You are on page 1of 5

Luigi Pirandello, Wybr dramatw, oprac. Jzef Heistein, Wrocaw 1978, BN II, Nr 193.

I. YCIE I TWRCZOC
Urodzony: 28 VI 1867 w Agrigento na Sycylii, w rodzinie do zamone i zwizanej z ruchem
wyzwoleczym i zjednoczeniowym we Woszech.
Dziecistwo i lata modziecze: spdzi na Sycylii, 15 lat w Agrigento i 5 w Palermo. Biografowie
podkrelaj silny wpyw rodzinnej Sycylii na caa twrczo pisarza. Odrbno mieszkacw
Sycylii wpyna m. in. a uksztatowanie wasnej sztuki. Jej wyrazem jest m.in. literatura
dialektalna. LP naley do kontynuatorw tradycji, napisa bowiem wiele dzie o dialekcie
sycylijskim.
Rodzice: Ojciec LP Stefano bya wacicielem kopalni siarki, nie najlepiej prosperujcej, co
miao duy wpyw na plany yciowe modzieca. Pierwsze narzeczestwo (zerwane), a potem take
maestwo nie byo wynikiem sympatii, lecz tylko umowy. Stefano Pirandello by zawoanym
antyklerykaem i czowiekiem dalekim od ideau w sferze moralnoci obyczajowej.
Edukacja: Prby zainteresowania LP przedsibiorstwem ojca nie powiody si. Rozpocz studia
prawnicze i filologiczne w Palermo, skd przenis si do Rzymu. Wskutek sprzeczki z profesorem
porzuci uniwersytet rzymski i na dalsze studia wjecha do Niemiec. Doktoryzowa si na
uniwersytecie w Bonn. Spotkanie z Rzymem po opuszczeniu Sycylii rozczarowao modego
studenta, co odbio si na jego ksztatowaniu pogldw spoeczno- politycznych. Nastpnym
szokiem dla Pirandella by pobyt w Niemczech, kraju zupenie innym pod wzgldem
ekonomicznym, co uwidocznio zacofanie rodzimej Sycylii. Do Rzymu LP wrci w 1892 r. , w
okresie wzmoonych walk politycznych i spoecznych, wobec ktrych nie umia zajc stanowiska.
ycie: Przede wszystkim pisarz y sprawami Sycylii, ktra staa si punktem wyjcia do jego
twrczoci i ktra poprzez sprawy rodzinne fatalnie zaciya na jego yciu. Maestwo miao na
celu podtrzymanie fortuny ojca, ale krach przedsibiorstwa po kilku latach sta si m. in. przyczyn
cikiej choroby umysowej ony. Pisarz z cierpliwoci znosi urojone zarzuty zdrady, ataki
zazdroci. I dopiero po 20 latach, za rad dorosych dzieci zgodzi si odda on do domu dla
obkanych. W tym borykaniu si z problemami chorb umysowych wielu widzi przyczyn
czstego u pisarz motywu szalestwa.
Twrczo: Sycylia staa si natchnieniem dla LP, gdy pod wpywem innego pisarza Luigiego
Capuana porzuci poezj dla prozy. Pierwszy zbir nowel pt. Mio bez mioci pochodzi z roku
1894. Od tego czasu LP publikowa co kilka lat kolejne zbiory, zebrane w edycji nazwanej Nowele
na cay rok (miao by ich 365, ale autor zdy napisa tylko 246 nowel).
W 1901 r. zacz drukowa w odcinkach powie Wykluczona, ale dopiero opublikowana w 1904 r.
jedna z kolejnych powieci Nieboszczyk Mateusz Pascal, zwrcia uwag krytyki. Czciowo akcja
powieci umieszczona zostaa na Sycylii. Jeszcze raz prbowa LP stworzy werystyczny fresk
przedstawiajcy Sycyli oraz Rzym po zjednoczeniu w powieci Starzy i modzi.
W pierwszym dziesicioleciu XX wieku ksztatoway si idee estetyczne pisarza. W 1908
opublikowa 2 eseje: Humoryzm, Sztuka i nauka. ukazanie si tych dzie wywoaa ywa polemik i
wpyno na polepszenie sytuacji materialnej LP, ktry zosta mianowany profesorem tytularnym w
Instytucie Pedagogicznym, gdzie uczy stylistyki. Eseje przyczyniy si do lepszego zrozumienia
wasnej sztuki przez LP i doprowadziy go do przekonania, e najlepiej bdzie mg je zrealizowa
w teatrze.
Twrczo dramatyczna: Pierwsze prby dramatyczne LP pochodziy jeszcze z 1898, ale pierwsza
sztuka zostaa wystawiona dopiero w 1910. Najlepsze dziea dramatyczne powstay w latach 19161922 : Pomyl o tym, Jakubku; Tak jest, jak si pastwu zdaje, Jak przedtem, lepiej ni przedtem;
Szec postaci w poszukiwaniu autora; Henryk IV; Nagich przyodzia. Sztuki te rnie byy
przyjmowane przez publiczno. Szec postaci w poszukiwaniu autora zostao wygwizdane.
Pisarz zosta uznany we Woszech za wybitnego dramturga dopiero o sukcesie jaki odnis na
scenach europejskich i amerykaskich. Podstaw triumfu by spektakl Szec postaci na scenie

paryskiego teatru Comedie de Champs Elysees w 1923 r. Sytuacja pisarza ustabilizowa si, gdy w
1924 r. w okresie kryzysu faszyzmu, Pirandello zgosi akces do partii faszystowskiej. Zosta wtedy
dyrektorem teatru. Wkrtce potem zosta czonkiem Akademii Woskiej. Pisarz oprcz kilku
deklaracji lojalnoci nie przejawia jednak zbytniej aktywnoci politycznej, gosi nawet otwarcie
apolityczno.
W 1934 r. LP otrzyma Nagrod Nobla w dziedzinie literatury, ale z racji, e popad w nieask u
faszystw nie zorganizowano mu adnego oficjalnego przyjcia, gdy wraca ze Sztokholmu po
odebraniu nagrody. Tylko Mussolini przyj go na prywatnej audiencji.
Po 1926 LP dugi okres przebywa poza granicami. Tworzy dziea dalekie od postulatw reymu.
wiadcz o tym powieci tj. Jeden, nikt i sto tysicy oraz dramaty Dzi wieczr improwizujemy i
Kady ma swj sposb. W latach 30-tych powstaje kilka dzie zreszt artystycznie bardzo sabych,
w ktrych cz krytyki doszukiwa si nawrotu do mitw wskazujc na zwizki imperium
woskiego z antycznym Rzymem np. Nowa kolonia i nieukoczony dramat Giganci z gr, ale do
dzi trudno rozszyfrowa zawarte w nich metafory.
mier: W 1936 podczas krcenia w Rzymie filmu osnutego na powieci Nieboszczyk Mateusz
Pascal LP nabawia si zapalenia puc, ktre stao si przyczyn jego mierci. Wadze chciay mu
urzdzi wspaniay pogrzeb, ale pisarz w swoim testamencie zada, aby jego ciao zostao
spalone, a popioy pozostawione wiatrowi morskiemu na rodzinnej wyspie lub te zoone w grobie
rodzinnym. Nie yczy sobie gonego pogrzebu i udziau w nim przedstawicieli wadz. Testament
rzuca wiat na stosunek LP do ycia i do wadzy faszystowskiej.
II.
FILOZOFIA I SZTUKA
LP wielokrotnie powtarza, ze nie jest filozofem, e tworzy tylko dziea sztuki. W przedmowie do
Szeciu postaci w sposb bardzo jasny przedstawia swoje zdanie an ten temat. Dzieli pisarzy na
takich, ktrych cechuje nastawienie historyczne, a wic opowiadajcych zdarzenia, opisujcych
przyrod, krajobrazy i takich ktrzy posiadaj skonnoci filozoficzne, ktrzy w tym wszytki
poszukuj sensu ycia. Do tych drugich zalicza siebie.
III.

TEATR, DRAMAT, YCIE


LP pisa swe utwory z myl o scenie i czyni usilne starania o teatralne realizacje swych
dzie. Mimo e w pniejszych latach zajmowa si zawodowo teatrem i reyseri, uwaa
si stale za poet i jako swe gwne powoanie traktowa twrczo literack.
Problem egzystencjalny bdcy podstaw relacji midzy dramatem a teatrem, to trwao i
niezmiennoci tekstu bdce niejako w opozycji do ulotnoci spektaklu, czyli jego realizacji
scenicznej. Przykady tego typu opinii mona wyczyta w replikach Ojca z Szeciu postaci
np. ten co ma szczcie urodzi si yw fikcyjn postaci, moe kpi sobie nawet ze mierci! Nie umrze ju!
Umiera czowiek, pisarz, narzdzie tworzenia: twr nie umiera! I aby y wiecznie, nie potrzebuje odznacza
si szczeglnymi zaletami ani dokonywa cudw.

Wedug Pirandella sztuka


posiada specjalne wartoci nie dziki funkcjom
przedstawieniowym, a egzystencjalnym. Orodkiem zainteresowa dramaturga nie bya
koncepcja stworzenia nowatorskiego spektaklu teatralnego, lecz okrelenie sensu samego
teatru jako jednego z elementw ycia. W ten sposb teatr zaczyna zastanawiajc si sam
nad sob. Zmienia si tematyka utworw, a take zaludniajce je postaci. Zaczynaj by
nimi aktorzy, ludzie teatru, dla ktrych przypadki wzite z ycia su za podstaw analizy
samego procesu twrczego w teatrze. LP w swoich utworach ujmuje proces tworzenia jako
centralny problem dziea teatralnego. Trafne wydaje si stosowanie dla stosowanych przez
LP zabiegw okrelenia teatr o teatrze. Najwyraniej wida te zabiegi w trylogii
obejmujcej utwory: Sze postaci w poszukiwaniu autora, Kady na swj sposb i Dzi
wieczr improwizujemy.
Analiza procesu tworzenia dziea teatralnego wykazuje, e rni si on zdecydowanie od
procesu tworzenia dramatu. Skada si na to zdaniem LP wile czynnikw, zwizanych

gwnie ze sposobem bytu spektaklu w teatrze. Teatr jest bliszy yciu ze wzgldu na
zawarte w nim czynniki ruchu. Jednak teatr pod pewnymi wzgldami przewysza ycie,
przede wszystkim dziki trwaoci. ycie zaley od przypadku Teatr jest wartoci
absolutn, niezalen od przeszkd, wyzwolon z pojcia czasu. Dzieo teatralne jest
inspirowane przez utwr, ale jednoczenie ten utwr oywia i wzbogaca.
Problem maski jest jednym z czynnikw czcych teatr z yciem. Wedug LP to nie aktor
wciela si w posta, a posta sama wciela si w rne maski, czsto wiadomie,a by unikn
pogorszenia i tak ju gronych konfliktw. Podmiot zdarzenia nie moe by jednoznacznie
okrelony, gdy przybiera rone maski. Przenoszc zagadnienia okrelonoci czowieka do
sfery teatru, mona atwo wykaza, ze jeli czowiek nie moe by w peni zrozumiany
przez innych, to niemoliwie jest dokadne odtworzenie postaci fikcyjnej przez aktora. W
ten sposb LP niewiadomie rozwizuje dylemat: wciela si w gran posta, czy tez grac z
dystansu. Gra masek w okrelonych sytuacjach zwykle niepowtarzalnych jest cile
zwizana z jednostkami, z ktrych kada ma swoja osobowo. W takim razie adna inna
posta, poniewa posiada inn osobowo, nie jest w stanie posugiwa si tymi samymi
zasadami gry. Ilustracj tej prawdy znajdujemy w szczeglnoci w sztuce Szec postaci w
poszukiwaniu autora. Ojciec wypowiada si o aktorze, ktry ma zagra jego rol: Nawet jeeli
ten [am bdzie si stara upodobni do mnie za pomoc charakteryzacji [] to i tak nie zdoa przedstawi
mnie takim, jakim jestem naprawd. W innym miejscu obserwujc grajcego go aktora: Ale nie

tak! ale... oni to na pewno nie my....


Zagadnienie prawdy i prawdziwoci w relacji teatr ycie. Jeeli ycie rozpatrujemy w
kategoriach moliwoci jego poznania, to nie ma tu miejsca na ocen prawdziwoci zdarze
skadajcych si na ycie. Po pierwsze, zdarzenie co prawda istnieje, ale czowiekowi jawi
si ono w rony sposb i z tego powodu nie mona ustali, ktry z wariantw zdarzenia jest
prawdziwy. Po drugie, zdarzenie jest realizowane przez postaci, ktrych zachowanie, przez
przybieranie masek, zmniejsza moliwo dojcia z punktu widzenia teatru, to co na scenie
nie jest iluzj, poniewa w spektaklu uczestnicz prawdziwi: ludzie, aktorzy w peni
wiadomi swojej dziaalnoci., do prawdy. W ten sposb czci skadow teatru s nie
same zdarzenia, ale wyobraenia o nich, LP nazywa je iluzj zdarze. W ten sposb,
zdaniem LP teatr reprezentuje niejako prawd i iluzji.
IV. PIRANDELLO REFORMATOR DRAMATU I TEATRU
W Szeciu postaciach . istnieje konflikt midzy postaciami, ale jest zatarty z
dwch powodw: po pierwsze dotyczy on postaci, ale jest zatarty z dwch
powodw: po pierwsze dotyczy on postaci nie prawdziwych, ale postaci dramatu,
a po drugie konflikt ten postacie maja ju poza sob i odtwarzaj go tylko
fragmentarycznie. Najwaniejszy w dramacie jest inny typ konfliktu, rozgrywajcy
si midzy postaciami dramatu, a reyserem i aktorami reprezentujcymi inny typ
rzeczywistoci (rzeczywisto sceny). Motorem akcji jest dylemat: czy istnieje
moliwo odtworzenia przez jeden typ osobowoci wntrza i przey innej
osobowoci.
Podobnie jak sam akcj Szeciu postaci... LP inaczej potraktowa takie elementy
tradycyjnej akcji, jak ekspozycja i rozwizanie. W Szeciu postaciach ekspozycja nie
dotyczy bezporednio losu bohaterw dramatu, nie ujawnia nam ich przedhistorii,
nie wprowadza w ich sytuacj, gdy nie tylko nie ma ich na scenie, ale nie wspomina
si nawet o moliwoci ich pojawienia si. Jestemy an pocztku prby sztuk, ktrej
nic nie czy z przyszym dramatem,a ktra wprowadza tylko nastrj nowego
teatru zrywajcego z tradycyjnymi schematami. Wejcie Szeciu Postaci przerywa
prb i problematyka podjta w ekspozycji zostaje zawieszona i bdzie dopiero
podjta w ostatniej replice Bardziej symptomatyczne dla teatru LP jest rozwizanie
akcji, ktrym zwykle byo doprowadzenie
dziejw postaci do momentu

przeomowego, jak mier , maestwo, czyli sytuacji, w ktrej przeszkody zostay


pokonane i dalsze losy bohaterw nie budziy ju wtpliwoci.
Poniewa z chwil pojawienia si szeciu postaci akcja rozgrywana jest w dwch
planach nieustanie si krzyujcych, wydawaoby si, e rozwizanie powinno
poczy oba plany. W istocie dochodzi do punktu kulminacyjnego czcego oba
plany: jedna z postaci dramatu - maa dziewczynka, topi si, a druga posta - mody
chopiec, ktry przez cay czas nie wypowiedzia ani jednego sowa - strzela do
siebie z rewolweru. Zarwno pozostae postaci dramatu jak i aktorzy reaguj tak,
jakby zastrzelia si nie posta fikcyjna, ale osoba ywa. Rzecz komplikuje si
poniewa druga cze aktorw uwaa mier za fikcje. W momencie, ktry
zdawaoby si, mgby przynie koniec dylematu, Dyrektor powraca do
rzeczywistoci sceny, a wiec do spraw bezpalcych przedmiotem ekspozycji:
Fikcja! Rzeczywisto! Idcie wszyscy do stu diabw! [...] Cay dzie stracony przez
nich [...] C by mona teraz zrobi? Na probe ju za pno! Do widzenia
wieczorem!
Na tym nie koniec, gdy po opuszczeni sceny przez wszystkich aktorw, okazuj si
ju tylko 4 postaci dramatu (bez nieyjcych dzieci), a jedna z nich Pasierbca ,
gromkim miechem przebiega przez cala widownie. LP dziki temu zabiegowi, ja
gdyby chcia doprowadzi do kumulacji niepewno, nie tylko dotyczc
rozwizania akcji, ale podda w wtpliwo wszytko co zawieraa cala sztuka.
Podobnie, do absurdalne typy rozwiza akcji znajdujemy take w innych
sztukach LP Tak jest jak si pastwu zdaje, Henryk IV. W niektrych z nich (Henryk
IV) moemy ponadto zauway zapowiedz zabiegu, ktry szeroko rozprzestrzeni sie
w awangardowym teatrze lat 50-tych nazywanych teatrem absurdu tzw. kompozycji
cyklicznej, w ktry punkt dojcia jest rwny punktowi wyjcia
Ciekawe jest tez zakoczenie sztuki LP Kady na swj sposb, w ktrej aktor
zapowiada, ze sztuka nie bdzie miaa dalszego cigu, gdy z powodu
nieprzyjemnych incydentw ktre zaszy pod koniec aktu II, nie mona przedstaw
aktu III.
Z nowym typem dramatu czy si charakter wysterkujc w nim postaci. Odrzucenie
tradycyjnego pojcia akcji jako podstawy dziea dramatycznego spowodowao
zmiany w ich ksztatowaniu. Przede wszystkim LP odrzuca istnienie bohater, a wiec
postaci centralnej. Wskazuje na niemono istnienia bohater w wiecie, ktrego
wizje prezentuje autor. Posta nie jawi nam si nigdy jako pena, a kolejne sekwencje
nie dostarczaj cigu nowych danych do uzupenienia charakterystyki. Przeciwnie
aktor zdaje si czyni wszytko, by okrelenie postaci skomplikowa i uniemoliwia
jakakolwiek jednoznaczna jej interpretacje, gwnie dziki przedstawianiu rnych
wizji tej samej postaci. Otrzymujemy dane fragmentaryczne, czsto sprzeczne, przy
czy sprzecznoci te zachodz midzy postaciami dramatw waciwych, jak i w
ich ocenie dokonywanej przez postaci z planw rzeczywistoci.
Takie uksztatowanie postaci wynika z teorii autora o rozszczepieniu osobowoci i
prowadzi w prostej linii do zredukowania postaci dramatycznej rzez przedstawienie
jej jako czci mechanizmu wykonujcego automatycznie niemal swoje czynnoci
lub jako szcztku postaci w sensie psychicznym, a nawet fizycznym w teatrze
Ionesco i Becketta.
Uwydatnienie wieloznacznoci postaci nosiw sobie zarodek innego zabiegu
dramaturgicznego. okrelanego niekiedy jako konstrukcja w gb, a zwizanego z
tzw. gra zwierciade. Postacie jest ukazana w jednym planie w sposb bezporedni i
jednoznaczny, ale zaamuje si w wielu planach, jakby bya widziana w zespole
wielu odpowiednio ustawionych luster. Dziki temu cechy postaci nabieraj

wielowymiarowoci. Jest to takze zabieg typowy dla zjawiska nazywanego teatr w


teatrze.
Problem czasu i przestrzeni. LP odrzuca linearna koncepcje czasu, wedug ktrej
zdarzenia ukaday si chronologicznie, wedug zasad acucha przyczynowoskutkowego. W dramatach LP nie ma cigoci zdarze m. in. losy szeciu postaci
ukazane s tylko we fragmentach, przy czym stale nastpuje zazbianie si
przeszoci i teraniejszoci. Co wicej zazbiaj si take czasy ronych planw:
zmienny -postaci dramatu i niemal stay, bo mieszczcy si granicach prby
scenicznej - aktorw w Szeciu Postaciach.
W wikszoci sztuk akcja rozgrywa si w salonach i gabinetach mieszczaskich.
Miejsce akcji posiada szczeglna role w trylogii teatralnej, poniewa pisarz porzuca
te wntrza mieszczaskie i przenosi si na scen. Umieszczenie akcji na scenie nie
jest zabiegiem formalnym , lecz stanowi niejako sum zamierze LP
odzwierciedlajcych jego idee na temat roli teatru w yciu. Przede wszystkim teatr
suy autorowi do stworzenia tzw. trzeciego planu. . W Szeciu postaciach mamy
tylko zalki trzeciego planu. W te sztuce oprcz plan fikcji i planu rzeczywistoci
tzw. trzeci plan istnieje jako potencjalny. Polega na przypuszczalnym udziale
publicznoci, w imieniu ktrej Dyrektor ksztatuje spektakl. Dodatkowym
elementem jest przeniesienie czci akcji na widownie w momencie gdy Pasierbica z
gonym miechem przebiega przez sale. Najlepszym natomiast przykadem
wspistnienia 3 planw jest sztuka Kady na swj sposb. Publiczno do tego
stopnia zostaje wczona do akcji, ze wystpuje a w 2 planach. Podobne plany
wystpuj w Dzi wieczorem improwizujemy. Stosowanie trze planw uwydatnia
take relacje teatr- ycie. Reprezentanci planu rzeczywistoci scenicznej nie tylko
pouczaj postaci innych planw, jak w Szeciu Postaciach, ale niejako nadaj im
kierunek dziaa.
Jak wynik z tej analizy LP w sposb wiadomy zreformowa teatr, chocia jak
wspomniano nie ogosi adnego programu, ktry by cakowicie wygosi jego idee.
Elementy reformy bardziej widoczne s w dzieach dramatycznych ni innych jego
pismach. Stanowi one warto now w historii teatru i trudno dzi analizowa teatr
wspczesny, a zwaszcza tzw. awangardow linie ich rozwoju,bez odniesienia do
twrczoci woskiego pisarza.
~Amd~

You might also like