ISSN 2084-1124 Nr 32016

KRYTYKA
LITERACKA
LITERATURA SZTUKA FILOZOFIA

W NUMERZE:
David Day William Heyen Galina Iliuchina Krzysztof Jurecki Micha Krupa
Magdalena Lara Leszek Lubicki Jekatierina Poljanskaja Erik La Prade Bruno
Schulz Tomasz Marek Sobieraj Wadimir Szemszuczenko Bill Wolak

__________________________________________________________________________________
Krytyka Literacka

3o
Bill Wolak
WIERSZE

Rok VIII
ISSN 2084-1124
Nr 3 (1172) 2016

REDAKCJA Tomasz Marek Sobieraj (red. nacz.),

Witold Egerth, Janusz Najder, Wioletta Sobieraj
ADRES ul. Szkutnicza 1, 93-469 d
E-POCZTA editionssurner@wp.pl
WYDAWCA Editions Sur Ner

33
Krzysztof Jurecki
ZROZUMIE I BY Z SACRUM
40
Micha Krupa
MDRZEC Z MECOSTY

44
Tomasz Marek Sobieraj
CZTERNACIE MINUT

Archiwum i biblioteka Krytyki Literackiej

http://chomikuj.pl/KrytykaLiteracka
Czytelnie Krytyki Literackiej online
http://issuu.com/krytykaliteracka
https://pl.scribd.com/KrytykaLiteracka
Strona internetowa
http://www.krytykaliteracka.blogspot.com

Wydania elektroniczne Krytyki Literackiej s bezpatne;

cena egzemplarza papierowego wynosi 10 z. Pismo
mona otrzyma dokonujc wpaty na konto dowolnego
hospicjum i wysyajc potwierdzenie na adres
e-poczty redakcji.
*
1 str. okadki: Jan Saenredam, Andromeda, miedzioryt,
1601 r., kolekcja prywatna
SPIS TRECI
1
Bruno Schulz
MITYZACJA RZECZYWISTOCI
3
Erik La Prade
DAVID DAY: POETA W DRODZE
5
David Day
WIERSZE
8
Magdalena Lara
GOO, ALE W KORONIE
12
Jekatierina Poljanskaja
ODPRYSKI TCZY. WSPCZESNA
POEZJA ROSYJSKA (III)
12
Galina Iliuchina
WIERSZE
15
Wadimir Szemszuczenko
WIERSZE
18
Bill Wolak, William Heyen
NIERUCHOMY KSIYC
23
William Heyen
WIERSZE
26
Leszek Lubicki
JAN CIGLISKI, PIERWSZY...
ROSYJSKI IMPRESJONISTA

S O W O

N A

J E S I E

Po sytym w dobrobyt, liberalizm i niezalene talenty

wieku XIX, totalistyczna, p-totalistyczna i wiertotalistyczna Europa naszych czasw przekazaa
mecenasostwo nad twrczoci rzdom pastw.
W ten sposb powsta system synekur, posad
przernych kierownikw literackich w rzdowych
i p-rzdowych instytucjach, nagrd pastwowych,
upastwowienie teatrw, akademii itd. Genez tego
systemu, ktry ma tylu zwolennikw, co wrogw,
bya najsuszniejsza w wiecie konstatacja, e sprawy
kulturalne narodu s tyle co najmniej warte co
sprawy gospodarcze. O ile mona jednak dyskutowa
dzi nad spraw etatyzacji ycia gospodarczego,
o tyle trudno nie przyzna, e swego rodzaju
biurokratyzacja nauki i sztuki zmniejszya moe
zastpy godujcych poetw, aktorw-cyganw,
profesorw w wyszarzaych paletkach, natomiast
nauce i sztuce na dobre nie wysza.
Barbara Toporska, Metafizyka na hulajnodze
*
Dziki odziedziczonym przesdom, dziki z gruntu
faszywemu wychowaniu i wyksztaceniu, tak dalece
przyzwyczailimy si widzie wszdzie rzd,
prawodawstwo i urzdnikw, i w kocu zaczynamy
wierzy, e ludzie pozarzynaliby si nawzajem jak
dzikie zwierzta, gdyby oko policjanta przestao nad
nimi czuwa, i e na ziemi zapanowaby zupeny
chaos, gdyby wadza pastwowa nagle runa. W tym
zalepieniu nie dostrzegamy dokoa tysicy i tysicy
wolnych zrzesze, tworzcych si bez wszelkiego
udziau prawa i, sum osignitych rezultatw,
przecigajcych wszystko, co si dokonuje pod opiek
pastwow.
Piotr Kropotkin, Zdobycie chleba

KRYTYKA LITERACKA

32016

Bruno Schulz
MITYZACJA RZECZYWISTOCI

stot rzeczywistoci jest s e n s. Co nie ma s e n s u, nie jest dla nas rzeczywiste. Kady
fragment rzeczywistoci yje dziki temu, e ma udzia w jakim sensie uniwersalnym. Stare
kosmogonie wyraay to sentencj, e na pocztku byo sowo. Nienazwane nie istnieje dla nas.
Nazwa co znaczy wczy to w jaki sens uniwersalny. Izolowane, mozaikowe sowo jest
wytworem pnym, jest ju rezultatem techniki. Pierwotne sowo byo majaczeniem, krcym
dookoa sensu wiata, byo wielk uniwersaln caoci. Sowo w potocznym dzisiejszym
znaczeniu jest ju tylko fragmentem, rudymentem jakiej dawnej wszechobejmujcej,
integralnej mitologii. Dlatego jest w nim dno do odrastania, do regeneracji, do
uzupeniania si w peny sens. ycie sowa polega na tym, e napina si ono, pry do tysicy
pocze, jak powiartowane ciao wa z legendy, ktrego kawaki szukaj si wzajemnie
w ciemnoci. Ten tysickrotny a integralny organizm sowa rozerwany zosta na poszczeglne
wyrazy, na goski, na potoczn mow, i w tej nowej formie zastosowany do potrzeb praktyki,
przeszed on ju do nas jako organ porozumienia. ycie sowa, jego rozwj sprowadzony zosta
na nowe tory, na tory praktyki yciowej, poddany nowym prawidowociom. Ale gdy jakim
sposobem nakazy praktyki zwalniaj swe rygory, gdy sowo, wyzwolone od tego przymusu,
pozostawione jest sobie i przywrcone do praw wasnych, wtedy odbywa si w nim regresja,
prd wsteczny, sowo dy wtedy do dawnych zwizkw, do uzupenienia si w s e n s i t
dno sowa do matecznika, jego powrotn tsknot, tsknot do praojczyzny sownej,
nazywamy poezj.
Poezja to s krtkie spicia sensu midzy sowami, raptowna regeneracja pierwotnych
mitw.
Zapominamy o tym, operujc potocznym sowem, e s to fragmenty dawnych i wiecznych
historyj, e budujemy, jak barbarzycy, nasze domy z uamkw rzeb i posgw bogw.
Najtrzewiejsze nasze pojcia i okrelenia s dalekimi pochodnymi mitw i dawnych historyj.
Nie ma ani okruszyny wrd naszych idei, ktra by nie pochodzia z mitologii nie bya
przeobraon, okaleczon, przeistoczon mitologi. Najpierwotniejsz funcj ducha jest
bajanie, jest tworzenie historyj. Si motoryczn wiedzy ludzkiej jest przewiadczenie, e
znajdzie ona na kocu swych bada ostateczny sens wiata. Szuka go ona na szczycie swych
sztucznych spitrze i rusztowa. Ale elementy, ktrych uywa do budowy, ju byy raz uyte,
ju pochodz z zapomnianych i rozbitych historyj. Poezja odpoznaje te sensy stracone,
przywraca sowom ich miejsce, czy je wedug dawnych znacze. U poety sowo opamituje
si niejako na swj sens istotny, rozkwita i rozwija si spontanicznie wedug praw wasnych,
odzyskuje sw integralno. Dlatego wszelka poezja jest mitologizowaniem, dy do
odtworzenia mitw o wiecie. Umitycznienie wiata nie jest zakoczone. Proces ten zosta
tylko zahamowany przez rozwj wiedzy, zepchnity w boczne koryto, gdzie yje, nie
rozumiejc swego istotnego sensu. Ale i wiedza nie jest niczym innym, jak budowaniem mitu
o wiecie, gdy mit ley ju w samych elementach i poza mit nie moemy w ogle wyj. Poezja
dochodzi do sensu wiata anticipando, dedukcyjnie, na podstawie wielkich i miaych skrtw
i przyblie. Wiedza dy do tego samego indukcyjnie, metodycznie, uwzgldniajc cay
materia dowiadczenia. W gruncie rzeczy i jedna, i druga zdaj do tego samego.
Duch ludzki niestrudzony jest w glosowaniu ycia przy pomocy mitw, w usensowianiu
rzeczywistoci. Sowo samo, pozostawione sobie, grawituje, ciy ku sensowi.
Sens jest pierwiastkiem, ktry unosi ludzko w proces rzeczywistoci. Jest on dan
absolutn. Nie mona wyprowadzi go z innych danych. Dlaczego co wydaje nam si
sensownym niepodobna okreli. Proces usensowiania wiata jest cile zwizany ze
sowem. Mowa jest metafizycznym organem czowieka. Jednakowo sowo z biegiem czasu
sztywnieje, ustala si, przestaje by przewodnikiem nowych sensw. Poeta przywraca sowom
przewodnictwo przez nowe spicia, ktre z kumulacji powstaj. Symbole matematyki s

KRYTYKA LITERACKA

32016

rozszerzeniem sowa na nowe zakresy. Take obraz jest pochodn sowa pierwotnego, sowa,
ktre jeszcze nie byo znakiem, ale mitem, histori, sensem.
Uwaamy sowo potocznie za cie rzeczywistoci, za jej odbicie. Suszniejsze byoby
twierdzenie odwrotne: rzeczywisto jest cieniem sowa. Filozofia jest waciwie filologi, jest
gbokim, twrczym badaniem sowa.
Pierwodruk: Studio, nr 3 4, 1936 r.

Bruno Schulz, Autoportret przy pulpicie rysowniczym, rysunek, 1919 r.,

ydowski Instytut Historyczny

KRYTYKA LITERACKA

32016

Erik La Prade
DAVID DAY: POETA W DRODZE

avid Day urodzi si w roku 1936 w Chicago, w ktrym osiedlili si ju jego pradziadkowie.
Rodzina mieszkaa w zaadaptowanej na dom stodole stanowicej pozostao zabudowa
gospodarczych farmy w poudniowej czci miasta zwanej Chicago Stockyards, gdzie
skupowano i trzymano bydo, zanim trafio do pobliskich rzeni. Miejsce syno z wysokiej
przestpczoci, a jego mieszkacami byli gwnie nowi imigranci pracujcy w przemyle misnym.
Chicago Stockyards stao si jeszcze bardziej znane po powieci Uptona Sinclairea The Jungle
z 1906 r. [tyt. polski Grzzawisko, przyp. T.M.S.], realistycznie opisujcej fatalne warunki pracy
i ycie imigrantw.
Kiedy David by dzieckiem, matka zachcaa go do czytania podsuwajc chopcu ksiki Marka
Twaina i Jacka Londona; te lektury zaraziy go pasj do poznawania tajemniczych i fascynujacych
miejsc, a ostatecznie zachciy do podrowania i szukania przygd na wasn rk. Jedn
z pierwszych wypraw David podj w wieku 12 lat. Zainspirowany Przygodami Tomka Sawyera
pojecha autobusem do Hannibal w stanie Missouri [miejsce urodzin i modoci Marka Twaina
oraz akcji Przygd Tomka Sawyera i Przygd Huckleberry Finna, przyp. T.M.S.], by ladami
bohaterw Twaina dosta si na Wysp Jacksona. Nie udao mu si jednak przeprawi
przez rzek; spdzi dwie noce w odzi przycumowanej do brzegu, zanim zosta zauwaony
i odesany do domu.
Pierwszy raz spotkaem Davida na coniedzielnym czytaniu poezji w ksigarni w West Village
na Manhattanie. Wraz z kilkoma poetami czytali wiersze wasne i swoich ulubionych autorw. Po
jakim czasie zaprzyjanilimy si; rozmawialimy gwnie o ksikach, wtedy te David
powiedzia mi o dwch powieciach, ktre wywary na niego wielki wpyw, gdy by nastolatkiem:
Studs Lanigan Jamesa T. Farrella i The Man with the Golden Arm Nelsona Algrena. Akcja
pierwszej rozgrywa si w Chicago South Side, akcja drugiej w Chicago North Side, i jak powiedzia
David: Chicago, jakie znam, jest w tych ksikach. [Nazwy dwch dzielnic Chicago, trzecia to
West Side; utwory Farrella i Algrena nie byy tumaczone na jz. polski, przyp. T.M.S.].
Stwierdzenie Davida Chicago, jakie znam, jest w tych ksikach skonio mnie do czytania
jego poezji. Szczeglnie zafascynowa mnie czsty u niego motyw podry i jej metafory, podry
zarwno w czasie, jak i w przestrzeni, jak chociaby w wierszu Czarne niebo, w ktrym mamy
obraz kruka leccego poprzez ciemno ale niekoniecznie jest to noc. Tytu wiersza sugeruje
Armagedon, jednak dla poety nie jest to wizja przeraajca, nie okazuje on lku:
W tej ostatniej ciemnoci
Bd krukiem
Wzlatujcym w czarne niebo
Samotnie, z dala od ziemskich spraw,
Do miejsc jeszcze ciemniejszych
Niewyobraalnych
i niepojtych...
Przemieszczanie si w wierszach Davida to z jednej strony droga do zniszczenia, dezintegracji
i rozpadu, ale jednoczenie wyraz przemiany, element duchowy, misterium przejcia. Wiersz
Przeobraenie ukazuje wiat w swojej naturalnej zmiennoci i pozbawiony typowo ludzkiego
sentymentalizmu:
Jeli udasz si na Gr Zen,
Nie zobaczysz mnie na niej.
Jeli ujrzysz lady na niegu,
Nie bd moje.

KRYTYKA LITERACKA

32016

Zrzuciem ludzkie przebranie

I odleciaem z urawiami,
By odcisn swj cie na ksiycu.
Ale mam zamiar powrci wiosn.
Tym razem, by moe, jako motyl
Przypadkowa plama koloru na niebie
Albo lepiej jako pojedyncza komrka
Walczca z morsk kipiel
W drodze na odlegy brzeg.
Poeta napisa szereg wierszy powiconych naturze, ale nie jest piewc natury w cisym tych
sw znaczeniu. Jednak jego sposb obrazowania poetyckiego ukazuje istot bycia z natur
i w naturze, jak w wierszu Przeszo Majw:
Ksiyc i gwiazdy nad jeziorem Atitln.
Srebrna ryba pywa w czarnej wodzie
Niewiadoma przybycia rybaka (...)
Krte cieki oplataj
Krajobraz z ciemnej zieleni
I cz dwanacie wiosek
Rozoonych wok jeziora
A nazwanych od imion apostow (...) [fragmenty]
David zacz pisa wiersze w roku 1958, ale od samego pocztku poetyckiej drogi a do dzisiaj
zachowa swj suwerenny gos. S jednak wyjtki. W wierszu Flagi widzimy echa twrczoci Walta
Whitmana, jakimi s powtrzone frazy:
Nie ma rk, ktre je uniosy.
Nie ma rk, ktre je porzuciy.
Zapady w py, gdzie nie ma granic.
Zapady w py, gdzie nie ma praw.
Nie ma onierzy sumienia.
Zapadli wraz z ogromn armi.
Zapadli w py...
Jeli nawet David znalaz si pod wpywem swoich ulubionych poetw i wierszy, potrafi
przetworzy to na wasn dykcj poetyck; jego twrczo to przykad rozwoju i dialogu
z poprzednikami. Kiedy czytam jego wiersze, czsto przypomina mi si zdanie Chicago, jakie
znam, jest w tych ksikach. Kady czytelnik wierszy Daya zauway magi i jednoczenie realno
nie tylko jego Chicago, ale take innych opisywanych przez poet miejsc. Np. w wierszu Krzyk
pojawia si krajobraz, ktry jest dla wielu znany, ale nie mona go przypisa konkretnemu
miejscu, jest to te jeden z wielu utworw poety poruszajcych tematyk przetrwania:
Popi naszego ogniska by zimny i szary
Kiedy si egnalimy. Rozwiewa go wiatr.
lady naszych stp rozeszy si na niegu...
Stanem i odwrciem si
Lecz twj cie znikn za cian lasu.

KRYTYKA LITERACKA

32016

Gapiem si na czarny szkielet drzewa

Krzyczaem twoje imi...
Ale nie syszae.
Do Davida znakomicie pasuje okrelenie regionalista, jest bowiem poet opisujcym,
ale jednoczenie mitologizujcym poznane miejsca. Przywodzi mi to na myl znakomit
ksik Sherwooda Andersona Winesburg, Ohio. W USA s tysice maych miasteczek, jednak
u Andersona Winesburg w stanie Ohio jest ich wzorcem, rzekbym niemale archetypem
amerykaskiej maomiasteczkowoci. Day postpuje zatem podobnie jak Anderson
w opowiadaniach czy Carl Sandburg w poezji, nadajc opisywanym miejscom charakter
transcendentny i uniwersalny. Jest w nich egzotyka i tajemniczo, ale te zwyka pospolito
i ziemska ulotno ostatecznie wic jest tam tak, jak wszdzie, gdzie yjemy i ktrdy
przechodzimy, dowiadczajc zarwno pikna, jak i rozczarowa czy strachu, i jake niekiedy
zaskakujcej nas mioci.
Prze. Tomasz Marek Sobieraj

DAVID DAY
Abaur
Ze skry winiw obozw koncentracyjnych wyrabiano znakomite abaury.
Najbardziej poszukiwane byy te z tatuaami.
William Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich

Oto niebieskie cyfry

Na bladych skrawkach skry,
Wykrojonych i zerwanych z przedramienia,
Wygarbowanych i rozcignitych.
Oto kilka kwiatw
Rosncych w ogrodzie torsu,
Gdzie midzy sutkami i ppkiem,
Ktrym nawet pszczoy daj si zwie.
Oto upione motyle,
O skrzydach w bogate desenie,
Zapane podczas upojnego lotu,
Przebite niewidoczn szpilk.
Oto mroczne twarze umarych
Wpatrujce si z wiecznej ciemnoci
W oczy pene tpego zachwytu
Patrzce na przymione wiato.
Oto wizja za
W caej haniebnej okazaoci,
Na kloszu lampy.

KRYTYKA LITERACKA

32016

Okruchy dziecistwa
W ogrodzie moich dziadkw rosy soczyste gruszki,
Spadajce na ziemi jak zoty deszcz albo nieg,
Gdy z kuzynami otrzsalimy gazie.
Niebo lnio ponad drzewami
A soce migotao pord lici,
W czasie radosnych zabaw.
Czasami, po kolacji albo wieczorem,
Siadywalimy na ganku
I patrzylimy na wietliki migajce nad pastwiskiem.
Dziadek opowiada nam o pracy w kopalni,
Kiedy by mody i zosta ranny gdy zapado si wyrobisko.
Babcia siedziaa na bujanym fotelu,
Czasem co szya, czasem robia maso,
A czasem tylko bujaa si w przd i w ty, w przd i w ty.
Kiedy robio si ciemno, dziadek mwi Czas do ka chopcy.
Wspinalimy si po schodach na strych do naszych siennikw
I klczc na pododze odmawialimy modlitwy,
A ksiyc i gwiazdy wieciy przez okno.
Dzikie poziomki
Wymknem si pewnego popoudnia,
Ostatniego dnia wiosny.
Zjechaem z rozgrzanej drogi
I schowaem poyczony rower
W cienistym lesie.
Wiedziaem, z czasw gdy byem chopcem,
Gdzie rosn dzikie poziomki.
Z pokanym brzuchem,
Kiepskimi oczami, sztywnymi palcami,
Jednak zrywaem zgarbiony
I jadem
Ile wlezie,
Bez opamitania.
Cakiem straciem oddech,
Z gorca spywaem potem,
Odurzony i zmczony
Zerwaniem kilku garci
Drobnych owocw.
Usiadem na pniu i odpoczywaem,
Z nadziej zudn na powiew wiatru.
Wieczorem pedaowaem z powrotem
Wolniej ni w tamt stron;
Stary czowiek zagubiony w starczych wspomnieniach,
Ale smak dzikich poziomek
Pozosta...

KRYTYKA LITERACKA

32016

Echo
Czasami, latem, po kolacji
Moja ona sza na wzgrze za domem,
By nakarmi ryb w maym zielonym stawie,
Ktr kupilimy w pobliskiej hodowli.
Stawaa na brzegu
I rzucaa okruchy chleba srebrnemu pstrgowi
Drzemicemu w pytkiej wodzie.
Jej gos pyn o zmierzchu
Ponad stawem, midzy drzewami,
I w d wzgrza, do naszej doliny;
Tutaj, rybko, rybko, rybko, woaa,
Rzucajc kawaki chleba
Do chodnej, ciemnej wody.
Mwiem jej, e wtpi, by ryba j syszaa,
Jednak to nigdy nie powstrzymao
Jej woania o zmierzchu,
I echa w moich uszach;
Tutaj, rybko, rybko, rybko.
Po polowaniu
Kucamy w niegu na pitach.
Jest miso i mamy ogie.
Dobrze jest y.
Lecz gdy niebo si ciemnia
I zaczynaj wy wilki,
Patrzymy sobie w oczy
I chwytamy za wcznie.
Morski pochwek
Uczcijmy jego pami
Powierzajc prochy morzu,
Gdzie unios je prdy
Midzy falami i wiatem.
Ale pami jest jak mewa
Skrzeczca na wietrze,
Koujca na niebie,
Zanim uderzy skrzydami o wod
I powoli odleci.

David Day (ur. w 1936 r. w Chicago), amerykaski poeta i dziennikarz. W latach 1955 1957 suy
w armii USA, nastpnie studiowa literatur, histori i ekonomi na Uniwersytecie Roosevelta, w Instytucie
Si Zbrojnych i na Uniwersytecie w Kansas. Pracowa m.in. jako kierowca ciarwki, doker, tragarz
w firmie przeprowadzkowej, by biznesmenem. Jego utwory poetyckie oraz artykuy publicystyczne
i korespondencje (w tym z Polski, dotyczce ruchu solidarnociowego, ktry Day wspiera) ukazyway si
w licznych pismach amerykaskich, nigdy jednak nie zostay wydane w postaci ksikowej.

KRYTYKA LITERACKA

32016

Magdalena Lara
GOO, ALE W KORONIE

oszulki, wlepki, dziecice body, ochraniacze na zby, pociel, magnesy, filcowe zbroje, klocki,
tapety Rynek produktw patriotycznych w ostatnich latach rozwija si bardzo prnie.
Stoiska z narodowymi gadetami mona obecnie spotka w kadej wikszej miejscowoci,
szczeglnie w lokalizacjach turystycznych. Gwnymi motywami znajdujcymi si na towarach s
wydarzenia i postacie historyczne powstania (przede wszystkim warszawskie), bitwy pod
Cedyni, pod Hodowem czy pod Wiedniem, obrona Jasnej Gry, onierze wyklci, husaria oraz
oznakowania grup militarnych. Wielu kompozycjom towarzysz niewybredne teksty zawierajce
nawoywanie do przemocy i niesubordynacji wobec wadz.1 Cho na co dzie w sklepach dominuje
moda damska, w brany patriotycznej zdecydowanie krluj wzory przeznaczone tylko dla panw.
Dlaczego tak si dzieje?
Symbole i mity narodowe pozwalaj przywoywa ducha wsplnoty, ktr w inny sposb
trudno byoby zmaterializowa i uobecni. W przypadku polskiej ikonografii narodowej warto
mie na uwadze, e kraj, jaki znamy dzi, ksztatowa si w XIX wieku, czyli w czasie kiedy Polska
bya narodem bez pastwa. Zatem, wszystkie polskie znaki narodowe tworzono paradoksalnie
przeciwko wadzy miay j podwaa i kontestowa jej wartoci. Dlatego domylnie, nawet dzi,
flaga w przestrzeni publicznej suy do protestowania.
Materialno znakw, to w jakim medium s powielane, bardzo silnie zwizana jest z obecnym
rynkiem sprzedaowym. Wspczesne symbole narodowe funkcjonuj w tej samej rzeczywistoci,
w ktrej dziaaj ikony marek, produktw i logotypy. Ten system obiegu znakw, wymuszony
przez nowoczesny kapitalizm, stanowi naturalny systemem komunikacji. Dlatego wyraanie
swojej postawy, poparcia bd negacji kogo lub czego dokonuje si przede wszystkim poprzez
konsumpcj kiedy ludzie chc zamanifestowa swj patriotyzm kupuj biao-czerwon odzie,
gadety z orem czy tatuuj sobie powstacz kotwic.
Dr hab. Marcin Napirkowski podczas debaty Orze i reszka. Polskie symbole narodowe
i religijne a polityka pci w rozmowie o postaciach kobiet w polskich mitach narodowych,
zaproponowa spojrze na przedstawienia figur eskich w taki sposb, w jaki analizujemy
obrazowanie kobiet w reklamach czy hollywoodzkim kinie. Okazuje si bowiem, e kobiece
ciao ogldane na patriotycznych plakatach jest kierowane do mskiego widza. Stanowi
uprzedmiotowiony obiekt, poddany zabiegowi estetyzacji, w zaskakujcy sposb podobnemu do
komercjalizacji ciaa w mediach.2
Ukierunkowanie dyskursu patriotycznego na mskiego odbiorc funkcjonuje ju od pocztku
tworzenia si tosamoci narodowej na przeomie XVIII i XIX wieku. Polsk tracc wtedy
niepodlego przedstawiano jako zniewolon i bit kobiet. Wizerunki bezbronnej, pasywnej
istoty sprawnie suyy do mobilizowania mczyzn. To wanie oni w sposb czynny organizowali
wsplnot.3 Udrczone ciao Polonii silnie erotyzowano czsto przedstawiano je nagie,
w pozie wyraajcej zarwno zmczenie i bl, ale sugerujcej te perwersyjn rozkosz
i sadomasochistyczne uniesienie. Dzi w gwnym nurcie kultury popularnej sytuacja zdaje si by
cigle powielana. Koo onierzy wykltych pojawi si nurt promujcy powstanki, morowe panny,
czy nazwane na zasadzie do nieprecyzyjnej kalki dziewczyny wyklte.4 Narracja tego prdu ma
charakter wyranie stylizowany, oparty na wyzwolonej kobiecej seksualnoci. Std atwo
wykorzysta w nim dyskurs feministyczny morowe panny nie chc by ju bierne i udrczone jak
Polonia, ale aktywne i wojownicze. Midzy innymi w popularnym serialu Czas honoru obok
walczcych mczyzn pojawiay si dziewczyny z broni w rku jednak znacznie czciej
odnosiy poraki, byy katowane, bite i uprowadzane. Umczone onierki pojawiay si rwnie na
zaproszeniach na Marsz Niepodlegoci (2011). Na innych plakatach zwizanych z tym
wydarzeniem przedstawiano kolejne typy figur kobiecych zmartwychwsta Poloni i Orlic.
W 2012 roku obok hasa Odzyskajmy Polsk! uskrzydlona moda dziewczyna z mieczem
i wietlist koron znalaza si pomidzy rycerzem husarii a XX-wiecznym onierzem. Z kolei

KRYTYKA LITERACKA

32016

zeszoroczny plakat marszu przedstawi profil atrakcyjnej dziewczyny z biao-czerwonymi

kwiatami we wosach, ktra wraz z orem zwraca si w stron napisu: Polska dla Polakw Polacy
dla Polski.
Skierowanie ku mskiemu odbiorcy przedstawie Orlicy-Polonii jasno wyrazio si w okadce
Playboya z marca 2004 roku. Magazyn opublikowa zdjcia dziewczyny stylizowanej na orlic
wykonane przez grup artystyczn d Kaliska (projekt Reszka). Tytuem zdjcia byo haso
Goo, ale w koronie. Dodatkowo powstaa fotografia przedstawiajca orlic od tyu wzmagajc
jej erotyczny przekaz wraz z kompozycj skrzynek coca-coli podkrelajcej komercjalizacj
polskich symboli.

d Kaliska: Marek Janiak, Andrzej Kwietniewski, Adam Rzepecki, Andrzej wietlik, Andrzej Wielogrski
(Makary), Orlica (Godo I), fotografia, 2003 r.

Inn figur kobiec, cigle yw w ikonografii narodowej jest Matka Boska, koronowana na
Krlow Polski. Ikona jasnogrska od XVII wieku otoczona zostaa wyjtkowym kultem, ktry
dalej si rozwija. W dyskursie narodowym czsto podtrzymywane s opinie o aktywnym udziale
Maryi w procesach wyzwoleczych: od rozgromienia przez Sobieskiego Turkw pod Wiedniem
przez narodowe wito Wojska Polskiego, od cudu nad Wis po patronowanie Solidarnoci
z Janem Pawem II. W czasach XIX i XX-wiecznych niepokojw jej posta miaa sta si wzorem
dla Polek, tak aby jak ona potrafiy wychowa dzieci w tradycji i ojczystym jzyku oraz umiay
wysa je na mier w imi ratowania ojczyzny. W wyniku silnego kultu oraz dogmatw
zwizanych z wiar, cielesno Matki Boskiej zostaa wyidealizowana znacznie bardziej ni
w przypadku powstanek. By moe wanie dlatego, obok udrczonej Polonii i wystylizowanych
dziewczt, stanowi ona najpopularniejsz figur kobiec w ikonografii narodowej.
Czsto w wydarzeniach o charakterze duchowym, ale rwnie w zjawiskach o wydwiku
politycznym pierwiastek kobiecy zostaje zmarginalizowany na rzecz wieloci mskich obrazw.

KRYTYKA LITERACKA

32016

Tak sytuacj przedstawia przebieg VIII Oglnopolskiej Pielgrzymki Kibicw na Jasn Gr

(stycze 2016). Twarzami wydarzenia zostali b. ksidz Popieuszko, Andrzej Bobola i Matka
Boska. Ta pielgrzymka w porwnaniu do siedmiu poprzednich bya szczeglna o tyle, e
w jej wyniku powstaa petycja do pani premier Beaty Szydo i ministrw jej gabinetu.
Dotyczya ona lustracji rodowisk kulturalnych i opiniotwrczych, edukacji oraz promocji
polskich bohaterw narodowych, bojownikw o woln Polsk, takich jak na przykad
onierze wyklci.5 Co ciekawe, ani w petycji, ani w innych wydarzeniach towarzyszcych
spotkaniu (msza, koncert i film), nie pojawi si wizerunek kobiety inny ni Matka Boska.
Nie ma ich w wymienianym poczcie bohaterw narodowych ani wrd proponowanych autorw
polskich lektur.
Witalno postaci Matki Boskiej wyraa si midzy innymi w pracach artystki wizualnej Ady
Karczmarczyk. W wywiadzie ze stycznia biecego roku twierdzia, e wzorzec Matki Boskiej jest
na tyle elastyczny, e kada kobieta moe si w nim odnale.6 W hodzie Bogurodzicy
skomponowaa kilka videoartw: Jaraj si Maryj (2013), Co Ty wiesz o Marii (2014) i Czyst
pip (2014) odwoujc si do kobiecej czystoci. Idealne eskie cechy, ktre uosabia Maryja,
a stanowi wedug autorki piosenek rwnie o kobiecoci, byy: inteligencja, spokj, przenikliwo
i delikatno. Wyrnikiem mskim byaby przede wszystkim mdro. Oba przywoane przez Ad
kanony stanowi kontynuacj tradycyjnych wzorcw opartych na wartociach chrzecijaskich.
Bardzo ciekawym wydaje si projekt rozpoczty przez Karczmarczyk w kwietniu tego roku cykl
videoartw WIELKA ROZGRZEWKA NARODOWA, bezporednio posugujca si symbolik
pastwa. Podczas krtkich, rednio piciominutowych nagra, artystka wykonywaa wiczenia
fizyczne z rnymi atrybutami: biao-czerwonymi flagami, chorgwiami stadionowymi,
kibicowskimi szalikami, ksikami Mickiewicza i Gombrowicza w formie odwanikw czy
ciarw do sztang nazwanych grupami mniejszoci narodowych. Adzie przebranej za zotego ora
towarzyszyo dwch mczyzn o bardzo mocno rozbudowanej masie miniowej, nazwanych
kolejno: biaym i czarnym orem. Wsplnie wykonywali seri wicze przypominajcych zajcia
fitness, ktre jak artystka wspomina na pocztku kadego odcinka maj pomc przebudzi si,
nabra wiary i siy do podejmowania wyzwa kadego dnia.7 Podjcie si tematu zwizanego
z ikonosfer narodow wydaje si przekonujc kontynuacj obranej wczeniej misji
ewangelizacyjnej promujcej symbole religijne, tak czsto kojarzone z panteonem symboli
narodowych Polakw.
Wszystkie przedstawione figury kobiecie: Polonii, Orlicy, Matki Boskiej wywodz si ze starej
ikonografii narodowej, ktr otrzymujemy atrakcyjnie przetworzon za pomoc wspczesnego
jzyka marketingowego. Brak refleksji nad wartociami, ktre wspomniane figury nios ze sob,
powoduje brak kontroli nad komponowanym przekazem.
Wszystkie inne sylwety kobiece wykraczajce poza tradycyjne wzorce nie znajduj miejsca
w gwnym nurcie narracji narodowej. Lduj na marginesie narracji historycznej, wyparte
poza nawias mylenia wsplnotowego. Wedug dr Agnieszki Mrozik, kulturoznawczyni zajmujcej
si midzy innymi genderstudies, bohaterkami, ktre cakowicie zostay usunite z panteonu
bohaterw narodowych s dziaaczki komunistyczne i rewolucjonistki. Pojawiaj si we
wsplnocie narodowej tylko w postaci krwawej bestii. W grupie kobiet wykpiwanych znajdziemy
rwnie panie z plakatw Polski Ludowej traktorzystki, murarki, listonoszki. Razem z nimi
w pamici zatary si postacie platerwek i onierek wojska ludowego. Dzi zastpiy je
czonkinie Armii Krajowej doskonale zbadaa to Monika Grzebalska w ksice Pe
Powstania Warszawskiego.8
W podanych wyej przypadkach wyparcie jednych ikon przez drugie mona by tumaczy
negacj komunizmu a gloryfikacj powstania warszawskiego. Przeoenie nie jest jednak takie
proste. Wedug wspomnianego wczeniej doktora Napirkowskiego9 rzeczywistym, statystycznym
dowiadczeniem Warszawiaka podczas powstania wcale nie byo dowiadczenie zbrojne, ale
dowiadczenie pamici cywilnej. W promowanych dyskursach to ostatnie pozostaje zupenie
nieobecne. Wynika to z tego, e towarzyszy ono wzorcom, ktre nie mieszcz si w zbiorze
narodowych idoli, jak na przykad mczyzna-dezerter.

10

KRYTYKA LITERACKA

32016

W jaki sposb posugiwa si symbolik narodow zdajc sobie spraw z jej gbokich
anachronicznych znamion? Z jakiego innego rezerwuaru znakw korzysta, aby unikn
wypaczenia narracji historycznej? Ktre ikony pozwol na wytworzenie w Polsce poczucia
wsplnoty?
Pierwszym krokiem z pewnoci powinno by uwiadomienie sobie zalenoci
funkcjonowania znakw i mitw narodowych w kulturze popularnej. Wiedza nie tylko wpynie na
uwane postrzeganie pewnych fenomenw, ale by moe pniej pozwoli na wytworzenie jzyka
ikon narodowych majcego poparcie w yciu publicznym i obdarzonego waciwociami
jednoczcymi wszystkich polskich obywateli.
Przypisy
1.

2.
3.
4.
5.

6.
7.
8.
9.

Koszulka z ukrzyowanym dzieckiem motyw wkomponowany zosta w napis Woy 43

z podpisem: Zabij mnie i moje dzieci, podpal nasz rodzinny dom, lecz wolnoci mej i dumy nie pozwol
szarga psom, Polski orze da mi si bym nie uleg w bitwy dzie, zniszcz twoje czarne sotnie,
banderowcw wytn w pie! (produkt opublikowany na portalu F5, dostpny online:
http://www.fpiec.pl/post/2016/03/17/10najbardziejabsurdalnychgadzetowpaiotrycznych); Koszulka
z nadrukiem przedstawiajcym chopaka nacignitym na gow kapturem przed zapor policyjn
z podpisem: Pika nona bez policji; Allcopsarebastards (ang. Wszyscy gliniarze to sukinsyny, tum.
autora) (produkt dostpny w sklepie online: https://www.fightershop.com.pl/4412,koszulka--pilkanozna-bez-policji-); Koszulka mier wrogom Ojczyzny za okupacje za zdrady za blizny,
onierze podziemia nie znaj honoru granic (produkt dostpny w sklepie online:
http://www.ultrapatriot.pl/?271,pl_model-nr-61) [dostp: 18.08.2016]
Orze i reszka. Polskie symbole narodowe i religijne a polityka pci dokumentacja debaty cz.1, re.
S. Kosowski, 2016, 38:30-40:12 minuta wideo; dokumentacja dostpna na oficjalnej stronie
wydarzenia: www.orzelireszka.pl, [dostp: 18.08.2016].
M. Janion, Niesamowita sowiaszczyzna, wyd. Literackie, Krakw 2007, s.268.
W 2016 roku zostaa wydana ksika S. Nowaka Dziewczyny wyklte wraz z kontynuacj Dziewczyny
wyklte 2, opisujca losy kobiet walczcych w polskim zbrojnym podziemiu antykomunistycznym.
Cytat z petycji (podkrelenia jak w oryginale) pochodzi z artykuu VIII Patriotyczna Pielgrzymka
kibicw na Jasna Gr opublikowanego na portalu stadionowioprawcy.pl dostpnego online na:
http://www.stadionowioprawcy.net/news/2746viii_patriotyczna_pielgrzymka_kibicow_na_jasna_gor
e_09_01_2016.html [dostp: 21.03.2016].
Wywiad zawarty zosta w pracy magisterskiej M. Lary Polska. Kobieta. Artystka., Akademia Sztuk
Piknych w Warszawie, 2016, materia niepublikowany, s. 87.
Wideo dostpne na blogu artystki pod adresem: http://adakarczmarczyk.blogspot.com/, [dostp:
18.08.2016].
Orze i reszka. Polskie symbole narodowe i religijne a polityka pci dokumentacja
debaty cz.1, re. S. Kosowski, 2016, 51:30-53:48 minuta video; dokumentacja dostpna na oficjalnej
stronie wydarzenia: www.orzelireszka.pl, [dostp: 18.08.2016].
Tame.

11

KRYTYKA LITERACKA

32016

Jekatierina Polianskaja
ODPRYSKI TCZY. WSPCZESNA POEZJA ROSYJSKA (III)

alina Iliuchina urodzia si w 1961 r. w Leningradzie. Z wyksztacenia prawnik, mieszka

w Sankt Petersburgu. Autorka trzech ksiek poetyckich, redaktorka zrzeszenia literackiego
Piter, jedna z zaoycieli i organizatorw midzynarodowego festiwalu poetyckiego
Petersburskie mosty. Wiersze Galiny Iliuchiny s absolutnie petersburskie. To jest swoiste
i zdumiewajce odbicie mnej klasycznej istoty naszego niezwykego miasta, odbicie
w wierszach bardzo kobiecych, penych zadumy, przejrzycie lirycznych. Powiedziaabym, e
wiersze te maj bardzo czyste i wierne brzmienie, ich liryczno jest na wskro przesiknita
cienk gorzkaw ironi, ktra jednake nie stanowi celu samego w sobie. Dla poezji Iliuchiny
charakterystyczny jest skrajnie uwany stosunek do szczegu, ona potrafi tak precyzyjnie
zobaczy i artystycznie uformowa ten szczeg, e najbardziej, wydawaoby si, niewyszukane
pejzae, martwe natury, wntrza i sytuacje nagle si rozpromieniaj pod tak niezwykym ktem
widzenia, tak mistrzowsko, e staj si wielowarstwowe tutejsze, ale i nietutejsze, zyskuj
inn istot. Przy tym nastrj autorki i jej stosunek do otaczajcego wiata w zdumiewajcy sposb
udziela si czytelnikowi. Wtedy przez pryzmat tych prostych, ale tak prawdziwych sw
nagle widzimy ycie na nowo w caej jego oszoamiajcej grozie i cudownym przepychu,
w niesamowitym stopie staego smutnego rozumienia saboci i skoczonoci ciaa i nagym
uwiadomieniu sobie nieskoczonoci ducha. A przecie wanie na tym polegaj czary
prawdziwej poezji.

GALINA ILIUCHINA
Entomologicznie
Pamitasz ktry stycze to wszystko sens mie moe,
w witrau ratuszowym krwawo pony zorze,
mga w strzpy rozerwana, iga w pomie wyrosa
i ofiarnego uka jak lanca w niebo wzniosa.
Dobij mnie skarabeusz do nieba wznosi gos,
Ale entomologa nie wzrusza straszny los.
A gdyby mie na wzgldzie, e kady w piekle sponie,
za chciw dz ycia i bzdury niestworzone,
za nico krzywd, za ale i za nasz byt owadzi,
za to, e boskie oko nieszczcia chmara razi.
Pamitaj, gdzie twoje miejsce, e bezlitosny jest Bg...
A pomyk spod soczewki tli si, wskazujc na wschd.
Prze. Anna Bednarczyk i Zuzanna Koncewicz

12

KRYTYKA LITERACKA

32016

Przyjacioom
Wszystko to moje to prawda bezsprzeczna,
Szczliwi, li po prostu oni wszyscy
moi na wskro s. Bujda niedorzeczna,
e wszyscy umr. A piounu listki
niech zapach nios, pyn, gadz twarz,
a my, ot tak rozmy na bok rce,
i oto ju trzepocze stary paszcz,
a my lecimy jak muchy malecy,
a ziemia chropowata i kosmata
stacza si w d bez strachu i po skosie,
pomaraczowy zachd z pyem splata
a surykatki stoj cae w rosie,
stercz w oddali, jak zbki grzebienia
i podziwiaj rozmach ptasich stad,
wci si miejemy i krzyczymy: siema!
...Pki obokw korowd nas zmienia
i pki w plecy wieje ciepy wiatr.
Prze. Anna Bednarczyk i Zuzanna Koncewicz

Ptasi luty
Kamienista zamarznita ziemia.
Dach ostatni sklecony z dwch desek.
Wiatr pod niebo lekkie pirko niesie
Gdzie lutego cienie i zamglenia.
Kiedy wreszcie pop za spokj duszy
Mody skoczy zmarzymi ustami?
Jest tak zimno, e mrz oddech kruszy,
A westchnienie rozbrzmiewa nutami.
Na krawdzi dou zamarzamy
i drepczemy otpiali na wietrze.
pij spokojnie, koysank piewamy,
w bo dziur odlatujc na wieczno.
W dole cmentarz, groby nieg ogarn,
ptasich apek zaplecione krzye,
Jeli spojrzysz na nas z gry, widzisz
rozrzucon marn garstk ziarna.
Prze. Anna Bednarczyk i Zuzanna Koncewicz

13

KRYTYKA LITERACKA

32016

Moje miasto
Kiedy umr, moje miasto ze smutnymi wci oczami
zmruy je patrzc w soca anemiczny jasny punkt.
Poprzez Newski, przez Plac Sienny cie rozoy si pasami,
wrble zlec si do cerkwi, gdzie staruszki sypi chleb.
Gdzie na bruku Kookolnej zawiruje piach kbami,
a soneczne byski zalni obupany zdobic mur
i zapacze gos dziecicy wolny i nieskrpowany,
bo po prostu jest na wiecie ale po mnie wcale nie.
Senny gob wzleci w niebo, zarysuje gzyms pazurem
zakoysz si zasonki i uschnity trc kwiat,
tusty kot podniesie oko: czsto widzi patrzc w gr,
jak w kwadracie nieba miga Oka Byka krwawy punkt.
W grze piknie, w grze jasno, zniko miasto zakurzone
ze smutnymi wci oczami, ktre zawi, kiedy wiatr...
Jest mi niewymownie drogie, tak nieznonie jest kochane,
e chc umrze nie na dugo. Albo moe wcale nie...
Prze. Anna Bednarczyk

Iwan Konstantinowicz Ajwazowskij, Akropol w ksiycow noc, rysunek, technika mieszana, 1881 r.

14

KRYTYKA LITERACKA

32016

adimir Szemszuczenko urodzi si w 1956 r. w Karagandzie. Wyksztacenie zdoby na

Politechnice Kijowskiej, w Norylskim Instytucie Przemysowym i Moskiewskim Instytucie
Literackim. Pracowa za pnocnym koem polarnym, na Ukrainie i w Kazachstanie. Przemierzy
szlak pracy od ucznia lusarza do kierownika przedsibiorstwa. Mieszka we Wsiewoosku koo
Sankt Petersburga. Autor trzynastu ksiek poetyckich. Wiersze Wadimira Szemszuczenki to
zadziwiajcy stop najwyszego napicia namitnoci oraz mdroci czowieka, ktry duo
przeszed i dowiadczy w yciu, mstwa obywatelskiego i subtelnego liryzmu. Okreliabym jego
poezj jako pulsowanie pod nienagann z punktu widzenia formy powok wiersza spronej
do ostatnich granic energii blu, sprawianego przez wiat, a zarazem wspczucia temu wiatu,
energii mioci gorzkiej, beznadziejnej i nieustraszonej.

WADIMIR SZEMSZUCZENKO
Pie
Myl twoja staje si sowem,
Kiedy ty lepniesz ze strachu,
I tracisz zupenie gow,
Kiedy twj brat ley w piachu,
Kiedy nikt rki nie poda,
Kiedy ju znikd pomocy,
Kiedy nie cieszy pie nowa,
Kiedy zy ykasz w niemocy.
Kiedy nikt nie da ci wody,
Plotki si roj jak muchy,
Kiedy nie jeste ju mody
I wytykaj ci staruchy.
Myl twoja staje si sowem,
Kiedy al myli zaplata
Gdy syszysz jak trawy nowej
Wyrasta pk z oczu brata,
Kiedy koszmary twych nocy
Rujnuj wersw szeregi,
Gdy nerek bl ci zamroczy
Odbitych o pryczy brzegi.
Kiedy wir wciga pod wod
Kiedy niejasny sens ycia,
Kiedy jak kret ryjesz nor
W niechcianym, obrzydym bycie.
Myl twoja staje si sowem,
Kiedy sakiewka cakiem pusta,
Kiedy zagadek wci przybywa,
Kiedy jk cinie si na usta,
Kiedy twe ycie jest jak kpina,
Kiedy los w karty ci ogrywa,
Kiedy rozpada si rodzina,
Myl twoja staje si sowem.

15

KRYTYKA LITERACKA

32016

***
Biay dzie. Biay nieg.
Przecierado biae.
I kredowo-biay czek.
Bielszy ni mylaem.
Ley czowiek na wznak,
Wyranie zdziwiony
Chodzi przecie a strach
Kiedy brzeg tak stromy.
Prosz nabra powietrza, niech pan nie oddycha...
Schylona nad nim mier, szepcze mi do ucha.

***
Z tym, co zrzuciwszy dni okowy
Umie si zgina jak podkowy,
Przybite do nieznanych drzwi.
Co przezwyciy wtpliwoci,
Wie, e sens ycia i ludzkoci
Nie w leksykonach tkwi.
Z tym, co toporem nie tknie drzewa,
Nie czyni pustki, gdzie dojrzewa
Brzz wiato, zoty klon.
Z tym, ktry bezsennoci bl
Jak psalmy nis w zielono pl,
Chcc zale ton.
Z tym, ktry na kraj wiata trafi,
Porozrywane zebra daty,
W ni jedn wic je.
Z tym, co gdy si nieszczcie zdarzy,
Pod mask nie ukryje twarzy,
Rozmawia chc.

***
W przeczuciu pierwszego niegu
Trzepocze si chora dusza,
W t noc tak askaw dla zbiega,
Myl wolna w drog wyrusza.
Ja wiem, e nie bdzie noclegu
Dla tego kto patrzy mi w oczy.
I skrzypi kosmiczny wz nieba.
I koo zmarznite si toczy.

16

KRYTYKA LITERACKA

32016

Ksiyca blask umar, a droga

Sieroca, daleko od domu
Wszak kady z nas woa do Boga
Gdy ju niepotrzebny nikomu.

***
Z niebieskiej rzeki pij wod niebieskie konie
Gdy bij kopytami
Gwiazdy sypi si w d.
Okno w ciemno otwieram i zanurzam w noc donie
W ciemnobkitne niebo z okna zwieszam si wp.
Za szklanymi szybami pochowani s ludzie,
I na wieki niezmienny pozostaje ich los.
Jeli spadn nie stanie si nic, ja po prostu si zbudz,
Midzy niebem a mn nie rozerwie si most.

***
Zapytali mnie: Powiedz kim bye?
Ale milczaem zapomniaem.
Zapytali mnie: A kim si stae?
Ale milczaem nie wiedziaem.
Zapytali mnie: Powiedz jak ye,
I jakiemu suye Bogu,
Jak syn twj pody drog,
Czego chciae, na co czekae?...
A ona patrzy w moje oczy:
Strasznie przez sen jczae w nocy
Prze. Anna Bednarczyk

17

KRYTYKA LITERACKA

32016

Bill Wolak, William Heyen

NIERUCHOMY KSIYC

illiam Heyen urodzi si 1 listopada 1940 r. w nowojorskim Brooklynie, w rodzinie

niemieckich imigrantw. Dorasta w Hauppague i Nesconset w hrabstwie Suffolk [wsch.
cz Long Island, nieopodal Nowego Jorku, przyp. T.MS.]. Uzyska stopie doktora filologii
angielskiej na stanowym Uniwersytecie Ohio. Przez wiele lat pracowa jako wykadowca
uniwersytecki; by stypendyst Fullbrighta i Guggenheima, laureatem NEA i innych prestiowych
nagrd literackich. Naley do najwaniejszych wspczesnych poetw amerykaskich, jest
autorem 12 ksiek poetyckich, jednej powieci i kilku zbiorw esejw; pod jego redakcj ukazao
si kilka antologii wspczesnej poezji amerykaskiej. Ogromne zbiory jego listw, rkopisw
i rzadkich wyda poezji znajduj si m.in. w Rare Books Collection na Uniwersytecie w Rochester,
na Uniwersytecie Bostoskim, w Beinecke Library na Uniwersytecie Yale.
Wywiad zosta przeprowadzony przez Billa Wolaka, poet, wykadowc creative writing na
Uniwersytecie Williama Patersona w New Jersey, z inicjatywy Stanleya H. Barkana, poety
i wydawcy, waciciela oficyny Cross-Cultural Communications, w lipcu 2015 r. w Brockport
w stanie Nowy Jork, gdzie William Heyen mieszka i pracuje jako emerytowany poeta/profesor na
Uniwersytecie Rochester.
Bill Wolak Ile miae lat, kiedy zainteresowae si poezj?

William Heyen Wiesz, w modoci zajmowa mnie sport, jeszcze w koledu graem w pik
non, co pochaniao wikszo mojego wolnego czasu. Ale pamitam, e kiedy miaem
dziewitnacie lat, w klasie maturalnej nagryzmoliem jakie wiersze. Te moje nieudolne wierszyki
wziy si std, e rzucia mnie dziewczyna. Wierz, e niekiedy bl jest t iskr, ktra wyzwala
poezj. Moje przeycia byy dosy banalne, wtedy jednak czuem si zdruzgotany. Ale nigdy nie
wiadomo, kiedy los si do nas umiechnie. Z moj on, ktra jest jednoczenie najbliszym mi
przyjacielem, jestemy maestwem ju 53 lata.
Na uniwersytecie spowaniaem, zaczem czyta wspczesnych poetw, jak Richard Wilbur
czy James Wright, i powiedziaem sobie wtedy ju po porzuceniu sportu hej, i ja mog to
robi. Kiedy skrobaem po nocach te wierszyda, zorientowaem si, e to nieatwe. Jak napisa
prawdziwy, czyli dobry wiersz? Pi lat niemal obsesyjnej pracy zajo mi przygotowanie
pierwszego zbioru poezji Depth of Field, wydanego w 1970 roku.
B.W. Ktrzy poeci najbardziej na ciebie wpynli?
W.H. C, nie tyle moe poeci, ile pojedyncze wiersze i proza; sdz, e najlepsz ksik jak
czytaem jest Zstp, Mojeszu Williama Faulknera; byem niemal poraony wieloma fragmentami.
Ale oczywicie na szczycie mojej listy najwikszych poetw wszech czasw jest Walt Whitman, no
moe Homer. O Whitmanie napisaem kilka esejw, a due znaczenie mieli te dla mnie jego
literaccy potomkowie Theodore Roethke, o ktrym jest moja dysertacja doktorska i Allen
Ginsberg; zawsze chciaem by jak oni czy Saint Walt [wity Walt, chodzi o Walta Whitmana,
przyp. T.M.S.] wraliwy, ale twardy. Z modernistw znaem Archibalda MacLeisha, uwielbiaem
go i wiele si od niego nauczyem: Za cay ten przeszy gniew i al/klonowy li i drzwi otwarte na
dal [z wiersza A. MacLeisha Ars Poetica, przyp. T.M.S.]. Ale z nowoczesnych poetw najbardziej
wpyn na mnie Wallace Stevens, jego wiersze poruszaj, pyn, pobudzaj i rozwijaj
wyobrani. Jego utwory, takie jak Kobieta w socu czy ten pikny pny wiersz wiat jako
medytacja, s dla mnie drogowskazem. Interesujcy s poeci migranci, a szczeglnie
elektryzujcy dla mnie Paul Celan. Zbyt wielu jest wanych dla mnie poetw, by wszystkich

18

KRYTYKA LITERACKA

32016

wymieni. Pozostajc przy tym temacie jeszcze jednym wanym dla mnie z wielu powodw
poet jest William Stafford; zapytany o najwikszy poetycki wpyw na jego twrczo
odpowiedzia, e by to gos matki. Czytamy i wchaniamy poezj, by pomoga nam tworzy wasne
pikne wersy, ale najsilniejszy wpyw wywiera rodzina, pejzae dziecistwa, nauczyciele,
przyjaciele, i historia, w moim przypadku najwaniejsza; wszystko to nas otacza i formuje.
W mojej ksice Titanic & Iceberg: Early Essays & Reviews wida jasno, co miaem w gowie jako
mody czowiek i co czytaem, starajc si zabra gos w dyskusji.
B.W. Jakby zdefiniowa poezj?
W.H. C, kada definicja zawziaby poezj. Myl jednak, e poezja jest nasz jedyn szans na
przetrwanie, i nie chodzi mi o wiersze, konstrukcje ze sw, ale o sposb mylenia wymagajcy od
nas wewntrznej integracji, jak to uj R.W. Emerson. Poeta jest wanie tym, ktry uwiadamia
nam, niezalenie od kultury, e dzwon bije dla kadego z nas, e wszystko jest Jednoci, i e
zmierzamy do jednego koca, jakim jest mier. Ale nie chc o tym przynudza ani wyj na
pyszaka, chc tylko, poprzez dwik, histori, obraz i rytm, zapisa na swojej kartce papieru
wiersz lepszy, mdrzejszy ni ja sam jestem, tak jak kae Archibald MacLeish, wiersz taki, by jego
znaczenia przekraczay i czas, i nas. Swoje najlepsze wiersze pisaem w pewnego rodzaju transie,
szybko, wers za wersem, w uniesieniu, i pniej byem zaskoczony, jak wiele ze mnie wypyno.
B.W. Jak wyglda twj proces twrczy, samo pisanie? Piszesz odrcznie czy na komputerze?
W.H. Na pocztku wszystko jest pisane odrcznie, tak mi idzie najlepiej. Nowe generacje pisarzy,
jak sdz, najlepiej czuj si przy maszynie czy komputerze, ale to nie dla mnie. Jestem
starodawny. Potrzebne mi s piro, atrament, papier i sowa pynce z lewej do prawej. Niczego
nie przepisuj, zanim nie jest gotowe, chocia zdarzaj mi si drobne poprawki, kiedy czytam
maszynopis czy przed drukiem. W tej chwili mam ponad 250 wierszy do nowej ksiki
zatytuowanej Chainsaw, ale nie piesz si z wydaniem, bo trzeba jeszcze je tu i wdzie
doszlifowa; jednak nie jest to taka tortura jak dawniej, kiedy miaem lat 30, 40, 50. Mam tyle
nowych wierszy, e nie obawiam si przekrelania niektrych w notatniku i dopisywania po nimi
zapomnij o tym, jeli nie zapowiadaj si na takie, ktre mona naprawi. Bywa si niekiedy
w poetyckim niebie sdzc, a moe po prostu udzc si, e ostatnie wiersze s najlepsze z powodu
dojrzaoci i warsztatu nabytego wraz z wiekiem.
B.W. Masz jaki ustalony porzdek pracy?
W.H. Niezupenie. W modoci potrafiem pisa ca noc, zamiast robi co bardziej praktycznego
czy po prostu spa, a nastpnego dnia oczywicie byem wykoczony. Teraz zwykle zaczynam pisa
rano w swoim dzienniku i przy tej okazji szkicuj nowy wiersz albo pisz list, taki na papierze.
Pniej pisanie jest niemoliwe, z powodu domu, ktrym trzeba si zaj, ziemi, ktrej nie
uprawiam, ale te wymaga zabiegw, by nie wygldaa jak chwastowisko, no i do tego jeszcze
czworo wnuczt. Miaem przez lata szczcie bdc nauczycielem akademickim: dugie letnie
wakacje, granty, urlopy naukowe, a czytanie byo nie tylko przyjemn prac, ale te
przygotowaniem si do pisania. Nie chciabym innej pracy.
B.W. W lesie, za domem, masz swoj liczn ma chat pisarza. Kiedy j zbudowano? Czy to
w niej piszesz?
W.H. Nazywanie mojej liczcej 2,5 na 3,5 metra szopy chat mocno jej schlebia. Ale tak, ciesz
si, e j mam; zostaa uwieczniona w postaci drzeworytu na okadce pierwszego tomu mojego
dziennika. Jakie czterdzieci lat temu mj ojciec i starszy brat Werner przywieli j dla mnie
z Long Island i zmontowali, ja przygotowaem fundamenty. Nie jest wielka, ale jest tam cicho.
Korzystaem z niej przez wiele lat. Stoi jakie 80 metrw od domu. Nigdy nie uywaem jej do

19

KRYTYKA LITERACKA

32016

pracy nauczycielskiej, tylko do pisania dziennika, poezji, niektrych listw. Nadal do niej
zachodz, ale ju nie tak czsto jak wtedy, kiedy mielimy haasujce mae dzieci a telefon si
urywa. Wiesz, my wszyscy z plemienia pisarzy prbujemy, jak stare psy, umoci si tam, gdzie
jest wygoda i wity spokj. Ta chata to te miejsce sentymentalne, bo byli w niej i pisarze
William Stafford, Joyce Carol Oates, Stan Plumly, i wydawcy Bill Ewert i Antonio Vallone,
i przyjaciele, jak Anthony Piccione i Al Poulin. Nawet poeci z Chin i Szwecji. I oczywicie caa moja
rodzina. A teraz ty i Stanley Barkan odwiedzacie moj chat. Moe powinienem mie ksig goci!
B.W. Najlepsze spotkanie autorskie, na jakim bye?
W.H. Ciekawe pytanie, nikt mi go nigdy nie zada. Przychodzi mi do gowy kilka takich spotka,
na przykad z Davidem Rayem na pocztku lat 60-tych w Cortland, w stanie Nowy Jork, gdzie
byem wtedy nauczycielem. Pewien ucze zapyta go, jak si czuje, gdy kto nie rozumie jego
wierszy, a Ray odpowiedzia, e go to nie obchodzi. Troch mnie wtedy ta odpowied obruszya,
ale teraz j rozumiem lepiej, chocia uwaam, e mg to wyrazi nieco bardziej delikatnie;
Whitman powiedzia, e to ludzie maj wyj do poezji, a nie poezja do ludzi. Pamitam te
spotkanie z Jamesem Dickeyem i te historie wok i wewntrz jego wierszy, kilka razy byem na
spotkaniu z Joyce Carol Oates, pod ktrej kadym zdaniem si podpisuj, i z Williamem
Staffordem w Rochester, kiedy powiedzia co, co nadal we mnie pobrzmiewa, mianowicie Lubi
sabe wiersze. I wymieni jeszcze jeden przykad spotkanie z Williamem Eversonem; byo to
w niewygodnym pomieszczeniu jakiego laboratorium, nie powiedzia ani sowa przez pierwsze
pi minut, tylko usiowa jako wygodnie si umoci, ludzie zaczli wychodzi, ale gdy zacz
czyta, byo to hipnotyzujce... Najwiksz przyjemno sprawiay mi kameralne spotkania
w krgu poetw, gdzie czuo si pokrewiestwo dusz. Przez dziesitki lat wiele podrowaem,
czytaem wiersze w setkach miejsc, teraz mam tego dosy, podruj siedzc w domu, i pewnie
nigdy ju nie wsid do samolotu.
B.W. Jak rol odgrywa wyciszenie podczas tworzenia wiersza?
W.H. Po wszystkich yciowych niepokojach, przejciach, wstrzsach musimy osign stan
uspokojenia, ciszy, w ktrym nasz wiersz sam niejako pjdzie wasn drog. Pewien nauczyciel
Zen z Brockport, lata temu, opowiada o odbiciu ksiyca w rzece rzeka pynie, ale ksiyc, take
ten ksiyc w naszych piersiach, nieruchomo i cicho trwa. Napisaem o tym esej w ksice Pig
Notes & Dumb Music... Wiesz, Saint Walt mg zoci si na gupiego psa, ktry szczeka nawet
na zaprzyjanionych ssiadw, ale nosi w sobie ten cichy ksiyc.
B.W. Czy jest zwizek pomidzy twoimi dziennikami a poezj, ktr tworzysz?
W.H. Nie wiem. By moe atwiej jest tworzy, gdy wyleje si z siebie zo i obawy. Wiesz Bill,
mj dziennik mgby by najbardziej obszerny co nie znaczy najlepszy w naszej literaturze.
Jak do tej pory wydaem trzy tomy i po trochu przepisuj nadal, ale bardziej pociga mnie pisanie
o tym, co dzieje si teraz ni przepisywanie przeszoci. Pracuj teraz nad tomem czwartym, to
bdzie co okoo 575 stron petitem. Chocia jestem niechtny postpowi, taki prawie ze mnie
luddysta [przeciwnik mechanizacji w Wlk. Brytanii z pocz. XIX w., obecnie neoluddyzm to niech
do zaawansowanej techniki i informatyzacji, przyp. T.M.S.], powinienem by wyprbowa
technik voice-into-print [zamiana mowy na tekst, przyp. T.M.S.]. Natomiast nie szkicuj wierszy
w moim dzienniku. Pisz w nim o lekturach, rodzinie, przyjacioach, swoich sukcesach, porakach,
niepokojach, wciekoci, sowem, staram si by dojrzay. Wspomnienia powstaj i narastaj.
Wydaje mi si, e nie jest to do koca samowiadome pisanie, tylko takie troch poza mn i jakby
prowokujce przyszo. Ale najbardziej istotne dla mnie jest, aby nie ulec autocenzurze, wic
kiedy publikuj, nie poprawiam, nie dopisuj adnych byskotliwych uwag. Chciabym czyta
dzienniki tych wanych dla mnie poetw, w ktrych nie pisaliby np. o estetyce, ale o wynoszeniu
mieci, wizycie u dentysty, po prostu o tym, jak yj, kiedy ju nie czytaj Dantego i nie przeywaj

20

KRYTYKA LITERACKA

32016

natchnienia. By moe mj dziennik jest czciowo po prostu pamitnikiem... Wiesz, wszyscy co

tam gryzmolimy, jestemy grafomanami i bawmy si tym, zapeniajmy puste strony mylami,
uczuciami, yciem. I powiem jeszcze jedno: jeli idzie o mj dziennik, to nie jestem miym facetem
nie ka go czyta, wic jeli si nie podoba i kto uwaa, e jest bezwartociowy, to niech si od
niego odpierdoli i znajdzie sobie co innego do czytania... Jednoczenie chciabym, by czytanie
dziennikw Heyena stao si niejako dobrym obyczajem, tak by ten czsto debilowaty i dziecinny
dziennikarz mg na tej lekturze dorasta...
B.W. Jak pojmujesz rol poety w dzisiejszej Ameryce?
W.H. Myl, e jest taka sama jak w kadym dowolnym spoeczestwie w dowolnym czasie.
W adnym razie jednak nie chciabym ograniczy si do ktrejkolwiek z tych rl. Odpowiem wic
wierszem, moe troch sentymentalnym, ale taki jest, paczliwy, zrezygnowany a moe przeciwnie.
Nazywa si Wieczorna pie:
Jest ju za pno,
czas poegna to,
co mogem zrobi, kim zosta,
gdybym tylko
ci nie zawierzy
a ty mnie,
przez te lata, moja duszo,
moja poezjo.
Mam nadziej, e dochowaem wiernoci swojej duszy, wewntrznym gosom prowadzcym
w stron... pikna, nawet jeli to pikno jest zabijane. Mogem by kim innym i robi co innego,
ale niczego nie auj. Wyobraam sobie, jakie inne ycie mgbym prowadzi, jednak musiaem
sprbowa pisania wierszy, czy, eby to lepiej wyrazi, ustawi si w pozycji odbiorcy wierszy
pyncych z mojego wntrza. Jest taki znakomity fragment w Nature Ralpha Waldo Emersona
Sytuacja kadego czowieka jest jak rozwizanie zapisane hieroglifami. Mona wic to rozumie
tak, e miaem ycie, jakie miaem, i jestem teraz tu, gdzie jestem, robi to, co robi, z powodu
pyta, jakie sobie sam niewiadomie stawiaem bdc dzieckiem czy modziecem.
B.W. Cz twoich archiww znajduje si w Bibliotece Uniwersytetu Rochester i podobnie jak
wiele ksiek z twojej kolekcji, znajduje si w osobnym dziale.
W.H. Tak, przez pidziesiat lat zbieraem pierwsze wydania wspczesnej poezji, czsto
z autografami. S to dla mnie wane ksiki i nie chciaem, eby podzieliy los ksigozbiorw
Richarda Hugo, Paula Zimmera, Williama Stafforda czy wielu innych i zostay sprzedane na rynku
antykwarycznym. Na szczcie Peter Dzwonkowski, od dwudziestu lat zarzdzajcy Kolekcj
Wydawnictw Rzadkich w Rochester, przewidzia potrzeb stworzenia takiego archiwum i kupowa
ode mnie ksiki, korespondencj, rkopisy. Teraz jest to wszystko zebrane, i nic nie moe si
znale w tej sali bez mojej zgody. Pomieszczenie jest nowoczesne, klimatyzowane, czasem
odbywaj si w nim zajcia, odczyty, i wszyscy moi poeci, a s ich setki, poczwszy od sawnych
a skoczywszy na prawie nieznanych, suchaj. S tam m.in. tacy autorzy, jak Richard Wilbur,
William Stafford, Joyce Carol Oates, May Sarton, Cynthia Ozick, Seamus Heaney, Ray Carver,
Robert Penn Warren, Archibald MacLeish i wielu jeszcze innych. Za tymi ksikami, ktrych
zbieranie byo wrcz moj obsesj, kryj si te rne historie, a samo zbieranie to wynik rnych
pobudek, zarwno altruistycznych, jak i samolubnych. Bardzo si ciesz, e ty i Stanley Barkan
odwiedzilicie to archiwum... Oczywicie nadal trzymam w domu setki pozycji, wic nie jestem
osamotniony. Mam na przykad podpisane przez poetw egzemplarze redagowanych przez siebie
antologii American Poets 1976, Generation of 2000, Contemporary American Poets i September
11, 2001: American Writers Respond. Bezcenne.

21

KRYTYKA LITERACKA

32016

B.W. Moesz co powiedzie na temat tego, nad czym obecnie pracujesz?

W.H. Ha, mio, e pytasz. Dzienniki, ktre zamierzam prowadzi do koca ycia, odpuka
w niemalowane drewno. Wspomniaem ju Chainsaw. Mam te wystarczajco duo esejw, by
poszerzy Pig Notes & Dumb Music... Mam te okoo 3000 to nie art trzynastozgoskowcw,
to takie moje scherza, i co ewentualnie z nimi trzeba by zrobi. Wychodzi niebawem zbir
moich 28 wierszy powiconych baseballowi. Napisaem te okoo 30 maych dramatw,
z przeznaczeniem wycznie do czytania, a do wystawiania jedynie w gowie, ale jeszcze ich nie
przepisaem. Szykuje si przedstawienie na podstawie moich wierszy o holokaucie Distant
Survivors w reyserii June Prager. Pisz przedmow do bibliografii moich ksiek autorstwa
Michaela Broomfielda, tego samego, ktry sporzdzi bibliografi Johna Updikea i Robinsona
Jeffersa. Chciabym jeszcze przygotowa ksik na cze Natury R.W. Emersona, ktra
zawieraaby reprinty moich zbiorw poezji powiconych naturze i ekologii: The Chestnut Rain,
Pterodactyl Rose, The Rope oraz wybrane wiersze o tej tematyce z innych moich ksiek.
Chciabym znale redaktora, ktry zrobiby ca t techniczn stron i napisa wstp, bo wydawc
to ju waciwie mam. Jest jaki ochotnik? Prosz o kontakt...
Prze. Tomasz Marek Sobieraj

Mendel Grossman, Portret ojca, fotomonta, 1941 r.

22

KRYTYKA LITERACKA

32016

WILLIAM HEYEN

Pascha: Zastrzyki
Chmury pyn nieustannie, sok czarnych owocw
kapie z gazi wiata.
Leymy na polu, tysicami,
nie zwaamy na deszcz. onierze podchodz,
po trzech, czterech. Wiatr rozwiewa ich dugie paszcze.
Pod spodem czarne mundury. Bestie
pochylaj si nad dziemi. Dzieci pacz przez chwil.
yjemy w biblijnych czasach, mwi jaka kobieta.

Nokturn: Reichsfhrer w Stutthof

Przez ca noc cige
buczenie i trzaski
kolczastego drutu
wok obozu.
Komendant Himmler,
w domku z piaskowca
jasnym, czystym, prostoktnym
powraca w snach do szeptu sosen
z dziecistwa,
szumu morza.
Gdy si budzi i syszy kakofoni drutu,
mwi do siebie: Heinrich,
czasem, w tym yciu,
ktre sobie stworzye,
zaznajesz tyle radoci,
e chce rozsadzi serce.

Wosy: Opowie Jakoba Kormana

Po dziesiciu kilometrach od Warszawy
dotarem do Rembertowa, gdzie
yy setki ydw, zanim
koo fortuny zatrzymao si na Judenrein.
Mylisz, e pozwolili si wywie?
Nie mogli ich wepchn do ciarwek.
Mczyzn zabito, gdy chcieli wyrwa bro
z rk oprawcw,

23

KRYTYKA LITERACKA

32016

a donie martwych kobiet

ciskay wosy, wosy SS-manw,
wszdzie te poplamione krwi wosy,
velt mit hor, pole wosw.
Judenrein (niem.) oczyszczony z ydw; terminem tym okrelano obszary, na ktrych wymordowano lub
z ktrych wywieziono ludno ydowsk (najczciej miasta, m.in. Berlin, Wiede, Bydgoszcz, Belgrad).
[przyp. tum.]
Velt mit hor (jidysz) dos. wiat we wosach. [przyp. tum.]

Anielska godzina
Kiedy rano przeuwam patki,
przypominam sobie obozy,
to, jak winiowie pili brudn wod,
ich kurczce si ciaa,
ich pragnienie, by da wiadectwo prawdzie.
Wyobraam sobie wtedy, e Bg ma moc dziaania wstecz
i daje im codziennie jedn godzin woln od strachu.
Nazywaj ten czas anielsk godzin.
Kady z nich ma misk patkw
zboowych z orzechami, rodzynkami i daktylami,
zalanych mlekiem. Jedz powoli
i nawet SS dry i mwi szeptem,
Die Engelstunde...
W ten sposb ocaliem tak wielu,
ujc moje poranne patki.
Die Engelstunde (niem.) anielska godzina [przyp. tum.]

Tramwaj: 6 sierpnia 1946

Przez kilka godzin, zaraz po wybuchu bomby nad Hiroszim,
fotoreporter,
Yoshito Matsushige, zrobi wiele zdj chodzc po miecie,
ale wielu te nie zrobi,
jak wtedy, kiedy zajrza do wntrza tramwaju
penego martwych pasaerw.
Wygldali zupenie zwyczajnie, mwi Yoshito, trzymali
si uchwytw, siedzieli
albo stali, jak w chwili przed wybuchem.
Poza tym tylko, e wszyscy

24

KRYTYKA LITERACKA

32016

byli odchyleni w jedn stron z powodu fali uderzeniowej.

I wszyscy osmaleni,
czerwono-czarne zwoki. Yoshito postawi jedn stop
wewntrz tramwaju,
podnis do oka aparat, opar palec na spucie migawki, ale
nie zrobi zdjcia...
Ten tramwaj z czerwono-czarnymi figurami
jedzi teraz po naszym miecie,
staje i rusza na skrzyowaniach, w ulicznym zgieku.
Nienaganny motorniczy i pasaerowie,
aden z nich nie zrobi zakupw, nie odwiedzi starych rodzicw,
nie przesunie koralikw sorobanu,
nie nauczy si na pami wiersza dawnego poety. Nie moemy
ich ostrzec ani powstrzyma, nie moemy
zatrzyma tego tramwaju, pogodzi si, zrozumie
czy zrobi zdjcia.
Soroban japoska wersja chiskiego liczyda suanpan (odpowiednika greckiego abakusa), do dzisiaj
powszechnie uywana. Nauka liczenia na sorobanie jest w japoskich szkoach obowizkowa. [przyp. tum.]

Zb
W odcitej gowie Clustera,
dojrzeli zoty zb.
Rozwarli jej usta,
odcili grn warg,
i popatrzyli na zb w wietle ogniska.
By jak may telewizor
ustawiony na wiadomoci, a biay czowiek
w biaym skafandrze wanie
stawia pierwszy krok na ksiycu.
George Armstrong Cluster (1839 1876), amerykaski genera-major Armii Pnocy (Unii), rasista, okrutny
wobec tych Indian, ktrzy z nim nie kolaborowali; 25 czerwca 1876 roku dowodzony przez niego 7 Regiment
Kawalerii US Army ponis klsk w bitwie z Dakotami (Siuksami) i Czejenami nad Little Bighorn, a Cluster
zosta zabity. [przyp. tum.]

25

KRYTYKA LITERACKA

32016

Leszek Lubicki
JAN CIGLISKI, PIERWSZY... ROSYJSKI IMPRESJONISTA

rodzony w Warszawie malarz, swoje ycie artystyczne zwiza na stae z Petersburgiem, gdzie
zmar i zosta pochowany. Std pojawiajce si rozbienoci w jednoznacznym zdefiniowaniu
tego twrcy: by malarzem polskim czy rosyjskim? W kilku dostpnych mi rosyjskich artykuach
opisujcych twrczo Jana Cigliskiego, uwaa si go za rosyjskiego malarza polskiego
pochodzenia. Czsto okrelany jest mianem pierwszego rosyjskiego impresjonisty, ale take nie
rzadziej jako ten, ktry wprowadzi impresjonizm na grunt rosyjski. Przyjrzyjmy si wic bliej
temu czowiekowi i by moe uda nam si wyrobi wasne zdanie na ten temat. Dla mnie sprawa
jest jasna by malarzem polskim, Polakiem, ktry jako pierwszy pokaza rosyjskiej publicznoci
zdobycze impresjonizmu. Zosta on tylko zaanektowany w poczet malarzy rosyjskich jak
zauway w 1935 roku krytyk Witold Bunikiewicz piszc dla Kuriera Warszawskiego artyku pt.:
Odzyskanie polskiego malarza.1 Skd te rozbienoci? Wemy pod uwag fakt, e Polska wtedy
jako samodzielne pastwo nie istniaa, byo Krlestwo Kongresowe, zwane przez Rosjan
Priwislinskij Kraj, a Warszawa po upadku Powstania Styczniowego staa si prowincjonalnym
miastem Cesarstwa Rosyjskiego. Wspomniany wyej krytyk wyrazi nadziej, e zadaniem
badaczy naszej kultury jest zespoli mao znanego w Polsce artyst z tokiem dziejw artystycznych
polskiego narodu. ycie, czyny i twrczo Cigliskiego dostarcz a nadto przekonywajcych
argumentw.2 Ze smutkiem naley jednak zauway, e jak do tej pory nic takiego si nie stao.
Dysponujemy ma ksik pira modszego brata malarza Jzefa z 1937 roku oraz katalogiem
wydanym przez Muzeum Narodowe w Warszawie z okazji wystawy prac artysty, ktra miaa
miejsce w tym szacownym gmachu w 1936 r. Rok wczeniej odbya si ekspozycja wybranych dzie
malarza w Towarzystwie Zachty Sztuk Piknych. Mamy take opisan jego osob w Polskim
sowniku biograficznym. Wspczenie sprawa przedstawia si nadzwyczaj mizernie. W wanej
pozycji jak niewtpliwie jest Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat T. Dobrowolskiego nie ma
o Cigliskim choby jednego sowa. Nie ma take w trzytomowej Historii sztuki polskiej pod red.
T. Dobrowolskiego i W. Tatarkiewicza, ale na usprawiedliwienie podajmy, e zostaa ona wydana
p wieku temu. Krtkie notatki zawarli Z. Kpiski i B. Kokowska w swoich ksikach, ktre maj
ten sam tytu Impresjonizm polski, a take I. Kossowska i . Kossowski w monumentalnym
opracowaniu Malarstwo polskie. Symbolizm i Moda Polska. Zapewne co pominem, ale
szukaem take bardziej wspczesnych opracowa, niestety z wynikiem negatywnym. Pewne
wiato na osob malarza rzuca artyku Marii Grenowicz przetumaczony z jz. rosyjskiego
i opublikowany w 2010 roku, w ktrym autorka stwierdza jednoznacznie, e nazwisko
Cigliskiego znane jest specjalistom i mionikom sztuki, niemniej do tej pory ani rosyjscy, ani
polscy badacze nie rozpatrywali caoksztatu jego twrczoci. Dzisiaj najbardziej wiarygodnym
i penym rdem biograficznym o malarzu jest monografia napisana w jzyku polskim ponad
siedemdziesit lat temu (1936 r.) przez modszego brata artysty Jzefa.3 Jednak Grenowicz
take okrela Cigliskiego jako Polaka z pochodzenia.
Niniejszy artyku nie roci sobie prawa do gbszego zobrazowania osoby artysty i jego sztuki,
a ma jedynie na celu przypomnienie, e istnia taki Polak, ktry pierwszy krgowi
petersburskiemu, czyli wwczas prawie caej kulturalnej Rosji pokaza, e istnieje co takiego
jak impresjonizm. Jeeli wemiemy pod uwag, e spucizna artysty to ponad tysic dzie,
w tym portrety, pejzae, take te o tematyce orientalnej oraz kompozycje symboliczne
i dekoracyjne, to moemy tylko aowa, e badacze naszej kultury nie podjli trudu przyblienia
jego osoby wikszemu gronu odbiorcw. Zauwamy, e wspomniane wyej dwie wystawy
w Warszawie byy ostatnimi publicznymi prezentacjami dzie artysty w Polsce. Dziwi bardzo ten
fakt, bowiem ca swoj spucizn artystyczn Cigliski testamentem przekaza Polsce. Tylko
Muzeum Narodowe w Warszawie otrzymao w wyniku podziau tego dziedzictwa 483 obrazy,
szkice i rysunki. Mniejsze zespoy spadku trafiy do 12 innych muzew polskich (cz z nich
pozostaa we Lwowie i Wilnie w wyniku zmiany granic po II wojnie wiatowej). Doda naley, e

26

KRYTYKA LITERACKA

32016

w 1980 roku jego prace pokazywaa Lwowska Galeria Obrazw.

Koniec XIX wieku, a ju nawet i wczeniej, to widoczny przeom w sztuce, a szczeglnie
w malarstwie. Artyci niemal caego wiata idc w lady malarzy francuskich ulegaj jasnemu
malarstwu. W Polsce dzieje si to dziki Podkowiskiemu i Pankiewiczowi i po czci
A. Gierymskiemu, w Rosji natomiast ten sposb malowania zaczyna odwanie i otwarcie
prezentowa Jan Cigliski ( ). Zapewne ma na to wpyw jego pobyt w Paryu
w 1894 roku, gdzie zapoznaje si ze sztuk postimpresjonistw i nabistw. W rodzinnym miecie,
Warszawie, rozpocz sw edukacj plastyczn w Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona,
jednoczenie studiujc medycyn, a po jej porzuceniu przyrod. Trwao to jednak wszystko
w sumie dwa lata, do roku 1878. Wtedy to dwudziestoletni artysta opuszcza rodzinne miasto,
udaje si do Petersburga i tam zostaje przyjty do Akademii Sztuk Piknych. Dlaczego Cigliski
porzuca ojczyzn, cho tak naprawd nadal pozostaje obywatelem tego samego kraju, obywatelem
rosyjskim w wczesnym rozumieniu geopolitycznym? Moemy si tylko domyla lub zawierzy
jednemu z krytykw, ktry w roku 1935 pisa w Wiadomociach Literackich, e malarz nalea
do tych Polakw z Krlestwa Kongresowego, ktrym w wczesnych warunkach byo za ciasno
w kraju i ktrzy dopiero na obczynie znaleli waciwe pole dla swojej ekspansji twrczej.4 Pada
tutaj porwnanie z sytuacj jaka zaistniaa z Josephem Conradem. Jednak Cigliski nigdy nie
zmieni imienia i nazwiska w przeciwiestwie do wielkiego pisarza, pozosta nadal Janem, a nie
popularnym w Rosji Iwanem. Jego uczniowie wspominali, e podczas prowadzonych wykadw,
gdy brakowao mu sw rosyjskich do wyraenia wydartych spod serca myli, nie ba si
przemawia do nich po polsku. Nigdy nie zasymilowa si do koca, zosta dusz polskiej
emigracji, garnli si do niego nasi artyci, szczeglnie muzycy. Malarz by sam dobrym pianist,
grywa utwory Chopina z pamici, take w czasie prowadzonych zaj dla swoich uczniw. Uwaa
bowiem, e muzyka sprzyja doborowi najdelikatniejszych odcieni farby.5 Namalowa take
idealizowany portret naszego wielkiego pianisty i kompozytora, ktry znajduje si obecnie
w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Jan Cigliski, Skt. Petersburg, fotografia, 1912 r.

Jednym z gwnych zaoe artystycznych Cigliskiego byo stwierdzenie, e podstaw

malarstwa jest to, e nie ma wcale przedmiotw, a s plamy i ich gra.6 Wpaja t tez take swoim
uczniom. B. Kokowska zauwaa, e jego szkicowy, szybki sposb malowania, uwraliwienie na

27

KRYTYKA LITERACKA

32016

wiato, impresyjno wizji malarskiej stawiaj go w rzdzie twrcw impresjonistw.7 Niemniej

nie zewszd moemy tak kategoryczne oceny sysze. Inny krytyk sztuki uwaa, e w zestawieniu
np. z polskimi pejzaystami plenerowymi inicjatorw impresjonizmu warszawskiego, powizania
pejzay Cigliskiego z impresjonizmem francuskim wydaj si wte i raczej powierzchowne.
wietlisto palety i lekka, wraeniowa interpretacja motywu (...) to za mao na cenzus
przedstawiciela kierunku o tak zasobnych i do wyranie skodyfikowanych rodkach
malarskich.8 Natomiast w swej dojrzaej twrczoci Cigliski utosami barw ze wiatem,
coraz mielej syntetyzujc i odrealniajc formy natury. Kolorom przypisywa wartoci muzyczne
(...). Zbliy si tym samym do poetyki symbolizmu, wydoby ekspresyjn moc barw.9 Jakby jego
sztuki nie kwalifikowa, to prezentujc taki a nie inny sposb malowania, musia by na pocztku
odrzucany przez skostnia petersbursk akademi. Jednake kilkanacie lat pniej doczeka si
i tam uznania, gdy w 1902 roku zosta nauczycielem w klasie malarstwa z natury w Wyszej
Szkole Artystycznej przy Akademii Sztuk Piknych. Cztery lata pniej uhonorowano go tytuem
akademika, a w 1911 roku mianowano czonkiem rzeczywistym akademii i przyznano tytu
profesora. Rwnolegle naucza take w pracowni prywatnej.
Jego nowatorski jak na tamte czasy i warunki rosyjskie sposb rozumienia malarstwa,
zauwayli take rosyjscy historycy, ktrzy twierdzili, e Cigliski tchn nowego ducha
w malarstwo petersburskie, e wyrwa tamtejsz sztuk z zaniedziaej rutyny i by pierwszym
rosyjskim impresjonist.10 Brat twrcy przytacza jedn z jego wypowiedzi na ten temat:
Impresjonizm prawdziwy jest w tym, eby robi to, co si widzi, choby widziao si
niedorzeczno. Precz wszelkie uprzedzenia i przesdy.11 Artysta stosowa gwnie technik
olejn, czasami take pastel i akwarel. Wspczeni malarzowi krytycy sztuki wyrniali pewne
charakterystyczne cechy jego malarstwa: wypuko formy, przewag koloru nad rysunkiem,
lekcewaenie konturu, pogard dla wymuskanej techniki, walk wiata i gamy tczowej z czerni,
miao, odwag i potrzeb buntu przeciwko kanonowi akademickiemu.12 Swoje zainteresowania
plenerem oraz zagadnieniami barwy i wiata artysta rozwija w czasie niezliczonych podry
artystycznych. Trudno tutaj wymieni miejsca gdzie systematycznie bywa, ale naley wspomnie
o Woszech, Hiszpanii, Grecji, Afryce, Bliskim Wschodzie czy Indiach. Przywozi stamtd setki
szkicw, czy gotowych dzie, a wszystkie poraajce wieoci barw. I stao si. Krytyka
artystyczna moga go proklamowa pierwszym i najwybitniejszym impresjonist Rosji.
Natomiast sztuka Cigliskiego nie wywara na polskie malarstwo adnego wpywu. By on
wwczas zjawiskiem samotniczym, pozycj sam dla siebie. Do swoich koncepcji malarskich
dochodzi wasnymi drogami: nie mia bezporednich poprzednikw ani bezporednich
nastpcw. Niemniej w sztuce polskiej jest pozycj wybitn, wybijajc si niepolednimi walorami
swego malarstwa.13 Cho jak swego czasu przesa obraz Sadzawka Siloe na konkurs do
Warszawy, gdzie otrzyma za niego drug nagrod, to niezbyt chyba zachwyci on Stanisawa
Witkiewicza. Jest to zbir modeli pozujcych na pokaz, do wyboru przed malarzem
modeli sabo malowanych w modelacji i wzgldnie niezych w sylwecie zauway nasz wybitny
malarz i krytyk.14
Rosyjski dziennikarz zaraz po mierci artysty napisa, e Jan Cigliski przysuy si nie
tylko sztuce, on swoim yciem, nawet nie podejrzewajc tego, robi due dzieo polityczne,
zmuszajc Rosjan kocha szlachetne cechy polskiej duszy, ktre posiada w wysokim stopniu. On
by dla nas prawdziwym bratem Polakiem i czym wicej bdzie podobnych braci, tym lepiej bdzie
i dla Polakw i dla Rosjan.15 Nigdy Cigliski nie traci kontaktu z Polsk. Wrd jego tematw
malarskich znajdujemy take i te, ktre odwouj si do zwizanych z ojczyzn. Wysya swoje
obrazy na wystawy i konkursy do Warszawy, a take i do innych pastw (Berlin 1891, Chicago
1893). Zawsze dziea artysty byy wystawiane w dziale polskim, a nie rosyjskim. I kt tak czyni?
w Polak wyzuty wonczas z imienia narodowego i parias wrd ludw Europy.16 Po mierci na
jego grobie zosta ustawiony may biay krzy z napisem w jzyku polskim: .p. artysta malarz Jan
Cigliski. Jego grobu jak i tabliczki prno obecnie na cmentarzu szuka.

28

KRYTYKA LITERACKA

32016

Przypisy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

W. Bunikiewicz: Odzyskanie polskiego malarza. Kurier Warszawski, 1935, nr 246.

Tame.
M. Grenowicz: Malarz i pedagog Jan Cigliski w Petersburgu. Stan bada nad wielokulturowym
dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej. Biaystok, 2010. T. II, s. 347.
M. Wallis: Jan Cigliski. Wiadomoci Literackie 1935, nr 41.
M. Grenowicz, art. cyt., 355.
W. Bunikiewicz, art. cyt.
B. Kokoswka: Impresjonizm polski. Oarw Maz. 2015, s. 16.
S. K. Stopczyk: Malarstwo polskie od realizmu do abstrakcjonizmu. Warszawa 1987, s. 56.
I. Kossowska, . Kossowski: Malarstwo polskie. Symbolizm i Moda Polska. Warszawa 2011, 284.
M. Grenowicz, art. cyt., s. 348.
J. Cigliski: Jan Ciglinski. Zasady - ycie - spucizna. Warszawa 1937, s. 29, nr 108.
M. Grenowicz, art. cyt., s. 350-351
Katalog wystawy Jana Cigliskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, 1936, s. 8-9.
S. Witkiewicz: Sztuka i krytyka u nas. Krakw 1971, s. 483.
Cyt. za: M. Grenowicz, art. cyt., s. 363.
W. Bunikiewicz, art. cyt.

Jan Cigliski, Taniec, olej na ptnie, 1897 1898 r.,

Muzeum Narodowe w Warszawie

29

KRYTYKA LITERACKA

32016

BILL WOLAK
Posg Anakreonta
Perykles nakaza wznie na Akropolu
dwa posgi:
Ksantipposa, swojego ojca,
i jednego ze sawnych wdrownych poetw,
Anakreonta, ktrego strofy
opieway zmysow mio i picie wina.
Nie zachowa si posg Anakreonta,
odkryto jednak jego rzymsk kopi
w willi niedaleko Rieti,
i starannie odnowiono.
Poeta jest przedstawiony jako nagi
brodaty biesiadnik.
Chocia jego postawa wskazuje na upicie,
twarz ma opanowan, chodn,
rzec nawet mona zamylon,
prawie jakby chcia powiedzie
Opucia mnie wdziczna modo.

Rzeczy w piwnicy
Wyrzucam je,
kopotliwe rzeczy, od tak dawna nietknite:
fotele, na ktrych nikt nie siedzia od trzydziestu lat,
szkatuki z dziecistwa pene miedzianych rurek,
bursztynow tapet, podziurawion przez mole flag,
piki do krykieta,
i fotografie chopakw mojej siostry.
Wyrzucam, wszystko wyrzucam
razem z tym, czego nie mgbym ocali:
szafk zapchan guzikami mojej babci,
zbutwiaymi serwetkami wyszywanymi przez matk,
pokymi kuchennymi zasonami z kretonu,
zardzewia brzytw ojca
i rcznym lusterkiem odbijajcym tylko kurz.
Wszystko wyrzucam:
kufry ze starannie zoonymi spdnicami
i walizy pene zbdnych ubra
nadal mierdzcych naftalin.
Wszystko wyrzucam.
Niektre rzeczy nie pjd w inne rce.

30

KRYTYKA LITERACKA

32016

Tam gdzie ustaje wiatr

Zdejmij sukni z dnia.
Nie czekaj przez kolejn zim,
zamie zamek na klucz.
Rozepnij sukni nocy,
czerp, ile si da z tej podry.
Tylko czuo zostawi znak,
jak lady po zbach
na brzegu Ksiyca.
Bliej, bliej
trzymaj na holu pami,
niech umys dryfuje.
Czekaj na mnie tam, gdzie ustaje wiatr.

Szczodro ebracza
Idc ta drog spotkasz
wszystkie rodzaje ebrakw.
Niektrzy wyjawi ci swoje historie,
inni bd milcze
z rozpaczy i lku.
Lecz nie ugasisz
pragnienia winem,
nie zaspokoisz godu na uczcie.
Pki bez strachu,
nie skusisz losu,
jak umiechem kochanek,
nigdy nie pojmiesz
szczodroci ebraka.

Opowie
Perfumowaa ciao
zapachami z twojego dziecistwa,
jamin za uszami i we wosach,
rce rnie bazylia i mita,
cynamon i muszkat, papryka i godziki.
Uwanie skadaa ubranie
rozbierajc si, gdy leae w ku,
burzc ci zmysy oczekiwaniem.
I tak sobie ye w suspensie,
pawie si w rozkosznym trwaniu.
A kiedy tylko pomylae, e masz ju klucz
do jej przeszoci,

31

KRYTYKA LITERACKA

32016

ona ledwie uchylaa rbka minionego czasu,

i nastawiaa star opowie,
znan ci ju, i lubian.

Krel ksiyc
Krel ksiyc
jzykiem
na twoim sutku,
trzymam ci,
jak sznurek latawca
nawinity na
drewnian szpulk.

Bill Wolak (ur. w 1952 r. w Teaneck, New Jersey), amerykaski poeta, wykadowca creative writing na
Uniwersytecie Williama Patersona w Wayne, New Jersey; zajmuje si rwniez kolaami i fotografi.
Ukoczy literaturoznawstwo porwnawcze na Rutgers University. Autor trzynastu zbiorw poezji, licznych
tekstw krytycznoliterackich, wywiadw z pisarzami i przekadw z jz. perskiego (frs), m.in Iraja Mirzy,
oraz przekadw poetw indyjskich.

Katsushika Hokusai, Sen ony rybaka, drzeworyt, 1814 r.

32

KRYTYKA LITERACKA

32016

Krzysztof Jurecki
ZROZUMIE I BY Z SACRUM

wrczo Andrzeja Ryckiego jest wedug mojej koncepcji koegzystencj bycia z sacrum,
ktrego moc moe by inspirujca w religii i sztuce interpretowanej przez artyst
w zadziwiajcy sposb. Z jednej strony fotografia najczciej tworzona manualnie jest
hybrydalnym zjawiskiem plastycznym od lat 60. XX wieku, a z drugiej posiada warto
dokumentu, wynikajcego z medium. czya si gwnie z malarskim poszukiwaniem zwizanym
z koncepcj neoawangardow, ale od drugiej poowy lat 80. najczciej nawizywaa do
tradycyjnego przekazu zwizanego z istot sztuki pojmowan jako dziaanie symboliczne,
o romantycznej tradycji. Naley zaznaczy, e konkretyzacja wasnej sztuki, pojmowanej jako
rozumiejcy byt reagujcy na problematyk sacrum, pojawia si dopiero w latach 80.,
poczwszy od ekspozycji Koszulki Panny Marii.1
Brzask sztuki dziewczynki, pejzae, alchemia medium oraz Modlitwa
Rycki jest artyst osobnym, pomimo przynalenoci do kilku grup i rodowisk artystycznych.
Od czasw grupy Zero 61, czyli po 1964 roku, poszukiwa sakralnoci wiata, ktry odkrywa
i penetrowa. Ale nie bya to jeszcze cile okrelona postawa religijna, lecz bardziej ludyczna
i afirmatywna wobec urokw ycia. wiadczyy o tym zdjcia modych dziewczt, ktre,
analogicznie do Maego czowieka Zofii Rydet, miay przedstawia nieskazitelne pikno bytu.
Fotografowanie dziewczynek oczekujcych na dojrzao przypomina take postaw fotograficzn
Lewisa Carrolla, jest rwnie wanym wyznacznikiem, bardziej yciowym ni artystycznym.
W tych zdjciach rozmarzonych dziewczynek nieskalanych jeszcze czasem zwizanym
z umieraniem ciaa, a czasem tak istotnym w myleniu fotograficznym, ujawnia si magiczna sia
melancholii, gdy al nam z dzisiejszej perspektywy modzieczych cia wydanych na tragizm
przemijania, ktry jest wci skryty (Szumi koniczynka, szumi).
Rys sakralny pojawia si w innej tematyce, troch modopolskiej, jak Melancholia cmentarna,
czy w jednej z najwaniejszych fotografii, jakie powstay w dwudziestym wieku w Polsce
w Zatrutej studni dziaajcej potg symbolu, ktry paradoksalnie skonfrontowany zosta z pop
kultur o konsumpcyjnej i popartowskiej stylizacji. I na tym polega niezwyko tego fotokolau.
Polska jesie (1968) jest innego rodzaju myleniem symbolicznym powiconym ofierze, jak
zoono ojczynie w 1939 roku. Ale najwikszy aspekt magicznoci czy alchemicznoci fotografii
ujawni si w technice pseudosolaryzacji oraz w specjalnie nieutrwalonym obrazie pozytywowym,
ktry nieustajco zmienia swoj kolorystyk. W tej technice powstay m.in. znane prace:
Polodowcowiec oraz Pomnik poety.
Dla okrelenia pniejszej postawy Ryckiego, jako artysty religijnego i wierzcego w kontakt
z sacrum, niezwykle wana z dzisiejszego punktu widzenia jest Modlitwa, przedstawiajca kobiet
klczc przed cian na kamiennym bruku. Sugestywny klimat metafory ycia odcina si od
wczesnej tematyki religijnej, zarwno fotografii Zofii Rydet, jak i najwaniejszych prac Adama
Bujaka. Podobny pesymistyczny klimat ma inny znany fotomonta Ryckiego Klatka ycie
ludzkie nie ma okrelanego sakralnego spenienia, wydane jest na egzystencjalne zmaganie
z materi. By moe piekieln.
Co wynikno z analizy Ikara dla fotografii polskiej?
W latach 70. wtki analityczne, wywodzce si z konceptualizmu dominoway w idei Ryckiego
jako reguy gry, a przeplatay si z lekko zarysowanymi w wyobrani twrczej aspektami
dotyczcymi mitu, tajemnicy upywajcego czasu. Pojawiy si take zainteresowania twrczoci
nieprofesjonaln. Wanie zainteresowania sztuk ludow, jej innymi wzorami kulturowymi i jej

33

KRYTYKA LITERACKA

32016

Andrzej Rycki, Identyfikacja pozorna, fotokola, 1973 r., Muzeum Sztuki w odzi

34

KRYTYKA LITERACKA

32016

bytem w wiecie wiecznych idei przyczyniy si do powstania oryginalnej twrczoci w zakresie

dokumentu filmowego, ktry z pewnoci mia wpyw na fotograficzn twrczo Ryckiego.
W tym dziesicioleciu powstao najmniej prac sakralnych, cho w niektrych pojawia si
problematyka ontologiczna, jak np. w cyklu Konkluzje fotograficzne (1976) przedstawiajcym
m.in. zwinite w rulon i przewizane sznurkiem zdjcie, ktrego nie jestemy w stanie obejrze.2
W jego percepcji ma nam pomc tekst towarzyszcy tej realizacji. Do cyklu Fotografia
warunkowa naley interesujca praca, skadajca si z 9 fotografii nagrobkw rnych wyzna
i narodowoci. Na kadym z nich w miejscu zdjcia zmarego artysta umieci wasny wizerunek;
w ten sposb utosami si z kad mierci posugujc si stylizacj fotomedialn.
Na pocztku lat 70. Rycki przez kilka lat nie potrafi odnale si w nowej
strukturalistycznej grupie, jak by Warsztat Formy Filmowej. Nigdy nie zrealizowa filmw czy
wideo w tym nurcie, ale jego fotografie analizuj zarwno modele pojciowe fotografii
(przekonujcy cykl Fotografia warunkowa), jak i s refleksj na temat czasu w fotografii i jej
struktury przestrzennej. Rycki potrafi take wnikn w przestrze antropologiczn (w tym
cmentarza), symboliczn i mitologiczn (mit Ikara). Wykorzystywa analizy fotomedialne do
penetrowania i odnalezienia w sobie struktury symbolicznej, bardziej w znaczeniu Rolanda
Barthesa i Claude Lvi-Straussa ni Mircei Eliadego.
W cyklu Fotografia warunkowa, pokazanym w 1973 roku, pojawiaj si zapowiedzi przeomu
artystycznego, poniewa struktura jego prac ulega metaforycznemu rozbiciu. Interesujce s
prace z ustrukturalnieniem twarzy artysty, z dziwnie wskazywanym na zegarze upywem czasu.
Pojawi si take prosty motyw drzewa, ktre emanuje swoj niezwyk form. Jako art, ale
istotny, naley traktowa fotomonta z przedstawieniem artysty w starym domu, na dachu ktrego
znajduje si nadnaturalnej wielkoci ptak. Jednak w najwikszym stopniu, obok pracy
z autoportretem na cmentarzu, sakralno i byt artystyczny przetrway w bardzo znanej realizacji
z wielokrotn ekspozycj Projekt uruchomienia obrazu fotograficznego Ikar (1975), w ktrej
istotne jest zmaganie symboliczne artysty tak, aby w powstajcej i zmieniajcej si
materialistycznej z przesania strukturze przetrwaa symbolika mitu, co si udao. Jest to jedna
z najbardziej przekonujcych prac analitycznych z lat 70. XX wieku, jaka powstaa w fotografii
europejskiej.

Andrzej Rycki, fot. Krzysztof Jurecki, 2016 r.

35

KRYTYKA LITERACKA

32016

Zrozumienie sacrum. Bycie bytu

Dziaaniem rebours religijnym i sakralnym, ale istotnym w kontekcie nastpnych dowiadcze,
by oskarycielski w rzeczywistoci cykl Analiza fotografii monopolowej (1982), niby gloryfikujcy
kolejki przed sklepami, onierzy na ulicach czy winie w chlewie, a take w specjalny sposb
generaa Wojciecha Jaruzelskiego, co byo wwczas aktem odwagi obywatelskiej, poniewa prace
pokazane zostay w podziemnej galerii Czyszczenie Dywanw w odzi w okresie stanu wojennego.
W kilku tekstach artysty m.in. Drzewo poznania (1990), Wyzwalanie wyobrani (1991)
i Fotografia nostalgiczna (2004) postrzegamy inspiracj, a potem wspln drog w analizie idei
religii z wielkim rumuskim religioznawc Mirce Eliadem. Na temat sacrum Rycki pisa:
Dialektyka sacrum zakada zawsze jaki mniej lub bardziej wyrany wybr, w wyniku ktrego
przedmiot zaczyna nabiera wartoci sakralnej, cho pozornie, ze stanowiska profanum, nie rni
si niczym od podobnych mu przedmiotw naturalnych. Wynika z tego, e kada grupa ludzka
w jakim miejscu i momencie historycznym przeksztaca w hierofani pewne przedmioty,
zwierzta, roliny, gesty, sowa, itd.3
W Koszulkach Panny Marii widoczny jest art obok dominujcej aury religijnoci, nakadanej
poprzez akt twrczy na profanum wiata, powrcio zainteresowanie fotokolaem i kolaem.4
Artysta odnalaz w sobie pokady idei romantycznych, ktre pozwalaj mu tworzy bosk
rzeczywisto w sztuce. To take akt odwagi artystycznej, ktry w latach 80. przyjmowany by
jednostronnie jako forma aktywnoci w ramach ludycznej Kultury Zrzuty. Cykl ujawnia, e
sakralno, bosko moe jawi si dosownie w kadym miejscu a sakralne znaczenie moe mie
zwyka koszulka, dziewczynka i kobieta. Wszystko zaley od siy wiary religijnej.
W latach 80. Rycki wykona przeomowe dla siebie fotografie utosamiajc si z figur
Chrystusa (Natury frasobliwe) i Matki Boskiej Czstochowskiej (Koszulki Panny Marii),
pokazujc w nich moliwoci konstytuowania si sacrum w yciu swoim i kadego czowieka.
Nastpnie powstay prace o znaczeniu bardziej antropologicznym Moje prywatne Kalwarie, Raj
tracony i Drzewo poznania na temat istoty symbolu krzya, inspirowane po raz kolejny lektur
Eliadego, ktry sta si drogowskazem drogi artystycznej Ryckiego. Wielko tych prac polega
na zrwnaniu i porwnaniu zwykego wyobraenia drzewa, ikonografii Chrystusa i sztuki
ludowej. W zaskakujcy sposb ukaza wsplnot tych archetypicznych wyobrae. Jednoczenie,
jak ju wspomniaem, w latach 80. artysta uczestniczy w Kulturze Zrzuty, ktra miaa wycznie
za zadanie dziaania ironistyczno-nihilistyczne, nigdy za antropologiczne czy symboliczne, cho
obecnie dystansuje si od niej.
Autocytat rodzinny. Powrt Zofii Rydet
Od kilu lat Rycki wsppracuje z fotografiami wykonanymi przez swego ojca czy z dawn
fotografi rodzinn (Fotografia nostalgiczna, 2004) posugujc si cytatem oraz, co jest
szczeglnie wane, z nieukoczonymi pracami Zofii Rydet, tworzc realizacje przekraczajce
dotychczasowe kategorie autocytatu (Fotoandrzejozofia, 2010). Zmara w 1997 roku Rydet
powrcia" najpierw jako idea w projektach wystawienniczych realizowanych przez Ryckiego
jako kuratora od 2008 roku, a ostatnio w nowym cyklu, w ktrym, jak trafnie okreli to Karol
Jwiak, mamy do czynienia ze witych obcowaniem.5 Artysta nie narzuci tu wasnego stylu.
Tworzy tak, aby doprowadzi do koca nieukoczone przez Rydet idee. Zawsze posugiwa si
fragmentami powycinanych zdj artystki, ktre otrzyma od Fundacji im. Zofii Rydet. Czasami
trudno odszyfrowa, ktre elementy s dzieem Ryckiego, a ktre Rydet, gdy wsppraca
ukada si w formie nieustajcego dialogu.
Jego twrczo jest wic ontologiczno-sakralnym wyznaniem wiary ale nieortodoksyjnym.
Dlatego cz jego prac ma formu i styl neoawangardowy, a tylko cz religijn o charakterze
tradycyjnym.

36

KRYTYKA LITERACKA

32016

Andrzej Rycki, Moje prywatne Kalwarie, fotomonta, 1989 r.

37

KRYTYKA LITERACKA

32016

Bycie z sacrum. Rozumienie boskoci i Boga

Andrzej Rycki, twrca otwarty na wiele rnych postaw, eksperymentujcy od pocztku lat 60.
do chwili obecnej z tworzywem fotograficznym i uprawiajcy plastyczn przygod, jest obecnie,
obok Jerzego Lewczyskiego, najwybitniejszym fotografikiem polskim. Od pocztku swej
twrczoci wykonywa prace bardzo wane, nalece do najistotniejszych osigni fotografii
polskiej, by wymieni tu wspomnian ju Zatrut studni, Polsk jesie czy Klatk, ale take
blisk ju wczesnej koncepcji Zofii Rydet Modlitw. Artysta uprawia do dzi tzw. estetyk
bdu, m.in. rozdzierajc zdjcia, tonujc i malujc je farbami, tworzc unikatowe obrazy
w technice kolau i fotomontau. W swym plastycznym opracowaniu by najbardziej
dojrzaym twrc w grupie Zero 61, ale jego drog twrcz jeli chodzi o form, a nie o ide
realizacji pody take w kocu lat 60. Micha Kokot, a na pocztku lat 80. Adam Rzepecki
z odzi Kaliskiej.
Od drugiej poowy lat 80. Rycki ujawnia swoje mylenie o sztuce bliskie przede wszystkim
ontologii fundamentalnej, w ktrej interesuje go Heideggerowskie bycie, w czym poszukuje
transcedentalnej rzeczywistoci. Ju w latach 60. sakralizowa, pocztkowo niewiadomie, wiat
maych dziewczynek, pniej zwyke drzewa, stare rodzinne fotografie. Sakralizuje take sam
siebie pokazujc, e Chrystus by i jest w kadym w nas. W jego pracach zawarta jest take ironia,
ktra poprzez rys dadaistyczny i surrealistyczny nie w peni wkomponowaa si w sakralno
wiata (by moe nie jest tu potrzebna).
W fotografii Ryckiego nie ma nicoci ani przede wszystkim trwogi, jest ludzkie istnienie
i miosierdzie bytu. Wierzy w jedyne rdo prawdy, ktr jest prawda religijna. Sztuka ma
o tyle znaczenie, o ile umoliwia dostp do bytu, gdy, jak pisa Heidegger: W dziele sztuki
prawda bytu osadzia si w dzieo.6 Artysta wierzy, e zrozumia i przenikn w sposb
teoretyczny i praktyczny zasady, jakimi manifestuje si sacrum, bdc bytem w bycie, aby
jeszcze raz nawiza do koncepcji Heideggera ze rda dziea sztuki (1935), w ktrej byt suy
uwicaniu sakralnego wiata.
Przypisy
1.

2.

3.

W maju 2011 w Miejskiej Galerii Sztuki w odzi miaa miejsce wystawa zorganizowana przez Janusza
Zagrodzkiego Poetyka form, ktr mona uzna za ma retrospektyw, pokazujca przemiany
stylistyczne artysty od lat 60. XX wieku do chwili obecnej. Na obszernej ekspozycji zaakcentowano
m.in. analizy konceptualno-strukturalistyczne z lat 70. oraz problematyk skoncentrowan wok
synnego ju zdjcia pt. Zatruta studnia (1967). W grnej czci galerii Willa pokazano ostatnie prace
cyklu Fotoadrzejozofia (2010) wykorzystujce niedokoczone kolae Zofii Rydet, do ktrych artysta
doczy wasne fragmenty fotografii, wsppracujc, w co wierzy, z duchem zmarej wybitnej
artystki. W oddzielnym pomieszczeniu, w galerii Chimera, zaprezentowano cykl religijny, cho otwarty
take na ironi Koszulki Panny Marii i przemiewczy w stosunku do pastwa wojny cykl pt. Analiza
fotografii monopolowej (1982), nazywany pniej Fotografia monopolowa, ktry niewtpliwie naley
do najwaniejszych osigni sztuki niezalenej lat 80., i co dziwne nie trafi jeszcze do zbiorw
pastwowych, w pierwszym rzdzie dzkich.
Ta praca i kilka innych zapowiada obiekty fotograficzne z lat 90. Wojciecha Pramowskiego, ktry
w niezwykle udany sposb podj konceptualizm Ryckiego, kierujc go w stron fotografii
inscenizowanej. Przeomem w podejciu do fotografii Pramowskiego, ale przede wszystkim
w wykrystalizowaniu indywidualnego stylu okazaa si Pierwsza wiatowa wystawa zdj zepsutych
(Maa Galeria ZPAF-CSW, Warszawa 1989), w ktrej w nowatorski sposb odwoa si do pojcia
inscenizacyjnoci, sigajc do koncepcji zdj rodzinnych i anonimowych Jerzego Lewczyskiego
i sakralnoci, ktra istnieje take w fotografii Andrzeja Ryckiego. Pramowski od tego momentu
tworzy fotografi, ktrej koncepcja wyraaa tradycj najnowszej historii Polski, jej symboli i mitw.
Od samego pocztku chtnie stosowa zabieg fotomontau, a take interwencje w obraz pozytywowy, co
miao sw polsk tradycj w dowiadczeniach z krgu piktorializmu, a take z eksperymentw grupy
Zero 61, a manifestowao si w formule fotografii inscenizowanej.
A. Rycki, Moje przygody i romanse fotografii ze sowem, w: Fotografia: realno medium, (red.
A. Kpiska, G. Dziamski i S. Wojnecki, ASP Pozna, [1998], s. 243. Przy okazji warto podkreli, e od

38

KRYTYKA LITERACKA

4.
5.
6.

32016

lat 70. do chwili obecnej artysta jest wanym teoretykiem.

Cykl naley rozwaa w kontekcie pnej twrczoci Zofii Rydet, ktra w latach 80. bya najblisz
artystycznie Ryckiemu artystk. Mona zauway, e Suita lska Rydet wykonana na przeomie lat
80/90. przyja form zblion do omawianego cyklu dzkiego artysty.
K. Jzwiak, Epilog o medium fotografii Z. Rydet, Andrzej Rycki. Fotoandrzejozofia, Galeria 87,
grudzie 2010, s. nlb.
M. Heidegger, Holzwege, GA 5, 1978, s. 21, za: C. Woniak, Martina Heideggera mylenie sztuki,
Krakw 2004, s. 71.

Andrzej Rycki, Fotoandrzejozofia, fotokola, 2010 r.

Zrealizowano w ramach stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

39

KRYTYKA LITERACKA

32016

Micha Krupa
MDRZEC Z MECOSTY

ino ju ponad dwiecie lat od mierci Russella Kirka, pisarza, filozofa i historyka,
katolickiego konwertyty, uwaanego powszechnie za intelektualnego ojca chrzestnego
konserwatyzmu w Stanach Zjednoczonych.
Po II wojnie wiatowej amerykaska myl konserwatywna przeya prawdziwe odrodzenie, na
ktrym odcisnli swoje pitno tacy luminarze myli jak William F. Buckley, Leo Brent Bozell,
Richard Weaver, Mel Bradford, Willmoore Kendall i wielu innych. Swojego prekursora w
renesans ma jednak wanie w Kirku. Warto przypomnie posta i zasadnicze cechy myli Mdrca
z Mecosty, ktrego autorytet rozciga si od am konserwatywnych periodykw a po Biuro
Owalne w Biaym Domu. Konserwatysty par excellence, dla ktrego samochd by mechanicznym
jakobinem, libertarianie wierkajcymi sekciarzami, w. Augustyn duchowym ojcem, a polityka
sztuk tego, co moliwe, a nie doskonaoci.
onierz i uczony
Russell Amos Kirk urodzi si 19 padziernika 1918 r. w Plymouth w stanie Michigan.
Wychowywa si w rodzinnej posiadoci zwanej Piety Hill (w tum. Pobone Wzgrze)
w malowniczym miasteczku Mecosta, do ktrego pniej wrci w dorosym yciu wraz z on
Annette. Ju w swoich latach szkolnych mody Kirk fascynowa si pisarstwem Edmunda Burkea,
Samuela Johnsona, Fenimorea Coopera i Nathaniela Hawthornea. Owa fascynacja sza w parze
z wybitnymi osigniciami w nauce. W 1940 r. uzyska licencjat z historii na Michigan State
College of Agriculture and Applied Science (obecnie Michigan University), rok pniej obroni
magisterium na Duke University.
Po krtkim okresie pracy dla Ford Motor Company, kilka miesicy po ataku Japoczykw na
Pearl Harbor, Kirk zosta powoany do odbycia suby w US Army. Suy w oddziale broni
chemicznej na poligonie eksperymentalnym w Utah. Odszed ze suby czynnej w stopniu
sieranta. Po wojnie uda si na studia do szkockiego St. Andrews University. W 1953 r. zosta
pierwszym Amerykaninem, ktry uzyska tytu Doctor of Letters na teje uczelni. Po powrocie ze
Szkocji mody doktor prowadzi zajcia na swojej Alma Mater w Michigan, jednak zrezygnowa
z pracy w 1959 r. z powodu cigego obniania standardw akademickich, znaczcego wzrostu
liczby przyjmowanych studentw i nacisku na atletyk kosztem tradycyjnej humanistyki.

R.A. Kirk i pierwsze wydania jego ksiek

40

KRYTYKA LITERACKA

32016

Kirk odczuwa coraz wiksz alienacj w powojennych realiach uniwersyteckich, okrelajc

nowe porzdki jako zaczyny bydlcego collegeu, czy te uniwersytetu behemota. Od 1955 r.
Kirk regularnie publikowa na amach sztandarowego czasopisma konserwatystw
amerykaskich, National Review a w 1957 r. zaoy kwartalnik filozoficzny Modern Age:
A Conservative Review. O znaczeniu filozoficznego i kulturowego tradycjonalizmu kwartalnika
wiadczy fakt, e spord pierwszych 27 czonkw rady programowej, tylko dwch Wilhelm
Ropke i David McCord Wright byo ekonomistami. O wyranym nastawieniu
tradycjonalistycznym pisma wiadcz przewodnie tematy jego pierwszych wyda: Osignicia
Ortegi y Gasseta, Chrzecijastwo i nasze obecne rozgoryczenie, Odbudowa amerykaskiej
edukacji, Osignicia Erica Voegelina, Ludzka ekonomia polityczna. Kwartalnik wyranie
dystansowa si od biecych sporw politycznych, skupiajc si na uwypuklaniu potrzeby nowego
tradycjonalistycznego renesansu na gruncie metapolityki, z czasem stajc si naczelnym
organem filozoficznym intelektualnej prawicy.
Konserwatywny kanon
Zasadnicze cechy swojej myli politycznej wyoy Kirk w pracy doktorskiej, wydanej w 1953 r. pt.
The Conservative Mind: From Burke to Santayana (pniejsze edycje nosiy zmieniony tytu
From Burke to Eliot. Ksika doczekaa si siedmiu wyda. Kirk przedstawi w niej sze
kanonw konserwatyzmu:

Wiara w transcendentalny porzdek bd kodeks prawa naturalnego, ktry rzdzi

spoeczestwem i sumieniem;

Przywizanie do zasady odmiany i tajemnicy ludzkiego istnienia w przeciwiestwie do

zawajcej jednolitoci egalitaryzmu i utylitarnych celw wikszoci programw
radykalnych;

Przekonanie, e cywilizowane spoeczestwo wymaga stanw i klas;

Przekonanie, e wolno i wasno s cile powizane;

Wiara w zalecenia i nieufno wobec sofistw, rachmistrzw i ekonomistw, ktrzy chcieliby

zrekonstruowa spoeczestwo w oparciu o abstrakcyjne wzorce;

Uznanie, e zmiana nie musi oznacza zbawiennej reformy: popieszna innowacyjno moe
sta si poerajcym poarem zamiast latarni postpu.

W swojej sztandarowej pozycji Kirk stara si okreli, przede wszystkim na podstawie

anglosaskiego dowiadczenia historycznego, specyfik tradycjonalistycznego konserwatyzmu.
Okreli swoj prac jako duszy esej na temat definicji. Wobec synnej konstatacji krytyka
literatury Lionella Trillinga, i w Ameryce liberalizm jest nie tylko dominujc, lecz jedyn
intelektualn tradycj, warto zauway, e dzieo Kirka byo pierwsz amerykask publikacj
dobitnie ukazujc zachowawcze strony angielskiej i anglo-amerykaskiej historii, stojcych
w opozycji do liberalnej inynierii spoecznej czy dechrystianizacji (rozpocztych przez rewolucj
francusk), oraz tak wyranie przypominajc dziedzictwo myli wielu zapomnianych,
wczesnych konserwatystw w kontekcie szerszej kontrrewolucyjnej reakcji w wiecie
zachodnim. Kirk pragn uchwyci esencj brytyjskiego i amerykaskiego konserwatyzmu,
ukaza (...) jaki system idei, wsplnych dla Ameryki i Anglii, podtrzymywa ludzi
o konserwatywnych instynktach w ich oporze przeciwko radykalnym teoriom i spoecznej
transformacji od czasu rozpoczcia Rewolucji Francuskiej?.
Jak pisze George H. Nash, Oto, w jednym grubym tomie, bya pomienna synteza wszystkich
konserwatywnych krytyk lewicy w latach powojennych. By to podrcznik idee nie tylko jednego

41

KRYTYKA LITERACKA

32016

czowieka, lecz wybitnej grupy osb, obejmujcej prawie dwa stulecia. Inni tradycjonalici
przedstawili genealogie zych ludzi i zgubnych myli; tutaj, nareszcie, mielimy genealogi ludzi
dobrych i wartociowych myli. Sukces The Conservative Mind sprawi, e Kirk zosta w krtkim
czasie uznany zosta za jednego z najbardziej renomowanych pisarzy okresu powojennego, i to nie
tylko w krgach sobie bliskich ideowo.
Wsplnota ducha i rzeczy stae
Na amach National Review w latach 1955-1981 r. Kirk analizowa wczesny stan
amerykaskiego wiata akademickiego, poddajcego si w niepokojcym tempie wpywom
liberalizmu. Idc w sukurs myli Erica Voegelina, pisa: Wielki podzia we wspczesnej polityce
nie zachodzi pomidzy totalitarystami z jednej strony, a liberaami (bd libertarianami) z drugiej,
raczej ley pomidzy tymi, ktrzy wierz w jaki transcendentalny porzdek moralny, a tymi,
ktrzy uwaaj, e ta nasza efemeryczna egzystencja jest jedyn moliw.
rda wspczesnych niebezpiecznych ideologii, zagraajcych cywilizacji zachodniej
w swojej negacji porzdku transcendentalnego, Kirk upatrywa w myli Jana Jakuba Rousseau
i racjonalistycznym utylitaryzmie Jeremyego Benthama. Konsekwentnie przestrzega zarwno
przed tendencjami zbyt daleko idcej centralizacji wadzy, jak rwnie przed atomizujcym
indywidualizmem. Opowiada si za wsplnot ducha, opart na spajajcych ycie cywilizacji
uniwersalnych normach moralnych. Mowa tutaj o wspomnianych ju tzw. rzeczach staych
(permanent things), wyraanych w religijnych dogmatach, tradycjach, spoecznych obyczajach,
uwiconych instytucjach. Owe rzeczy stae s, wedug Kirkowskiej wykadni, podstaw kadej
autentycznej, cywilizowanej spoecznoci.
Wychodzc z inspirowanych wyranie przez Burkea zaoe, Kirk negowa ideologiczne
charakteryzowanie konserwatyzmu, rozpatrujc autentyczn postaw zachowawcz raczej jako
sposb bycia, dyspozycj. Normatywnym odniesieniem dla konserwatysty jest tradycja, z ktr
jako depozytem kultury i moralnoci musz by roztropnie uzgadniane nowe okolicznoci,
natomiast polityka, bdca sztuk osigania tego co moliwe, ma za zadanie harmonizacj tych
pierwiastkw tradycji i nowoczesnoci. Reforma polityczna czy spoeczna musi zawsze odbywa
si w ramach tradycji, nigdy wbrew niej.
Cywilizacja wywodzi si z religii
Oprcz swojego opus magnum, Kirk by rwnie autorem obszernego The Roots of American
Order. Ksika stanowi filozoficzn i historyczn analiz wpywu, jakie odcisny na
amerykaskiej cywilizacji: myl staroytnej Grecji, prawo rzymskie, chrzecijastwo, a take
angielskie instytucje i kultura. Kirk scharakteryzowa tre ksiki jako opowie o piciu
miastach: Jerozolimie, Atenach, Rzymie, Londynie i Filadelfii. Idc w lad historiozoficznej
spucizny historyka Christophera Dawsona, pisa: Wszystkie cechy jakiejkolwiek cywilizacji
wywodz si z religii danego ludu: jej polityka, ekonomia, sztuka, nauka, nawet jej proste
rzemiosa s skutkiem ubocznym religijnych docieka i religijnego kultu. Dopki ludzie nie s
zwizani razem wspln wiar i nie podzielaj pewnych zasad moralnych, dopty przeladuj
siebie nawzajem. Lecz w wyniku wsplnego sprawowania kultu powstaje wsplnota. Sercem
kadej kultury jest etyka, rozrnienia pomidzy dobrem a zem i przynajmniej na pocztku owe
rozrnienia opieraj si na autorytecie objawionej religii. (...) Tak wic kady porzdek nawet
ideologiczny porzdek wspczesnych pastw totalitarnych, goszcych ateizm nie mgby
powsta gdyby nie wyrs uprzednio z powszechnej wiary w prawdy, ktre s rozpoznawane przez
moraln wyobrani.
Oprcz wspomnianych wyej pozycji, Kirk by autorem trzydziestu innych ksiek
traktujcych m.in o koniecznoci pielgnowania tradycyjnej brytyjskiej kultury w Ameryce czy
o myli poety i dramaturga T.S. Eliota. Lubowa si rwnie w pisaniu powiconych duchom
opowieci, ktrych odczytywanie wasnym dzieciom stao si z czasem jedn z jego rozrywek.
Natomiast liczba esejw i artykuw naukowych autorstwa Russella Kirka siga kilkuset pozycji

42

KRYTYKA LITERACKA

32016

z dziedziny filozofii politycznej, amerykaskiej polityki, wspczesnej kultury, religii.

Kirk by rwnie aktywny na niwie politycznej. W roku 1959 zosta doradc senatora Barryego
Goldwatera, republikaskiego nominata na stanowisko prezydenta w wyborach 1964 r. Swego
czasu doradza te prezydentowi Richardowi Nixonowi i Ronaldowi Reaganowi. W 1992 r., o czym
mao kto wie, kierowa w Michigan stanow kampani wyborcz Patricka J. Buchanana,
byego doradcy Nixona i Reagana oraz konserwatywnej gwiazdy medialnej w republikaskich
prawyborach o nominacj prezydenck, kontestujc walczcego o reelekcj prezydenta Georgea
H.W. Busha. Buchanan po dzie dzisiejszy okrela siebie mianem kirkowskiego konserwatysty.
Jak spucizn pozostawi po sobie ten wybitny myliciel i intelektualny wychowawca kilku
ju pokole amerykaskich konserwatystw? Jak mwia w rozmowie z autorem niniejszego
tekstu urokliwa ona myliciela Annette, Russell Kirk niestrudzenie naucza, i konserwatyzm nie
jest ideologi, lecz usposobieniem do zachowywania i zdolnoci do reformowania oraz, e cho
konserwatyci opowiadaj si za cigoci i odziedziczonymi tradycjami, to roztropna zmiana jest
rodkiem dziki ktremu tradycje narodu mog by zachowane.
W kanonie mylicieli XX wieku Russell Kirk ju zajmuje poczesne miejsce. Jak pisa
w sowach otwierajcych The Conservative Mind: Jeli konserwatywny porzdek ma rzeczywicie
powrci, powinnimy zna tradycj, ktra jest z nim zwizana, tak abymy mogli odbudowa
spoeczestwo; jeli nie ma by przywrcony, nadal powinnimy zna konserwatywne idee, tak,
abymy mogli odgrzeba z popiow te spalone fragmenty cywilizacji, ktre mog by ocalone
przed poog niepohamowanej woli i dzy.

Aleksandr Rodczenko, fotokola do poematu

Wadimira Majakowskiego O tym, 1923 r.

43

KRYTYKA LITERACKA

32016

TOMASZ MAREK SOBIERAJ

Czternacie minut
Wiem, podre ksztac,
nawet bliskie,
jak ta wycieczka do Chemna
nad Nerem.
Szeroka dolina,
na skarpie biay koci
Stacja obnaenia,
Matka Boska Czstochowska
na gwnym otarzu
spoglda dobrotliwie;
may jar oddziela wityni
od miejsca zagady
dwustu tysicy.
Witano ich serdecznie
przed paacem; pniej
szatnia w sali balowej
i wski korytarz do ani
na ciarwce.
Zgrzyt zamykanych drzwi.
Kierowca wyrzuca niedopaek papierosa,
przekrca kluczyk,
przestawia ma dwigni.
Czternacie minut
kpieli w spalinach
i odchodach.
Czternacie minut
krzykw i torsji.
A potem spokj,
ju na zawsze,
w pobliskim lesie.
Wieczorem,
po cikim dniu pracy
w Sonderkommando,
piwo, miech i wsplna fotografia
na pamitk.
Normalnie,
jak to
po robocie.
Podczas II Wojny wiatowej w Chemnie nad Nerem znajdowa si niemiecki obz zagady
Kulmhof. Transporty ydw przybyway gwnie z dzkiego Getta. Zamordowano tam ponad
200 tys. ludzi w ciarwkach komorach gazowych; spaliny kierowano do uszczelnionego
wntrza pojazdu, w ktrym miecio si w zalenoci od modelu od 50 do 150 osb; mier
nastpowaa rednio po czternastu minutach.

44

Tomasz Marek Sobieraj, ilustracja do wiersza Czternacie minut, fotomonta, 2015 r.

Georges-Pierre Seurat, Kobieta z parasolem (studium do Niedzielnego popoudnia na

wyspie Grande Jatte), rysunek kredk, 1884-1885 r., Art Institute of Chicago