1.

Jakie zmiany spoeczne na wielk skal dokonay/dokonuj si w cigu ostatnich

dwch-trzech stuleci i jaki by/jest ich wpyw na zmiany w skali mikro

WARIANT 1
W cigu ostatnich 2-3 stuleci nastpio bardzo wiele zmian spoecznych na wielk skal.
Miedzy innymi byy to: ogromne zatrucie rodowiska, rwnouprawnienie kobiet,
uprzemysowienie, urbanizacja, wojny (wzrost ich skali, nowa bro, wzrost eksterminacji),
masowe przemieszczanie si ludnoci (migracje), rewolucja informatyczna i
telekomunikacyjna, wzrost dobrobytu i powszechna dostpno elitarnych dawniej dbr,
liberalizacja obyczajw, demokratyzacja w polityce, uchodstwo polityczne, feminizm,
poprawno polityczna, rewolucja naukowo techniczna.
Wpyw niektrych w skali mikro:
Uprzemysowienie spoeczestwa tradycyjne przeksztaciy si w spoeczestwa
przemysowe, produkcja i rolnictwo stay si zmechanizowane, zwikszya si liczba osb
zatrudnionych w przemyle, nastpia standaryzacja czasu pracy. Ponadto w XIX wieku
zbudowany zosta pierwszy statek parowy, powstaa kolej elazna, skonstruowano telegraf
elektromagnetyczny. Przeom XIX i XX wieku to stworzenie silnika gazowego, dynamitu,
karabinu maszynowego, telefonu, arwki, odkurzacza elektrycznego. Nastpi take postp
wiedzy medycznej i higieny, wprowadzono prawo pracy, powstay zwizki zawodowe,
zwikszyo si zapotrzebowanie i denie do pozyskania tanich surowcw, rozwina si
komunikacja miejska, rodowisko zostao zanieczyszczone.
Rwnouprawnienie kobiet (emancypacja kobiet) udzia kobiet w yciu publicznym si
zwikszy, zapewniono im dostp do szk rednich i wyszych, poszerzya si ich aktywno
zawodowa, zdobyy prawa wyborcze (w Polsce od 1918 r).
Rewolucja naukowo - techniczna jej elementami s komputeryzacja, nowe rda energii,
automatyzacja procesw pracy, udoskonalenie rodkw telekomunikacji i transportu, rozwj
produkcji materiaw syntetycznych.
Rewolucja informatyczna spowodowaa obnik cen mikroelektroniki, usprawnienie
wszystkich rodkw komunikowania, zapewnia szybszy rozwj cywilizacyjny, gospodarczy,
naukowy, uatwia proces edukacji i pracy, dua dostpno do informacji bardzo szybko
przekazywanych rnymi rodkami.
USZCZEGOWIENIE - JAK DEFINIOWANA JEST SKALA MIKRO:
1

Powszechnie odrnia si w socjologii tzw. mikrostruktury (mae struktury spoeczne) i

makrostruktury (wielkie struktury spoeczne). Niektrzy socjologowie stosuj te kategorie w
sensie bliskim myleniu potocznemu, tak jakby chodzio tu o rozmiar, wielko pewnych
obiektw spoecznych (np. rodzina czy krg przyjaci to dla nich mikrostruktury, a klasa
spoeczna czy nard to makrostruktury). Moe warto by mwi tutaj po prostu o maych i
wielkich zbiorowociach (grupach), a pojcie struktur zachowa w jego specyficznym,
atrybutywnym sensie czystej formy. Tak czyni wanie nowoczesna socjologia. W jej ujciu
mikrostruktura to sie powiza midzy elementarnymi skadnikami ycia spoecznego, czyli
takimi, ktre z punktu widzenia socjologii s traktowane jako ostateczne i dalej
nierozkadalne {np. struktura grupowa jako sie powiza midzy jednostkami - czonkami
grupy; struktura organizacji jako sie powiza midzy pozycjami czy rolami spoecznymi).
[Sztompka, s.137]
WARIANT 2
Rozwj socjologii i jej aktualna problematyka powinny by rozpatrywane w kontekcie
zmian, ktre stworzyy nowoczesny wiat. yjemy w epoce ogromnych przeobrae
spoecznych. Na przestrzeni zaledwie dwch stuleci nastpio wiele zmian spoecznych, ktre
obecnie raczej przyspieszyy, ni zwolniy tempo. Zmiany te, ktrych kolebk jest Europa
Zachodnia, maj dzisiaj zasig globalny. Spowodoway cakowity rozkad form organizacji
spoecznej, w jakiej rodzaj ludzki y przez tysice lat dotychczasowej historii.
Ich korzeni naley szuka w wydarzeniach, nazywanych dwiema wielkimi rewolucjami"
osiemnasto- i dziewitnastowiecznej Europy. Pierwsz jest rewolucja francuska 1789 roku,
szczeglny cig wydarze oraz symbol politycznych przemian naszej ery. Rewolucja 1789
roku bya bowiem zupenie inna ni wczeniejsze rebelie. Ju przedtem chopi buntowali si
niekiedy przeciwko panom feudalnym, ich celem byo jednak w zasadzie odsunicie od
wadzy okrelonych jednostek bd obnienie cen lub podatkw. Podczas rewolucji
francuskiej (do ktrej z pewnymi zastrzeeniami moemy doczy anty-kolonialn rewolucj
1776 roku w Ameryce Pnocnej) po raz pierwszy w historii zosta cakowicie zburzony
porzdek spoeczny przez ruch kierujcy si wycznie wieckimi hasami powszechnej
wolnoci i rwnoci. Cho idee rewolucjonistw jeszcze dzisiaj trudno uzna za
zrealizowane, stworzyy jednak klimat zmiany politycznej i okazay si jedn z si
napdowych wspczesnej historii. Niewiele znalazoby si obecnie pastw na wiecie,
ktrych przywdcy nie nazywali demokracjami", niezalenie od rzeczywistego ustroju
politycznego. Jest to co zupenie nowego w historii ludzkoci. To prawda, e ju wczeniej
istniay republiki, przede wszystkim w staroytnej Grecji i Rzymie. S to jednak rzadkie
wyjtki, zreszt w kadym przypadku obywatele" stanowili mniejszo ludnoci,
wikszoci byli niewolnicy i obcy, pozbawieni przywilejw nielicznych grup obywateli.
2

2.

Dlaczego historia, cz psychologii, cz antropologii, ekonomia, nauki polityczne,

cz geografii zaliczane s do nauk spoecznych? Jakie s ich podobiestwa? Czym
rni si od siebie?

WARIANT 1
Historia, psychologia spoeczna, antropologia kulturowa, ekonomia, polityka spoeczna oraz
geografia spoeczno-ekonomiczna zaliczane s do nauk spoecznych, poniewa kada z nich
bada jaki aspekt spoeczestwa (jego dzieje, kultur czy rozwj).
Podobiestwa:
czy je to, e kada z tych nauk odnosi si do postrzegania czowieka; jego interakcji z
otoczeniem; tumaczy otaczajcy go wiat i relacje z nim.
Rnice:
Rni si przede wszystkim perspektyw z jak podchodz do spoeczestwa. Historia bada
przeszo, psychologia spoeczna zachowania ludzkie w sytuacjach spoecznych,
antropologia kulturowa organizacj kultury spoeczestwa, ekonomia zarzdzanie
dobrami przez spoeczestwo, polityka spoeczna zaspokajanie potrzeb i rozwizywanie
problemw spoecznych, geografia spoeczno-ekonomincza strukturami ycia spoecznego i
gospodarczego.
USZCZEGOWIENIE:
Nauki spoeczne nauki badajce struktur i funkcje dziejw spoeczestwa, jego kultur,
prawa i prawidowoci jego rozwoju. Obok nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych
zaliczaj si do nauk empirycznych. Nauki spoeczne odrniaj si od nauk
humanistycznych naukowymi metodami poznania oraz tym, e stosuj cise kryteria.
Historia - zajmuje si badaniem przeszoci, a w znaczeniu cisym badaniem dziaa i
wytworw ludzkich, a do najstarszych powiadczonych pismem wiadectw. Wynikiem
bada historycznych jest opis dziejw.
Psychologia spoeczna zajmuje si postrzeganiem osb i psychicznymi aspektami interakcji
midzy ludmi. Jest to nauka badajca procesy psychiczne i zachowanie si ludzi
znajdujcych si w sytuacjach spoecznych takich, w ktrych wystpuj inni ludzie.
Antropologia kulturowa (spoeczna) badajca organizacj kultury, rzdzce ni prawa,
historyczn zmienno i etniczn rnorodno kultur w celu skonstruowania oglnej teorii
3

kultury. Jest to jeden z gwnych dziaw szeroko rozumianej antropologii, zajmuje si

badaniem kultury we wszystkich jej przejawach. Antropologia kulturowa to dziedzina
antropologii zajmujca si czowiekiem traktowanym jako indywiduum, jednostka
uksztatowana przez spoeczestwo i twrca kultury. Zajmuje si zatem ludzkimi kulturami,
wierzeniami, praktykami, wartociami, ideami, technologiami, ekonomiami, yciem
spoecznym i organizacj poznania.
Ekonomia - jest nauk o tym, jak jednostka i spoeczestwo decyduj o wykorzystaniu
zasobw (wszystkich, gdy wszystkie zasoby maj alternatywne zastosowanie i z definicji s
w niedoborze) ktre mog mie take inne, alternatywne zastosowania w celu
wytwarzania rnych dbr i rozdzielania ich na konsumpcj obecn lub przysz pomidzy
rne osoby i rne grupy w spoeczestwie.
Polityka spoeczna - przyjty i realizowany przez wadz publiczn i organizacje
pozarzdowe zesp dugofalowych dziaa na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwizywania
problemw spoecznych. Polityka spoeczna to rwnie dziedzina nauk spoecznych
zajmujca si teori polityki spoecznej. Nauka o polityce spoecznej znajduje zastosowanie
przy konstruowaniu programw gospodarczych i spoecznych partii politycznych a wyborcy
oczekuj ich realizacji w zgodzie z deklaracjami przedwyborczymi.
Geografia spoeczno ekonomiczna (geografia czowieka, antropogeografia) zajmujca si
wszelkimi aspektami dziaalnoci czowieka, przestrzennymi strukturami ycia spoecznego i
gospodarczego oraz poszczeglnych dziaw gospodarki. Zajmuje si te powizaniami
pomidzy rodowiskiem przyrodniczym, a dziaalnoci spoeczestw ludzkich.

Nie wszystkie nauki s uwaane za spoeczne. Np.:

historia moe by uwaana za humanistyczn ze wzgldu na miejscowy charakter

kulturowy.

niektre dyscypliny maj charakter poznania podobny do nauk przyrodniczych np.

antropologia czy archeologia.

pewne spoeczne dyscypliny s interdyscyplinarne np. socjologia, ktra obejmuje

socjobiologi odwoujc si do pewnych praw biologii (m.in. dobr krewniaczy) czy
nauki ekonomiczne, odwoujce si m.in. do modelowania matematycznego
(ekonomia matematyczna, ekonometria).

geografia obejmuje zarwno geografi fizyczn, zaliczan do nauk przyrodniczych,

jak i geografi spoeczno-ekonomiczn, zaliczan do nauk spoecznych.
4

WARIANT 2
Na nauki spoeczne skada si caoksztat dyscyplin, ktre zajmuj si systematycznym
badaniem zjawisk spoecznych. Do nich zaliczamy filozofi spoeczn, nauki polityczne,
ekonomi i prawo, antropologi, etnografi, demografi, psychologi, socjologi.
Stanisaw Kosiski wyrni dwa etapy ksztatowania si socjologii jak i innych nauk
spoecznych:
1. przednaukowy czyli inkubacyjny - obejmujcy prapocztki i formowanie si podstaw
socjologii a do uzyskania statusu dyscypliny naukowej;
2. naukowy - rozpoczty formalnymi narodzinami socjologii - obejmuje jej rozwj, cechujcy
si postpujc instytucjonalizacj i specjalizacj oraz kumulowaniem wiedzy teoretycznometodologicznej i empirycznej, dotyczcej rnych segmentw rzeczywistoci spoecznej.
Profesor Neil J. Smelser podzieli wiat na trzy grupy czynnikw:
- biologiczne - oddech, odywianie si, sen;
- psychologiczne - mio, nienawi;
- socjologiczne - zwizane s ze stosunkami spoecznymi i spoeczestwem.
Najcilejsze powizania uksztatoway si pomidzy FILOZOFI I SOCJOLOGI.
Wspln cech socjologii i filozofii spoecznej jest to, e obie nauki rozpatruj spoeczestwo
jako cao, jako system. Zbieno podej warunkuje szczeglnie cise powizanie
socjologii i filozofii spoeczne.
SOCJOLOGI I NAUKI POLITYCZNE nazywane politologi czy:
- po pierwsze, to, i badane przez nie przedmioty s cile powizane i zale od siebie,
dlatego, e polityka jest organizacyjn i regulacyjno-kontroln sfer dziaania spoecznego.
Znajduje si ona w szeregu takich samych podstawowych sfer: gospodarczej, ideologicznej,
prawnej, kulturalnej, religijnej.
Pomidzy socjologi i politologi istniej pewne rnice, ktre s uwarunkowane tym, e
kada z tych nauk ma wasny przedmiot bada. Socjologia bada rzeczywisto spoeczn.
Politologia - ycie polityczne spoeczestwa, tzn. jak ludzie dochodz do wadzy i posuguj
si ni oraz jaki podzia wadzy w spoeczestwie. Ponadto kada z tych nauk, zgodnie z
wasnym przedmiotem i metod bada, ma swoiste podejcie do tych samych zjawisk
spoecznych.
SOCJOLOGIA I PSYCHOLOGIA:
Socjologia skupia si na poznaniu spoeczestwa w caoci i caoksztacie stosunkw
spoecznych istniejcych w nim, psychologia za zajmuje si badaniem wewntrznych
subiektywnych przey jednostki pobudzajcych j do tego czy innego zachowania. Pitrima
Sorokina powiedzia, e jeeli zachowania ludzkie analizowane s na podstawie bada jego
instynktw, pragnie, woli, temperamentu, to mamy do czynienia z badaniem
psychologicznym, natomiast, gdy badacz bierze pod uwag parametry spoeczne czowieka,
jego status, tradycje, obyczaje, przeprowadza on badania socjologiczne. EKONOMIA A
SOCJOLOGIA:
Ekonomia skupia si na poznaniu sfery produkcji materialnej, rynku, dziaalnoci organizacji
finansowych, dziaalnoci organizacji finansowych, dziaalnoci gospodarczej ludzi.
5

Ekonomia bada wewntrzne specyficzne prawa sfery ekonomicznej. Ekonomi interesuj w

pierwszej kolejnoci relacje midzy woonymi rodkami w produkcj a zyskiem, midzy
kosztami produkcji i efektywnoci dziaalnoci czowieka. W stosunku do nauk
ekonomicznych socjologia jest bardziej ogln nauk rozpatrujc t sfer jako jeden z
podsystemw na rwni z politycznym, kulturowym, edukacyjnym i innymi podsystemami
spoecznymi.
Podsumowanie:
- gwnym zagadnieniem s nie rnice czy podobiestwa lecz wzajemne powizania i
czciowe wzajemne przenikanie si socjologii i innych nauk spoecznych przy zachowaniu
granic przedmiotw bada tych nauk;
- socjologia jest ogln teori spoeczestwa. Bada prawidowoci i tendencje
funkcjonowania spoeczestwa w jego podsystemach. Socjologia pozwala lepiej zrozumie
badane zjawiska.
- wsplne zainteresowania socjologii i innych nauk spoecznych znajduj potwierdzenie w
powstaniu nauk midzydyscyplinarnych - psychologii spoecznej, socjologii ekonomicznej,
socjologii polityki, itd.;

3.

Na podstawie zalecanych lektur sformuuj socjologiczne okrelenia adu spoecznego

(porzdku spoecznego). Czy (i, ewentualnie czym) rni si od potocznego uycia tych
terminw?

WARIANT 2
ad spoeczny porzdek, system midzygrupowych i jednostkowych porozumie, sposb
podejmowania decyzji, ktre dotycz jednostek i zbiorowoci. Gwn rol odgrywaj
spoeczne normy i wartoci, tj. normatywny porzdek stosunkw midzyludzkich integracji.
Porzdek, ktry chroni przed nadmiern iloci konfliktw, uniemoliwiajcych koordynacj
zaspokojenia potrzeb indywidualnych i spoecznych utrudniajcych komunikacj i wi
spoeczn.
ad spoeczny moemy zdefiniowa po prostu spokj w stosunkach pomidzy grupami
spoecznymi. Bez adu spoecznego nie mona mwi o stabilizacji spoecznej, to
podstawowy jej komponent.
ad spoeczny - oznacza porzdek wynikajcy z organizacji spoeczestwa zgodnie z
wartociami, normami i zasadami przyjtymi przez og obywateli. Do czynnikw
ksztatujcych ad spoeczny nale prawo, moralno, religia, tradycja.
Porzdek spoeczny (ad spoeczny) stan funkcjonowania i przebiegu zachowa jednostek
zapewniajcy istnienie, trwanie i rozwj zbiorowoci jako caoci. Opiera si na wsppracy i
konsensusie.

Porzdek spoeczny to konstytutywny element stabilizacji spoecznej. Bez niego nastpuje

dezintegracja zbiorowoci, mogca doprowadzi do rozpadu wizi pomidzy czonkami i
rozpadu grupy.
Funkcjonalizm jest socjologi adu spoecznego. Przedstawia spoeczestwo w stanie adu,
rwnowagi, homeostazy.
Porzdek spoeczny opiera si na komunikacji midzyludzkiej. W zalenoci od charakteru
komunikacji wyrni mona cztery typy adu spoecznego": (a) ad przedstawie
zbiorowych" oparty na wsplnych tradycjach i rutynach zachowania, (b) ad policentryczny,
typowy dla ustroju demokratycznego, (c) ad monocentryczny, wystpujcy w systemach
autokratycznych, totalitarnych, czy dyktaturach, oraz (d) ad oparty na systemie
wielostopniowych porozumie.
Wysza forma porzdku spoecznego to ad moralny, oparty na takich reguach, ktre
podporzdkowane s wartociom wyszym; dobru i prawdzie.
WARIANT 1
Porzdek spoeczny opiera si na komunikacji midzyludzkiej. W zalenoci od charakteru
komunikacji wyrni mona cztery typy adu spoecznego":
(a) ad przedstawie zbiorowych" oparty na wsplnych tradycjach i rutynach zachowania,
(b) ad policentryczny, typowy dla ustroju demokratycznego,
(c) ad monocentryczny, wystpujcy w systemach autokratycznych, totalitarnych, czy
dyktaturach,
(d) ad oparty na systemie wielostopniowych porozumie. Tutaj zamiast przymusu pojawia
si dialog, dyskurs, uzgadnianie pogldw i decyzji politycznych pomidzy wolnymi
jednostkami, co nie przeradza si w anarchi dziki koordynujcej i mediujcej roli
politycznego centrum, Ten najbardziej podany typ adu spoecznego wymaga wiadomych,
zaangaowanych i wyksztaconych obywateli. Drog do niego musi by edukacyjny awans
caego spoeczestwa.
Porzdek spoeczny - T. Hobbes stara si odpowiedzie na pytanieskd bierze si porzdek
spoeczny. Przyjmowa, e z natury jest zy. Pytanie to pozostao w klasycznym nurcie
socjologii. Porzdek spoeczny jest moliwy dziki temu, e ludzie przestrzegaj pewnych
norm, regu, podstawowych wartoci. Jest to proces socjalizacji, proces transmisji wartoci z
pokolenia na pokolenie. Wg W. Thomasa porzdek powstaje w wyniku interakcji, w
momencie, kiedy spoeczestwo stosuje te same metody interpretacji.
Porzdek spoeczny (ad spoeczny) stan funkcjonowania i przebiegu zachowa jednostek
zapewniajcy istnienie, trwanie i rozwj zbiorowoci jako caoci. Opiera si na wsppracy i
konsensusie. Z adem spoecznym zwizane jest pojcie rwnowagi spoecznej.
W funkcjonalizmie kade spoeczestwo dy do osignicia wewntrznej rwnowagi. Taki
samoregulujcy si system dcy do rwnowagi i harmonii spoecznej nazywa si wanie
7

adem (porzdkiem) spoecznym. Kada zmiana jest przejciem z jednego adu spoecznego
do drugiego. Zwolennikami tej teorii byli midzy innymi Talcott Parsons i Robert Merton.
Moim zdaniem nie ma wikszej rnicy w rozumieniu potocznym a naukowym tego pojcia,
poniewa ad czy te porzdek kojarzy si wszystkim z czym dobrze i sprawnie
funkcjonujcym, spjnym, z przestrzeganiem praw i norm.
WARIANT 3
ad spoeczny- to stan charakterystyczny dla ukadu spoecznego, w ktrym wikszo lub
wszystkie dziaajce wewntrz niego siy s zbalansowane, znajdujcego si zatem w stanie
rwnowagi. Wedug funkcjonalizmu, spoeczestwa zawsze zmierzaj do owego equilibrium,
a zmiana spoeczna jest jedynie ruchem od jednego adu do drugiego (K. Olechnicki, P.
Zacki, Sownik socjologiczny)
S. Ossowski wymienia cztery typy adu spoecznego:

ad przedstawie zbiorowych" oparty na wsplnych tradycjach i rutynach

zachowania,

ad policentryczny, typowy dla ustroju demokratycznego,

ad monocentryczny, wystpujcy w systemach autokratycznych, totalitarnych, czy

dyktaturach,

ad oparty na systemie wielostopniowych porozumie (P. Sztompka, Sojologia.

Analiza spoeczestwa)

Czy socjologiczne okrelenia adu spoecznego rni si od naszego, potocznego ich

rozumienia?
Wedug mnie, nasze potoczne rozumienie tego terminu jest podobne do socjologicznych
okrele. Majc na myli ad spoeczny, chodzi nam o stan funkcjonowania i przebiegu
zachowa jednostek zapewniajcy istnienie, trwanie i rozwj zbiorowoci jako caoci, ktry
opiera si na rwnowadze i konsensusie.

4.

Wykorzystujc podane na wykadzie definicje systemu spoecznego omw przykady

systemw spoecznych o rnej skali wielkoci: bardzo maych, rednich, bardzo duych,
wielkich.

WARIANT 2
System spoeczny jest caoksztatem zwizkw midzy ludmi, ktrzy wzajemnie na siebie
oddziauj. Zwizki te - interakcje - zachodz zawsze wedug pewnych wzgldnie staych
wzorw. Mona zatem powiedzie, e system spoeczny jest to stay wzr interakcji midzy
dwoma lub wiksz liczb ludzi.
8

System spoeczny to odgrywane role i faktyczne sposoby realizacji wzajemnych stosunkw

funkcjonujce wrd czonkw danej grupy spoecznej.
W XX wieku wprowadzono w miejsce organizmu pojcie systemu spoecznego, w ktrym
uczestnicz nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pewne wyrnialne pozycje
spoeczne lub zwizane z tymi pozycjami role.
System spoeczny jest w nieustannym ruchu; stanowi pynny proces przechodzenia od
rwnowagi poprzez destabilizacj, do zaamania si rwnowagi i ponownie do nowego stanu
rwnowagi. Jest otwarty.
Wg. Sztompki system spoeczny to zoona cao, skadajca si z wielu elementw
poczonych wzajemnymi relacjami oddzielonych od rodowiska zewntrznego wyran
granic.
System spoeczny wielki to np. suba zdrowia - szpital, a wic powizany zesp pozycji
takich, jak ordynator, lekarze, pielgniarki, rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci,
gdzie wszyscy wykonuj jakie przypisane do ich pozycji i wzajemnie si uzupeniajce role.
System spoeczny redni to np. rodzina lub druyna pikarska. To te pewna liczba osb
(jedenastu zawodnikw plus kilku rezerwowych, trenerw, masaystw, lekarzy), w pewnym
przedziale wiekowym, na og mczyzn czsto rnej narodowoci, nawet odmiennych ras,
a wic pewna niewielka populacja. Tworz oni swoisty system spoeczny zrnicowanych
pozycji i rl. Nie tylko rni si role zawodnikw, trenera, masaysty, ale wrd
zawodnikw jest bramkarz, obrocy, cznicy, pomocnicy, napastnicy.
System spoeczny bardzo duy to np. partia polityczna czy kolektyw pracowniczy.
System spoeczny bardzo may to np. para zakochanych.
WARIANT 1
System spoeczny odgrywane role i faktyczne sposoby realizacji wzajemnych stosunkw
funkcjonujce wrd czonkw danej grupy spoecznej.
Wedug Piotra Sztompki system spoeczny jest to zoona cao, skadajca si z wielu
elementw poczonych wzajemnymi relacjami oddzielonych od rodowiska zewntrznego
wyran granic
System spoeczny to np. szpital, a wic powizany zesp pozycji (statusw) takich, jak
ordynator, lekarze, pielgniarki, rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci, gdzie
wszyscy wykonuj jakie przypisane do ich pozycji i wzajemnie si uzupeniajce role.
System spoeczny jest w nieustannym ruchu; stanowi pynny proces przechodzenia od
rwnowagi (aequilibrium), poprzez destabilizacj, do zaamania si rwnowagi
(disaequilibrium) i ponownie do nowego stanu rwnowagi (nowego aequilibrium). W kadej
fazie o stanie systemu decyduje charakter dominujcych elit, a zwaszcza elity rzdzcej
(klasy politycznej), czyli tych wszystkich, ktrych decyzje s wice dla innych, tych, w
czyich rkach znajduje si wadza. Waciwoci elit wynikaj z tego, jakie fundamentalne
9

skonnoci, motywacje, predyspozycje psychologiczne (residua") dominuj wrd ich

czonkw. Residua s dwch przeciwstawnych typw: pierwszy typ wyraa si w
innowacyjnoci, przemylnoci, przedsibiorczoci, ekspansywnoci, gotowoci
podejmowania ryzyka, pasji dziaania, oportunizmie; typ drugi wyraa si w konserwatyzmie,
ostronoci, tradycjonalizmie, pryncypialnoci, kulcie stabilnoci i cigoci. Strategia
dziaania lisw", czyli reprezentantw pierwszego typu, opiera si na chytroci; strategia
dziaania lww" - na przemocy (ta analogia ze wiatem zwierzt zapoyczona jest od
Niccolo Machiavellego).
Przykady:
Bardzo may system spoeczny np. rodzina, grupa rwnienicza. Skada si najczciej z
rodzicw, dzieci, dziadkw, liczy niewielk ilo osb.
redni system spoeczny klasa szkolna, pracownicy maej firmy. Zawiera w sobie od kilku
do kilkudziesiciu osb.
Bardzo duy system spoeczny grupa zawodowa, partia polityczna, zbiorowoci etniczne.
Wielkie systemy spoeczne obywatele kraju, kontynentu.
WARIANT 3
Definicja systemu spoecznego:
T. Parsons okrela system spoeczny jako teori koncentrujc si gwnie na strukturze
spoecznej jako na systemie oraz na wyjanianiu funkcji poszczeglnych elementw
spoecznych w utrzymaniu caego globalnego adu w stanie rwnowagi i zapewnieniu mu
cigoci. To teoria czynnikw i elementw rzeczywistoci spoecznych stanowicy podstaw
wszelkich dziaa i czynw jednostek lub zbiorowoci w znacznej mierze uwikanych w
spoeczne rodowisko. P. Sztompka uwaa, e system spoeczny to system, w ktrym
uczestnicz nie tyle konkretne osoby, ile raczej pewne wyrnialne pozycje spoeczne lub
zwizane z tymi pozycjami role.

Przykady systemw spoecznych:

Bardzo may:

RODZINA
* Rodzina jest dla czowieka tzw. grup podstawow, to znaczy grup, z ktr on jest bardzo
cile zwizany znaczn czci swej osobowoci i wanymi penionymi przez siebie rolami
spoecznymi (rola ma, ojca, ony, matki, ywiciela rodziny itp.).
10

Rodzina jest systemem z powodu:

-unormowanych i usankcjonowanych relacji midzy jej czonkami. W wietle prawa,
maonkowie maj rwne prawa i obowizki. Zobowizani s do wsplnego poycia,
wiernoci, niesienia sobie pomocy, wspdziaania dla dobra rodziny.
- Mwic o rodzinie jako systemie spoecznym, mylimy przede wszystkim o
procesach w nim zachodzcych: komunikowaniu si, dziaaniu i wspdziaaniu
poszczeglnych elementw. Rodzina w ujciu systemowym, to grupa wspzalenych
od siebie jednostek, ktrych czy poczucie historii, wizi emocjonalne oraz strategie
dziaania w celu zaspokojenia potrzeb zarwno caej rodziny jak i jej czonkw.

redni:

SZPITAL
*Z socjologicznego punktu widzenia szpital to grupa wtrna. Jest ona powoywana do
realizacji okrelonego celu.
*Szpital naley do podsystemu zamknitej opieki zdrowotnej, stanowi jedno z wielu
ogniw systemu spoecznego ochrony zdrowia w naszym kraju, a zatem zajmuje w nim
okrelon pozycj i ma do spenienia specyficzne zadania.
*Funkcje szpitala: diagnostyczno-terapeutyczna, opiekucza sprawowana w rodowisku
oraz profilaktyczna indywidualna i rodowiskowa.
* Za realizacj wymienionych zada odpowiadaj: lekarze, pielgniarki, psychologowie,
socjologowie, magistrowie wychowania fizycznego, masayci, dietetyczki, pracownicy
techniczni, salowe, administracja. Wymaga to odpowiedniej organizacji, podziau
kompetencji i zada.

Bardzo duy:

SUBA ZDROWIA
*Do instytucji funkcjonujcych w systemie spoecznym suby zdrowia zaliczamy:
przychodnie oglne, przychodnie przy zakadach pracy, spdzielcze, uzdrowiskowe.
* elementy systemu spoecznego suby zdrowia: pracownicy, czyli lekarze, pielgniarki,
salowe, pracownicy specjalistyczni, administracja, pacjenci. rodkami materialnymi s
lokale szpitali, sanatoriw, przychodni, urzdzenia znajdujce si w nich, wyposaenie.
Do podsystemw mona zaliczy otwart opiek zdrowotn, opiek spoeczn,
szkolnictwo medyczne.

11

*Ukad stosunkw wewntrznych, to np. organizacja formalna wymienionych grup,

sposb przyjmowania pacjentw, sposb komunikowania si. Ukad stosunkw
zewntrznych stanowi zagadnienie wsppracy z instytucjami owiaty, przemysem
farmaceutycznym itp.
* suba zdrowia powoana jest do realizacji zada pastwa w zakresie opieki
profilaktyczno-leczniczej.

Wielki:

SPOECZESTWO GLOBALNE
* historycznie uksztatowany kompleks rnych zbiorowoci i grup spoecznych, w
ktrych tworz si wizi spoeczne oparte na wsplnym dorobku kulturowym, na
funkcjonowaniu instytucji nieformalnych i wzorw zachowania.
* globalizacja polega na intensyfikacji stosunkw spoecznych o wiatowym zasigu,
ktra czy rne lokalnoci w taki sposb, e lokalne wydarzenia ksztatowane s przez
zdarzenia zachodzce w odlegoci wielu tysicy mil i same na nie zwrotnie oddziauj
* efekt motyla, tzn. lokalne, mikroskopijne wydarzenie czy zachowanie jakiego
czowieka moe wywoa makroskopowe zmiany ekonomiczne, polityczne bd
wiatopogldowe w zupenie innych rejonach wiata lub zdarzenia w jednej czci wiata
natychmiast wywieraj wpyw na to co si dzieje w krajach najbardziej odlegych.

5.

Czy, Twoim zdaniem, kto reyseruje role spoeczne? Jeli tak, to kto? Jeli nie, to
dlaczego nie ma chaosu w odgrywaniu tych rl?

WARIANT 2
Moim zdaniem tak, jest kto kto reyseruje role spoeczne. Wany wedug mnie jest tutaj
aspekt oczekiwa wobec osoby zajmujcej okrelon pozycj spoeczn. Rola spoeczna to
zachowania, ktre wynikaj z oczekiwa formuowanych pod adresem takiej jednostki a take
zbir praw i obowizkw wicych kadego, kto zajmuje dan pozycj spoeczn. Od
urodzenia ogrywamy rol dziecka i na pocztku ycia to rodzice kieruj naszym losem,
podejmuj decyzje do jakiej szkoy pjdziemy, na jakie dodatkowe zajcia. To od nich na
pocztku zaley kim bdziemy. Pniej decydujemy o sobie sami ale to jak bdziemy
odgrywa rol zaley rwnie od innych osb. Czowiek na raz moe peni wiele rl. Moe
by jednoczenie pracownikiem, szefem, bratem, synem. To jak rol penimy zaley od
drugiego czowieka. Gdyby poda to na przykadzie. Mona by zilustrowa to w nastpujcy
sposb. Penic rol matki, wypeniamy j rnie w zalenoci od potrzeb dziecka,
12

dostosowujemy si do jego oczekiwa, zachcianek i to ono jest reyserem naszej roli, bo to od

niego zaley jak si zachowamy. I odwrotnie penic rol czyjego dziecka swoim
zachowaniem determinujemy zachowanie rodzica. To od zachowa, decyzji, wyborw zaley
jak rodzic zareaguje i czy np. wzgldem nas nie zmieni swojej roli, stajc si np. sdzi
(osdzajc nasz wybr). To inni ludzie decyduj o naszej roli spoecznej. Bez drugiej osoby
jak penilibymy rol ? Do penienia roli spoecznej bez wtpienia potrzebne s osoby
trzecie, ktre kieruj nami w yciu, sprawiaj, e podejmujemy takie a nie inne decyzje.
Ponadto kada rola ma inn wag i w rnym stopniu wpywa na tosamo czowieka. Rola
jest wyznacznikiem sposobu zachowania si osoby zajmujcej okrelon pozycj, zmienia si
take z biegiem lat.
WARIANT 2*
Rola spoeczna to zbir praw i obowizkw jakie wi si z wykonywaniem jej przez osob
o okrelonej pozycji spoecznej. Zadania obejmujce dan rol spoeczn jednostka poznaje w
procesie socjalizacji. Zna waciwy scenariusz dziaa jaki narzuca spoeczestwo przy
odgrywaniu tej roli. To spoeczestwo wychowane w danej kulturze jest reyserem tej roli.
ycie codzienne pokazuje, e realizacja tych rl jest bardziej lub mniej prawidowa. Na
przykad nauczyciel przy penieniu swojej funkcji powinien odrzuci osobiste przekonania i
pogldy i wykonywa j w pewien zbliony do ideau, okrelony sposb. Jednak podczas
odgrywania roli nauczyciela, jednostka moe j interpretowa w sposb nieco odmienny,
moe j modyfikowa, dodawa pozytywne, lub negatywne treci. Wane jest, aby podczas
modyfikacji nie przekracza pewnych, oglnie wyznaczonych granic. Na stray tych norm
stoi spoeczestwo, ktre pilnuje , by nie dopuci do chaosu i nie zatraci przyjtego przez
ni charakteru tej roli. Zmiany w charakterze rl nie s zazwyczaj gwatowne, nastpuj
bardzo powoli, poprzez niewielkie rnice.

6.

Na podstawie lektur i przemyle wasnych podaj definicje tosamoci spoecznej i

tosamoci jednostkowej oraz tosamoci zbiorowej. Dlaczego tosamoci (rnego
rodzaju) s wane w yciu spoecznym?

WARIANT 2
Tosamo jednostkowa jest to swoista odpowied na pytanie: kim
jestem? Tak wic dotyczy ona relacji z samym sob, ale te relacji ze wiatem
zewntrznym: innymi ludmi i kultur. Jest to wic swoiste samookrelenie si
czyli poczucie bycia podmiotem. Czowiek okrela samego siebie poprzez przynaleno
do okrelonej grupy, posiadajcej okrelone cechy odrniajce j od innych.

13

Tosamo spoeczna to okazywanie innym jednostkom i samemu sobie identyfikacji

(utosamiania si) z jakimi elementami rzeczywistoci spoecznej. Jest to tosamo
jednostki, grupy spoecznej lub zbiorowoci, dziki ktrej i poprzez ktr umiejscawia ona
sam siebie w jakim obszarze rzeczywistoci spoecznej bd te sama jest osadzana w tej
rzeczywistoci przez zewntrznego obserwatora (inn jednostk, grup zbiorowoci).
obejmuje cechy, jakie jednostce przypisuj inni ludzie to znaczy te waciwoci, ktre w
zoonym kontekcie ycia spoecznego inni chc dostrzega w danej osobie. Ten konstrukt
inni tworz, przeksztacaj i narzucaj w toku interakcji oraz w rny sposb go propaguj
albo przynajmniej przywouj w rnych okolicznociach take i na rne sposoby
wmawiaj jednostce.
Tosamo zbiorowa to z kolei poczucie tosamoci rnych zbiorowoci poczucie, ktre
skdind dokonuje si zawsze za pomoc odczu jednostkowych. Ta tosamo dotyczy
rodzin, plemion, narodw wszelkich caoci spoecznych, ktre tak czy inaczej maj poczucie
odrbnoci od innych. Pojcie tosamoci zbiorowych (kolektywnych, grupowych) umoliwia
uchwycenie pewnych istotnych socjologicznych cech zbiorowoci i ich funkcjonowania. to
wiadomo, poczucie odmiennoci danej grupy, wasnych szczeglnych cech. Odrbno
wobec innych spoecznych ugrupowa. Takie poczucie tosamoci wzmacnia grup, stanowi
zasad jej stabilizacji, sprzyja zatem wewntrznej organizacji. U Giddensa tosamo
zbiorowa to: poczucie wsplnoty i identyfikacja z czonkami pewnej zbiorowoci wyraane
subiektywnie sformuowaniem my", ktremu towarzyszy wiadomo odrbnoci od osb z
zewntrz, okrelanych jako oni".
Tosamo wskazuje na szczeglny typ zwizku, jaki czy podmiot z nim samym - z jednej
strony, z jego wasn psychofizyczn i moraln kondycj z drugiej za - na zwizek z innymi.
Zwizek ten opiera si na mniej lub bardziej wiadomych postawach wobec wyrnionych
wartoci, ktrych nosicielem jest zarwno sam podmiot, jak i inni ludzie, kultura. Oprcz
odnalezienia swojej wasnej tosamoci, wana jest take umiejtno odnajdowania si w
wiecie w ktrym przecie yj inni ludzie. Tosamo jest przekonaniem o tym, kim jestem,
co robi, myl, czuj, do czego d, na ktrym budowana jest tosamo osobista.
Uwiadomienie sobie wizi czcych jednostk z innymi osobami, dostrzeenie poczucia
przynalenoci do grupy (np. rodziny, grupy uczniowskiej, grupy zawodowej, narodu) i jej
odrbnoci od innych grup stanowi podstaw formowania tosamoci spoecznej. Zatem bez
tosamoci osobistej nie moglibymy w peni uczestniczy w yciu spoecznym.
14

WARIANT 1
Tosamo jednostkowa jest to swoista odpowied na pytanie: kim jestem? Tak wic
dotyczy ona relacji z samym sob, ale te relacji ze wiatem zewntrznym: innymi ludmi i
kultur. Jest to wic swoiste samookrelenie si czyli poczucie bycia podmiotem wraz z
okreleniem cech swej
podmiotowoci oraz przedmiotowoci.
Tosamo spoeczna obejmuje cechy, jakie jednostce przypisuj inni ludzie to znaczy te
waciwoci, ktre w zoonym kontekcie ycia spoecznego inni chc dostrzega w danej
osobie. Ten konstrukt inni tworz, przeksztacaj i narzucaj w toku interakcji oraz w rny
sposb go propaguj albo przynajmniej przywouj w rnych okolicznociach take i na
rne sposoby wmawiaj jednostce. Obejmuje wszystkie sprawy, ktre mieszcz si w
optyce spoecznej, a wic dotycz spraw uznawanych za istotne w jakim stopniu istotne dla
ycia spoecznego (uroda, zainteresowania, postawy itp.).
Tosamo zbiorowa (grupowa, kolektywna) to z kolei poczucie tosamoci rnych
zbiorowoci poczucie, ktre skdind dokonuje si zawsze za pomoc odczu
jednostkowych. Ta tosamo dotyczy rodzin, plemion, narodw wszelkich caoci
spoecznych, ktre tak czy inaczej maj poczucie odrbnoci od innych. Pojcie tosamoci
zbiorowych (kolektywnych, grupowych) umoliwia uchwycenie pewnych istotnych
socjologicznych cech zbiorowoci i ich funkcjonowania.
Tak tosamoci jednostkowe, jak i spoeczne oraz grupowe nie musz by jednorodne,
jednoznaczne i wyranie okrelone.

7.

Na podstawie lektur sformuuj rne definicje spoeczestwa. W czym s podobne do

podanej na wykadzie, a w czym rni si od niej?

WARIANT 1
Spoeczestwo (def. z wykadu) zbiorowo wzajemnie na siebie oddziaujcych
osobnikw,; zajmujce okrelone terytorium; na og liczne; dzielce si na rne czci;
samowystarczalne; posiadajce kultur.
Spoeczestwo s to pewne zespoy grup spoecznych podporzdkowane grupie nadrzdnej.
Spoeczestwo jest mechanizmem umoliwiajcym adaptacj do warunkw rodowiska. Dla
socjologa jest to niezalena zbiorowo, zajmujca wyodrbnione terytorium i uczestniczca
we wsplnej kulturze. Spoeczestwo jest inkluzywne. Czonkowie spoeczestwa maj
wsplne interesy, cele i przestrzegaj pewnych zasad, ktre wyraa kultura danego
spoeczestwa. Najwaniejsze podsystemy spoeczestwa to gospodarka, polityka i kultura.
Form organizacyjn wspczesnych spoeczestw s pastwa narodowe.
Spoeczestwo jest kompleksem grup wspistniejcych i krzyujcych si,
podporzdkowanych jednej grupie dominujcej (ktr moe by nard, pastwo, organizacja
religijna). Jest wielk zbiorowoci terytorialn, stanowic ukad zamknity, posiadajc
wasne, charakterystyczne cechy odrbnoci. Kade spoeczestwo jest wewntrznie
zrnicowane pod wzgldem ekonomicznym, politycznym, kulturowym, demokratycznym,
15

zawodowym i in. Zatem kade spoeczestwo stanowi specyficzn struktur spoeczn. (wg.
F. Znaniecki)
WARIANT 2
Wedug Szczepaskiego Spoeczestwo to wszystkie formy ycia zbiorowego
wspistniejce, krzyujce si tzn. majce cz wsplnych czonkw, uzupeniajce si w
ramach jednego narodu, pastwa czy konfiguracji kulturowej, majce okrelon zasad
odrbnoci, utrzymujce swj byt przez duszy okres, co najmniej kilku pokole, majce
swoje odrbnoci kulturowe, strukturalne i swoje osobliwoci rozwoju dziejw. S pogldy,
ktre upatruj istot spoeczestwa w fakcie istnienia organizacji spoecznej, w zwizku z
czym spoeczestwo definiowane jest jako og instytucji i urzdze zapewniajcych ludziom
wsplne zaspokajanie potrzeb, zorganizowane wspycie i rozwj. Spoeczestwo uwaane
jest take za system grup spoecznych wzajemnie zalenych, podlegajcych przeobraeniom.
Podstawowym czynnikiem konstytuujcym spoeczestwo jest wi spoeczna. Jest to oglne
okrelenie dla caoci stosunkw spoecznych i wspzalenoci czcych jednostki ludzkie
w zespoy. Na przeksztacenie struktury spoeczestwa maja wpyw przemiany gospodarcze,
kulturowe, polityczne. Spoeczestwo jest odzwierciedleniem wszelkich zmian w pastwie.
Spoeczestwo s to pewne zespoy grup spoecznych podporzdkowane grupie nadrzdnej.
Spoeczestwo jest mechanizmem umoliwiajcym adaptacj do warunkw rodowiska. Dla
socjologa jest to niezalena zbiorowo, zajmujca wyodrbnione terytorium i uczestniczca
we wsplnej kulturze. Spoeczestwo jest inkluzywne. Czonkowie spoeczestwa maj
wsplne interesy, cele i przestrzegaj pewnych zasad, ktre wyraa kultura danego
spoeczestwa. Najwaniejsze podsystemy spoeczestwa to gospodarka, polityka i kultura.
Form organizacyjn wspczesnych spoeczestw s pastwa narodowe.
To pewna samowystarczalna forma ycia zbiorowego ludzi, bdc historycznie
uksztatowanym kompleksem zbiorowoci i grup spoecznych, poczonych przez wsplne
terytorium, instytucje, formy dziaania i wartoci kulturowe. Charakterystyczne dla czonkw
takiego spoeczestwa jest poczucie odrbnoci w stosunku do innych zbiorowoci.
Spoeczestwo nie musi mie fizycznej lokacji, moe to by grupa ludzi zczona
wsplnymi interesami. Wszake w materiaach tu si znajdujcych, spoeczestwo oznacza
grup ludzi zamieszkujcych dany obszar geograficzny.
Spoeczestwo jest konceptem socjologicznym:
Koncept spoeczestwa nie jest tylko konceptem, jest konceptem socjologicznym. Jest to
zbir stosunkw pomidzy czonkami sposoby zachowania si ktre maj znaczenie dla
czonkw i ktre s przez nich oczekiwane. Nie s to tylko czynnoci, s to czynnoci oparte
na wsplnych wartociach i wierzeniach pomidzy czonkami.
Aby zrozumie jak spoeczestwo dziaa i jak si zmienia trzeba pozna socjologi jako
nauk. Mobilizator jest naukowcem praktycznym i spoecznym. Typowy naukowiec
interesuje si w jaki sposb co dziaa. Naukowiec praktyczny interesuje si t wiedz aby
otrzyma pozytywne rezultaty.
16

Spoeczestwo ma niejasne granice:

Jeli danym spoeczestwem jest maa wioska oddzielona od innych wiosek, to, na pierwszy
rzut oka, ustalenie jej granic wydaje si bardzo proste. Na pocztku wydaje si e stosunki
pomidzy ludmi s ograniczone do mieszkacw wioski.
Ale ci mieszkacy take stykaj si z ludmi z innych wiosek. Mog eni si z
mieszkacami innych wiosek i sprowadza maonki do siebie. Czasami, mieszkacy wioski
mog mie siostry, braci, kuzynw albo rodzicw zamieszkujcych gdzie indziej. Wic
granice danego spoeczestwa nie s jasno sprecyzowane.
Spoeczestwa w spoeczestwach:
Spoeczestwa mog istnie w wikszych spoeczestwach, na przykad w powiacie, rejonie,
grupie etnicznej albo w narodowoci. Stosunki takie jak luby mog czy wioski po obu
stronach granicy krajowej.
Spoeczestwa Mog By Ruchome:
Ponadto, tam gdzie technologia nie jest oparta o miejscowe ogrodnictwo, czonkowie
spoeczestwa mog si przemieszcza z miejsca na miejsce.
Mog to by koczownicy szukajcy pastwisk dla swoich krw. Mog to by rybacy, zaleni
od duych awic ryb. Albo mog to by grupy myliwskie chodzce za zwierzyn.
Miejskie spoeczestwa s wyjtkowe:
W rejonach miejskich, dane spoeczestwo moe skada si z kilku domostw ludzi ktrzy
pochodz z tej samej grupy etnicznej. To mae spoeczestwo moe nalee do wikszego
spoeczestwa dzielnicy albo rejonu miejskiego.
m bardziej granice spoeczestwa si rozszerzaj, tym wicej jest rnorodnoci (opartej na
pochodzeniu, jzyku, religii i innych cechach ktre tworz ludzk tosamo). Moe nalee
do wikszego magistratu miejskiego albo duego miasta.
W wikszoci przypadkw (z wyjtkami), spoeczestwo miejskie ma bardziej niewyrane i
trudniejsze do wytyczenia granice, jest bardziej rnorodne i skomplikowane, jest trudniej je
zorganizowa uywajc typowe metody na rozwj spoeczestwa, i ma bardziej
skomplikowane i wyrafinowane cele ni spoeczestwo wiejskie.
"Spoeczestwo to dua, wyranie wyodrbniona spoeczno, ktra stanowi pewien
zamknity ukad, majcy wyspecjalizowane instytucje rnego typu (ekonomiczne,
polityczne, kulturowe itp.) integrujce mniejsze spoecznoci i zbiorowoci wchodzce w jej
skad." (K.A. Wojtaszczyk, Wiedza o spoeczestwie, Warszawa 1997).
Wszystkich rl i postaw, zwizanych z yciem w spoeczestwie, czowiek uczy si w czasie
tzw. procesu socjalizacji. Skada si on z dwch etapw: tzw. socjalizacji pierwotnej, majcej
miejsce w okresie dziecistwa, oraz socjalizacji wtrnej, ktra ma miejsce w dorosym yciu
czowieka.
Spoeczestwo to grupa ludzi (zbiorowo), ktra ma przede wszystkim poczucie odrbnoci
od innych zbiorowoci, czyli wiadomo tego, co rni j od podobnych grup. wynika to np.
z odmiennoci jzyka, jakim posuguj si mieszkacy rnych krajw, innych obyczajw i
tradycji. Czonkowie spoeczestwa poczeni s ze sob najrnorodniejszymi zwizkami
17

(np. rodzinnymi), podobiestwem warunkw, w jakich yj, tworz i akceptuj wsplne

normy postpowania. Okrelenia spoeczestwo uywamy wic, kiedy mwimy o duych
spoecznociach, obejmujcych tysice ludzi.
Wykad:
Co to jest spoeczestwo?
Zbiorowo wzajemnie na siebie oddziaujcych osobnikw
o Zajmujca okrelone terytorium
o Na og liczna, dzielca si na rne czci (grupy, kategorie itp.)
o Staa, wieczna
o Samowystarczalna
o Samo odnawiajca si
o Posiadajca kultur
8.

Wska przykady zbiorowoci, w ktrych wystpuj nie wszystkie podane na wykadzie

elementy definicyjne spoeczestwa. Jakie nazwy mona stosowa dla okrelenia takich
zbiorowoci?

WARIANT 2
Dla przypomnienia- elementy definicyjne podane na wykadzie
Spoeczestwo to zbiorowo:
- osobnikw wzajemnie na siebie oddziaywujcych
- zajmujca okrelone terytorium
- na og liczna (grupy, kategorie itp. nie ma spoeczestw nie dzielcych si na grupy)
- staa, wieczna
- samowystarczalna (potrafi przetrwa)
- samo odnawialna
- posiadajca kultur
zbiorowo terytorialna- ludzie w tramwaju nie wchodzcy w interakcj, pasaerowie
samolotu, przechodnie na ulicy, nie posiadaj wasnej kultury ;P
tum przypadkowy charakteryzuje si sab interakcj pomidzy uczestnikami lub wrcz jej
brakiem. S to jednostki, ktre przycigno jakie (czsto przypadkowe) wydarzenie.
Przykadem takiego tumu s osoby przygldajce si wypadkom czy te osoby zgromadzone
wok stoiska w hipermarkecie.
rodzina- nie jest samo odnawialna, samowystarczalna, nie musi by liczna
krg przyjaci i klub towarzyski
18

grupa zawodowa- nie jest samowystarczalna, nie musi zajmowa okrelonego terytorium, np.
stroiciele pianin, nie musi by wieczna- zawd moe zanikn
grupy religijne, wsplnoty wyznaniowe
stowarzyszenie i partia polityczna
wsplnota lokalna i ssiedzi
Zbiorowoci takie mona nazwa grupami spoecznymi, zbiorowociami terytorialnymi (?)

WARIANT 1
Na wykadzie - SPOECZESTWO:
- zbiorowo wzajemnie na siebie oddziaujcych osobnikw;
- zajmuj okrelone terytorium;
- na og liczna, dzielca si na rne czci;
- samowystarczalna;
- samoodnawiajca si;
- posiadajca kultur;
- staa, wieczna
z ksiki Sztompki
Jestemy gatunkiem stadnym, yjemy w zbiorowociach od rodziny, przez rd, plemi,
wsplnot lokaln, ssiadw, przyjaci, wsppracownikw, po nard, czy wreszcie to, co
dzi objawia si coraz wyranej dziki rozszerzajcym si powizaniom komunikacyjnym,
ekonomicznym, kulturalnym, a take celowej polityce integracyjnej spoeczestwo
kontynentalne lub globalne, np. europejskie czy wiatowe.
Spoeczestwo kiedy zbiorowo ludzi w ramach pewnego pastwa; teraz swoisty
rodzaj rzeczywistoci, ktra manifestuje si w najrozmaitszy sposb w zbiorowociach
najrozmaitszej skali;
pastwowe czy narodowe,
zbiorowoci mniejsze od pastwa: rodzina i krewni, wsplnota lokalna i ssiedzi, krg
przyjaci i klub towarzyski, sekta i parafia, stowarzyszenie i partia polityczna, klasa i
warstwa spoeczna, grupa etniczna i mniejszo narodowa, szkoa i uniwersytet;
zbiorowoci wiksze od pastwa: korporacje midzynarodowe, wielkie Kocioy,
cywilizacje, federacje, wsplnoty regionalne, kontynentalne czy wreszcie spoeczestwo
globalne
Formy zbiorowoci:
Cecha

Podstawy integracji
19

definicyjn Wielko Podobi

a

ejednost stwo
Pojcie ek
cechy
socjologic
zne

Podobiest
wo cechy
spoecznie
istotnej

wiadom
o
wsplnoty
i
odrbnoc
i

Kontakty
i
interakcj
ez
podobny
mi do
siebie

Stosun przykad
ki
spoecz
ne

Populacja +

Sarny w lesie agienickim

Zbir
+
statystycz
ny

Rolnicy woj. dzkiego

Kategoria +
socjologic
zna

Kategoria +
spoeczna

Grupa
+
spoeczna

Organizac +
ja
spoeczna

Zbir jednostek
zamieszkujcych
blokowisko przy ulicy
Traktorowej w odzi
robotnicy
Rodzina Kowalskich;
szkoa Podstawowa nr 6 w
odzi
+

Fundacja Gajusz

PRZYKAD ZBIOROWOCI
Zbiorowo

wzajemnie
na siebie
oddziaujc
ych
osobnikw

Zajmuj
okrelon
e
terytoriu
m

Na og Samowys Samoodn Posiadaj Staa,

Nazwa
liczna, tarczalna awiajca ca kultur wieczna zbiorowo
dzielca
si

ci
si na
rne
czci

ubry w
Puszczy
Biaowies
kiej

Rodzina
Kowalskic
h

Fundacja
Gajusz

populacja

Grupa
spoeczna
Organiza
cja
spoeczna
20

Robotnicy
pracujcy
przy
budowie
trasy W-Z
w odzi

9.

Kategoria
spoeczna

Na podstawie odpowiednich fragmentw podrcznika P. Sztompki Socjologia. Analiza

spoeczestwa scharakteryzuj (posugujc si wasnymi przykadami) rnice midzy
orientacjami socjologicznymi: (1) grupow i systemow, (2) systemow i strukturaln,
(3) aktywistyczn i kulturow

WARIANT 2
Na wykadzie profesor poda:
Rne aspekty rne punkty widzenia spoeczestwa:
1. demograficzny populacja - na og wielki zbir jednostek ludzkich o okrelonej
charakterystyce
2. grupowy skada si z jednostek, jest zintegrowany w pewn cao, nie jest
zbiorowoci lun; wi spoeczna- przyjaciele, rodzina
3. systemowy powizany ukad pozycji (statusw i typowych dla niego rl)
4. strukturalny sie relacji midzy pozycjami
5. aktywistyczny (interakcjonistyczny)
Konglomerat zintegrowanych dziaa
6. kulturalistyczny matryca podzielonych przez zbiorowo znacze, symboli i regu
oddziaywujcych na ludzk dziaalno (?)
7. aspekt zdarzeniowy nieustajco zmienne, spoeczestwo w Tm ujciu nie tyle
istnieje co nieustannie si staje
1. grupowy skada si z jednostek, jest zintegrowany w pewn cao, nie jest
zbiorowoci lun; wi spoeczna- przyjaciele, rodzina
P. Sztompka Analiza spoeczestwa
Socjologia zauwaa wic po drugie, e aby mc mwi o spoeczestwie, pomidzy
poszczeglnymi jednostkami wystpowa musz jakie powizania, zalenoci, relacje
czce pojedynczych ludzi w pewn cao. Twrcy socjologii - Auguste Comte, Herbert
Spencer - posugiwali si tutaj analogi do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to nie
prosta suma komrek, tkanek, organw, lecz spoista i wsplnie funkcjonujca cao, tak
samo spoeczestwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujcy organizm
spoeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspektywy jest kategoria grup spoecznych,
od najmniejszych, np. rodziny, do najwikszych, np. narodu.
21

systemowy powizany ukad pozycji (statusw i typowych dla niego rl)

P. Sztompka Analiza spoeczestwa
W XX wieku dokonano kolejnej abstrakcji, wprowadzajc w miejsce organizmu pojcie
systemu spoecznego, w ktrym uczestnicz nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej
pewne wyrnialne pozycje spoeczne lub zwizane z tymi pozycjami role (np. w koncepcji
Talcotta Parsonsa czy Niklasa Luhman-na). System spoeczny to np. szpital, a wic
powizany zesp pozycji (statusw) takich, jak ordynator, lekarze, pielgniarki, rehabilitanci,
technicy rentgenowscy, pacjenci, gdzie wszyscy wykonuj jakie przypisane do ich pozycji i
wzajemnie si uzupeniajce role.

2. systemowy powizany ukad pozycji (statusw i typowych dla niego rl)

strukturalny sie relacji midzy pozycjami; o rozmaitych koncepcjach ujmowania i
opisu s t r u k t u r y s p o e c z n e j (stratyfikacyjno-warstwowej, stanowej, klasowej,
kastowej)
P. Sztompka Analiza spoeczestwa
Dalszy krok na drodze abstrakcji polega na wyodrbnieniu samej sieci relacji, powiza
midzyludzkich z caoci systemu. Zauwaono, e mona szuka prawidowoci powiza
i relacji niezalenie od tego, kogo one wi, jakie osoby czy jakie pozycje, i niezalenie od
tego, w jakich zbiorowociach si przejawiaj. Tak jak w geometrii badamy punkty, linie,
trjkty, wieloboki, niezalenie od konkretnych obiektw o takich ksztatach, tak w
proponowanej przez jednego z twrcw socjologii niemieckiej Georga Simmla geometrii
spoecznej" socjolog ma skupia uwag na czystych formach spoecznych". W nowoczesnej
socjologii uywamy w tym sensie pojcia struktury (np. w koncepcji Claude Levi-Straussa
czy nieco inaczej u Roberta Mertona). Na przykad struktura konfliktu ma swoje
prawidowoci niezalenie od tego, czy wystpuje w sprzeczce rodzinnej, bjce ulicznej,
meczu bokserskim czy na wojnie. Struktura dominacji, albo inaczej wadzy, moe by badana
niezalenie od tego, czy przejawia si w relacji ojca do syna, dyrektora do pracownika,
biskupa do ksidza, czy trenera do zawodnika. P. Sztompka

3. aktywistyczny (interakcjonistyczny) Konglomerat zintegrowanych dziaa

P. Sztompka Analiza spoeczestwa
Ludzie nale do zbiorowoci, uczestnicz w systemach spoecznych, wchodz w
strukturalne zalenoci i relacje z innymi ludmi przez aktywno, przez to co robi i to co
mwi. Naleymy do grupy przyjaci tylko o tyle, o ile si spotykamy, odnosimy do siebie
yczliwie i z zaufaniem, jestemy lojalni i mwimy dobrze o przyjacioach wobec osb
trzecich. Naleymy do druyny pikarskiej tylko o tyle, o ile gramy w pik, przychodzimy na
treningi, bierzemy udzia w meczach.
22

kulturowy gdy w analizie socjologicznej dominuje zainteresowanie reguami ycia

spoecznego, jego symbolik, wzorami i znaczeniami
P. Sztompka Analiza spoeczestwa
Szste, ogromnie istotne spostrzeenie zawdziczamy rwnie Maxowi Weberowi, ale take
jego francuskiemu rwienikowi Emile'owi Durkheimo-wi. Wskazuj oni, e w kadym
ludzkim dziaaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co wicej znaczenie to ma charakter
faktu spoecznego" narzucanego ludziom z zewntrz jako co obowizujcego, wicego,
przez rodowisko, w ktrym si urodzili, wychowali i w ktrym yj. Umiemy gra w futbol,
ale nie w krykieta, bo urodzilimy si nad Wis, a nie nad Tamiz. Witamy si, podajc rk,
a nie pocierajc nosami, nie jestemy bowiem Eskimosami. Jemy widelcem i noem, a nie
paeczkami, bo nie yjemy w Chinach. Dbamy o konto bankowe i mark nowego samochodu
bardziej niestety ni o zbawienie, bo nie urodzilimy si w redniowieczu, lecz w
spoeczestwie konsumpcyjnym. Dzisiaj do opisania tego zbioru znacze, symboli, wzorw,
regu, norm, wartoci itp., ktre kieruj ludzkimi dziaaniami, decyduj o ich indywidualnej
tosamoci, okrelaj ich uczestnictwo w zbiorowociach, wyznaczaj relacje, jakie
nawizuj z innymi ludmi - uywamy pojcia kultury. Najnowsza socjologia przywizuje do
kulturowych aspektw spoeczestwa ogromn wag (celuj tu socjologowie francuscy, np.
Pierre Bourdieu, Michel Foucault, Jean Baudrillard).

WARIANT 1
z internetu - Siedem komplementarnych perspektyw czym jest spoeczestwo:
1.
demograficzna populacja
2.
grupowa wsplnota
3.
systemowa zesp pozycji i zwizanych z nimi rl
4.
strukturalna sie relacji (form odnoszenia si do siebie)
5.
aktywistyczna sie interakcji
6.
kulturalistyczna matryca znacze
7.
polowa pole zdarze spoecznych
np. rodzina, klasa szkolna (zanalizuj)
z ksiki Sztompki Komponenty perspektyw na to czym jest spoeczestwo na podstawie
rodziny:
demograficzna liczebno; rozkad cech, takich jak wiek i pe, wzrost, waga, kolor
wosw, wyksztacenie
grupowa swoiste wizi: wsplne zamieszkanie, wsplnota majtkowa, mio, lojalno
wzajemna, gotowo do pomocy, troska o dzieci, silna tosamo wyraana zwrotem my i
odrniajca nasz rodzin od innych rodzin;

23

systemowa powizany ukad pozycji i rl, niezalenych od penicych je konkretnych

osb(ojciec, matka, m, ona, dziadek, babcia, syn, crka, wnuczek, wnuczka, te,
teciowa, zi, szwagier, wujek, ciotka, itp.)
strukturalnej swoista sie pomidzy rozmaitymi pozycjami i rolami rodzinnymi:
maestwo, ojcostwo, braterstwo, pokrewiestwo, wadza rodzicielska, spadkobranie;
ogromne rnice dzielce struktury pokrewiestwa w rnych spoecznociach;
aktywistycznej - ycie rodzinne, to co si dzieje w rodzinie(zbir swoistych dziaa
podejmowanych przez czonkw rodziny: wspycie seksualne, wsplne gospodarowanie,
wychowanie dzieci, wsplne posiki, spory rodzinne, konflikty maeskie, itp.)
kulturalistycznej swoisty zbir regu -norm i wartoci dotyczcych np. zalotw i
zawierania maestw, przedmaeskich stosunkw seksualnych, dopuszczalnoci
rozwodw, odnoszenia si do siebie maonkw, autorytetu ojca lub matki, powinnoci
dzieci, odpowiedzialnoci za starzejcych si rodzicw, regulacji urodzin, aborcji, itp.;
zdarzeniowa(polowa) pynn i zmienn przestrze dziaa i interakcji, w ktrej zmiany
dokonuj si nieustannie w skali codziennego krtkiego trwania(rozchodzeni si rano do
swoich zaj: do szkoy, do pracy, na zakupy ulega rozproszeniu, istnieje tylko w stanie
wirtualnym i tylko w sensie materialnym[pusty dom], aby znw odzyska realno
socjologiczn wieczorem, gdy wszyscy spotkaj si przy kolacji i telewizorze), ale take w
skali redniego trwania, np. w cigu roku(zmienia si intensywno i formy ycia
rodzinnego znaczone s takimi datami jak tradycyjne wita, ferie szkolne, urlopy, wyjazdy
subowe rodzicw, itp.), i wreszcie w skali dugiego trwania, z roku na rok(zmienia si
zasadniczo wraz z narodzinami dzieci, ich dorastaniem, starzeniem si rodzicw, chorob,
mierci, czasami rozwodem, ponownym zwizkiem maeskim, rozpadem rodziny, itp.);
cigle ta sama rodzina, ale nie taka sama

PRZYKA demograficzna
D
Druyna
pikarska

Pewna liczba
osb, w
pewnym
przedziale
wiekowym

grupow systemowa
a

struktural aktywistycz kulturow polowa

na
na
a

Swoisty
Okrelona Mecz to
system
struktura suma
spoeczny
dziaa i
zrnicowany
interakcji
ch pozycji i
zawodnik
rl
w

Czyni to
w
ramach
regu

Pynna
zmienno
sytuacji
na boisku

RNICE
1) grupow i systemow,
grupowa dot. wizi jakie cz czonkw rodziny, natomiast systemowa dot. pozycji i rl
czonkw
24

2) systemow i strukturaln,
systemowa dot. powizania ukadu rl i pozycji(np. ojciec, brat), natomiast strukturalna dot.
sieci powiza pomidzy pozycjami i rolami(np. ojcostwo, braterstwo)
3) aktywistyczn i kulturow
aktywistyczna dot. dziaa podejmowanych przez czonkw rodziny, natomiast kulturowa
dot. regu - wartoci i norm dot. rnych sfer ycia rodzinnego

10. Na podstawie odpowiednich fragmentw podrcznika P. Sztompki Socjologia. Analiza

spoeczestwa scharakteryzuj (posugujc si wasnymi przykadami) rnice midzy
aspektami spoeczestwa: (1) populacj i wsplnot, (2) relacjami i dziaaniami.
WARIANT 2
1. populacja i wsplnota
populacja jest to aspekt odnoszcy si do wielkoci, zbioru jednostek, np.: rodzina
(ojciec, matka i dziecko).
wsplnota zbir ludzi podobnych pod wzgldem cech spoecznie doniosych w
danym miejscu i w danym czasie stanowi ju co wicej ni zbir statyczny. Wsplnota
wynika z realnego podobiestwa sytuacji yciowej, interesw, szans. Jest take postrzegana
jako istotne podobiestwo. Studenci, robotnicy, modzie, krakowianie, Polacy w
przynalenoci do takich zbiorowoci jest co bardzo istotnego dla ich czonkw wynika i
powszechnie dostrzegamy, e maj co wsplnego; spontanicznie klasyfikujemy ich razem.
*populacja w spoeczestwie wystpuj rozmaite zbiorowoci jednostek. Wieloci
jednostek jest, np.: rodzina, nard, druyna pikarska, oddzia wojskowy, klasa szkolna i
grono przyjaci, mieszkacy Krakowa i czonkowie mafii, klub rotariaski i parlament,
partia polityczna i gang modzieowy.
2. relacje i dziaaniami
relacje to pewne powizania, zalenoci, ktre cz pojedynczych ludzi w
pewn cao
dziaanie spoeczestwo to zoony konglomerat (cao, ktra jest zlepkiem
rnych, czsto niepasujcych czci lub elementw) ludzkich dziaa i ich
25

konsekwencji.
* relacje August Comte oraz Herbert Spencer, aby scharakteryzowa zalenoci
czce poszczeglne jednostki w ca zbiorowo odnieli si w swoim porwnaniu do
organizmu biologicznego. Bowiem podobnie jak organizm biologiczny, ktry nie jest prosta
sum komrek, tkanek, organw lecz spoist oraz wsplnie funkcjonujc zbiorowoci,
funkcjonuje spoeczestwo, a mianowicie to nie prosta suma ludzi, ale zintegrowany oraz
funkcjonujcy wsplnie organizm spoeczny.
*dziaanie ludzkie Wg Maxa Webera dziaanie ludzkie okrelane jest jako podstawowe
tworzywo, z ktrego powstaj wszelkie zjawiska spoeczne oraz wszelkie caoci spoeczne.
Jako przykad m. Weber podaje kapitalizm, jako zoony efekt masowych dziaa ludzi:
kupujcych, sprzedajcych, inwestujcych, organizujcych produkcje, oszczdzajcych, a
wic realizujcych to co nazywaduchem kapitalizmu
*aktywno? czyli to co ludzie robi i to co mwi, a wic dana jednostka uczestniczy
w danym spoeczestwie poprzez wchodzenie w strukturalne zalenoci oraz relacje z
innymi ludmi. Np. druyna sportowa dana jednostka naley do niej, o ile gra w pik,
przychodzi na treningi, bierze udzia w meczach dana osoba naley do przyjaci, tylko o tyle
ile si spotykamy, odnosimy do siebie yczliwie i z zaufaniem, jestemy lojalni i mwimy
dobrze o przyjacioach osb trzecich. Przykad wasny do aktywnoci: klub turystw kolarzy
dana jednostka naley do tego grona, jeli bierze udzia we wsplnych wycieczkach,
wyprawach, przychodzi na spotkania.
WARIANT 1
Aspekty spoeczestwa to akcenty rnych orientacji socjologicznych, s one punktem
widzenia na to, czym jest spoeczestwo. Wsplnota to grupy spoeczne wyrnione ze
wzgldu na zalenoci czce jednostki w dan funkcjonujc cao np.: rodzina, szkoa,
pastwo Chiny, Brazylia; sekta, mniejszo narodowa. Populacja to wielo konkretnych
jednostek, zbir osb o danej cesze, np.: czonkowie rodziny matka, ojciec i dzieci;
uczniowie i nauczyciele; obywatele Polacy, Kanadyjczycy; ssiedzi; przyjaciele. Rnice
midzy tymi aspektami to:
- populacja odpowiada na pytanie ,,z jakich ludzi skada si dana zbiorowo, kim s ci
ludzie?, a wsplnota na - ,,co to za zbiorowo?;
- populacja zwraca uwag e spoeczestwo to ludzie, poszczeglne jednostki, prosta suma
osb (m, ona), a wsplnota: spoeczestwo= > jaka grupa, zintegrowany organizm
spoeczny (np. rodzin cz wizi maeskie, rodzicielskie, a nard wizi narowowe);

26

- populacja blisza jest myleniu potocznemu, konkretnemu, a wsplnota naukowemu,

abstrakcyjnemu;
- w populacji konkretne osoby nie musz czy cise powizania (np. Kowalskiego z
Sieradza z Nowakiem z Ujazdu), a w wsplnocie relacje te s warunkiem jej istnienia (obaj s
Polsce, pacc podatki tworz j).
Relacje to prawidowoci powiza niezalene od tego, w jakiej zbiorowoci si przejawiaj;
wg Levi-Straussa to pewne struktury, ktre wystpuj w kadym systemie spoecznym; np.:
relacje pokrewiestwa, podzia pracy, hierarchia kocielna, wadzy, koleestwo. Dziaania to
aktywno ludzi- to co czyni i mwi, np.: prokreacja, wychowanie, czynnoci robocze,
modlitwa, rzdzenie, gosowanie; poyczenie czego. Rnice:
- relacja jest pojciem szerszym zawiera w sobie dziaania (koleestwo to spotykanie si i
mwienie do siebie yczliwie);
- relacja ma zawsze kierunek dwustronny, a dziaanie moe by jednostronne (maestwo to
struktur czca i ma i on, a prowadzi dom tylko ona);
- relacje to struktury bardziej trwae, dusze pod wzgldem czasu, a dziaania mog by
chwilowe (struktura dominacji dziekan-student trwa dotd a student ukoczy studia, a
suchanie wykadu godzin).

11. W nawizaniu do omawianych na wykadzie praktycznych implikacji socjologii

zaproponuj i omw przynajmniej dwa przykady praktycznego zastosowania wiedzy
socjologicznej.
WARIANT 3
Z wiedzy socjologicznej mog korzysta politycy. Aby zbada opinie konkretnych grup
spoecznych dotyczc konkretnych dziaa, reform, ktre mog by wprowadzone np.
reforma suby zdrowia, prorodzinna czy emerytalna. Niestety politycy korzystaj z wiedzy
socjologicznej raczej w zakresie bada sondaowych przed wyborami. Co skutkuje
populistycznymi dziaaniami z ich strony.
Wiedza socjologiczna suy rwnie pracownikom socjalnym, dziaaczom. Pomaga
spojrze na wiat z innego ni nasz punktu widzenia. Wane jest to szczeglnie np. w
rejonach zrnicowanych kulturowo, religijnie na przykad na wschodzie kraju.
Rozwizania podejmowane w tych rejonach powinny by oparte na rzetelnie ugruntowanej
wiedzy, opartej o badania dotyczce kultury, potrzeb ludnoci tych rejonw (pogranicza),
ktre mog by i s inne w porwnaniu z potrzebami ludnoci w centrum. To samo dotyczy
rnic kulturowych dotyczcych ludzi innego koloru skry lub wyzna religijnych.
WARIANT 1
- Wywieranie wpywu na ludzi manipulacje: oddziaywanie majce na celu nakonienie drugiego czowieka do zmiany
sposobu postpowania, do podjcia lub zmiany decyzji.
27

- wiadomo rnic kulturowych - spojrzenie na wiat spoeczny z innych ni nasz wasny punktw widzenia.
Zrozumienie, jak yj inni, ich problemw. Rozwizania praktyczne, musz opiera si na rzetelnej wiedzy o yciu
ludzi, by przyniosy pozytywne skutki.
- Ocena skutkw dziaania - ocena efektw praktycznych inicjatyw spoecznych.
- Samopoznanie - lepsze zrozumienie siebie. Im lepiej wiemy, dlaczego wybieramy sposb dziaania, ktry wybieramy,
im wicej wiemy o funkcjonowaniu spoeczestwa w ogle, tym wikszy mamy wpyw na nasz wasn przyszo.
- Techniki i strategie rozwizywania konfliktw Negocjacje, mediacje. Konflikty powstaj w wyniku sabej
komunikacji midzy ludmi, rywalizacji, przyjciem nieodpowiednich wartoci czy celw, s one nieuchronne i nie
mona ich unikn, mona jedynie je kontrolowa i rozwizywa. Ze wzgldu na rodzaj konfliktw wyrniamy:
konflikt midzy grupami, konflikt midzy organizacjami, konflikt midzy jednostk a grup, konflikt midzy osobami,
konflikt wewntrzny. Natomiast najczstszymi przyczynami konfliktw s m.in. rnice ekonomiczne, sprzeczno
celw, sprzeczno wartoci, rnice kulturowe, le funkcjonujcy system komunikacji, nieprawidow struktur grupy,
rnice religijne itd.
- Komunikacja spoeczna - proces tworzenia, przeksztacania i przekazywania informacji midzy jednostkami, grupami i
organizacjami spoecznymi. Celem komunikacji spoecznej jest ksztatowanie, modyfikacja lub zmiana wiedzy, postaw i
zachowa zgodnie z interesami i wartociami oddziaujcych na siebie nadawcw i odbiorcw. Nadawca moe
posugiwa si rwnie metodami manipulacji i perswazji.
-Komunikacja interpersonalna - zachowania werbalne jak i niewerbalne, zachodzi nieustannie - kada sytuacja
spoeczna implikuje proces nadawania i odbierania rnych informacji. Nie wypowiadajc ani sowa, moje ciao
nieustannie emituje sygnay, ktre wyraaj moje samopoczucie, nastawienia, postawy itp.
WARIANT 2
Socjologia jest dziedzin refleksji o wanych implikacjach praktycznych. Moe
przyczynia si do wzrostu spoecznego krytycyzmu i praktycznych reform
spoecznych poprzez:
-> lepsze zrozumienie okrelonego zestawu okolicznoci spoecznych, co daje
wiksz szans na kontrolowanie tych okolicznoci;
-> powikszenie wraliwoci kulturowej, co umoliwia oparcie dziaa o
charakterze politycznym na uwiadomieniu sobie istnienia rnych (czsto
rozbienych) wartoci kulturowych;
-> badanie zamiennych i niezamiennych konsekwencji przyjcia okrelonych
programw politycznych;
-> funkcj ,,owiatow (czy ,,owieceniow) oferujc grupie i jednostkom coraz
wicej moliwoci zmiany warunkw ycia.
Poniej kilka z wielu opcji zastosowania socjologii w codziennoci.
Wywieranie wpywu na ludzi manipulacje:
W kadej chwili, gdy komunikujemy si z ludmi wywieramy na nich wpyw i
sami podlegamy wpywom innych. Moe by to oddziaywanie majce na celu
nakonienie drugiego czowieka do zmiany sposobu postpowania, do podjcia lub
zmiany decyzji. Czasem dochodzimy do niemiych wnioskw, e kto
manipulujc nami, naszymi odczuciami nakoni nas do czego, na co zupenie, nie
mielimy ochoty. Czujemy si wykorzystani.
wiadomo rnic kulturowych:
Socjologia pozwala nam patrze na wiat spoeczny z innych ni nasz wasny
punktw widzenia. Bardzo czsto, kiedy potrafimy zrozumie, jak yj inni,
moemy te poj ich problemy. Rozwizania praktyczne, ktre nie opieraj si na
rzetelnej wiedzy o yciu ludzi, ktrych bd dotyczy, maja mae szanse na
28

powodzenie. Zatem biay pracownik spoeczny dziaajcy w spoecznoci, w

ktrej przewaaj czarni, nie zdobdzie ich zaufania, jeeli nie wypracuje
wraliwoci na specyficzny typ dowiadczenia spoecznego, jakie rni czarnych i
biaych ludzi.
Ocena skutkw dziaania
Badania socjologiczne pomagaj w ocenie efektw praktycznych inicjatyw
spoecznych. Kady program reformy spoecznej moe si nie powie lub
wywoa zgoa niepodane skutki. Na przykad w wielu krajach wybudowano po
drugiej wojnie wiatowej wielkie bloki mieszkalne w centrach miast. Celem tej
inicjatywy byo zapewnienie mieszkacom tzw. Slumsw godnych warunkw
mieszkaniowych oraz zapewnienie im atwego dostpu do zlokalizowanych w
pobliu sklepw i innych punktw usugowych. Jak jednak pokazay badania,
mieszkacy tych wysokich wieowcw, ktrzy przenieli si do nich ze swoich
dotychczasowych lokali, czsto czuli si odizolowani i nieszczliwi. Ubosze
dzielnice wielopitrowych budynkw i centrw handlowych zaczy podupada;
napady rabunkowe i inne powane przestpstwa stay si tam codziennoci.
Samopoznanie:
Socjologia moe nam pod wieloma wzgldami pomc w samopoznaniu lepszym
zrozumieniu siebie. Im lepiej wiemy, dlaczego wybieramy sposb dziaania, ktry
wybieramy, im wicej wiemy o funkcjonowaniu spoeczestwa w ogle, tym
wikszy mamy wpyw na nasz wasn przyszo. Nie powinnimy rozumie
socjologii jedynie jako dziedziny wspomagajcej instytucje polityki spoecznej
czyli organizacje majce wadz w podejmowaniu mdrych decyzji. Wadza nie
zawsze idzie w parze z dbaoci o interesy grup pozbawionych do niej dostpu i
nieuprzywilejowanych. Samopoznanie pozwala robi uytek z bada
socjologicznych i skutecznie przeciwstawia si polityce rzdowej lub wdra
wasne inicjatywy polityczne. Grupy samopomocy, jak Anonimowi Alkoholicy,
lub ruchy spoeczne, jak na przykad ruch ochrony rodowiska, stanowi
przykady ugrupowa dcych i to z bardzo dobrymi rezultatami do
praktycznych reform.
Techniki i strategie rozwizywania konfliktw
Konflikty s nieodcznym elementem ycia spoecznego, zapewne
zaprowadziyby w kocu do cakowitej destrukcji zbiorowoci spoecznych gdyby
nie wypracowane procedury ich rozwizania. Dziaania podejmowane przez ludzi
w sytuacji konfliktu zale od cech ich osobowoci, temperamentu oraz tego, jak
wany jest dla nich przedmiot konfliktu i jakie sposoby radzenia sobie z nimi
znaj i preferuj. Konflikty powstaj w wyniku sabej komunikacji midzy ludmi,
rywalizacji, przyjciem nieodpowiednich wartoci czy celw, s one nieuchronne i
nie mona ich unikn, mona jedynie je kontrolowa i rozwizywa. Ze wzgldu
na rodzaj konfliktw wyrniamy: konflikt midzy grupami, konflikt midzy
organizacjami, konflikt midzy jednostk a grup, konflikt midzy osobami,
konflikt wewntrzny. Natomiast najczstszymi przyczynami konfliktw s m.in.
rnice ekonomiczne, sprzeczno celw, sprzeczno wartoci, rnice
kulturowe, le funkcjonujcy system komunikacji, nieprawidow struktur grupy,
rnice religijne itd. Istniej dwie techniki rozwizywania konfliktw. S nimi
negocjacje oraz mediacje.
Komunikacja spoeczna
Komunikacja spoeczna to proces tworzenia, przeksztacania i przekazywania
informacji midzy jednostkami, grupami i organizacjami spoecznymi. Celem
komunikacji spoecznej jest ksztatowanie, modyfikacja lub zmiana wiedzy,
29

postaw i zachowa zgodnie z interesami i wartociami oddziaujcych na siebie

nadawcw i odbiorcw. Efektywno komunikacji spoecznej zaley od
obiektywizmu, kompetencji (wiarygodnoci) nadawcy oraz od atrakcyjnoci
przekazu, ktry powinien cechowa si trafnoci argumentacji (jednostronnej lub
dwustronnej), odpowiednim doborem metod przekazywania (odwoywania si do
emocji, intelektu lub emocji i intelektu), a take uwzgldnia nastawienie
odbiorcw (pozytywne, negatywne, obojtne) w stosunku do przekazywanych
informacji oraz ich wiek, wyksztacenie, pe, otwarto na innowacje itp.
Nadawca moe posugiwa si rwnie metodami manipulacji i perswazji
Komunikacja interpersonalna
Zrozumiana zarwno jako zachowania werbalne jak i niewerbalne, zachodzi
nieustannie - kada sytuacja spoeczna implikuje proces nadawania i odbierania
rnych informacji. Nie wypowiadajc ani sowa, moje ciao nieustannie emituje
sygnay, ktre wyraaj moje samopoczucie, nastawienia, postawy etc.
Komunikacja niewerbalna jest wielokanaowym procesem przebiegajcym
spontanicznie, obejmujcym subtelne nielingwistyczne zachowania, dokonujcym
si w sposb cigy i, w duej mierze, bez udziau mojej wiadomoci. Nawet,
jeeli zdaj sobie spraw z emitowania poprzez wasne ciao okrelonych
sygnaw niewerbalnych, to w niewielkim jedynie stopniu potrafi sprawowa
kontrol nad tym procesem. Oto przykad: uczuciu silnego niepokoju,
zdenerwowania czsto towarzyszy drenie rk. Pomimo usilnych stara, nie mog
tego powstrzyma, dokonuje si ono wbrew mojej woli. Innym przykadem jest
zmiana wielkoci renic - dokonuje si bez udziau mojej wiadomoci i nie
sprawuj nad ni adnej kontroli. Podobnie jest w przypadku gosu - pomimo
zaangaowania caej siy woli, moja ekspresja wokalna wci pozostaje poza moj
kontrol. Gos najwierniej wyraa stany emocjonalne, najszybciej zdradza smutek
czy przygnbienie, uznaje si go za najbardziej "dziurawy" kana. Ale na przykad
twarz - "najwikszy niewerbalny kamca" - w duej mierze podlega wolicjonalnej
kontroli. Potrafi sprawi, by moja twarz wyraaa umiech, zdziwienie czy
oburzenie.

12. Auguste Comte (1798-1857), Herbert Spencer (1820-1903), Karol Marks (1818-1883),
Emil Durkheim (1858-1917), Max Weber (1864-1920). Dlaczego kada z wymienionych
postaci jest wana dla rozwoju socjologii?
WARIANT 1
August Comte(1798-1857) - twrca socjologii. Opracowa teori rozwoju spoecznego , wedug ktrej nastpowa on w
trzech fazach: - teologicznej (czowiek to, czego nie rozumia tumaczy sobie odwoujc si do istot nadprzyrodzonych,
bstw, duchw), - metafizycznej (czowiek to, czego nie rozumia tumaczy sobie odwoujc si do abstrakcyjnych
poj i spekulacji), - pozytywnej , naukowej (czowiek tumaczy wiat poprzez fakty i zalenoci midzy faktami,
porzucenie metafizyki). Ostatnia faza uznawana bya przez Comte za najdoskonalsz. Comte koncentrowa si na 2
aspektach wspycia spoecznego: na porzdku spoecznym, na stabilizacji spoecznej. Sformuowa 2 zakresy
badawcze socjologii: statyka spoeczna badajca jakie spoeczestwo jest, jak je opisywa i dynamika spoeczna
badajca jak si spoeczestwo zmienia, dlaczego si zmienia.
Herbert Spencer (1820-1903). Porwnanie spoeczestwa do ywego organizmu. By przetrwa mu : si reprodukowa,
wytwarza okrelon liczb dbr, aby utrzyma swoich czonkw, rozdziela pomidzy nich owe produkty,
30

koordynowa i regulowa dziaalno swoich czonkw. Pojcie przetrwania najlepiej przystosowanych tzn. w
spoeczestwie wolnym od jakiejkolwiek interwencji pastwa/rzdu, nieprzystosowani musz znikn.
Karol Marks (1818-1883) Podstawowe prawa dotyczce ycia spoecznego mona odnale w strukturze ekonomicznej
spoeczestwa. Materializm sprzeczny - Wg niego spoeczestwo dzieli si na 2klasy:tych, ktrzy s wacicielami
rodkw produkcji i tych ktrzy tych rodkw nie posiadaj. Konflikt klasowy wywouje kryzys ekonomiczny, ktry
daje pocztek nowym strukturom spoecznym. .
Emil Durkheim (1858-1917) Podejcie funkcjonalistyczne. Spoeczestwo scalaj przekonania, podobiestwa i
wartoci(solidarno mechaniczna), Porzdek spoeczny - wraz z rozwojem i rnicowaniem si spoeczestwa, ludzie
zaczli wykonywa wyspecjalizowane zadania i stali si sobie nawzajem niezbdni(solidarno organiczna).
Max Weber (1864-1920). Dziaania spoeczne. Szczeglnie interesoway go wartoci, przekonania, zamiary, postawy,
ktre kieruj zachowaniami ludzkimi. eby wyjani czyje zachowanie, powinnimy go zrozumie. Weber postulowa
socjologi woln od wartociowania. Domaga si wyeliminowania z procesu badawczego zaoe wstpnych i
wszelkich uprzedze. By twrc tzw. typw idealnych, czyli takiej konstrukcji pojciowej dowolnego zjawiska, ktra
wyraaa najistotniejsze jego elementy i z ktr mona by byo porwnywa rozmaite zjawiska ycia spoecznego.
WARIANT 2
AUGUSTE COMTE (1798-1857)
Filozof francuski, nazywany "ojcem sojologii", ktry w swoim gwnym,
szekiotomowym dziele Cours de philosophie positive [Kurs filozofii pozytywnej]
wydanym w latach 1830-1842 podj syntez caej dotychczasowej wiedzy naukowej,
postulujc jej rozszerzenie na obszar zjawisk zwizanych z yciem spoecznym i
inicjujc now dyscyplin nauki - socjologi.
Mylenie naukowe albo inaczej pozytywne" byo w jego ujciu ukoronowaniem
ewolucji myli ludzkiej przechodzcej trzy stadia:
-> teologiczne (gdy w wyjanieniach zjawisk ludzie odwouj si do si
nadprzyrodzonych czy istoty boskiej),
-> metafizyczne (gdy wyjaniaj przez abstrakcyjne pojcia i rozumow kontemplacj) i
wreszcie
-> pozytywne (gdy formuuj twierdzenia oparte na faktach i zalenociach
wspistnienia lub nastpstwa
midzy faktami).
Z kolei socjologia bya dla Comte'a ukoronowaniem hierarchii nauk, moga powsta
dopiero na bazie nauk wczeniejszych: matematyki, astronomii, chemii, fizyki, biologii.
Zajmuje si bowiem przedmiotem o najwyszym stopniu zoonoci.
wiat przyrody i spoeczestwa stanowi jedno i dlatego take metoda socjologii musi
opiera si na tych samych zasadach co metody nauk przyrodniczych. Socjologia musi
naladowa wzorce metodologiczne nauk przyrodniczych, w szczeglnoci musi opiera
si na faktach i poza zaobserwowane fakty nie wychodzi. Gwnym podejciem
badawczym socjologii jest metoda porwnawcza. A celem - rozumienieprzewidywaniezapobieganie",
czyli formuowanie wyjanie, z ktrych wyprowadzi mona predykcje i
zalecenia praktyczne. Szczegln racj istnienia socjologii jest dokonujcy si w wyniku
XVIII-wiecznych rewolucji, a zwaszcza Wielkiej Rewolucji Francuskiej, fundamentalny
przeom spoeczny: zastpienie spoeczestwa tradycyjnego - nowoczesnym, opartym na
przemyle, zurbanizowanym i republikaskim. Nowy system nie rozwinie si
spontanicznie, wymaga racjonalnego
kierowania, ktrego podstaw dostarczy winna wanie socjologia.
Comte postrzega spoeczestwo na podobiestwo skomplikowanego organizmu, czyli
31

stosowa analogi organiczn. Budow spoeczestwa albo inaczej - anatomi bada

winna statyka spoeczna", a jego funkcjonowanie i zmienno, czyli fizjologi dynamika spoeczna".
Podstawowym skadnikiem spoeczestwa s grupy spoeczne, a wrd nich najwiksz
rol odgrywa rodzina. Od Comte'a pochodzi znane powiedzenie, e rodzina jest
podstawow komrk spoeczn. Spoeczestwo ulega nieustannemu procesowi rozwoju,
a jego kierunek i etapy wskazuje wspomniane wczeniej prawo trzech stadiw".
HERBERT SPENCER (1820 - 1903)
Angielski filozof i socjolog, by przedstawicielem organicyzmu oraz ewolucjonizmu w
naukach spoecznych. Jego koncepcja ewolucji spoecznej jako procesu wzrastajcej
zoonoci poczonej z integracj stanowi punkt wyjcia wikszoci teorii
neoewolucyjnych w socjologii. Wprowadzi do socjologii takie terminy jak : funkcja,
system, instytucja, spopularyzowa inne terminy jak: spoeczestwo przemysowe,
struktura spoeczna, organizacja.
Spencer sformuowa jeszcze przed Darwinem filozoficzn teori ewolucji. Cho uzna,
e odkrycia Karola Darwina w peni potwierdzaj jego koncepcje, nie zdecydowa si na
przejcie sformuowa brytyjskiego biologa. Sam Darwin uznawa Spencera za
najwybitniejszego filozofa angielskiego tej epoki. Jego zdaniem ewolucja przebiega na
wszystkich poziomach rzeczywistoci: nieorganicznym, organicznym i nadorganicznym
(spoeczestwo), oraz wytworw ycia nadorganicznego (kultura), przy czym zakada,
e zjawisk jednego poziomu nie da si zredukowa do poziomu niszego, chocia prawa
w kadym z wymienionych rodzajw ewolucji s takie same. Uwaa, e prawo ewolucji
rzdzi nie tylko w wiecie przyrody ywej, ale jest prawem powszechnym: wyjania
ksztatowanie si planet, umysw, spoeczestw:
- Rzeczywisto spoeczna wywodzi si z przyrodniczej zachodzi midzy nimi jedynie
rnica stopnia zoonoci;
- Instytucje spoeczne s tym, dziki czemu dokonuje si przystosowanie niespoecznego
z natury czowieka do naturalnego stanu wsppracy ze spoeczestwem.
Ewolucja wedug Spencera polega na trzech zachodzcych rwnoczenie procesach:
integracji, dyferencjacji i wzrostu okrelonoci. Przebiega ona w rozmaitych kierunkach,
gdy kade spoeczestwo usiuje lepiej lub gorzej dostosowa si do odmiennych
warunkw (przyrodniczych i spoecznych). Dopiero walka midzy spoeczestwami
(militarna lub gospodarcza) prowadzi do wyselekcjonowania typw najsprawniejszych.
Sama ewolucja nastpuje jednak naprzemiennie z dysolucj.
Wyrni 3 rodzaje prawa: powszechne, oglne, szczegowe. Uwaa, e wojna to
agresja, obrona i rozkazy. Podstaw prawa natury byo prawo rwnej wolnoci, ustrj
liberalny, bo to on wyzwala peni aktywnoci jednostki. Pastwo to organizacja
stabilna, pastwo w przyszoci ma by przemysowe, wolne i sprawiedliwe. Zakada, e
kade spoeczestwo i spoeczestwo globalne bdzie ewoluowa od militaryzmu do
industrializmu. Ewolucja zdaniem Spencera polega na stopniowym, postpowym
rnicowaniu si czci. Spencer wywodzi ewolucjonistyczn etyk z teorii "walki o
byt": dobre jest to, co suy przystosowaniu i rozwojowi. Naley w tym celu wspiera
silnych, a nie sabych i upoledzonych przez natur.
Spencer take zaj si badaniami nad rozwojem religii. Podobnie jak Edward Tylor
uznawa jej stadialny rozwj. Uwaa za pierwotn form religii manizm, czyli wiar w
dusze przodkw. Poszukiwa rde religii u ludzi pierwotnych. Twierdzi, e czowiek
pierwotny zauwaajc dualizm wielu zjawisk wystpujcych w naturze (np. wschody,
zachody soca, ksiyca itp.) przenis w dualizm na swoje ycie (sen, marzenia
senne). W ten sposb zdaniem Spencera wyksztacia si wiara w istnienie
ponadnaturalnej sfery, rzdzonej siami. Jest to nawizanie do animizmu i animatyzmu
32

Tylora. Spencer jest te nowoytnym odnowicielem euhemeryzmu, zgodnie z ktrym

bogowie powstali w rezultacie apoteozy wybitnych jednostek, ktra zwykle rozpoczynaa
si jeszcze za ich ycia, a nasilaa si po mierci.
KAROL MARKS (1818 - 1883)
Niemiecki filozof, ekonomista i dziaacz rewolucyjny. Twrca socjalizmu naukowego,
wspzaoyciel I Midzynarodwki ( midzynarodowa organizacja robotnicza zaoona
28 wrzenia 1864 roku w Londynie). Marks uwaa, e podstawowe "prawa" historii
mona odnale w strukturze ekonomicznej spoeczestwa. Wedug niego spoeczestwo
dzieli si na dwie klasy: tych, ktrzy s wacicielami rodkw produkcji, i tych, ktrzy
tych rodkw nie posiadaj, czyli tych, ktrzy "maj", i tych, ktrzy "nie maj". Podzia
ten nieuchronnie prowadzi, zdaniem Marksa, do "konfliktu klasowego". Marks ujmowa
histori wiata w kategoriach historii walki klas: ziemian przeciwko chopom, wacicieli
niewolnikw przeciwko niewolnikom, kapitalistw przeciwko proletariatowi. Wedlug
Marksa sprzecznoci immanentnie tkwice w kapitalizmie wywouj kryzysy
ekonomiczne, ktre, z kolei, daj pocztek nowym strukturom spoecznym. Pogld ten,
nazywany materializmem dialektycznym, zakada, e nowo powstae struktury bd
doskonalsze od starszych, bardziej represyjnych. Z tej przyczyny Marks nie widzia w
konflikcie za, lecz raczej motor postpu. Wpyw Marksa na socjologi jest odczuwalny
do tej pory. Chocia jego pogld o dominujcym wpywie czynnikw ekonomicznych, na
spoeczestwo nie cieszy si powszechn akceptacj, wikszo socjologw przypisuje
owym czynnikom istotn rol w yciu spoecznym.
EMIL DURKHEIM (1858 - 1917)
Francuski filozof, socjolog i pedagog. By profesorem w Bordeaux, gdzie w 1895 roku
obj pierwsz w Europie katedr socjologii, od 1902 roku wykada na Sorbonie.
Przedstawiciel socjologizmu. W jego dorobku na szczegln uwag zasuguje socjologia
jako nauka o faktach spoecznych.
Socjologia w ujciu Durkheima to najwaniejsza i najbardziej podstawowa spord nauk
spoecznych. Rzeczywisto spoeczna jest rzeczywistoci sui generis (swoist). Jest ona
zewntrzna w stosunku do jednostki. Jest zawsze przez jednostk zastana, a jednostka
przyswaja j w procesie socjalizacji. Spoeczestwa nie naley traktowa jako sumy
jednostek (realizm socjologiczny).
Kluczowym elementem bada socjologicznych s fakty spoeczne. Socjolog powinien
traktowa je "jak rzeczy", czyli odrzuci wszelkie zaoenia i uprzedzenia na ich temat,
stan "na zewntrz" badanych zjawisk. Fakty spoeczne stanowi odrbn klas zjawisk,
ktra w tylko niewielkim stopniu moe by wyjaniana przez odwoanie si do innych,
pozaspoecznych klas zjawisk. W spoeczestwie zachodz bowiem zjawiska jakociowo
odrbne od tych, ktre charakteryzuj wiadomoci indywidualne; nie mog by zatem z
nich wywodzone ani do nich redukowane.
Fakty spoeczne wg Emile Durkheima:
Fakty spoeczne wszelki sposb robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na
jednostk zewntrznego przymusu.
> Materialne fakty spoeczne
- Spoeczestwo;
- Strukturalne skadniki spoeczestwa np. koci, instytucje itd.;
- Morfologiczne skadniki spoeczestwa np. rozmieszczenie ludnoci, kanay
informacyjne itd.
> Niematerialne fakty spoeczne
- Moralno;
- wiadomo zbiorowa;
- Wyobraenie zbiorowe;
33

- Prdy spoeczne.
Durkheim swoj teori faktw spoecznych w duym stopniu okreli zadania
socjologw. By zdania, i socjologia tudzie socjolodzy winni zajmowa si
studiowaniem faktw spoecznych.
Zdaniem Durkheima, socjolog zbliajc si do faktw spoecznych winien zachowywa
si tak jakby wszed w obcy mu wiat, tj. wyzby si wszelkich uprzedze. Powinien
wprawi si w stan ducha, w jakim znajduj si np.: fizycy czy chemicy wtedy gdy
zapuszczaj si w niezbadane jeszcze regiony swej dziaalnoci naukowej. Jego postulat
metodologiczny zbliony by do metodycznego wtpienia Kartezjusza bya to inaczej
mwic prba odnalezienia socjologicznego COGITO punktu, od ktrego mona
byoby zacz budow gmachu rzeczywicie pewnej wiedzy. Tym punktem dla Emile
Durkheima bya EMPIRIA.
Utopia epistemologiczna nakazywaa badaczowi zachowywa si w duchu zasady
relatywizmu kulturowego wchodzc w obcy wiat, badacz zmuszony jest wyzby si
wczeniej wiedzy, poznanych praw moralnych, zasad postpowania etc. jego zadaniem
jednak jest poznawanie nowego wiata, w ktry wkroczy takim jaki faktycznie jest, nie
za taki jaki powinien by.
Nauka winna czerpa elementy swych wstpnych definicji z danych zmysowych to nie
wiedza przednaukowa jest drogowskazem ale wraenia czy zmysowe dowiadczenia.
Fakty spoeczne traktowane jako rzeczy moliwe s do poznania jedynie drog
obserwacji i eksperymentw, stopniowo przechodzc od cech najbardziej zewntrznych
do cech mniej widocznych i gbszych. Tylko zewntrzne poznanie jest moliwe, gdy
fakty spoeczne, tj. rzeczy s:
> sprzeczne z ide ktr poznaje si od wewntrz;
> zewntrzne wobec jednostki.
Filozofia czowieka Homo duplex
Pomimo wielokrotnie deklarowanej niechci Durkheima do filozofii, niemoliwe byoby
mwienie o postulatach tego autora bez nuty teje nauki. Chociaby dziki jego
wyksztaceniu oraz licznych nawiza do wielu zaoe filozoficznych.
Jednym z takich postulatw, w ktrych filozofia odegraa wielk role jest wyobraenie o
istocie czowieka i jego czowieczestwu. Od zawsze badacze/filozofowie zmagali si z
problematyk czowieka skadajcego si z ciaa i duszy (dwch sprzecznych biegunw).
Problematyka HOMO DUPLEX na przestrzeni wiekw bya tumaczona rnie, jednak
nigdy nie mona byo znale konsensusu pomidzy przyziemnoci zwierzc i
wyniosoci ludzk.
Biegunowy podzia czowieka na istot biologiczn jej wraenia, zmysy, instynkty,
popdy z drugiej za strony dusza, mylenie. W oczach Durkheima te dwa bieguny w
czowieku s od zawsze w konflikcie. w konflikt polega na grze opierajcej si na
zasadzie 0-1 jeeli czowiek chce postpowa jak zwierz, wwczas przegrywa jego
natura wyniosa jego czowieczestwo i na odwrt. Te dwa bieguny prowadz cig
bitw, w ktrej wygra moe tylko jeden z nich.
Takim punktem przejcia z natury zwierzcej w pene czowieczestwo jest rzecz,
tudzie fakt spoeczny, bliej nazywany religi. Dziki religii tj. przejciu z czasu
profanum w czas sacrum, ktry wywiera zewntrzny wpyw na jednostk w postaci np.:
lku, szacunku prowadzi jednostk do pohamowania zwierzcych instynktw, popdw i
wwczas uwalnia si spod hamulcw czowieczestwo. W zwizku z tym, religia staje
si jednym z filarw spoeczestwa, jego gwn osi - to wyrnienie nazywane jest
zasad totemiczn.
Czas sacrum i profanum rnicuje to co jest jednostkowe (zwierzce, egoistyczne) od
tego co jest zbiorowe tudzie spoeczne (ludzkie, moralne, altruistyczne). Spoeczestwo
34

(ktre jest ponad jednostk) wywiera zewntrzny wpyw na jednostki, ktry sprowadza je
do zachowa odpowiednich tylko naturze ludzkiej, tj. zbiorowe, moralne, altruistyczne
postpowanie ludzi.
MAX WEBER (1864 - 1920)
By niemieckim socjologiem, historykiem, ekonomist, prawnikiem, religioznawc i
teoretykiem polityki.
Jedn z podstawowych zasug Webera jest umocowanie metodologii nauk spoecznych.
Weber odrzuca pozytywistyczn koncepcj nauk spoecznych jako nauk przyrodniczych,
(ktrej przedstawicielem by np. Auguste Comte). Weber postulowa, aby nada naukom
spoecznym cisy i obiektywny charakter, poprzez opracowywanie specyficznej dla
metodologii i filozofii nauki (np. koncepcja typw idealnych), opisywanie ich jak
najbardziej precyzyjnym jzykiem (wprowadzi wiele do dzi uytecznych poj) oraz
prowadzenie zakrojonych na szerok skal bada historyczno-porwnawczych.
Swoj teori socjologiczn Weber buduje na pojciu dziaania spoecznego. Od innych
zachowa ludzkich odrnia je to, e dziaajcy podmiot wie z nim subiektywny sens.
Operacja rozumienia (Verstehen) jest moliwa, poniewa wikszo dziaa ludzkich to
dziaania racjonalne. Wystarczy wtedy odtworzy subiektywn kalkulacj rodkw i
celw, kosztw i zyskw, jaka ley u podoa dziaa. W odniesieniu do dziaa
afektywnych, opierajcych si na stanach uczuciowych, pomocna jest empatia, do
tradycjonalnych za - pami historyczna.
Pojcie dziaania racjonalnego jest kluczem do zrozumienia procesu racjonalizacji
zachodzcego w wiecie zachodnim. Nastawienie na racjonalno jest tym, co wyrnia
etyk protestanck rozwijan przez kalwinizm. Weber stawia tez, e kierunkiem
rozwoju spoeczestw jest odchodzenie od tradycji i rozszerzenie obszarw, w ktrych
dominuje mylenie i dziaanie o charakterze racjonalnym. Proces ten Weber okrela jako
odczarowywanie wiata - niszczenie wiata opartego na magii. Wyrazem tych przekona
s zwaszcza analizy Webera dotyczce biurokracji
13. Okrel w kilku zdaniach czym rni si potoczna wiedza o spoeczestwie od wiedzy
naukowej. Podaj przykad(y) potocznego i socjologicznego opisu rzeczywistoci
spoecznej.
WARIANT 1
Chodzi o to co myslimy o otaczajcym nas wiecie - jest to myslenie potoczne.
Np.uwaam, ze ludze bdc w grupie podejmuj decyzje pod jej wpywem, ulegaj presji
grupy.
Socjologiczny opis rzeczywistoci odnosi si do faktw lub eksperymentw naukowych. I tak
w tym przypadku, dostosowanie swojego zachowania do zachowan innych okrela si
mianem konformizmu.
Np. Jeli kto spyta ciebie ile osb w Polsce ma wyksztacenei wysze, to moesz
odpowiedzie, e bardzo duo, wasciwie wikszo. Natomiast socjolog odniesie sie do
danych stastycznych.
*potoczna wiedza o spoeczestwie Potoczna wiedza o spoeczestwie to wiedza, ktra nie
jest naukowa, a jedynie wyprowadzona przez nas, wynikajca z opisu zjawisk z jakimi si
35

spotykamy i prbie ich wyjanie w sposb dogodny dla nas. Jest niespjna i
fragmentaryczna, czyli taka ktra cz prawdy bierze za ca prawd-bd pars pro toto-cz
bierzemy za cao, tzn. e kiedy do czego dojdzie i nie umiemy wytumaczy sobie jak to
si stao, to dochodzimy do wnioskw, ktre s dla nas najwygodniejsze, najatwiej i
najszybciej przychodz nam do gowy i te wnioski przyjmujemy za prawd, bo nie umiemy i
nie znamy metod naukowoci do wyjanienia tych zjawisk metod empiryczn
(dowiadczeniem, zaobserwowanym zdarzeniem i wreszcie popartym, szczegami
wnioskiem, potwierdzonym badaniami = jest na nosa, moja wiedza, pochopna,
wartociujca(oceniajca szybko co, przylepiajca etykietki))
Przykad: mamo: czemu pomidor jest czerwony? Mama: wiesz co, nie wiem, no tak ju jest
od dawna. Pomidor to pomidor. Skd o tym wiesz? Bo mi babcia powiedziaa. A skd babcia
to wie? Bo jej mama tak powiedziaa. A skd jej mama to wiedziaa? A id si jej zapytaj, to
ci powie.
Przykad 2: idzie parkiem moda dziewczyna, a za ni mczyzna. Wie, e przed ni, w
nastpnej alejce stoi gromada zbirw. Wic rzuca si na ni i chwyta j i wciga w krzaki.(po
to, by uratowa j przed napaci), ale inne osoby, obserwujce, nie znajce kontekstu, e tam
s zbiry, zaraz stwierdz, e to gwaciciel i wcign j w krzaki! To na nosa, moja
interpretacja tego jak widz to zdarzenie, a nie wiem co kierowao tym chopakiem, co chcia
zrobi. On wiedzia, a my subiektywnie i pod siebie zgeneralizowalimy i przypilimy mu
etykietk, e gwaciciel.
od
*wiedzy naukowej. Ktra jest: naukowa czyli empirycznie i eksperymentalnie opisujca fakty
spoeczne. Jest cisa, precyzyjna i obiektywna. Ma uzasadnione uoglnione prawa spoeczne,
powstrzymuje si od ocen i wartociowania(doklejania etykietki). Ma jasne i mierzalne
pojcia stosowane w twierdzeniach o zalenociach pomidzy rozmaitymi faktami czy
zjawiskami. W sposb ugruntowany i uzasadniony odpowiada na wszelkie pytania.
Weryfikuje fakty i odkrywa niezamierzone i nieuwiadomione konsekwencje spoeczne
dziaa czonkw spoeczestwa. Musi mie przedmiot bada, narzdzia bada i okrelon
nazw.
WARIANT 2
a ) Wiedza potoczna
- pochodzi z dowiadczenia innych, narasta przez wymian dowiadcze
- zbiorowa wiedza spoeczna czonkw danej zbiorowoci, bdca rezultatem ich wsplnych
dowiadcze
- czsto przybiera posta przysw
- nabywamy j w cigu caego ycia spontanicznie od najwczeniejszych lat dziecistwa
- zwizana z wartociowaniem
36

- operuje podziaami dychotomicznymi: my-oni

- traktuje nastpstwa w czasie jako zwizek przyczynowy
- upatruje przyczyny w celowych dziaaniach ludzi
- przeniknita stereotypami: maj charakter upraszczajcy, nadmiernie generalizuje,
sztywno i odporno na zmiany, zabarwione emocjonalnie
- odrnianie grup wasnych od obcych, przyjaznych od wrogich
- podporzdkowana celom praktycznym

b ) Wiedza naukowa
- prbuje wyjani, a nie tylko opisa, ma dostarczy wyjanienia dostpnej wiedzy opisowej
na jej temat i ukierunkowa dalsze badania
- uczonych obowizuje przestrzeganie regu postpowania badawczego- okrelenie badanego
problemu, staranne zbieranie danych i umoliwienie innym kontroli ich rzetelnoci,
odrnienie twierdze na faktach od domysw
- neutralno i powstrzymywanie si od wartociowania
- polega na poszukiwaniu regularnoci, prawidowoci formuowania oglnych praw
rzdzcych yciem spoecznym
- konstruowane s twierdzenia o zalenociach midzy zjawiskami
Pytania socjologii jako nauki: Jak jest?, Dlaczego tak jest? Jak bdzie?, Jak ulepszy ycie
spoeczne?
Przykad potoczny:
Na podstawie dowiadcze Kazimierza Kowalskiego mona okreli nard Niemiecki jako
pracowity.
Przykad naukowy:
Analizujc zachowanie danej grupy spoecznej mona okreli j jako wykolejon spoecznie,
a zatem grup wymagajc dodatkowego wsparcia, ktre moe pomc w powrocie do
normalnego ycia spoecznego badanych jednostek.

14. Wedug niektrych autorw socjologia ma trzy funkcje: opisow, wyjaniajc i

krytyczn. Jakie pytania zadawane s w ramach tych funkcji? W jaki sposb szuka na
nie odpowiedzi? Uzupenij swoje odpowiedzi szerszym komentarzem.
37

WARIANT 2
W ramach tych trzech funkcji podstawowe pytania jakie zadaje socjologii jako nauka
to:
1. Jak jest?
2. Dlaczego tak jest?
3. Jak bdzie?
4. Jak ulepszy ycie spoeczne?

Powyszym pytaniom mona dopasowa 3 funkcje: opisow, wyjaniaj oraz

krytyczn.
Funkcja opisowa odpowiada na pytania: jak jest? Jest to pytanie opisowe, ktre
okrela jak jest naprawd. Rola socjologii polega zatem na podwaaniu oraz obalaniu
rnorodnych mitw oraz zudze typowych dla perspektywy potocznej bd przerysowa i
idealizacji wystpujcych w sztuce. Jej zadanie polega zatem na weryfikowaniu faktw, a
take poszukiwa zjawisk naocznie postrzegalnych, szukajcych gbszych, ukrytych warstw
rzeczywistoci spoecznej. Miaa take odkrywa niezamierzone i nieuwiadamiane
konsekwencje spoeczne dziaa podejmowanych przez czonkw spoeczestwa.
Funkcja wyjaniajca, jak ju wyej wspomniaam odpowiada na pytanie dlaczego tak
jest? Socjologia pragna szuka bardziej przyczyn fundamentalnych , ni opiera si na
wiedzy narzucanej przez zdrowy rozsdek oraz odkrywa gbokie mechanizmy zjawisk,
uzyskiwa ich powizania z kontekstem innych zjawisk rwnoczesnych, a ponad to z
sekwencj zjawisk wczeniejszych. Pragna odrni przyczyny rzeczywiste oraz pozorne
lepiej ni filozofia.
Funkcja krytyczna- odpowiada na pytanie jak bdzie? oraz jak ulepszy ycie
spoeczne? Socjologia pragna zatem przewidywa przyszy bieg zdarze, odpowiadajc
wobec tego na pytanie jak bdzie? Odpowiedzi , spodziewane tendencje oraz uzasadnione
prognozy spoeczne miay by formuowane na podstawie praw naukowych.

WARIANT 1
Socjologia zajmuje si badaniem spoeczestwa. Podstawowe pytania socjologii jako nauki
to: jak jest? Dlaczego tak jest? Jak bdzie? Jak ulepszy ycie spoeczne?
W ramach jej funkcji zadawane s nastpujce pytania:
a)
Funkcja opisowa- empiryczna, diagnostyczna, socjograficzna,
deskryptywna.Odpowiada na pytanie: jak jest? Socjolog zastanawia si
38

jaka jest rzeczywisto spoeczna, bd jej okrelony aspekt.

Socjologowie w tym celu posuguj si okrelonymi wzorami
postpowania.
b)
Funkcja wyjaniajca- zwana rwnie teoretyczn. Odpowiada
na pytanie: dlaczego tak jest?- Badacz zadaje sobie pytanie dlaczego tak jest, jako
zostao opisane wczeniej. (np. dlaczego mamy konflikty, dlaczego przyczyny itp.
Tylko rzetelny i wiarygodny opis rzeczywistoci spoecznej jest warunkiem
sensownych wyjanie.
c)
c)
Funkcja krytyczna- socjologowie najpierw chc
spoeczestwo dokadnie pozna, by je lepiej zrozumie. Socjologowie krytyczni
maj wiadomo wasnej odrbnoci i nawizuj do prac Roberta S. Lyndla oraz
do ojca socjologii krytycznej i radykalnej C.W. Millsa. Socjologia kryt.
zainteresowana jest uksztatowaniem spoeczestwa, ktre moe maksymalizowa
wolno ludzk. Chodzi jej o spoeczestwo rwnoci wadzy, zasobw
ekonomicznych, szans yciowych, wiedzy.
15. Na podstawie wykadu i lektur objanij wasnymi sowami na czym polega procedura
rozumienia zaproponowana przez M. Webera?
WARIANT 1
Metoda rozumienia zjawisk spoecznych wywara bardzo duy wpyw na socjologi,
szczeglnie na jej nurt hermeneutyczny. Wedug Maxa Webera metod zrozumienia zjawisk
spoecznych jest ich interpretacja. Jego zdaniem socjologia opiera si na rozumieniu i
interpretacji dziaa spoecznych w ich wzajemnych relacjach. Aby zrozumie ycie
spoeczne, naley przede wszystkim obserwowa i interpretowa zachowania spoeczne.
Weber-uznawany za jednego z twrcw socjologii rozumiejcej, gdy mwi o konkretnej
grupie spoecznej, np. narodzie, rodzinie, ma na myli jedynie przebieg faktycznego
dziaania spoecznego jednostek, nie uznaje natomiast adnych dziaajcych osb zbiorowych.
Wszystkie socjologiczne wyjanienia pozostaj wyjanieniami pozornymi tak dugo, jak
dugo nie potrafimy powiedzie/ zinterpretowa, dlaczego jednostki dziaaj tak jak dziaaj.
W ujciu Webera nie ma nic waniejszego ni zasada, ktra mwi o tym, i interpretator musi
przynajmniej na pocztku zaoy, e dziaania i wierzenia, ktre stara si zrozumie s
racjonalne, gdyby jednak okazao si e nie s racjonalne, wwczas powinien odwoa si do
wyjanie zwizanych z tradycja czy emocjami. Zastosowanie procedury rozumienia
umoliwia poznanie sensu i znaczenia rnych zjawisk i procesw spoecznych przez
zaangaowane jednostki. Oglnie mwic, oznacza wiec prb poznania motyww, celw,
postaw czy wartoci, ktrymi kieruje si czowiek. Tylko w taki sposb badacz moe
zrozumie czyje dziaania. Podsumowujc, w stosunku do dziaa ludzkich naley stosowa
39

operacj, ktr jest rozumienie, aby zrozumie rodki, cele, koszty, zyski i inne motywy, jakie
le u podoa tych dziaa.
WARIANT 2
Zdaniem Webera socjologowie maj znaczn przewag nad przedstawicielami nauk
przyrodniczych bowiem socjologowie potrafi zrozumie zjawiska spoeczne natomiast
przyrodnicy nie s w stanie poj w podobny sposb zachowania atomu lub zwizku
chemicznego. Weber posugiwa si terminem Rozumie co na niemiecki tumaczymy jako
verstehen. Termin ten wykorzystywa w swych pracach historycznych , ktry uznawany by
za najbardziej kontrowersyjny wkad do metodologii wspczesnej socjologii.

Najistotniejszym narzdziem badania realizacji celw poznawczych nauk spoecznych

byy typy idealne, ktre Weber udoskonali. Typ idealny pokazuje jaka rzeczywisto
mogaby by a nie jaka jest. Najwaniejszy by typ idealny dziaania racjonalnego.
Dziki niemu bya moliwa caa procedura idealno-typologiczna. M. Weber podkrela
take fakt i wszystkie konstrukcje typw idealnych ulegaj przemijaniu i tworz si
coraz to nowe typy, a to, czy ich tworzenie nie jest tylko intelektualn zabaw, lecz
rzeczywicie posuwa naprzd proces poznania, zaley od ich uytecznoci w praktyce
badawczej.

Gwnym jednak przedmiotem zainteresowania Webera byy jednostki i ich dziaania. By

przeciwny wyjanianiu faktw spoecznych przez przywoywanie bytw zbiorowych w
postaci spoeczestwa. Weber twierdzi, e nie jestemy w stanie okreli dlaczego dane
jednostki akurat dziaaj w taki sposb w jaki dziaaj. Dziaanie jednostek jest
zdeterminowane i zorientowane na innych ludzi.
W socjologii rozumiejcej wyrniamy dwa rodzaje rozumienia. Pierwsze z nich to
rozumienie bezporednie, ktre mwi nam, e potrafimy poj znaczenie dziaa innych
jednostek na mocy swego rodzaju oczywistoci, np. mimika ludzka. Drugie to rozumienie
wyjaniajce. Ma na celu poznanie znaczenia i przyczyn ludzkiego dziaania.
Formalizm wg Webera mia oddzieli nauki spoeczne od potocznego jzyka i stworzy
pojcia teoretyczne o szerokim zastosowaniu. Weber zaprojektowa wasny sownik poj, w
ktrym czyste typy oznaczay skatalogowane przez niego formy spoeczne.
Dziaanie spoeczne, jest zachowaniem zalenym od zachowania innych jednostek w rnych
ramach czasowych. Zachowanie musi by wyposaone w subiektywne znaczenie przy
minimum wiadomoci spoecznej.
Weber opisa cztery rodzaje dziaa spoecznych, rnicych si stopniem odmiennoci od
czynnoci czysto odruchowych.
Tradycjonalne- pod wpywem utrwalonych nawykw, ze wiadomoci, e takie
postpowanie jest nadal podane.
16. Na podstawie wykadu i lektur objanij wasnymi sowami na czym polega stosowanie
wspczynnika humanistycznego w socjologii. Podaj przykady takiego stosowania.
WARIANT 3
40

Twrcami koncepcji wspczynnika humanistycznego byli Florian Znaniecki i William

Thomas. Powstaa ona w opozycji do pozytywistycznego spojrzenia na wiat i podkrelaa
znaczenie dziaalnoci ludzkiej. Dziaalno ludzka zawsze jest czyja, s to fakty pozostajce
w obrbie yciowych dowiadcze jednostek lub zbiorowoci, a wic dotycz czyich
przey, dozna, spostrzee, ocen. Wspczynnik humanistyczny naley rozpatrywa z
perspektywy tych ludzi, ktrzy dowiadczaj, przeywaj. Jest to patrzenie na wiat ich
oczami, branie pod uwag ich systemu wartoci, regu jakimi si kieruj w yciu, a nie
obserwowanie ich z boku w oderwaniu od ich wewntrznej rzeczywistoci. To samo
zdarzenie moe by rnie oceniane przez rnych ludzi, a poniewa nie ma obiektywnej
rzeczywistoci, naley bra pod uwag kontekst w jakim jaka sytuacja zaistniaa. Kade
spoeczestwo powinno by badane z uwzgldnieniem wspczynnika humanistycznego.
Przykad: wydarzenia na Ukrainie, na Krymie. Z naszego punktu widzenia mog by
oceniane inaczej, moemy si dziwi dlaczego mieszkacy Krymu chcieli by obywatelami
Rosji. Ich spojrzenie na problem jest inny - s to przesiedlecy, potomkowie obywateli
pochodzenia rosyjskiego, radzieckich onierzy, ktrzy czuli si bezpiecznie pod rzdami
wadz radzieckich a potem rosyjskich. Ich poczucie stabilizacji, bezpieczestwa, ktre daje im
wadza rosyjska jest wiksze i waniejsze ni wejcie do demokratycznych struktur Unii
Europejskiej.
WARIANT 2
Socjologia zajmuje si badaniem zmian zachodzcych w spoeczestwie. W odrnieniu od
faktw przyrodniczych, fakty spoeczne s zawsze czyje, nale do kogo, s
dowiadczeniem jaki zbiorowoci czy jednostek. Bada je wic mona tylko z perspektywy
tych osb, nie w oderwanej obserwacji. Stosujemy wtedy tzw. wspczynnik
humanistyczny. Przykadem zastosowania tego wspczynnika jest np. badanie problemw
grupy imigrantw poprzez dotarcie do danej zbiorowoci, nawizanie bliskich relacji,
przeamanie oporw, poznanie ich religii i obyczajw. Moemy wtedy z wikszym
prawdopodobiestwem przyj, e poznalimy ich problemy od rodka i s one wyraone z
ich perspektywy.
WARIANT 1
Koncepcja wspczynnika humanistycznego ley u podstaw teorii socjologicznych Floriana
Znanieckiego. Opiera si na kategorii wartoci. Ma charakter uniwersalny. Koncepcja ta
mwi, e
rzeczywisto kulturowa i spoeczna jest wytworem praktycznej dziaalnoci czowieka i
istnieje
tylko w dowiadczeniu i dziaaniu ludzi. Innymi sowy znaczy to, e wspczynnik
humanistyczny
jest cech przedmiotw i faktw badanych przez humanistyk i mwi o tym, e s one
czyje
czyli, e istniej one wanie w dziaaniu i dowiadczeniu pewnych ludzi i posiadaj te
waciwoci,
ktre im owi ludzie nadaj w swoich dziaaniach i dowiadczeniach. Przykadem moe by tu
jzyk
41

francuski, ktry istnieje w dziaaniu i dowiadczeniu tych ludzi, ktrzy si nim posuguj.
Wspczynnik humanistyczny uwzgldnia perspektyw badacza oraz przedmiotu bada.
Pojcie
wspczynnika humanistycznego moe by odniesione do sytuacji wprowadzania zmian
spoecznych zwaszcza gwatownych i na szerok skal. Trzeba zachowa ostrono przy
wprowadzaniu takich zmian poniewa mog one nie ze sob nieodwracalne konsekwencje.
Wspczynnik humanistyczny odnosi si rwnie do rozpatrywania zjawisk spoecznych,
kulturalnych jako aktualnego lub potencjalnego przedmiotu czyich czynnoci domagajcy si
od
socjologa patrzenia na rzeczywisto oczami jej uczestnikw, nie obserwatora. Cechy danych
kulturowych jako przedmioty refleksji teoretycznej badacza, nale ju do czynnego
dowiadczania
kogo innego i s takie jakimi to czynne dowiadczenie je uczynio. Mona tu mwi, ze
wspczynnik humanistyczny w badaniach socjologicznych oznacza postulat traktowania
rzeczywistoci spoecznej w wymiarze subiektywnych odczu jednostek.
17. Jakie cechy specyficzne maj nauki spoeczne w porwnaniu z naukami
przyrodniczymi? Objanij wasnymi sowami tezy Stanisawa Ossowskiego.
WARIANT 1
Pytanie to odnosi si do idei naukowoci socjologii. Nauki spoeczne nauki badajce
struktur i funkcje dziejw spoeczestwa, jego kultur, prawa i prawidowoci jego rozwoju,
np. psychologia, pedagogika, socjologia, politologia, nauki o bezpieczestwie, nauki o
obronnoci, nauki o polityce, nauki o polityce publicznej, nauki o mediach, nauki o poznaniu i
komunikacji spoecznej. Mamy w nich do czynienia z wolnym wyborem konkretnego
czowieka. To czowiek indywidualnie podejmuje decyzje, kierujc si wasnymi osobistymi
motywami. W skali spoecznej te indywidualne decyzje mog upodabnia si do efektw
dziaania praw deterministycznych, ze wzgldu na konieczno zastosowania metod
statystycznych. Indywidualno czowieka zanika czciowo gdy badana jest liczna
spoeczno. Nauki przyrodnicze to mao precyzyjne okrelenie dziedzin nauki, ktre zajmuj
si badaniem rnych aspektw wiata materialnego, oywionego i nieoywionego,
zazwyczaj z zastosowaniem aparatu matematycznego, jak rwnie waciwej sobie
metodologii, np. astronomia biologia chemia fizyka nauki o Ziemi. Przyrodoznawstwo opiera
si na zasadach niezmiennych i deterministycznych. W okrelonych warunkach zawsze musz
pojawi si okrelone skutki. Kade znane nam prawo przyrody ma taki wanie charakter.
Jedynie zoony charakter caoci przyrody wprowadza w nasz jej obraz indeterminizm.
Przyroda jako cao podlega prawom jasnym i cisym, kade zachodzce zjawisko jest
zdeterminowane przez wystpienie jego przyczyn i determinuje okrelone skutki. Cechy
specyficzne nauk spoecznych w odrnieniu do nauk przyrodniczych:

nauki spoeczne, jako te ktre zajmuj si spoecznociami, a wic ludmi, nie

zwierztami, badaj rzeczy niespotykane w przyrodzie przedmiocie zainteresowa nauk
przyrodniczych, np. symbole, zasady, wartoci czyli kultur; rnica ontologiczna odnonie
bytu.

nauki spo. sigaj gbiej do nieobserwowalnych sensw, czy wartoci a nauki

przyrod. ograniczaj si do powierzchownych faktw np. trzsienia ziemi, zamienie
ksiyca, grawitacja na Ziemi;
42


N. spo. maj ,,wspczynnik humanistyczny bo badaj fakty spoeczne, a nie
przyrodnicze, dziaalno jakich osb ywych, a nie niczyich, czyli yciowe dowiadczenia
ludzi, ktrzy przeywaj mier, oceniaj kochanka, interpretuj siebie. Bada mona je
wycznie patrzc na wiat ich oczami, stawiajc si w ich pooeniu, poszukujc ich
hierarchi wartoci, np. metod interpretowania osobistych pamitnikw, a nie poprzez
oderwan od kontekstu, zewntrzn obserwacj tj. w przypadku topnienia lodowcw,
gatunkw zwierzt. Rnica epistemologiczna- o poznaniu.

N. spo. na podstawie swoich praw nie potrafi przewidzie przyszej wiedzy, a od niej
zaley obraz spoeczestwa w przyszoci, np. wiek temu nie przewidzielimy e Internet
zmieni wiat, przyczyni si do globalnej rewolucji komunikacji, za n. przyrodnicze blisze s
pewnoci, maj dane, szukane i d do rozwizania, znaj ksztat odpowiedzi na pytanie
ktre chc udowodni, np. w astronomii ruchy planet, fizyce najmniejsze struktury atomu f.
kwantowa, w medycynie pami komrkowa, geny modoci, przeszczepy narzdw.

n. spo. maja charakter ideologiczny, s refleksyjne, bowiem wpywaj na spoeczn

praxis - czyli teoria zmienia mylenie, a mylenie wpywa na dziaania ludzi, czyli praktyk i
przeksztaca otoczenie spoeczne, a N. przyr. nie pocigaj za sob mas, nie zmieniaj
wiadomoci, intencji, np. teorie astronomii nie zmieniaj biegu planet, odkrycie DNA nie
zmienia procesw dziedziczenia, prawa meteorologii nie ustanowi cigej sonecznej
pogody, koncepcje tektoniki nie powstrzymaj erupcji wulkanw.
Stanisaw Ossowski pisa:
Wydaje mi si, e trzeba tu wzi pod uwag zagadnienia nastpujce:
1) Z dawna zaobserwowany wpyw rezultatw bada na rzeczywisto, do ktrej
wnioski z bada maj si odnosi
2) Bezporedni wpyw samych czynnoci badawczych na badan rzeczywisto
3) Konflikt pomidzy postulatem systematycznoci bada i postulatem ubiegania si o
wnioski oglne, nie ograniczone wyznacznikami historycznymi
4) Konflikt pomidzy ograniczeniem si do metod standaryzowanych a miarodajnoci
wskanikw i subtelnoci problematyki
5) Udzia dowiadczenia wewntrznego w praktyce badawczej.
Moim zdaniem Ossowski w I tezie mwi o tym, e wyniki bada nauk spoecznych wpywaj
na spoeczestwo, tzn. w efekcie bada zdobywamy wiedz spoeczn, dziki ktrej
refleksyjnie oddziaujemy na otaczajcy nas wiat. Po drugie oddziaywanie ma miejsce ju w
czasie dziania si czynnoci badawczych. Uwaam, e III teza gosi sprzeczno midzy
systematycznoci bada, a wnioskami oglnymi. Pilne zdyscyplinowane przeprowadzanie
bada skutkuje uzyskaniem szczegowych wnioskw, a wymaga si oglnej wiedzy, ktra
kady indywidualnie na swoje potrzeby mgby zdetalizowa. Badania nie powinny by
ograniczane czasowo, np. tylko badanie wspczesnoci, bowiem historia podpowiada czym
dane relacje mog skutkowa. IV teza: gwn metod bada w n. spoecznych jest
statystyka, jednak ma ona swoje wady, niedocignicia. Standaryzacja to normalizacja
zmiennej losowej, w wyniku ktrej zmienna uzyskuje redni warto. Nie jest to jednak
zgodnie z normalnoci, prawdziwym odzwierciedleniem procesw spoecznych. Umoliwia
poznanie prawidowoci, ale tylko w zakresie zjawisk masowych, tabele, procenty nie s
supermiarodajne, i nie prezentuj subtelnoci zjawiska, jego uwarunkowa, odcieni. To tak
jak w przypadku redniej krajowej, mwi si e Polska jest 22 gospodarka wiata, e zaliczya
wzrost gospodarczy, a nie mwi si o przepaci midzy bogatymi bankowcami, lekarzami,
43

politykami, a biednymi rodzinami wielodzietnymi, bezrobotnymi absolwentami,

schorowanymi emerytami (czy ich dochody sigaj redniej krajowej 2713 z w 2013r).
Przykadem takiego miasta w Polsce jest chociaby Piotrkw Trybunalski miasto biedronek
i emerytw, bo modzi uciekli za granic. Dlatego te jak gosi V teza istotne jest
dowiadczenie wewntrzne w badaniu nauk spoecznych, czyli metoda rozumienia,
hermeneutyka interpretacja zjawisk spoecznych przez ujawnianie znacze, przy otwartej
krytyce, ktra zapewni obiektywno. Podsumowujc Ossowski w tych tezach mwi o
osobliwociach epistemologicznych i metodologicznych nauk spoecznych.
WARIANT 1
Nauki przyrodnicze opieraj si na zasadach niezmiennych i deterministycznych. W
okrelonych
warunkach musz pojawi si okrelone skutki. Przyroda podlega jasnym i cisym prawom.
Nauki
przyrodnicze w swoich badaniach opieraj si na dowiadczeniu (dowiadczeniem
przyrodniczym
jest eksperyment). Nauki spoeczne nie mog by oparte na dowiadczeniu rozumianym w
takim
sensie jak nauki przyrodnicze. Dowiadczeniem spoecznym jest dowiadczenie historyczne,
ktre
uwzgldnia znaczenie ludzkiego dziaania. Humanistyka opiera si na wolnym wyborze
czowieka,
ktrym kieruj osobiste motywy. Gdy badana jest caa spoeczno i badania maj charakter
statystyczny znika indywidualno. Nauki spoeczne nie s w stanie przewidzie przyszych
zjawisk
spoecznych, a wynika to z samej istoty zjawisk spoecznych i ludzi. I tak jak pisaam w
przyrodzie
w okrelonych warunkach musi zaistnie okrelony skutek a w spoeczestwie nie jestemy w
stanie przewidzie niektrych konsekwencji.
Z dawna zaobserwowany wpyw rezultatw bada na rzeczywisto, do ktrej wnioski z
bada maj
si odnosi
Bezporedni wpyw samych czynnoci badawczych na badan rzeczywisto
Konflikt pomidzy postulatem systematycznoci bada i postulatem ubiegania si o wnioski
oglne,
nie ograniczone wyznacznikami historycznymi
Konflikt pomidzy ograniczeniem si do metod standaryzowanych a miarodajnoci
wskanikw i
subtelnoci problematyki
Udzia dowiadczenia wewntrznego w praktyce badawczej.
Badania empiryczne w socjologii zwaszcza gdy dotycz spraw zwizanych z udziaem
jednostki w
yciu spoecznym, s rwnoczenie dziaalnoci spoeczn: ukazuj zagadnienia na
wielorakie
moliwoci tam, gdzie ich badany nie dostrzega, sugeruj wano pewnych spraw przez to,
e
znalazy si w owych badaniach, uwiadamiaj porednio pewne skale wartoci oraz stawiaj
wobec koniecznoci wyboru.
44

Charakterystyczne dla nauk spoecznych jest niemono wykorzystywania metod

rozstrzygania
sporw naukowych. Jest to zwizane z kwesti wskazania rodzaju problemu jako konkretnej
cechy opisywanego przedmiotu, jako przyjmowanego punktu widzenia w analizie, jako
stosowanego oceniajcego standardu. Dlatego wanie rzadko mona mwi o szansach
naukowego
rozstrzygnicia problemu. Nawet precyzyjniejsze ustalenie aspektu sporu moe doprowadzi
do
zuboenia rozwaa ni osignicie konsensusu. Nastpstwem braku porozumienia jest
wystpowanie wielu rnorodnych nurtw, szk i orientacji w naukach spoecznych
18. Na czym polega ideologiczno wiedzy wg K. Marksa?
WARIANT 1
Karol Marks stwierdzi, e wiedza spoeczna w odrnieniu od wiedzy przyrodniczej posiada
wymiar ideologiczny, co miao czyni j inn od naturalistycznej. Uzna, e wiedza spoeczna
"staje si si realn, jeli pociga za sob masy". Zdaniem Marksa ideologiczno wiedzy
zachodzi w sytuacjach, kiedy wiedza obejmujca same koncepcje, doktryny, wizje, teorie,
informacje ma w wiecie spoecznym znaczenie praktyczne, poniewa zmienia wtedy
mylenie ludzi, ich motywacje, intencje, racje, a w konsekwencji rwnie ich dziaania.
Ideologiczno wiedzy jest zatem rozumiana jako takie uycie owej wiedzy w konsekwencji
ktrej nastpi zmiana zachowa ludzkich zgodnych z zaczerpnit przez nich wiedz.
WARIANT 2
Zaczn od definicji sw ideologia i ideologiczno.
Ideologia jest to og pogldw, twierdze, zaoe (idei) uzasadniajcych dziaanie
podejmowanie przez grup na rzecz jej interesw, charakteryzuje si ona ma podatnoci na
innowacje.
Cechy ideologii:
uporzdkowany obraz wiata istniejcego i podanego w przyszoci;
duy stopie oglnoci celw i sposobw dziaania;
skada si z sdw prawdziwych;
w mniejszym lub wikszym stopniu upiksza zakadany cel;
najczciej uzasadnia caoksztat dziaa politycznych i okrela cele, ktre maj
zakoczy pewien etap dziaa, np. zdobycie wadzy, i dalej je rozwija;
wystpuj w niej oglne sdy wartociujce ktre okrelaj wartoci przyjmowane w
ramach danej ideologii za punkt wyjcia oceny zjawisk spoecznych.
Natomiast ideologiczno jest to co zwizanego z ideologi, majcego cechy ideologii.
Karol Marks stwierdzi, e wiedza spoeczna, w odrnieniu od wiedzy przyrodniczej, ma
walor ideologiczny, to znaczy - jak pisa - staje si si realn, jeli pociga za sob masy".
Inaczej mwic, same koncepcje, doktryny, wizje, teorie, informacje maj w wiecie
45

spoecznym znaczenie praktyczne, poniewa zmieniaj mylenie ludzi, ich motywacje,

intencje, racje, a w konsekwencji ich dziaania. * Pojcie ideologii - w tym wypadku Marks
wzorowa si na pojciu religii Fauerbacha. Twierdzi on mianowicie, e w religii czowiek
kompensuje sobie to, czego nie potrafi osign, religia to projekcja doskonaej wizji
czowieka (Bg to idea czowieka). Wg Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby
zaspokoi pewne potrzeby, interesy jakiej grupy (najczciej ekonomiczne). Wszelka ludzka
wiedza jest ideologi (czyli suy czyim konkretnym interesom).
Inna wersj jest to, e pojcie ideologicznoci wiedzy Karol Marks wprowadzi wraz z
Fryderykiem Engelsem w dziele Ideologia niemiecka (1845-48r.) Gosili oni Materialny,
zmysowo postrzegalny wiat, do ktrego sami naleymy, jest jedynym rzeczywistym
wiatem. Rzeczy materialne, mimo e istniej od spostrzee niezalenie, s postrzeeniom
dostpne. Wiedza ludzka oparta jest bowiem na dowiadczeniu i sprawdzona przez praktyk
yciow. Jest wiarygodna i obiektywna. Przemys jest najlepszym dowodem realnoci rzeczy,
gdy sami potrafimy wytworzy przedmiot i uywa go do wasnych celw. Poznanie zakada
u swoich podstaw dialektyk istnienia, poniewa mylenie jest tu tylko podmiotowym
odtworzeniem przedmiotowej rzeczywistoci. Podmiotem poznajcym jest konkretna osoba,
w ktrej wiadomoci ksztatuj si sdy o rzeczywistoci. Podmiot nie jest w poznaniu
biernie kontemplatywny, ale nastawiony rwnoczenie teoretycznie i praktycznie. Dochodzi
tu do starcia dwch przeciwiestw, ktre w rezultacie tworz dialektyczn jako wyraan w
sdach i wiedzy. Przedmiot w poznaniu jest wic tym, czego dotycz zawarte w psychicznych
aktach wiadomoci treci obiektywne. Niezaleno przedmiotu od podmiotu w procesie
poznania oznacza zgodno we wspdziaaniu materialnej i historyczno-spoecznej
dziaalnoci czowieka. Przynale one bowiem wsplnie do konkretnej rzeczywistoci
historycznej, s historycznie zmienne i uzalenione od form dziaania. Poznanie jest zatem
procesem nieskoczonym ze wzgldu na dialektyczn nieskoczono rzeczywistoci oraz
zmienno i cigo ludzkiego dziaania, co znajduje wyraz w odbiciu rzeczywistoci w
wiadomoci czowieka. Odbicie to jest procesem ustawicznie powtarzanych odbi-abstrakcji,
sformuowa i tworzenia poj. Powstaje mylenie abstrakcyjne na gruncie uoglnionego
dziaania praktycznego.

19. Podaj przykad (moe by wymylony) samospeniajcej si prognozy spoecznej.

WARIANT 2

Jeeli ludzie uwierz, e ceny bd rosy, to zaczynaj kupowa na zapas, bojc si, e
za jaki czas bd musieli zapaci droej. To powoduje wzrost popytu, ktrego efektem jest
wzrost cen, co dla wielu stanowi potwierdzenie przewidywa i skonno do zwikszonych
zakupw. W rezultacie im wicej ludzi kupuje na zapas, tym szybszy jest wzrost cen i tym
wicej osb zwiksza dobra konsumenckie minimalizujc przysze wydatki.
Idealnym przykadem obrazujcym dane zjawisko, jest sytuacja sprzed kilkunastu lat, ludzie
masowo wykupywali cukier ze sklepw, obawiajc si wzrostu ceny.
46

WARIANT 1
Efektem samospeniajcej si prognozy spoecznej jest panika inflacyjna. Jeeli ludzie
uwierz, e ceny bd rosy, to zaczynaj kupowa na zapas, bojc si, e za jaki czas
bd musieli zapaci droej. To powoduje wzrost popytu, ktrego efektem jest wzrost
cen, co dla wielu stanowi potwierdzenie przewidywa i skonno do zwikszonych
zakupw. W rezultacie im wicej ludzi kupuje na zapas, tym szybszy jest wzrost cen i
tym wicej osb zwiksza swj popyt minimalizujc przysze wydatki.

20. Opatrz wasnym komentarzem tez o refleksyjnoci wiedzy socjologicznej. Podaj

przykady.
WARIANT 1
Socjologia wywodzi si z poniszych typw refleksji i wspistnieje z nimi, ma te kilka cech
specyficznych wynikajcych z zastosowania wzoru nowoytnej nauki szczegowej do
poznania specyficznego przedmiotu (ycia spoecznego)
Refleksja nad spoeczestwem stara jak ludzko (wystpowaa w rnych formach)
ycie spoeczne jest rzeczywistoci nieodczn od czowieka (Arystoteles dzoon politicon)
gwne formy przedsocjologicznej wiedzy o spoeczestwie:
-

wiedza potoczna (jedno z najwaniejszych rde dla socjologii naukowej)

-

wiedza fragmentaryczna i niespjna (np. przysowia i mdroci ludowe: niedaleko

pada jabko od jaboni; z jednego drzewa krzy i opata)

pochopna

apodyktyczna (silnie nasycona wartociowaniem)

zbir spostrzee przypadkowych i osobistych

twrczo artystyczna i religijna (refleksja nad losem czowieka i jego dramatyzacja):

-

literatura realistyczna: np. Biblia, Koran, W. Hugo: Ndznicy, B. Prus: Lalka,

Ziemia obiecana, J. Steibeck: Na wschd od Edenu, Grona gniewu itd.

malarstwo, rzeba: F. Goya Rozstrzelanie powstacw madryckich, Picasso:

Guernika, Trzy krzye gdaskie

filozofia spoeczna (polityczna): zapocztkowana jeszcze w okresie przed Platonem i

Arystotelesem (np. Solon) Platon: Pastwo.
-

filozofia dy do prawdy obiektywnej poprzez stosowanie rnorodnego materiau

obserwacyjnego, przestrzegania praw wnioskowania
tworzy systemy normatywne
47

Z filozofii spoecznej przejto podstawowe zaoenie, e ycie spoeczne nie jest zbiorem
unikalnych wydarze lecz posiada powtarzalne cechy i prawidowoci
WARIANT 2
z tezy wynika, e ycie spoeczne jest nieodczne od czowieka. w yciu bazujemy na
wiedzy potocznej, twrczoci religijnej i artystycznej oraz na filozofii spoecznej. wiedza
potoczna jest uwaana za najwaniejsza rdo wiedzy o spoeczestwie. dziki niej
poznajemy co nas otacza dziki niej potrafimy dostrzec co wicej ni tylko to co jest przed
nami. Przykad: potrafimy widzie drugie dno wypowiedzi/stwierdze(niedaleko pada jabko
od jaboni) Twrczo religijna i artystyczna-> w tym przypadku dopuszczamy do refleksji
nad losem czowieka. rozmylamy na przyczyn wzlotw i upadkw. w literaturze owe
rozwaania s widoczne np. w Biblii - Adam i Ewa mimo zakazu kosztuj jabka, ponosz
odpowiedzialno co skania ich do przemyle. aspekt alu za ze dziaanie jest rwnie
ukazany w Zbrodni i Karze, gdzie Raskolnikow zabija lichwiark, zaczyna aowa w
pewnym momencie zaczyna mie omamy przypominajce mu o tym co zrobi a take
skaniajce go do przemyle co czeka go pniej. w powieci Fiodora Dostojewskiego mimo
tragizmu gwnego bohatera pojawia si te wtek mioci, w ktrym to wanie gwny
bohater mimo zego stanu psychicznego zakochuje si w Sonii. Tym aktem poprawia swj
los, ktry sam sobie "zgotowa".
W dzieach artystycznych, ktrych nie zawsze rozumiemy na pierwszy rzut oka rwnie jest
ukazany los ludzi. Chociaby "Rozstrzelanie posacw mandaryskich" czy "Bitwa pod
Grunwaldem". dziea te wyranie ukazuj agresje jak czowiek potrafi przejawi w stosunku
do innego czowieka. S rwnie dziaa np. Narodziny Wenus gdzie ukazany jest idea
kobiety, dobrobyt, narodziny-co nowego.
filozofia spoeczna stara si wydoby ze wiata prawd obiektywn poprzez stosowanie
rnych dowodw, ktre s wynikiem obserwacji. Gwnie skupia si na przestrzeganiu
prawa. Wane jest rwnie to, e filozofia uwypukla to, i ludzie s powtarzalni, nikt nie jest
wyjtkowy. kady czowiek zaspokaja podstawowe potrzeby uwzgldnione w piramidzie
Maslowa, kady z nas myli, czuje, oddycha.

21. Podaj przykady z ycia codziennego ilustrujce (a) konflikt interesw oraz (b)
wspzawodnictwo w deniu do wyszej pozycji spoecznej.
WARIANT 2
Konflikt intersw
Konflikt interesw to nic innego jak sprzecznoci nie tylko w pobudkach dziaa ale
rwnie w rezultatach jakie pragniemy osign. Powstaje on wwczas gdy strony, jakie si
w nim znajduj maj inn wizj pozytywnych skutkw ktre winny wynika z prowadzonych
przeze czynnoci. Obrazowo widoczne jest to na przykadzie relacji pacjent i farmaceuta.
Ten pierwszy udaje si do apteki po pierwsze na dzie dobry na straconej pozycji. Czuje si
le, potrzebuje porady i pomocy a do tego zaley mu na szybkim i stosunkowo tanim
48

rozwizaniu. Farmaceuta natomiast jest obwarowany umowami farmaceutycznymi jakimi jest

zewszd otoczony, zobligowaniem do proponowania konkretnej grupy produktw bardziej
efektywnie ni pozostaych, ale z drugiej strony jest przecie cigle czowiekiem, ktry czsto
widzi niemoc i cierpienie drugiego, pragnie pozosta dla niego wiarygodnym doradc, a poza
tym nierzadko przychodzi mu do gowy myl, e w kadym innym miejscu to on liczyby na
uczciw i najlepsz porad. I co tu zrobi, jak waciwie postpi. Tak wanie wyglda
przykad konfliktu interesw w yciu codziennym
Wspzawodnictwo w deniu do wyszej pozycji spoecznej
Najczstszym przykadem wystepujcym w spoeczestwie, wspzawodnictwa w
deniu do wyszej pozycji spoecznej jest to praca w w wielkich korporacjach, ale coraz
czciej rwnie maych przedsibiorstwach. Wspzawodnictwo jest to jedno z najbardziej
popularnych zjawisk we wspczesnym biznesie i polega na rywalizaji midzy osobami
wsppracujcymi po przez zastosowanie rnych metod i rodkw majcych na celu
osignicie wyznaczonego stanowiska.
WARIANT 1
a) Konflikt interesw:
- wykup ziemi (np. pod drog) przez pastwo. Konflikt polega na tym, e waciciel
chce droej za ziemi, a pastwo chce da znacznie mniej,
- wykup mieszka ( budynku mieszkalnego) . Nowy waciciel chce usun
wszystkich starych lokatorw i automatycznie sprzeda mieszkania oraz wprowadzi
nowych lokatorw
- ssiad nie chce zgodzi si na wybudowanie budynkw granicy posesji,
-handel midzy krajami objtych Embargiem. ( embargo nakaz np. Polska nie chce
handlowa z Rosj, ale Rosja handluje z Francj),
- waciciel formy ma zrealizowa pewien kontrakt, ale pewna konkurencja chce go
wykupi. Konflikt polega na tym, e waciciel formy nie wie czy zdecydowa si na
samodzieln realizacj kontraktu, czy da si wykupi konkurencji.
b) Wspzawodnictwo w deniu do wyszej pozycji spoecznej
-zatrudnianie si na kilku etatach w celu osignicia wyszego statusu majtkowego,
- osignicie przez studentw kilku fakultetw oraz dodatkowych studiw MBA
- angaowanie si w liczne dziaalnoci gospodarcze, aby osign wiksze korzyci
majtkowe,
- narzucanie si pracodawcy ( podlizywanie si w celu zdobycia wyszego
stanowiska).
- zbyt wielkie manifestowanie swoim majtkiem,
- angaowanie si licznych organizacjach partyjnych i spoecznych ( np. z partii do
partii),
22. Podaj przykady struktur organizmu i struktur spoecznych majcych analogiczne
funkcje.
WARIANT 1
Do lat 70-tych XX wieku dominujc perspektyw w socjologii wiatowej pozostawa
strukturalny funkcjonalizm, opierajcy si na wizji spoeczestwa jako organizmu
49

skadajcego si z wzajemnie od siebie uzalenionych elementw, ktry wypar z tej

dominujcej pozycji perspektyw ewolucjonistyczn.
Autorem tej idei jest Angielski uczony Herbert Spencer (1820 - 1903), ktry rozpatrywa
spoeczestwo analogicznie do biologicznego organizmu. Podobnie jak Karol Darwin,
Spencer podtrzymywa teori "naturalnego doboru" w stosunku do ycia spoecznego,
zgodnie z ktr spord ludzi zostaj przy yciu najbardziej dostosowane jednostki.
Niemiecki uczony Karol Marks (1818 - 1883) jest autorem koncepcji formacji spoecznej na
podstawie materialistycznego ujcia historii. Marks rozpatrywa spoeczestwo jako organizm
spoeczny, jako jednolity system spoeczny, jako obiektywn samorozwijajc si
rzeczywisto, uznajc oddziaywanie wielu czynnikw na rozwj spoeczestwa.
Jednych z pierwszych zastosowa metafory spoeczestwa jako organizmu dokonali Platon
oraz Arystoteles. Odwoyway si do niej take idee wczesnochrzecijaskie, np. wity
Pawe. Organicyzm By to jeden z pierwszych nurtw w socjologii, zastosowany najpierw
przez Herberta Spencera w tomie Indukcje socjologii. uznajc spoeczestwo za organizm,
pierwszy, pierwotny i wyszy w stosunku do czowieka. Spoeczestwo jako cao
wczeniejsza- organizm- decyduje o naturze, o istocie swej czci, jak jest czowiek. Osoba
ludzka sama w sobie nie ma adnych celw, spenia jedynie funkcje wzgldem organizmu.
spoeczno tylko jako cao, jako organizm ma swoje cele, istnieje sama przez si.
Jednostka ludzka natomiast sens swego istnienia i dziaania uzyskuje dopiero wtedy, gdy
spenia jakie funkcje w obrbie spoecznoci, i to tylko w takim stopniu w jakim owe funkcje
spenia. Czowiek nie ma swych wasnych osobowych praw, a tylko te, ktre mu przyznaje
organizm, cao. Powysze ujcie prowadzio zawsze do totalitarnych teorii w ktrych osoba
ludzka podlegaa cakowicie i pod kadym wzgldem prawom narodu. W caoci oparte na
tym pogldzie byy teorie totalitarne, faszyzm i hitleryzm. Organicyzm to pogld filozoficzny
zakadajcy, i spoeczestwo funkcjonuje i rozwija si jak ywy organizm, a instytucje
spoeczne s ze sob powizane tak, jak czci organizmu (od ich wzajemnej wsppracy
zaley sprawne funkcjonowanie spoeczestwa). Organicyzm wywar znaczny wpyw na
jzyk socjologii i w oglnoci nauk spoecznych. W szczeglnoci widoczny by w socjologii
miasta, gdzie uywano takich poj jak serce miasta, tkanka miejska, ale take w socjologii
oglnej - komrka spoeczna, solidarno organiczna, system, funkcja. Moe by stosowany
jako analogia, czyli do objaniania rzeczywistoci mniej znanej przez bardziej znan (tak u
w. Pawa), ale moe te opiera si na faktycznej homologii czy uchwytywaniu
izomorfizmu, faktycznej tosamoci procesw przy odmiennych elementach. W tym drugim
ujciu (tak u Spencera) organicyzm stanowi pierwsze sformuowanie teorii systemw.
PRZYKLADY:
Arteria- w organizmie to ttnica, a za spraw socjologii miasta wany szlak komunikacyjny;
bardzo ruchliwa droga
MIASTO - to organizm miejski zoony z elementw przestrzenno - materialnych oraz ludzi z
ich zoon organizacj i kultur.

50

Organizm- spoeczestwo Spoeczestwo to system wydzielony z caoci przyrody,

posiadajcy podsystemy jak: podsystem kulturowy, polityczny, ekonomiczny, ktre
utrzymuj cao w rwnowadze, zaspokajajc potrzeby systemu.
Centrum miasta- serce jest czci miasta, ktra:
1) w stosunku do pozostaych czci przestrzeni miejskiej jest obszarem odrbnym pod
wzgldem infrastruktury, kompozycji urbanistycznej i wartoci architektonicznych,
2)

jest obszarem w stosunku do caego miasta nieduym,

3)

jest obszarem w miecie najlepiej usytuowanym dotyczy to np. komunikacji,

4) jest obszarem o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania spoecznoci miasta lub

obszarem ktry jest przez to miasto zdominowany,
5) jest identyfikowany przez miejsk spoeczno jako obszar na ktrym przebiegaj
najwaniejsze procesy ycia publicznego.
Podobiestwa midzy spoeczestwami a organizmami ywymi s wedug Spensera
nastpujce:
?zarwno spoeczestwa jak i organizmy cechuje przyrost masy
? zarwno w organizmach ywych jak i spoeczestwach w miar ich wzrostu nastpuje
take rnicowanie si o raz komplikowanie budowy wewntrznej
? w jednych i drugich ma miejsce zrnicowanie funkcji ale poszczeglne czci, zarwno
spoeczestwa jak i organizmw, s od siebie wzajemnie zalene i wszystkie funkcjonuj
prawidowo jeli kada z osobna funkcjonuje bez zarzutu
? w przypadku zarwno spoeczestwa jak i organizmw, cao jest trwalsza od
ktrejkolwiek z czci
WARIANT 2
Spencer twierdzi, e "zasady organizacji" czy te "oglne prawa organizacji" organizmw
biologicznych i spoecznych s takie same, - ta analogia odwoywaa si do podstawowych
podobiestw midzy spoeczestwem a organizmami:
- przyrost masy powoduje komplikowanie si struktury i rnicowanie funkcji(wraz ze
wzrostem liczby ludnoci dokonuje si w spoeczestwie coraz wikszy rozwj organizacji
spoecznych),
- w obu organizmach dochodzi do podziau pracy, poszczeglne czci pozostaj wobec
siebie zalene. Spoeczestwo jest zbudowane z poszczeglnych ywych jednostek, tak jak
organizm ywy z komrek, i zarwno spoeczestwo, jak i organizm yj nadal mimo
umierania poszczeglnych czci skadowych,
-w jednych i drugich dokonuje si w miar wzrostu rnicowanie czci i komplikowanie
budowy wewntrznej,
51

-w jednym i drugim poszczeglne czci s od siebie wzajemnie zalene i funkcjonowanie

adnej z nich nie jest moliwe bez funkcjonowania pozostaych,
- wzrastajca zoono struktury. Narzdy mno si i rnicuj spontanicznie w organizmie
ywym, w miar jak wzrasta liczebno danej spoecznoci mno si podziay wewntrzne
i rnice midzy grupami. Rnicowanie trwa a do momentu penej dojrzaoci.
- organizm spoeczny, podobnie jak organizm biologiczny jest pewn caoci, ktr
charakteryzuje cigy rozwj. Uwarunkowany jest on warunkami zewntrznymi, zarwno
naturalnymi (ktre okrelaj moliwoci rozwoju gospodarki), jak i spoecznymi.

23. Jakie s, wedug Ciebie, poytki i niedogodnoci (czy kopoty) w porwnywaniu

spoeczestwa z organizmem?
WARIANT 1
Spoeczestwo to organizm. Za podstawow jego cech uwaa si potrzeb lub wol
kontynuacji. Spoeczestwo to take zbiorowoci mniejsze od pastwa: rodzina i krewni,
wsplnota lokalna i ssiedzi, krg przyjaci i klub towarzyski, sekta i parafia,
stowarzyszenie i partia polityczna, klasa i warstwa spoeczna, grupa etniczna i
mniejszo narodowa, szkoa i uniwersytet. Spoeczestwo to rwnie zbiorowoci
wiksze od pastwa: korporacje midzynarodowe, wielkie Kocioy,
cywilizacje, federacje, wsplnoty regionalne, kontynentalne czy wreszcie spoeczestwo
globalne. Aby mc przetrwa, czyli kontynuowa swj byt, kady organizm, z wyjtkiem
jednokomrkowcw, musi posiada drug cech, ktr nazw wspdziaaniem.
Spoeczestwo tworz ludzie, analogiczni do komrek tworzcych organy i organizm.
Wszystko to sprawia, e zrozumienie organizmu spoecznego, a take mechanizmu
spoecznego czyli teorie spoeczne, a take potoczne wyobraenia o spoeczestwie jest
znacznie trudniejsze i przede wszystkim nie prowadzi do jednoznacznoci i uzgodnienia
wszystkich pogldw. Spoeczestwo jest tworem tak zoonym, i mona na nie patrze z
rnych stron i wtedy widzie je inaczej. Objcie w jednej teorii wszystkiego, co si dzieje w
spoeczestwie.
Niedogodnoci i kopoty:
- podzia spoeczestwa na dobrych i zych ( patriotw i nie patriotw),
- brak wspdziaania przy obchodach rocznic dotyczcych pastwa,
- narastajce rozwarstwienie spoeczne ( podzia na biednych i bogatych)
Poytki:
- jednoczenie si w sytuacjach zagroenia pastwa
- wsppraca spoeczestwa w sytuacji alki z ywioem,
- pozytywna reakcja spoeczna w trudnej sytuacji yciowej ( np. pomoc w walce z chorobom),
- pozytywna akcja spoeczna ( oddawanie krwi, szpiku, organw itd.)
WARIANT 2
Kopoty w porwnywaniu spoeczestwa z organizmem polegaj na tym, i dobro jednostki
stoi ponad dobrem spoecznym i to spoeczestwo istnieje dla obywateli a nie obywatele dla
spoeczestwa. Kolejnym kopotem jest to, i podczas komunikowania droga impulsu w
52

organizmie ywym jest krtsza, w spoeczestwie musi dziaa jzyk, gesty

i
symbole. Spoeczestwo nie ma okrelonego ksztatu, okrelonej formy zewntrznej, jest
caoci rozproszon w przestrzeni, w zwizku z czym kooperacja pomidzy jego czciami
wymaga komunikacji symbolicznej. Czci organizmu ywego tworz cao spjn, a czci
spoeczestwa tworz cao rozdzieln. W organizmie biologicznym wiadomo
zerodkowana jest w jednym organizmie, podczas gdy w organizmie spoecznym wszystkie
jednostki maj zdolno do odczuwania.
Poytki w porwnywaniu spoeczestwa z organizmem s takie, i poprzez porwnywanie
spoeczestwa z organizmem moemy wyjani wszelkie dziaania spoeczne cechami
przysugujcymi jednostkom, z drugiej jednak strony cechy ludzkie, czyli cechy organizmu
powstaj pod wpywem spoeczestwa. Spoeczestwo znajduje si w staym rozwoju, jego
czci rnicuj si midzy sob, prowadzc do coraz wikszej zoonoci struktury, to z
kolei powoduje zrnicowanie funkcji. Funkcje rni si midzy sob, ale te wzajemnie si
warunkuj i tworz skupisko oparte na tych samych zasadach oglnych, co organizm
osobniczy.

24. Zastanw si nad zagadnieniem rekwizytw funkcjonalnych i sformuuj szersz

wypowied na temat: dlaczego ludzie posuguj si tymi rekwizytami (czyli realizuj
warunki konieczne dla istnienia ycia spoecznego) w rny sposb. Podane s
przykady, lecz nie mona si do nich ograniczy.
WARIANT 1
Rekwizyty funkcjonalne - warunki, jakie musi spenia grupa dla podtrzymania ycia
spoecznego. Wyrnia si rekwizyty funkcjonalne zwizane:
- ze rodowiskiem zewntrznym;
- z biospoeczn natur czowieka;
- z yciem zbiorowym.
Rekwizyty funkcjonalne zwizane ze rodowiskiem zewntrznym
- Poywienie, dach nad gow, ubranie
- Opieka nad najmodszymi czonkami grupy
- Ochrona przed wrogami
Rekwizyty funkcjonalne zwizane z biospoeczn natur czowieka (zaspokajanie potrzeb
emocjonalnych, duchowych, kulturalnych)
- Przestrze aktywnoci ekspresyjnej
- Reguy dotyczce zrnicowania pci i wieku oraz wanych wydarze (m.in. narodziny,
osignicie dojrzaoci, mier)
- Struktury / wzory odnoszce si do religii, sztuki, rekreacji
53

Rekwizyty funkcjonalne zwizane z yciem zbiorowym (uwzgldnianie potrzeb grupy na

rwni z potrzebami wasnymi)
- Reguy i uporzdkowane procedury decydowania o miejscu w strukturze spoecznej
- Kontrolowanie uycia siy
- Zarzdzanie wymian dbr itp.

Ludzie realizuj warunki konieczne dla ycia spoecznego, poniewa jest to dla nich naturalne
czowiek w procesie socjalizacji uczy si funkcjonowa w spoeczestwie, a co za tym idzie
wykorzystywa rekwizyty funkcjonalne dla poprawy tego ycia. Np. Kontrolowanie uycia
siy pozwala czowiekowi na ycie w spoeczestwie nieobarczone konsekwencjami
wynikajcymi z nieprzestrzegania zasady nieuywania przemocy wobec innych. Myl, e nie
ma sensu dalej o tym pisa, bo kady sam musi wybra przykady a zarys odpowiedzi ju
macie .
WARIANT 2
Rekwizyty funkcjonalne to warunki, jakie musi spenia grupa dla podtrzymania ycia
spoecznego. Wyrniamy 3 typy takich rekwizytw zwizane ze rodowiskiem
zewntrznym, z biospoleczn natur czowieka oraz z yciem zbiorowym. Biorc pod uwag
to, e kady czoenke spoczestwa jest odrbn jednostk, kady warunki te realizuje w
nieco inny sposb. Ludzie maj rne potrzeby w zalenoci od czynnikw psychicznych,
statusu spoecznego, posiadanych dbr, otoczenia. Np., jeli chodzi o warunki zwizane ze
rodowiskiem zewntrznym kady czonek grupy, dla moliwoci jej zaistnienia, potrzebuje
dachu nad gow, opieki nad najmodzymi czonkami grupy, etc, jednak kady wyraa te
potzreby w inny sposb. Rnorodno jest normalnym, a zarazem koniecznym elementem
istnienia kadej spoecznoci.

25. Na wykadzie bya mowa o rekwizytach funkcjonalnych zwizanych z biospoeczn

natur czowieka. Objanij sformuowanie przestrze aktywnoci ekspresyjnej
posugujc si przykadami.
WARIANT 2
Przestrze aktywnoci spoecznej jest jednym z rekwizytw funkcjonalnych zwizanych z
biospoeczn natur czowieka, czyli takich, ktre dotycz potrzeb emocjonalnych,
duchowych i kulturowych. Aktywno ekspresyjna to uzewntrznianie, wyraanie siebie. Aby
jednak bya moliwa, konieczna jest pewna przestrze (zwykle nieco rna dla kadego
czowieka). Przestrzeni tak moe by np. rodzina, gdzie ujawniamu swoje emocje. Moe to
by rwnie przestrze zwizana z grup rwienicz, albo tylko najbliszym krgiem
przyjaci.
WARIANT 1

54

Przestrze aktywnoci ekspresyjnej to formy spotka, dziaa grup wikszych, mniejszych,

ktre cz jakie wsplne cele, bd pogldy. Aktywno ta zaspokaja naturalne potrzeby
emocjonalne, duchowe i kulturalne czowieka. Wyraaj si np. poprzez: -marsze, protesty,
pikiety; -pikniki, koa artystyczne, naukowe; -wsplnoty wyznaniowe, pielgrzymki.

26. Na wykadzie bya mowa o rekwizytach funkcjonalnych zwizanych z biospoeczn

natur czowieka. Podaj - i opisz moliwie dokadnie - przykady struktur/wzorw z
obszaru religii, sztuki i rekreacji.
WARIANT 1
Rekwizyty funkcjonalne to warunki jakie musi spenia grupa spoeczna w celu podtrzymania
ycia spoecznego. Jest to umiejtno spoecznego organizowania si ludzi ( jednostek),
ktra bya rwnie wana jak umiejtno wytwarzania narzdzi.
(Znalezione Internecie na temat teorii funkcjonalnej, inaczej mona to okreli jako:
aktywno speniana przez dany element na rzecz okrelonego systemu spoecznego czy tez
rodzaj wkadu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewntrznego).
Rekwizyty funkcjonalne zwizane z biospoeczn natur czowieka; przykady
struktur/wzorw z obszaru:

Religii- W kadym kraju istnieje jaka okrelona religia, bd religie, ktre s

zatwierdzone i okrelone przez rzd. W celu podtrzymania ycia spoecznego
zwizanego z religi kade spoeczestwo musi zadba o to, aby dana wiara w
pastwie posiadaa cigo oraz bya w szczeglny sposb pielgnowana przez
wszystkich jej wyznawcw, a wic organizowana przez jednostki yjce w danym
spoeczestwie. Jedn ze struktur zapewniajcych taki proces jest tworzenie przez
pastwa kociow, wity bd instytucji, czy miejsc ( w zalenoci od moliwoci i
sytuacji finansowej kraju oraz wyzwania). W takich miejscach organizowane s msze,
zebrania, spotkania wszystkich wyznawcw danej religii, ktrzy w sposb jaki
nakazuje religia czcz swojego boga/bogw i m.in. w ten sposb podtrzymuj ycie
spoeczne zwizane z religi. Ponadto celebrowanie dni, w ktrych odbywaj si
wszelkiego rodzaju wita zwizane z dan wiar cz spoeczno, ktra wsplnie
si organizuje. Kolejn struktur dotyczc podtrzymywania ycia spoecznego
zwizan z wiar s lekcje religii/ katechizmy, ktre odbywaj si od najmodszych lat
w szkoach lub innych instytucjach, podczas, ktrych dziki osobie, nazwijmy to
cznika- katechety/ ksidza/ siostry zakonnej nauczana grupa spoeczna
podtrzymuje wizi i od najmodszych lat organizuje si w celu podtrzymywania religii
w kolejnych pokoleniach- uczenia si i nauczania innych na jej temat, a wic
podtrzymania ycia spoecznego zwizanego z wyznawaniem religii. S to przykady
wzajemnych relacji czonkw spoeczestwa dziki ktrym moliwa jest pewna
cigo.

Rekreacji- to kolejny aspekt jaki towarzyszy yciu spoecznemu i dla ktrego

bezwzgldnie naley wyznaczy miejsce w yciu. Wspczenie zapewnienie
cigoci obecnoci i rozwoju rekreacji mona zaobserwowa na wielu paszczyznach.
55

W wikszoci krajw powstaj coraz to nowe miejsca, w ktrych zapewniana jest

spoeczestwu rozrywka i wzajemna interakcja grup spoecznych. S to wszelkiego
rodzaju centra rozrywki czy lunaparki. W okresie letnim coraz czciej mona
zaobserwowa organizacje wszelkiego rodzaju eventw, ktre maj na celu nie tylko
rekreacje rozumian jako rozrywk, ale rwnie zdrowy tryb ycia. Biorc pod uwag
miasto w ktrym studiujemy przykadem takich eventw mog by rnego rodzaju
biegi na pycie lotniska, czy wszystkim znanym bieg ulic Piotrkowsk organizowane
przez czonkw miasta dla grupy spoecznej zamieszkujcej to miasto, podtrzymujc
tym samym ycie spoeczne. Z pojciem rekreacji mona rwnie wiza sowo
sztuka. Nie s to pojcia tosame, jednake maj ze sob wiele wsplnego. Przy wyej
omawianych akcjach zwizanych z rekreacj s i takie, ktre reprezentuj sztuk np.
koncerty, pokazy taneczne, czy gry zespoowe, ktre maj w sobie elementy sztuki jak
np. malarstwo czy rzeba.

Jeli chodzi za o sam sztuk, to coraz wicej miast, a wic cz grupy spoecznej
caej populacji organizuje rnego rodzaju darmowe wystawy dla pozostaej czci
spoeczestwa, dziki czemu umoliwia im bezpatny, bezporedni i oglnodostpny
kontakt ze sztuk, a co za tym idzie grupa spoeczna ( organizatorw) przyczynia si
do tego, aby osoby uczestniczce w wydarzeniach czerpay z nich wiedz i
przekazyway j dalej- wzajemnie si organizoway. Prcz takich tymczasowych
(niestaych) ekspozycji, ktre znajduj si m. In. W centrach handlowych czy na ulicy,
organizowane s take instytucje, w ktrych odbywaj si wystawy stae- s to np.
muzea. W takich miejscach najczciej ju obowizuje pewna opata, ale niekiedy
organizatorzy umoliwiaj rwnie bezpatne zwiedzanie/ ogldanie miejsc czy
wystaw okrelajc konkretny dzie tygodnia, w ktrym wstp jest wolny. Dziki
dobrej organizacji grupy spoecznej i organizowania si jej po przez wyej
wymienione akcje zapewniany jest zarwno patny- dla bardziej wymagajcych jaki i
bezpatny dostp do sztuki w celu podtrzymywania ycia spoecznego i kontaktu
pomidzy jednostkami biorcymi w niej udzia.

W kadej z wymienionych struktur z obszarw religii, sztuki i rekreacji zapewniane jest

wzajemna organizacji ycia spoecznego i wzajemna interakcja jednostek. Dotyczy to
zarwno bezporedniego kontaktu czowieka z czowiekiem, jak i rwnie po przez pewien
rekwizyt jakim jest np. obraz (ktry namalowaa pewna osoba), czy miejscem ( ktre
zbudowaa, zaprojektowaa itd. Kto inny). Jest to poredni kontakt, czsto polegajcy na
domyle co miaa na myli druga osoba, jak ona widzi wiat, czym jej wizja danego elementu
czy sytuacji rni si od mojej, jakie elementy s wsplne, oraz bezporedni w momencie
kiedy podczas rekreacji, czy mszy grupy spoeczne zrzeszaj si w jednym miejscu.
WARIANT 2
Teoria funkcjonalizmu jest inaczej nazywana teori rwnowagi spoecznej. Wedug niej
spoeczestwo jest rozumiane, jako system odrbna cao, skadajca si z powizanych
wzajemnie elementw. Spoeczestwo jest caociowym systemem, ktre cechuje si
swoistymi waciwociami, ktrych nie da si zredukowa do waciwoci poszczeglnych
elementw systemu. Twrc teorii funkcjonalizmu by Talcott Parsons. W jego teorii gwne
miejsce zajmuje zorientowane dziaanie jednostkowe. Zorientowane, czyli znaczce dla
aktora; znaczeniem dziaania jest zwizek, jaki aktor upatruje midzy tym, co czyni a
56

stawianym sobie celem. Dziaania s zawsze zorientowane na system wartoci. W teorii

funkcjonalizmu wyrna si kilka rodzajw rekwizytw funkcjonalnych, czyli warunkw,
jakie musi spenia grupa dla podtrzymania ycia spoecznego.
Wyrnia si rekwizyty funkcjonalne zwizane:
Ze rodowiskiem zewntrznym
Z biospoeczn natur czowieka
Z yciem zbiorowym
Rekwizyty funkcjonalne zwizane z biospoeczn natur czowieka (zaspokajanie potrzeb
emocjonalnych, duchowych, kulturalnych):
Struktury / wzory odnoszce si do:
Religii: Uczestnictwo w yciu religijnym grupy spoecznej, przynaleno do grup
wyznaniowych, wyzwalaj w jednostce poczucie przynalenoci, zrozumienia,
wsplnoty i braku odrzucenia. Wspomaga to rozwj i sprzyja tworzeniu si
silniejszych wizi spoecznych.
Sztuki: Uczestnictwo w imprezach promujcych uprawianie wszelkiego rodzaju
sztuk, takich jak wernisae, koncertu zespow ludowych, a take przynaleno do
nich i uprawianie sztuki. Wpywa to na rozwijanie czuoci na pikno sztuki, a take
rozwijanie swoich pasji, ktre pozytywnie wpywaj na reszt spoeczestwa.
Rekreacji: Korzystanie z moliwoci odpoczynku, organizowanych przez wadze
danej spoecznoci w gronie znajomych i przyaci. Poprzez aktywny odpoczynek,
taki jak zwiedzanie rodowiska, terytorium, na jakim yje spoeczno, do ktrej
przynaley jednostka, istnieje moliwo poznania zwyczajw i tradycji oraz
architektury zabytkw i poznanie pikna otaczajcej przyrody. Takie moliwoci
powoduj ch dalszego ycia w danej spoecznoci.

Rekwizyty funkcjonalne zwizane z yciem

zbiorowym (uwzgldnianie potrzeb grupy na
rwni z potrzebami wasnymi)

Podaj przykady dla kadego z trzech wymienionych obok

rodzajw rekwizytw funkcjonalnych.
Opisz rol, jak twoim zdaniem - odgrywa w kadym z
tych rodzajw umiejtno spoecznej organizacji.

Reguy i uporzdkowane procedury decydowania

o miejscu w strukturze spoecznej

Kontrolowanie uycia siy

Zarzdzanie wymian dbr

itp.
Umiejtno organizowania si (spoecznej organizacji)
bya dla rozwoju ludzkoci co najmniej rwnie wana
jak umiejtno wytwarzania narzdzi

27.

48

WARIANT 1
Rekwizyty funkcjonalne zwizane z yciem zbiorowym ( uwzgldnianie potrzeb grupy na
rwni z
potrzebami wasnymi):

Reguy i uporzdkowane procedury decydowania o miejscu w strukturze spoecznej

(z ksiki) (P. Sztompka- Socjologia ) Z kad pozycj wie si swoista pula oczekiwa
normatywnych, regu waciwego dla tej pozycji postpowania. Nazywamy j rol spoeczn.
Jest rola lekarza i policjanta, i oficera, i matki, i biskupa, i trenera, i profesora i jeszcze tysice

57

innych. Kada jest jakby otoczk powinnociow poszczeglnych wyrnionych w

spoeczestwie pozycji.

(wasne- TWOIM zdaniem) Czyli np. Lekarz- ma obowizek dochowania tajemnicy

wynikajcy nie tylko z etyki zawodowej lekarzy, ale take z przepisw prawa. Istota
tajemnicy lekarskiej sprowadza si zatem do zakazu ujawniania informacji dotyczcych
pacjenta osobom trzecim, tzn. nie tylko obcym, ale take czonkom jego rodziny, krewnym,
przyjacioom, personelowi medycznemu niezaangaowanemu bezporednio w opiek nad
pacjentem.
(moja interpretacja w odniesieniu do uwzgldniania potrzeb grupy na rwni z potrzebami
wasnymi Po przez formuowanie praw spoecznie organizowanych i przestrzeganych,
zarwno dotrzymanie tajemnicy lekarskiej dla lekarza jak i pacjentw jest tako samo wana.
Lekarz przestrzega pewnych ustalonych i obowizujcych go praw, tym samym chronic
dane i prawa pacjentw)
Inne co by kady nie napisa teraz lekarza to: Dyrektor- pracownik, wykadowca- student,
m- ona, ojciec- dziecko.

Kontrolowanie uycia siy

(wasne- TWOIM zdaniem) Czyli np.: Generalnie w pastwie istnieje zakaz uywania si
przez jednostk spoeczn wobec innej jednostki regulowane prawami obowizujcymi w
pastwie i zapisanymi w konstytucji. Istniej jednak w pastwie organy wadzy, ktre maj
prawo do uycia siy ( kontrolowane uycie siy), ale okrelaj to rwnie przepisy prawne do
ktrych musza si stosowa. Przykadem takiego organu jest policja. Przykadowo: Policja
paki subowej moe uy lub wykorzysta j w przypadku koniecznoci podjcia co
najmniej jednego z kilkunastu cile okrelonych prawnie dziaa:

(losowo wybrane z nich to:)

wyegzekwowania wymaganego prawem zachowania zgodnie z wydanym przez
policjanta poleceniem;
odparcia bezporedniego, bezprawnego zamachu na ycie, zdrowie lub wolno
policjanta lub innej osoby;
przeciwdziaania czynnociom zmierzajcym bezporednio do zamachu na ycie,
zdrowie lub wolno policjanta lub innej osoby;
przeciwdziaania naruszeniu porzdku lub bezpieczestwa publicznego;

58

Rola spoecznej organizacji zapewnia spoeczestwu ochron przed niebezpieczestwem oraz

warunki okrelone prawnie dziki, ktrym policjant moe j spenia.

Zarzdzanie wymian dbr

(z ksiki)Produkcja zaley od rachunku zyskw i wydatkw w postaci przeliczania nakadw

surowcw i siy roboczej w stosunku do poziomu uzyskanych dbr. Tak zrutynizowan
form mona osign jedynie, przyjmujc bezosobowe zasady, ktre okrelaj procedury i
umoliwiaj dokadny rachunek ekonomiczny.

(wasne- TWOIM zdaniem) Czyli np. ekonomia poda- popyt (kadego produktu). Na rynku
(jaki) producent oferuje pewn ilo opodatkowanego towaru dostpnego dla klientw,
ktrzy s jednym z czynnikw popytu. W momencie wzrostu popytu na dany produkt,
producent wytwarza go wicej, poniewa jest to dla niego opacalne, a dodatkowo potrzebuje
wikszej liczby pracownikw, poniewa zwiksza si rwnie ilo pracy ( a wiec i
stanowiska pracy) przy danym produkcie. Jest to przykad zaspakajania zarwno potrzeby
producenta ( wasnej) jak i grupy spoecznej klientw- spoeczestwa, ktrzy prcz produktu
otrzymuj rwnie miejsca pracy. Wzajemne organizowanie si spoeczestwa w ten sposb
gwarantuje korzyci obojga z nich. Proces ten warunkuj obowizujce w pastwie zasady
ekonomii.
Biorc jeszcze pod uwag w caym procesie podatek jaki producent musi odprowadzi do
pastwa, jest to kolejny przykad organizacji si spoeczestwa, w ktrej rwnie uwzgldnia
si potrzeb wasn ( pastwa) na rwni z grup ( spoeczestwem), co uwarunkowane jest
przepisami obowizujcymi w danym kraju.

UWAGA: eby kady nie mia tego samego proponuje poda- popyt opisa na konkretnym
produkcie, chyba, ze kto wpadnie na wasny, oryginalny przykad.
WARIANT 2
Rekwizyty funkcjonalne zwizane z yciem zbiorowym (uwzgldnianie potrzeb grupy na
rwni z potrzebami wasnymi) - Umiejtno organizowania si (spoecznej organizacji) bya
dla rozwoju ludzkoci conajmniej rwnie wana jak umiejtno wytwarzania narzdzi:
Reguy i uporzdkowane procedury decydowania o miejscu w strukturze spoecznej:
Dziki odgrnie przekazanym zasadom, kady czowek yjcy w danym
spoeczestwie, zna swoje miejsce, jakie w nim zajmuje, swoje prawa, a take
obowizki wzgldem spoeczestwa, w ktrym yje.
Kontrolowanie uycia siy:
Pomaga to zapobiega niechcianej agresji midzy czonkami dwch lub wicej
spoeczestw, a take midzy czonkami jednego spoeczestwa. Dziki temu podczas
sporw midzy ssiadami atwiej jednostkom doj do aproowanego przez og
spoeczestwa kompromisu.
59

Zarzdzanie wymian dbr

Dziki organizacj spoecznej w tym obrzarze ycia spoecznego, wymiana dbr
midzy czonkami spoeczestw miczy caymi grupami spoecznymi przebiega
sprawniej, bez niechcianych sporw i niecisoci.

28. Wymie i krtko scharakteryzuj znane ci (na podstawie lektur) teorie socjologiczne
powstae na gruncie podejcia interakcjonistycznego.
WARIANT 1
Interakcjonizm opiera si na zaoeniach indywidualistycznych. Dziaajcy ludzie
dostosowuj nawzajem linie swoich dziaa poprzez odkrywanie i ujawnianie znacze w nich
si zawierajcych. Spoeczestwo jest sieci symbolicznych interakcji nieustannie
zmieniajcych si. Normy nie reguluj ycie jednostek, ale ksztatuj si w toku interakcji.
Interakcja to dziaanie, ktre polega na komunikacji midzy osobami, na skutek ktrego ich
zachowanie zmienia si. Gwnymi teoriami socjologicznymi powstaymi na gruncie
podejcia interakcjonistycznego s:
1.

Ja zdaniem W. Jamesa odczucia, jakie ludzie ywi wobec siebie samych opieraj si
na interakcjach z innymi. Zauway ona, e czowiek ma tak wiele jani spoecznych, jak
wiele jest jednostek, ktre go rozpoznaj. Ch. Cooley traktuje ja, jako proces poprzez,
ktry jednostki postrzegaj siebie, jako obiekty wraz z innymi obiektami w ich
rodowisku spoecznym. Uzna, e ja powstaje w wyniku komunikowania si z innymi
w okrelonych kontekstach grupowych.

2.

Umys rozumiany przez J. Deweya jest, jako proces przystosowania si ni, jako rzecz
czy byt. Dewey wykaza, e umys powstaje i jest dowiadczany dziki interakcji w
wiecie spoecznym. G. H. Mead uzna, i swoist cech umysu ludzkiego jest zdolno
do:
Stosowania symboli w celu oznaczenia obiektw w rodowisku.
Analizowania alternatywnych linii dziaa skierowanych na te obiekty.
Powstrzymania niewaciwych linii dziaania i wyboru odpowiedniego kierunku
dziaania.
Mead nazwa ten proces mylowy prb generaln w wyobrani. Jego pojcie umysu
jest raczej procesem ni struktur.

3.

Interakcja spoeczna - to wzajemne oddziaywanie na siebie dwch lub wicej jednostek,

polegajce na obustronnym wpywaniu na swoje zachowania.

4.

Spoeczestwo wg. G. H. Mead to zorganizowana interakcja pomidzy rozmaitymi

jednostkami, ktre tworz samowystarczaln zbiorowo wg. okrelonych wzorw.
Spoeczestwo stanowi skonstruowane wzory uporzdkowanego dziaania, ktre
utrzymuj si i zmieniaj przez interakcj symboliczn zachodzc pomidzy
jednostkami i wewntrz nich. Zarwno utrzymywanie, jak i zmiana spoeczestwa jest
moliwa dziki procesom umysu i jani.

60

WARIANT 2
Teorie socjologiczne powstae na gruncie podejcia interakcjonistycznego:
- funkcjonalizm zakada, e poszczeglne elementy zoonego systemu jakim jest
spoeczestwo wspdziaaj ze sob tworzc stabiln zgrana cao. Zgodnie z tym
zaoeniem uprawianie socjologii powinno polega na badaniu rnych elementw
spoeczestwa w ich stosunku wzajemnym oraz stosunku do spoeczestwa jako caoci.
-teorie konfliktu podkrelenie znaczenia podziaw politycznych, a tym samym klad nacisk
na zagadnienia zwizane z wadz, nierwnociami i walk. W wietle ich zaoe
spoeczestwo skada si z rnych grup starajcych si realizowa wasne interesy.
Odmienno tych interesw sprawia, e pewne grupy maja wiksze szanse na odniesienie
korzyci ni inne.
-teorie dziaania spoecznego kad nacisk na formowanie struktur spoecznych przez
dziaania i interakcje czonkw spoeczestwa. W tym podejciu rola socjologii ma polega
na uchwyceniu sensu dziaania spoecznego i interakcji. Skupiaj si na analizie zachowa
poszczeglnych dziaajcych oraz ich stosunku do innych dziaajcych i do spoeczestwa.
-interakcjonizm symboliczny u jego rde ley zainteresowanie jzykiem i znaczeniem.
Interakcjonizm symboliczny kae skupi uwag na szczegach interakcji midzyludzkich i
zastanowi si jak te szczegy decyduj o sensie tego co mwi i robi inni.
29. Czy i jak mona zachowa neutralno w praktykowaniu socjologii? Sformuuj i
uzasadnij swoj opini w kilku zdaniach.
WARIANT 1
Neutralno - odseparowanie si od potocznych idei dotyczcych ycia spoecznego.
Badacz , ktry chce by neutralny musi stara si zachowa neutralno, ale nie da on rady
oderwa si od swojego bagau dowiadcze pogldy, system wartoci, wraliwo, jaki
sposb postrzegania wiata, obszary swoich zainteresowa. Problem narastajcych w nas
emocji moe by zarzutem przeciwko neutralnoci badawczej. Im duej trwa badania tym
mniej neutralny staje si obserwator. Co wicej jestemy jego uczestnikiem, wiec chcc bd
nie wspkreujemy sytuacje ktra badamy. Wraz z procesem wrastania w kontekst
sytuacyjny badacz bdzie nawizywa coraz bardziej osobiste relacje ze swoim otoczeniem.
Trudno opisywa zjawisko jeli nie odczuwamy w stosunku do niego dystansu, jestemy w
nie zaangaowani emocjonalnie. Wraz z tym badacz zaczyna myle o sobie w kategoriach
sztucznej tosamoci ktr stworzy. Rnica pomidzy obserwatorem a innymi nie polega
raczej na odmiennoci odczuwania stanw emocjonalnych, lecz na kwestii ich wiadomoci
i sposobu wykorzystania. Dobry obserwator stara si zaprzc je do analizy i interpretacji
zjawisk, wychodzc z zaoenia, ze prawdopodobnie odczuwa to co inni, wic dziki swoim
emocjom moe podj si prby zrozumienia badanych. Emocjonalny charakter naszego
stosunku do zjawiska obserwowanego moe wiec pomoc w interpretacji wynikw oraz w
odpowiednim zachowaniu si w czasie bada empirycznych.
WARIANT 3
Praktykowanie zawodu socjologa wymaga neutralnoci, czyli odseparowania si od
potocznych (przyjmowanych z dobrodziejstwem inwentarza, czsto stereotypowych) idei
dotyczcych ycia spoecznego, pomijajc wasne interesy poznawcze i yciowe.

61

Socjolog musi stara si zachowa neutralno, oderwa si od swojego bagau dowiadcze,

pogldw, systemu wartoci, wraliwoci, sposobu postrzegania wiata, obszaru swoich
zainteresowa.
Socjolog w procesie bada, czyli osigania wynikw, musi zachowa cakowit neutralno i
dystans.
Badania spoeczne powinny by prowadzone w sposb obiektywny, neutralny i bezstronny.
Socjolog zobowizany jest do starannego zbierania danych, umoliwiajcego kontrol ich
rzetelnoci, odrniania twierdze opartych na faktach, od tych, ktre s domysami.
Wyrnikiem jest neutralno i powstrzymanie si od wartociowania.
Socjolog to osoba, ktra potrafi zobaczy rzeczy w szerszym kontekcie. Wyobrania
socjologiczna wymaga zdystansowania si od codziennych rutynowych czynnoci i nowego
spojrzenia na nie.
Jeli socjolog przechodzi od emocjonalnego zaangaowania do racjonalnej neutralnoci w
swym podejciu do wiata rozwija si nauka i sztuka.
WARIANT 2
Praktykowanie socjologii wymaga:
Neutralnoci, czyli odseparowania si od potocznych (przyjmowanych z dobrodziejstwem
inwentarza, czsto stereotypowych) idei dotyczcych ycia spoecznego.
Ograniczeniu obiektywnoci bada:
Nazywanie rnych rzeczy (na tym polega myl poznawcza) jest procesem silnym,
naznaczonym kultur.
Wiedza nie rozwija si przez spekulacje, ale przez wielkie projekty ktre wymagaj
wiedzy, potencjau, pienidzy.
Autonomiczne elementy dziaalnoci naukowej s sterowane konkretnymi moliwociami,
kierunki s wybierane przez badaczy ktrzy dostosowuj si do danych im moliwoci.

30. Z jak ksik wybitnego amerykaskiego socjologa kojarzy si pojcie wyobrani

socjologicznej? Podaj pene dane bibliograficzne polskiego wydania tej ksiki.
WARIANT 1
Amerykaski socjolog Charles Wright Mills (ur. 28 sierpnia 1916, zm. 20 marca 1962)
by twrc terminu wyobrania socjologiczna, ktry rozwin w ksice z 1959 r. pod
tym samym tytuem (tytu oryginau: The Sociological Imagination), uznawanej za
jedn z najbardziej wpywowych publikacji w socjologii XX wieku. Za pomoc tego
pojcia chcia poszerzy spojrzenie jednostek na rzeczywisto, zazwyczaj ograniczone
do najbliszego krgu spoecznego. Twierdzi, e socjologia powinna skoncentrowa si
62

na analizie zwizkw ludzkich biografii z histori spoeczestw w celu zrozumienia

istoty oddziaujcych na jednostki struktur spoecznych w danym miejscu i czasie.
Wyobrania socjologiczna to perspektywa poznawcza umoliwiajca przekroczenie
ograniczonego, indywidualnego dowiadczenia biograficznego ("osobiste troski") i ujcie
go w kategoriach procesw spoeczno-historycznych o ponadindywidualnym charakterze
("publiczne problemy").
Mills W. C., Wyobrania socjologiczna, tum. M. Bucholc, PWN, Warszawa 2007.
WARIANT 2
Jest to ksizka Charlesa Wrighta Milesa The Sociological Imagination.
Polskie wydanie przetumaczone przez Mart Bucholc z serii Biblioteka socjologiczna
Wyobrania socjologiczna PWN, Warszawa 2007

31. Objanij w kontekcie elementw wyobrani socjologicznej - co kryje si za

terminami: fatalizm, determinizm, prowidencjalizm.
WARIANT 1
W wyobrani socjologicznej zawarta jest wiadomo istnienia pewnych tradycji. Powinien
posugiwa si ni kady, kto ma zamiar poznawa rzeczywisto spoeczn. CH. Mils w
"Wyobrani socjologicznej" zrekonstruowa zasady, ktre stanowi podstaw mylenia o
rzeczywistoci:
- Uwiadomienie, e wszystkie elementy ycia spoecznego wynikaj z dziaa podmiotw
spoecznych
- Wszystko, co nas otacza ma swoje korzenie w przeszoci (historyczno)
- Uwiadomienie, e w dziaaniach wasnych podmioty spoeczne ograniczone s pewnymi
barierami o rnorodnym charakterze, oznacza to, e w swoich dziaaniach nie jestemy
wolni
- ycie spoeczne jest zmienne, a wiadomo prawdziwoci tego faktu pozwala na
prawidowe poznanie ycia spoecznego
- nie uda si nam zrozumie wiata jeli nie uwzgldnimy jego rnorodnoci, przyjmujc
tym samym, e nie jest jednolity
Na tej podstawie mona wic przyj, co kryje si za nastpujcymi terminami

Fatalizm jest to pogld, ktry zakada, e przyszo i wydarzenia, ktre jeszcze si maj
wydarzy, s ju z gry ustalone i nie mog by zmienione przez adne dziaania
63

pojedynczego czowieka, lub caej ludzkoci. Stoi to w sprzecznoci z zasad wyobrani

spoecznej, mwicej, e podmioty spoeczne za spraw swoich dziaa stwarzaj elementy
ycia spoecznego. Potwierdza si jednak zasada, e w swoich dziaaniach nie jestemy
wolni, gdy ograniczaj nas pewne bariery.
Determinizm to koncepcja wywodzca si z filozofii, wedug ktrej wszystkie zdarzenia w
ramach przyjtego paradygmatu s poczone zwizkiem przyczynowo-skutkowym, a zatem
kade zdarzenie jest zdeterminowane przez swoje przyczyny. Koncepcja ta jest zgodna z
zasad, mwic o tym, e wszystkie elementy ycia spoecznego wynikaj z dziaa
podmiotw spoecznych oraz z tym, e wszystko co nas otacza ma swoje korzenie w
przeszoci. Determinizm neguje istnienie wolnej woli, dlatego jest spjny z zasad, e w
swoich dziaaniach nie jestemy wolni .
Prowidencjalizm - jest pogldem uznajcym Opatrzno za si, ktra kieruje losami ludzi i
wiata, czuwajc nad wiatem i dziejami. Przekonanie, e zdarzenia dziejowe mieszcz si
bez reszty w planie Opatrznoci i poprzez nie Bg realizuje wasne zamierzenia i decyzje.
Pogld ten jest zgodny z zasad, e w swoich dziaaniach nie jestemy wolni, jednak
pozostaje w sprzecznoci z stwarzaniem elementw ycia spoecznego przez podmioty.

WARIANT 2
Elementy wyobrani socjologicznej (wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
1. Wszelkie zjawiska spoeczne s skutkiem (zamierzonym lub nie, natychmiastowym lub
skumulowanym, bezporednim lub porednim) jakich dziaa, decyzji, wyborw podjtych
przez jednostki bd zbiorowoci, czyli podmioty spoeczne
[Wyobrania
socjologiczna
przeciwstawia
si
fatalizmowi,
determinizmowi,
prowidencjalizmowi]
2. wiadomo czynnikw (np. ukrytych zasobw, barier strukturalnych i kulturowych), ktre
wyznaczaj szans i moliwoci dziaania jednostek i grup ludzkich
[Wyobrania socjologiczna zwalcza mit absolutnej wolnoci czowieka, przeciwstawia si
woluntaryzmowi]
3. Rozpoznawanie we wszelkich zjawiskach spoecznych skumulowanego dziedzictwa
przeszoci (tradycji spoecznej i kulturowej), ktra wpywa na teraniejsze dziaania
[Podstaw wyobrani socjologicznej jest historyzm; sprzeciwia si ona prezentyzmowi]
4. Postrzeganie ycia spoecznego (w tym wszystkich pozornie trwaych instytucji,
organizacji, reimw politycznych czy gospodarczych) w ich cigej zmiennoci, w procesie
stawania si, zanikania, przeksztacania si
[Wyobrania socjologiczna akcentuje dynamik ycia spoecznego i odrzuca statyczny punkt
widzenia]
5. Akceptacja ogromnej rnorodnoci form, w jakich przejawia si moe ycie spoeczne
[Wyobrania socjologiczna sprzyja tolerancji i sprzeciwia si dogmatyzmowi czy
etnocentryzmowi]

*Znaczenie w poznaniu wiata:

64

Wyobrania socjologiczna wymaga przede wszystkim zdystansowania si do naszych

codziennych rutynowych czynnoci i nowego spojrzenia na nie. Pozwala nam dostrzec, e
wiele zdarze, na pozr dotyczcych tylko jednostki,
FATALIZM: pogld, e rozwj spoeczny toczy si w sposb konieczny, nieuchronny i
nieodwracalny,
a ludzie swoimi dziaaniami nie mog go ani powstrzyma, ani ukierunkowa.
DETERMINIZM: pogld, e kady stan spoeczestwa jest etapem szerszego procesu,
wynikajcym w sposb konieczny z tego, co byo wczeniej, w peni zdeterminowanym
genetycznie przez wczeniejszy przebieg procesu. (determinizm technologiczny: pogld, e
gwnym czynnikiem napdzajcym postpowy rozwj spoeczny s odkrycia i wynalazki,
dajce podstaw wprowadzania nowych urzdze technicznych)
U podstaw wizji rozwoju (ewolucyjnego) ley kilka wanych przesanek. Po pierwsze,
zaoenie determinizmu: kady stan spoeczestwa jest etapem szerszego procesu, w peni
zdeterminowanym genetycznie przez wczeniejszy przebieg procesu, wynikajcym w sposb
konieczny z tego, co byo wczeniej.

PROWIDENCJALIZM:

65

Doktryna prowidencjalizmu, spotykana w rnych szkoach filozofii spoecznej, umieszcza

ostateczn, sprawcz si postpu (jego podmiot) w porzdku nadprzyrodzonym. Odwouje
si do boskiej woli, opatrznoci, boskiej interwencji.

32. Objanij sens socjologicznego rozumienia pojcia wolnoci. Co to jest woluntaryzm?

Opisz pojcie i termin posugujc si przykadami.
WARIANT 2
Woluntaryzm (z ac. voluntas - wola) - termin wprowadzony przez Ferdinanda Tnniesa,
oznaczajcy zesp pogldw szczeglnie akcentujcych rol woli w etyce i yciu ludzkim.
W woluntaryzmie wola jest najwysz wadz czowieka. Przeciwstawia si socjologicznej
wyobrani, gdy w socjologicznej wyobrani efekty fenomenw spoecznych s zamierzone
lub niezamierzone, bezporednie bd porednie np. woluntarysta nie potrafi kocha przez co
nie potrafi by szczliwym, lepiej czyni dobro z poczucia obowizku, ni nie czyni go
wcale.
W ujciu socjologicznym wolno zwizana jest z wolnoci narodu do samostanowienia,
do wyznawania swojej religii, kultywowania zwyczajw i kultury.
WARIANT 1
Woluntaryzm termin oznaczajcy zesp pogldw wol i to od niego zale jego dziaania.
To czowiek decyduje o tym co zrobi lub czego nie zrobi, jakiego wyboru dokona, jakie
normy i wartoci przyjmie, co jest dobre lub co jest ze. To wola decyduje o wartoci dobra
lub za popenionego czynu, np. jeli czowiek ukrad jedzenie ze sklepu to jest to zy czyn,
jednak jego wol byo wyywienie godujcej rodziny. W takim wietle woli, pozornie zy
czyn moe zosta odebrany jako dobry. Normy prawdy i dobra wedug niektrych
woluntarystw mog zalee od woli Boej i Bg moe je dowolnie zmienia. Tworzc
prawo prawodawca wyraa w jego przepisach swoj wol. Wola prawodawcy moe nie by
niczym skrpowana, a co ustali prawodawca musi zosta wykonane. Jeeli nie dziaamy
zgodnie z jego wol ponosimy sankcje prawne.
Wolno to brak przymusu, sytuacja, w ktrej mona dokonywa wyborw spord
wszystkich dostpnych opcji. W socjologii pojcie wolnoci moemy odnale w
zagadnieniach takich jak grupa, zmiana spoeczna, ruchliwo spoeczna, spoeczestwo,
interakcja itp. Spoeczestwo pojmowane jako organizm daje zupenie inny zakres wolnoci
ni spoeczestwo ujmowane jako koncepcja, zbir osb poczonych wol lub kontraktem. Z
jednej strony jednostk powinnimy traktowa jako indywidualn osob wystpujc w
okrelonej roli, ktr on sam wyznacza, z drugiej jednak traktuje si go jako aktora w wiecieteatrze, odgrywajcego cile okrelon rol, bez wzgldu na jego wol. Krpuje to wolno
wewntrzn czowieka. Wedug Riesmana czowiek zniewolony jest kultur, tradycj, nisk
innowacyjnoci, brakiem ruchliwoci spoecznej. Jednostka pochania te wszystkie wartoci,
66

ktre staj si dla niej busol i steruj ni z zewntrz. Czowiek posiada wiadomo istnienia
wolnoci negatywnej i pozytywnej i potrafi rozrni denia wasne od de ogu. Razem
z rozwojem tych dwch rodzajw wolnoci poszerzeniu ulega wewntrzna swoboda.
Wszelka tradycja, konwencje spoeczne, religia trac swoj si i mog wywrze wpyw na
jednostk tylko za jej pozwoleniem. Wolno jednostkowa to inaczej ruchliwo spoeczna.
Im wyszy poziom ruchliwoci tym wysza wolno od ogranicze: Wolno zmiany statusu
spoecznego i pracy, przemieszczania si, podejmowania twrczoci artystycznej, czy
przekazywania informacji.

33. Opisz wasnymi sowami opozycj prezentyzm historyzm.

WARIANT 1
Wg C. W. Millsa i P. Sztompki wyobrania socjologiczna preferuje historyzm
i sprzeciwia si prezentyzmowi, dlatego, e dziedzictwo przeszoci, czy inaczej tradycji
spoecznej i kulturowej, w rnorodny sposb wpywa na dziaania wspczesnych.
Prezentyzm jest sposobem interpretacji historii polegajcym na przenoszeniu problemw
i zjawisk waciwych wspczesnoci na przeszo. Przedstawiciele prezentyzmu
gosz, e poznanie obiektywnej prawdy historycznej nie jest moliwe, poniewa
wpywy, jakim ulega historyk, przesaniaj mu rzeczywisty przebieg procesu
dziejowego. Obraz historii jest wic zawsze wkomponowany w projekcj teraniejszoci
i przyszoci. Peel wskazuje, e prezentyzm poniekd wie przeszo
z teraniejszoci.
Historyzm (kontekstualizm) jest stanowiskiem metodologicznym w naukach
humanistycznych takich jak: literaturoznawstwo, psychologia, filozofia,
religioznawstwo, socjologia itp. Stanowisko to zaleca badanie zjawisk spoecznych,
jak rwnie szeroko rozumianych wytworw kultury pod ktem ich powstawania,
genezy, rozwoju i upadku, na tle oglnego procesu dziejowego. Tak wic naley
wnioskowa, e myliciele mieli/maj do powiedzenia jedynie to, na co pozwala im
epoka i kultura. W zwizku z tym zmiana kontekstu jest rozumiana jako zmiana
znaczenia owej idei.
Reasumujc naley wskaza, e prezentyzm jest kierunkiem analizy polegajcym na
ocenie zdarze, faktw, pogldw, czy te ocen z przeszoci ze wspczesnej
perspektywy. Natomiast historycyzm ujmuje idee w ich kontekcie historycznym.
Odnosi si jedynie do tego czym byy idee w swoim czasie.
WARIANT 2
Historyzm to rozpoznawanie we wszelkich zjawiskach spoecznych skumulowanego
dziedzictwa przeszoci (tradycji spoecznej i kulturowej), ktra wpywa na teraniejsze
dziaania.

67

Prezentyzm to kierunek analizy polegajcy na ocenie zdarze, faktw, pogldw i ocen z

przeszoci ze wspczesnej perspektywy.
[Podstaw wyobrani socjologicznej jest historyzm; sprzeciwia si ona prezentyzmowi]
34. Podaj co najmniej dwa przykady zmiennoci pozornie niezmiennych instytucji
spoecznych. Opisz, na czym polega ta zmienno i ta pozorna niezmienno.
WARIANT 1
Rodzina jako pojecie socjologiczne i jako instytucja spoeczna.
Rodzina w ujciu socjologicznym jest definiowana jako zbiorowo o charakterze
podstawowym, obecna we wszystkich znanych kulturach i typach spoeczestw. W jej skad
zaliczamy dwoje ludzi zwizanych wzem maeskim oraz ich dzieci (naturalnych lub
przybranych), a take ich krewnych.
Pojcie "rodziny" odnosi si do najmniejszej, co wcale nie znaczy, e prostej grupy
spoecznej. Jest to zbiorowo, w ktr czowiek wchodzi od chwili narodzin i w ktrej trwa
a do mierci, cho oczywicie z chwil zawarcia zwizku maeskiego zakada swoj
wasn rodzin.
Rodzina jest podstawow komrk spoeczn, stanowic niezbdny element waciwego
funkcjonowania spoeczestwa. Rodzina charakteryzuje si wieloma specyficznymi cechami
wyrniajcymi j na tle innych instytucji spoecznych. Wzajemne relacj midzy jej
czonkami s usankcjonowane prawnie, religij nie i zwyczajowo, a take dodatkowo
wzmacniane siln wizi spoeczn, zaangaowaniem emocjonalnym czonkw oraz sieci
wzajemnych oddziaywa.
Cechuj j silna i zwarta spjno wewntrzna wzmacniana dodatkowo przez rodowisko
zewntrzne oraz oddziaywania wewntrz samej rodziny. Rodzina jako instytucja spoeczna to
grupa okrelona przez stosunki seksualne, odpowiednio unormowane i trwae, tak by moga
zapewni odnawianie si sfery
reprodukcji.
W przeszoci rodzina bya maym pastwem. Realizujc podstawowe funkcje spoeczne
musiaa rzdzi si sformalizowanymi wzorami zachowa. Utrata wielu funkcji rodziny
przyczynia si do zmian w jej strukturze wew. Do odformalizowania, do nadania stosunkom
rodzinnym charakteru osobowego, zwizku emocjonalnego. Widoczny jest tu kierunek
przemian ewolucji rodziny od instytucji do zwizku towarzyskiego.
Prawie we wszystkich spoeczestwach mona odnale struktur nazywan przez
socjologw i antropologw rodzin nuklearn, skadajc si z dwojga dorosych ludzi
tworzcych wraz z wasnymi lub adoptowanymi dziemi wsplne gospodarstwo domowe. W
wikszoci spoeczestw tradycyjnych rodzina nuklearna jest czci jakiej wikszej
struktury rodzinnej. W XX wieku w krajach uprzemysowionych tradycyjna rodzina
nuklearna systematycznie tracia swoj dominujc pozycj. Obecnie mamy do czynienia z
wielk rnorodnoci wzorw ycia rodzinnego.
Od koca drugiej wojny wiatowej ronie liczba rozwodw, a spada liczba zawieranych po
raz pierwszy maestw. Wskutek tego coraz wicej dzieci yje w rodzinach z tylko jednym
rodzicem. Do duy jest odsetek osb ponownie zawierajcych maestwo. Powtrne
maestwo moe da pocztek rodzinie odbudowanej, tak zwanej wielorodzinnej, w ktrej
przynajmniej jedno
z maonkw ma dzieci z poprzedniego maestwa lub zwizku. Maestwo przestao by
podstaw zwizku dwojga ludzi. W wielu krajach uprzemysowionych bardziej
68

rozpowszechnione staje si mieszkanie razem bez lubu. W efekcie liberalizacji postaw

wobec homoseksualizmu geje i lesbijki coraz czciej mog mieszka razem jako pary. W
niektrych przypadkach pary homoseksualne uzyskay formalny status rodziny - kiedy byo
to nie do pomylenia. Dla kadej z pci maestwo przestao by warunkiem regularnego
wspycia seksualnego: nie jest te ju ono podstawowa jednostk gospodarcz. Nie ulega
wtpliwoci, e bd powstawa coraz to nowe wzory zwizkw spoecznych i seksualnych.
Maestwo i rodzina to wci silne instytucje, ale przechodz dzi trudny, niespokojny okres.
35. Czy wszystkie formy ycia spoecznego naley akceptowa? Jeli tak to dlaczego?
Jeli nie to jakie naley, a jakie nie naley?
WARIANT 1
Najbardziej zoonymi formami ycia spoecznego s grupy spoeczne . To wanie w grupie
jednostka podejmuje okrelone zadania, zdobywa dowiadczenia, czy wytwarza wizi
spoeczne z innymi. Grupy spoeczne s wic najwaniejszym terenem socjalizacji
czowieka. Bardzo istotne jest to aby socjalizacja jednostki przebiegaa w prawidowy
sposb,. Uwaam ,i nie naley akceptowa wszystkich form ycia spoecznego., poniewa
nie wszystkie grupy spoeczne funkcjonuj w prawidowy sposb. Czsto panujce w niej
zasady czy obowizujcy system wartoci okazuj si sprzeczne z interesem spoecznym
innych grup co moe powodowa zakcenie adu spoecznego. Uwaam , e akceptowane
powinny by te formy
funkcjonowania , ktre s aprobowane przez wikszo
spoeczestwa. Rwnie wytwarzane przez grupy wzory czy schematy dziaa nie powinny
zakca ycia innych osb. Dlatego wane jest to aby nie akceptowa wszelkich form
zachowa jednostek, poniewa mog one mie negatywny wpyw na og spoeczestwa.
WARIANT 3
Do najbardziej zoonych i rozwinitych form ycia spoecznego nale grupy spoeczne. W
grupach nawizuj si przyjanie, sympatie, antypatie itp. W ramach grupy jednostka
podejmuje okrelone zadania, zdobywa dowiadczenie yciowe, realizuje swoje pragnienia,
uczy si nawizywania i utrzymywania kontaktw spoecznych.
Grupami spoecznymi wg. definicji J. Turowskiego okrelamy zbiory ludzi, ktrzy w deniu
do wsplnych wartoci zwizani s wizi spoeczn i wytworzyli wewntrzn organizacj.
Akceptacja wszystkich form ycia spoecznego (od rodziny po spoeczno midzynarodow)
zaley od uznanych przez jednostk wartoci (norm spoecznych).
Akceptujemy przynaleno do maych grup spoecznych, takich jak rodzina, grupa
rwienicza, koleeska, kolektyw, opartych na wizi emocjonalnej, w ktrej relacje s
bezporednie i osobiste. Maj one wane znaczenie dla jednostki, poniewa ksztatuj opini,
postaw, zachowania oraz wartoci, ktrymi kieruje si ona na co dzie. S to grupy
nieformalne, ktre zaspakajaj szereg potrzeb psychicznych i spoecznych czonkw grupy.
Przynaleno do grupy oparta jest na naturalnej wizi i stanowi podstaw rozwoju
spoecznego.

69

Przynaleno do grup spoecznych takich jak: praca, stowarzyszenie czy partia polityczna to
dobrowolny wybr kadego z nas. Grupy te s tworzone dla osignicia okrelonego celu,
maj okresow trwao, nie s to osobiste zwizki midzy ludmi, interakcje dotycz tylko
czci aktywnoci.
S rwnie zrzeszenia, do ktrych jednostka nie wstpuje dobrowolnie, s narzucone z
zewntrz lub ustalone si czy prawem. Przykadem jest dom poprawczy, internat, pastwo.
36. Opisz wasnymi sowami, co to jest dogmatyzm i co to jest etnocentryzm. Podaj - i
scharakteryzuj bliej - przykady.
WARIANT 2
Dogmatyzm [gr. dgma przekonanie, zdanie, pogld], waciwo doktryn, w ramach
ktrych s uznawane bd goszone pewne tezy bez odpowiedniego uzasadnienia;
bezkrytyczne przyjmowanie pewnych pogldw i niezdolno do ich modyfikacji; postaw
przeciwstawn dogmatyzmowi jest krytycyzm.

Przykad:
Niewiadomy dogmatyzm moe si przejawia na rne sposoby. Ludzie czyni odruchowe
zaoenia - na przykad, utosamiajc metod z celem.
Na przykad wiele osb utosamia bogactwo z pomylnoci, a pomylno ze szczciem.
(...) Kto moe utosamia czysto ze zdrowiem tylko dlatego, e czysto jest jedn z
pomniejszych metod, ktre zdrowiu su. Taki czowiek nie wpadnie nawet na pomys, eby
porwna czyst i chorowit arystokratk z brudnym i zdrowym jak ryba mieciarzem. (...)
Autentycznie nie przychodzi tym ludziom do gowy, e mona by szczliwym, nie bdc
bogatym, lub by bogatym, nie majc pienidzy. Nigdy nawet nie pomyleli, e ktokolwiek
mgby by zdrowy, jeli si nie kpie, albo e mona si kpa, nie majc azienki. (...)
ETNOCENTRYZM:
tendencje do osdzania (oceniania) innych sposobw ycia wg standardw wasnej grupy

etnocentryzm:
postawa czonkw jakiej grupy spoecznej wyraajca si w przekonaniu, e wasna kultura
stanowi punkt odniesienia przy opisie i ocenie kultur innych grup spoecznych

Etnocentryzm jest wiatopogldem, wedug ktrego ostateczn i fundamentaln podstaw

ycia spoecznego, kryterium oceny otaczajcego wiata jest dychotomiczny podzia na
swoich i obcych. Jest to podzia manichejski swoi s grupa wyidealizowan, lepsz,
70

za obcy s uosobieniem wszelkiego za, zagroenia. Etnocentryzm zakada z gry

agresywno obcych, nakazuje obron i walk z obcymi, a co najmniej cakowite
odrzucenie ich wiata. Podstawowe relacje grup z perspektywy etnocentrycznej to obronna
izolacja i konflikt.
Ksenofobie - Lk, strach, obawa przed innymi.(innym wyznaniem, kultur, kolorem skry)
czsto odnosi si do osb gorzej wyksztaconych, zamknitych przed wiatem prowincjami.
Rasizm - Pogardzenie innymi grupami etnicznymi, rasizm spoeczny - pojawi si wraz z
epok kolonialn.

Czym zajmuje si socjologia? Co to jest wyobrania

socjologiczna? Napisz wasne komentarze do podanych
definicji.

37.
WARIANT 2

A) socjologiczna wyobrania: zdolno wizania wszystkiego, co dzieje si w

spoeczestwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz z
dziaaniami podejmowanymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne i
zbiorowe, ktre w efekcie ksztatuj wiat spoeczny z caej jego zoonoci i
rnorodnoci.
B) Socjologia: nauka o ludziach dziaajcych w polu wzajemnych relacji (w przestrzeni
midzyludzkiej), ktrzy nadaj temu polu nieustann dynamik funkcjonowania i
stawania si (podtrzymuj ycie spoeczne), a utrwalone, czsto niezamierzone
efekty swoich dziaa pozostawiaj jako ramy strukturalne i kulturowe kolejnych
dziaa nastpnym pokoleniom.

Socjologia bada i ludzi i wszystko to co ich otacza (czyli przestrze midzyludzka), a wic
relacje midzy nimi, grupy spoeczne, instytucje. Czowiek nie jest indywidualnoci. W
domu, w szkole, w pracy wszdzie otaczaj go ludzie, wszdzie zachodz jakie relacje.
Bada si tych co s w przestrzeni midzyludzkiej, a take wszystko to co w niej zachodzi
(ycie spoeczne), poniewa wszystko co zachodzi w przestrzeni midzyludzkiej jest
dynamiczne, zmienia si, przeksztaca.

71

Czowiek jest istot spoeczn, a wiat ksztatowa si od wielu wiekw. rodowisko

przeksztacao si, przeksztaca i przeksztaca bdzie. Dziki wyobrani socjologicznej
czowiek potrafi odnale si wrd otaczajcego spoeczestwa, zmieniajcego si wiata.
Gdy ju odnajdziemy swoj rol, moemy wpywa na zachodzce zmiany, moemy w peni
by czci spoeczestwa.

38. Porwnaj podane na wykadzie definicje kultury. Wska ich podobiestwa i rnice oraz
objanij wasnymi sowami wane pojcia wystpujce w tych definicjach.
WARIANT 1
Kultura jako pojcie socjologiczne to system idei, wartoci, przekona i wiedzy, ktry
przechodzi z pokolenia na pokolenie w ramach pewnej grupy spoecznej
Stefan Czarnowski:
S. Czarnowski: Kultura to caoksztat zobiektywizowanych elementw dorobku spoecznego
wsplny szeregowi grup i z racji swej obiektywnoci, ustalony i zdolny rozszerza si
przestrzennie.
- zobiektywizowane elementy styl i zwyczaj ustalony i wsplny dla danej spoecznoci
- dorobek spoeczny- masa dbr materialnych, ale take obyczaje, praktyki religijne,
wartoci, pojcie o tym co dobre, a co ze; dorobek mniejszej lub wikszej gruby ludzi, ktr
moemy nazwa spoeczestwem. Jednostka nie moe stworzy kultury.
- Element dorobku spoecznego to tylko taki, ktry jest dobrem dla wielu grup ludzkich
-

kultura staje si ; element kultury musi by stworzony na bazie dotychczasowego dorobku

- kultura jest zjawiskiem geograficznym, w tym rozumieniu rozszerza si na pewnych

obszarach, czc w wyszego rzdu wsplnot zamieszkae tam grupy.
Nie wszystko co wytworzylimy moe sta si elementem kultury, bo czasem nie wchodzi to
do kultury na trwae dzieo musi by przekazywane midzy grupami i pokoleniami. Aby
jaki wynalazek ludzki mg sta si elementem kultury, musi by: zachowany, utrwalony i
przekazany nastpnym pokoleniom. Element dorobku spoecznego to tylko taki, ktry jest
dobrem dla wielu grup ludzkich.

Sir Edward Taylor:

Edward Burnett Taylor w swojej definicji z 1871 roku napisa,, kultura, czyli cywilizacja jest
to zoona cao, ktra obejmuje wiedz, wierzenia, sztuk, moralno, prawa, obyczaje oraz
inne zdolnoci i nawyki nabyte przez ludzi jako czonkw spoeczestwa.

72

Jedne z tych faktw odznaczaj si materialnoci (sztuka), inne wiemy z wadzami

poznawczymi intelektem, z psychik i wyobraeniami, z wytworzonymi z biegiem lat
wzorami i normami, ktre wprowadzaj jaki porzdek w ycie spoecznoci (np. wiedza,
prawa, obyczaje, religia).
Kultur mona wic rozpatrywa jako zjawisko wieloskadnikowe przekazywane drog
dziedziczenia tradycji, przypisujce du rol funkcjonujcym w danym rodowisku normom
i wartociom oraz formujce osobowo czowieka.
Z tej definicji wynika, e kultura jest atrybutem czowieka i tylko czowieka . Nikt inny poza
czowiekiem nie jest twrc kultury.
Podobiestwa i rnice
- Kultura to elementy materialne i niematerialne tak twierdzi Stefan Czarnowski i Sir
Edward Taylor. W przytoczonym na wykadzie pojciu socjologicznym kultura to tylko
elementy niematerialne
- w kadym z przytoczonych poj jest mowa o tym , e kultura wytwarzana jest przez ludzi i
przekazywana z pokolenia na pokolenie.
- kade pojcie mwi o kulturze jako o zobiektywizowanych elementach czyli ustalonych i
wsplnych zwyczajach , ideach
- kade przytoczone pojcie mwi o rozprzestrzenianiu si kultury
WARIANT 3
Kultura system idei, wartoci, przekona i wiedzy, ktry przechodzi z pokolenia na
pokolenie w ramach pewnej grupy spoecznej
Sir Edward Taylor: Kultura jest zoon caoci obejmujc wiedz, wierzenia, sztuk,
moralno, prawo, obyczaje i wszelkie inne zdolnoci i przyzwyczajenia nabywane przez
czowieka jako czonka spoeczestwa
Stefan Czarnowski: Kultura jest to caoksztat zobiektywizowanych (materialnych i
niematerialnych) wytworw ycia spoecznego, wsplnych szeregowi grup i z racji swego
zobiektywizowania zdolnych do rozprzestrzeniania si
Dwie pierwsze definicje kultury odnosz si tylko do niematerialnych skadnikw kultury.
Odnosz si jedynie do pewnego wycinka caoci wymieniaj pewne skadniki kultury jak
wiedza, wierzenia itp. U Czarnowskiego kultur tworz zarwno skadniki materialne jak i
niematerialne. Pierwsza definicja odnosi si tylko do grup spoecznych (kultura lokalna). U
Czarnowskiego kultura jest kategori niezwykle szerok (tzw. globalne pojcie kultury), aby
dany element dorobku spoecznego mg by zaliczony do kultury musi sta si dobrem
wsplnym szeregu grup ludzkich i rozprzestrzenia si.
Kultura niematerialna to duchowe wytwory spoeczestwa przekazywane przez pokolenia.
Wytwory te stanowi orodek ycia spoecznego. Nale do nich:
73

-wiedza i przekonania
- wartoci
- normy (zwyczaje, obyczaje, tabu, prawa)
- znaki i symbole
Kultura materialna, to wszystkie istniejce i konkretne wytwory spoeczestwa. Kady
fizyczny przejaw ycia ludzi jest czci kultury materialnej.
Wiedza to zbir poj opartych na wnioskach pochodzcych z dowiadczenia empirycznego.
Przekonania, to pogldy niepoparte odpowiedni wiedz empiryczn w stopniu
umoliwiajcym uznanie ich za niewtpliwie prawdziwe.
Wartoci, to abstrakcyjne pojcie mwice o tym, co spoeczestwo uwaa za dobre, suszne i
podane .
Obyczaj forma zachowania powszechnie przyjta w danej zbiorowoci spoecznej.
Spoeczestwo (niejednoznaczne definiowane)- dua zbiorowo spoeczna, zamieszkujca
dane terytorium, posiadajca wspln kultur, wspln tosamo oraz sie wzajemnych
stosunkw spoecznych.
Zobiektyzowane wytwory Kady wie co to jest. Im bardziej zobiektywizowana rzecz, tym
atwiej si przyjmuje, np. towar do spoycia, a nie technika, czyli duta, noe, oglnie zasady
prawa.

39. Kultur mona rozumie jako: * system normatywny, * system ekspresyjny, * system
idei. Objanij szerzej te rozumienia kultury, podaj i opisz przykady.
WARIANT 1

Kultura jako system normatywny wie si z normami regulujcymi zachowanie

czowieka w spoeczestwie. Poprzez wskazywanie, jakie czynnoci s dozwolone, a
jakie zabronione, organizuje on ycie spoeczne i rozstrzyga ewentualne konflikty w
danej kulturze. Naley zaznaczy, e nieprzestrzeganie sytemu norm grozi sankcja.
Przykadem systemu normatywnego jest zbir norm moralnych. S one czsto zwizane
z normami okrelonej religii, a ich rdem jest Bg lub np. rozum czowieka. System
norm moralnych obrazuje przekonania ludzi na temat tego, co jest dobre, a co ze
dotyczy on okrelonej grupy ludzi (a nie jak w przypadku norm prawnych wszystkich
mieszkacw danego pastwa)

74

Kultura jako system idei dotyczy zbioru pogldw, ktre s charakterystyczne dla danej
kultury. Dziki nim ludzie, ktrzy yj w danej kulturze lepiej si komunikuj, lepiej j
rozumiej, rozwijaj swoj wiedz o yciu oraz podejcia do ycia.

Np. Polscy pozytywici metod podtrzymania polskiej tosamoci widzieli nie w

powstaniach narodowych, ale pracy i konstruktywnym patriotyzmie. Argumentowano, e
jeli Polska ma odzyska niepodlego, to w sposb stopniowy, poprzez prac u podstaw
i prac organiczn: zbiorowy wysiek caego spoeczestwa na rzecz stworzenia
podstawowej materialnej infrastruktury, edukacji i poprawy sytuacji yciowej mas.

Kultura jako system ekspresyjny dotyczy sposobu wyraania kultury werbalnie lub
niewerbalnie poprzez rnego rodzaju gesty, mimik. Przejawia si w naszym
zachowaniu.

Np. Przepuszczanie kobiet w drzwiach czy te pocaunek kobiety w do na przywitanie. S

to przejawy kulturalnego zachowania niewerbalnego mczyzn, dotyczy zwyczaju, ktry
niestety ju zanika w naszej kulturze. Innym przejawem kultury jako systemu ekspresyjnego
moe by ustpowanie miejsca starszym osobom w komunikacji miejskiej.
Np. Najprostszym przykadem kultury werbalnej jak i jzykowej s sowa Prosz,
przepraszam, dzikuje. S to podstawowe zwroty jakimi posuguj si osoby kulturalne na
co dzie.
WARIANT 3
System normatywny to zbir norm regulujcych zachowanie czowieka w spoeczestwie.
Poprzez wskazywanie, jakie czynnoci s dozwolone, a jakie zabronione, organizuje on ycie
spoeczne i rozstrzyga ewentualne konflikty. Naley zaznaczy, e nieprzestrzeganie sytemu
norm grozi sankcj. Ze wzgldu na fakt, e spoeczestwa s bardzo zrnicowane ludzie
zamieszkuj rozmaite kraje, uczestnicz w rnych kulturach i rni si religi moemy
wyrni kilka rodzajw systemw normatywnych. Ze wzgldu na rda norm tworzcych
system moemy wyrni normy: prawne, obyczajowe, moralne i religijne. System
normatywny funkcjonujcy na terenie danego kraju to zbir powizanych ze sob norm
prawnych. Normy prawne obowizuj jednakowo wszystkich obywateli danego kraju, a ich
nieprzestrzeganie koczy si zagwarantowan przez pastwo sankcj. rdem norm
prawnych s akty prawne, ktre wspczenie czsto uchwalane s w ramach procedur
demokratycznych.
75

system ekspresyjny- Zalicza si tu przedmioty i urzdzenia wymylone lub skonstruowane

przez czowieka - meble, domy, mosty, maszyny, samochody itp. -a take zmodyfikowane
czy przetworzone obiekty przyrodnicze -pola uprawne, sady, uregulowane rzeki
system idei - Zawiera uznane przekonania, pogldy, idee, standardowe symbole i tym samym
okrela waciwe sposoby mylenia, definiuje znaczenia, ustala obowizujce sensy zdarze
czy zjawisk. Wystpuje te tutaj pewien czynnik powinnoci i zakazu: naley uznawa to, co
stanowi wspln mdro spoecznoci, panujce w niej wierzenia, dominujce przekonania,
a nie godzi si myle odmiennie. Na przykad: naley uznawa wiedz medyczn, a nie
wypada chodzi do znachora.

40. Symbol, to cokolwiek, co zastpuje, oznacza, wyobraa sob co innego (posiada

znaczenie wykraczajce poza wasn definicj). Podaj przykady symboli wanych w
yciu spoecznym. Skd si wziy i dlaczego uwaasz, e s wane?
WARIANT 1
Najwaniejszym systemem symboli jest jzyk. Jest bowiem najwaniejszym aspektem
kultury.
Kada litera ma swj odpowiednik w postaci znaku, dziki ktremu moemy zapisywa
sowa, zdania posiadajce odpowiednie znaczenie dla ludzi tej samej zbiorowoci,
posugujcych si tym samym jzykiem. Porozumiewa si mona rwnie za pomoc
gestw, ktre te maja ustalone znaczenie. Niektre z nich maja to samo znaczenie na caym
wiecie, niektre znacz zupenie co
innego.
Wanymi symbolami mog by tzw. symbole tosamoci, np. tosamoci narodowej, czyli
flaga niepowtarzalna kompozycja kolorw okrelajca histori narodu w sposb
symboliczny. Tak samo jeli chodzi o godo, czy hymn, ktre s indywidualne i
niepowtarzalne dla kadego narodu.
Mwic o symbolach tosamoci moemy rwnie powiedzie o symbolach religijnych, np:
Pentagram jest symbolem doskonaoci, znanym ju od neolitu, ktry mia zapewnia
zdrowie i pomylno. Kojarzony jest take z praktykami okultystycznymi i
satanistycznymi. Co ciekawe, pentagram by te symbolem chrzecijaskim w okresie
wczesnego redniowiecza. Wtedy symbolizowa on pi ran Chrystusa konajcego na krzyu
- dwie na rkach, dwie na nogach i jedn w boku.
Odwrcony krzy dzisiaj kojarzony jest gwnie z satanizmem. Kiedy by to jednak symbol
wiary chrzecijaskiej. Nazywa si go krzyem witego Piotra, poniewa wanie na takim
krzyu zmar Piotr Aposto. Ukrzyowano go gow w d, poniewa wity Piotr twierdzi,
e nie jest godny umrze tak jak Chrystus.
41. Podaj i opisz szerzej przykady dwch podanych na wykadzie aspektw pojcia
wartoci. Co czy te dwie definicje? Co je dzieli?
WARIANT 2
Reguy kulturowe dotycz dziaa ludzkich, dziaanie ludzkie ujmowane jest jako
dwuczonowy kompleks z jednej strony pewnych rodkw, sposobw metod postpowania i z
76

drugiej strony celw do ktrych te rodki sposoby czy metody maja prowadzi. Dziaania te
mona podzieli dwa rodzaje regu. Regulacji podlega moe dobr rodkw, sposobw czy
metod dziaania oraz cele do ktrych dziaanie zmierza. Takie reguy, ktrych przedmiotem s
sposoby czy metody dziaania , rodki stosowane do osignicia celw nazywamy normami
kulturowymi. Mwi one co ludzie powinni robi. Natomiast takie reguy, ktrych
przedmiotem s cele nazwiemy wartociami kulturowymi. Mwi one jakie cele s godne,
suszne, waciwe. Wartoci wskazuj do czego ludzie powinni dy a normy jak powinni do
tego dy. Przykadem wartoci bdzie: standard ycia, majtek,sawa,
wyksztacenie,zdrowie, sprawno fizyczna. A przykadem norm zalecajcych uznane
sposoby osigania tych celw bdzie : ambitna edukacja, wytona praca, uparty
trening,konsekwentna kariera. S inne sposoby rozumienia norm i wartoci. Przez warto
rozumie si czasami reguy nadrzdne, fundamentalne dotyczce spraw o najwyszym
znaczeniu, ktrych konkretnymi implikacjami s normy regulujce sprawy bardziej
przyziemne.W tym przypadku stosunek pojci jest hierarchiczny natomiast w wyej podanym
jest rwnorzdny, ulokowany na jednym poziomie i znamionujce pewn logiczn sekwencj
ludzkich stara i efektw.
42. Norma jest regu nakazujc (zalecajc) okrelone postpowanie w konkretnych
sytuacjach, bd zakazujc (odwodzc od) okrelonego postpowania. Podaj i
skomentuj szerzej przykady norm: (1) nakazujcych , (2) zalecajcych , (3)
zakazujcych , (4) odwodzcych od
WARIANT 1
Warto:
- co, co samo w sobie jest powszechnie uwaane za godne podania i warte zachodu
- standard (wzorzec) uywany przez czonkw danego spoeczestwa (danej spoecznoci) do
oceny
zachowa i do wyboru spord rnych moliwych celw.

Wartoci w oglnym znaczeniu to idee okrelajce to co wane i podane. Wartoci

cznie tworz system aksjologiczny danego spoeczestwa. Wartoci to swoiste
drogowskazy, na ktre orientujemy swoje dziaania (wyksztacenie i orientacja na jego
zdobycie), ktre okrelaj jak dziaa i jak postpowa (chcemy odnie sukces, ale wartoci
zabraniaj nam dziaa po trupach).
Definicje o charakterze socjologicznym traktuj warto jako:

przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujce wzgldnie

podobne przeycia psychiczne i dziaania jednostek- czonkw grup spoecznych

przekonania rozpowszechnione w grupie spoecznej, okrelajce sdy i zachowania

czonkw tej grupy
77

przekonania pojedynczych jednostek lub przekonania rozpowszechnione w grupach

spoecznych okrelajc cechy poszczeglnych grup i spoeczestwa
w socjologicznym rozumieniu wartoci jako przedmioty i idee mog by uznawane
za podane przez jednostk lub okrelone grupy spoeczne. Spoeczny charakter wie si z
rodowodem wartoci, gdy powstaj, rozwijaj si i ewoluuj wraz ze zmianami
zachodzcymi w wiecie. Z jednej strony wartoci utrzymuj tosamo narodowa
i kulturowa spoeczestwa z drugiej trwao wartoci moliwa jest dziki cigemu
odnawianiu ich tre, dziki uaktualnieniu ich znaczenia odpowiednio do zmian
zachodzcych w spoeczestwie.
Norma jest regu nakazujc (zalecajc) okrelone postpowanie w konkretnych sytuacjach,
bd
zaskakujca (dowodzc od) okrelonego postpowania.
Spoeczestwa prymitywne (przedpimienne) narzucaj swoje normy sposobami
nieformalnymi.
Spoeczestwa nowoczesne wykorzystuj do tego pisane prawo.
Normy nakazujce - okrelaj, co ich adresat powinien uczyni, aby postpowa zgodnie z
treci normy prawnej, np. Osoby prawne i pastwowe jednostki organizacyjne nie majce
osobowoci prawnej s obowizane obliczy i odprowadzi podatek rolny - bez wezwania na rachunek budetu waciwej gminy ze wzgldu na miejsce pooenia gruntw.
Normy zakazujce - okrelaj od jakich dziaa adresat normy prawnej powinien si
powstrzyma, np. Czonek zarzdu nie moe bez zezwolenia spki zajmowa si interesami
konkurencyjnymi (...)
WARIANT 2
Norma nakazujca kierowca musi jecha zgodnie z kierunkiem jazdy stosujc si do
znakw . Jest to forma czsto zakadajca wyraenie musisz i wie si z oczekiwaniem
spoecznym.
Norma zalecajca Zaleca si, aby segregowa odpady. Chodzi tutaj o dziaania, ktre s
ukierunkowane na wzorowanie si; s jedynie zaleceniem i spenienie tych dziaa jest
pozytywnie odbierane spoecznie. Niezastosowanie si do nich nie sankcjonuje kar.
Norma zakazujca Zakaz palenia. wyraa si formami nie mona lub nie wolno.
Niestosowanie si do tego typu norm moe wiza si z sankcjami prawnymi.
Norma odwodzca od Nie powinna usuwa tej ciy. To przykad, kiedy czowiek majcy
woln wol staje przed wyborem moralnym. Staje przed oczekiwaniami spoecznymi, ktre s
powszechnie akceptowane i uznawane. Moe to by wybr pomidzy wewntrznymi
przekonaniami, a stanowiskiem zewntrzym

78

Kultura jako system normatywny

Kontrola spoeczna:
Proces, poprzez ktry czonkowie danej grupy
podtrzymuj (popieraj) podane formy zachowania
si oraz zniechcaj do (odwodz od) form
niepodanych

Dlaczego, twoim zdaniem, kontrol spoeczn

okrela si w socjologii jako proces?

System nakazw, zakazw, sankcji i innych rodkw

oraz metod, ktre su grupie lub spoeczestwu do
utrzymania konformizmu ich czonkw wobec
wartoci, norm i wzorw zachowania przyjtych w
danej zbiorowoci.
Sankcja: dziaanie, ktre nagradza zgodno, a karze
niezgodno z normami.

43.

74

WARIANT 2
Zaczn od wyjanienia , czym jest kontrola spoeczna.To system nakazw, zakazw
i sankcji, ktre su grupie lub spoecznoci do utrzymania konformizmu ich czonkw
wobec przyjtych norm i wartoci.
Zdaniem Jacka Wdza schemat kontroli spoecznej jest do prosty. Na pocztku trzeba
stwierdzi, e pewna zbiorowo ludzka wytwarza, przyjmuje i respektuje normy, w ktrych
zawarte s wzory zachowa uznawane za "swoje" przez czonkw zbiorowoci. Zatem
czonkostwo w tej zbiorowoci wie si z zachowaniem tych wzorw. Gdy dojdzie do
zamania przyjtych norm, wtedy zbiorowo podejmie kroki, aby naprowadzi jednostk na
waciw ciek, przymuszajc do respektowania wzoru. Ponadto zostaje wysany sygna do
pozostaych czonkw zbiorowoci, e zachowanie niezgodne z norm spotka si z reakcj ze
strony zbiorowoci.
Proces oglnie oznacza uporzdkowany w czasie cig zmian i stanw zachodzcych
po sobie. Nonikiem kadego procesu jest zawsze w efekcie
jaki systemhttp://pl.wikipedia.org/wiki/System fizyczny. Kady kolejny stan/zmiana systemu
spowodowana jest przez stan/zmian poprzedni albo przez oddziaywanie zewntrzne na
system. Czyli w przypadku kontroli spoecznej, przytoczonym oddziaywaniem
zewntrznym na system bd czonkowie danej zbiorowoci oddziaujcy na jednostk.
WARIANT 1
Kontrola spoeczna jest okrelana jako proces poniewa jest uporzdkowanym cigiem
czynnoci realizowanych przez spoeczestwo. Najpierw zbiorowo wytwarza pewne normy
zachowa, prawa, obyczaje czy te zwyczaje. Nastpnie gdy ten zbir wartoci zostanie
przyjty za system obowizujcy w tej zbiorowoci, nastpuje proces instytucjonalizacji.
Instytucje maj na celu kontrol zachowa ludzkich, narzuca podane wzory zachowa
79

oraz kierunek, ktry naley poda. eby spoeczestwo znao wzory zachowa w tym
momencie wcza si proces socjalizacji. Socjalizacja ma na celu przyswojenie przez
jednostk akceptowalnych wzorw zachowa, wartoci i norm w sytuacjach spoecznych.
Gdy jednostka nie postpuje zgodnie ze wzorami akceptowalnymi przez zbiorowo nakada
si na ni sankcje w postaci kar. Jednak przy waciwym zachowaniu nastpuj nagrody.
Z powodu powyszego acucha czynnoci, ktre s uruchamiane jedne po drugich uwaam,
e kontrola spoeczna to proces.

44. Dwie dwudzielne klasyfikacje kontroli spoecznej skrzyowane ze sob daj cztery typy
kontroli spoecznej: (a) formaln zewntrzn, (b) formaln wewntrzn, ( c) nieformaln
zewntrzn i (d) nieformaln wewntrzn. Scharakteryzuj kady z tych typw.
WARIANT 1
Zdaniem Sztompki (2004: 409) kontrola spoeczna to system spoecznych sankcji, stanowicy
korekt nie w peni udanej socjalizacji. Do formalnych agend kontroli spoecznej nale:
policja, prokuratura, sdy, wizienia. Natomiast nieformalne agendy kontroli spoecznej to:
rodzina, grupa rwienicza, ssiedzi, rodowisko zawodowe.
Kontrola spoeczna:
1.

Kontrola nieformalna wszystkie wzory zachowa przekazywane w stosunkach

osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie
zwyczaju. Moe by zarwno zamierzona, jak i niezamierzona.

2.

Kontrola formalna wszystko, co zapisane jest w regulaminach poszczeglnych

organizacji i stowarzysze, a przede wszystkim w pastwowych kodeksach
prawnych. Jest zawsze zamierzona.

Sankcje:

Kontrola wewntrzna negatywna sankcja - wyrzuty sumienia.

Nieformalna kontrola zewntrzna:

Sankcje pozytywne oznaki szacunku, wzrost prestiu.

Sankcje negatywne wymianie, lekcewaenie, pogarda, ostracyzm,
wykluczenie.

Formalna kontrola zewntrzna sankcje negatywne prawo s przewidziane w

kodeksach
karnych, opieraj si na przymusie fizycznym i ich egzekwowaniem zajmuje si
wyspecjalizowany aparat.

80

Zewntrzna kontrola spoeczna jest tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest
zbiorowo i im mniej zrnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i
jednolity system tworz wartoci i wzory zachowaprzekazywane w toku socjalizacji
(zarwno pierwotnej, jak i wtrnej). W zbiorowoci, w ktrej istnieje taka harmonia,
niezwykle skutecznie dziaaj wewntrzne mechanizmy kontroli oraz ywioowa presja opinii
otoczenia.
Osabienie kontroli nieformalnej prowadzi moe nie tyle do rozwoju potnych systemw
kontroli formalnej, ile do oglnego osabienia kontroli.
WARIANT 2
Cztery typy kontroli spoecznej:
Kontrola spoeczna formalna (zewntrzna) sprawowana jest gwnie poprzez uycie
oficjalnych, zinstytucjonalizowanych sankcji spoecznych: negatywnych
(represywnych) takich jak zwolnienie z pracy, areszt, kara mierci czy mandat,
pozostajcych w gestii uprawnionych instytucji w szczeglnoci policji, sdw bd
pozytywnych (afirmatywnych) rnorodne formy spoecznego nagradzania (awans,
medal, dyplom, przywileje itp.)
Kontrola spoeczna formalna (wewntrzna) - polega na internalizacji przez jednostk
norm, wartoci i wzorw zachowania, tak i odczuwa ona wewntrzny nakaz
postpowania zgodnie z nimi i nie ma poczucia bezporedniego zewntrznego
przymusu
Kontrola spoeczna nieformalna (wewntrzna) stosowanie nieoficjalnych,
niezinstytucjonalizowanych sankcji spoecznych bdcych reakcjami grup
koleeskich, opinii spoecznej itp., takich jak, z jednej strony lincz, ostracyzm,
drwina, wymianie czy lekcewaenie, z drugiej strony za uznanie, pochwaa,
oklaski itp.
Kontrola spoeczna nieformalna (zewnetrzna) - polega na przymusie stosowanym
przez grupy spoeczne, ktre za pomoc systemu sankcji spoecznych czasem
rwnie manipulacji podtrzymuj konformizm jednostek, odczuwajcych swoje
posuszestwo jako wymuszone i czsto niechciane.
45. Podaj co najmniej cztery przykady nieformalnej kontroli spoecznej: co najmniej dwa
przykady sankcji represywnych i co najmniej dwa przykady sankcji afirmatywnych o
rnej intensywnoci w obu wypadkach.
WARIANT 1
Kontrol spoeczn moemy podzieli na: formaln i nieformaln. Do kontroli nieformalnej
nale wszystkie sankcje stosowane spontanicznie na zasadzie zwyczaju takie jak: pogarda,
ostracyzm, wykluczenie lub dziaajce na zasadzie sankcji pozytywnej oznaki szacunku,
wzrost prestiu. Zdaniem P. Sztompki kontrola spoeczna to system spoecznych sankcji
stanowicy korekt nie w peni udanej socjalizacji.
Do nieformalnej kontroli spoecznej wedug Sztopmki nale agendy takie jak:

rodzina
81

grupa rwienicza
ssiedzi
rodowisko zawodowe

Kontrola spoeczna nieformalna stosowanie nieoficjalnych niezinstytucjonalizowanych

sankcji spoecznych bdcych reakcjami grup koleeskich, opinii spoecznej, takich jak z
jednej strony lincz, ostracyzm, drwina, wyjanienie czy lekcewaenie z drugiej strony za
uznanie, pochwaa, oklaski.
Nieformalne obejmuj wszelkie wzory zachowa przekazywane w stosunkach osobistych i
wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie na zasadach zwyczaju. Kontrola
nieformalna moe by zarwno zamierzona jak i niezamierzona.
Nieformalna kontrola spoeczna grupy ustanawiaj normy zachowa, stosuj sankcje wobec
jednostki zarwno pozytywne w postaci pochway, uznania, akceptacji, obrony lub
negatywne omieszenie, przymus fizyczny, krytyka i odrzucenie z grupy.
Sankcja represyjna (karna, penalna) - polega na pozbawieniu podmiotu wanych dla niego
dbr; s zem, dolegliwociami, przykrociami wyrzdzonymi tytuem odpaty za zachowanie
niezgodne z nakazami lub zakazami przepisw prawa.
Sankcja represyjna jest sankcj stosowan w przypadku popenienia czynw zabronionych.
Czyny te mog polega na dziaaniu podmiotu. Najczciej wyraana jest w formie kary, kara
natomiast posiada wiele funkcji m in. funkcj odstraszajc, sprawiedliwociow czy
resocjalizacyjn.
Przykady sankcji represyjnych:

pozbawienie wolnoci
zajcie majtku za np. dugi
sprawa karna za spowodowanie wypadku pod wpywem alkoholu lub pod wpywem
innych substancji uzaleniajcych
sprawa karna za nieudzielenie pomocy ofiarom wypadku, ktrego byo si sprawc
sprawa karna za nieudzielenie pomocy osobie znajdujcej si w niebezpieczestwie.

Sankcje - s jednym z elementw kontroli spoecznej. Sankcje otrzymuje si, gdy zachowanie
danej osoby nie mieci si w ramach wzorw uznawanych i dopuszczanych w danej grupie w
spoeczestwie; to reakcja grupy na zachowanie si czonkw w sytuacjach spoecznie
wanych.
Afirmacja potwierdzenie, utwierdzenie, akceptacja, uznanie czego za dobre, suszne.
Wyczenie spoeczne (ekskluzja). Np.: Jeli jednostka podpadnie grupie moe si narazi na
to, e nikt nie bdzie mia ochoty na to, eby si z nim zadawa. Skrajny przypadek ekskluzji
spoecznej, sprawia, e stajemy si grupowym outsiderem. Sil przymusu nie formalnego jest
o wiele wiksza ni przymusu formalnego. Ludziom o wiele atwiej jest przekn kar
finansow, ni jak inn kar. ale wymierzon ze strony instytucji kontroli nieformalnej.
Wikszo ludzi stara si by w grupie spoecznej akceptowanym (saba psychika).
82

Przykady sankcji afirmacyjnych (s to sankcje nieformalne negatywne, reakcje innych osb

w stosunku do osoby amicej normy i zasady w danej grupie):

alienacja
wyraenie zdziwienia
zgorszenia
szyderstwa
odmowa podania rki
opowiadanie nieprzyjemnych plotek

WARIANT 2
Przykady nieformalnej kontroli spoecznej
Sankcje represywne: Wymianie przez koleg. Odrzucenie jednostki przez grup spoeczn
Sankcje afirmatywne: Pochwaa znajomego. Przyczenie jednostki do grupy spoecznej.

Kultura jako system normatywny

Podaj i opisz szerzej przykady kontroli spoecznej

zewntrznej, ktra
(a) jest przez wikszo spoeczestwa polskiego
niechciana i wymuszana przez okrelone grupy czy
instytucje,
(b) jest przez wikszo spoeczestwa akceptowana.

Kontrola spoeczna zewntrzna polega na

przymusie stosowanym przez grupy spoeczne,
ktre za pomoc systemu sankcji spoecznych czasem rwnie manipulacji - podtrzymuj
konformizm jednostek, odczuwajcych swoje
posuszestwo jako wymuszone i czsto niechciane
(std kontrola spoeczna zewntrzna jest czsto
mniej skuteczna ni wewntrzna).

46.

77

WARIANT 1
Definicja: Kontrola spoeczna zewntrzna polega na przymusie stosowanym przez
grupy spoeczne, ktre za pomoc systemu sankcji spoecznych- czasem rwnie
manipulacji- podtrzymuj konformizm jednostek, odczuwajcych swoje posuszestwo
jako wymuszone i czsto niechciane. Dlatego te kontrola spoeczna zewntrzna jest
czsto mniej skuteczna ni wewntrzna.
a) Do kontroli spoecznej zewntrznej, ktra jest przez wikszo spoeczestwa
polskiego niechciana i wymuszana przez okrelone grupy czy instytucje nale
obyczaje, czyli odgrnie ustalone wzory postpowania, posiadajce oceny moralne
nadane przez grup, jakich zakcenie jest powodem powstania negatywnych sankcji.
Obyczaj wie si z przymusowym uznawaniem grupowych wartoci. Inaczej mwic
obyczaje to wzory zachowa powizane z wyznawanymi przez grup wartociami,
majce znaczenie dla biegu jej ycia. Nieprzestrzeganie obyczajw spotyka si z
negatywnymi sankcjami, poniewa zagraa wewntrznej spjnoci grupy.
Przykady obyczajw w Polsce, ktre mog by niechciane, strojenie choinki na Boe
Narodzenie lub owiadczyny mczyzny.

83

b) Kontrola spoeczna zewntrzna akceptowana przez wikszo spoeczestwa to

zwyczaje, czyli zinstytucjonalizowane wzory zachowa w sytuacjach nieobojtnych dla
grupy jako cao. Inaczej s to okrelone zachowania w danych sytuacjach, niebudzce
sprzeciwu i niespotykajce si z negatywnymi reakcjami rodowiska. Powstaj one jako
indywidualne nawyki. Tworz si drog tradycji, pocztkowo s tolerowane, pniej staj
si szacowne. Cho w przeciwiestwie do obyczajw, naruszenie przyjtych w grupie
zwyczajw, nie wywouje potpienia to czonkowie grup o silnej wizi odczuwaj
obowizek szanowania zwyczajw. Jednostkowe, indywidualne zwyczaje s wane dla
grupy, poniewa wpywaj na funkcjonowanie jednostki w spoecznych rolach.
WARIANT 2
a) Obyczaj jest to ustalony sposb postpowania, z ktrym grupa wie ju pewne oceny
moralne i ktrego naruszenie wywouje ju sankcje negatywne. Obyczaj zakada ju
wyranie pewien przymus w uznawaniu wartoci grupowych. Obyczaje s, wic
wzorami zachowa, zwizanych z wartociami uznawanymi przez grup, zachowa
majcych znaczenie dla przebiegu ycia grupy. Nierespektowanie obyczajw zagraa
spjnoci wewntrznej grupy, dlatego spotyka si z negatywnymi sankcjami.
b) Zwyczaje to ustalony sposb zachowania w okrelonych sytuacjach, ktry nie budzi
sprzeciwu i nie spotyka si z negatywnymi reakcjami otoczenia. Zwyczaje powstaj
jako nawyki indywidualne, mog si ustala drog tradycji, s najpierw tolerowane, a
potem staj si szacowne. Naruszenie zwyczaju przyjtego w grupie nie spotyka si z
potpieniem, ale czonkowie grup o silnej wizi maj take poczucie obowizku
szanowania ich. Zwyczaje s, wic elementami systemu kontroli spoecznej dlatego,
e s zinstytucjonalizowanymi wzorami zachowa w sytuacjach nieobojtnych dla
grupy jako caoci. Zwyczaje jednostkowe, indywidualne, s te wane dla grupy,
poniewa wpywaj na funkcjonowanie jednostki w jej rolach spoecznych.
ZEWNTRZNA KONTROLA SPOECZNA:

polega na przymusie stosowanym przez

grupy spoeczne, ktre za prawd systemu sankcji spoecznych czasem rwnie manipulacji
podtrzymuj konformizm jednostek, odczuwajcych swoje posuszestwo jako wymuszone
i czsto niechciane (std kontrola spoeczna zewntrzna jest czsto mniej skuteczna ni
wewntrzna)

84

Kultura jako system normatywny

Jakie, wedug ciebie, warunki musz (powinny) by

spenione, eby ten rodzaj kontroli rzeczywicie mg by
traktowany jako najskuteczniejszy? Czy moliwe jest
spenienie takich warunkw w skali makrospoecznej?
Dlaczego tak uwaasz?

Kontrola spoeczna wewntrzna polega na

internalizacji przez jednostk norm, wartoci i
wzorw zachowania, tak i odczuwa ona
wewntrzny nakaz postpowania zgodnego z nimi
i nie ma poczucia bezporedniego zewntrznego
przymusu.
Przy spenieniu okrelonych warunkw jest to
najskuteczniejsza odmiana kontroli spoecznej.

47.

78

WARIANT 1
Definicja: Kontrola spoeczna wewntrzna polega na uwewntrznianiu przez jednostk
norm, wartoci i wzorw zachowania, tak, i odczuwa ona wewntrzny nakaz postpowania
zgodnego z nimi i nie ma poczucia bezporedniego zewntrznego przymusu.
Aby kontrola spoeczna wewntrzna bya traktowana jako najskuteczniejsza musi doj
do przyswojenia przez jednostk regu zawartych w systemie aksjonormatywnym. Owe
przyswojenie zachodzi podczas procesu socjalizacji, zarwno pierwotnej (pierwsze lata ycia,
najczciej w rodzinie) oraz wtrnej (wszelkie inne grupy wychowujce jednostk). Co
wicej u jednostki musz zosta uruchomione psychiczne oddziaywania, blokady,
zahamowania i skrupuy. Ponadto naruszenia wewntrznych zasad kontroli powinny
wywoywa w czowieku niemie stany emocjonalne czyli wyrzuty sumienia.
Wedug mnie spenienie tego warunku nie jest moliwe w skali makrospoecznej gdy
nie kada jednostka ma moliwo przejcia przez prawidow socjalizacj i tym samym
odczucia powyej wymienionych nieprzyjemnych stanw emocjonalnych, np. gdy jednostka
wywodzi si z rodziny patologicznej.

48. Biorc za podstaw socjologiczn definicj folkloru jako elementu kultury, opisz posikujc si przykadami - jak dzisiaj folklor przejawia si / jak jest traktowany / w jaki
sposb jest obecny w rnych sferach ycia spoecznego.
WARIANT 1
Biorc za podstaw socjologiczn definicj folkloru jako elementu kultury, opisz - posikujc
si przykadami - jak dzisiaj folklor przejawia si / jak jest traktowany / w jaki sposb jest
obecny w rnych sferach ycia spoecznego.
- Folklor to symboliczno-artystyczna dziedzina kultury ludowej. Przybiera niejednolite formy
w zalenoci od grupy spoecznej i regionu etnograficznego.
- W dzisiejszych czasach folklor, folklorystyczne akcenty, przede wszystkim, obecne s w
kulturze masowej, mediach. Transmisja treci folkloru nastpuje zarwno w kontaktach
bezporednich, jak i poprzez rnego rodzaju rodki przekazu (sowo drukowane, telewizja,
radio, internet). Ponad to folklor przejawia si poprzez muzyk, sztuk, film. Wspczenie
folklor jest mao popularny, nie jest na topie, poniekd nie jest lubiany. W yciu
spoecznym obecny jest np. podczas rnego rodzaju imprez okolicznociowych, tj. doynki
85

gminne, powiatowe, festyny, czy wesela. Tego rodzaju wydarze zawieraj elementy
folkloru, tj. stroje, tace regionalne, piosenki ludowe, dania regionalne. Na weselach, gwnie
wiejskich, maj miejsce obrzdy zwizane z zawarciem zwizku maeskiego, utrat statusu
panny, kawalera, a take przerne przypiewki sytuacyjne. Folklor we wspczesnej sztuce
ujawnia si na kartkach pocztowych czy np. ozdobach choinkowych.
WARIANT 1*
FOLKLOR mwiona tradycja danego spoeczestwa (danej spoecznoci) zbir mitw,
przesdw, dowcipw, piosenek, koysanek, bani i bajek, sw i zwrotw gwarowych,
opowieci o duchach itp.
elementy folkloru rozprzestrzeniaj si i podlegaj obiektywizacji
warstwa niepisana.
Wspczenie folklor jako element kultury widoczny jest w wielu dziedzinach ycia
spoecznego. Coraz powszechniej elementy folkloru wykorzystywane s do promocji danego
regionu. Jest jakby jego mark i znakiem rozpoznawczym, gdy wiele regionw ma swoje
charakterystyczne elementy folkloru. Przykadem s choby stroje ludowe, bd ich elementy,
przypiewki, tace, wyroby rkodziea. W trakcie powitania mistrza olimpijskiego
Zbigniewa Brdki na lotnisku witaa go modzie w strojach ludowych z zespou pieni i
taca Kalina, ktry dziaa w jego rodzinnej miejscowoci Domaniewice w powiecie
owickim. Oryginalne owickie stroje ludowe przykuway uwag i wiadczyy o tosamoci
regionalnej. Zesp ten w swoim repertuarze posiada liczne piosenki i tace ludowe (np.
oberek) Chtnie widziany jest na imprezach zarwno gminnych jak i o zasigu
oglnopolskim. Elementy muzyki owickiej np. oberka widoczne s w utworach
chopinowskich. Promocja regionu jest to element polityki lokalnej ,np. starosta owicki na
uroczystociach i spotkaniach lokalnych i wojewdzkich a take o szerszym zasigu
wystpuje w owickim stroju ludowym. Folklor owicki mog stanowi rwnie wytwory
bogatej sztuki ludowej owickiej, do ktrej zalicza si wszelkiego rodzaju ozdoby papierowe
np. wycinanki, rzeb, zdobnictwo.
Jeli mowa o regionach to nie sposb pomin spoeczno gralsk. Rwnie pikne jak
owickie stroje grali i s wizytwk , regionu. Specyficzna muzyka gralska inspiruje wielu
wykonawcw a wic jest widoczna w sferze kulturalnej i rozrywkowej, np. utwory zespou
Golec uOrkiestra. Grale posiadaj rwnie charakterystyczne tace (zbjnicki, krzesany),
instrumenty, gwar , architektur. Wszystko to, poza uksztatowaniem i pooeniem
geograficznym, wpywa na atrakcyjno regionu.
Folklor to rwnie przesdy, przysowia, mity, obrzdy i tradycje. Wiele z nich od wiekw
86

kultywowanych jest do dzi, np. wszystkie waniejsze prace naley rozpoczyna w dzie
maryjny, ( w rod lub w sobot),np. siew, niwa, wykopki, gdy zapewniona jest wtedy
opieka Matki Boej i prace pjd sprawnie i pomylnie. Jedno z wierze mwi take, e w
tygodniu po witach wielkanocnych nie naley wykonywa adnych prac w polu, gdy praca
w te dni spowoduje sabe plony. . Wielu rolnikw wci stosuje si do tego przesdu.
Przysowia zawieraj wiele ludowych mdroci. Czsto ich podstaw s wieloletnie
obserwacje pogody: suchy marzec, mokry maj, bdzie ytko jako gaj, deszcz majowy,
chleb gotowy, wita Barbara po lodzie, Boe Narodzenie po wodzie.
Elementy folkloru widoczne s rwnie w sferze religijnej. Z Boym Ciaem, ktremu
towarzyszy uroczysta procesja do 4 otarzy, urzdzonych specjalnie na ten dzie czy si
zwyczaj zabierania gazi, ktre dekoroway otarze. Gaziom tym przypisywano cudowne
waciwoci: chroniy budynki przed poarem, wieszano je pod dach w drzwiach
wejciowych i wkadano w somiane strzechy, chroniy zboe w stodole przed szkodnikami,
kadziono je w czterech ktach i dopiero na nie ukadano snopy zboa, zapewniay wysokie
plony na polach. Zbieranie gazi z otarzy przetrwao do dzi.
Kolejnym zachowanym do dzi obrzdem jest tak zwane okrne . Odbywa si ono na
zakoczenie wikszych prac, obecnie nie tylko polowych ale take np. koczcych budow
jakiego obiektu. Polega na zorganizowaniu poczstunku i zaproszeniu na niego wszystkich
osb ktre bray udzia w pracy. Inne obrzdy to np. doynki, puszczanie wiankw.
W trakcie wizyt Jana Pawa II witay Go delegacje w regionalnych strojach ludowych a
muzyka gralska uwietniaa kad Jego wizyt w kraju.
Gwara w owickim mwi si np. posa, zrobiea, kum, kuma
W modzie widoczne s elementy folkloru , np. haft owicki na torebkach, bluzkach, koralik,
cekiny i hafty bywaj elementami biuterii.
Folklor to rwnie banie a wic element literatury, nie okrelaj one precyzyjnie czasu
akcji, s ponadczasowe, zawieraj wiele przesa i moraw i przewanie jest w nich element
zwycistwa dobra nad zem.
Folklor wspczenie nabiera duego znaczenia. Dostrzega si w nim potencja zarwno do
promocji regionu jaki do nauki poszanowania dla dorobku i tradycji wielu pokole
przodkw.
WARIANT 3*
Folklor: mwiona tradycja danego spoeczestwa ( danej spoecznoci) zbir mitw,
dowcipw, przesdw, piosenek, koysanek, bani i bajek, sw i zwrotw gwarowych,
opowieci o duchach itp.
87

Treci folkloru wyraane s zwaszcza w formie sownej, a take w innych formach: jak
muzycznej, choreograficznej, obrzdowej czy wierzeniowej.
Na wsi moemy wyrni wiejskich muzykantw, opowiadane z pokolenia na pokolenie
banie, czy plastyk ludow. Podobnie w miecie moemy wyrni kapele podwrkowe,
legendy miejskie czy graffiti. We wszystkich wymienionych formach folkloru znajduje si
sposb pojmowania wiata oraz stosunek do tego wiata.
Jednym z przykadw jest Zakopane i region Podhala gdzie autentyczny i ywy folklor
gralski, kulturowy moemy spotka na co dzie. Mimo wielu zmian i nieustannego
rozwoju, gwne cechy gralszczyzny trwaj nadal na Podhalu. Do dzi w gralskich
domach mwi si gwar, czsto widzi si strj regionalny. Muzyka i taniec gralski jak
dawniej tak i dzi towarzysz obrzdom ludowym, do dzi istniej stare chaty gralskie,
ciekawe zdobnictwo czy sztuka ludowa- wszystko to ma ogromny wpyw na
podtrzymanie tradycyjnego folkloru.
49. Zwyczaje, to rodowiskowe sposoby zachowania i bytowania; normy lub konwencje
wsplne czonkom danej spoecznoci; obyczaje, to wane zasady (reguy) etyczne
danego spoeczestwa. Zapisz te definicje wasnymi sowami. Podaj i opisz po kilka
przykadw zwyczajw i obyczajw. Napisz komentarz dotyczcy (a) trwaoci i
zmiennoci obu tych elementw kultury, (b) wzajemnych relacji zwyczajw i obyczajw.
WARIANT 1
Zwyczaje, to rodowiskowe sposoby zachowania i bytowania; normy lub konwencje wsplne
czonkom danej spoecznoci; obyczaje, to wane zasady (reguy) etyczne danego
spoeczestwa. Zapisz te definicje wasnymi sowami. Podaj i opisz po kilka przykadw
zwyczajw i obyczajw. Napisz komentarz dotyczcy (a) trwaoci i zmiennoci obu tych
elementw kultury, (b) wzajemnych relacji zwyczajw i obyczajw.
- ZWYCZAJ- to ustalony w spoeczestwie/ zbiorowoci sposb zachowania si, jego
istnienie jest oparte na tradycji. NP. poszczenie w pitek, ciganie nakrycia gwy przed
wejciem do kocioa (mczyni) itd..
- NORMY- to wskazwki waciwego zachowania si w danej sytuacji.
- OBYCZAJ- to przyjty w jakiej zbiorowoci sposb postpowania w danych
okolicznociach. NP. ustpowanie miejsca osobom starszym, kiwanie gow na dzie
dobry. itd.
B). Zwyczaj i obyczaj maj podobne do siebie znaczenie i wzajemnie na siebie oddziauj,
uzupeniaj si.
A). W kulturze wystpuj elementy ktre nie podlegaj zmianie, ale s te takie ktre wraz ze
zmianami spoecznymi zmieniaj si, zmienia si ich warto.
WARIANT 3
Zwyczaje, to rodowiskowe sposoby zachowania i bytowania; normy lub konwencje wsplne
czonkom danej spoecznoci;
obyczaje, to wane zasady (reguy) etyczne danego spoeczestwa. Zapisz te definicje
wasnymi sowami. Podaj i opisz po kilka przykadw zwyczajw i obyczajw. Napisz
88

komentarz dotyczcy (a) trwaoci

i zmiennoci obu tych elementw kultury,
(b) wzajemnych relacji zwyczajw i obyczajw.
Zwyczaje to przyjte w danej grupie spoecznej sposoby zachowania si jej czonkw w
okrelonych sytuacjach, od ktrego odchylenia nie budz sprzeciwu i nie spotykaj si z
negatywnymi reakcjami otoczenia. Zasadnicz cech zwyczajw jest to, e nie s
obwarowane sankcjami spoecznymi. Dzieje si tak ze wzgldu na ich mniejsz
donioso spoeczn i sabsz normatywno w porwnaniu z obyczajami.
Przykadami zwyczajw:
Weekend majwkowy (1-3 maja) wielu ludziom kojarzy si z grillowaniem i piciem
piwa.
W dniu witego Walentego istnieje zwyczaj, mwicy e w tym dniu warto wysya
liciki pene wyzna miosnych.
W dzie witego Andrzeja wry si i przewiduje przyszo. W tym celu moemy
przez dziurk od klucza wla troch wosku do zimnej wody.
W dzie Boego Narodzenia zwyczajem jest piewanie kold przy stole wigilijnym.

Obyczaje to formy zachowa powszechnie przyjtych w danej zbiorowoci spoecznej i

popartych uznawan w nich tradycj. Obyczaje s elementami kontroli spoecznej, std
ich naruszenie zazwyczaj powoduje negatywn reakcj ze strony grupy.
Przykadem obyczaju jest nastpujce zachowanie - mczyni bdcy katolikami
zdejmuj nakrycie gowy przed wejciem do kocioa. Niedostosowanie si do tego
wymogu spowodowaoby negatywn reakcj ze strony grupy.
W odrnieniu od zwyczajw obyczaje przekazywane s z pokolenia na pokolenie, a ich
zmienno jest bardzo powolna i dugotrwaa.

50. Wychodzc od przedstawionych na wykadzie definicji podaj i scharakteryzuj szerzej

przykady co najmniej dwch subkultur nie bdcych kontrkulturami oraz co najmniej
dwa przykady kontrkultur. Opisz, na czym polega odmienno przytoczonych subkultur
i opozycyjno kontrkultur.
WARIANT 2
Subkultura: grupa, ktrej czonkw cz wartoci i idee odmienne od wartoci i idei
waciwych szerszemu spoeczestwu.
Kontrkultura: szczeglny rodzaj subkultury pozostajcej w opozycji do kultury
konwencjonalnej szerszego spoeczestwa.
89

 Subkultura gotycka(gohtsi) powstaa w latach 70. Czsto wrd gotw ukazuje si

zainteresowanie okultyzmem, literatur, sztuk, wampiryzmem, mitologi germask
czy - zwaszcza w krajach sowiaskich - mitologi sowiask. Jest zwizana z
muzyk gotyck wywodzc si z nurtu cold wave. Gotyk jest do trudny do
scharakteryzowania, czonkw tej subkultury cechuje pewien dystans do wiata,
namitna czasem i romantyczna postawa yciowa. Bardzo dugo wyznacznikiem
wygldu osb z nim zwizanych bya wszechobecna czer w ubiorze i dodatkach,
obecnie mieszana z innymi kolorami takimi jak np. czerwie czy fiolet. Za typowe
stroje gotw mona uzna moliwie szykowne ubrania w stylu retro wzorowane na
XIX-wiecznej arystokracji, czarne paszcze i ciemne okulary, jak i niezwykle
krzykliwe czarno-kolorowe futurystyczne kreacje graniczce z zagranicznymi stylami
techno oraz wszelkie ich kombinacje.. Subkultura gotycka jest postrzegana jako
mroczna i dla osb z zewntrz czsto niezrozumiaa.
Metalowcy, heavymetalowcy, metale subkultura powstaa na pocztku lat 70. XX
wieku, zgromadzona wok muzyki heavymetalowej i jej podgatunkw. Subkultura ta
powstaa w Wielkiej Brytanii i USA. Fani muzyki heavymetalowej tworz spoeczno,
ktrej rdzeniem zwaszcza w WB i USA s biali, pochodzcy z niszych i rednich klas
spoecznych modzi ludzie. Metalowcy potwierdzaj swoj przynaleno do tej subkultury
bd sceny heavymetalowej grajc w zespoach metalowych, uczszczajc na koncerty,
kupujc albumy metalowe, wymieniajc si nagraniami, czy przez aktywno na stronach
internetowych o tematyce heavymetalowej. Wanym elementem jest kupowanie
oryginalnych pyt.
Dugie wosy, skrzane kurtki, koszulki typu T-shirt, naszywki z nazwami ulubionych
zespow pomagaj w identyfikowaniu si czonkw tej subkultury. Klasyczny styl
metalowcw spotykany powszechnie w latach 80. to dugie wosy, wskie dinsy, biae
adidasy, katany (czsto z naszywkami ulubionych zespow), skrzane kurtki, "ramoneski",
na ktre czsto nakada si dinsowe kamizelki.
Wrd metalowcw przewijaj si ludzie o wszelkich moliwych pogldach. Polityczne
zapatrywania, czy religia jest spraw prywatn. Subkultur spaja jedynie ulubiona muzyka.
Odbija si to na tekstach piosenek. Subkultura metalowa jest "tolerancyjna dla wszystkich jej
fanw ktrzy s spoza jej pierwotnego demograficznego rodowiska jeeli tylko postpuj
zgodnie z kodeksem metalowym. Dugie wosy, skrzane kurtki i naszywki z nazwami
ulubionych zespow tylko pomagaj i zachcaj do identyfikacji w spoeczestwie i swojej
kulturze.
KONTRKULTURA
90

 hipisi, ktrzy stworzyli alternatywny typ obyczajowoci. Jego najpeniejszym

wyrazem byy synne komuny hipisowskie cakowite odrzucenie instytucji
maestwa i rodziny. Podstaw ich ideologii stao si odwrcenie od dbr
konsumpcyjnych, deklarowanie pacyfizmu i uprawianie wolnej mioci. Centralne
znaczenie miaa tu idea wolnoci od wszelkich spoecznych czy politycznych
ogranicze. Hipisi stworzyli te rodzaj duchowoci inspirowanej religiami
orientalnymi, np. buddyzmem czy hinduizmem
bitnicy- Beatnicy odrzucali styl ycia amerykaskiego spoeczestwa
konsumpcyjnego lat 50. Wyrniali si niechlujnym ubiorem - przeciwstawienie
"buruazyjnej elegancji". Sensu ycia poszukiwali w podrach (W drodze),
zaywaniu narkotykw (pun Williama S. Burroughsa), rozmowach o filozofii
(zwaszcza Wschodu) oraz w jazzie (szczeglnie stylu be-bop). Sami siebie okrelali
uciekinierami wewntrz amerykaskiej kultury. Wystpowali przeciw przyjtemu
wzorowi ycia i normom obyczajowym (Lot nad kukuczym gniazdem Kena Keseya),
czym wywoywali szok. Ich artystyczne i literackie dziea-manifesty mona uwaa za
zapowied ruchu hippisowskiego w latach 60.
Opisz, na czym polega odmienno przytoczonych subkultur i opozycyjno kontrkultur
Odmienno przytoczonych subkultur polega na odmiennoci norm obyczajowych, zasad
postpowania, a przede wszystkim wygldu zewntrznego tj. charakterystyczny ubir, czy
fryzura, a take zainteresowa ( gownie muzyka), ktre odbiegaj od norm reszty
spoeczestwa. Pojcie subkultura w potocznym rozumieniu oznacza nieprzystosowanie
spoeczne i kojarzy si z pen buntu negacj obowizujcych wzorw kulturowych.
Czonkowie subkultur dziaaja w obrbie spoeczestwa, s jedynie s oni wyrazicielami
jakiego pogldu, jakich idei.
Opozycyjno kontrkultur polega na przyjciu odmiennej od obowizujcej w zastanej
kulturze wizji wiata.. Pojcie kontrkultura ma w pewnym sensie wydwik
ideologiczny, oznacza bowiem spontaniczne odrzucenie tego, co w kulturze jest ju
utrwalone, ale przez czonkw uznane za niegodne kontynuowania. Zakada to, e znaj
oni te wartoci i poddaje je ocenie. Czonkowie danej kontrkultury staj w opozycji wobec
zastanej kultury, jak i wobec tworzenia nowej.
WARIANT 1
Przykady subkultur to:
ROCKERSI grupa motocyklowa, wzili swoj nazw od rock n rolla poczon z mioci
do motocykla. W latach 60. rock n roll bya muzyk, ktra nie bya akceptowana przez
spoeczestwo. Ameryka i Wielka Brytania to kraje gdzie rockersi byli najbardziej znani i to
tam powstali. Gardzili kadym kto nie by z nimi.
91

Mods subkultura modzieowa powstaa w Wielkiej Brytanii z kocem lat 50. XX wieku.
Modsi wywodzili si gwnie ze rodowisk robotniczych, jednake pocztki ruchu wywodz
si z londyskiego Soho. Propagowali takie hasa jak rewolucja seksualna i nienawi do
edukacji. Interesowaa ich awangarda w sztuce i muzyka eksperymentalna, chocia suchali
te rocka, ska, rhytm`n`bluesa, modern jazzu, a nawet popu. Jedzili na skuterach.
Cechy, ktre odrniaj obie subkultury to: . Modsi wyrniali si, schludnoci, elegancj
wygldu, nosili garnitury, krtkie wosy, krawaty. Rockersi epatowali niechlujnoci,
roboczym strojem. Kolejna rnica pomidzy rockersami i modsami: niekorzystne
rodowisko domowe, rwienice modsi chcieli wyj spoza tych ram, rockersi natomiast
manifestowali swoje pochodzenie, skrajne nieprzystosowanie do regu. Rockersi obstawali
przy tradycyjnych, najprostszych formach rock n rolla. O modsach mwiono: paniczyki,
lubowali si w sztuce awangardowej
Rockersi yli z dnia na dzie, nie interesowali si przyszoci, byli buntownikami bez
powodu, byli outsiderami, nie proponowali nic w zamian.

Przykady kontrkultur
Hipisi- Ruch spoeczny, skonsolidowany wystpowaniem przeciw wsplnemu wrogowi,
jakim bya wojna w Wietnamie. Powsta on w USA w 1968. Bya to rewolucja proklamujca
bunt modych przeciwko wiatu dorosych (nie wierzcie nikomu po trzydziestce) i jego
instytucjom: rodzinie, Kocioowi, szkole, zakadowi pracy, szefom, rywalizacji, pienidzowi,
wojsku, wojnie, normom, przymusom, zakazom (zakazuje si zakazywa), domniemanej
hipokryzji, konwencji ubioru, wasnoci prywatnej (ycie w komunach). Przejaw kontrkultury
odrzucajcej normy spoeczne oparte na konsumpcji, rywalizacji i materializmie. By to ruch
pozbawiony agresji, ruch optymistyczny. Zaproponowali swoje idee: wolno, mio,
indywidualizm, autokreacja, wsplnota.
Punk- ruch pocztkowo mia charakter spoeczno-polityczny, powd: recesja gospodarcza,
powszechne niezadowolenie modziey, frustracja. Dotyczy gwnie rodowisk
robotniczych, bezrobotnych-najwyszy kryzys gospodarczy, ograniczono dostp modziey
do kariery, wic pozostaa im tylko muzyka. Ideologia tego ruchu to wywrotno, odrzucanie
wszelkich konwencji, rebelianctwo, skrajny sceptycyzm radykalna niezgoda na istniejc
rzeczywisto noszenie nieakceptowanych spoecznie symboli, np. swastyka, jako sprzeciw
przed systemem zniewolenia.

Opozycyjno obu kontrkultur:

Hipisw charakteryzowaa- inteligencko, osoby wyksztacone, wysze sfery, spora doza
optymizmu. Natomiast Punki wyrniali si plebejskoci w myleniu i postawach, w
92

eksponowaniu agresji. Ponadto hipisi marzyli o stworzeniu idealnego spoeczestwa,

wierzyli i chcieli zmienia rzeczywisto, natomiast punki uwaali niemono realizowania
jakichkolwiek pragnie i marze, rzeczywistoci nie da si zmieni lub jest to bardzo trudne,
wrcz niemoliwe. Due rnice wystpoway rwnie w sposobie bycia i zachowania.
Hipisw charakteryzoway yczliwo, tolerancja; styl bardzo kobiecy, mikki, agodny,
wzbudzajcy sympati. Natomiast punkw dystans, nieufno, odstraszanie wygldem,
zachowaniem; styl twardy, rzeczowy, mski. Hipisi kochali natur i jej ochron natomiast
Punki uwielbiali wielkie miasta, z du iloci betonu i asfaltu.
WARIANT 3
Subkultury nie bdce kontrkulturami:
Lekarze, prawnicy to subkultury, ktre wi si z okrelonymi normami oraz
specyficznym jzykiem (tzw. socjolektem) jakim posuguj si ich czonkowie. Osoby
nalece do tych subkultur posiadaj przewanie charakterystyczne atrybuty
wyksztacenie, zainteresowanie medycyn (lekarze) i prawem (prawnicy).
Fani konkretnej muzyki (np. hiphopowcy) - z wasn subkultur utosamiaj si
poprzez obecno na koncertach, suchanie na co dzie ulubionej muzyki, rozmawianie o
niej. Odnoszc si do hiphopowcw moemy mwi o specyficznym ubiorze oraz tak jak
w przypadku lekarzy, o specyficznym jzyku.
Przykady kontrkultur:
Hipisi jedna z najsynniejszych kontrkultur w historii. Utworzyli oni odmienny typ
obyczajowoci czego dobry przykad stanowi zupene odwrcenie si od instytucji
maestwa i rodziny. Wyrniali si deklaracj pacyfizmu i uprawianiem wolnej mioci
oraz przede wszystkim odrzuceniem spoecznych i politycznych ogranicze. Dziki
manifestacjom i pokojowym marszom wywarli wpyw na wczesne wadze, ktre
dokonay faktycznych zmian legislacyjnych w zakresie praw obywatelskich i mniejszoci.
Punk to inna subkultura ktra nastawiona bya opozycyjnie wobec dominujcego
systemu kultury. Powstaa wraz z pojawieniem si muzyki punk rock. Poza
charakterystycznym sposobem ubierania, wydawaniem niezalenych pyt i pism
charakteryzowaa si buntowniczym wiatopogldem. W Polsce w latach 80. odegraa
znaczc rol jako wyraz sprzeciwu wobec ogranicze autorytarnej wadzy
51. Podaj przykady zachowa lub/i przekona etnocentrycznych i zachowa (przekona)
nacechowanych relatywizmem kulturowym. Ktra z tych dwch postaw wobec kultury
jest ci blisza? Uzasadnij swoj opini.
WARIANT 2

etnocentryzm, czyli afirmacja kultury wasnej

relatywizm kulturowy, wszystkie kultury s rwne .Relatywizm kulturowy odrzuca

wic moliwo wartociowania obcej kultury przez pryzmat wasnych wartoci,
prowadzc do wikszego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury.
Przekonania etnocentryczne:

93

 Przejawem etnocentryzmu jest stosowanie okrelania pooenia innych krajw ze

swojego punktu widzenia np. dla Polakw Irak to Bliski Wschd, ale dla Hindusw to
raczej Bliski Zachd.
istniej ludy okrelajce mianem "ludzi" tylko siebie samych
np. Lapoczycy czy Tunguzi
przekonania nacjonalistyczne, np. hitlerowski nazim, wywyszanie narodu
niemieckiego ponad inne nacje
Relatywizm kulturowy:
nie postrzeganie, jako ze lub barbarzyskie obcej kultury, ktra jest inna np. od
europejskiej, kanibalizm dzikich ludw nie jest zy , tylko dlatego, e jest niezgodny z
obyczajowoci i prawami wspczesnego cywilizowanego wiata???

Wikipedia: Epoka nowoytnych odkry geograficznych, zapocztkowana przez

Krzysztofa Kolumba, otworzya drog do badania i porwnywania rnych kultur,

miny jednak ponad 4 stulecia zanim badacze pochodzcy z krgu kultury europejskiej
odeszli od wartociowania innych kultur poprzez porwnywanie ich do wasnej,
uwaanej przez nich samych za najwyej rozwinit i wobec tego najlepsz.
UZASADNIENIE WYBORU, np.
Relatywizm kulturowy, bo:
- adna praktyka kulturowa nie jest dobra ani za sama w sobie, ale musi by oceniona w
kontekcie w jakim funkcjonuje- nie mona ocenia innej kultury yjc w zupenie innej
rzeczywistoci,
Etnocentryzm, bo:
- zdrowy etnocentryzm wynika z powinnoci wobec wasnego narodu i pastwa, moe by
rozumiany jako postawa patriotyczna, jeli oczywicie nie przerodzi si w nacjonalizm.
Dbanie o interesy wasnego narodu moe by korzystne dla obywateli, mog y w
bezpiecznym i stabilnym pastwie.
W SUMIE KADY MOE SOBIE SAM JAK CHCE TO UZASADNI

WARIANT 1
Etnocentryzm:
- grupy osb, ktre krytykuj innych za to, e maj odmienne zdanie w jaki kwestiach
- ludzie, ktrzy narzucaj swj sposb ycia innym
94

- osoby, ktre uwaaj, e nale do grupy, ktra jest lepsza od innych ludzi
- postawy snobistyczne wobec innych
- postawa ksenofobiczna

Relatywizm kulturowy:
- wyznaj go osoby, ktre s tolerancyjne wobec innych kultur, odmiennoci
- ludzie wyznaj, e kady ma prawo do wyznawania swoich wartoci, religii i obyczajw
- brak postaw rasistowskich, szacunek do wszystkich ras ludzkich
- szacunek do orientacji seksualnej odmiennej ni nasza
- osoby, ktre wyjedajc do innego kraju przestrzegaj ich norm zachowa, odpowiedniego
ubioru i zwyczajw, ktre tam panuj
Dla mnie blisz postaw jest relatywizm kulturowy, poniewa sama nie chciaabym, aby
kto narzuca mi swoje wartoci, ocenia mnie przez pryzmat swojej grupy, czy krytykowa
mnie. Ja szanuje ludzi, ktrzy posiadaj odmienn kultur i pogldy, jeli one nie wyrzdzaj
drugiemu czowiekowi krzywdy psychicznej, czy fizycznej. Kada kultura jest wartoci
sam w sobie, kady czowiek zasuguje na szacunek.

Kultura jako system normatywny

Podaj przykad znanego ci systemu spoecznego i opisz go

uwzgldniajc elementy uyte w powyszej definicji systemu
spoecznego oraz w definicjach podanych wczeniej.
Na podstawie wasnych obserwacji ycia spoecznego podaj
przykad(y) instytucjonalizacji i scharakteryzuj jej przebieg.

System spoeczny: odgrywane role i faktyczne sposoby

realizacji wzajemnych stosunkw funkcjonujce wrd
czonkw danej grupy spoecznej
Instytucjonalizacja: proces, poprzez ktry kultura
oddziauje na system spoeczny; rozwj struktur
sucych utrzymywaniu (utrwalaniu) wzorw interakcji,
a tym samym realizacji wartoci wsplnych dla danego
spoeczestwa

52.

83

WARIANT 2
Zaczn od opisania postaw:
Sowo etnocentryzm pochodzi od sowa thnos, ktre po grecku oznacza lud, plemi/nard, a
po acinie centrum/rodek.
Postaw etnocentryczn charakteryzuje tendencja do osdzania (oceniania) innych sposobw
ycia wg. standardw wasnej grupy (tendencja do mylenia, e nasze spoeczestwo jest
lepsze.)

95

Osoby prezentujce t postaw broni przekona waciwych grupom etnicznym, dla ktrych
kultura wasnej grupy spoecznej stanowi punkt odniesienia w opisie i ocenie kultur innych
grup.
Etnocentryzm definiowany jest w naukach spoecznych jako postawa polegajca na
traktowaniu wasnej grupy jako najlepszej i posiadajcej waciwe standardy zachowa oraz
ocenianiu, na og negatywnym, innych grup pod ktem podobiestw i rnic midzy nimi a
wzorcow grup wasn. Jest to wic taki sposb widzenia wiata, w ktrym wasna grupa
postrzegana jest jako centralna. W zalenoci od siy oraz charakteru wyrnia si
etnocentryzm:
- fundamentalny naturalna, powszechna, psychokulturowa identyfikacja jednostki z
wasn grup i jej wartociami;
- umiarkowany - afirmatywna postawa wobec wasnych wartoci z niewielk deprecjacj
wzorw obcych;
- agresywny - absolutna hegemonia wasnych wartoci przy rwnoczesnej nietolerancji
wobec innych norm.
Etnocentryzm w odniesieniu do zachowa konsumenckich polega na przekonaniu
podzielanym przez nabywcw o powinnoci i moralnoci kupowania artykuw pochodzenia
krajowego. Jest to zjawisko odpowiadajce patriotyzmowi gospodarczemu w sferze
konsumpcji. Konsument prezentuje postaw obywatela danego kraju i poprzez dokonywane
wybory podkrela swoj przynaleno do pewnego obszaru geograficznego. Podoem
takich postaw moe by:
ch wspierania rodzimej produkcji, co ma prowadzi do wzrostu gospodarczego;
przekonanie, e produkty krajowe maj najwysz jako.
Cechy etnocentryzmu w piguce:
*przekonanie o wyszoci wasnej grupy i jej kultury oraz traktowanie grup o kulturze odmiennej jako niszych, niemoralnych i godnych pogardy;
*traktowanie wasnych standardw jako uniwersalnych i jedynie susznych oraz skonno do
potpiania innych;
*postulowanie wsppracy w obrbie wasnej grupy i braku kooperacji z obcymi;
*danie posuszestwa wobec wasnych autorytetw i nieposuszestwa wobec autoryte-tw
cudzych;
*gotowo do walki i powicenia ycia za wasn grup i odmawianie walki w imi obcych
wartoci, upatrywanie cnoty i bohaterstwa w zabijaniu czonkw obcych grup podczas wojny;
*nieufno i strach przed obcymi, obarczanie ich win za kopoty, posugiwanie si nimi ja-ko
zym przykadem strategia koza ofiarnego.
A wic przykadami zachowa etnocentrycznych mog by:

96

*skrajne kupowanie wycznie polskich produktw;

*grupy typu white power, zachowania rasistowskie;
*niech do wyjedania poza granice kraju (np. w delegacje do innych Pastw);
*niech do porozumiewania si w innym jzyku ni ojczysty;
*uwaanie, e polskie produkty/usugi itp. S lepsze ni ich zagraniczne odpowiedniki.
ETNOCENTRYZM MOE PROWADZI DO ETNOFOBII!
Postaw, ktr cechuj przekonania nacechowane relatywizmem kulturowym cechuje
zaoenie i wszystkie kultury s rwnie wartociowe i tak samo zasuguj na szacunek.
Relatywici odrzucaj warto wasnej kultury jako miernika kultury obcej. Uwaaj i adna
praktyka kulturowa nie jest dobra ani za sama w sobie, ale musi by oceniona w kontekcie
w jakim funkcjonuje!! Sprawia to, e powstrzymuj si oni od ocen oraz sdw
wartociujcych obce praktyki z punktu widzenia wasnej kultury. Relatywizm kulturowy
odrzuca wic moliwo wartociowania obcej kultury przez pryzmat wasnych wartoci,
prowadzc do wikszego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury. Moralno
jest wg nich zawsze zwizana z danym wiatopogldem.
Dobry relatywista potrafi zrozumie elementy kultury od dewiacji (np. rytualne zabjstwa w
kulturze Majw; skadanie ofiary caopalnej w plemieniu Israelitas).
Przykady relatywizmu kulturowego:
*wrd menederw i przedsibiorcw, ktrzy zamierzaj wkroczy ze swoim produktem na
zagraniczne rynki krajw o odmiennej kulturze. eby trafi do nowych odbiorcw, konieczne
jest uwzgldnienie specyfiki danego kraju i jego zwyczajw bezporednie przeoenie np.
reklam europejskich na skrajnie odmienny rynek azjatycki z pewnoci nie spowoduje
sukcesu naszej firmy;
* wieloestwo muzumanw mona rozwaa tylko w kontekcie kultury islamu, ocenianie
jej przez pryzmat chrzecijaskiej monogamii jet niezasadne, poniewa za punkt odniesienia
przyjmuje system normatywny inny od islamskiego
Osobicie blisza mi jest koncepcja relatywizmu kulturowego, gdy uwaam, e trzeba
szanowa i prbowa zrozumie inne kultury. Poza tym uwaam, e etnocentryzm podchodzi
pod obsesj na punkcie swojego narodu i zamyka czowieka na wiat. Z drugiej strony
relatywizm kulturowy bywa pitnowany, gdy w opinii tych rodowisk przyczynia si do
zrywania wizw z wasn kultur i zuboeniem moralnym, jednak i tak jest mi bliszy.
WARIANT 1
(s dwie wersje odpowiedzi na to pytanie)

I wersja
97

System spoeczny w zakadzie pracy obejmuje ukady jednostek i grup, ktre w oparciu o
okrelone rodki i ad organizacyjny d do osignicia wyznaczonych celw ekonomicznospoecznych. Podstaw celw ekonomicznych jest produkcja, sprzeda i zysk. Natomiast
spoecznych zatrudnienie ludzi(wewntrzne cele) i wspieranie elementw
spoecznych(zewntrzne).
W socjologii termin zakadu pracy funkcjonuje jako poczenie instytucji i wsplnoty
wytwrczej. Instytucja w tym wypadku to zesp urzdze i techniki, a przede wszystkim
zesp norm i obyczajw, ktre reguluj egzystencj kadego przedsibiorstwa. Wsplnota to
z kolei zbir ludzi zatrudnionych w danym zakadzie pracy, u ktrych wystpuje poczucie
wsplnego losu, mylenia, postaw i zachowa, a take wsplne denie do wypenienia celw
swojego przedsibiorstwa. Dlatego te pracownicy tacy czsto nazywani s zaog, ktra ma
znaczcy wpyw na wszystkie systemy wystpujce w zakadzie pracy, poniewa przez jej
cechy obiektywne(np. pe, wiek, klasa) i subiektywne( np. wiadomo, stosunek do pracy)
moemy okreli jako danej zaogi i jej oddziaywanie na dziaalno przedsibiorstwa.
Socjologowie uwaaj, e system spoeczny w danym przedsibiorstwie jest najwaniejszy,
poniewa peni on rol supersystemu, w ktrym odzwierciedlaj si pozostae systemy.
Moemy rozrni kilka waciwoci charakterystycznych dla kadego systemu. S to:
1. morfologia
2. struktura
3. ukad funkcji i pozycji
4. hierarchia
5. zdolno do adaptacji
6. ukad wartoci
Wszystkie te elementy wsptworzce dany system spoeczny dopeniaj si wzajemnie
zarwno pozytywnie jak i negatywnie.
Pierwsza z tych cech systemu, czyli morfologia, pokazuje nam, e w danym zakadzie pracy
wystpuj dwa elementy: jednostki i ich zbiory jak np. grupy czy kategorie spoeczne.
Budowa takiego systemu jest, zatem bardzo zoona, gdy w skad takiej zaogi pracowniczej
wchodz rne elementy, np. pracownicy penice jakie okrelone funkcje, grupy
nieformalne i ich nieformalni przywdcy, dziaacze bierni i czynni. Zaog moemy take
analizowa na podstawie kategorii spoecznej, takiej jak: wiek, pe, wyksztacenie.
W strukturze sytemu spoecznego zakadu pracy wany jest jego stopie sformalizowania.

Szkoa jest instytucj ksztacc i wychowujc, jest to spoeczno nauczycieli i uczniw i w

kocu jest to system dziaa pedagogicznych. Jest to instytucja wychowawcza (organizacja
zaspakaja potrzeby edukacyjne i wychowawcze np. placwki i stowarzyszenia owiatowe
itp.)
Szkoa jako Instytucja posiada swj status i regulamin, swoje cele ma wyznaczone oraz
posiada ramy.
98

Jest instytucj, ktra przygotowuje do ycia w spoeczestwie ludzi dorosych, ktra ma

wdraa do kierowania wasnym rozwojem. "szkoa za J. Szczepaskim, jest systemem
spoecznym, ktry funkcjonuje jako cao zoona z przedmiotw i stosunkw midzy tymi
przedmiotami oraz midzy ich cechami. Cao ta ma swoje wasnoci, funkcje i cele rne
od wasnoci, funkcji i celw elementw skadniowych. Szkoa jest systemem bardzo
zoonym, otwartym, pozostajcym w staych stosunkach z szerszym rodowiskiem i nie
moe istnie bez tych kontaktw. One to bowiem - jeli s prawidowe - nadaj kierunek oraz
znaczenie szkolnej pracy." Szkoa jako instytucja spoeczna i pastwowa realizujca swoje
specyficzne zadania, jest i powinna by zorganizowana zgodnie z potrzebami, ktre ma
zaspakaja i metodami pracy maksymalnie sprawnymi - ze wzgldu na rozwj osobowoci
ucznia, jego - i nauczyciela, poczucie godnoci oraz spoeczn akceptacj.

II wersja

Zakad pracy jako przykad systemu spoecznego

Firmy, przedsibiorstwa, fabryki posiadaj formalne struktur, ktre reguluj wspdziaanie
pracownikw. Zakad pracy jest przykadem organizacji, w ktrej spotykaj si zatrudnieni
ludzie, aby osign wsplne zaoenie - zrealizowa odgrnie ustalone cele produkcyjne.
Kady z pracownikw posiada rwnie, ustalon pozycj oraz okrelone stosunki subowe z
pozostaymi osobami. Kierownictwo i kadra menederw, czyli osb odpowiedzialnych za
zarzdzanie poszczeglnymi dziaami lub projektami w firmie kreuj pewne schematy
zachowa, obowizujce zasady i sankcje. Organizowanie si ludzi w celu wspdziaania ze
sob, staje si przyczyn do utworzenia rnych zorganizowanych struktur. Organizacja jaka,
posuya za przykad to zakad pracy, ktry jest charakterystyczny ze wzgldu na struktur.
Zakad pracy to rwnie, ustalona hierarchia stanowisk, gdzie jedna posada podporzdkowana
jest drugiej a umiejtnoci do wykonywania danej pracy s dokadnie ustalone. Uregulowany
jest rwnie, sposb komunikacji midzy pracownikami, system motywowania i kontroli
zatrudnionych.
Instytucjonalizm wiedzy medycznej w Internecie:
Spoeczna potrzeba usug medycznych oparta jest, jak do tej pory, na wiedzy i autorytecie
medyka, lekarza. Rekomendacja i opinia rodowiska odgrywa oczywicie rol w budowaniu
reputacji lekarza, wzmacniajc jego autorytet. Niemniej z tytuu posiadanej wiedzy
eksperckiej, wynikajcej z ukoczenia odpowiednich studiow podlegajcych instytucjonalnej
kontroli spoecznej, lekarz posiada autorytet i na nim czsto buduje relacje spoeczne z
pacjentami. Jego terapia, diagnoza i metody rzadko s dyskutowane poza rodowiskiem
samych lekarzy. Media masowe, penic funkcje kontrolne wobec struktur wadzy (a rownie
o takiej moemy mowi w przypadku depozytariuszy wiedzy medycznej), weryfikuj w
pojedynczych przypadkach skuteczno wykorzystywania wiedzy medycznej przez
99

profesjonalistow. Przecitny czowiek sprzed doby Internetu skazany by na zaufanie

autorytetowi medycznemu. Wspoczenie ju przed wizyt u lekarza mona zdiagnozowa
przypado chorobow wykorzystujc odpowiednie programy w sieci, a podczas wizyty
podj dyskusj merytoryczn. Mona oczywicie rownie w sieci sprawdzi opinie na temat
medyka, u ktorego planowana jest wizyta. Po wizycie natomiast sie jest wietnym miejscem
na weryfikacj terapii zaordynowanej przez lekarza. Taka praktyka medycznych konsultacji w
sieci jest coraz czstsza, a jej znaczenie dla dziaa spoecznych w tej dziedzinie coraz
wiksze, zwaszcza dla ludzi modych. Ta grupa wiekowa nie jest staym beneficjentem
medycznych porad, dlatego te dynamika procesow instytucjonalizacji nie jest jeszcze dua,
jednak jest to ju tylko kwesti czasu. Dodatkowym efektem powyszej praktyki jest to, e
pacjent majcy tyle narzdzi weryfikacyjnych dziki sieci zmienia instytucjonalnie relacj z
lekarzem w wiecie realnym. Taka interakcja przebiega w oparciu o raczej dialog i perswazj
ni bezkrytyczn akceptacj autorytetu lekarskiego. Jest to kolejna reakcja instytucji wiata
realnego na instytucjonalizacj praktyki spoecznej zwizanej z wiedz medyczn w sieci.
Sami lekarze rownie wykorzystuj zasoby sieci do konsultacji, szczegolnie gdy maj
utrudniony dostp do specjalistycznych orodkow.
53. Kod, to zestaw regu i zasad (np. gramatyka), ktry moe by przekazywany z pokolenia
na pokolenie.
WARIANT 1
Kod stanowi pewna specyficzna odmiana mowy. Jest to pewnego rodzaju szyfr niezrozumiay
dla reszty spoeczestwa. Przykad urzywania takiego kodu moe stanowi kultura elitarna
ktra w tworzy w swoim obrbie okrelone tradycje, posiada wiadomie przyjty kanon
estetyczny tworzony przez przedstawicieli elity intelektualnej. Jej wytwory zarwno
materialne jak i duchowe maj utrwala wartoci idee, ktrymi zajmuj si twrcy i
wykwalifikowani krytycy, gdy kryteria jej oceny s niezalene od gustu odbiorcy. Tre tej
kultury moe by niezrozumiaa dla reszty spoeczestwa jeli nie dysponuje ono
odpowiednim kodem.

54. Publiczno, to grupa ludzi posugujcych si okrelonym wsplnym kodem oraz

posiadajcych wsplne zainteresowanie(a) jak spraw. Scharakteryzuj przynajmniej
dwa kody kulturowe, wedug ktrych funkcjonuj znane ci publicznoci.
WARIANT 1
KOD to system organizacji znakw, ktre rzdz si pewnymi reguami, ktre mwi jak si
tymi znakami posugiwa.
Niejaki Basil Bernstein podzieli kody na: rozwinite i ograniczone. Rozwinite to takie, ktre
s charakterystyczne dla spoeczestwa ruchomego, czyli takiego, ktre si rozwija,
podruje, poznaje inne rodowiska. Inne ni to, w ktrym funkcjonuje. Kadzie bardzo duy
nacisk na indywidualizm i przede wszystkim takiego kodu trzeba si nauczy. Natomiast
kody ograniczone s charakterystyczne dla spoeczestwa ograniczonego, ktre nie
100

podruje, nie rozwija si. Tym samym sam jzyk rozwija si nie moe. Kod jest
uproszczony, kolokwialny i bardzo redundantny. Buduje on relacje spoeczne i kadzie nacisk
na to, co wsplne, co tu i teraz.
WARIANT 3
Praca za granic atwe i due pienidze, beztroskie i spokojne ycie
Wanie tak jak w opisie powyej, wielu z moich znajomych widzi i odbiera wyjazd za
granic w celu zarobkowym. To kod kulturowy, ktry sta si w moim (ale jestem
pewna, e nie tylko moim) przekonaniu bardzo powszechny. Niestety ale due
bezrobocie, spadek wartoci studiw, czsty brak perspektyw w Polsce sprawiy, e
duo osb decyduje si na wyjazd za granic, jako jedyn szans na godn egzystencj.
Zachynicie si pensj w Euro, ycie na wyszym poziomie sprawia, e komentarze
z zagranicy bardzo czsto dochodz takie same jest lepiej. To w moim otoczeniu
wytworzyo kod kulturowy, ktry pod pojciem pracy za granic, jawi si czsto jako
idylla dla modych ludzi zarabia mona atwo i szybko a y przyjemnie.
Mieszkanie na swoim

To kod kulturowy, ktry bardzo czsto wykorzystywany jest w marketingu. Wielu

modych ludzi marzy o wasnym mieszkaniu, a do tego namawiaj banki gotowe
zaproponowa korzystny kredyt. Modzi ludzie uwaaj, e lepiej jest kupi
mieszkanie na kredyt, ni wynajmowa, bo w pierwszym przypadku paci si na
swoje", a w drugim nabija kabz obcej osobie. Ten kod kulturowy wymarzonego
wasnego mieszkania" zagoci na trwae w umysach ludzi i jest wspierany masow
akcj reklamow bankw i dziaaniami rzdu.
WARIANT 3*
PUBLICZNO: zbiorowo obserwatorw, widzw lub suchaczy, ktrzy
rwnoczenie, cho
w rozproszeniu przestrzennym, skupiaj uwag na tym samym zdarzeniu, programie
telewizyjnym
czy radiowym, i doznaj podobnych wrae i przey.
KOD: zestaw regu i zasad (np. gramatyka), ktry moe by przekazywany z
pokolenia na pokolenie. Najprociej mwic, jest to znaczenie, ktre stoi za przedmiotem i
jego nazw. Jak kultury i jzyki rozwijay si, tak i rodzcy si oraz yjcy w nich ludzie
ukadali sobie wiat na swj wasny sposb. Kody kulturowe to cieki "na skrty", ktre
porzdkuj nasz umys, to nazwy, za ktrymi kryj si znaczenia, dziki ktrym rozumiemy
wiat.
Pierwszym przykadem kodu kulturowego moe by posta studenta. Na przeomie lat
w kod na naszych oczach ewoluowa z pojcia o zabarwieniu etymologicznym (ten, co
pogbia wiedz) do popularniejszego dzi znaczenia osoby (stereotypowo) bez pasji,
szydzcej z przyszej pracy, spdzajcego duo czasu na zabawie a znacznie mniej na
szukaniu perspektyw. Publiczno, ktr mona spotka na wydziale a pniej na portalach
spoecznych zwizana jest ze sob charakterystycznym jzykiem (zalenym od wydziaw),
wsplnymi zainteresowaniami.
Innym przykadem kodu kulturowego moe by np.: wizja wspczesnej kobiety.
Same kobiety mona nazwa tutaj przykadem publicznoci, ale jaki jest ich kod kulturowy?
Ot w dzisiejszych czasach jest to sprawa wci dyskusyjna. Kobiety s w rnych krgach,
101

rnie spostrzegane. Mona zauway nawet swego rodzaju walk pomidzy wizerunkiem
delikatnej i spokojnej niewiasty, a silnej, pewnej siebie, zdeterminowanej i walecznej
osobliwoci.

55. Przytocz co najmniej dwa przykady kultury elitarnej i opisz je szerzej stosujc podane
na wykadzie kryteria jej wyrniania (elementy definicyjne).
WARIANT 1
Kultura elitarna (wysoka) najwaniejsza cz kultury symbolicznej danego spoeczestwa.
Korzysta z zasobw kultury narodowej i stanowi podstaw przekazu tradycji oraz dorobku
spoeczestwa.
Tworz j nalece do inteligencji elity twrcze, skadajce si z osb, ktre nabywaj
kompetencje zarwno tworzenia, jak i odbioru sztuk drog ksztacenia si. Potencjalnie
adresowana jest do wszystkich. Przekazuj j szkoy, teatry, galerie sztuki, biblioteki, sale
koncertowe i powszechny dostp do informacji.
Skadaj si na ni treci formuowane w rnych kodach i przekazywane za pomoc
rnych mediw wymaga szerokich kompetencji kulturowych odbiorcy. Jedn z jej cech
jest zaangaowanie w problemy natury oglnej oraz niech do kultury masowej.
Utosamiana jest ze sztuk bdc wytworem artysty.
Do elity kulturowej nale osoby tworzce, przechowujce i przekazujce wzory kultury
uwaane za najwaniejsze.

Kultura elitarna cechy:

1. Jest tworzona w obrbie okrelonej tradycji i wiadomie przyjtego kanonu estetycznego
poprzez przedstawicieli elity intelektualnej.
2. Jej wytwory (zarwno materialne jak i duchowe) maj utrwala wartoci i idee np.
wolno, prawda, pikno.
3. Ocen wytworw kultury elitarnej maj si zajmowa jedynie inni twrcy i
wykwalifikowani krytycy, gdy kryteria jej oceny s niezalene od gustu odbiorcy.
4. Mimo, e kultura elitarna zawiera treci odczuwane przez og jako ,,trudne, to pewnie jej
elementy przenikaj si do kultury popularnej i w rnym stopniu inspiruj jej rozwj.
- tre jest trudna, gdy nie dysponujemy odpowiednim kodem.
Jeli chodzi o przykady to moe to by prawie wszystko np. Pan Tadeusz Adama
Mickiewicza, Dziady Sowackiego, muzyka Chopina, twrczo Matejki sowem
wszystko, co korzysta z zasobw kultury narodowej i przekazuje tradycje oraz dorobek
spoeczestwa.
WARIANT 2
102

Kultura elitarna (kultura wysza <nie oznacza wartociowania>)

1. Jest tworzona w obrbie okrelonej tradycji i wiadomie przyjtego kanonu
estetycznego poprzez przedstawicieli elity intelektualnej.
2. Jej wytwory (zarwno materialne jak i duchowe) maj utrwala wartoci i idee np.
wolno, prawda, pikno.
3. Ocen wytworw kultury elitarnej maj si zajmowa ni jedynie inni twrcy i
wykwalifikowani krytycy, gdy kryteria jej oceny s niezalene od gustu odbiorcy.
4. Mimo, e kultura elitarna zawiera treci odczuwane przez og jako ,,trudne, to
pewnie jej elementy przenikaj si do kultury popularnej i w rnym stopniu inspiruj
jej rozwj.
tre jest trudna, gdy nie dysponujemy odpowiednim kodem.
Mog to by np.: obrazy Beksiskiego, dramaty psychologiczne albo filmy z
kontekstami filozoficznymi (Samotny mczyzna, Bracia)
(Kultura wysoka charakteryzuje si tym e wszyscy maj do niej dostp ale niewielu j
rozumie i ceni. Wybierz co co nie jest prymitywne, masowe i popularne.)
56. Posugujc si: (a) kategori kodu kulturowego, (b) podanymi na wykadzie kryteriami
(definicjami) oraz (c) znanymi ci przykadami - opisz rnice midzy kultur elitarn,
kultur masow i kultur popularn.
WARIANT 2
Kod kulturowy jest znaczeniem, jakie niewiadomie przypisujemy danej rzeczy. Inaczej
mwic, jest to oglna definicja tego, jak w danej kulturze jest postrzegane dane zjawisko lub
obiekt.
Kultura elitarna (kultura wysza , high brow culture) np. teatr, muzeum
1. Jest tworzona w obrbie okrelonej tradycji i wiadomie przyjtego kanonu estetycznego
poprzez przedstawicieli elity intelektualnej.
2. Jej wytwory (zarwno materialne jak i duchowe) maj utrwala wartoci i idee np.
wolno, prawda, pikno.
3. Ocen wytworw kultury elitarnej maj si zajmowa ni jedynie inni twrcy
i wykwalifikowani krytycy, gdy kryteria jej oceny s niezalene od gustu odbiorcy.
4. Mimo, e kultura elitarna zawiera treci odczuwane przez og jako ,,trudne, to pewnie jej
elementy przenikaj si do kultury popularnej i w rnym stopniu inspiruj jej rozwj.
5. tre jest trudna, gdy nie dysponujemy odpowiednim kodem.
Kultura masowa
1. Homogeniczna kultura tworzona w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych i
postprzemysowych.
2. Jest upowszechniana i/lub popularyzowana przez rodki masowego przekazu.
3. Obejmuje standardowe wartoci, normy, opinie, style ycia, pogldy, sztuk, mod i dobra
materialne.
Kultura popularna- jest dominujc czci kultury masowej. Cieszca si najwiksz
aprobat wrd szerokiego krgu odbiorcw z rnych grup spoecznych, gwnie ze wzgldu
na przestpno finansow i atwo obioru jej przekazw. Kultura popularna, jak sama
nazwa wskazuje, cechuje si szerok dostpnoci (popularnoci) dla odbiorcy. Przyczyn
103

tego zjawiska jest wysoki stopie standaryzacji kultury, dziki ktremu jej wytwory znajduj
odbiorcw wrd ludzi z caego przekroju klas, statusw spoecznych, wyksztacenia czy
gustw. Przykadami kultury popularnej mog by hollywoodzkie filmy, muzyka typu pop
(czyli wanie popularna) i inne.
WARIANT 1
Rnice midzy wyej wymienionymi kulturami s znaczce, aczkolwiek s rwnie
elementy czce je. Podstawowa rnica polega na tym, i to co uznawane w kulturze
popularnej za modne, oboplnie akceptowane i podane, w kulturze elitarnej nie ma adnego
znaczenia. Jest to kultura, w ktrej wszelkiego rodzaju wytwory maj utrwala wartoci takie
jak pikno, dobro, prawda. Co co w kulturze elitarnej uznawane jest za wartociowe i cenne,
co do czego si dy, cenione wytwory i dziea w kulturze popularnej czy masowej mog
spotka si z niezrozumieniem. Myl, e znaczc rol odgrywaj tu odbiorcy, dla ktrych
owe kody kulturowe uznawane w tych kulturach s zupenie inne i mog by niejasne
i dziwne dla przedstawicieli innych. W kulturze elitarnej jedynie inni, wykwalifikowani
znawcy mog wydawa ocen na temat danego dziea, czy tworu. W kulturze masowej
i popularnej liczy si zdanie ogu, ludu.
Po jej stronie wystpuje odbiorca masowy. Dziea s tu atwe w odbiorze, o niewyszukanej
formie i treci. Wystpuje take antyintelektualizm, ch zapewnienia rozrywki, nie za
dozna estetycznych i intelektualnych, oglnodostpno, standaryzacja, konsumpcjonizm. S
to normy i wartoci opozycyjne wobec tych, ktre prezentuje kultura wysza. Treci kultury
popularnej zaprezentowane s w taki sposb, by mg je zrozumie kady mieszkaniec globu,
wobec czego ich poziom nie moe by za wysoki. Inne jest rwnie podejcie twrcw tych
kultur do swojej dziaalnoci elity artystyczne nie s w tak duym stopniu nastawione na
zysk, lecz na dostarczenie wartoci artystycznych, w odrnieniu od wytwrcw kultury
materialnej.
57. Ideologi mona rozumie jako og pogldw, twierdze, zaoe itp. (mwic oglnie
idei) uzasadniajcych dziaania podejmowane przez grup na rzecz jej interesw. Podaj
przykady (a) tzw. wielkich ideologii, (b) ideologii o ograniczonym zasigu. Kogo i
czego dotycz te pierwsze i te drugie?
WARIANT 2
Wielkie ideologie-przykady:
Konserwatyzm- ideologia, ktra bazuje na hasach obrony porzdku
spoecznogospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartoci, takich jak:
religia, nard, pastwo, rodzina, hierarchia, autorytet, wasno prywatna. Konserwatyci
chc obroni stary porzdek ze wzgldu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian
spoecznych.
104

 Liberalizm ideologia i kierunek polityczny, wedug ktrego wolno jest nadrzdn

wartoci, ma charakter indywidualistyczny. Innymi wartociami cenionymi przez liberaw
s wartoci demokratyczne, wolnoci i prawa obywatelskie czy wasno prywatna i wolny
rynek.
Socjalizm- ideologia spoeczna powstaa na gruncie krytyki kapitalizmu, goszca
pierwotnie zniesienie stosunkw spoecznych opartych na prywatnej wasnoci rodkw
produkcji oraz budow struktur socjalnych w duchu kolektywizmu.
Wielkie Ideologie byy zjawiskami masowymi, w wikszoci z parareligijnym kultem wodza
lub doktryny, obejmoway swoim zasigiem ycie caego pastwa i narodu, odciskajc na
nich swoje pitno.
Ideologie o ograniczonym zasigu:
Maozim- doktryna spoeczno-polityczna stworzona i realizowana przez Mao Tse-tunga,
przywdc Komunistycznej Partii Chin. Chiska wersja marksizmu-leninizmu. Zasadnicze
tezy maoizmu: absolutyzacja przemocy jako metody dziaania, prymat dziaania nad
myleniem, nadrzdno polityki nad innymi sferami ycia spoeczestwa i jednostki,
utrzymywanie wysokiego poziomu rewolucyjnego napicia
Thatcheryzm- pogldy i bdca ich wynikiem dziaalno Lady Margaret Thatcher. Ktry
czy nowoczesny liberalizm gospodarczy z konserwatywnym systemem wartoci.
Najwaniejszym elementem taczeryzmu byo ograniczenie interwencjonizmu pastwowego.
Ideologie te dotycz przemian w obrbie pastwa, lub grupy osb. S mniej powszechne ni
tzw. wielkie ideologie.
WARIANT 1
Wielkie ideologie:
Stalinizm
- ideologia rewolucyjna ,walka klas, denie do wiatowej rewolucji, stworzenie wiatowej
republiki radzieckiej jako pastwa doskonaego,
- na czele sta dyktator, ktrego wadza bya nieograniczona, istnia kult wodza
- istniaa jedna partia WKP- Wszechzwizkowa Komunistyczna Partia, likwidowano
opozycj;
- istniaa cisa cenzura, system propagandowy, dziaaa policja polityczna,
- powszechne donosicielstwo, istnienie idei wroga, wpyw wadzy na wychowanie modziey,
tworzenie ugrupowa modzieowych bdcych na usugach wadzy, jzyk propagandy,
cakowita bezwzgldno w deniu do zaoonych celw;

Faszyzm
- ideologia- stworzenie silnego i doskonaego pastwa, ktre wrci do tradycji wielkiego
imperium;
- na czele pastwa stoi dyktator (Duce- Mussolini); rozwinity kult wodza;
105

- istnieje jedna partia- Narodowa Partia Faszystowska;

- likwidacja opozycji
- cisa cenzura; rozbudowany system propagandy,
Nazizm (Narodowy socjalizm)
- ideologia: najwysz wartoci jest nard i pastwo, rzdzone przez elit (wyszo rasy
aryjskiej), zdolne do rozszerzenia przestrzeni yciowej dla swoich obywateli;
- na czele pastwa stoi dyktator (fuhrer);
- rozwinity kult wodza;
- jedna partia- NSDAP;
- likwidacja opozycji
- cisa cenzura, propaganda, budowa obozw koncentracyjnych

Ideologie o ograniczonym zasigu:

- ideologia firmy dotyczy ona interesw i rozwoju firmy, obejmuje pracownikw danego
przedsibiorstwa. Ma na celu propagowanie konkretnych produktw, czy te usug
- ideologia rodziny dotyczy czonkw rodziny, ktrzy maj na celu dziaania dla rozwoju i
dobra rodziny.

58. Podaj i opisz co najmniej dwa przykady opnienia kulturowego. Sformuuj wasn
opini na temat moliwoci zmniejszania bd powikszania si tego opnienia.
WARIANT 1
Opnienie kulturowe to termin uywany przy wyjanianiu problemw spoecznych, ktre
pojawiaj si, gdy zmiany spoeczne i kulturowe nie nadaj za zmianami technologicznymi.
Twrc tego pojcia jest William Fielding Ogburn. Wedug niego oznacza to tendencj do
szybszych zmian w kulturze materialnej ni niematerialnej. Jego koncepcja bya wpywowa w
Stanach Zjednoczonych. Zakadaa ona rwnie prymat rozwoju techniki w dziejach
ludzkoci, do ktrej przystosowuj si z czasem wszystkie inne dziedziny ycia. Szybciej
upowszechniaj si przedmioty, dopiero po pewnym czasie zakorzenia si i daje wykorzysta
wiedz ich dotyczca.
W teoriach opnienia kulturowego najwaniejszym rdem przemian spoecznych jest
kultura rozumiana jako rnego rodzaju wynalazki, gromadzenie i przekazywanie wiedzy.
Teorie te wskazuj, e przemiany nie musz wcale przebiega rwnomiernie we wszystkich
106

dziedzinach ycia, wrcz przeciwnie zwykle dochodzi do nierwnego tempa zmian. Dzieje
si to ze wzgldu na fakt, e osignicia kultury s przesyane w przestrzeni znacznie wolniej
ni osignicia techniczne.
Przykady opnienia kulturowego:

Wikszo pracownikw biurowych nie wykorzystuje wszystkich moliwoci swoich

komputerw, prawdopodobnie z powodu tzw. lku przed technik wywoanego
brakiem odpowiedniego przeszkolenia.
W zakresie ochrony przyrody polega on na nienadaniu zmian w stosunku czowieka
do przyrody ze zmianami dokonujcymi si pod wpywem dziaalnoci czowieka w
przyrodzie tzn. niszczenie przyrody wyranie wyprzedzio ksztatowanie si u ludzi
wiadomoci tego zniszczenia i uwiadomienie sobie sposobu jego ograniczenia.
W szkoach istniej tzw. e-dzienniki, gdzie nauczyciele wstawiaj oceny swoich
uczniw, aby rodzice mieli w nie wgld. Pki ten system nie by obowizkowy to
stosunkowo maa liczba nauczycieli aktualizowaa oceny swoich podopiecznych w
tyche systemach, ograniczajc si jedynie do tradycyjnych dziennikw ocen.
W przychodniach istnieje moliwo zapisania si na wizyt do lekarza za
porednictwem elektronicznego systemu rejestracji. Mimo takiego udogodnienia
wikszo pacjentw jednak woli przyj osobicie do przychodni i zapisa si na
wizyt u lekarza w rejestracji, poniewa nie s przekonani do tego typu rozwiza
technologicznych.

To opnienie mona zmniejsza przy pomocy uwiadamiania ludzi w zwizku z

nadchodzcymi zmianami, szkolenia, treningi, kampanie w mediach, kada zmiana musi
odbywa si stopniowo, a nie gwatownie i z dnia na dzie.
Powikszenie si tego zjawiska spowodowane jest niechci, biernoci do wszelkich
nowoczesnych rozwiza technicznych, postaw uprzedzenia, nieufnoci do nowych
rozwiza.
WARIANT 2
Opnienie kulturowe termin uywany przy wyjanianiu problemw spoecznych, ktre
pojawiaj si, gdy zmiany spoeczne i kulturowe nie nadaj za zmianami technologicznymi.
Rodzi kontrowersje, rodzi konflikty, ktre mona zaobserwowa.

Przykad:
Najprostszym przykadem opnienia kulturowego jest wymagana przez rynek pracy
edukacja permanentna, stojca w opozycji do tradycyjnego wyodrbniania w cyklu ycia fazy
pobierania nauki i fazy aktywnoci zawodowej.
Nowa kultura uczenia to zatem nie adaptacja do istniejcego wiata, lecz uczenie si tego
wiata poprzez aktywne w nim uczestnictwo. W wiecie nieustannych zmian jedyn form
przystosowania si jest umiejtno i gotowo do uczenia si przez cae ycie, a zadaniem
szkoy jest nie tyle nauczanie, co einsteinowskie stwarzanie ku temu warunkw kreowanie
afordancji, rozumianej jako budowanie takich perspektyw dziaania, ktrych uczca si osoba
107

jest wiadoma. Nowe media oferuj w tym zakresie bogate moliwoci, istotnym problemem
jest ich dostrzeenie i wykorzystanie w ramach realizacji prostego hasa: mniej technologii,
wicej czowieka. Czowiek stworzy media, a pniej skomplikowany medialny wiat
wymkn si spod kontroli, co chyba najbardziej widoczne jest w obszarze edukacji. I teraz
(s)twrca musi si zastanawia, jak okiezna narzdzie i zapanowa nad jego rozlegymi, a
nie zawsze pozytywnymi konsekwencjami ich (nad)uycia.

Z punktu widzenia przemian demograficznych najwaniejszymi konsekwencjami

modernizacji byo osignicie wikszej kontroli przez jednostk zarwno nad umieralnoci,
jak i rozrodczoci. Kontrola nad umieralnoci osignita zostaa przede wszystkim wskutek
poprawy iloci i jakoci poywienia, rozwoju profilaktyki zdrowotnej (higiena, szczepienia) i
lecznictwa, a zatem gownie poprzez wpyw czynnikw obiektywnych [Riley, 2001]. W
rezultacie zmieniy si i gwne przyczyny zgonw, zgodnie z modelem przejcia
epidemiologicznego. Z kolei kontrola nad podnoci bya moliwa dziki coraz
powszechniejszemu korzystaniu z metod planowania rodziny, co stao si moliwe po
uprzedniej sekularyzacji, tj. po gbokich przemianach mentalnych i kulturowych a zatem
gownie pod wpywem czynnikw subiektywnych, mentalnych. Wiksza skonno do
poddawania si przemianom technologicznym ni instytucjonalnym (tj. wiksza podatno na
zmiany sfery technologiczno-ekonomicznej w porwnaniu z trzema pozostaymi,
wzmiankowanymi powyej), przypisywana przez badaczy wszystkim spoeczestwom,
spowodowaa opnienie wystpowania przemian rozrodczoci wobec tych odnoszcych si
do umieralnoci, konsekwencj czego by szybki przyrost liczby ludnoci.

Uoglniajc, mamy do czynienia z pojawieniem si staroci jako okresu, ktry ze

spoecznego punktu widzenia usprawiedliwiony jest przede wszystkim rol ludzi starych jako
konsumentw dbr i usug produkowanych przez modszych, bez wikszego pomysu jak
wykorzysta czas, chci i zdolnoci osb starszych, bardziej na poziomie spoecznym ni
rodzinnym. Brak takich pomysw, tj. ograniczanie rl spoecznych ludzi starych, przy
jednoczesnym poddawaniu si dyktatowi przemian technologicznych, prowadzi do
pojawiania si ageismu, dyskryminacji osb starych ze wzgldu na wiek.

59. Na podstawie wykadu, lektur i wasnych przemyle opisz (ilustrujc to przykadami)

co si dzieje, gdy z pewnej zintegrowanej caoci kulturowej usunie si jaki element.
WARIANT 1
-

traci na swojej wartoci

nie potrafi funkcjonowa prawidowo co moe wywoywa konflikty
brak w niej atmosfery wzajemnego wsparcia
brak cakowitej integracji

Np. odamy religii chrzecijaskiej

108

WARIANT 3
Starajc si odpowiedziec na pytanie czym jest sama kultura mona powoa si na
zdanie Roberta Bierstedt: kultura to wszystko co ludzie czyni, myl i posiadaj jako
czonkowie spoecznoci".Dostarcza ona pewnych gotowych scenariuszy, wzorw zachowa,
ktre realizujemy, chcc osign te czy inne cele. Dlatego w obrbie wasnej kultury
czujemy si pewnie, bezpiecznie, jak w domu", a trafiajc do innej kultury, jestemy
wyobcowani, zagroeni, zaskoczeni. Przynajmniej do czasu, kiedy poznamy panujce w niej
znaczenia kulturowe.
Kultur danej zbiorowoci okrela si niekiedy jako jej dziedzictwo. Sugeruje to
wan waciwo kultury, jak jest jej zakorzenienie w przeszoci. Kultura nie jest
wytworem chwili, lecz skumulowanym produktem ludzkiej aktywnoci trwajcej duszy
czas. Jest przekazywana z pokolenia na pokolenia, zachowujc znaczn cigo.
Zmiany kulturowe maj charakter egzogenny, wynikaj z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z
kulturami odmiennymi. Kultury pierwotne s np. pod przemonym wpywem cywilizacji
europejskiej. Kultura ludzka jest w nieustannym procesie transformacji (nie istnieje", lecz
dzieje si").
Wszystkie systemy w ramach spoeczestwa s ze sob powizane - zmiana
ktregokolwiek z elementw moe prowadzi do dezintegracji. Mimo to kady system
posiada wiele podsystemw, ktre s wyspecjalizowane do penienia okrelonych funkcji.
Zaburzenie harmonii i aequilibrium kultury ma charakter przejciowy, kultura bowiem ma
tendencj do odzyskiwania rwnowagi i spjnoci.
Wan kwesti, ktr naley poruszy w tym temacie jest nawizania do
strukturalnego funkcjonalizmu, opierajcego si na wizji spoeczestwa jako organizmu, na
ktry skadaj si wzajemnie od siebie uzalenione elementy (struktury), ktre zawsze s po
co, maj swoje cele (funkcje), przyczyniaj si do sprawnego dziaania caoci. Gwna
teoria funkcjonalna w socjologii, okrelana niekiedy jako teoria rwnowagi spoecznej,
zwizana jest z osob amerykaskiego socjologa Talcotta Parsonsa.
Przykady: Jako przykad zintegrowanej caoci kulturowej mona poda druyn piki
nonej.
To pewna liczba osb w pewnym przedziale wiekowym, na og, czsto rnej narodowoci,
nawet odmiennych ras, a wic pewna niewielka populacja. Tworz oni, po drugie, swoisty
system spoeczny zrnicowanych pozycji i rl.
Kultura pikarska oznacza, e wie ich regulamin gry, na stray ktrego stoi sdzia i sam ten
regulamin pozwala odrni mecz pikarski od meczu rugby czy baseballu. Pojedynczy
zawodnicy kieruj si te reguami waciwymi dla ich pozycji, zawartymi w ich roli.
Druyna ma te pewne symbole tosamoci: proporczyki, herby, koszulki, wymieniane
rytualnie przed i po meczu. Kada aktualna sytuacja stwarza pewne nowe szans i pewne
ograniczenia dla dalszej aktywnoci. Jeli w tym przykadzie zabierzemy jeden z elementw
ich kultury np.: hymn, charakterystyczne ubranie przypisujce do poszczeglnych druyn, czy
zmienimy zasady gry, osoby wchodzce w skad tej kultury znajd sposb by si
przystosowa do nowej sytuacji w jak najmniej dotkliwy sposb.
Innym przykadem mog by plemienia, ktrych ziemie zostaja zagarnite lub przybysze
staraj si narzuci inny sposb bycia. Staraj si i czasem zabieraj ich czci kultury, ale
mimo to czonkowie plemion pozostaj wierni obyczajom i tradycjom. Czasami musz
wprowadza zmiany, jeli zabrana zostaa ich wasno, lecz ich kultura wci trwa.
109

60. Dlaczego, twoim zdaniem, ludzie w rnych spoeczestwach lub grupach spoeczestw
maj rne kultury? Czy wspomniane na wykadzie rodzaje teoretycznego wyjaniania
zrnicowania kulturowego s wystarczajce dla jego zrozumienia? Dlaczego tak
uwaasz? Jakie wedug ciebie s przyczyny takiego zrnicowania kultur?
WARIANT 1
Kultura jest to caoksztat zobiektywizowanych (materialnych i niematerialnych) wytworw
ycia spoecznego, wsplnych szeregowi grup i z racji swego zobiektywizowania zdolnych do
rozprzestrzeniania si.

materialne np. zabytki (s elementami kultury, bo nastpia ich

OBIEKTYWIZACJA);
nie ma elementw kultury samych w sobie;
kultura staje si ; elementy zdolne do rozprzestrzeniania si;

(i zobiektywizowane);
RELATYWIZM KULTUROWY:
zaoenie, i wszystkie kultury s rwnie wartociowe i zasuguj na szacunek.
moralno zawsze zwizane z jakim wiatopogldem;
trzeba potrafi rozumie elementy kultury od dewiacji (np. rytualne zabjstwa w
kulturze Majw; skadanie ofiary caopalnej w plemieniu Israelitas).
Kultura elitarna (kultura wysza <nie oznacza wartociowania>, high brow culture)
1. Jest tworzone w obrbie okrelonej tradycji i wiadomie przyjtego kanonu
estetycznego poprzez przedstawicieli elity intelektualnej.
2. Jej wytwory (zarwno materialne jak i duchowe) maj utrwala wartoci i idee np.
wolno, prawda, pikno.
3. Ocen wytworw kultury elitarnej maj si zajmowa ni jedynie inni twrcy i
wykwalifikowani krytycy, gdy kryteria jej oceny s niezalene od gustu odbiorcy.
4. Mimo, e kultura elitarna zawiera treci odczuwane przez og jako ,,trudne, to
pewnie jej elementy przenikaj si do kultury popularnej i w rnym stopniu inspiruj
jej rozwj.
tre jest trudna, gdy nie dysponujemy odpowiednim kodem.
Kultura masowa
1. Homogeniczna kultura tworzona w nowoczesnych spoeczestwach
przemysowych i postprzemysowych.
2. Jest upowszechniana i/lub popularyzowana przez rodki masowego przekazu.
3. Obejmuje standardowe wartoci, normy, opinie, style ycia, pogldy, sztuk, mod
i dobra materialne.
4. Dominujce jej czci jest kultura popularna cieszca si najwiksz aprobat
wrd szerokiego krgu odbiorcw z rnych grup spoecznych, gwnie ze
wzgldu na przestpno finansow i atwo obioru jej przekazw.
110

Kultura to przede wszystkim waciwy dla czonkw danego spoeczestwa sposb mylenia i
dziaania. Socjologia rozumie kultur jako czynnik regulujcy stosunki midzy ludmi w
spoeczestwie. Na kultur skadaj si te czynniki ycia czowieka, ktre w sposb
jakociowy odrniaj czowieka od przyrody. S to zjawiska, ktre s waciwe tylko
spoeczestwu, i nie ma ich w zewntrznej przyrodzie (jzyk, moralno, nauka, transport,
odzie, zwyczaj obdarowywania si prezentami, produkowanie narzdzi pracy). Do kultury
nale te waciwoci czowieka, ktre nie s dziedziczone genetycznie i nie s regulowane
instynktami biologicznymi.
Badacze odkryli, e kultura rnych spoeczestw zawsze uwzgldnia uniwersaln
psychofizjologiczn natur czowieka, uniwersaln logik istnienia organizmu w danym
rodowisku naturalnym. Fizyczna jedno natury zewntrznej, biologiczna jedno czowieka
jako gatunku, jedno zasad wspdziaania spoecznego ludzi tworzy wielo uniwersaliw
kulturowych (zakaz zabijania, potpienie zodziejstwa, kamstwa, organizowanie obrony
przed wrogiem).
Socjologia bada kultur pod wasnym ktem - bada jej rol, funkcj w tworzeniu i rozwoju
systemw spoecznych (instytucji spoecznych, zbiorowoci, spoeczestwa jako caoci).
Spoeczna istota kultury polega na tym, e kultura powstaje i jest realizowana w trakcie
wspdziaania spoecznego. Jest ona symbolicznym mechanizmem zabezpieczajcym
wsporganizowanie jednostek.
WARIANT 3
Moim zdaniem na rnorodno kultury gwny wpyw ma historia i powstae w cigu
czasu tradycje, sytuacje ekonomiczne mieszkacw, uwarunkowania geograficzne i
podziay administracyjne nabierajce coraz wikszej odmiennoci.
Wspomniane na wykadzie rodzaje teoretycznego zrnicowania kulturowego rozwijaj
pogldy na uwarunkowania przestpczoci prowadzce do wielkich czynw, a tym samym
sprzeciwiajcych si wadzom. Czynniki te majce wpyw na powstanie zrnicowanych
zachowa przestpczych i mechanizmy ich postpowania.
Przyczynami zrnicowania mog by takie procesy jak niewolnictwo, wojny,
kolonializm, migracje i wspczesna globalizacja, ktre doprowadziy do rozproszenia si
ronych grup ludnoci i osiedlania si na nowych obszarach. Przyczynio si to do
pojawienia si spoeczestw bdcych mieszankami kulturowymi, w ktrych skad
wchodzi po kilka grup o odmiennym kulturowym, etnicznym i jzykowym rodowodzie.

61. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj rodzin jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w dwch
ujciach: (a) populacyjnym [demograficznym], (b) grupowym [wsplnotowym]
WARIANT 1
a)
- aspekt demograficzny populacja na og duy zbir jednostek o okrelonej charakterystyce
111

=> czonkowie rodziny, dzietno

- rodzina w przeszoci uwana bya za mae pastwo
- realizujc podstawowe funkcje spoeczne musiaa si rzdzi sformalizowanymi wzorami
zachowa okrelajcymi dokadnie interakcje midzy czonkami (rol dzieci, ony, innych
krewnych)
- ograniczenie niektrych funkcji rodziny miao wpyw na jej struktur wewntrzn,
odformalizowanie funkcji czonkw rodziny => od instytucji do zwizku towarzyskiego
(b)
- aspekt grupowy skada si z jednostek, jest zintegrowana w pewn cao, nie stanowi
zbiorowoci lunej, cho zoona jest z rnych elementw => rodzina jako gr. pierwotna (ma
fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji)
- grup osb tworzc rodzin wyrnia: wsplne nazwisko, mieszkanie; wsplnota
wasnoci; cigo biologiczna; wsplna kultura duchowa
- r. maa = rodzice + dzieci (najpowszechniejsza w spo. nowoczesnych)
- r. dua = rodzice + dzieci + inni krewni (rodzice ma/ony, rodzestwo m/)
WARIANT 3

Z perspektywy demograficznej istotna bdzie przede wszystkim jej liczebno: to, e

w rodzinie jest np. pi osb. Dalej wany bdzie rozkad takich cech jak wiek czy
pe, a wic, e w rodzinie jest trzech mczyzn (ojciec i dwch synw) i dwie kobiety
(matka i crka), oraz e dwie s dorose, dwoje s nastolatkami, a jedna jeszcze
dzieckiem. Z jakich powodw mog by istotne i inne cechy: wzrost, waga, kolor
wosw, stopie wyksztacenia itp. Ale wszystko to s cechy pojedynczych czonkw
rodziny, ktre jedynie statystycznie sumujemy dla zbioru jednostek.
Z perspektywy grupowej rodzina to co wicej, bo take swoiste wizi czce
czonkw, a wic Wsplne zamieszkanie, wsplnota majtkowa, mio, lojalno
wzajemna, gotowo do pomocy, troska o dzieci, silna tosamo wyraana zwrotem
my" i odrniajca nasz rodzin od tysicy innych rodzin.

62. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj rodzin jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w dwch
ujciach: (a) systemowym [pozycje, role], (b) strukturalnym [relacje]
WARIANT 1
(a)
- aspekt systemowy powizany ukad pozycji, statusw i typowych dla nich rl =>
organizacja rodzinna
- podstaw wizi w rodzinie s stosunki midzy maonkami / partnerami oraz rodzicami i
dziemi
- rodzina matriarchalna/patriarchalna/partnerska
- Systemowe rozumienie rodziny, okrela system rodzinny, jako organizm (systemy
biologiczne) majcy swj wasny wiat, indywidualn i niepowtarzaln organizacj ycia oraz
ukad stosunkw wzajemnych midzy czonkami systemu. (Internet)
- Systemowe ujcie rodziny wskazuje, e jest ona systemem, czyli pewn zoon
rzeczywistoci i zbiorem elementw w dynamicznej interakcji, w ktrej kady element jest
okrelany przez pozostae. Takie rozumienie zakada, e na jako funkcjonowania caej
112

rodziny jako wsplnoty osb, maj wpyw wszyscy jej czonkowie. System rodzinny
charakteryzuje si jeszcze jedn wan cech cyrkularnoci, ktra oznacza, e relacje
midzyludzkie nigdy nie s jednostronne, a zachowanie jednego osoby ma wpyw na cay
rodzinny ukad. (Internet)
(b)
- aspekt strukturalny sie relacji midzyludzkich nie obiektw, lecz form , schematw
odnoszenia si do siebie => struktura pokrewiestwa
- stosunki w rodzinie maj charakter bezporedni (face to face) z przewag wsppracy nad
wspzawodnictwie
- tradycyjna rodzina dua skada si z dwch lub wicej rodzin nuklearnych mieszkajcych w
jednym domu, podporzdkowanych wadzy ojca rodziny (gwnie spo. przednowoczesne)
- wspczesna rodzina rozszerzona jest do lunym zwizkiem rodzin nuklearnych,
pozostajcych ze sob w zrnicowanych relacjach (wymiana usug, ale niezaleno
ekonomiczna, odrbne gospodarstwa domowe)
- Podejcie strukturalne zwraca uwag na skad i czonkostwo w grupie. Mona przyj, e
rodzin tworzy przynajmniej jeden rodzic i jedno dziecko, ktrzy biologicznie s ze sob
spokrewnieni i posiadaj wsplne miejsce zamieszkania. Utworzona jednostka rodzinna z
rodzica i dziecka mieszka razem przynajmniej z dwch powodw: poniewa s biologicznie
spokrewnieni, lub te normy spoeczne, jak na przykad adopcja, pozwalaj na takie
powizania. Strukturalne definicje przyjmuj pewne minimum- jednostk rodzinn tworzy
przynajmniej jeden rodzic i jedno dziecko. (Internet)
WARIANT 3

Z perspektywy systemowej rodzina to swoisty, powizany ukad pozycji i rl,

niezalenych od penicych je konkretnych osb, a wic ojciec, matka, m, ona,
dziadek, babcia, syn, crka, wnuczek, wnuczka, te, teciowa, zi, szwagier, wujek,
ciotka itp.

Z perspektywy strukturalnej rodzina to swoista sie relacji pomidzy rozmaitymi

pozycjami i rolami rodzinnymi: maestwo, ojcostwo, braterstwo, pokrewiestwo,
wadza rodzicielska, spadkobranie. Na tym aspekcie skupiali czsto uwag
antropologowie spoeczni, odkrywajc ogromne rnice dzielce struktury
pokrewiestwa w rnych spoecznociach (np. Claude Levi-Strauss, Edward Leach).

WARIANT 2
Rodzina jest podstawow mikrostruktur spoeczn. Wystpowaa i wystpuje we wszystkich
spoecznociach ludzkich, w rnych kulturach od najdawniejszych czasw.
Chocia przybieraa rne formy, zawsze realizowaa funkcj prokreacji i socjalizacji.
We wszelkich definicjach rodziny podkrela si jej dwie podstawowe funkcje
zapewnienie cigoci biologicznej spoeczestwa (prokreacja) oraz przekazywanie
dziedzictwa
kulturowego (socjalizacja)
Waciwoci rodziny jako mikrostruktury spoecznej:
1) Umoliwia trwae obcowanie pciowe w oparciu o spoecznie uznane wzory
2) Tworzy instytucjonaln form maestwa
113

3) Okrela w oparciu o pewien system nomenklatury stosunki pokrewiestwa i

dziedziczenia
4) Peni funkcje jednostki gospodarujcej, zapewniajcej swym czonkom utrzymanie i
opiek
5) Zaspokaja potrzeby materialne i przygotowuje swych czonkw do samodzielnego
ycia
6) Jest grup mieszkajc wsplnie, tworzc jedno gospodarstwo domowe, ktre moe
obejmowa dwa trzy pokolenia
Rodzina jest grup pierwotn, majc fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji.
Stosunki w rodzinie maj charakter bezporedni (face to face) z przewag wsppracy nad
wspzawodnictwem, s zabarwione emocjonalnie.
Podstaw wizi spoecznej w rodzinie s stosunki midzy maonkami (partnerami) oraz
midzy rodzicami i dziemi.
Grup osb tworzcych rodzin wyrniaj nastpujce cechy:
Wsplne mieszkanie
Wsplne nazwisko
Wsplna wasno
Cigo biologiczna
Wsplna kultura duchowa
Role w rodzinie:
1) Maeska (m, ona) zaspokajanie potrzeb ycia intymnego maonkw
2) Rodzicielska (matka, ojciec) zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzicw i dzieci
3) Braterska (dzieci, rodzestwo) zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzestwa
Typy rodzin, ze wzgldu na ukad rl poszczeglnych czonkw rodziny;
1. Rodzina typu pozycjonalnego w tzw. pozycjonalnym ukadzie rl przestrzega si w
rodzinie cile zasad wypywajcych ze statusu formalnego jej czonkw, z pozycji,
jak zajmuj (pozycja matki, ojca, babci, dziadka, pozycja dzieci ze wzgldu na
kolejno narodzin i pe). Istnieje wyrany podzia rl. Jest stosunkowo silna
hierarchia rl, praw, obowizkw zakresu odpowiedzialnoci z ni zwizanej. Rozwj
dziecka w tego typu rodzinie jest ograniczony wskutek koniecznoci dostosowania si
do wymaga i regu roli wynikajcej z jego formalnego statusu rodzinnego. System
komunikacyjny w rodzinie tego typu jest zamknity, co wi si ze swoistymi
cechami kodu ograniczonego, jakim posuguj si jej czonkowie. Najwaniejsze z
tych cech to:
a) zaleno mowy od kontekstu, czyli cise powizanie wypowiedzi z konkretn
sytuacj i jej specyficznymi skadnikami;
b) wyraanie znacze implicite, tj. w sposb zrozumiay przez inne osoby na tle
wsplnych przey i dowiadcze.
2. Rodzina, ktra skierowana jest na osobowo rodzina, w ktrej ukad rl uwzgldnia
osobowo jej czonkw, nie posiada podziau rl. Pozycja i rola spoeczna dziecka
nie zostaje przypisana formalnie, lecz nabywa je ono w sposb spontaniczny.

114

Podejmowanie decyzji zaley od indywidualnych cech psychicznych czonka rodziny.

Na podstawie Psychologii wychowawczej Marii Przetacznik-Gierowskiej i Ziemowita
Wodarskiego.
Ujcie systemowe traktuje rodzin jako podsystem spoeczny podporzdkowany systemowi
caociowemu. W ramach tego podsystemu analizuje si rol kadego czonka rodziny, ukad
tych rl umoliwiajcy funkcjonowanie rodziny i systemu caociowego. Spoeczestwo
oczekuje od rodziny zazwyczaj reprodukcji oraz konformizmu wobec norm spoecznych, tzn.
socjalizacji jej czonkw zgodnie z istniejcymi ustaleniami spoecznymi, czyli systemem
norm i wartoci oraz pracy. Rodzina natomiast ofiarowuje swoim czonkom formowanie
osobowoci, zdobywanie statusu i wsparcie emocjonalne. Teoria systemowa postrzega
rodzin jako aktywny system zdolny do wytwarzania nowego rodowiska poprzez
inicjowanie przez swoich czonkw nowych zachowa.
W ujciu systemowym naley wyrni:
1. System klienta to osoby czonkowie rodziny lub grupy majace problemy do ktrych jest
adresowana pomoc spoeczna. System ten wymaga szczeglnego monitorowania oraz
wprowadzania zmian poniewa podlega przeobraeniom.
2. System podmiotw to osoby, instytucje, organizacje, ktrych kompetencje wymagaj
modyfikacji szczeglnie w sytuacji niewaciwie prowadzonych dziaa;
3. System dziaania to istniejce lub wykreowane osoby, instytucje, organizacje, ktre w
realizacji celw pomocy spoecznej wsppracuj ze sob;
4. System przeprowadzania zmian to pracownik socjalny i jego instytucja w odniesieniu do
problemw rodziny.
Rol pracownika socjalnego jest zainteresowanie si prawami jednostki oraz sposobami
dziki, ktrym wiadczona przez niego pomoc spoeczna przemieszcza si przez granice
systemw.
Rodzina w ujciu systemowym moe by postrzegana jako:
Grupa spoeczna, czyli zbir ludzi poczonych ze sob deniem do wsplnego celu,
stanowic odrbn cao. Analizie podlega wwczas bd: rola spoeczna, pozycja
spoeczna, oraz spjno (interakcja spoeczna). Instytucja spoeczna, czyli kulturowo
uwarunkowany regulator zachowa ludzkich zaspakajajcy istotne potrzeby jednostki i
spoeczestwa przy wykorzystaniu zintegrowanych wzorw zachowa i dziaa czonkw
rodziny realizujcych okrelone funkcje.

Rodzina w ujciu socjologicznym jest definiowana jako zbiorowo o charakterze

podstawowym, obecna we wszystkich znanych kulturach i typach spoeczestw. W jej skad
zaliczamy dwoje ludzi zwizanych wzem maeskim oraz ich dzieci (naturalnych lub
przybranych), a take ich krewnych Pojcie "rodziny" odnosi si do najmniejszej, co wcale
nie znaczy, e prostej grupy spoecznej. Jest to zbiorowo, w ktr czowiek wchodzi od
chwili narodzin i w ktrej trwa a do mierci, cho oczywicie z chwil zawarcia zwizku
115

maeskiego zakada swoj wasn rodzin. Rodzina jest podstawow komrk spoeczn,
stanowic niezbdny element waciwego funkcjonowania spoeczestwa. Rodzina
charakteryzuje si wieloma specyficznymi cechami wyrniajcymi j na tle innych instytucji
spoecznych. Wzajemne relacj midzy jej czonkami s usankcjonowane prawnie.

63. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj rodzin jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w dwch
ujciach: (a) aktywistycznym [interakcyjnym], (b) kulturowym.
WARIANT 1
Pojcie "rodziny" odnosi si do najmniejszej, co wcale nie znaczy, e prostej grupy
spoecznej. Jest to zbiorowo, w ktr czowiek wchodzi od chwili narodzin i w ktrej trwa
a do mierci, cho oczywicie z chwil zawarcia zwizku maeskiego zakada swoj
wasn rodzin. Rodzina jest podstawow komrk spoeczn, stanowic niezbdny element
waciwego funkcjonowania spoeczestwa. Spoeczestwo, aby byo zdrowe musi skada
si z caej rzeszy prawidowo funkcjonujcy rodzin (rodzice i dzieci).
Rodzina charakteryzuje si wieloma specyficznymi cechami wyrniajcymi j na tle innych
instytucji spoecznych. Wzajemne relacj midzy jej czonkami s usankcjonowane prawnie,
religijnie i zwyczajowo, a take dodatkowo wzmacniane siln wizi spoeczn,
zaangaowaniem emocjonalnym czonkw oraz sieci wzajemnych oddziaywa. Cechuj
j silna i zwarta spjno wewntrzna wzmacniana dodatkowo przez rodowisko zewntrzne
oraz oddziaywania wewntrz samej rodziny. Siami wewntrznymi spajajcymi rodzin
s przede wszystkim uczucia czce rodzicw i ich dzieci, wzajemny szacunek
i odpowiedzialno, poczucie bezpieczestwa, zaufanie, pewna sfera intymnoci, w ktrej
znajduj si czonkowie rodziny. Sia tych oddziaywa wewntrznych jest zdolna
przeciwstawi si skutecznie instytucjom zewntrznym, stawiajcym sobie za cel osabienie
tradycyjnej funkcji rodziny, co jest szczeglnie widoczne w dzisiejszych czasach.
W ujciu interakcyjnym - rodzin pojmuje si jako jedno - cao zoon z osb
wywierajcych na siebie wzajemny wpyw. To wzajemne oddziaywanie dokonuje si
poprzez realizacj rl bazujcych na normach, ktre jednostka identyfikuje z normami swych
grup odniesienia - take z rodzin rozszerzon. Opisuj j pojcia takie jak spjno,
stabilno, solidarno, porzdek i wzgldna stao. Integracja ma podstawowe znaczenie dla
egzystencji rodziny. W wikszoci przypadkw pozostaje ona w bezporedniej zalenoci i
jest wspierana przez rodowisko, w ktrym yje rodzina. Czasami jednak systemy zewntrzne
wobec rodziny utrudniaj jej lub wrcz uniemoliwiaj integracj wewntrz-rodzinn.
Zachowywanie wzorcw, podobnie jak wymieniona wyej integracja, dotyczy spraw
wewntrzrodzinnych. Jednak nie dotyczy relacji, ale oczekiwa, ideologii, oglnie mwic rodzinnych systemw wartoci. Mwi si o rodzinie jako o "zwizku osobowoci
pozostajcych w interakcji". I dalej: "rodzina yje tak dugo, jak dugo maj miejsce w
rodzinie, i umiera, kiedy one ustaj".

116

Wspczenie takie podejcie jest podstaw bada i koncepcji dotyczcych jednostek w

kontekcie rodziny, relacji: m - ona, rodzice - dzieci (take dziadkowie i czonkowie
rodziny dalszej) oraz rl penionych przez poszczeglnych czonkw rodziny.
W ujciu kulturowym- wedug socjologw ycie rodzinne powinno umoliwia dziecku
uczestnictwo w wiecie kultury i sztuki pozwalajc na rozwj wasnych predyspozycji oraz
zdolnoci. W rodzinie czowiek uczy si jzyka, obyczajw, postaw oraz waciwych
zachowa, a take tego wszystkiego, co skada si na tradycj czyli istotnych dla danej
spoecznoci z punktu widzenia kultury wartoci, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Przekazywanie treci kulturowych socjalizowanym dokonuje si wewntrz grupy rodzinnej,
dziki stosunkom midzyosobowym (wiziom emocjonalnym, postawom, osobom
znaczcym), co stanowi przedmiot m.in. analizy psychologii spoecznej i pedagogiki
spoecznej oraz teorii wychowania.
WARIANT 3

Z perspektywy aktywistycznej rodzina to ycie rodzinne", to co si dzieje w rodzinie,

a wic zbir swoistych dziaa podejmowanych przez czonkw rodziny: wspycie
seksualne, wsplne gospodarowanie, wychowanie dzieci, wsplne posiki, kolacja
wigilijna, ale take spory rodzinne, konflikty maeskie i wiele innych.
Z perspektywy kulturalistycznej rodzina to swoisty zbir regu - norm i wartoci dotyczcych np. zalotw i zawierania maestw, przedmaeskich stosunkw
seksualnych, dopuszczalnoci rozwodw, odnoszenia si do siebie maonkw,
autorytetu ojca lub matki, powinnoci dzieci, odpowiedzialnoci za starzejcych si
rodzicw, regulacji urodzin, aborcji itp. I znw antropologia spoeczna, a take
porwnawcze studia nad rodzinami wspczesnymi pokazuj, jak wielkie rnice
kultur rodzinnych" wystpuj pomidzy rozmaitymi spoecznociami.

WARIANT 2
Wrd licznych definicji rodziny, wystpujcych w literaturze socjologicznej,
wymogom odpowiada; definicja J. Szczepaskiego, okrelajca rodzin jako ma grup
pierwotn zoon z osb, ktre czy stosunek maeski i rodzicielski oraz silna wi
midzyosobnicza. W tym przypadku chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, spoecznoprawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguy prawem naturalnym, obyczajami i
kontekstem kulturowym.
a) Ujcie aktywistyczne (interakcyjne) - gdzie rodzin pojmuje si jako jedno - cao
zoon z osb wywierajcych na siebie wzajemny wpyw. To wzajemne oddziaywanie
dokonuje si poprzez realizacj rl bazujcych na normach, ktre jednostka identyfikuje z
normami swych grup odniesienia - take z rodzin rozszerzon. Opisuj j pojcia takie jak
spjno, stabilno, solidarno, porzdek i wzgldna stao. Integracja ma podstawowe
117

znaczenie dla egzystencji rodziny. W wikszoci przypadkw pozostaje ona w bezporedniej

zalenoci i jest wspierana przez rodowisko, w ktrym yje rodzina. Czasami jednak
systemy zewntrzne wobec rodziny utrudniaj jej lub wrcz uniemoliwiaj integracj
wewntrz-rodzinn. Zachowywanie wzorcw, podobnie jak wymieniona wyej integracja,
dotyczy spraw wewntrzrodzinnych. Jednak nie, dotyczy relacji, ale oczekiwa, ideologii,
oglnie mwic - rodzinnych systemw wartoci. Mwi si o rodzinie jako o "zwizku
osobowoci pozostajcych w interakcji".
b) ujcie kulturowe - Instytucja rodziny dysponuje pewnym rodowiskiem kulturowym,
w ramach ktrego ksztaci i wychowuje dzieci. Na ten kod kulturowy skadaj si zwyczaje
maonkw, ich nawyki, jzyk, waciwy konkretnej rodzinie styl ycia zaleny od jej pozycji
spoecznej. Takie rodowisko kulturowe nie istnieje w prni, jest elementem szerszej
zbiorowoci, jednake odciska swoje pitno na osobowoci czowieka wychowywanego
do wypeniania swoich rl w spoeczestwie.

64. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj rodzin jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w ujciu
polowym (zdarzeniowym).
WARIANT 1
Rodzina jest podstawow mikrostruktur spoeczn. Wystpowaa i wystpuje we wszystkich
spoecznociach ludzkich, w rnych kulturach, od najdawniejszych czasw.
Aspekt zdarzeniowy (polowy) to nieustajco zmienne, pynne pole, pene zdarze
spoecznych; w polu tym zbiorowoci jednostki podejmuj wobec siebie nawzajem kulturowo
wyznaczone i strukturalnie ukierunkowane dziaania i w toku tego procesu same modyfikuj i
wytwarzaj grupy, systemy spoeczne, struktury spoeczne i kultur, stanowice z kolei
kontekst dla przyszych dziaa. W ujciu zdarzeniowy bada si pynne zmienne konfiguracje
ludzkich dziaa, spoeczestwo w akcie stawania si (historyczna ewolucja rodziny)
W przeszoci rodzina bya maym pastwem. Realizujc podstawowe funkcje spoeczne
musiaa rzdzi si sformalizowanymi wzorami zachowa. Okrelay one dokadnie
wzajemne interakcje poszczeglnych czonkw rodziny, pozycje ma i ony, dzieci oraz
innych krewnych. Historycznie rzecz ujmujc- ewolucja rodziny polega na ograniczaniu jej
instytucjonalnego charakteru. Zmianom tym towarzyszy proces emancypacji rodziny od
spoeczestwa. Na cechy i sposb funkcjonowania rodziny wpyw wywieraj m.in. zmiany
zachodzce w jej otoczeniu spoecznym, w makrostrukturze. Socjologowie maj tu na myli
przemiany rodziny dokonujce si pod wpywem dwch procesw- uprzemysowienia i
urbanizacji. Oba procesy s rdem zmian w rodowisku pracy i zamieszkania. Prowadzi to
118

do rozlunienia wizi pokrewiestwa midzy pokoleniami i rozproszonymi czonkami

rodziny szerszej. Zmieniaj si take podstawy wizi maeskiej- coraz wikszego znaczenia
nabieraj cechy osobowe partnerw i uczucia oraz relacje rodzice-dzieci.
Z bada socjologicznych wynika e polska rodzina ewoluuje w stron nowoczesnego modelu:

Spada skonno do zawierania maestw

Podnosi si przecitny wiek ich zawierania zarwno w przypadku kobiet, jak i
mczyzn
Kobiety rodz pierwsze dziecko coraz pniej
Zmniejsza si dzietno.

Ponadto od pocztku lat 80. wyranie nastpuje obnienie wspczynnika zawierania

maestw. Skadaj si na to dwa trendy:
1. Uwidacznia si tendencja do odraczania maestwa: wiek zawierania pierwszego
maestwa przesuwa si z lat 20-24 na okres pniejszy
2. Nastpuje nieznaczny wzrost niezalegalizowanych zwizkw partnerskich.

WARIANT 2
Rodzina jest podstawow mikrostruktur spoeczn. Wystpowaa i wystpuje we
wszytskich spoecznociach ludzkich w rnych kulturach, od najdawniejszych
czasw. Chocia przybieraa rne formy, zawsze realizowaa funkcji projekcji i
socjalizacji. Jako jedna z gwnych instytucji spoecznych rodzina peni wiele
niezbdnych dla rozwoju spoeczestwa funkcji. Funkcje - to cele, do ktrych zmierza
ycie i dziaalno rodziny oraz zadania, jakie realizuje rodzina zaspokajajc potrzeby
swych czonkw. Zakres tych funkcji (intensywno ich realizacji) zmienia si
zalenie od poziomu rozwoju spoecznego, poziomu industrializacji i urbanizacji oraz
przemian kulturowych. W przeszoci rodzina bya maym pastwem. Realizujc
podstawowe funkcje spoeczne musiaa rzdzi si sformalizowanymi wzorami
zachowa. Okrelay one dokadnie wzajemne interakcje poszczeglnych czonkw
rodziny, pozycje ma i ony, dzieci oraz innych krewnych. Historycznie rzecz
ujmujc - ewolucja rodziny polega na ograniczaniu jej instytucjonalnego charakteru.
Zmianom tym towarzyszy proces emancypacji rodziny od spoeczestwa.
Ograniczanie niektrych funkcji rodziny przyczynio si do zmian w jej strukturze
wewntrznej, do odformalizowania, do nadania stosunkom rodzinnym charakteru
osobowego zwizku emocjonalnego. Ten kierunek przemian wyraa teza o ewolucji
rodziny od instytucji do zwizku towarzyskiego.
Polska rodzina ewoluuje w stron nowoczesnego modelu reprodukcji:
spada skonno do zawierania maestw

119

 podnosi si przecitny wiek ich zawierania zarwno w przypadku kobiet, jak i

mczyzn
kobiety rodz pierwsze dziecko coraz pniej
zmniejsza si dzietno.
Rodzina jest grup pierwotn majc fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji.
Rodzina pocztkowa tworzya si na rnych terenach, take polowych.Podczas welu
lat rodzina doznaa wielu zmian, wiele zdarze wpyneo na to e zienia sie pod
wieloma wzgldami, np. Pod wzgldem trybu, ycia, pracy, funkcji rodziny, a take
jej obowizkw. Rodzina zmienia si przez cae wieki, nawet i teraz.
W przeszoci rodzina bya maym pastwem.
Realizujc podstawowe funkcje spoeczne musiaa rzdzi si sformalizowanymi
wzorami zachowa okrelajcymi dokadnie wzajemne interakcje poszczeglnych
czonkw rodziny, pozycje ma i ony, dzieci oraz innych krewnych.
Ewolucja rodziny ujmowana historycznie polega na ograniczaniu jej
instytucjonalnego charakteru.** Zmianom tym towarzyszy proces emancypacji
rodziny od spoeczestwa.
Ograniczanie niektrych funkcji rodziny przyczynio si do zmian w jej strukturze
wewntrznej, w szczeglnoci do odformalizowania stosunkw rodzinnych, nadania
rodzinie charakteru osobowego zwizku emocjonalnego.
Mwi si o ewolucji rodziny od instytucji do zwizku towarzyskiego.

65. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk pracy jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) populacyjnym [demograficznym], (b) grupowym
[wsplnotowym]
WARIANT 1
Praca jest podstaw systemu gospodarczego, poprzez instytucj z ktrych si skada, zajmuj
si dystrybucj dbr i usug. Stae doskonalenie techniki oraz rozwj przemysu jak i rwnie
nowy typ spoeczestwa prowadz do zmian w sferze pracy - nowej fazy, gdzie gospodarka
oparta jest na wiedzy. Wikszo osb, nie pracuje przy produkcjach tylko przewanie
zajmuj si sprzeda, projektowaniem oraz przetwarzaniem danych wykorzystujc przy tym
optymalnie swoj wiedz.
Na rynku pracy najwikszym problemem jest zmienna liczba ludnoci w wieku
produkcyjnym, ktra tworzy zasoby pracy. Niewystarczajce zasoby pracy mog prowadzi
do wzrostu pac powodujcego konieczno poszukiwania rozwiza technologicznych
zmniejszajcych zapotrzebowanie na prac ludzi. Zjawisko starzenia si ludnoci jest
wspczesnym procesem demograficznym, o nie spotykanej wczeniej skali i nateniu,
obejmujcym spoeczestwa Europy i innych wysokorozwinitych krajw wiata. Jest
120

procesem, polegajcym na zmianach w strukturze wieku ludnoci powodujcych zwikszanie

si liczebnoci i udziau rocznikw starszych, a zmniejszanie si rocznikw modszych, jest
zjawiskiem nieuchronnym i nieodwracalnym, nioscym ze sob szereg spoecznoekonomicznych konsekwencji.
Na gruncie socjologii wymienia si rnego rodzaju wizi jak: rodzinne,
przyjacielskie, ssiedzkie, pracownicze, etniczne, religijne, narodowe itp. Przejawiaj si one
w wiadomoci, ale przekadaj na konkretne dziaania. Wspczesne badania identyfikuj
wi spoeczn poprzez poczucie tosamoci grupowej i wskazuj, e znacznie czciej
wyraa si ona w identyfikacji lokalnej, regionalnej a nawet wirtualnej, ni poprzez osobowe
relacje pracownik pracodawca lub wsplnoty obywatelskie. Bez wizi spoecznej nie ma
spjnoci w grupie. Wi spoeczna moe by rozumiana jako organizacja grupy, a moe
mie wymiar wiadomociowy. wiadomo grupowa, wiadomo zbiorowa to przede
wszystkim poczucie cznoci i solidarnoci. Ludzko od bardzo dawna wykorzystuje si
wsppracy i dziaania w grupie. Na przestrzeni wiekw powstay niezliczone zespoy,
formacje i przedsiwzicia wykorzystujce synergi wynikajc z pracy grupowej. Standardy
pracy oraz moliwoci w zakresie oceny skutecznoci dziaa w ramach pracy grupowej nie
daj decydentom organizacyjnym komfortu oceny ekonomicznoci tego rodzaju
przedsiwzi. Praca grupowa jest traktowana jako naturalny, podstawowy element
budowania kapitau intelektualnego kadej organizacji Jej konstruowanie, wspieranie i
rozwijanie powinno by wpisane w obszar dziaa strategicznych, a pracownicy potraficy
inicjowa i prowadzi tak prac powinni stanowi szczeglnie istotn grup dla organizacji.
66. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych
scharakteryzuj problematyk pracy jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) systemowym [pozycje, role], (b) strukturalnym
[relacje]
WARIANT 1
Praca zajmuje wicej czasu w yciu wikszoci z nas ni jakakolwiek inna dziaalno.
W nowoczesnych spoeczestwach posiadanie pracy jest wane dla zachowania poczucia
wasnej wartoci. Czsto mylc o pracy kojarzymy j z dziaalnoci zarobkow. Jednak jest
to due uproszczenie. Istnieje wiele aktywnoci, ktre podejmuj ludzie bez wynagrodzenia
pieninego. Dla przykadu prace domowe, wykonywane przez kobiety i mczyzn, nie s
opacane, a rwnie jest to praca, czsto cika i mczca.
Dlatego te prac patn lub te niepatn mona zdefiniowa jako zajcia wymagajce
wysiku umysowego i fizycznego, ktrych celem jest wytwarzanie dbr i wiadczenie usug
sucych zaspokojeniu ludzkich potrzeb.
Praca jest podstaw gospodarki, tj. systemu gospodarczego.
a) aspekt systemowy- odnosi si do ukadu pozycji (statusw) i typowych dla nich rl,
Konkretne stanowisko pracy jak podejmujemy, warunkuje nasz poziom ycia, status
materialny, a co za tym idzie status spoeczny. Podejmowana praca nakada na nas role, jakie
121

mamy spenia. W konkretnym rodowisku pracy, np. w firmie, kady pracownik podejmujc
okrelone stanowisko pozostaje w rnym ukadzie pozycji i zalenoci z innymi
wsppracownikami. Taki stan rzeczy niesie ze sob okrelone postawy, zachowania, role
wobec danych osb. Np. szef, ktry ma decydujce zdanie, zarzdzania dziaalnoci caej
firmy, a wszyscy pracownicy wykonuj swoje zadania, polecenia swojego szefa. Pracodawca
z racji penionej funkcji ma wadz nad swoimi pracownikami.
b) aspekt strukturalny- to sie relacji midzyludzkich- nie obiektw, lecz form, schematw
odnoszenia si ludzi do siebie,
Kontakty spoeczne. W rodowisku zawodowym czsto zawizuj si przyjanie. Wsplna
praca daje moliwo wsplnego spdzania czasu, dzielenia si swoimi zainteresowaniami
zawodowymi. To take uczestnictwo we wsplnych zajciach. Osoba, ktra traci prac,
a wic kontakt ze rodowiskiem zawodowym, automatycznie traci krg potencjalnych
przyjaci i znajomych.
WARIANT 2
SOCJOLOGIA PRACY jest jednym z dziaw socjologii, specyficznym, zajmujcym si
opisem i wyjanianiem zachowa spoecznych ludzi w procesie pracy , podczas produkcji
dbr i usug. Socjologia pracy w szerszym tego sowa znaczeniu , zawiera socjologie
przemysu i obejmuje takie zakresy bada jak:
a) spoeczne uwarunkowania , motywy i skutki pracy w ogle
b) zakad pracy jako system spoeczny, tzn. system grup i stosunkw spoecznych
c) konflikty spoeczne i zjawiska dezorganizujce zakad pracy i ich przezwycianie
d) zakad pracy jako zoona cz skadowa ycia oglnospoecznego , bdca systemem na
przykad spoecznoci lokalnej czy badanej brany.
SOCJOLOGIA PRACY w wszym znaczeniu okrelana jest jako dzia socjologii , ktry
zajmuje si praca jako procesem spoecznym , wpywem warunkw spoecznych na motywy ,
przebieg, intensywno i wyniki pracy spoeczestwa oraz badaniem skutkw , jakie praca
wywouje w strukturze , dziaania oraz rozwoju szerszych i wszych zbiorowoci. Bada
przede wszystkim zakad pracy jako miejsce, w ktrym procesowi pracy towarzysza rozmaite
zjawiska spoeczne, zatem jej znajomo i stosowanie wynikw jej bada moe pozwoli na
lepsze rozwizywanie problemw zwizanych z gospodarka zasobami ludzkimi ale nie
tylko. A_ Mona wyrni nastepujce wzory spoeczno zawodowe pracownika : !- wzory
przecitnego czonka zaogi ktre okresla minimum tych wartoci jakie pracownik powinien
posiadac. 2- wzory idealnego pracownika. 3- wzory negatywnego pracownika. Rola
zawodowa to zachowanie pracownikw wynikajce z dziaalnoci zwizanej z pozycj
zajmowan w zakadzie i obowizkami z tego wynikajcymi. W wyniku oddziaywania norm
i wzorow powstaje swoisty ukad hierarchiczny rol zawodowych realizowanych przez
pszczegolnych czonkw zaogi. Wyrniamy nastepujce role w zakadzie pracy 1kierownicze- ktre dotycza odpowiedzialnoci za sprawne dzialanie zakadu pracy. 2dozorujce i kontrolujce wynikajce z nadzoru nad poszczeglnymi zespoami
pracowniczymi. 3- specjalistow- ktrzy wykonuja prace koncepcyjna. 4- pracownikow
administracyjnych i pomocniczych . 5 pracownikow produkcyjnych czyli robotnikow
122

B-w wyniku realizacji okrelonych rl i zajmowanych pozycji zawodowych powstaja

swoiste wiezi spoeczne. Mamy nastpujce wiezi : 1- wiezi zawodowe0 ktra wyraza
czno pracownikow o tym samym fachu majcych wspolne zainteresowania. 2- wiez
roboty wiazaca pracownikow ze wzgldu na wspolne czynnoci robocze. 3- wiez
kolezenska powstaje przy wspolnej pracy. 4- wiez herarchi- czyli zaleno subowych .
5- wiez zakladowa. 6 wiez instytucjonalna- laczaca poszczeglnych pracownikow z dana
instytucja. Charakter wiezi w pracy wywiera wpyw na cala zaog i funkcjonowanie
pracy

67. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk pracy jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) aktywistycznym [interakcyjnym], (b) kulturowym
WARIANT 1
c) aspekt aktywistyczny- zestawienie wzajemnie zorientowanych dziaa jednostek,
Praca ma charakter spoeczny. Uczestnicz w niej grupy ludzi, a wytworzone przez nich
dobra bd usugi s przeznaczone dla wielu ludzi. Pojedyncza jednostka nie wytworzy
wszystkich potrzebnych dbr, dlatego istnieje oglny podzia pracy na zawody, itp.
W dzisiejszym wiecie jest coraz wicej skomplikowanych produktw i aby je
wyprodukowa, potrzeba specjalistw. W ten sposb powstaj nowe zawody i specjalizacje.
Suma dbr pozyskanych z pracy jednostek jest dobrem oglnym spoeczestwa. Podzia
pracy oznacza, e praca jest wykonywana na rnych, wymagajcych odmiennych
kwalifikacji stanowiskach. Jednym ze skutkw podziau pracy jest wspzaleno
gospodarcza: wszyscy jestemy we wszystkim uzalenieni od siebie nawzajem.

d) aspekt kulturowy- matryca podzielanych przez zbiorowo znacze, symboli i regu

oddzielajcych na ludzkie dziaania.
W zakres ten wpisuje si zagadnienie pracy a kulturowej nierwnoci pci. W skad teje
nierwnoci wchodz: segregacja zawodowa, praca w niepenym wymiarze, zrnicowanie
zarobkw.
Segregacja zawodowa polega na przekonaniu o zawodach mskich i eskich.
Praca w niepenym wymiarze- podejmuj j kobiety ze wzgldu na pogodzenie pracy
zawodowej z obowizkami prowadzenia gospodarstwa domowego.
Zrnicowanie zarobkw- czyli kobiety otrzymuj nisze wynagrodzenie ni mczyni.
WARIANT 2
Praca w yciu czowieka Jeeli mamy rozpocz rozwaanie na temat roli pracy w yciu i
rozwoju oglnym czowieka musimy podj si zdefiniowania pojcia "praca". Oglnie
123

ujmujc "praca" to celowa (wiadoma) dziaalno czowieka, polegajca na przeksztacaniu

dbr przyrody i przystosowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Mona powiedzie, e
praca wypenia czowiekowi ponad poow ycia jest rdem jego egzystencji, zapewnia
materialne warunki realizacji i decyduje o jego rozwoju i ukierunkowaniu w yciu.
Praca obok nauki i zabawy jest jedn z podstawowych dziaalnoci czowieka, czyli takim
dziaaniem, ktremu nadaje pewien wyszy poziom wartoci i wanoci.
Praca ma wpyw na moralny rozwj czowieka i dziki niej nastpuje wsppraca i
wspdziaanie wzajemne ludzi i grup ludzkich. Prac mona traktowa jako powoanie,
rdo zarobkowania i szans samorealizacji.
Dziki pracy powstaj dobra materialne, tworzone s te wartoci kulturowe i spoecznie
znaczce usugi.
W procesie pracy powstaj wytwory spoeczne uyteczne, warunkujce nieustanny rozwj
spoeczno - ekonomiczny i dobrobyt jednostki. Praca gwarantuje konieczny czowiekowi
kontakt spoeczny oraz realizacj jego rnorodnych potrzeb.
Praca jest stymulatorem do zaspokajania potrzeb intelektualnych, a take rdem egzystencji
ludzkiej, czyli tworzenia jego wasnego ycia. Jest rwnie warunkiem biologicznej
egzystencji czowieka, poniewa czowiek musi produkowa i tym wanie rni si od
zwierzt, ktre korzystaj z tego co czerpi bezporednio z przyrody.
W wyniku pracy czowiek przeksztaca si i podporzdkowuje sobie przyrod, stwarzajc
wasne rodowisko spoeczne, wasn kultur, cywilizacj. A wic praca jest podstaw i
swoist form aktywnoci czowieka. Praca jako kategoria spoeczna obejmujca
umiejtnoci pracy, sposoby jej organizowania, narzdzia, urzdzenia techniczne a take
wyprodukowane dobra, stanowi element kultury danego spoeczestwa. Wytwarzanie
narzdzi i posugiwanie si nimi wyodrbnio czowieka ze wiata zwierzt. Dziki niej
moemy realizowa swoje plany i zamierzenia. Rewolucja naukowo - techniczna
wprowadzia nowe elementy do wspczesnych przemian w charakterze i treci pracy. Rola
pracy w rozwoju spoeczestwa ludzkiego moe by rozpatrywana z punktu widzenia
rozwoju spoecznych stosunkw midzy ludmi.
Praca to dziaanie zmieniajce wiat materialny nastawiony na zaspokojenie ludzkich,
podstawowych potrzeb materialnych oraz wyszych, czyli kulturowych i duchowych. Praca
wic zaspakaja rnego rodzaju potrzeby np.: biologiczne, ekonomiczne, kulturowe ale s one
okrelane przez struktur i kultur grup, do ktrych jednostka naley. Natomiast struktura i
kultura grup wyznacza rodki realizacji celw pracy oraz metody posugiwania si nimi w
zalenoci od rodzaju potrzeb jakie maj zaspokoi. Praca powinna by uyteczna, poniewa
jest podstaw bogactwa narodu. Jest to warto, dziki ktrej powstaj inne wartoci, take
duchowe. Praca jest podstaw moralnego rozwoju czowieka, poniewa tworzy materialne
warunki rozwoju i realizacji czowieka. Ma materialn moc twrcz, gdy jest sposobem
tworzenia przez czowieka jego wasnego ycia. Wspdziaa rwnie z innymi ludmi i
grupami ludzkimi dlatego ma moc socjotwrcz. (b) kulturowym- Przez prac wychowujemy,
poniewa jest aktualn spraw w kadym okresie ycia czowieka, ktre zaczyna si od
wychowania przez prac w rodzinie a do wychowania przez prac w okresie aktywnoci
zawodowej czowieka. Jego szczegln cech stanowi wykorzystanie pracy w procesach
oddziaywania na jednostk i dokonywania zmian w jego osobowoci. A wic praca peni
wan rol w wychowaniu. Pierwsze rozumowanie czowieka o pracy ksztatuj si w
124

rodzinie. Przez prac i w toku pracy ksztatuje si w wychowanku postawa szacunku do

pracy, jej wartoci, oraz przekonanie, e jest ona moraln powinnoci kadego czowieka i
stanowi rdo jego spoecznej wartoci.
Do powstawania wytworw i usug spoecznie wartociowych wykonujcych j jednostek i
czonkw ich rodzin prowadzi praca zawodowa. Przede wszystkim dotyczy to gwnie ludzi
dorosych i zwizana jest z caymi okresami ich aktywnoci zawodowej. Stanowi nie tylko
niezbdny warunek jego egzystencji, ale rwnie form jego aktywnoci. Dziki pracy
zawodowej kady pracujcy ma prawo do pozyskiwania minimum rodkw gwarantujcych
jemu i jego rodzinie utrzymanie.
Prac moemy okreli jako prost i zoon, prace fizyczn i umysow, lekk i cik .
W yciu wspczesnego czowieka praca to bardzo istotny element jego egzystencji. Wedug
Andrzeja Frycz - Modrzewskiego - cytat "wszystkich tedy przyzwyczai by trzeba do jakiej
pracy" i "kto za nie chce pracowa, ten niech nie je".
Praca jest czynnikiem ksztatujcym osobowo, poniewa wpywa na fizyczny rozwj
czowieka, wyzwala w nim inicjatyw i twrc aktywno mylow. Aby praca czowieka
bya sensowna, a jej trud dawa owoce potrzebna jest motywacja pracy. Osignicie
satysfakcji w wykonywanej pracy i pobudzenie motywacji do pracy zapewniaj tylko te
czynniki, ktre wystpuj na odpowiednim poziomie. Efektywna praca czowieka wysoko
kwalifikowanego, ktra zakada wysoki poziom kompetencji i odpowiedzialnoci zawodowej
staje si now jakociowo wartoci. Waciwoci i walory takiej pracy mona wyksztaci i
pozyska dopiero w toku normalnej dziaalnoci zawodowej poszerzonej przez rne formy
dalszego ksztacenia.

68. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk pracy jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w ujciu polowym (zdarzeniowym).
WARIANT 1
Spoeczestwo mona rozpatrywa w wielu aspektach: w aspekcie demograficznym,
grupowym, systemowym, strukturalnym, aktywistycznym (interakcjonalistycznym),
kulturalistyczny oraz w aspekcie zdarzeniowym (polowym), Dziki temu ostatniemu
zauwaamy, e w spoeczestwie jest zmienne, pynne pole zdarze spoecznych; kada
jednostka podejmuje swoiste dziaania zmieniajce i tworzce nowe grupy, struktury,
warstwy spoeczne i kultury, co pniej ma wpyw na kolejne dziaania.
Praca miara wysiku woonego przez czowieka w wytworzenie danego dobra; wiadoma
czynno polegajca na wkadanym wysiku (dziaalno lub oddziaywanie) czowieka w
celu osignicia zaoonego przez niego celu; czynnoci umysowe i fizyczne podejmowane
dla realizacji zamierzonego celu.
Poprzez dziaalno pracy czowiek generuje warto ekonomiczn w postaci towarw lub
usug. Praca dotyczy rwnie tego, gdzie dochodzi do zastosowania czynnoci lub
waciwoci zwierzt, maszyn, narzdzi i materiaw.
125

Socjologia zwraca uwag na spoeczn uyteczno i donioso pracy Praca to czynno

spoeczna, bo:
[czsto] wymaga wsppracy na etapie planowania, przygotowywania, realizacji
odbywa si w rodowisku spoecznym bd z uwzgldnieniem kontekstu spoecznego
rodki realizacji jej celw, metody ich wykorzystania s spoecznie wyznaczane
potrzeby, ktrych zaspokojeniu suy, rwnie maj spoeczno-kulturowe umocowanie
praca wsptworzy/rozwija kultur danej zbiorowoci
kultura obejmuje zwizane z prac narzdzia, metody, wzorce zachowa oczywicie nie
tylko wzorce kojarzone bezporednio z prac, porednio jednak mogce mie z ni zwizek
Socjologia pracy koncentruje si na dwu kwestiach:
warunkach spoeczno-kulturowych wpywajcych na przebieg procesw pracy
skutkach, jakie praca wywouje w strukturze oraz dziaaniach makro- i mikrozbiorowoci
Funkcje, jakie peni socjologia pracy, s w wikszoci klasyczne: diagnostyczna
[demaskatorska], prognostyczna, socjotechniczna, humanistyczna
Janusz Sztumski przyjmuje jako umowny rok narodzin socjologii pracy rok ukazania si
I tomu Kapitau Karola Marksa (1867)
Praca - zajcia wymagajce wysiku umysowego i fizycznego, ktrych celem jest
wytwarzanie dbr i wiadczenie usug sucych zaspokojeniu ludzkich potrzeb
pierwotnych i wtrnych
fizycznych i umysowych
materialnych i duchowych

Praca jest podstaw gospodarki (systemu gospodarczego).

System gospodarczy skada si z instytucji, ktre zajmuj si produkcj i dystrybucja dbr i
usug.
Instytucja - zesp rl skupionych wok zaspokajania wanej spoecznej potrzeby
Rola spoeczna
wzgldnie stay i wewntrznie spjny system zachowa, bdcych reakcjami na zachowania
innych osb, przebiegajcych wedug mniej lub bardziej wyranie ustalonego wzoru.
Zawd
126

Oglnie:
praca wykonywana w zamian za stae wynagrodzenie
Socjologicznie:
Zbir umiejtnoci i zwizany z nimi zasb wiedzy oraz kompetencji wykonawczych
- powstay w wyniku spoecznego podziau pracy i specjalizacji
- wykonywany stale, okresowo lub dorywczo jako podstawowe rdo dochodu i utrzymania
Aspekty pracy zawodowej
* Pienidze
* Poziom aktywnoci
* Urozmaicenie
* Struktura czasu
* Kontakty spoeczne
* Poczucie wasnej tosamoci
Praca niepatna
* szara strefa (gospodarka nieformalna)
* samodzielne radzenie sobie
prace domowe tradycyjnie wykonywane przez kobiety

Gospodarka nieformalna odnosi si do transakcji dokonywanych poza sfer formalnego

zatrudnienia, najczciej polegajcych na wymianie usug za gotwk, ale obejmujcych
rwnie wymian dbr i usug.
Technika (w tym techniki informatyczne) wykorzystanie nauki do produkcji maszyn
pozwalajcych zwikszy wydajno pracy.
Zmiany w sferze pracy (w systemie zatrudnienia)
* Niebieskie konierzyki -> biae konierzyki <Tendencje spoeczestw nowoczesnych>
* Mczyni kobiety
Rolnictwo, przemys wytwrczy usugi
Niektre przyczyny zmian
127

* stae doskonalenie techniki (maszyn zastpujcych prac czowieka), w tym zastosowanie

na szerok skale technik informacyjnych
* rozwj przemysu wytwrczego poza Zachodem, szczeglnie w krajach Dalekiego
Wschodu
MOIM ZDANIEM, BO NIE ZNALAZAM TEGO NIGDZIE
Moim zdaniem, prac mona rozpatrywa w aspekcie zdarzeniowym (polowym), poniewa
wpisuje si ona idealnie w opis tego aspektu. Kada jednostka podejmuje prac, co zmienia
grup ju pracujcych w danym i miejscu i tworzy nowe grupy. W kadym zakadzie pracy, w
kadym zawodzie tworz si odpowiednie struktury, co pociga za sob zrnicowanie
warstw spoecznych i kultury. Jako przykad mona poda tu dziaalno szpitala.
Kady nowy pracownik zmienia grup pracownikw szpitala, wzbogaca j o swoje
umiejtnoci i dowiadczenie. Wpywa nie tylko og personelu szpitalnego, ale w gwniej
mierze na grup swoich najbliszych wsppracownikw- czonkw jego oddziau. Ten nowy
pracownik moe tworzy take nowe grupy nieformalne- pracownikw szpitala, z ktrymi si
spotyka w trakcie pracy.
W szpitalu wykreowane zostay rozbudowane struktury, wg ktrych pracuj pracownicy:
dzia administracyjny, dzia medyczny, dzia personelu pomocniczego itd.
W szpitalu mona zauway take wyrany podzia na warstwy spoeczne, poniewa w
jednym budynku pracuj lekarze, pielgniarki i sprztaczki. Kady z wymienionych
zawodw naley do innej warstwy spoecznej. Kada z tych grup zawodowych prezentuje
inny rodzaj kultury.
W zalenoci od tego, do ktrej grupy doczy jednostka poprzez podjcie przez ni pracy,
bdzie, wykonywaa okrelone dziaania. Umiejtnoci, stan wiedzy jednostki, kwalifikacje
wpywa te na dziaalno caej grupy.
Ponad to, ujcie zdarzeniowe (polowe), gosi, e spoeczestwo jest pynne, zmienne. Tak
samo jest z prac. Podejcie do pracy te jest zmienne, poniewa praca, zawd nie jest staa,
jednostka zmienia w cigu ycia miejsce pracy kilkakrotnie.
WARIANT 1
Aspekt zdarzeniowy (polowy) Jest to:
Nieustajco zmiennie, pynne pole, pene zdarze spoecznych;
w polu tym zbiorowoci; jednostki podejmuj wobec siebie nawzajem kulturowo wyznaczone
i strukturalne ukierunkowane dziaania i w toku tego procesu wytwarzaj grupy, systemy
spoeczne, struktur spoeczn i kultur stanowice z kolei kontekst dla przyszych dziaa.
Spoeczestwo w tym ujciu nie istnieje, lecz cigle na nowo ,,staje si.

128

- spoeczestwo jako przestrze, w ktrej rne rzeczy cigle dziej si (czasami przez ludzi
nie s dostrzegane, obserwowalne);
- abstrakcyjna przestrze, nieskoczona liczba wymiarw;
- spoeczestwo nie rozwija si linearnie, jest w cigym ruchu; teorie konstruktywizmu
spoecznego;
tworzenie kolejnych wersji ycia spoecznego;
Zgodnie z definicj aspektu zdarzeniowego w ujciu socjologicznym oraz na podstawie
ksiaki Anthony'ego Giddens'a SOCJOLOGIA, zmiany na paszczynie pracy zwizane s z
przejciem od spoeczestw tradycyjnych"
opartych pierwotnie na rolnictwie, do spoeczestw przemysowych" opartych na produkcji
mechanicznej i wymianie towarw.
Przejcie od spoeczestwa tradycyjnego do przemysowego tworzy postp. Nikt oczywicie
nie twierdzi, e w spoeczestwach przemysowych nie ma konfliktw i napi. Panuje jednak
przekonanie, e owe sprzecznoci s rwnowaone przez korzystne cechy ustroju
przemysowego, ktry stwarza dostatek materialny, a zarazem wie si z likwidacj
tradycyjnych rde zniewolenia. W spoeczestwie przemysowym rozpadaj si sztywne
formy podziaw spoecznych, np. pomidzy arystokracj i szlacht a zwykymi ludmi".
Jest to spoeczestwo, w ktrym przewaa rwno szans.
Rzecznicy teorii spoeczestwa przemysowego sdz zazwyczaj, e ustrj przemysowy jest
w zasadzie jednolity, niezalenie od tego, gdzie si rozwija. Im wiksze uprzemysowienie,
tym bardziej widoczne wzajemne podobiestwa i zanik tradycji.
Poczenie wasnoci przemysowej i sprawowania wadzy jest jednak zjawiskiem
krtkotrwaym. W zwizku ze wzrostem skali przemysu od czasw Marksa posiadanie
kapitau nie zapewnia ju kontroli nad systemem zarzdzania przedsibiorstwem. Produkcj
przemysow, zwaszcza w duych firmach, ktre coraz bardziej zaczynaj dominowa w
gospodarce, kontroluj dzisiaj specjalici od zarzdzania. Marks twierdzi, e prywatna
wasno kapitau jest podstawow cech kapitalizmu. Spoeczestwo
kapitalistyczne jest tylko jednym z podtypw spoeczestwa przemysowego, zaledwie
przejciow faz w jego rozwoju.
129

W ksice Piotra Sztompki znajdujemy nastpujce informacje dotyczce pracy:

Szczeble kariery bywaj wyznaczane mniej lub bardziej rygorystycznie. Dla systemw
biurokratycznych charakterystyczny jest znaczny rygoryzm i sformalizowanie nastpstwa
pozycji (urzdw), jakie si zajmuje. Nie mona tu przeskoczy adnego szczebla, a objcie
kolejnej pozycji jest obwarowane wyranymi i ostrymi kryteriami.
W badaniach nad maymi grupami zauwaono na przykad, e zosta przywdc jest atwiej
komu, kto niezalenie od pozycji w grupie i awansu wewntrznego zajmuje ju wczeniej
poza grup pozycj o wysokim prestiu albo przynoszc wysokie dochody, albo dajc
znaczny stopie wadzy.
Ewolucyjn przewag daje coraz bardziej zoona i coraz lepiej funkcjonujca organizacja.
Obok ogromnego pomnoenia i zrnicowania organizacji w toku rozwoju spoecznego
socjologowie zauwaaj te inn tendencj. Max Weber twierdzi, e organizacje staj si
coraz bardziej racjonalne, to znaczy podporzdkowuj swoj dziaalno instrumentalnej
efektywnoci: deniu do uzyskania jak najwikszych rezultatw w moliwie najmniej
kosztowny sposb. Suy temu odpowiednie konstruowanie pozycji spoecznych i
zwizanych z nimi rl, a take odpowiednie ksztatowanie stosunkw spoecznych midzy
pozycjami.
Organizacje nieustannie si te reformuj, odchodzc od tradycji, zrywajc z zakorzenionymi
wzorami czy emocjonalnymi nawykami, ulegaj cigemu - jak powiada Weber odczarowaniu". W spoeczestwie nowoczesnym, gdzie instrumentalna racjonalno staje
si, zdaniem Webera, dominujcym motywem caego ycia spoecznego, organizacje
spoeczne przybieraj coraz czciej szczegln posta, ktr okreli jako biurokracj.
yjemy dzi w wiecie organizacji biurokratycznych.

69. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk edukacji jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) populacyjnym [demograficznym], (b) grupowym
[wsplnotowym].
WARIANT 2

130

Edukacja bya jednym z pierwszych tematw socjologii. Pionierzy tej nauki uwaali edukacj
za wany element procesw socjalizacyjnych odpowiadajcych za przekazywanie
spoecznych wartoci i norm spoecznych.
Edukacja to cz procesu wychowania obejmujca planowe oddziaywanie na ksztatowanie
si inteligencji jednostki oraz wpajanie jej pewnych wartoci poznawczych, wiedzy i
nawykw za porednictwem formalnego systemu nauczania.
a)Ujcie populacyjne (demograficzne) to spojrzenie na spoeczestwo jak na wielki zbr
jednostek ludzkich o okrelonej charakterystyce. Edukacja dotyczy caej populacji. Kada
spoeczno edukuje tzn. przeprowadza dziecko ze stadium dziecistwa do stadium
dorosoci, dziki pomocy usystematyzowanych (mniej lub bardziej sformuowanych)
procedur. Problematyka edukacji jest szczeglnym obszarem zainteresowa socjologicznych,
poniewa gdyby wyej wymieniona funkcja nie wystpowaa w danej
spoecznoci musiaaby ona ulec unicestwieniu. A socjologia zajmuje si przecie badaniem
spoeczestw. Socjologia zajmuje si badaniem relacji midzy spoecznoci o dowolnej
charakterystyce formalnej (take spoeczestwa ludzkiego jako caoci) a instytucjami i
dziaaniami wychowawczymi, owiatowymi, edukacyjnymi, poprzez, ktre dokonuje si
usystematyzowana socjalizacja. Instytucje edukacyjne to instrument oddziaywania
spoecznego i formuowania spoeczestwa. Emile Durkheim uwaa, e
edukacja odgrywa wan rol w socjalizacji dzieci, poniewa dziki nauce historii danego
spoeczestwa zaczynaj one pojmowa jego wsplne wartoci, czce wielo odrbnych
jednostek.
b) Aspekt grupowy ujmuje spoeczestwo w ten sposb, e skada si ono z jednostek, jest
zintegrowane w pewn cao, nie jest zbiorowoci lun, cho skada si z rnych
elementw. Jeli chodzi o socjologi edukacji to w obszarze swoich zainteresowa ma
badanie zjawisk edukacyjnych zwizanych z yciem w grupach. A. Giddens pisze w swojej
ksice, e idea podstawowych wartoci, ktrych powinno si uczy wszystkich, moe by
nieadekwatna lub negatywnie odbierana. Ten problem dotyczy samego
pojcia "spoeczestwa", stale towarzyszy teorii funkcjonalistycznej. Wg funkcjonalistw
systemy edukacyjne speniaj kilka funkcji na rzecz spoeczestwa jako caoci, ale zaoenie,
e spoeczestwo jest bytem stosunkowo homogenicznym i e wszystkie grupy spoeczne
maj podobne interesy, okazuje si problematyczne. Krytycy przyjmujcy perspektyw teorii
konfliktu wskazuj, e w spoeczestwie cechujcym si duymi nierwnociami spoeczny
system edukacyjny, ktry podtrzymuje to
spoeczestwo, musi rwnie umacnia owe nierwnoci. W tym sensie edukacja szkolna
dziaa na korzy grup panujcych.
WARIANT 1
Rne punkty widzenia na spoeczestwo (aspekty):
1.
aspekt demograficzny, populacyjny
131

populacja, na og wielki zbir jednostek ludzkich o okrelonej charakterystyce

edukacja jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w ujciu demograficznym:
Dotyczy gwnie w kontekcie spoecznym - uczniw i nauczycieli
Zmiany demograficzne s identyfikowane jako jedno z gwnych wyzwa dla edukacji w
Europie.
Wyzwania te zwizane s nie tylko
z funkcjonowaniem przedszkoli czy szk na poziomie podstawowym, gimnazjalnym czy
ponadgimnazjalnym
dotycz rwnie caego podejcia do edukacji jako gwnego czynnika wpywajcego na
jako kapitau ludzkiego. Malejce potencjalne zasoby pracy wymagaj poprawy produktywnoci pracy, co
stanowi wyzwanie dla
szeroko rozumianej edukacji, w tym take dla uczenia si przez cae ycie.
Prognozy demografi czne s podstawowym rdem wiedzy na temat tego, jak z duym
prawdopodobiestwem moe ksztatowa si liczebno populacji, w tym w wybranych funkcjonalnych
grupach wieku. Pozwala
to na przygotowanie odpowiedniej strategii zmian systemu edukacji, jak rwnie na
dostosowanie sieci edukacyjnej do pojawiajcych si nowych wyzwa. Zachodzce zmiany demografi czne ju dzisiaj
wpywaj na instytucje edukacyjne. Ostatnie kilkanacie lat stao
dla wikszoci szk w Polsce pod znakiem wyranego niu demografi cznego, co skutkowao
gwnie zmniejszaniem si redniej liczby uczniw w szkole i klasie, lecz take w mniejszym stopniu
likwidacj czci placwek
edukacyjnych. W ostatnich latach w niektrych wojewdztwach pojawi si jednak
dodatkowy, niezaspokojony
popyt.
2.
aspekt grupowy:
skada si z jednostek, jest zintegrowane w pewn cao, nie jest zbiorowoci lun,
132

cho skada si z rnych elementw

edukacja jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w ujciu grupowym:
Dotyczy gwnie w kontekcie spoecznym - szkoy
Socjologia mikroedukacji bada gwnie funkcjonowanie grup naturalnych, czyli rodzin, grup
rwieniczych i krgw spoecznych, a take klik, gangw oraz grup nieformalnych.Skupia
si na tym jak poszczeglne jednostki wpywaj na siebie nawzajem, na ich relacje. Jak np.
uczniowie w klasie razem funkcjonuj. Jaki wpyw na uczniw maj nauczyciele oraz ich
rodzina. Mona dziki obserwacjom zauway jakie czynniki wpywaj na rozwj uczniw.
70. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych
scharakteryzuj problematyk edukacji jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) systemowym [pozycje, role], (b) strukturalnym
[relacje].
WARIANT 2
Edukacja bya jednym z pierwszych tematw socjologii. Pionierzy tej nauki uwaali edukacj
za wany element procesw socjalizacyjnych odpowiadajcych za przekazywanie
spoecznych wartoci i norm spoecznych.
Edukacja to cz procesu wychowania obejmujca planowe oddziaywanie na ksztatowanie
si inteligencji jednostki oraz wpajanie jej pewnych wartoci poznawczych, wiedzy i
nawykw za porednictwem formalnego systemu nauczania.
a) Ujcie systemowe przedstawia spoeczestwo jako powizany ukad pozycji (statusw) i
typowych dla nich rl. Wedug Durkheima w spoeczestwie uprzemysowionym edukacja
spenia tak funkcj socjalizacyjn, e uczy umiejtnoci potrzebnych do wykonywania coraz
bardziej wyspecjalizowanych rl zawodowych. W tradycyjnych spoecznociach fachu mona
si byo nauczy w rodzinie, ale gdy ycie spoeczne stao si bardziej zoone, a w produkcji
dbr doszo do daleko idcego podziau pracy, powsta
system edukacyjny, ktry pozwala przekazywa umiejtnoci konieczne do wykonywania
rnych wyspecjalizowanych rl zawodowych. Instytucje spoeczne mona traktowa jako
czynnik alokacji jednostek w strukturze spoecznej- dyplom wspdecyduje o statusie
spoecznym jednostki. System edukacyjny to zarwno kana ruchliwoci spoecznej i awansu
spoecznego jak i system barier utrudniajcych awans jednostkom z niszych klas
spoecznych. Socjologia edukacji ma szczeglne znaczenie dla powszechnie
spotykanych w spoeczestwie rl:
-nauczycieli i innych profesjonalistw
133

- podatnikw
- rodzicw
-uczniw, studentw.
b) wedug ujcia strukturalnego spoeczestwo to sie relacji midzyludzkich- nie obiektw,
lecz form, schematw odnoszenia si ludzi do siebie. Samuel Bowles i Herbert Gintis
stwierdzili, e szkoy uczestnicz w socjalizacji, ale tylko dlatego, e pomaga to uksztatowa
odpowiednich pracownikw dla firm kapitalistycznych. Autorzy Ci uwaaj, e amerykaski
system edukacyjny jest w rzeczywistoci narzdziem formowania caej osobowoci. Wg nich
struktura relacji spoecznych w szkole nie tylko
przyzwyczaja ucznia do dyscypliny w miejscy pracy ale take rozwija sposoby zachowania i
samoprezentacji, wasny wizerunek i identyfikacje klasowe, ktre stanowi istotny skadnik
predyspozycji do okrelonej pracy. W szczeglnoci relacje spoeczne zwizane z edukacj
odtwarzaj hierarchiczne podziay pracy. Pniejsi badacze pokazali, e w wielu przypadkach
dyrekcja i nauczyciele mog tworzy etos, ktry zachca "uczniw-robotnikw" do
wykazywania si wiksz ambicj ni to przewiduje teoria
Bowlesa i Gintisa. Bowles i Gintis pokazali, e w systemach edukacyjnych istnieje ukryty
program nauczania. Do podobnych wnioskw doszed John Taylor Gatto- jego zdaniem
ukryty program nauczania w USA przekazuje 7 lekcji. Tak wic w ujciu strukturalnym
edukacja jest szczeglnym obszarem zainteresowa socjologicznych, poniewa szkoa uczy
nas pewnych relacji. W yciu codziennym take atwo jest zauway wpyw edukacji na
relacje z innymi. Nauczyciele swoim zachowaniem, cigymi uwagami
zaszczepiaj w swoich uczniach pewne zachowania, ucz relacji z innymi.
WARIANT 1
3.
aspekt systemowy:
powizany ukad pozycji (statusw) i typowych dla nich rl
edukacja jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w ujciu systemowym:
Dotyczy gwnie w kontekcie spoecznym - owiaty i szkolnictwa
Socjologia mezoedukacji analizuje funkcjonowanie instytucji oraz systemw
wychowawczych na osiedlach, w gminie, czy te spoecznoci wioskowej.

134

System edukacyjny funkcjonuje w oparciu o zasady dziaania ekonomii, potrzeb gospodarki i

rynku pracy, szkoy su konserwowaniu istniejcego systemu.
MINISTERSTWO
KURATORIUM
DYREKTOR
NAUCZYCIEL
UCZE
Tym, ktrzy przynale do niszych klas spoecznych daje si mniej swobody, otacza si ich
mniejsz kontrol. Im wyej wspina si jednostka w gr systemu szkolnego, tym wicej daje
si swobody i moliwoci swobodnego dziaania.
Rodzice nie przekazuj ju bezporednio zawodu swoim dzieciom dziki wprowadzeniu
spoeczestwa merytokratycznego.
Merytokratyczna wizja rzeczywistoci i jej krytyka Michael Jung- Narodziny merytokracji
Dziedziczenie statusu spoecznego byo dalece niesprawiedliwe, poniewa uzdolnione
dziecko z klasy niszej zostawao listonoszem, podczas gdy mao uzdolnione z bogatej
rodziny koczyo najlepsze szkoy i otrzymywao dobr posad.
Merytokracja polega na tym, e osignicia jednostek opieraj si na ich wasnych zasugach,
a nie na pochodzeniu spoecznym. Merytokracja opiera si na zaoeniu, e role zawodowe
jednostki powinny opiera si na osigniciach( achievement) a nie na
przypisaniu( discription). Wg tej koncepcji sukces spoeczno-ekonomiczny osiga ta
jednostka, ktra ciko pracuje, posiada i rozwija wasne zdolnoci. Merytokracja istnieje w
spoeczestwach otwartych.
Edukacja uniwersytecka widziana przez pryzmat merytokracji stanowi najszybsz drog do
najlepszych miejsc na rynku pracy, najlepiej patnych i prestiowych stanowisk, jest gwnym
czynnikiem ruchliwoci spoecznej, niekiedy uznaje si j za spoeczn wind Z. Melosik
4.
aspekt strukturalny:
sie relacji midzyludzkich
nie obiektw, lecz form, schematw odnoszenia si ludzi
do siebie
edukacja jako szczeglny obszar zainteresowa socjologicznych w ujciu strukturalnym:
Dotyczy gwnie w kontekcie spoecznym - hierarchii wysztacenia
135

Socjologia makroedukacji bada systemy wychowania dotyczcych pastwa, narodu i klas

oraz warstw spoecznych, a take wychowania obywatelskiego w danym kraju.
Strukturalizm w socjologii oraz antropologii to jedna z gwnych orientacji badawczych i
nurtw mylowych, majca znamiona paradygmatu. W swoim najbardziej oglnym znaczeniu
termin ten jest uywany przede wszystkim do okrelenia kadego podejcia, w ktrym uznaje
si, e struktura spoeczna jest istotniejsza ni dziaanie spoeczne.
Waciwym przedmiotem bada strukturalnych s szczeglne modele stosunkw
spoecznych, zwanych wanie strukturami. Szczegowo ta polega na tym, e speniaj one
nastpujce kryteria:
1. struktura ma charakter uporzdkowanego systemu, to znaczy, i skada si z takich
elementw, e modyfikacja jednego elementu powoduje modyfikacje pozostaych;
2. mona przewidzie, w jaki sposb dana struktura bdzie reagowaa w przypadku
modyfikacji ktrego z elementw;
3. dana struktura naley zawsze do pewnej grupy struktur o podobnych zalenociach;
4. skonstruowana jest w ten sposb, e jej funkcjonowanie pozwala wyjani wszystkie
obserwowane fakty zbiorowoci, w ktrej ona wystpuje.

71. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk edukacji jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w dwch ujciach: (a) aktywistycznym [interakcyjnym], (b)
kulturowym.
WARIANT 1
a) Podstawow cech edukacji jest tzw.interakcyjno. Oznacza to, i proces edukacji
zwykle ma miejsce w sytuacji interakcji, tj. wspdziaania ze sob wychowawcy i
wychowanka. Wspdziaanie to odbywa si na zasadzie wzajemnoci, czyli
oddziaywaniu, co najmniej dwukierunkowym. Bdem jest, zatem jak to
czyniono w pedagogice tradycyjnej upatrywanie w wychowanku jedynie przedmiotu oddziaywa wychowawcy, a w tym drugim dostrzeganie wycznie podmiotu
wasnych dziaa wychowanka. W procesie wychowawczym kady z partnerw jest
zarwno podmiotem, jak i przedmiotem oddziaywa, a wic take wychowawca
podlega wpywom ze strony wychowanka.
b) Edukacja w najoglniejszym ujciu obejmuje wszystkie procesy spoeczne, ktre
przygotowuj ludzi do uczestnictwa w kulturze. Edukacja jest procesem
akulturacji,w ktrym bierze udzia wielu ludzi, zbiorowoci i instytucji spoecznych.
Oznaczajc caoksztat wpyww i oddziaywa rodowiska spoecznego oraz
przyrodniczego na czowieka, ksztatujcych jego rozwj i osobowo oraz
przygotowujcych go do ycia w spoeczestwie pozostaje wiodcym czynnikiem
socjalizacji, wprowadzania w kultur i przygotowania do jej wsptworzenia. Tak
136

jak kultura pozostaje wyznacznikiem socjalizacji tak pojcie socjalizacji jest

generalnie nadrzdne wzgldem pojcia edukacji. Socjalizacja stanowi praprzyczyn
edukacji i rwnoczenie staje si poprzez edukacj. Socjalizacja i edukacja s
spoecznymi procesami zapewniajcymi trwanie i rozwj kultury, wprowadzaj jej
dorobek i kreuj zdolnoci jego pomnaania w drogach enkulturyzacji, akulturacji,
inkulturacji, a take dyfuzji kulturowej. Edukacja kulturalna naley do warunkw
spenionego ycia w jego osobistym i spoecznym wymiarze. Edukacja kulturalna
jest konstytutywn czci skadow oglnego wyksztacenia.

72. Na podstawie materiau z wykadw, lektur oraz dowiadcze i obserwacji wasnych

scharakteryzuj problematyk edukacji jako szczeglny obszar zainteresowa
socjologicznych w ujciu polowym (zdarzeniowym).
WARIANT 1
Edukacja jest rozpatrywana przez socjologw w dwch ujciach:
- edukacja, jako instytucja spoeczna
- edukacja, jako forma spoecznej kontroli
Edukacja, jako instytucja spoeczna ma dwa znaczenia:
- w wszym znaczeniu jest to zorganizowany i ustalony zesp dziaa ludzkich, ktry
wie o istnieniu zasady naczelnej i jest ukierunkowany na to by zaspokoi jakie okrelone
potrzeby.
- w szerszym znaczeniu, to trway i wczeniej ustalony ukad sposobw i regu dziaania
usankcjonowanych przez normy spoeczne
Edukacja sprowadza si do grup tematycznych, takich jak:
- Globalny problem racjonalizacji Maksa Webera
- zagadnienie miejsca i zakresu uczestnictwa podmiotw racjonalizacji w strukturze
spoecznej
Rozumienie edukacji zostao w ostatnich latach poszerzone. Badacze, praktycy, a
zwaszcza uczestnicy procesw edukacyjnych dostrzegaj coraz czciej jak istotne
znaczenie dla edukacji maj jej wymiary biograficzne, caoyciowe i nieformalne.
Edukacja w czasach wspczesnych staa si trudna do opisania poprzez zrnicowanie i
wychodzenie poza wyznaczone formy. Staa si przestrzeni niezwykle skutecznej
autokreacji dla jej uczestnikw oraz rdem kolejnego zniewolenia dla osb
konsumujcych j jak kady inny produkt.

137

138