2 = 7 6 = 1 V,
I x = G x (V4 V2 ) = 1 (3 1) = 2 A.
Przykad 2. Przy zastosowaniu metody oczkowej obliczana jest na dwa sposoby warto prdu
Ix w obwodzie z rys. 2a. Usunwszy pseudoga w danym obwodzie otrzymano 2 obwody wariantowe (rys. 2b i 2c), w ktrych zamieniono rda prdowe na napiciowe (warto przypomnie,
e rwnolege doczenie jakiegokolwiek elementu do idealnego rda napiciowego nie ma wpywu na jego napicie; jest to tzw. poczenie nieistotne), po czym obrano oczka w taki sposb, e
szukany prd Ix lub Ix jest rwny prdowi oczkowemu (rys. 2b i 2c).
2a)
2b)
1
2c)
1
6V
Ix
3V
6V
3
A
Ix
1
1
3V
3A
3A
2b)
Io2
6V
3V
6V
Io2
1
3V
3V
3
A
Ix
Ix
Io1
1
1
3V
3A
2c)
Ix
3
A
1
1
6V
3V
Io1
3V
3V
I wariant rozwizania (rys. 2b i 2b): rwnanie oczkowe

1 I o1 3
, std I x = I o1 = 2 A.
=
2 I o 2 0
II wariant rozwizania (rys. 2c i 2c): rwnanie oczkowe
2
1
2
1
1 I o1 - 3
, std I x ' = I o1 = 1 A oraz I x = I x ' + 3 = 2 A.
=
2 I o 2 - 3
85
Konduktancje midzygaziowe i wejciowe. Twierdzenie Thevenina

a)
Ij
Ej
Prd w wyrnionej j-tej gazi o postaci napiciowej (rys. a),

nalecej do obwodu z wszystkimi gaziami sprowadzonymi do
postaci napiciowej (rys. a), mona nawizujc do oglnych
zalenoci (4.27b) i (4.27c) wyrazi nastpujco:
Rj
Uj
k =1
k =1
k j
I j = I jk = G jk E k ' + G jj E j ,
a)
Ik
E k
Rk
(4.28)
gdzie: Gjk j-te konduktancje midzygaziowe (midzy j-t

gazi zewntrzn i k-tymi gaziami wewntrznymi), Gjj
Uk
konduktancja wejciowa, Ek zastpcze rdowe napicia ktych gazi, Ej rdowe napicie j-tej gazi.
Zgodnie z konwencj strzakowania Ij i Ej gazi normalnej, otrzymuje si dodatni warto Gjj .
Wartoci Gjk s natomiast dodatnie lub ujemne, zalenie od zwrotw j-tej i k-tych gazi.
Wartoci konduktancji Gjk i Gjj wyznacza si dowiadczalnie lub oblicza na podstawie schematu
obwodu, badajc efekty dziaania pojedynczych rde:
I jk
I jj
G jk =
,
G jj =
.
(4.29a, b)
Ek '
Ej
Wzr (4.28) odnosi si do obwodu, w ktrym nie wystpuj pseudogazie (jak w metodzie oczkowej), zatem wyznaczanie konduktancji Gjk dotyczy tylko takiej sytuacji.
Jeli wewntrz obwodu wystpuj pseudogazie, to jak wiadomo mona przenie rda
pseudogazi do niektrych gazi, co nie wpywa na prd w gazi zewntrznej. Napicia Ek s
wtedy zastpczymi sem przeksztaconych k-tych gazi, za Gjk konduktancjami midzy j-t gazi zewntrzn i przeksztaconymi k-tymi gaziami wewntrznymi
Jeli Ij = 0 oraz Ej = Uj.0 (rys. b), to
b)
Ij = 0
Ij = 0
ukad
gazi
wewn.
c)
Uj.0
Uj.0
ukad
gazi
wewn.
Ej
G jk Ek ' = G jj U j.0
(4.30)
k =1
k j
Uj.0
Ij
Ej Rj
wobec czego zaleno (4.28) przyjmuje posta
I j = G jj U j.0 + E j =
Rjj
U j .0 + E j
R jj
(4.31a)
przy czym rezystancja wejciowa (rys. c):

1
R jj =
.
(4.31b)
G jj
d)
Rw
Ij
Ej
Uj
Rj
UR.j
Wprowadza si wielkoci (rys. d):

- rezystancj wewntrzn rda zastpczego
Rw = R jj R j ,
(4.32a)
- rdowe napicie (sem) rda zastpczego
E = U j .0 ,
(4.32b)
co pozwala napisa
Ij =
Gdy j-ta ga jest pasywna, to
Ij =
E + Ej
Rw + R j
E
Rw + R j
oraz
U j = Rj I j Ej .
(4.33a, b)
oraz
U j = U R. j = R j I j .
(4.34a, b)
86
Wykad X
Formuy (4.33a) i (4.34a) wyraaj twierdzenie Thevenina (o zastpczym rdle napiciowym):

obwd liniowy aktywny, badany od wybranej pary zaciskw (od strony wyrnionej gazi zewntrznej aktywnej lub pasywnej), jest rwnowany gazi aktywnej, zoonej z idealnego rda
napiciowego E i szeregowej rezystancji Rw, przy czym napicie rdowe E (nazywane sem zastpczego rda) jest rwne napiciu jaowemu na tych zaciskach (napiciu, jakie wystpi midzy
nimi po odczeniu wyrnionej gazi), a szeregowa rezystancja Rw (nazywana rezystancj wewntrzn zastpczego rda) ilorazowi napicia jaowego przez prd zwarcia tyche zaciskw
(prd, jaki wystpi w idealnym przewodzie zwierajcym te zaciski).
Zgodnie ze wzorami (4.29b), (4.31b) i (4.32a), rezystancja wewntrzna Rw jest rezystancj midzy
wybran jw. par zaciskw badanego obwodu, przy odczonej gazi zewntrznej i zerowych wymuszeniach (Ek = 0 oznacza zwarcie; Ir.k = 0 oznacza rozwarcie).
Przykad. W danym obwodzie (rys. a) obliczane s wartoci: prdu Ix , napicia Ux oraz konduktancji Gx1 i Gx2 midzy gazi zewntrzn x i gaziami, w ktrych znajduj si rda napiciowe E1 i
E2 (przy zaoeniu zwrotw gazi zgodnych ze zwrotami ich napi rdowych).
1
a)
E1
Ix
Ux
E2
3V
b)
b)
1,5 A
6V
E = U0
3V
3A
6V
1
3V
b)
3A
Parametry zastpczego rda napiciowego (dla gazi x,

odczonej przy wyznaczaniu tych parametrw):
- wg rys. b, b i b, z zasady superpozycji
U 0 ' = 3 + 1 1,5 = 4,5 V; U 0 ' ' = 1 1,5 = 1,5 V;
U0 6 V
1
1
U0
1,5 A
3A
c)
1
Rw
E = U 0 = 4,5 1,5 = 3 V,
- wg rys. c (rezystancja ukadu pasywnego, widziana od strony odczonej gazi x) Rw = 0,5 .
Szukane wartoci prdu i napicia (wg rys. d):
E
3
Ix =
=
= 2 A;
Rw + R x 0,5 + 1
U x = R x I x = 1 2 = 2 V.
Wartoci prdu w gazi x, pochodzce od E1 i E2 (wg rys. e):
1 6
1 3
I x1 =
= 2 A, I x 2 =
= 1 A.
2 1,5
2 1,5
Szukane wartoci konduktancji midzygaziowych:
I
I
1
1
G x1 = x1 = S, G x 2 = x 2 = S.
E1 3
E2 3
Uwaga. Przez analogi mona zdefiniowa stosunek prdw
Ix3 i Ir.3 jako prdow transmitancj midzygaziow TI.x3 .
Wtedy I x = G x1 E1 + G x 2 E 2 + TI . x3 I r .3 (superpozycja).
Z rys. f wynika: TI . x3
I
1
1
= x3 =
= .
I r .3
3
3
d)
1
Ux
3V
0,5
Ix
e)
1 Ix1
6V
1
3V
1
Ix2
f)
1
Ix3 = 1 A
1
3A
87
Rezystancje midzygaziowe i wejciowe. Twierdzenie Nortona

a)
Napicie na wyrnionej j-tej gazi o postaci prdowej (rys. a),

nalecej do obwodu z wszystkimi gaziami sprowadzonymi do
postaci prdowej (rys. a), mona nawizujc do oglnych zalenoci (4.27b) i (4.27d) wyrazi nastpujco:
Gj
Ir.j
Uj
a)
Uj =
g +h
g +h
k =1
k =1
k j
U jk = R jk I r.k ' R jj I r. j
Gk
(4.35)
gdzie: Rjk j-te rezystancje midzygaziowe (midzy j-t gazi zewntrzn i k-tymi gaziami lub pseudogaziami wewntrznymi), Rjj rezystancja wejciowa, Ir.k zastpcze rUk
dowe prdy k-tych gazi (rys. a) lub pseudogazi, Ir.j rdowy prd j-tej gazi.
Zgodnie z przyjt konwencj strzakowania Uj i Ir.j gazi normalnej, otrzymuje si dodatni warto Rjj . Wartoci Rjk s natomiast dodatnie lub ujemne, zalenie od zwrotw j-tej gazi oraz k-tych
gazi lub pseudogazi.
Wartoci rezystancji Rjk i Rjj wyznacza si dowiadczalnie lub oblicza na podstawie schematu obwodu, badajc efekty dziaania pojedynczych rde:
U jk
U jj
R jk =
,
R jj =
.
(4.36a, b)
I r . j
I r .k '
Ir.k
Wzr (4.35) odnosi si do obwodu, w ktrym nie wystpuj gazie bdce idealnymi rdami napiciowymi (jak w metodzie wzowej), zatem wyznaczanie rezystancji Rjk dotyczy tylko takiej sytuacji.
Jeli wewntrz obwodu wystpuj gazie bdce idealnymi rdami napiciowymi, to jak wiadomo mona przenie te rda do innych gazi, co nie wpywa na napicie gazi zewntrznej. Do przeksztaconego tak obwodu mona ju stosowa wzr (4.35); prdy Ir.k s w nim zastpczymi rdowymi prdami przeksztaconych gazi.
Jeli Uj = 0 oraz Ir.j = Ijz (rys. b), to
b)
ukad
gazi
wewn.
Uj. = 0
g +h
R jk I r.k ' = R jj I jz ,
Ij = Ijz
Ij = Ijz
Gj
ukad
gazi
wewn.
Uj. = 0
wobec czego zaleno (4.35) przyjmuje posta

I jz I r . j
U j = R jj I jz I r . j =
,
(4.38a)
G jj
c)
Ijz
Uj
Ij
IG.j
Iw
Ijz
Gw
Uj
Gj
co pozwala napisa
Gdy j-ta ga jest pasywna, to
przy czym konduktancja wejciowa (rys. c):

1
G jj =
(4.38b)
R jj
Ir.j
Gjj
d)
(4.37)
k =1
k j
Ijz
Ir.j
Uj =
Uj =
Wprowadza si wielkoci (rys. d):

- konduktancj wewntrzn rda zastpczego
Gw = Gjj Gj ,
(4.39a)
- rdowy prd rda zastpczego
Ir = Ijz ,
(4.39b)
I r I r . j
Gw + G j
I r
Gw + G j
oraz
I j = G j U j + I r . j .
(4.40a, b)
oraz
I j = I G. j = G j U j .
(4.41a, b)
88
Wykad X
Formuy (4.40a) i (4.41a) wyraaj twierdzenie Nortona (o zastpczym rdle prdowym): obwd
liniowy aktywny, badany od wybranej pary zaciskw (od strony wyrnionej gazi zewntrznej
aktywnej lub pasywnej), jest rwnowany gazi aktywnej, zoonej z idealnego rda prdowego
Ir i rwnolegej konduktancji Gw, przy czym prd rdowy Ir (nazywany prdem rdowym zastpczego rda) jest rwne prdowi zwarcia tych zaciskw (prdowi, jaki wystpi w idealnym
przewodzie zwierajcym te zaciski), a rwnolega konduktancja Gw (nazywana konduktancj wewntrzn zastpczego rda) ilorazowi prdu zwarcia przez napicie jaowe midzy tymi zaciskami (napiciu, jakie wystpi midzy nimi po odczeniu wyrnionej gazi). Zgodnie ze wzorami (4.36b), (4.38b) i (4.39a), konduktancja wewntrzna Gw jest konduktancj midzy wybran jw.
par zaciskw badanego obwodu, przy odczonej gazi zewntrznej i zerowych wymuszeniach.
Zastpcze rdo prdowe wyznaczone na podstawie twierdzenia Nortona jest rwnowane zastpczemu rdu napiciowemu wyznaczonemu na podstawie twierdzenia Thevenina.
Przykad. W danym obwodzie, tym samym, co w poprzednim przykadzie (rys. a), obliczane s
wartoci: napicia Ux , prdu Ix oraz rezystancji Rx3 midzy gazi zewntrzn x i pseudogazi.
1
a)
E1
Ix
Ux
E2
3V
b)
b)
Iz
6V
Ir = Iz
1
3A
3V
6V
6V
1
b)
3A
b)
Parametry zastpczego rda prdowego (dla gazi x):

- wg rys. b, b, b i b, z zasady superpozycji
I z ' = 6 A; I z ' ' = 3 A; I z ' ' ' = 3 A;
I r = I z = 6 + 3 3 = 6 A,
- wg rys. c (konduktancja ukadu pasywnego, widziana od
strony odczonej gazi x) G w = 2 S.
Szukane wartoci napicia i prdu (wg rys. d):
I r
6
=
= 2 V;
Ux =
Gw + G x 2 + 1
I x = G x U x = 1 2 = 2 A.
Warto napicia gazi x, pochodzca od Ir.3 (wg rys. e):
1
U x 3 = 3 = 1 V.
3
Szukana warto rezystancji midzygaziowej:
U
1
R x 3 = x3 = .
I r .3
3
1
3V
Iz
Iz
1
3A
c)
1S
Gw
1S
d)
Ix
Ir
2S
1S
e)
1S
1S
1S
Ux3
Ir.3 = 3 A
Przykad wyznaczenia oglnej zalenoci na podstawie twierdzenia Thevenina

Zostanie wyznaczony warunek rwnowagi mostka Wheatstonea
(rys. obok). Zachodzi ona wwczas, gdy w gazi z mikroamperomierzem nie pynie prd, czyli UCD = 0. Odpowiada temu warunek UCD.0 = 0,
tzn. zerowa warto napicia stanu jaowego rda zastpczego (ukadu
wewntrznego) dla gazi CD (zewntrznej). Otrzymuje si zaleno:
R1
R2
R3
E
R4
89
R2
R4
U CD.0 = U CB.0 U DB.0 =
R1 + R2 R3 + R4
R2 R3 R1 R4 = 0 ,
std
R2 R3 R1 R4
E =
E = 0 ,
( R1 + R2 ) ( R3 + R4 )
R1 R3
=
.
R 2 R4
albo
(4.42a, b)
Znane s wartoci trzech rezystancji, a wyznacza si warto czwartej.

Mostka zrwnowaonego uywa si w dokadnych pomiarach rezystancji. Rezystancja wewntrzna
rda zastpczego (widziana z zaciskw CD przy odczonym mikroamperomierzu) nie ma znaczenia dla stanu rwnowagi, wic nie zostaa wyznaczona. Wpywa ona jednak na czuo ukadu.
Przy duej liczbie pomiarw wan rol odgrywa czas doprowadzenia mostka do rwnowagi. Rezystancje mieszczce si w wskim przedziale wartoci mierzy si szybko, ale mniej dokadnie,
uywajc mostka niezrwnowaonego. Miar odchylenia od ustalonej wartoci rezystancji jest
wtedy warto prdu mikroamperomierza (wyznaczana analitycznie z twierdzenia Thevenina).
Przykad wyznaczenia oglnej zalenoci na podstawie twierdzenia Nortona

Ukad rwnolegle poczonych rde napiciowych zostanie zastpiony pojedynczym rdem
prdowym lub napiciowym:
Rw1
(Gw1)
Rwn
(Gwn)
E1
En
U0
Rw
(Gw
)
Ir
Rw
(Gw
)
U0
U0
Zgodnie z zalenoci (4.39b), zastpczy prd rdowy jest rwny prdowi zwarcia gazi zewntrznej: Ir = Iz. Prd zwarcia Iz mona wyznaczy korzystajc z zasady superpozycji:
n
I z = I zk =
Rw1
(Gw1)
k =1
Rwn
(Gwn)
= G wk E k
E1
k =1
Iz
Rw1
(Gw1)
Iz1
E1
En
Rwn
(Gwn)
Izn
En
Konduktancja wewntrzna rda zastpczego jest rwna sumie konduktancji poszczeglnych rde: :
n
G w = Gwk
Rw1
(Gw1)
k =1
Rwn
(Gwn)
Rw
(Gw)
Otrzymuje si zatem nastpujce parametry rde zastpczych:

n
Ek
,
R
k =1 wk
I r = Gwk E k =
k =1
1
;
R
k =1 wk
(4.43a, a)
(4.43b, b)
G w = Gwk =
k =1
I
E = r =
Gw
Gwk Ek
k =1
Gwk
k =1
Rw =
1
=
Gw
1
n
Gwk
k =1
Wzory (4.43b, b) odpowiadaj wzorom (3.20a, b), otrzymanym w rozdz. 3. jako wynik przeksztacania ukadu.
90
Wykad X
Twierdzenie o wzajemnoci
Z rwnoci elementw macierzy rezystancji oczkowych (4.22): Rjl = Rlj , gdzie: j, l numery oczek,
oraz elementw macierzy konduktancji wzowych (4.26): Gjk = Gkj , gdzie: j, k numery wzw,
wynikaj rwnoci konduktancji oraz rezystancji midzygaziowych o zamienionych miejscami
numerach gazi: Gjk = Gkj , Rjk = Rkj , gdzie: j, k numery gazi (tzw. zewntrznej i wewntrznej).
Oznacza to, e: przy zmianie miej- a)
sca doczenia do obwodu jedyneukad
ukad
Ek
Ij Ik= Ij
Ej= Ek
go rda z gazi k-tej do j-tej
pasywny
pasywny
efekt prdowy od rda napiciowego (rys. a), bd napiciowy od b)
rda prdowego (rys. b), jest taki
ukad
ukad
Ir.j= Ir.k
Uj Uk= Uj
sam w gazi k-tej, jaki by wcze- Ir.k
pasywny
pasywny
niej w j-tej.
Twierdzenie o kompensacji
Twierdzenie o kompensacji dotyczy zmian prdw i napi w obwodzie, wywoanych zmian rezystancji (konduktancji) jednej gazi. Mwi si tu o kompensacji zmian napicia lub prdu tej gazi.
Napiciu na przyrocie rezystancji Rk gazi z prdem Ik odpowiada rdowe napicie kompensujce Rk Ik (rys. a). Prdowi na przyrocie konduktancji Gk gazi o napiciu Uk odpowiada rdowy prd kompensujcy Gk Uk (rys. b). Na podstawie zasady superpozycji wykazuje si, e w
obwodzie pasywnym, odpowiadajcym liniowemu obwodowi aktywnemu: popyn prdy przyrostowe, gdy do k-tej gazi, w ktrej wystpi przyrost rezystancji Rk , zostanie wczone (szeregowo) napicie rdowe Rk Ik o zwrocie przeciwnym do zwrotu prdu Ik (rys. a), albo pojawi si
napicia przyrostowe, gdy do k-tej gazi, w ktrej wystpi przyrost konduktancji Gk , zostanie
doczony (rwnolegle) prd rdowy Gk Uk o zwrocie przeciwnym do zwrotu napicia Uk (rys. b).
Ik
a)
R k I k
a)
R k
R k I k
b)
R k
Ij +Ij
ukad
aktywny
Ik
I k
Ij
R k
ukad
aktywny
R k I k
I j
R k
ukad
pasywny
R k I k
b)
Gk Uk
Gk
Ik +Ik
Uk
Gk Uk
Uk +Uk
Gk
ukad
aktywny
=
Uj +Uj
Uk
Gk Uk
Gk
ukad
aktywny
+U
Gk Uk
Gk
Uj
ukad
pasywny
Uj
Przykad. Wyznaczono zmiany wartoci prdw dwch gazi danego obwodu po zwikszeniu rezystancji jednej z nich (o 0,5 ), oraz zmiany wartoci napi po zwikszeniu konduktancji (o 1 S).
Obwd z prdami
Obwd z przyrostami
Obwd z napiciami
Obwd z przyrostami
gazi:
prdw gazi:
gazi:
napi gazi:
1 (1,5 )
1A
(0,75 A)
3V
6V
2A
(1,875 A)
1 1
1
0,25 A
0,5
0,5 V
3A
0,125 A
1
1
1 S (2 S)
6V
1V
(0,75 V)
2V
(2,25
V) 1 S
3V
1S
3A
1A
1S
1S
0,25 V
1S
0,25 V
1S
91
ROZDZIA 5
Magnetostatyka. Cewki indukcyjne
Pole magnetyczne powstaje w wyniku przemieszcze (zmian) adunkw elektrycznych. Mwi si

wic o wytwarzaniu tego pola przez rdowe elementy prdowe.
Najczciej rozwaa si przypadki pl magnetycznych wystpujcych wok przewodw z prdem.
Midzy pooonymi blisko siebie przewodami z prdem wystpuj siy (oddziaywanie elektrodynamiczne).
Stosujc materiay o szczeglnych wasnociach magnetycznych (ferromagnetyki) uzyskuje si
koncentracj strumieni magnetycznych wzdu okrelonych drg, tworzcych obwd magnetyczny.
Analiza obwodw magnetycznych jest utrudniona z powodu nieliniowoci charakterystyk magnesowania ferromagnetykw.
Fundamentalne znaczenie odgrywa w elektrotechnice: prawo indukcji elektromagnetycznej. Wskutek zmiany strumienia skojarzonego z cewk, indukuje si w niej napicie. Jeli strumie skojarzony z cewk pochodzi od prdu teje cewki, to wystpuje zjawisko samoindukcji, a jeli od prdu
innej cewki zjawisko indukcji wzajemnej.
Dziki indukcji wzajemnej moliwe jest przenoszenie energii z jednego obwodu elektrycznego do
drugiego obwodu elektrycznego na drodze magnetycznej. Taki proces zachodzi w transformatorze.
Posugujc si wielkoci zwan przekadni transformatora, sprowadza si jego schemat dwuobwodowy do schematu jednoobwodowego.
92

a
B
Br
Bs
eind
F
F
F
F
Hc
H
i
iL
I
k
l
l
l
L
Lg
Ls
L
M
M
M
M
p
Q
odlego od przewodu z prdem

indukcja magnetyczna
remanencja (indukcja szcztkowa, pozostao magnetyczna)
indukcja nasycenia
sia elektromotoryczna (sem) indukowana
sia magnetomotoryczna
warto bezwzgldna siy dziaajcej
na element prdowy
sia
sia dziaajca na element prdowy
koercja (natenie koercji, natenie
powcigajce)
natenie pola magnetycznego
prd
hipotetyczny prd Lenza
prd stay
wspczynnik sprzenia magnetycznego
dugo przewodu; dugo drogi strumienia
dugo elementu prdowego
wektor dugoci elementu prdowego
indukcyjno wasna
indukcyjno gwna
indukcyjno rozproszenia
indukcyjno gwna (magnesujca)
transformatora
indukcyjno wzajemna
polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja)
warto bezwzgldna momentu dziaajcego na dipol magnetyczny
moment dziaajcy na dipol magnetyczny
dipolowy moment magnetyczny
adunek elementu prdowego
[1], [2], [3], [4], [5], [6], [8]
r
r
RFe
R.k
S
S
S
t
u
uind
U
v
v
W
z
.k
r
0
odlego
wektor odlegoci; promie
rezystancja poprzeczna schematu transformatora
reluktancja (opr magnetyczny)
pole powierzchni; pole przekroju rdzenia (magnetowodu)
pole elementu powierzchni; pole paskiej ptli prdu
wektor normalny do elementu powierzchni S
czas
napicie
napicie indukowane
napicie magnetyczne
objto przestrzeni elementarnej
prdko; prdko adunku elementu
prdowego
energia pola magnetycznego
liczba zwojw uzwojenia (cewki)
przekadnia transformatora
podatno magnetyczna
przepyw prdu
permeancja (przewodno magnetyczna)
przenikalno magnetyczna
przenikalno magnetyczna wzgldna
staa magnetyczna (przenikalno magnetyczna prni)
przestrzenna (objtociowa) gsto
energii pola magnetycznego
strumie magnetyczny; strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni S
strumie magnetyczny przenikajcy
przez powierzchni S
strumie skojarzony
93
5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne

Wykad XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE
Pole magnetyczne i jego rda

a)
Wystpowanie oddziaywa magnetycznych (pl magnetycznych)
v
Q
wie si z prdem elektrycznym. rdami pola magnetycznego s
I
tzw. elementy prdowe, mianowicie: adunki poruszajce si z okreb)
lon prdkoci (rys. a); odcinki przewodw z prdem elektrycznym
l
(rys. b); paskie ptle, tj. zamknite obwody, zwoje, ramki, w ktrych
c)
pynie prd elektryczny (rys. c).
I
N
Ma, pask ptl prdu nazywamy dipolem magnetycznym. Mona go
S
S
traktowa jako ukad elementarny dwch biegunw magnetycznych.
Kady z wystpujcych w przestrzeni elementw prdowych przyczynia si do powstania wypadkowego pola magnetycznego, a gdy sam znajduje si w polu magnetycznym pochodzcym od innych elementw prdowych, podlega okrelonemu dziaaniu tego pola. Na pole magnesu trwaego
skadaj si w gwnej mierze pola zwizane ze spinowymi ruchami elektronw.
Indukcja magnetyczna
Podstawow wielkoci charakteryzujc pole magnetyczne jest indukcja magnetyczna B. Definiujc t wielko korzysta si z zalenoci okrelajcych si lub moment, z jak pole magnetyczne
dziaa na prbne elementy prdowe. Podobnie za pomoc siy dziaajcej w polu elektrycznym na
prbny adunek zostao okrelone natenie pola elektrycznego (rozdz. 1).
B
a) Q v
Prbny element prdowy okrelonego rodzaju wyraa si ilociowo
v
jako:
Q
- iloczyn maego adunku elektrycznego Q i wektora jego
F
prdkoci v (rys. a),
b) I l
B
- iloczyn prdu I pyncego w krtkim, prostoliniowym odcinku
l
przewodu, i wektora jego dugoci l o zwrocie zgodnym ze zwroI F
tem prdu (rys. b),
- iloczyn prdu I i wektora pola powierzchni S paskiej ptli
c) I S
B
prdu, nazywany dipolowym momentem magnetycznym; przy czym

I
modu S rwna si polu powierzchni S, kierunek S jest zgodS
p
ny z normaln do powierzchni, a zwrot ustalony wzgldem zwroM
tu prdu zgodnie z regu korkocigu (rys. c).
Sia F (modu F)lub moment M (modu M), dziaajce na prbne elementy prdowe, to iloczyny wektorowe wyraajcych je wielkoci przez indukcj magnetyczn B:
- sia F (N), nazywana si Lorentza, z jak pole magnetyczne dziaa na adunek elektryczny
Q (C), poruszajcy si z prdkoci v (m s-1)
F = Q v B ,
F = Q v B sin ,
(5.1a, a)
- sia F (N), nazywan si Amperea, z jak pole magnetyczne dziaa na may, prostoliniowy
odcinek przewodu z prdem I (A), o dugoci skierowanej l (m)
F = I l B ,
F = I l B sin ,
(5.1b, b)
- moment M (N m), z jak pole magnetyczne dziaa na dipol magnetyczny o prdzie I (A) i
powierzchni S (m2)
M = I S B = p B ,
M = I S B sin ,
(5.1c, c)
przy czym dipolowy moment magnetyczny
p = I S .
(5.1c)
Jak wida, midzy miarami elementw prdowych i moduami si lub momentw, dziaajcych na
te elementy w polu magnetycznym, zachodzi proporcjonalno wyraona wspczynnikiem
( B sin ) . Moduy si F i momentw M osigaj najwiksze wartoci, jeli wielkoci wystpu-
94
Wykad XI
jce w iloczynach wektorowych zalenoci: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c), s do siebie prostopade
( = /2). Zakadajc prostopado wektorw odpowiednich wielkoci (odpowiednie ustawienie
elementu prdowego w polu magnetycznym), definicj indukcji B mona uformowa wg zalenoci: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c) na podstawie granicznych wartoci moduw:
Fmax
Fmax
M max
,
,
.
(5.2a, b, c)
B = lim
B = lim
B = lim
Q 0 Q v
l 0 l I
S 0 S I
Jednostk indukcji magnetycznej jest tesla (T), wyraana w jednostkach innych wielkoci jako weber na metr do kwadratu (Wbm-2) albo wolt razy sekunda na metr do kwadratu (Vsm-2).
Jeli modu, kierunek i zwrot siy lub momentu pochodzenia magnetycznego, jakie dziaaj na okrelony element prdowy, s stae w dowolnym miejscu rozwaanej przestrzeni (przy jednakowym
zorientowaniu elementu wzgldem osi ukadu wsprzdnych), to indukcja magnetyczna jest staa
co do moduu, kierunku i zwrotu. Pole magnetyczne wystpujce w tej przestrzeni jest polem rwnomiernym.
Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora indukcji magnetycznej, zgodnie z nim skierowane, nosz nazw linii pola magnetycznego. Efekt dziaania pola na elementy prdowe jest najsilniejszy, jeli s one skierowane pod ktem prostym do linii pola magnetycznego.
Na adunek elektryczny poruszajcy si w polu magnetycznym dziaa sia skierowana prostopadle
do paszczyny wyznaczonej przez linie pola i wektor prdkoci adunku. Tor ruchu czstki w staym, rwnomiernym polu magnetycznym ulega wic zakrzywieniu. Przykadem takiego dziaania
jest odchylanie wizki elektronw w lampie kineskopowej.
Na odcinek przewodu prostoliniowego z prdem dziaa sia wypychajca go w kierunku prostopadym do paszczyzny wyznaczonej przez linie pola i przewd.
Na paski zwj przewodu z prdem dziaa moment obracajcy go prostopadle do paszczyzny wyznaczonej przez linie pola i normaln do paszczyzny zwoju.
Strumie magnetyczny
Strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni S , tzn. strumie wektora indukcji
magnetycznej B przez element powierzchni S (rys.), jest skalarem
= B S = B S cos .
(5.3a)
gdzie S = S1n wektor normalny do elementu powierzchS
S
ni S (w przypadku powierzchni zamknitej skierowany
na
zewntrz tej powierzchni).
Strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni S,

tzn.
caka powierzchniowa B po S , jest skalarem
S
S
= B dS .
(5.3b)
W rwnomiernym polu magnetycznym strumie przez powierzchni S prostopad do B (modu: B) jest rwny iloczynowi
= BS .
(5.3c)
Jednostk strumienia magnetycznego jest weber (Wb) czyli wolt razy sekunda (Vs).
Strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni zamknit jest zawsze rwny zeru
(5.4)
B dS = 0 .
1
Wynika z tego, e pole magnetyczne jest polem bezrdowym (solenoidalnym), a jego linie s liniami zamknitymi. Stwierdzenie to wyraa tzw. zasad cigoci linii pola magnetycznego.
W przestrzeni ograniczonej liniami pola magnetycznego strumie ma sta warto. Mona wic
tworzy rurki (komrki) strumienia magnetycznego, z nich za obwd magnetyczny, przypominajcy obwd elektryczny. Rola strumienia magnetycznego w analizie obwodw magnetycznych
jest podobna do roli prdu elektrycznego w analizie obwodw elektrycznych.
95
Natenie pola magnetycznego. Przenikalno magnetyczna

Wektor indukcji magnetycznej B pola wytworzonego przez okrelony ukad elementw prdowych
zaley od wasnoci magnetycznych rodowiska.
Wielkoci magnetyczn, ktra nie zaley od wasnoci rodowiska, a tylko od rodzaju i ukadu
geometrycznego elementw prdowych wytwarzajcych pole, jest natenie pola magnetycznego H.
W rodowisku izotropowym wektory B i H maj ten sam kierunek i zwrot, a zwizek ten wyraa
si zalenoci (wektorowo i skalarnie):
B = H ,
B = H .
(5.5a, b)
Wystpujca w nim wielko to przenikalno magnetyczna, bdca iloczynem staej magnetycznej
(przenikalnoci magnetycznej prni) 0 i przenikalnoci magnetycznej wzgldnej rodowiska r:
= 0 r .
(5.5c)
Przenikalno magnetyczna jest podstawow sta materiaow magnetyka.
Jednostk natenia pola magnetycznego jest amper na metr (Am-1). Odwoujc si do jednostki
indukcyjnoci henra (H) czyli omosekundy (s), sta magnetyczn 0 i przenikalno magnetyczn wyraa si w henrach na metr (Hm-1) czyli omach razy sekunda na metr (sm-1).
Staa magnetyczna ma warto 0 = 4 10 7 H/m.
Prawo Biota-Savarta-Laplacea. Prawo przepywu prdu (prawo Amperea)

W rodowisku jednorodnym i izotropowym obowizuje zasada superpozycji pl magnetycznych
pochodzcych od rnych rde. Natenie pola pochodzce od przewodu z prdem jest rwne
sumie nate pochodzcych od odcinkw tego przewodu. Wkad (przyczynek) dH elementarnego odcinka przewodu dl z prdem i do natenia pola magnetycznego H w punkcie pooonym w
odlegoci r od dl (rys. a), zapisuje si w postaci wektorowej albo skalarnej:
i
i dl
a)
(5.6a)
dH =
(
d
l
r
)
=
(1dl 1r ) ,
3
2
4
r
4
r
dl
i
dH
i dl
(5.6b)
dH =
sin .
r
4 r 2
Powysza formua sowna oraz zalenoci analityczne (5.6a) i
b)
H
(5.6b) wyraaj prawo Biota-Savarta-Laplacea.
ik
dl
Caka liniowa wektora natenia pola magnetycznego H po

krzywej zamknitej (caka okrna) rwna si sumie prdw
przenikajcych (przepywowi prdu ) przez powierzchni rozpit na tej krzywej (rys. b):
k = 1, 2, ...
c)
H dl = ik = .
B, H
I
B, H
I
(5.7)
k =1
Powysza formua sowna oraz zaleno analityczna (5.7) wyraaj prawo przepywu prdu (prawa Amperea).
Warto caki we wzorze (5.7) jest w oglnym przypadku rna
od zera. Pole magnetyczne jest wic polem wirowym.
Linie pola magnetycznego wok nieskoczenie dugiego przewodnika z prdem ukadaj si koncentrycznie (rys. c).
Przykad. Na podstawie praw Biota-Savarta-Laplacea oraz Amperea, zostanie wyprowadzony

wzr na natenie pola magnetycznego H w odlegoci a od nieskoczenie dugiego przewodu z
prdem i.
96
Wykad XI
I sposb. Z rys. c wynikaj zalenoci:

x = a ctg( ) = a ctg ,
zatem
a
dx =
d ,
sin 2
c)
a
,
sin
a2
r2 =
,
sin 2
r=
H =
4 a
0
sin d =
1r
i
2 a
II sposb. Z rys. c i wzoru (5.7) wynika rwnanie

i
2 a H = i , std H =
.
2 a
x dx 1x
a po podstawieniu tych wyrae do wzoru (5.6b)

otrzymuje si
y
dH, H
c)
H
i
Oddziaywanie elektrodynamiczne. Definicja jednostki prdu elektrycznego

Pooone blisko siebie przewody z prdem przycigaj si lub odpychaj. Oddziaywania tego rodzaju zwyko si okrela jako elektrodynamiczne.
W przypadku dwch prostoliniowych, nieskoczenie dugich, biegncych rwnolegle do siebie, cienkich przewodw z prdem (rys. poniej oraz wzr otrzymany w przedstawionym wyej przykadzie):
- sia Amperea dziaajca na jednostk dugoci pierwszego przeF1
i1
wodu, pochodzca od prdu drugiego przewodu
B2 l1
F1
i
a
= i1 B2 = i1 2 =
i1 i2 ,
(5.8a)
i2
B1 l2
l
2 a 2 a
- sia Amperea dziaajca na jednostk dugoci drugiego przeF2
wodu, pochodzca od prdu pierwszego przewodu
l 1 i 1
F2
i
= i2 B1 = i2 1 =
i1 i2 ,
(5.8b)
B2
F1
l
a
2
a
F2 i2
B1
F1 F2
wic
=
=
i1 i2 .
(5.8c)
l 2
l
l
2 a
Wida, e przewody odpychaj si przy przeciwnym zwrocie prdw, a przycigaj przy zgodnym.
F
Jeli: i1 = i2 = 1 A, = 0 = 4 10 7 H/m, a = 1 m, to
= 2 10 7 N/m.
l
W ten sposb, za pomoc siy oddziaywania elektrodynamicznego przewodw z prdem elektrycznym, definiuje si podstawow jednostk elektryczn: amper (A) jest nateniem prdu, ktry
pync w dwch prostoliniowych, nieskoczenie dugich przewodach o pomijalnie maym
przekroju koowym, umieszczonych w prni i biegncych rwnolegle do siebie w odlegoci 1 m,
wywouje midzy nimi si rwn 210-7 N na kady metr dugoci.
Diamagnetyki i paramagnetyki
O magnetycznych waciwociach cia decyduje budowa atomw i ich przestrzenne, wzajemne uoenie. Wspomniane wczeniej prdy molekularne, odpowiadajce orbitalnym i spinowym ruchom
elektronw oraz przypisanym im orbitalnym i spinowym momentom magnetycznym, s gwnym
rdem wypadkowych pl magnetycznych atomw. Ruchom protonw i neutronw wewntrz jder atomw odpowiadaj wypadkowe momenty magnetyczne jder, ale s one okoo 2000 razy
mniejsze od orbitalnego i spinowego momentu elektronu.
Jeli atomy ciaa nie wytwarzaj wypadkowego pola magnetycznego w nieobecnoci zewntrznego
pola magnetycznego, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomw kompensuj si, to ciao takie zalicza si do diamagnetykw.
97
p 1
Pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego wystpuj w
B=0
nich niewielkie zmiany wypadkowych momentw magnetyczp 1 = p 2
p 2
p = p 1 + p 2 = 0
nych par elektronw, ktre zajmuj w atomach te same poziomy
energetyczne (rys. obok). Reakcja kadej pary elektronw na
zewntrzne pole magnetyczne jest podobna. Powstaje sabe,
B0
p 1
wypadkowe wewntrzne pole magnetyczne, skierowane przeB
p
<
2
ciwnie do pola zewntrznego. Efekt ten, wyraajcy si osabiep = p 1+ p 2 0
p 2
niem w nikym stopniu pola zewntrznego, okrela si jako efekt
diamagnetyczny.
Jeli atomy ciaa wytwarzaj wypadkowe pole magnetyczne, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomw nie kompensuj si, a kierunki i zwroty pl w ramach tworzonych przez czsteczki struktur
przestrzennych s zupenie dowolne, to ciao takie zalicza si do paramagnetykw.
Atomy paramagnetykw mona przedstawi jako elementarne
magnesy, ktre d do zajcia pooenia zgodnego z polem
B=0
zewntrznym (rys. obok). Dziaanie to, utrudniane w znacznym

stopniu przez ruchy cieplne czsteczek, prowadzi do powstania
wypadkowego wewntrznego pola magnetycznego, skierowanego zgodnie z polem zewntrznym. Wynikiem jest niewielkie
B0
wzmocnienie pola zewntrznego, okrelane jako efekt paramagnetyczny. W paramagnetykach wystpuje rwnie efekt diamagnetyczny, ale jest on sabszy od paramagnetycznego.
Zewntrzne pole magnetyczne nie wpywa zatem wyranie na zmian ustawienia dipoli magnetycznych w dia- i paramagnetykach. Ciaa te nie maj szczeglnych wasnoci magnetycznych.
Przenikalno magnetyczna wzgldna diamagnetykw jest znikomo mniejsza, a paramagnetykw
znikomo wiksza od 1 (np. srebro ma r 0,99998, za aluminium 1,00002). Diamagnetyki s
przez magnes sabo odpychane, a paramagnetyki sabo przycigane.
Ferromagnetyki
Nadzwyczajne waciwoci magnetyczne wykazuj ferromagnetyki. Ich krysztay dziel si na elementarne przestrzenne obszary samorzutnego namagnesowania, w ktrych atomowe pola magnetyczne (typu paramagnetycznego) s zorientowane zgodnie, chocia w rny sposb w poszczeglnych obszarach. Obszary te nazwano domenami magnetycznymi. Domeny wyranie reaguj na pojawienie si zewntrznego pola magnetycznego. D do zorientowania swych pl zgodnie z polem
zewntrznym (dotyczy to gwnie momentw spinowych elektronw) przez przejmowanie i podporzdkowanie tej orientacji czci czsteczek ssiednich domen i przez popraw wasnego ustawienia. Nazywa si to pogldowo obrotem i rozrostem domen, chocia jedno i drugie zjawisko polega w zasadzie na tym samym: zmianie orientacji momentu dipoli magnetycznych. Efektem tego
przeorientowania jest magnesowanie si ciaa. Ferromagnetyk nienamagnesowany jest silnie
przycigany przez magnes, bowiem w wyniku przeorientowania domen sam staje si magnesem.
Po usuniciu zewntrznego pola pozostaje w ferromagnetyku
wierzchoek
jakie namagnesowanie. Zalenie od tego, jak jest ono due,
ptli
histerezy
B
mwi si o materiale, e jest magnetycznie mikki albo magneBs
krzywa
tycznie twardy. Materiaw magnetycznie twardych uywa si
magnesoBr
do wyrobu magnesw trwaych.
wania
Hc
H
Zaleno B = f(H) materiaw ferromagnetycznych przedstawia
0
krzywe magnesowania pierwotnego i ptle histerezy (rys. obok).
ptla histerezy
Przenikalno magnetyczna wzgldna r rnych ferromagnetyBs indukcja
kw statyczna bd dynamiczna poniej punktu nasycenia
nasycenia
zawiera si w przedziale wartoci od kilkuset (nikiel ok. 600)
Br remanencja
Hc koercja
do kilkuset tysicy (czyste elazo ok. 200 tysicy).
98
Wykad XI
Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja)

Zjawisko powstawania wewntrznego pola magnetycznego pod wpywem pola zewntrznego nazywa si
polaryzacj magnetyczn lub magnetyzacj przez analogi do polaryzacji elektrycznej w dielektrykach.
Na zasadzie podobnej analogii wprowadza si pojcie wektora polaryzacji magnetycznej, krtko: polaryzacji magnetycznej lub magnetyzacji M (oznaczenie rezerwowe J), okrelonego wzorami:
p .v
.
(5.9)
M = lim
v 0 v
M = H ,
(5.10)
gdzie: v objto,
p.v - suma momentw dipoli magnetycznych czsteczek zawartych w objtoci v,
- podatno magnetyczna rodowiska, wielko bezwymiarowa.
Wypadkowe wewntrzne pole magnetyczne moe by skierowane wzgldem pola zewntrznego
zgodnie (paramagnetyki i ferromagnetyki) lub przeciwnie (diamagnetyki), zatem moe przybiera wartoci dodatnie i ujemne.
Indukcja magnetyczna wyraa si wzorem
B = 0 r H = 0 H + 0 M = 0 (1 + ) H ,
(5.11a)
r = 1+ .
czyli
(5.11b)
Prawa dotyczce obwodw strumienia staego (magnetostatycznych)

Pole magnetyczne zwizane z prdem staym jest nazywane polem magnetostatycznym (magnetycznym statycznym). Polem magnetostatycznym jest take pole magnetyczne wytworzone przez magnes trway. Zazwyczaj rozwaa si przypadki pola magnetostatycznego w rdzeniu ferromagnetycznym (magnetowodzie) i wystpujcych w nim szczelinach powietrznych. Stosowanie ferromagnetyka pozwala uzyska koncentracj strumieni magnetycznych wzdu zaoonych drg, ktre
tworz obwd magnetyczny (pojcie to odnosi si do ukadw ze strumieniami staymi w czasie i
wolnozmiennymi).
Obwd magnetyczny jest to zesp elementw tworzcych drogi zamknite dla strumieni magnetycznych, wraz ze rdami tych strumieni, ktrymi s prdy elektryczne w uzwojeniach lub magnesy trwae. Z powodu stosowania ferromagnetykw, obwody magnetyczne s z reguy nieliniowe.
Gaziami obwodu magnetycznego s odcinki o staym strumieniu, za wzami miejsca rozgaziania si strumieni gaziowych. Gazie skadaj si na og z odcinkw o staym przekroju.
Przyjmuje si, e pole magnetyczne jest w tych przekrojach rwnomierne.
Suma strumieni magnetycznych w wzach jest rwna zeru (I prawo Kirchhoffa dla obwodu magnetycznego), co zapisuje si nastpujco:
(5.12)
k = 0 ,
k
przy czym strumienie dopywajce k-tych gazi bierze si tradycyjnie ze znakiem plus, a odpywajce ze znakiem minus.
Zgodnie z prawem Amperea, wzdu oczek obwodu magnetycznego z uzwojeniami jako rdami pola obowizuj nastpujce, rwnowane zalenoci (II prawo Kirchhoffa dla obwodu magnetycznego):
H k l k = I k z k , U .k = k , U .k = F .k , (5.13a, b, c)
k
przy czym:
U .k = H k l k ,
k = F .k = I k z k ,
(5.13d, e)
gdzie: Hk natenie pola magnetycznego w magnetyku k-tej gazi nalecej do oczka,

lk dugo drogi strumienia w magnetyku k-tej gazi nalecej do oczka,
Ik prd elektryczny w uzwojeniu k-tej gazi nalecej do oczka,
zk liczba zwojw uzwojenia k-tej gazi nalecej do oczka,
99
U.k napicie magnetyczne (mierzone w amperach) k-tej gazi nalecej do oczka,

k przepyw prdu, inaczej wzbudno (w amperach) k-tej gazi nalecej do oczka,
F.k sia magnetomotoryczna (inaczej nazwany i oznaczony przepyw prdu) k-tej gazi
nalecej do oczka.
Dla k-tych liniowych czci (gazi) obwodu magnetycznego, np. szczelin powietrznych, wprowadza
si pojcia reluktancji (oporu magnetycznego) R.k i permeancji (przewodnoci magnetycznej) .k :
lk
S
1
R .k =
= k k ,
,
(5.14a, b)
.k =
k Sk
R .k
lk
gdzie: lk dugo rozwaanej, liniowej k-tej gazi obwodu magnetycznego,
Sk powierzchnia przekroju poprzecznego, przez ktr przenika strumie k-tej gazi,
k przenikalno magnetyczna materiau k-tej gazi.
Jednostk permeancji jest henr (H) czyli omosekunda (s).
Jednostk reluktancji jest odwrotno henra (H-1) czyli simens na sekund (Ss-1).
a)
lk
B
k R .k
Skoro H = =
, wic U .k = H k l k =
k = R .k k
S
k Sk
U .k
(rys. a), zatem liniowej czci obwodu magnetycznego odpowiadaj nastce zalenoci (prawo Ohma dla obwodu magnetycznego rys. b):
puj
b)
R
U = R ,
= U ,
(5.15a, b)
U
c)
za nierozgazionemu liniowemu obwodowi magnetycznemu mona przypisa rwnania (rys. c):

= R ,
= ,
(5.16a, b)
gdzie: przepyw cakowity, tzn. sumaryczny przepyw prdw uzwoje;

R i reluktancja i permeancja czci albo caego obwodu liniowego.
Obwd magnetostatyczny nierozgaziony

Uzwojeniu nawinitemu na rdze ze szczelin powietrzn (rys. a) odpowiada nierozgaziony obwd
magnetyczny, zoony z dwch czci (rys. b): nieliniowej pasywnej (elazo) i liniowej aktywnej
(uzwojenie i szczelina powietrzna). Aby wyznaczy , znajc i wykres zalenoci nieliniowej
B (H), mona skorzysta z metody przecicia charakterystyk, znanej z teorii obwodw elektrycznych. W ukadzie wsprzdnych U , wrysowuje si charakterystyki czci nieliniowej (U . )
i liniowej p (U . ), a nastpnie okrela parametry odpowiadajce punktowi ich przecicia (rys. c).
Charakterystyk czci nieliniowej pasywnej (U . ) uzyskuje si z przeskalowania charakterystyki magnesowania elaza B(H), wg wzorw: U . = H l , = B S .
Charakterystyka czci liniowej aktywnej p (U . ) wynika z rwnania obwodu:
= U . p + U . , czyli = R . p p + U . , zapisanego jako rwnanie prostej
p = p (U . ) =
U .
, gdzie staymi s = z i i R . p =
R . p
B, H
a)
i
b)
p =
Sp
p,
R .p
lp
0 S p
c)
S
l
lp
U .p
(U .)
R .p
U .
(R .)
p (U .)
U .
U .
100
Wykad XI
Zwykle nie przeskalowuje si danej wykrelnie charakterystyki magnesowania elaza B (H) , tylko
pozostaje przy wsprzdnych H , B , dostosowujc do nich charakterystyk czci liniowej:
B p ' (H ) =
(H )
S
U . p (H )
R . p S
H l
R . p S
(rys. obok).
B (H)
R .p S
Punkt przecicia charakterystyk B(H) i Bp (H) wyznacza
Bp (H)
szukan warto indukcji magnetycznej B , std = B S .
H
0
1,4
1806
1,5
2846
Jeli zaleno nieliniowa B (H) dana jest w postaci numerycznej,

l
to zwykle wyznacza si charakterystyk wypadkow ( ), te w postaci numerycznej.
1
Dla wartoci B i H oblicza si wartoci: = B S , = U . + U . p = H l + l p .
0 S p
Szukan warto , przy danej wartoci , wyznacza si dokadnie na zasadzie interpolacji.
Obliczanie wartoci , przy danych wartociach B lub , jest duo atwiejsze, albowiem punktem
wyjcia jest wielko, do ktrej bezporednio odnosi si zwizek nieliniowy.
W powyszych rozwaaniach pominito wpyw gruboci pytek na rdzeniu przy szczelinie powietrznej, ustalajcych powierzchni jej przekroju (jeli jest ona rna od powierzchni przekroju rdzenia).
Przykad. W rdzeniu stalowym ze szczelin powietrzn o danych: S = Sp = 25 cm2, l = 120 cm,
lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepyw = 2600 A. Szukana jest warto strumienia .
Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie:
B (T)
H (A/m)
0,5
299
0,6
359
0,7
423
0,8
488
0,9
568
1,0
668
1,1
812
1,2
1002
1,3
1317
1,6
5134
Wyznacza si wartoci i dla spodziewanego fragmentu wypadkowej charakterystyki ( ), po

czym znajduje wartoci skrajne przedziaw, w ktrym s wartoci: zadana i szukana .
B (T) H (A/m) (10-3 Wb)
(A)
Obliczenie wartoci dla = 2600 A:
0,8
0,9
1,0
1,1
488
568
668
812
2,00
2,25
2,50
2,75
1811
2114
2393
2725
2600 2393
2,656 ;
2725 2393
= 2,65610-3 Wb .
2,5 + (2,75 2,5)
Obwd magnetostatyczny rozgaziony

Przykad. W rdzeniu stalowym ze szczelin powietrzn (rys.) o danych: S1 = S2 = Sp = 25 cm2,
S3 = 10 cm2, l1 = l2 = 60 cm, l3 = 40 cm, lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepyw = 2600 A. Szukana jest warto indukcji Bp . Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie (jw.).
p = B p S p = 2 ; B2 = B p H2 ;
1 2 (R .2)
l1
2
1
l2 /2
U 3 = U 2 + U . p = l 2 H 2 + l p B p 0 ;
U 1 3 U 2
3
(R .1)
H 3 = U 3 l3 B3 ; 3 = B3 S 3 ;
lp
U 3
l3
U .p
= + ; B = S H1 ;
l2 /2
(R .3)
R .p
Bp (T)
0,6
0,7
0,8
0,77
p (mWb) H2 (A/m) U3 (A) H3 (A/m)

1,50
1,75
2,00
359
423
488
= U 1 + U 3 = l1 H1 + U 3 .
B3 (T) 1 (mWb)
1170
2925
1,503
3,00
1368
3420
1,525
3,28
1566
3915
1,547
3,55
wynik interpolacji
B1 (T)
1,20
1,31
1,42
H1 (A/m)
1002
1366
2014
(A)
1771
2188
2774
2600
101

Wykad XII. INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA
Prawo indukcji elektromagnetycznej (prawo Faradaya). Regua Lenza

W obwodzie (zwoju) obejmujcym zmieniajcy si w czaB
a)
v
sie strumie magnetyczny powstaje napicie indukowaN
S
ne uind (sia elektromotoryczna indukowana eind ) o wartoci bezwzgldnej proporcjonalnej do zmian strumienia w
uind
czasie d / dt, niezalenej od sposobu wywoywania
b)
B(t)
zmian strumienia obejmujcego uzwojenie, np. poprzez
ruch uzwojenia w polu magnetycznym niezmiennym w
czasie (rys. a), czy poprzez zmiany prdu w umieszczouind
i(t)
nym obok, nieruchomym uzwojeniu (rys. b).
Wzory definicyjne, nadajce rne znaki napiciu indukowanemu uind i sem indukowanej eind , maj
nastpujce postaci:
d
d
,
.
(5.17a, b)
uind =
eind =
dt
dt
Aby okreli zwrot uind lub eind , korzysta si z reguy Lenza (nazywanej prawem przekory), w myl
ktrej: skutek wynikajcy z przebiegu zjawiska stara si przeciwdziaa przyczynie wywoujcej
to zjawisko. Dla uatwienia mona posuy si hipotetycznym prdem Lenza iL , ktry wytwarza
strumie przeciwstawiajcy si zmianom strumienia podstawowego (rys. a i b).
> 0 , d
a)
b)
dt
+
uind
eind
iL
B = const.
v
eind
d
>0
dt
+
uind
>0
iL
Cewka indukcyjna
Cewka indukcyjna (inaczej: zwojnica, solenoid, induktor) jest uzwojeniem o okrelonej liczbie zwojw, wraz z otoczeniem stanowicym rodowisko wytwarzanego pola magnetycznego.
Przez strumie magnetyczny cewki (obejmowany przez cewk) rozumie si strumie obejmowany
przez jej zwoje. Zwoje cewki s rozoone w przestrzeni, wic oglnie kady z nich moe obejmowa inny strumie (inn cz strumienia cewki). Strumie obejmowany przez zwj cewki nazywa
si strumieniem skojarzonym z tym zwojem lub skojarzeniem magnetycznym tego zwoju.
Cewka przedstawiona na rys. obok skada si ze zwojw o nume1
rach: 1, 2, ... , z, obejmujcych strumienie: 1, 2, ... , z .
z
Napicie indukowane w cewce jest sum napi indukowanych w
jej zwojach (przez strumienie z nimi skojarzone):
1
2
3
uind
d k d (1 + 2 + ... + z ) d
=
=
.
dt
dt
k =1 dt
z
u ind =
(5.18)
Wielko , tzn. suma strumieni skojarzonych ze zwojami cewki

z
= 1 + 2 + ... + z = k .
(5.18a)
k =1
nazywa si strumieniem skojarzonym z cewk lub skojarzeniem

magnetycznym cewki.
102
Wykad XII
Jeli skojarzenia magnetyczne poszczeglnych zwojw cewki s jednakowe, rwne strumieniowi

obejmowanemu przez cewk
= 1 = 2 = ... = z ,
(5.19a)
to skojarzenie magnetyczne cewki wynosi
= z ,
a napicie indukowane w niej d
.
uind = z
dt
(5.19b)
(5.19c)
Indukcyjno wasna
Zjawisko indukowania si napicia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prdu pyncego w tej cewce lub tym zwoju, nazywa si indukcj wasn lub samoindukcj. Takie cewki lub zwoje, wystpujce jako elementy obwodu, nosz miano indukcyjnoci.
Miar zdolnoci cewki (zwoju, obwodu) z prdem i, do wytworzenia wasnego strumienia skojarzonego , jest indukcyjno wasna wyraona wzorem
L=
.
(5.20)
i
Jednostk indukcyjnoci wasnej jest wymieniony ju wczeniej henr (T) czyli omosekunda (s).
Oglnie, na warto stosunku do i moe wpywa warto oraz charakter zmiennoci lub i.
Zaleno (i) jest wic w oglnym przypadku nieliniowa (rys. a). Jeli uzwojenie cewki jest osadzone na rdzeniu ferromagnetycznym, ktry stanowi magnetowd, to wykres (i), podobnie jak
B(H), przedstawia ptl histerezy (rys. b). Cewki (indukcyjnoci) o charakterystykach nieliniowych
bez histerezy i z histerez nazywa si nieliniowymi.
a)
b)
c)
Operowanie pojciem L ma sens, jeli stosunek do i ma sta warto, czyli zaleno (i) jest
liniowa (rys. c). Taka cewka (indukcyjno) nosi nazw liniowej. Cech liniowoci maj cewki z
uzwojeniami umieszczonymi w rodowisku o staej wartoci przenikalnoci magnetycznej .
W praktyce za liniowe uwaa si cewki bezrdzeniowe (powietrzne) oraz w ograniczonym zakresie cewki o rdzeniach stalowych ze szczelin powietrzn i cewki o rdzeniach wykonanych ze specjalnych materiaw (perminvar, izoperm).
Przy rwnych strumieniach skojarzonych z poszczeglnymi zwojami cewki (rys.):
= 1 = 2 = ... = z ,
(5.21a)
=
=zi
z
= z ,
(5.21b)
i
uind
iL
U
z
L=
z2
z
= z2 =
= z 2 ,
R
i
di
.
(5.22)
dt
Napicie indukowane w cewce przez pyncy przez
ni prd nazywa si napiciem samoindukcji.
uind = L
uind
(5.21)
103
Indukcyjno wzajemna
Zjawisko indukowania si napicia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prdu pyncego w innej cewce lub innym zwoju, nazywa si indukcj wzajemn.
Takie cewki lub zwoje (sprzone magnetycznie) nosz miano indukcyjnoci sprzonych.
Zostan przedstawione zalenoci dotyczce dwch cewek sprzonych (jeli w ukadzie jest wicej takich cewek, to kade ze sprze jest opisywane osobno z uyciem tej samej formuy).
Sprzenie cewek nie jest nigdy idealne: cz strumienia wyg1
i1
twarzanego przez prd jednej cewki nie jest obejmowana przez
s1
drug, i na odwrt. Strumienie wasne 11 i 22 , wytwarzane
przez prdy i1 i i2 , dziel si na strumienie gwne (wzajemne)
z1
z2
g1 i g2 , i strumienie rozproszenia s1 i s2 (rys. obok):
11 = g1 + s1 ,
(5.23a)
g2
22 = g 2 + s 2 .
i2
s2
z1
(5.23b)
Cakowite skojarzenia magnetyczne cewek s zwizane ze strumieniami wasnymi i wzajemnymi (gwnymi): 1 z 11 i g2 ;

2 z 22 i g1 .
z2
Przyjto, e strumienie skadowe (wasne oraz wzajemne) obejmuj wszystkie zwoje jednej lub drugiej cewki, albo obu cewek.
Zakadajc liniowo indukcyjnoci, tzn. proporcjonalno wszystkich rozwaanych strumieni do
wywoujcych je prdw (co sprowadza si do warunku niezmiennoci ), definiuje si wielkoci
stae (parametry cewek):
- indukcyjnoci wasne
z
z
L1 = 1 11 ,
L2 = 2 22 ,
(5.24a, b)
i1
i2
- indukcyjnoci wzajemne
L12 =
- indukcyjnoci gwne
L g1 =
z1 g 2
i2
z1 g1
i1
L21 =
Lg 2 =
z 2 g1
i1
z 2 g 2
i2
(5.25a, b)
(5.26a, b)
- indukcyjnoci rozproszenia
z1 s1
z
,
Ls 2 = 2 s 2 .
(5.27a, b)
i1
i2
Jednostk ww. indukcyjnoci jest henr (H) czyli omosekunda (s).
Wykazuje si, e jeli strumienie g1 i g2 przebiegaj w tym samym, jednorodnym rodowisku
( = const.), to jest jedna indukcyjno wzajemna
L12 = L21 = M .
(5.28)
Z podanych wyej wzorw wynika, e:
L1 = Lg1 + Ls1 , L2 = L g 2 + Ls 2 ,
(5.28a, b)
Ls1 =
oraz
L21 z 2
=
,
L g1 z1
wic
M =
L12
z
= 1 ,
Lg 2 z 2
czyli
z1 L g1
M
=
=
,
z2
M
Lg 2
z2
z
L g1 = 1 L g 2 = L g1 L g 2 .
z1
z2
(5.28c)
104
Wykad XII
Wprowadzajc wspczynniki sprzenia magnetycznego:

- cewki 2. wzgldem 1
g1 L g1
L
=
= 1 s1 ,
11
L1
L1
(5.29a)
g 2 Lg 2
L
=
= 1 s2 ,
22
L2
L2
(5.29b)
k 21 =
- cewki 1. wzgldem 2.
k12 =
- cewek 1. i 2
M
k = k 21 k12 =
L1 L2
(5.29c)
M = k L1 L2 .
otrzymuje si wzr
(5.29d)
Cewki sprzone magnetycznie powinny mie oznaczone

g1
gwiazdkami lub kropkami zaciski jednoimienne (inna nai1
i2
g2
zwa: jednakoimienne). Przy prdach dopywajcych do
s2
zaciskw jednoimiennych z tej samej strony w obu cewuind.1
z1
z2
uind.2
kach, np. z zewntrz (rys. obok), mwi si o sprzeniu
dodatnim, a przy prdach dopywajcych z przeciwnych
s1
stron o sprzeniu ujemnym. Gdy sprzenie jest dodatnie, strumienie gwne cewek maj ten sam zwrot, a gdy
ujemne przeciwny.
Strumienie gwne cewek tworz cznie strumie gwny cakowity g , za strumie gwny i
strumienie rozproszenia strumienie obejmowane przez cewki 1 i 2:
g = g1 g 2 , 1 = g + s1 , 2 = g + s 2 .
(5.30a, b, c)
Znak we wzorze (5.30a) i w dalszych, niej zamieszczonych zalenociach, oznacza przy sprzeniu dodatnim +, a przy sprzeniu ujemnym . Cewki sprzone przedstawia si symbolicznie,
uywajc poj indukcyjnoci wasnych i wzajemnej (na rys. a sprzenie dodatnie). Skojarzenia
magnetyczne i napicia indukowane cewek sprzonych magnetycznie wyraaj si nastpujco:
i1
a)
uind.1
b)
L1
11
L 1 i1
i1
22
i2
L2
uind.2
12
L 2 i2
i2
+ M i2
i2
M i2
21
+ M i1
i1
0
M i1
1 = 11 +12 = L1 i1 M i2 ,
(5.31a)
2 = 22 + 21 = L2 i2 M i1 ,
(5.31b)
u ind .1 = L1
di1
di
M 2 ,
dt
dt
(5.32a)
u ind .2 = L1
di2
di
M 1 ,
dt
dt
(5.32b)
gdzie (rys. b):
11 = L1 i1 ,
12 = M i2 ,
(5.33a, b)
22 = L2 i2 ,
21 = M i1 .
(5.33c, d)
W literaturze spotyka si te inne zasady indeksowania podanych wyej wielkoci. Mona np. spotka oznaczenia g2 = 21 i g1 = 12 , prowadzce
w konsekwencji do oznacze 21 i 12 , w miejscu
przyjtych tu 12 i 21 .
105
Energia pola magnetycznego cewki

Energia wytworzona w polu magnetycznym cewki, w czasie dt,
rwna si pracy prdu w jej obwodzie elektrycznym (rys. a):
dW = uind i dt = i d ,
(5.34a)
a)
iL
uind
=
z
albo
d
= d .
(5.34b)
z
Cakowita energia pola magnetycznego cewki wynosi
dW = i z
b)
d
1
W
dW
d
1
W
dW
W =
(i )
i d =
0
( )
(5.34c)
Zwizki (5.34a, b, c) przedstawiono pogl0 i1

i
0 1
dowo na rys. b.
Jeli wartoci lub rosn, to pole obrazujce W zwiksza si, czyli energia jest pobierana z
obwodu elektrycznego i gromadzona w polu magnetycznym, jeli natomiast lub malej, to W
zmniejsza si, czyli energia pola jest zwracana do obwodu. Idealna (bezrezystancyjna) cewka jest
wic elementem bezstratnym (konserwatywnym).
Z zalenoci: (5.16a) i (5.20), dotyczcych

a)
i= L
obwodw pokazanych na rys. a, oraz
= R
(5.34c), wynikaj nastpujce wzory dla
u
L
ind
R
cewki liniowej:
b)
W =
W
i
0
1
1
i = L i2 ,
(5.35b)
2L 2
2
Zwizki powysze przedstawiono pogldowo
na rys. b.
W =
1
1
2
R 2 = =
. (5.35a)
2
2
2 R
Energia pola magnetycznego cewek sprzonych

Energia pola magnetycznego wytwarzana przez prdy i1 i i2 w uzwojeniach dwch cewek sprzonych przy zmianach skojarze magnetycznych d1 i d2 wynosi
dW = i1 d1 + i2 d 2 .
Ze wzorw (5.31a) i (5.31b) wynika, e:
d1 = d11 + d12 = L1 di1 M di2 ,
d 2 = d 22 + d 21 = L2 di2 M di1 ,
a zatem:
dW = i1 d11 + i1 d12 + i2 d 21 + i2 d 22 ,
dW = L1 i1 di1 M (i1 di2 + i2 di1 ) + L2 i2 di2 ,

std:
i1 11 i1 12 i2 21 i2 22
+
+
+
,
2
2
2
2
L i2
L i2
W = 1 1 M i1 i2 + 2 2 .
2
2
W =
(5.36)
(5.36a)
(5.36b)
(5.37a)
(5.37b)
(5.38a)
(5.38b)
106
Wykad XII
Uwzgldniajc moliwo rnych znakw 2 i 2 = g2 + s2 , wzgldem 1 i 1 = g1 + s1

(zgodnych przy sprzeniu dodatnim, przeciwnych przy sprzeniu ujemnym), przedstawia si
zaleno (5.38a) w postaci zwizanej z wielkociami obwodu magnetycznego (rys. sprzenie
dodatnie):
1 1 1 ( g 2 ) ( 2 ) g1 ( 2 ) ( 2 )
W
=
+
+
+
=
s1
2
2
2
2
1
(1 2 ) ( g1 g 2 ) 2 s 2
R.s1

= 1 s1 +
+
=
(5.38c)
2
2
2
R.
s2

2 s2
= 1 s1 +
+
,
2
2
2
2
R.s2
gdzie:
= g1 g 2 .
= 1 2 ,
(5.38d, e)
Gsto energii pola magnetycznego

Oglnie, natenie pola magnetycznego i indukcja magnetyczna s funkcjami pooenia, lecz ograniczajc rozwaania do elementarnej rurki magnetycznej (rys. a) przyjmuje si, e pole magnetyczne w tak maym fragmencie przestrzeni jest rwnomierne, zatem energia pola rozkada si w
nim rwnomiernie. Dla wielkoci elementarnych, wzory (5.3c), (5.13d) i (5.34b) przyjmuj postaci:
l
= B S ,
U = H l ,
d (W ) = U d ( ) ,
a)
S
B, H
W =
U d ( ) = l S H dB .
B( H )
H dB .
(5.39a)
B
H
0
B
c)
W =
Iloczyn lS jest objtoci rurki, wic objtociowa (przestrzenna) gsto energii magnetycznej wyraa si wzorem
U
b)
std
B
H
0
Dla rodowiska o staej wartoci zaleno (5.39a) przyjmuje postaci:

B2 1
1
W =
= H2 = H B .
(5.39b)
2 2
2
Objtociowej gstoci energii magnetycznej odpowiada pole
powierzchni midzy osi rzdnych i charakterystyk magnesowania w ukadzie wsprzdnych B, H rys. b (przenikalno
zmienna), rys. c (przenikalno staa).
Transformator bezstratny
Transformator jest urzdzeniem umoliwiajcym przenoszenie energii z jednego obwodu elektrycznego do drugiego obwodu elektrycznego, na drodze magnetycznej. Idealne (bezstratne) cewki
sprzone s prototypem transformatora bezstratnego.
W transformatorze (rys. obok) wyrnia si stron pierwotn i stron wtrn; odpowiednio do tego: napicie
( z1 )
( z2 )
i1
M
i2
pierwotne u1, prd pierwotny i1, napicie wtrne u2 i prd
wtrny i2 . Strzakowanie napicia i prdu transformatora
po stronie pierwotnej jest typu odbiornikowego, a po strouind.1
L1
L2
uind.2
nie wtrnej generatorowego. Oznaczenie zaciskw dla
prdw i1 i i2 odpowiada sprzeniu ujemnemu, tzn.
= 1 2 , = g1 g 2 .
107
Napicia po obu stronach transformatora bezstratnego s napiciami indukowanymi:

di
di
di
di
u ind .1 = L1 1 M 2 ,
u ind .2 = L2 2 + M 1 .
dt
dt
dt
dt
Wykorzystujc zalenoci (5.28a, b, c):
z
z
L1 = Lg1 + Ls1 ,
L2 = L g 2 + L s 2 ,
M = 2 L g1 = 1 L g 2 ,
z1
z2
zapisuje si rwnania (5.40a, b) w nastpujcej postaci:
di
di
z
di
u ind .1 Ls1 1 = L g1 1 2 L g1 2 ,
dt
dt z1
dt
di
z
di
di
u ind .2 + Ls 2 2 = 1 L g 2 1 L g 2 2 .
dt
z2
dt
dt
Po oznaczeniu wyrazw przedstawiajcych napicia na indukcyjnociach rozproszenia:
di
di
u s1 = Ls1 1 ,
u s 2 = Ls 2 2 ,
dt
dt
oraz oznaczeniu i przeksztaceniu wyrae po prawych stronach rwna (5.41a, b):
di
z
u g1 = L g1 1 2
dt z1
di
z
u g 2 = 1 L g 2 1
z2
dt
di
z 2 di2 z 2
z di
=
L g1 1 2 2 ,
z1 dt z1
dt z1 dt
di2
dt
(5.40a, b)
(5.41a)
(5.41b)
(5.42a, b)
(5.43a)
(5.43b)
otrzymuje si rwnania:
uind .1 u s1 = u g1 ,
uind .2 + u s 2 = u g 2 ,
(5.44a, b)
ktrym odpowiada dwuobwodowy schemat zastpczy transformatora bezstratnego (rys. poniej).

i1
uind.1
Ls1
:1
us1
ug1
Lg1
Ls2
i2
us2
Lg2
ug2
uind.2
Wynikiem dzielenia stronami rwna

(5.43a) i (5.43b) jest wielko nazywana
przekadni transformatora:
u g1 z1
=
=
.
(5.45)
u g 2 z2
Zaleno (5.28c) przyjmuje wic form:
L g1
M =
= Lg 2 ,
(5.45a)
za wzory (5.43a, b) po dodatkowym, obustronnym pomnoeniu drugiego z nich przez zapisuje si nastpujco:
1 di
di
u g1 = L g1 1 2 ,
(5.46a)
dt dt
1 di
di
u g1 = u g 2 = 2 L g 2 1 2 .
dt dt
i1
Ls1
i
us1
uind.1
Ls2
ui
i2
us2
uind.2
(5.46b)
Na podstawie tych zalenoci przedstawia si jednoobwodowy schemat zastpczy transformatora bezstratnego (rys. obok), na ktrym wystpuj wielkoci
przeliczone ze strony wtrnej na stron pierwotn:
u i = u g1 = u g 2 = u ' g 2 ,
(5.47a)
u 'ind .2 = u ind .2 ,
u's 2 = u s 2 ,
(5.47b, c)
108
Wykad XII
i' 2 =
i2
L = L g1 = 2 L g 2 ,
Ostatecznie otrzymuje si rwnania:

u ind .1 = u s1 + u i ,
L ' s 2 = 2 Ls 2 .
(5.47d, e, f)
u i = u ' s 2 +u 'ind .2 ,
(5.48a, b)
di '
di1
u ' s 2 = L' s 2 2 ,
,
(5.48c, d)
dt
dt
di
u i = L
,
i1 = i + i ' 2 .
(5.48e, f)
dt
Uwaga. Stosujc przekadni 1/ zamiast , przelicza si wielkoci ze strony pierwotnej na wtrn. W energetyce definiuje si przekadnie transformatora (napiciowe lub zwojowe) jako stosunki
wielkoci grnych i dolnych, tzn. dotyczcych stron wyszego i niszego napicia. Warto tak
okrelonej przekadni nie moe by mniejsza od 1. Powysze rozwaania dotycz wic transformatora
energetycznego zasilanego od strony grnej (jeli jest inaczej, to za wstawia si wszdzie 1/ ).
u s1 = Ls1
Transformator idealny a transformator bezstratny

i1
a)
:1
i2
u1
b)
u2
i1
Ls1
i
us1
uind.1
ug1
Transformator idealny jest elementem o dwch parach zaciskw, zdefiniowanym przez rwnania (rys. a):
i
u1 = u 2 ,
(5.49a, b)
i1 = 2 .
Realizacja fizyczna transformatora idealnego (pod rnymi nazwami) moe dotyczy zarwno prdu zmiennego, jak i staego.
Pod pewnymi warunkami, przy prdzie
Ls2
i2
:1
zmiennym, transformator bezstratny spenia
do dokadnie rwnania transformatora
us2
idealnego. Aby okreli te warunki, przedug2
uind.2
stawiono dwuobwodowy schemat zastpczy
transformatora bezstratnego z transformatorem idealnym (rys. b).
Jak wida, sprzenie powinno by idealne ( Ls1 = 0 , Ls 2 = 0 , wic k = 1, M = L1 L2 ) i jak najwiksze ( i = 0 , wic L = L g1 = M ). Wtedy: u ind .1 u ind .2 , i1 i2 .
Transformator rzeczywisty
W uzwojeniach rzeczywistego transformatora wystpuj straty Joulea, ktrym przypisane s rezystancje. Docza si je szeregowo (po stronie pierwotnej i wtrnej) do transformatora bezstratnego.
Rezystancj uzwojenia wtrnego R2 przelicza si na stron pierwotn wg wzoru: R' 2 = 2 R2 .
Strumie gwny rzeczywistego transformatora przebiega wycznie w powietrzu lub w rdzeniu
ferromagnetycznym, albo czciowo rdzeniu i czciowo w powietrzu (w szczelinie powietrznej).
W rdzeniu wystpuj zjawiska histerezy i prdw wirowych, z ktrymi zwizane s straty energii,
ktrym przypisana jest rezystancja RFe . Straty w ferromagnetyku zale nieliniowo od indukcji
magnetycznej i czstoci przemagnesowywania rdzenia, ale przy staej wartoci skutecznej i czstotliwoci napicia traktuje si rezystancj RFe jako sta. Docza si j rwnolegle do indukcyjnoci
gwnej (magnesujcej) L transformatora bezstratnego.
i1 R 1
Ls1
Ls2
R2 i2
Na rys. obok pokazany jest jednoobwodowy schemat zastpczy transiFe
i
formatora z rdzeniem ferromagneu2
u1
RFe
ui
L
tycznym, skonstruowany zgodnie z
powyszymi objanieniami.
109
ROZDZIA 6
Elementy obwodw prdu

sinusoidalnego
Wielkoci i obrazujce je przebiegi czasowe mona klasyfikowa ze wzgldu na okrelone cechy i

wskaniki, uywajc nazw zwizanych z charakterem zmiennoci. Wielkoci sinusoidalne zalicza
si do wielkoci okresowych przemiennych.
Sinusoidalne przebiegi prdu i napicia w dwjniku liniowym mog mie rne fazy pocztkowe,
tzn. by wzgldem siebie przesunite, co jest zalene od charakteru i sposobu poczenia elementw wchodzcych w skad dwjnika. Zwizane s z tym pojcia: przesunicia fazowego, wspczynnika mocy i mocy czynnej dwjnika. Inne wane wielkoci to: reaktancja, impedancja, susceptancja, admitancja, moc bierna i moc pozorna.
W liniowych obwodach elektrycznych mog wystpowa zjawiska rezonansowe, stwarzajce niebezpieczestwo przepi lub przete.
Zwizki czasowe i amplitudowe midzy przebiegami o tej samej pulsacji (synchronicznymi) przedstawiane s geometrycznie za pomoc wykresw wskazowych. Korzystajc z metody symbolicznej
formuuje si te zalenoci w sposb analityczny.
Metody rozwizywania obwodw rozgazionych prdu staego oraz sinusoidalnego rni si praktycznie tylko tym, e w wypadku pierwszych wykonuje si obliczenia na liczbach rzeczywistych, a
w wypadku drugich na liczbach zespolonych. Bilans mocy obwodu sinusoidalnego dotyczy mocy
zespolonej, tj. mocy czynnej i mocy biernej.
110

B
BC
BC
cos
C
e
E
E
f
frez
G
i
i(t)
imax
ih %
kk
ksz
I
Ib
Icz
Im
Ir
I0
I
I
I
Im
Imt
Ir
Io
j
L
M
p
P
Pgen
Podb
PW
q
Q
Qgen
susceptancja
susceptancja pojemnociowa
susceptancja indukcyjna
wspczynnik mocy
pojemno elektryczna
napicie rdowe
warto skuteczna sinusoidalnego
napicia rdowego
wskaz napicia rdowego; warto
symboliczna (skuteczna zespolona)
napicia rdowego
czstotliwo
czstotliwo rezonansowa
konduktancja
prd
przebieg czasowy prdu
warto szczytowa prdu
wspczynnik odksztacenia prdu
wspczynnik ksztatu
wspczynnik szczytu
warto skuteczna prdu okresowego
skadowa bierna prdu
skadowa czynna prdu
amplituda prdu sinusoidalnego
warto rednia pokresowa
warto rednia prdu okresowego
warto wyprostowana prdu
wskaz prdu; warto symboliczna
(skuteczna zespolona) prdu
modu I (dugo wskazu rwna I )
wskaz nieruchomy (pocztkowy)
amplitudy prdu
wskaz wirujcy amplitudy prdu
wskaz prdu rdowego; warto
symboliczna (skuteczna zespolona)
prdu rdowego
warto symboliczna prdu oczkowego
liczba urojona; operator obrotu
wskazu
indukcyjno wasna
indukcyjno wzajemna
moc chwilowa
moc rednia w obwodzie prdu
okresowego; moc czynna
moc czynna generatorowa
moc czynna odbiornikowa
wskazanie watomierza
adunek elektryczny
moc bierna
moc bierna generatorowa
[1], [2], [4], [7], [9]
Qodb
R
S
S
Sgen
Sodb
t
T
u
u(t)
umax
uh %
U
Ub
Ucz
Um
Um (k)
Ur
U0
U
U
U
Um
Umt
U0
W
X
XC
XL
XM
Y
Y
Z
Z
Zw
rez
rez
0
moc bierna odbiornikowa

rezystancja
moc pozorna
moc zespolona
moc zespolona generatorowa
moc zespolona odbiornikowa
czas
okres (podstawowy) przebiegu
napicie
przebieg czasowy wielkoci U; przebieg
czasowy napicia
warto szczytowa napicia
wspczynnik odksztacenia napicia
wielko; warto skuteczna napicia
okresowego
skadowa bierna napicia
skadowa czynna napicia
amplituda napicia sinusoidalnego
amplituda k-tej harmonicznej przebiegu
okresowego u(t)
warto rednia pokresowa napicia
okresowego
warto rednia przebiegu okresowego
u(t); warto rednia napicia
warto wyprostowana napicia
wskaz napicia; warto symboliczna
(skuteczna zespolona) napicia
modu U (dugo wskazu rwna U )
wskaz nieruchomy (pocztkowy) amplitudy napicia
wskaz wirujcy amplitudy napicia
warto symboliczna napicia rda zastpczego
energia elektryczna
reaktancja
reaktancja pojemnociowa
reaktancja indukcyjna wasna
reaktancja indukcyjna wzajemna
admitancja
admitancja zespolona
impedancja
impedancja zespolona
impedancja zespolona rda
kt przesunicia fazowego
faza pocztkowa (pocztkowy kt fazowy)
przebiegu sinusoidalnego
impedancja charakterystyczna (falowa)
obwodu rezonansowego
pulsacja przebiegu sinusoidalnego
pulsacja rezonansowa
wzorcowa pulsacja rezonansowa
111
6. Elementy obwodw prdu sinusoidalnego
Wykad XIII. PRZEBIEGI WIELKOCI ZMIENNYCH W CZASIE.

ELEMENTY R, C, L i M PRZY PRDZIE SINUSOIDALNYM
Klasyfikacja przebiegw zmiennych w czasie

Wielko U, okrelon w przedziale czasu (t0, tn), charakteryzuje przebieg czasowy u(t) o wartociach chwilowych: u(t0), u(t1), ... , u(tn).
Przebieg u(t) spenia warunek okresowoci w przedziale czasu (0, ), jeli:
u (t + kT ) = u (t ) dla t 0, k = 1, 2, ... , ,
(6.1)
przy czym najmniejsza liczba T speniajca ten warunek nazywa si okresem (podstawowym) prze1
biegu, a jej odwrotno f =
czstotliwoci przebiegu.
T
Ze wzgldu na spenienie warunku okresowoci wyrnia si wielkoci (przebiegi) zmienne okresowe (przykad na rys. a) i nieokresowe (przykad na rys. b):
u
a)
b)
t
0
2T
Warto rednia za okres T przebiegu u(t) wielkoci okresowej U, to jej warto rednia:
1
U 0 = u (t ) =
T
t0 +T
u (t ) dt
(6.2)
t0
Wielko okresowa, ktrej warto rednia jest rwna zeru, nosi nazw przemiennej (przykad na
rys. c)., za ktrej warto rednia jest rna od zera pulsujcej lub ttnicej (przykad na rys. d):
u
c)
d)
t
0
2T
U0
0
t
T
2T
Wielko okresowa U nazywa si sinusoidaln (harmoniczn), jeli jej przebieg czasowy mona
przedstawi jako funkcj sinusoidaln (rys. poniej):
u
Um
t
- u 0
u (t ) = U m sin( t + u ) ,
(6.3a)
2
przy czym
=
= 2f ,
(6.3b)
T
gdzie: Um amplituda,
u faza pocztkowa (pocztkowy kt fazowy),
pulsacja,
( t + u) faza (kt fazowy) przebiegu w chwili t.
Przebiegi sinusoidalne o tej samej pulsacji (czstotliwoci) to przebiegi synchroniczne.

W oglnym przypadku, fazy pocztkowe przebiegw synchronicznych s rne.
Prdy i napicia o przebiegach okresowych niesinusoidalnych to prdy i napicia odksztacone.
Wykad XIII
112
Skadniki przebiegu okresowego

Kady przebieg okresowy, ktry nie jest sinusoidalny, mona przedstawi w postaci szeregu
Fouriera jako sum wartoci redniej (skadowej staej) i przebiegw harmonicznych (skadowej
przemiennej):
u (t ) = U 0 + U m ( k ) sin(k t + u ( k ) ) ,
(6.4)
k =1
gdzie: U0 warto rednia przebiegu,

Um (k) amplituda k-tej harmonicznej przebiegu,
u (k) faza pocztkowa (pocztkowy kt fazowy) k-tej harmonicznej przebiegu.
Zachodzi przy tym nastpujca zaleno (rwno Parsevala):
u 2 (t ) = U 02 +
Przykad. Na rys. obok pokazano przebiegi przemienne niesinusoidalne I i II,

zoone z pierwszej i trzeciej harmonicznej o amplitudach i fazach pocztkowych:
Um (1) = Um.I (1) = Um.II (1) ,
Um (3) = Um.I (3) = Um.II (3) ,
Um (3) = 0,2 Um (1) ;
u.I (1) = u.II (1) = 0, u.I (3) = 60,
u.II (3) = 90.
1 2
U m ( k ) .
2 k =1
1,5
(6.5)
u
Um (1)
I
II
0,5
0
-0,5 0 0
60
120
180
240
300
360
-1
-1,5
Wartoci rednie prdu i napicia okresowego

Zgodnie ze wzorem oglnym, wartoci rednie (caookresowe) prdu i napicia okresowego wynosz:
T
1
I 0 = i (t ) dt ,
T0
1
U 0 = u (t ) dt
T0
(6.6a, b)
(inne oznaczenia: i (t ) , Ir.c ; u (t ) , Ur.c ).

Jeli warto rednia I0 lub U0 jest rwna 0, to prd i(t) lub napicie u(t) jest przemiennym.
Prdy i napicia przemienne s czsto utosamiane z sinusoidalnymi gwnie, gdy przedmiotem
zainteresowania s pierwsze harmoniczne przebiegw odksztaconych. Ma to zwizek z okrelonymi dalej wspczynnikami sinusoidalnoci prdu i napicia przemiennego. Warto zatem zwraca
uwag na poprawne stosowanie terminw: przemienny i sinusoidalny.
Moc rednia i energia w obwodzie prdu okresowego

Moc rednia (warto rednia mocy) w obwodzie prdu okresowego wynosi
T
1
1
P = p dt = u i dt ,
T0
T0
(6.7)
a wic energia elektryczna w czasie jednego okresu rwna si

T
WT = p dt = P T ,
(6.8a)
za w czasie t>>T (bdcym wielokrotnoci T) wyraa si tak samo jak przy prdzie staym:
W = P t .
(6.8b)
113
Wartoci skuteczne prdu i napicia okresowego

Zgodnie z prawem Joulea, energia wydzielajca si w rezystancji R (konduktancji G = 1/R) w
przedziale czasu (t1, t2) wynosi
W =
t2
t2
dt = G u G2 dt ,
R i R2
t1
(6.9)
t1
zatem ze wzgldu na ciepo wydzielane w tej samej rezystancji (konduktancji), w czasie jednego
okresu prdu lub napicia rwnowanymi prdowi okresowemu i(t) i napiciu okresowemu u(t)
s prd stay i napicie stae o takich wartociach I i U , e:
T
2
2
R I dt = R i dt ,
2
2
G U dt = G u dt ,
0
czyli
I=
1 2
i dt ,
T 0
U=
1 2
u dt .
T 0
(6.10a, b)
Okrelone wyej wartoci I i U (inne oznaczenia: Isk ; Usk ) nosz miano wartoci skutecznych
przebiegw okresowych i(t) i u(t).
Wartoci wyprostowane prdu i napicia okresowego

Wartoci rednie wyprostowanych caofalowo przebiegw prdu lub napicia okresowego to wartoci wyprostowane I i U (inne oznaczenia: i (t ) , u (t ) ):
T
1
I = i dt ,
T0
1
U = u dt .
T0
(6.11a, b)
Gdy przebiegi: i(t), u(t), s funkcjami antysymetrycznymi (przemiennymi symetrycznymi), tj. speniajcymi warunki: i (t ) = 0 i i (t + T 2) = i (t ) , u (t ) = 0 i u (t + T 2) = u (t ) , to wartoci wyprostowane I , U s rwne wartociom rednim pokresowym Ir , Ur :
I r
2
=
T
T 2
i dt ,
U r
2
=
T
T 2
u dt .
(6.12a, b)
Wspczynniki szczytu oraz ksztatu prdu i napicia okresowego

Stosunki najwikszych wartoci bezwzgldnych (szczytowych) prdu lub napicia: imax , umax ,
do odpowiednich wartoci skutecznych: I, U, nazywaj si wspczynnikami szczytu prdu lub napicia okresowego:
i
u
k sz .i = max ,
k sz .u = max .
(6.13a, b)
I
U
Stosunki wartoci skutecznych: I, U, do wartoci wyprostowanych: I , U , nosz nazwy wspczynnikw ksztatu prdu lub napicia okresowego:
I
U
.
(6.14a, b)
k k .i = ,
k k .u =
I
U
Wspczynniki szczytu oraz ksztatu prdu i napicia sinusoidalnego

Przebiegi sinusoidalne prdu i napicia zapisuje si jako funkcje czasu t lub kta t:
i (t ) i ( t ) = I m sin( t + i ) ,
u (t ) u ( t ) = U m sin( t + u ) .
Ich wartoci skuteczne oraz wartoci wyprostowane (rednie pokresowe) wynosz:
I
U
2 Im
2Um
I = I r =
,
U = U r =
,
I= m ,
U= m ,
2
2
Wykad XIII
114
zatem wspczynniki szczytu i ksztatu maj wartoci:

k sz (sin) = 2 1,41 ,
1,11 .
(6.15a, b)
2 2
Uwzgldniajc wzr (6.15a), przebiegi sinusoidalne prdu i napicia zapisuje si zwykle w postaci:
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
k k (sin) =
u (t ) = U 2 sin( t + u ) .
(6.16a, b)
Wspczynniki sinusoidalnoci prdu i napicia przemiennego

Za miary sinusoidalnoci prdu i napicia przemiennego mona uwaa procentowe wartoci stosunkw ich wspczynnikw szczytu ksz oraz ksztatu kk , do wartoci odpowiednio wspczynnikw szczytu lub ksztatu przebiegu sinusoidalnego:
k
k
i sz % sin = sz.i 100 70,7 k sz.i ,
u sz % sin = sz .u 100 70,7 k sz .u ,
(6.17a, b)
2
2
ik % sin = 2 2
k k .i
100 90 k k .i ,
u k % sin = 2 2
k k .u
100 90 k k .u .
(6.18a, b)
Innymi miarami sinusoidalnoci prdu i napicia przemiennego s stosunki wartoci skutecznych

ich pierwszych harmonicznych ( I (1) , U (1) ) do ich wartoci skutecznych ( I , U ), wyraone w procentach:
I (1)
U (1)
i(1)% =
100 ,
u (1)% =
100 .
(6.19a, b)
I
U
Wspczynniki udziau wyszych harmonicznych prdu i napicia przemiennego

Procentowe wartoci stosunkw wartoci skutecznej j-tej wyszej harmonicznej ( j > 1 ) prdu lub
napicia przemiennego ( I (j) , U (j) ), do wartoci skutecznej jego pierwszej harmonicznej ( I (1) , U (1) )
lub do jego wartoci skutecznej ( I , U ), to dwa typy wspczynnikw udziau j-tej harmonicznej:
I ( j)
U ( j)
i( j )%(1) =
100 ,
u ( j )%(1) =
100 ,
(6.20a, b)
I (1)
U (1)
i( j )% =
I ( j)
ih %(1) =
I (1)
100 =
i( j )%(1)
j =2
u ( j )% =
U ( j)
100 .
(6.21a, b)
I
U
Odstpstwo przebiegw przemiennych od idealnie sinusoidalnych wyraane jest przez dwa typy
wspczynnikw zawartoci harmonicznych (w procentach), okrelanych umownie jako:
- wspczynniki znieksztace harmonicznych
I 2 I (21)
100 ,
u h %(1) =
U 2 U (21)
U (1)
100 =
u ( j )%(1)
(6.22a, b)
j =2
- wspczynniki odksztacenia
ih % =
I 2 I (21)
I
100 =
j =2
i(2j )%
u h% =
U 2 U (21)
U
100 =
u (2j )%
(6.23a, b)
j =2
Wystpuje dua rnorodno stosowanych w praktyce miar odksztacenia przebiegw (rnice

dotycz skoczonej szerokoci pasma harmonicznych oraz wystpowania we wskaniku tylko niektrych skadnikw, np. harmonicznych parzystych bd nieparzystych). Podane wyej symbole
wspczynnikw: i(j) % (1) , u(j) % (1) , i(j) % , u(j) % , ih % (1) , uh % (1) , ih % , uh % , nie s powszechnie
obowizujce. W literaturze oraz w normach podawane s rne wskaniki i uywane rne oznaczenia, np. ih % (1) i uh % (1) odpowiada w normach symbol THD (Total Harmonic Distortion), a ih %
i uh % THF (Total Harmonic Factor).
115
Wielkoci charakteryzujce dwjnik liniowy przy prdzie sinusoidalnym

i
Dwjnik liniowy (rys. obok) skada si z pasywnych elementw liniowych R, C, L, M, oraz aktywnych elementw idealnych e, ir o pulsacji takiej samej jak rda zewntrzne. Struktura pocze elemenu
Odb.
tw nie ma w tej chwili znaczenia. Przyjto odbiornikowe strzakowanie prdu i napicia, tzn. z zaoenia dwjnik jest odbiornikiem.
Przebiegi sinusoidalne prdu i napicia dwjnika zapisuje si w wygodniejszej postaci (6.16a, b):
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) .
Rnic faz pocztkowych przebiegw synchronicznych u(t) i i(t) dwjnika okrela si jako kt
przesunicia fazowego, krtko: przesunicie fazowe dwjnika (rys. poniej):
= u i .
(6.24)
u, i, p
p
UI
t
0
i
u
Moc chwilowa dwjnika wynosi

p (t ) = u (t ) i (t ) = U 2 sin( t + u ) I 2 sin( t + i ) = U I cos U I cos(2t + u + i ) .
Skadnik stay mocy chwilowej (moc rednia) nosi nazw mocy czynnej
P = U I cos ,
(6.25)
a wielko cos okrela si jako wspczynnik mocy dwjnika (odbiornika).
Skadnik zmienny mocy chwilowej, rwny U I cos(2t + u + i ) , nazywa si moc oscylacyjn. Moc chwilowa oscyluje z podwjn czstotliwoci wok wartoci mocy czynnej.
Moc czynn dwjnika (odbiornika) mierzy si watomierzem, wczanym do obwodu w sposb pokazany obok na
rysunku. Pocztki cewek (prdowej i napiciowej) watomierza zaznacza si na schemacie kropkami. Jeli pocztki
cewek znajduj si po tych stronach symbolu W w kole,
jak zaznaczono je na rysunku, to zwyczajowo kropki si
pomija. Moc zmierzona watomierzem w pokazanym ukadzie jest rwna mocy czynnej dwjnika: PW = P .
W
Odb.
Elementy R, C, L, M w obwodzie prdu sinusoidalnego

1. Rezystancja R (konduktancja G)
u = R i ,
i = G u ,
p = u i = R i2 = G u2 0 ;
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
R, G
u
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
u = R i = R I 2 sin( t + i )
U = RI ,
u =i
=0
cos = 1 ;
P = U I = R I 2 = G U 2 .
(6.26)
Wykad XIII
116
i
C
2. Pojemno C
dq
i=
,
q = C u ;
u
dt
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
du
i =C
= C U 2 cos( t + u ) = C U 2 sin( t + u + 2)
dt
I = C U ,
i =u + 2 =
cos = 0 P = 0 ;
1
1
I = XC I ,
(reaktancja pojemnociowa).
XC =
C
C
3. Indukcyjno wasna L
i
L
d
u=
, = L i ;
u
dt
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
di
u = L = L I 2 cos( t + i ) = L I 2 sin( t + i + 2)
dt
U=
U = LI ,
u =i + 2 =
U = LI = XL I ,
(6.27)
(6.28a, b)
(6.29)
cos = 0 P = 0 ;
2
X L = L (reaktancja indukcyjna wasna).
4. Indukcyjno wzajemna L12 = L21 = M :

a) sprzenie dodatnie
d12
u1M =
, 12 = L12 i2 = M i2 ;
dt
i2 = I 2 2 sin( t + i 2 ) ,
u1M = U 1M 2 sin( t + u1M ) ;
(6.30a, b)
u1 M
L12 = M
i2
di2
= M I 2 2 cos( t + i 2 ) = M I 2 2 sin( t + i 2 + 2)
dt
i1
= M I2 ,
u1M = i 2 + 2 ;
u1M = M
U 1M
d 21
, 21 = M i1 ;
dt
i1 = I 1 2 sin( t + i1 ) ,
u 2 M = U 2 M 2 sin( t + u 2 M ) ;
L21 = M
u2M =
u2 M
di1
= M I1 2 cos( t + i1 ) = M I 1 2 sin( t + i1 + 2)
dt
= M I1 ,
u 2 M = i1 + 2 ;
u2M = M
U 2M
U 1M = M I 2 = X M I 2 ,
U 2 M = M I1 = X M I1 ,
p 2 M = u 2 M i2 = ... = X M I 1 I 2 sin( i 2 i1 )
warunki przenoszenia mocy czynnej:

i1 i 2 i i1 i 2 m .
(6.31b)
(6.32a, b)
X M = M (reaktancja indukcyjna wzajemna).

Moce czynne przenoszone midzy cewkami
(p1M z cewki 2. do 1.; p2M z cewki 1. do 2.):
p1M = u1M i1 = ... = X M I 1 I 2 sin( i `1 i 2 ) ;
(6.31a)
(6.33)
u1 L + u1 M
i1
i2
L1
M
L2
u2 L + u2 M
b) sprzenie ujemne we wzorach dla sprzenia dodatniego: M zamiast M (XM zamiast XM ).
117

Wykad XIV. UKADY DWJNIKW Z ELEMENTAMI R, L, C.
MOCE DWJNIKW. REZONANS ELEKTRYCZNY
Ukad szeregowy R, L, C (ga R, X)

i
uR
uL
uC
uX
Przyjmuje si i = 0 u =
u R = R I 2 sin t ,
i = I 2 sin t ,
u = U 2 sin( t + ) ;
u L = X L I 2 sin( t + 2) ,
u C = X C I 2 sin( t 2) = X C I 2 sin( t + 2) ;
u X = u L + u C = ( X L X C ) I 2 sin( t + 2) = X I 2 sin( t + 2) ,
X = X L XC
(reaktancja).
(6.34a)
(6.34b)
Gdy X L > X C (ga o charakterze indukcyjnym),

to X > 0
u X = X I 2 sin( t + 2) ;
gdy X C > X L (ga o charakterze pojemnociowym),

to X < 0
u X = X I 2 sin( t + 2) = X I 2 sin( t 2) .
Wartoci skuteczne napi: U R = R I , U L = X L I , U C = X C I , U X = X I .

Uwaga. Wielko XI, tj. UX ze znakiem reaktancji X, nazwana jest dalej skadow biern napicia.
Prawo Ohma na wartociach skutecznych prdu i napicia (odmiana impedancyjna):
u = uR + u X ,
U = Z I ,
U
Z=
(impedancja) .
I
Z I 2 sin( t + ) R I 2 sin t + X I 2 sin( t + 2)
tzn.
(6.35a)
(6.35b)
Z sin( t + ) R sin t + X sin( t + 2) ;
t=0 :
X = Z sin ;
(6.35c)
t = 2 :
R = Z cos ;
(6.35d)
X
.
(6.35e, f)
R
Uwaga. Napicia na elementach L i C s w przeciwfazie. Mog osiga due wartoci, jeli wartoci XL i XC s sobie bliskie oraz duo wiksze od R . Szczeglny przypadek stanowi rezonans napi (rezonans szeregowy), kiedy to XL = XC 0 , tzn.
X rez = X L.rez X C .rez = 0 ,
Z rez = R .
(6.36a, b)
Z = R2 + X 2 ,
= arc tg
Zasilajc ukad szeregowy R, L, C z generatora o regulowanej czstotliwoci, osiga si rezonans

przy pulsacji i czstotliwoci:
1
1
rez =
,
f rez =
.
(6.36c, d)
LC
2 L C
118
Wykad XIV
Ukad rwnolegy R, L, C (ga G, B)

i
iB
iR
iL
iC
Przyjmuje si u = 0 i =
u = U 2 sin t ,
i = I 2 sin( t ) .
Uywane s wielkoci przewodnociowe (odwrotnoci opornociowych) konduktancja G ,

susceptancja indukcyjna BL , susceptancja pojemnociowa BC :
1
1
1
,
.
(6.37a, b, c)
G= ,
BL =
BC =
R
XL
XC
Wartoci skuteczne prdw gaziowych: I R = G U , I L = B L U , I C = BC U .
i R = G U 2 sin t ,
iC = BC U 2 sin( t + 2) ,
i L = BL U 2 sin( t 2) = BL U 2 sin( t + 2) ;
i B = iC + i L = ( BC B L ) U 2 sin( t + 2) = B U 2 sin( t + 2) ,
B = BC B L (susceptancja).
(6.38a)
(6.38b)
Gdy BC > B L (ukad rwnolegy o charakterze pojemnociowym),

to B > 0
gdy B L > BC
iB = B U 2 sin( t + 2) ;
(ukad rwnolegy o charakterze indukcyjnym),

to B < 0
i B = B U 2 sin( t + 2) = B U 2 sin( t 2) .
Warto skuteczna prdu iB : I B = B U .

Uwaga. Wielko BU, tj. IB ze znakiem susceptancji B, nazwana jest dalej skadow biern prdu.
Prawo Ohma na wartociach skutecznych prdu i napicia (odmiana admitancyjna):
i = iR + iB ,
tzn.
I = Y U ,
1
I
Y= =
(admitancja).
Z U
Y U 2 sin( t ) G U 2 sin t + B U 2 sin( t + 2)
(6.39a)
(6.39b)
Y sin( t ) G sin t + B sin( t + 2) ;
t=0 :
B = Y sin ;
(6.39c)
t = 2 :
G = Y cos ;
(6.39d)
B
.
(6.39e, f)
G
Uwagi. 1) Zalenoci dla gazi czysto reaktancyjnej: B = 1 X , X = 1 B .
2) Prdy w elementach L i C s w przeciwfazie. Mog osiga due wartoci, jeli wartoci BL i BC s sobie bliskie oraz duo wiksze od G . Szczeglny przypadek stanowi
rezonans prdw (rezonans rwnolegy), kiedy to BL = BC 0 , tzn.
Y = G2 + B2 ,
= arc tg
119

Brez = BC .rez B L.rez = 0 ,
Yrez = G .
(6.40a, b)
Zasilajc ukad rwnolegy R, L, C z generatora o regulowanej czstotliwoci, osiga si rezonans

przy pulsacji i czstotliwoci:
1
1
rez =
,
f rez =
.
(6.40c, d)
LC
2 L C
Parametry dwjnikw rwnowanych

Impedancja (admitancja) dwjnika wyznacza relacj midzy jego sinusoidalnymi wielkociami
zaciskowymi, tj. napiciem i prdem na wejciu. Nie okrela ona natomiast ukadu pocze elementw dwjnika. Znanej impedancji czy admitancji mona przypisa rne ukady pocze elementw R, L, C. Jeden ukad mona wic zastpowa innym rwnowanym ze wzgldu na wielkoci zaciskowe przy okrelonej czstotliwoci f (pulsacji ).
Zostan wyprowadzone wzory dotyczce zastpowania ukadu szeregowego Rs, Xs ukadem rwnolegym Gr, Br , lub na odwrt.
ir
is
us
Rs
(Gs)
Ls
Br = BC r BL r
Cs
(Xr)
Xs = XL s XC s
(Bs)
ur
Gr
(Rr)
Lr
Cr
Warunki rwnowanoci ukadw (rys.):

Is = Ir = I ,
s = r = ,
1
oraz
Zs = Zr = Z ,
Ys = Yr = Y =
.
Z
Przyjmuje si:
u = U 2 sin t ,
i = I 2 sin( t ) .
R
X
U
W ukadzie szeregowym:
I=
,
cos = s ,
sin = s ,
Z
Z
Z
U
U
wic
i s = I 2 sin( t ) =
2 sin t cos
2 cos t sin ,
Z
Z
R
X
i i s = s2 U 2 sin t 2s U 2 cos t .
Z
Z
W ukadzie rwnolegym:
ir = Gr U 2 sin t + Br U 2 sin t + ,
2
i ir = Gr U 2 sin t + Br U 2 cos t .
us ur u ,
i s ir i ,
Us = Ur = U ,
Z tosamociowej rwnoci funkcji czasu i s (t ) ir (t ) i (t ) wynikaj rwnoci wspczynnikw:

Gr =
Rs
Z
Br =
Xs =
Xs
Z2
(zamiana ukadu Rs, Xs na Gr, Br ) .
(6.41a, b)
Inne postaci tych zalenoci:

Rs =
Gr
Br
(zamiana ukadu Gr, Br na Rs, Xs ) .

(6.42a,b)
Y2
Y2
Powysze wzory umoliwiaj te zastpowanie dwjnikw o strukturze mieszanej (szeregoworwnolegej) dwjnikami o strukturze szeregowej bd rwnolegej.
120
Wykad XIV
Moce dwjnika pasywnego (czynna, bierna i pozorna)

Dwjnik o impedancji Z i przesuniciu fazowym mona przedstawi jako szeregowe lub rwnolege poczenie elementw: rezystancyjnego i reaktancyjnego (rys.).
i
Z,
i
uR
u
uX
iG
iB
U = Z I
U R = R I = Z cos I
I G = G U = Y cos U
U
I = = Y U
U X = X I = Z sin I
I B = B U = Y sin U
Z
Podstawiajc u := i + lub i := u do wzoru na moc chwilow:
p = U I cos U I cos(2t + u + i ) = U I cos U I cos [2(t + i ) + ] ;
p = U I cos U I cos(2t + u + i ) = U I cos U I cos [2(t + u ) ] ;
mona skadnik zmienny tej mocy (nazywany moc oscylacyjn) zapisa nastpujco:
U I cos [2(t + i ) + ] = {U I cos cos 2(t + i ) U I sin sin 2(t + i )} ;
U I cos [2(t + u ) ] = {U I cos cos 2(t + u ) + U I sin sin 2(t + u )} .
Wida, e amplituda mocy oscylacyjnej wynosi U I i e przebieg czasowy tej mocy (o podwojonej
pulsacji) jest sum bd rnic przebiegw: kosinusoidalnego o amplitudzie U I cos i sinusoidalnego o amplitudzie U I sin .
Amplituda U I cos jest rwna okrelonej ju wczeniej mocy czynnej P, przedstawiajcej
redni moc rozpraszan w elemencie rezystancyjnym (konduktancyjnym):
P = U I cos = Z I 2 cos = R I 2 = U cz I ,
(6.43a)
U cz = R I = Z I cos = U cos
(skadowa czynna napicia),
P = U I cos = Y U cos = G U = U I cz ,
2
I cz = G U = Y U cos = I cos
(skadowa czynna prdu).
(6.43a)
(6.43b)
(6.43b)
Amplitudzie U I sin odpowiada moc bierna Q, przedstawiajca ekstremaln warto chwilow

mocy akumulacyjnej elementu indukcyjnego lub pojemnociowego (w przypadku pierwszym
dodatni; w drugim ujemn):
Q = U I sin = Z I 2 sin = X I 2 = U b I ,
(6.44a)
U b = X I = Z I sin = U sin
(skadowa bierna napicia),
Q = U I sin = Y U sin = B U = U I b ,
2
I b = B U = Y U sin = I sin
(skadowa bierna prdu).
(6.44a)
(6.44b)
(6.44b)
Amplitudzie U I mocy oscylacyjnej odpowiada moc pozorna S wielko umowna, zwizana z

ekstremalnymi wartociami chwilowymi mocy w elemencie impedancyjnym (admitancyjnym):
S = U I = Z I 2 = Y U 2 = P 2 + Q 2 , p max = P + S , p min = P S . (6.45a, b, c)

P
Q
Q
Zwizki midzy P, Q, S i :
cos = ,
sin =
,
tg =
.
(6.46a, b, c)
S
S
P
Dla podkrelenia rnego charakteru poszczeglnych rodzajw mocy, uywa si jednostek:
[P] = 1 W (wat); [Q] = 1 var (war); [S] = 1 VA (wolt-amper).
121
Rezonans elektryczny. Charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego

Istota i waciwoci rezonansu elektrycznego nie byy dotd rozwaane; podano jedynie warunki
jego wystpowania w podstawowych ukadach.
Pojcie rezonansu wystpuje w wielu dziaach fizyki i techniki. Okrela si tak zjawiska lub szczeglne stany pracy makro- i mikroukadw nieodosobnionych rnego rodzaju, skadajce si na
cykliczne (falowe) procesy absorpcji, generacji lub wymiany energii. Rezonans w ukadzie mechanicznym jest odpowiedzi na dziaanie si zewntrznych z czstotliwoci rwn lub blisk czstotliwoci drga wasnych (tego ukadu). Objawia si silnymi drganiami, ktrych istot stanowi procesy okresowych przemian energii zgromadzonej w ukadzie: z potencjalnej w kinetyczn i z kinetycznej w potencjaln.
Rezonans w ukadzie elektrycznym, krtko: rezonans elektryczny, polega na oscylacji energii midzy cewkami i kondensatorami, tzn. na okresowych przemianach energii gromadzonej w polu elektrycznym, na energi gromadzon w polu magnetycznym, i na odwrt. Jeli suma energii zgromadzonej w cewkach i kondensatorach ukadu jest w kadej chwili staa, to mona mwi o rezonansie
w czystej postaci. Wymiana energii midzy cewkami i kondensatorami odbywa si wtedy bez
udziau rda, ktre tylko dostarcza energii traconej w rezystorach. Jeli natomiast (przy spenionym warunku rezonansu) suma energii zgromadzonej w cewkach i kondensatorach ukadu nie jest
w kadej chwili staa, to rdo dostarcza i odbiera w rnych przedziaach czasowych kadego
okresu cz energii gromadzonej na przemian w cewkach i kondensatorach.
Zainteresowanie rezonansem w energoelektryce zwizane jest w wystpowaniem przepi rezonansowych (napi na cewkach i kondensatorach, wielokrotnie wikszych od napicia zasilajcego
ukad) i przete rezonansowych (prdw w cewkach i kondensatorach, wielokrotnie wikszych
od prdu pobieranego przez ukad).
Zainteresowanie zjawiskiem rezonansu w teleelektryce dotyczy przepustowych i zaporowych wasnoci ukadw (filtrw) reaktancyjnych.
Kryterium rezonansu dwjnika jest, jak wczeniej podano, zerowa warto reaktancji lub susceptancji, albo rwnowana z tym zerowa warto mocy biernej. Rozrnia si:
a) dwjniki reaktancyjne, tzn. takie, e Z(rez) = 0 stanowice w rezonansie zwarcie, albo takie,
e Y(rez) = 0 stanowice w rezonansie rozwarcie,
b) dwjniki zawierajce rezystancje, tzn. takie, e Z(rez) = R(rez), albo takie, e Y(rez) = G(rez).
Przedmiotem rozwaa jest obwd rezonansu szeregowego czyli ukad szeregowy
R, L, C, zasilany z idealnego rda napiciowego (rys. obok).
uR
uL
uC
Zostan przedstawione charakterystyki rezonansowe, tzn. wykresy wartoci skutecznych prdu I

oraz napi UR , UL i UC , przy staej wartoci skutecznej E sinusoidalnego napicia rdowego o
zmiennej pulsacji , jako funkcje tej pulsacji. Podstaw sporzdzenia wykresw stanowi ponisze
zalenoci analityczne:
E
RE
,
,
I=
UR = R I =
2
2
1
1
R 2 + L
R 2 + L
C
C
UL = XL I =
LE
1
R 2 + L
UC = XC I =
C R 2 + L
122
Wykad XIV
Wielkociami wzorcowymi obwodu rezonansowego, niezalenymi od R, s: pulsacja rezonansowa 0 i czstotliwo rezonansowa f 0 , oraz impedancja charakterystyczna (falowa) obwodu rezonansowego rez , wyznaczane z warunku rwnych reaktancji cewki i kondensatora w stanie rezonansu X L rez = X C rez = rez :
1
0 =
LC
f0 =
2 L C
L
.
C
rez =
(6.47a, b, c)
Na rysunku poniej pokazano wykresy charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego dla

dwch przypadkw, rnicych si tylko wartoci rezystancji R. Z analizy podanych zalenoci
oglnych wynika, e przepicia wystpuj (przypadek a) tylko wtedy, gdy jest ona odpowiednio
maa mniejsza od 2 -krotnej wartoci rez .
a)
b) rezonans bezprzepiciowy
R > 2 rez
i, uR., uL , uC
uC
uL
i, uR., uL , uC
uR.
uR.
uC
uL
i
i
L
rez
rez
Jeli, jak powiedziano, napicie rdowe ma sta warto skuteczn E, to prd w obwodzie i napicie na rezystancji s najwiksze przy pulsacji rezonansowej rez = 0 (niezalenie od wartoci R). Przepicia na pojemnoci i indukcyjnoci (przypadek a) s tym wiksze, im wiksza jest
warto stosunku rez do R, zwanego dobroci szeregowego obwodu rezonansowego Qs . Najwiksze wartoci tych przepi wystpuj odpowiednio przy wartociach pulsacji (bliskich 0):
C = 0 1
1
,
2 Qs2
L =
1
2 Qs2
gdzie Qs =
rez
R
U L .rez U C .rez
=
.
U R.rez U R .rez
Rezonans w dwjniku o ukadzie mieszanym

W ukadach o strukturze szeregowo-rwnolegej rozwaa si wystpowanie rezonansu typu szeregowego bd rwnolegego i wyznacza pulsacj rezonansow waciwego ukadu zastpczego.
Za przykad posuy ukad dwugaziowy cewki i kondensatora, zamieniony na trjgaziowy.
Rr
R
czyli
rez C =
rez L
2
2
R + rez
L2
Warunek na rezonans w ukadzie zastpczym:

BC .rez B Lr .rez = 0 ,
Lr
C
2
rez
L2 =
L
R2
C
rez = 0 1
R2
2
rez
123
Wykad XV. WYKRESY WSKAZOWE PRDU I NAPICIA SINUSOIDALNEGO.

METODA SYMBOLICZNA ROZWIZYWANIA OBWODW
Wskazy prdu i napicia sinusoidalnego. Idea wykresu wskazowego obwodu

Przebieg sinusoidalny moe by reprezentowany przez:
a) wirujcy wektor i nieruchom o przebiegu czasowego, krcej: nieruchom o czasu (rys. a),
b) nieruchomy wektor i wirujc o przebiegu czasowego, krcej: wirujc o czasu (rys. b),
przy czym rzut tego wektora na t o wyraa warto chwilow przebiegu.
nieruchoma
o czasu
a)
wirujca o czasu
w chwili t > 0
Umt
u(t)
u(0)
wirujca o czasu
w pooeniu pocztkowym
b)
u(t)
Um
u(0)
o zerowej fazy
pocztkowej
Um
o zerowej fazy
pocztkowej
(u = 0)
(u = 0)
Wektory reprezentujce przebiegi czasowe prdu i(t) i napicia u(t) nazywa si wskazami i oznacza
podkrelonymi wielkimi literami: wskazy wirujce jako Imt , Umt ; wskazy nieruchome Im , Um .
Wskaz nieruchomy danej wielkoci, tosamy jak wida ze wskazem ruchomym tej wielkoci w
chwili pocztkowej, nazywa si wskazem pocztkowym teje wielkoci.
Warto chwilowa przebiegu sinusoidalnego jest okrelona jednoznacznie przez czas oraz dugo i
pooenie reprezentujcego go wskazu pocztkowego. Algebraicznemu dodawaniu wartoci chwilowych prdw lub napi sinusoidalnych o tej samej pulsacji odpowiada geometryczne dodawanie
ich wskazw pocztkowych.
Wykres przedstawiajcy wskazy pocztkowe prdw i napi obwodu prdu sinusoidalnego o okrelonej pulsacji nosi nazw wykresu wskazowego tego obwodu. Zazwyczaj na wykresie wskazowym
nie rysuje si osi ukadu wsprzdnych (nie zaznacza si te osi zerowej fazy pocztkowej).
W praktyce s uywane wartoci skuteczne prdw i napi, a nie ich wartoci maksymalne. Wskazy pocztkowe Im i Um o dugociach Im i Um , rwnych amplitudom przebiegw sinusoidalnych
i(t) i u(t) zastpuje si dlatego wskazami I i U , o dugociach 2 razy krtszych od Im i Um , czyli
rwnych wartociom skutecznym I i U przebiegw i(t) i u(t). Zredukowane w taki sposb wskazy pocztkowe prdw i napi przedstawia si na wykresach wskazowych, nazywajc je po prostu
wskazami (bez dodatkowych okrele).
Przydatno wykresw wskazowych wynika z pogldowego przedstawienia zwizkw czasowych
jako zalenoci geometrycznych, co na og uatwia rozwizanie obwodu.
Wykresy wskazowe i wykresy trjktowe dwjnikw pasywnych

Kt przesunicia fazowego (przesunicie
fazowe) dwjnika jest rnic faz pocztkowych jego napicia i prdu: = u i .
Gdy > 0 (X > 0; B < 0), to wskaz I opnia si o kt wzgldem wskazu U (rys. a);
gdy natomiast < 0 (X < 0; B > 0), to
wskaz U opnia si o kt wzgldem
wskazu I (rys. b).
a) > 0
U
b) < 0
IB
IG
UX
IB
UX
IG
UR
UR
(o zerowej fazy
pocztkowej)
124
Wykad XV
Na przedstawionych wyej wykresach wskac)

d)
IG G
zowych dwjnika o charakterze: a) indukI
R
X >0
cyjnym, b) pojemnociowym zaznaczono
I
skadowe UR i UX wskazu napicia U (dla
IB B<0
UR
UX
zastpczego dwjnika szeregowego R, X ), oraz
U
U
skadowe IG i IB wskazu prdu I (dla zastpczego dwjnika rwnolegego G, B ).
Wykres z rys. a odnosi si do ukadw pokazanych na rys. c i d (dwjnik o charakterze indukcyjnym). Wykres z rys. b odnosi si do analogicznych ukadw z pojemnociami na miejscu indukcyjnoci, przy czym X < 0 i B > 0 .
Wskazy napicia oraz prdu tworz wraz ze swymi skadowymi trjkty napicia i trjkty prdu,
co lepiej wida, gdy te wykresy s narysowane oddzielnie, z zaoeniem zerowej wartoci pocztkowej, odpowiednio: kta fazowego i prdu I w ukadzie R, X (trjkt napicia); kta fazowego u
napicia U w ukadzie G, B (trjkt prdu). Wykresy takie, dla dwjnika o charakterze indukcyjnym ( > 0) jak na rys. a, pokazano niej na rysunkach a i a.
Ktowi i wartociom skutecznym
a)
a)
I, IG i IB oraz U, UR i UX odpowiadau = 0
j skadowe czynne i bierne:
U
i = 0
U
IG
- prdu I cz = I G = I cos
U
i I b = I sin ,
Ib = I B ;
- napicia U cz = U R = U cos
I
UR
i U b = U sin , U b = U X .
IB
I
Dzielc oraz mnoc dugoci boG

kw trjktw napicia i prdu,
odpowiednio, przez wartoci skuS

Z
B<0
teczne prdu i napicia, otrzymuje
X>0
Q>0
Y
si trjkty: impedancji, admitancji
R
P
oraz mocy pokazane obok na rysunku dla dwjnika o charakterze
indukcyjnym ( > 0).
Przeliczenie dugoci bokw z trjktw impedancji lub admitancji, na trjkt mocy, wyraa si
nastpujco: P = R I 2 = G U 2 ; Q = X I 2 = B U 2 ; S = Z I 2 = Y U 2 .
UR3
Przykad. Wykres wskazowy prdw i napi dwjnika R, L, C o strukturze szeregowo-rwnolegej,

wykonany przy zaoeniu i3 (t ) = I 3 2 sin t ,
UL
tj. i 3 = 0 .
I = I1
I = I1
I2
I3
C
I2
U1
U
U2 = U3
U2 = U3
I3
UR3
R3
UL
R2
U1
125
Wykonany wykres odpowiada danym: XL = XC = R3 = 100 , R2 = 200 . Jak wida, ukad o tych
danych jest dwjnikiem rezystancyjno-pojemnociowym ( < 0), ale przy mniejszej np. trzykrotnie
wartoci reaktancji XC byby to dwjnik rezystancyjno-indukcyjny ( > 0).
Uwaga. Wykres wskazowy wykonuje si w skali, tzn. przyjmuje si skale dugoci wskazw prdu
i wskazw napicia (skale prdu i napicia). Dugoci i fazy wskazw napicia oraz prdu, dotyczcych poszczeglnych elementw idealnych lub gazi z nich zoonych, s ze sob zwizane wartociami impedancji i kta przesunicia fazowego.
Szkicujc wykres wskazowy nie okrela si dokadnie skal prdu i napicia, trzeba jednak zachowa przyblione proporcje odpowiadajce danym bd spodziewanym wartociom parametrw
obwodu.
Procedura obliczenia wartoci impedancji Z i kta fazowego dwjnika (dla podanych wyej parametrw ukadu):
a) impedancja, konduktancja i susceptancja gazi trzeciej R
X
Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 ;
G3 = 32 = 0,005 S;
B3 = 2L = 0,005 S;
Z3
Z3
b) konduktancja gazi drugiej 1
G2 =
= 0,005 S;
R2
c) konduktancja, susceptancja i admitancja gazi drugiej z trzeci -
G23 = G2 + G3 = 0,01 S;
B23 = B3 = 0,005 S;
2
2
Y23 = G23
+ B23
= 0,01 1,25 S;
d) rezystancja i reaktancja gazi drugiej z trzeci G

B23
R23 = 23
=
80
;
X
=
= 40 ;
23
Y232
Y232
e) rezystancja, reaktancja, impedancja i kt fazowy dwjnika R = R23 = 80 ;
X = X C + X 23 = 60 ;
Z = R 2 + X 2 = 100 ;
= arc tg
X
37 o .
R
Procedura obliczenia wartoci skutecznych prdw i napi gaziowych przy zaoonym przebiegu
i3 (t ) = 2 2 sin t , [i3] = A, [] = s-1, [t] = s, tzn. wartociach I3 = 2 A i i3 = 0 (na wykresie poziome pooenie wskazu I3 ):
a) impedancja i warto skuteczna napicia w gazi trzeciej Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 ;
U 3 = Z 3 I 3 = 200 2 283 V;
b) przesunicie fazowe i faza pocztkowa napicia w gazi trzeciej X

3 = arc tg L = 45 o ; u 3 = i 3 + 3 = 45o ;
R3
c) warto skuteczna i faza pocztkowa napicia w gazi drugiej U 2 = U 3 283 V;
u 2 = u 3 = 45o ;
d) impedancja, przesunicie fazowe, warto skuteczna i faza pocztkowa prdu w gazi drugiej U
Z 2 = R2 = 200 ;
2 = 0 ; I 2 = 2 1,41 A; i 2 = u 2 2 = 45o ;
Z2
e) warto skuteczna i faza pocztkowa prdu dwjnika (i = i1) I 1x = I1 cos i1 = I 2 cos i 2 + I 3 cos i 3 = 3 A;
I 1 y = I 1 sin i1 = I 2 sin i 2 + I 3 sin i 3 = 1 A;

I 1 = I 12x + I12y = 10 3,16 A;
i1 = arc tg
I1 y
I 1x
18,4 o ;
126
Wykad XV
I = I1 3,16 A;
1 = i1 18,4 o ;
f) warto skuteczna i faza pocztkowa napicia na pojemnoci U 1 = X C I 1 = 100 10 316 V;
u1 = i1 + 1 71,6 o ;
g) warto skuteczna i faza pocztkowa napicia dwjnika U x = U cos u = U 1 cos u1 + U 2 cos u 2 = 300 V;
U y = U sin u = U 1 sin u1 + U 2 sin u 2 = 100 V;

U = U x2 + U y2 = 100 10 316 V;
u = arc tg
Uy
Ux
18,4 o ;
h) impedancja i przesunicie fazowe dwjnika U

Z = = 100 ;
= u i 37 o .
I
Wartoci symboliczne prdu i napicia sinusoidalnego

Wskazy prdu i napicia: I i U, umieszczone na paszczynie
zespolonej, staj si liczbami zespolonymi (rys. obok wskaz U
jako liczba zespolona U = U e j u ). Nosz one nazwy wartoci
skutecznych zespolonych lub wartoci symbolicznych prdu i
napicia. Uywajc symbolu liczby urojonej j = 1 , zapisuje
si wartoci symboliczne w postaci wykadniczej, trygonometrycznej lub algebraicznej (kartezjaskiej):
(o urojona)
j Im U
(o rzeczywista)
Re U
I = I e j i = I (cos i+ j sin i ) = Re I + j Im I ,
(6.48a)
U = U e j u = U (cos u+ j sin u ) = Re U + j ImU ,
(6.48b)
gdzie:
I = I , U = U moduy (dugoci wskazw) I i U ;
i , u argumenty I i U ;
Re I , Re U czci rzeczywiste I i U ;
Im I , Im U czci urojone I i U .
Przebiegi czasowe prdu i napicia odpowiadaj czciom urojonym wskazw zespolonych wirujcych Imt i Umt (prdu i napicia):
i (t ) = Im I mt = Im( I 2 e jt ) = I 2 sin(t + i ) ,
(6.49a)
u (t ) = ImU mt = Im(U 2 e jt ) = U 2 sin(t + u ) .
(6.49b)
Wasnoci metody symbolicznej rozwizywania obwodw prdu sinusoidalnego

1. Dodawaniu wartoci chwilowych prdw (w wzach) oraz napi (na elementach obwodu)
odpowiada dodawanie ich wartoci symbolicznych:
i (t ) = ik (t ) I = I k ;
k
u (t ) = u k (t ) U = U k .
k
2. Midzy wartociami symbolicznymi prdu i napicia elementw idealnych zachodz nastpujce zalenoci (wykresy ze wskazami zespolonymi s takie same jak ze zwykymi):
a) rezystancja IR
R, G
UR
IR = G UR
UR = R IR
U R = RIR ,
(6.50a)
I R = G U R ,
(6.50b)
127

b) pojemno IC
XC , BC
IC = jBC UC
UC
U C = jX C I C ,
(6.51a)
UC = -jXC IC
I C = jBC U C ,
(6.51b)
UL = jXL IL
U L = jX L I L ,
(6.52a)
I L = jB L U L ,
(6.52b)
c) indukcyjno (wasna) IL
XL , BL
UL
IL = -jBL UL
d) indukcyjno wzajemna I1
U2M = jXM I1
X21 = XM
I1
U2M
U 2 M = jX M I 1 ,
(6.53a)
analogicznie
U 1M = jX M I 2 .
(6.53b)
3. Ukadowi szeregowemu R, X przypisuje si impedancj zespolon
Z = R + jX = Z e j
i posta zespolon odmiany impedancyjnej prawa Ohma
U = Z I .
(6.54a)
(6.54b)
4. Ukadowi rwnolegemu G, B przypisuje si admitancj zespolon
Y = G + jB = Y e j
i posta zespolon odmiany admitancyjnej prawa Ohma
I = Y U .
(6.55a)
(6.55b)
5. Dla okrelonego dwjnika zachodzi zwizek

1
Y=
,
(6.56)
Z
z czego wynikaj nastpujce zalenoci midzy elementami ukadw zastpczych R, X i G, B :
G
B
R
X
(6.56a, b, c, d)
R= 2 , X = 2 , G= 2 , B= 2 .
Y
Y
Z
Z
6. Przy poczeniu szeregowym dwjnikw pasywnych sumuje si oddzielnie rezystancje i reaktancje albo impedancje zespolone (nie wolno sumowa moduw impedancji zespolonych!):
R = Rk ,
X = Xk ;
Z = Zk .
(6.57a, b, c)
7. Przy poczeniu rwnolegym dwjnikw pasywnych sumuje si oddzielnie konduktancje i susceptancje albo admitancje zespolone (nie wolno sumowa moduw admitancji zespolonych!):
G = Gk ,
B = Bk ,
Y = Y k .
(6.58a, b, c)
8. Wszystkie twierdzenia i metody rozwizywania obwodw, dotyczce teorii obwodw prdu

staego (wielkoci rzeczywiste stae: U, I, E, Ir , R, G), zachowuj wano w analizie stanw
ustalonych obwodw prdu sinusoidalnego przy uyciu liczb zespolonych (wielkoci zespolone:
U, I, E, Ir , Z, Y).
128
Wykad XV
I = I1
Przykad. Zostanie przeprowadzony rachunek

symboliczny, odpowiadajcy procedurom
przedstawionym w poprzednim przykadzie,
dotyczcy tego samego dwjnika (rys. obok).
Dane s, jak poprzednio:
XL = XC = R3 = 100 , R2 = 200 ,
i3 (t ) = 2 2 sin t , [i3] = A, [] = s-1, [t] = s .
C
I2
U1
U
U2 = U3
I3
UR3
R3
UL
R2
Procedura obliczenia impedancji Z i kta fazowego dwjnika:

Z 1 = j100 ;
Z 2 = 200 ;
Z 3 = (100 + j100) ;
o
Z Z
Z = Z 1 + 2 3 = 80 j 60 100 e j 37 ;
Z = 100 ; 37.
Z2 + Z3
Procedura obliczenia wartoci skutecznych prdw i napi gaziowych:
o
I 3 = 2 = 2 e j 0 A;
Z 3 = 100 + j100 = 100 2 e j 45 ;

o
U 3 = Z 3 I 3 = 200 2 e j 45 = (200 + j 200) V;

o
U2 =U3;
U 2 = U 3 283 V;
Z 2 = 200 = 200 e j 0 ;
Y 2 = 0,005 = 0,005 e j 0 S;
I 2 = Y 2 U 2 = 2 e j 45 = (1 + j1) A;
o
I 1 = I 2 + I 3 = 3 + j1 10 e j18, 4 A;
I 2 1,41 A;
I 1 3,16 A;
Z 1 = j100 = 100 e j 90 ;
o
U 1 = Z 1 I 1 100 10 e j 71,6 (100 j 300) V;
U 1 316 V;
U = U 1 + U 2 = 300 j100 100 10 e j18, 4 V;

U 316 V;
o
U
I = I1 ;
Z = = 80 j 60 100 e j 37 ;
Z = 100 ;
37.
I
Wniosek (wynikajcy z porwnania procedur obliczeniowych przedstawionych w tym i w poprzednim przykadzie): korzyci obliczeniowe stosowania rachunku symbolicznego s oczywiste.
Moc zespolona
S
Trjkt mocy umieszczony na paszczynie zespolonej przedstawia trjkt mocy zespolonej (rys. obok), ktrego bokami s:
moc czynna P, moc bierna Q pomnoona przez j, oraz moc zespolona S :
S = S e j = S (cos + j sin ) = P + jQ ;
P = Re S ,
Q = Im S ,
jQ
(6.59)
S = P2 + Q2 = U I .
(6.60a, b, c)
Skoro = u i , to
S = U I e j u e j i = (U e j u ) ( I e j i ) = U I ,
(6.61)
std moc zespolona ukadu szeregowego R, X oraz ukadu rwnolegego G, B wynosi:
S = Z I 2 = R I 2 + jX I 2 ,
S = Y U 2 = G U 2 jB U 2 .
(6.62a, b)
Sporzdzajc bilans mocy obwodu, sumuje si oddzielnie moce czynne i bierne albo moce zespolone (nie wolno sumowa moduw mocy zespolonych, tj. mocy pozornych!):
P = Pk ,
Q = Qk ,
S = Sk .
(6.63a, b, c)
129
Posugiwanie si rachunkiem symbolicznym w rozwizywaniu obwodw

Przykad. Z uyciem rachunku symbolicznego, poprzez
stosowanie rnych metod, zostan wyznaczone wartoci
prdw i napi, okrelone wskazania przyrzdw pomiarowych (amperomierzy i woltomierza) oraz sporzdzony
bilans mocy w ukadzie pokazanym na rysunku. Przyrzdy
s idealne i mierz wartoci skuteczne.
Dane: R = X C = X L = 10 ;
R
A1
U
C
A2
Ir
V
L
u = 40 2 sin t , i r = 2 2 cos t ,
[u] = V, [ir] = A, [] = s, [t] = s.

Danym przebiegom odpowiadaj wartoci symboliczne napicia i prdu: U = 40 V; Ir = j2 A.
Impedancje zespolone elementw wynosz: ZR = 10 ; ZC = j10 ; ZL = j10 .
Ze schematu wynika, e wystarcza obliczenie I1 lub I2, bowiem:
I1
ZR
I2 = I1 + Ir lub I1 = I2 Ir ;
UR
UV = UC + UL = ZC I2 +ZL Ir .
ZC
I2
Oblicza si najpierw na rne sposoby prd I1 , a nastpnie

I2 , UR , UC , UL i UV , okrela wskazania przyrzdw i sporzdza
bilans mocy obwodu.
UC
Ir
UV
1. Zasada superpozycji
I1
ZR
I2
ZC
UL
ZL
I1a
ZR
I1b
ZR
I2a
ZC
I2b
ZC
+
Ir
Ir
ZL
ZL
I 1a =
U
= (2 + j 2) A;
ZR + ZC
I 1b =
ZL
I r Z C
= (1 j1) A;
ZR + ZC
I 1 = I 1a + I 1b = (1 + j1) A.
2. Zamiana rda prdowego na napiciowe i obliczenie prdu w oczku (z rwnania oczkowego
dla jednego oczka)
ZR
ZR
I1
I1
ZR
I1
U
I2
ZC
Ir
Ir
ZL
I1 = I o =
U Z C I r
= (1 + j1) A.
ZR + ZC
I2
ZC
Io
U
ZC Ir
ZC
130
Wykad XV
3. Zamiana rda napiciowego na prdowe i obliczenie potencjau w wle (z rwnania wzowego dla jednego wza niezalenego)
I1
ZR
YR U
YR
I2
ZC
V1
Vo=0
Ir
I1
I2
YC
V1
Vo=0
ZL
1
= j 0,1 S;
ZC
I + Y R U
(Y R + Y C ) V 1 = I r + Y R U ;
V 1 = r
= (30 j10) V;
Y R +YC
I 1 = Y R (U V 1 ) = (1 + j1) A.
YR =
1
= 0,1 S;
ZR
Ir
YC =
4. Twierdzenie Thevenina (ga U, R jako zewntrzna)

U0
I1
ZR
Ir
U
Zw
U0
ZC
UC 0
Ir
ZL
U 0 = U C 0 = Z C I r = 20 V;
Zw = ZC;
I1 =
U +U 0
= (1 + j1) A.
ZR +Zw
5. Wartoci symboliczne I2 , UR , UC , UL i UV , oraz wskazania przyrzdw

I2 = I1 + Ir = (1 + j3) A;
UR = ZR I1 = (10 + j10) V;
UC = ZC I2 = (30 j10) V;
UL = ZL Ir = ( 20) V;
UV = UC +UL = (10 j10) V;

I A 1 = I 1 = 2 1,41 A;
I A 2 = I 2 = 10 3,16 A;
U V = U V = 10 2 14,1 V.
6. Bilans mocy obwodu

S gen = U I 1* + U V I *r = 40 (1 j1) + (10 j10) ( j 2) = (20 j 60) VA;
Podb = R I 12 = 10 (12 + 12 ) = 20 W;
Qodb = X C I 22 + X L I 2r = 10 (12 + 3 2 ) + 10 2 2 = 60 var;
S odb = Podb + j Qodb ,
S odb = S gen .
131
ROZDZIA 7
Rozwizywanie obwodw prdu

sinusoidalnego
I23
U3 -I12
-I23
I3
I2
I3N
I1N
U13
IN
1N
U1
I1N
U23
I12
I1N
U12
I1
I12.b
I12.a
Podobnie jak przy prdzie staym, istotnych informacji dostarcza analiza prostych ukadw, utworzonych z idealnych elementw. Ukady z cewkami sprzonymi magnetycznie mona zastpowa
rwnowanymi ukadami bez tych sprze.
Obwody zwizane ze sob strukturalnie, zawierajce po jednym sinusoidalnym rdle napiciowym
o tej samej czstotliwoci, tworz obwody wielofazowe. Zwykle rozwaa si obwody trjfazowe ze
rdami symetrycznymi (trzy obwody, napicia rdowe o tej samej amplitudzie i przesuniciu
fazowym rwnym 120). Stosownie do podanej definicji, autonomiczne obwody z jednym sinusoidalnym rdem napiciowym okrela si jako obwody jednofazowe.
Jest regu, e rozwizujc obwd jednofazowy lub trjfazowy najpierw szkicuje si wykres
wskazowy, a potem przystpuje do oblicze. Rozwizywanie takich obwodw trudno sobie wyobrazi bez wykresw wskazowych. Jeli wykres wskazowy stanowi podstaw procesu obliczeniowego,
to musi by wykonany ze szczegln starannoci.
132

B
BC
BC
cos
C
e
E
Ef
E
f
G
i
I
IA
If
Im
I
I
IN
Io
Ir
j
L
M
P
Pgen
Podb
PW
Q
Qgen
Qodb
R
S
S
Sgen
Sodb
susceptancja
susceptancja pojemnociowa
susceptancja indukcyjna
wspczynnik mocy
pojemno elektryczna
napicie rdowe
warto skuteczna napicia rdowego
napicie fazowe rda trjfazowego
(warto skuteczna)
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) napicia rdowego
czstotliwo
konduktancja
prd
warto skuteczna prdu; prd liniowy
(warto skuteczna)
wskazanie amperomierza
prd fazowy rda trjfazowego; prd
fazowy odbiornika trjfazowego (warto skuteczna)
amplituda prdu sinusoidalnego
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) prdu
modu I (dugo wskazu rwna I )
wskaz i warto symboliczna prdu w
przewodzie neutralnym
warto symboliczna prdu oczkowego
wskaz i warto symboliczna prdu
rdowego
liczba urojona; operator obrotu wskazu
indukcyjno wasna
indukcyjno wzajemna
moc czynna
moc czynna generatorowa
moc czynna odbiornikowa
wskazanie watomierza
moc bierna
moc bierna generatorowa
moc bierna odbiornikowa
rezystancja
moc pozorna
moc zespolona
moc zespolona generatorowa
moc zespolona odbiornikowa
[1], [2], [4], [7], [8]
t
u
U
Uf
UV
Um
U
U
UNN
U0
V
V
VN
VN
W
X
XC
XL
XM
Y
Y
Yw
Z
Z
Zw
czas
napicie
warto skuteczna napicia; napicie
midzyfazowe linii trjfazowej; napicie midzyfazowe odbiornika trjfazowego (warto skuteczna)
napicie fazowe linii trjfazowej; napicie fazowe odbiornika trjfazowego
(warto skuteczna)
wskazanie woltomierza
amplituda napicia sinusoidalnego
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) napicia
modu U (dugo wskazu rwna U )
wskaz i warto symboliczna napicia
midzy punktami neutralnymi rda i
odbiornika trjfazowego
wskaz i warto symboliczna napicia
rda zastpczego
warto skuteczna potencjau
warto symboliczna (skuteczna zespolona) potencjau
wskaz i warto symboliczna potencjau w punkcie neutralnym rda trjfazowego (zwykle rwne zeru)
wskaz i warto symboliczna potencjau w punkcie neutralnym odbiornika
trjfazowego (zwykle rwne UNN )
warto wyznacznika
reaktancja
reaktancja pojemnociowa
reaktancja indukcyjna wasna
reaktancja indukcyjna wzajemna
admitancja
admitancja zespolona
admitancja zespolona rda
impedancja
impedancja zespolona
impedancja zespolona rda
przekadnia transformatora
kt przesunicia fazowego
pocztkowy kt fazowy (faza pocztkowa) przebiegu sinusoidalnego
pulsacja przebiegu sinusoidalnego
133
7. Rozwizywanie obwodw prdu sinusoidalnego
Wykad XVI. WYBRANE KONFIGURACJE OBWODW PRDU SINUSOIDALNEGO
Przeksztacenie trjkt-gwiazda i odwrotne, przy prdzie sinusoidalnym

I1
I1
V1
U12
I2
Y12
2
U23
V2
I3
Y31
U31
U1
U12
I2
I3
Y2
U23
Y23
Y1
U2
U31
Y3
V3 = 0
U3
Wymuszeniem s prdy zaciskowe (traktuje si je jak rdowe), a odpowiedzi napicia midzyzaciskowe, przy czym 1. i 2. s niezalene, a 3. zalene: I3 = I1 I2 ; U31 = U12 U23 .
Potencjay wzw niezalenych (zaciskw 1 i 2) trjkta wyznacza si z rwnania:
Y 12 V 1 I 1
Y 12 + Y 31
= .
Y 12
Y 12 + Y 23 V 2 I 2
We wzorach Cramera przedstawiajcych rozwizanie tego rwnania wystpuj wyznaczniki:
W = Y 12 Y 23 + Y 23 Y 31 + Y 31 Y 12 ,
W1 = (Y 12 + Y 23 ) I 1 + Y 12 I 2 = Y 23 I 1 Y 12 I 3 ,
W2 = Y 12 I 1 + (Y 12 + Y 31 ) I 2 = Y 31 I 2 Y 12 I 3 ,
wic napicia midzyzaciskowe trjkta jako funkcje odpowiednich prdw wyraaj si wzorami:
W W2 Y 23 I 1 Y 31 I 2
U 12 = V 1 V 2 = 1
=
,
W
W
Y I Y 12 I 3
W
W1 Y 12 I 3 Y 23 I 1
U 23 = V 2 = 2 = 31 2
,
U 31 = V 1 =
=
.
W
W
W
W
Napicia midzyzaciskowe gwiazdy jako funkcje tyche prdw maj postaci:
I
I
I
I
I
I
U 12 = U 1 U 2 = 1 2 ,
U 23 = U 2 U 3 = 2 3 ,
U 31 = U 3 U 1 = 3 1 .
Y1 Y 2
Y2 Y3
Y 3 Y1
Porwnujc wspczynniki przy tych samych prdach w wyraeniach na napicia midzyzaciY
1 Y 23
1
1 Y 12
skowe gwiazdy i trjkta otrzymuje si
=
,
= 31 ,
=
; std formuy:
Y1
W
Y2
W
Y3
W
Y Y
Y Y
Y Y
Y 1 = Y 12 + Y 31 + 12 31 ,
Y 2 = Y 12 + Y 23 + 12 23 ,
Y 3 = Y 23 + Y 31 + 23 31 ; (7.1)
Y 23
Y 31
Y 12
Z1 =
Z 12 Z 31
,
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z 12 = Z 1 + Z 2 +
Y 12 =
Z2 =
Z1 Z 2
,
Z3
Y 1 Y 2
,
Y1 +Y 2 +Y 3
Z 12 Z 23
,
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z3 =
Z 23 = Z 2 + Z 3 +
Z2 Z3
,
Z1
Y 2 Y 3
,
Y1 +Y 2 +Y 3
Y 31 =
Y 23 =
Z 23 Z 31
;
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z 31 = Z 3 + Z 1 +
Y 3 Y 1
.
Y1 +Y 2 +Y 3
Z 3 Z1
;
Z2
(7.2)
(7.3)
(7.4)
134
Wykad XVI
Ukady dzielnikw napicia i prdu sinusoidalnego

Dzielniki napicia i prdu sinusoidalnego rni si tym od dzielnikw napicia i prdu staego, e
miejsce rezystorw, czonych szeregowo bd rwnolegle, zajmuj dwjniki (gazie) R, L, C.
Oczywicie, mog to by w szczeglnoci same rezystory, jak w dzielnikach staoprdowych.
Zachodzi wtedy podzia napicia bd prdu w czystej postaci, bez przesuni fazowych. Oglnie
jednak, w ukadach dzielnikw napicia sinusoidalnego wystpuje przesunicie fazowe napi, za
w ukadach dzielnikw prdu sinusoidalnego przesunicie fazowe prdw. S wic te ukady jednoczenie dzielnikami i przesuwnikami fazowymi (napicia bd prdu), co pokazano na przykadowych wykresach wskazowych dla ktw przesunicia fazowego dwjnikw A = 0 i B > 0.
Dzielnik napicia sinusoidalnego:
I
UB
U
B
UA
ZA
U
UA
ZB
UB
U A = ZA I =
ZA
U ,
ZA +ZB
(7.5a)
UB = ZB I =
ZB
U ;
ZA +ZB
(7.5b)
UA =
A = 0
ZA
U ,
ZA +ZB
UB =
ZB
U .
ZA +ZB
(7.6)
Dzielnik prdu sinusoidalnego:

IB
IA
IB
ZA
ZB
I A = Y A U =
YA
ZB
I =
I ,
Y A +Y B
ZA +ZB
YB
ZA
I =
I ;
Y A +Y B
ZA +ZB
ZB
ZA
IA =
I ,
IB =
I .
ZA +ZB
ZA +ZB
I B = Y B U =
IA
A = 0
(7.7a)
(7.7b)
(7.8)
Z powyszych wzorw korzysta si czsto przy rozwizywaniu obwodw metod przeksztacania

sieci (na etapie rozwijania sieci zastpczej do sieci pierwotnej).
Charakterystyki zewntrzne sinusoidalnych rde napiciowych

Charakterystyk zewntrzn sinusoidalnego rda napiciowego nazywa si wykres zalenoci
napicia wyjciowego U od prdu obcienia I, przy staej wartoci kta (argumentu Z ).
a)
b)
jXw I
j(Xw+X) I
Zw I
rez.
Rw I
poj.
Zw
U
c)
ind.
(Rw+R) I
I
0
E / Zw
Na rysunku a pokazano ukad sinusoidalnego rda napiciowego E, Zw z odbiornikiem pasywnym Z. Szeregowe poczenie impedancji Zw i Z tworzy dzielnik napicia E. Napicie U zaley w
tym ukadzie zarwno od Z , jak i od Zw , tote obie te impedancje maj wpyw na ksztat charakterystyki zewntrznej rda.
135
Impedancja wewntrzna rda Zw = Rw + j Xw ma zwykle charakter indukcyjny (oprcz rezystancji

zawiera reaktancj indukcyjn, tzn. Xw > 0 ), natomiast impedancja odbiornika Z = R + j X jest dowolnego rodzaju. Na rysunku b pokazano wykres wskazowy prdu i napi przy obcieniu o
X +X
.
charakterze indukcyjnym, zaznaczajc przesunicie fazowe 1 = arg( Z w + Z ) = arc tg w
Rw + R
Charakterystyki zewntrzne rda wyznacza si obliczajc wartoci skuteczne I i U dla kolejnych
wartoci Z: od bliskich do 0, przy = const. wg wzorw:
E
R = Z cos ,
X = Z sin ,
,
U = Z I .
I=
( Rw + R ) 2 + ( X w + X ) 2
Otrzymane w ten sposb, przykadowe charakterystyki zewntrzne rda napiciowego z rezystancyjno-indukcyjn impedancj wewntrzn, pracujcego z obcieniem rnego typu, przedstawiono
na rys. c. Wykresy dotycz obcie o nastpujcych (staych) wartociach kta : 45 (poj.),
0 (rez.), + 45 (ind.).
Z rnego charakteru impedancji od Zw i Z przy obcieniu typu pojemnociowego wynika wystpowanie w pewnym zakresie wartoci napicia U wikszych od E, oraz prdu I wikszych od
E / Zw (prdu zwarcia). Prd I jest najwikszy w stanie rezonansu (X = Xw ). Warunku na maksimum napicia U nie mona wyrazi w prostej formie; zaley on od moduu i argumentu Zw oraz
argumentu Z (kta ).
Rwnowano rzeczywistych sinusoidalnych rde napiciowych i prdowych

Rwnowano rde dotyczy ich wielkoci zaciskowych, tj. zgodnoci prdw i napi co do
moduw i faz (jednakowych wartoci symbolicznych).
rdo napiciowe:
I
I
U = E Zw I .
rdo prdowe:
I w = I r I czyli Y w U = I r I ,
wic
U=
I r
1
I .
Yw Yw
Zw
U
Iw
I r
Yw
I r
1
I , std warunki rwnowanoci ukadw:

Yw Yw
1
1
Zw =
czyli Y w =
,
Yw
Zw
I
E = r czyli E = Z w I r lub I r = Y w E .
Yw
Otrzymuje si E Z w I
(7.9a)
(7.9b)
Dopasowanie odbiornika do rda napiciowego ze wzgldu na moc czynn

Dopasowanie odbiornika (pasywnego) do rda ze wzgldu na moc
czynn oznacza taki dobr obcienia, e moc czynna odbiornika jest
najwiksza z moliwych.
Moc czynna odbiornika o impedancji Z = R + jX = Z e j , zasilanego ze rda o napiciu E = E e
Z w = Rw + jX w = Z w e
j w
P = RI2 =
j e
i impedancji wewntrznej
I
Zw
U
E
, wyraa si nastpujco:
E2 R
E 2 cos
=
.
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
+ Z + 2 Z w cos( w )
Z
136
Wykad XVI
Dopasowanie odbiornika do rda odbywa si z zaoenia przy E = const. i ma zwizek ze zmianami wartoci parametrw odbiornika: X i R, albo Z i (impedancja Z to modu impedancji Z).
P
P
P
P
Z warunkw na ekstrema:
=0 ,
=0 ,
=0 ,
= 0 , otrzymuje si wyraenia:
X
R
Z
2 R (X w + X ) = 0 ,
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 2 R ( Rw + R) = 0 ;
(7.10a, b)
Z
sin w +
+ 2 cos ( w ) 2 cos sin ( w ) = 0 . (7.10c, d)
Zw
Z
Z
W celu dopasowania odbiornika do rda, mona sterowa jego moc czynn na rne sposoby.
1. R = const.; dopasowanie X wg (7.10a): X dop = X w (rezonans) .
Z w2
2
1 = 0 ,
2. X = const.; dopasowanie R wg (7.10b): Rdop = Rw2 + ( X w + X ) 2 ;
gdy X = 0 (odbiornik rezystancyjny), to Rdop = Rw2 + X w2 = Z w .

3. = const.; dopasowanie Z wg (7.10c): Z dop = Z w .
4. R i X dowolne, rne od 0; dopasowanie Z wg (7.10a, b): X = X w i R = Rw ;
wg (7.10c, d): Z = Z w i = w ; std oglnie Z dop = Z w (rezonans) .

W pierwszym wariancie stan rezonansu jest wynikiem doboru samej reaktancji X dop = X w , w
czwartym wynikiem doboru impedancji zespolonej Z dop = Rdop + jX dop = Rw jX w .
E2
.
4 Rw
A zatem, jeli nie ma narzuconych ogranicze co do charakteru zmian obcienia, to dopasowanie
odbiornika do rda ze wzgldu na moc czynn zachodzi przy warunku
Warto mocy czynnej przy dopasowaniu Z dop = Z w jest najwiksza i wynosi Pdop =
Z dop = Z w .
(7.11)
Ukad rdo-odbiornik pracuje w tym wypadku ze sprawnoci rwn 0,5 .
Dopasowanie odbiornika do rda napiciowego ze wzgldu na moc pozorn

Dopasowanie odbiornika (pasywnego) do rda ze wzgldu na moc
pozorn oznacza taki dobr obcienia, e moc pozorna odbiornika
jest najwiksza z moliwych.
Moc pozorna odbiornika o impedancji Z = R + jX = Z e j , zasilanego ze rda o napiciu E = E e
j e
i impedancji wewntrznej
I
Zw
U
Z w = Rw + jX w = Z w e j w , wyraa si nastpujco:
E 2 R2 + X 2
E2
=
.
2
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
Zw +Z
+ Z + 2 Z w cos( w )
Z
Dopasowanie odbiornika do rda odbywa si z zaoenia przy E = const. i ma zwizek ze zmianami wartoci parametrw odbiornika: X i R, albo Z i (impedancja Z to modu impedancji Z).
S
S
S
S
Z warunkw na ekstrema:
=0 ,
=0 ,
=0 ,
= 0 , otrzymuje si wyraenia:
X
R
Z
S = Z I2 =
Z E2
[
R [( R
]
] = 2 (R
X ( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 = 2 ( R 2 + X 2 )( X w + X ) ,
w
+ R) 2 + ( X w + X ) 2
+ X 2 )( Rw + R) ;
(7.12a)
(7.12b)
137

Z w2
1 = 0 ,
sin ( w ) = 0 .
(7.12c, d)
Z2
W celu dopasowania odbiornika do rda, mona sterowa jego moc pozorn na rne sposoby .
2
1. Z = jX (czyli R = 0 , X 0 ) wg (7.12a): X Rw + ( X w + X ) 2 = 2 X 2 ( X w + X ) 2 ,
std
X dop = Rw2 + X w2 = Z w , przy czym Xdop i Xw ( i w) s przeciwnych znakw;
w szczeglnoci, gdy Rw = 0 , to Xdop = Xw i rdo jest zwarte (bezrezystancyjny obwd

jest w stanie rezonansu; moc i prd odbiornika s nieskoczenie due).
2. Z = R (czyli R 0 , X = 0 ) wg (7.12b): R ( Rw + R ) 2 + X w = 2 R 2 ( Rw + R ) 2 ,
2
std Rdop = Rw2 + X w2 = Z w .

3. = const.; dopasowanie Z wg (7.12c): Z dop = Z w .
R Rw
=
, speniony przez = w
X Xw
i = w ; std oglnie Z dop = Z w .
4. Z = R + jX ( R 0 , X 0 ) wg (7.12a, b): warunek

i Z = Z w ; wg (7.12c, d): Z = Z w
atwo zauway, e dla kadego typu odbiornika (dopasowania) wany jest warunek Z dop = Z w .
Przy dopasowaniu 1. rodzaju, kiedy to X dop X w < 0 , otrzymuje si moc pozorn odbiornika
S dop (1) =
X dop E 2
Rw + jX w + jX dop
X dop E 2
Rw + ( X w + X dop ) 2
2
E2
2 (Z w X w
E2
.
4 Zw
Jeli nie ma narzuconych ogranicze co do charakteru obcienia, to dopasowanie odbiornika do
rda ze wzgldu na moc pozorn zachodzi przy odbiorniku reaktancyjnym, speniajcym warunki
okrelone dla 1. wariantu, tj.: przeciwne znaki Xdop i Xw ( i w) i zaleno wyraona wzorem
ktra jest ona zdecydowanie wiksza ni przy dopasowaniu 4. rodzaju, kiedy to S dop ( 4) =
X dop = Rw2 + X w2 = Z w .
(7.13)
Uwaga. Naley zaznaczy, e dopasowanie odbiornika do rda ze wzgldu na moc czynn bd

pozorn jest stanem szczeglnym, niekoniecznie podanym.
Dopasowanie impedancji odbiornika do rda poprzez doczenie reaktancji

Zdarza si, e posiadany odbiornik pasywny trzeba dopasowa do rda nie ingerujc w struktur
tego obiektu, a tylko doczajc jakie elementy. W praktyce dotyczy to dopasowania ze wzgldu na
moc czynn. Elementami doczanymi do odbiornika s w tym wypadku reaktancje. W efekcie,
mimo e warto impedancji zmodyfikowanego odbiornika jest inna ni odbiornika waciwego, to
moc czynna wydawana przez rdo rzeczywiste wydziela si niezmiennie w rezystancji odbiornika
waciwego. Operacj tak mona nazwa dopasowaniem impedancji odbiornika do rda, bowiem impedancja zespolona zmodyfikowanego odbiornika staje si rwna impedancji dopasowania. Wyczajc szczeglne przypadki, trzeba do odbiornika doczy dwie reaktancje rwnolegle
oraz szeregowo, jak na rysunku obok.
Impedancja zespolona wewntrzna rda wynosi
jXs
Z w = Rw + jX w . Wobec tego impedancja zespoloRw
R
na zmodyfikowanego odbiornika, zoonego z
jXr
Z = R + jX , Z r = jX r i Z s = jX s (odbiornika
-jXw
jX
waciwego z doczonymi do reaktancjami), powinna by rwna Z dop = Rw jX w :
138
Wykad XVI
( R + jX ) jX r
+ jX s = Rw jX w ,
R + j (X + X r )
czyli
R X r2
R2 + ( X + X r )2
= Rw
R2 + (X + X r ) X
R2 + ( X + X r )2
X r + X s = X w .
Rozwizaniem pierwszego rwnania s dwie wartoci Xr :
X r I, II =
Rw X m Rw R ( R 2 + X 2 Rw R )
R Rw
(7.14a)
z drugiego rwnania, dla dwch wartoci Xr , oblicza si dwie wartoci Xs :
R2 + (X + X r ) X
X s = X w + 2
X
.
r
R + ( X + X r )2
(7.14b)
Z postaci wzoru (7.14a) wynika, e dopasowanie przez doczenie Xr i Xs jest moliwe, gdy
Rw
R2 + X 2 Z 2
=
R
R
oraz
Rw R .
Przy odbiorniku rezystancyjnym (X = 0) otrzymuje si prostsze zalenoci:
X r I, II = m
R
1
Rw
R
X s I, II = X w m Rw
1 . (7.15a, b)
Rw
W tym wypadku dopasowanie przez doczenie reaktancji jest moliwe, gdy Rw < R .
I
Przykad. Do odbiornika o impedancji Z = (20 + j 20) ,
zasilanego ze rda napiciowego o parametrach:
jXs
Rw
E = 120 V, Zw = (10 + j 10) , dobierane s takie reaktancje
R
jXw
Xr i Xs (rys. obok), aby wydzielaa si w nim najwiksza moc
czynna. Obliczana jest rwnie warto tej mocy.
jX
E
Korzystajc ze wzorw (7.14a, b), otrzymuje si wartoci
reaktancji:
X r I 14,64 (pojemnociowa), X r II 54,64 (indukcyjnociowa),
X s I 7,32 (indukcyjnociowa),
W stanie dopasowania prd rda I =
Iodb
jXr
X s II 27,32 (pojemnociowa).
E
120
=
= 6 A , a moc czynna odbiornika, rwna mocy
2 Rw
20
wydzielanej w rezystancji dopasowania PR = Rw I 2 = 10 6 2 = 360 W .

Poprawno oblicze mona sprawdzi obliczajc (z dzielnika prdu) I odb =
Z + jX r I = 20 2 + (20 14,64) 2 20,71 ,
Xr
Z + jX r
I ;
Z + jX r II = 20 2 + (20 + 54,64) 2 77,27 ;
dla obu wartoci Xr wynikiem jest Iodb 4,24 A ;

2
std moc czynna odbiornika PR = R I odb
= 20 4,24 2 360 W .
139
Dopasowanie impedancji odbiornika do rda za pomoc transformatora

:1
Dopasowanie impedancji odbiornika do rda (ze

wzgldu na moc czynn) poprzez doczanie reaktancji jest kopotliwe i nie zawsze moliwe. Prostszym sposobem dopasowania jest uycie transformatora dopasowujcego i reaktancji szeregowej. Przy
takim dopasowaniu mona posuy si modelem
transformatora idealnego (rys. obok).
jXs
Rw
R
jX
-jXw
Impedancja zespolona wewntrzna rda wynosi Z w = Rw + jX w . Przeniesienie i przetransformowanie (z obwodu wtrnego do obwodu pierwotnego) impedancji zespolonych odbiornika
waciwego Z = R + jX i szeregowo doczonego do elementu reaktancyjnego Z s = jX s , powinno da impedancj dopasowania Z dop = Rw jX w :
2 R = Rw ,
2 (X + X s ) = X w ,
R
.
(7.16a, b)
X s = X + X w
Rw
Na og przekadni transformatora definiuje si jako wiksz od jednoci, jeli wic z obliczenia

wg powyszego wzoru otrzyma si < 1 , to trzeba dobra transformator o przekadni = 1 / i
zamieni miejscami jego uzwojenia (przeoenie ukadowe 1 : ).
Rw
,
R
zatem
Dwjnik z poczonymi szeregowo dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie

Ukad zastpczy rzeczywistej cewki skada si z indukcyjnoci i rezystancji. czc zaciski dwch
cewek magnetycznie sprzonych mona utworzy dwjnik lub trjnik. Dwjnik jest wynikiem
poczenia szeregowego lub rwnolegego.
Na podstawie rwna wicych wielkoci, ktre wystpuj w ukadzie szeregowym cewek sprzonych magnetycznie, wyznaczone zostan parametry dwjnika zastpczego.
Przy poczeniu szeregowym cewek, zalenie od wzajemnego pooenia kocw jednoimiennych,
napicie pochodzce od prdu i indukcyjnoci wzajemnej sumuje si ze znakiem + lub z napiciem pochodzcym od prdu i indukcyjnoci wasnej.
a)
M
I
L1
UX 1
U1
R1
UR 1
L2
UX 2
U2
R2
UR 2
L1+M
R1
UX 1
U1
UR 1
L2+M
UX 2
U2
R2
UR 2
UX
UR
U
Przy szeregowym, zgodnym ze wzgldu na zwrot prdu wzgldem pooenia kocw jednoimiennych poczeniu cewek sprzonych magnetycznie (rys. a), otrzymuje si zalenoci:
U R 1 = R1 I ,
U R 2 = R2 I ,
U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) I = R I ,
U X 1 = jX 1 I + jX M I = j ( X 1 + X M ) I = j ( L1 + M ) I ,
U X 2 = jX 2 I + jX M I = j ( X 2 + X M ) I = j ( L2 + M ) I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 + 2 X M ) I = j ( L1 + L2 + 2 M ) I = jX I = j L I ,
gdzie:
X 1 = L1 ,
zatem
X 2 = L2 ,
R = R1 + R2 ,
XM = M ,
X = L ;
X = X1 + X 2 + 2 X M ,
L = L1 + L2 + 2 M .
(7.17a, b, c)
140
Wykad XVI
b)
M
I
L1
UX 1
U1
R1
UR 1
L2
UX 2
U2
R2
UR 2
L1M
R1
UX 1
U1
UR 1
L2M
UX 2
U2
R2
UR 2
UX
UR
U
Przy szeregowym, przeciwsobnym ze wzgldu na zwrot prdu wzgldem pooenia kocw jednoimiennych poczeniu cewek sprzonych magnetycznie (rys. b), otrzymuje si zalenoci:
U R 1 = R1 I ,
U R 2 = R2 I ,
U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) I = R I ,
U X 1 = jX 1 I jX M I = j ( X 1 X M ) I = j ( L1 M ) I ,
U X 2 = jX 2 I jX M I = j ( X 2 X M ) I = j ( L2 M ) I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 2 X M ) I = j ( L1 + L2 2 M ) I = jX I = j L I ,
gdzie, jak poprzednio:
R = R1 + R2 ,
zatem
c)
X 1 = L1 ,
j (XL + XM )
X 2 = L2 ,
XM = M ,
X = X1 + X 2 2 X M ,
I
UX
j XL
X = L ;
L = L1 + L2 2 M .
(7.18a, b, c)
j XM
UL
UM
UX
d)
j (XL XM )
UX
j XL
j XM
UL
UM
UX
Napiciu indukowanemu o znaku +, pochodzcemu od sprzenia magnetycznego poczonych

szeregowo cewek, odpowiada element indukcyjny o impedancji + jXM (rys. c), napiciu ze znakiem odpowiada element pojemnociowy o impedancji jXM (rys. d). Uycie symbolu pojemnoci suy podkreleniu przeciwnych zwrotw wskazw napi zwizanych z L i M, czynic
schematy zastpcze ukadw bardziej czytelnymi.
Przy poczeniu przeciwsobnym cewek i odpowiednio silnym ich sprzeniu moe si zdarzy, e
jedna z cewek przedstawia sob element pojemnociowy (druga indukcyjny).
Trjnik z dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie

Dwie cewki sprzone magnetycznie, poczone ze sob w jednym, wyprowadzonym na zewntrz
wsplnym kocu (trzecim zacisku), tworz trjnik.
a)
U1
R1
L1
I1
R1
I
M
I2
R2
U1
jXL 1 jXM
I1
jXM
R2
jXL 2 jXM
I2
L2
U2
U2
Dla trjnika o cewkach sprzonych magnetycznie z jednoimiennymi kocami usytuowanymi jednakowo wzgldem wsplnego koca (rys. a) otrzymuje si zalenoci:
141

U 1 = R1 I 1 + jX L 1 I 1 + jX M I 2 ,
ktre po podstawieniu: I 2 = I I 1
oraz
U 2 = R2 I 2 + jX L 2 I 2 + jX M I 1 ,
I 1 = I I 2 , przyjmuj nastpujce postaci:
U 1 = R1 I 1 + j ( X L 1 X M ) I 1 + jX M I ,
U 2 = R2 I 2 + j ( X L 2 X M ) I 2 + jX M I ,
pozwalajce przedstawi ukady rwnowane bez sprze magnetycznych z kondensatorami

przed oraz indukcyjnociami za nowym wsplnym wzem.
b)
U1
R1
L1
U1
I1
R1
I
M
R2
jXM
I1
jXM
I2
jXL 1
R2
jXL 2
jXM
I2
L2
U2
U2
Podobnie, dla trjnika o cewkach sprzonych magnetycznie z jednoimiennymi kocami usytuowanymi odmiennie wzgldem wsplnego koca (rys. b) otrzymuje si zalenoci:
U 1 = R1 I 1 + jX L 1 I 1 jX M I 2 ,
U 2 = R2 I 2 + jX L 2 I 2 jX M I 1 ,
ktre po podstawieniu: I 2 = I I 1
oraz
I 1 = I I 2 , przyjmuj nastpujce postaci:
U 1 = R1 I 1 + j ( X L 1 + X M ) I 1 jX M I ,
U 2 = R2 I 2 + j ( X L 2 + X M ) I 2 jX M I ,
pozwalajce przedstawi ukady rwnowane bez sprze magnetycznych z indukcyjnociami

przed oraz kondensatorami za nowym wsplnym wzem.
Dwjnik z poczonymi rwnolegle dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie

Ukady rwnowane trjnikw z dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie mona wykorzysta
do wyznaczenia impedancji dwjnika o dwch gaziach z takimi cewkami.
a)
R1
b)
R2
L2
R1
L1
M
R2
R1
L1
jXM
R2
R1
jXL 1 jXM
jXL 2 jXM
jXL 1
jXL 2
jXM
jXM
R2
jXM
L2
Przy rwnolegym, zgodnym ze wzgldu na usytuowanie jednoimiennych kocw cewek wzgldem wzw poczeniu dwch cewek sprzonych magnetycznie (rys. a), impedancja zespolona dwjnika wynosi
[
R1 + j ( X L 1 X M )] [R2 + j ( X L 2 X M )]
( R1 + jX L 1 ) ( R2 + jX L 2 ) + X M2
Z=
+ jX M =
,
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 2 X M )
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 2 X M )
a przy rwnolegym, przeciwsobnym poczeniu cewek (rys. b)
[R + j ( X L 1 + X M )] [R2 + j ( X L 2 + X M )] jX = ( R1 + jX L 1 ) ( R2 + jX L 2 ) + X M2 ,
Z= 1
M
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M )
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M )
gdzie: X 1 = L1 , X 2 = L2 , X M = M .
142
Wykad XVI
Rozwizywanie obwodw ze sprzeniami magnetycznymi metod oczkow

W metodzie oczkowej, w impedancjach zespolonych oczkowych (wasnych i wzajemnych) wystpuj dodatkowe wyrazy reaktancyjne, reprezentujce sprzenia magnetyczne. Wane, by nie pomin tych wyrazw, ani nie pomyli ich znakw. Reaktancj indukcyjnoci wzajemnej cewek
oznaczono symbolem XM .
Impedancja wasna oczka z cewkami sprzonymi ze sob w tym oczku zawiera wyraz j 2 XM ze
znakiem +, jeli sprzenie cewek wzgldem prdu w oczku jest dodatnie, a ze znakiem , jeli
ujemne (rys.: odpowiedni znak przy j XM w Z11).
Impedancja wzajemna oczek z cewkami sprzonymi ze sob w tych oczkach zawiera wyraz j XM
ze znakiem +, jeli prdy w oczkach s jednakowo zwrcone wzgldem kocw jednoimiennych
cewek, a ze znakiem , jeli odwrotnie (rys.: odpowiednie znaki przy j XM w Z12 , Z23 i Z31).
Z 11 = ..... + jX A + jX B + j 2 X M
Z 12 = jX A jX M
Io 1
j XA
j XB
j XM
Z 23 = jX M
Z 31 = jX B jX M
Io 3
Io 2
Z 11 = ..... + jX A + jX B j 2 X M
Z 12 = jX A + jX M
Io 1
j XA
j XB
j XM
Io 2
Z 23 = jX M
Z 31 = jX B + jX M
Io 3
Przykad. Dany obwd ze sprzeniem magnetycznym zosta przedstawiony w rwnowanej postaci bez tego sprzenia.
I1
j3
j2
3V
Io 1
I2
j4
j3 j2
j4
j2
I3
j6V
j3
2
j2
Io 2
3V
Io 1
j6V
j3
2
Io 2
Impedancje wasne i wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, wynosz:
Z 11 = 4 + j 6 j 4 = (4 + j 2) ,
Z 12 = (2 + j 3) + j 2 = (2 j1) ,
Z 22 = (4 j1) .
2 j1 I o 1 3
=
.
4 j1 I o 2 j 6
Rozwizaniem tego rwnania s wartoci symboliczne prdw oczkowych:
Io 1 = (1,2 j 1,0) A,
Io 2 = (1,2 j 1,4) A .
Rozwizaniem obwodu s wartoci symboliczne prdw gaziowych:
I1 = Io 1 = (1,2 j 1,0) A,
I2 = Io 2 = (1,2 j 1,4) A,
I3 = Io 1 Io 2 = j 0,4 A.
Rwnanie obwodu jest nastpujce:
4 + j2
2 j1
143

Wykad XVII. PODSTAWOWE STRUKTURY OBWODW TRJFAZOWYCH
Ukad wielofazowy i ukad trjfazowy

Terminem ukad wielofazowy okrela si zbir w liczbie dwa lub wikszej takich, zwizanych
ze sob strukturalnie obwodw elektrycznych, e w kadym z nich dziaa jedno rdo napicia
sinusoidalnego o czstotliwoci takiej samej jak w obwodach pozostaych, oraz pocztkowym kcie
fazowym rnym ni w obwodach pozostaych.
Obwody tworzce ukad wielofazowy nosz nazw faz tego ukadu. Jak wiadomo, termin faza
oznacza te biec warto argumentu przebiegu sinusoidalnego, tj. t + , dlatego aby nie powodowa nieporozumie, zaznacza si zwykle, czy chodzi o faz ukadu, czy o faz przebiegu
(unika si te uywania skrconej nazwy pocztkowego kta fazowego: faza pocztkowa).
Uporzdkowanie pocztkowych ktw fazowych u napi rdowych w fazach ukadu wg malejcych wartoci wyznacza kolejno faz ukadu. Jeli punkty o tych wartociach dziel przedzia o dugoci rwnej 2 = 360 (okres funkcji sinus) na rwne odcinki, a przy tym wartoci skuteczne napi w fazach s jednakowe, to taki ukad wielofazowy nazywa si symetrycznym.
Fazy ukadu oznacza si kolejnymi literami alfabetu (oznaczeniem pierwszej fazy moe, ale nie
musi by litera A) lub cyframi (w takim wypadku oznaczeniem pierwszej fazy jest zawsze cyfra 1).
Warto zaznaczy, e kolejno faz nie jest rwnoznaczna z ich numeracj (oznaczeniem faz). Za
pierwsz faz mona obra dowoln faz ukadu. Uywa si te poj: zgodna i przeciwna kolejno faz, np. w zwizku ze sposobem przyczenia zaciskw odbiornika do zaciskw rda.
Ukad trjfazowy to ukad o trzech fazach (obwodach fazowych). Fazy ukadu trjfazowego oznacza si literami, np. A, B, C, albo cyframi 1, 2, 3. Fazom ukadu oznaczonym cyframi 1, 2, 3 odpowiadaj kolejnoci faz zgodne: 1, 2, 3; 2, 3, 1 i 3, 1, 2, oraz przeciwne: 1, 3, 2; 2, 1, 3 i 3, 2, 1.
Rnice faz pocztkowych napi rdowych symetrycznego
ukadu trjfazowego s rwne 120, jak na rys. obok, gdzie dla
EC
wskazu w fazie A przyjto pocztkowy kt fazowy rwny 0.
2
Funkcje czasu wyraajce te napicia s nastpujcych postaci:
3
EA
e A (t ) = E m sin t ,
(7.19a)
2
3
EB
e B (t ) = E m sin( t 120 o ) ,
(7.19b)
eC (t ) = E m sin( t + 120 o ) ,
(7.19c)
a wartoci symboliczne EA = E,
EB = E e
2
3
EC = E e
2
3
(7.20)
Gdy obwody fazowe nie s poczone ze sob galwanicznie, to ukad wielofazowy (trjfazowy)
okrela si jako nieskojarzony, gdy natomiast wystpuje tego rodzaju poczenie jako skojarzony.
rdowe napicia fazowe s zwykle pobierane z trjfazowego uzwojenia generatora lub transformatora, tote w praktyce spotyka si wycznie ukady trjfazowe skojarzone o zasilaniu symetrycznym. Takie wanie obwody s dalej omawiane.
rdo, odbiornik i linia skojarzonego ukadu trjfazowego

W ukadach trjfazowych wystpuj rda trjfazowe, odbiorniki trjfazowe oraz pomijane czsto w obliczeniach linie trjfazowe (midzy rdami i odbiornikami). W ukadach trjfazowych
skojarzonych, elementy fazowe rda oraz odbiornika trjfazowego mog by czone w gwiazd
lub w trjkt.
Ukady gwiazdowe i trjktowe mona rysowa sytuujc elementy fazowe: 1) pod ktami odpowiadajcymi mniej wicej symetrycznemu przesuniciu wskazw, 2) rwnolegle do siebie.
Na poniszym rysunku pokazano obie wersje graficzne: a) rda gwiazdowego, b) rda trjktowego (dla uproszczenia przyjto rda idealne), c) odbiornika gwiazdowego, d) odbiornika trjktowego.
144
Wykad XVII
a)
EA
EB
EC
EA
EB
EC
b)
EAB
B
ECA
EBC
EAB
EBC
c)
ECA
d)
A
B
ZA
ZC
ZB
ZA
ZB
ZC
A
B
C
ZCA
ZAB
ZAB
B
ZBC
ZBC
ZCA
W ukadach gwiazdowych rda i odbiornika wystpuj punkty wsplne, nazywane neutralnymi

(oznaczenie: N, jak na rys.) lub zerowymi (oznaczenie: 0). Zalenie od tego, czy punkty te s poczone z reszt ukadu, czy te nie (linia przerywana), rda oraz odbiorniki s czterozaciskowe lub
trjzaciskowe. Oczywicie, rda i odbiorniki trjktowe s zawsze trjzaciskowe.
W linii trjfazowej wystpuj 3 przewody, nazywane fazowymi, i ewentualnie przewd czwarty,
nazywany neutralnym lub zerowym, ktry czy punkty neutralne (zerowe) ukadw gwiazdowych
rda i odbiornika. Zalenie od tego, czy w linii jest przewd neutralny (zerowy), czy te nie, nazywa si j czteroprzewodow lub trjprzewodow. Na poniszym rysunku pokazano: a) ukad z
lini czteroprzewodow w jedynej moliwej konfiguracji ze rdem i odbiornikiem (gwiazdagwiazda); a, a, b, b) ukady z lini trjprzewodow we wszystkich konfiguracjach ze rdem i odbiornikiem (gwiazda-gwiazda, gwiazda-trjkt, trjkt-gwiazda, trjkt-trjkt).
a)
EA
ZAA
A ZA
EB
ZBB
B ZB
EC
ZCC
C ZC
EBC
ZNN
ECA
ZAA
A ZA
b)
EA
EB
EC
ZBB
ZCC
B ZB
ZAA
EB
ZBB
EC
ZCC
ZAB
ZBC
ZCA
ZA
ZBB
ZB
ZCC
ZC
ZAA
ZBB
ZCC
ZAB
EBC
C ZC
EA
EAB
ECA
a)
ZAA
EAB
b)
a)
ZBC
ZCA
Uwaga. Terminy neutralny i zerowy

(punkt, przewd) s uywane zamiennie, ale
preferuje si nazw pierwsz. Pojcie punktu
lub przewodu zerowego bywa bowiem zawane do takiego, ktry jest uziemiony (poczony galwanicznie z ziemi, dokadniej z
jej wierzchni warstw przewodzc).
145
Obwd trjfazowy. Prd trjfazowy i napicie trjfazowe

rdowe napicia wystpujce w ukadach trjfazowych tworz trjfazowe ukady napi rdowych; podobnie mona mwi o trjfazowych ukadach napi: w linii zasilajcej i w odbiorniku,
oraz o trjfazowych ukadach prdw: w rdle, linii i odbiorniku. Aby unikn niejednoznacznoci
terminu ukad, okrelajcego: 1) zbir elementw tworzcych pewn struktur (powizane ze
sob obwody fazowe), 2) zbir wielkoci tego samego rodzaju, wystpujcych w jakim obiekcie
(powizane ze sob napicia albo prdy), uywa si, odpowiednio, terminw: 1) obwd trjfazowy,
2) napicie trjfazowe i prd trjfazowy.
Uwaga. Termin obwd trjfazowy jest powszechnie stosowany w elektroenergetyce, gdzie wystpuj ukady trjfazowe o rozbudowanej strukturze. Przyjo si tu mwi o obwodach jedno- i
trjfazowych jako ukadach widzianych przez grup odbiorw. Obwody takie to podsystemy
rozdzielczo-odbiorcze, zwizane z odbiornikami zasilanymi z jednej linii ukadu elektroenergetycznego. Cz ukadu nazywana obwodem trjfazowym jest wic tu ukadem zoonym z zastpczego
rda trjfazowego, linii trjfazowej i przyczonych do niej odbiornikw. Pena analiza funkcjonowania systemu elektroenergetycznego prowadzona jest na rnych poziomach, odpowiadajcych
hierarchii podsystemw.
Napicia, prdy i moce w obwodach trjfazowych

W obwodach trjfazowych mona wyrni nastpujce napicia oraz prdy:
a) napicia fazowe rda oraz odbiornika, tj. napicia na ich elementach fazowych,
b) napicia fazowe ukadu i linii zasilajcej, tj. napicia midzy przewodami fazowymi i przewodem neutralnym, a w ukadzie z uziemionym punktem neutralnym rda, bez przewodu neutralnego (zerowego) napicia midzy przewodami fazowymi a wntrzem ziemi (tzw. ziemi
odleg),
c) napicia midzyfazowe rda oraz odbiornika, tj. napicia midzy punktami (zaciskami) rda oraz odbiornika, przyczonymi do przewodw fazowych,
d) napicie midzyfazowe, inaczej: midzyprzewodowe lub liniowe, ukadu i linii zasilajcej, tj.
napicia midzy przewodami fazowymi,
e) prdy fazowe rda oraz odbiornika, tj. prdy w ich elementach fazowych,
f) prdy liniowe, inaczej: przewodowe, oraz prd powrotny (neutralny, zerowy) ukadu i linii zasilajcej, tj. prdy w przewodach fazowych oraz prd w przewodzie neutralnym, a w ukadzie z
uziemionym punktem neutralnym rda w ziemi.
Symbole napi i prdw fazowych (rda, linii, odbiornika) opatruje si czasami indeksem f.
Wartoci skuteczne fazowego i midzyfazowego (midzyprzewodowego) symetrycznego napicia
trjfazowego linii zapisuje si w zwizku z tym jako: Uf i U, a np. fazowe napicia rdowe ukadu trjktowego, ktre s jednoczenie w tym wypadku napiciami midzyfazowymi rda oraz
linii (EAB , EBC , ECA ), mog by zapisane jako EfA , EfB , EfC .
Moce: czynna P, bierna Q oraz zespolona S, wydawane przez rdo trjfazowe lub pobierane przez
odbiornik trjfazowy, s rwne odpowiednio:
P = PfA + PfB + PfC ,
Q = Q fA + Q fB + Q fC ,
S = S fA + S fB + S fC . (7.21a, b, c)
Omawiane bd obwody trjfazowe z idealnym (zwykle te symetrycznym) rdem i bezimpedancyjn lini zasilajc odbiornik.
Jeli w tzw. gazi powrotnej ukadu gwiazda-gwiazda (midzy punktami neutralnymi rda i odbiornika) wystpuje impedancja ZNN , to bdzie ona traktowana jako element odbiornika ZN . W
takim wypadku, cakowite moce pobierane w odbiorniku s obliczane z zalenoci:
P = PfA + PfB + PfC + PN , Q = Q fA + Q fB + Q fC + Q N , S = S fA + S fB + S fC + S N . (7.22a, b, c)

gdzie: PN , QN , SN moce tracone w gazi powrotnej, w impedancji ZN = ZNN odbiornika.
146
Wykad XVII
Odbiornik zasilany czteroprzewodowo

EA
IA
Na rys. obok pokazano obwd trjfazowy z odbiornikiem

o ukadzie gwiazdowym, zasilanym czteroprzewodowo.
ZA
W oglnym przypadku: ZN 0 , ZA ZB ZC .
UA
EB
IB
ZB
N
EC
VN = 0
UB
ZC
VN
IC
U N 'N = V N ' =
UC
ZN
IN
Aby obliczy prdy: IA , IB , IC , trzeba najpierw wyznaczy

napicie UNN . Stosujc metod wzow, przy zaoeniu
VN = 0 , otrzymuje si:
Y A E A + Y B E B + Y C EC
,
Y A +Y B +YC +Y N
(7.23a)
gdzie:
UNN
YA =
1
1
1
1
, YB =
, YC =
, YN =
. (7.23b)
ZA
ZB
ZC
ZN
Nastpnie korzysta si z zalenoci:

U A = E A U N 'N ,
U B = E B U N 'N ,
I A = Y A U A ,
I N = Y N U N 'N
I B = Y B U B ,
albo
U C = E C U N 'N ,
(7.23c)
I C = Y C U C ,
(7.23d)
I N = I A + IB + IC .
(7.23e)
Moc wydawana przez rdo idealne, a pobierana przez odbiornik wraz z gazi powrotn, wynosi:
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U A I A + U B I B + U C I C + U N ' N I N .
*
(7.24)
Szczeglnym przypadkiem jest czteroprzewodowy ukad gwiazda-gwiazda z bezimpedancyjnym

przewodem neutralnym, tzn. Z N = 0 , wobec czego:
U N 'N = 0 ,
U A = EA ,
U B = EB ,
U C = EC .
Przykad 1. Odbiornik gwiazdowy o impedancjach faz i gazi powrotnej (przyczonej do punktu

neutralnego odbiornika): Z A = Z N = (100 j 100) , Z B = Z C = (100 + j 100) , jest zasilany
czteroprzewodowo napiciem symetrycznym 3230/400 V. Naley obliczy wartoci napi i prdw wystpujcych w obwodzie, przedstawi wykres wskazowy odpowiadajcy tym wartociom
oraz sporzdzi bilans mocy obwodu.
a)
EA
IA
b)
ZA
UC
UA
EB
IB
N
IC
EC
IC
IA
ZB
UB
EC
IN
IB
IN
ZC
UNN
UA
EA
UC
IN
UB
ZN
EB
UNN
Schemat obwodu z zaznaczeniem charakteru gazi rys. a.

Wartoci admitancji fazowych i admitancji gazi powrotnej, obliczone wg wzorw (7.23b):
o
Y A = Y N = (0,5 + j 0,5) 10 2 = 0,5 2 10 2 e j 45 S,

o
Y B = Y C = (0,5 j 0,5) 10 2 = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
147
Napicie zasilajce 3230/400 V, okrelajce znamionowe napicia: fazowe U f = 230 V i midzyfazowego U = 400 V, odpowiada w przyblieniu warunkowi U = 3 Uf . Blisze spenienia tego
zwizku s np. wartoci: U f = 231 V i U = 400 V (230 3 398,37 ; 231 3 400,10). Dla ograniczenia niepotrzebnych bdw w tym i nastpnych przykadach uywa si bdzie w obliczeniach tych drugich wartoci.
Przyjte wartoci pocztkowych ktw fazowych napi rda:
e. A = 0 o , e.B = 120 o , e.C = 120 o .
o
Wartoci symboliczne napi rda: E A = 231 e j 0 = 231 V,

o
E B = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,
E C = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V.
Warto symboliczna napicia na impedancji w gazi powrotnej, obliczona wg wzoru (7.23a):

o
Y E + Y B E B + Y C EC
U N 'N = V N ' = A A
= j 115,5 = 115,5 e j 90 V.
Y A +Y B +YC +Y N
Wartoci symboliczne napi fazowych odbiornika, obliczone wg wzorw (7.23c):

o
U A = E A U N ' N = 231 j 115,5 258,3 e j 26,6 V,
o
U B = E B U N ' N = 115,5 j 315,5 336,0 e j110,1 V,

o
U C = E C U N ' N = 115,5 + j 84,5 143,1 e j143,8 V.
Wartoci symboliczne prdw, obliczone wg wzorw (7.23d, e):

o
I A = Y A U A 1,826 e j18, 4 A,
o
I B = Y B U B 2,376 e j155,1 A,
o
I C = Y C U C 1,012 e j 98,8 A,
o
I N = Y N U N ' N 0,817 e j135 A.
Wykres wskazowy odpowiadajcy wartociom napi i prdw rys. b (obok schematu obwodu).
Bilans mocy:
- moc zespolona obwodu, wydawana przez rdo i pobierana przez odbiornik, wg wzoru (7.24)
*
*
*
S gen = E A I A + E B I B + E C I C =
o
= 231 1,826 e j18, 4 + 231 2,376 e j 35,1 + 231 1,012 e j 21, 2 1067 + j 267 (VA),
S odb = U A I A + U B I B + U C I C + U N ' N I N =
*
=UA IA e
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
o
j C
+ U N 'N I N e
j N
= 258,3 1,826 e j 45 + 336,0 2,376 e j 45 + 143,1 1,012 e j 45 + 115,5 0,817 e j 45 =

1067 + j 267 (VA),
- moc elementw rezystancyjnych
P = Rk I k2 =100 1,826 2 + 100 2,376 2 + 100 1,012 2 + 100 0,817 2 1067 W,
k
- moc elementw reaktancyjnych

Q = X k I k2 = 100 1,826 2 + 100 2,376 2 + 100 1,012 2 100 0,817 2 267 var.
k
Rwnanie S gen = S odb = P + j Q jest spenione, tzn. moce si bilansuj.
148
Wykad XVII
Przykad 2. Odbiornik gwiazdowy o wartociach impedancji faz jak poprzednio, i bezimpedancyjnej gazi powrotnej (bezporednio poczone punkty neutralne rda i odbiornika):
Z A = (100 j 100) , Z B = Z C = (100 + j 100) , Z N = 0 = (0 + j 0) , jest zasilany czteroprzewodowo napiciem symetrycznym 3230/400 V. Naley obliczy wartoci napi i prdw
wystpujcych w obwodzie, przedstawi wykres wskazowy odpowiadajcy tym wartociom oraz
sporzdzi bilans mocy obwodu.
a)
EA
IA
b)
ZA
IN = IA + IB + I C
UA
EB
IB
UC = EC
ZB
IB
ZC
IC
IC
IA
UB
EC
UA = EA
UC
IN
UB = EB

o
Wartoci admitancji fazowych: Y A = 0,5 2 10 2 e j 45 S,
Y B = Y C = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
Napicia fazowe w zadanych warunkach i przy zaoonych jak poprzednio napiciach rda:
o
U A = E A = 231 e j 0 V,
U B = E B = 231 e j120 V,
U C = E C = 231 e j120 V.
Wartoci symboliczne prdw, obliczone wg wzorw (7.23d, e):

o
I A = Y A U A 1,633 e j 45 A,
o
I B = Y B U B 1,633 e j165 A,
o
I C = Y C U C 1,633 e j 75 A,
o
I N = I A + I B + I C 2,309 e j 90 A.
Bilans mocy:
S = E A I A + E B I B + EC I C = U A I A +U B I B +U C I C =
*
=UA IA e
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
j C
=
o
= 231 1,633 e j 45 + 231 1,633 e j 45 + 231 1,633 e j 45 800 + j 267 (VA),

P = Rk I k2 = 100 1,633 2 + 100 1,633 2 + 100 1,633 2 800 W,
k

Q = X k I k2 = 100 1,633 2 + 100 1,633 2 + 100 1,633 2 267 var.
k
Rwnanie S = P + j Q jest spenione, tzn. moce si bilansuj.
149
Odbiornik o ukadzie gwiazdowym zasilany trjprzewodowo

Na rysunku pokazano obwd trjfazowy z odbiornikiem rda o ukadzie gwiazdowym, zasilanym
trjprzewodowo ze rda o ukadzie gwiazdowym.
Z punktu widzenia pracy odbiornika, sposb poczenia eleEA
IA
ZA
mentw rda nie ma znaczenia. Gwiazdowy ukad rda,
istniejcy rzeczywicie lub zastpczy, pozwala traktowa zaUA
silanie trjprzewodowe jako przypadek zasilania czteroprzeEB
IB
ZB
wodowego z gazi powrotn o zerowej admitancji YN = 0 .
N
N
Wtedy to wzory (7.23a), (7.23b) i (7.24) przyjmuj formy:
UB
EC
ZC
IC
U N 'N =
UC
Y A E A + Y B E B + Y C EC
,
Y A +Y B +YC
1
,
ZC
(7.25b)
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U A I A + U B I B + U C I C .
(7.26)
UNN
YA =
*
1
,
ZA
YB =
1
,
ZB
(7.25a)
YC =
*
Zalenoci (7.23c, d) stosuje si w niezmienionej postaci, a miejsce (7.23e) zajmuje: IN = 0 .

Przykad. Odbiornik gwiazdowy: Z A = (100 j 100) , Z B = Z C = (100 + j 100) , jest zasilany
trjprzewodowo napiciem symetrycznym 3400 V. Naley obliczy wartoci napi i prdw
wystpujcych w obwodzie, przedstawi wykres wskazowy odpowiadajcy tym wartociom oraz
sporzdzi bilans mocy obwodu.
a)
EA
IA
b)
ZA
UC
EC
UA
EB
IB
N
IC
ZB
UB
EC
IA
IC
IB
UNN
UA
ZC
EA
UC
UNN
UB
EB

o
Wartoci admitancji fazowych: Y A = 0,5 2 10 2 e j 45 S,
Y B = Y C = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
o
Wartoci symboliczne napi rda (umownie gwiazdowego): E A = 231 e j 0 = 231 V,

o
E B = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,
E C = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V.
Warto symboliczna napicia midzy punktami N i N, obliczona wg wzoru (7.25a):

o
Y E + Y B E B + Y C EC
U N 'N = V N ' = A A
= 46,2 + j 138,6 = 146,1 e j108, 4 V.
Y A +Y B +YC
Wartoci symboliczne napi fazowych odbiornika, obliczone wg wzorw (7.23c):
o
U A = E A U N ' N = 277,2 j 138,6 309,9 e j 26,6 V,
o
U B = E B U N ' N = 69,3 j 338,6 345,6 e j101,6 V,
150
Wykad XVII
o
U C = E C U N ' N = 69,3 + j 61,4 92,6 e j138,5 V.

Wartoci symboliczne prdw, obliczone wg wzorw (7.23d):
o
I A = Y A U A 2,191 e j18, 4 A,
o
I B = Y B U B 2,444 e j146,6 A,
o
I C = Y C U C 0,655 e j 93,5 A.
Bilans mocy:
*
*
*
o
= 231 2,191 e j18, 4 + 231 2,444 e j 26,6 + 231 0,655 e j 26,5 1120 + j 160 (VA),
S odb = U A I A + U B I B + U C I C = U A I A e
*
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
j C
= 309,9 2,191 e j 45 + 345,6 2,444 e j 45 + 92,6 0,655 e j 45 =

1120 + j 160 (VA),
P = Rk I k2 =100 2,1912 + 100 2,444 2 + 100 0,655 2 1120 W,
k

Q = X k I k2 = 100 2,1912 + 100 2,444 2 + 100 0,655 2 160 var.
k
Odbiornik o ukadzie trjktowym

EA
A (L1) IA
EB
B (L2) IB
UAB
UCA
EC
C (L3) IC
UBC
IAB
ZAB
IBC
ZBC
ICA
ZCA
Na rys. obok pokazano obwd trjfazowy z

odbiornikiem o ukadzie trjktowym, zasilanym trjprzewodowo ze rda o ukadzie
gwiazdowym.
Z punktu widzenia pracy odbiornika, sposb
poczenia elementw rda nie ma znaczenia, dlatego zaznaczono je liniami przerywanymi. Fazy linii zasilajcej opatrzono symbolami L1, L2, L3 alternatywnymi do A, B, C.
Napicia fazowe odbiornika s jednoczenie jego napiciami midzyfazowymi. Midzy nimi a fazowymi napiciami rda o ukadzie gwiazdowym zachodz nastpujce zwizki:
U AB = E A E B ,
U BC = E B E C ,
U CA = E C E A .
W oglnym przypadku ( ZAB ZBC ZCA ) korzysta si z zalenoci:

1
1
1
Y AB =
,
Y BC =
,
Y CA =
,
Z AB
Z BC
Z CA
I AB = Y AB U AB ,
I A = I AB I CA ,
I BC = Y BC U BC ,
I B = I BC I AB ,
I CA = Y CA U CA ,
I C = I CA I BC .
(7.27)
(7.28a)
(7.28b)
(7.28c)
151
Moc wydawana przez rdo idealne o ukadzie gwiazdowym, a pobierana przez odbiornik o ukadzie trjktowym, wynosi:
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U AB I AB + U BC I BC + U CA I CA .
*
(7.29)
Przykad. Odbiornik o ukadzie trjktowym: Z AB = (100 j 100) , Z BC = Z CA = (100 + j 100) ,

jest zasilany napiciem symetrycznym 3400 V. Naley obliczy wartoci napi i prdw wystpujcych w obwodzie, przedstawi wykres wskazowy odpowiadajcy tym wartociom oraz sporzdzi bilans mocy obwodu.
a)
b)
EA
A (L1) IA
IAB
BC
ZAB
-IAB
EB
UAB
B (L2) IB
IBC
EC
UBC
C (L3) IC
ICA
IC
ICA
CA
EC
IB
EA
ZBC
IAB
UCA
-IBC
UCA
IBC
UAB
AB
UBC
ZCA
EB
-ICA
IA

o
Wartoci admitancji: Y AB = 0,5 2 10 2 e j 45 S,
Y BC = Y CA = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
o
Wartoci symboliczne napi rda (umownie gwiazdowego): E A = 231 e j 0 = 231 V,

o
E B = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,
E C = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V.
Wartoci symboliczne napi fazowych (midzyfazowych) odbiornika, wg wzorw (7.27):

o
U AB = E A E B = 346,5 + j 200 400 e j 30 V,
o
U BC = E B E C = j 400 400 e j 90 V,
o
U CA = E C E A = 346,5 + j 200 400 e j150 V.

Wartoci symboliczne prdw, obliczone wg wzorw (7.28b, c):
o
I AB = Y AB U AB 2,828 e j 75 (0,732 + j 2,732) A,
o
I BC = Y BC U BC 2,828 e j135 ( 2 j 2) A,
o
I CA = Y CA U CA 2,828 e j105 ( 0,732 + j 2,732) A.

o
I A = I AB I CA = 1,464 + j 0 1,464 e j 0 A,
o
I B = I BC I AB = 2,732 j 4,732 5,464 e j120 A,

o
I C = I CA I BC = 1,268 + j 4,732 4,899 e j 75 A.

Bilans mocy:
*
*
*
o
= 231 1,464 e j 0 + 231 5,464 e j 0 + 231 4,899 e j 45 2400 + j 800 (VA),
152
Wykad XVII
S odb = U AB I AB + U BC I BC + U CA I CA =
*
= U AB I AB e
j AB
+ U BC I BC e
j BC
+ U CA I CA e
j CA
=
o
= 400 2,828 e j 45 + 400 2,828 e j 45 + 400 2,828 e j 45 =

2400 + j 800 (VA),
P = Rk I k2 =100 2,828 2 + 100 2,828 2 + 100 2,828 2 2400 W,
k

Q = X k I k2 = 100 2,828 2 + 100 2,828 2 + 100 2,828 2 800 var.
k

Uwaga. Zadanie powysze mona rozwiza z powodzeniem na podstawie starannie narysowanego wykresu wskazowego. Procedura postpowania jest nastpujca:
1. Oblicza si wartoci ktw fazowych impedancji gazi, wartoci impedancji gazi i wartoci
skuteczne prdw w gaziach:
AB = 45o , BC = CA = 45 o ;
Z = Z AB = Z BC = Z CA = 100 2 141,4 ,
U
400
I AB = I BC = I CA = =
= 2 2 2,828 A .
Z 100 2
2. Przyjmuje si skale napicia i prdu.
3. Rysuje si trjkt napi: UAB , UBC , UCA .
4. Przy waciwych napiciach i pod odpowiednimi ktami nanosi si wskazy prdw: IAB o 45
przed UAB , IBC o 45 za UBC , ICA o 45 za UCA . Nastpnie dodaje si graficznie wskazy: -ICA do
IAB , -IAB do IBC , -IBC do ICA , otrzymujc prdy w linii (przewodach zasilajcych): IA , IB , IC .
5. Z zalenoci geometrycznych na wykresie wskazowym, okrela si pocztkowe kty fazowe i
wartoci skuteczne prdw (wartociom skutecznym odpowiadaj dugoci wskazw). Mona
tak wyznaczy np. : i.B = 135 o + 15 o = 120 o , I B = 2,828 2 cos15o 5,46 A.
6. Moce wydawane lub pobierane w poszczeglnych fazach oblicza si jako iloczyny dugoci
wskazw napicia i prdu oraz cosinusa (dla mocy czynnej) lub sinusa (dla mocy biernej) kta
midzy tymi wskazami. Trzeba przy tym okreli znak tego kta (jest on dodatni, gdy prd
opnia si wzgldem napicia).
Wniosek. Szkic wykresu wskazowego jest zawsze potrzebny do kontroli wynikw oblicze. Jeli
zwizki geometryczne midzy wskazami s w miar proste, to mona uzyska rozwizanie obwodu
bez stosowania rachunku symbolicznego. Wida to dobrze np. dla innego obwodu (rys. poniej), w
ktrym szuka si wartoci I2 i I3 , przy danych: wartoci I1 = 3 A i zwizku liczbowym X C = R 3 .
L1
I1
I12
L3
I3
U23
C
R
C
Z 23 = Z 31 = 2 R ,
I31
U23
std I 23 = I 31 = 0,5 I12 .
I3
I23
U31
U31
-I12
I2
I2
U12
L2
Oblicza si (z danych):
23 = 31 = 60 o ;
I23
-I23
-I31
I12
I1
I31
U12
Wyznacza si (z wykresu):
I12 = 2 A, I 31 = 1 A,
I 2 = 3 1,73 A,
I 3 = 3 1,73 A.
153
Wykad XVIII. SZCZEGLNE KONFIGURACJE OBWODW TRJFAZOWYCH.

POMIARY MOCY W OBWODACH TRJFAZOWYCH
Symetryczny odbiornik o ukadzie gwiazdowym

W symetrycznym odbiorniku gwiazdowym, zasilanym napiciem symetrycznym (na rys. ukad
oraz wykres dla > 0 ):
L1
Z 1 = Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
wartoci skuteczne napi i prdw U 12 = U 23 = U 31 = U ,

U1 = U 2 = U 3 = U f =
U12
L2
Uf
Z
moce -
3Z
I2
U31
I1 = I 2 = I 3 = I ,
I=
I1
L3
U3
U2
I2
U23
U23
Z
I3
I3
U1
I1
U12
U2
U3
P = 3 U f I cos =
P = 3 U I cos ,
U31
U1
U2
cos ,
Z
Q = 3 U I sin ;
U2
sin ;
Z
U2
S = P 2 + Q 2 = 3U f I =
= 3U I .
Z
Q = 3 U f I sin =
Symetryczny odbiornik o ukadzie trjktowym

W symetrycznym odbiorniku trjktowym, zasilanym napiciem symetrycznym (na rys. ukad
oraz wykres dla > 0 ):
Z 12 = Z 23 = Z 31 = Z = Z e j ;
wartoci skuteczne napi
i prdw -
L1
I 12 = I 23 = I 31
I2
U31
L3
I3
U2
P = 3 U I f cos = 3
cos ,
Z
Q = 3 U I sin ;
U23
I23
I31
I3
U23
Z
I23
3U
I=
;
Z
P = 3 U I cos ,
U12
I1 = I 2 = I 3 = I = 3 I f ,
moce -
-I12
I12
L2
U31
I1
U 12 = U 23 = U 31 = U ;
U
= If =
,
Z
-I23
I2
U12
I31
I12
I1
-I31
U2
Q = 3 U I f sin = 3
sin ;
Z
U2
S = P 2 + Q 2 = 3U I f = 3
= 3U I .
Z
Przeczenie symetrycznego odbiornika z gwiazdy na trjkt, lub odwrotne

W celu zmiany prdu i mocy symetrycznego odbiornika trjfazowego, mona przecza jego elementy fazowe z gwiazdy na trjkt, albo na odwrt. Z zapisanych wyej wzorw dla gwiazdy
3U
U
U2
U2
(indeks ): I =
, S =
, i dla trjkta (indeks ): I =
, S = 3
,
Z
Z
Z
3Z
wynikaj zwizki: I = 3 I , S = 3 S ( oraz P = 3 P ; Q = 3 Q ).
154
Wykad XVIII
Przerwa w fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego czteroprzewodowo

Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku gwiazdowym, zasilanym czteroprzewodowo napiciem symetrycznym (rys. przerwa w fazie 1.; wykres dla > 0 ) :
Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
Z1 = ,
L1
I1
wartoci skuteczne napi i prdw -
U12
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
U1 = U 2 = U 3 = U f =
I1 = 0 ,
I=
Uf
Z
L2
U
3
U31
L3
I2 = I3 = I N = I ,
=
I2
U1
U31
U3
U2
IN
U23
U1
I2
U23
I3
I3
U12
U2
U3
IN
3Z
Po przerwaniu jednej fazy: napicia wszystkich faz oraz prdy faz zdrowych nie ulegaj zmianie,
za prd w przewodzie neutralnym ma warto skuteczn tak sam, jak prdy faz zdrowych.
Przerwa w fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego trjprzewodowo

Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku gwiazdowym, zasilanym trjprzewodowo napiciem symetrycznym (rys. przerwa w fazie 1.; wykres dla > 0 ) :
Z1 = ,
Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
L1
U12
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
3
U1 =
U ,
2
U
U2 = U3 =
;
2
I1
L2
I1 = 0 ;
L3
U
I2 = I3 =
.
2Z
I3
U1
U2
I2
U23
Z
I3
U31
U3
I2
U31
U1
U12
U2
U23
U3
Przed przerwaniem fazy 1. byo: U 1 = U 2 = U 3 =
I1 = I 2 = I 3 =
, a wic po prze3
3Z
rwaniu jednej fazy: napicie skuteczne fazy chorej wzrasta 1,5-krotnie, a napicie oraz prd faz
3
zdrowych malej do
0,866 wartoci wczeniejszych.
2
,
Zwarcie w fazie odbiornika gwiazdowego zasilanego trjprzewodowo

Przy zwartej jednej fazie
w symetrycznym odbiorniku gwiazdowym, zasilanym trjprzewodowo
napiciem symetrycznym
(rys. zwarcie w fazie 1.;
wykres dla > 0 ) :
Z1 = 0 ,
Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
L1
I1
Z
U12
L2
L3
I3
U1
U2
U23
Z
U3
-I1
I3
U31 = U3
I2
U31
U31
I2
U23
U21 = U2
U12
I1
155

U
U
, I1 = 3
.
Z
Z
Po zwarciu jednej fazy symetrycznego odbiornika gwiazdowego, zasilanego trjprzewodowo:
napicia oraz prdy faz zdrowych maj takie same wartoci, jak napicia i prdy fazowe w symetrycznym ukadzie trjktowym, a prd w fazie chorej jak prd liniowy w tym ukadzie.
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
U1 = 0 ,
I2 = I3 =
U2 = U3 = U ;
Przerwa w fazie odbiornika trjktowego

Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku trjktowym, zasilanym napiciem
symetrycznym (rys. przerwa w gazi L1-L2 ; wykres dla > 0 ) :
-I23
Z 12 = 0 ,
L1
Z 23 = Z 31 = Z = Z e j ;
U31
I2 = I23
I1
wartoci skuteczne napi

i prdw -
I31
I3
U12
L2
U 12 = U 23 = U 31 = U ;
I2
U23
U12
I23
U
I12 = 0 , I 23 = I 31 = I f =
,
Z
I1 = I 2 = I f , I 3 = 3 I f .
U31
L3
U23
I3
I31
I1 = -I31
Po przerwaniu gazi L1-L2 symetrycznego odbiornika trjktowego: napicia wszystkich faz

oraz prdy faz zdrowych i prd w przewodzie L3 nie ulegaj zmianie, natomiast prdy w przewodach L1 i L2 (zasilajcych chor ga) malej do wartoci rwnej wartoci prdw fazowych.
Pomiar mocy czynnej odbiornikw trjfazowych

Do pomiaru mocy czynnej, przesyanej lub odbieranej w obwodach trjfazowych, uywa si watomierzy. Poniej podano schematy ukadw pomiarowych i wzory na moce odbiornikw.
Pomiar mocy czynnej odbiornikw niesymetrycznych:
a)
b1)
L1
L1
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
czterozaciskowy
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
P = PW1 + PW2 + PW3
P = PW1 + PW2 + PW3
b2)
c)
L1
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
L1
W1
L2
W2
L3
(ukad Arona)
P = PW1 + PW2 + PW3
P = PW1 + PW2
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
156
Wykad XVIII
Uwaga. Ze wzorw dla odbiornika gwiazdowego zasilanego trjprzewodowo (trzyzaciskowego):

S = U 1 I 1 + U 2 I 2 + U 3 I 3 oraz I 3 = I 1 I 2 , U 13 = U 1 U 3 , U 23 = U 2 U 3 ,
*
otrzymuje si zaleno
S = U 1 I 1 + U 2 I 2 + U 3 ( I 1 I 2 ) = (U 1 U 3 ) I 1 + (U 2 U 3 ) I 2 = U 13 I 1 + U 23 I 2 ,
*
a wic P = Re S = Re(U 13 I 1 ) + Re(U 23 I 2 ) , co odpowiada sumie wskaza watomierzy w uka*
dzie Arona (rys. c): P = PW1 + PW2 . Nie jest przy tym wane, jak w rzeczywistoci poczone s ze
sob elementy odbiornika, albowiem trjfazowy odbiornik o dowolnym ukadzie mona zastpi
rwnowanym odbiornikiem gwiazdowym.
Pomiar mocy czynnej odbiornikw symetrycznych:
d)
e1)
L1
e2)
L1
W1
odbiornik
symetryczny
czterozaciskowy
L2
L3
N
L1
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
W1
L2
L3
L2
L3
RWn
P = 3 PW
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
W1
RWn
P = 3 PW
P = 3 PW
Uwagi. 1. W ukadzie e2 docza si dwie rezystancje RWn o wartociach rwnych rezystancji

cewki napiciowej watomierza W, aby stworzy sztuczny punkt neutralny.
2. Oczywicie, podane wczeniej ukady do pomiaru mocy odbiornikw niesymetrycznych mog
by stosowane w przypadku odbiornikw symetrycznych, ale wtedy uywa si wicej przyrzdw i
dokonuje wicej odczytw.
Pomiar mocy biernej odbiornikw trjfazowych

Do pomiaru mocy biernej, przesyanej lub odbieranej w obwodach trjfazowych, uywa si rwnie
watomierzy. W tym celu, na cewki napiciowe watomierzy podaje si napicia przesunite w fazie
o kt -/2, wzgldem napi podawanych na nie w analogicznym ukadzie do pomiaru mocy czynnej, co wynika ze wzorw: sin = cos( 90 o ) ; = u i ; ( 90 o ) = ( u 90 o ) i .
Niej podano schematy przykadowych ukadw pomiarowych, wykresy wskazowe objaniajce

wybr napi podawanych na watomierze (z przesuniciem w fazie o kt -/2 i 3 -krotnym
zwikszeniem bd zmniejszenie wartoci skutecznej), oraz wzory na moce bierne odbiornikw.
Pomiar mocy biernej odbiornikw niesymetrycznych:
a)
b)
L1
L1
W1
L2
W2
L3
N
w obu ukadach
W3
odbiornik
niesymetryczny
czterozaciskowy
Q = ( PW1 + PW2 + PW3 )
W1
L2
W2
L3
W3
U1
3
(na cewkach napiciowych napicia midzyfazowe)
U23
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
157

c1)
c2)
L1
W1
L2
W2
L3
L1
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
W1
L2
W2
L3
RWn
N
U13
(z ukadu Arona)
w obu ukadach
Q = 3 ( PW1 + PW2 )
U1
U23
U2
(na cewkach napiciowych napicia fazowe)
Uwaga. Cewki napiciowe watomierzy W1 i W2 oraz rezystancja doczona do ukadu c2 musz

mie jednakow rezystancj, rwn RWn (tworz sztuczny punkt neutralny).
Pomiar mocy biernej odbiornikw symetrycznych:
d)
L1
W1
L2
L3
N
e)
L1
odbiornik
symetryczny
czterozaciskowy
W1
L2
L3
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
f)
L1
W1
L2
W2
L3
(ukad Arona)
I3
U3
w obu ukadach
Q = 3 PW
(na cewkach napicia fazowe;

w kadej fazie ta sama moc;
zatem mnonik: 3 3 = 3 )
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
U1
U23
I2
U23
U13
U2
U1
I1
Q = 3 ( PW1 PW2 )
Uwaga. W ukadzie f (ukad Arona z odbiornikiem symetrycznym) mona mierzy jednoczenie

moc czynn i biern. Moliwo pomiaru mocy biernej wynika z nastpujcych zalenoci:
PW1 = U 13 I 1 cos( 30 o ) = U I cos( 30 o ) , PW2 = U 23 I 2 cos( + 30 o ) = U I cos( + 30 o ) ,
PW1 PW2 = 2 U I sin sin(30 o ) = U I sin ,
Q = 3 U I sin .
Oczywicie, otrzymuje si rwnie: PW1 + PW2 = 2 U I cos cos(30 o ) = 3 U I cos = P .
Okrelanie wskaza przyrzdw na podstawie wykresu wskazowego

Wczeniej pokazano, e obwody trjfazowe, ktrych gazie s przyczone bezporednio do przewodw zasilajcych (tzn. s zasilane napiciami liniowymi fazowymi lub midzyfazowymi),
mona rozwizywa z powodzeniem na podstawie starannie narysowanego wykresu wskazowego,
bez stosowania rachunku symbolicznego.
Poniej podano przykady rozwiza obwodw trjfazowych na podstawie wykresw wskazowych.
Chodzi o okrelenie wskaza idealnych przyrzdw pomiarowych, wczonych do obwodu. Amperomierze i woltomierze wskazuj wartoci skuteczne. Wskazania watomierzy s iloczynami wartoci skutecznych napicia i prdu cewek, i wartoci kosinusa kta rwnego rnicy pocztkowych
ktw fazowych napicia i prdu cewek.
158
Wykad XVIII
Przykady. Zostan okrelone wskazania przyrzdw w dwch obwodach zasilanych napiciem

symetrycznym 3230/400 V (obliczenia dla: U f = 231 V i U = 400 V ). Wartoci elementw obwodu: R = 115,5 , X L = X C = 200 .
Do wykresu wskazowego:
a)
UR1
I1
L1
W1
U1
UC1
115,5 2 + 200 2 231 ,

200
arc tg
60 o ,
115,5
200
arc tg
60 o ;
115,5
Z1 = Z 2 = Z 3 = 231 ,
A1
R
U13
I2
L2
W2
UV
C
R
A2
UC2
UR2
I3
L3
A3
R
1 = 2 = 60 o , 3 = 60 o ;
IN
AN
U R1 = U R 2
U C1 = U C 2 = 200 1 = 200 V.
U3
3 I3
I1
I N = I 1 + I 2 + I 3 = 3 1,73 A,
U1
I1+I2
I2
Z wykresu wskazowego:
U13
IN
U2
231
= 1 A;
231
= 115,5 1 = 115,5 V,
I1 = I 2 = I 3 =
UR2
UC1
1
= 115,5 W,
2
3
PW 2 = 400 1
346,4 W,
2
U V = U R 2 = 115,5 V
(z trjkta rwnoramiennego).
PW 1 = 231 1
UR1
UV
UC2
Wyniki: I A1 = I A2 = I A3 = 1 A; I N = 1,73 A; U V = 115,5 V; PW 1 = 115,5 W; PW 2 = 346,4 W.
b)
W1
U1
L2
I23
I1
L1
A1
I12.a
U13
I2
W2
A2
I23
L3
-I23
I3
I2
I1 N
R
I3N
I1 N
U13
IN
1N
I3
A3
AN
U3 -I12
I12.b
IN
I12.a
I3 N
R
U23
I12
U1
I1N
I1 N
U12
I1
I12.b
Oznaczenie prdu na wykresie: I 12 = I 12.a + I 12.b .
I12.a
Do wykresu wskazowego: I12.a = 2 3 A; I 12.b = I 23 = 2 A; I12 = 4 A; I1N = 1 A; I 3 N = 2 A.
Wyniki (z wykresu): IA1 = I 1 = (2 3 ) 2 + (2 1) 2 3,61 A;
IA3 = I 3 = 2 3 3,46 A;
IAN = I N = 2 1 = 1 A;
PW 2 = 400 2 3 0,5 692,8 W.
IA2 = I 2 = 4 2 2 2 = 2 3 3,46 A;
PW 1 = 231 (4 0,5 + 1 0,5) = 577,5 W;
159
ZADANIA
Materia wiczeniowy
160
Waniejsze wzory wykorzystywane w zadaniach

Pojcia i zalenoci
Numery wzorw
Strony
REZYSTANCJE. POJEMNOCI. OBWODY PRDU I STRUMIENIA STAEGO

Prawo Ohma, rezystancja i konduktancja
(1.10c, d, e)
19
Moc prdu elektrycznego
(1.16a)
20
Ukady rezystancyjne rwnowane
(1.18a, b), (1.19a,b), (1.20c, d)
21, 22
Pojemno elektryczna
(2.8a)
31
Ukady pojemnociowe rwnowane
(2.11a), (2.13a), (2.18), (2.19)
33, 34
Energia pola elektrostatycznego
(2.20c)
34
Prawa Kirchhoffa dla prdu staego
(3.6), (3.7a, b)
47
Bilans mocy obwodu prdu staego
(3.8a)
49
rda rzeczywiste prdu staego rwnowane
(3.15a, b), (3.16a, b)
52
Dzielnik napicia i dzielnik prdu staego
(3.26a, b), (3.28a, b)
56
Wspczynniki i macierze incydencji
(4.3a, b), (4.4a, b, c), (4.8a)
64, 66, 67, 68
Rwnanie rwnowagi wzgldem prdw
(4.12a, b, c, d, e)
69, 70
Rwnanie oczkowe
(4.21b, c, d, e, f), (4.22)
77
Rwnanie wzowe
(4.25b, c, d ,e), (4.26)
79
Twierdzenie Thevenina
(4.33a, b), (4.34a, b)
85
Twierdzenie Nortona
(4.40a, b), (4.41a, b)
87
Prawa obwodw magnetycznych
(5.12), (5.13a, b, c, d, e)
98
WIELKOCI ZMIENNE W CZASIE. OBWODY PRDU SINUSOIDALNEGO
Wartoci rednie, skuteczne i wyprostowane
(6.6a, b), (6.10a, b), (6.11a, b)
112, 113
Wspczynniki szczytu i ksztatu
(6.13a, b), (6.14a, b)
113
Przebiegi sinusoidalne prdu i napicia
(6.16a, b), (6.49a, b)
114, 126
Kt przesunicia fazowego
(6.24), (6.35f), (6.39f)
115, 117, 118
Moc czynna i wspczynnik mocy
(6.25), (6.46a)
115, 120
Reaktancje
(6.28b), (6.30b), (6.33), (6.34b)
116, 117
Susceptancje
(6.37b, c), (6.38b)
118
Impedancja
(6.35b, e)
117
Admitancja
(6.39b, e)
118
Prawo Ohma na wartociach skutecznych
(6.35a), (6.39a)
117, 118
Moc czynna, bierna i pozorna
(6.43a, b), (6. 44a, b), (6.45a)
120
Skadowe czynne i bierne napicia lub prdu
(6.43a, b), (6.44a, b)
120
Wartoci symboliczne prdu i napicia
(6.48a, b)
126
Impedancja i admitancja zespolona
(6.54a), (6.55a), (6.56)
127
Prawo Ohma na wartociach symbolicznych
(6.54b), (6.55b)
127
Parametry dwjnikw rwnowanych
(6.56a, b, c, d)
127
Impedancyjne i admitancje zastpcze
(6.57a, b, c), (6.58a, b, c)
127
Moc zespolona i jej skadowe
(6.59), (6.60c), (6.61), (6.62a, b)
128
Zasady sporzdzania bilansu mocy obwodu
(6.61a, b, c)
128
Ukady rwnowane gwiazda trjkt
(7.2), (7.3)
133
Dzielniki napicia i prdu sinusoidalnego
(7.5a, b), (7.6), (7.7a, b), (7.8)
134
Reaktancja wypadkowa cewek sprzonych
(7.17b), (7.18b)
139, 140
Literatura do zada
[Z1], [Z2]
161
Zadania
1. UKADY REZYSTANCJI LINIOWYCH
Zad. 1-1. Wyznacz warto rezystancji zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
a)
b)
c)
A
3S
6S
3 + 6 = 9 ()
3 + 6 + 9 = 18 ()
1 1 1
+ = ()
3 6 2
18
0,5
1 1 1
+ + = 1 ()
2 3 6
d)
A
2S
3S
6S
e)
A
B
6
36
= 2 ()
9
(0,5 S)
1 1 1
+ = (S)
3 6 2
f)
A
(1 S)
1 1 1
+ + = 1 (S)
2 3 6
1S
g)
A
3S
6S
1 + 3 + 6 = 10 (S)
0,1
(10 S)
162
Zad. 1-2. Wyznacz wartoci rezystancji ukadu trjktowego, rwnowanego (ze wzgldu na wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trjkt maj zastosowanie nastpujce wzory rezystancyjne:
R R
R R
R R
R12 = R1 + R2 + 1 2 ,
R23 = R2 + R3 + 2 3 ,
R31 = R3 + R1 + 3 1 .
R3
R1
R2
2+3+
Rozwizanie:
a)
1
23
= 6 (),
6
36
= 18 (),
2
62
6+2+
= 12 ().
3
3+6+
2
6
b)
6
18
22
2+2+
= 6 ()
2
2
2
12
6
6
Zad. 1-3. Wyznacz wartoci rezystancji ukadu gwiazdowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi trjktowemu.
Uwaga. Przy zamianie trjkt-gwiazda maj zastosowanie nastpujce wzory rezystancyjne:
R12 R31
R12 R23
R23 R31
R1 =
,
R2 =
,
R3 =
.
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
a)
39
= 1,5 (),
18
36
69
= 1 (),
= 3 ().
18
18
Rozwizanie:
1,5
6
3
b)
33
= 1 ()
9
3
3
2
1
1
2
163
Zadania
Rozwizania:
a)
3
3
c)
3
B
A 4
A 6,5 B
1
18
A
4
4
B
2
36
A
18
2
36
4
B
1
18
4
B
A 4
A
12
A 1
3
C
d)
A 1
A 1
f)
e)
b)
A
A
6
4
B
164
Rozwizania:
I sposb: zamiana CDE CDE
a)
A
3
C
3
A
1
E
1
3
3
4
A
4
C
3
II sposb: zamiana BDE BDE

A
C
3
3
3
4,5
6
B
III sposb: zamiana BCD BCD

A
3
B
C
3
3
B
3
A
2
6
B
I sposb: zamiana CDE CDE
b)
A
12
6
B
C
9
E
2
18
A
3
D
6
6
A
12
C
9
(II i III sposb do samodzielnego obliczenia)
12
12
B
165
Zadania
2. CZENIE POJEMNOCI LINIOWYCH
Zad. 2-1. Wyznacz warto pojemnoci zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
a)
3 F
b)
A
2 F
6 F
3 F
6 F
1 1 1
+ = (1 F)
3 6 2
2 F
1 1 1
+ + = 1 (1 F)
2 3 6
1 F
3 + 6 = 9 (F)
9 F
1 + 2 + 3 = 6 (F)
6 F
3 F
c)
A
6 F
1 F
d)
2 F
3 F
Zad. 2-2. Wyznacz wartoci pojemnoci ukadu trjktowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trjkt maj zastosowanie nastpujce wzory:
C 2 C3
C3 C1
C1 C 2
C12 =
,
C 23 =
,
C31 =
.
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
36
= 1 (F),
18
93
69
= 3 (F),
= 1,5 (F).
18
18
Rozwizanie:
a)
1
3 F
9 F
6 F
b)
1,5 F
6 F
1 F
3 F
2
1
66
= 2 (F),
18
6 F
6 F
2 F
2 F
2 F
166
Zad. 2-3. Wyznacz wartoci pojemnoci ukadu gwiazdowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi trjktowemu.
Uwaga. Przy zamianie trjkt-gwiazda maj zastosowanie nastpujce wzory:
C C
C C
C C 31
,
C 2 = C12 + C 23 + 12 23 ,
C3 = C 23 + C31 + 23 31 .
C1 = C12 + C 31 + 12
C31
C12
C 23
6+2+
Rozwizanie:
a)
1
62
= 12 (F),
3
63
= 18 (F),
2
3 2
3+ 2+
= 6 (F).
6
6+3+
6 F
2 F
6 F
3 F
3
12 F
18 F
2
1
b)
5+5+
5 F
5 F
55
= 15 (F)
5
5 F
3
15 F
15 F
15 F
Zad. 2-4. Wyznacz warto pojemnoci zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
2 F
a)
A
2 F
4 F
C
3 F
b)
A
6 F
A
12 F B
3 F 2 F
4 F
24 F
C
6 F E
3 F
9 F
2 F
4 F
A 4 F
3 F
3 F
D
B
6 F
1,5 F 3 F
2 F
2 F
12 F B
6 F
2 F
3 F
c)
4 F
A 24 F
C
12F
3 F
6 F
18 F
E
9 F
167
Zadania
Zad. 2-5. aden z kondensatorw w podanym ukadzie nie by naadowany w chwili przyczenia
rda napiciowego. Oblicz wartoci napi na kondensatorach i adunkw kondensatorw.
Uwaga. Formalnie, adunek kondensatora jest dodatni, a znaki adunkw zgromadzonych na jego
okadzinach s zwizane z biegunowoci napicia. Napicia stae strzakuje si na og tak, by ich
wartoci byy dodatnie (wystpoway ze znakiem plus). Znaki adunkw na okadzinach s wic
okrelone przez zwroty strzaek napicia i znak napicia. Gdy napicie zmienia znak, to samo staje
si z adunkami na jego okadzinach. Gdy napicie jest ujemne, to znaki adunkw na okadzinach
s odwrotne, niby to wynikao z jego zwrotu.
Symbole pojemnoci oraz adunkw, wystpujce we wzorach, nie zawsze s opisane na rysunkach.
Z zasady maj one takie same indeksy, jak napicia, wic nie powoduje to niejasnoci.
a)
1 F
2 F
Rozwizanie:
Przy rwnolegym poczeniu kondensatorw, na
kadym z nich jest to samo napicie, a zatem:
+Q1 1 F Q1
U 1 = U 2 = U 3 = U = 12 V;
+Q2 2 F Q2
Q1 = C1 U = 1 12 = 12 C,
+Q3
3 F
3 F
Q3
Q2 = C 2 U = 2 12 = 24 C,
12 V
b)
2 F
U1
Q3 = C 3 U = 3 12 = 36 C.
3 F
6 F
U2
U3
12 V
Rozwizanie skada si z dwch etapw: zwinicia i rozwinicia ukadu. W I etapie oblicza si warto pojemnoci zastpczej ukadu; w II etapie poszukuje si wartoci napi i adunkw.
Obliczenia I etapu zostay ju wykonane w zadaniu 2-1b.
Pojemno zastpcza ukadu ma warto C = 1 F.
12 V
Przy szeregowym poczeniu kondensatorw, adunki kadego z nich s takie same, rwne cakowitemu adunkowi ukadu (tzn. adunkowi kondensatora o pojemnoci zastpczej), a zatem obliczenia
II etapu, stanowice powrt od ukadu zastpczego do ukadu zadanego ( ), przebiegaj nastpujco:
2 F
3 F
6 F
Q = C U = 1 12 = 12 C;
+Q
Q1 = Q2 = Q3 = Q ;
U1 =
Q 12
=
= 6 V,
C1
2
U2 =
Q 12
=
= 4 V,
C2
3
1 F
+Q Q +Q Q +Q Q
U1
U2
12 V
U3 =
Q 12
=
= 2 V.
C3
6
c)
12 V
(I etap: wyznaczenie pojemnoci zastpczej)

4 F
12 V
8 F
U3
4 F
2 F
6 F
12 V
8 F
8 F
2 F
12 V
168
(II etap: obliczenie wartoci adunkw i napi)
4 F
+Q Q
4 F
+Q Q
U1 +Q3
12 V
2 F
U3
U2 Q3 6 F
+Q4
U1
U3
12 V
U2
U4
Q4
+Q
8 F
2 F
+Q Q
(+Q34)
8 F
(Q34)
12 V
+Q
8 F
Obliczenia II etapu przebiegaj nastpujco: Q = C U = 2 12 = 24 C,
U1 =
Q1 = Q2 = (Q34 ) = Q = 24 C,
Q1 24
=
= 6 V,
C1
4
U 3 = U 4 = U U 1 U 2 = 12 6 3 = 3 V
Q3 = C 3 U 3 = 6 3 = 18 C,
Q2 24
=
= 3 V,
C2
8
Q
24
U 3 = U 4 = 34 =
= 3 V,
C 34
8
albo
U2 =
Q4 = C 4 U 4 = 2 3 = 6 C
(sprawdzenie: Q3 + Q4 = Q ).
d)
12 F
12 V
12 F
2 F
12 F
6 F
12 V
12 F
4 F
2 F
12 F
12 F
+Q Q +Q3 Q3
12 F
+Q Q
U3 +Q
4
2 F
6 F
U2
U4
12 V Q2
Q4
U1 +Q2
U1 +Q2 (+Q34)
4 F
U2
2 F
12 V Q2 (Q34)
12 V
Q1 48
=
= 4 V,
C1 12
U 2 = U U 1 = 12 4 = 8 V,
(Q34 ) = Q3 = Q4 = Q Q2 = 48 16 = 32 C,
U3 =
Q3 32
=
2,67 V,
C 3 12
U4 =
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 = U ).
Q4 32
=
5,33 V
C4
6
12 V
6 F
12 F
+Q Q
U1 +Q
U2
4 F
+Q Q
6 F
12 V
12 V Q

U1 =
4 F
Q1 = Q = 48 C,
Q2 = C 2 U 2 = 2 8 = 16 C,
169
Zadania
e)
3 F
3 F 2 F
4 F
2 F
(I etap)
Pojemno zastpcza ukadu zostaa obliczona
w zadaniu 2-4b. Ma ona warto C = 2 F.
2 F
3 F
12 V
3 F
3 F 2 F
U3
U4
(II etap)
2 F
(C34) (C567)
1,5 F 3 F
U5
U6
2 F
4 F
+Q
Q
(+Q)
U1
3 F
2 F
4 F
3 F
U1
U7
+Q
( Q)
12 V
12 V
U2
12 V
U2
Na schemacie ukadu nie umieszczono dla przejrzystoci symboli adunkw kondensatorw.

Zwizek ich z zaznaczonymi napiciami jest oczywisty, wic nie jest to konieczne.
Q1 = Q = 24 C,
Q
24
U1 = 1 =
= 6 V,
U 2 = U U 1 = 12 6 = 6 V,
Q2 = C 2 U 2 = 3 6 = 18 C,
C1
4
(Q3..7 ) = (Q34 ) = (Q567 ) = Q3 = Q4 = Q Q2 = 24 18 = 6 C,
U3 =
Q3 6
= = 2 V,
C3 3
U4 =
Q4 6
= = 2 V,
C4 3
(Q567 ) 6
= = 2 V,
(C 567 ) 3
(Q56 ) = Q5 = Q6 = (Q34 ) Q7 = 6 4 = 2 C,
U7 = U2 U3 U4 = 6 2 2 = 2 V
Q7 = C 7 U 7 = 2 2 = 4 C,
albo
U7 =
Q5 2
Q
2
= = 1 V,
U 6 = 6 = = 1V
C5 2
C6 2
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 + U 5 + U 6 = U ).
U5 =
f)
C1
C3
Dane: C1 = 1 F,
C4
Odpowiedzi: Q1 = 6 C, Q2 = 12 C,
Q3 = 18 C, Q4 = Q5 = Q6 = 6 C,
C2
U
C6
C5
C 3 = C 4 = 3 F,
C 2 = C 5 = C 7 = 2 F,
C 6 = 6 F,
U = 18 V.
Q7 = 12 C;
C7
U 1 = U 2 = U 3 = U 7 = 6 V,
U 4 = 2 V,
(do samodzielnego rozwizania)
U 5 = 3 V,
U 6 = 1 V.
170
Zad. 2-6. Kondensator o pojemnoci C1 = 1 F zosta naadowany do napicia U = 60 V, a nastpnie odczony od rda i poczony jak na rysunku z nienaadowanym kondensatorem o pojemnoci C2 = 2 F. Oblicz warto napicia na tak poczonych kondensatorach oraz warto
energii wytraconej w przewodach podczas adowania C2 z C1 .
Ukad w stanie I
C1
Ukad w stanie II
C1
C1
Q1
+Q1
C2
II
C2
I
+Q2
Q1
+Q1
(+Q 12 )
U12 = U1 = U2
(Q 12 )
Q2
C2
U
+Q2
Q'1 = C1 U ,
Q' 2 = 0
Q2
Q"1 +Q"2 = Q'1 +Q' 2
A. Rozwizanie metod ukadu zastpczego (poczenie rwnolege)

C12
+Q12
C12 = C1 + C 2 = 3 F ,
Q12
U 12 =
U12
Q"12 = Q"1 +Q"2 = C1 U = 60 C ,
Q"12
= 20 V,
C12
U 1 = U 2 = U 12 = 20 V.
B. Rozwizanie metod rwna ukadu (opis formalny)

C1
+Q1
Q1
C2
Q2 +Q2
U1 = U 2
Q"1 +Q"2 = Q'1 +Q' 2
U 1 = U1
U 2 = U2
czyli
(Q1 + Q2)
U1 U 2 = 0
C1 U 1 + C 2 U 2 = C1 U
1 -1 U 1 0
Otrzymane rwnanie liczbowe
= rozwizuje si metod Cramera:
1 2 U 2 60
W =
1 -1
1
= 3 , W1 =
-1
60
= 60 , W2 =
1 60
= 60 ; U 1 =
W1
W
= 20 V, U 2 = 2 = 20 V.
W
W
Energia zgromadzona w polu kondensatora C1 = 1 F przy napiciu U = 60 V wynosi

1
WI = C1 U 2 = 1,8 10 3 J = 1,8 mJ ,
2
za w polu kondensatorw C1 = 1 F i C2 = 2 F przy napiciu U12 = 20 V 1
WII = (C1 + C 2 ) U 122 = 0,6 10 3 J = 0,6 mJ ,
2
std energia wytracona w przewodach podczas adowania C2 z C1 WIII = WI WII = 1,2 mJ .
Uwaga. Wida, e sprawno energetyczna ostatniego procesu wynosi 1 3 . Wiadomo te, e
sprawno penego naadowania kondensatora, np. C1 , ma warto 1 2 . Podczas obu przedstawionych operacji czeniowych tracone jest wic 5 6 energii (sprawno procesu wynosi 1 6 ).
171
Zadania
Zad. 2-7. Dwa kondensatory o znanych pojemnociach zostay doczone do rnych rde i naadowane: C1 = 1 F do napicia U = 10 V, oraz C2 = 3 F do napicia U = 30 V. Nastpnie kondensatory te odczono od rde i poczono ze sob. Oblicz warto napicia na tak poczonych
kondensatorach, w obu moliwych przypadkach zetknicia okadzin z adunkami o znakach:
a) zgodnych, b) przeciwnych.
+Q1
C1
Q1
+Q2
U1
C2
Q2
U2
A. Rozwizania metod ukadu zastpczego (poczenie rwnolege)

a)
C1
C = C1 + C 2 = 4 F ,
Q1a
+Q1a
Qa = Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = C1 U 1 + C 2 U 2 = 100 C ,
(+Qa) Ua = U1a = U2a
Ua =
C2
Q2a
+Q2a
b)
Qa
= 25 V.
C
C1
C = C1 + C 2 = 4 F,
Q1b
+Q1b
Qb = Q1b + Q2b = Q1 Q2 = C1 U 1 C 2 U 2 = 80 C ,
(+Qb) Ub = U1b = U2b
Ub =
C2
Qb
= 20 V.
C
Q2b
+Q2b
B. Rozwizania metod rwna ukadu (opis formalny)

a)
C1
+Q1a
Q1a
U1a = Ua
C2
Q2a +Q2a
U 1a = U 2 a
Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = Qa
U2a = Ua
czyli
(Q1 + Q2)
1 -1 U 1a 0
1 3 U = 100 ,
2a
b)
C1
+Q1b
Q1b
U1b = Ub
C1 U 1a + C 2 U 2 a = Qa
W = 4,
C2
Q2b +Q2b
W1 = 100 , W2 = 100 ;
U 1a = 25 V, U 2 a = 25 V.
U 1b = U 2b
Q1b + Q2b = Q1 Q2 = Qb
U2b = Ub
czyli
(Q1 Q2)
1 -1 U 1b 0
1 3 U = 80 ,
2b
U 1a U 2 a = 0
U 1b U 2b = 0
C1 U 1b + C 2 U 2b = Qb
W = 4,
W1 = 80 , W2 = 80 ;
U 1b = 20 V, U 2b = 20 V.
172
Zad. 2-8. Trzy kondensatory o tej samej wartoci pojemnoci C1 = C2 = C3 = 1 F, naadowane do

rnych wartoci napicia U1 = 10 V, U2 = 15 V, U3 = 20 V, poczono w sposb pokazany na rysunku liniami przerywanymi, gdzie s oznaczone napicia i adunki, jakie wystpuj przed zespoleniem elementw. Oblicz wartoci napicia na kondensatorach poczonych we wskazany sposb
(szukane wielkoci s oznaczone na rysunku z liniami cigymi).
+Q1
C1
Q1
Q2
U1
+Q1
C1
C2
+Q2
+Q3
U2
+Q2
Q1
U 1
C2
Q3
U3
Q2
+Q3
U 2
Q1 = C1 U 1 = 10 C,
C3
C3
Q3
U 3
Q2 = C 2 U 2 = 15 C,
Q3 = C 3 U 3 = 20 C.
A. Rozwizanie metod superpozycji i ukadw zastpczych

Kady z adunkw zgromadzonych na kondensatorach traktuje si jako oddzielne wymuszenie.
Wyznacza si wic i dodaje napicia na kondensatorach, wywoane z osobna istnieniem adunkw
na kadym z kondensatorw.
(1)
+Q1
C1
C2
Q1
C3
U1
+Q1(1)
C1
C23
Q2(1)
Q1(1)
U 1(1)
C2
+Q2(1)
Q3(1)
U 2(1)
C3
+Q3(1)
U 3(1)
C 23 = 0,5 F (poczenie szeregowe C2 i C3),
C z (1) = 1,5 F (poczenie rwnolege C1 i C23 ; odpowiednie znaki adunkw),

U '1(1) =
Q1
20
=
V,
C z (1)
3
Q'1(1) = C1 U '1(1) =
Q' 2 (1) = Q'3(1) = Q1 Q'1(1) =

U ' 2(1) =
Q' 2 (1)
C2
10
V,
3
10
C
3
U ' 3(1) =
albo
Q' 3(1)
C3
20
C,
3
Q' 2 (1) = Q'3(1) = C 23 U '1(1) =
=
10
V.
3
10
C,
3
173
Zadania
(2)
C1
C2
Q2
C3
+Q2
U2
+Q1(2)
C1
C2
Q2(2)
Q1(2)
U 1(2)
+Q2(2)
+Q3(2)
U 2(2)
C3
Q3(2)
U 3(2)
C13 = 0,5 F (poczenie szeregowe C1 i C3),
C z ( 2) = 1,5 F (poczenie rwnolege C2 i C13 ; odpowiednie znaki adunkw),

U ' 2( 2) =
Q2
= 10 V,
C z ( 2)
Q' 2 ( 2 ) = C 2 U ' 2 ( 2 ) = 10 C,
Q'1( 2 ) = Q'3( 2 ) = Q2 Q' 2 ( 2 ) = 5 C

U '1( 2) =
Q'1( 2)
= 5 V,
C1
(3)
U ' 3( 2 ) =
albo
Q ' 3( 2 )
C3
C1
Q'1( 2 ) = Q'3( 2 ) = C13 U ' 2 ( 2 ) = 5 C,
= 5 V.
C2
+Q3
C1
Q2(3)
+Q1(3)
Q3
U3
C12
Q1(3)
C3
U 1(3)
C2
+Q2(3)
+Q3(3)
U 2(3)
C3
Q3(3)
U 3(3)
C12 = 0,5 F (poczenie szeregowe C1 i C2),

C z ( 3) = 1,5 F (poczenie rwnolege C3 i C12 ; odpowiednie znaki adunkw),
U ' 3( 3) =
Q3
40
=
V,
C z ( 3)
3
Q ' 3 ( 3 ) = C 3 U ' 3 ( 3) =
Q'1( 3) = Q' 2( 3) = Q3 Q'3( 3) =

U '1( 3) =
Q'1(3)
C1
Napicia wypadkowe:
20
V,
3
20
C
3
U ' 2 ( 3) =
albo
Q ' 2 ( 3)
C2
40
C,
3
Q'1( 3) = Q' 2 (3) = C12 U '3( 3) =
=
20
C,
3
20
V.
3
U '1 = U '1(1) +U '1( 2 ) +U '1( 3) = 5 V,

U '3 = U '3(1) +U '3( 2) +U '3( 3) = 15 V.
U ' 2 = U ' 2(1) +U ' 2( 2) +U ' 2( 3) = 20 V,
174
B. Rozwizanie metod rwna ukadu

+Q1
C1
Q1
C2
Q2
+Q2
+Q1
C1
U2
(Q1 Q3)
+Q2
Q1
(Q1 Q2)
U 1
Rwnanie napiciowe:
C2
U3
Q2
C3
+Q3
Q3
(Q2 + Q3)
U 2
(Q1 Q3)
Q1 = C1 U 1 = 10 C,
Q3
(Q2 + Q3)
(Q1 Q2)
U1
C3
+Q3
U 3
Q2 = C 2 U 2 = 15 C,
Q3 = C 3 U 3 = 20 C.
U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0 .
Rwnania staoci adunkw:
Q'1 +Q' 2 = Q1 Q2 ;
Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3 ;
Q'1 Q'3 = Q1 Q3 (jedno rwnanie jest liniowo zalene od pozostaych).

Rwnania ukadu (pominito trzecie rwnanie staoci adunkw jako zalene od pozostaych):
U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0
Q'1 Q' 2 = Q1 + Q2
U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0

C1 U '1 C 2 U ' 2 = Q1 + Q2
Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3
C 2 U ' 2 +C 3 U ' 3 = Q2 + Q3
Rwnanie ukadu w postaci liczbowej i jego rozwizanie metod Cramera:
1
1
1
-1
-1
1 U '1 0
0 U ' 2 = 25 ,
1 U ' 3 35
W = 3 ,
W1 = 15 ,
U '1 = 5 V,
W2 = 60 ,
U ' 2 = 20 V,
W3 = 45 ;
U ' 3 = 15 V.
Zad. 2-9. Dwa kondensatory o pojemnociach: C1 = 1 F i C2 = 2 F, naadowano do napicia

U = 12 V ze rda, ktre zostao nastpnie przyczone midzy ujemnie naadowane okadziny w
sposb pokazany na rysunku. Oblicz wartoci napicia na kondensatorach w tym ukadzie.
a)
+Q1
+Q2
C1
C2
Q1
+Q1
C1
A. Rozwizanie metod rwna ukadu:

U1 + U 2 = U ,
Q1
U1
Q2
U
U2
U
+Q2
C2
Q2
Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
oraz Q1 = C1 U , Q2 = C 2 U ,
wic
U1 + U 2 = U ,
C1 U 1 + C 2 U 2 = (C1 + C 2 ) U .
- 1 1 U 1 12
1 2 U = 36 ,
W = 3 ,
W1 = 12 , W2 = 48 ;
U 1 = 4 V, U 2 = 16 V.
175
Zadania
B. Inny sposb rozwizania z zasady superpozycji:
1 F
1 F
12 V
8V
12 V
+Q2
C1
C2
12 V
4V
16 V
2 F
(wstpne naadowanie)
+Q1
4V
12 V
2 F
b)
1 F
2 F
(bez wstpnego naadowania)
Q1
C1
+Q1

U1 U 2 = U ,
Q1
Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
U1
Q2
oraz Q1 = C1 U , Q2 = C 2 U ,
wic
U1 U 2 = U ,
U2
U
+Q2
1 1 U 1 12
1 2 U = 36 ,
C2
Q2
W = 3,
(wynik kocowy)
C1 U 1 + C 2 U 2 = (C1 + C 2 ) U .
W1 = 60 , W2 = 24 ;
U 1 = 20 V, U 2 = 8 V.
B. Inny sposb rozwizania z zasady superpozycji:

1 F
1 F
12 V
8V
12 V
1 F
20 V
12 V
4V
2 F
2 F
(wstpne naadowanie)
(bez wstpnego naadowania)
12 V
8V
2 F
(wynik kocowy)
Zad. 2-10. Po naadowaniu kondensatorw C1 i C2 w ukadzie szeregowym ze rdem U, odczono C1 i doczono z powrotem przeciwnymi okadzinami. Oblicz wartoci napicia na kondensatorach przed t operacj i po niej. Dane: C1 = 1 F, C 2 = 2 F, U = 9 V.
a) stan przed przeczeniem C1
C1
C2
+Q Q +Q Q
(0)
U 1
U 2
C1 C 2
2
= F,
Q = C U = 6 C,
C1 + C 2 3
Q
Q
U '1 =
= 6 V,
U '2 =
= 3 V;
C1
C2
C=
inaczej: U '1 +U ' 2 = U ,
1
1
1 U '1 9
,
=
2 U ' 2 0
W = 3,
W1 = 18 , W2 = 9 ;
C1 U '1 +C 2 U ' 2 = 0 ,
U '1 = 6 V, U ' 2 = 3 V.
176
b) stan po przeczeniu C1
C1
(2Q)
U 1
C2
U "1 +U "2 = U ,
U 2
1
1
C1 U "1 +C1 U "1 = 2Q ,
1 U "1 9
,
=
2 U "2 12
W = 3,
W1 = 6 ,
U "1 = 2 V,
W2 = 21 ;
U "2 = 7 V.
B. Inny sposb rozwizania (z zasady superpozycji):

C1
9V
(0)
6V
C2
C1
3V
4V
(wstpne naadowanie jw.)
(2Q)
C2
C1
4V
(2Q)
C2
2V
9V
(zmiana adunku rwna 2Q ukad rwnolegy C = 3 F,

2Q 2 6
U"=
=
= 4V )
C
3
7V
(wynik kocowy)
Zad. 2-11. Po naadowaniu kondensatorw C1 , C2 i C3 w ukadzie szeregowym ze rdem U,

odczono C1 i doczono z powrotem przeciwnymi okadzinami. Oblicz wartoci napicia na kondensatorach przed t operacj i po niej. Dane: C1 = 4 F, C 2 = 6 F, C 3 = 12 F, U = 12 V.
Rozwizanie:
a) stan przed przeczeniem C1
C1
C2
C3
+Q Q +Q Q +Q Q
(0)
(0)
U 1
U 2
U 3
C = 2 F,
Q = C U = 24 C,
U '1 = 6 V,
U ' 2 = 4 V,
inaczej: U '1 +U ' 2 +U ' 3 = U ,
C1 U '1 +C 2 U ' 2 = 0 ,
W = 144 ,
1 U '1 12
1 1
4 6 0 U ' = 0 ,
2
0 6 12 U ' 3 0
C1
(2Q)
U 1
W1 = 0 ,
C2
(0)
U 2
W2 = 8 144 ,
W1 = 6 144 ,
U '1 = 6 V ,
b) stan po przeczeniu C1
U ' 3 = 2 V;
C 2 U ' 2 +C 3 U ' 3 = 0 ,
W2 = 4 144 ,
U '2 = 4 V ,
W3 = 2 144 ;
U '3 = 2 V .
U "1 +U "2 +U "3 = U ,
C3
C1 U "1 +C 2 U "2 = 2Q ,
U 3
C 2 U " 2 + C 3 U "3 = 0 ,
1 U "1 12
1 1
4 6 0 U " = 48 ,
2
0 6 12 U "3 0
W3 = 4 144 ;
U "1 = 0 V,
U "2 = 8 V,
W = 144 ,
U "3 = 4 V.
177
Zadania
3. NAPICIOWE I PRDOWE RDA PRDU STAEGO
Zad. 3-1. Dane jest rdo napiciowe prdu staego o parametrach: E = 20 V i Rw = 2 . Wyznacz
wartoci parametrw: Ir i Gw , rwnowanego mu (ze wzgldu na wielkoci zaciskowe) rda prdowego. Oblicz wartoci strat mocy w rdach oraz ich sprawnoci w stanie jaowym i w stanie
zwarcia (wartoci graniczne).
I
Rw
Gw
Ir
Rozwizanie:
I r =
PE = Rw I 2 =
E
= 10 A ,
Rw
Rw E 2
E =
( R + R w )2
G w I 2r
PI r = G w U =
2
Gw =
Gw
U I
RI2
R
=
=
=
;
2
E I (R + Rw ) I
R + Rw G + G w
I r
(G + Gw )2
1
= 0,5 S ;
Rw
Rw
U I
G U 2
G
=
=
=
=
;
2
U I r (G + G w ) U
G + G w R + Rw
std
PI r
R
PE E2 ,
= 1 +
Rw
- w stanie jaowym G = 0 ,
PI r
I =0,
I 2r
=
= 200 W,
Gw
- w stanie zwarcia R = 0 , U = 0 ,
I r = 1 E ,
wic
I r =
wic
E = 1 I r ;
PE = Rw I 2 = 0 , E =
G
=0
G + Gw
Gw
=1,
G + Gw
(inaczej: I r = 1 E = 0 );
PI r = G w U 2 = 0 , I r =
Rw
= 1,
R + Rw
E2
R
= 200 W, E =
= 0 (inaczej: E = 1 I r = 0 ).
Rw
R + Rw
Uwaga. Jak wida, sprawnoci rwnowanych rde napiciowego i prdowego osigaj w
stanie jaowym oraz w stanie zwarcia przeciwstawne sobie wartoci graniczne (1 i 0 oraz 0 i 1).
Straty rda prdowego w stanie jaowym s rwne stratom rwnowanego rda napiciowego w
stanie zwarcia (co zreszt wynika z zalenoci na zamian tych rde).
PE =
Zad. 3-2. rda z poprzedniego zadania s obciane rezystancj R o rnych wartociach. Oblicz
wartoci mocy wydawanej przez rda idealne: PE i PI r , mocy P wydawanej przez rda rzeczywiste (pobieranej przez odbiornik R ), strat mocy: PE i PI r , oraz sprawnoci: E i I r przy
rezystancji obcienia R rwnej: 8 ; 4 ; 2 ; 1 ; 0,5 .
Rozwizanie.
Wzory: PE =
E2
,
R + Rw
P=
R
PE ,
R + Rw
PE =
Rw
PE ,
R + Rw
E =
R
,
R + Rw
178
PI r =
I r2
,
G + Gw
P=
Rw
PI r ,
R + Rw
PI r =
R
PI r ,
R + Rw
I r =
Rw
.
R + Rw
Wyniki:
R ()
PE (W)
P (W)
PE (W)
PI r (W)
P (W)
PI r (W)
I r
40
32
0,8
160
32
128
0,2
66,7
44,4
22,2
0,67
133,3
44,4
88,9
0,33
100
50
50
0,5
100
50
50
0,5
133,3
44,4
88,9
0,33
66,7
44,4
22,2
0,67
0,5
160
32
128
0,2
40
32
0,8
Zad. 3-3. Oblicz moc wydawan przez idealne rdo napiciowe E = 3 V oraz moc wydawan
przez ga z tym rdem i rezystancj R = 1 , jeli przy zaoonym generatorowym strzakowaniu wielkoci prd I ma warto: a) 2 A, b) 4 A.
I
Zalenoci waciwe wystpujcym zwrotom prdu i napi:
UR
U = U gen = E U R = E R I ;
U = Ugen
PE = PE gen = E I ;
P = Pgen = U gen I = U I .
Rozwizanie:
a) PE = E I = 6 W ,
b) PE = E I = 12 W ,
U = E RI =1 V ,
U = E R I = 1 V ,
P =U I = 2 W ;
P = U I = 4 W .
Uwaga. Gdy ga generuje ujemn moc (przypadek b), to jest jako cao odbiornikiem. Moc
generowana przez rdo idealne (odpowiadajca strzakowaniu generatorowemu prdu i napicia
w rdle) nie pokrywa w peni mocy wydzielajcej si w rezystancji gazi.
Zad. 3-4. Oblicz moc pobieran przez idealne rdo napiciowe E = 3 V oraz moc pobieran przez
ga z tym rdem i rezystancj R = 1 , jeli przy zaoonym odbiornikowym strzakowaniu
wielkoci prd I ma warto: a) 2 A, b) 4 A.
I
Zalenoci waciwe wystpujcym zwrotom prdu i napi:
UR
U = U odb = E + U R = E + R I ;
U = Uodb
PE = PE odb = E I ;
P = Podb = U odb I = U I .
Rozwizanie:
a) PE = E I = 6 W ,
b) PE = E I = 12 W ,
U = E + RI = 5 V ,
U = E + RI = 7 V ,
P = U I = 10 W ;
P = U I = 28 W .
Uwaga. Gdy E > 0 i I > 0, to rdo idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzakowanie odbiornikowe prdu i napicia w rdle). Moc pobierana przez ga jest sum mocy odbiornikowej rda i mocy wydzielajcej si w rezystancji gazi.
179
Zadania
Zad. 3-5. Oblicz moc wydawan przez idealne rdo prdowe Ir = 3 A oraz moc wydawan przez
ga z tym rdem i konduktancj G = 0,5 S, jeli przy zaoonym generatorowym strzakowaniu wielkoci napicie U ma warto: a) 2 V, b) 10 V.
Ir
I = Igen
Zalenoci waciwe wystpujcym zwrotom prdw i napicia:
I = I gen = I r I G = I r G U ;
IG
PI r = PI r gen = U I r ;
P = Pgen = U I gen = U I .
Rozwizanie:
a) PI r = U I r = 6 W ,
I = I r G U = 2 A ,
b) PI r = U I r = 30 W ,
P =U I = 4 W ;
I = I r G U = 2 A ,
P = U I = 20 W .
Uwaga. Gdy ga generuje ujemn moc (przypadek b), to jest jako cao odbiornikiem. Moc
generowana przez rdo idealne (odpowiadajca strzakowaniu generatorowemu prdu i napicia
w rdle) nie pokrywa w peni mocy wydzielajcej si w konduktancji gazi.
Zad. 3-6. Oblicz moc pobieran przez idealne rdo prdowe Ir = 3 A oraz moc pobieran przez
ga z tym rdem i konduktancj G = 0,5 S, jeli przy zaoonym odbiornikowym strzakowaniu wielkoci napicie U ma warto: a) 2 V, b) 10 V.
Ir
I = Iodb
Zalenoci waciwe wystpujcym zwrotom prdw i napicia:

G
I = I odb = I r + I G = I r + G U ;
IG
PI r = PI r odb = U I r ;
P = Podb = U I odb = U I .
Rozwizanie:
a) PI r = U I r = 6 W ,
I = I r + G U = 4 A ,
b) PI r = U I r = 30 W ,
P =U I =8 W ;
I = I r + G U = 8 A ,
P = U I = 80 W .
Uwaga. Gdy Ir > 0 i U > 0, to rdo idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzakowanie odbiornikowe prdu i napicia w rdle). Moc pobierana przez ga jest sum mocy odbiornikowej
rda i mocy wydzielajcej si w konduktancji gazi.
Zad. 3-7. Dwa rda prdu staego o znanych parametrach s poczone jak na rysunku i obcione cznie prdem I (nie s jednak znane: napicie na odbiorniku U ani jego rezystancja R ). Oblicz
moc pobieran przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez kade ze rde rzeczywistych
(Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2). Dane: E1 = 13 V, E2 = 12 V, Rw1 = 1 , Rw2 = 2 , I = 4 A.
Rozwizanie:
U = E1 Rw1 I 1 = E 2 Rw2 I 2 ,
I
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
wic E1 Rw1 I 1 = E 2 Rw 2 ( I I 1 ) ;
I1 =
E1 E 2 + Rw 2 I
=3 A;
Rw1 + Rw 2
U = E1 Rw1 I 1 = 10 V ;
Pgen 1 = U I 1 = 30 W ,
I 2 = I I1 ,
Pgen 2 = U I 2 = 10 W ,
I 2 = I I1 = 1 A ;
P = U I = 40 W ,
PE1 = E1 I 1 = 39 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 12 W .
180
Zad. 3-8. Dwa rda prdu staego o znanych parametrach, poczone jak na rysunku, obcione
s cznie rezystancj R . Oblicz moc pobieran przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez
kade ze rde rzeczywistych (Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2 albo PI r1, PI r2).
Dane: E1 = 12 V, E2 = 12 V, Rw1 = 6 , Rw2 = 3 , R = 2 .
a)
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
Rozwizanie (metoda ukadu zastpczego):

I
R
I1
2A
I2
4A
2
6A
6 3
3A
1A
2A
3
6V
6
12 V
6V
6V
I1
12 V
I =3 A,
I1 = 1 A ,
P = U I = 18 W ,
Pgen 1 = U I 1 = 6 W ,
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
6V
6V
12 V
6A
1
(1 S)
I2 = 2 A ;
Pgen 2 = U I 2 = 12 W ,
PE1 = E1 I 1 = 12 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 24 W .
Dane: E1 = 14 V, E2 = 10 V, Rw1 = 4 , Rw2 = 4 , R = 2 .
b)
I2
3
6V
12 V
U =6 V;
Odpowied:
P = U I = 18 W ,
Pgen 1 = U I 1 = 12 W ,
Pgen 2 = U I 2 = 6 W ,
PE1 = E1 I 1 = 28 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 10 W .

c)
Dane: Ir1 = 2,5 A, Ir2 = 3,5 A, Rw1 = 6 ,

Rw2 = 3 , R = 2 .
I
I1
I2

Ir1
Rw1
Ir2
U = 6 V ; I = 3 A , I 1 = 1,5 A , I 2 = 1,5 A ;
Rw2
P = U I = 18 W ,
3A
1,5 A
6A
1
(1 S)
1A
1,5 A
6V
3,5 A
Pgen 2 = U I 2 = 9 W ,
2A
2,5 A
3
Pgen 1 = U I 1 = 9 W ,
6V 2
PI r 1 = U I r1 = 15 W ,
PI r 2 = U I r 2 = 21 W .
181
Zadania
d)
Dane: Ir1 = 2,5 A, Ir2 = 3,5 A, Rw1 = 4 , Rw2 = 4 , R = 2 .

Ir1
2,4 A
U1
Rw1
U
Ir2
9,6 V
U2
2,5 A
4,8 V
10 V
Rw2
2,4 A
0,4 V
4
2
9,6 V
3,5 A
14 V
4,8 V
4,4 V
I = 2,4 A ; U = 4,8 V , U 1 = 0,4 V , U 2 = 4,4 V ;

P = U I = 11,52 W ,
Pgen 1 = U 1 I = 0,96 W ,
PI r 1 = U 1 I r1 = 1 W ,
Pgen 2 = U 2 I = 10,56 W ,
PI r 2 = U 2 I r 2 = 15,4 W .
Zad. 3-9. Oblicz wartoci mocy wydawanych przez kade z dwu rde idealnych (PE1 albo PI r1 i
PE2 albo PI r2), wystpujcych w obwodzie pokazanym na rysunku.
a)
I1
10V
5A
3A
I2
16 V
10
=5A,
2
16 10 6
I1 =
= =3A,
2
2
PE1 = 16 3 = 48 W ,
I=
Rozwizanie:
2A
6V
10V
I2 = 5 3 = 2 A ,
16 V
PE 2 = 10 2 = 20 W .
b)
Rozwizanie:
I1
I
I2
12V
3A
6V
3A
12 V
3A
12
=6 A,
2
I 1 = 3 A (rdo),
I=
6A
3A
PI r 1 = 18 3 = 54 W ,
I2 = 6 3 = 3 A ,
18 V
PE 2 = 12 3 = 36 W .
c)
Rozwizanie:
I1
2
3A
I
I2
4A
2
3A
6V
I 2 = 4 A (rdo),
4A
14 V
4A
20 V
I 1 = 3 A (rdo),
7A
3A
I = 3+ 4 = 7 A ,
PI r 1 = 20 3 = 60 W ,
PI r 2 = 14 4 = 56 W.
182
d)
Rozwizanie:
I = 2,5 A (rdo),
2,5 A
2,5 A
I W 2 = 3,5 2,5 = 1 A ,
U1
2,5 A
Iw2
U = 2 2,5 = 5 V ,
1V
5V
1A
3,5 A
U2
e)
I1
3,5 A
PI r 1 = 1 2,5 = 2,5 W ,
4V
PI r 2 = 4 3,5 = 14 W.
1 A
I2
Iw2
U
U = 12 V (rdo),
12
I=
= 6 A,
2
12
I w2 =
=3A,
4
I 2 = 10 3 = 7 A ,
6A
7A
12 V
3A
10 A
U1 = 5 4 = 1 V ,
Rozwizanie:
12 V
U 2 = 4 1 = 4 V ,
10 A
12 V 2
I 1 = 6 7 = 1 A ,
PE1 = 12 (1) = 12 W ,
PI r 2 = 12 10 = 120 W.
Uwaga. rdo napiciowe wystpujce w ostatnim ukadzie jest odbiornikiem aktywnym (PE1 < 0).
Zad. 3-10. Wyznacz tak warto rezystancji R, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc. Oblicz
prd i moc dopasowania oraz sprawno zasilania R w danym ukadzie.
Rozwizanie: Rdop = Rw = 3 (ukad po zamianie rda)
3A
3A
6V
Iw2
4A
I = I dop =
6V
6V
9V
1A
12 V
3
U2
18
=3 A,
6
4A
3V
2
PR = Pdop = Rdop I dop
= 3 3 2 = 27 W ,
9V
3V
PR
27
=
= 0,9 .
PE + PI r 6 3 + 3 4
Uwaga. Sprawno zasilania odbioru przy dopasowaniu do rda zastpczego wynosi zawsze 0,5.
Sprawno zasilania w ukadzie rzeczywistym rni si jednak na og od sprawnoci rda zastpczego, do ktrego dopasowuje si rezystancj odbiorcz, poniewa rwnowano rde nie
dotyczy strat mocy, tylko wielkoci zaciskowych.
Gdyby w powyszym ukadzie przyj prd rdowy rwny 2 A (zamiast 4 A), to zasilanie odbioru w ukadzie rzeczywistym odbywaoby si bez strat (sprawno byaby rwna 1). A to dlatego, e
prd odbioru miaby warto 2 A, tj. tak sam jak prd rdowy, std Iw2 = 0 i U2 = 0, co wyklucza straty. Przy tym, dodatkowo, wystpujce w ukadzie rdo napiciowe jest rdem idealnym.
183
Zadania
4. OBWODY PRDU STAEGO Z JEDNYM RDEM
Zad. 4-1. Oblicz wartoci prdw i napi w danych obwodach nierozgazionych, z jednym rdem rzeczywistym.
a)
1
Rozwizanie:
12
12
I=
=
= 2 A,
1+ 2 + 3 6
U2
U1
12 V
albo
b)
I1
4A
I1
4A
4A
12
U1
U 1 = 4 3 = 12 V
3A
12
4 = 3 A,
4 + 12
4
I2 =
4 =1 A
4 + 12
(dzielnik prdu);
I1 =
I2
6
1A
3
10 = 6 V
2+3
(dzielnik napicia).
U3 =
Rozwizanie:
U2
U4 U3
U1
2
10 = 4 V,
2+3
U2 =
I2
U 3 = 3 2 = 6 V;
U 2 = 2 2 = 4 V,
U3
U 1 = 12 1 2 = 10 V,
I2
2V
12 V 6 V 4 V
albo
{inaczej -
12
U1
16 V
I2 =
U 1 = 12 1 = 12 V
I 1 = 4 1 = 3 A};
albo
U2 =
U 2 = 2 1 = 2 V,
2
12 = 2 V,
2+4+6
U3 =
U 1 = 12 1 = 12 V
U 3 = 4 1 = 4 V,
albo
16
= 1 A;
4 + 12
U 1 = 16 4 1 = 12 V;
U 4 = 6 1 = 6 V,
4
12 = 4 V,
2+4+6
U4 =
6
12 = 6 V
2+4+6
(dzielnik napicia).
Zad. 4-2. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danych obwodach z idealnym rdem napiciowym.
2
a)
Rozwizanie:
6
24 V
7A
4A
24 V
7A
3A 2
4A
24 V
1A
6
3A 4
3A 2
6
4
4 + 3 = 7 A;
2A
6
24
= 4 A,
6
24
= 3 A,
2+2+4
3
3 = 1 A,
6+3
6
3 = 2 A.
6+3
184
1
b)
Rozwizanie:
3
24 V
6A 1
24
= 6 A,
1+1+ 2
2
24 V
1 6 = 6 V;
2A
24 V
1A
3A
6
6A 2
c)
6V
6A 1
6
= 2 A,
3
12
Rozwizanie:
12 A
6
= 1 A,
6
6
=3 A.
2
3 A 12
3
9A 4
12 A
60 V
60
= 12 A;
3+ 2
d)
60 V
4
12 = 3 A,
4 + 12
6
12 = 8 A,
3+6
12 3 = 9 A,
2
12
16 V
e)
1A
3A 2
Odpowied:
1
2
4A 1
4A
16 V
12
16 V
8A 1
16 V
16 V
1A
2A
6
4A 1
4A 1
12
12 8 = 4 A.
12
3A 2
1A
3
16 V
4A 1
4A
Rozwizanie:
1
16 V
60 V
8A
2A 1 1A 1
2A
2
1A
2
1A
2
185
Zadania
f)
2 I2
Rozwizanie:
I3 3
I1
1,2
(R23)
36 V
f )
R23 =
I1
I2 =
36 V
2 I1
f )
I2 3
I1 3
I 2 = 6 A,
Odpowied:
I 1 = 8 A,
36 V
I 2 = 6 A,
I 3 = 3 A.
I 3 = 2 A.

3
g)
A 3
24 V
2A 3
2A
6V
2A
C
3
24 V
1
1
2A 3
C 0
3
4A 4
6V 1
24 V
3
4A 3
2A
24 V
C
3
4A 3 A 2A 3
4A
24 V
B
3
B
3
C
3
24 V
24 V
3
3
36
= 5 A,
6 + 1,2
I 3 = 5 3 = 2 A.
I3
I 1 = 9 A,
36 V
I1 =
3
5 = 3 A,
2+3
2 I2
Odpowied:
I3
23
= 1,2 ;
2+3
2A 4
2A 4
Zad. 4-3. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danych obwodach z idealnym rdem prdowym oraz napicia na tym rdle.
2
a)
Rozwizanie:
6
10 A
6A 2
3
4A
6
6A 2
4A
6
2A
24 V
10 A
10 A
6 4 = 24 V;
4A
6
4
10 = 4 A,
6+4
6
10 = 6 A;
6+4
3
6 = 2 A,
6+3
6
6 = 4 A.
6+3
186
12
b)
9A 4
4
3
12 A
72 V
12 A
4
12 = 3 A,
4 + 12
6
12 = 8 A,
3+6
12 3 = 9 A,
8A
4A
12 8 = 4 A.
Odpowied:
1
16 A
72 V
12 A
(3 + 2 + 1) 12 = 72 V;
c)
3 A 12
Rozwizanie:
8A 1
8A
16 A
4A 1 2A 1
4A
2A
2
32 V
2A
2

Zad. 4-4. Wyznacz wartoci prdw w przewodach zaznaczonych na schemacie obwodu.
Rozwizania:
I2
a)
1
B1
C1
B2
C2
B1 3 A 2
I1
2A 3
C1
B2
I1
6A
I2
1A 6
C2
6A
A1
2
B1
3
C
I1
6
B2
I1
A2
A2
1A 6
I2
I2
1
2
B
3
A3
7A
I 1 = 7 1 = 6 A,
A1
2,8 A 3
B2
I2
c)
I 2 = 3 + 2 = 5 A,
inaczej I 2 = 6 1 = 5 A.
1 B1 4,2 A 2
A1 6 A
7A
b)
I 1 = 6 3 = 3 A,
inaczej I 1 = 2 + 1 = 3 A;
A1
6
6A
I1
A2
I1
A2
I2
4A
6 2A
C
A3
2
I 2 = 6 4,2 = 1,8 A.
6A
4A
2A
I 1 = 4 A,
I 2 = 4 2 = 2 A.
187
Zadania
5. OBWODY ROZGAZIONE PRDU STAEGO
Zad. 5-1. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod przeksztacania sieci (z zamian rde).
a)
Rozwizanie:
2A
4A
12 V
6V
3
3
II =
9 4,5 2
= A;
3 2,25 3
9V
2,25
2,25
10
A,
3
8
= 2+ II = A ;
3
4A
I II
2A
I III
4A
II
2,25
2,25
Ic
3
Id 9
2A
3
5
I II = A ,
3+9
6
3
2
Id =
I III = A ,
3+9
3
3
1
If =
II = A ;
3+9
6
22 = 0 .
2A
3 3
2,5 A 1,5 A
1 A 3 3 0,5 A
3 0,5 A
1,5 A 3
1,5 A
12 V
Ib + I f = 1 A ;
0 3
1A
3
3
0,5 A
0,5 A
Rozwizanie:
2
5
2A
Ib =
4 2,5 = 1,5 A ,
2A
3 9 Ie If
I d I f = 0,5 A ,
7,5 A
2,25
Ia
3
9 I
I b + I d = 1,5 A ,
20 V
4A
9
I II = 2,5 A ,
3+9
9
Ic =
I III = 2 A ,
3+9
9
Ie =
I I = 0,5 A ,
3+9
4A
Ia =
b)
(powrt do obwodu danego)
2,25
2,25
2,25
II
I II = 4 I I =
I III
4,5 V
2,25
I
3
3
2A
4A
4A
10 V
7,5 A
5
2A
6V
188
1,5 A
0,5 A
0,5 A
0,5 A
7,5 4 2 = 1,5 A ;
4A
7,5 A
5
2A
0,5 A
0,5 A
0,5 A
(powrt do obwodu danego)

1
4 + 0,5 = 4,5 A ;
4,5 A
2 + 0,5 = 2,5 A .
2
0,5 A
5
3
7,5 A
20 V
4
2,5 A
10 V
Zad. 5-2. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc zasad superpozycji.
a)
1
I1
Rozwizanie:
2
I2
7,5 A
5
3
20 V
4
I 1 = I 1 '+ I 1 "+ I 1 ' " = 4,5 A
I3
I 2 = I 2 '+ I 2 "+ I 2 ' " = 0,5 A
10 V
I 3 = I 3 '+ I 3 "+ I 3 ' " = 2,5 A
(wyniki czstkowe - rozwizania ukadw ze rdami przyczonymi osobno)

1
I1
I2
I3
I1
5
3
20 V
4
I1 ' =
I2 I3
7,5 A
5
3
10 V
4
10 4
2
= A, I 1 " = I 2 " = A;
7,5 3
3
I 1 ' " = I 2 ' " = I 3 ' " = 2,5 A.
2 I2
I4
I5
5
5
3
I1
I3
12 A
I1 1
18 V
I3
Rozwizanie:
I7
I3"=
I2
4
20 8
4
= A, I 2 ' = I 3 ' = A;
7,5 3
3
b)
6 I6
2 I2
I7
5
I4
4
36 V
I7
I8
4
I6
12 A
I1 1
I8
I4
I5
18 V
2 I2
I5
36 V
I3
I1 1
I7
I1 1
I8
I6
I3
I5
I3
2 I2
I4
4
5
6 I6
I8
189
Zadania
18
18
= 3 A , I 3 ' = I8 ' = I 6 ' =
= 2 A , I 2 ' = I 4 ' = 0 A , I 7 ' = I 1 ' I 3 ' = 5 A
6
9
kolejno: I 1 ' = 3 A, I 2 ' = 0 , I 3 ' = 2 A, I 4 ' = 0 , I 5 ' = 3 A, I 6 ' = 2 A, I 7 ' = 5 A, I 8 ' = 2 A.
I1 ' = I 5 ' =
36
36
= 4 A , I 2"= I 4"=
= 6 A , I 8 " = I 3 " I 2 " = 10 A
9
6
kolejno: I 1 " = 0 , I 2 " = 6 A, I 3 " = 4 A, I 4 " = 6 A, I 5 " = 0 , I 6 " = 4 A, I 7 " = 4 A, I 8 " = 10 A.
I 3"= I 7 "= I 6 "=
I1" = I 5 " = 0 ,
5
1
4
2
12 = 10 A , I 5 ' " =
12 = 2 A , I 2 ' " =
12 = 8 A , I 4 ' " =
12 = 4 A ,
1+ 5
1+ 5
2+4
2+4
6
3
I 3 '" =
12 = 8 A , I 6 ' " =
12 = 4 A (dzielniki prdu);
3+6
3+6
I 7 ' " = I 1 ' " I 3 ' " = 2 A , I 8 ' " = I 3 ' " I 2 ' " = 0
I1 '" =
kolejno: I 1 ' " = 10 A, I 2 ' " = 8 A, I 3 ' " = 8 A, I 4 ' " = 4 A, I 5 ' " = 2 A, I 6 ' " = 4 A, I 7 ' " = 2 A, I 8 ' " = 0 .
Wyniki: I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A
(sumy wartoci prdw gaziowych w ukadach ze rdami przyczonymi osobno).
Zad. 5-3. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, korzystajc z rwna rwnowagi (metoda klasyczna).
3
a)
I1 1
I7
18 V
III
Rozwizanie:
I3
12 A
2
I4
I5
5
II
Graf obwodu z przyjtym dendrytem (konary

narysowane grubymi liniami) oraz oznaczonymi wzami i oczkami -
I2
I8
36 V
0
I6
III
1
I
5
II
6
Liczba gazi g = 8 ; liczba pseudogazi h = 1 .
Liczba wzw w = 6 . Liczba wzw niezalenych m = w 1 = 5 .
Liczba oczek niezalenych n = g m = 3 .
Obrane wzy niezalene: 1, 2, 3, 4, 5 (wze zaleny: 0); oczka niezalene: I, II, III (wrysowano
je te na schemacie obwodu, aby odczyta wartoci rezystancji oraz napi w oczkach).
I

mw1
m g
.
.
.
.
.
Rwnanie rwnowagi wzgldem prdw w postaci skrconej: I = . . . . . .
g1
R
E
l
o
n1
n g
Grne czony macierzy i wektora dotycz wzw (rwna prdowych wg I prawa Kirchhoffa), za
dolne oczek (rwna napiciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Rwnanie macierzowe mona zapisa od razu albo zapisa wczeniej prawa Kirchhoffa dla kolejnych wzw i oczek niezalenych.
190
Otrzymany wzr liczbowy (jednostki odpowiednio: [R..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
1
0
0
0
1
0
1
2
3
4
5
I
II
III
0 I 1 12

0 I 2 12
1 I 3 0

1 I 4 0
.
=
0 I 5 0

0 I 6 18
0 I 7 36

0 I 8 18
Jest to zapis ukadu rwna liniowych z g niewiadomymi (ktrymi s wartoci prdw gaziowych). Rozwizanie uzyskuje si ze wzorw Cramera (oczywicie mona te uy programu komputerowego do rozwizywania ukadw rwna liniowych). Przy 8 niewiadomych obliczenia s
bardzo pracochonne, dlatego zostay wyznaczone wartoci tylko dwch prdw.
Wyznacznik podstawowy:
1
0
0
0
1
0
0
0
W =
= 18 2 .
Wyznaczenie wartoci prdw I1 i I2 :
W1 =
W2 =
12
12
18
36
18
12
12
18
36
18
= 18 2 13 ;
= 18 2 2 ;
I1 =
I2 =
W1
= 13 A ;
W
W2
=2 A.
W
191
Zadania
b)
I3
12 V
1
0
3
0
1
2
3
I
II
III
II
g = 6, h = 0,
6V
3
I4 3
3 I5
3
Rozwizanie:
3 I2
I1
w = 4;
III
n = g m = 3.
III
m = w 1 = 3,
II
3
4
6
I6
0 I1 0

0 I 2 0
1 I 3 0
=
;
0 I 4 12
0 I 5 6

3 I 6 0
W = 27 16 ;
W1 = 27 24 ,
I 1 = 1,5 A ; . . .
Uwaga. Dla przypomnienia regu postpowania i ocenienia nakadu pracy oraz ryzyka popenienia
bdw (zwizanych silnie z liczb zmiennych, tj. ze stopniem wyznacznika), wartoci wyznacznikw (zapisanych wyej oraz innych potrzebnych do wyznaczenia wartoci pozostaych prdw)
naley obliczy samodzielnie.
Zad. 5-4. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod oczkow.
a)
3 I2
I1
I3
12 V
Io 1
3
I4 3
3 I5
3
Io 2
(obwd z zad. 5-3b; graf i oczka jak poprzednio)

2
6V
Io 3
4
3
I6
Rozwizanie:
- rwnanie oczkowe i wyniki oblicze dla zaznaczonych prdw oczkowych
9
3
3
9
3
3 I o1 12
3 I o 2 = 6 ;
9 I o 3 0
W = 27 16 ;
W1 = 27 24 ,
I o1 = 1,5 A ,
W2 = 0 ,
I o2 = 0 ,
W3 = 27 8 ;
I o 3 = 0,5 A ;
- wartoci prdw gaziowych

I 1 = I o1 = 1,5 A ,
I 2 = I o2 = 0 ,
I 4 = I o 2 I o 3 = 0,5 A ,
I 3 = I o1 I o 2 = 1,5 A ,
I 5 = I o1 I o 3 = 1 A ,
I 6 = I o 3 = 0,5 A .
192
b)
I1 2
I2
I4
I5
Io1
Io2
12 V
I3 2
24 V
(graf obwodu)
1
Io3
2
30 V
48 V
1
2
6
36 V
I6
Rozwizanie:
- rwnanie oczkowe i wyniki oblicze dla zaznaczonych prdw oczkowych
2
4
2
W = 48 ;
0 I o1 36
2 I o 2 = 90 ;
4 I o 3 84
5
2
W1 = 48 4 ,
I o1 = 4 A ,
W2 = 48 10 ,
I o 2 = 10 A ,
W3 = 48 16 ;
I o 3 = 16 A ;
- wartoci prdw gaziowych

I 1 = I o1 = 4 A ,
I 2 = I o 2 = 10 A ,
I 4 = I o 2 I o 3 = 26 A ,
I 3 = I o 3 = 16 A ,
I 5 = I o1 I o 2 = 14 A ,
I 6 = I o 2 = 10 A .
Zad. 5-5. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, posugujc si metod oczkow.
Uwaga. W celu ograniczenia liczby dziaa rachunkowych naley obra takie oczka, aby szukany
prd by prdem oczkowym, tzn. gazi z tym prdem powinna odpowiada w grafie ciciwa.
a)
(obwd z zadania 5-4b, z inaczej obranymi oczkami niezalenymi)

1
2
I
2
Io1
12 V
Io3
48 V
1
2
36 V
Io2
24 V
30 V
Rozwizanie:
4
2
0
b)
2
0 I o1 36
2 I o 2 = 30 ;
4 I o 3 84
2
5
2
W = 48 ;
W1 = 48 14 ;
I = I o1 = 14 A .
b)
I
2
Io1
Io2
12 V
6V
I
Io1
18 V
Io2
2
24 V
Rozwizanie:
Rozwizanie:
4 2 I o1 18 W = 12 ; W1 = 60 ;
;
=
2
4 I o 2 6 I = I o1 = 5 A .
4 2 I o1 18 W = 12 ; W1 = 12 ;
2 4 I = 42 ; I = I = 1 A .
o2
o1
193
Zadania
Zad. 5-6. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod wzow. Sporzd bilans mocy obwodu.
a)
Rozwizanie:
2A
Liczba wzw w = 3 .
Liczba wzw niezalenych m = w 1 = 2 .
2S
I2
V1
V2
1S
1S
2A
Potencja w obranym wle odniesienia V0 = 0 .
I3
Macierzowe rwnanie wzowe wzr liczbowy

(jednostki: [G..] = 1 S, [Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V):
3A
I1
W = 5;
2 V1 4
= ;
V0 = 0
W1 = 2 ; W2 = 7 .
3 V2 5
W
W
Wartoci potencjaw: V1 = 1 = 0,4 V ,
V2 = 2 = 1,4 V .
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych wzgldem prdw w konduktancjach gazi):
U 1 = V0 V1 = 0,4 V ,
U 2 = V2 V1 = 1,8 V ,
U 3 = V2 V0 = 1,4 V .
3
2
I 1 = G1 U 1 = 0,4 A ,
Wartoci prdw:
I 2 = G2 U 2 = 3,6 A ,
I 3 = G3 U 3 = 1,4 A .
Bilans mocy:
Pgen = U r .k I r .k = U 1 I r .1 U 2 I r .2 U 3 I r .3 = 0,4 2 + 1,8 2 + 1,4 3 = 8,6 W ,
k
Podb = Gk U k2 = 1 0,4 2 + 2 1,8 2 + 1 1,4 2 = 8,6 W ;
Pgen = Podb .
b)
(12 V)
I1 V 1 3 I2
I3
12 V
3
I4 3
3 I5
V0 = 0
V2
(6 V+V3)
6V
V3
I6
Uwaga. Obwd rozwizano ju w zad. 5-3b i 5-4a.

Teraz zamienia si w myli rzeczywiste rda
napiciowe na rda prdowe. Jeden z wzw
przyjmuje si za wze odniesienia (V0 = 0).
W rwnaniu wzowym wystpi konduktancje
wasne i wzajemne ukadu, zwizane z konduktancjami gazi (odwrotnociami rezystancji gazi),
oraz wydajnoci rde do wzw, zwizane z
prdami rde zastpczych.
Rozwizanie:
1
3
1
3
1
3
1
1
3
V1 6
V = 0 ;
2
V3 2
1
1
3
1
W =
16
;
27
V1 = 7,5 V ;
W1 =
40
;
9
W2 =
V2 = 3 V ;
16
;
9
W3 =
8
;
9
V3 = 1,5 V .
12 7,5
7,5 (1,5 + 6)
7,5 3
1,5 3
= 1,5 A , I 2 =
= 0 , I3 =
= 1,5 A , I 4 =
= 0,5 A ,
3
3
3
3
30
1,5
I5 =
=1 A,
I6 =
= 0,5 A ;
Pgen = U r .k I r .k = 12 1,5 6 0 = 18 W ,
3
3
k
I1 =
Podb = Rk I k2 = 3 (1,5 2 + 0 2 + 1,5 2 + 0,5 2 + 12 + 0,5 2 ) = 18 W ;

k
Pgen = Podb .
194
Zad. 5-7. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc metod wzow.
a)
a)
V1
(0,5 S)
(1 S)
1
(1 S)
6V
V1
3A
2
(0,5 S)
12 V
3A
V0 = 0
V0 = 0
Rozwizanie:
Rozwizanie:
(0,5 + 1) V1 = 0,5 6 + 3 ;
(1 + 0,5) V1 = 1 12 3 ;
I=
V1 = 4 V ;
b)
64
= 1A .
2
60
= 3A .
2
V1
I
2
2
6V
12 V
I=
b)
V1
I
2
V1 = 6 V ;
24 V
18 V
V0 = 0
V0 = 0
Rozwizanie:
Rozwizanie:
(0,5 + 0,5 + 0,5) V1 = 0,5 12 0,5 6 ;
(0,5 + 0,5 + 0,5) V1 = 0,5 24 0,5 18 ;
I=
V1 = 2 V ;
c)
12 2
= 5A .
2
V1 = 2 V ;
V1
2
6V
V2
V3
9A
2
= 1A .
2
Rozwizanie:
I=
V0 = 0
1
6
1
3
1
6
1
2
0
1
3 V 3
1
0 V2 = 9 ;
V 9
1 3
2
d)
I
1
7A
7V
14 V
Odpowied: I = 5 A .
13
;
72
W1 = 0 ;
W =
V1 = 0 ;
I=
60
= 3A.
2
195
Zadania
Zad. 5-8. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc metod oczkow.
Uwaga. Trzeba przenie wystpujce w obwodzie samotne rda prdowe (tworzce pseudogazie), a nastpnie sprowadzi wszystkie gazie do postaci napiciowej, rozwiza przeksztacony obwd i obliczy brakujce prdy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie s poczenia nieistotne, to warto je zlikwidowa przed napisaniem rwnania (prostszy obwd prostsze rwnanie).
6
a)
Rozwizanie:
6
I2
I1
2
3
3
I2
I1
I5
9A
I2
I3
6V
6
I4
I4
9A
I3
I1
Io1
6V
6
9A
6V
3
I5
I3
Io2
6
I4
I5
27 V 54 V
(obwd z zadania 5-7c)

11 2 I o1 21
2 11 I = 60 ;
o2
3
b)
I1 = 3 A ;
I2 = 3 A ;
I3 = 6 A ;
Rozwizanie:
I8
I7
36 V
18 V
I7
I5
12 A
I4
Io1
5
I8
36 V
60 V
72 V
6
0
Io2
48 V
18 V
I o1 = 3 A,
I3
I7
18 V
72 V
36 V
I6
W1 = 108 9 ,
W3 = 108 30 ;
I o 2 = 8 A,
I 1 = 13 A,
I 2 = 2 A,
I 5 ' = 13 A,
I 6 ' = 10 A,
I o 3 = 10 A;
I 3 = 10 A,
I 7 = 3 A,
I 4 ' = 2 A,
I 8 = 8 A;
I 4 = I 4 '+12 = 10 A; I 5 = I 5 '12 = 1 A; I 6 = I 6 '+12 = 2 A.

I8
Io
6
6
6 I o1 78
6 I o 2 = 12 ;
21 I o 3 18 0
W2 = 108 24 ,
likwidacja elementw nieistotnych (czyszczenie obwodu)
(**)
W = 108 3 ,
6 I6
I8
36 V
6 I6
2 I2
Io3
I4
4
12 A
I3
I1 1
I3
12 A
I5
I6
I 5 ' = 6 A ;
2 I2
(obwd z zada 5-2b i 5-3a)
(*)
I o2 = 6 A ;
I 4 ' = 3 A ;
I1 1
I4
4
I o1 = 3 A ;
I5 = 9 6 = 3 A .
2 I2
I5
5
W2 = 702 ;
I3
I1 1
18 V
W1 = 351 ;
I4 = 9 3 = 6 A ;
12 A
I7
W = 117 ;
18 + 60
36 48
= 13 A, I 2 = I 4 ' =
= 2 A,
6
6
**) I o = 10 A, I 3 = 10 A, I 6 ' = I 7 ' = I 8 ' = 10 A, . . .
*) I 1 = I 5 ' =
196
Zad. 5-9. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc metod wzow.
Uwaga. Trzeba przenie rda napiciowe wystpujce w gaziach bezrezystancyjnych, a
nastpnie sprowadzi (mona tylko w myli) wszystkie gazie do postaci prdowej, rozwiza
przeksztacony obwd i obliczy prdy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie wystpuj poczenia
nieistotne, to likwiduje si je przed napisaniem rwnania.
a)
Rozwizanie:
3
12 A
I1 1
I7
2 I2
I5
18 V
36 V
6
5
0
0
3
4
3
3
4
5
4
I5 =
b)
I6
4A
1
2
5
6
I8
9
9
9 13
93
; W1 = ; W2 =
; W3 =
;
54
4
5
5
V1 = 5 V , V2 = 52 V , V3 = 12 V ;
I1 =
Rozwizanie:
I4
I3
3A
4A
I1
V1 3
= ,
V2 1
6 I6
V2
12 V
I2
W = 1,
W1 = 3 ,
30
= 3A,
1
I4 = 4 1 = 3 A .
I1 =
V1
W2 = 3 ;
I2 =
3A
I1
V0 = 0
3
2
1
2
36 V
W =
I2
1
V3
I4
18 5
52 36 12
= 13 A , I 2 =
= 2A,
1
2
12 + 36 18
52 12
= 10 A , I 4 =
= 10 A ,
I3 =
3
4
12 0
I6 =
= 2 A , I 7 = 13 10 = 3 A , I 8 = 10 2 = 8 A .
6
50
= 1A ,
5
I3
36 V
V0 = 0
V1 6
V = 30 ,
2
V3 24
I4 12 V
V2 2 I2
I5
18 V
I7
(obwd z zada 5-2b, 5-3a i 5-8b)
12 A
I1 1 V 1
I8
I3
18 V
I4
6
I3
V1 = 3 V ,
V2 = 3 V ;
3 + 12 3
= 6A,
2
I3 =
30
= 1A ,
3
Zad. 5-10. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc zasad superpozycji
wraz z metodami: oczkow i wzow.
a)
Rozwizanie:
3
I4 12 V
I3
4A
3
I2
2
I1
(obwd z zadania 5-9b)
I4
I4 12 V
3A
I3
3
I2
Io
4A
I3
3
I1
V0 = 0
1 I1
V2
I2
2
V1
3A
197
Zadania
I1 ' = I 2 ' = I 3 ' = I 4 ' = I o = 2 A ,
3
2
1
2
I1 = 2 + 1 = 3 A ,
b)
W2 = 9 ;
1 0
= 1A ,
1
I 4 "= 4 3 = 1 A .
I 2"=
I 3 = 2 + 3 = 1 A ,
12 A
2 I2
6 I6
I8
36 V
I5
Io1
18 V
W = 108 3 ,
W2 = 108 24 ,
I o1 = 1 A,
I o 3 = 2 A;
Io2
36 V
I6
I3
12 A
V 2 2 I2
I5
W3 = 108 6 ;
I o 2 = 8 A,
I1 1 V 1
W1 = 108 3 ,
I8
I4
5
3
I7
2 I2
Io3
I7
6 I o1 18
6 I o 2 = 36 ,
21 I o 3 0
6
6
I3
I1 1
I4
90
= 3A,
3
I3"=
I3
I5
9 1
= 4A,
2
V2 = 9 V ;
I4 = 2 +1 = 3 A .
(obwd z zada 5-2b, 5-3a, 5-8b i 5-9a)

6
0
V1 = 1 V ,
Rozwizanie:
I1 1
I7
W1 = 1 ,
I1" =
I2 = 2 + 4 = 6 A ,
18 V
W = 1,
V1 3
= ,
V2 7
1
2
5
6
I4
6 I6
V3
I8
V0 = 0
I 1 ' = 3 A, I 2 ' = 6 A, I 3 ' = 2 A, I 4 ' = 6 A, I 5 ' = 3 A, I 6 ' = 2 A, I 7 ' = 1 A, I 8 ' = 8 A

(mona uproci obliczenia usuwajc poczenia nieistotne jak w zad. 5-8b, wersja druga).
9
9
96
W =
; W1 = ; W2 = 18 ; W3 =
;
6
0
0
5
4
2
5
5
V1 12
V1 = 10 V , V2 = 40 V , V3 = 24 V ;
3
3
V 2 = 12 ,
0 (10)
40 24
4
4
I1" =
= 10 A , I 2 " =
=8A,
V3 0
1
2
3
5
0
24 0
40 24
4
4
= 8 A , I 4"=
= 4A,
I3"=
3
4
10 0
24 0
I5"=
= 2 A , I 6 " =
= 4 A , I 7 " = 10 8 = 2 A , I 8 " = 8 8 = 0 ;
5
6
I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A.
c)
Odpowied:
I2
I1
2
6V
6
3
I4
I3
9A
I5
I1 = 3 A ,
I2 = 3 A ,
I4 = 6 A ,
I5 = 3 A .
I3 = 6 A ,
(obwd z zada 5-7c i 5-8a

do samodzielnego rozwizania)
198
Zad. 5-11. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Thevenina i metod
wzow.
1
a)
24 V
I
48 V
36 V
30 V
Rw
V1
U0
48 V
12 V
24 V
36 V
30 V
V0 = 0
(obwd z zadania 5-5a)
12 30 36 48
1 1 1
+
;
+ + V1 =
3
2
2
3 2 2
V1 = 9 V ;
9 12 + 30
= 3A ;
U 0 = 12 + 2 3 = 18 V ;
3
18 + 24
Rw = 1 ;
I=
= 14 A.
1+ 2
3
Rw
6V
3
U0
12 V
Rw
Rozwizanie:
Ix =
b)
2
2
Ux
U0
Ix 2
12 V
Rozwizanie:
Rw
3
V1
(obwd z zadania 5-6b)

12 V
12 6
1 1 1
+ ; V1 = 4,5 V ;
+ + V1 =
6 6
6 3 6
3 6V
Iy 3
Ix 3
3
9
V0 = 0
Ix =
4,5 + 12
= 1,25 A ;
6
Iy =
4,5 6
= 0,25 A ; U 0 = 3 1,25 3 0,25 = 3 V,
6
9
Rw
U0
Rw =
3
9 (2 2,25)
= 3 , I =
= 0,5 A.
9 + 2 2,25
3+3
Zad. 5-12. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Thevenina (ukady z
zad. 5-7 i 5.10a).
a)
Rozwizanie:
2
6V
3A
I
U0
3A
3A
U0
6V
U 0 = 1 3 = 3 V ;
Rw = 1 ;
3+6
I=
= 1 A.
1+ 2
Rw
Rw
199
Zadania
a)
b)
1
I
12 V
b)
I
2
3A
6V
12 V
24 V
18 V
10,5 A
2
U0
U0
3A
6V
1,5 A
U0
24 V
18 V
U 0 = 12 1 3 = 9 V ;
U 0 = 2 1,5 = 3 V ;
U 0 = 2 10,5 18 = 3 V ;
Rw = 1 ;
9
I=
= 3A .
1+ 2
Rw = 1 ;
3 + 12
= 5A.
I=
1+ 2
Rw = 1 ;
3
I=
= 1A .
1+ 2
c)
Rozwizania:
3A 1
12 V
Rozwizanie:
6
I
2
U 0 = 6 4,5 3 4,5 = 13,5 V ;
4,5 A
6V
U0
Rw = 4,5 ;
4,5 A
9A
I=
9A
d)
13,5 + 6
= 3A .
4,5 + 2
Rozwizanie:
I
7A
7V
14 V
U0 =
e)
Odpowied:
7A
2
U0
Rw =
2
;
3
12 V
28
+ 14
3
I=
= 5A .
2
+4
3
e)
12 V
1
3A
2
14 V
7V
2
28
14 =
V (dzielnik napicia);
3
3
I
4A
3
4A
3
I = 3 A.
3A
2
Odpowied:
I = 1 A.
U0
200
Zad. 5-13. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Nortona (ukad z
zad. 5.11b).
Rozwizanie:
3
12 V
3
6V
Io 1
12 V
Rw ; Gw
Ia
Iz
6V
Io 2
3
3
Ib 3
I
U0
Uwaga. Warto rezystancji wewntrznej Rw rda zastpczego mona obliczy ze stosunku napicia jaowego U0 i
prdu zwarcia Iz inaczej ni w zadaniu 5.11b. Warto U0
mona te obliczy inaczej, np. stosujc metod oczkow.
W = 72 ;
W1 = 90 ;
9 3 I o1 12
3 9 I = 6 ;
o2
I a = I o1 = 1,25 A ;
2
3
I b = I o 2 = 0,25 A ;
V1 6
= ;
V2 6
2
3
4
3
I z = 1,75 0,75 = 1 A .
W2 = 18 .
3 V1 3
Ic
12 V
V2
U0 = 3 V .
Id
3
3
Iz
V0 = 0
6V
(V2)
8
; W1 = 4 ; W2 = 2 ; V1 = 4,5 V ; V2 = 2,25 V ;
9
2,25 + 12 4,5
2,25
Ic =
= 1,75 A ; I d =
= 0,75 A ;
3
3
U
Rw = 0 = 3 ;
I = 0,5 A .
Iz
W =
Zad. 5-14. Dobierz tak warto rezystancji R, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc. Oblicz
wartoci prdu i mocy dopasowania.
Uwaga. Cz zewntrzn obwodu wzgldem R naley korzystajc z twierdzenia Thevenina
przedstawi jako zastpcze rdo napiciowe i wyznaczy jego parametry.
a)
Rozwizanie:
2
10 V
2A
U0
U 0 = 20 3 2 = 14 V ,
R = Rdop = Rw = 2 ;
U0
= 3,5 A ;
R + Rw
20 V
20 V
20 10 + 8
I0 =
= 2A,
3+ 2+ 4
I=
U0
10 V
R
3
2A
Rw
Rw = 2
6
Rw
3
I0
10 V
8V
U0
P = R I 2 = 24,5 W .
20 V
201
Zadania
6. OBWODY PRDU STAEGO Z GAZI NIELINIOW
Zad. 6-1. Dana jest w postaci tablicy i wykresu zaleno I = fR (E), wyznaczona dowiadczalnie dla rda napiciowego o staej rezystancji wewntrznej Rw = 2 i regulowanym napiciu E,
zasilajcego rezystor nieliniowy. Wyznacz charakterystyk rezystora nieliniowego I = f (U) .
I
Rw
U
(R)
0,6
Obliczenia:
U = E Rw I
(wyniki oblicze
- w tablicy)
0,4
0,2
Dane
E (V)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Obliczone
U (V)
0,000
1,988
3,924
5,802
7,638
9,455
11,274
13,111
14,977
16,876
18,812
I (A)
0,000
0,006
0,038
0,099
0,181
0,273
0,363
0,445
0,512
0,562
0,594
E
0,0
0
10
15
20
0,6
0,4
0,2
U
0,0
0
10
15
20
Zad. 6-2. Rezystancja nieliniowa z poprzedniego zadania jest poczona: a) szeregowo, b) rwnolegle, z rezystancj liniow R1 = 20 (G1 = 0,05 S). Wyznacz charakterystyki wypadkowych rezystancji tych ukadw .
a)
Ia = I2
Ua
R1
U1
b)
U2
(R2)
Obliczenia:
U a = U 2 + R1 I 2
(wyniki oblicze
- w tablicy)
Ib
I1
Ub = U2
R1
Obliczenia:
I b = I 2 + G1 U 2
(R2) (wyniki oblicze
- w tablicy)
I2
Uwaga. Procedurom obliczeniowym odpowiada dodawanie: a) odcitych, b) rzdnych, wykresw

funkcji I = I (U) dla R1 i R2 .
Dane
U2 (V) I2 (A)
0,00
0,000
1,99
0,006
3,92
0,038
5,80
0,099
7,64
0,181
9,45
0,273
11,27
0,363
13,11
0,445
14,98
0,512
16,88
0,562
18,81
0,594
Obliczone
Ua (V) Ib (A)
0,00
0,000
2,11
0,106
4,68
0,234
7,78
0,389
11,26
0,563
14,91
0,745
18,54
0,927
22,00
1,100
25,21
1,261
28,11
1,406
30,70
1,535
1,6
A
1,4
1,2
1
0,8
0,6
2
0,4
a
0,2
U
0
0
10
15
20
202
Zad. 6-3. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I2 = f (U2) jest poczona szeregowo z
rezystancj liniow R1 = 10 i rdem napiciowym o parametrach Rw i E . Wyznacz:
a) warto E, jeli znane s Rw = 1 i I = 0,5 A;
2,5
A I
b) warto Rw , jeli znane s I = 0,6 A i E = 24 V;
2,0
c) warto I, jeli znane s Rw = 1 i E = 24 V.
I1
R1
I2
1,5
I = I1 = I2
1,0
Rw
U = U2
(R2)
0,5
0,0
0
Rozwizania:
a) z wykresu I2 = f (U) jeli I =I2 = 0,5 A , to U = U2 = 15,9 V ,
wic E = U + ( Rw + R1 ) I = 21,4 V ;
10
20 V
15
25
b) z wykresu I2 = f (U) jeli I =I2 = 0,6 A , to U = U2 = 16,9 V ,

E U
R1 = 1,83 ;
wic Rw =
I
E U
c) w punkcie przecicia charakterystyk I2 = f (U) i I 1 =
otrzymuje si I 0,63 A ;
Rw + R1
inaczej (analitycznie) korzystajc z charakterystyki wypadkowej E ( I ) = U + ( Rw + R1 ) I
i stosujc interpolacj liniow dla E = 24 V (przedziay interpolacji oznaczone w tablicy):
U (V)
16
17
18
I (A)
0,51
0,61
0,73
I = 0,61 + (0,73 0,61)
E (V)
21,61
23,71
26,03
24 23,71
0,63 A .
26,03 23,71
Zad. 6-4. W celu stabilizacji prdu w rezystancji Ro = 24,5 zasilanej ze rda napiciowego o
rezystancji wewntrznej Rw = 0,5 i napiciu E , wczono szeregowo do obwodu bareter o znanej
charakterystyce I = f (U). Wyznacz graniczne wartoci prdu przy moliwych zmianach wartoci
napicia E w przedziale midzy 21 i 27 V.
(R)
Rw
1,2
A
1,0
U
Ro
0,8
0,6
f (U )
0,4
I. Rozwizanie metod przecicia

charakterystyk, wynikajce z warunku
E U
I = f (U ) =
.
Rw + Ro
0,2
0,0
0
10
15
20
25
30
203
Zadania
Okrelenie granicznych wartoci prdu w obwodzie wprost z wykresw jest mao dokadne. Lepiej
odczyta wartoci graniczne napicia na bareterze, rwne mniej wicej 10,1 i 15,1 V. Nastpnie,
korzystajc z tablicy wartoci funkcji I = f (U), wyznaczy szukane wartoci przez interpolacj:
U (V)
I (A)
10
0,432
11
0,445
I ' = 0,432 + (0,445 0,432)
12
0,455
13
0,463
14
0,470
15
0,475
16
0,480
10,1 10
15,1 15
0,433 A ; I " = 0,475 + (0,480 0,475)
0,476 A .
11 10
16 15
II. Rozwizanie czysto numeryczne (bez rysowania wykresw), z wykorzystaniem charakterystyki wypadkowej E = U + ( Rw + Ro ) I . Obliczane s warto E dla kolejnych wartoci U i I baretera, a wynik obliczenia konfrontowany z zadan wartoci E .
U (V)
9
10
11
14
15
16
I (A)
0,417
0,432
0,445
0,470
0,475
0,480
E (V)
19,43
20,81
22,11
25,74
26,88
27,99
21 20,81
0,434 A ;
22,11 20,81
27 26,88
I " = 0,475 + (0,480 0,475)
0,476 A .
27,99 26,88
I ' = 0,432 + (0,445 0,432)
Uwaga. Przy obecnych moliwociach obliczeniowych, postpowanie numeryczne jest wyranie

efektywniejsze ni stosowanie metody wykrelnej, tym bardziej e zalenoci nieliniowe s zazwyczaj dane w postaci tablic oraz w jednym i drugim wypadku do ostatecznego wyniku dochodzi si
przez interpolacj.
Zad. 6-5. W celu stabilizacji napicia na rezystancji Ro = 100 zasilanej ze rda napiciowego o
rezystancji wewntrznej Rw = 1 i napiciu E , doczono do obwodu szeregowo rezystancj
Rs = 4 i rwnolegle do Ro warystor o znanej charakterystyce U = f (I). Wyznacz graniczne wartoci napicia na Ro przy moliwych zmianach wartoci napicia E w przedziale midzy 21 i 27 V.
Rs
IE
I
Rw
U
Ro
(R)
Rozwizanie. Najpierw jest wyznaczana, w sposb numeryczny, charakterystyka zastpcza IE (U) ukadu rwnolegego warystora i rezystancji Ro , a nastpnie charakterystyka wypadkowa E (IE) . Do wyniku dochodzi si przez interpolacj.
U
Zalenoci: I E = I +
; E = U + ( Rw + Rs ) I E .
Ro
25
V
20
15
10
I
0
0,0
0,5
1,0
1,5
I (A)
U (V)
IE (A)
E (V)
0,40
0,45
0,50
1,15
1,20
1,25
17,29
17,89
18,36
19,94
19,95
19,96
0,573
0,629
0,684
1,349
1,400
1,450
20,16
21,04
21,78
26,68
26,95
27,21
204
21 20,16
17,86 V ;
21,04 20,16
27 26,95
U " = 19,95 + (19,96 19,95)
19,95 V .
27,21 26,95
U ' = 17,29 + (17,89 17,29)
Zad. 6-6. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I = f (U) jest wczona szeregowo do obwodu zoonego z rezystancji R1 = 40 i napicia rdowego E1 = 24 V. Wyznacz warto prdu
w obwodzie linearyzujc charakterystyk w przedziale spodziewanego rozwizania.
R1
0,8
0,6
(R)
0,4
Rozwizanie:
0,2
R1
U
0,0
0
R2
E1
15
20
U 3,9
; [I] = 1A , [U] = 1V ;
20,4
przedzia linearyzacji 0,1 0,45 A ;
I=
E2 = 3,9 V ;
10
Rwnanie prostej: I =
E2
R2 = 20,4 ;
E1 E 2
24 3,9
=
0,33 A (ley w przedziale linearyzacji).
R1 + R2 40 + 20,4
Zad. 6-7. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie z rezystorem nieliniowym o
znanym wykresie charakterystyki I2 (U2) , symetrycznym wzgldem pocztku ukadu U-I .
3
6V
Rozwizanie: Korzysta si z twierdzenia Thevenina, by przestawi

cz liniow obwodu jako zastpcze rdo napiciowe. Wyznaczenie wartoci parametrw tego rda
nie sprawia kopotu: I 0 = 1 A , wic
63
U 0 = 6 V ; za Rw =
= 2 .
6+3
I2
I1
I3
U2
6
3V
I5
3,5
A
3,0
I4
3A
I2 (U2)
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
0
3
I0
6V
U0
6
3V
3A
Wsprzdne punktu przecicia

I2
Rw
na paszczynie U-I , prostej
U2
przedstawiajcej zaleno
U0
U0 U
f (U ) =
,
Rw
z charakterystyk I2 (U2) , to: I 2 = 1,4 A ; U 2 = 3,2 V
(oczywicie, mona te uzyska ten wynik numerycznie).
3,2 3
3,2 + 6
Inne prdy: I 1 =
0,07 A; I 4 =
1,53 A;
3
6
I 3 = 1,53 3 = 1,47 A; I 5 = 1,53 + 1,4 = 2,93 A.
205
Zadania
7. OBWODY MAGNETOSTATYCZNE (NIELINIOWE)
Zad. 7-1. Dana jest charakterystyka magnesowania Hst = f (B) stali transformatorowej (blach transformatorowych). Wyznacz zastpcze charakterystyki magnesowania rdzeni wykonanych z tej stali,
przy istnieniu szczelin montaowych midzy blachami na drodze strumienia gwnego. Dugo
szczelin, odniesiona do redniej drogi strumienia w rdzeniu, wynosi: a) 0,25 mm/m, b) 0,5 mm/m.
Rozwizanie:
l
l
B
Hst
B
H
Hp
U = H k l k = H st (l l ) + H p l =H st (l l ) +
k
B
l
wzr przeliczeniowy: H = H st +
;
H st
0
l
l H l , gdzie 0 = 4 10 7 H/m ;
a)
= 0,25 10 3 , b)
l
l
= 0,5 10 3 ;
poniej w tablicy i na wykresach zaleno dana Hst = f (B) i zalenoci przeliczone H = f (B).
B
(T)
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
stal
0
30
50
60
80
100
120
145
170
210
270
375
525
800
1250
2250
4500
8000
13100
22500
H (A/m)
rdze 0,25
0
50
90
120
160
199
239
284
329
389
469
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
13455
22872
1,4
rdze 0,5
0
70
130
179
239
299
359
423
488
568
668
812
1002
1317
1806
2846
5134
8672
13810
23245
T
1,2
1,0
stal
0,8
rdze 0,25
rdze 0,5
0,6
0,4
0,2
0,0
0
200
400
Zad. 7-2. Oblicz przepyw = z i potrzebny do wytworzenia indukcji B = 1 T w rdzeniu ferromagnetycznym o przekroju poprzecznym S (jednakowym w jarzmach i kolumnach). rednia droga strumienia w rdzeniu l = 1 m. Charakterystyka magnesowania z poprzedniego zadania, opatrzona symbolem rdze 0,25.
Rozwizanie: B = 1 T H = 469 A/m ;
= U = H l = 469 A .
600
800 1000 1200 1400 A/m
B, H
i
z
l
206
Zad. 7-3. Oblicz przepyw potrzebny do wytworzenia indukcji

B = 1 T w rdzeniu ferromagnetycznym ze szczelin powietrzn. rednia droga strumienia: w rdzeniu l = 100 cm, w szczelinie lp = 4 mm.
Przekrj szczeliny jest rwny przekrojowi rdzenia. Charakterystyka
magnesowania z zadania 7-1, opatrzona symbolem rdze 0,25.
B
Rozwizanie: = H l +
l p = 4691+
B, H
S
lp
1
4 103 3652A .
4 107
Zad. 7-4. Przepyw w magnetowodzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Przekroje szczeliny oraz rdzenia maj warto S = 16 cm2. Oblicz warto strumienia .
B, H
Rozwizanie:
S = S = S p ;
Bp = B ;
= BS ;
= U . + U . p = H l +
R .p
lp
lp .
U . p = U . ,
1,6
0
lp
1,4
1,2
lp = H l ,
Bp =
Bp
0,8
( H l ) = 10 4 (5000 H ) ,
rozwizanie graficzne: B p = B 1,27 T ;
= B S 2,03 10 Wb .
3
0,6
0,4
0,2
0
0
II. Metoda charakterystyki wypadkowej B (U )

B
U = H l +
l ; rozwizanie numeryczne: = U
B, T
H , A/m
U , A
0,9
389
3254
B = 1,2 + (1,3 1,2)
1
469
3652
1,1
594
4095
5000 4584
1,268 T ;
5196 4584
1000
2000
3000
4000
5000 A/m
6000
B.
1,2
764
4584
1,3
1058
5196
= B S 2,03 10 3 Wb .
III. Metoda zera funkcji (iteracyjna)

B
f ( B) = H l
l ;
rozwizanie numeryczne: f ( B) = 0 B .
B, T
H , A/m
f ( B) , A
(R .)
l
1,8
T
U .
I. Metoda przecicia charakterystyk
Bp
U .p
0,9
389
1746,2
B = 1,2 + (1,3 1,2)
1
469
1347,9
1,1
594
904,6
416,3
1,268 T ;
416,3 + 196,0
1,2
764
416,3
1,3
1058
-196,0
= B S 2,03 10 3 Wb .
207
Zadania
Zad. 7-5. Oblicz przepyw potrzebny do wytworzenia indukcji Bp = 0,5 T w szczelinie powietrznej
trzykolumnowego rdzenia ferromagnetycznego. Drogi strumienia magnetycznego: l1 = l2 = 100 cm,
l3 = 50 cm, lp = 4 mm. Przekroje rdzenia i szczeliny na drodze strumienia: S1 = S2 = Sp = 16 cm2,
S3 = 10 cm2. Charakterystyka magnesowania z zadania 7-1, opatrzona symbolem rdze 0,25.
2
l1
2
3
l3
l2 /2
(R .1)
lp
l2 /2
U 1
(R .2)
3 U
2
U 3
(R .3)
U .p
R .p
B, T
H, A/m
B, T
H, A/m
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
160
199
239
284
329
389
469
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
Rozwizanie:
p = 2= B p S p = 0,5 16 10 4 = 0,8 10 3 Wb ;
U 3 = U 2 + U . p = H 2 l2 +
H3 =
U 3
l3
Bp
l p = 199 1 +
1790,5
= 3581 A/m
0,5
B p = B2 = 0,5 T
H 2 = 199 A/m ;
0,5
4 10 3 1790,5 A ;
7
4 10
B3 = 1,5 + (1,6 1,5)
3581 2548
1,5455 T ;
4817 2548
3 = B3 S 3 = 1,5455 10 10 4 = 1,5455 10 3 Wb ; 1 = 2 + 3 = 2,346 10 3 Wb ;

B1 =
1
S1
2,346 10 3
1,466 T
16 10 4
U 1 = H 1 l1 = 2200,8 1 = 2200,8 A ;
H 1 = 1528 + (2548 1528)
1,466 1,4
2200,8 A/m ;
1,5 1,4
1 = U 1 + U 3 = 2200,8 + 1790,5 3991 A .
Zad. 7-6. Przepyw 1 w ukadzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Oblicz warto indukcji
w szczelinie Bp .
Rozwizanie metod charakterystyki wypadkowej Bp(1 ):
- procedura obliczeniowa (jak w poprzednim zadaniu)
p = 2= B p S p ;
H3 =
B1 =
U 3
1
S1
H3 B3 ;
l3
;
Bp H2 ;
B1 H1 ;
U 3 = U 2 + U . p = H 2 l2 +
Bp
lp ;
1 = 2 + 3 = 2 + B3 S 3 ;
1 = U 1 + U 3 = H 1 l1 + U 3 ;
- obliczenie Bp przez interpolacj dla = 5000 A .

Bp (T)
0,5
0,6
p (mWb) H2 (A/m) U3 (A) H3 (A/m)

0,80
0,96
199
239
1790,5
2148,9
3581
4298
B p = 0,5 + (0,6 0,5)
B3 (T)
1,5455
1,5771
1 (mWb)
2,346
2,537
B1 (T)
1,466
1,586
5000 3991
0,538 T .
6641 3991
H1 (A/m)
2200,8
4492,4
1 (A)
3991
6641
208
Zad. 7-7. Na rodkowej kolumnie rdzenia z poprzedniego zadania (l1 = l2 = 100 cm, l3 = 50 cm,
lp = 4 mm, S1 = S2 = Sp = 16 cm2, S3 = 10 cm2, rdze 0,25) umieszczono uzwojenie wytwarzajce
przepyw 3 . Jaka powinna by jego warto, aby indukcja w szczelinie Bp bya rwna 1 T?
2
1
l1
2
3
l2 /2
U 1
lp
l2 /2
l3
3 U
U 2
U .p
U 3
B, T
H, A/m
B, T
H, A/m
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
160
199
239
284
329
389
469
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
Rozwizanie:
p = 2= B p S p = 1 16 10 4 = 1,6 10 3 Wb ;
U = U 2 + U . p = H 2 l2 +
Bp
1
4 10 3 3652 A ;
4 10 7
U 1 1348
H1 =
=
= 1348 A/m ;
l1
1
1348 1058
1,362 T ;
1528 1058
1= B1 S1 = 1,362 16 10 4 = 2,179 10 3 Wb ;
3 = 1 2 = (2,179 1,6) 10 = 0,579 10 Wb ;

3
H 3 = 199 + (239 199)
H 2 = 469 A/m ;
l p = 469 1 +
U 1 = 1 U = 5000 3652 = 1348 A ;

B1 = 1,3 + (1,4 1,3)
B p = B2 = 1 T
0,579 10 3
B3 =
=
= 0,579 T ;
S3
10 10 4
0,579 0,5
230 A/m ;
0,6 0,5
3 = U U 3 = U H 3 l 3 = 3652 230 0,5 = 3537 A .

Zad. 7-8. Oblicz wartoci przepyww 1 i 3 ukadzie jw., przy ktrych: Bp = 1 T i 3 = 0 .
Rozwizanie:
3 = 0 H3 = 0 U 3 = 0 3 = U = H 2 l 2 +
Bp
l p = 3652 A ;
1 = 2 , S1 = S2 B1 = B2 = 1 T H1 = 469 A/m
1 = U + H 1 l1 = 3652 + 469 1 = 4121 A .

Zad. 7-9. Oblicz wartoci przepyww 1 i 3 ukadzie jw., przy ktrych: Bp = 1 T i 1 = 3 .
Rozwizanie:
U = H 2 l2 +
B1 =
B3 =
1
S1
3
S3
Bp
l p = 3652 A ;
2 = p = 1,6 10 3 Wb ; 1 = 3 =
2
2
= 0,8 10 3 Wb ;
0,8 10 3
= 0,5 T H1 = 199 A/m ; 1 = U + H 1 l1 = 3652 + 199 1 = 3851 A ;
16 10 4
0,8 10 3
= 0,8 T H3 = 329 A/m ; 3 = U H 3 l 3 = 3652 + 329 0,5 3817 A .
10 10 4
209
Zadania
8. PARAMETRY OKRESOWYCH PRZEBIEGW PRDU I NAPICIA
Zad. 8-1. Dane s wykresy funkcji okresowych, przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub
napicia. Oblicz wartoci rednie, wartoci skuteczne i wartoci wyprostowane oraz wartoci
wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
a)
Rozwizanie:
i ( x) = 8 x dla 0 < x <
i (t ) = i ( x) dx = 1
x=t/T
0
1/4
1/2
I=
-2
I = i dx = 1
0
b)
A
1
1
+ 2 = 1,5 A ;
2
2
k sz .i =
i max
I
i max = 2 A ;
1
1
2 = 0,5 A ;
2
2
1/ 4
dx = 2 8 2 x 2 dx + 2 2
0
1
1
;
4
= 1,5 1,225 ;
1
8
=
1,633 A ;
2
3
k k .i =
I
4
=
1,089 .
I 3 1,5
Odpowied:
i (t ) = I = 1,5 A ;
2
k sz .i 1,85 ;
I=
14
2,160 A ;
3
k k .i 1,44 .
x=t/T
0
c)
V
1/4
1/2
Odpowied:
200
u (t ) = 50 V ;
x=t/T
0
-100
k sz .u 1,265 ;
1/2
U 158,1 V ;
U = 150 V ;
k k .u 1,054 .
d)
V
100
Rozwizanie:
1
100
u (t ) = U =
100 sin x dx =
31,8 V ;
2 0
100sin x
x = t
U=
1
1
100 2 sin 2 x dx = 100
= 50 V ;
2 0
2 2
k sz .u = 2 ;
k k .u =
1,571 .
210
Zad. 8-2. Dane s wykresy funkcji okresowych przemiennych, przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub napicia. Oblicz wartoci skuteczne i wartoci wyprostowane oraz wartoci wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
a)
A
Rozwizanie:
0,5-xm
0
(1) 0 < x < x m : i ( x) =
1
x=t/T
0
xm
0,5
(2) x m < x < 0,5 : 0 < x' < 0,5 x m , i ( x' ) =
I = 0,5 A ;
-1
I=
x
;
xm
x'
;
0,5 x m
i max = 1 A ;
0 , 5 xm
xm 1 2
1
1
2
2 2 x dx +
(
x
'
)
dx
'
0,577 A ;
=
2
3
(0,5 xm )
0
0 x m
k sz .i = 3 1,732 ;
k k .i =
2
3
1,155 .
Uwaga. Jak wida, parametr x m [0, 0,5] nie ma wpywu na wartoci I , I oraz ksz.i i kk.i .
b)
Rozwizanie:
i ( x) = 3x dla 0 < x <

x=t/T
1/3
2/3
1/ 3
I = 2 3 2 x 2 dx + 12
-1
I=
k sz .i =
c)
V
3
5
1
5
=
0,745 A ;
3
3
1 2
1 2
+ 1 = = 0,667 A ;
2 3
3 3
1,342 ;
k k .i =
5
1,118 .
2
Odpowied:
200
x=t/T
0
-100
1
;
3
1/4
1/2
U 122,5 V ;
U = 100 V ;
k sz .u 1,633 ;
k k .u 1,225 .
Zad. 8-3. Dane s wykresy funkcji okresowych antysymetrycznych (przemiennych symetrycznych), przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub napicia. Oblicz wartoci skuteczne i wartoci rednie pokresowe (identyczne z wyprostowanymi) oraz wartoci wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
211
Zadania
a)
Rozwizanie:
1
x=t/T
0
1/4 1/2
1/ 4
I = 4 4 2 x 2 dx =
I r = 0,5 A ;
-1
b)
1
;
4
i ( x) = 4 x dla 0 < x <
0,577 A ;
k sz .i = 3 1,732 ;
Odpowied:
I 0,577 A ;
I r = 0,5 A ;
k sz .i 1,732 ;
k k .i 1,155 .
x=t/T
0
k k .i =
1/2
-1
c)
A
Odpowied:
1
x=t/T
0
1/6 1/3
1/2
I 0,745 A ;
I r = 0,667 A ;
k sz .i 1,342 ;
k k .i 1,118 .
-1
d)
Odpowied:
100
x=t/T
1/2
U = 100 V ;
k sz .u = 1 ;
U r = 100 V ;
k k .u = 1 .
-100
e)
V
100
Odpowied:
50
0 1/6 1/3 1/2
-50
-100
x=t/T
1
U 70,7 V ;
k sz .u = 1,414 ;
U r 66,7 V ;
k k .u = 1,061 .
2
3
1,155 .
212
f)
V
Rozwizanie:
< /2
100
100sin x
U=
2
2
2
2
100 sin x dx + 100 sin =
0
2
x = t
0
/2
U r
= 100
2 1 cos 2 x
dx + sin 2 =
2
0
2
= 100
1
sin 2
+ ( 2 ) sin 2 ;
2
2
= 100 sin x dx + 100 sin = 100

0
k sz .u =
100 sin
;
U
k k .u =
Wyniki dla = 60 = /3 :
1 cos + 2 sin ;
U
.
U r
U 66,7 V ;
U r 60,7 V ;
k sz .u = 1,30 ;
k k .u = 1,10 .
g)
V
100
Rozwizanie:
<
100sin x
x = t
/2
1 1 cos 2 x
U=
100 sin x dx = 100
dx =

2
1
= 100
U r =
1 sin 2
+
;
2 2
4
100 sin x dx = 100 (1 + cos )

k sz .u =
h)
V
U r 47,7 V ;
x = t
/2
U
.
U r
k sz .u = 1,58 ;
k k .u = 1,33 .
Wzory oglne:
100sin x
U = 100
0
k k .u =
Odpowied.
< /2
100
U 63,4 V ;
100
;
U
k sz .u =
1 sin 2
+
;
2
2
100
;
U
k k .u =
200
cos ;
U
.
U r
U r 31,8 V ;
U r =
k sz .u = 1,81 ;
U 55,2 V ;
k k .u = 1,73 .
213
Zadania
Zad. 8-4. W indukcyjnoci L lub pojemnoci C wywoany jest przepyw prdu o znanym przebiegu
w przedziale czasu t 0. Oblicz wartoci skuteczne prdu i napicia danego dwjnika.
a)
A
1
u
t
0
L = 10 mH,
i (0) = 0
4 ms
-1
przebieg prdu w postaci wzoru liczbowego

0 t 1
i (t ) = (t 2)
t 4
1 t 3 ,
3t 4
[t] = 1 ms, [i] = 1 A .
Rozwizanie:
-
warto skuteczna prdu (obliczona dla okresu, uwzgldniwszy symetri wykresu)

1
I=
dt =
przebieg napicia wg zalenoci u = L
di
, w postaci wzoru liczbowego
dt
0 t 1
10
u (t ) = 10
10
1 3
1 0,577 A ;
3
1 t 3 ,
3t 4
[t] = 1 ms, [u] = 1 V ;
przebieg napicia w postaci wykresu i warto skuteczna napicia

V
10
t
0
mA
1
U = 10 V .
4 ms
-10
b)
C
0
C = 10 F ,
-1
u (0) = 0
t
4 ms
i (t ) = 1
1
0 t 1
1 t 3 ,
3t 4
[t] = 1 ms, [i] = 1 mA .
214
Rozwizanie:
-
warto skuteczna prdu I = 1 mA ;
1
przebieg napicia wg zalenoci u (t ) = u (t 0 ) + i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
Ct
0,1 t
u (t ) = 0,1 [1 (t 1)]
0,1 [1 + (t 3)]
0 t 1
1 t 3 ,
3t 4
[t] = 1 ms, [u] = 1 V ;

V
0,1
t
0
0,12 t 2 dt = 0,1
U=
4 ms
1 3
1 0,0577 V =
3
= 57,7 mV .
-0,1
i
c)
mA
1
C
0
C = 10 F ,
1
i (t ) =
1
t
ms
0t 2
2t 4
[t] = 1 ms, [i] = 1 mA .
-1
u (0) = 0
Rozwizanie:
-
warto skuteczna prdu I = 1 mA ;
przebieg napicia wg zalenoci u (t ) = u (t 0 ) +
1
i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
C t
0
0,1 t
u (t ) =
0,1 [2 (t 2)]
-
0t2
2t4
[t] = 1 ms, [u] = 1 V ;
V
0,2
u
2
U=
0,1
inaczej (za pomoc skadowych: staej i zmiennej)

t
1
1 3
0,12 t 2 dt = 0,1
2 0,115 V ,
2
6
0
ms
U=
0,1 + 0,1
2
t
0
1
dt = 0,1 1 + 13 0,115 V.
3
Uwaga. Dwa ostatnie przykady ilustruj wpyw pocztkowej chwili zadania prdu na wystpienie
skadowej staej napicia i na jego warto skuteczn. Obliczanie wartoci skutecznej przebiegu
mona uproci wyznaczajc warto redni oraz warto skuteczn skadowej zmiennej.
215
Zadania
d)
mA
10
C
0
C = 1 F ,
u (0) = 0
t
4 ms
10 t
i (t ) = 10 (t 2)
10 (t 4)
0 t 1
[t] = 1 ms,
[i] = 1 mA .
1 t 3 ,
3t 4
-10
Rozwizanie:
1
I=
warto skuteczna prdu
10
1 3
1 5,77 mA ;
3
t dt = 10
2 2
0
t
przebieg napicia wg zalenoci u (t ) = u (t 0 ) +
1
i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
C t
0
(t t x )dt = 2 [(t t x )
(t0 t x ) 2 ] , std u (t ) = u (t 0 ) 5 [(t t x ) 2 (t 0 t x ) 2 ] ,
t0
gdzie tx punkt zerowy aktualnego fragmentu przebiegu prdowego )
5t2
u (t ) = 10 5 (t 2) 2
2
5 (t 4)
V
0 t 1
1 t 3 ,
[t] = 1 ms, [u] = 1 V ,
3t 4

4
U=
1
u 2 dt =
4 0
5
=
2
10
5
t
0
mA
10
dt + [2 (t 2) ] dt + (t 4) 2 dt 6,19 V,
1
inaczej (za pomoc skadowych: staej i zmiennej)

1
5 2 + (5 5 t 2 ) 2 dt = 5 1 + (1 2t 2 + t 4 )dt 6,19 V.
Odpowied:
C
0
C = 1 F ,
2 2
ms
U=
e)
u (0) = 0
-10
t
4 ms
I 5,77 mA ,
U 3,65 V .
216
Zad. 8-5. Na indukcyjno L lub pojemno C podane jest napicie o znanym przebiegu w przedziale czasu t 0. Oblicz wartoci skuteczne napicia i prdu danego dwjnika.
a)
V u
20
C
0
C = 100 F, u (0) = 0
t
4 ms
20 t
u (t ) = 20 (t 2)
20 (t 4)
0 t 1
[t] = 1 ms,
[u] = 1 V .
1 t 3 ,
3t 4
-20
Rozwizanie:
1
U=
warto skuteczna napicia
20
t dt = 20
2 2
przebieg prdu wg zalenoci i = C
du
, w postaci wzoru liczbowego oraz wykresu
dt
1 t 3 ,
3t 4
t
0
[t] = 1 ms, [i] = 1 A ;

b)
A
2
0 t 1
i (t ) = 2
2
1 3
1 11,5 V ;
3
4 ms
-2
warto skuteczna prdu I = 2 A .

i
V
10
Odpowied:
L
0
-10
L = 100 mH ,
t
ms
U = 10 V ,
I 0,115 A .
t
1
Uwaga: i (t ) = i (t 0 ) + u (t ) dt .
Lt
i (0) = 0
c)
V
10
Odpowied:
L
0
t
ms
-10
L = 10 mH ,
d)
V
10
L
-10
L = 1 mH ,
i (0) = 0
Odpowied:
t
I 0,577 A
(uwaga - jw.).
i (0) = 0
U = 10 V ,
4 ms
U 5,77 V ,
I 6,19 mA
(uwaga - jw.).
217
Zadania
9. DWJNIKI PRDU SINUSOIDALNEGO
Zad. 9-1. Dane s: warto elementu R, L lub C i przebieg czasowy (wzr liczbowy) wystpujcego na nim napicia sinusoidalnego
u (t ) = 100 2 sin( t 30) , [u] = 1 V,
f = 50 Hz
-1
( = 2 f 314 s ). Wyznacz przebieg czasowy prdu. Narysuj wykres wskazowy dwjnika.
a)
R = 50
Wykres wskazowy:
-30
U
Obliczenia:
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 , Z = 50 ,
U
I = = 2 A, i = u = 30 ;
Z
- rachunek symboliczny
= 0,
U = 100 e j 30 (V), Z = 50 = 50 e j 0 (),

U
I = = 2 e j 30 (A);
Z
i (t ) = 2 2 sin( t 30) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
b)
i
L = 92 mH
U = 100 V,
Wykres wskazowy:
-30
I
-120
Obliczenia:
- metoda klasyczna
u = 30 ,
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 28,9 , Z 28,9 , = 90 ,
U
I = 3,46 A, i = u = 120 ;
Z
U = 100 e j 30 (V), Z j 28,9 = 28,9 e j 90 (),

U
I = 3,46 e j120 (A);
Z
i (t ) 3,46 2 sin( t 120) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
c)
i
C = 36,8 F
u
Obliczenia:
- metoda klasyczna
U = 100 V,
XC =
u = 30 ,
1
86,5 ,
C
= 2f = 100 (s-1),
Z 86,5 ,
= 90 ,
U
1,16 A, i = u = 60 ;
Z
I=
Wykres wskazowy:
I
60
-30
U
U = 100 e j 30 (V), Z j86,5 = 86,5 e j 90 (),

U
I = 1,16 e j 60 (A);
Z
i (t ) 1,16 2 sin( t + 60) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
218
Zad. 9-2. Dane s wartoci elementw: R = 50 , L = 92 mH, C = 36,8 F, tworzcych rne

warianty dwjnika R, X (ukadu szeregowego wybranych elementw), oraz przebieg czasowy
(wzr liczbowy) wystpujcego na nim napicia
u (t ) = 100 2 sin( t 30) , [u] = 1 V,
f = 50 Hz . Wyznacz przebiegi czasowe prdu dwjnikw. Narysuj wykresy wskazowe.
a)
Rozwizanie:
i
uR
uL
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
R = 50 ,
X L = L 28,9 ,
Z = R 2 + X 2 57,8 ,
I=
UL
U
1,73 A,
Z
X = XL,
= arc tg
X
30 ,
R
i = u 60 ;
-30
-60
= 2f = 100 (s-1),
UR
30
I
U
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 57,8 e j 30 (),
U
1,73 e j 60 (A);
Z
i (t ) 1,73 2 sin( t 60) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

b)
Rozwizanie:
i
uR
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
uC
R = 50 ,
XC =
1
86,5 ,
C
Z = R 2 + X 2 100 ,
I
I=
30
-60
-30
U
1 A,
Z
= 2f = 100 (s-1),
X = XC ,
= arc tg
X
60 ,
R
i = u 30 ;
U
UC
UR
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 100 e j 60 (),
U
1 e j 30 (A);
Z
i (t ) 2 sin( t + 30) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
219
Zadania
c)
Rozwizanie:
i
uR
uL
uC
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
R = 50 ,
= 2f = 100 (s-1),
X L 28,9 ,
X C 86,5 ,
X = X L X C 57,6 ,
I
-49
X
49,0 ,
R
i = u 19 ;
= arc tg
19
-30
U
Z = R 2 + X 2 76,3 ,
I=
U
1,31 A,
Z
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
UR
UC
UL
I=
Z = Z e j 76,3 e j 49 (),
U
1,31 e j19 (A);
Z
i (t ) 1,31 2 sin( t + 19) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

d)
R=0
Rozwizanie:
i
uL
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
uC
X L 28,9 ,
= 2f = 100 (s-1),
X C 86,5 ,
X = X L X C 57,6 ,
Z = X 57,6 ,
U
1,74 A,
Z
i = u = 60 ;
= 90 ,
I
60
-30
I=
U = 100 e j 30 (V),
U
UL
UC
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 57,6 e j 90 (),
U
1,74 e j 60 (A);
Z
i (t ) 1,74 2 sin( t + 60) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

Zad. 9-3. Dane s wartoci elementw: R = 50 , L = 92 mH, C = 36,8 F, tworzcych rne
warianty dwjnika G, B (ukadu gazi rwnolegych), oraz przebieg czasowy (wzr liczbowy) wystpujcego na nim napicia u (t ) = 100 2 sin( t 30) , [u] = 1 V, f = 50 Hz . Wyznacz przebiegi czasowe prdu dwjnikw. Narysuj wykresy wskazowe.
220
a)
Rozwizanie:
i
iR
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
iC
u
R
G=
1
= 0,02 S,
R
= 2f = 100 (s-1),
BC = C 0,0116 S,
B = BC ,
= arc tg
B
30 ,
G
Y = G 2 + B 2 0,0231 S,
I = Y U 2,31 A,
IC
I
i = u 0 ;
-30
U = 100 e j 30 (V),
IR
Y, - jw.,
Y = Y e j 0,0231 e j 30 (S),
I = Y U 2,31 e j 0 = 2,31 (A);

i (t ) 2,31 2 sin t , [i] = 1 A, f = 50 Hz ;
i
b)
Rozwizanie:
i1
i2
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
= 2f = 100 (s-1),
X 1 = X L = L 28,9 ,
X
Z1 = R12 + X 12 57,8 , 1 = arc tg 1 30 ,
R1
R
X
G1 = 12 0,015 S, B1 = 21 0,0087 S;
Z1
Z1
1
inaczej: Y1 =
0,0173 S, G1 = Y1 cos 1 0,015 S,
Z1
B1 = Y1 sin 1 0,0087 (S); B2 = BC = C 0,0116 S,
R1 = R = 50 ,
I2
-10,9
I
U
I1
Y = G 2 + B 2 0,0153 S,
G = G1 0,015 S, B = B1 + B2 0,0029 S,
B
= arc tg 10,9 , I = Y U 1,53 A, i = u 19,1 ;
G
U = 100 e j 30 (V);
Z1, 1, B2 - jw.;
Y 2 = jB2 0,0116 e j 90 = j 0,0116 S,
I = Y U 1,53 e j19,1 (A);
Y1 =
1 j1
e
0,0173 e j 30 0,015 j 0,0087 (S),
Z1
Y = Y 1 + Y 2 0,015 + j 0,0029 0,0153 e j10,9 (S),
I 1 = Y 1 U 1,73 e j 60 (A),
I 2 = Y 2 U 1,16 e j 60 (A);
i (t ) 1,53 2 sin( t 19,1) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

Uwaga. Ze wzgldu na prostsze procedury obliczeniowe korzystniej jest posugiwa si rachunkiem symbolicznym. Trudno w zasadzie oby si bez niego w wypadku struktur bardziej zoonych. Kolejne ukady bd rozwizywane ju tylko t metod.
221
Zadania
c)
Rozwizanie:
i
i1
R
X 1 = X L = L 28,9 ,
1
X2 = X L XC = L
57,6 ,
C
X
Z1 = R12 + X 12 57,8 , 1 = arc tg 1 30 ,
R1
X
Z 2 = R22 + X 22 76,3 , 2 = arc tg 2 49,0 ,
R2
1 j1
Y1 =
e
0,0173 e j 30 0,015 j 0,0087 (S),
Z1
1 j 2
Y2 =
e
0,0131 e j 49,0 0,0086 + j 0,0099 (S),
Z2
R1 = R2 = R = 50 ,
i2
R
L
C
I2
I
Y = Y 1 + Y 2 0,0236 + j 0,0012 0,0236 e j 2,9 (S),
I1
I = Y U 2,36 e j 27,1 (A);

do wykresu:
I 1 = Y 1 U 1,73 e j 60 (A),
I 2 = Y 2 U 1,31 e j19 (A);
i (t ) 2,36 2 sin( t 27,1) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
d)
Odpowied:
i1
i2
i (t ) = 2 2 sin( t 30) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

I2
I
U
I1
e)
Odpowied:
i
i1
u
I2
i2
i (t ) 2,61 2 sin( t 109,1) ,

[i] = 1 A, f = 50 Hz .
R
U
C
I1
222
Zad. 9-4. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika R, X (ukad szeregowy)
oraz przebieg czasowy wystpujcego na nim napicia u. Oblicz wartoci skuteczne i fazy pocztkowe oraz zapisz przebiegi czasowe napi u1 i u2 .
R1
XL
R2
u1
XC
R1 = 1 ,
u2
X L = 2 ,
R 2 = 3 ,
XC = 5
u (t ) = 20 2 sin( t 45) , [u] = 1 V
Rozwizanie - na postawie wzorw dla dzielnika napicia:
U1 =
Z1
U ,
Z
U2 =
Z2
U .
Z
Obliczenia: U = 20 e j 45 (V);
Z 1 = 1 + j 2 2,24 e j 63 (), Z 2 = 3 j 5 5,83 e j 59 (), Z = 4 j 3 5 e j 37 ();

2,24
5,83
U1
20 e j ( 63+37 45) 9,0 e j 55 (V), U 2
20 e j ( 59+3745) 23,3 e j 67 (V).
5
5
Wyniki: U 1 9,0 V; u1 55 ; u1 (t ) 9,0 2 sin( t + 55) , [u1] = 1 V;
U 2 23,3 V;
u 2 67 ; u 2 (t ) 23,3 2 sin( t 67) , [u1] = 1 V.
oraz przebieg czasowy napicia u1 wystpujcego na parze elementw. Oblicz warto skuteczn i
faz pocztkow oraz zapisz przebieg czasowy napicia u (na dwjniku).
R1
XL
R2
u1
XC
R1 = R2 = 10 3 ,
u2
X L = 10 ,
X C = 30
u1 (t ) = 100 2 cos t , [u1] = 1 V
Rozwizanie - na postawie wzoru dla dzielnika napicia U 1 =

Obliczenia: u1 (t ) = 100 2 cos t = 100 2 sin( t + 90) ,
Z1
U , std
Z
U=
Z
U 1 .
Z1
U 1 = 100 e j 90 (V);
Z 1 = 10 3 + j10 = 20 e j 30 (), Z = 20 3 j 20 = 40 e j 30 ();

40
U=
100 e j ( 3030+90) = 200 e j 30 (V).
20
Wyniki: U = 200 V; u 30 ; u (t ) = 200 2 sin( t + 30) , [u] = 1 V.
oraz wskazanie woltomierza V1 : R1 = 20 ,
R2 = X C = 10 , U 1 = 10 V. Okrel wskazanie
woltomierza V (woltomierze nie pobieraj mocy i wskazuj wartoci skuteczne napi).
R1
R2
V1
u1
V
u
XC
Rozwizanie - na postawie wzoru dla dzielnika

Z
napicia U 1 = 1 U ,
Z
Z
Z
std U =
U 1 i U =
U1 .
Z1
Z1
223
Zadania
Obliczenia:
Z = 30 2 + 10 2 31,6 ,
Z1 = R1 = 20 ;
U 15,8 V.
Wynik:
oraz wskazanie woltomierza V2 :
R1 = X L = 20 , X C = 10 , U 1 = 10 V.
Okrel wskazanie woltomierza V.
Odpowied:
31,6
10 = 15,8 V.
20
R1
XL
XC
V2
V
U 22,4 V.
Zad. 9-8. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika G, B (ukad rwnolegy)
oraz przebieg czasowy prdu cakowitego i. Oblicz wartoci skuteczne i fazy pocztkowe oraz zapisz przebiegi czasowe prdw i1 i i2 .
i
i1
i2
R1
R2
XL
XC
R1 = 30 ,
X L = 40 ,
R2 = 40 ,
X C = 30
i (t ) = 3 2 sin( t + 30) , [i] = 1 A

Rozwizanie - na postawie wzorw dla dzielnika prdu:
Y
Z2
Y
Z1
I1 = 1 I =
I ,
I2 = 2 I =
I .
Y
Z1 + Z 2
Y
Z1 + Z 2
Obliczenia: I = 3 e j 30 (A);
Z 1 = 30 + j 40 50 e j 53 (), Z 2 = 40 j 30 50 e j 37 (), Z 1 + Z 2 = 70 + j10 70,7 e j 8 ();
50
50
I1
3 e j ( 378+30) 2,12 e j15 (A), I 2
3 e j (538+30) 2,12 e j 75 (A);
70,7
70,7
1
1
albo Y 1 =
0,02 e j 53 0,012 j 0,016 (S), Y 2 =
0,02 e j 37 0,016 + j 0,012 (S),
Z1
Z2
Y = Y 1 + Y 2 0,028 j 0,004 0,0283 e j 8 (S);
0,02
0,02
I1
3 e j ( 53+8+30) 2,12 e j15 (A), I 2
3 e j (37 +8+30) 2,12 e j 75 (A).
0,0283
0,0283
Wyniki:
I1 2,12 A;
u1 15 ; i1 (t ) 2,12 2 sin( t 15) , [i1] = 1 A;
I 2 2,12 A;
u 2 75 ; i2 (t ) 2,12 2 sin( t + 75) , [i2] = 1 A.
Zad. 9-9. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw

dwjnika G, B (ukad rwnolegy) oraz wskazanie amperomierza A1 : R1 = 20 , R2 = X C = 10 , I 1 = 2 A.
Okrel wskazanie amperomierza A.
i
i1
A1
R2
Rozwizanie - na postawie wzoru dla dzielnika prdu:
Z1 + Z 2
Z2
Z +Z2
I1 =
I , std I = 1
I1 i I =
I1 .
Z1 + Z 2
Z2
Z2
Odpowied:
I 4,5 A.
R1
XC
224
Zad. 9-9. W danym ukadzie wskazania wszystkich trzech woltomierzy s takie same. Okrel warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
Rozwizanie na podstawie wykresu wskazowego (za. i = 0 , tj. I = I rzeczywisty):
I
R
L
C
2 = 90
V2
V1
U1
U2
U1
U2
1 > 0
= 30
(wskazy napi tworz trjkt rwnoboczny).
Rozwizanie na podstawie zalenoci analitycznych:

U 1 = U 2 = U , I 1 = I 2 = I , wic Z1 = Z 2 = Z czyli
R 2 + X L2 = X C = R 2 + ( X L X C ) 2 ,
R 2 + X L2 = X C2
tzn.
, std R = 3 X L , X C = 2 X L ,
R 2 + X L2 = R 2 + X L2 2 X L X C + X C2
X XC
1
= arc tg L
= arc tg
= 30 .
R
3
Zad. 9-10. W danym ukadzie wskazania wszystkich trzech amperomierzy s takie same. Okrel
warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
Rozwizanie na podstawie wykresu wskazowego (za. u = 0 ,
I
A
I1
I2
tj. U = U rzeczywisty):
1 > 0
A2
A1
I2
I1
U
R
C
L
2 = 90
= 30
(wskazy prdw tworz trjkt rwnoboczny).
Zad. 9-11. W danym ukadzie zachodz nastpujce zalenoci midzy wskazaniami amperomierzy: I 1 = I 2 , I = 3 I1 . Okrel warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
Rozwizanie na podstawie wykresu wskazowego (za. u = 0 ,
I
A
I1
I2
A1
tj. U = U rzeczywisty):
U
A2
1 > 0
I2
R1
I1
R2
L
= 30
(wskazy prdw tworz trjkt rwnoramienny o rwnym

stosunku dugoci podstawy i ramion).
225
Zadania
10. OBWODY JEDNOFAZOWE
Zad. 10-1. Cewk R, L zasilono napiciem sinusoidalnym u(t). Oblicz warto skuteczn prdu w
cewce oraz wartoci pobieranych przez ni mocy: czynnej, biernej i pozornej. Narysuj wykres
wskazowy prdu i napi oraz wykresy trjktowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 , L = 0,1 H; u (t ) = 100 2 sin t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I
UL
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 31,4 ,
Z = R 2 + X L2 59,0 ,
I=
U
1,69 A;
Z
S = U I 169 VA,
Z = Z e j 59 e j 32,1 (),
inaczej:
= arc tg
P = U I cos 143 W,
I=
XL
32,1 ;
R
Q = U I sin 90 var;
U
1,69 e j 32,1 (A);
Z
S = U I 100 1,69 e j ( 0+32,1) = 169 (cos 32,1 + j sin 32,1) 143 + j 90 (VA),
*
S 169 VA,
P 143 W,
S = Z I 2 169 VA,
jeszcze inaczej:
Q 90 var;
P = R I 2 143 W,
Q = X I 2 90 var
(sprawdzenie: S = P 2 + Q 2 169 VA).

Wykresy:
UL
UR
Z
jXL
jQ
Zad. 10-2. Cewk R, L z poprzedniego zadania poczono szeregowo z kondensatorem C. Obwd

zasilono tym samym napiciem sinusoidalnym u(t). Oblicz warto skuteczn prdu w obwodzie,
wartoci skuteczne napi na cewce i kondensatorze oraz wartoci mocy: czynnej, biernej i pozornej, pobieranych przez dwjnik i przez jego elementy. Narysuj wykres wskazowy prdu i napi
oraz wykresy trjktowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 , L = 0,1 H, C = 40 F; u (t ) = 100 2 sin t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I
R
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
UL
U1
U2
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 31,4 ,
XC =
1
79,6 ,
C
Z 1 = 50 + j 31,4 59,0 e j 32,1 (),

Z 2 = j 79,6 = 79,6 e j 90 (),
X = X L X C 48,2 ,
I 1,44 A;
Z = 50 j 48,2 69,4 e j 43,9 ();
U 1 = Z1 I 85,0 V,
U 2 = Z 2 I 114,6 V;
I=
U
1,44 e j 43,9 (A);
Z
226
S = Z I 2 144 VA,
Q = X I 2 100 var;
P = R I 2 104 W,
S1 = Z1 I 2 122 VA,
P1 = R I 2 104 W,
Q1 = X L I 2 65 var;
S 2 = Z 2 I 2 165 VA, P2 = 0 , Q2 = X C I 2 165 var

(sprawdzenie: P = P1 + P2 104 W, Q = Q1 + Q2 100 var).
Wykresy:
Z1
S1
jX1
UR
U1
jQ1
UL
jX
Z2 =jX2
S2=jQ2
U2
P
jQ
Zad. 10-3. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemno C ma tak warto, e wystpuje rezonans napi. Oblicz warto C, warto skuteczn prdu w obwodzie, wartoci skuteczne napi na
cewce i kondensatorze oraz wartoci mocy: czynnej, biernej i pozornej, pobieranych przez dwjnik
i przez jego elementy. Narysuj wykres wskazowy prdu i napi oraz wykresy trjktowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 , L = 0,1 H, u (t ) = 100 2 sin t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I
R
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
X = X L X C = 0 czyli X C = X L ,
1
XC =
, X L = L 31,4 ,
C
1
C=
101,4 10 6 F = 101,4 F;
XL
UL
U1
= 2f = 100 (s-1);
U2
Z 1 = 50 + j 31,4 59,0 e j 32,1 (), Z 2 = j 31,4 = 31,4 e j 90 (), Z = R = 50 = 50 e j 0 ();

U
I = = 2 e j 0 (A), I = 2 A; U 1 = Z1 I 118,0 V, U 2 = Z 2 I 62,8 V;
Z
S = P = R I 2 = 200 W,
Q = 0;
S1 = Z1 I 2 236 VA,
P1 = R I 2 = 200 W,
S 2 = Z 2 I 2 126 VA,
P2 = 0 ,
Q1 = X L I 2 126 var;
Q2 = X C I 2 126 var.
Wykresy:
I
UR
U
UL
U1
U2
S1
Z1
jQ1
jX1
Z=R
S2=jQ2
Z2 = jX2
S=P
227
Zadania
Zad. 10-4. Cewk R, L i kondensator C z poprzedniego zadania poczono rwnolegle i zasilono

tym samym napiciem U. Oblicz wartoci symboliczne prdw I1, I2 i I oraz wartoci mocy zespolonych S1, S2 i S . Narysuj wykres wskazowy napicia i prdw oraz wykresy trjktowe: admitancji i mocy.
Dane:
I
U = U = 100 V,
I1
Z 1 = 50 + j 31,4 59,0 e j 32,1 (),
I2
Z 2 = j 31,4 = 31,4 e j 90 ().
Obliczenia:
1
1 j 32,1
Y1 =
e
16,9 10 3 e j 32,1 (14,3 j 9,0) 10 3 S,
Z 1 59
1
1
Y2 =
=
e j 90 31,8 10 3 e j 90 = j 31,8 10 3 S,
Z 2 31,4
Y = Y 1 + Y 2 (14,3 + j 22,8) 10 3 26,9 10 3 e j 57,9 S;

I 1 = Y 1 U 1,69 e j 32,1 (1,43 j 0,9) A,
I 2 = Y 2 U 3,18 e j 90 = j 3,18 A,
I = Y U 2,69 e j 57,9 (1,43 + j 2,28) A (sprawdzenie: I = I 1 + I 2 (1,43 + j 2,28) A );

S 1 = U I 1 169 e j 32,1 (143 + j 90) VA,
S 2 = U I 2 318 e j 90 = j 318 VA,
S = U I 269 e j 57,9 (143 j 228) VA
(sprawdzenie: S = S 1 + S 2 (143 j 228) VA ).
Wykresy:
S1
Y
1 jQ1
Y2=jB2
I2
jB
P=P1
jQ
G=G1
1
I1
S2=jQ2
jB1
Y1
Zad. 10-5. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemno C ma tak warto, e wystpuje rezonans prdw. Oblicz warto C, wartoci skuteczne prdw w obwodzie: I1, I2 i I , oraz wartoci
mocy: P, Q1 i Q2 . Narysuj wykres wskazowy napicia i prdw oraz wykresy trjktowe: admitancji i mocy.
I1
U
I
I2
I1
R
C
G1
I2
B1
B2
B2 = B1 ,
B2 = C ,
std
C=
B1
(B = B1 +B2 = 0)
, gdzie = 2f = 100 (s-1).
G1
228
Y 1 16,9 10 3 e j 32,1 (14,3 j 9,0) 10 3 S .
U = U = 100 V,
Dane:
B1 9,0 10 3 S,
Obliczenia:
B2 9,0 10
C=
B1
28,7 10 6 F = 28,7 F;
Y 2 = jB2 j 9,0 10 3 = 9,0 10 3 e j 90 (S);
S,
B = 0 , Y = G = G1 14,3 10 3 S, Y 14,3 10 3 S;
I = Y U 1,43 A, I 1 = Y1 U 1,69 A, I 2 = Y2 U 0,9 A;
P = G U 2 143 W,
Q1 = B1 U 2 90 var,
I 1 = Y 1 U 1,69 e j 32,1 A,
do wykresu:
Q2 = B2 U 2 90 var;
I 2 = Y 2 U 0,9 e j 90 (A),
S 1 = U I 1 169 e j 32,1 (143 + j 90) VA,

*
I = Y U 1,43 A,
S 2 = U I 2 90 e j 90 = j 90 VA,
*
S = U I 143 VA.
*
Wykresy:
S1
Y=G
I2
Y2
Y1
I1
jQ1
S2 = jQ2
S=P
Zad. 10-6. Odbiornik jednofazowy zasilany napiciem o wartoci skutecznej U, pobiera moc czynn P i moc biern Q . Oblicz warto skuteczn prdu I oraz wartoci: wspczynnika mocy cos ,
impedancji Z i admitancji Y , tego odbiornika. Wyznacz wartoci parametrw odbiornika R, X
(przedstawionego jako dwjnik szeregowy) oraz skadowych napicia: czynnej Ucz i biernej Ub.
Podobnie wartoci parametrw G, B (przedstawionego jako ukad gazi rwnolegych) oraz skadowych prdu: czynnej Icz i biernej Ib.
I
Dane: U = 50 V,
P, Q
Z,
(Y, )
P = 400 W,
Q = 300 var.
Rozwizanie:
P 2 + Q 2 500
S
I= =
=
= 10 A,
50
U
U
U
I
Z = = 5 , Y = = 0,2 S ;
I
U
cos =
I
UR
UX
P
Q
= 4 , X = 2 = 3 ,
2
I
I
P
U cz = R I = = 40 V,
I
Q
U b = X I = = 30 V;
I
R=
IG
IB
P
Q
= 0,16 S, B = 2 = 0,12 S,
2
U
U
P
I cz = G U = = 8 A,
U
Q
I b = B U = = 6 A.
U
G=
P
= 0,8 ;
S
229
Zadania
Zad. 10-7. Do odbiornika jednofazowego z poprzedniego zadania doczono rwnolegle kondensator, skutkiem czego wypadkowa moc bierna pobierana z sieci wyniosa: a) 50 var, b) 200 var. Oblicz wartoci susceptancji i pojemnoci kondensatora (czstotliwo sieci rwna 50 Hz) oraz wartoci skuteczne prdw: I1, I2 i I . Narysuj wykres wskazowy (przy zaoeniu U = U ) oraz wykres mocy.
Dane: U = 50 V, f = 50 Hz,
I
P = 400 W, Q1 = 300 var,
I1
I2
a) Q = 50 var.
P
U
Q2
Q2 = Q Q1 = 250 var,
Q
Q2 = B2 U 2 , std B2 = 22 = 0,1 S,
U
B2
B2 = C std C =
318 10 6 F = 318 F;
2 f
Rozwizanie:
Q1
S1 = P 2 + Q12 = 500 VA, S = P 2 + Q 2 403 VA,
I2
S1
I1
I1 =
jQ1
jQ2
I2 =
= arc tg
jQ
b) Q = 200 var.
= 5 A,
I=
Q1
36,9 ,
P
S
8,06 A;
U
2 = 90 ,
Q
7,1 .
P
S1
I2
jQ1
Odpowied:
B2 = 0,2 S, C = 636 F;
I1 = 10 A,
Q2
do wykresw: 1 = arc tg
S
P
S1
= 10 A,
U
I 2 = 10 A,
I1
I 8,94 A.
jQ
jQ2
Zad. 10-8. Moc czynna pobierana z sieci przez odbiornik o ukadzie pokazanym na rysunku wynosi
400 W, a wskazania wszystkich amperomierzy s jednakowe i rwne 2 A. Oblicz: a) warto skuteczn U napicia zasilajcego, ktrego czstotliwo wynosi 50 Hz, oraz wartoci parametrw R,
L, C ; b) wartoci mocy biernej, pobieranej z sieci przez odbiornik i przez jego gazie; c) warto
pojemnoci C, przy ktrej wystpiby rezonans prdw i warto skuteczn prdu I w tym stanie.
I
A
I1
I2
Wyznaczenie kta przesunicia fazowego jak w zad. 9.10

na podstawie wykresu wskazowego (za. u = 0 , tj. U = U ):
1 > 0
A2
A1
U
I2
P = 400 W, I1 = I2 = I = 2 A;
I1
= 30, 1 = 30
C
L
2 = 90
(wskazy prdw tworz

trjkt rwnoboczny).
230
Obliczenia:
P
231 V;
I cos
X
P
P = R I12 , std R = 2 = 100 ; X L = R tg 1 57,7 , L = L 0,184 H;
2f
I1
U
1
XC =
115,5 , C =
27,6 10 6 F = 27,6 F;
I2
2fX C
a) P = U I cos , std U =
b) Q = P tg 231 var,
c)
Q1 = X L I12 231 var,
Q2 = X C I 22 462 var;
Q = 0, = 0
Q = 0 , tzn. Q2 = Q1 ; Q2 = BC U 2 , BC = C ,
S1
1 = 30
jQ1
std C =
jQ2
Q1
2fU
13,8 10 6 F = 13,8 F;
S=P
I=
U
I
1 = 30
S P
= 1,73 A,
U U
inaczej: I = I1 cos 1 1,73 A.
I2
I1
Zad. 10-9. Okrel wskazania przyrzdw w przedstawionym ukadzie odbiornika jednofazowego.

Przyrzdy s idealne, tzn. nie pobieraj mocy. Amperomierz i woltomierze wskazuj wartoci skuteczne. Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XC = 10 , R2 = XL2 = 20 .
U1
V1
P
W
R1
L1
A
U1
U2
L2
U2
V2
U3
U3
R2
V3
UC
UC
Rozwizanie:
Z 1 = (10 + j10) ,
Z 3 = Z 2 + Z C = (20 + j10) ,
Z 2 = (20 + j 20) ,
Z C = j10 ,
Z = Z 1 + Z 3 = (30 + j 20) ,
Z1 14,14 , Z 2 28,28 , Z C = 10 ,
U
I = 3,33 A; P = R I 2 333 W;
Z
U 1 = Z1 I 47,1 V , U 2 = Z 2 I 94,2 V ,
VC
Z 3 22,36 ,
R = Re Z = 30 ;
Z 36,06 ;
U C = Z C I 33,3 V ,
U 3 = Z 3 I 74,5 V .
231
Zadania

Oblicz wartoci mocy zespolonych odbiornika oraz poszczeglnych gazi. Sporzd bilans mocy.
Narysuj wykres wskazowy (przyjmujc I1 = I1 ) oraz wykres mocy.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XC = 10 , R2 = XL2 = 20 .
U1
V1
P
I1
A1
R1
I1
L1
I2
U1
A2
U
I3
I2
A3
I3
L2
U2
V2
U2
C
R2
Obliczenia:
Z 1 = 10 + j10 14,14 e j 45 (),
Z 2 = 20 + j 20 28,28 e j 45 (),
Z 3 = j10 = 10 e j 90 (),
Uwaga. Impedancj zastpcz gazi rwnolegych mona oblicza ze wzoru impedancyjnego
lub admitancyjnego (do pierwszego wstawia si impedancje, do drugiego admitancje, ktre
trzeba wczeniej obliczy). Przy Z3 o postaci jw. lepiej posuy si wzorem impedancyjnym.
Z Z
(20 + j 20) ( j10)
Z 23 = 2 3 =
= 4(1 j1)(2 j1) = 4 j12 12,649 e j 71,57 (),
Z2 + Z3
20 + j10
Z = Z 1 + Z 23 = 14 j 2 14,14 e j 8,1 (),
R = Re Z = 14 ;
Z1 14,14 , Z 2 28,28 , Z 3 = 10 , Z 23 12,649 , Z 14,14 ;

U
I 1 = 8,49 A; P = R I 12 1009 W;
Z
Z 3 I1
Z 2 I1
10 8,49
28,28 8,49
I2 =
3,797 A, I 3 =
10,737 A,
Z2 + Z3
Z2 + Z3
20 2 + 10 2
20 2 + 10 2
U 1 = Z1 I 1 120 ,0 V , U 2 = Z 2 I 2 107,4 V ,
albo U 2 = Z 3 I 3 107, 4 V , albo U 2 = Z 23 I1 107,4 V ;
S = Z I12 1009,1 j144,2 1019 e j 8,1 (VA),

S 1 = Z 1 I 12 720,8 + j 720,8 1019 e j 45 (VA),
S 2 = Z 2 I 22 288,3 + j 288,3 408 e j 45 (VA),
S 3 = Z 3 I 32 j1152,8 = 1153 e j 90 (VA),
S = S 1 + S 2 + S 3 (1009,1 j143,7) VA (niedokadno wynika z zaokrgle wynikw oblicze).

I3
Wykresy:
S2
I1
45
-90
I2
U2
S1
S3
U1
S
232
Zad. 10-11. W przedstawionym ukadzie odbiornika jednofazowego dane s: R1 = XL = 5 2 ,

R2 = XC = 10 2 , I2 = 1 A. Narysuj wykres wskazowy (przyjmij I2 = I2 ). Wyznacz wartoci skuteczne: U2 , I3 , I1 , U1 , U .
Obliczenia (do wykresu) i wyniki (wg wykresu):
R1
L
I1
U 2 = R2 I 2 = 10 2 V, u 2 = i 2 = 0 ,
U1
U
U2
U2
= 1 A, i 3 = u 2 3 = 90 ;
XC
= 0 i i 3 = 90 , std
I2
I3
I3 =
R2
i2
I 1 = I 22 + I 32 = 2 A,
U1
I3
I1
Z1 = R12 + X L2 = 10 ,
U 1 = Z1 I1 = 10 2 V, u1 = i1 + 1 = 90 ;
u 2 = 0 i u1 = 90 , std
U2
I2
I3
= 45 ;
I2
X
1 = arc tg L = 45 ,
R1
i1 = arc tg
U1
= 45 .
U2
Dodatkowe wiczenie. Samodzielnie rozwi zadanie z uyciem rachunku symbolicznego.
U = U 12 + U 22 = 20 V,
u = arc tg
Zad. 10-12. Oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym ukadzie odbiornika jednofazowego, w ktrym: R = XL = XC = 10 , U = 230 V.
R
Rozwizanie: Z R = 10 , Z L = j10 , Z C = j10 ;
I13
Z 12 Z 31
j10 10
C 3
L
I 1
Z1 =
=
= j10 ,
2 I23
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
I12
I24
I34
L
Z2 =
Z 12 Z 23
j10 ( j10)
=
= 10 ,
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
Z3 =
Z 23 Z 31
( j10) 10
=
= j10 ,
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
4
(123 123) :
(Z 2 + Z L ) (Z 3 + Z C )
=
Z
+
Z
+
Z
+
Z
I 1
2
L
3
C
U12
2
3
(10 + j10) ( j 20)
I24
= j10 +
= 20 + j10 22,36 e j 26,57 (),
I34
10 j10
U
ZL
U
230 j 26,57
ZC
I=
e
10,3 e j 26,57 (9,2 j 4,6) A;
4
Z 22,36
Z3 + ZC
j 20
20 10,3 j ( 90+ 4526,6)
dla dzielnika prdu: I 24 =
I =
I
e
=
Z2 + ZL + Z3 + ZC
10 j10
10 2
Z1
Z2
Z3
Z = Z1 +
14,6 e j 71,6 (4,6 j13,8) A;

I 34 = I I 24 4,6 + j 9,2 10,3 e j 63, 4 (A); U 12 = Z 1 I + Z 2 I 24 j10 (4,6 j 9,2) V,
U
I 12 = 12 4,6 j 9,2 10,3 e j ( 63, 4180) = 10,3 e j116,6 (A),
ZL
I 13 = I I 12 13,8 + j 4,6 14,6 e j18, 4 (A),
I 23 = I 12 I 24 9,2 + j 4,6 10,3 e j (18026,6) = 10,3 e j153, 4 (A).
233
Zadania
11. OBWODY ROZGAZIONE PRDU SINUSOIDALNEGO
Zad. 11-1. Oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym obwodzie prdu
sinusoidalnego (ukad z zadania 10-12), stosujc metod: a) klasyczn (rwna Kirchhoffa),
b) oczkow. Sporzd bilans mocy obwodu. Dane: U = 230 V; R = XL = XC = 10 , tzn.
Z R = 10 , Z L = j10 , Z C = j10 .
R
I13
I
U
I12
Liczba gazi g = 6 .
Liczba wzw w = 4 .
1
3
Liczba wzw niezalenych
2
1
m = w 1 = 3.
2
Liczba oczek niezalenych
4
n = g m = 3.
Obrane wzy niezalene: 1, 2, 3; oczka niezalene: 1, 2, 3.
3
C 3
2 I23
Graf obwodu z wybranymi konarami (grube linie):
I24
I34
L
A. Macierzowe rwnanie rwnowagi wzgldem prdw wzr wielkociowy:

1
1
0
0
0 I 0
-1
0 -1 0
1
1
0 I 12 0

0
0 -1 -1
0
1 I 13 0
=
Z L 0 I 23 U
0 ZL 0 0
0
0
0 Z C - Z L Z C I 24 0

0 I 34 0
0 - Z L Z R - Z C 0
Pierwsze 3 wiersze macierzy dotycz wzw (rwna prdowych wg I prawa Kirchhoffa), za
3 kolejne oczek (rwna napiciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Wzr liczbowy (jednostki odpowiednio: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [U..] = 1 V):
1
1
0
1
0
0
j10
0
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0 I 0

0 I 12 0
1 I 13 0
=
.
0 I 23 230
j10 I 24 0

0 I 34 0
Jest to zapis ukadu rwna liniowych z g niewiadomymi (ktrymi s wartoci symboliczne prdw). Rozwizanie uzyskuje si ze wzorw Cramera (oczywicie mona te uy programu komputerowego do rozwizywania ukadw rwna liniowych na liczbach zespolonych). Przy 6 niewiadomych obliczenia s pracochonne, dlatego zostaa wyznaczona warto tylko jednego prdu.
Wyznaczniki potrzebne do wyznaczenia wartoci I (dwie formy zapisu):
1
1
0
1
0
0
W = det
j10
0
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0
0
1
=
0
j10
j10
j10
j10
j10
j10
10
j10
j10
234
1
0
0
1
0
0
W I = det
230 j10
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0
0
1
=
0
j10
230
j10
j10
j10
j10
j10
10
j10
j10
Obliczenia podanych wyznacznikw. Postaraj si obliczy samodzielnie powysze wyznaczniki, aby

przypomnie sobie reguy postpowania oraz oceni nakad pracy i ryzyko popenienia bdw
(zwizane silnie z liczb zmiennych, tj. ze stopniem wyznacznika).
W = 1000 (3 j1) ,
Wyniki oblicze:
I=
WI
= 23
W I = 23000 (1 j1) ,
1 j1
= 2,3 (1 j1) (3 + j1) = (9,2 j 4,6) A.
3 j1
Obliczenie wartoci innego prdu. Celem doskonalenia umiejtnoci w obliczaniu wyznacznikw,

wyznacz samodzielnie warto symboliczn prdu ktrej z pozostaych gazi obwodu.
B. Macierzowe rwnanie oczkowe wzr wielkociowy (dla zaznaczonych prdw oczkowych):
2Z L
-ZL
- Z L
I13
Io3
L
1
I
U
I12
C 3
2 I23
I24
Io1
Io2
I o1 U

-ZC
I o2 = 0
Z R + Z L + Z C I o3 0
-ZL
Z L + 2ZC
-ZC
wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [U..] = 1 V):
I34
L
-ZL
j10
j 20
j10
j10
j10
j10
j10 I o1 230

j10 I o 2 = 0 ;
10 I o3 0
230
j10
j10
0
0
j10
j10
j10
10
wyznaczniki:
j 20
W = j10
j10
j 20
j10
j10
j10
j10
230
W2 = j10
j10
W1 =
j10 ,
10
j10
j 20
W3 = j10
j10
j10 ,
10
0
0
j10
230
j10
j10
0
0
Wyniki oblicze: W = 1000 (3 j1) , W1 = 23000 (1 j1) , W2 = 23000 (1 + j1) , W3 = 46000 ;

I o1 =
W1
= (9,2 j 4,6) A,
W
I o2 =
W2
= (4,6 + j 9,2) A,
W
I = I o1 = (9,2 j 4,6) A,
I 13 = I o3 = (13,8 + j 4,6) A,
I o3 =
W3
= (13,8 + j 4,6) A;
W
I 12 = I o1 I o3 = (4,6 j 9,2) A,
I 23 = I o 2 I o3 = (9,2 + j 4,6) A,
I 24 = I o1 I o 2 = (4,6 j13,8) A,
I 34 = I o 2 = (4,6 + j 9,2) A.
235
Zadania
Bilans mocy obwodu:
- moc wydawana przez idealne rdo napiciowe
S gen = U I * = 230 (9,2 + j 4,6) = (2116 + j1058) VA;

- moce pobierane przez elementy pasywne gazi
Podb = Rk I k2 = 10 (13,8 2 + 4,6 2 ) = 2116 W,
k
Qodb = X k I k2 = 10 (4,6 2 + 9,2 2 ) 10 (9,2 2 + 4,6 2 ) +

k
+ 10 (4,6 2 + 13,8 2 ) 10 (4,6 2 + 9,2 2 ) = 1058 var;

- sprawdzenie rwnoci mocy wydawanej i odbieranej
S odb = Podb + jQodb = (2116 + j1058) VA, zatem S gen = S odb .
Zad. 11-2. Stosujc metod oczkow oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
1
a)
I1
I2
Graf obwodu z wybranymi konarami:
6V
j1
j1
Liczba wzw w = 3 .

Obrane oczka niezalene: 1, 2, 3.
I5
I3
Liczba gazi g = 5 .
j6 V
Io3
I4
Io2
Io1
Macierzowe rwnanie oczkowe wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
1 j1
0
j1
0
1 + j1
j1
j1 I o1 6

j1 I o 2 = j 6 ;
1 I o3 0
wyznaczniki:
1 j1
W =
0
j1
Wartoci prdw:
j1
1 + j1
j1
0
j1
1 j1
W2 =
6
j6
0
j1 = 4 ,
1
Podb =
W1 = j 6
0
1 + j1
j1
1 j1
j1
j1 = j12 ,
1
W3 =
0
j1
0
1 + j1
j1
j1
j1 = 12 ,
1
6
j 6 = 12 j12 .
0
W
W1
W
= 3 A,
I o 2 = 2 = ( j 3) A,
I o3 = 3 = (3 j 3) A;
W
W
W
I 1 = I o1 = 3 A,
I 2 = I o 2 = ( j 3) A,
I 3 = I o3 = (3 j 3) A,
I o1 =
I 4 = I o1 I o3 = ( j 3) A,
Bilans mocy:
I 5 = I o3 I o 2 = 3 A.
S gen = E k I k = 6 3 j 6 (+ j 3) = (36 + j 0) VA;
Rk I k2
k
2
= 1 3 + 1 3 2 + 1 (3 2 + 3 2 ) = 36 W,
S odb = Podb + jQodb = (36 + j 0) VA;
Qodb = X k I k2 = 1 3 2 + 1 3 2 = 0 var;
k
S gen = S odb .
236
j2
b)
I2 1
I1
I6
Io1
6V
Liczba wzw w = 4 .
3
Io3

Obrane oczka niezalene: 1, 2, 3.
j12 V
Liczba gazi g = 6 .
j9 V
I4
I5
Io2
I3
Graf obwodu z wybranymi konarami (wybr

wg zasady innej ni poprzedno):
j2
Macierzowe rwnanie oczkowe wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
4 + j2
2 + j2
2 + j2
1 I o1 6

2 I o 2 = 6 j 9 ;
3 I o3 j12
4
2
wyznaczniki:
4 + j2
W = 2 + j2
1
4 + j2
2 + j2
4
2
2 = 36 ,
3
W1 = 6 j 9
j12
W2 = 2 + j 2
1
6 j9
j12
4 + j2
2 = 72 j 27 ,
3
W3 = 2 + j 2
1
2 + j2
4
2
2 = 18 ,
3
2 + j2
4
2
6
6 j 9 = 54 + j126 .
j12
W
W1
W
= 0,5 A,
I o 2 = 2 = (2 j 0,75) A,
I o3 = 3 = (1,5 + j 3,5) A;
W
W
W
I 1 = I o1 + I o 2 = (2,5 j 0,75) A,
I 2 = I o 2 = (2 j 0,75) A,
I o1 =
Wartoci prdw:
I 3 = I o1 + I o 2 I o3 = (1 j 4,25) A,
I 5 = I o3 = (1,5 + j 3,5) A,
I 4 = I o3 I o 2 = (0,5 + j 4,25) A,
I 6 = I o1 = 0,5 A.
Bilans mocy:
S gen = E k I k = 6 (2,5 + j 0,75) j 9 (2 + j 0,75) + j12 (1,5 j 3,5) = (63,75 + j 4,5) VA;
*
Podb = Rk I k2 = 1 (2,5 2 + 0,75 2 ) + 1 (2 2 + 0,75 2 ) + 1 (12 + 4,25 2 ) + 1 (0,5 2 + 4,25 2 ) +

k
+ 1 (1,5 2 3,5 2 ) + 2 0,5 2 = 63,75 W,

Qodb = X k I k2 = 2 (2,5 2 + 0,75 2 ) 2 (1,5 2 + 0,75 2 ) = 4,5 var;
k
S odb = Podb + jQodb = (63,75 + j 4,5) VA;

c)
10
100 V
j35
I1
I2
j20
I3
j20
40
S gen = S odb .
Odpowied:
I 1 = (1,6 j1,2) A, I 2 = (0,6 + j 3,3) A,
j100 V
I 3 = (2,2 + j 2,1) A;
S gen = S odb = (490 + j180) VA.
237
Zadania
Zad. 11-3. Stosujc metod wzow oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
5A
a)
Liczba wzw w = 3 .
V1
j1 S
I2
V2
I3
1S
j5 A
Macierzowe rwnanie wzowe wzr liczbowy

(jednostki: [Y..] = 1 S, [Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V):
1S
1 + j1
j1
j5 A
I1
V0 = 0
W =
wyznaczniki:
W1 =
1 + j1
j1 V 1 5 + j 5
;
=
1 + j1 V 2 5 j 5
j1
= 1 + j2 ,
1 + j1
j1
5 + j5
j1
5 j5
1 + j1
= (5 j 5) ,
W2 =
1 + j1
5 + j5
j1
5 j5
= 5 j5 .
W1
W
= (1 + j 3) V,
V 2 = 2 = (1 + j 3) V.
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych): U 1 = V 0 V 1 = (1 j 3) V,
V1 =
Wartoci potencjaw:
U 2 = V 1 V 2 = (2 + j 6) V,
I 1 = Y 1 U 1 = (1 j 3) A,
Wartoci prdw:
U 3 = V 2 V 0 = (1 j 3) V.
I 2 = Y 2 U 2 = (6 + j 2) A,
I 3 = Y 3 U 3 = (1 j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = U r .k I r .k = U 1 I r .1 U 2 I r .2 U 3 I r .3 =
*
= (1 + j 3) ( j 5) + (2 j 6) 5 + (1 + j 3) ( j 5) = (20 j 40) VA,
S odb = Y k U k2 = 1 (12 + 3 2 ) + ( j1) (2 2 + 6 2 ) + 1 (12 + 3 2 ) = (20 j 40) VA.

*
b)
1S
6V
I1
I2
V0 = 0
E1
I4
j1 S
Ir
E2
j6 V
j1 S
(2j2) A
V1
b)
1S
I1
1S
V0 = 0
6A
I4
I2
j1 S
V2
V1
j6 A
j1 S
(2j2) A
I3
1S
I3
V2
Uwaga. Metod wzow stosuje si, jak wiadomo, do obwodw zawierajcych wycznie rda
prdowe, std zasza konieczno zamiany rzeczywistych rde napiciowych na prdowe
(wartoci prdw rdowych: 1 S 6 V = 6 A , 1 S j6 V = j6 A ;
wypadkowe wydajnoci
prdowe rde do wzw, wyraone w amperach: 2 j2 6 = 4 j2 ; 2 + j2 j6 = 2 j4 ).
Liczba wzw w = 3 ; liczba wzw niezalenych m = w 1 = 2 .
238
Macierzowe rwnanie wzowe wzr liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S, [Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V):
1 + j1
W =
wyznaczniki:
W1 =
1 + j1
0
0
1 j1
4 j2
2 j4
1 j1
V 1 4 j 2
;
=
1 j1 V 2 2 j 4
0
= 2,
= 2(3 + j1) ,
W2 =
1 + j1
4 j2
2 j4
= 2(1 j 3) .
W1
W
= (3 + j1) V,
V 2 = 2 = (1 j 3) V.
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych):
U 1 = V 1 = (3 + j1) V, U 2 = V 2 = (1 j 3) V, U 3 = V 2 = (1 + j 3) V, U 4 = V 1 = (3 j1) V.
Wartoci potencjaw:
V1 =
Warto napicia na danym rdle prdowym (generatorowego): U r = V 1 V 2 = (4 + j 4) V.

I 1 = Y 1 (U 1 + E 1 ) = (3 + j1) A,
Wartoci prdw:
I 3 = Y 3 U 3 = (3 + j1) A,
I 2 = Y 2 (U 2 + E 2 ) = (1 + j 3) A,
I 4 = Y 4 U 4 = (1 + j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = E k I k + U r .k I r .k = E 1 I 1 + E 2 I 2 + U r I r =
*
= 6 (3 j1) + j 6 (1 j 3) + (4 + j 4) (2 + j 2) = (20 + j 0) VA,
Podb = Rk I k2 = 1 (3 2 + 12 ) + 1 (12 + 3 2 ) = 20 W,
k
Qodb = X k I k2 = 1 (3 2 + 12 ) 1 (12 + 3 2 ) = 0 var;

k
S odb = Podb + jQodb = (20 + j 0) VA;
S gen = S odb .
j5
Zad. 11-4. Oblicz warto prdu I w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego, stosujc:
a) metod oczkow, b) metod wzow c) zasad
superpozycji, d) twierdzenie Thevenina, e) twierdzenie Nortona.
Uwaga. Aby uzyska moliwo zastosowania metod oczkowej oraz wzowej, trzeba przeksztaci
obwd do odpowiednich postaci poprzez przeniesienie i zamian rde.
j20 V
I
10 V
j5
5
4A
a) Metoda oczkowa przeksztacenie obwodu i dobr oczek (ze wzgldu na szukany prd I ):
5
j5
j20 V
j5
I
10 V
4A
j20 V
I
5
5
j5
4A
Io1
Io2
5
10 V
j5
(20 j 20) V
239
Zadania
Macierzowe rwnanie oczkowe przeksztaconego obwodu wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 ,

[I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
5 + j 5 I o1 10
10 + j 5
;
=
5 + j5
10 I o 2 30 + j 40
wyznaczniki:
10 + j 5
5 + j5
10
5 + j5
W =
= 100 ,
W1 =
= 250 j 50 ;
5 + j5
10
30 + j 40
10
W1
= (2,5 j 0,5) A.
W
b) Metoda wzowa admitancje gazi i przeksztacony obwd:
1
1
1
Y1 =
= (0,1 j 0,1) S; Y 2 =
= (0,1 + j 0,1) S; Y = = 0,2 S.
5
5 + j5
5 j5
I = I o1 =
szukana warto :
(5+j5)
V
I
5
10 V
(5j5)
j20 V
Y1
4A
Y2
(2+j2) A
(1j1) A
4A
V0 = 0
Rwnanie wzowe wzr liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S, [Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V):

(0,1 j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2) V = (1 j1) (2 + j 2) + 4 ;
szukane wartoci potencjau i prdu: V = (12,5 j 2,5) V,
I = Y V = (2,5 j 0,5) A.
c) Zasada superpozycji, wersja podstawowa (pojedyncze rda napiciowe oraz prdowe):

(5+j5)
j20 V
(5+j5)
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
5
(5j5)
10 V
4A
(5j5)
10 V
(5j5)
+
4A
(5j5)
5 (5 + j 5)
5 + j5
j 20
+ 5 j 5 = (8 j 4) ; I ' =
= (1 j1) A
10 + j 5
10 + j 5 8 j 4
5 (5 j 5)
5 j5
10
+ 5 + j 5 = (8 + j 4) ; I ' ' =
= (0,5 + j 0,5) A
10 j 5
10 j 5 8 + j 4
1
1
1
0,2
= (0,1 j 0,1) S;
= (0,1 + j 0,1) S;
= 0,2 S; I ' ' ' =
4 = 2A
5 + j5
5 j5
0,1 j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2
5
I = I ' + I ' ' + I ' ' ' = (2,5 j 0,5) A
240
c) Zasada superpozycji, wersja grupowa (zgrupowane rda napiciowe oraz prdowe):

(5+j5)
j20 V
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
5
(5j5)
10 V
Io1
Io2
4A
(5j5)
10 V
V0 = 0
4A
(5j5)
Macierzowe rwnanie oczkowe obwodu ze rdami napiciowymi wzr liczbowy (jednostki:

[Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
5 + j 5 I o1 10
10 + j 5
;
=
5 + j5
10 I o 2 10 + j 20
wyznaczniki:
10 + j 5
5 + j5
10
5 + j5
W =
= 100 ,
W1 =
= 50 j 50 ;
5 + j5
10
10 + j 20
10
W1
= (0,5 j 0,5) A.
W
Rwnanie wzowe obwodu ze rdem prdowym wzr liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S,
[Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V; admitancje gazi obliczone wyej):
(0,1 j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2) V = 4 ;
szukana warto prdu w pierwszym obwodzie:
I ' = I o1 =
szukane wartoci potencjau i prdu w drugim obwodzie: V = 10 V,

Warto prdu w danym obwodzie:
I ' ' = 0,2 10 = 2 A.
I = I ' + I ' ' = (2,5 j 0,5) A.
d) Twierdzenie Thevenina i zasada superpozycji wyznaczenie wartoci napicia jaowego:

(5+j5)
j20 V
U0
(5j5)
10 V
(5+j5)
4A
U0
10 V
(5+j5)
j20 V
I0
U0
I0
(5j5)
4A
10 j 20
= (1 j 2) A,
U 0 ' = (5 + j 5) (1 j 2) 10 = (5 j 5) V;
10
5 j5
I 0 '' =
4 = (2 j 2) A,
U 0 ' ' = (5 + j 5) (2 j 2) = 20 V;
10
U 0 = U 0 ' + U 0 ' ' = (25 j 5) V.
(5+j5)
(5j5)
I 0'=
Impedancja wewntrzna i szukana warto

prdu (wg schematw obok):
Z w = 5 ,
I = (2,5 j 0,5) A.
Zw
I
Zw
(5j5)
U0
241
Zadania
e) Twierdzenie Nortona i zasada superpozycji wyznaczenie wartoci prdu zwarcia:
(5+j5)
j20 V
(5+j5)
Iz
(5j5)
10 V
Iz
I z'=
j 20
= (2 j 2) A,
5 j5
I z '' =
10 V
(5j5)
10
= (1 + j1) A,
5 + j5
I z = I z ' + I z ' ' + I z ' ' ' = (5 j1) A.
4A
(5j5)
I z ' ' ' = 4 A,
(0,1j0,1) S
I
Admitancja wewntrzna i szukana warto

prdu (wg schematw obok):
Y w = 0,2 S,
Iz
Iz
(5j5)
4A
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
Yw
I = (2,5 j 0,5) A.
Yw
Iz
0,2 S
(0,1+j0,1) S
Zad. 11-5. Oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu
sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
1A
I1
I2
(2j2) A
1A
j2 V 4
I1
j4
I4
j4
I3
j2 V 4
I2
(2j2) A
I1 (4+j2) V 4
I4
j4
j6 V
I2
I4
(8+j8) V
j4
j6 V
j6 V
Uwaga. Ga 4. (z prdem I4 ) jest utworzona przez idealne rdo napiciowe. Wobec tego prd I3
mona obliczy od razu i wyczy z analizy, sprowadzajc obwd do prostszej postaci (doczenie
rwnolege gazi 3. do gazi 4. stanowi dla pozostaej czci obwodu tzw. poczenie nieistotne).
Nastpnie, mona zamieni rzeczywiste rda prdowe na napiciowe, otrzymujc w efekcie
obwd nierozgaziony. Obliczenie prdu w tym obwodzie nie koczy jednak zadania, trzeba
bowiem wyznaczy wartoci prdw w obwodzie zadanym.
j6
I3 =
= 1,5 A,
j4
I 1' =
8 + j8 + 4 + j 2 j 6
= (2 j1) A,
4 + j4
I 1 = I 1 ' 1 = (1 j1) A,
I 2 ' = I 4 ' = (2 + j1) A,
I 2 = I 2 ' + (2 j 2) = j1 A,
I 4 = I 4 ' + I 3 = (3,5 + j1) A.
Bilans mocy:
S gen = j 4 ( j1) (2 + j 2) + [ j 2 4 (1 j1)] 1 + j 2 (1 + j1) + j 6 (3,5 j1) = (8 j 5) VA,
Podb = 4 (12 + 12 ) = 8 W,
S odb = (8 j 5) VA,
Qodb = 4 12 4 1,5 2 = 5 var,
S gen = S odb .
242
Zad. 11-6. Stosujc rne metody oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
j3
j3
Odpowied:
I1
I2
j3 A
I 1 = (7 j 2) A,
12 V
I 2 = (7 j1) A,
S gen = S odb = (153 + j 9) VA.
Zad. 11-7. Dobierz tak warto impedancji Z, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc czynna.
Oblicz prd dopasowania (warto skuteczn) i moc dopasowania (czynn).
Uwaga. Cz zewntrzn obwodu wzgldem Z naley korzystajc z twierdzenia Thevenina
przedstawi jako zastpcze rdo napiciowe i wyznaczy jego parametry.
2 j2
a)
2 j4
(2j2)
Zw
j6
10 V
I
U0
(2+j6)
10 V
(2j4)
(2j2)
U0
(2j4)
(2+j6)
Zw
Obliczenia (wg rysunkw pomocniczych obok):

2 + j6
( 2 j 2) ( 2 + j 6)
U0 =
10 = 5 (2 + j1) V;
Zw =
+ (2 j 4) = (5 j 5) ;
4 + j4
4 + j4
Z = Z dop = Z *w = (5 + j 5) ,
U 0 = 5 5 11,18 V;
I dop =
U0
,
Z w + Z dop
U0
Z w + Z dop
b)
I dop =
Rdop = Rw = Re Z w = 5 ;
U0
= 0,5 5 1,118 A,
2 Rw
Rysunki pomocnicze:
j7
Z
j12 V
8V
j4
I
j7
j12 V
Obliczenia:
j7
j4
U0 =
8
j12 = (13,6 j8,8) V;
1 j7
3 + j4
I dop =
Z = Z dop = Z *w = (2,9 j1,3) ,
U0
2,79 A,
2 Rw
j2
c)
1 ( j 7) 3 j 4
+
= (2,9 + j1,3) ;
1 j7
3 + j4
Rdop = Rw = Re Z w = 2,9 ;
2
Pdop = Rdop I dop
22,6 W.
j4
Odpowied:
Z dop = (1 + j 2) ,
I
1
Zw =
6A
j12 V
j7
j4
Zw
j4
U0
U 0 16,20 V;
1
8V
2
Pdop = Rdop I dop
= 6,25 W.
I dop = 3 A,
Pdop = 9 W.
243
Zadania
12. OBWODY PRDU SINUSOIDALNEGO ZE SPRZENIAMI MAGNETYCZNYMI

Zad. 12-1. Okrel wskazanie woltomierza w danym ukadzie prdu sinusoidalnego (woltomierz,
jak zwykle, traktuje si jako idealny, tzn. niepobierajcy prdu).
a)
j10
I j20
100 V
Rozwizanie:
- w gazi z woltomierzem nie pynie prd, wic
100
= 2 A;
Z = 40 2 + (20 50) 2 = 50 , I =
50
- przyjmujc I = I = 2 A otrzymuje si:
j30
UV
j50
40
60
UV
U V = j 50 2 + j10 2 = j80 V,
b)
j10
I j20
100 V
c)
I
100 V
j30
UV
j50
60
40
UV
j50
j30
j20
UV
40
j10
I
100 V
UV
V
j30
j20
UV
40
Rozwizanie:
Z = 50 , I = 2 A;
za. I = I = 2 A,
U V = j 20 2 + j10 2 = j 60 V,
U V = 60 V.
j50
j10
Odpowied: U V = 120 V.
60
d)
U V = 80 V.
UV
V
60
e)
j20
j10
100 V
40
f)
I
100 V
j30
j10
40
j50
j30
UV
UV
V
Rozwizanie:
X = 20 + 30 2 10 = 30 ,
Z = 50 ,
I = 2 A; za. I = I = 2 A,
U V = j 30 2 j10 2 = j 40 V,
60
U V = 40 V.
j50
j20
UV
60
UV
V
244

Narysuj wykres wskazowy przyjmujc I = I . Sporzd bilans mocy.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XM = XC = 10 , R2 = XL2 = 20 .
U1
a)
V1
U1
P
R1
L1
M
(sprzenie dodatnie)
L2
U2
U2
U3
V2
V3
R2
U3
UC
UC VC
Schemat zastpczy obwodu po eliminacji sprzenia magnetycznego (i odczeniu miernikw):

Z1
Z C = jX C ,
U1
U
Obliczenia:
U2
Z2
UC
ZC
Z C = j10 = 10 e j 90 (),
Z 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
Z 2 = 20 + j 30 36,06 e j 56,3 (),
Z 3 = Z 2 + Z C = 20 + j 20 28,28 e j 45 (),
Z = Z 1 + Z 3 = 30 + j 40 50 e j 53,1 (),
Z = 50 ,
Z1 22,36 , Z 2 36,06 , Z 3 28,28 ,

U
I = = 2,4 A; P = R I 2 173 W;
Z
U 1 = Z1 I 53,7 V , U 2 = Z 2 I 86,5 V ,
U C = Z C I = 24 V ,
Z 1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
U3
Z 1 = 10 + j 20 22,36 e j 63, 4 (),
Z M = jX M ,
R = Re Z = 30 ;
Z C = 10 ,
R1 I
jXL1 I
U 3 = Z 3 I 67,9 V ;
UM12
do wykresu wskazowego i bilansu mocy

I = I = 2,4 = 2,4 e j 0 (A),
jXL2 I
U2
U 1 = Z 1 I 53,7 e j 63, 4 (V),

U 2 = Z 2 I 86,5 e j 56,3 (V),
U C = Z C I = 24 e j 90 (V),
U M 12 = U M 21 = Z M I = 24 e j 90 (V).
U3
U = Z I 120 e j 53,1 (V),
U 3 = Z 3 I 67,9 e j 45 (V),
U1
UM21
UC
R2 I
(wykres wskazowy)
245
Zadania
Bilans mocy: S gen = U I 288 e j 53,1 (173 + j 230) VA,
*
S odb = U 1 I + U 2 I + U C I =
*
128,9 e j 63, 4 + 207,6 e j 56,3 + 57,6 e j 90 =
(57,7 + j115,3) + (115,2 + j172,7) j 57,6 (173 + j 230) VA;

inaczej: S odb = R1 I 2 + jX L1 I 2 + U M 12 I + R2 I 2 + jX L 2 I 2 + U M 21 I jX C I 2 =
*
= 10 2,4 2 + j10 2,4 2 + 24 2,4 e j 90 + 20 2,4 2 + j 20 2,4 2 + 24 2,4 e j 90 j10 2,4 2 =

= 57,6 + j 57,6 + j 57,6 + 115,2 + j115,2 + j 57,6 j 57,6 (173 + j 230) VA;
jeszcze inaczej: S odb = Z I 2 (173 + j 230) VA,
a wic zachodzi rwno S gen = S odb .
b)
V1
U1
U1
P
R1
L1
M
(sprzenie ujemne)
L2
U2
V2
U2
U3
R2
U3
V3
UC
UC VC
Schemat zastpczy obwodu po eliminacji sprzenia magnetycznego:

Z1
Z C = jX C ,
U1
U
U2
Z2
UC
ZC
U3
Wyniki oblicze i wykres wskazowy:
I = 4 A;
Z 1 = Z L1 Z M = R1 + j ( X L1 X M )
Z 2 = Z L 2 Z M = R2 + j ( X L 2 X M )
U1
P = 480 W;
U3
U 1 = 40 V ,
U C = 40 V ,
U 2 89,4 V ,
U 3 = 80 V ;
S gen = S odb = (480 + j 0) VA.
R1 I
U2
UC
Z M = jX M ,
R2 I
jXL1 I
UM12
jXL2 I
UM21
246

Narysuj wykres wskazowy przyjmujc U = U . Sporzd bilans mocy obwodu.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XM = XC = 10 , R2 = XL2 = 20 .
a)
U1
V1
U1
P
I1
R1
I1
A1
L1
I2
M
I3
A2 I2
I3
U2
A3
U2
V2
L2
C
R2
A. Rozwizanie metod przeksztacania obwodu

Uwaga. Zasada eliminacji sprzenia magnetycznego midzy gaziami o wsplnym wle,
odnoszca si do odmiennego usytuowania zaciskw jednoimiennych cewek wzgldem tego wza:
R1
L1
R1
R2
jXM
jXM
jXL 1
R2
jXL 2
jXM
L2
Schemat zastpczy obwodu po eliminacji sprzenia magnetycznego (i odczeniu miernikw):

U1
I1
Z 3 = Z C = jX C ,
Z M = jX M ,
ZM
Z 1
Z '1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
U 1
I2
I3
U
U 2
Z 2
Z3
U2
Z ' 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
Z '3 = Z 3 Z M = j ( X C + X M )
Obliczenia:
Z '1 = 10 + j 20 22,36 e j 63, 4 (),
Z 3 = j10 = 10 e j 90 (),
Z ' 23 =
Z ' 2 = 20 + j 30 36,06 e j 56,3 (),
Z '3 = j 20 = 20 e j 90 (),
Z ' 2 Z ' 3
32,25 e j 60,3 = (16 j 28) ,
Z ' 2 + Z '3
Z = Z '1 + Z ' 23 = 26 j8 27,203 e j17,1 (),

U
U = U = 120 V, I 1 = 4,412 e j17,1 (A),
Z
U '1 = Z '1 I 1 98,63 e j 80,5 (16,3 + j 97,3) V ,
U ' 2 = U U '1 103,8 j 97,3 142,3 e j 43,1 V ,
Z 27,20 3 ,
R = Re Z = 26 ;
P = R I 12 506 W;
247
Zadania
I2 =
U '2
3,946 e j 99, 4 (A),
Z '2
I3 =
U '2
7,115 e j 46,9 (A)
Z '3
(sprawdzenie: P = R1 I 12 + R2 I 22 506 W),

Z3
jX C
ZM
jX M
U2 =
U '2 =
U ' 2 , U 1 = U '1 +
U ' 2 = U '1 +
U '2
Z3 ZM
jX C jX M
Z3 ZM
jX C jX M
U'
X C = X M U 2 = 2 71,2 e j 43,1 (51,9 j 48,7) V,
2
U'
U 1 = U '1 + 2 68,2 + j 48,6 83,7 e j 35,5 (V).
2
B. Rozwizanie metod oczkow
Impedancje wasne i wzajemne, zwizane
z prdami oczkowymi zapis wielkociowy:
Z 11 = R1 + jX L1 + R2 + jX L 2 + 2 jX M ,
U1
I1
R1
L1
I2
Io1
L2
Z 12 = Z 21 = ( R2 + jX L 2 ) jX M ,
I3
Io2
U2
R2
Z 22 = R2 + jX L 2 jX C ;
wartoci tych impedancji:
Z 11 = (30 + j 50) ,
Z 12 = (20 j 30) ,
Z 22 = (20 + j10) ,
Uwaga. Sprzenie dotyczy prdw oczkowych w oczku lub midzy oczkami, przy czym trzeba
zwraca uwag na zgodno lub niezgodno zwrotw prdw oczkowych wzgldem zaciskw
jednoimiennych cewek sprzonych. Prd Io1 dopywa z zewntrz do zaciskw jednoimienych
cewki 1. i 2., wobec czego pojawia si dodatkowy wyraz impedancji wasnej 1. oczka, rwny
+ 2 jX M = j 20 () . Prd Io1 dopywa z zewntrz do zacisku jednoimiennego cewki 1., a prd Io2
dopywa od wewntrz do (odpywa na zewntrz od) zacisku jednoimiennego cewki 2., wobec czego
pojawia si dodatkowy wyraz impedancji wzajemnej oczek 1. i 2., rwny jX M = j10 () .
Rwnanie oczkowe liczbowe (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V) i jego rozwizanie:
30 + j 50
20 - j30
20 j 30 I o1 120
,
=
20 + j10 I o 2 0
W = 100 (6 + j1) ,
W1
2 + j1
= 12
4,411 e j17,1 (4,216 + j1,297) A,
W
6 + j1
W
2 + j3
W2 = 1200 (2 + j 3) ,
I 3 = I o 2 = 2 = 12
7,113 e j 46,85 (4,865 + j 5,189) A.
W
6 + j1
Dalsze obliczenia: I 1 = I o1 , I 3 = I o 2 ,
W1 = 1200 (2 + j1) ,
I 1 = I o1 =
I 2 = I o1 I o 2 0,649 j 3,892 3,946 e j ( 180+80,5) = 3,946 e j 99,5 (A).
P = R1 I 12 + R2 I 22 10 4,4112 + 20 3,946 2 506 W,

inaczej - P = Re(U I 1 ) 120 4,216 506 W;
*
U 1 = ( R1 + jX L1 ) I 1 + jX M I 2 14,14 4,411 e j ( 45+17,1) + 10 3,946 e j (9099,5) =
68,1 + j 48,6 83,7 e j 35,5 (V),
U 2 = jX C I 3 10 7,11 e j ( 90+ 46,9) = 71,1 e j 43,1 (V).
Wskazania przyrzdw: I1 4,41 A, I 2 3,95 A, I 3 7,11 A, U 1 83,7 V, U 2 71,1 V,

P 506 W.
248
Wykres wskazowy:
I3
I2
I1
R 1 I1
U
U1
jX1 I1
U2
U M 12 = jX M I 2
UM12
R 2 I2
U M 21 = jX M I 1
UM21
jX2 I2
Bilans mocy: S gen = U I 529,3 e j17,1 (506 j156) VA,

*
S odb = U 1 I 1 + U 2 I 2 + U 2 I 3 =
*
369,2 e j18, 4 + 281,0 e j 56, 4 + 506,4 e j 90 =

(350,3 + j116,5) + (155,5 + j 234,1) j 506,4 (506 j156) VA;
inaczej: S odb = R1 I 12 + jX L1 I 12 + U M 12 I 1 + R2 I 22 + jX L 2 I 22 + U M 21 I 2 jX C I 22 =
*
= 10 4,4112 + j10 4,4112 + 10 3,946 4,411 e j (9099,517,1) + 20 3,946 2 +

+ j 20 3,946 2 + 10 4,411 3,946 e j (90+17,1+99,5) j10 7,113 2 194,6 + j194,6 +
+ 155,6 j 77,9 + 311,4 + j 311,4 155,6 j 77,9 j 505,9 (506 j156) VA,
a wic zachodzi rwno S gen = S odb .
Uwaga. W analizowanym wyej ukadzie przekazywana jest na drodze magnetycznej (z cewki 2.
do cewki 1.) moc czynna o wartoci 155,6 W. W zwizku ze sprzeniem magnetycznym, kada z
cewek pobiera przy tym moc biern o wartoci 77,9 var (pojemnociow).
b)
U1
V1
Odpowied:
U1
P
W
I1
A1
I1
R1
I 3 = 12 A;
I2
I2
M
U
I1 = 12 A; I 2 = 0 ;
L1
I3
I3
A2
3
L2
R2
A3
U 1 169,7 V;
U2
U2
V2
U 2 = 120 V;
P = 1440 W;
S gen = S odb =
= (1440 + j 0) VA.
Wskazwka do rozwizania metod przeksztacania obwodu. W porwnaniu z porzednim ukadem

zmienio si usytuowanie (wzgldem wza) zacisku jednoimiennego jednej z cewek, co pociga za
sob zmian charakteru elementw schematu zastpczego: jXM (reaktancja indukcyjna) zamienia si
na jXM (reaktancja pojemnociowa), i na odwrt.
249
Zadania
c)
U1
V1
Odpowied:
U1
P
I1
A1
I 16,97 A;
R1
I1
L1
I1 = 12 A;
I 2 5,37 A;
U 1 221,3 V;
R2
I2
I2
A2
L2
UC
C
U C 169,7 V;
UC
VC
P = 2016 W;
S gen = S odb =
= (2016 + j 288) VA.
Zad. 12-4. Stosujc metod oczkow oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego.
Obwd zastpczy:
j20
j20 j20
10
20
10
20
j20
I1
j40
I3
Io2
Io1
j40
100 V
I1
I2
j20
I3
j20
Io1
I2
Io2
j40
100 V
j100 V
j40
j100 V
Impedancje wasne oraz wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, s
oczywicie identyczne. Rwnanie obwodu w postaci liczbowej (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A,
[E..] = 1 V) i jego rozwizanie s nastpujce:
10 j 20
j 20
j 20 I o 1 100
,
Io 1 = 0, Io 2 = j5 A .
=
20 I o 2 j100
Wartoci symboliczne prdw gaziowych: I1 = 0,
I2 = I3 = j5 A.
Poprawno wyniku atwo potwierdzi porwnujc wartoci napicia generatorowego gazi 1. z
napiciem odbiornikowym gazi 3.: U 1. gen = 100 j 20 j 5 = 200 V ; U 3.odb = j 40 j 5 = 200 V .
Zad. 12-5. Dobierz tak warto impedancji Z, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc czynna.
Oblicz prd dopasowania (warto skuteczn) i moc dopasowania (czynn).
j20
a)
10
Obwd zastpczy:
j20
10
20
j20
j40
j20
j40
100 V
j20
100 V
j40
j20
j40
Zw
U
U0
Zw
U0
Iz
20
I
Z
Aby rozwiza zadanie, trzeba korzystajc z twierdzenia Thevenina wyznaczy parametry rda zastpczego ( U0 , Zw = U0 / Iz ), ktrym jest cz obwodu
widziana z zaciskw odczonej gazi o impedancji Z .
250
10
10
(20 + j20)
j20
100 V
U0 =
Obliczenia:
inaczej: I z =
j20
U0
j 20
100 = (80 j 40) V;
10 j 20
Zw
(20 + j20)
j20
100 V
Z w = 20 + j 20 +
Iz
j 20 10
= (28 + j16) ,
10 j 20
U
100
j 20
j10
=
(A), Z w = 0 = (28 + j16) ;
j 20 (20 + j 20) j 20 + (20 + j 20) 3 j 2
Iz
10 +
j 20 + (20 + j 20)
Z = Z dop = Z *w = (28 j16) ,
U 0 = 40 5 V;
U0
40 5
=
1,597 A,
2 Rw
56
I dop =
10
(20 + j20)
b)
2
Pdop = Rdop I dop
71,4 W.
j10
10
20
j10
j10
120 V
c)
10
j20
j10
j10
Odpowied:
I
Z dop = (60 j10) ,
I dop = 2 A,
15
Pdop = 240 W.
Obwd zastpczy:
(10+j15)
j5
100 V
j8
j13
j100 V
100 V
(10+j15)
I0
U10
100 j100
= (4 j 4) A,
25
= (10 + j15) (4 j 4) = (100 + j 20) V,
Obliczenia:
j13
j100 V
U 10
Z w = j13 +
I dop =
Z = Z dop = Z *w = (15 j16) ,
U0
20
=
0,667 A,
2 Rw 30
I0 =
U 0 = 100 (100 + j 20) = j 20 V,
U0
U 0 = 20 V;
j100 V
(15j15)
100 V
(15j15)
(10 + j15) (15 j15)

= (15 + j16) ;
25
2
Pdop = Rdop I dop
6,67 W.
251
Zadania
d)
j10
10
15
j10
Odpowied:
j8
j5
100 V
Z dop = (7 j 4) ,
j100 V
I dop 3,194 A,
Pdop 71,4 W.
e)
j2
j2
j1
6V
j1
6V
j6 V
j6 V
j1
j1
Obwd zastpczy:
Wyznaczenie napicia jaowego (sem) rda zastpczego metod oczkow:

1
6V
j1
Io1
j1
j2
j2
j6 V
Io2
6V
j1
U0
j6 V
Io1
Io2
j1
U0
(rwnanie oczkowe jest identyczne

dla ukadu podstawowego i zastpczego)
1 + j 2
j1
j1 I o 1 6
,
=
1 + j 2 I o 2 j 6
Io 1 = (1,2 j3,6) A,
Io 2 = (1,2 +j2,4) A ;
U 0 = 6 1 (1,2 j 3,6) + 1 (1,2 + j 2,4) j 6 = 6 V

albo
U 0 = j1 (1,2 j 3,6) j1 (1,2 + j 2,4) = 6 V;
Wyznaczenie impedancji wewntrznej rda zastpczego:

- poprzez przeksztacenie ukadu zastpczego dwjnika pasywnego (I sposb)
1
j1
j1
j1
j3
Zw
1 j3
= 1,8 + j 0,6 ,
1 + j3
j3
j3
Zw
Zw =
(1,8 + j 0,6) j 3
= (1 + j1)
(1,8 + j 0,6) + j 3
252
- poprzez wyznaczenie prdu zwarcia metod oczkow (II sposb)

1
6V
j1
Io1
j1
j2
j2
Io2
j6 V
6V
Io1
Io2
j1
Io3
Iz
Iz
j1
Io3
(rwnanie oczkowe jest identyczne dla ukadu podstawowego i zastpczego)
1 + j 2
j1
j1
j1 I o 1 6
Iz = Io 3 = (3 j3) A;
1 + j2
j1 I o 2 = j 6 ,
j1
j 2 I o 3 0
U
6
U 0 = 6 V (obliczone wczeniej),
Zw = 0 =
= (1 + j1) ;
Iz
3 j3
Wartoci szukane:
U
6
2
Z = Z dop = Z *w = (1 j1) ; I dop = 0 = = 3 A, Pdop = Rdop I dop
= 9 W.
2 Rw 2
j1
f)
Odpowied:
j2
j2
j1
6V
j1
j2
2
j3
3A
h)
j6 V
I
Z
j1
j2
2
3A
Z dop = (1,8 j 0,6) ,

I dop 2,236 A,
Pdop = 9 W.
g)
j6 V
j3
j6 V
Odpowied:
Z dop = (2 j 3) ,
I dop 1,677 A,
Odpowied:
Z dop = (2 j 7) ,
I dop 1,677 A,
Pdop = 5,625 W.
Pdop = 5,625 W.
j6 V
253
Zadania
13. OBWODY TRJFAZOWE
Zad. 13-1. Okrel wskazania przyrzdw przyczonych do danego symetrycznego odbiornika trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V (do oblicze przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ).
Wyznacz moc czynn i moc biern odbiornika.
a)
Dane: R = 115,5 , X L = 200 .
I1
R
L
L1
W1
U1
A1
Obliczenia do wykresu wskazowego:
U13
I2
L2
W2
Z = R 2 + X L2 231 ,
A2
I3
L3
XL
60 o ;
R
Z1 = Z 2 = Z 3 = Z = 231 ,
= arc tg
A3
AN
1 = 2 = 3 = = 60 o ,
IN
I1 = I 2 = I 3 =
Uf
Z
231
= 1 A.
231
I A1 = I A2 = I A3 = 1 A;
1
P = 3 U I cos = 3 400 1 346,4 W;
2
3
Q = 3 U I sin = 3 400 1
= 600 var;
2
wg wykresu wskazowego I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 , I AN = 0 ;
Wyniki:
U3
I3
U13
I2
U1
I1
U2
1
= 115,5 W,
2
3
= 400 1
346,4 W.
2
PW 1 = 231 1
PW 2
Rozwizanie analityczne: Z = R + jX L = 115,5 + j 200 231 e j 60 (); Z = 231 ,

1
Y = 4,33 10 3 e j 60 (S), Y 1 = Y 2 = Y 3 = Y 4,33 10 3 e j 60 (S);
Z
o
U 2 = 231 e j120 (V),
U 1 = 231 e j 0 (V),
U 3 = 231 e j120 (V),
I 2 = Y 2 U 2 1 e j180 = 1 e j180 (A),
I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 A;
I 1 = Y 1 U 1 1 e j 60 (A),
I 3 = Y 3 U 3 1 e j 60 (A),
= 60 ;
U 13 = 400 e j 30 (V);
I 1 = I 2 = I 3 = I = 1 A,
IN = 0;
S = U 1 I 1 e j 1 + U 2 I 2 e j 2 + U 3 I 3 e j 3 = 3 U f I e j = 3 U I e j =
o
692,8 e j 60 346,4 + j 600,0 (VA),

czyli
P = 346,4 W,
Q = 600 var ;
*
PW 1 = Re(U 1 I 1 ) = 231 1 cos(0 + 60) = 115,5 W,
*
PW 2 = Re(U 13 I 2 ) = 400 1 cos(30 180) = 346,4
W.
Uwaga. Przy PW2 < 0 wskazwka przyrzdu analogowego W2 wychyla si w lewo. Aby odczyta
PW 2 , naley cewk napiciow podczy odwrotnie, tzn. pocztek i koniec zamieni miejscami.
254
b)
I1
L1
W1
U1
Dane: R = 200 , X C = 115,5 .
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 1 A,
A1
U13
R
I2
L2
W2
I AN = 0 ,
A2
R
I3
L3
P = 600 W,
Q = 346,4 var,
A3
PW 1 = 200 W,
IN
AN
PW 2 = 200 W.
c)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane: R = 115,5 , X L = 200 .
I12
R
U13
R
L
I2
L2
W2
A2
I23
R
I31
L
I3
L3
Z = R 2 + X L2 231 ,
XL
60 o ;
R
= Z 23 = Z 31 = Z = 231 ,
= arc tg
Z12
21 = 23 = 31 = = 60 o ,
A3
I 12 = I 23 = I 31 =
Wyniki:
- wg wykresu wskazowego
-I23
I2
-I12
I23
23
U13
I31
31
U31
U1
U 400
=
1,732 A.
Z 231
I3
I 1 = I 12 I 31 = 3 I 12 3,0 A,
I 2 = I 23 I 12 = 3 I 23 3,0 A,
I 3 = I 31 I 23 = 3 I 31 3,0 A,
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
U23
U12
12
I12
I1
-I31
1
= 346,5 W,
2
3
PW 2 = 400 3
1039,2 W;
2
- ze wzorw oglnych
PW 1 = 231 3
P = 3 U I cos 1039,2 W,
Q = 3 U I sin = 1800 var.
Rozwizanie analityczne: Z = R + jX L = 115,5 + j 200 231 e j 60 (); Z = 231 ,

1
Y = 4,33 10 3 e j 60 (S), Y 12 = Y 23 = Y 31 = Y 4,33 10 3 e j 60 (S);
Z
= 60 ;
255
Zadania
o
U 1 = 231 e j 0 (V),
U 23 = 400 e j 90 (V),
U 12 = 400 e j 30 (V),
U 31 = 400 e j150 (V),
U 13 = 400 e j 30 (V);
o
I 12 = Y 12 U 12 1,732 e j 30 1,500 j 0,866 (A),

o
I 23 = Y 23 U 23 1,732 e j150 1,500 j 0,866 (A),

o
I 31 = Y 31 U 31 1,732 e j 90 = j1,732 (A);
I 12 = I 23 = I 31 = I f 1,732 A;
I 1 = I 12 I 31 1,500 j 2,598 3,0 e j 60 A,

I 2 = I 23 I 12 3,0 = 3,0 e j180 = 3,0 e j180 A,
I 3 = I 31 I 23 1,500 + j 2,598 3,0 e j 60 A;
I 1 = I 2 = I 3 = 3,0 A;
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
S = U 12 I12 e j 12 + U 23 I 23 e j 23 + U 31 I 31 e j 31 = 3 U I f e j =
o
2078,4 e j 60 1039,2 + j 1800 (VA),

czyli
P = 1039,2 W,
Q = 1800 var ;
PW 1 = Re(U 1 I 1 ) = 231 3 cos(0 + 60) = 346,5 W,

*
PW 2 = Re(U 13 I 2 ) = 400 3 cos(30 180) = 1039,2 W.

*
d)
I1
L1
W1
U1
A1
U13
R
C
I2
L2
Dane: R = 200 , X C = 115,5 .
I12
W2
A2
C
I23
R
P = 1800 W,
Q = 1039,2 var,
PW 1 = 600 W,
I3
L3
I31
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A,
PW 2 = 600 W.
A3
e)
I1
L1
W1
U1
L2
A1
Dane: R = 200 .
I12
U13
R
I2
W2
A2
I23
I31
R
L3
N
I3
A3
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 3,46 A,
P = 2400 W,
Q = 0,
PW 1 = 800 W,
PW 2 = 0 .
256
Zad. 13-2. Okrel wskazania przyrzdw przyczonych do danego odbiornika trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V (do oblicze przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ). Wyznacz moc
czynn i moc biern odbiornika.
a)
L1
W1
U1
I1
I2
Dane: R = 115,5 ; X L = X C = 200 .
A1

Z1 = 200 , Z 2 = 115,5 ,
U13
L2
W2
A2
Z 3 = R 2 + X L2 231 ,
I3
L3
1 = 90 o , 2 = 0 o ,
A3
AN
XL
60 o ;
R
231
231
231
I1 =
= 1,155 A, I 2 =
= 2 A, I 3 =
= 1 A.
200
115,5
231
IN
3 = arc tg
I A1 1,16 A; I A2 = 2 A; I A3 = 1 A;
Wyniki:
U3
I1
I3
IN
U13
Q = X C I12 + X L I 32 = 200 (1,155 2 + 12 ) 66,8 var;
1= 90
I1
wg wykresu wskazowego -
U1
2=0
I3
P = R I 22 + R I 32 = 115,5 (2 2 + 12 ) 577,5 W;
I N = I 2 + I 3 + I1 ,
I2
I 2 + I 3 = 1 A,
I N z I 2 + I 3 i I 1 tworz trjkt prostoktny, wic
U2
IN =
I1 I 2 + I 3
= 1,155 2 12 0,578 A,
I AN 0,578 A;
PW 1 = 0 (U1 i I1 wskazy prostopade),
PW 2 = 0 (U13 i I2 wskazy prostopade).
Rozwizanie analityczne: Z 1 = jX C = j 200 = 200 e j 90 ();

Z 2 = R = 115,5 = 115,5 e j 0 ();
Z 2 = 115,5 ,
Z1 = 200 ,
1 = 90 ;
2 = 0 ;
Z 3 = R + jX L = 115,5 + j 200 231 e j 60 (); Z 3 = 231 , 3 = 60 ;

1
1
1
Y1 =
= 5 10 3 e j 90 (S), Y 2 =
= 8,658 10 3 e j 0 (S), Y 3 =
= 4,329 10 3 e j 60 (S);
Z1
Z2
Z3
o
U 2 = 231 e j120 (V),
U 1 = 231 e j 0 (V),
I 3 = Y 3 U 3 = 1 e j 60 0,5 + j 0,866 (A),

I 2 = 2 A,
I 3 = 1 A,
U 13 = 400 e j 30 (V);
I 2 = Y 2 U 2 = 2 e j120 1 j1,732 (A),
I 1 = Y 1 U 1 = 1,155 e j 90 = j1,155 (A),

I 1 1,115 A,
U 3 = 231 e j120 (V),
I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0,5 + j 0,289 0,578 e j150 A;
I N 0,578 A;
S = U 1 I 1 e j 1 + U 2 I 2 e j 2 + U 3 I 3 e j 3 = 231 ( j1,155 + 2 + 0,5 + j 0,866) =

= 231 (2,5 j 0,289) 577,5 j 66,8 (VA),
czyli
P = 577,5 W,
Q = 66,8 var ;
PW 1 = Re(U 1 I 1 ) = 231 1,155 cos(90) = 0 , PW 2 = Re(U 13 I 2 ) = 400 2 cos(30 + 120) = 0 .

*
257
Zadania
b)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
R
U13
R
C
I2
L2
W2
A2
115,5 2 + 200 2 231 ,

200
arc tg
60 o ;
115,5
Z12 = Z 23 = Z 31 = 231 ,
I23
R
I31
C
I3
L3
X L = X C = 200 .
21 = 23 = 60 o ,
A3
I 12 = I 23 = I 31 =
I23
I1 = I 12 I 31 = 0 ,
-I23
I3
I2
I 2 = I 23 I 12 = 3 I 23 3,0 A,
U13
31
-I12
I31
I 3 = I 31 I 23 = 3 I 31 3,0 A,
U1
I A1 = 0 ,
I A2 = I A3 = 3 A;
PW 1 = 231 0 = 0 ,
U23
I12
U12
PW 2 = 400 3
12
I1 = 0
400
1,732 A.
231
Wyniki wg wykresu wskazowego:
U31
23
31 = 60 o ,
3
1039,2 W;
2
2
2
2
P = R I12
+ R I 23
+ R I 31
= 115,5 3 1,723 2 1039 W;
-I31
2
2
2
Q = X C I12
X C I 23
+ X L I 31
= 200 1,732 2 (2 + 1) 600 var.
Rozwizanie analityczne: Z 12 = Z 23 = R jX C = 115,5 j 200 231 e j 60 ();

Z 31 = R + jX L = 115,5 + j 200 231 e j 60 ();
Y 12 = Y 23 4,33 10 3 e j 60 (S),
o
U 12 = 400 e j 30 (V),
o
U 1 = 231 e j 0 (V),
Y 31 = Y 4,33 10 3 e j 60 (S);
o
U 23 = 400 e j 90 (V),
U 31 = 400 e j150 (V),
U 13 = 400 e j 30 (V);
o
I 12 = Y 12 U 12 1,732 e j 90 = j1,732 (A),

o
I 23 = Y 23 U 23 1,732 e j 30 1,500 j 0,866 (A),

o
I 31 = Y 31 U 31 1,732 e j 90 = j1,732 (A);

I 1 = I 12 I 31 = 0 ,
I 2 = I 23 I 12 1,500 j 2,598 = 3,0 e j 60 A,
I 3 = I 31 I 23 1,500 + j 2,598 3,0 e j (18060) = 3,0 e j120 A;

I1 = 0 ,
I 2 = I 3 = 3,0 A;
I A1 = 0 ,
I A2 = I A3 = 3 A;
S = U 12 I12 e j 12 + U 23 I 23 e j 23 + U 31 I 31 e j 31 1039 j 600 (VA),

czyli
P = 1039 W,
Q = 600 var ;
PW 1 = Re(U 1 I 1 ) = 231 0 = 0 ,
*
PW 2 = Re(U 13 I 2 ) = 400 3 cos(30 + 60) = 1039,2 W.

*
258
c)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
R
I2
L2
W2
A2
I23
C
Odpowied:
I A1 = 3 A,
I A2 = 2 A,
I A3 = 2,65 A,
I31
P = 1732 W,
Q = 200 var,
I3
L3
X L = X C = 200 .
A3
PW 1 = 693 W,
PW 2 = 0 .
Zad. 13-3. Korzystajc z wykresu wskazowego, okrel wskazania przyrzdw przyczonych do

danego odbiornika trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V (do oblicze przyjmij:
U f = 231 V i U = 400 V ).
a)
I1
L1
W1
U1
A1
I12.a
U13
I12.b
I2
L2
W2
A2
I23
C
I3
L3
A3
N
I23
U31
U13
I2
31
Z 31 = 115,5 2 + 200 2 231 ,

200
L
31 = arc tg
60 o ;
115,5
400
I31
I 12.a =
3,463 A,
115,5
400
I 12.b = I 23 =
= 2 A,
200
400
I 31 =
1,732 A.
231
Pomocniczy wskaz: I 12.a + I 12.b = I 12 .
I 12 = I 12.a + I 12.b = 3,463 2 + 2 2 4 A,
I31
I 1 = I 12 I 31 = (4 0,866 1,732) 2 + 2 2 =
2,65 A,
U1
I12
U12
-I31
I12.b
X L = X C = 200 .
Wyniki wg wykresu wskazowego:
-I12
I3 -I23
U23
Dane:
R = 115,5 ,
I 2 = I 23 I 12 = 4 2 2 2 3,46 A,
I 3 = I 31 I 23 = 1,732 2 + 2 2 2,65 A;
I12.a
I A1 = 2,65 A,
I1
I A3 = 2,65 A;
1
= 462 W (rzuty I1 i I12 na U1 s tej samej dugoci),
2
1
= 400 3,46 = 692 W.
2
PW 1 = 231 4
PW 2
I A2 = 3,46 A;
259
Zadania
b)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
I2
L2
W2
A2
I23.a
R
I23.b
L
I31
Odpowied:
I A1 = 3 A,
I A2 = 5,29 A,
I A3 = 5,57 A,
I3
L3
X L = X C = 200 .
A3
PW 1 = 693 W,
PW 2 = 693 W.
c)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
X C = 200 .
Odpowied:
I A1 = 5,20 A,
I2
L2
W2
A2
I23.a
R
I23.b
I31
I3
L3
A3
I A2 = 5,29 A,
I A3 = 4,36 A,
PW 1 = 1039 W,
PW 2 = 693 W.
d)
I1
L1
W1
U1
L2
A1
U13
I12.a
R
I12.b
I2
W2
A2
I23
R
L3
Dane:
R = 200 ,
I3
A3
C
I31
X C = 115,5 .
Odpowied:
I A1 = 4,36 A,
I A2 = 6 A,
I A3 = 2,65 A,
PW 1 = 400 W,
PW 2 = 1200 W.
260
e)
Dane: R = 115,5 , X C = 200 .
I1
L1
W1
U1
A1
I12
U13
I2
L2
W2
A2
3R
Z12 = Z 23 = 346,5 2 + 200 2 400 ,
Z1N = 115,5 2 + 200 2 231 ,
I23
12 = 23 = arc tg
3R C
XC
60 o ;
R
400
I 12 = I 23 =
= 1 A,
400
231
I 1N =
= 1 A.
231
1N = arc tg
I3
L3
A3
I1N
XC
30 o ,
3R
AN
Wyniki: I A3 = I 23 = 1 A,
I23
I2
I AN = I 1N = 1 A;
-I12
U13
I1N
I A1 = I1 = I 12 + I 1N = 2 A,
U1
U23
I12
I A2 = I 2 = I 23 I 12 1,73 A;
U12
I1N
PW 2
f)
L1
A1
W1
I1
Dane:
R = 200 ,
X L = 115,5 .
I12
U1
L2
U13
2R
W2
A2
I2
R
I23
2R
L3
1
= 231 W,
2
1
= 400 1,73 = 346 W.
2
PW 1 = 231 2
I1
I3
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1 A,
A3
AN
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
I1N
PW 1 = 400 W,
PW 2 = 0 .
261
Zadania

U f = 231 V i U = 400 V ).
a)
I1
L1
A1
U13
I12.a
R
I12.b
A2
I23
R
L
I3
L3
A3
I23
23
-I12
U13
I2
U23
Z 23 = 115,5 2 + 200 2 231 ,

200
60 o ;
23 = arc tg
115,5
400
I 12.a =
3,463 A,
115,5
400
I 12.b =
= 2 A,
200
400
I 23 =
1,732 A.
231
Pomocniczy wskaz: I 12.a + I 12.b = I 12 .
Wyniki:
I 3 = I 23 1,73 A;
I1 = I12
I12.b
X L = X C = 200 .
I2
L2
Dane:
R = 115,5 ,
U12
I12 = I 12.a + I 12.b = 3,463 2 + 2 2 4 A,

I 1 = I 12 = 4A,
I12.a
I 2 = I 23 I 12 = (1,732 + 3,463) 2 + 2 2 5,57 A;

I A1 = 4 A;
I A2 = 5,57 A;
b)
W
A1
U1
PW = 0 W ( I1 i U13 wskazy prostopade).
I1
L1
L2
I A3 = 1,73 A;
I12.a
R
I12.b
I2
A2
I2N
IN
AN
Dane:
R = 115,5 ,
Odpowied:
I A1 = 4 A,
I A2 = 4,58 A,
I AN = 1 A,
PW = 462 W.
X C = 200 .
262
c)
I1
L1
A1
I12
R
U13
I2
L2
I23
C
A3
d)
I1
L1
A1
I12
U1
I2
L2
A2
I2N
IN
X L = X C = 200 .
Odpowied:
I A1 = 2 A,
I A2 = 1,73 A,
I AN = 1 A
PW = 231 W.
I1
L1
A1
I13
R
U1
I2
L3
A3
I3N
X L = X C = 115,5 .
I A3 = 2,65 A,
I AN = 2 A
PW = 200 W.
IN
Dane:
R = 200 ,
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
C
AN
f)
I1
L1
A1
I13
R
U1
I2
A3
I3N.a
IN
AN
Dane:
R = 200 ,
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
R
N
Dane:
R = 115,5 ,
AN
e)
L3
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 3,46 A
PW = 1200 W.
I3
L3
X L = X C = 115,5 .
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
A2
Dane:
R = 200 ,
I3N.b
I A3 = 3,51 A,
I AN = 2,31 A
PW = 200 W.
X L = X C = 115,5 .
263
Zadania
Zad. 13-5. Dany jest obwd, w ktrym reaktancje cewki i kondensatora (elementy idealne) maj
tak sam warto XL = XC . Przy zasilaniu obwodu symetrycznym napiciem trjfazowym, wskazania amperomierzy A1 i AN s jednakowe, rwne 1 A. Korzystajc z wykresu wskazowego, okrel
wskazania amperomierzy A2 i A3 .
a)
I1
L1
Rozwizanie:
A1
I12
I2
L2
- wartoci skuteczne napicia midzyfazowego
C
I2N
A2
I23
- wskazanie amperomierza A1 i warto I12
L
L3
A3
U 12 = U 23 = U ,
I A1 = I1 = I 12 = 1 A,
IN
- warto I23 i wskazanie amperomierza A3
AN
I 23 =
I23
I3 = -I23
XC = X L ,
IN = I2N
U23
I 2 = I 23 I 12 + I 2 N ,
U12
I 2 = I 23 I 12 + I 2 N = 2 A,
U2
I A2 = I 2 = 2 A.
b)
L1
L2
I1
A1
I12
I2
A2
A3
I23
I3
I3N
IN
AN
Odpowied:
I A2 = 1 A,
C
L3
I 23 = I 12 = 1 A ,
- warto I2 i wskazanie amperomierza A2

(wg wykresu wskazowego)
I2
I1 = I12
U
,
XC
I 12 =
I A3 = I 23 = 1 A,
-I12
I2N
U
,
XL
I3
I A3 = 1,73 A.
264
c)
L1
d)
I1
A1
L1
I1
A1
I12
I12
C
L
L2
I2
L2
I2N
A2
I2
A2
I23
I23
C
L3
L3
I3
A3
A3
I3
I3N
IN
AN
Odpowied: I A2 = 0 A,
I A3 = 1 A.
IN
AN
Odpowied: I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A.

U f = 231 V i U = 400 V ).
a)
I1
L1
I 1
A1
I12
U1
L2
I2
A2
L3
I 2
IN
AN
Dane:
R = X C = 231 ,
X L = 400 .
R
C
I3
A3

231
I '1 = I ' 2 = I 3 =
= 1 A,
231
400
I12 =
= 1 A.
400
Wyniki:
I 3 = 1 A;
U3
I 1 = 3 1,73 A,
I2
I 2 = 1 A,
I 1
U1
-I12
I12
I3
U2
I A1 = 1,73 A,
I1
IN
I 2
I N = 2 1,41 A;
U12
I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1,41 A,
I12
PW = 231 3
3
= 346,5 W.
2
265
Zadania
b)
I1
L1
A1
I 2
Dane:
R = X L = 231 ,
IN
AN
X C = 400 .
Odpowied:
L
I3
A3
I2
A2
L3
I12
U1
L2
I 1
I A1 = 1 A,
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1,41 A;
PW = 115,5 W.

danego odbiornika trjfazowego, zasilanego trjprzewodowo napiciem 3400 V.
a)
I1
L1
W1
A1
W2
A2
U23
L3
A3
Dane: R = 115,5 ,
X L = X C = 200 .
I 2
Obliczenia do wykresu:
400
I12 =
= 2 A,
200
I12
U13
L2
I 1
I2
I3
Z RL = R 2 + X L2 231 ,
RL = arc tg
U3
I1
400 3
1 A
231
(elementy R, L tworz symetryczn gwiazd).
U13
I12
I '1 = I ' 2 = I 3 =
I3
I 2
XL
60 o ;
R
U1
U23
Wyniki: I 3 = 1 A;
U2
I12
I 1
-I12
U12
I2
wg wykresu wskazowego
I 1 = 1 A,
I A1 = 1 A,
PW 1 = 400 1
3
= 346,4 W,
2
I 2 = 3 1,73 A;
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A;
PW 2 = 400 3 1 692,8 W.
b)
I1
L1
W1
A1
W2
A2
U23
L3
A3
Dane: R = 115,5 ,
X L = X C = 200 .
I 2
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A,
I12
U13
L2
I 1
I2
I3
PW 1 = 692,8 W,
PW 2 = 346,4 W.
266
Zad. 13-8. Okrel wskazania przyrzdw przyczonych do danego niesymetrycznego odbiornika

trjfazowego o ukadzie gwiazdowym, zasilanego trjprzewodowo napiciem 3400 V.
a)
L1
W1
I1
I2
I3
Dane: R = X C = 115,5 .
A1
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
E1
I1
L1
Rozwizanie. Przyjmuje si gwiazdowy

ukad rda (istniejcy rzeczywicie lub
zastpczy) i traktuje zasilanie trjprzewodowe jako przypadek zasilania czteroprzewodowego z gazi powrotn o zerowej
admitancji.
Napicia fazowe rda:
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
U1
E2
I2
L2
E 2 = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,

N
E 3 = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V.
U2
E3
I3
L3
Impedancje i admitancje faz odbiornika:

Z 1 = j 115,5 ,
Z 2 = Z 3 = 115,5 ;
R
U3
Y 1 j 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 90 (S),
UNN
Y 2 = Y 3 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 0 (S).

I1
Napicie midzy punktami N i N :
U3
U N 'N =
I3
U31
E3
UNN
U13
U1
I2
Napicia fazowe odbiornika:

o
U12
U2
... = 46,2 + j 138,6 = 146,1 e j108, 4 (V).

U 1 = E 1 U N ' N = 277,2 j 138,6 309,9 e j 26,6 V,
E1
U23
Y 1 E1 + Y 2 E 2 + Y 3 E 3
=
Y1 +Y 2 +Y 3
U 2 = E 2 U N ' N = 69,3 j 338,6 345,6 e j101,6 V,

o
U 3 = E 3 U N ' N = 69,3 + j 61,4 92,6 e j138,5 V.
E2
Prdy liniowe (rwne prdom fazowym odbiornika):

o
I 1 = Y 1 U 1 0,866 10 2 309,9 e j (9026,6) 2,68 e j 63, 4 A;

o
I 2 = Y 2 U 2 0,866 10 2 345,6 e j101,6 2,99 e j101,6 A;

o
I 3 = Y 3 U 3 0,866 10 2 92,6 e j138,5 0,80 e j138,5 A.

Wskazania amperomierzy:
I A1 = I1 2,68 A;
I A2 = I 2 2,99 A;
Wskazania watomierzy:
PW 1 = Re(U 13 I 1 ) 400 2,68 cos(30 63,4) 64 W,
*
PW 2 = Re(U 23 I 2 ) = 400 2,99 cos(90 + 101,6) 1172 W.

*
I A3 = I 3 0,80 A.
267
Zadania
b)
L1
W1
I1
Dane: R = X L = 115,5 .
I2
Odpowied:
I A1 2,68 A,
I3
I1
Dane: R = X L = X C = 115,5 .
I2
Odpowied:
I A1 3,46 A,
I3
A1
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
c)
L1
W1
A1
I A3 2,99 A,
PW 1 895 W,
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
I A2 0,80 A,
PW 2 = 212 W.
I A2 1,79 A,
I A3 1,79 A,
PW 1 1199 W,
PW 2 = 185 W.
Zad. 13-9. Okrel wskazania amperomierzy przyczonych do danego niesymetrycznego odbiornika trjfazowego o ukadzie gwiazdowym (z impedancj gazi powrotnej rn od zera i nieskoczonoci), zasilanego czteroprzewodowo napiciem 3230/400 V. Dane: R = X L = X C = 115,5 .
L1
L2
L3
I1
A1
Rozwizanie analityczne:
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
E 2 = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,

I2
A2
E 3 = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V;
A3
I3
IN
Y 1 = Y N 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 0 (S),
Y 2 j 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 90 (S),

o
AN
Y 3 j 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 90 (S);
U N 'N =
U 1 = E 1 U N ' N = 315,5 V,
Y 1 E1 + Y 2 E 2 + Y 3 E 3
= ... = 84,5 V,
Y1 +Y 2 +Y 3 +Y N
o
U 2 = E 2 U N ' N = 31 j 200 202,4 e j 98,8 V,

o
U 3 = E 3 U N ' N = 31 + j 200 202,4 e j 98,8 V;

U 1 = 315,5 V,
U 2 = U 3 = 202,4 V,
U N ' N = 84,5 V;
Y1 = Y2 = Y3 = YN 0,866 10 2 S;
I 1 = Y1 U 1 0,866 10 2 315,5 2,70 A,

I 2 = Y2 U 2 0,866 10 2 202,4 1,75 A,
I 3 = Y3 U 3 0,866 10 2 202,4 1,75 A,
I N = YN U N ' N 0,866 10 2 84,5 0,73 A;
I A1 = I1 2,70 A,
I A2 = I 2 1,75 A,
I A3 = I 3 1,75 A,
I AN = I N 0,73 A.
268
Zad. 13-10. Okrel wskazania amperomierzy przyczonych do odbiornika trjfazowego w poprzednim zadaniu z odczon pierwsz faz (przerw w przewodzie L1), tzn. Y1 = 0.
L2
I2
Dane: R = X L = X C = 115,5 .
I3
Odpowied:
A2
L3
A3
I A2 = I A3 3,01 A,
IN
AN
I AN 3,46 A.
Zad. 13-11. Okrel wskazanie woltomierza (idealnego) przyczonego do danego ukadu trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V.
L1
L2
Dane:
L3
R = X L = X C = 115,5 .
N
C
V
N
Admitancje zespolone elementw:
Y R 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 0 (S),

o
Y L j 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 90 (S),

Zaoone napicia fazowe rda:
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
E 2 = 231 e j120 = (115,5 j 200) V,
E 3 = 231 e j120 = (115,5 + j 200) V.
Y C E1 + Y R E 2 + Y R E 3
= 46,2 + j 138,6 V (jak w zad. 13-8a),
YC +Y R +Y R
Y E + Y C E3
= L 2
= 400 V (jak w zad. 13-10),
Y L +YC +Y R
Rozwizanie:
U N "N
Y C j 0,866 10 2 = 0,866 10 2 e j 90 (S).
U N 'N =
U N ' N " = U N ' N U N "N = 353,8 + j138,6 380,0 e j 21, 4 (V),
U V = U N ' N " 380 V.
Zad. 13-12. Okrel wskazanie amperomierza (idealnego) przyczonego do danego ukadu trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V.
L1
Dane:
R = X L = X C = 115,5
L2
L3
(jak w poprzednim zadaniu).
N
C
Odpowied: I A 2,33 A.
Wskazwka. Zastosuj twierdzenie Thevenina i wykorzystaj wynik poprzedniego zadania.
269
LITERATURA
[1] Bolkowski S.: Teoria obwodw elektrycznych, WNT, Warszawa 2001.

[2] Cholewicki T.: Elektrotechnika teoretyczna, t. I, WNT, Warszawa 1973.
[3] Herman M., Kalestyski A., Widomski L.: Podstawy fizyki dla kandydatw na wysze uczelnie
i studentw. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
[4] Kurdziel R.: Podstawy elektrotechniki, WNT, Warszawa 1973.
[5] Osiowski J.: Teoria obwodw, t. II, WNT, Warszawa 1971.
[6] Osiowski J., Szabatin J.: Podstawy teorii obwodw, t. I, WNT, Warszawa 2000.
[7] Osiowski J., Szabatin J.: Podstawy teorii obwodw, t. II, WNT, Warszawa 1998.
[8] Rajski C., Teoria obwodw, t. I, WNT, Warszawa 1971.
[9] Norma midzynarodowa IEC 60050-551: 1998 (second edition). Power electronics.
[Z1] Bolkowski S., Brociek W., Rawa H.: Teoria obwodw elektrycznych. Zadania. WNT, Warszawa 2004.
[Z2] Majerowska Z., Majerowski A.: Elektrotechnika oglna w zadaniach. PWN, Warszawa 1999.
270
SKOROWIDZ
admitancja 118
admitancja wewntrzna rda 135
admitancja zespolona 127
amplituda
- harmonicznej przebiegu okresowego 112
- przebiegu sinusoidalnego 111
atom 12, 27
bilans mocy (zasada Tellegena) 45
bilans mocy w obwodzie
- prdu sinusoidalnego 128
- prdu staego 49
cewka indukcyjna 101
cewki sprzone magnetycznie 103
charakterystyka zewntrzna rda 51, 134
charakterystyki rezonansowe 122
ciciwa (ga domykajca) 63
cinienie elektrostatyczne 40
czsteczka dielektryka 27
czstotliwo 111
czstotliwo rezonansowa 117, 119, 112
dendryt (najwiksze drzewo grafu) 63
diamagnetyki 96
dielektryki 11, 27
dipol elektryczny 28
dipol magnetyczny 93
dipolowy moment magnetyczny 93
dobro obwodu rezonansowego 122
domeny magnetyczne 97
dopasowanie odbiornika do rda
- poprzez doczenie reaktancji 137
- przy prdzie staym 51, 52
- za pomoc transformatora 139
- ze wzgldu na moc czynn 135
- ze wzgldu na moc pozorn 136
dwjnik 43, 115
dwjnik R L C 119, 124, 128
dwjnik zastpczy 134, 141
dwjniki rwnowane 119
dzielniki napicia i prdu sinusoidalnego 134
dzielniki napicia i prdu staego 56
elastancja (odwrotno pojemnoci) 31
elementy
- aktywne i pasywne 14, 43
- gazi prdu sinusoidalnego 115
- gazi prdu staego 46
- liniowe i nieliniowe 21, 32, 46, 102
- prdowe 93
energia
- pola elektrostatycznego 34
- pola magnetycznego cewek 105
- prdu elektrycznego 20
- tracona w czasie adowania i rozadowania
kondensatorw 35
- w obwodzie prdu okresowego 112
faza (kt fazowy) 111
faza pocztkowa 111
faza ukadu (obwodu) 143
ferromagnetyki 97
ga 44, 62
ga powrotna 145
gazie normalne 65
generator mocy 44
gsto
- energii pola elektrostatycznego 35
- energii pola magnetycznego 106
- adunkw polaryzacji 28
- adunku elektrycznego 12, 26
- mocy pola przepywowego 20
graf obwodu 62
histereza 97, 108
impedancja 117
impedancja charakterystyczna (falowa) obwodu rezonansowego 122
impedancja wewntrzna rda 135
impedancja zespolona 127
incydencja 62
indukcja
- elektrostatyczna 26
- elektryczna 13, 27
- elektryczna w dielektryku 29
- magnetyczna 13, 93
- nasycenia 97
indukcyjno 14, 43
indukcyjno
- gwna 103
- rozproszenia 103
- w obwodzie prdu staego 46
- wasna 102, 116, 127
- wzajemna 103, 116, 127
jednostka
- konduktywnoci 19
- adunku elektrycznego 12
- prdu elektrycznego 17, 96
- przenikalnoci elektrycznej 32
- rezystywnoci 19
jednostki mocy 120
klasa SLS (ukadu, obwodu) 47
koercja (natenie powcigajce) 97
kolejno faz 143
komrka dielektryczna 30, 32
komrka prdowa 30
konar (drzewa grafu) 63
konduktancja 19, 115
konduktancja
- midzygaziowa 85
- wejciowa 85
- rda (wewntrzna) 51, 53
- rda zastpczego 87
krzywa magnesowania 97
liczba niezalenych oczek obwodu 64
liczba niezalenych wzw obwodu 63
liczba urojona (operator obrotu wskazu) 126
linia zasilajca prdu staego 55
linie pola elektrycznego 14
linie pola magnetycznego 94
linie trj- i czteroprzewodowe 144
adunek
- elektryczny 11
- elementarny 12
- elementu prdowego 93
- punktowy 12
czenie rde 53
macierz incydencji
- gazi i oczek 68
- gazi i wzw 66
- pseudogazi i wzw 67
- wzw cakowita 67
macierz konduktancji
- gaziowych 73
- gaziowych w wzach 74
- wzowych 79
macierz rezystancji
- gaziowych 69
- gaziowych w oczkach 69
- oczkowych 77
magnes trway 97
metoda
- oczkowa 76, 142
- przecicia charakterystyk 60, 61, 99
- symboliczna 126
- wzowa 78
271
moc
- bierna 120
- chwilowa 115, 120
- czynna 115, 120
- generatorowa 44, 130
- odbiornikowa 44, 130
- oscylacyjna 115, 120
- pozorna 120
- rednia 112
- zespolona 128
moce w obwodzie trjfazowym 145
moce wydawane i pobierane przez gazie 48
moment dipola elektrycznego 28
moment dziaajcy na dipol magnetyczny 93
napicie elektryczne (definicja) 15
napicie
- generatorowe 44, 45
- fazowe 145
- indukowane 101
- magnetyczne 98
- midzy punktami neutralnymi rda i odbiornika trjfazowego 146
- midzyfazowe 145
- odbiornikowe 44, 45
- odksztacone 111
- przemienne 112
- stae 45
- stanu jaowego 51, 53
- trjfazowe 145
- rda zastpczego 54, 85
natenie
- pola elektrycznego 13, 14
- pola magnetycznego 13, 95
obwody liniowe i nieliniowe 47
obwd elektryczny (definicja) 14, 43
obwd
- elektryczny nierozgaziony 45, 59
- elektryczny rozgaziony 45
- jednofazowy 145
- magnetostatyczny nierozgaziony 99
- magnetostatyczny rozgaziony 100
- trjfazowy (definicja) 145
- z rezystorem nieliniowym 60
oczko 44, 63
odbiornik aktywny 44
odbiornik mocy 44
odbiornik trjfazowy
- gwiazdowy zasilany trjprzewodowo 149
272
- symetryczny 153
- trjktowy 150
- zasilany czteroprzewodowo 146
oddziaywanie elektrodynamiczne 96
okres przebiegu 111
opr ujemny 47
opr waciwy (rezystywno) 18
paramagnetyki 96
permeancja (przewodno magnetyczna) 99
ptla (ga grafu) 62
ptla histerezy 97
ptla prdu 93
podatno elektryczna 28
podatno magnetyczna 98
pojemno
- ciaa odosobnionego 32
- elektryczna 14, 31, 43, 116, 127
- kondensatora 31
- kondensatora cylindrycznego 32
- kondensatora paskiego 31
- w obwodzie prdu staego 46
polaryzacja dielektrykw 28
polaryzacja elektryczna (wektor) 28
polaryzacja magnetyczna, magnetyzacja 98
pole
- bezwirowe 25
- bezrdowe (solenoidalne) 94
- elektromagnetyczne 13
- elektrostatyczne w dielektrykach 27
- elektrostatyczne w prni 25
- elektryczne 13, 30, 39
- magnetyczne 13, 93
- przepywowe 17, 30
- wirowe 95
- rdowe 27
poczenia dozwolone i zakazane 53
poczenia nieistotne 53
poczenie cewek sprzonych 139, 141
poczenie gazi 44
poczenie pojemnoci 33
poczenie rezystancji 21, 22
pomiar mocy biernej odbiornikw trjfazowych 156
pomiar mocy czynnej odbiornikw trjfazowych 155
potencja elektryczny (definicja) 15
potencjay wzowe 79
powierzchnia ekwipotencjalna 16
pprzewodniki 11, 14
praca prdu elektrycznego 105
praca w polu elektrycznym 15
prawa obwodw strumienia staego 98
prawo Amperea 95
prawo Biota-Savarta-Laplacea 95
prawo Coulomba 25
prawo Faradaya 101
prawo Joulea 20
prawo Kirchhoffa napiciowe 45, 47, 68
prawo Kirchhoffa prdowe 44, 47, 68
prawo Ohma 19, 117, 118, 127
prd elektryczny (definicja) 13
prd
- fazowy odbiornika trjfazowego 145
- fazowy rda trjfazowego 145
- generatorowy 44
- hipotetyczny Lenza 101
- liniowy 145
- odbiornikowy
- powrotny 145
- przemienny 112
- przesunicia 14, 29
- sinusoidalny 113
- stay 17, 45
- trjfazowy 145
- unoszenia 14
- upywnociowy 29
- wejciowy gazi (pseudogazi) 65, 67
- zwarcia 51, 53
- rda zastpczego 54, 87
prdy molekularne 13
prdy oczkowe 76
prdy odksztacone 111
prdy wirowe 108
prdko ruchu nonikw prdu 14
przebicie dielektryka 39
przebieg czasowy 111
przebiegi sinusoidalne 111, 113, 115, 126
przebiegi synchroniczne 111
przekadnia transformatora 107
przeksztacenie gwiazda-trjkt 22, 33, 133
przeczenie gwiazda-trjkt 153
przenikalno elektryczna 29
przenikalno magnetyczna 95
przenoszenie rde do innych gazi 82
przepicie rezonansowe 122
przepyw prdu 98
przerwa w fazie 154, 155
przesunicie fazowe 115
przewodnik 11
przewodnik w polu elektrostatycznym 27
przewodno waciwa (konduktywno) 18
przewody fazowe 144
273
przewd neutralny (zerowy) 144
pseudogazie 62, 64, 67
pulsacja przebiegu sinusoidalnego 111
pulsacja rezonansowa 117, 119, 120
punkt neutralny (zerowy) 144
rachunek symboliczny 129
rdze (magnetowd) 98
reaktancja 117
reaktancja indukcyjna wasna 116
reaktancja indukcyjna wzajemna 116
reaktancja pojemnociowa 116
regua Lenza 101
reluktancja (opr magnetyczny) 99
remanencja (pozostao magnetyczna) 97
rezonans elektryczny (definicja) 121
rezonans
- bezprzepiciowy 122
- napi (szeregowy) 117, 121
- prdw (rwnolegy) 118
- w ukadzie mieszanym 122
rezystancja 19, 43, 115, 126
rezystancja
- dynamiczna (rniczkowa) 47
- linii 55
- liniowa 21
- midzygaziowa 87
- nieliniowa 21
- odcinka przewodu 19
- przejcia 20
- skrona kabla 20
- statyczna 47
- wejciowa 87
- rda (wewntrzna) 51, 53
- rda zastpczego 85
rezystywno (opr waciwy) 18
rozkad pl w dielektrykach 30
rozszerzanie zakresu amperomierza i woltomierza 56
rwnania napi w oczkach 68
rwnania prdw w wzach 66
rwnania rwnowagi
- obwodu 66
- wzgldem napi 73, 74
- wzgldem prdw 68, 72
rwno Parsevala 112
rwnowano rde 52, 53, 135
ruch adunkw w ciele 16
rurka prdu 18, 30
schemat elektryczny 43
schemat obwodu magnetycznego 99
schemat zastpczy transformatora 107, 108

sia dziaajca na element prdowy 93
sia dziaajca na adunek elektryczny 13
sia elektromotoryczna indukowana 101
sia magnetomotoryczna 98
sia przycigania elektrod 40
skadniki przebiegu okresowego 112
skadowe czynne i bierne 120, 124
spadek napicia w linii prdu staego 55
sprawno przy dopasowaniu 51, 52, 136
staa czasowa obwodu 35, 36
staa elektryczna (przenikalno elektryczna
prni) 25
staa magnetyczna (przenikalno magnetyczna prni) 95
strata mocy w linii prdu staego 55
strata mocy w rdle 52, 53
strumienie magnetyczne cewek 103, 104
strumie
- elektryczny 27
- indukcji elektrostatycznej 26
- magnetyczny 94
- skojarzony 101
strzakowanie
- generatorowe 44, 46
- napicia i potencjau 16
- odbiornikowe 44, 46
susceptancja 118
susceptancja indukcyjna 118
susceptancja pojemnociowa 118
szereg Fouriera 112
tor elektroenergetyczny 55
transformator bezstratny 106
transformator idealny 108
transformator rzeczywisty 108
trjnik 43, 140
twierdzenie Gaussa 27
twierdzenie Nortona 87
twierdzenie o kompensacji 90
twierdzenie o wzajemnoci 90
twierdzenie Thevenina 85, 130
ujcia sieciowe i zaciskowe 43
ukad
- rwnolegy R, L, C (ga G, B) 118
- szeregowy R, L, C (ga R, X) 117
- trjfazowy skojarzony 143
- wielofazowy 143
ukady (klasa ukadw) SLS 43
ukady gwiazdowe i trjktowe 144
274
ukady rwnowane bez sprze 141

warto
- chwilowa 111
- skuteczna 113
- symboliczna 126
- szczytowa 113
- rednia 111, 112
- rednia pokresowa 113
- wyprostowana 113
wektor
- napi gaziowych 68
- normalny do elementu powierzchni 26
- potencjaw wzowych 79
wektor prdw
- gaziowych 67
- oczkowych 76
- wejciowych cakowity 67
- wejciowych gazi 67
- wejciowych pseudogazi 67
- rdowych cakowity 67
- rdowych gazi 67
- rdowych pseudogazi 67
wektor wydajnoci
- pseudogazi do wzw 72
- rde prdowych do wzw 69
wektor zastpczych
- prdw gaziowych 72
- wydajnoci rde do wzw 74
- rdowych napi gaziowych 72
- rdowych napi oczkowych 72
- rdowych prdw gazi i pseudogazi 74
- rdowych prdw gaziowych 74
wektor rdowych napi gaziowych 69
wektor rdowych napi oczkowych 70
wze 44, 62
wze odniesienia 15, 79
wielkoci okresowe i nieokresowe 111
wielkoci przemienne i pulsujce 111
wielkoci zaciskowe 43
wielko sinusoidalna 111
wskaz pocztkowy 123
wskaz zespolony wirujcy 126
wskazania amperomierzy i woltomierzy 157
wskazania watomierzya 115, 155-158
wskazy nieruchome i wirujce 123
wskazy prdu i napicia 123
wspczynnik
- ksztatu 113
- mocy 115
- odksztacenia 114
- sprzenia magnetycznego 104
- szczytu 113
- temperaturowy rezystywnoci 21
wspczynniki incydencji 64
wspczynniki udziau wyszych harmonicznych 114
wykres wskazowy 123
wykresy trjktowe 124
wyadowania zupene i niezupene 39
wytrzymao elektryczna dielektrykw 39
zaciski jednoimienne (jednakoimienne) 104
zagszczenie linii pola elektrycznego 39
zasada
- cigoci linii pola magnetycznego 94
- superpozycji 81, 129
- zachowania adunku 12
zjawisko indukcji
- elektromagnetycznej 14, 101
- elektrostatycznej 11, 26
zwarcie w fazie 154
rda
- energii elektrycznej 43
- idealne 46, 53
- napiciowe 43, 46, 51-54, 135
- pola magnetycznego 93
- prdowe 46, 51-54, 135
- rzeczywiste 51-52, 135
rdo zastpcze napiciowe 85, 135
rdo zastpcze prdowe 87, 135
s92, w9d
s97, wzr (2.26)
Cezary ucyk
s100, w7d
s100, w4d
s111, w7d
s112, w3g wzr
(3.10)
s119, w7g podpis
pod rys. 3.16
s121, w1g
ZASADY
ENERGOELEKTRYKI
s123, w1d
s124, w14d podpis
pod rys. 3.20
s129, w2d
s129, w1d
s130, w8g podpis
pod rys. 3.27
s145, w5g podpis
pod rys. 3.43
s145, w9g podpis
pod rys. 3.43
s147, w9g
Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej
Warszawa 2000
Errata (wersja skrcona)

strona, wiersz
jest
(od gry; od dou)
s21, w3d
na (rys. 1.5b)
s28, w14g wzr
u ug 2
(1.19)
s42, w8g podpis pod
fel - siy
rys. 1.15
t
s43, w9g wzr
(1.58)
e
s47, w3g
s47, w4d wzr
(1.71)
min
1 e
s147, w10g
powinno by
u ig 2
fe1 - siy
e
s48, w7d
s52, w9/8d
s55, w8d
s57, w18g
s62, rys. 2.6
s63, w2g
s65, w1g wzr (2.4)
przegrania
tworzy,
za mae
660 V w trakcji
s71, w3d
Dopuszczalna
asymetria napicia
okrelajcego
s167, w8d
s167, w5d wzr
(4.15)
min
s149, w7/8g
s157, w10g
s159, w1g
(rys. 1.5b)
1 e
przegrzania
tworzyw,
za maa
600 V w trakcji
825 V (metro)
750 V (metro)
SEE (1 1, 0 0)
SEE (1 1, 0 0)
uh
s75, w16d
s78, w6g podpis pod A = ,
rys. 2.18
B = C =
s81, rys. 2.20b
IC linia przerywana
s82, rys. 2.21f
Rwn z lewej doczony do C
s87, w8d podpis pod trjfazowego i
rys. 2.27
s89, w2/3g
Warunki
s89, w9g
napi zwarcia z
dokadnoci
m 0,5%
s90, rys. 2.31b
zwrot Iw do dou
uh =
Asymetria napicia
okrelajcego:
s173, w4d wzr

(4.29)
s179, w11d
s180, w18g
s190, w7d
s204, w1g
s207, w19d
s210, w8d
s213, w8/9g
A = ,
B = C =
IC linia ciga
Rwn z lewej doczony do B
trjfazowego obniajcego i
Warunek
przekadni z dokadnoci m 0,5%
s213, rys. 5.12
zwrot Iw do gry
s216, w18g
rezystancyjnych).
Qf = XL I
dodawczych co
SN/nN
bokami) i ko-
rezystancyjnych.
Qf = XL I2
dodawczych, co
SN/nN
bokami) albo ko-
y1 = u y k + 1
y1 = u y + 1
Charakterystyki
mechaniczne
ruchu rozruchowego
jest stosowany do
nofazowe o potrjnej liczbie
silnikowe),
hamulcowe),
Charakterystyka
mechaniczna
prdu rozruchowego
m = f(s)
dotyczy
nofazowym o potrjnej liczbie
(silnikowe),
(hamulcowe),
M = f(s)
, i bocznikowych
, bocznikowych
czyli U =
czyli U = 0
przypisa k = 0 ,
k = m + 1, a charakterystyce dla
k = m + 1,
k = 0 ).
i regulacyjne.
przykadowy
kilku kilkunastu
amperw).
s(t) = E
przypisa wartoci:
k = 0 , k = m + 1;
charakterystyce dla
wartoci:
k = m + 1,, k = 0 ).
i repulsyjne.
przyelektrodowy
od kilku do kilkunastu amperw).
e(t) = E
Em
Em
R 2 (L) 2
R 2 + (L) 2
Insz
insz
zabepieczeniem
w A/mm2
110 kN i wyszym
w przypadku
przewodu PEN:
cigego; przerywanego w
dotykowego, za
pomoc
220 V:
powyszych wymaga nie jest
moliwe, przez
poczenie z uziomem ochronnym
obudowy jednego
urzdzenia stwarzamy
i bliskim ich
zabezpieczeniem
w A s0,5/mm2
110 kV i wyszym
w przypadkach
przewodu PEN:
a) cigego;
b) przerwanego w
dotykowego za pomoc
230 V:
warunku (5.7) przy
RE = R0 nie jest moliwe, to przez poczenie obudowy
jednego urzdzenia z
uziomem ochronnym stwarzamy
dopisane: RB midzy uziomami poczonymi z przewodami E; R0 przy
uziomie poczonym
z przewodem PE
i w bliskim ich
Tre podrcznika Elektrotechnika podstawowa odpowiada potrzebom dydaktycznym przedmiotu Elektrotechnika na Wydziale Transportu
PW w ok. 60% (pozosta cz zaspokaja skrypt Zasady energoelektryki,
tego samego autora, wydany przez Oficyn Wydawnicz PW).
W Elektrotechnice podstawowej skoncentrowano si na zagadnieniach najbardziej podstawowych, ktre w dostpnych podrcznikach z
elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodw s przedstawiane do pobienie. Zamieszczono przy tym duo oryginalnych zada, pozwalajcych na
peniejsze zrozumienie problemw. Na rynku wydawniczym brak podrcznika o podobnym profilu, chocia istnieje na zapotrzebowanie ze strony
wielu wydziaw politechnik i szk inynierskich.
Podrcznik zosta przygotowany w tradycyjnej formie, z myl wydania go drukiem. Okazao si to jednak niewykonalne z powodw marketingowych. Autor zadecydowa wic o umieszczeniu podrcznika w internecie.
Przyczyny obecnych trudnoci z wydawaniem podrcznikw akademickich s znane i oczywiste. Wydawnictwa musz wypracowywa zysk, a
ten pochodzi ze sprzedanych ksiek. Studenci wol jednak kserowa i fotografowa ni kupowa, co czyni wydanie kadego nowego podrcznika
przedsiwziciem mocno ryzykownym. W efekcie skryptw i podrcznikw
brakuje, bo nie ma wydawcw oraz kupujcych, chocia chtni do czytania
oczywicie s.
Studenci nie maj czsto wiadomoci, e to oni s wspsprawcami
powstaej sytuacji. Domagaj si podrcznikw, lecz nie zamierzaj ich kupowa. Kseruj fragmenty ksiek oraz cigaj materiay z internetu, co
jest czasochonne i nie w peni legalne. Autor nie chce ocenia tego od strony moralnej, pragnie jednak zauway, e koszt wydania ksiki jest przy
odpowiednim nakadzie zdecydowanie niszy ni koszt jej powielenia lub
wydrukowania z internetu.
http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk

C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Cezary ucyk

Ksika zredagowana w caoci przez autora

Copyright by Cezary ucyk, 2006

Wszelkie prawa zastrzeone. Prawa autorskie przedstawionego tekstu nale do

Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej

I. PODSTAWOWE POJCIA I WIELKOCI ELEKTRYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . .

II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKADY REZYSTANCYJNE . . . . . . . . . . . . . .

Elektrostatyka. Kondensatory ........................

III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNO ELEKTRYCZNA .

Elementy obwodw prdu staego ...................

V. ELEMENTY UKADW I OBWODW ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . .

VI. PODSTAWOWE UKADY PRDU STAEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozwizywanie obwodw prdu staego ............

VII. ANALIZA OBWODW NIEROZGAZIONYCH PRDU STAEGO.

XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII. PRZEBIEGI WIELKOCI ZMIENNYCH W CZASIE.

XVII. PODSTAWOWE STRUKTURY OBWODW TRJFAZOWYCH . . . . . . . . . . . . 143

Waniejsze wzory wykorzystywane w zadaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oznaczenia wielkoci wystpujcych w rozdziale 1

przestrzenna (objtociowa) gsto adunku elektrycznego

Wykad I. PODSTAWOWE POJCIA I WIELKOCI ELEKTRYCZNE

Zasada zachowania adunku

Jednostka adunku elektrycznego

adunek elementarny i gstoci rozkadu adunkw

Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne

Natenie pola elektrycznego

adunek prbny jest z zaoenia tak may, e nie powoduje adnych

za przy przemieszczeniu midzy punktami A i B jest rwna

Kademu punktowi pola elektrycznego s przypisane: natenie pola elektrycznego E (wektor) i

Jeli napicie midzy punktem A i punktem B jest dodatnie, to

Strzakowanie napicia i potencjau elektrycznego

Ruch adunkw w ciele pod wpywem pola elektrycznego

Pole elektryczne przepywowe

Natenie prdu elektrycznego i gsto prdu

Strzakowanie prdu elektrycznego

Prawo Ohma. Rezystancja i konduktancja

Wielko nazywa si przewodnoci waciw lub konduktywnoci materiau, natomiast jej

Przyjmujc, e w rurce o przekroju S i dugoci l wystpuje: prd i, gsto prdu J, natenie

Sumujc napicia elementarnych rurek (plasterkw) otrzymuje si napicie cakowite elementu

Po przejciu do elementarnych przyrostw: dugoci dl i powierzchni dS przekroju ciaa, oraz oznaczeniu

dochodzi si do zalenoci znanej jako posta cakowa (skalarna) prawa Ohma:

Rezystancja odcinka przewodu. Jednostki rezystywnoci i konduktywnoci

Rezystancja skrona kabla (izolacji yy wzgldem powoki)

Rezystancja przejcia midzy kul a nieskoczonym rodowiskiem

Przewodzenie prdu zachodzi midzy powierzchni kulist elektrody

za energia wydzielajca si w czasie t, w postaci ciepa t

Przy prdzie staym, zalenoci (1.15b) i (1.15c) przybieraj formy:

Zaleno rezystancji od temperatury

Rezystancje nieliniowe i liniowe

Szeregowe poczenie rezystancji liniowych

Rwnolege poczenie rezystancji liniowych

Przeksztacenie gwiazda-trjkt i odwrotne

(prdy dopywajce trjkta);

Nieruchome (niezmienne) adunki elektryczne rozmieszczone w rodowisku dielektrycznym s

Oznaczenia wielkoci wystpujcych w rozdziale 2

gdzie 0 8,8510-12 C2 N-1 m-2 przenikalno elek+Q1

Pole elektrostatyczne w prni

Caka liniowa po drodze zamknitej wektora natenia pola elektrostatycznego, pochodzcego od

Zjawisko indukcji elektrostatycznej

Indukcja elektrostatyczna i strumie indukcji elektrostatycznej

gdzie S = S 1n wektor normalny do elementu powierzchni S (w przypadku powierzchni

Twierdzenie Gaussa. Indukcja elektryczna i strumie elektryczny

Pojcia indukcji elektrostatycznej D i strumienia indukcji elektrostatycznej rozszerza si ze