STANISAW AUGUST PONIATOWSKI

PAMITNIK
C Z I
Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl
Mail: historian@z.pl

MMIV

Stanisaw August Poniatowski, Pamitnik, t. I, cz. I, tum. z francuskiego z

upowanienia Cesarskiej Akademii Nauk w Piotrogrodzie, Warszawa 1915.

Hoc enim est sors hominum in primis reipublicae officiis constitutorum, ut non solum
nihil in ea contingat, quod eos non afficiat, sed ut neque illis quidquam fere eveniat,
quod non simul ipsam rempublicam afficere possit. Unde et privata eorum vita
posteris tradenda est exemplo vel monitioni.

PAMITNIKI.
Jeeli najlepsz history jest ta, ktra z najwiksz prawd poucza czytelnika o
prawach i przykadach, przekazanych mu przez poprzednikw; jeeli nikt nie moe tak
dokadnie wiedzie prawdy o wypadkach, jak dziaajca w nich osoba, ktra ze
znajomoci faktw (wspln jej ze wiadkami) czy jeszcze waciw sobie samej
znajomo pobudek, w takim razie do byoby w pisarzu wasnej swojej historyi
przypuci szczero i dokadno, aby opowiadaniu jego da pierwszestwo przed
innemi. A przypuszczenie takie nie zawiera rzeczy niemoliwych. Szczero, jak
kady inny przymiot, jest darem Stwrcy; kto przyszed na wiat z wyraniejszem do
niej usposobieniem, ten chtnie bdzie j praktykowa, i zastosuje j do historyi, jeeli
zdarzenia jego ycia wpyny na wypadki oglne, jeeli sam kocha ojczyzn sw i
ludzko, jeeli myli nareszcie, e bdy, do ktrych przyznanie si najwicej
kosztuje mio wasn, w poowie ju okupione s mztwem wyznania, uczynionego
dla przysuenia si czytelnikom, podobnie jak szcztki rozbitego okrtu su za znak
ostrzegawczy dla wdrowcw, ktrych wasna ich droga na te same prowadzi szlaki.

CZ PIERWSZA.
ROZDZIA I.
Moje urodzenie. Jestem zakadnikiem i z jakiego powodu. Charakter matki.
Wychowanie. liwicki. Pierwsza podr. Korzy z udziau w kampaniach
wojennych. Sowo dane rodzicom. Kaunitz. Loevendal. Maurycy Saski. Berg-opZoom. Pan de Court. Bouquet. Breda. Obz holenderski. Zapa Holendrw dla
domu Oraskiego. Akwizgran po raz drugi. Choroba.
Urodziem si 17 stycznia 1732 r. w Wolczynie, w wojewdztwie brzeskolitewskiem, w majtnoci nalecej wtenczas do mego ojca, na rok przed mierci
Augusta II.
Podczas zamieszek, ktre niebawem nastpiy, porwany z kolebki, odwieziony
zostaem jako zakadnik do Kamieca przez wojewod kijowskiego, Potockiego
(pniej hetmana wielkiego i kasztelana krakowskiego), ktry tym sposobem chcia
dowie przywizania swego do krla Stanisawa Leszczyskiego, chocia skrycie
zacz by ju ukady z jego wspzawodnikiem, Augustem III, zanim jeszcze ojciec
mj zmuszony zosta, po kapitulacyi Gdaska, podda si prawom zwycizcy, razem z
prymasem Potockim i wszystkimi innymi magnatami polskimi, obecnymi wwczas w
tem miecie. Wojewoda dogodzi w tym razie, jak i w wielu innych, temu uczuciu
zazdroci i nienawici, jakie mia dla mego ojca, a ktre byo przyczyn wielu
wypadkw za panowania obu Augustw, i wywoao skutki nawet za moich rzdw,
rodzc wieczne wspzawodnictwo midzy domem Potockich i moim: uczestniczyli w
niem z jednej strony bracia mojej matki, ksita Czartoryscy, z licznymi stronnikami
swymi, a z drugiej Radziwiowie, Mniszchowie i wielu innych.
Po skoczonem obleniu Gdaska rodzice sprowadzili mnie tam. Miaem wtedy
trzy lata; od tej chwili matka zaja si mojem wychowaniem, z t wysz
inteligency, ktra zasyna ju jako wychowawczyni starszego mego rodzestwa, a z
wiksz jeszcze pieczoowitoci. Ta prawdziwie niepospolita niewiasta nietylko
wyuczya mnie sama poowy wszystkiego, co zwykle pozostawia si obcym
nauczycielom, ale nadto staraa si zahartowa i podnie dusz moj, co te w istocie,
zgodnie z jej zamiarami, wyrnio mnie od innych dzieci, ale zarazem stao si
powodem niektrych wad moich. Uwaaem si za wyszego od wsptowarzyszy,
bom nie pozwala sobie na to, co im poczytywano za winy, a umiaem niejedn rzecz,
jakiej ich jeszcze nie nauczono. Zakrawaem na istotk bardzo dumn. Rzeczywista i
powszechna uomno wychowania narodowego w Polsce, zarwno pod wzgldem
naukowym jako te i moralnym, sprawiaa, i matka strzega mnie od obcowania ze
wszystkimi, ktrych przykad, wedug niej, mg mi zaszkodzi; to przynioso tyle
za z jednej, co dobra z drugiej strony. Szukajc ludzi doskonaych, nie mwiem ju
prawie z nikim, a wielka ilo tych, ktrym si zdawao, e nimi pogardzam, bya
powodem smutnego przywileju, e w pitnastym ju roku miaem nieprzyjaci; z
drugiej jednak strony kierunek, jaki mi dano, ustrzeg mnie od wszystkiego, co w zem
towarzystwie zaraliwem bywa dla modziey. Powziem i zachowaem odraz ku
wszelkiej obudzie, ale te miaem, jak na swj wiek i pooenie, za wiele tej odrazy
do wszystkiego, co nauczono mnie uwaa za nizkie i pospolite.

Rzec mona, nigdy nie dano mi by dzieckiem; a miao to ten skutek, jak gdyby z
roku wyrzucono kwiecie. Uwaam to dzisiaj za niepowetowan strat i ubolewam
nad tem, bo myl, e skonno do melancholii, jakiej nieraz tak bolenie
dowiadczam, jest skutkiem owej sztucznej i przedwczesnej mdroci, ktra nie
ustrzega mnie jednak od bdw, jakie popeni byo mojem przeznaczeniem, a w
najmodszych latach o mao mnie nie zrobia entuzyast. Dwunastoletnim chopcem
doznawaem ju teologicznych wtpliwoci na punkcie wolnej woli i przeznaczenia,
omylnoci zmysw, bezwzgldnego pyrronizmu itp. Przechodzio to a w chorob.
Zawsze z wdzicznoci wspomina bd Ojca liwickiego, ktry mnie mdrze z tych
niepokojw uwolni. Mia on tyle zdrowego rozsdku, e zamiast ucieka si do
sylogizmu, powiedzia mi tylko: Moje dziecko, czy by moe, eby zupenie
powtpiewa o rzeczywistoci tego, co widzisz i syszysz? Gdyby naprawd nie mia
wierzy, nie byby temu winien, ale Bg nadto jest dobry, aby ciebie nie mia
wybawi z niepokoju i cierpienia, jakiego dowiadczasz, byleby prosi Go o to z
ufnoci, jako Stwrc swojego, o ktrego istnieniu ju samo twoje istnienie musi ci
najwyraniej przekonywa". Te kilka sw, serdeczny ich ton i zapewne wewntrzna
potrzeba wydobycia si z tego stanu, uspokoiy mnie.
Nie znaczy to, eby matka moja miaa pretensy do uczenia mnie metafizyki w
tych latach, ale, e unikajc pochoci dziecicej! przyzwyczaiwszy si uwaa na
wszystko, co wokoo mnie mwiono, pochwyciem i prbowaem zgbia wiele
poj, nad ktremi nie yczono wcale, ebym si nawet zastanawia. Tkliwo
naturalna, przy ywej wyobrani, sprawiy, e czuem pocig dochodzcy do
najwyszego uniesienia ku ludziom i rzeczom, ktre zasugiway naprawd lub tylko
w mojem mniemaniu na szacunek i uwielbienie, ale z drugiej znowu strony z
surowoci cenzora ganiem i niemal brzydziem si wszystkiem, co znajdowaem
godnem nagany.
Skoczyem nareszcie lat szesnacie; umiaem na ten wiek duo, byem bardzo
prawdomwny, bardzo posuszny rodzicom, przez cze dla ich przymiotw, z
ktremi nic w moich oczach nie mogo si rwna; wierzyem, e kto nie jest
przynajmniej Arystydesem albo Katonem, ten jest niczem; pozatem wzrostu byem
bardzo maego, przysadzisty, niezgrabny, chorowity i pod wielu wzgldami istny dziki
arlekin. Takim byem, kiedy mnie wyprawiono w pierwsz podr.
Trzydzieci sze tysicy Rosyan pod wodz ksicia Repnina, ojca tego, ktry we
dwadziecia lat potem takim si gonym sta w Polsce, przechodzio wwczas przez
ziemie nasze, dc na pomoc Maryi Teresie. Ojciec mj, ktry dotychczas kierunek
mojego wychowania wycznie prawie pozostawi matce, poleci mnie Lievenowi,
drugiej z rzdu osobie w tej armii, a dawnemu znajomemu swemu. Odbyta kampania,
zdaniem ojca, znaczya wicej dla dokoczenia wychowania, ni wszystkie na wiecie
akademie; matka miaa odwag podziela zupenie jego zdanie, i wiecznie aowa nie
przestan, e ich zamiary w tym wzgldzie nie mogy przyj do skutku. Kto, bdc
powoany do rzdzenia pastwem, nie zna sam wojny, jest jak czowiek pozbawiony
jednego z piciu zmysw; jeeli w cigu ycia zmuszony do duszej lub krtszej
wojny, prowadzi j bdzie przez zastpcw i jedynie przez zastpcw, ci za wiedz,
e musi on nie tylko dziaa ich ramieniem, ale nawet patrze na rzeczy ich oczami,
wtenczas naduywaj tej przewagi, a i wojsko przywizuje si prawdziwie tylko do
wodzw komenderujcych, panujcemu za ulega o tyle, o ile si spodoba wodzom.

Wedug mojego przekonania kady czowiek wyszego urodzenia (zwaszcza w

kraju wolnym) i kady syn panujcego powinien odby kampani, skoro mu si do
tego sposobno nadarzy, a nawet powinien przez czas niejaki peni czynn sub w
jakim korpusie. Nie naley uwaa za pedantyzm zajcia si drobnemi szczegami
suby; wyuczy si ich mona tylko penic je osobicie; a stanowi one niezbdn
podstaw wielkich obrotw wojennych, tego, co jest wzniosem w sztuce wojennej.
Caa rnica midzy niszym oficerem a naczelnikiem polega na tem, e zdolno
pierwszego polega na znajomoci i wykonywaniu tego, co drugiemu suy tylko za
narzdzie. Ale wrmy do moich dziejw.
Byo to pod koniec wojny sukcesyjnej austryackiej. Przez traktat z d. 30 listopada
1747 r. Rosya zobowizaa si wobec Anglii i Holandyi dostarczy im za cen odu
37,000 wojska na pomoc Maryi Teresie przeciwko Francyi i Hiszpanii. Wojsko to z
pocztkiem r. 1748 we wzorowym adzie przeszo przez Litw i Koron, potem przez
Morawy i Czechy, skd dotaro a do Frankonii. Swojem zjawieniem si nad Renem
przypieszyo pokj akwizgraski (18 padziernika t.r.) i wrcio do Rosyi przez
ziemie Rzplitej, nie wyrzdzajc szkd, ale te nie czekajc na pozwolenie polskich
stanw. Zaledwie przygotowano przybory do mojej wyprawy, nadesza wie o
podpisaniu przedwstpnych warunkw traktatu w Akwizgranie. "Nie zobaczysz tym
razem wojny - powiedzia mi ojciec - ale dla przypatrzenia si przynajmniej
zgromadzonym armiom, ruszaj natychmiast". Da mi listy do marszakw Saskiego i
Loevendala, i do kilku przyjaci w rozmaitych krajach, ktre miaem zwiedzi. Za
towarzysza drogi dano mi majora Konigfelsa, dawniej adjutanta sawnego marszaka
Mnnicha, ktry po upadku tego zamieszka w domu mojego ojca. Wychowany w
subie rosyjski ej, nadawa si on lepiej od kogokolwiek innego do odbycia kampanii
w charakterze ochotnika przy armii rosyjskiej, a odkd upatrzono go na towarzysza dla
mnie, decyzya ta zostaa bez zmiany, chocia cel podry zmieni si. Konigfels nie
umia po francusku, a czowiek tego pokroju zdawa si nieodpowiedni dla krajw i
ludzi, ktrych pozna miaem; zdrowy jednak rozsdek jego i prawo starczyy za
wszystko. Rodzice dali odemnie, jak przedtem od starszych braci, sowa honoru, e
nie bd gra w gry hazardowne, nie skosztuj wina ani adnego mocnego trunku, i nie
oeni si przed trzydziestym rokiem. Dochowaem wiernie tych przyrzecze, z
ktrych drugie (w myli moich rodzicw) miao by dla mnie ochron na przyszo
od niepomiarkowanego u nas uywania napojw na wszystkich zebraniach
szlacheckich i we wszystkich domach, do tego stopnia, e mona si byo narazi na
nieprzyja najpotrzebniejszych sobie ludzi, odmawiajc pi tyle, ile proszono, chyba
jeeli kto mg dowie, e nigdy z nikim nie wychyli kieliszka. Przykad mego
wychowania, chocia mniej cile naladowany w domach innych magnatw polskich,
przyczyni si moe do widocznego zmniejszenia u nas tego naogu, ktry August II
szczeglnie w Polsce podnieca.
Wyjechaem nareszcie i przez Czstochow, Opaw, Kniggratz, Prag, Cheb,
Bayreuth, Frankfurt i Koloni przybyem 10 czerwca do Akwizgranu, gdzie
Kauderbach, wwczas pose saski, a niegdy protegowany mego ojca i nauczyciel
starszych moich braci w Hadze, przedstawi mnie reprezentantom innych pastw,
zebranych na kongres.
Ksi (wwczas hrabia) Kaunitz, ambasador a pniej pierwszy minister dworu
wiedeskiego, pomimo rnicy wieku i stanowiska, pomimo pewnych dziwactw, jakie

mu przypisywano, przyj mnie najaskawiej i nawet godzin prawie ze mn

rozmawia raczy. W trzy dni pniej przybyem do Maastrichtu, gdzie wtenczas
znajdowaa si jeszcze gwna kwatera marszaka Loevendala. Wdz ten przyj mnie
bardzo dobrze, najwiksz uprzejmo okaza Konigfelsowi, swemu znajomemu z
Rosyi i dostarczy nam wszelkich moliwych a od niego wycznie zalecych
uatwie dla rozpatrzenia si we wszystkiem, co mogo obudza rozsdn ciekawo
modego podrnika w samym Maastrichcie i jego okolicach. Odezwa si raz przy
mnie do Konigfelsa: may Poniatowski, nasuchawszy si od ojca i od was o
surowoci suby szwedzkiej, rosyjskiej i niemieckiej, musi by teraz nie mao
zdziwiony, widzc marszaka Francyi, otoczonego swoj armi, a pomimo to
chodzcego co wieczr do teatru i spdzajcego dni pord swoich aktorek".
Poczuem w tej chwili, jak atwo jest czowiekowi wysoko postawionemu zjedna
sobie serca modziey, skoro spostrzee albo odgadnie wraenie, jakie na ni wywiera
i jak atwo musi mu by potem pozyska popularno. Pomimo wielkiej sawy
wojennej Loevendala i najlepszego przyjcia, jakiego od niego doznaem, ze rzeczy
syszane o nim od Flamandw, ktrych zrabowa i zniszczy, przewayy w moim
umyle na jego niekorzy; ot mimo to wszystko wspomniane odezwanie si jego
zrodzio w sercu mojem wyrany ku niemu pocig, ktrego przed samym sob
zaprzeczy nie mogem, potpiajc go nawet. Poniewa jecha do Brukselli, wic si
tam za nim udaem, gdzie przedstawiony byem marszakowi Saskiemu dnia 30
czerwca.
Zdawao mi si, e ogldam najpierwszego na wiecie ma; posta w istocie
mia bohatersk, suszny, budowy atletycznej, silny jak Herkules, spojrzenie mia
nader agodne, rysy zupenie mzkie przy szlachetnym ruchu gowy; dwik jego
gosu przypomina organy, chodzi zwolna, ale wielkiemi krokami; kade sowo z ust
jego (a by na nie oszczdny), kade najmniejsze poruszenie wywoywao ruch wielki
wrd otaczajcych. Od trzystu do czterystu oficerw francuskich napeniao codzie
jego salony i nie mogem bez wzruszenia widzie ludzi noszcych najpierwsze imiona
tego narodu, tak przywykego wodzi rej wszdzie, a ktrego historyi tyle si
naczytaem, widzie mwi tych ludzi tak posusznych, skromnych, penych
uszanowania, gotowych na kade skinienie czowieka, ktry nauczy ich zwycia.
By jeszcze rzdc Niderlandw, ktre dla Francyi zdoby; by przedmiotem czci dla
onierza i niszych oficerw, zazdroci, ale zarazem i uwielbienia dla starszych,
nawet dla jeneraw, nie wywoywa skarg ze strony samych Flamandw; a
tymczasem pokonani przez niego wodzowie do tego stopnia gosili jego pochway, e
ksi Cumberland, chcc ozdobi swoj komnat w Windsorze, kaza zawiesi w niej
portret marszaka.
Przyj mnie z dobroci i uprzejmie mwi o mojej rodzinie, zwaszcza o
starszym moim bracie, ktry pod jego okiem odby kampani 1741 i 42 roku.
Pamitam wasne jego nawczas wyrazy: "yczybym sobie bardzo, eby tutaj by ze
mn: nie spotykaem modego czowieka, ktryby wicej zapowiada wojskowych
zdolnoci, dojby mg daleko, gdyby t drog szed dalej; lubiem go bardzo, bo
wiem, e i on lubi mnie take".
Traktat pokoju uwaano ju wtenczas za zawarty, to te Francuzi nie
utrzymywali obozu; wojska ich w maych oddziaach rozproszone ju byy na staych
leach. Pamitam, e w Maastrichcie rozmawiaem z modym oficerem artyleryi, ktry

nie wiele przed tem, majc zaledwie lat dziewi, odnis ran przy obleniu tego
miasta. Krl francuski wyda mi si bardzo wielkim wobec takich przykadw
gorliwoci ze strony narodu, ktra zdawao si nikogo nawet nie dziwia we Francyi.
Im mniej podr moja stawaa si wojskow, tem bardziej ciekawo m i
upodobania pocigao wszystko, co ten kraj pikny ma do widzenia pod wzgldem
kultury, sztuk piknych, a szczeglniej malarstwa; czuem si porwanym na widok
Rubensw i Van-Dyckw, a mj mentor tak by rad, e goniem jeszcze tylko za
obrazami, i pomimo caej oszczdnoci swojej pozwoli mi w Brukselli zrobi
pierwsze tego rodzaju kupno; nabywszy may obrazek, mylaem, e posiadam skarb
prawdziwy.
Z Brukselli przez Malines i Antwerpi udaem si nastpnie do Berg op Zoom,
gdzie wtedy jeszcze dowodzi z ramienia Francyi Szwajcar, kawaler de Court.
Grzecznoci jego i gotowo, z jak pokazywa mi wszystko, co tam byo zajmujcego
dziki pamitnemu obleniu, day mi pozna raz jeszcze, jakie to szczcie by
synem czowieka sawnego, a znanego osobicie i kochanego w wielu krajach.
Kawaler de Court zna i lubi bardzo mego ojca; da mi te list do rodaka swego,
jeneraa Cornabe, zostajcego w holenderskiej subie i dowodzcego wtenczas w
Rosendal midzy Berg op Zoom i Bred, na pierwszym posterunku wojsk
rzeczypospolitej. Ten znw zapozna mnie z innym jeszcze Szwajcarem, panem
Bouquet, jeneraem kwatermistrzem holenderskim, ktry nietylko pokaza mi obz
30.000 wojska, rozoonego w okolicy Breda, ale nawet da mi wskazwki na pimie,
ktre miay mi suy w zamierzonej podry po Holandyi, jakkolwiek na ten raz, dla
krtkoci zostawionego mi czasu, pobienie tylko mogem wszystko oglda. Chocia
byem dzieckiem jeszcze, nie bez przykroci widziaem zapa nadzwyczajny, jaki
posplstwo tameczne w najmieszniejszych manifestacyach okazywao ksiciu Oranii,
mimo cikich strat, jakie rzeczpospolita poniosa od chwili wyniesienia go na
godno stadhudera, a ktre on sam mia na kraj sprowadzi przez swe
niesprawiedliwe protekcye. Zapa tumu spotgowao jeszcze w tej chwili gwatowne
zniesienie przez motoch dzierawy kilku gazi dochodw publicznych.
Dnia 5 sierpnia wrciem do Akwizgranu, aby zaywa tamtejszych wd;
rodzicom bowiem zdawao si, e one pomog do rozwinicia si moich i wzrostu.
Doznawaem ju cierpie, ktre przy temperamencie moim zdradzay zard
reumatyczny. Mylano, em podagr odziedziczy po ojcu. Wszelkie danie rodzicw
byo dla mnie najwyszem prawem; za w Akwizgranie znalaz si niejaki doktor
Cappel, ktry niegdy leczy mojego ojca, a teraz peni niemal obowizki gospodarza
tych rde; okazao si jednak, e wody byy dla mnie nieodpowiednie, bo w nocy
tego dnia, kiedy je pi zaczem, doznaem tak silnego kurczu we wntrznociach, e
musiaem prawie kolana przyciskam do odka, a dusznoci o mao mnie ycia me
pozbawiy. Zanim zdoano sprowadzi ratunek, Konigfels na chybi trafi wla mi do
garda yk wody lawendowej, to mi wrcio oddech i utrzymao przy yciu a do
przybycia doktora, ktry przez kilka tygodni musia si mn opiekowa, jakby
szedziesicioletnim cherlakiem, przepisywa rozmaite kpiele i anie, aby tylko
postawi mnie na nogi. Butelk lawendowej wody, ktra mi ocalia ycie, odda moim
ludziom na kilka godzin przedtem sucy posa hannowerskiego, ktrego nie znaem,
a gdy ten zaraz potem znikn, nie mogem ju nigdy wyjani tego qui pro quo. Co
szczeglniejsza, e nie miaem wwczas i nie uywaem wcale wody lawendowej

przez wzgld na matk, nie lubic tego zapachu. Przyszedszy jako tako do zdrowia,
udaem si do Eindhoven i Ruzemonde, dla przypatrzenia si reszcie zgromadzonych
tam wojsk angielskich i austryackich. W Ruzemonde widziaem owego kawalera
Faulknera, ktremu Wolter zadedykowa swoj Zaire.

10

ROZDZIA II.
Powrt do Warszawy. Sejm pod lask Siemieskiego w r. 1748. Wizerunek
podkanclerzego Czartoryskiego. Maestwo mojej siostry modszej. Wizerunek
mego szwagra Branickiego. Pierwsza wzmianka o Mokronowskim. Wizerunek
Sapiehy, wwczas wojewody podlaskiego, nastpnie podkanclerzego. Wizerunek
lir. Brhla i Sulkowskiego. Dalszy cig mego wychowania u boku wuja
podkanclerzego. Opis trybu postpowania naszych trybunatw w owym czasie i
opowie o tem, co w tej dziedzinie stao si w r. 1749. Pikny czyn
Mokronowskiego.
Wizerunek
kasztelanowej
kamieskiej.
Wizerunek
Wielopolskiego, chorego koronnego. Uwagi nad jego obojtnoci wobec
wszelkich nowin.
Przez Kassel i Drezno wrciem do Warszawy w pocztkach, padziernika 1748
roku. By to rok sejmowy. Zaraz pierwszego dnia referendarz Siemieski z atwoci
obrany zosta marszakiem. wczesnemu ambasadorowi rosyjskiemu, Bestuewowi,
bratu wielkiego kanclerza cesarstwa, zdawao si to zapowiada kroki niebezpieczne
dla jego dworu, wic za pomoc przekupstwa postara si o niedojcie sejmu.
Umieszczono mnie przy moim wuju, ksiciu Czartoryskim, podkanclerzym
litewskim. Stanowisko i charakter zrobiy ze jednego z ludzi najwicej zajtych
pozyskiwaniem popularnoci w caej Polsce, mylano wic, e on najlepiej potrafi
urobi w tym kierunku modego czowieka. Majc lat dwadziecia, zjedna by dla
siebie szczeglne wzgldy Flemminga feldmarszaka saskiego, a zarazem
rzeczywistego pierwszego ministra Augusta II do spraw polskich, chocia bez takiego
tytuu. Dziki tej asce, w 26 roku ycia zosta podkanclerzym litewskim, a majc
przez to gos przy rozdawnictwie urzdw w prowincyi, zyska tem samem wzito.
Posiadajc wicej nauki i uksztacenia, ni ich miano w oglnoci nawczas w Polsce,
skonny do uszczypliwoci, pod rzdami ministra potnego, a lubicego dowcipne
swka i oryginalno, ks. Czartoryski przyzwyczai si wypowiada kademu myl
swoj bez ogrdki. Wielu ludzi, ktrym wpywy jego u boku Flemminga byy
potrzebne, znosio taki ton; wkrtce przyzna sam sobie prawo cenzurowania i
burmistrzowania, a dugie trwanie jego urzdu i rzeczywiste zasugi, jakie na nim
pooy, przyzwyczaiy zwolna i sam publiczno do znoszenia w jego ustach tego
tonu, w ktrym on sam i wiele osb upatrywao w kocu cnot Katona, zwaszcza od
czasu, gdy si ni posugiwa zacz do karcenia bdw i saboci panowania i dworu
Augusta III. Istotna jego zasuga okazaa si w tem gwnie, e do urzdw i na
starostwa prowadzi zazwyczaj najuczciwszych ludzi na Litwie, pozyskujc czasem
dobrodziejstwa dworu nawet dla osb, ktre z racyi pochodzenia lub stosunkw
zaliczano do nieprzyjaznego stronnictwa; podobnego rodzaju promocyi podejmowa
si do czsto, aby zauwaono jego bezstronno, a znowu do rzadko, i to w
nagrod za pewne szczeglne dobrodziejstwa, aby nie mogli oni sw liczb zaszkodzi
dalszym jego planom. Poniewa z natury rzdu wypywao, e skad co-roczny
trybunaw najwaniejsz by ostoj czyjegokolwiek kredytu, przeto Czartoryski
zaskarbi sobie pochway i wdziczno wspobywateli, starajc si zawsze

11

formowa trybunay z ludzi zdolniejszych i uczciwszych od kreatur innych panw

litewskich, wspubiegajcych si o wzito. Z pomidzy panw polskich owego
czasu, jego to krytyki i rady najbardziej przyczyniy si do tego, e jezuici i pijarzy
zrzucili jarzmo barbaryzmu wszechwadnego wwczas w szkoach. Nie idzie za tem
wcale, aby wasne jego przemwienia i listy byy wzorem prawdziwej wymowy;
przeciwnie, zadziwi one potomno (jeeli do niej dojd) dziwactwem stylu i
osobliwoci wyrae, dochodzc do takiego stopnia, e wbrew nawet temu, co si
dzia zwyko w przededniu wiekw owieconych, ksi naladowcw nie znalaz,
chocia sam ogasza siebie za nowe wiato. Jakimkolwiek by jednak, zawsze mu
wielka naley si wdziczno za to, e pierwszy powsta na nadmiar barbaryzmw,
do jakiego ignorancya Augusta II i niedbalstwo Augusta III doprowadziy literatur w
Polsce.
Przez dziesi ostatnich lat ycia Augusta II i przez dwie trzecie panowania
Augusta III udao si Czartoryski emu nie mie nad sob nikogo, prcz dworu lub
faworyta, ktrzy na sprawy litewskie chcieli patrze tylko jego oczyma, a wrd
wspzawodnikw swoich w tej prowincyi znajdowa jedynie ludzi, ktrych wady albo
nawet wystpki stawiay nieskoczenie niej od niego. Mia przytem dar wielkiej
cierpliwoci w suchaniu procesw i procesujcych si, obok rozwagi i poczucia
sprawiedliwoci, dziki czemu atwo sprawy rozpoznawa i sprawiedliwie sdzi i
prawie zawsze umia zadowolni obie strony, gdy te na jego sd polubowny si zday.
Zrazu wspar go wzitoci i stosunkami swojemi mj ojciec; w czasie, o ktrym
mwi, mia on ju wasn sw popularno szeroko ugruntowan na Litwie, a w
Koronie posiada szacunek i mio znacznej czci stronnikw brata swegor
wojewody ruskiego. Ci mieli go za wyroczni w przedmiocie prawa, a nawet za
pracowitszego od brata; tem bardziej, e lubi si popisywa swemi zatrudnieniami,
obszern korespondency, wielk dziaalnoci, okaza rzdnoci i wielu rzeczami,
ktrych by, lub zdawao mu si, e jest gwn spryn. Prno, posunita a do
miesznoci, bya nieraz jego wad, i wielu ludzi korzystao z niej, eby go uj dla
siebie albo oszuka; ale istotnie mg si poszczyci, e w porwnaniu do
wspczesnych sobie rodakw bardzo czsto umysem i charakterem growa nad
wszystkiem, co go otaczao. Nie traci nigdy nadziei; to, czego pragn, uwaa prawie
za niezawodne, w klskach i niepowodzeniach umia dopatrze si zawsze dobrej
strony. Z wewntrznego usposobienia (byleby mg troch krytykowa i sprzecza si)
by zawsze towarzyskim i wesoym. Tak lubi oddawa usugi, e mona mu byo
przebaczy, i chluby w nich szuka. Z natury serdeczny, byby skuteczniej dobrym,
gdyby w ostatnich zwaszcza latach ycia nie dawa rzdzi sob ludziom, ktrzy
umieli nim kierowa, wmwiwszy mu, e to on nimi rzdzi. Poniewa czsto i duo
mwi o reformie wychowania narodowego, i sowami i wasnym przykadem do
pilnoci zachca, utrzymywa niezmiernie liczne korespondencye w caym kraju, a
nadewszystko lubi rozprawia gono i rzec mona nieustannie o sprawach
publicznych i prywatnych, ktre rozmaicie na te ostatnie wpyway, mylano wic, e
to najlepsza bdzie dla mnie szkoa, e w niej nabior rozlegej znajomoci stanu
narodu, wprawi si do pisania i rozmaitych manewrw, potrzebnych do zyskania
popularnoci.
Znaczenie naszej rodziny w kraju zdawao si w tym roku dosiga szczytu przez
maestwo mojej modszej siostry z hr. Branickim, wojewod krakowskim i

12

hetmanem polnym koronnym, tudzie crki ksicia podkanclerzego z Sapieh,

wojewod podlaskim; Oba odbyy si jednoczenie dnia 19 listopada. Markiz des
Issarts, wczesny ambasador francuski w Polsce, skadajc mojej rodzinie z tego
powodu zwyke powinszowania, doda, i ostrzee swj dwr, e zwizki te dadz
nam w kraju przewag nazbyt wielk, aby nie miay zwrci na siebie uwagi rzdu
francuskiego, ktremu rodzina moja, wedug niego, nie bya przychyln w sprawach
dotyczcych Polski. Nastpstwa jednak nie odpowiedziay tym pozorom, a to z
powodu osobistego charakteru i stosunkw tych ludzi.
Branicki, jedyny dziedzic staroytnego domu, by bogaty i umia uywa swego
majtku w taki sposb, i susznie uchodzi za pana polskiego, ktrego dom jania
najwikszym w owych czasach przepychem i gustem. W modoci swojej by
wsplnikiem wszystkich uciech Augusta II. W latach, kiedy si sejmy odbyway w
Grodnie, krl ten i syn jego August III niejednokrotnie przebywali w Biaymstoku,
rezydencyi Branickiego, i podejmowani tam byli z caym swym dworem z
przepychem i wietnoci, ktre ich samych wprawiay w podziw. Domy mieszkalne
w Biaymstoku i Choroszczy z ogrodami swemi stanowi ku ozdobie Polski pomniki
gustu waciciela. Lubo maego wzrostu, mia Branicki powierzchowno pask,
posiada za wszystkie zrcznostki, imponujce gminowi, a w dodatku jeszcze i t, e
nie wda si by w adn spraw trudn i nie cign na siebie nienawici adnej z
dwch nieprzyjaznych sobie fakcyi, dzielcych podwczas Polsk. By obecnie
wojewod krakowskim i hetmanem polnym koronnym, i zdawao si, obiecywa, i z
upodobania i nawet przez mio wasn bdzie pracowa nad polepszeniem stanu
armii a wic i pastwa, skoro tylko osignie wielk buaw, ktra zapewne rycho
zawakowa miaa po omdziesicioletnim Potockim, a ktrej on, Branicki, posiadajcy
ask u dworu, zdawa si by pewnym; to byo powodem, e obie partye ubiegay si
o pozyskanie go dla siebie. Takie to korzyci przynosi z sob hetman; ale z drugiej
strony zupena jego mierno w przedmiotach najwaniejszych dla ma stanu (ktr
sam czu, a ktrej powodem w znacznej czci byo jego wychowanie, przyjemne, ale
powierzchowne) uzbrajaa jego prno przeciw kademu, ktokolwiek mg go
zami. Ksi wojewoda ruski, pomimo zwykej mdroci swojej, zanadto mu dawa
uczu, jak mao szacunku i dobrej woli mia dla niego. Ksi podkanclerzy w
stosunkach z nim zbytnio dogadza pedagogicznemu i krytycznemu usposobieniu
swemu, aby go nieprzyjaciele nasi nie mieli przekona, e, poczywszy si z moimi
wujami, nigdy nie bdzie im rwnym sprzymierzecem, lecz pozostanie tylko
narzdziem w ich rku; kiedy przeciwnie Potoccy, pochlebiajc mu unienie,
upewniali najsolenniej, e po mierci wielkiego hetmana, bdcego ich gow, nie
przestan go uwaa za protektora swego domu. Do tych intryg przyczyy si
podszepty francuskie, a nieraz nawet zasiki pienine dworu paryskiego, co prawie
zawsze stawiao go w opozycyi wzgldem Czartoryskich. Wszystko to razem
zmarnowao dla nas i osobist sympaty, jak zdawa si mie dla mojego ojca i
przywizanie, jakie powinien by zachowa dla ony, ktrej wdziki skoniy go do
starania si o jej rk, ale ktrej cnota i anielska sodycz nie zdoay ustatkowa
szedziesicioletniego rozpustnika. Namitnie lubicy wystawnoci cigle ni zajty,
nie zawsze przebiera w rodkach, gdy szo o jej podtrzymanie; ograniczony jako
polityk i bardzo leniwy, posiada niesychan uwag i przebiego w rzeczach,
tyczcych si jego prywatnych przedsiwzi i celw; fasz nawet nie by mu obcym.

13

Dom jego wydawa si doskona miniatur wielkiego dworu, penego intryg,

podstpw, wspzawodnikw, ulubiecw, bardzo zepsutych, ale wykwintnych i
wieccych ogad, a wszystkich prawie (prcz Mokronowskiego) kupionych przez
Brhla, faworyta Augusta III, aby ich patron jemu znowu nie szkodzi. Poniewa
zadowolenie prnoci i wygodne ycie, bardziej ni ambicya, byy dwigni
czynnoci Branickiego, byleby wic si utrzyma na wierzchu, byleby zewntrzne
oznaki jego znaczenia, oraz rzeczywiste zabawy i zyski nie doznaway uszczerbku,
mao si troszczy o sprawy publiczne, nawet o takie, do ktrych go nakaniali wani
jego faworyci, bo i tych oszukiwa kolejno, a wspaniaomylnym wzgldem nich
okaza si zaledwo w testamencie. Takim by czowiek, ktry dla dostatkw i
wykwintnej a rozkosznej wystawnoci swojej znany by na dworach europejskich,
dziki opisom cudzoziemcw, a zwaszcza Francuzw, znajdujcych wiele
przyjemnoci i jakby drug ojczyzn pod jego dachem.
Sapieha znowu, brat cioteczny Branickiego, mia zapewni bezwzgldn
wzito wujowi mojemu na Litwie. Gowa domu i spadkobierca znakomitego i
bardzo jeszcze w tej prowincyi powaanego rodu, wdowiec po onie, ktra go
wzbogacia, sam przez si zdolny by do pracy, zna si na sejmikowych manewrach i
mia w nich upodobanie; popularny z godnoci, umia by hojnym dla zyskania miru,
chtnie udziela synom szlacheckim, znajdujcym si przy nim, uksztacenia, jakie
sam posiada (a mia go wicej, ni wikszo wspobywateli), wymowny te by
dosy na czasy, w ktrych y. Mia brata, koadjutora biskupstwa wileskiego,
otwartego opiekuna literatury, wielkiego intryganta, z ktrym podziela dziedziczn
nienawi do domu Radziwiw, nieprzyjaznego Czartoryskim. Wszystko to jednak
nie zdoao utrzyma go przy moim wuju i nie wystarczao przeciw intrygom hr.
Brhla, ktry w kilka lat potem potrafi ju zasia kkol niezgody midzy teciem i
ziciem.
Naley da tu pozna tego sawnego faworyta, co pod imieniem krla panowa
przez lat dwadziecia cztery.
Wdroony do interesw za Augusta II, zrazu by jego paziem a pniej
ministrem, lecz znalaz zagrodzon sobie drog do wyniesienia si i zaszczytw od
mierci krla a do roku 17392) przez Sukowskiego, ktry go nie lubi; to te jak
tylko upadek tego ostatniego postawi go na miejscu jego, utrzymanie si na niem stao
si wycznym celem usiowa hr. Brhla; uywa za cigle do tego rodkw wrcz
przeciwnych tym, ktre zgubiy poprzednika.
Sukowski, wychowany take jako pa przy Augucie III, kiedy w by zaledwie
nastpc tronu elektorskiego, dobry jedziec, namitny myliwy, temi zrazu
przymiotami uzyska przystp do aski pana, ktry pniej przywiza si do niego z
pewnego rodzaju namitnoci, tem dziwniejsz, e najmniejszego nie miano
powtpiewania o czystoci obyczajw krlewicza; namitno ta jednak w kocu staa
si tak przewan, e od niej zaleay cae usposobienie krlewskie i wszystkie jego
skonnoci. Sukowski tak by jej pewnym, e odjeda na dugo, porywczo nieraz
odzywa si do krlowej i jak najwyniolej traktowa kadego, kto mu si nie podoba;
nie wzbraniajc zreszt nikomu, przystpu do pana, publicznie przewodzi Augustowi
i dsa si na tak czsto, e wprost jakby szuka sposobu zniechcenia go do siebie,
tak dalece, e rzec mona, i sam zmusi krla, aby go usun. Sam bardzo
ograniczony, odzywa si nieraz gono, e si boi i nie lubi ludzi rozumnych, ale

14

nigdy za to nie pomawiano go o oszustwo albo brak uczciwoci. Finanse saskie nie
byy zagmatwane, pki on by w askach, a rdem jego bogactwa byy dobrowolne
datki pana, ktrego wcale nie stara si od interesw usun.
Chocia nie ze znakomitego pochodzi rodu, pamita jednak, e jest Polakiem i
stara si rozwin w krlu upodobanie do pobytu w Polsce oraz do zajcia si jej
sprawami.
Brhl przeciwnie, przyj dla siebie za zasad odosobni zupenie krla, a
poniewa z powodu samej formy rzdu atwiej mu to przychodzio w Saksonii,
utwierdza go wic coraz bardziej we wrodzonej mu ju niechci do Rzeczypospolitej.
August III w Polsce uwaa si zawsze za podrnego, do tego stopnia, e cay skad
jego dworu nawskro saskiego, a do samych nawet tytuw kilku pierwszych
urzdnikw, wspiera si na tem przypuszczeniu. Zreszt duma i lenistwo byy
gwnemi wadami Augusta III; Brhl skorzysta ze skonnoci do nich krla, aby mu
wmwi, e wiksze posuszestwo znajdzie w swojem pastwie dziedzicznem,
zwaszcza wtenczas, kiedy si tak urzdzi, aby wszelkie jego rozkazy szy wprost od
jednego tylko czowieka, ktryby potrafi oszczdzi mu dugich dyskusyi, a sam mia
dosy zdrowia, aby zarazem by jego ministrem we wszystkich departamentach,
gwnym nadzorc zabaw, wiecznym towarzyszem podry, polowa, przejadek,
sowem kadego kroku krla po za jego pokojem, do ktrego wejcia nawet onby
tylko w imieniu krlewskiem pozwolenia udziela. Tym wanie wybranym
czowiekiem by Brhl, ktry nie bdc ani uczonym, ani finansist, ani wojskowym,
ani jedcem, ani myliwym, ani muzykiem, ani znawc sztuk piknych, potrafi za
pomoc wrodzonej gitkoci i sprytu, a take sypanych podwadnym pienidzy,
uchodzi w oczach swego pana za osob zdoln do wszystkiego. Natura obdarzya go
temperamentem elaznym i przyjemn twarz, na ktrej bezsenno, najwiksze
utrudzenie i najwyszy niepokj adnego nigdy nie zostawiay ladu. Zawsze
umiechnity, wiey, zawsze grzeczny i nawet ugrzeczniony dla wszystkich, nikogo
otwarcie ku sobie nie zrazi, miernoty czsto nawet zachwyca, pewny by krla, e go
si nigdy nie zaprze i nie opuci, a ludziom ktrzy mu mogli zaszkodzi, umia czyni
przystp do krla tak trudnym i nieznonym, i nareszcie, znueni walk, prawie
wszyscy mu si poddali. Zreszt odrnia on trafnie ludzi, ktrzyby si mogli posun
z nim osobicie do ostatecznoci (a lka si tego bardzo), i umia tego unika
rozmaitemi sposobami, zalenie od usposobienia kadego, czy to ulegoci, czy to
szafunkiem dobrodziejstw, a wreszcie trafiajc w sab stron czowieka, ktr zawsze
potrafi odkry z atwoci i wyzyska. Nie majc dobrego smaku, z natury lubi
wystawno wszelkiego rodzaju, klejnoty, przepych w ubiorze i ten posun do
niesychanego stopnia. Stae wiadome wydatki Brhla wynosiy milion talarw
rocznie, a pan jego widzia w tem tylko odbicie wasnej swojej wielkoci.
Ostatecznie nie tylko sam faworyt, ale wszyscy jego krewni, podwadni,
szpiegowie, ulubiecy, metresy i wszyscy, co z nim trzymali, tak przywykli uwaa za
prawo kade swoje zachcenie, e gdy dobrodziejstwa pana na wszystko wystarczy nie
mogy, zaczy cierpie na tem finanse saskie, ktrych najwyszym zawiadowc by
minister. Wprawdzie przepych stow dworskich tudzie krlewskich polowa i
widowisk, a take zadziwiajce kupna brylantw i obrazw suyy przez czas dugi
do wytmaczenia pustek w skrzyniach krlewskich; wygldao tak, jakby przyczyna
niedostatku tkwia w upodobaniach samego pana, a w co chcia, to robi; prawda

15

jednak w kocu zacza wychodzi na wierzch; wiedziano, e pomimo wszystko sum

przeznaczonych na utrzymanie wojska nie naruszono na wydatki krlewskie, a wojsko
opacone nie byo. Ojciec Ligeritz, spowiednik krla, odway mu si o tem
powiedzie. Brhl pokaza pokwitowania z ostatniego kwartau, nie opaciwszy
poprzednich, i zaraz kaza oddali spowiednika, ktry nie zosta ju nawet
dopuszczony do konfrontacyi przed panem, bo sam trud objanie i tmacze si,
kopoty przy zaprowadzeniu nowego ministeryum, dzielenie rozkazw pomidzy kilku
poddanych i nawykanie do nowych twarzy, ju zastraszay niedostwo Augusta III.
Nareszcie dwa napady pruskie1) (w istocie bardzo dla Saksonii dotkliwe) day
Brhlowi mono przypisywania tej tak oczywistej przyczynie wszystkich brakw i
wszelkiego nieporzdku w administracyi. Krl sta si nieprzystpnym dla wszelkich
oskare i skarg na Brhla, ktry, w par lat po upadku Sukowskiego, rzdzi
najzupeniej umysem krlewskim, zarwno w rzeczach tyczcych si spraw polskich,
jako te i saskich. Liczni dozorcy i szpiegowie wszelkiego stanu, hojnie opacani przez
Brhla, uwiadamiali go natychmiast nietylko o wszystkiem, co si tyczyo osoby
krlewskiej, ale nawet o wszelkich, jakichkolwiekbd zamiarach i knowaniach
przeciw niemu samemu. Zreszt, poniewa nie rozumia istotnej sawy i mao dba o
ni, a chodzio mu o zachowanie posady i wygd, jakich mu ona dostarczaa,
poniewa caej swej zrcznoci ku temu jedynie uywa, nie by wic istotnie ani
dobrym, ani wielkim, ani okrutnym, by tylko zepsutym, miernym, a czsto nawet
maluczkim czowiekiem. Cae panowanie krla przybrao barw duszy ulubieca, co
si a nadto przyczynio do obnienia charakteru narodu.
Spdziwszy okoo roku przy wuju podkanclerzym, przekonaem si, jak czsto w
wielkich i maych rzeczach wzito i sawa bywa przywaszczon. Owo polityczne
wyksztacenie, jakiego miaem tak niezawodnie naby w tym domu, dao si prawie
sprowadzi do zera. Nigdy tak nie prnowaem; wuj nie dawa mi roboty i rzadko si
dowiadywa, czy dopominaem si o prac u jego gwnego sekretarza; mogem by
zepsu si pod wszystkie-mi wzgldami i ani by tego dostrzeg; zdawao mu si, e
mnie ksztaci, prawic czasem nauki o rzeczach oklepanych, i jedynym istotnym
poytkiem, jaki z tej szkoy wyniosem, byo poznanie stosunkw i podstaw
popularnoci, jak mia, zwaszcza na Litwie. Ten przykad da mi do mylenia, e
kiedy rodzice, dbali o wychowanie dzieci, umieszczaj je poza oczami, chociaby przy
osobach, o ktrych najwysze maj wyobraenie, powinni im wyznaczy pewne
zatrudnienia, np. czytanie jakie lub robienie wycigw z dzie, rozbiorw, spostrzee
i t. p., ktreby im dzieci potem pokazyway, w tym celu aby je ustrzec od
prnowania, chybaby wiedzieli z pewnoci, i maj stae zatrudnienie, wskazane im
przez osob, przy ktrej je umieszczono.
Atoli wkrtce nowe mym oczom przedstawio si widowisko. Posano mnie,
abym by wiadkiem otwarcia trybunau w Piotrkowie.
Dla zrozumienia tego, co tam zaszo, naley wiedzie czem bya i czem powinna
by coroczna reasumpcya naszych trybunaw, a take dlaczego rodzina moja
szczeglny w niej udzia braa tego roku. Od czasu ustanowienia przez krla Stefana
Batorego tego najwyszego sdu, zwanego u nas poprostu trybunaem, i od czasu
zaprowadzenia w nim zmian niektrych przez konstytucy 1726 roku, wszystkie
wojewdztwa koronne obowizane byy wybra w poowie wrzenia (wedug litery
prawa, w pierwszy poniedziaek po wic Narodzenia Najwitszej Maryi Panny) po

16

dwch albo trzech deputatw, ktrzy w poowie padziernika (wedug litery prawa, w
pierwszy poniedziaek po dniu witego Franciszka) powinni byli zebra si w
Piotrkowi e, celem utworzenia razem tego najwyszego trybunau, majcego
rozstrzyga w ostatniej instancyi wszystkie sprawy ziemskie i grodzkie w Koronie.
Pierwej jednak, nim zasiedli waciwe im krzesa na ratuszu miejskim, musieli
dowie prawnoci wyborw swoich przed cenzorami, ktrymi byli: sdzia i pisarz
ziemski sieradzki, albo w zastpstwie ich: starosta piotrkowski, lub jego urzdnicy
sdowi. Dla prawnoci wyboru naleao wtenczas by wybranym na deputata
jednomylnie, przez wszystkich na wyborach obecnych, a do wotowania majcych
prawo. Celem zarzucenia nieprawnoci i niedopuszczenia pretendentw do przysigi
(ktr wspomniani cenzorowie czytali im dopiero po uznaniu legalnoci wyboru),
uciekano si do nastpujcych sposobw. Produkowano protestacy (zwan
manifestem) przeciwko sejmikowi zakwestyonowanego deputata, w ktrej wyraano,
i tacy a tacy, szlachta posesyonaci powiatu, gono opierali si wyborowi tego
deputata na miejscowym sejmiku, albo te e przez opozycy swoj zniszczyli, czyli,
jak wyraano si wtenczas, zerwali cay sejmik, i e manifest w tym celu zaniesiono
do grodu. Drugi sposb obalenia wyboru deputata polega na zoeniu (zawsze przed
tymi samymi cenzorami) kondemnaty na kandydata, to jest dekretu, wydanego na
zaocznie w jakiemkolwiekbd sdownictwie krajowem, przed albo nawet i po
wybraniu go na deputata.
Sposoby obrony przeciw takim zarzutom byy nastpujce: 1) zoenie laudum,
to jest zawiadczenia urzdnikw-szlachty, przewodniczcych wyborom w kadem
wojewdztwie, i taki a taki prawnie zosta wybranym; 2) dowiedzenie, i manifesty
przeciw obranemu deputatowi zostay napisane przez nieobecnych na sejmiku; 3) albo,
e manifestanci, cho obecni, nie objawili swojej opozycyi gono na wyborach; 4) e
nie maj oni posiadoci ziemskiej w powiecie; 5) e sami znajduj si pod
kondemnat, albo nareszcie 6) mona byo zoy dowd zrzeczenia si kondemnaty
przez tego, na czyj prob bya ona ferowan. Wzmiankowani cenzorowie orzekali o
tych wszystkich kwestyach ostatecznie; od nich zaleao postanowi, e ten lub w
dopuszczony bdzie do przysigi na deputata; ten lub w usunity zupenie, a inny
nakoniec zawieszony w funkcyi, a pki sprawa jego nie zostanie rozpatrzon i
rozstrzygnit przez koo uznanych ju prawnie deputatw.
Taki by porzdek prawny, nadwyrony nastpnie przez naduycia. Ktokolwiek
w Polsce mia spraw w tym trybunale, albo chcia w kraju nabra znaczenia, ten stara
si mie wikszo przyjaci w kole deputatw; usiowano wic jednoczenie
przeprowadzi na tych sejmikach, ile byo mona, wybory osb, na ktre rachowano z
pewnoci, a take zerwa wszystkie sejmiki, gdzie nie miano dostatecznego kredytu;
poniewa za jednomylno wotw na sejmikach bya nieodzownym rekwizytem
legalnym, ktry niejeden manifest znosi, mogo si wic zdarzy i istotnie zdarzao
si czsto (zwaywszy akcy przeciwnej partyi w Polsce), e midzy zebranymi w
Piotrkowie nie byo siedmiu deputatw wieckich, wolnych od wszelkiego zarzutu
prawnego. Ow, gdy prawo wymagao conajmniej takiego kompletu deputatw w tej
juryzdykcyi, kraj bardzo czsto zostawaby bez trybunau, gdyby dla uniknicia tak
wielkiego za wspomnieni cenzorowie i zjedajce zazwyczaj na reasumpcy
wszelkiego stanu osoby nie dokaday wszelkich stara celem uzyskania od

17

przyjedajcych z manifestami i kondemnatami na deputatw, aby dobrowolnie

odstpowali od ich zaniesienia.
Dotychczas nie byo jeszcze naduycia, ale skoro cenzorowie pozwolili sobie
przyjmowa albo usuwa deputatw przez osobiste wzgldy, albo nienawi,
naprzekr dokumentom, ktre ich broniy lub potpiay, zaczy te i prywatne
interesowane osoby uywa przekupstwa, dla zapewnienia sobie u nich przyjcia lub
odrzucenia deputatw. Jeeli cenzorowie byli nieprzedajni, albo ujci ju przez drug
stron, wtenczas wichrzcy magnaci do innych uciekali si sposobw.
Wedug prawa, pierwszy poniedziaek w padzierniku po w. Franciszku
przeznaczony by na legalizacy wyboru deputatw; dnia tego w katedrze
piotrkowskiej po sumie najstarszy z cenzorw mia odczyta deputatom rot przysigi
sdziowskiej, siedzc za stoem, gdzie pierwej produkowano wszystkie manifesta,
kondemnaty, lauda i pokwitowania, na zasadzie ktrych przypuszczano do przysigi,
albo te usuwano deputatw.
Kady wic, kto mia manifest, kondemnat, laudum lub pokwitowanie, musia
stara zbliy si jak najbardziej do owego stou. Partyom te i ich przywdzcom
musiao na tem zalee i byo to kwesty ich sprytu, aby otoczy st swoimi
stronnikami, a oddali od niego przeciwnikw, bo cokolwiek tam nie byo
produkowanem, nie miao adnego znaczenia. Zrazu posugiwano si tylko
zrcznoci, ale wkrtce ustpia ona tumnemu naciskowi przytomnych, starajcych
si pozajmowa miejsca, poczem zadawano ju nieraz gwat i przemoc odpychano
wspobywateli, chccych si tam docisn, albo wyrywano im papiery, ktremi
gotowali si popiera lub te obala wybranych deputatw.
Od kiedy liczba i sia zaczy way na tej szali sprawiedliwoci, nard susznie
si zaniepokoi, aby tej rzeczy nie zaczli rozstrzyga hetmani, nieograniczeni dawniej
panowie wojska. Wprowadzono wic w 1717 roku do przysigi hetmaskiej wyrane
zastrzeenie: i nigdy na to adnym sposobem nie uyj wojsk Rzeczypospolitej. Aby
omin to zastrzeenie, partya Potockich rozpucia ju w sierpniu tego roku (1749)
pogosk, i jaki Pcherzewski na czele bandy rozbjnikw pustoszy okolice
Piotrkowa. Ten Pcherzewski rzeczywicie nie istnia, rwnie jak jego rzekomi
towarzysze. Jednake stary hetman wielki koronny, Potocki, skorzysta z wymylonej
mary i kaza wojewodzie smoleskiemu Sapiee, wczesnemu regimentarzowi
wielkopolskiemu, zebra oddzia wojska dla wytpienia tych mniemanych burzycieli
spokoju publicznego. Sapieha za wzi std asumpt do wykonania istotnych
zamiarw wielkiego hetmana; kaza wic sobie towarzyszy a do samego Piotrkowa
oddziaowi wojsk Rzeczypospolitej naksztat stray honorowej.
Jeden z Potockich (ten, ktry umar jeneraem artyleryi litewskiej, a wtenczas by
tylko starost tumackim), siostrzeniec wielkiego hetmana koronnego, chcia by
wybranym na deputata. Kasztelan bezki Lipski przyjecha do Piotrkowa osobicie,
aby dowie nielegalnoci tego obioru. Potocki chcia zosta marszakiem trybunau,
aby za wasn powag i przez wpyw na kolegw uniewani wszystkie akta prawne,
w ostatnich latach przed trybuna wniesione, a majce na celu udowodnienie, i Brhl
pochodzi w prostej linii od staroytnego domu polskiego, istniejcego niegdy w
Rzeczypospolitej, a ktrego jedna ga opucia bya kraj przed dwoma wiekami;
chcia te wznowi przeciw starszemu bratu mojemu, wielkiemu podkomorzemu,

18

proces, zamykajcy nastpstwa pojedynku, w ktrym mia on nieszczcie zabi w r.

1744 hrabiego Tar, wojewod lubelskiego.
Jedn z gwnych wad prawodawstwa naszego bya nieskoczono procesw
wnoszonych przed trybuna koronny, ktokolwiek przegra spraw, mg nastpnego
roku, a nawet i w kilka lat pniej wznowi j, pod pretekstem, e dekret, na ktry si
skary, narusza prawo (quod vim legis sapit, tak bya formua); jeeli wygra przy
drugiej prbie, przeciwnik jego mg znowu szuka odwetu na trzecim trybunale i tak
bez koca; byway sprawy sdzone a do dwudziestu razy. W 1768 r. zo to ukrcone
zostao; prawo tego roku postanowio, i dwa jednozgodne dekreta w jednej sprawie
przez dwa trybunay wyrzeczone, rozstrzygaj proces ostatecznie. Pieniacze odtd
staraj si nie dopuci zgodnoci dekretw.
Potoccy mogli skorzysta z tego stanu rzeczy, eby da uczu mojemu bratu
najgorsze skutki swojej niechci, ktrej rdem byo dawniejsze wspzawodnictwo
hetmana wielkiego z moim ojcem, a ktrej teraz dodawaa bodca zazdro o przewan wwczas ask rodziny mojej u dworu. Potoccy myleli zemci si za to na
Brhlu i upokorzy przeciwnikw swoich w osobie mojego brata.
Oczywicie, dla wasnej obrony rodzina moja musiaa przeciwi si
nieprawnemu istotnie wyborowi Potockiego, ktry mia pretensye do marszakostwa
trybunau.
Na nieszczcie, piciu tylko byo prawnie wybranych deputatw, Potoccy za
nie zgadzali si na usunicie przeszkd w przyjciu dwch innych do legalnego
kompletu inaczej, jak pod warunkiem zgodzenia si na ich kandydata.
Daremne byy rokowania w tej mierze, a do poudnia 6 padziernika. Godzina
naboestwa majca wedug zwyczaju poprzedzi cywilny akt dnia tego, ju mina, i
kilka zaledwie zostawao godzin wiata dziennego, przy ktrem jedynie mona byo
dokona prawnego aktu; zebray si wic obie strony o godzinie pierwszej, w katedrze
piotrkowskiej, nie tyle ju w nadziei dokonania czego dobrego, jak raczej w
oczekiwaniu krwawych scen.
Nie chcc mie tej winy na sobie, wyranie zalecilimy szlachcie z naszej partyi
nie dobywa pierwej szabel i nie rba nikogo, dopki kto z naszych raniony nie
bdzie; byo okoo tysica szlachty z naszej strony, byo jej troch mniej z drugiej, ale
t mniejszo wynagradzao sowicie wojsko Rzeczypospolitej. Wojewoda smoleski,
Sapieha, wszed do kocioa poprzedzony chorgwi tatarsk, z czapk na gowie a
doni na rkojeci szabli; daremnie podkanclerzy litewski, Sapieha, krewny jego,
znajdujcy si tam z nami, przekada mu nieprzyzwoito i nieprawno takiego
kroku; kilkuset dragonw i innych Tatarw, pod wodz wojewody smoleskiego i
starosty owicimskiego Maachowskiego (pniej krajczego koronnego), drugiego
podwadnego wielkiego hetmana, stao tu przy kociele gotowych nadbiedz na
pierwsze wezwanie. Wielki podkomorzy znalaz starostw tumackiego i
owicimskiego, usadowionych w pierwszej awce kocielnej, i poszed umylnie
zaj miejsce pomidzy nimi z pobudek, ktre zobaczymy niej. Jeden z przyjaci
naszych, Glinka, wwczas pisarz, a pniej podkomorzy omyski, przemwi gono
do zgromadzonych, wyraajc zdziwienie i zgorszenie swoje z powodu, i widzi
wojska Rzeczypospolitej uywane przy otwarciu trybunau, z wyranem
pogwaceniem konstytucyi 1717 roku. Starosta owicimski odpowiedzia mu
wprawdzie, ale w jego mowie byy tylko czcze wyrazy, bo fakta same a nadto

19

wiadczyy przeciw niemu. Wkrtce potem kilku ze szlachty, znudzonych tem, i nie
przystpowano do zwykych w tym dniu uroczystoci, udao si do zakrystyi po st,
przy ktrym wykonywano przysig; coroczny ten przedmiot uwagi oglnej, bez
rozkazu nawet dowdcw partyi, wywoa w podkomendnych usiowanie zblienia si
do jak mona najbardziej; haaliwy ruch przez to wszczty omyli dowdzc
Tatarw, przyprowadzonych przez wojewod smoleskiego; da znak, podnoszc w
gr czapk, i w teje chwili Tatarzy dobyli szabel, a wielka liczba szlachty z naszej
strony tumnie wysza z kocioa, bo nie majc adnego umwionego znaku, ani hasa,
ani rozkazu do walki, sami nie znali si wasnych. Jednoczenie niejaki Czarnecki,
krzykacz patny przez Potockiego, z go szabl w rku, mylc, e chwila ju
nadesza, stan przed wielkim podkomorzym i zawoa: zabie wojewod
lubelskiego, chcesz panu Potockiemu przeszkodzi do marszakostwa w trybunale,
mylisz, e jeste tu panem, ot pokaemy ci wasnym twym kosztem, e tak nie
jest". Tymczasem niejaki Komorowski, koniuszy kasztelanowej kamieskiej (siostry
starosty tumackiego) krzycza to samo po prawej stronie wielkiego podkomorzego,
gdy brat jego, oficer artyleryi, przeskoczywszy kilka awek, stan tu za
podkomorzym i ju do poowy doby szabli; wtem wielki kuchmistrz koronny Gozdzki
(pniej wojewoda podlaski) przytomny w Piotrkowie, lubo waciwie do adnej nie
nalecy partyi, odwrciwszy si przypadkiem, postrzeg ten ruch oficera i z
oburzeniem zapyta go, dla czego paasza dobywa? Zmieszany Komorowski
odpowiedzia, e to tylko dla obrony. Moge w takim razie zosta na miejscu odpar Gozdzki i, odepchnwszy go w ty, zmusi do woenia napowrt szabli w
pochw. Wtenczas wielki podkomorzy, ujwszy rce ssiadw swoich, starostw
tumackiego i owicimskiego, pooy je na kieszeniach swego upana, mwic:
Pomacajcie panowie - widzicie, e mam dwa pistolety przy sobie, przeznaczone s
dla was, jeeli w teje chwili nie kaecie uciszy si i szabel do pochew schowa
krzykaczom i onierzom swoim; wiedziaem o waszych projektach, mogem porobi
take wojenne przygotowania z sam tylko moj szlacht, ale nie chciaem mie na
sobie tej winy; siadem umylnie midzy wami dwoma, abycie byli ze mn w
kompanii, w razie, jeelibycie nastawali na moje ycie". Kiedy to mwi, pukownik
Bdowski, nie dobywajc paasza, rzuci si pomidzy Tatarw, woajc: Biada:
przypomnijcie sobie dawnego dowdzc waszego, upamitajcie si, ja to wam mwi,
e posuguj si wami do zego". To ich wstrzymao. Jenera Mokronowski, czowiek
bardzo popularny, nie dobywszy take szabli, powcign mas szlachty Potockiego,
przedstawiajc okropno kroku, do jakiego ich popychano. Maachowski i Potocki,
widzc, e pierwsze poruszenie tumu zwolniao, a po zapowiedzi podkomorzego nie
miejc gono dawa swoim nowych krwawych rozkazw, zawoali istotnie, aby
szable schowano do pochew, a po chwili wezwali podkomorzego na konferency do
zakrystii. Rezultat jej by taki, e z powodu niedostatecznej liczby deputatw
niepodobna byo reasumowa trybunau; brat mj odrzek: Wy za to odpowiada
bdziecie". Zaniesiono manifest do grodu, tmaczcy pobudki nieotwarcia trybunau.
Poszlimy wszyscy odda wizyt kasztelanowej kamieskiej, ktra przedtem
przypatrywaa si z trybuny koo organw caej tej scenie tak nieodpowiedniej dla
kobiety, a teraz bya zajta przy pomocy p tuzina adnych siostrzenic i panien
suebnych nalewaniem puharw wgrzyna setkom stronnikw swego brata. Przyja
nas z najwiksz grzecznoci, powtarzajc jednak zcicha na prawo i na lewo, e

20

wielka szkoda, i nie dokonano roboty. Ta kobieta szukaa zawsze sawy z

popularnoci jakote z wyrae i odpowiedzi, ktre miaa za dowcipne, ale ktre po
wikszej czci dalekie byy od sodyczy i skromnoci waciwej jej pci.
Nazajutrz wszyscy rozjechali si z Piotrkowa, w trwonem oczekiwaniu
nastpstw, jakie wywoa ten fakt dotd bez przykadu, i Polska przez rok cay miaa
by pozbawion najwyszego trybunau. Nic jednak nadzwyczajnego nie zaszo;
bezpieczestwo publiczne naruszone nie byo, i czekano, nie czynic adnych
nastpnie krokw na przyjazd dworu w maju 1750 roku. To dowodzi z jednej strony,
jak ta spoeczno jest dobr, a z drugiej, e pki (jak mwi Anglicy) nard nie
dojrzeje do rewolucyi, ta nie nastpi, pomimo najdziwaczniejszych nawet wydarze.
Bya to pierwsza moja kampania polityczna, a e wypadek by rwnie
niesychany, jak burzliwy, ja za pierwszy zaniosem o nim wiadomo do Warszawy,
uwaaem wic siebie za bardzo wan osob, ktrej wszyscy, w pierwszych
zwaszcza chwilach, powinni byli sucha z uwag i zajciem rwnem przynajmniej
temu, jakie znalazem u moich rodzicw, ktrzy mnie natychmiast wyprawili dla
zoenia relacyi hrabiemu Wielopolskiemu, wielkiemu choremu koronnemu. By to
czowiek bardzo nawczas powaany z powodu urodzenia swego, prawoci,
zamiowania w naukach i rozlegych stosunkw; szwagier Mniszcha przez on,
siostr wielkiej hetmanowej Potockiej, mia wiele do powiedzenia w obu tych domach,
a w oglnoci miano go za czowieka bezstronnego i nieskazitelnego; ale miowa on
nadewszystko spokojno swoj i rozrywki; znalazem go strojcego skrzypce, na
ktrych zreszt gra licho, bo si gotowa wykona duet z bankierem Tepperem.
Powiedziaem mu wchodzc, e przyjedam z Piotrkowa i e niema trybunau;
odpowiedzia mi zrazu: zaraz, zaraz, kochany chopcze", odegra swoj sonat i
dopiero potem sucha mojego opowiadania, zaledwie mogem wierzy mym oczom i
uszom. Nigdy pniej nie doszedem do tak zupenej obojtnoci w podobnych razach,
dowiadczenie jednak nauczyo mnie z czasem, jak wiek i cigle zajcie si robot
polityczn osabiaj wraenia najwikszych nawet nowin, ku wielkiemu zawsze
zdumieniu ludzi, mniej oswojonych z robot.

21

ROZDZIA III.
Pierwsza wzmianka o hr. Kayserlingu, jak przyczyni si on do mego
wyksztacenia. Jego rada. Radzi mi jecha do Berlina. Lieberkuhn. Bhlow.
Kobiety berliskie. Krl pruski. Sans - Souci. Pierwsza wzmianka o Williamsie.
Maestwo Mniszcha z crk Brhla. Pierwsze moje posowanie. Przyczyny
zerwania sejmu nadzwyczajnego 1750 r. cilejszy stosunek z Williamsem.
Podr do Saksonii. Opis pobytu w Hubertsburgu. Pierwsza wzmianka o
hrabinie Brtihl. Pierwsza podr do Wiednia. Dom Dietrichsteinw i Harrachw.
Komandor Zinzendorf, hrabia Firmian, ksi Jzef Wacaw Lichtenstein,
Luchesi. Ksina Sabaudzka. Panna Kotuliska.
Dwr by w Saksonii. Ju dla tego samego nie spieszono si bynajmniej zaradzi
przerwie w wymiarze sprawiedliwoci. Jednake, poniewa przykad by
niebezpieczny, udawano, e dwr zajmuje si tem na seryo, i w tym celu
przypieszono o kilka miesicy przyjazd krlewski w 1750 r. Zazwyczaj wiatach
sejmowych krl zjeda zaledwie w sierpniu. Tego roku przyby w maju1) i sejm
zwyczajny, ktry mia si rozpocz w padzierniku, zmieniony zosta w
nadzwyczajny, zwoany o dwa miesice wczeniej. Brhl, zdaje mi si, wgbi duszy
obiecywa sobie, e sejm bdzie zerwany; ale gdyby nawet do tego nie przyszo, mia
trwa tylko dni pitnacie, jako sejm nadzwyczajny; tak czy owak Brhl przyrzeka
sobie i z czasem dotrzyma, i tego roku odprowadzi swego pana napowrt do
Saksonii przed terminem wielkich oww w Hubertsburgu, co w oczach krla
poczytanem mu by miao za now zasug, gdy August III to polowanie (najwysz
dla niego przyjemno) uwaa za stracone w latach, kiedy zjeda do Polski.
Przed nadejciem sejmu wysano mnie do Berlina; czste i do gwatowne
choroby moje skoniy rodzicw do suchania w tem rady hr. Kayserlinga, wwczas
ju pora drugi ambasadora rosyjskiego w Warszawie. Podczas pierwszego pobytu
midzy nami zjedna on by sobie nie tylko cis przyja mojej rodziny, ale te
niemniej szacunek i yczliwo caego narodu, przywyk za by zajmowa si mn
wycznie od r. 1744, w ktrym, ulegajc natrtnym prawie jego probom, rodzice
zgodzili si, aby mi dawa lekcye logiki, ta bowiem nauka razem z matematyk
stanowia ulubione jego codzienne zajcie, ministeryalne funkcye nie pozwalay mu
dawa mi tych lekcyi porzdnie i bez przerwy, zawsze jednak uwaa mnie od tego
czasu za swojego ucznia, i temu w znacznej czci przypisywa musz gorliwo, z
jak odtd traktowa wszystko, co si mnie tyczyo, a do samej mierci, jak si to da
widzie pniej. W chwili, o ktrej mwi, peen by uznania dla doktora
Lieberkhna, ktrego zna w Berlinie. Utrzymywa, e on tylko zdoa mnie wyleczy.
Zasuona sawa lekarza i nadarzajca si sposobno zaznajomienia mnie z jedn
jeszcze stolic, skonia rodzicw moich, e mnie tam posali, polecili mnie dawnemu
swemu przyjacielowi, panu von Bulow, rodem kurlandczykowi, a wwczas ministrowi
saskiemu przy berliskim dworze.
Lieberkhn zaleci mi pi wody chebskie i zaywa piguki jego wasnego
wynalazku. Piguki te przez lat kilka skutecznie mnie broniy od trapicych mnie
kurczw w odku, wstrzykiwania za i dowiadczenia anatomiczne, jakim si

22

Lieberkhn z wielkim skutkiem oddawa, stay si podczas caej kuracyi rozrywk

moj i nauk. Poszanowanie, jakiego susznie doznawa w Berlinie pan Blow,
nietylko od osb prywatnych, ale co zwaszcza dla obcego posa byo niezmiernie
rzdkiem, od samego krla pruskiego, sprawio, em w Berlinie dowiadczy tylu
przyjemnoci, iem ich tylko mg tam dozna za rzdw Fryderyka II1). Na dworze
krlowej i krlowej matki przyjmowano dla etykiety dwa razy na tydzie
cudzoziemcw, damy miejscowe i tych nielicznych krla pruskiego poddanych, ktrzy
nie byli wojskowymi, oficerowie bowiem, obarczeni powinnociami swego stanu, nie
mog zgoa oddawa si towarzystwu; mwiono mi nawet, e krl pruski wie
najdrobniejsze szczegy ich ycia i nie lubi, jeeli z nich ktry ma upodobanie i
poszukiwanym bywa w towarzystwach. Wynika std i z surowej w oglnoci suby,
ktrej godziny nie rymuj wcale z godzinami pci piknej, e wiksza cz oficerw
pruskich z nudw oddaje si brudnemu pijastwu i nabiera gburowatego, krzykliwego
prostactwa, cz ich jednak, syszc cigle powtarzane u dworu imi Woltera i
wiedzc, jakie pierwszestwo oddaje krl nad innemi jzykowi i literaturze
francuskiej, zabraa si do pilnej lektury tych dzie, i widziano pomidzy nimi
niejednego, co umia czy najwykwintniejszy umys i obyczaje z gruntown
znajomoci wojennego rzemiosa. Jednego z takich posiada Polska w osobie generaa
Coccejego. Zachowanie si kobiet polskich wwczas byo nazewntrz daleko
skromniejsze, ni teraz, to te tem bardziej dziwiy mnie damy berliskie; zdawao mi
si, e wolteromania, ktr niektre popisyway si, i zbyt miae nieraz wyraenia,
miane za dowd najwyszego wiata, nadaway im pozory nienaturalne i sztuczne, jak
gdyby chciay uchodzi za bardziej wyzwolone, ni byy w istocie; wszystko to
pochodzio moe pierwotnie od popdu, nadanego umysom przez pisma i mowy
krla-filozofa.
Znajdowa si on w Prusach Elektorskich, kiedy przyjechaem do Berlina, i
powrci zaledwo po trzech tygodniach, spotkaem go dwa razy i kadym razem
przemwi do mnie. Mia wygld zakopotany czowieka, ktry czuje, e musi zawsze
lepiej mwi od innych i lka si, czy mu si to uda, wzrok bardzo niespokojny,
wejrzenie dzikie a bdne, postaw niepewn, suknie brudne i ca posta zbyt mao
szlachetn; syszaem wiele osb mwicych o nim tak samo, co zreszt dotyczy
jedynie powierzchownoci. Nie tutaj miejsce na wizerunek dokadny krla, ani te
moe to by moim zamiarem; syszaem co dzie w Berlinie poddanych jego
rozmaitego stanu i pooenia, odzywajcych si o nim bardzo niepochlebnie, i nawet
do gono. Fryderyk podobno wie o tem dokadnie i oswoi si z tem, ale go to
bynajmniej nie obchodzi. Przed powrotem jego z Prus zwiedziem Charlottenburg,
Poczdam i cay paacyk w Sans-Souci, nawet pokj, w ktrym mieszka i pracowa
najczciej. Panowa w nim wielki nieporzdek, ksiki, papiery rozrzucone i
pomieszane, wszdzie urywki wierszy jego rk pisanych, nawet wiele mebli
nagromadzonych bez adu. Kobiety, oprowadzajce z urzdu ciekawych po paacach
krlewskich tego kraju, zwane tam castellanes, mwiy mi, e maj wyrany rozkaz
zostawia rzecz kad na miejscu, w ktrem j krl wychodzc zostawi, tak, e w
Charlottenburgu widziaem marmurow gow Juliusza Cezara pod kanap i
przewodniczka moja upewniaa mnie, e jej nie poruszy; w kadym sypialnym pokoju
krla widziaem przygotowane jego wzrostu kurtki, uszyte z kosztownej haftowanej
materyi, ale mwiono mi, e on ich nigdy nie nosi. Kurtki te zwrciy moj uwag, bo

23

zdaway si tam by umieszczone z rozkazu, jakby z urzdu, a nie zgadzay si wcale

z wyobraeniem, jakie mie byo mona o rannym stroju wojaka-filozofa. W sypialni
jego w Sans-Souci widziaem dwa mae, zupenie do siebie podobne ka, obok
prawie postawione; prawiono o nich rozmaite rzeczy w Berlinie, ale kasztelanka
wmwia we mnie, e krl w nocy zmienia ko, przechodzc z jednego na drugie
dla uniknicia gorca, ktre zreszt bardzo lubi. Pokj, ktry zamieszkuje w lecie,
wychodzi na poudnie, a niemasz prawie dnia w roku, w ktrymby Fryderyk nie mia
ognia na kominie. Opowiadano mi nawet, e osoby tam wzywane mdlay nieraz z
gorca. Widziaem szafy jego biblioteki w Sans-Souci, ale kasztelanka upewniaa
mnie, e klucza od nich niema. Kopua tego paacyku caa z faszywego marmuru,
okrgem oknem u gry owiecona, i stojcy w ogrodzie Merkury Pigalle'a, wydaway
si najpikniejszemi tam rzeczami. Poniewa nie jest zamiarem moim i do przedmiotu
mego nie naley opisywanie niedostatku i prawie ubstwa, w jakiem yje krlowa i
cay jej dwr, surowego przymusu pod jakim zostaj bracia krlewscy, ani
powtarzanie znanych powszechnie, przez tyle ju osb opowiadanych szczegw o
wojsku i skarbowoci Fryderyka II, dodam tu wic tylko, e podczas pobytu mojego w
Berlinie zapoznaem si z posem angielskim przy dworze pruskim, kawalerem
Karolem Hanbury Williamsem, ktry mnie wwczas obsypa grzecznociami i
dobroci, a pniej takiej mia dowie przyjani.
Kiedy byem jeszcze w Berlinie, marszaek nadworny Mniszech polubi crk
hr. Brhla. Starszy mj brat, wielki podkomorzy, ktremu j ojciec ofiarowa,
powiedzia mu: Masz nas bez tego za przyjaci, oddaj crk Mniszchowi, a bdziesz
mia za sob Potockich i drug poow caej Polski". Wstrt, jaki brat mj mia
wtenczas do wszelkiego maestwa z powodu serdecznego uczucia, jakie widocznie
opanowao go wwczas wycznie, by istotn pobudk takiej odpowiedzi, wywara
ona jednak skutek. Przyjaciele skonili Mniszcha, wbrew prawie jego woli, aby zosta
ziciem faworyta, ktry jeszcze przez jaki czas utrzymywa dobre z moj famili
stosunki, bo te Mniszech z pocztku wydawa si bardzo umiarkowanym w deniu
do ask i wadzy.
Po dwch miesicach pobytu w Berlinie wrciem do Warszawy w sam czas
jeszcze, by zosta wybranym posem na sejm. Spotkao mnie to pierwszy raz w yciu
na sejmiku w Zakroczymiu, za drugim uniwersaem. W razie zerwania pierwszych
sejmikw poselskich, ktrych termin by: przy sejmach zwyczajnych
szeciotygodniowy, a przy nadzwyczajnych czterotygodniowy od czasu ogoszenia
uniwersaw, krlowi przysugiwao prawo zwoania drugich i trzecich nawet
sejmikw. Zostaem tedy obrany posem razem z Szydowskim, dzi kasztelanem
mazowieckim, a iby niczego nie brakowao do zwyczajw i obyczajw wczesnych,
byem wiadkiem zwady i dobycia szabel przy uczcie, urzdzonej po moim obiorze.
Sejm rozpocz si dnia... Dobrze yczcy spodziewali si, i zaradzi on na to, co
byo powodem jego zwoania, to jest na zerwanie trybunau. Wojewoda ruski doradzi
dworowi, aby Rzewuski zrzek si wojewdztwa podolskiego, aby mdz stan
posem z ziemi chemskiej, co te nastpio w istocie, a potem zosta marszakiem
sejmowym. Twrca tego projektu spodziewa si, i czowiek, ktry potrafi pod swoja
lask doprowadzi szczliwie do koca sejm pacyfikacyjny 1736 r. i ktry pniej
wdawa si by w najmozolniejsze praktyki popularnoci i zna je wszystkie, bdzie
zarwno szczliwym w powtrnem marszakostwie; ale partya Potockich widziaa w

24

tym wyborze tylko czowieka, uchodzcego wtenczas za stronnika wojewody

ruskiego, a grzeczno jego, ceremonialn do zbytku i a do unienia pokorn, miaa
tylko za pokryw wielkiej ambicyi. Potoccy w tym wyborze znaleli jeszcze pretekst
ualania si na zniewag wyrzdzon stanowi rycerskiemu, jak gdyby w caem tak
licznem kole jego nie byo ani jednego czowieka godnego laski marszakowskiej i jak
gdyby uciekajc si w tem ubstwie do stanu senatorskiego, potrzeba byo dawa ten
przykad nowy, nieuyteczny i wymylony zapewne dla pokrycia zgubnych zamiarw.
Nienawi partyjna silna objawia si z obu stron, a rzeczy doszy do tego stopnia, e
stary hetman wielki koronny Potocki wierzy, albo udawa e wierzy, jakoby
wojewoda ruski poda rad aresztowania i odwiezienia go do Koenigsteinu, podobnie,
jak z rozkazu Augusta II zawieziono tam dwch synw Jana Sobieskiego. Nie mog
przywiadczy ani za, ani te przeciw temu przypuszczeniu, ale dotychczas kilka osb
powanych ma je za suszne i uzasadnione; to pewna, e stary Potocki w wigili dnia,
naznaczonego jakoby na jego uwizienie, kaza napeni adownice i nabi bro
caemu wojsku, znajdujcemu si pod jego rozkazami w Warszawie. Wiadomo, e
wielcy hetmani wtenczas nie przyjedali nigdy do Warszawy i nie podrowali po
kraju bez eskorty kilkuset onierzy z wojska Rzeczypospolitej albo utrzymywanych
wasnym ich kosztem; nazajutrz Potockiego nie aresztowano, natomiast po
kilkudniowych bezpodnych ktniach z powodu wyboru marszaka pose bezki,
nazwiskiem Wydga, stronnik Potockich, zerwa sejm formalnym manifestem. Akt ten
tem by uderzajcy, e na czterech poprzednich sejmach wichrzyciele poprzestawali na
zapenianiu bezowocnemi sprzeczkami caych szeciu tygodni na zwyczajn sesy
sejmow przeznaczonych, nie zgadzajc si na adne postanowienia. Taki sposb
przeszkadzania wszelkiemu dobru przynajmniej nie ciga na nikogo specyalnej
winy. Rezygnacya Rzewuskiego, nagana jakiej lkali si by przedmiotem Potoccy w
razie dojcia sejmu, zwoanego jedynie dla spowodowanego przez nich zerwania
trybunau, pewien sukces, jaki upatrywali w zniszczeniu planw swoich
przeciwnikw, wszystko to razem, oywione jeszcze tchnieniem francuskiem,
sprowadzio zerwanie obrad, co na nieszczcie naladowano ju odtd na wszystkich
nastpujcych sejmach za panowania Augusta III. Tym razem ten wybuch niezgody
wewntrznej poprzesta na tym akcie; nowy przywilej krlewski przywrci
Rzewuskiemu godno senatorsk i wojewdztwo podolskie, a wkrtce potem, gdy we
wrzeniu nadszed termin zwykych deputackich sejmikw, trybuna 1750 r. nastpi
po trybunale 1748; brak za jego przez cay r. 1749 nie da si uczu niczem wicej,
prcz tego, e przyzwyczai nard do nowego jeszcze bezadu. Moe naleao yczy
sobie jakiego nagego i gwatownego nieszczcia, aby obudzi rodakw z letargu, w
ktrym plenieli, mylc, i niczego obawia si nie maj, oprcz zaprowadzenia
zasady wikszoci gosw. Zerwany ten sejm nadzwyczajny posuy dworowi za
pretekst do uwolnienia si od kopotu zwoywania sejmu zwyczajnego, ktry
przypada w tym roku; wkrtce te nastpi powrt do Saksonii.
Podczas pobytu dworu w Polsce stosunki moje z Williamsem stay si daleko
cilejsze, i posuyy do zjednania mi w wielkim wiecie pewnego powaania, dajc
ju pozr czowieka dojrzaego, czego mi jeszcze sam wiek odmawia, co jeszcze
bardziej opnia mj wzrost malutki, ktry zaledwo w tym roku si rozwin.
Wyjechawszy za dworem do Drezna, Williams chcia ze mn utrzymywa cyfrowan
korespondency w interesach mojej rodziny, i to skonio moich rodzicw do posania

25

mnie tam nastpujcej jesieni, ale przedtem jeszcze asystowaem lubowi brata1),
ktry zim po sejmie 1750 roku w sposb nagy i niespodziewany oeni si z pann
Ustrzyck, crk kasztelana przemyskiego. Odbywszy z nim razem wszystkie
podre, przedsibrane po lubie, celem zaprezentowania ony caej naszej rodzinie,
wyjechaem do Saksonii towarzyszy krlowi, znalazem go na witomichalskim
jarmarku w Lipsku; przez kilka dni, ktre tam spdzono, przysposobiem si do oww
w Hubertsburgu; tam to krl polski August III-ci prowadzi dwr z najwiksz
wystaw, tam czu si najszczliwszym; zgromadza koo siebie ca swoj rodzin.
Wszyscy zagraniczni ministrowie, rezydujcy przy jego dworze, wszyscy dostojnicy
cywilni i wojskowi jego pastw pieszyli tam za nim, rwnie, jak znakomici
cudzoziemcy, bawicy w Drenie. Cay ten wiat mieszka, by karmiony i
podejmowany kosztem krla, a ycie, jakie pdzono w Hubertsburgu, byo doprawdy
rozkoszne. O smej rano ukazywa si krl idcy na msz; o p do dziewitej jechano
za nim i w jego powozach na wyznaczone miejsce polowania, gdzie, w cieniu drzew,
znajdowano wspaniae niadanie zastpujce obiad, stamtd pieszono konno spdza
jednego, dwa lub trzy jelenie za jednem polowaniem. Mundury dworskie te z
bkitem i srebrem, pikno koni, mnstwo powozw napenionych damami z
otoczenia krlowej, a nadewszystko zachwycajca pikno tego lasu, majcego trzy
mile w przeciciu, i przedzielonego dwudziestu czterema drogami, przeprowadzonemi
pod sznur, wszystko to robio z tej rozrywki prawdziwe wito, dla tych nawet, ktrzy
sami myliwymi nie byli. Myliwi gonili zwierza z zapaem wlad za synami
krlewskimi; najmniej zapaleni, jak ja, towarzyszyli hrabiemu Brhlowi, ktry cho
nie szed wlad za psami, prowadzonemi przez dowiadczonych myliwych, cho
nigdy nie zapuszcza si w las, zawsze jednak szerokiemi drogami umia trafi na
sam chwil mierci jelenia. Byo to jedyne zatrudnienie, podczas ktrego Brhl nie
by nieodstpnym towarzyszem krla, w jecha zazwyczaj na polowanie w powozie,
majc obok siebie sam tylko krlow. Podczas polowania, a zwaszcza polowania
pomylnego, krl zdawa si by niepodobnym do siebie; wesoy, ujmujcy,
rozmowny, zdumiewa wszystkich majcych wtenczas najatwiejszy do niego
przystp, bo si nie mogli wydziwi, e to ten sam monarcha, zazwyczaj taki dumny,
surowy, milczcy, a z powodu cisej i drobiazgowej etykiety prawie niedostpny.
Wracano zwykle z oww midzy czwart a pit po poudniu; miano godzin czasu
na spoczynek, zmian stroju, a potem udawano si do teatru, gdzie bya muzyka
Hassego, przeliczne gosy i pyszne balety; wieczerzano potem razem z krlem za
niezmiernym stoem, a w bardzo piknej sali, rzsicie owietlonej, w ktrej wszyscy
zaproszeni, mczyni i kobiety, nosili mundury rwnie liczne jak bogate; po
wieczerzy okoo dziesitej krl si oddala i przechodzono do apartamentw nastpcy
tronu, ktrego ona, Antonina Bawarska, acz bardzo brzydka, zachwycaa wdzikiem
rozmowy i gosu. Prawie co dzie bywaa u niej muzyka i to doskonaa; okoo
dziesitej wychodzono stamtd, eby jeszcze odwiedzi hrabin Brhl; ktokolwiek za
zna t kobiet, przyzna musi, e pierwszy minister i faworyt nie mg pragn ony
bardziej uzdolnionej do zjednania mu przyjaci, a przynajmniej do zmniejszenia
zazdroci i zoliwych uczu, jakich kady czowiek na takiem znajdujcy si
stanowisku, a zwaszcza hrabia Brhl, musia si obawia. Miaem zreszt u niej
wszystkie przywileje dziecka rodziny, dziki cisym stosunkom, jakie czyy j z
moj matk. Nieobecno jej zicia od kilku miesicy zdawaa si mocno niecierpliwi

26

jej crk, pani Mniszchow, i razem z innymi przyznawaem, e m jej w danym

razie by ciko winien nietylko wobec niej, ale jeszcze bardziej wobec samego siebie.
Od hrabiny Brhl wychodziem zazwyczaj okoo pnocy z panem Williamsem, hrabi
Salmourem, albo posem holenderskim Calkoenem, dla spdzenia jeszcze u ktrego z
nich godziny lub wicej na przypominaniu, wrd serdecznej wesooci, wszystkich
wypadkw dnia ubiegego; folgowalimy tam sobie, i kochani blini szerokie
zajmowali miejsce w tych rozmowach naszych, jak si kady atwo domyli. Wesoe
to ycie trwao sze tygodni. Byem zdrw, miaem niewiele pienidzy, ale daleko
wicej, ni potrzeba, adnych dugw, wolny od wszelkiej troski, yem w rozkosznej
okolicy, w piknej porze roku, w dobranem towarzystwie, byem prawie zakochany, a
nie rozpustny bynajmniej, spotykaem ludzi, jak si zdawao, zadowolnionych i
zajtych jedynie zabaw. Nigdy, w calem yciu mojem, nie byem szczliwszy, jak
przez te sze tygodni; ale one przeszy, wraz z niemi miny dobre czasy, rodzice
kazali mi opuci Saksoni i jecha do Wiednia.
Znana tam hrabina Brhlowa, hrabina Sternbergowa zdomu Stahremberzanka,
ona ministra wiedeskiego przy naszym dworze, i Williams, nadawali mi listw, i
przybyem do Wiednia w kocu 1751, majc lat dziewitnacie, adnego guwernera i
nikogo, co-by zastpowa jego miejsce, jak hrabina Brhl i Williams w Drenie.
Wiede by dla mnie wiatem zupenie nowym i bardziej okazaym, ni
wszystko, co dotd widziaem; w Saksonii byem prawie jak w domu. Towarzystwo
berliskie, zdaje si, samo potrzebowao cudzoziemcw, w innych krajach, gdzie
byem podczas pierwszej mojej podry, spotykaem wszdzie przyjaci mojego ojca,
i przyjcie omielao mnie; nic podobnego nie przyszo mi na pomoc w Wiedniu.
Znalazem tutaj dwr wielki i majestatyczny, ktrego nikt nie mia obmawia,
mnstwo osb prywatnych bardzo bogatych i yjcych wystawnie, ale zimnych, i naog nieatwo dostpnych; kobiety prawie wszystkie skromne i do zawierania
stosunkw z cudzoziemcami nie skonne, do czego zapewne bardziej przyczyniay si
znane zasady cesarzowej, ze wszech miar powaanej i ktrej jedyn prawie wwczas
wad byo a do drobiazgw posunite szperanie w yciu prywatnem i obyczajach
poddanych. Wszystko to razem budzio we mnie poszanowanie, ale obok tego
nakadao przymus i sprowadzao nudy. Za punkt honoru uwaaem dla siebie wejcie
do najpierwszych wwczas towarzystw wiedeskich, a spotkaem si w nich z wrcz
niezbdn a niewypowiedzianie nudn dla mnie koniecznoci grania w karty, w gry
komersyjne; znalazem te cay ton mowy zanadto rny od zwykego mi dotd, abym,
w pocztkach zwaszcza, tem nie by zakopotany i jakby zmieszany. Przedarem si w
kocu i niektre zawizaem stosunki.
Przyjmowano mnie uprzejmie i mile w domu Dietrichsteinw, dla tego, em by
siostrzanem wojewody ruskiego, ktrego ksina serdeczn bya przyjacik; hrabina
Ra de Harrach, ona i siostrzenica prezesa Rady Nadwornej, nazywana krlow
Anglikw, mile witaa we mnie czowieka, poleconego jej przez Williamsa; August
Sukowski, starszy syn byego faworyta Augusta III, oddawna znany w wiedeskich
sferach towarzyskich, wielce pomg mi take do porobienia tak zwanych znajomoci.
Jedn z nich bya znajomo z komandorem Zinzendorfem, ktrego egzystencya
w Wiedniu tem bya dziwniejsz, e nie bdc wcale le widzianym u dworu, niemal
sam zachowywa sposb wyraania si, obejcia i w oglnoci ycia starego trzpiota
francuskiego; podagryk w wysokim bardzo stopniu, bardzo mile oczytany, bardzo

27

udzielajcy si i rozmowny, nieraz umia zarwno nauczy jak i zabawi tych, ktrych
do poufnej przypuszcza rozmowy; damy najwyszego towarzystwa, rwnie jak
mczyni warstw wszelkich, ubiegali si wtenczas o zaszczyt takiej rozmowy z
komandorem, przykutym podagr do kanapy. A jednak dobr saw dziwnego tego
czowieka miy wielkie plamy, tylko e wzito jego, moe i szczcie, zgadziy je
w pamici ludzkiej, albo nie day dowiedzie si o nich wikszej czci
wspczesnych. Drugim czowiekiem, powierzchownoci bardzo surowej, ale ktrego
uprzejmo i wiedz miaem sposobno pozna, by hr. Firmian, ten sam, co pniej
rzdzi ksistwem medyolaskiem w imieniu domu austryackiego. Dobrze te byem
przyjty przez hrabiego de Canal, posa krla sardyskiego, ktry po latach trzynastu
bardzo mi si sta uytecznym w Wiedniu.
Widziaem tam owego ksicia Jzefa Wacawa Lichtensteina, ktremu, gdy uy
wyraenia w rozmowie z Mary Teres: Artylerya Waszej Cesarskiej Moci",
cesarzowa przerwaa mu temi sowy: Mw ksi, moja artylerya, bo nietylko jeste
jej feldcechmistrzem ale zarazem i prawdziwym twrc". Utrzymuj w istocie, e na
to obrci znaczn, cz ogromnych swoich dochodw; uchodzi za najbogatszego, a
zarazem i najszczodrobliwszego z poddanych austryackiego domu; zarzucano mu
tylko zbytnie upodobanie do ostentacyi. Uwaano, e pomimo uznanej uczciwoci
lubi opowiada rzeczy nadzwyczajne, za ktre niktby nie chcia porczy; nikt mu
jednak nie oponowa, bo te opowiadania w gruncie rzeczy nie szkodziy nikomu;
rzeczywicie ten czowiek odwany i za takiego uznany powszechnie, wdz
szczliwy, zwycizca pod Placency, zakrawa jednak w wielu swych odezwaniach
si na fanfarona.
W domu hrabiny de Harrach poznaem hr. Luchesi'ego, rodem sycylijczyka, a
jeneraa kawaleryi w subie austryackiej, ktry, liczc lat pidziesit a majc twarz
afrykask i cakiem sztucznie dziwaczny sposb wyraania si, potrafi jednak
podbi wszystkie panie i zdoby sobie pewne prawa w towarzystwach wiedeskich, u
samej nawet cesarzowej. Byy to wprawdzie zarwno u dworu, jak w miecie, raczej
pewne wyrnienia, ni istotne aski, pomimo to jednak bya to osobisto bardzo
niewygodna, bo pikne panie, najdostojniejsze nawet i najwitsze, a ktre on w
jzyku swoim nazywa monstrami piknoci, nie miay przy nim nawet spojrze
askawie na tego, na kogo podobao mu si dsa w danej chwili.. By to, jednem
sowem, swego rodzaju despota towarzyski, a jego tyrania tem bya nieznoniejsz, e
nie opieraa si na adnem istotnem prawie, najmniej za na prawdziwej umiejtnoci
podobania si, czy to mczyznom, czy kobietom. Wzito jego staa si mod w
Wiedniu od chwili, gdy odznaczywszy si w boju, w pierwszych latach panowania
Maryi Teresy, zada od niej w nagrod swych czynw albo dowdztwa nad pewnym
wakujcym pukiem, albo kokardy zoonej z wstek, ktre cesarzowa nosia. Tak
rycerska alternatywa, podana Maryi Teresie w chwili, gdy bya jeszcze zakopotan,
jak dotrzyma uczynionej dawniej obietnicy, zapewnia mu dowdztwo pierwszego
oprnionego puku, a nadto wyczny przywilej skadania u stp jej komplementw
w maurytaskim gucie. Wojna 1756 roku rozczarowaa zupenie co do zdolnoci
wojskowych jeneraa tych wszystkich, ktrych oszukay pod tym wzgldem
pocztkowe jego powodzenia, samochwalstwo, a nadewszystko jego wzito oglna.
Jakkolwiekbd Luchesi okaza si nieraz askaw dla mnie, a dnia jednego ofiarowa
mi nawet dla mnie samego albo dla ktrego z mych braci stopie chorego w puku

28

kirasyerw, co doprawdy stanowio ju nec plus ultra aski z jego strony. Propozycya
ta staa si pierwsz okazy dla mego brata do przyjcia tej suby i zarobienia sobie w
niej na dobr reputacy.
Wprowadzono mnie do domu starej ksinej Wiktoryi Sabaudzkiej, siostrzenicy i
dziedziczki sawnego ksicia Eugeniusza, ktra bya przedtem on ksicia SachsenHildburghausen, feldmarszaka austryackiego, ale rozstaa si z nim i prowadzia dwr
osobny, w paacu zbudowanym przez jej stryja. Pannami honorowemi przy niej byy
dwie siostry, hrabianki Kotuliskie, z rodziny morawskiej. W starszej, Anieli, kocha
si bardzo cesarz Franciszek I; zreszt, pomimo to, nikt jej dziewictwa pniej nie
zaprzecza. Wydaa mi si nadzwyczaj mi i adn, zwaszcza od chwili, gdy ja mi
okazywa pierwszestwo nad pewnym oficerem Szwedem, sucym w Austryi, ktry
si stara o jej rk. Ta okoliczno, a przytem dwie wizyty, ktre tym paniom
zoyem, i podczas ktrej siostra hrabianki Anieli nie wysza ze swego pokoju, day
powd poufaemu w tym domu nuncyuszowi Serbelloni'emu do wniosku, em
przyrzek poj za on hrabiank Kotulisk, co wszake nie miao miejsca;
powiedzia o tem ksinie Sabaudzkiej, i, jako o rzeczy pewnej, napisa do moich
rodzicw, ktrych zna z czasw, gdy by pierwej nuncyuszem papieskim w Polsce.
Wskutek tego ostrzeenia ojciec napisa mi list piorunujcy, zakazujc widywa si z
ni kiedykolwiek w yciu, gdyby to byo prawd. Ksina Sabaudzka ze swej strony
zamkna przedemn swj paac, co sprawio, em pragn jak najprdzej opuci
Wiede, i rzeczywicie przypieszyem swj wyjazd. Wrciem do Polski w kwietniu
1752 roku.

29

ROZDZIA IV.
Powrt do Polski. ubnice. Zarys wizerunku ksicia Czartoryskiego, wojewody
ruskiego. Pierwsze jego czuoci ze mn. Wizerunek jego podug opowiada
mojej matki i wasnych moich spostrzee. Obraz mojej rodziny a do roku 1752.
Wizerunek ojca. Komisarstwo moje w Radomiu. Pierwsza podr do Wschowy.
Jechaem przez Morawy. Wyday mi si one najbardziej kwitncym po
Niderlandach krajem, widzianym na oczy. Stamtd przez Krakw droga zaprowadzia
mnie do ubnic w wojewdztwie sandomierskiem, majtnoci ksicia wojewody
ruskiego, ktry si sam tam znajdowa. Poniewa wwczas to najbardziej zacz on
mnie karesowa, wic te wtedy zaczem poznawa bliej tego wybitnego czowieka,
co pniej tak przewanie i w tak rozmaity sposb mia wpyn na dalsze moje ycie.
Tu, zdaje si, najwaciwsze byoby miejsce na skrelenie jego portretu; s jednak
dusze gbokie, ktre nie tak atwo jest przejrze nawskro, albo te odrazu
odmalowa. Rzec mog, i staraem si przestudyowa ksicia wojewod jak ksik;
znajomo moja i sd o nim rozszerzay si z biegiem wypadkw przy poufnych
stosunkach i wsplnem zajmowaniu si interesami, a czytelnik pozna go najlepiej,
ledzc za mn dalszy cig tego opowiadania. Tu trzeba powiedzie, e wojewoda
ruski mia zawszte za zasad wyszukiwa i przywizywa do siebie wszystkich
modziecw, w ktrych, jak sdzi, dostrzega pewien talent lub przymiot, wrodzony
czy nabyty, dajcy si spoytkowa w jakim zawodzie, nikt te bardziej nad niego nie
posiada daru pochlebiania mioci wasnej, opanowywania serc i umysw ludzi
ufnych z natury. Pewien rodzaj uroku w jego postpowaniu wzbudza dla najwicej
uwielbienia, a nie mona byo dostrzedz najmniejszych zabiegw, adnego ukrytego
celu w jego krokach i wyraeniach, ktre zwaszcza dla oczu, niewspartych jeszcze
dowiadczeniem, zdaway si wypywa z istotnej jego skonnoci.
Zrazu przypuszcza, e mody czowiek, wracajcy z pierwszej podry, odbytej
bez mentora, musia by w zych interesach i ofiarowa mi pienidze; daremnie
upewniaem go, e miaem jeszcze za co dojecha do rodzicielskiego domu;
powiedzia mi: Jeste moim siostrzecem, nie odmwisz mi przyjcia odemnie
podarunku; oto dwiecie czerwonych zotych, ale, prosz ci, nie mw o tem nikomu".
Powiedziaem, e ma zupene prawo robi mi podarunki, ale rodzice wiedzie o tem
bd. Wtenczas wzi si na inny sposb; zacz mi mwi o nich, a zwaszcza o mojej
matce, z najwiksz czuoci, jak gdyby ubolewa nad interesem, ktry po
czterdziestu latach najtkliwszej i najcilejszej przyjani zasia pierwsze nasiona
niechci miedzy nimi, w czem jednak sobie nie przypisywa winy. Przy tej
sposobnoci dorzuci kilka sw o wielkim podkomorzym, bracie moim, o jego
sabych stronach, chcc niby da do zrozumienia, e ja na jego miejscu nie bybym tak
zawini, jak ten brat mj, ktrego on, pomimo to, zawsze kocha. Im bardziej czuem
si usidlony t mow, tem bardziej lkaem si, abym si nie da pocign do
przyznania jakiejkolwiek winy matce, ktra, w przekonaniu mojem, mie jej nie
moga, zwaszcza w razach, gdzie wchodzia w gr jej bezinteresowno i mio
prawdy. Przypominam sobie, em mu odpowiedzia mniej wicej w te sowa:
Niepodobna mi przypuci aby fakta inaczej si miay, ni mi je opowiedziaa matka,

30

ale wierz, ecie mogli oboje zapatrywa si na nie z rnego stanowiska; nie mog
poczytywa tego bratu memu za win, jeeli wzrsszy z myl, e puk gwardyi
pieszej koronnej odstpiony by wujowi przez mego ojca pod warunkiem zwrcenia
go najstarszemu jego synowi, gdy ten do lat dojdzie, uczu si bolenie dotknitym,
ujrzawszy raptem zawiedzione te nadzieje, tak odpowiednie jego talentom; ale nie
mwic ju o synu kochanego wuja, dla ktrego rozumiem ojcowskie jego
przywizanie, caa ta sprawa i jeszcze dziesi innych podobnych, nie s warte,
wedug mnie, nieocenionego dobra, jakiem jest rzadka i przykadna jedno i zgoda, ta
sia prawdziwa i chluba naszej familii; myl wic, e naleaoby ju o caej tej rzeczy
nie wspomina i uwaa j za zupenie pogrzeban". Uciska mnie i wydawa si
bardzo rad z mego sposobu mylenia w tym wzgldzie; spdziem u niego jeszcze
kilka dni, podczas ktrych przekona mnie najzupeniej, e mnie zarwno szacuje i
kocha, poczer wrciem do Warszawy tak peen tego wyobraenia, e matka moja
uznaa za potrzebne zabezpieczy mnie przeciw atwemu w tym razie omamieniu
mioci wasnej i przeciw skutkom zrcznoci bardzo biegego czowieka, majcego
do czynienia ze szczerym i zgoa niepodejrzliwym modziecem. Opowiedziaa mi
history swego brata jak nastpuje:
Przyszedszy na wiat z charakterem gwatownym i dumnym, czego
najoczywistsze dowody skada ju w dziecistwie, ale obdarzony zarazem bardzo
niepospolitym umysem, od dwunastu lat ycia potrafi ju tak nad sob panowa, i
wyda si zupenie zmienionym; do tego stopnia, e od tego czasu ktokolwiek go
zbliska nie zna, albo cigle za nim nie ledzi, mia go za czowieka umiarkowanego
pod kadym wzgldem. W szesnastym roku ycia wyprawiono go w podr ze
starszym bratem i nauczycielem; mia ju wtenczas dosy rozwagi i zrcznoci, aby
oszczdza mio wasn starszego brata, i napozr ustpowa mu we wszystkiem.
Nie przeszkodzio to starszemu, dzi kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, zazdroci
mu, chocia przez cae ycie nie omieszka korzysta z przewagi, jak sobie nad
modszym bratem przypisywa. Niebawem rozczyli si: modszy zosta na Malcie,
gdzie przywdzia krzy zakonu i rozpocz swj zawd na jego galerach; po upywie
niewielu lat oddano go do suby austryackiej, gdzie odby kilka kampanii i znajdowa
si midzy innemi w pamitnej bitwie pod Belgradem 1718 roku, wygranej przez
ksicia Eugeniusza. Podczas tej suby w najlepszych zostawa stosunkach ze
sawnym Gwidonem Stahrembergiem, z jeneraami de Mercy i de Bonneval; lubiy go
bardzo i wyrniay wrd innych wszystkie znakomitoci wiedeskie obojga pci,
wyjwszy jednego ksicia Eugeniusza, a to z powodu, i Czartoryski zdawa si by
przywizanym do wielu osb nie lubicych ksicia, ktry, jak wiksza cz sawnych
wojownikw rnych czasw, niemao mia stron ulegajcych krytyce, kiedy nie
prowadzi wojny. Gwido Stahremberg, wspzawodnik jego sawy w subie ostatnich
cesarzy austryackiego domu, razem z wielu innymi odmawia zasugi nawet niektrym
jego czynom wojennym, gdzie moe istotnie tylko szczcie mu dopisao; zreszt
hrabina Bathyany, niewiasta leciwa, nie pikna, niezbyt rozumna, a nadzwyczaj
interesowna, nie zdawaa si zasugiwa na to, aby bohater wieku co zim skada u jej
stp swoje wawrzyny. Wyszy umysowo atwo daje si skusi pont wystpienia
przeciw sawie narzucajcej si tumom, jeeli dopatrzy niewaciwych rde jej
blasku; tak si stao z ksiciem Czartoryskim wobec ksicia Eugeniusza; ale to
zamkno przed nim dalszy w tym kraju zawd; po kilku latach suby nie mg si

31

nigdy posun poza stopie pukownika; ksi Eugeniusz nie przebacza nikomu, kto
si przed nim nie korzy. Czartoryski jednake pozostaby zapewne w Austryi, gdyby
matka moja, ktr zdawa si kocha najbardziej z caej rodziny, nie dooya
wszelkich stara podczas krtkich jego odwiedzin w Polsce dla odwiedzenia
krewnych, aby go skoni do zblienia si znowu do ojczyzny, ktrej obyczaje, rzd i
cae pooenie stay mu si zarwno wstrtnemi jak obcemi: myla, e w niej nigdy
nie dojdzie do wybitnej roli. Ojciec mj, w wielkiej lasce u Augusta III, ofiarowa mu
pomoc sw i wpywy, co jednak wtpi, by zwrcio widoki jego ku Polsce, gdyby nie
powzita nadzieja zalubienia wdowy po Denhofie, wojewodzie poockim, jedynej
dziedziczki rodu Sieniawskich i niezmiernych ich bogactw, przytem kobiety piknej i
miej, o ktrej rk dobijano si w caej Polsce. Jeden z Potockich, wwczas starosta
bezki, dzi wojewoda kijowski, by jego wspzawodnikiem, i to stao si zarodkiem
ich zoboplnej i trwaej ku sobie niechci. Szwagier mj, Branicki, z ktrym wuj
przypadkiem mia jakie zajcie jeszcze z Wiednia, by take przez czas pewien w
rzdzie starajcych si o pikn wdow. Starosta stycki Taro, zmary pniej jako
kasztelan lubuski, szuka z nim nawet osobistej ktni, w ktrej wuj, dawszy mu dwa
razy do siebie wystrzeli sam nie strzeli i poprzesta na zapytaniu, czem jeszcze teraz
mgby mu suy? Ten rys charakteru zrobi wraenie na wdowie; wszake zaledwo
po trzech latach staych i czsto wszelkiej nadziei pozbawionych zabiegw potrafi
nareszcie zniewoli serce swej pani; sprawie tej, jak i w wielu innych rzeczach,
niezmiernie mu pomogy zrczne! wytrwae starania moich rodzicw.
Gdy wojewdztwa mazowieckie i ruskie zawakoway prawie jednoczenie, ojciec
mj, ktremu August II zostawi wybr midzy niemi, ustpi tego przywileju ksiciu
Czartoryskiemu, w wybra wojewdztwo ruskie, ojciec wic mj wzi mazowieckie,
ustpiwszy mu jeszcze pierwej za zgod krla puk gwardyi pieszej koronnej, pod
warunkiem, i ksi napowrt odstpi go starszemu jego synowi, skoro ten do
waciwych dojdzie lat. Uoyli si nadto co do pewnych zyskw pieninych dla
mego ojca, bardzo zreszt skromnych. Poniewa ta umowa zawart zostaa tylko
ustnie, wojewoda ruski po dwudziestu latach zaprzeczy jej niemal we wszystkiem.
Std powsta w sercu mojej matki ogromny al, ktrego nie moga si pozby do
koca ycia, cho go potpiaa, a to dlatego, e pomimo caego swego rozumu
powzia bya nadludzkie prawie wyobraenie o charakterze brata. Czartoryski za,
odkiedy ujrza przyszo sw zupenie przez oenek zapewnion, zacz stygn w
nieograniczonej ufnoci, jak dotd okazywa mej matce. Jednake dugo jeszcze w
naradach familijnych i partyjnych ukada z ni projekta i kroki, jakie miano
przedsibra.
Wkrtce mier Augusta II i zasze pniej wypadki zaprowadziy go razem z
ca moj rodzin do Gdaska, gdzie o mao nie umar z cikiej choroby, ktra
zdrowie jego na reszt ycia podkopaa. Gdy spokojno w Polsce zostaa
przywrcon, wojewoda ruski zdawa si zajmowa wycznie uporzdkowaniem
niezmiernych dbr, wzitych w posagu za on, i dokona tego tak pomylnie, e
podwoi dochody, spaciwszy milion czerwonych zotych obciajcego je dugu.
Im bardziej stara si by oddanym temu jedynemu przedmiotowi, tem mniej
dwr i Potoccy zwaali na polityk wojewody; upodobanie jego w wygodach, wiele
istotnego lenistwa, ktre lepiej jeszcze udawa umia, sprawiay mniemanie, e
nienawidzi wszystkich zachodw okoo popularnoci sarmackiej i e jeeli si kiedy

32

zajmowa jakim sejmikiem, skadem jakiego trybunau, lub czynnociami na sejmie,

czyni to wcale nie z upodobania ani przez ambicy, ale dlatego jedynie, poniewa
jego stanowisko nie pozwalao mu cakiem od tych spraw si usuwa; prawie zawsze
umia si tak urzdzi, e proszono go o to, czego w istocie sam najgorcej pragn.
Ostrono jego wyrae, najstaranniej ukrywana sztuka i gboki umys,
przewodniczcy wszystkim jego krokom, tym zwaszcza, ktre miay uchodzi za
najnaturalniejsze, tak utrwaliy przekonanie o jego mdroci, agodnoci i prawoci, e
usuway si nieraz przed nim najwiksze zawady i e umia wmwi najzacitszym
nieprzyjacioom swej familii i jej interesw, jakoby osobicie zasugiwa na
wyjtkowe z ich strony zachowanie si. Powodem tego byo uznawane powszechnie
jego umiarkowanie, wszystko bowiem, co najbardziej ranio nieprzyjaci i
wspzawodnikw mojej rodziny, przypisywano bratu jego, kanclerzowi, kiedy
tymczasem w istocie wojewoda ruski daleko dalej od wszystkich swych krewnych
posuwa zasady swej absolutnej wadzy i egoizmu, ilekro zdawao mu si, e moe
czego dopeni skutecznie, ukrywszy w dodatku rk, z ktrej pocisk wypada.
Gboka przenikliwo i zdumiewajca bystro suyy mu szczeglniej w ocenianiu
okolicznoci i ludzi, ktrych chci, a nieraz nawet i wady, najlepiej w danym razie
mogy mu usuy. W gruncie rzeczy nie lubi wcale dawa i wszystko, co w
jakikolwiekbd sposb dotykao jego wasnoci, obchodzio go tak mocno, e z
trudem zachowywa wtedy mask umiarkowania; jednake przyzna naley, e jest on
panem, nie za niewolnikiem grosza, umie dawa i to w sposb zobowizujcy; daje
nawet do czsto i w wielkiej tajemnicy; tylko nigdy nie daje dla przyjemnoci dania,
to si po nim nie pokae, daje zawsze w jakim celu, dotyczcym jego samego,
chocia umie wmwi, e czyni to przez szacunek, z uczucia lub przywizania.
Gdybym nie przey z wojewod ruskim lat kilku w najbliszej poufaoci,
podziwiabym w nim tylko, jak tylu innych, dusz najpogodniejsz, najbardziej
owiecon i wysz nad wszystkie drobne namitnoci i usterki gminu; sd prawie
nieomylny, ilekro si nie pieszy (co mu si zreszt bardzo rzadko zdarza),
wiadomoci rozlege we wszystkich gaziach, wymow szlachetn a trzew, talent
usuwania nawet cienia wtpliwoci we wszystkich, ktrymi chce rzdzi,
oczarowywania ich niejako, nie pozwalajc sobie nigdy nie tylko na zjadliw
uszczypliwo, ale nawet na krytyk publiczn. Czytelnik przekona si z kolei razem
ze mn, w czem wojewoda rni si od tej doskonaoci.
A do 1752 roku mniej wicej familia moja rzdzia w sprawach krajowych,
naksztat rady, w ktrej drog milczcego ukadu role podzieliy si nastpujcym
sposobem wedug rnego charakteru czonkw.
Ksi kanclerz, jako najbardziej mowny, najwikszy publicysta w kraju,
imaginacyi podnej, zazwyczaj odzywa si pierwszy i przedstawia kwesty pod
wszystkiemi jej wzgldami; kilku doborowych przyjaci, wezwanych do rady,
roztrzsao j, matka moja i wojewoda ruski najczciej wyjaniali j ostatecznie, a
mj ojciec, szczery, otwarty, serdeczny, wesoy, ruchliwy, silniejszy i hojniejszy od
innych, bardziej te kochany i popularny, wykonywa; zdanie jego rozstrzygao chyba
w razach niespodziewanych i nagych; nikt wtenczas rychlej i szczliwiej nie
przejrza tego, co naley pocz, wic wwczas zwykle pociga za sob innych.
Takim by a do 76 roku ycia, kiedy to dopiero widocznie zacz podupada i od
1752 roku coraz bardziej si uchyla od spraw publicznych; tymczasem dwaj jego

33

szwagrowie, pozyskawszy ju sta i dobrze ugruntowan wzito, a liczc mnstwo

wasnych klientw, zaczli okazywa, e ju mniej potrzebuj jego pomocy. Matka
moja, ze swej strony, z wielu powodw na nich rozalona, oddaa si prawie
wycznie dwom przedmiotom: pielgnowaniu matki swojej, ksiny Czartoryskiej,
kasztelanowej wileskiej, i dokoczeniu wychowania swych dzieci, przy posuwaniu
ich na waciwej kademu drodze; sama bardziej jeszcze ni przedtem usuna si ze
sceny wielkiego wiata.
Wnet po powrocie pojechaem do Radomia peni obowizki komisarza
wojewdztwa mazowieckiego w dykasteryum, utworzonem za Augusta II przez
dziwaczne poczenie rnorodnych poj, dla zawiadywania przedmiotami, ktre od
1764 roku miay obj dwie oddzielne komisye: skarbowa i wojskowa. W istocie
komisya radomska nie ograniczaa wcale wadzy wielkich hetmanw i wielkich
podskarbich, a suya tylko do zwolnienia ich od czci uciliwych obowizkw; e
jednak sposb wnoszenia tam spraw i caa procedura sdowa bya tak, jak w wielkim
trybunale koronnym, kadencya za trwaa tylko sze tygodni, chtnie wic posyano
tam modych ludzi, przeznaczonych do ycia publicznego, dla wyszkolenia si w
sdownictwie i zdobywania popularnoci. Nigdzie w Polsce nie oddawano tylu
ukonw i nie pito tak wiele, jak w Radomiu; tam te uczuem si szczliwy z tego, e
wiedziano powszechnie, i nigdy nie kosztuj czystego wina; utrzymaem si przy
swojej wstrzemiliwoci, alem by za to zimnym i tem bardziej znudzonym
wiadkiem najwyuzdaszego pijastwa. Nie ono jednak byo powodem ktni, jaka
wybucha pomidzy Rudzieskim, kasztelanem czerskim1, wczesnym marszakiem
tej komisyi, i Kossowskim2, podskarbim nadwornym, pierwszym komisarzem
wojskowym; obaj byli zaufanymi przyjacimi mojej rodziny3, co nie maym dla mnie
byo kopotem; zwikszaa za ten kopot ta jeszcze okoliczno, i mimowolnie
staem si przyczyn ich ktni.
Zwyczaj chcia, aby wspomniana komisya wysyaa do krla deputacy zoon z
dwch czonkw; pierwszym co do stopnia bywa zawsze maopolanin, jako
marszaek Rudzieski, ktremu to prawo przysugiwao, mianowa nim Rzewuskiego,
dzisiejszego marszaka nadwornego koronnego, a wwczas komisarza wojewdztwa
ruskiego; miejsce drugiego czonka, z Wielkopolski, przeznacza marszaek
siostrzanowi swojemu, Karczewskiemu, starocie wwczas budziszewskiemu, a
pniej liwskiemu, modszemu mojemu koledze z Mazowsza; Kossowski, mylc, e
ta sposobno przedstawienia si w urzdowym charakterze krlowi nie powinna mnie
omin, tak ywo upomnia si o to u marszaka, i ten uczu si obraonym.
Uwaaem za swj obowizek zabra gos dla uciszenia ktni, proszc z mej strony
Rudzieskiego, aby trwa w wyborze swego siostrzana, a biskup krakowski, Zauski,
prezydujc tego roku w Radomiu4, pomg mi do pogodzenia zwanionych.
Deputacya miaa do krla przemow we Wschowie, dokd zjeda w lata
sejmowe dla podpisania uniwersaw, te ostatnie bowiem wedug prawa naleao
podpisywa na ziemi polskiej. Krl przyjeda tam z Drezna we trzydzieci godzin,
1

Ktry umar wojewod mazowieckim (Przyp. krla).

Ktry umar wielkim sekretarzem koronnym - jest to ojciec dzisiejszego podskarbiego nadwornego (Przyp.
krla).
3
Rudzieski po dwch latach skrewi - Kossowski pozosta nam wiernym do mierci. (Przyp. krla).
4
Prawo, ustanawiajc t komisy, zawarowao zarazem, e wszyscy biskupi polscy mieli jej przewodniczy,
kady z nich po dwa lata z rzdu. (Przyp. krla).
2

34

bawi tyle, ile potrzeba byo dla podpisania uniwersaw, i wraca niezwocznie do
siebie, a do Warszawy zjeda jak mg najpniej przed terminem sejmu
zwyczajnego5. Bawi we Wschowie dni kilka chyba w razie, kiedy okolicznoci
sprowadziy tam jakie Senatus Consilium, albo jak misy oryentaln; czu si u siebie
tylko w Saksonii, a nawet nie wyobraa sobie, aby mg w Polsce zamieszka. Z racyi
pobytu swego na ziemi polskiej (poza ktrej granicami prawo pozwalao mu tylko
rozdawa stopnie wojskowe) podpisywa tym razem po mierci wielkiego hetmana
Potockiego przywilej na kasztelani krakowsk dla mojego ojca, ktremu odwie go
miaem przyjemno, bo sam si nie znajdowa we Wschowie.
Mj szwagier Branicki zosta po Potockim wielkim hetmanem, Rzewuski za,
wojewoda podolski, a dzisiaj krakowski, dosta ma buaw.

Termin ten przypada w poniedziaek po w. Michale, sejmiki powinny byy poprzedza sejm, jak i teraz, o
sze tygodni, a uniwersay poprzedzay znowu sejmiki o drugie sze niedziel, tak, e krl powinien by
znajdowa si w Warszawie ju na pocztku czerwca, co uwaa za czas zupenie dla siebie stracony.
Przyjeda zazwyczaj dopiero w sierpniu, a na Boe Narodzenie bywa ju w Saksonii, skd znowu zaledwie po
omnastu wraca miesicach, robic zupenie na odwrt to, do czego obowizyway go Pacta Conventa, bo
wedug nich mia w kadam dwuleciu sze miesicy spdza w Saksonii, a omnacie w Polsce. (Przyp. krla).

35

ROZDZIA V.
Sejmik w omy - Przyjazd krla do Biaegostoku w roku 1752 - Polowanie na
ubry - Przygoda w Choroszczy - Sejm Grodzieski 1732 roku - Opis ycia w
Grodnie, zwyczajw i zabaw - Opisanie wczesnego domu Radziwia Maestwo i pocztek wizerunku ksicia Lubomirskiego, wwczas stranika,
pniej marszaka wielkiego koronnego - Pierwsze zarysy wizerunku ksinej
marszakowej koronnej - Mj wyjazd w roku 1753.
Wkrtce po wycieczce do Wschowy trzeba byo myle o sejmikach, a nie bya
to rzecz atwa w owych czasach. Chcc by wybranym na posa, niedo byo mie
wielu przyjaci w okolicy, trzeba byo koniecznie nie mie ani jednego oponenta;
ukrywano swoje kroki, tajono miejsce, w ktrem miano stara si o wota, z obawy,
aby jaki nieprzyjaciel osobisty lub stronnik innej partyi, dowiedziawszy si, nie
wzbudzi tam kontradykcyi.
Ojciec mj mia w ziemi omyskiej przyjaciela, nazwiskiem Glink6, wwczas
pisarza tego powiatu. By to czowiek bardzo biegy we wszystkich sejmikowych
manewrach i po swojemu sprytny; jemu te zalecono mnie, powierzono, poddano, na
to, abym zosta posem. W istocie wicej utrapienia jeszcze ni zaszczytu przynosiy
nawczas zabiegi o t funkcy; wiedziano z gry, e aden sejm nie przychodzi do
skutku, e krl wcale si o to nie troszczy, minister jego daleko mniej jeszcze,
wikszo ministrw polskich te niewiele, e zreszt, gdyby nawet wszyscy
najmocniej tego pragnli, dojcie sejmu jest nieprawdopodobiestwem z powodu
wytonej uwagi mocarstw ociennych, starajcych si zrywa obrady, ku czemu
niesychane znajdowano uatwienie w zgubnem i niedorzecznem Liberum veto. Jedyn
korzyci z tej nieuytecznej godnoci poselskiej bya tylko mono oparcia si
jakiemu istotnie zgubnemu projektowi, gdyby go dwr wymyli7, sposobno
obeznania si z reprezentacy publiczn, wdroenia si do spraw narodowych, lub za
narodowe mianych, i przygotowania sobie drg do innych stanowisk, na ktrych
kiedy tak lub owak moeby si udao czegokolwiek dokona. A jednak, dla dojcia
do tego lichego posowania, trzeba byo co dwa lata nadskakiwa kilku secinom ludzi,
ktrzy wprawdzie z urodzenia mogli nazywa si szlacht - posesyonatami takiego lub
innego powiatu, ale z ktrych poowa zaledwo umiaa czyta, a daleko wiksza cz
suya dawniej, lub obecnie zostawaa na usugach u tych samych magnatw, co te
ubiegali si o ich wota dla siebie albo swych dzieci. Trzeba byo przed sejmikiem
kilka dni z rzdu rezonowa od rana do wieczora z t cib, podziwia ich brednie,
zachwyca si ich paskiemi konceptami, a nadewszystko ciska ich brudne,
kapcaskie osoby; na wytchnienie trzeba byo dziesi albo dwanacie razy na dzie
konferowa z matadorami okolicznymi, to jest wysuchiwa pod oson najwikszej
tajemnicy szczegw ich drobnych ktni domowych, uwzgldnia ich zoboplne
zawici, wstawia si za promocy ich do urzdw, ukada z nimi, ile i ktremu ze

Zrobiem go podkomorzym omyskim, jest to ten sam, ktry w Piotrkowie mia mow 1749 roku przeciw
naduyciom wadzy wojskowej. (Przyp. krla).
7
Jak np. zawizanie konfederacyi w zamiarach szkodliwych. (Przyp. krla).

36

szlachetnie urodzonych wyborcw da trzeba gotwki8, nareszcie wypadao je z

nimi niadania, obiady, podwieczorki, wieczerze za stoami rwnie brudnemi, jak
licho obsugiwanemi, aby w kocu widzie czstokro owoc tych pokonw,
wydatkw i caej tej cierpliwoci zniszczony w jednej chwili przez jakiego bawana,
zostajcego na odzie przeciwnikw, albo nawet poprostu przez zy humor jakiej
osobistoci, ktra i ciebie i cay sejmik powicaa swej urazie do nastrczonego tobie
kolegi, lub do kogo z dygnitarzy powiatowych, ktry pracowa dla ciebie, a ktrego
promocy u dworu ten gbur spodziewa si zniszczy, burzc twoj elekcy, bo syn
magnata, ubiegajcy si o godno poselsk, zazwyczaj przyrzeka tak promocy w
nagrod za udzielan sobie pomoc.
Pan Glinka przyj mnie w swoim domu z najwikszemi oznakami radoci i
uszanowania; codzie rano i wieczr powtarza mi w mowach swoich, e czuje si
najszczliwszym z ludzi, posiadajc w osobie mojej nieoceniony klejnot, ktry
powiat omyski powinien oprawi w kosztowny piercie swojej godnoci
poselskiej, aby owieca na przyszym sejmie cay horyzont sarmacki."
Na takie to biedoty musiaem odpowiada w podobnym stylu ze dwiecie, albo
trzysta razy w cigu tygodnia, podczas ktrego pan Glinka posiada mnie w swoim
domu albo obwozi po powiecie od dworku do dworku, zbierajc obietnice wotw od
wszystkich wyborcw.
Zostaem nareszcie posem unanimi voto, razem z miejscowym starost
Przyjemskim, poczem Glinka zawiz mnie do domu pana starosty makowskiego, a
by to ze wszystkich dni dla mnie najciszy. Stary starosta, dotknity podagr,
nieruchomy, y jeszcze po to tylko, aby pi; ona jego bya przedmiotem
najserdeczniejszych zapaw pana Glinki, ktry, sam bdc wdowcem, spodziewa si,
e i ona wkrtce owdowieje; tymczasem za umieci przy niej crk swoj z
pierwszego maestwa, osiemnastoletni dziewczyn, tust, bia, prawdziw
Kunegund, ktra, mwic nawiasem, w gorcy dzie sierpniowy ustroia si w
pikny czarny aksamit z pluszem rowym na odwrotnej stronie. Glinka
zaproponowa bal tym dwm paniom, ktre z nim i ze mn zoyy jedyny kadryl, a
stary m przedstawia publiczno. Miejscem tacw by rodzaj drewnianego
portyku, majcy dwanacie stp wszerz i wzdu, wsparty na czterech supach, gdzie
rodzina przychodzia oddycha wieem powietrzem u drzwi domu, z nap przegni
posadzk.
Starosta zasiad w jednym kcie, drugi zajy jedyne rozstrojone skrzypce, a
Glinka i ja, suc tym damom naprzemian, tacowalimy od szstej po poudniu do
szstej rano. Po kadym skoczonym tacu Glinka wychyla peny kielich, ostatni
kropl pynu strzsajc na paznokie, a stary starosta wiernie towarzyszy ochocie,
pijc zawsze za moje zdrowie, na co, jako niepijcy, tem niszemi odpowiada
musiaem ukonami. Nie, gdybym na to wasnemi nie patrzy oczyma, nie
uwierzybym temu nigdy! Iga obesza wkoo cyferblatu, a Glinka pi i tacowa
jeszcze; tylko trzy razy redukowa ubranie swoje, zawsze mnie przepraszajc
najpokorniej; odwiza najprzd pas, potem zdj kontusz, nareszcie upan i zosta w
samej koszuli, a w dodatku do szerokich swych polskich spodni i wygolonej gowy
nadzia na wierzch pudermantel pani domu, przyklaskujcej tym miym konceptom. O
8

Przynajmniej na sejmikach naszych nie byo na szczcie, jak w Anglii, poprzedzajcej wybory przysigi de
non accipienda pecunia. (Przyp. krla).

37

szstej rano prosiem go o pardon, z trudnoci otrzymaem pozwolenie udania si do

osobnego pokoju, gdzie zaledwo czas miaem zmieni bielizn, kiedy pani domu z
przewodnikiem swoim i jego crk znowu mnie tam napada. Niemal na klczkach
wypraszaem si, eby mi dano odetchn i z wielk bied otrzymaem pozwolenie na
wyjazd po obiedzie do Warszawy. Jeszcze nie byem wyjecha z podwrza
szlacheckiego dworku, kiedy o w moim powozie zamaa si. Miaem siebie za
straconego, rozpacz ogarniaa m dusz, ale Glinka wspaniaomylnie uyczy mi
swego powozu, rad, e mia pretekst pozosta przy swojej pani, gdy ja tymczasem
wlokem si midzy sosnami, po piaskach tego lichego i tak biednego powiatu, e
dosownie konie moje i ja o mao co nie zginlimy z godu w tej drodze. Kad tu
konie przed sob dla tego, e ojciec najpierwej mnie o nie zapyta, kiedy wrciem do
domu. Ojciec mj namitnie lubi konie i da mi by ulubiony swj zaprzg; kiedy mu
powiedziaem, e jeden z siedmiu koni, i to najpikniejszy, umar nag mierci w tej
smutnej pielgrzymce, zapomnia na kwadrans, e byem przyobleczony nietykalnem
dostojestwem posa i przepowiada mi, e nigdy nie stan si porzdnym
czowiekiem, bo nie umiem utrzyma powierzonych mi rzeczy, a nadewszystko
szanowa koni, ktrych ca warto, szlachetno i wszystkie zasugi wyliczy mi
wtenczas; by to niemiy moment; ale zreszt byem ju za om, pan Glinka ju mn
nie komenderowa, czuem si prawdziwie szczliwym; tak to ze przebyte staje si
dobrem.
Zaledwo od dwch tygodni byem w Warszawie, kiedy wypado myle o
podry do Grodna. Wyprzedziem w drodze do Biaegostoku krla, ktry te wkrtce
tam nadjecha. Czytamy w historyi, e ksi d'Epernon zadziwi dwr Ludwika XIII
wietnoci przyjcia na zamku Cadillac; hrabia de Broglie, ambasador francuski,
wieo wtenczas przybyy do Polski, zdumiony by przyjciem, jakiego dozna August
III od hetmana Branickiego w Biaymstoku. Przez kilka dni hetman wielki
podejmowa i obwozi krla i cay jego dwr; urzdzi mu midzy innemi w
Choroszczy wietn zabaw, zupenie w jego gucie. Mnstwo dzikiego zwierza,
przywiezionego w klatkach do laskw tego rozkosznego miejsca, pdzono po wakiej
droynie z desek midzy dwiema cianami a na wierzchoki drzew, rosncych nad
kanaem; tam znajdoway si urzdzone puapki, przez ktre zwierzyna z wysokoci
trzydziestu stp spadaa do wody, co dawao krlowi sposobno strzelania w lot, gdy
zechce, do wilkw, dzikw i niedwiedzi; psy myliwskie u stp drzew czekay na te
zwierzta, aby je ciga na ziemi i wodzie, a pki si krlowi nie spodoba do nich
strzela. Jeden z tych niedwiedzi, spotkawszy czno, wlaz na przd jego, chcc si
uchroni od psw; mody Rzewuski, brat marszaka, zmary pniej w Wiedniu, i
Saul, pierwszy urzdnik saski z biura spraw zagranicznych, schronili si na ty czna,
gdzie by przewonik, lecz tak je przechylili, e wywrcio kozioka; niedwied po
raz drugi zakreli wielki uk w powietrzu i wpad do wody tu okoo tych panw, dla
ktrych wszystko si skoczyo na strachu, a ich przygoda bardzo zabawia krla. Po
drodze z Biaegostoku do Grodna w puszczy Biaowieskiej, nalecej do krlewskiej
ekonomii grodzieskiej, byem wiadkiem z caem otoczeniem krlewskiem drugiego
nadzwyczajnego polowania, jakiego ju nigdzie wicej w caej Europie mie nie
mona: polowania na dzikie byki, zwane w Niemczech Auerochs, a po naszemu ubry,
ktre w Europie w tej tylko znajduj si puszczy, i jeszcze w Prusach
brandenburskich. Przeszo trzy tysice wieniakw robio nagank w tym lesie,

38

rozlegym na mil kilka, i wpdzio cae stado tych zwierzt, ze czterdzieci sztuk
liczce, do wielkiej pciennej zagrody, ze czterysta stp w przeciciu majcej, w
porodku niej wysoki kryty namiot suy krlowi za schronienie, skd mona byo
wygodnie strzela do nich. Krl, krlowa, tudzie ich synowie, ksita Ksawery i
Karol, uywali do strzelania broni gwintowanej tak wielkiego kalibru, e widziaem u
jednego z najwikszych ubrw dwie opatki przeszyte od jednego strzau. Po
skoczonych owach udano si nareszcie do Grodna.
Sejm ten 1752 roku, ktrego pomylnego koca nikt ze znaczniejszych osb nie
spodziewa si nawet i nie yczy sobie, zajmowa jednak wszystkie stronnictwa z
jednego powodu. Po mierci kanclerza wielkiego litewskiego, Sapiehy, trzeba byo
nietylko poruczy jego piecz podkanclerzemu, ksiciu Michaowi Czartoryskiemu,
ale nadto jeszcze odda komu innemu podkanclerstwo po tym ostatnim; gwnymi
wspzawodnikami byli znowu dwaj Sapiehowie: jeden, wojewoda podlaski, zi
Czartoryskiego, drugi, wojewoda mcisawski, dziad maego Sapiehy, dzi jeneraa
artyleryi litewskiej, forytowany przez hetmana wielkiego Branickiego, Radziwiw,
Potockich i wszystkich naszych przeciwnikw. Mniszech, zi Brhla, ju czynnie
przeciw nam wystpujcy, i ambasador francuski popierali wojewod mcisawskiego;
wuj mj jednak postawi na swojem, powiedziawszy Brhlowi: Prawo chce, eby
pieczcie byy rozdane nie prdzej, a po wybraniu marszaka sejmowego, i na
zlecenie posw; jeeli nie bd mia z gry podpisanego przywileju dla mojego
zicia, przyrzekam, e obir marszaka nie przyjdzie do skutku; poniewa za sejm
uchodzi za niebyy, jeli na nim nie obrano marszaka, wic tegoroczna podr
krlewska do Grodna bdzie zupenie daremn i nie uwolni go od podjcia tej samej
paszczyzny za dwa lata dla dogodzenia prawu, ktre chce, aby po dwch sejmach w
Warszawie trzeci odbywa si w Grodnie". Bya to najstraszniejsza groba dla tego
dworu saskiego, ktry z trudnoci zjeda do Warszawy, a dla ktrego podr na
Litw bya podwjnym przedmiotem wydatkw, kopotw i nudy; ta okoliczno
zapewnia piecz ziciowi ksicia Czartoryskiego. Postpek kanclerza nie by
zapewne aktem patryotycznym, zdawa si jednak usprawiedliwionym w oczach
wszystkich ludzi, ktrzy wiedzieli z gry, e sejm do skutku nie przyjdzie, a uwaali
wybr wojewody podlaskiego za daleko korzystniejszy dla sprawy oglnej nad wybr
jego krewnego, niszego pod wzgldem osobistych przymiotw od swego
wspzawodnika. Nie wiem, dla czego stronnictwu wojewody mcisawskiego nie
przyszo na myl uy tego samego sposobu na poparcie swego kandydata.
Dopki nie rozstrzygnito tej sprawy w cichoci gabinetu, zostawiono, jak
zawsze, posom, niewtajemniczonym w te wszystkie sekreta, wolno perorowania na
lepo, bez adnego kierunku i wytknitego celu, dla zajcia posiedze i zabicia czasu.
Zdarzyo si, i niejaki Chojecki, pose wojewdztwa kijowskiego, z fakcyi Potockich,
dzisiejszy chory ytomierski, by w jakiej rzeczy zdania, ktre mi si nie zdao by
dobrem; odwayem si wtedy po raz pierwszy wystpi z mow publicznie, bez
uprzedniego przygotowania, zbijajc jego przekonanie; zdawao si, e miaem za
sob prawo i wzgldy izby poselskiej dnia tego; nie miao to w gruncie rzeczy adnego
skutku, ale omielio mnie, dao mnie cokolwiek pozna i byo jedynym owocem
ukonw moich w omyskiem.
Nazajutrz rozdano pieczcie, a nastpnego dnia pose rawski, nazwiskiem
Morski, przekupiony przez sam dwr, zerwa sejm uroczycie aktem zoonym na

39

pimie. Massalski, podskarbi nadworny litewski, syn hetmana polnego, obrany

marszakiem tego sejmu dla umoliwienia rozdania pieczci, wygosi wedug
zwyczaju pikn mow, jakgdyby by bardzo zdziwiony zerwaniem sejmu, krl
odjecha uszczliwiony, e tylko dwa tygodnie bawi w Grodnie, zamiast szeciu, jak
w roku 1744.
Jeeli pod wzgldem politycznym sejm ten by bardzo smutnym faktem dla
kadego dobrego Polaka, zwaywszy, do jakiej ostatecznej nicoci wszystkie
stronnictwa zdaway si zgodnie przyprowadza pastwo, to sam krtki pobyt w
Grodnie by rzecz rwnie weso, jak osobliw.
Trzeba wyobrazi sobie rzekom stolic, w ktrej, oprcz paacu krlewskiego,
dwa tylko byy ceglane domy prywatne, wszystkie inne, drewniane, jakkolwiek le
urzdzone, popisyway si pewnego rodzaju zbytkiem, tem dziwaczniejszym, e si
czy z wielkiem nieokrzesaniem i ubstwem. Tak np. adna pani litewska nie
wyobraaa sobie, aby moga przyzwoicie figurowa w Grodnie, nie majc wielkiego,
bogato galonowanego oa, kiedy ciany mieszka po wikszej czci byy nagie.
Widziaem z nich jedn, ktra, chcc inne w tem przewyszy, miaa w dwch
pokojach oddzielnych dwa ogromne ka, jedno galonowane, drugie z bogatej
haftowanej materyi naksztat baldachimu; wacicielka te bya przedmiotem oglnej
zazdroci wszystkich, a zwaszcza swojej bratowej, ktrej jedyne ogromne ko, suto
galonowane, nie znalazo w caem mieszkaniu do wielkiej izby, gdzie mogoby si
pomieci, tak, e przd tego ka przeze drzwi wchodzi do drugiego pokoju i suy
tam za kanap. Ale w tych drewnianych paacach, a raczej w tych chatach, mieciy si
przeliczne kobiety, bardzo gocinni mowie, i tacowano w nich codzie:
szczeglniej wyrniani byli warszawiacy wrd pokornych owiadcze tamtejszych
ludzi, majcych siebie za parafian.
Mieszkaem razem z Williamsem w domu hr. Flemminga, i przepdzalimy
prawie cae wieczory tak, jakemy je rok temu spdzali z nim i z Salmourem w
Hubertsburgu. Raz poszlimy we trzech na zgromadzenie do ksicia Michaa
Radziwia, wojewody wileskiego i hetmana wielkiego litewskiego, ktry naprdce
wykoczy by swj obszerny paac, stanowicy razem z paacem Sapiehw jedyne
murowane budowle w Grodnie. Susznie powiedziano, e dom tego Radziwia
wyglda pod wszystkiemi wzgldami na szpital w tryumfie; bezad i skpstwo
oburzajce napotykao si tam co chwila obok rzeczy najkosztowniejszych i hojnoci
bez granic; hetman bez gustu i wiedzy pragn namitnie uchodzi za czowieka
obdarzonego i jednem i drugiem, ze mieszn prnoci rozpowiada przy kadej
sposobnoci najdziwaczniejsze androny i najpocieszniejsze kamstwa o wielkoci
swych przodkw i swojej wasnej, ale przynajmniej nie by krwioerczym
okrutnikiem, jak jego brat, ani srogim i gupim pijakiem jak syn; i owszem, lubi
pogadank i wesoo, rad byby widzia ca Rzeczpospolit obiadujc i
wieczerzajc codzie u niego, byleby mu okazywano powaanie; lubi nawet, aby
kady gra rol pana u niego, czego te sobie nie odmawiano; wic rozkazywa tam,
kto chcia, ale i sucha, kto chcia. Dla ozdoby wielkiej sali paacu umyli rozwiesi
na jej cianach szereg portretw krlw polskich (ju nie wiem po kim
odziedziczonych); wszdzie, gdzie miejsce okazao si zbyt ciasnem, kaza im
poobcina ramiona i rce, i przemalowa zwonych tak na nowo z ujm ciaa, byle
mogli si pomieci na przeznaczonych dla siebie cianach. Mona atwo wyobrazi

40

sobie aosn postaw tych ociosanych krlw, ktrych nam jednak poczciwy ksi
pokazywa, jako arcydziea.
Namiawszy si dobrze jego kosztem, wyszlimy, udajc si na jaki bal, alemy
si zatrzymali na schodach, chcc si przypatrze niesionej na gr wieczerzy, byo
istotnie co widzie (a zarczam, e tu nie haftuj): przeszed koo nas snisty hajduk,
niosc ogromny pmisek szpinaku, wpord ktrego pyway, jakby trzy wyspy, trzy
due kaway szpikowanej cielciny; hajduk, jak i caa suba Jego Ksicej Moci,
oddawna nie pobiera pensyi, a y wasnym sprytem; cielcina umiechaa mu si,
walczy czas jaki z pokus, ale prdko znalaz si, jak wszyscy, poczwszy od
Adama, grzesznicy, w stanie zgryzoty po popenionej winie; aeby zatrze lady,
rozprowadzi ap jak kielni szpinak na pmisku, zapeniajc nim miejsce poartej
cielciny. Widzc to, powinszowalimy sobie, emy postanowili je wieczerz
gdzieindziej. Tysice szczegw rwnie prawdziwych zoyyby si nie na romans,
ale na komiczn history tego radziwiowskiego domu. Wszystko, comy widzieli w
Grodnie, zdawao si nam tak pociesznem i niezwyczajnem, emy tam jeszcze
tydzie bawili po sejmie, poczem wrciem do Warszawy.
Jakkolwiek powanym jest cel tego pisma, pozwalam sobie jednak rozwesela je
niekiedy, nietylko dla ulenia sobie w pracy, ale jeszcze bardziej dla tego, e
odmalowane szczegy mog suy do dokadnego obrazu obyczajw i ducha czasu,
oraz ludzi, o ktrych mwi.
Wrciwszy do Warszawy, widziaem zbliajc si decyzy w sprawie wydania
za m wojewodzianki ruskiej za ksicia Lubomirskiego, wwczas stranika, a dzisiaj
marszaka wielkiego koronnego.
Ojciec zostawi mu niewielki majtek, dwa lata spdzone w akademii turyskiej,
troch podry, niewielki udzia w kampanii czeskiej, a pniej suba szambelana
przy krlu i doskonae towarzystwo domu Lubomirskich w Drenie, dokoczyy jego
wychowania. Po powrocie do Polski przywiza si do wojewodziny ruskiej, swojej
siostry ciotecznej9, ktra ze wszystkich krewnych zdawaa si go lubi najwicej.
Namwia ma, e tego ulubionego kuzyna wzi do swego domu, wypaca mu
nawet pensy i przyczynia si do jego uksztacenia. Wkrtce publiczno
przeznaczya go na zicia wojewody ruskiego; e tak by miao w istocie, o tem
ostatnia dowiedziaa si wojewodzina, i dugo owiadczaa najwyraniej cae std
nieukontentowanie swoje; wszystko si skrupio gwnie na crce, ktra tem wicej
miaa powodw do smutku, e czua wstrt do stranika i wychodzia za m jedynie z
posuszestwa rozkazom ojca. Ksi wojewoda nigdy dotykalniej nie dowid, e w
rzeczach odpowiadajcych jego widokom nic go nie wstrzyma, ni wwczas, gdy
zmusi do ulegoci ukochan t crk, jedyny na pozr przedmiot swych dogadza.
Zauwaono, e skoro crka skoczya lat pitnacie, wojewoda ruski zacz z ni
rozmawia po par godzin dziennie, i nietylko okazywa jej najczulsze wzgldy, ale
jeszcze obchodzi si z ni jak z osob, ktr narwni powaa i kocha, do tego
stopnia, i owa osoba (e tak powiem) przestaa by tak mod jak bya i zbyt
wczenie usuna si od waciwych jej wiekowi zabaw i towarzystw. Przedwczesna ta
dojrzao, wynoszc j ponad ca prawie modzie wczesn, staa si nastpnie dla
niej rdem wielu smutkw. Od kolebki wychowan bya przy ksinie
9

Matka wojewodziny ruskiej bya z domu Lubomirska, rodzona siostra wojewody czerniehowskiego, ojca
marszaka wlk. (Przyp. krla).

41

kasztelanowej, w ktrej domu schodziy si codziennie wszystkie jej wnuki, z

pomidzy nich ksiniczka Izabella Czartoryska, o ktrej tu mowa, i ja czulimy
wzajemnie ku sobie najwiksz sympaty; ta zmienia si powoli w cis a tkliw
przyja i przez dugie bardzo lata bya najsodszem nawyknieniem mojego serca.
Kiedy ojciec zacz j traktowa, jak doros pann, ja obok niego byem prawie
jedynym czowiekiem, wzgldem ktrego zachowaa ton dawnej poufaoci i
przywizania. Ojciec jej, badajc przyczyny wstrtu do ma, ktrego jej przeznacza,
mwi jej o mnie, jak o czowieku, z ktrym nie mogaby by szczliw i podda
tene sposb widzenia ksinie kasztelanowej, ktra powiedziaa o tem mojej matce.
Wskutek tego rodzice postanowili wysa mnie za granic; mieli te za zasad, e
mody czowiek wicej odnosi korzyci, podrujc za kilku nawrotami i wracajc od
czasu do czasu dla odetchnicia rodzimem powietrzem, ni kiedy mu ka robi wielki
objazd za jednym razem. Zostay mi do widzenia nieznane jeszcze: Francya, Anglia,
nie liczc Woch, a mogem tylko zyska na ogldaniu powtrnem po niejakim czasie
miejsc, ju pierwej widzianych, wyjedaem z alem, ale musiaem by posusznym.

42

ROZDZIA VI.
Objcie starostwa przemyskiego. Przejazd przez Wigry. Powtrny pobyt w
Wiedniu. Flemming, Kayserling, Williams. Choroba Williamsa. Przyjazd
Kaunitza i jego wizerunek. Wizerunek Maryi Teresy. Przyjazd mj do Saksonii.
Kampament w Ibickau. Zajcie z Lichtensteinem. Hannower. Haga. Kawaler
Yorke i hr. Bentinck. Ksi Ludwik Brunwicki. Tryumwirat. Fagel. Admira
Schryver. Dwaj burmistrze. Kauderbaht. yd Svasso. Craning.
Posano mnie naprzd na objecie starostwa sdowego przemyskiego, ktre ojciec
kupi dla mnie od ksicia Hieronima Radziwia, wielkiego chorego litewskiego,
brata tego, ktrego paac ogldaem w Grodnie. Stamtd, w kocu marca 1753 roku,
przebyem t cz Karpat, ktr zowi Beskidami i przez Preszw (Eperies), Koszyce
i Spi puciem si drog zwan pniej, w czasie kampanii 1756 roku, drog
kuryerw, kiedy tamtdy tylko utrzymywana bya komunikacya midzy dworem
wiedeskim i petersburskim.
W caej tej czci Wgier mieszkacy mwi jzykiem sowackim, prawie
polskim, ale wszyscy te, nawet kobiety, z rwn atwoci tomacz si jak
huzarsk acin, tak, e na jednej stacyi pocztowej, gdziem jad obiad, syszaem, jak
gospodyni do psa swego odezwaa si po acinie, kac mu wle do koa,
obracajcego roen, i pies usucha. Jechaem dalej przez Presburg do Wiednia,
gdziem znalaz hrabiego Williamsa, wysanego tam przez dwr angielski w specyalnej
misyi, i hrabiego Flemminga w nowo mu udzielonym przez Augusta III charakterze
ministra saskiego. Ich towarzystwo, ich zasugi i przyja ku mnie, day mi w Wiedniu
pewne znaczenie, jakiego mi poprzednio brakowao. Miaem przyjemno spotka tam
jeszcze, jako ambasadora rosyjskiego, tego samego Kayserlinga, ktry by pierwej u
nas. Wprawdzie y on tylko z uczonymi i nie pokazywa si nigdzie; nie bywa
prawie u dworu, a z ministrami rozmawia tylko wtenczas, kiedy interes jaki
koniecznie wymaga osobistego wdania si. Takie zachowanie zrobio mu w Wiedniu
opini poczciwca, zagrzebanego w ksikach i nie zajmujcego si bynajmniej
interesami, naprawd za byo ono tylko pokrywk wielkiej z jego strony czujnoci,
ktr wywiera za pomoc sekretnego szpiegostwa. Jego, Flemminga i Williamsa
najczciej widywaem w tym czasie w Wiedniu. Ostatni przeby niebezpieczn
chorob, podczas ktrej miaem sposobno doglda go troskliwie; wzmocnio to
jeszcze przyja jego dla mnie.
Wany wypadek zajmowa wtenczas ywo cay Wiede, a stosownie do blizkoci
utrzymywanych z Austry stosunkw, i inne dwory europejskie. Hr. Kaunitz,
odwoany z Parya, gdzie by ambasadorem, zosta kanclerzem nadwornym, a wic
dyrektorem wydziau spraw zagranicznych1).
Rne portrety, ze i dobre, nowego ministra, rozmaite prognostyki co do
przyszych jego rzdw, syszane z tysica ust, nauczay mnie i bawiy zarazem.
Wszyscy Austryacy starej daty wzroli w nienawici imienia francuskiego, ubolewali
gorzko nad losami pastwa, wydanego, wedug nich, na pastw nowych zasad i
nowych obyczajw pod rzdem ministra, ktry w Wiedniu z mowy, obejcia i

43

upodoba swoich zdawa si by zupenym Francuzem, kiedy tymczasem przez

szczeglniejsze dziwactwo tene minister w Paryu stara si przybiera pozory
mentora wad francuskich, i unika tamecznych uprzejmoci i nadskakiwania,
niezwykego nawet w tym kraju, zwaszcza wzgldem cudzoziemca dumnego,
dziwacznego w obejciu, a u ktrego w drobniutkich rzeczach nic jednej nawet
dostrzegano miesznoci. Powaanie jednak, jakie zjedna dla siebie potrafi, bdc
ambasadorem, zaraz po zakoczonej nieszczliwej przeciw Francyi wojnie,
dowodzio, e czowiek ten musia w gruncie posiada prawdziw warto; dowid jej
pniej caemu wiatu, a dzisiaj odmwi mu jej nie mog nawet nieprzyjaciele.
Uznano to za jeden z wielkich rysw charakteru i panowania Maryi Teresy, e,
oceniwszy tak dobrze hr. Kaunitza, daa mu to stanowisko wbrew wszystkim gosom
jego przeciwnikw, i e go na niem utrzymaa stale, chocia minister najmniejszego
sobie nie zada trudu dla pozyskania przychylnoci rwnych mu osb, i adn
demonstracy obudn nie stara si dogodzi bigoteryi pobonej swej monarchini.
Prbowaa ona kilka razy da mu uczu niezadowolenie z powodu utrzymywanych
przez niego aktorek, ale na to odzywa si zawsze: Odpowiedzialny jestem przed
cesarzow-krlow za postpki moje, jako jej minister i poddany, ale za nic wicej,
jeeli monarchini nie rada z moich usug, to ca t spraw i interesa z radoci
porzuc i bd y spokojnie w mojem hrabstwie na Rittbergu". Podobna odpowied
wysadziaby niezawodnie ministra z miejsca, o ileby zaleao ono od pani de
Maintenon. Mr. Kaunitz pozwala sobie nieraz nawet przekracza prawida dworskiej
etykiety, i wtenczas zwyk by mawia usunym, ktrzy go ostrzegali, mylc, e to
czyni przez nieuwag: "e tam, dokdby jego zarkawek wej nie mg, i on sam
przestaby chodzi". Oto ju dziewitnacie lat zajmuje to stanowisko, i nie zdaje si
wcale, aby je prdko mia opuci. Dla tego te, gdyby mi w chwili przyjcia na wiat
zostawiono do wyboru, czyim chc by poddanym, wybrabym Mary-Teres na moj
krlow midzy wszystkimi dzisiaj yjcymi panujcymi. Wstpujc na tron, znalaza
ona wojsko i finanse w rozstroju; pomimo trzech wojen, wci prawie
nieszczliwych, umiaa obie te gazie podnie wyej daleko, ni byy za
ktregokolwiek z jej przodkw, a jednak nie wycieczya poddanych; sta j na
wspaniao, wszystkie gmachy publiczne w Wiedniu, wszystkie drogi w prowincyach
swoich ufundowaa lub przebudowaa na nowo, a pomimo to jest bogat, czego
dowodzi przez czste i hojne darowizny, jest nabon i nigdy nie widziano w niej saboci przeciwnych jej zasadom, a jednak nietylko jest agodn i uprzejm, ale umiaa
jeszcze powcign rne przywaszczenia duchowiestwa oraz poprawi i podnie
wychowanie modziey wszystkich stanw. Polityka jej bya zrczna, ale nie faszywa;
dotychczas przynajmniej nie prowadzia innej wojny, jak we wasnej obronie, ma te
szczcie by prawdziwie kochan przez swoich poddanych. Trzydziestoletnie jej
panowanie nie zna adnego przedsiwzicia przeciwnego susznoci. Oby ten pikny
przykad nie stan sam z sob w sprzecznoci i oby pozosta czystym na wzr dla
potomnych; i oby ojczyzna moja nie miaa powodu uskara si na niestao cnt
ludzkich.10
W kilka dni po objciu posady przez ksicia Kaunitza opuciem Wiede, udajc
si do Drezna oglda kampament wojsk saskich. Prawdopodobnie hr. Brhl chcia ju
wtenczas pokaza Austryi i Anglii, e Saksonia ma jeszcze armi i to pikn armi;
10

Pisaem to w lutym 1772 roku. (Przyp. krla).

44

pierwszej dla zjednania sobie u niej poszanowania, a w razie nieszczcia ze strony

Prus, nawet zwizku i opieki; drugiej, dla uzyskania pieninych zasikw, gdy
Anglia do tej pory jeszcze miaa zwyczaj utrzymywania w Niemczech wojsk na swym
odzie, nawet w czasie pokoju. Poniewa jednak cztery puki saskich dragonw stay
prawie zawsze w Polsce i teraz znajdoway si w ekonomiach krlewskich, naprzekr
zaprzysionym paktom konwentom, ktremi August III zobowiza si nie
utrzymywa w Polsce wicej nad 1200 ludzi wojska saskiego, wic w obozie pod
Ibickau, ktry trwa trzy tygodnie, nie znalazo si wicej nad 14.000 onierza. Krl
zdawa si nabiera do tego tyle upodobania, e postrzegano z tej racyi pewn nawet
niespokojno u Brhla, tembardziej, e hrabia Rutowski, naturalny brat krlewski,
ktry dowodzi obozem jako saski feldmarszaek, mia tam prawo przychodzi codzie
do krla po osobiste jego rozkazy, skoro te obz zwinito, potrafi hrabia Brhl
bardziej, ni kiedykolwiek przedtem, odosobni krla od wszystkich.
Nie wiele widziaem w obozie, bom dosta febry zaraz prawie po przyjedzie do
Drezna, wychodziem z domu tylko w dni pikne. Raz wieczorem w operze, oparty o
kratki orkiestry, znalazem si midzy dwoma Lichtensteinami, ktrzy, jak wielu
cudzoziemcw, przyjechali oglda obz; spostrzegem, e przybierali pozr, jak
gdyby cigle mieli co do mwienia na ucho i dla tego przyciskali mnie z obu stron,
do tego stopnia, e zmuszony byem powiedzie starszemu, i mnie to boli. Nudzisz
mnie pan", odpowiedzia Lichtenstein. Byo to o par krokw od krla, ktry
zazwyczaj z maej swej loy przypatrywa si przedstawieniu; prcz tego nazajutrz
spodziewaem si paroksyzmu, poszedem tedy na wieczr do hrabiego Brhla, eby
powiedzie temu Lichtensteinowi: Mwie mi pan wczoraj, e pana nudz; zabawi
wic pana jutro rano o dziewitej za wielkim ogrodem". Dobrze, dobrze,
odpowiedzia, bd tam". Prosiem potem pisarza Rzewuskiego, ktry by take w
Drenie, eby by moim sekundantem. Upewni mnie, e nikomu o tem nie mwi, a
jednak nazajutrz o sidmej zrana wszed do mnie jenera Fontenay11 i powiedzia, e
kawaler de Saxe, zarwno interesujc si mn i Lichtensteinem, chciaby zapobiedz
dalszym skutkom naszej ktni. Odpowiedziaem: Niech mnie on przeprosi przy
wiadkach, w przeciwnym razie musimy prowadzi spraw a do koca". Jenera
wrci w p godziny, owiadczajc, e kawaler de Saxe prosi mnie, abym przyszed
do niego, i e Lichtenstein mnie tam przeprosi. Znalazem tam wistocie nietylko
mojego przeciwnika, ale i stryja jego," ksicia Jzefa Wacawa Lichtensteina, o
ktrym wspominaem wyej, i ktry, przyjechawszy take dla zobaczenia obozu,
mieszka u kawalera de Saxe. On pierwszy odezwa si do mnie: auj bardzo, e
mj synowiec panu ubliy, i prosz pana, aby mu swoj powrci przyja, o ktr,
przepraszajc, prosi pana bdzie". Zaraz wszed modzieniec i przeprosi mnie w
obecnoci stryja, kawalera de Saxe i jeneraa Fontenay, kazano nam si uciska i
sprawa bya skoczona. Nie wiem, jakim sposobem dowiedziaa si bya o tem
ksiniczka Lichtenstein, stara panna, siostra ksicia Jzefa Wacawa, przywyka do
Saksonii i w niej osiada, ona to o zajciu zawiadomia krlow i brata, poczem na
przebieg naszej sprawy wpyno po czci i zajcie, jakie dwr wtenczas okazywa
jeszcze dla wszystkiego, co si do mojej odnosio rodziny, a po czci ch, aby si nic

11

Francuz w subie saskiej, dawny przyjaciel mojej rodziny i jeden z filarw sawnego wwczas towarzystwa
paacu Lubomirskich w Drenie. (Przyp. krla).

45

nieprzyjemnego nie wydarzyo czowiekowi tyle znaczcemu w Wiedniu, co stary

Lichtenstein.
Williams, wrciwszy z Wiednia do Drezna, zaraz uprojektowa odwiedzi z
powodu osobistych interesw Angli, a ja, wyleczywszy si z febry, przyjem
propozycy odprowadzenia go do Holandyi. Spdzilimy trzy dni w Hannowerze,
gdzie spostrzegem, e Williams, jakkolwiek Anglik ca dusz, nie zaniedbywa tego,
co oni nazywaj the backstairs. Starannie odnowi znajomo ze wszystkiemi osobami
pci obojej, ktre w jakichkolwiek zostaway stosunkach z mylady Yarmouth. Przez
wszystkie trzy dni obiadowalimy za stoem, ktry krl angielski stale tam utrzymuje
dla znakomitych cudzoziemcw, przejedajcych przez Hannower, obowizki
gospodarza spenia tam wielki marszaek elektorstwa. Wkrtce przybylimy do Hagi,
gdzie Williams zatrzyma si tylko tydzie. Przed wyjazdem poleci mnie ministrowi
angielskiemu, kawalerowi de Yorke, i hrabiemu Bentinck, panu na Rhon i Pendrecht;
ten ostatni mia jeszcze wtenczas zachowanie u dworu ksicia Oranii, jako gowa
stronnictwa, ktre podczas rewolucyi 1748 roku zapewnio temu domowi dziedziczny
stathuderat. By to wielki przyjaciel mego ojca, i to go najlepiej dla mnie usposobio;
do tego stopnia polubi mnie nawet, e, ku wielkiemu zdziwieniu wszystkich, ktrzy
si uskarali na jego nietowarzyski humor, przyjmowany byem u niego prawie jak
dziecko wasnej rodziny, a zdaje mi si, e nie zalepia mnie wdziczno, gdy go
uznaj za jednego z najzasueszych ludzi, jakich spotykaem; po wielu latach
odbieraem jeszcze od niego dowody staego dla mnie uczucia yczliwoci. Kawaler
de Yorke przyj mnie take i obchodzi si ze mn, jakby to czyni z modym
Anglikiem, ukochanym przez wasn jego rodzin. Obadwaj przedstawili mnie w
sposb
najzaszczytniejszy
Ludwikowi
Brunwickiemu,
feldmarszakowi,
dowodzcemu armi holendersk w czasie maoletnoci teraniejszego ksicia Oranii,
ktrego miejsce, z tytuem regentki, zajmowaa matka, bdca crk krla
angielskiego, Jerzego II. Bentinck, Yorke i ksi Ludwik stanowili wtenczas rodzaj
tryumwiratu, cile poczonego z sob, ktry jednak po latach kilku mia si
rozchwia, odkd Bentinck i brat jego Karol zaczli si uskara, e dwr ksicia
Oranii nie oddaje im nalenych wzgldw, a ksi Ludwik, u-trwalajc coraz bardziej
znaczenie swoje u dworu i w narodzie, sam take pocz od nich si usuwa. Kawaler
de Yorke, odbywszy ca wojn a do roku 1748, zosta, majc lat 23, posem
angielskim w Paryu; chocia najlepiej w tamtym kraju przyjty, chocia z twarzy i
wymowy bardziej od wszystkich Anglikw do Francuzw zbliony, okazywa jednak
w samym Paryu ca angielsk dum sawnego lorda Staira, ktry, posujc tam po
traktacie utrechtskim, tak si wysila na pokazanie dworowi Ludwika XIV, jak mao
by olniony wielkoci tego imienia. Znalazem w nim umys i wyraenia tak antygallikaskie, jakie tylko mie moe najmniej owiecony Anglik; nie przeszkadza mu
to jednak, (wyjwszy jego uprzedzenia narodowe), by jednym z najmilszych i
najtszych ludzi, jakich spotykaem.
Wspomniany tryumwirat i wzgldy, jakiemi mnie zaszczycali ci ludzie, zjednay
mi przystp do wybitnych ludzi w rzeczypospolitej, czem nie wielu cudzoziemcw
mogo si cieszy. Poznaem, dziki temu, wielkiego pisarza trybunau, Fagela,
ktrego miejsce syn teraz zajmuje, admiraa Schryvera, burmistrzw Amsterdamu:
Hopa i de Dieu. Hop by ambasadorem w Paryu i zjedna sobie niezwyky szacunek
kardynaa Fleury, nie schlebiajc wcale jego widokom; de Dieu niedawno wrci by z

46

poselstwa w Petersburgu. Tak mi pochlebiaa przychylno tych ludzi, wszystkich

niemal podeszego ju wieku, e podczas dwumiesicznego pobytu w Holandyi
zawieraem znajomoci wycznie prawie tylko z osobami, bdcemi w stosunku z
niemi i z wczesnym ministrem saskim, Kauderbachem, u ktrego nawet na jego
danie mieszkaem. W ich liczbie stary yd portugalski Svasso szczeglne okazywa
mi przywizanie, widzc, jaki miaem wstrt do wszelkiego przeladowania i do tych
zasad, ktre spowodoway wyrok Sotyka, wwczas kijowskiego a dzi krakowskiego
biskupa, skazujcy na stos jedenastu ydw w Polsce. Pokazywa mi z tego powodu
bull papiea, Marcina V, potpiajc rozpowszechnione uprzedzenie, ktre
przypisywao ydom rozmaite przesdne praktyki, wymagajce krwi dziecka
chrzecijaskiego.
Szczeglniejszego czowieka wtenczas w Hadze widziaem w osobie barona
Croninga, uchodzi on do tego stopnia za yjcy dykcyonarz polityczny, e ludzie
miejscowi i zagraniczni ministrowie chtniej si radzili jego, ni swoich ksiek, skoro
tylko zacz ich przyjmowa u siebie, co zreszt nie atwo byo mona otrzyma, od
kiedy Croning sta si smutnym przykadem zgubnego wpywu, jaki na ludzi
najuczeszych i na najmocniejsze umysy wywiera zbyteczne przejcie si jedn,
wyczn myl. Pewnego dnia, wracajc do domu, spotka chirurga, ktry by wanie
upuci krwi jego onie; przypadkiem zapyta go, czy jeszcze komu krew puszcza
tego dnia? Dowiedziawszy si, e istotnie odda tak usug czowiekowi
dotknitemu wcieklizn, i to tym samym lancetem, ktrego uywa dla jego ony, tak
si przej obaw, aby ta ona nie dostaa wcieklizny, e jakkolwiek bardzo dotd
kocha t pikn kobiet, przerwa z ni wszelkie stosunki. Wszystkie wyobraenia o
zaraliwoci rnych chorb tak odtd opanoway jego umys, e powoli urzdzi dla
domu swego i swojej wasnej osoby rozmaite stopnie formalnej i nie dajcej si
przestpi kwarantanny, ulegali jej wszyscy, przybywajcy z krain, mniej lub wicej
zblionych do miejsc, ktre uwaano za siedlisko morowego powietrza. Doszed w
kocu do tego, e si lka dotknicia rki kadego yjcego czowieka, goli si i
ubiera sam, a kto chcia by przyjtym u niego, musia zoy tyle zarcze i
powiadcze zdrowia, ile w szpitalu zapowietrzonych. Jako Polak, a wic ssiad
Turkw, wicej w tem jeszcze od innych napotykaem trudnoci. Wprowadzony
nareszcie, ze zdziwieniem ujrzaem malutkiego czowieka w szlafroku i pantoflach,
bez spodni, z lich peruk i lichszym jeszcze kapeluszem na gowie, ktry w tym
stroju ukazywa si czasem, cho rzadko, na ulicy, a rozmawiajc u siebie z gomi i
wielkimi krokami chodzc po pokoju, rozpina cigle swj szlafrok i robi siusiu do
maych ceberkw, w poowie napenionych piaskiem i porozstawianych na posadzce.

47

ROZDZIA VII.
Przyjazd do Parya. Pani de Bezenval. Pani de Broglie. Jej brat Bezenval. Hrabia
de Friesen. Lord Albermarle. Ksina de Brancas. Ksi Richelieu. Ludwik XVi
jego ona. Pani de Pompadour. Delfin, ojciec Ludwika XVI. Jego ona i siostry.
Marszaek de Noailles. Jego zapytania; moja przygoda. Wymwki z tego powodu
pani Geofrin. Wycieczka do Pontoise. Wizerunek pani de la Fertelmbault.
Wizerunek pani Geoffrin. Montesquieu. Fontenelle. Ksi de Gevres. Muzyka
francuska a wioska. Wygnanie parlamentu. Ksi Conti. Syn jego i siostra,
ksina Orleaska. Ksi Orleaski.
Opisywanie rozmaitych wycieczek moich do pnocnej Holandyi i miast
znaczniejszych rzpltej, byoby tylko bezuytecznem powtarzaniem tego, co tysic ju
razy byo opowiadane i drukowane. Powiem wic tylko, e po dwch miesicach,
spdzonych w tym kraju, udaem si do Parya, dokd przybyem ostatniego sierpnia,
opatrzony w pi listw, ktre mnie wprowadzi miay do tylu rozmaitych
towarzystw i uatwi w nich znajomoci.
Pierwszym by list mojego ojca do pani de Bezenval, z domu Bieliskiej, siostry
ciotecznej mojej matki; m jej, rodem Szwajcar, by niegdy posem francuskim w
Polsce, umar za w stopniu pierwszego oficera gwardyi szwajcarskiej we Francyi.
Dom tej ciotki sprawi mi ju t wielk przyjemno, e miaem w nim jakby ktek
wasny w samym Paryu; przyjmowany byem o kadej porze, a ta dogodno tem
waniejsz staa si dla mnie, e syn owej pani, baron, zajmujcy ju wysoki stopie w
korpusie niegdy swego ojca, uchodzi jeszcze w piknym wiecie za eleganta
pierwszej klasy, i on to skierowa mnie do ksicia Richelieu, pierwszego szambelana
dworu, ktry mnie mia przedstawi krlowi. Siostra barona de Bezenval, wdowa po
margrabim de Broglie, zrazu bardzo wiatowa kobieta, zmieniajc teraz tryb domu na
ton dewocyonalny, zacza si ogranicza do towarzystwa tak zw. osb
najszanowniejszych (les plus respectables). Sposb ycia tego brata wpyn na
znajomoci, jakich mi dostarczono.
Drugi list, take mojego ojca, skierowywa mnie do pani Geoffrin, ktr
czytelnik pozna w cigu dalszego opowiadania.
Trzeci by od jeneraa Fontenay z Drezna do hrabiego Friesen, siostrzeca
marszaka de Saxe, bliskiego nawczas przyjaciela barona de Bezenval i dzielcego z
nim razem wzgldy najlepszego towarzystwa; uchodzi przytem za jednego z modych
francuskich marszakw polnych, ktrzy najbardziej odznacz si w pierwszej wojnie.
Hr. Friesen wyjecha do Drezna w tydzie po moim przyjedzie do Parya, ale przez te
kilka dni z szczegln uprzejmoci zaj si wprowadzeniem mnie do domu ksicia
Orleaskiego, ksinej Luksemburskiej z domu Villeroi i kilku innych najpierwszego
tonu, i to w taki sposb, i odrazu zjedna mi wszdzie daleko serdeczniejsze
przyjcie, ni go zwykli dowiadcza pocztkujcy w tym kraju cudzoziemcy, i
susznie powiedzie mog, e jemu to zawdziczam wiksz cz doznanych tam
przyjemnoci. Jednake nie dlatego tylko obraz jego wyry si gboko w mojej
pamici, bo gdyby mi by nawet adnej nie odda usugi, i tak musiabym uledz

48

wdzikowi jego towarzystwa i serdecznoci, jak mi okazywa, nie mog te

zapomnie, e udziela mi dobrych rad, a kilka razy nawet da skuteczn nauk.
Williams pisa przezemnie do hr. Albermarle, wczesnego posa angielskiego w
Paryu, ale zobaczyem go zaledwo w misic po moim przyjedzie, kiedy za
staraniem tego Williamsa gabinet angielski zaleci mu, aby by dla mnie
przystpnym. Okaza mi wtenczas wiele grzecznoci i poznaem w nim czowieka
nietylko szanownego, jak bardzo wielu Anglikw, ale nawet tak niezwykle miego
obejcia, e ubiegajcy si na wycigi w uprzejmoci dla niego Francuzi ubolewali
tylko, i niedosy odpowiada na te z ich strony oznaki, potrafi nawet doj do tego, co
rzadko udawao si ministrom zagranicznym, e Ludwik XV czu si swobodnym w
jego towarzystwie i czsto nawet lubi z nim rozmawia. Dom hr. Albermarle pozosta
jednak dla mnie towarzystwem czysto angielskiem, ktre odwiedzaem do czsto, i z
przyjemnoci nawet, wanie dla tego, e byo angielskie, ale ktre nie uatwio mi
adnych stosunkw francuskich.
Hrabina Brhl daa mi list do pani de Brancas, pierwszej damy dworu wczesnej
delfiny, crki krla polskiego Augusta III. Leciwa ta pani wydaa mi si yjcem
uosobieniem dam dworu Ludwika XIV. Jej sposb wyraania si, obejcie, rodzaj
grzecznoci i ujcia, wszystko to przypominao mi co chwila mnstwo anegdot
czytanych o tym dworze. Wszystko, powiadam, prcz jednego tylko pytania, jakie mi
zadaa wobec dwudziestu osb, widzc mnie zaledwo po raz drugi. ,,A czy wiesz pan,
kto zrobi ksicia Akwitanii?" (starszego brata panujcego dzisiaj Ludwika XVI i
zmarego przed nim) spytaa mnie. atwo wyobrazi sobie, jak byem zmieszany; j to
bawio, i powtrzya pytanie drugi raz, dajc odpowiedzi. Zapewne delfin" odpowiedziaem nareszcie, cay zarumieniony. Ot nie, odrzeka, odgaduj pan
lepiej". Ach pani: racz mnie uwolni od tego... nie mog...". Widz wic, e trzeba
to panu powiedzie: ot w. Franciszek Ksawery; krlowa polska napisaa do delfiny,
aby bya grzeczn dla tego witego, ona spenia zalecenie matki, i temu
zawdziczamy ksicia Akwitanii".
Ilekro byem w Wersalu, zawsze prawie obiadowaem u pani de Brancas i nie
mogem si nasucha do syta jej opowiada o czasach przeszych i obecnych, nie
owiadczaa si ona nigdy sama za dawniejszym dworem i nie przyznawaa mu
pierwszestwa, umiaa jednak rozmow swoj usposobi do takiego wniosku umysy
suchaczy. Gdybym nie wiedzia, e znaa pani de Maintenon, bybym to odgad z jej
stylu i caego obejcia.
Nie potrafibym lepiej da pozna stylu jej rozmowy, jak przytaczajc tu jej
odpowied dan hrabinie Brhlowej na temat mojej osoby. Mog chyba obiecywa
sobie po czytelniku, e zwaywszy wiek, w jakim to pisz, w dziewitnacie lat po
dacie listu, nie pooy tej kopii na karb mojej prnoci, a wytmaczy j chci
okazania w tej prbce jzyka osoby, co znaa pani de Maintenon.
List ksinej de Brancas do hrabiny Brhl, pisany w Wersalu dnia 8-go grudnia
1753 roku po powrocie z Fontainebleau.
Trzeba zda pani spraw o dziecku, ktre mi powierzya. Znalazam je tutaj, ale
tak wietne, tak doskonale umiejce lata o wasnych skrzydach, e moja pomoc bya
mu zupenie niepotrzebn. Ktokolwiek zna ojca, z radoci wita syna tego, o ktrym

49

mwic, przytaczamy zawsze wiersz: C'est lui, qui etait 1'ami, le compagnon et le
rival d'Alcide". Nie potrzebowaam nic dodawa do czci, jak maj dla niego we
Francyi, ale e cnoty kobiet s zawsze mniej znane, wic te opowiedziaam wszystko,
co wiem o znakomitej przyjacice Pani, Pani sam wskazujc, jako porczycielk jej
niezaprzeczenie wyszych zalet, ktrych lady zreszt atwo widzie mona w hrabim
Poniatowskim. Doprawdy, Pani, nie mona o nim zbyt dobrze si odzywa. Nie
spotkaam cudzoziemca, ktryby z tak korzystnemi przyby tu warunkami, i ktryby z
podry swoich tak wielki mg odnie poytek. Zdaje si, e zna prawa, zwyczaje i
obyczaje nietylko Polski, lecz i ssiadujcych z ni krajw; zna nasz history,
anegdoty z kadego panowania: rozmowa jego mia i daleko wysza od rozmowy
wikszoci naszych Francuzw; stara si pozna wszystko; rwnie zajty naukami i
sztuk rzdzenia, wojskowoci i wojn, mwi o wszystkiem bardzo dobrze, bez
chepliwoci, owszem ze skromnoci, rwnie miy z niego towarzysz rozmowy dla
ministra, jeneraa, akademika, dla starej damy dworu, a jak sysz, nasze mode i
pikne panie sdz, i umie szczeglnie podoba si, i e na tem polu ma bardzo due
powodzenie. Nie chce si sam przyznawa do tych wszystkich przymiotw, ale
powtarza zawsze, e zupene oddanie si wychowaniu dzieci ze strony jego matki
powinno go byo uczyni takim, za jakiego jest miany. O matce odzywa si zawsze z
tak czci i uszanowaniem, e std wnosimy, i przymioty serca nie ustpuj w nim
przymiotom umysu i charakteru. Przewiduj, e si wyrobi na uytecznego krajowi
czowieka. Podj si wystara dla Pani o portret delfiny, aby nie doznaa przestrachu
i boleci na widok tego, ktry daa hrabinie de Loss, a ktry jest szkaradny i ani
troszeczk nie podobny do tej przelicznej, modziutkiej i milutkiej twarzyczki, bo
naprawd monaby j teraz jeszcze wzi za ksiniczk Mary Jzef, chocia ju
trzy razy bya matk. Nie wiem, Pani, czy wyobraasz sobie, e cierpliwie znosi bd
brak odpowiedzi, ktry byby dowodem zupenego o mnie zapomnienia, gdyby tak
by miao, wpadaby Pani, ktra kochasz prawd, w bd gboki, bo upewniam
solennie, e nikt nie pragnie gorcej by zaszczyconym Jej dobroci, nikt nie moe
by Jej szczerzej oddanym nad t, ktra ma zaszczyt pisa si Pani najnisz i
najobowizasz sug.
Ksina de Brancas".
Spotykaem kilka razy u tej pani ksicia de Richelieu, a nadzwyczajna ciekawo,
jak obudzaa we mnie osobliwsza jego sawa, zostaa w czci zaspokojon, gdym
usysza niektre jego zdania. Uderzyo mnie najbardziej, e dowodzi niewanoci
ustanowionego wtenczas przez rzd tymczasowego jakoby trybunau, w zastpstwie
parlamentu, wygnanego przed kilku miesicami do Pontoise, za opr stawiany
niektrym daniom dworu. Ksi Richelieu wyda mi si rwnie wymownym jak
miaym, i zdawao mi si, e Wolter susznie tak pochlebnie o nim si odzywa, e
Mazulhim nie zawsze ulicznym tylko by bohaterem. Mia ju wtenczas posg w
Genui, pniej wzi szturmem Minork, przyczyni si do umieszczenia przy krlu
pani du Barry i do zniesienia parlamentw; Wolter przesta go chwali, i dzi jest on
ju tylko mumi przestarzaego dworaka. On to przedstawi mnie krlowi
francuskiemu, ktry, wedug zwyczaju, nic mi nie powiedzia, ale zapyta ksicia de
Richelieu, czy nie mam kilku braci? Przytaczano mi te sowa jego, jako jeden z

50

tysicznych dowodw dokadnej u Ludwika XV pamici genealogii, wieku i rysw

osb raz mu przedstawionych lub po imieniu nazwanych.
Krlowa Marya Leszczyska przyja mnie, jak przyjmowaa kadego Polaka, z
wielk uprzejmoci, pync z tkliwego przywizania do kraju, w ktrym urodzia si
wprawdzie, ale ktry opucia w niemowlctwie raz na zawsze. Mwia doskonale po
polsku i nigdy nie odzywaa si po francusku do osb, znajcych nasz jzyk.
Jakkolwiek pochlebn bya ta okoliczno, a krlowa wyranie wyrniaa rodakw
swoich pomidzy wszystkimi, aska jej jednak wielkiego nie dodawaa blasku,
zwaszcza od chwili, gdy, przez le zrozumian pobono, zmusia krla, swego
maonka, do opuszczenia jej oa, ktre w tym celu napeniaa nieznonemi dla niego
zapachami. Krl kocha j przedtem tak wycznie, e, kiedy przed nim chwalono
wdziki jakiej kobiety, zwyk by pyta, czyby pikniejsz bya od krlowej? I
wtenczas dopiero, gdy ta zapragna ascetycznych czystoci, krl zacz mie metresy,
Pani de Pompadour, kochanka krlewska od lat kilku, wiecia jeszcze wtedy caym
blaskiem piknoci; tyle tylko o niej powiedzie mog, bo przypadek zrzdzi, e
zawsze mi co przeszkodzio sysze j mwic, a nawet widzie, prcz tej chwili
jedynej, kiedy mnie jej przedstawiono.
Nie domylano si wwczas we Francyi wszystkich przymiotw delfina, syna
Ludwika XV, jakie wynaleziono w nim pniej przed samym zgonem; ona jego
uchodzia za kobiet rozumn, ale nie bya lubian; o crkach krlewskich
wspominano tylko wtedy, kiedy mwiono o wielkiem do nich przywizaniu ojca.
By jeszcze u dworu francuskiego czowiek, ktrego imi, strj, a nadewszystko
mowa, przypominay czasy Ludwika XIV, a ktrego charakter jedna mu ogln
mio i poszanowanie; by to stary marszaek de Noailles. Lubi on bardzo mego ojca,
i dla tego przyj mnie z nadzwyczajn dobroci, nazywa swojem dzieckiem, a tak
lubi zarzuca mnie rozmaitemi pytaniami, e pewnego razu zagadn: ,,I c tam w
krajach, w ktrych przebywasz, mwi o nas, ministrach francuskich?" - Czy ksi
kae mi by zupenie szczerym? - zapytaem. Tak, dam, wymagam nawet tego",
odpowiedzia. Pozwoli wic ksi marszaek, e powiem mu com sysza: syszaem
Niemcw, Anglikw i Holendrw zgadzajcych si w tem, e gdyby Francya
kierowaa si zawsze w polityce swojej duchem marszaka de Noailles, nabranoby do
niej zaufania, boby si przekonano, e ma zasady sprawiedliwoci i praw, ktre i
innych uspokoiyby i jej samej wyszyby na dobre; marszaek de Noailles, to, jak
mwi Anglicy, prawdziwy gentleman, mona na jego sowie polega; syszaem te
same osoby w podobnych prawie wyrazach odzywajce si o margrabim Puyzieulx".
Marszaek nie odrzek ani sowa, zmieni przedmiot rozmowy, i wyszed z salonu,
zostawiwszy mnie tam z crk swoj, hrabin de la Marek, i ksin de Brancas, z
powodu wysokiego wzrostu znan powszechnie pod imieniem wielkiej. Widziaem, e
obie te panie prowadziy midzy sob pocichu bardzo oywion rozmow, nareszcie
hrabina de la Marek, podnoszc gos, odezwaa si do mnie: Panie Poniatowski, nie
mog si wstrzyma i musz panu powiedzie, emy byy zdziwione i dotknite do
ywego, syszc jake przyrwnywa lokaja do pana; czy panu nie wiadomo, e
margrabia de Puyzieulx wszystko, czem jest, zawdzicza marszakowi de Noailles, ale
e nigdy nie mona ich stawia na jednej desce"? Przysigam pani, odpowiedziaem,
em zgoa o tem wszystkiem nie wiedzia, i e nie miaem wcale myli zrobienia pani
najmniejszej przykroci". Im wicej si tmaczyem, tem bardziej powstawaa na

51

mnie, a sam marszaek, wrciwszy, zaledwo j powstrzyma, mwic: ale on nie

mia w tem zej myli". Wyraenie to, pomimo przyjaznego tonu, jaki starzec
zachowa, przekonao mnie, i i on niezupenie mnie uniewinnia, a nie mogem wyj
ze zdumienia, syszc, i nazywano lokajem takiego Puyzieulx, ktry piastowa tek
ministeryaln po tylu swoich przodkach, znanych ju w historyi.
W trzy dni pniej, przyszedszy do pani Geoffrin, ktra od chwili mego
przyjazdu nie przestawaa otacza mnie sw dobroci i ask, a nawet obsypywa
nadmiernemi pochwaami, z niemaem zdziwieniem ujrzaem, jak wstaa nagle, wzia
si pod boki i sza prosto ku mnie z gniewnem obliczem C to malcze powiedziae
marszakowi de Noailles o panu de Puyzieulx?" zapytaa mnie. Opowiedziaem jej
szczegowo rzecz ca, a wysuchawszy mnie, dodaa: Naucz si gapiu (grosse bete),
e kiedy czowiek zapytuje, co o nim mwi, to znaczy, e chce, eby go chwali i to
tylko jego samego".
Przejem bur z pokor i staraem si oswoi z rozmaitego rodzaju wyraeniami,
jakich pani Geoffrin uywa, stosownie do okolicznoci, a przekonaem si w tym
razie, jak i w wielu innych, e zbyt wietny pocztek bywa zazwyczaj zapowiedzi
nieuniknionej klski. aski, jakiemi mnie w cigu dwch pierwszych tygodni
zaszczycaa pani Geoffrin, graniczyy prawie z zachwytem, wic te wynagrodzia to
sobie pniej. Ale chwila najwikszych moich frasunkw jeszcze nie bya nadesza.
Kazaa mi pojecha ze swoj crk, margrabin de la Ferte-Imbault, de Pontoise,
dla przypatrzenia si przegldowi puku
dragonw de la Mestre de Camp, uwaanego wtenczas za wzr taktyki i
wyszkolenia w kawaleryi, odkd niejaki la Porterie, major tego puku, rozwija w nim
swoje talenta. Brat mj, wielki podkomorzy, nieraz mi wychwala waleczno tego
puku, z ktrym bi si przeciw Austryakom pod Sahaj w Czechach 1741 roku pod
dowdztwem tego samego ksicia de Chevreuse, ktrego najgorcej pozna
chciaem, i ktrego przy tej sposobnoci mnie przedstawiono. By to ten sam ksi,
ktry umar w 1772 roku jako gubernator Parya, prawnuk Jana d'Albert, brat
konnetabla de Luynes, a szwagier przez on hrabiego d'Egmont Pignatelli, zicia
dzisiejszego ksicia de Richelieu.
Rad bybym w tej podry pozna znakomitszych czonkw parlamentu
paryskiego, wygnanego wtenczas wanie do Pontoise, i zawsze aowa bd, em nie
widzia we Francyi tej klasy dostojnikw cywilnych (hommes de robe), posiadajcych
rzadkie w tym narodzie przymioty powagi, gruntownej nauki, gbokiego przejcia si
wielkiemi zasadami praw czowieka i obywatela, umilone jeszcze zwyk a
prawdziwie ujmujc ywoci francusk. Ale musiaem po trzech dniach wraca do
Parya z pani de la Ferte-Imbault, ju wtenczas troch guch, wielomwn i
artujc ze swej gadatliwoci, a w gruncie dobr i mi osob. Mieszkaa ona razem
ze sw matk, ktrej jest jedynaczk, a ktra robi jej wiele dobrego i szacuje j
prawdziwie, ale nie lubi wcale jej towarzystwa. Pani Geoffrin mwia mi nieraz:
Moja crka ma dobry charakter i rozum, ale nadajemy si do siebie, jak koza i karp",
to te, lubic obydwie, rad byem szczerze nie widzie ich razem, bo pani Geoffrin w
dobrym humorze, i ta sama pani Geoffrin zamglona jakim kaprysem, to jak
najpogodniejsze niebo w najszczliwszym klimacie i grona zawierucha sfer najmniej
umiarkowanych. Niezwyka ta kobieta, otoczona od lat czterdziestu wycznem prawie
poszanowaniem wszystkich niemal osb wieccych we Francyi zasug, talentem lub

52

piknoci, zawdzicza to urokowi swego umysu, usugom przez si oddawanym z

gorcem sercem a z rzadk zrcznoci, i licznym prawdziwie szlachetnym
postpkom. ywot jej pewno doczeka si opisu i stworzy obraz zupenie innego
rodzaju, ale mogcy suy za pendant do yciorysu sawnej Ninon de Lanclos. Liczc
ju lat siedemdziesit, chodzi piechot, pisze, suy przyjacioom, aje ich nawet i
tyranizuje z tak ywoci, jak przed trzydziestu laty. Najwiksz ma pretensy do
gbokiej znajomoci ludzi, a chocia w tem, jak i w kwestyach artystycznych zdarzao
jej si myli, biada czowiekowi, ktryby jej da poczu, e zapa j na podobnej
omyce. Nadzwyczajna ywo szczegln nadaje si jej pochwaom i naganom,
unosi j nieraz, a jednak pomimo caej tej ywoci pani Geoffrin umiaa zawsze
sprawowa si dobrze, utrzyma interesa w porzdku i nawet zrcznie zjednywa
sobie monych tego wiata oraz wszelkiego rodzaju znakomitoci. Zanadto jest
niepospolit i yw, aby nie miaa nieprzyjaci; nie brak jej i takich, ktrzy
opowiadaj rozmaite z jej modoci anegdoty, powtarzajc naprzykad, e bya tem, co
si nazywa we Francyi soeur du pot, na garnuszku u sistr miosierdzia", najwiksz
przecie oddaj sprawiedliwo jej znajomoci ycia i rozlegoci jej umysu, kiedy, z
tak nizkiego pochodzc stanu, potrafia sobie zjedna powaanie ogu i zaj w
towarzystwie stanowisko, na jakiem si dotd utrzymuje. Poznaem u niej prezesa
Montesquieu, ktry mia dla niej wiele przyjani, ale nie by wcale jej czcicielem;
wida to z listw jego pisanych do niejakiego ksidza Guasco, ktry z urazy do pani
Geoffrin ogosi je drukiem. Nie zapomn nigdy, em sysza u niej tego sawnego
czowieka, piewajcego uoon przez siebie piosenk do sawnej ksiny de la
Valliere, co to uchodzia za mod i pikn a do pidziesiciu siedmiu lat; j sam
te widywaem u pani Geoffrin, jej przyjaciki od lat trzydziestu. Trzeba byo tak
dobrze i poufale zna prezesa Montesquieu, jak go znaa pani Geoffrin, eby w nim
przeama nadzwyczajn prostot, niemiao i skromno, ktre go okryway niby
zasona, a nieraz wprawiay go nawet w zakopotanie; zdawa si nie wiedzie
zupenie o powaaniu, jakie wzbudzaa powszechnie sawa dzie jego. Pani Geoffrin
pozwalaa mi czasem jada u siebie obiady, kiedy miewaa u swego stou kilku
uczonych; miaem szczcie spotka tam yjcego jeszcze Fontenelle'a, pani Geoffrin
stawiaa przy nim may elazny piecyk, aby go utrzyma w temperaturze, jakiej
potrzebowa do ycia przy swych 96 czy 97 latach. Przyzwyczaiem si kiedy u babki
rozmawia z guchymi: przy tem naley nie tyle krzycze, ile wymawia wyrazy
powoli i dobitnie; temu zawdziczam kilka pochlebnych bardzo dla mnie rozmw z
Fontenelle'm. Zachowa on do schyku ycia w rodzaj kokieteryi mylowej i przesady
w wysowieniu, jakiemi si odznacza za swoich najlepszych czasw. Raz zapyta
mnie bardzo powanie, czy umiem rwnie dobrze po polsku, jak po francusku?
Nie wiem dla jakiej fantazyi pani Geoffrin nie chciaa mnie nigdy dopuci do
swych artystycznych obiadw; z kilku anegdot, syszanych pniej, wnosz, e nie
chciaa da mi spostrzedz, jak ci panowie pozwalali sobie czsto nie by jednego z ni
zdania, a nieraz nawet krytykowa jej pogldy. Ojciec poleci mnie jej, jako drugiej
matce; przybraa sobie ten tytu i zazdronie strzega wszystkiego, coby ugruntowa
mogo w umyle moim poczon z nim powag; prawda, e macierzysk czuo
okazywaa mi szczerze w najywszy sposb.
Nie mog sobie odmwi tu wzmianki o pewnym czowieku zbyt dziwnym, by
mona go byo pomin. Jest nim ksi de Gevres, wczesny gubernator Parya.

53

Zostaem mu przedstawiony w poudnie. Lea w ku, ktrego firanki, z obu stron

podniesione, przywizane byy do ciany, jakby u kobiety zaczynajcej ju przy kocu
saboci przyjmowa goci u siebie. Lat mia 60, nosi czepiec kobiecy zawizany pod
brod i w danej chwili robi czenkiem jak kobiec robtk. I ten czowiek dawniej
prowadzi wojn, a zniewieciae jego nawyknienia nie dziwiy nikogo, owszem, og
by ze zadowolony. Powiedziaem sobie: czowiek podruje po to, aby u innych
widzie to, czego u siebie nie moe zobaczy, pozory za myl, i trzeba si nauczy
nie dziwi niczemu".
Dopeniaa si wtenczas w Paryu rewolucya, ktr mona-by nazwa wan ze
wzgldu na znaczenie, jakie do niej przywizywao wielu Francuzw: muzyk wosk
zaczto wprowadza do teatrw paryskich. Nowatorowie odznaczali si zapaem
waciwym wszystkim powstajcym sektom, artykuy za Jana Jakba Rousseau w
tym przedmiocie dostarczay im argumentw i udzielay najwyszej w owym czasie
powagi; przeciwnie, stronnicy starej muzyki Lully'ego, do tego stopnia mieli siebie za
ludzi rozsdnych, za dobre gowy w narodzie, e niektrzy z nich utrzymywali nawet,
i nie jest dobrym patryot, kto popiera baznw (bufonw), tak nazywano wdrown
trup opery komicznej, zoon z Wochw, ktrym dziki zbiegowi rozmaitych
drobnych okolicznoci udao si zajmowa wycznie przez dwa miesice teatr
Wielkiej Opery francuskiej. Dusze stoickie jczay nad tem, e ndzni kuglarze zajli
scen, na ktrej przez tyle czasw faszywe wywodzia tony panna Fel i becza wielki
Chasse ku wielkiemu zbudowaniu uszu francuskich. Poniewa midzy zwolennikami
muzyki woskiej, a raczej na ich czele, stao kilku najznakomitszych encyklopedystw,
ktrych wtenczas nie nazywano jeszcze filozofami, ale ktrych wielu ju oskarao o
bezbono i zbyt republikaskie zasady, wic rozmaite namitnoci teologiczne, a za
niemi i duch mniej lub wicej monarchicznych partyi wmiesza si do tego
muzycznego sporu, i ten ostatni, zajmujc umysy podczas mojego pobytu w Paryu,
odwraca uwag od wygnanego parlamentu, ktry, gdyby nie to, zajmowa by pewno
wszystkich.
Wygnanie parlamentu byo jedn z tych prb nieograniczonej wadzy, na jakie od
czasu do czasu pozwalali sobie krlowie francuscy od czasw panowania Ludwika
XIV-go. Czonkowie parlamentu utrzymywali jednak, e to wygnanie byo tylko
przechodzc burz, i e ich staa wytrwao doprowadzi w kocu do tego, e,
szanowani od narodu, przez sam dwr uznani bd za prawdziwych przedstawicieli
Francyi. Ludwik XV rozwiza parlament, ale Ludwik XVI zwoa go na nowo, a
chocia zastrzeg sobie wyranie prawo rozwizania go znowu w potrzebie, oglne
jednak usposobienie umysw we Francyi kae wnosi, e nadzieje stronnictwa
parlamentarnego mog si zici nakoniec. W owym czasie nie przypuszczano nawet,
aby zniesienie parlamentu byo rzecz moliw. Ksi Co.iti1), jedyny wtenczas
midzy Burbonami, ktry zajmowa si pogodzeniem stanw z koron, jako rzecz dla
obu stron zarwno niezbdn, cieszy si za to wzitoci i poszanowaniem oglnem,
chocia straci na zachowaniu u krla, od kiedy zacz okazywa, e nie chce ulega
faworycie. Przez pewien przecig czasu ksi Conti stale co tydzie pracowa z
krlem bez najmniejszego w tem udziau ministrw, nie bardzo mu podobno
zazdroszczcych tego, bo przewidywali, e zbieg rozmaitych okolicznoci nie pozwoli
temu ksiciu osign polskiej korony. Wtedy jednak tak by zajty t myl, e jaki
artowni powiedzia, i ksi Conti w trzy dni po sdzie ostatecznym jeszcze bdzie

54

przemyliwa nad sposobami zostania krlem polskim. Postanowi sobie okazywa jak
najwiksz uprzejmo kademu Polakowi przybyemu do Francyi. Dla mnie te by
najaskawszym, co pozwolio mi widywa go czsto i zblizka. Pomimo zasad
popularnych, jakiemi zrazu si popisywa, zdradza czasem w sobie rysy charakteru,
pokazujce, e Polska miaaby w nim krla, ktry chciaby by panem w caem
znaczeniu tego wyrazu. Zreszt w towarzystwie uprzejmy i miy, lubicy wesoo,
wygod i liczne u siebie zebrania, w rozmowie wyda mi si czowiekiem nietylko
duo umiejcym, ale nawet pracowitym i pilnym; chocia wielu ludzi we Francyi nie
lubio go, widzc w nim niedobry charakter, prawie wszyscy jednak przyznawali mu
wysze zdolnoci i talenta. Najdziwniejszem zdawao mi si, e chocia wszyscy
przypisywali mu podczas wojny najzuchwalsze projekty, niektrzy powtpiewali
jednak o jego osobistej dzielnoci.
We Francyi pokadano wtenczas wielkie nadzieje w synu jego, hrabim de la
Marche; nie ziciy si one, ale te niektrzy dodaj, e ksi Conti, enic syna
wbrew jego woli i stajc si przez to sprawc smutnego jego domowego poycia, sam
w jego sercu zaszczepi niech ku sobie, a nastpnie i oglne zniechcenie, ktre go
cakiem w kocu sprowadzio z dobrej drogi. W ostatnich czasach on sam jeden ze
wszystkich ksit krwi pozosta przy Ludwiku XV, kiedy ojciec jego ze wszystkimi
innymi opuci dwr po rozwizaniu parlamentu.
Ksina Orleaska, siostra ksicia Conti, przyjedaa czsto uprzyjemnia pobyt
brata w wiejskim jego domu w Isle-Adam. Twarz tej ksinej, caa jej posta w
spoczynku lub w ruchu, na koniu lub pieszo, w tacu czy te na kanapie, przypominaa
zawsze najwdziczniejsze ptna Watteau, i wszystko, cokolwiek robia, mogoby
suy za przedmiot dla pendzla tego sawnego malarza. Ksi zrazu ogromnie si w
niej kocha, potem poprzesta na wiadczeniu jej najwikszych grzecznoci; mia on
ju wtedy opini, jakiej dotd uywa, najlepszego czowieka, zrazu niemiaego troch
wobec nowych swych znajomoci, ale prdko przechodzcego do poufaoci i atwego
w obejciu, lubicego bardzo ruch, pomimo wielkiej otyoci, ktra zreszt pomaga
mu w odgrywaniu roli bankiera. Wychowanego w surowych zasadach, zdziwio mnie
nie pomau, gdym ujrza pierwszego ksicia krwi, grajcego role komiczne w
obecnoci piciuset osb; rozmyliem si pniej i uznaem, e skoro mu to nie
ujmuje powaania, suszne jest, aby si mg bawi w sposb przynoszcy tyle
przyjemnoci jemu samemu, co i innym. Ze zmian czasu i miejsca zmieniaj si
wyobraenia, a z niemi warto prawdziwa wszystkiego, co w istocie swej nie jest ani
zem ani dobrem.

55

ROZDZIA VIII.
Dwr ksicia Orleaskiego. Ksidz Allaire. Marszalek de Belle-Isle. Ksie.
Nivernais. Hrabia de Gisors. Panna de Charolais. Lekcya pokory, przydatna dla
jadcych do Parya. Fontainebleau. La Chitardie i Valory. Jakubowski. Lord
North, lord Dartmouth. Wersal, Luwr. Sztuki pikne. Pani de Pompadour. De
Marigny. Ton poufnej rozmowy w Paryu. Charakter narodowy. Sympatye
midzy Francuzami i Polakami. Latour. Ksidz Barthelemy, d'Alem-bert. Prezes
Henault. Mistrz tacw Marcel. Ksi Choiseul. Kapitan Stanhope. Wyjazd z
Parya; korespondencya zawizana po wyjedzie.
Bardzo mi byo przyjemnie wrd osb skadajcych od trzech czy czterech
pokole dwr ksicia Orleaskiego znale wszystkie prawie imiona znane mi z
opisw tego dworu za Ludwika XIV, zostawionych nam w pamitnikach sawnej
ksiniczki krwi z tych czasw (Mademoiselle) i kardynaa de Retz. Stara pani de
Polignac, dama honorowa ksieny Orleaskiej, roztaczaa na tym dworze urok swego
dowcipu, podobnie jak siostrzenica jej margrabina de Blot - wdzik swej urody;
zakochany w niej, acz bez wzajemnoci, hrabia Friesen i baron Besenval, bardzo
czsto i poufnie byli na tym dworze przyjmowani, pierwszy wprowadzi mnie tam.
Spotkaem w jego salonach orleaskich ksidza Allaire, ktry podwczas by
nauczycielem ksicia Chartres, a ktry odwizszy do Polski starszego brata mojego,
ksidza1), zmarego przed rokiem 1753, by take moim przez kilka miesicy
nauczycielem. Ojciec mj, podczas ostatniej swej podry do Francyi, wzi by go z
domu Besenvalow, ktrzy mnie teraz zapoznali z marszakiem de Belle-Isle.
Oddawna pragnem widzie czowieka, ktry tak bardzo ubiega si o saw;
publiczno przyznawaa mu niektre rzeczywiste, przymioty, ale wiadomem byo, e
oprcz wszystkich rodkw, jakie dowdzcy wojsk, ambasadorowie i ministrowie
posiadaj dla zjednania sobie stronnikw, marszaek de Belle-Isle paci jeszcze
pensye najrozmaitszym ludziom wszelkiego stanu i wieku, a midzy nimi lekarzom i
spowiednikom dewotek, aby midzy klientel swoj rozpowszechniali jego zasugi i
wyszo. Upodobaniem jego byo uchodzi zawsze za zajtego najwaniejszemi
rzeczami; wyraa si sentencyonalnie i jakby konferowa, i mia tak min, ilekro
byem u niego, chocia waciwie ju nie by wtenczas ministrem. Nieraz przypiera
prawdziwie do kta czowieka rzeczywistej zasugi, bardzo miego i ktry z natury
swojej zdawa si bardzo dalekim od przypisywania sobie osobliwego znaczenia. By
nim ksi de Nivernois, pniej zaszczytnie znany z wielu poselstw, ktrego crk
polubi by hrabia de Gisors, syn marszaka de Belle-Isle. Mody ten czowiek
odznacza si szczeglniejszem wychowaniem, jakie dosta od ojca, a do lubu swego
nie mia nigdy karety, chodzi piechot po Paryu a podre odbywa konno, od lat
najdelikatniejszych wdraa go ojciec do caej surowoci suby wojskowej, a
przeszed kolejno wszystkie jej stopnie, i kaza mu bardzo pilnie zajmowa si
rozmaitego rodzaju naukami, uczc zarazem pomiarkowania i wielkiej uprzejmoci,
tak, e przy grzecznem wrodzonem usposobieniu i szczliwym doborze skonnoci,
zarwno we Francyi, jak i we wszystkich krajach, gdzie podrowa, nazywano go

56

nietylko najdoskonalszem dzieem ojca, ale take najmilszym i najzacniejszym ze

swoich rwienikw-Francuzw.
Margrabina de Broglie, crka barona de Besenval, przedstawia mnie take
ksiniczce krwi, pannie de Charolais, wwczas po prostu zwanej Mademoiselle.
Moga ona wraz z kilku inne-mi suy za przykad, jak byo trafnem dowcipne
swko jednej pani, co strofowana przez star ciotk z powodu nienagrodzonej wedug
niej krzywdy, jak sobie samej postpowaniem swem wyrzdzia, odpowiedziaa jej:
Niech ciocia bdzie spokojn, poprawi si a nadto w por, a dobra opinia odrasta w
Paryu, jak paznokcie". Panna de Charolais uywaa w modych latach piknoci
swojej w najszerszem tego wyrazu pojciu, syszaem o niej najdziwniejsze historye,
opowiadane przez tych samych, ktrzy za moich czasw cytowali j, jako jedn z
najszanowniejszych we Francyi ksiniczek i kobiet, jako osob najlepszego tonu,
ktr odwiedzay najbardziej lubice obmawia dewotki, chocia i wtenczas miaa
urzdowego amanta, mieszkajcego w jej domu. Tego dnia, kiedy, bdc jej
przedstawiony, szedem za ni wraz z innymi do ogrodu, rzeka zwracajc si do mnie:
prosz pana przynie mj tyek"; kiedy, powtrzywszy t prob, ujrzaa, e stoj
nieruchomy i zdumiony, zapytaa z pewn niecierpliwoci, czy nie syszaem, i mnie
prosia, abym przynis jej tyek? Odpowiedziaem, e mi si zdawao, i zawsze go z
sob nosi. Litowaa si nad moj niewiadomoci, i wtenczas wrd gonego
miechu nauczono mnie, e daa poduszki, ktr, wychodzc na przechadzk,
przywizywaa zawsze u pasa, aby j mie pod sob, ilekro zechce usi. Ta
niewiadomo przyczynia si do tego, em by dobrze widziany w tym domu, nawet
przez pani de Puyzieulx (on ministra, o ktrym wspomniaem wyej), majc
pretensy do zoliwoci. Wszystko szo dobrze a do pewnego dnia, kiedy
ksiniczka de Charolais kwestowaa na rzecz jakich zakonnic, a znajomi moi
Francuzi droyli si, artem nie chcieli dawa jamuny, udajc skpych; przysza mi
niewczesna chtka, aby ich naladowa, co tak zniecierpliwio ksiniczk, e
wybucha z caym gniewem, i odtd duo straciem u niej na asce; wiadomo dosza
a do pani Geoffrin, ta nadomiar nieaski przez cae trzy tygodnie nie przestaa mi tego
wymawia. W gniewie swoim dosza a do wyrzucania mi, e mam min, jak gdybym
wiedzia mnstwo drobnych rzeczy, o ktrych cudzoziemcy we Francyi zazwyczaj nie
prdko si dowiaduj, co zreszt w pocztkach byo przedmiotem pochwa z jej strony.
Jakkolwiek te wymwki zdaway mi si wwczas niesprawiedliwemi, pniej
zrozumiaem, e w wiecie takim, jak paryski, gdzie tylu ludzi przez cale ycie
zajmuje si niczem, wielk przywizuj cen do wycznej znajomoci mnstwa
drobnostek, nowych wyrae, pewnych historyjek, pewnych w yciu z ludmi
sposobikw, ktre wyodrbniaj ten wiat z tumu cudzoziemcw, podnoszc w ich
oczach wykwintno obyczajw francuskich. Trzeba szanowa te tajemnice, trzeba
stopniami dokupywa si wtajemniczenia; dobrze jest wiedzie to wszystko dla
uniknicia niedorzecznoci, ale rwnie potrzeba czasem udawa, e si niema o tem
pojcia, aby mie zasug pokory w oczach tych, ktrych uznaje si za mistrzw,
proszc ich o nauk. Cudzoziemiec, wystpujcy pierwszy raz w Paryu, bardziej ni
w kadej innej stolicy powinien udawa, e si ma za inszego od niezrwnanych
inteligencyi, jakie go zamieszkuj, bo te lubi gra rol protektorw.
Kiedy krl francuski przenis si do Fontenaibleau, spostrzegem ze
zdziwieniem, e w tym starym zamku, bdcym tylko nieksztatnem zbiorowiskiem

57

rozmaitych budowli, po wikszej czci gotyckich, ktre tam kolejno wznosili

wszyscy krlowie, poczwszy od Ludwika witego, dwr jeszcze okazalej wyglda,
ni w Wersalu. Wszyscy ksita krwi, wszyscy ministrowie mieszkaj tam zazwyczaj
ze swojemi onami, i daj obiady nie wychodzc z zamku; tworzy to wic zbir
oddzielnych dworw i domw zblionych do siebie, kiedy przeciwnie w Wersalu,
jakkolwiek wielki tum zbiera si tam nieraz, zdawao mi si czsto, e go skadali
ludzie, wygldajcy chwili powrotu do Parya.
Fontainebleau wydao mi si daleko okazalszem od Hubertsburga, z t jedn
ogromn dla mnie rnic, e nie byo tam ani hrabiny Brhlowej, ani Williamsa;
zabawiem te w niem zaledwo par tygodni; przed wyjazdem swym jednak
widziaem rzecz now i dla mnie uderzajc; chocia z natury swojej musi ona
przytrafia si czsto na dworach monarchw z wadz nieograniczon, i powtarza
si bdzie, pki ich stanie na ziemi. Od samego dziecistwa karmiono wyobranie
moj opisami wielkiego znaczenia, jakie przez dugie lata mieli w Petersburgu i
Berlinie pp. de la Chetardie i de Valory; raz w kcie przedpokoju ujrzaem dwch
ludzi lat podeszych, ktrych wszyscy mijali, i ktrzy dla tego zdawali si midzy sob
prowadzi rozmow, e opuszczeni byli od wszystkich; zapytaem kto to taki, i
wymieniono mi ich: de la Chetardie i de Valory. Zdumiony byem i oburzony
zarazem; spostrzeg to czowiek rozumny i wyksztacony, rodem Polak, ale czsty
bywalec we Francyi, Jakubowski, przytoczy mi on ustp z Tacyta, w ktrym dziejopis
opowiada, jak Corbulon, wrciwszy do Rzymu po oddanych ojczynie zagranic
najwikszych usugach, za ca nagrod od swego pana otrzyma zaledwie kilka sw
prostego uznania i zosta servientium turbae in missus, gdzie go wnet zapomniano.
Rzadko (przynajmniej do owych czasw) uywaa Francya do misyi zagranicznych
ludzi nalecych do najpierwszych rodzin; posami bywaj zazwyczaj protegowani
faworytw; jakiekolwiek wic oddaj krajowi swemu usugi na zewntrz, nic o nich
nie wie, albo mao je ceni cay tum dworakw, ktrych niezmordowana czynno
wasny jedynie interes ma zawsze na celu i zdarza si nieraz, e Francuz, ktry przez
lat dziesi zrzdu nietylko zaszczytnie, ale nawet z przepychem i czasem z
zuchwaoci reprezentowa swego krla, po powrocie czuje si obcym na dworze
wasnego swojego pana, nie znajc tonu, ani hasa dnia obecnego, i wyglda jak upir,
tem gorzej przyjmowany, im wicej ludzi rachowao na spadek po nim.
Trudno przedstawiania si ludziom bya mi czsto najlepsz oznak rnicy
zwyczajw naszych od francuskich. Sto razy widywaem, jak przybyy do Warszawy
cudzoziemiec, wprowadzony natychmiast do dworu lub do jakiegobd domu i
wszystkim obecnym wymieniony z nazwiska i przedstawiony, stawa si odrazu
znajomym, zyskiwa prawo wstpu wszdzie i mg by pewnym, e bdzie dobrze, a
nawet uprzejmie przyjtym przez wszystkich, ktrzy go cho raz jeden takim
sposobem widzieli. We Francyi, ilekro syszaem wymienione nazwisko jakiej
znacznej osoby, prosiem, aby mnie jej zaprezentowano; chociabym dowodzi, e ju
si z ni nieraz spotykaem to przy obiedzie, to u wieczerzy, e z ni mwiem, e
napewno wiedziaa dobrze kim jestem, zawsze mi odpowiadano: Musz pierwej w
nieobecnoci paskiej zapyta, czy ten pan albo ta pani pozwoli, abym pana do ich
domu wprowadzi", na co nieraz cae miesice trzeba byo czeka. Zdawao mi si, e
jestem wrd duchw w otchani, pomidzy mnstwem ludzi, dla ktrych uchodziem
za nieznajomego, chocia doskonale wiedzieli, kto jestem zacz.

58

Wrciwszy do Parya, gdzie, wedug wyraenia dworakw, nie byo ani kota",
chocia miasto liczyo od siedmiu do omiukro stu tysicy mieszkacw, prawda, e
bez dworakw, znalazem kilku znanych mi z Lipska Anglikw, miedzy innymi lorda
North, pierwszego dzisiaj ministra, i jego brata, mylorda Darmouth; wybraem si z
nimi, by zwiedzi paac wersalski w czasie nieobecnoci dworu. Nie bd, rzecz
prosta, powtarza tu tego, co tyle razy byo ju drukowane i sztychowane, ale nie mog
zapomnie, e zachwaliwszy przed Anglikami sawny obraz Le Bruna Rodzina
Daryusza", jako najcelniejsz ozdob pokojw krlewskich, bardzo zasmucony byem,
nie znalazszy go na dawnem miejscu. Po dugich wypytywaniach dowiedziaem si,
e co trzy miesice zmieniano obrazy na tych cianach; prosiem o pozwolenie
ogldania ich, i z wielkim trudem dostawszy si do skadu mebli, ktry mia zawiera
to arcydzieo szkoy francuskiej, ze zdumieniem ujrzaem wyszy odemnie stos
obrazw, ktrego ten wanie obraz stanowi podstaw; malowido dotykao podogi.
W tyme czasie widziaem na dziedzicu Luwru wzniesiony trzypitrowy dom z
ciosowego kamienia, nalecy do prywatnego czowieka; i trzeba byo oprcz intryg
dworskich i przeoe wszystkich mionikw architektury, jeszcze pira Woltera, aby
go znie po wielu dopiero latach.
Artyci, mionicy sztuki, skaryli si wtenczas powszechnie, e dwr francuski
mao zachty i pomocy udziela talentowi, ale wkrtce pani de Pompadour zacza si
ubiega o skuteczn nad nim opiek; sama piewaa, rysowaa, sztychowaa. Posiadam
pidziesit rycin po wikszej czci wykonanych jej rk, a niektre z nich
przedstawiaj kamienie przez ni rzebione; zgodnie te uznano, e margrabia de
Marigny, brat pani de Pompadour, zajmujcy od r. 1773 posad jeneralnego
superintendenta budowli we Francyi, otrzyma j przed dwudziestu laty, niemniej dla
rzeczywistej zasugi, jak z aski.
Chcc po dwch miesicach pobytu we Francyi zda sobie spraw z odbieranych
wrae, przekonaem si, e byem niewolnikiem mnstwa mniemanych obowizkw,
wkadanych na mnie przez tak zwane najlepsze towarzystwa; nie krpowao mnie
bardzo unikanie wszystkiego, coby mogo w oczach tamtych k zwrci na mnie
podejrzenie o znajomo towarzystwa, ktre one nazyway zem; e gra w karty bya
dla mnie wszdzie najsmutniejsz koniecznoci, prcz domu baronowej Besenval i
pani Geoffrin, gdzie mnie przyjmowano, jak dziecko domu, i e ilekro nie grano, cay
ton rozmowy niezmiernie by uciliwym dla cudzoziemca, bo prawie zawsze, nie
doczekawszy si odpowiedzi na pierwsze pytanie, zadawano nowe, ktre zazwyczaj
przerywaa jeszcze rzecz trzecia, najmniejszego zwizku z obydwiema nie majca;
nigdy za nie zdarzyo mi si sysze, aby ktokolwiek powrci do pierwszych sw
swoich i do rozpocztego przedmiotu. Im bardziej staraem si uchwyci tre
rozmowy i samemu do niej nalee, tem uporczywiej uwaga moja, wytona cigle a
nie zaspokojona prawie nigdy, upadajc na siach, pograa mnie w zdumieniu, jak
mog si naprawd bawi ludzie, ktrzy zdaje si nigdy siebie nawzajem nie suchaj,
ani nie chc naprawd o niczem rozprawia, ani o jakimkolwiek fakcie dokadnie
dowiedzie si. Przy najmniejszej grze, przy nic zgoa nie znaczcym wypadku,
rzucano takie wykrzykniki, uywano takich superlatyww, e kady, bdcy tego
wiadkiem, musia myle, i ich najmocniej dotyka lub zajmuje przedmiot, o ktry po
kwadransie nikt si ju nie troszczy. Nie zdarzyo mi si widzie, aby po dwudziestu
czterech godzinach pamitano o tem, co kto powiedzia albo zrobi w przeddzie.

59

Przypominaem sobie, e w krajach, ktre zwiedziem pierwej, cae koterye, nieraz

cae miasta, yy tygodnie i miesice jakiem dowcipnem swkiem, powiastk,
drobnem wydarzeniem, i nie mogem wydziwi si dosy nieprzebranemu bogactwu
coraz nowych przedmiotw, jakiemi co chwila zasilay si lekkie umysy francuskie.
Sowem, co wieczr wracaem znuony do domu, i czuem, e si ostatecznie nudz;
zmienio si to jednak, i kiedy po piciu miesicach odebraem rozkaz udania si do
Anglii, spostrzegem, e al mi przecie rozstawa si z Paryem.
Czemu to przypisa? ani rozmowy na wizytach, ani ludzie, ktrych zaczynaem
aowa, nie zmienili si wcale; ale im poufalszym si stawaem w niektrych
domach, tem mniej byem zmuszony gra w karty; pilnujc si tego, aby zostawa w
towarzystwie po wieczerzy, trafiem nareszcie na godziny, w ktrych spokj nocny
zdawa si cho w czci udziela rozmawiajcym; czasem rozumowano;
przyzwyczaiwszy si do mnie, mielej w mojej obecnoci obmawiano innych, a im
wicej okazywano mi ufnoci, tem bardziej sam si do nich przywizywaem.
Przezwyciywszy pierwsze wstpne trudnoci, i zapaciwszy haracz nudw, jakim
Francuzi okada zwykli wszystkich wdrowcw (moe dlatego, aby nie uton pod
ich zalewem) cudzoziemiec zyskuje nieraz we Francyi goniejsz daleko i szersz
wzito od ludzi miejscowych. Francuzi, przyzwyczaiwszy si mwi dobrze o jakim
cudzoziemcu, gotowi s wychwala go za najdrobniejsze rzeczy, i dziwi si, e wie
co takiego, co wedug ich przekonania, albo przynajmniej wedug ich sw,
przewysza ich wasne zdolnoci i wiadomoci, chocia niedawno patrzeli z
politowaniem na tego samego cudzoziemca, zreszt przy pierwszej zmianie wasnego
usposobienia mog znowu do dawniejszego wzgldem niego powrci uczu.
Zdaje mi si, i kobiety francuskie, pomimo caej swej pozornej lekkoci, wicej
maj gruntu w charakterze od mczyzn; a e powabem uksztacenia przewyszaj
wszystkie inne kobiety, e stroje, mody, wszelkie wynalazki rozkoszy i gustu
podwajaj niejako ich ycie, wiec niepodobna prawie unikn czarownego ich
wpywu, ktremu w kocu najsurowsze ulegaj dusze i nie zapragn y wpord
narodu nieraz serdecznego, a atwego w poyciu i prawie zawsze wesoego; gdzie lud
jest prawdziwie dobry, mieszczastwo pracowite i przemylne, i gdzie, przy caej
powierzchownej lekkoci, napotyka si mnstwo najszanowniejszych w kadym
rodzaju przykadw. Zreszt, im duej si yje w Paryu, tem wicej si tam spotyka
ludzi gruntownie uczonych we wszystkich gaziach nauk i celujcych we wszystkich
sztukach; tych cig nieprzerwany od stu lat z gr napeni ich ojczyzn wszelkiego
rodzaju pomnikami, ktre same jedne ju byyby w stanie zaj, nauczy i ozdobi
umys kadego ciekawego cudzoziemca. Sam nawet jzyk francuski, ktrego dzisiaj
kady uczy si w Europie modzieniec, jako wiadectwa troskliwego wychowania,
nadaje zwolna i niepostrzeenie pewien urok wyszoci nad innemi temu narodowi,
ktrego jest macierzyst mow; doda do tego naley rodzaj powinowactwa w
dobrych i zych skonnociach, jakiemu zawdziczamy cilejsz midzy Polakami i
Francuzami sympaty, bardzo rzeczywist i dawno stwierdzon, i ktrej zaprzeczy
rwnie niepodobna, jak antypatyi Polakw do swoich ssiadw. Bya ona i dla mnie
jednym wicej argumentem na korzy Parya. Balety i przedstawienia w operze, teatr
francuski i woski, czsto mi te dostarczay przyjemnej zabawy. Miaem wobec wielu
Francuzw jeszcze t zasug, e mi si podobay niektre kawaki dawnej opery
francuskiej. Pastelista Latour, jakkolwiek w tem nieatwy, otworzy mi swoj

60

pracownie; ksidz Barthelemy bardzo mile widzia zainteresowanie, z jakiem

rozpatrywaem poruczone jego pieczy staroytne medale i nowoczesne krla
francuskiego; sawny d'Alembert, jakkolwiek geometra, nie wzdryga si
przedrzenia przedemn w sposb najzabawniejszy komikw teatru woskiego;
byem na kilku z tych wystawnych i wykwintnych obiadw, jakie dawa prezes
Henault, i do ktrych zdawa si wiksz przywizywa wag, ni do swojego dziea;
zoliwi utrzymywali, i susznie tak uczyni, gdy dzieo pisa kto inny, a pochy jego
ton nie licujcy ze stanowiskiem i powanym wiekiem, zdawa si upowania do tych
wnioskw. Zreszt powinienbym sobie wybi z gowy takie pisanie, o nim, bo pani
Geoffrin ajaa mnie bardzo, e, majc lat dwadziecia, juem wszystko to widzia w
tak znakomitym czowieku.
Sawny tancmistrz Marcel, majcy wtenczas lat osiemdziesit i podagr, y
dawn swoj saw; dawa lekcye siedzc w krzele i hutajc si na nim w takt, w
peruce o trzech kondygnacyach; uczy tak adnej gestykulacyi liczne zgromadzenie,
skadajce si kolejno ze wszystkich cudzoziemcw i z najmodszych pa francuskich,
ktrym si zdawao, e nie znajd powodzenia na adnym balu, na adnej zabawie,
chociaby miay tam tylko przechadza si, jeeli ich ruchw nie uksztaci ten
czowiek w swoim rodzaju jedyny. Szedziesit lat nieprzerwanej pracy przepenio
go takiem dla swojej sztuki uszanowaniem, e kiedy raz wsparszy si na okciach i
przymknwszy oczy, w gbok wpad zadum, zbudzony z niej ostronie, gosem
wyroczni powiedzia tylko te uroczyste sowa: Ach panowie: ile si mieci w
jednym menuecie". Pobiera sze frankw dziennie od kadego, komu pozwoli bra
pod swym dozorem lekcye taca, a oprcz tego przywaszczy sobie prawo
strofowania nieraz bardzo ostro najpikniejszych pa, ktre raczy uczy. Osobliwszy
ten czowiek i rozmaito zbierajcego si u niego towarzystwa, zrobiy w dom
jednem z najciekawszych miejsc w Paryu; widziaem tam sztywn dam angielsk
musztrowan po francusku nie bez czstych wybuchw nieposuszestwa; raz trzech
Anglikw przyszo mnie uciska za to, e miaem z panem Marcel prowadzi
sprzeczk, dowodzc mu, e mog, siedzc nawet z zaoonemi na krzy nogami, by
rwnie jak kto inny gotowym do sprawy honorowej, na co Marcel nie pozwala. Tam
zdarzyo mi si sysze, jak pewna pani, dowiedziawszy si, e jestem cudzoziemcem
i, co gorsza, Polakiem, zawoaa: Ale to niepodobna: ubrane to po ludzku, to ma
suknie ze strzyonego aksamitu, a widziaam ze dwudziestu Niemcw noszcych
sukno na znak aoby"; (bo kady nie Francuz jest eo ipso dla tych pa Niemcem, pki
si nie dowiedz, skd pochodzi czowiek, o ktrym mwi). Opowiadano mi, e
przyjacika teje samej pani, widzc honory, jakie robiono krlowi duskiemu w
Paryu, powiedziaa z rozczuleniem: C to pocznie, jak wrci do siebie, umrze to
tam z alu i z nudy".
Ale nie mog opuci Parya, nie wspomniawszy o ksiciu Choiseulu, ktry ju
wtenczas byo znakomitoci we Francyi. Szpetny, postawy do drobnej, znany z
obmawiania kobiet, mia wielkie jednak u nich szczcie; jedna z najpikniejszych i
najbardziej wykwintnych bya wwczas do niego przywizan i pozostaa mu wiern
do mierci; stosunkom jego z kobietami przypisywano gwnie powodzenie w
karyerze politycznej. Mianowany by wtenczas posem do Rzymu, a przepowiadano
mu jeszcze wiksze wyniesienie, mwic: Jest zoliwy, ale zdolny i
przedsibiorczy". Utrzymywano powszechnie, e by nastpc Ludwika XV u pani de

61

Pompadour, od chwili, kiedy ta staa si tylko przyjacik krlewsk. Przywizanie i

szacunek, jaki dla niego zachowali liczni przyjaciele, kiedy wypad z aski u Ludwika
XV, wiadcz wymownie za nim; a moe zreszt i w tem bya tylko moda. aski pa z
najwyszego towarzystwa byy tylko ozdob jego upadku, jak stay si gwn tego
upadku przyczyn, kiedy pobudziy go do zbyt stanowczego wystpienia przeciw pani
du Barry. Bd mia sposb wrci jeszcze do niego w tych pamitnikach, teraz ju
musz popiesza do Anglii.
Kapitan z wielkiego rodu, Stanhope, ofiarowa mi si na towarzysza podry;
przyjem chtnie propozycy, i opucilimy Pary w kocu lutego 1754 r. O w moim
powozie zamaa si na pitej stacyi; zmuszony zatrzyma si z tego powodu,
zrobiem, zdaje mi si, rzecz now w swoim rodzaju. W licie do jednej pani, ktr
czsto widywaem w Paryu, a ktrej ju nigdy nie spodziewam si spotka,
owiadczyem si jej; bdc z ni, nigdy nie miaem uczyni tego, ale ona zapewne
domylaa si prawdy. Nie wyobraaem sobie, abym mg kiedy odebra odpowied;
stao si jednak inaczej, bo chocia nie daem jej adresu mojego w Londynie, potrafia
mnie tam wytropi, a list jej by pocztkiem staej przez cay rok korespondencyi.
Zachowaem te listy, ktre z przyjemnoci czytaby kady, nie znajcy nawet autora.

62

ROZDZIA IX.
Chantilly. Przeprawa do Down. Canterbury. Przyjazd do Londynu. Pierwszy
widok izby parw. Akcent angielski a pisownia. Kanclerz Yorke. Lord Hardwick,
jego dzieci i zi, lord Anson. Tragiczna mier Karola Yorke. Lord Stanley.
Dodington. Lord Strange. Walka kogutw. Szekspir. Przedstawienie si Jerzemu
II, jego wizerunek. Pope jemu niechtny, wpyw polityczny tej niechci. Ksi
Cumberland. Ksi Newcastle. Kawaler Walpole. Wybory w Westminsterze.
Po drodze do Calais zwiedziem Chantilly z t ciekawoci, jak obudzao
naturalnie miejsce, wsawione pobytem wielkiego Kondeusza. Z prawdziwem
zajciem przypatrywaem si tam woskowemu popiersiu Henryka IV, ktrego twarz
miaa by odlana z natury, ale przyznaj, e niemao zdziwiony byem, spostrzegszy
obok inny pomnik, nie odpowiadajcy wcale gustowi wielkiego Kondeusza i wiekowi
Ludwika XIV we Francyi. W jednej z galeryi Chantilly mona widzie portret tego
ksicia w caej postawie; towarzyszy mu sawa, trzymajca trby w obu doniach; na
chorgwi przy jednej z nich wypisane s, w ksztacie mapy geograficznej, wszystkie
miejsca, w ktrych wielki Kondeusz bi si za Francy, na drugiej przeciwnie
wszystkie, gdzie przeciw niej walczy. Z ust bohatera wychodzi napis: Oh quantum
poenituit, zmierzajcy do drugiej chorgwi. Nie bd tu zreszt powtarza tego, co tyle
razy ju wypowiedziaem o nazbyt wspaniaych stajniach, zbudowanych w Chantilly
przez wnuka wielkiego Condeusza, ktry by pierwszym ministrem Francyi po mierci
regenta, ksicia Orleaskiego, a ojcem dzisiejszego Kondeusza. Przejazd nasz z Calais
do Dover trwa dziesi godzin, a wiec by bardzo zy. Im wicej zacienione jest
morze, tem krtsze przy wietrze przeciwnym s fale i tem bardziej cierpi podrni,
zwaszcza ci, ktrzy, jak ja, w najwyszym stopniu podlegli s chorobie morskiej. Nie
mogem si jej pozby cakiem nawet wysiadszy na brzeg; wnet jednak rado, e
znalazem si ju w Anglii 5 dobra woda, jakiej nie miaem w Paryu, wrciy mi
cakiem zdrowie i ruszylimy do Canterbury, gdzie pierwszym czowiekiem, jakiego
poznaem na ulicy, wysiadszy z pocztowego powozu, by kanonik tamecznej katedry;
ten, nie mwic nic o w. Tomaszu, odrazu owiadczy si z gotowoci pokazania mi
popiersia Kromwella i trzsienia ziemi wywoanego armatnim prochem. Oba te
widowiska nie bardzo mi si zday kanonicznemi, drugiego nawet nie widziaem dla
braku czasu, syszaem tylko, jak suca zajezdnego domu, sprzeczajc si z
pocztylionem, ktry nas przywiz, utrzymywaa, e nie jestem Francuzem, i
niezawodnie jestem co lepszego od Francuza, bo widelce trzymam w lewej rce, co
dla mnie byo ostrzeeniem, aby ich nigdy nie bra w praw rk, pki bd w Anglii.
Pierwszym czowiekiem, ktry mia o mnie staranie w Londynie, by kawaler
Schaub, Szwajcar z pochodzenia, naturalizowany w Anglii. Uywano go do
rozmaitych misyi, zwaszcza za panowania Jerzego I; za Jerzego II by rodzajem
naczelnika biura francuskiego, bez specyalnego wszake tytuu; dla podeszego wieku
i zwykej przy dworze zmiennoci fortuny nie mia od pewnego czasu zajcia. Posany
do Polski za panowania Augusta II, zawar tam cis przyja z moj rodzin i
pozosta jej wiernym do tego stopnia, e od chwili, kiedy mnie spostrzeg, uwaa
siebie za urodzonego opiekuna mojego, a ta opieka staaby si dla mnie jeszcze

63

uyteczniejsz, gdyby starzec by modszym. Mao wychodzi ju, a w rozmowie z

nim widziaem tylko tkliwego i przyjacielskiego staruszka, ktrego umys jednak
wypaca ju niestety zwyky dug zgrzybiaoci, i bybym takie o nim zachowa
mniemanie, gdybym raz przypadkiem nie zatrzyma si u niego duej. Ju bya pnoc
i zdumiaem si, syszc jak zwile i treciwie zacz si Wypowiada z zupen
wieoci pamici i z ogniem, jakiego nie domylaem si w nim dotd; par godzin z
rzdu z najwiksz przyjemnoci mwiem z nim o rozmaitych przedmiotach. Im
bardziej byem zdziwiony, ttn troskliwiej staraem si odkry przyczyn tej nagej w
nim zmiany. Nazajutrz, z prawdziwym smutkiem, znalazem w nim umys bardziej ni
zwykle zgrzybiay; ale po dniach kilku, znowu o pnocy, wyda mi si napowrt
takim promiennym, jak pierwszego razu. Za trzeci prb przyszedem do wniosku,
ktry potwierdzay wszystkie pniejsze spostrzeenia moje, e ruch i haas tak
niezmiernego jak Londyn miasta zanadto wpywa na organa tego starca, aby to na
umys jego oddziaywa nie miao, i e dopiero cisza nocna, wracajc swobod jego
duszy, pozwalaa jej otrzsn si z tej mgy, jak koo niej roztaczaa zuyta ju jej
pochwa. Ten to Schaub powiedzia mi zaraz na pocztku: "Tegoroczny parlament
zamyka si jutro, musisz mu si pan przypatrze choby z zewntrz" - i posa mnie do
hrabiego Sussex, ktry mnie wprowadzi do izby lordw. Wyznaj, e mocno byem
zdziwiony, znalazszy ten przybytek, o ktrym tak wysokie miaem wyobraenie,
mniej piknym pod wzgldem materyalnym, mniejszym nawet od naszej izby
senatorskiej; nic za to silniejszym nie byo dla mnie bodcem do uczenia si
angielskiego jzyka, ni doznana tam zupena prawie niemono zrozumienia tego,
co mwiono w izbie lordw, chocia, czytajc, rozumiaem ju w poowie Szekspira.
Pochodzio to std, e w wymawianiu Anglicy rne zupenie od innych europejskich
narodw nadaj brzmienie literom skadajcym ich wyrazy, a trudno podwaja si
jeszcze dla cudzoziemcw przez to, e w jzyku angielskim samogoski inaczej si
wymawiaj, ni we wszystkich innych. Nie mog tutaj przemilcze okolicznoci, o
ktrej nie wspomniabym moe, jakkolwiek pochlebn bya dla mnie, gdyby nie
zbijaa powszechnego (przynajmniej w owym czasie) zarzutu, jaki robi Anglikom, e
nie do s uprzejmi dla cudzoziemcw. Lord Hardwick, wielki kanclerz angielski i
wczesny prezes izby wyszej1), penic wysoki swj obowizek, gdy spostrzeg mnie
zdaleka i dowiedzia si, kim jestem, nietylko mi si ukoni, ale kaza mi powiedzie
przez tumacza, e rad jest z mego przybycia do Anglii, i z prawdziw przyjemnoci
widzie mnie bdzie u siebie. Zrozumiaem zaraz, e zawdziczam to temu, co musieli
powiedzie mu o mnie synowie jego, hrabiowie de Yorke, znajomi moi z Holandyi.
Przebiegajc jednak myl wszystkich znakomitych ludzi, jakich widywaem w
rnych znanych mi krajach, nie mogem znale ani jednego, ktryby
przypuszczalnie mg tak postpi w chwili sprawowania wysokiego swojego urzdu.
Popieszyem skorzysta z tak uprzejmego zaproszenia i przyjto mnie z najwiksz
grzecznoci, a nawet serdecznie, i przez cay czas pobytu mego w Anglii zawsze
traktowano mnie tak samo. Pomijajc znakomite zasugi sawnego kanclerza, ktrego
adnego wyroku w cigu omnastu lat urzdowania izba wysza nie uniewania, dom
jego mia jeszcze dla mnie wdzik dla patryarchalnej hierarchii, jaka istniaa midzy
ojcem i dziemi; nie spotykaem jej w adnym prawie innym ze znajomych mi
domw, bo nowoytne obyczaje zdaj si z tego wyzwala Anglikw, o ile
przynajmniej mogem si przekona podczas krtkiego midzy nimi pobytu.

64

Widywaem zwykle szanownego starca, otoczonego piciu synami, z ktrych

najstarszy, zwany mylordem Royston, uchodzi za jednego z najzdolniejszych ludzi w
Anglii i tylko przez skromno usuwa si od wszelkiego urzdu. Drugiego syna
kanclerza, Karola Yorke, natenczas gwnego adwokata krlewskiego, opinia
publiczna przeznaczaa na nastpc w kanclerskiej godnoci po ojcu. Daem ju
pozna trzeciego, ktry dotychczas jest ambasadorem angielskim w Holandyi2). Z
dwch najmodszych jeden sposobi si do stanu duchownego, drugi jeszcze nie by
obra dla siebie powoania. Siostra ich bya on synnego admiraa Ansona,
najagodniejszego i najbardziej towarzyskiego czowieka na wiecie, ktremu to jedno
zarzucano, e nie rad mwi o sztuce eglarskiej i o gonych swoich przygodach.
Mona byo z zupen cisoci powiedzie, e midzy czonkami tej rodziny atwo
byo nauczy si wszystkich nauk: wojna, polityka, marynarka, prawo, ekonomia
publiczna, literatura wszelkiego rodzaju, miay u nich prawo obywatelstwa z
obowizku lub z upodobania; cisy za wze rodzinny miedzy dziemi i ojcem i
yczliwo ich dla mnie, czyniy z tego domu prawdziwe rdo nauki i zbudowania.
Z pomidzy wszystkich braci najbardziej jednak przywizaem si do Karola Yorke,
ktry oprcz cnt wsplnych caej rodzinie, zda mi si jeszcze posiada wyczn,
sobie tylko waciw sodycz charakteru. Ta sodycz wanie nigdyby nie pozwolia
przypuszcza tragicznej jego mierci, chocia gwn i istotn bya jej przyczyn.
Podern on sobie gardo jedynie dla tego, e nie mg znie myli, i starszy brat
jego mylord Royston, wyszedszy w tym razie ze zwykego umiarkowania,
zapowiedzia mu, e go widywa nie bdzie, odkd Karol przyj z rk Jerzego III
godno wielkiego kanclerza, ofiarowan sobie w chwili i sposb niezgodny, zdaniem
mylorda, z ich wczesnemi we wasnem stronnictwie zobowizaniami. Fatalny ten
wypadek, jakkolwiek si przytrafi w dziewitnacie lat po wyjedzie moim z Anglii,
dotyka mnie gboko. Karol Yorke zachowa by ze mn cise stosunki, a im bardziej
czowiek posuwa si w lata, ttn boleniej odczuwa strat przyjaciela, ju dla prostej
przyczyny, e z kadym rokiem coraz mniej zostaje mu nadziei zastpienia go kim
nowym. Ale gdyby Karol Yorke nie by nawet tak osobicie mi drogim, czy nie
okropne byoby myle, e najlepszy z ludzi pad z rk wasnych ofiar
wygrowanego uczucia? Czuj, e wtem opowiadaniu tak mi trudno rozsta si z tym
domem, jak trudno byo opuci go w istocie, chocia los szczliwy otworzy
przedemn w szczeglny sposb kilka innych jeszcze domw angielskich.
Nazajutrz po przyjedzie moim, lady Schaub zaprezentowaa mnie na wieczorze
lady Petresham; wtem jeden z goci, ktremu mnie przedstawiono, zbliy si do mnie
i rzek: Jeste pan obcym tutaj i masz pewno wiele pyta do zadania: prosz wic
niech si pan z niemi udaje do mnie; nazywam si Stanley, mam obowizki dla pani
Geoffrin za przyjcie, jakiego doznaem od niej w Paryu; pisaa mnie o panu, wic
chtnie wypac si jej z mojego dugu wobec pana. Przychod pan jutro do mnie na
obiad, a bd mia przyjemno zapozna pana z kilku przyjacimi, z ktrymi
zazwyczaj yj". By to ten sam Stanley, ktry najpierwszy zosta uyty w 1761 roku
do zawarcia ostatniego traktatu miedzy Francy i Angli, skd cay zaszczyt spyn
jednak na ksicia Bedford. Pojechaem do niego i znalazem tam midzy innymi: lorda
Barringtona, dzisiaj sekretarza stanu w departamencie wojny, lorda Strange, niejakiego
Dodingtona i kilka jeszcze osb. Zaczli od przeproszenia mnie z gry za zy (jak
wyraali si) zwyczaj mwienia przy cudzoziemcu po angielsku, czego przy

65

najlepszych chciach zapewne nieraz ustrzedz si nie potrafi. Zaklinaem ich, aby
wanie przez yczliwo dla mnie nie mwili zgoa po francusku, i to mnie prdzej
nauczyo angielskiego jzyka, ni mj nauczyciel Hastings. Wspominam tu o nim, jak
o ciekawoci: czowieka tego od parostwa Huntington dzielio tylko ycie dwch
ludzi. Dodington, o ktrym mwiem, by najosobliwszym mieszkacem Anglii: ju
szedziesicioletni starzec, pokazywa si wszdzie, w zwierzycu, w teatrze, w
parlamencie, w sukniach pokrytych haftem na wszystkich szwach; nawet garnitur jego
myliwski by o tyle wykwintny, o ile zazwyczaj bywa on skromnym u innych
Anglikw; powozy, liberya, wszystko u niego odpowiadao ubiorowi, ale co
najdziwniejsza, wszystko to byo skutkiem oszczdnoci. Dodington odby w swem
yciu kilka misyi zagranicznych, w ktrych wietnie musia wystpowa i znajdowa
teraz, e byoby niedorzecznoci nie znosi do ostatka tego, co raz sprawi mu
wypado; powtarza, e, nie zwaajc na miechy gupcw, mona przykry nago
ciaa rwnie dobrze haftowan sukni, jak surdutem lub frakiem, i tak si z tem
oswoi, e wszyscy handlarze i przesidbiorcy walk kogutw, rwnie dobrze jak dwr,
znali od lat pitnastu jego bogat a star garderob. Lubi zreszt przybiera ton papy z
modymi ludmi, skadajcymi jego towarzystwo, i byleby ci uwaali za pikn
szkaradn sybill, stanowic gwn ozdob jego galeryi marmurw, a tak cik, e
tym, ktrzy ganili niewaciwe umieszczenie jej na najwyszem pitrze, odpowiadano,
e najlepiej jest zostawi j w spokoju, bo sama z czasem potrafi przewdrowa a na
d, byleby, powtarzam, ci modzi ludzie znajdowali, e sybilla i galerya byy to
pikne rzeczy, mogli by najpewniejsi, e papa Dodington w doskonaym bdzie
humorze i okae si jednym z najmilszych starych rozpustnikw, jakich tylko mona
spotka.
Lord Strange, przeciwnie, by w tem towarzystwie zupenym Dodingtona
kontrastem. Spadkobierca niezmiernie bogatego hrabiego Derby, sam przez si bardzo
dostatni, posuwa skromno ubioru nietylko do kwakierskiej prostoty, ale nieledwie
a do niechlujstwa. On to mnie zaprowadzi na walk kogutw, ktra, bdc zupen
dla mnie nowoci, wydaa mi si jeszcze niezmiernie ciekaw dla niego, e odsania
wyranie waciwoci charakteru narodu angielskiego. Trzeba sobie wyobrazi trzysta
lub czterysta osb najrozmaitszego stanu (bo widziaem obok siebie ksicia
Cumberlanda i prostych tragarzy), natoczonych w niewielkiej izbie, i
najgwatowniejsze w nich namitnoci, rozbudzone do najwyszego stopnia
zakadami, gr zupenie niepojt dla cudzoziemca. Mona pomyle, e naokoo
szaleje sabat czarownic. Wrd nieopisanego haasu i wrzasku, jakim te czterysta osb
napeniaj izb, tum albo tysicznemi sposobami za pomoc najrozmaitszych
zakadw stawia na los cae swe mienie, albo te hucznie owiadcza si po stronie
jednego z walczcych kogutw. Burza trwa, pki jeden z kogutw nie wyzionie
ostatniego tchnienia, cho chwilami mylaby, e dom si zawali. W chwili, gdy
jeden z kogutw zdycha, na czem cudzoziemcy nie umiej si pozna (bo zdarza si
tym walecznym ptakom zmartwychwstawa a po trzy razy), w chwili mwi, gdy
jeden z kogutw rzeczywicie wyzionie ducha, zdaje si, e cae zgromadzenie umiera
z nim razem; po najstraszliwszej burzy nastaje najzupeniejsza cisza, a to nage
przejcie zadaje kam w jednej, zda mi si, Anglii, temu staremu a prawdziwemu
gdzieindziej porwnaniu, e lud wzburzony podobny jest do wzburzonego morza,
ktrego fale koysz si jeszcze dugo po zupenem uciszeniu si wiatrw, co burz

66

spowodoway. W Anglii rozruch uliczny z udziaem pidziesiciu tysicy

mieszkacw Londynu, grocy, zdawaoby si, tronowi i pastwu, ustaje zazwyczaj
w chwili odczytania prawa wzbraniajcego podburzajcych zgromadze; przywdzcy
umiej zazwyczaj to prawo na pami, ale zdaje si, e przywizuj do tego punkt
honoru, aby kaza je sobie odczyta przez jednego sdziego pokoju i jednego
konstabla. Zwykle czekaj tylko dopenienia tej formalnoci, skadajc tem
wiadectwo uszanowania swego dla prawa. Tak samo, poniewa prawo zwyczajowe,
przestrzegane przy walkach kogutw, wymaga, aby nie odzywano si zgoa od chwili,
kiedy niema dwch yjcych na polu walki kogutw; aden Anglik ust nie otworzy,
skoro jeden z ptasich szermierzy przesta y. Zdarzao mi si widzie po kilka razy,
wrd jednego posiedzenia, nastpujce po sobie wrzaski i zupen cicho, rzekby,
e ich namitnoci s zawsze na wodzy, a trwanie ich zaley od jakiej mechanicznej
spryny.
Tene lord Strange pierwszy zaprowadzi mnie na przed-, stawienie tragedyi
Szekspira. Przyniosem tam z sob yw pa-; mi wszystkich piknych prawide o
trzech jednociach, ktrych; cise przestrzeganie wpaja francuskim dramatycznym
pisarzom wiadomo wasnej wyszoci nad Anglikami; ale przyznaj, e im wicej
poznawaem sztuk Szekspira, tem mniej zaczynaem wierzy w t zasad. Czuem si
zajtym, ubawionym, a nieraz prawdziwie zbudowanym, i wniosem std, e mog
odnie przyjemno a nawet i poytek z ogldania sztuki, ktrej akcya trwa duej,
ni dzie jeden, a scena przenosi si w rne miejsca, jeeli tylko autor posiada
gruntown znajomo obyczajw, namitnoci, bdw i cnt nawet, do jakich ludzie
s zdolni; jeeli osobom swoim kae przemawia w sposb podnoszcy w mych
oczach warto cnoty, dobroci i mdroci, a wszystko przedstawi jak
najprawdopodobniej. Ow zdaje mi si, e szczegy, w ktre tak obfituj sztuki
angielskie, a zwaszcza sztuki Szekspira, szczegy tak malujce dokadnie epok i
kraj, w ktrym si rzecz dzieje, wiksze daleko daj mi zudzenia, ni zawsze
jednostajnie wzniosy, a przez to samo napuszony styl tragedyj francuskich; bez
zudzenia za niemasz przyjemnoci w teatrze. Ale przyjemno mwienia o
Szekspirze zaprowadzi mnie zbyt daleko; wracam do mojej podry.
Czytelnik spodziewa si moe, e Williams przedstawi mnie dworowi
angielskiemu, nie znalazem go jednak w Londynie. Znajomi moi poprostu skierowali
mnie do dyurnego marszaka dworu, aby mnie przedstawi panujcemu wtenczas
Jerzemu II. Ten zapytywa Williamsa, gdy przyby do Anglii na sze miesicy
przedemn, dla czego mnie z sob nie przywiz? I Williams odpowiedzia, e
pojechaem do Parya dla nauczenia si tam angielskiego jzyka przed przyjazdem do
Londynu. Ta osobliwa pobudka wprowadzia krla w dobry humor i przyczynia si
zapewne do askawego nadzwyczaj przyjcia, jakiego mi udzieli. Pamitam, e
midzy innemi rzeczami wypytywa mnie szczegowo o spraw Ostrogsk, zajmujc
wtenczas wszystkich w Polsce, tembardziej byem tem ujty, e nie byem wcale pod
tym wzgldem rozpieszczony przez innych panujcych, ktrych widziaem podczas
podry mojej.
Porwnywujc wszystko, com czyta i sysza o Jerzym II, zdaje mi si, i
susznie mog zakonkludowa, e by to monarcha bardzo zdrowego i jasnego umysu,
oddajcy si sprawom pastwa z naleyt pilnoci, a bez pretensyi do wietnoci i do
wywoywania uroku, jakoby wszystko sam wymyli i zrobi. Posiada osobist

67

odwag, jak wszyscy czonkowie domu brunwickiego, i chtniej mwi o wojnie;

znajdowa si osobicie w kilku bitwach, ale nie uchodzi za biegego wodza; lubiony
by przez ministrw i sub, ktr miewa przy sobie dugo, chocia uchodzi
powszechnie za niezbyt hojnego, mwiono nawet, e robi oszczdnoci na sumach,
ktre nard sposobem subsydyw przeznacza dla cudzoziemcw, i e co roku odsya
z tego rda do Hannoweru okoo stu tysicy dukatw, dla powikszenia swych
prywatnych kapitaw. Mwiono o tem bardzo rozmaicie, ale te by to gwny
przedmiot zarzutw przeciw niemu, obok wycznej a staej dla Hannoweru saboci,
wpywajcej niekiedy na polityczne nawet jego postanowienia w sposb, na ktry
Anglicy, w swem mniemaniu, susznie mogli narzeka. Jakkolwiek-bd pozwol tu
sobie zaopiniowa, e gdyby nie poeta Pope, Jerzy II o pitnacie lat wczeniej
cieszyby si poszanowaniem, czci i ufnoci bez granic swego ludu, jakie
opromieniy ostatnie lata jego panowania.
Natura odmwia mu upodobania do poezyi; zdarzao mu si wyraa z
obojtnoci, a nawet z pewnego rodzaju pogard o poetach wogle, w szczeglnoci
za o Pope'm, ktrego zreszt uwaa za nieprzyjaznego swemu rzdowi, jako katolika
i blizkiego przyjaciela lorda Bolingbroke oraz dra Swifta, a wic przejtego
najwiksz niechci do hannowerskiej sukcesyi. Horacy dawno powiedzia: genus
irritabile vatum, a Pope nie zada faszu temu twierdzeniu staroytnego mistrza.
Wzito jego tak bya wielk, e kady ju uznany literat, kady czowiek
najwyszego urodzenia, szukajcy sawy literackiej, ci nawet, ktrzy dowcipem tylko
chcieli celowa, wszyscy bali si narazi Pope'mu i by rnego z nim zdania, tak, e
liczy w swoim kraju tylu prawie pochlebcw i czcicieli, ilu Wolter we Francyi.
Addisson, jedyny prawdziwie wyszego polotu bel esprit tego wieku w Anglii, ktry
mia niezawsze zgadza si z Pope'm, a sam by zdecydowanym whigiem, dawno ju
nie y, panowanie za Jerzego II nie miao jeszcze za sob tych zwycistw i
powodze handlowych, ktre mog rozentuzyazmowa kady nard, a
przedewszystkiem angielski; jeszcze jedna okoliczno przyczynia si do opnienia
dla tego krla hodu mioci narodowej. Jako ksi Walii, Jerzy by przeciwnikiem
ministrw swego ojca, sam te sposobem odwetu znalaz przeciwnika swoich
ministrw w starszym swym synu. Carteret, pniejszy lord Granville, lord
Chesterfield, Pulteney i wielu innych najwymowniejszych i najdystyngowaszych
ludzi, sprzykrzywszy sobie dugie powodzenie i wzito kawalera Roberta Walpole,
uznali za dogodne dla siebie nazwa ksicia Walii przywdzc swego stronnictwa, a
ksiciu temu, rwnie jak wszystkim jego stronnikom, zdawao si, e sami sobie
chlub przynosz, oddajc cze Pope'mu, ktry do tego stopnia rozpowszechni w
opinii ton cenzorski lub raczej szyderski wzgldem Jerzego II, e trzeba byo mie
szczegln odwag albo osobliwa ch zrobienia karyery za porednictwem ministra
Walpole'a, aby mie, e tak rzek, nalee do zego towarzystwa i owiadcza si za
stronnictwem krlew-skiem. Zreszt wszystko na wiecie ma swj kres, Pope umar,
ksi Walii poszed za nim, a wiksza cz stronnikw, jeszcze ze jego ycia
podzieliwszy si spucizn po Walpole'u, przesza do obozu rojalistw.
Ksi Cumberland, drugi syn Jerzego II, od bitwy pod Culloden by przez lat
kilka prawdziwem boyszczem Anglikw. Gboko powaany jeszcze przez
najrozsdniejszych ludzi w czasie mojego tam pobytu, syn zawsze szanujcy ojca i
najtkliwiej do niego przywizany, przyczynia si te bardzo wtenczas do utrwalenia w

68

sercach oglnego dla powaania. Kiedym ujrza Angli, Jerzy II straci by wanie
Pelhama, pierwszego lorda skarbu1); zastpi go na tym urzdzie, dajcym w Anglii
tytu pierwszego ministra, brat starszy, ksi Newcastle.
Czowiek ten prawdziwie ciekawy, jako dziwaczne i nieraz komiczne nawet
poczenie kilku rnorodnych wasnoci i przymiotw, sprawowa swj urzd z tak
przewag i wadz, jak niegdy kawaler Walpole, mniej jednak od niego by
nienawidzonym, bo nie pozwoli sobie, jak on, powiedzie e: ma taryf wszystkich
angielskich uczciwoci"; dowcip, ktry tem droej kosztowa Walpole'a, e mia on
sposobno dowie nieraz, jak nizko ceni wspczesnych, nie wahajc si otwarcie
uywa przekupstwa, jako gwnej i prawie jedynej spryny administracyjnej.
Walpole, w niskim urodzony stanie, doszed do wadzy i synom kupi parostwo obok
dbr wikszych od tych, ktre odziedziczy po ojcu. Ksi. Newcastle obj
urzdowanie z 25.000 funtw sterlingw rocznego dochodu; opuci je, majc ich
tylko dziewitnacie tysicy. Walpole by zawsze spokojnym i pogodnym, wyszym
nad wypadki i nad szyderstwa, ktrych mu nie szczdzono w oczy, a ktremi
pogardza zwykle, nie raczc nawet na nie odpowiada. Gsta, ruchy, mowa, cay
nareszcie sposb znajdowania si ksicia Newcastle Zdradzay niepokj i popiech;
mwiono o nim, e zazwyczaj biega przez cay dzie, szukajc rzeczy zapomnianej
rankiem. Zdarzao si, e na przyjciach publicznych i rannych posuchaniach chwyta
za rk czowieka, do ktrego zdawao mu si, e ma interes, cign go za sob przez
ca godzin, kiedy obchodzi zgromadzonych i z pidziesiciu innemi osobami
zawizywa rozmow, chwyta znowu tak samo drugiego, i pniej ze zdziwieniem
odpycha ich obu, spostrzegszy si, e zupenie nie pamita, co im mia powiedzie.
Podobne prbki roztargnienia i bki szy jedne za drugiemi; tmaczy si, wymawia,
owiadcza si z usugami, powtarza oklepane popularne frazesy, pozostae w pamici
z lat modych, kiedy, jak sam przyznawa, najgortszem jego pragnieniem byo sta na
czele motochu wyborczego. Krasomwc wcale nie by; i zdawao si, e nie umie
traktowa cile adnej sprawy, tak zawsze niejasno i prdko si wyraa, naodwrt,
listy jego w interesach (a pisa ich bardzo wiele rk wasn) mogyby suy za wzr
cisoci i zarazem lakonizmu, przyczem zwizo stylu nie ujmowaa nic treci;
widziaem ich kilka. Nie lubi ludzi obfitych w koncepty i dowcipne swka, bo nie
mia na nie gotowej repliki i cierpia bardzo nad ostremi i czsto niesprawiedliwemi
zarzutami, na jakie kady minister angielski ju jakby z urzdu jest wystawiony.
Zdawao si, e cigle obawia si straci swj urzd i wzito swoj w narodzie i u
krla, ktry z upodobania i dla znanych zdolnoci przekadaby nad niego lorda
Cartereta, ale musia zatrzyma ksicia Newcastle, bo najgorliwsi whigowie uwaali
go jednak za waciwego przywdc stronnictwa.
Zreszt podczas mojego w Anglii pobytu nie zasza tam adna z tych scen
burzliwych, ktre niepokoj rzd, a dla cudzoziemcw staj si przedmiotem
najwyszej ciekawoci. Nie byo wtenczas adnej prawie opozycyi, tak, e bez
przeszkody byem wiadkiem wyborw w Westminsterze, chocia poszedem tam sam
jeden bez adnego Anglika. Pewna przekupka ostryg uciskaa mnie nawet serdecznie
za to, e razem z tpania wszelkiego yczyem powodzenia wymienionym przez t
pani kandydatom Crossowi i Cornwallisowi. Nazywam j pani za przykadem
jednego z jej towarzyszy, ktry porzdnie potraktowa pici stojcego przed ni
koleg, mwic: It is ascoundrel's behaviour to stand before the ladies."

69

ROZDZIA X.
wczesny spokj w Anglii. Pitt. Wycieczka do Bath, Wiltonu, Oxfordu,
Stonehenge. Alien w ktrego domu mieszka Pope. Mylord Lyttleton. Stow. My
lord Tempie. Dwaj Grenville'owie. Wychowanie angielskie. Sobkostwo Pitta.
Zmiana obyczajw w Anglii. Wychowanie majtkw. Lord Chesterfield. Lord
Granville.
Anglia uywaa podwczas najzupeniejszego spokoju, zaledwo wspominano o
pewnych sprzeczkach miedzy francuskimi i angielskimi osadnikami w Ameryce, i
uwaano je za nic nieznaczce wypadki, nieuniknione nawet w granicach tak od
metropolii odlegych. O wojnie wcale nie mylano, nieraz syszaem wiatych ludzi,
przepowiadajcych to, co si rzeczywicie po trzech latach okazao, a mianowicie, e
duch kupiecki tak opanowa wiksz cz eglarzy i wojskowych marynarzy
angielskich, rzd za tak mao zwraca uwagi na wszystko, co si dotyczyo uzbroje,
e pocztki pierwszej wojny, jaka Angli spotka, bd dla niej nieszczliwe, i e
potrzeba bdzie dopiero haby kilku klsk, aby rozbudzi na nowo uczucie dumy
narodowej i rzdowi doda nowego nerwu. Sia ta znalaza si w nim, czy te ujawnia
si nazewntrz, dopiero wtenczas, kiedy Jerzy II na prob samego ksicia Newcastle
przezwyciy wstrt osobisty, jaki ywi zawsze do Pitta, ostatniego ju wwczas
czonka owej sawnej opozycyi, co niepokoia pierwsze lata jego panowania;
pozyskanie bowiem dla rzdu jego obszernych zdolnoci i szerokiego wpywu w
narodzie uwaano wwczas za rzecz niezbdn.
Widziaem Pitta, ale powiem o nim, jak Pope za Juwenalem mwi o Drydenie:
Virgilium vidi tantum. Nie miaem nigdy zrcznoci rozmwienia si z nim; obraz
jednak jego powierzchownoci jest miem dla mnie wspomnieniem; wysokiego
wzrostu, chudy, ma oblicze ora, a kilku podrnych, ktrzy ogldali rozmaite
popiersia Juliusza Cezara, mwio mi, e jest do nich podobny.
Dostrzegem ju wtenczas, e rzd, a przynajmniej ministeryum prbowao
zbliy si do Pitta dla zjednania go sobie za porednictwem wyej wzmiankowanego
Karola Yorke; byo to podczas podry, jak z nim w gb Anglii odbyem, gdziemy
spotkali Pitta. Podry tej winien jestem oprcz uczucia zaspokojonej ciekawoci w
Bath, Wilton, w Oksfordzie, Stonehenge i wielu innych miejscach, jeszcze poznanie
kilku znakomitszych ludzi. W pobliu Bath, (ktrego pikno dzisiejsza bya dopiero
ledwo w zarodku) byem w domu niejakiego pana Allena. Pope wspomina o nim w
swoich dzieach, a crka waciciela bya on doktora Warburtona. Blizkie jego
dawniej z poet stosunki i zapa, z jakim mwi o nim, zblia mnie niejako do tego
sawnego czowieka; wraenie za, jakie na mnie robio wszystko, com sysza o nim
w domu, gdzie Pope mieszka tak dugo, gdzie kady sprzt domowy przypomina mi
niejako o nim, dao mi pozna, jakim sposobem ustne podania przechowyway
history wiekw pierwotnych. Kawaler (pniej lord) Lyttleton przyj mnie ze
szczegln uprzejmoci, ktr okazywa mi pniej od czasu do czasu a do koca
ycia. Jest on, oprcz innych dzie, autorem listw o troglodytach.

70

W Stow znalazem lorda Tempie, dzisiejszego waciciela tego miejsca i jego

dwch braci, Grenville'ow.
Te jego, zaoyciel ogrodw i gmachw tamecznych, umieci popiersie ksicia
Walii, syna Jerzego II, i wszystkich znakomitoci, ktre pod jego auspicyami
wypowiedziay wojn Walpole'owi, a w kocu go wywrciy. W dodatku
opowiedzia mi anegdot, e kto, widzc wiksz cz tych znakomitoci, a
nareszcie i samego lorda Cobham'a dezertujcych ze stronnictwa ksicia Walii do
obozu krlewskiego, zapyta go, komu odda klucz od wityni dla strzeenia
opuszczonego od wszystkich ksicia?
Dom i ogrody w Stow najrozleglejsze, jakie czowiek prywatny posiada wtedy w
Anglii, tembardziej moj na siebie zwrciy uwag, e w tem miejscu najpierw
wprowadzone zostao ogrodnictwo chiskie. Gust ten za moich czasw zosta jeszcze
udoskonalonym w innych rezydencyach wiejskich; wci jednak zapatrywano si
jeszcze z uszanowaniem na Stow, jak na kolebk nowego gustu, dla ktrego w zej
pozostay reputacyi wszystkie symetrye ogrodnicze, wszystkie smutne cisy i wszystkie
holenderskie cacka, wprowadzone do Anglii przez Wilhelma III. Nowy ten gust
polega gwnie na tworzeniu sztucznych krajobrazw w miejscu, o ktrego ozdob
chodzi; sta si on rodzajem sekty, z waciwym wszystkim sektom ferworem i
nietolerancyjn odraz do starej doktryny. Zaledwo raz czy dwa razy omieliem si
napomkn, e szkoda jednak zarzuca cakiem lini prost w ulicach ogrodowych i
stawach, i spostrzegem, e mi to grozio utrat yczliwoci, jakiej do powszechnie
uywaem dziki przyjani Karola Yorke, ktry mnie tam wprowadzi, i szczeremu
usposobieniu mojemu do powaania i kochania Anglikw, ich upodoba i sposobu
ycia; co mi nie przeszkadzao jednak nie zgadza si w wielu rzeczach z ich
sposobem widzenia i czucia.
Sposb wychowywania u nich modziey uderzy mnie najbardziej. Wbrew
zasadom przyjtym wszdzie, gdzie ludzie szczyc si dobrem wychowanirm dzieci,
punkt honoru jest, zdaje si, zupenie zaniedbanym rodkiem w szkoach angielskich i
rzga na kadym kroku obficie stosowana zdaje si zastpowa tam wszystko; bronic
tego sposobu Anglicy mog si odwoywa do jego pomylnych skutkw,
stwierdzonych dowiadczeniem. Niemasz narodu dzisiaj, w ktrymby tak wielka ilo
ludzi rozumiaa i nosia w pamici klasykw aciskich, a nawet niejednego greckiego,
ale te nauczyciele w tych szkoach sdz, zda si, i niczego nadto nie s obowizani
uczy. Jak tylko lekcya si koczy, pozostawia si dzieci samym sobie na
podobiestwo robotnikw, co ukoczyli dzienn robot; robi one wszystko, co im si
podoba, i nikt nie troszczy si o nauczenie ich tego, co gdzie indziej nazywaj dobrem
obejciem, manier, tak dalece, e zupenie przyjt jest rzecz, i student angielski
nie kania si nikomu, nie wstaje przed nikim, nikomu zgoa adnej nie okazuje
grzecznoci. W domach rodzicielskich widzie czsto mona 10-cio i 12-to letnich
chopcw, tarzajcych si po stoach i kanapach wpord zgromadzonego
towarzystwa, kadcych nogi na kolanach u goci, nie odpowiadajcych na ich
zapytania, a rodzice z pewnem upodobaniem odzywaj si wtedy this a true rough
school boy. Syszaem Anglikw utrzymujcych, e kto krpuje dzieci prawidami
grzecznoci, przyjtemi dla nich w innych krajach, ten pozbawia je wybitnych cech
indywidualnych i naraa na niepowetowan strat oryginalnoci. Prawda, e t
oryginalno, przynajmniej pozorn, spotyka si czciej w Anglii, ni gdzieindziej;

71

spodziewam si za dalej wytmaczy, dlaczego j nazywam pozorn. Mniej wicej

ukoczywszy pitnacie lat, zwykli studenci angielscy przechodzi ze szk do
uniwersytetw w Oksfordzie lub w Cambridge, gdzie maj si uczy historii, filozofii i
nawet teologii. Chyba jednak Anglicy nie zaprzecz mi, kiedy powiem, e, pomimo
wielkiej wartoci nauczycieli, zaledwo dziesita cz studentw uczy si
czegokolwiekbd, tak wielkiej uywaj oni tam swobody. Kiedy nareszcie dojd do
lat 18-tu, a nieraz i wczeniej jeszcze, zwyczajem jest, aby podrowali; i niepomau
zdziwiony byem, widzc jak w tym narodzie, ktry uchodzi za rozwaniejszy od
innych mao zwracaj uwagi na wybr mentora dla modego potomka (jeeli go
wogle wybieraj, co niezawsze si zdarza). Puszczaj si wic w drog z gow
strojn w dobr acin i kilku klasykw angielskich, przekonani, e rzd, ziemia,
obyczaje, upodobania, jednem sowem wszystko a wszystko lepsze i doskonalsze jest
w Anglii, nieli gdziekolwiekbd. Tak uksztaceni, a peni pogardy dla narodw,
ktre odwiedzi maj, z wielkiem zdziwieniem spostrzegaj odrazu, e wszdzie,
gdzie si zjawi, bior ich za dzikusw, nie umiejcych nawet ukoni si, ani wej
albo wyj z pokoju, jak inni ludzie; pogardzajc bahemi wiczeniami francuskiemi"
i nie znajc zazwyczaj adnego jzyka, prcz angielskiego, staj si prawdziwym
ciarem dla tych, do ktrych przychodz, a wic i dla samych siebie. Obdarzeni
najczciej zdolnociami umysowemi a dumni, silniej od innych czuj to upokorzenie,
ktre dwa u nich wywouje skutki: dobry i zy; z nudy oddaj si prawie wszyscy grze
i rozpucie, znueni znowu rozpust, uciekaj si do czytania, i nabywaj w kocu
wikszej lub mniejszej znajomoci jakiego jzyka. To czytanie ksiek u nich nie
ulega zazwyczaj adnej powszechnie przyjtej metodzie; staj si nieraz (jeeli tego
wyraenia uy si tu godzi) dziwacznie uczonymi w niektrych przedmiotach, na
jakie przy najzupeniejszej swobodzie wyobrae i postpkw swoich, najpierw
natrafili, zachowujc nieraz grub niewiadomo rzeczy najpospoliciej i
najpowszechniej znanych. Niektrzy nareszcie, ale ci s bardzo nieliczni, staraj si o
tak zwane pikne maniery, i wpadaj w dziwactwa chepliwoci i przesady, a raz
nabywszy t skonno, przecigaj w tem najbardziej z tego wzgldu okrzyczane
narody, bo duma angielska i tutaj kae im domaga si pierwszestwa.
Z pierwszego zagranicznego miasta, w ktrem si nieco pozbyli pierwotnej swej
skorupy, udaj si zazwyczaj do Woch albo do Wiednia; znaczne ich wydatki
zapewniaj im najczciej dobre w pierwszym z tych krajw przyjcie. Obowizki
wdzicznoci, jakie Austrya miaa dla narodu angielskiego, i niech, jak Niemcv
przez wieki cae ywili ku Francyi, zrobiy tu dobre miejsce pobytu dla Anglikw.
Dlatego nieraz Anglicy, ktrych przed rokiem spotykao si na drugiej pkuli,
zadziwiaj po roku uprzejmoci siebie w towarzystwach; ale te wyjedajc od
siebie, maj zazwyczaj pewn ego wyksztacenia, e w oglnoci s zdolni, i e wstyd
z powodu pierwszego zego wystpienia wrd obcych zmusza ich do powikszenia
swego zasobu wiadomoci. Wprawdzie doda jeszcze do tego naley, e polityczne
znaczenie ich narodu i sawa istotnie znakomitych ludzi, jakich posiadaj, a nawet
osobista ich dziwaczno, przyczyniaj si do usposobienia umysw na ich korzy w
wielu krajach; do, e dziki temu wszystkiemu wiksza cz tej modziey
powiedziaa sobie, wracajc: Tacy, jakimi jestemy, i robic to tylko, co si nam
samym podobao, potrafilimy jednak jako tako odby nasz podr", a to utwierdzio

72

ich jeszcze w wygodnem nawyknieniu, aeby by nie takimi, jak wszyscy, ale by
kady y po swojemu.
Wrciwszy nareszcie do siebie z pojciami i wieem nawyknieniem
nieograniczonej swobody, uywaj ich czsto przeciw wasnemu dworowi, a im s
bogatsi sami przez si, tem duej trwaj w tej opozycyi, jednajcej im zawsze u ogu
pewn wzito, pochlebn dla ich mioci wasnej. Znajdujc w obu izbach i we
wszystkich biurach ludzi, gboko znajcych polityk, prawo, history i inne nauki,
czuj, e nicby przy nich znaczy nie mogli, gdyby wyksztaceniem nie starali si im
dorwna, a przynajmniej zbliy si do nich, to znowu zmusza ich do powikszenia
owej dozy wiadomoci. Nie mwi o rodzaju ich wymowy; przedmiot ten wymagaby
osobnego traktatu, i zaj si nim tutaj nie mog. Wracam do tego, e pki owi
republikanie trwaj w tej roli patryotycznej albo rzekomo patryotycznej, wielbiciele
tych true rough school boys chwal si ze swego systemu wychowania, ale nie atwo
mog si zdoby na odpowied, kiedy si ich zapyta, dla czego tylu z pomidzy tych
samych Anglikw, napozr tak oryginalnych i midzy sob rnych, zgadza si
zupenie na jedno, mwic: Rzeczpospolita to bardzo pikna rzecz, ale pod
warunkiem, abym w niej przedewszystkiem by umieszczony jak najdogodniej dla
mnie; oryginalno moja, ktrej pozbywa si wcale nie myl, daa mi gusta
dziwaczne i kosztowne, potrzebuj wic rodkw na dogadzanie im, posuguj si
wic temi, ktre s pod rk - popularno da mi znaczenie i zrobi mi potrzebnym
dworowi; czernic go na dugo i bez sensu, zmusz do tego, e mnie w kocu kupi, a
wtenczas artowa sobie bd z bawana popularnoci, przed ktrym zdawaem si
pali kadzida, bo nie jestem do tego stopnia prostakiem, zanadto samoistnie
nauczyem si myle i otrzsem si z przesdw, abym si czu obowizanym
stosowa do oklepanych frazesw o obowizkach, jakie znajduj si w starych
ksikach; primo mini - oto godo nasze". Zapytuj tych, ktrzy w 15 i 20 lat po mnie
zwiedzali Angli, czy nie syszeli mnstwa Anglikw, wyznajcych publicznie takie
zasady? I skde pochodzi to sobkostwo powszechne? co je tak rozwino, jeeli nie
ten systemat wychowania, ktry zamiast kierowania modymi ludmi i powcigania
ich, zdaje si mwi kademu z nich: Kady dla siebie, a Pan Bg za wszystkich;
dojd sobie do celu, jak chcesz". Mog mi zarzuci, e zbyt pobienem i
niesprawiedliwem byoby przypisywanie tak doniosych nastpstw rzeczy tak drobnej,
jak zaniedbanie tego, co nazywamy manierami. Powiedz, e jeeli brak ich w Anglii,
to znowu w adnym kraju nie mwi tyle o poczciwoci (goodnature) i tak jej czsto
nie dowodz w yciu. Odpowiedziabym na to, e poniewa ze kade rozszerza si
zwolna, wic i dziecko oswojone z tem, e nikomu nie nale si ode adne wzgldy
ani adna grzeczno, a powodujce si w postpkach swoich tylko wasn wol, albo
groz rzgi, ktra dla niego wyobraa jakby lepe przeznaczenie, takie dziecko,
powiadam, musi koniecznie bardziej ni kade inne nabra naogu kierowania si
wasnym tylko interesem. Zarzuc, mi, e w takim razie Anglia ju dawno powinna
bya by sprzedan i zgubion. Na to odpowiedzie mona, e ycie pastw dusze
jest od ycia pojedynczych osb; ale rozwamy jeszcze, czy ten szczyt potgi, do
jakiego Anglia bya dosza przed 12-tu laty12, nie sprowadzi za sob zbyt nagego i
dotkliwego upadku, jak na to, bymy jakiej radykalnej nie mieli w tem upatrywa
przyczyny? Powiedz mi jeszcze: gdyby Pitt pozosta na czele ministerstwa, Anglia
12

Pisaem to w 1775 roku. (Przyp. krla).

73

nie przestaaby dotd by pierwszem mocarstwem w Europie" - na co omiel si

odrzec, e gdyby pan Pitt mniejszym by egoist, pozostaby dotychczas w
ministeryum, a nawet, ustpiwszy z niego, nie byby do tego stopnia
rozgorczkowywa umysw, rozjtrza osadnikw amerykaskich i rzd nie byby
teraz zmuszony do smutnego wyboru - musi on teraz albo okaza si zbyt
pobaliwym, co mogoby przynie ujm jego prawom, zawsze cign moe zarzut
srogoci, a idzie o krew wasnych wspobywateli. Anglia jest caym narodem?
Pewno, e nie, ale te w on caym narodem nie jest, e dawne cnoty, nastpstwa
wielkich historycznych wypadkw zachoway jeszcze wpyw jaki na ten nard, jak
zaszczepione w dziecistwie religijne zasady wstrzymuj czasem rozpustnika w
podeszych jego latach, dla tego, powiadam, i dziki danemu w pocztkach popdowi,
machina ta idzie jako jeszcze. Daleki jestem od tego twierdzenia, e ona nie da ju si
naprawi; moe by nawet, e to, co wielu Anglikw uwaa za oznak zepsucia,
posuy wanie do ich naprawy.
Dwadziecia lat temu na czterdzieci kobiet w Anglii zaledwo jedna raczya
mwi po francusku; wszystkie w oglnoci, nie wyczajc nawet rudych, nie
uyway pudru, nie utrzymyway starannie zbw; cae ich obejcie i strj pod kadym
wzgldem by przeciwiestwem francuskich. Dzisiaj nietylko pod wszystkimi tymi
wzgldami zbliyy si one bardzo do swoich ssiadek, ale nawet ogromn
zaprowadziy zmian w sposobie zachowania si Anglikw. Surowi przestrzegacze
dawnych zwyczajw w tym kraju widz w tem tylko zblienie si do ducha
monarchicznego; co do mnie, pozwalam sobie mniema, e oba te narody,
odwiedzajc siebie czciej, ni dotd, wywiadcz sobie nawzajem duo dobrego.
Francuzi stali si w wikszym stopniu mylicielami i stracili nieco ze swej lekkoci;
Anglicy za, mylc, e tylko przez grzeczno dla swoich kobiet przejmuj w czci
obejcie francuskie, zdoaj moe stopniowo naprawi braki swego narodowego
wychowania, ktre, zostawiajc im zrazu nadto wiele swobody, oddaje ich pniej,
skutkiem rozmaitych przyczyn, w zupen od wasnych namitnoci zaleno.
Mwic o ich wychowaniu, nie mog si wstrzyma od powiedzenia kilku sw o
tem, jak si tam wychowuje niezmiernie wana w tym kraju klasa, to jest majtkowie.
Patrzc na nich, zdaje si, jakby chodzio tu o wyprbowanie, z jak maym ostatecznie
zasobem poj i wyobrae moe istota ludzka y i dziaa. W oglnoci suba ich
rozpoczyna si od lat najwczeniejszych, a tak im mao mwi o Bogu i o dyable, e
mona susznie za zupenie prawdziw uwaa t historyjk o kapelanie okrtowym,
ktry, kac do swoich owieczek, nie umia lepiej odstrczy ich od naruszania
obowizkw, jak upewniajc, e pjd do pieka, a to tak niezawodnie, jak
niezawodnem jest, e trzyma w swojem rku tylko co zowion much, a gdy,
roztworzywszy t rk, muchy w niej nie znalaz, pozwoli im myle o tem
wszystkiem, co zechc.
Ta bezmylno zdaje si najwicej przyczynia si do odwagi, cechujcej
majtkw angielskich; nie zaprztajc si zgoa tem, co ich czeka w przyszem yciu, w
obecnem zajci s tylko uniknieniem rzeczy poczytywanej za najwiksz plag; tak
stanowi dla nich bardzo surowe kary cielesne, groce za najmniejsze przekroczenie
lub niedbalstwo w subie morskiej; przez wychowanie i nawyknienie tak oswajaj si
z tem, co przywyklimy nazywa niebezpieczestwem, e trac zupenie, a raczej nie
maj zgoa uczucia fizycznego strachu. Wysiadszy na brzeg, zostawiaj tam

74

zazwyczaj ca sw pensy, ktra wypacan im bywa na ldzie za cay czas kampanii

lub podry, a zrobiwszy ten wydatek, znajduj si znowu w niedostatku i gotowi s
zacign si do suby napowrt. Poniewa ani wychowanie, ani ycie samo nie
oswoio ich z niczem, co nie dotyczy eglarstwa, wic ile razy znajd si na ldzie,
postpki ich s tak oryginalne i nawet komiczne, e, nie czynic im krzywdy, zdaje si
nieraz, e sam tylko mowa rni si od map. Zwinni, zrczni i zawsze weseli, jak te
zwierzta, ktrych zoliwoci jednak nie maj, zdaj si nieraz w daniach swoich
by tak kapryni, jak one, a przynajmniej kieruj si w nich, cho czsto cakiem nie
do rzeczy, pojciami zaczerpnitemi w okrtowem rzemiole. Czsto mona ich
widzie siadajcych na konia z tyu, a kiedy si ten potkn, przywizujcych mu
kamie do ogona, aby, jak wyraaj si, zachowa rwnowag miedzy przodem i
tyem. Jeeli si zdarzy, e nie zostawi wszystkich swych pienidzy u kobiet, oddaj
reszt pierwszemu lepszemu, ktry ich o nie poprosi. adna troska o jutro ich nie
zaprzta, adne pojcie przyzwoitoci nie krpuje. Jest to szczeglniejszy rodzaj ludzi,
rzdzcy si przez cae ycie jednem tylko uczuciem: bojani kary cielesnej, ktra nie
robi z nich ani tchrzw, ani ludzi ponurych i smutnych, zdarza si nieraz, e majtek,
odbywszy swoje cztery godziny suby, kadzie si najspokojniej, uywajc swego
prawa, w chwili, gdy burza si zrywa i woda zaczyna wciska si do statku; powiada,
e ocalenie okrtu teraz do innego naley, chyba, e kapitan uyje swojej wadzy; ale
wtenczas lka si on kary a nie mierci, bo go tak wychowano. Monaby powiedzie,
e co podobnego daje si postrzega w wojsku ldowem niektrych mocarstw,
wszake nic nie dorwnywa sile tej szkoy morskiej, ktra co prawda ma t nad
innemi wyszo, e od modszego wieku rozpoczyna ksztacenie wychowacw
swoich. Anglicy uywaj wolnoci na swojej wyspie, to prawda; ale za to nie masz
nigdzie tak despotycznej wadzy, tak zupenego posuszestwa, jak na okrtach
wojennych.
Nie mog opuci Anglii, nie wspomniawszy jeszcze dwch ludzi wtenczas
znaczcych, ktrych pami przechowa si jeszcze zapewne czas jaki. Po tem, co dr
Mathy, sekretarz towarzystwa krlewskiego, powiedzia niedawno w dziele swem o
yciu i charakterze lorda Chesterfielda, nie miabym nic prawie do dodania, gdyby nie
by opuci kilku wycznych waciwoci tego sawnego czowieka, ktre utwierdziy
mnie w przekonaniu, e Anglik, gdy nabierze jakiego dziwactwa albo naogu,
zachodzi w tem zawsze bez porwnania dalej, ni ludzie innych narodw.
Lord Chesterfield mwi po francusku daleko czystszym i wykwintniejszym
jzykiem, ni wszyscy znajomi mi Anglicy w czasie, kiedy duch i ton antygallikaski
posuwano tam bez porwnania dalej ni dzisiaj; ale tak lubi chwali si tym talentem,
e utrzymywa umylnie korespondenta w Paryu, ktrego obowizek polega na
przesyaniu mu wszystkich wyrae, wszystkich nowych frazesw, jakie moda
tworzya tam kolejno. Nic nie mia pilniejszego, widzc mnie po raz pierwszy, nad
umieszczenie w rozmowie swojej tych wyrazw, e zapewne dzi rano widziaem w
zwierzycu st. James nie tylko beaucoup de poilous, mais aussi beaucoup de gens
comme ii faut en habit de coquins.
Ot, poniewa moda w Paryu tyle prawie wyrae niszczy, ile ich samych
codziennie tworzy wic moe przyszy jaki filolog, ktremu wpadnie do rk mj
rkopism, wdzicznym mi bdzie, e, dziki moim staraniom, ujrzy si w monoci
wzbogacenia sowniczka obsoletorum tajemnem znaczeniem trzech wyej

75

podkrelonych wyrae. Wyraz poilou u myliwych oznacza psa rudawej szerci, ale
modni dowcipnisie oznaczali nim ludzi nizkiego pochodzenia dla odrnienia ich od
osb tak zwanych comme i faut, nalecych zawsze do szlachty, a przynajmniej
wyrniajcych si midzy innymi w swej sferze. Wszyscy ci ludzie comme ii faut ju
byli przyjli zwyczaj angielski przechadzania si rano piechot po ulicach, ale jeszcze
sukien swych nie nazywali frakami, chocia ju ich uywali; suknia tego kroju w 1754
roku nazywaa si un habit de coquin, i ot z jak wan wiadomoci skwapliwie
popisa si przede mn lord Chesterfield.
Mia jeszcze drugiego dziwacznego zajczka; utrzymywa, e organ wzroku mia
cakiem rny od innych ludzi, i pewnego razu chwali przedemn wykwintno
mojego zielonego fraka, kiedy ten by koloru brunatnej kawy. W obcowaniu z nim
dostrzegano zaraz pewnej przesady w mowie, od ktrej nawet pisma jego nie zawsze
s wolne. Pomimo to jednak, chocia istotnie bardzo by lichym, zawsze z prawdziw
przyjemnoci mona byo korzysta z jego rozmowy, bo mia wiele dowcipu i nauki,
obok wielkiej znajomoci wiata, nabytej w podrach i na wysokich urzdach, jakie
w swym kraju zajmowa. By jednym z mwcw stronnictwa przeciwnego Walpolowi,
ale nigdy nie odzywa si ex tempore; mowy jego byy zawsze przygotowane
zawczasu, i odzywano si o nim, e jego wymowa bya kapitaem nie w brzczcej
monecie, ale w papierach. His oratory is not ready money, but in bills.
Wspczesny jemu lord Granville (dawniej Carteret) by wtenczas prezesem rady
gabinetowej, nie mwi tak chtnie po francusku, jak Chesterfield, ale za to namitnie
lubi jzyk hiszpaski, a szczeglniej Donkichota, ktrego wasnym kosztem
wspaniale wyda. Nalea take do najzacitszych przeciwnikw Walpola, a jednak
potrafi do tego stopnia zaskarbi sobie wzgldy Jerzego II, e ten kilka razy chcia go
postawi na czele gabinetu, tylko, e nigdy utrzyma si tam dugo nie umia. By
whigiem, ale og whigw nie mia do niego zaufania, chocia mu znakomite
przypisywano zdolnoci, a dochodzio to do takiego stopnia, e kiedy w 1745 r. krl
upar si i zrobi go ministrem zamiast ksicia Newcastle, stu czterdziestu kilku
whigw, zajmujcych najwaniejsze stanowiska, podao si zaraz do dymisyi. Lord
Carteret musia powiedzie krlowi: Niech W. Krlewska Mo zoy mnie z urzdu,
bo widz, e nie bd mg jej suy; bd mia wikszo przeciw sobie w
parlamencie" - i krl musia przychyli si do tej proby we dwa dni po nominacyi
lorda Granville, tak, e zoliwi wydali w formie in folio ksieczk pod tytuem
Historya ministeryum mylorda Granville, ktrej dwiecie przeszo stronic,
drukowanych wielkiemi na cal czcionkami, zawierao dwa tylko artykuy gazety, jeden
donoszcy o jego naznaczeniu, a drugi o dymisyi.

76

ROZDZIA XI.
Wyjazd z Anglii. Holandya. Niepokj. Pomoc yda Tobiasza Boasa, otrzymana za
porednictwem Kauderbacha. Przyjcie u matki zrazu przychylne. Przykre
odezwania si rodzicw. Sejm ostrogski. Widoki Francyi w tej sprawie.
Wojewodzina smoleska. Ksina stranikowa. Moralne i polityczne stanowisko
Familii. Trybunat pod lask pniejszego wojewody wileskiego Flemminga.
Wilno i reasumpcya wileska. Duch f akcyjny na Litwie. Zawi midzy
Flemmingiem i Sapieh. Wschowa. Stolnikostwo litewskie. Kazanie mego brata.
Schadzka. Przygody. Podr do Rosyi.
W czerwcu 1754 roku odebraem rozkaz powrotu do Polski. Przybyem bardzo
szczliwie z Harwich do Helwet Sluyss w czternacie godzin, ale nigdy jeszcze nie
doznawaem takiego niepokoju, takiego cinienia serca, jak zbliajc si do Hagi. Nie
tracc ani na wino, ani na karty, ani te na kobiety, nie popeniwszy adnego z tak
zwanych szalestw modoci, do tego stopnia wyszastaem wszystkie pienidze, dane
mi na podr przez rodzin, e razem z modym oficerem gwardyi, Cieskim, ktry mi
towarzyszy, i ca moj sub nie miaem ani zamanego szelga, po opaceniu koni
na ostatniej poczcie.13 Draem, aby jaki przypadek nie zmusi mnie do przyznania si,
e jestem bez grosza, co wszdzie jest nieprzyjemne, ale w Holandyi staje si
okropniejszem ni gdzieindziej, z powodu wrodzonej chciwoci, przebiegoci w
szalbierstwie i zuchwalstwa niszych warstw tego narodu, co na mnstwo krzywd i
obelg wystawia tam najbogatszych nieraz cudzoziemcw.
Zaledwom wysiad, kazaem prosi Kauderbacha, aby przyszed do mnie.
Oddaem mu usug podczas uprzedniego spotkania, teraz jego prosiem o pomoc; w
godzin przynis mi 300 czerwonych zotych, ktre za jego pork poyczy mi yd,
Tobiasz Boas. Ten, z powodu oddanej mi wtenczas usugi, napisa do mnie po mojem
wyniesieniu na tron list z powinszowaniem, na ktry odpowiedziaem jak
najuprzejmiej.
Wyjechaem nazajutrz i z najwikszym popiechem przez Hanower i Drezno
wrciem do Warszawy, przekonany najmocniej, e zostan posem.
Za powrotem moim matka zaledwo daa mi czas przywita si z ojcem i zaraz,
wziwszy na stron, zapytaa, ile mam dugw? Kiedym odpowiedzia, e tylko 300
dukatw winien byem w Hadze, mylaa zrazu, e nie mwi caej prawdy;
przyzwyczajona jednak do mojej prawdomwnoci, uwierzya prdko zapewnieniom i
powiedziaa mi: bd zapacone; zaraz potem zaprowadzia mnie do okna, i pokazaa
wietny (na owe czasy) ekwipa, dla mnie przeznaczony; wszystko dnia tego
zapowiedziao mi szereg innych dni przyjemnych. Ale by to tylko sen pochlebny,
ktry trwa niedugo i ustpi miejsca trzem najsmutniejszym w mem yciu
miesicom.
O ile pierwsze przyjcie rodzicw byo tkliwe i ujmujce, o tyle pniej dawali
mi uczu swj zy humor i cige niezadowolenie z powodu tysica drobnych rzeczy,
13

Ojciec da mi by na t podr 3500 zotych, babka 1000. Wojewoda ruski przysa mi do Parya 500 dukatw,
i za to podrowaem przez pitnacie miesicy po Austryi, Saksonii, Holandyi, Francyi i Anglii, a w Paryu
sprawiem sobie garderob. (Przyp. krla).

77

ktrych sama drobiazgowo tem boleniejszem dla mnie czynia to

nieukontentowanie rodzicw, e czuem jego niesuszno, a kochaem ich serdecznie.
Zdawao mi si pniej, e to niezadowolenie byo bardziej udane ni prawdziwe,
zwaszcza ze strony matki, ktra spodziewaa si tym sposobem obudzi we mnie
wiksz troskliwo o moje osobiste sprawy domowe, na ktre wedug niej zbyt mao
dawaem baczenia. To pogryo mnie w wielkim smutku, ktry wzmagaa jeszcze
myl, e mi nie dosy czasu zostawiono dla zwiedzenia Francyi i Anglii, gdzie istotnie
zaledwo czwart cz tego widziaem, com chcia pozna i zbada. ale te podwoiy
si jeszcze, kiedy mi rodzice owiadczyli, e nie ycz sobie, abym by posem na tym
sejmie. Przyczyn tego byo, e szwagier mj, Branicki, prowadzi otwarty i zawzity
spr z wujami Czartoryskimi z powodu sawnej sprawy ostrogskiej, a rodzice moi nie
chcieli, abym na sejmie mia sprzeciwia si i narazi czy to szwagrowi, czy wujom.
Ta przymusowa nieczynno trapia mnie bardzo; zdawaa mi si upakarzajc;
zazdrociem tym, ktrzy mieli sposobno odznaczy si na owym sejmie. Czterech
posw szczeglniej zwrcio na siebie uwag. Z tych, Skrzetuski i Dbrowski ju nie
yj; Sosnowski, dzi hetman polny litewski, i Czaplic, teraz wielki owczy koronny,
zaczli ju wtenczas zyskiwa opini wymownych ludzi i miaych patryotw.
Naleeli do partyi moich wujw, przeciwnej wielkiemu hetmanowi i dworowi. atwo
wyobrazi sobie, jak pontn by musiaa dla modego czowieka, wracajcego z
Anglii, mono wystpienia w roli, ktra wydawaa si by mia i sprawiedliw.
Oto, co mi dawao to przekonanie.
Sejm 1677 roku zostawi spraw ostrogsk w zawieszeniu; aden pniejszy jej
nie rozstrzygn i zdawao si oczywistem, i tylko sejm mg prawnie j zakoczy.
Przypuszczenie Maltaczykw do posiadania dbr ostrogskich uwaano w oglnoci
za szkodliwe dla pastwa i niezgodne z liter prawa 1609 r., ktre zdawao si
powoywa do wadania temi dobrami tylko bliszych lub dalszych potomkw krwi.
Widziaem wszake, jak hetman w. k. za pomoc samej tylko siy wojskowej
rozwizywa kwesty conajmniej wtpliw i to jeszcze w sposb, ktry, bez wyroku
sdowego, wyzuwa ze znacznej wasnoci obywatela, dobrze urodzonego i
posesyonata, ksicia Janusza Sanguszk, marszaka nadwornego litewskiego, do tego
stopnia, e z monego przedtem pana doprowadzony zosta do zupenej ndzy, i nicby
go z niej nie wybawio, gdyby ci, na rzecz ktrych rozporzdzi by swem mieniem,
nie zoyli si dla zabezpieczenia koniecznych jego potrzeb. Nieboszczyk krl da si
wcign do popierania krokw hetmana aktami wadzy monarszej, ktre pospolicie
uwaano wtenczas za nieprawne, a ktre mnie tem bardziej oburzay, i
przypuszczano, e nigdyby nie miay miejsca bez nowych wpyww Mniszcha,
marszaka nadwornego koronnego, zicia Brhla, ktry w tej wanie sprawie szuka
sposobnoci do sprzeciwienia si moim wujom i upokorzenia ich. Francya w
popieraniu w. hetmana koronnego miaa te swoje przyczyny i widoki (ktre pozostay
nieznane prawie dla wszystkich).
Widoki te Francyi (o ktrych si dowiedziaem daleko pniej) polegay na
zjednaniu za pomoc agitacyi, wywoanej spraw ostrogsk, tak wielkiej przewagi
stronnictwu hetmana w. koronnego i dworu nad party Czartoryskich, popieran przez
Rosy, aby doprowadzi w kocu do konfederacyi; t znowu Francya wesprze miaa
pienidzmi, broni (ktrej kilka tysicy sztuk istotnie przybyo do Gdaska) i
wojskiem krla pruskiego, celem wsplnego wystpienia wszystkich przeciw Rosyi,

78

ktra, jak to ze smutkiem postrzegano we Francyi, dwa razy ju przez obecno wojsk
swoich w Niemczech wpyna na wynik wojen Bur-bonw z domem austryackim.
Francya miaa nawet zamiar wcign powoli do tego projektu Szwecy i Turcy, co
moeby si skoczyo na ustanowieniu w Polsce tronu dziedzicznego z dynasty
sask.
Nieznane mi byy wtenczas istotne zamiary Francyi; e jednak wczesny jej
sprzymierzeniec, krl pruski, dziaa z ni wsplnie w tej sprawie (w gruncie
niesusznej), wic to pruskie poparcie wydawao mi si nowym jeszcze zarzutem
przeciw partyi hetmana wielkiego koronnego.
Poniewa z drugiej strony w umyle i sercu ogromn robiem rnic midzy
hetmanem i moimi wujami, na korzy rozumie si tych ostatnich, wszystko to wic
razem tem bardziej napawao mnie smutkiem, i w tej chwili musiaem by
bezczynnym. Nadjecha Williams, ten zupenie podziela moje zdanie i dlatego, e by
przeciwny Francyi oraz krlowi pruskiemu, i e nieskoczenie ceni wojewod
ruskiego.
Nic mnie pocieszy nie mogo w mej bezczynnoci, zraony byem do
wszelkiego rodzaju rozrywek, a nie przypuszczaem, aby jakakolwiek kobieta moga
si mn zaj, tak bardzo sam siebie miaem za nudnego i nieprzyjemnego.
W takiem byem usposobieniu, kiedy dobry mj przyjaciel hr. Rzewuski,
uwaany wtedy za najwykwintniejszego modzieca w Polsce i majcego najwiksze
powodzenie u piknych pa, przyszed do mnie i powiedzia: Winszuj ci wybornej
gratki; jedna bardzo wysokiego rodu i dotd jeszcze nietknita pani chce ciebie".
Zrazu nie chciaem nietylko wierzy, ale nawet sucha, kiedy nalega nie przesta,
zapytaem w kocu o nazwisko. Chcia, ebym je odgad; wymieniem wszystkie
kobiety warszawskie przed t ostatni, bo z powodu jej wesooci, modoci, wzitoci
oglnej, zdawao mi si zupenem niepodobiestwem, aby sympatyzowa moga z
czowiekiem tak ponurym, tak maomwnym, jakim byem wtenczas ze wszystkimi, a
ktry wanie do niej nigdy nie przemwi sowa. Zaledwo mogem przypuszcza, e
mnie znaa wrd tumu, ktry zabiega koo niej. Ot, (powiedzia mi Rzewuski,
bdcy z ni w bardzo dobrych stosunkach) kiedy jej wyraziem zdziwienie moje, i
dotd nie zrobia wyboru, i kiedy mnie zgadywa kazaa, dla kogo najwicej mogaby
mie skonnoci, przyznam ci si, e zachowaem si wzgldem ciebie zupenie tak,
jak ty wzgldem niej teraz, wymieniem ci ostatniego, a jednak ona ciebie wanie
wybraa; jeeli mnie nie wierzysz, rozmw si z ni sam, a sam si przekonasz".
Tego wieczora przekonaem si, e powiedzia prawd. Zadziwienie,
wdziczno, smutek z jakiego obumieraem, a nadewszystko pochlebiona mio
wasna, podziaay na mnie bardziej, ni skonno prawdziwa. Poczuem si
obowizany prowadzi dalej t awanturk wedug wszelkich regu. Pani bya askaw
przez dwa tygodnie, ale skoro postrzega, em si ni zaj na seryo, nie tylko, e
odsdzia mnie nagle, ale jeszcze uya najdziwaczniejszych kaprysw, jakimi si na
udrczenie moje kiedykolwiek pikno moga posugiwa. Byem nowicyuszem,
wszystko braem dosownie i wyrezonowaem sobie, e staoci, prawoci,
dokadnemi sprawozdaniami ze wszystkich moich czynnoci, z ich przyczyn i
skutkw, otworz sobie nareszcie serce pani, tak jak si rozwizuje teoretycznie
zadanie, a nie postrzegaem wcale, e dla tej wesolutkiej zalotnicy suyem za
przedmiot do zabawy, cakiem nowy i rny od wszystkich innych wielbicieli, jakich

79

miaa; pociesznem jej si zdawao roztapia tego dwudziestoletniego mizantropa.

Bawia si tak przez dwa miesice, poczem odjechaa na prowincy do ma, bardzo,
jak powiadaa, zazdrosnego; zaszczycony jej korespondency przed i po odjedzie,
widziaem zawsze, e w listach kochaa mnie bardzo, ale w oczy ani troch; wszystko
to tworzyo kontrast, ktry mnie drczy, i nieraz dawa uczu, em opuci
prawdziwie dla mnie przeznaczon czstk.
Widywaem codzie kuzynk, ktra znajdowaa nawet przyjemno w uatwianiu
stosunkw moich z t pani, dla ktrej okazywaa wtenczas wiele uczucia. Zdawaa si
zgadza ze mn we wszystkiem. Jednakowo zapatrywalimy si na osoby, sposb
postpowania, ksiki, sztuk, rozrywki; rozprawialimy z sob o wszystkiem i
spotykalimy si zawsze w upodobaniach i sdach. By to najmilszy dla mnie
stosunek, a dawa mi uczu mimowoli, e tamt byem zajty tylko przez upr, ta za
prawdziwie posiadaa moje serce i szacunek i ufno. Znajdowaem, e miaa wicej
rozumu i uczucia, ni wszystkie inne kobiety; zdawaa si wtenczas by wysz nad
wszelkie saboci pci swojej, tak, e podziwiaem w niej osob zupenie wyszego
rzdu, i czuem si szczliwy, ilekro raczya do mnie przemwi. Przywizywao
mnie to coraz bardziej do wojewody ruskiego, ktry ze swej strony uy caej
przewagi, jak mu nadawaa przenikliwo i wdzik jego umysu nad penym
szczeroci i tkliwoci modziecem, ktrego uj i ktremu pochlebi umia najlepiej.
Widziaem, e ojciec z wiekiem coraz si bardziej od spraw publicznych usuwa,
kiedy tymczasem wszystko, co czynnoci polityczn nazwa si mogo w Polsce,
najlepiej przez moich wujw prowadzonem byo. Zdawao mi si, e matka zanadto
pamitaa winy brata swego wzgldem niej i nazbyt troszczya si o otwarcie drogi
przedemn, nakazujc mi najskrztniej unika wszystkiego, coby mnie mogo narazi
monym tego wiata.
Po szeciu miesicach jednak miaem ju czem wybi to sobie z gowy. Ksi
Radziwi, wojewoda wileski i hetman w.1., ten sam, o ktrym wspominaem ju
wyej, na sejmikach gromnicznych 1755 r. kaza wybra deputatem syna swego,
dzisiejszego wojewod wileskiego, w zamiarze zrobienia go marszakiem
tegorocznego trybunau. Sama myl ujrzenia na czele sdownictwa caej Litwy tak
modego, le wychowanego i niewiadomego czowieka, przebywajcego w tak zem
towarzystwie, zaniepokoia wszystkich znaczniejszych obywateli tej prowincyi. Wuj
mj, kanclerz, upatrywa w tem jeszcze zamiar zapewnienia przewagi dla partyi
dworu, do ktrej Radziwi nalea; podwoi wic stara ze swojej strony, i namwi
obu swych ziciw, Flemminga i Sapieh, aby zjechali do Wilna, w celu
niedopuszczenia tego szczeglniejszego marszaka, gdyby byo potrzeba, a
przynajmniej dodania mu jak mona najwikszej liczby zdolnych i prawych
deputatw.
Rzecz ta wydaa si moim rodzicom tak dla mnie ciekaw i pouczajc, e
wyprawili mnie tam w towarzystwie podskarbiego w. lit., hrabiego Flemminga, ktry
mnie wtenczas bardzo lubi.
Szczeglniejszy ten czowiek zasuguje na to, aby z nim zapozna czytelnika.
Urodzony i wychowany w Pomeranii, w modoci suy we Francyi, tytu synowca
feldmarszaka Flemminga, pierwszego ministra Augusta II, sprowadzi go stamtd do
Saksonii a potem do Polski, w czasie mierci Augusta II by w bliskich stosunkach z
ksin Winiowieck, ktre mu jednoczenie zapewniay wpyw wielki na jej ma,

80

podwczas gwn osob na Litwie. Flemming potrafi go nakoni, e (sam jeden

prawie midzy magnatami polskimi) w czasie elekcyi Stanisawa Leszczyskiego
1734 roku owiadczy si za Augustem III, to dao wkrtce Flemmingowi starostwo
szereszowskie i stopie jeneraa artyleryi litewskiej.
Do tak rozpocztego powodzenia przyczya si niebawem opinia biegego
gospodarza i finansisty, dla ktrej zosta wkrtce dzierawc ekonomii krlewskich na
Litwie; to wzbogacio go bardzo i pozwolio mu pniej kupi .godno w.
podskarbiego, do czego pomogo mu take, e by ziciem ksicia kanclerza, ktrego
dwie starsze crki kolejno polubi.
O ile czasem bywa przyjemny, dziki wesoym i najoryginalniejszym
konceptom i swkom, o tyle mczy swych przyjaci napadami zego humoru, jakim
czsto ulega. Cae jego obejcie i maniery zdawao si nie odpowiaday bynajmniej
obyczajom i ujciu Polakw i Sarmatw, z ktrymi obcowa czsto, a ktrych
jzykiem bardzo le mwi, chocia jako Pomorzanin posiada, zarwno jak stryj jego,
indygenat polski. Porywczy w obejciu, odmawia czsto proszcym, a jednak,
pomimo to, potrafi zjedna sobie wielkie powaanie na Litwie i mia tam liczne
wpywy. Z jednej strony rachowano bardzo na rzetelno jego sowa, a z drugiej,
bdc dzierawc ekonomii krlewskich i podskarbim wielkim litewskim, mia czsto
sposb do zobowizania przyjaznych sobie i dokuczenia nieprzychylnym, jak umia z
tego korzysta.
Z nim to udaem si do Wilna. Miasto samo, stolica Litwy, pomimo upadku
handlu, braku policyi i czstych poarw, zachowywao jeszcze lady dowodzce, e
ksita w. i krlowie domu Jagielloskiego mogli w nim okazale wystpowa.
Kaplica w. Kazimierza jest istotnie piknym pomnikiem architektury. Znalazem
most na Wilii, a nie byo go jeszcze wtenczas na Wile. Ale co mnie uderzyo, to
rnica reasumpcyi (e uyj zwykego w kraju wyraenia) trybunau litewskiego od
koronnego.
W Koronie naczelnicy partyi, zwaszcza w podeszym wieku, rzadko bywali
kiedy obecni przy reasumpcyach w Piotrkowie, a jeeli ich partyjni zastpcy
potrzebowali oprze si na wielkiej liczbie stronnikw, szukali ich zazwyczaj midzy
mieszkacami najbliszych tylko wojewdztw, wojewdztwo sieradzkie dostarczao
ich z atwoci, a raczej wynajmowao secinami, jako zamieszkae przez drobn
szlacht.
Czasem, jak w 1749 roku, rozporzdzajcy si zbrojn uywali jej przez
naduycie, ale w oglnoci reasumpcya piotrkowska przedstawiaa wwczas daleko
mniej wspaniae widowisko, ni wileska, gdzie wojewoda czy w sobie urzd
starosty grodowego i obowizek odbierania przysigi deputatw w jednej z sal zamku,
ktrego by domniemanym zarzdc. Ow wojewoda wileski by podwczas prawie
zawsze i hetmanem w. 1. zarazem, bo prawo, zabraniajce poczenia w jednem rku
obu tych godnoci, nie istniao jeszcze; a w dodatku by nim zawsze albo Radziwi,
albo Sapieha, albo kto z najpierwszych rodzin z prowincyi, a kady z nich, na
reasumpcy trybunau, prowadzi za sob ogromny orszak szlachty i wyszego stopnia
wojskowych. Prawo 1717 r. zabraniao wprawdzie hetmanom znajdowa si przy
otwarciu trybunaw, ale hetman, bdcy zarazem wojewod wileskim, ju przez to
samo przepisowi temu nie ulega.

81

Std, ktokolwiek chcia krzywdzi owych wojewodw wileskich, takich

potnych przy reasumpcyi trybunau, i dla innych piastowanych przez nich godnoci,
i dla miejsca samego, ktrem rozporzdzali z urzdu, musia koniecznie uywa do
pomocy jak najwicej szlachty, i nie tylko ubogiej, ale przeciwnie ludzi znaczcych,
ktrzyby mieli i mogli stawi czoo wojewodom wileskim.
Marszaek kadego nowego trybunau litewskiego, a do dzisiejszego panowania,
mia przywilej ukadania, wedug swej woli, listy wszystkich procesw, tak tych,
ktrych uprzednio trybuna ostatecznie nie osdzi, jako te i nowych, wnoszonych
przez strony na pocztku kadencyi trybunau, co zmuszao nieskoczon liczb
Litwinw do znajdowania si osobicie przy kadej reasumpcyi.
Wszystkie te okolicznoci, razem wzite, przyzwyczaiy powoli Litwinw ze
wszystkich wojewdztw do zbierania si co rok w Wilnie, tak, e przy otwarciu
kadego trybunau zgromadzao si tam zazwyczaj kilka tysicy szlachty wszelkiego
stanu, zjedajcej si bd to dla interesw, bd przez sam ciekawo i zabaw, jak
na ogln schadzk, bd wreszcie na zasadzie patnych zobowiza, powzitych
wobec wielkich panw, ktrzy ze sob ubiegali si o pierwszestwo.
Od dwch wiekw trwajce wspzawodnictwo Sapiehw i Radziwiw, wiea
zawi tych ostatnich przeciw Czartoryskim i ogromna przewaga bogactw i wpyww
dworskich tych trzech rodw nad wszystkimi innymi w Litwie, wyrodzio powoli
midzy miejscow szlacht rodzaj dziedzicznej niejako zalenoci od jednego z tych
wielkich domw, do tego stopnia, e wiksza cz, wyobraajc sobie, i istnie bez
nich nie moe, koniec kocw poczytywaa za cnot wierno dla swoich patronw: i
byo to istotnie cnot w porwnaniu do mniej lub wicej szacownych przymiotw
samych ich patronw.
Poniewa jednak wyksztacenie Radziwiw zniao si stopniowo od kilku ju
pokole, wic te w epoce, o ktrej mwi, midzy najgorliwszymi ich stronnikami
znajdowali si ludzie najgoniejsi na Litwie z pijatyki, najwiksi krzykacze i
zawadyaki caego kraju. Stali si te w oglnoci tak niedogodni i nienawistni dla
wszystkich, e band junakw, ktr otacza si Radziwi, nazywano pospolicie
hajdamakami. Gwaty wszelkiego rodzaju, jakich dopuszczali si bezkarnie pod
zason protekcyi swoich patronw, zmusiy wspobywateli do uywania w obronie
tych samych prawie rodkw, jakimi uderzano na nich, i zwolna caa Litwa przybraa
posta wojownicz.
Skrzane kaftany, pikowane jedwabiem, ktre noszono pod sukniami, rkawice i
czapki, podbite tak samo, stay si codziennem ubraniem. Szabla z rkojeci,
opatrzon elazn kratk, zwana koci gwk, pistolety u pasa i w butach, nawet
muszkiet gwintowany, przewieszony przez rami lub na krzy, zaoony na plecach, z
ostrymi adunkami, stanowiy zwyke uzbrojenie tych licznych orszakw, z ktrymi
przez tydzie oddawano sobie wizyty w Wilnie w dwa tygodnie po wielkanocnych
witach. Cudzoziemiec, widzc te cige, przez cay tydzie odbywane marsze w
Wilnie, na czele tysica jazdy uzbrojonej od stp do gw, nie domyliby si, e to
byy wizyty, ktre wzajemnie sobie oddawano, pracujc nad utworzeniem
magistratury sdowej. Strzelanina w nocy z pistoletw bya rzecz najzwyklejsz.
Byy to popisy brawury brukowych zawadyakw, wtenczas nawet, kiedy nic zego nie
miano na myli.

82

Wpord tych wszystkich surowych pozorw obiadowano, wieczerzano,

tacowano, odwiedzano si nawzajem, czsto nawet w domach przeciwnego
stronnictwa, gdzie podczas balu rozprawiano czasem o interesach, chocia, rozchodzc
si, wypada nieraz i w szable zadzwoni.
W takie to nowe rokowania wprowadzono mnie obecnie. Chodzio, jeeli nie o
przeszkodzenie modemu Radziwiowi, aby nie zosta marszakiem, to przynajmniej o
zapewnienie naszej partyi wikszoci deputatw, a to za pomoc tego rodzaju
manewrw, o jakich mwiem, opowiadajc o zajciach w Piotrkowie 1749 r.
Jedno i drugie omylio na ten raz, bo nie byo zupenej zgody midzy
Flemmingiem i podkanclerzym Sapieh. Flemming powzi zazdro do szwagra, bo
zdao mu si, i widzi pierwszestwo dla niego w umyle wsplnego ich tecia, ksicia
Czartoryskiego, kanclerza wielkiego litewskiego.
Hr. Brhl dostrzeg prdko to uczucie we Flemmingu, a wiedzia i o tem, e
Sapieha, zraony pedagogicznym tonem kanclerza, oddala si powoli od niego.
Skorzysta z tych saboci, eby midzy tymi trzema ludmi zasia ziarno
rozdranienia, ktre pniej daleko silniej wybucho, ale ju teraz odejmowao
stronnictwu moc, jakby mie mogo przy wikszej wewntrznej spjnoci.
Byem wic naprzd wiadkiem wielu bezskutecznych konferencyi, a potem, w
sam dzie reasumpcyi, przypadajcej wtenczas na drugi poniedziaek po Wielkiej
nocy, caego rytuau tej ceremonii, podczas ktrej radziwiowskie junaki ju bray si
do szabel, mylc omykowo, e im znak daj do walki. Przypominam sobie
mianowicie niejakiego Ciechanowieckiego, ktry ju do poowy wydoby paasza,
kiedy Flemming, klepic go po ramieniu, powiedzia mu z swoj polszczyzn: Zostaw, tego nie potrzeba, ale z tak powag i spokojem, e mu zaimponowa. Jedynym
dla mnie skutkiem tej podry byo zapoznanie si z bardzo wielu Litwinami, z ich
obejciem si i manewrami politycznymi; poznaem te z powodzenia przeciwnikw
szkodliwe nastpstwa namitnoci i niezgody naszych wasnych przywdcw.
Mody Radziwi, majc lat 18 i zaledwo umiejc podpisa si, zosta
marszakiem trybunau, podczas ktrego osobicie sprawowa si raczej jak swawolny
uczniak, ni jako zy sdzia; zato samo stronnictwo radziwiowskie pod jego
imieniem dopucio si w cigu trwania trybunau ogromnych niesprawiedliwoci i
wielu krokw nieprawnych.
Opuciem Wilno zasmucony, jak gdybym by odpowiedzialny za ostateczny
wynik reasumpcyi. Wiek mj i usposobienie sprawiay, i bardzo byem czuy na
kad ujm przy-czynion stronnictwu, w stratach jego upatrywaem wstyd dla siebie,
a klsk dla kraju; bo te prawd byo, i w latach, kiedy udawao si utworzy
trybuna wedug ycze mego wuja, sprawiedliwo lepiej bya na Litwie domierzan,
a zawadyakom radziwiowskim trudniej byo sta si plag publiczn. Wnet przecie
nowe pole miao si otworzy przede mn.
Wiosn 1755 r. krl zwoa Senatus Consilium do Wschowy, miejscowoci,
pooonej na granicy lska, i przez to samo najdogodniejszej dla niego, bo mg si
tam na czas najkrtszy oddala z Saksonii, ilekro nieodzowna jaka potrzeba
wymagaa obecnoci jego w Polsce. Tym razem mia udzieli posuchania posowi
tureckiemu, ktry przyjeda uwiadomi Polsk o wstpieniu na tron nowego sutana.
Kade ukazanie si krla na ziemi polskiej zgromadzao mnstwo Polakw okoo
jego osoby, z powodu wielkiej liczby wakujcych urzdw, ktre mia

83

rozdysponowa. Dla tej przyczyny rodzice postanowili i mnie tam wysa z wujem
moim, kanclerzem, dla wystarania si o wakujcy urzd stolnika litewskiego.
Starszemu bratu mojemu specyalnie polecono doprasza si dla mnie o t promocy.
Nadawa si do tego w zupenoci, bo dla nieporozumienia swego z wojewod ruskim
oddawna nie mia udziau w krokach, ktre Czartoryskich postawiy w opozycyi z
dworem. Miaem wielu wspubiegajcych si; brat mj potrafi usun ich
wszystkich i przezwyciy przeszkody, ktre wcale nie byy mae, gdy Mniszech nie
przestawa powtarza Brhlowi, e powinien zniszczy stronnictwo Czartoryskich,
jeeli chce zapewni powaanie dla partyi dworskiej, ktrej z usposobienia mojego
zdawaem si by bardzo przeciwnym. Ale hrabia Brhl podobnie, jak pan jego,
zapatrywa si na Polsk, jako na przedmiot drugorzdny, ktrego sam tytu tylko
przynosi korzyci, ale gdzie w gruncie rzeczy nic nie byo do zyskania dla
panujcego, wic te skania si zawsze ku temu, co mogo utrzyma niejak
rwnowag midzy wielkimi domami i zapobiedz rozdranieniu oraz pyncym ze
gwatownym wstrznieniom; dla tego zazwyczaj stara si rozdziela aski krlewskie
rwno pomidzy wszystkie partye.
Na sejmach jedno mia tylko na celu, eby jak najprdzej doczeka si zerwania,
i mdz odwie krla do Saksonii, gdzie mu jedynie byo dobrze.
To przyczynio si do udzielenia mi owego urzdu, sam bowiem dla otrzymania
go najmniejszego nie zadaem sobie trudu, nie umiejc i nie chcc nigdy gra roli
dworaka.
Posunem to niedbalstwo do zbytku, tak, e brat mia z tego powodu przemow
do mnie, ktr zachowaem w pamici, bo bya bardzo rozsdn. Powiedzia mi:
Jeeli nie dbasz o adne odznaczenia, to nie powiniene, przyjmujc je, obraa
niepotrzebnie wspzawodnikw swoich; a jeeli je przyjmujesz, to suszno kae,
aby za nie jakkolwiek przynajmniej owiadczy wdziczno. adne zasugi, adna
znakomita wyszo nie daje ci jeszcze prawa do uwaania wywiadczonej ci aski za
nagrod, i cile rzecz biorc, nie ma racyi, kto utrzymuje, e krl to tylko daje, co
wedug prawa obowizany jest komu da, e przez to obdarzony wcale mu nie jest
obowizanym, tem bardziej, e rozdawnictwo dzieje si zazwyczaj bez wyboru. Zdaje
ci si, e niesusznie zaszczycono askami wielu ludzi; zapytaj wspzawodnikw
swoich, a nawet wielu obojtnych, czy uwaaj wyniesienie twoje za zupenie
usprawiedliwione? Bd co bd krl i jego faworyt stworzyli sobie przez wzgldno
dla ciebie tylu malkontentw; gdyby nic nad to nie byo, juby im to powinien
pamita; przytem trzeba by bardzo pewnym czystoci swoich pobudek i mie wiele
prawdopodobiestwa pomylnych dla caego kraju skutkw, eby si ubiega o rol
trybuna ludu. Czy mylisz zreszt, e ja nie czuj si take zmczonym temi usilnemi
grzecznociami i cierpliwoci i wszystkimi zachodami, jakie podejmowa trzeba,
chcc co otrzyma u dworu. Boli mnie, e tak mao cenisz ponoszone w twoim
interesie trudy; przecie przy niejednej okazyi przyjemnie ci bdzie posiada stopie,
wyrniajcy ci od innych."
Brat mia suszno, przyznaem mu j i on mi przebaczy, bo jest doprawdy
czowiek rwnie dobry, jak ywy i waleczny; a to ju znaczy niemao.
We Wschowie znalazem znw moj pani, ale bardziej kapryn, ni
kiedykolwiek, to te po tygodniu cierpliwoci daem jej do zrozumienia, e,
wyjechawszy stamtd, na zawsze j opuszcz. To j wzruszyo; naznaczya mi

84

schadzk, ktr zaraz m przerwa; zaledwo miaem czas schowa si; bawi tak
dugo, i prawie dniao, kiedy wyszed. Musiaem skrci poegnanie. Jakkolwiek nie
powioda si nasza schadzka, utrzymuje ona dzi jeszcze, i w niej najywsze
zostawia wraenie; ja wszake nosiem ju w duszy pragnienie zerwania mego
acucha, ktry uku raczej przypadek, ni gust, a ktry dwigaem, ulegajc raczej
rodzajowi zobowizania, nieli prawdziwemu uczuciu.
Za zgod rodzicw przyrzekem by Williamsowi, podczas ostatniego pobytu
jego w Warszawie, i bd mu towarzyszy, jeeli on kiedy pojedzie do Rosyi;
napisa mi on, nieco przed moj wycieczk do Wschowy, i mianowany zosta
ambasadorem przy tym dworze, i e przypomina mi o danem sowie.
Rodzice chwycili si skwapliwie sposobnoci posania mnie do kraju, ktrego
znajomo od dawna zdawaa si im dla mnie potrzebn; ale jakkolwiek pieszyem,
chcc dopdzi Williamsa, ktry podczas pobytu mego we Wschowie uda si z
Drezna do Petersburga, nie mogem tego dokaza i przybyem tam ju po nim, w
kocu czerwca 1755 roku.
Poniewa w Petersburgu otworzy si przede mn nowy okres ycia, skoczyo
si poniekd wychowanie, a zaczo dziaanie o wasnych siach, wiec na tem zamkn
pierwsz cz tych pamitnikw.

KONIEC CZCI PIERWSZEJ

STANISAW AUGUST PONIATOWSKI

PAMITNIK
Memoires du roi Stanislas Auguste

C Z II
Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl
Mail: historian@z.pl

MMIV

Stanisaw August Poniatowski, Pamitnik, t. I, cz. II, tum. z francuskiego z

upowanienia Cesarskiej Akademii Nauk w Piotrogrodzie W. Konopczyski,
S. Ptaszycki, Warszawa 1915.

CZ DRUGA.
ROZDZIA XII.
Wychowanie polityczne przy Williamsie. Wypadek z podpisaniem traktatu. High
displeasure. Douglas i Messonier. Gniew, szpilki, zy. Spr o woln wol. Lehndorf. Lew
Aleksandrowicz. Pierwsze spotkanie. Portret pniejszy cesarzowej. Zwierzenie si
Bestuewowi i wizerunek tego. Wizerunek pani Bestuewowej.
Czas, spdzony w domu Williamsa za pierwszego pobytu mojego w Petersburgu, by dla
mnie szko nowego rodzaju. Przyja jego dla mnie i zaufanie dochodziy do tego stopnia, e
niekiedy odczytywa mi najtajniejsze swoje depesze, albo te prosi o ich cyfrowanie i
decyfrowanie. By to rodzaj nauki, ktrej mi nikt prcz niego w wczesnem pooeniu mojem
nie mg udzieli. Dziki tej z nim zayoci byem wiadkiem anegdoty, do przez si
wanej, aby polityk caej Europy obchodzi moga. Williams mia rozkaz: traktowa z Rosy
o przymierze, ktrego moc, w zamian za wypacane z gry zasiki, Anglia miaa otrzyma od
Rosyi 55,000 wojska ldowego i pewn liczb okrtw wojennych dla uycia ich przeciw
krlowi pruskiemu, ktrego imi wprawdzie nie byo wymienione w traktacie, ale ktrego
posiadoci tak wyranie w nim oznaczono, e si omyli byo niepodobna.
Zrazu Williams znalaz tam niespodziewane powodzenie, zadziwiajce wszystkich,
ktrzy znali zwyk w owym czasie opieszao dworu rosyjskiego i cige wahanie si
cesarzowej Elbiety. Nie upyny jeszcze dwa miesice od dnia przybycia Williamsa do
Petersburga, kiedy traktat jego ju by podpisany. Oczekiwa on podzikowa, odpowiednich
oddanej usudze, kiedy Cufyer, przez ktrego spodziewa si otrzyma ratyfikacy traktatu,
przywiz mu list sekretarza stanu, zawierajcy nastpne wyrazy: cigne pan na siebie
niezadowolenie krla, podpisujc si za ministrami rosyjskimi, co jest ujm dla dostojestwa
Jego Krlewskiej Moci; dopki ta omyka nie bdzie naprawiona, krl podpisanego przez
pana traktatu ratyfikowa nie moe".
Dopiero po odczytaniu tego piorunujcego listu postrzeg Williams omyk, ktra,
chocia nie bya tak cik, jak sobie wyobraano w Londynie, staa si jednak zgubn dla
niego. On podpisa si pierwszy na egzemplarzu traktatu, ktry pozosta w rkach rosyjskich,
podobnie, jak oni podpisali si pierwsi na tej, ktr Williams przesa rzdowi swemu. On,
dwch kanclerzy rosyjskich, ich dwch sekretarzy, sekretarz Williamsa i j, jednem sowem,
siedem osb, ktrym zaleao na powodzeniu sprawy, przyczynio si zarwno do omyki,
ktr Pan przeznaczenia sn dopuszcza w wiadomym sobie celu. Zdawao si zrazu, e
omyka z najwiksz atwoci da si naprawi. Ministrowie rosyjscy, otrzymawszy lekk
wymwk od swojej pani, zgodzili si na wymian egzemplarzy traktatu i kuryer Williamsa
ruszy znowu w drog. Ale o ile pierwsza jego podr odbya si prdko, o tyle drug
opniy przeciwne wiatry i rozmaite okolicznoci, a kiedy nareszcie stan z ratyfikowanym
traktatem w Petersburgu, scena si ju zmienia. Krl pruski zwietrzy negocyacy Williamsa;
Anglia wiedziaa, e Austrya stara si o nowe przymierze z Francya. To nagle sprowadzio
zwizek Anglii z krlem pruskim, w ten sposb, e przymierze miedzy tym ostatnim a Jerzym
II, ktrego moc zobowizali si niedopuci Wejcia do Niemiec adnych wojsk
cudzoziemskich, zostao podpisane na kilka dni przed traktatem, w ktrym Austrya na
przypadek wojny wzywaa pomocy francuskiej, Przymierze to, znoszc sam przedmiot
traktatu, zawartego przez Williamsa, na podstawie bdnego systematu, uwaajcego Angli,
Austry i Rosy za nieprzyjaci Prus, juby wystarczyo do zniechcenia cesarzowej

4
Elbiety, gdyby nawet nie bya do tego przygotowana przez jakobit Douglasa, ktrego
Francya (bez adnego urzdowego charakteru i na wasne jego ryzyko) uya do utorowania
sobie pierwszych drg. Uda si on najpierw do samego Williamsa, podajc si za Szkota
katolika, ale wiernego poddanego Jerzego II, mwic, e podruje po pnocy dla
poratowania zdrowia. Mniemana ta pobudka, przy braku wszelkich do Williamsa listw,
naprowadzia tego ostatniego na myl, e Douglas jest agentem francuskim; ostrzeg te o tem
ministrw rosyjskich; ale Douglas potrafi przypodoba si niektrym z pomidzy nich, tak,
e zrazu cierpiany, tylko w Petersburgu, wkrtce ju przesta si tai ze swoj misy,
owiadczajc wyranie, e jest poprzednikiem akredytowanego posa, ktrego Francya ma
przysa celem zawizania na nowo stosunkw z Rosy, przerwanych od wyjazdu pana
d'Allion.
Douglasa poprzedzi o kilka miesicy niejaki Messonier, ktry, poznawszy si w
Turynie z ksiciem Adamem Czartoryskim, dosta od niego list, majcy mu otworzy dom i
zapewne sub, jako Francuzowi zraonemu do swojej ojczyzny. Messonier najpierw uda
si do mnie, zawsze w imieniu mego ciotecznego brata. Kiedy wspomniaem o nim
Williamsowi, ten mi pokaza nadesane mu przed kilku dniami od cesarza Franciszka I
ostrzeenie, w ktrem dokadnie by opisany tene Messonier i sposb, w jaki mia si
wkrci do jego domu dla szpiegowania. Poniewa wszystkie okolicznoci zgadzay si
najzupeniej z tem, comy okoo siebie widzieli, powiedziaem wic Messonierowi w imieniu
Williamsa, i powinien si poczytywa za szczliwego, e trafi w nim na szlachetnego
czowieka, ktry nie chce go gubi; e, bdc uwiadomionym o jego zamiarach, ostrzega, aby
si ich wyrzek i jak najprdzej kraj ten opuci si stara, do czego Williams gotw mu nawet
dopomdz i wyrobi paszport, bez ktrego nikt z pastwa rosyjskiego nie moe wyjecha.
Messonier, niezmieszany, zaprzeczy wszystkiemu i gorzko nawet si skary, i go
posdzono o penienie rzemiosa tak wstrtnego jego charakterowi. Daremnie mu
przekadaem, aby si w t gr nie wdawa, e nie zna kraju, w ktrym si znajduje, e
Francuzi le s w nim widziani (co przecie wtenczas zupen byo prawd) i e najlejsza
poszlaka szpiegostwa zwrci na niego ca surowo rzdu, chociaby si przed nim chcia
tem zasoni, e szpiegowa nie Rosyan, ale posa angielskiego; nic to nie pomogo, i
Petersburga opuci nie chcia. Poniewa by Francuzem i bez adnych urzdowych
wiadectw, zwrci wic zaraz na siebie podejrzenie, a e wiedziano, i by w domu
Williamsa, ministerstwo zapytao go wic o niego. Wtedy Williams nie zatai wszystkiego, co
wiedzia o nim, i Messonier dosta si do cisego wizienia Margrabia de 1'Hpital,
przybywszy w 1757 roku, jako ambasador do Petersburga, wyrobi jego uwolnienie, i
dowiedziaem si pniej, e Messonier bardzo si na mnie osobicie ali, i e dwr
francuski policzy to za jedn ze swych pretensyi do mnie, chocia uczyniem wszystko, co
byo w mojej mocy, dla oszczdzenia temu Francuzowi nieszczcia, w jakie popad. Ale nie
tylko w tym razie le mi zapacono za oddane usugi. Douglas wkrtce tak wielkie uczyni
postpy, e Williams niesmakw tylko dowiadcza zacz na tej samej scenie, gdzie tak
wietnego spodziewa si powodzenia. Gorcy jego temperament, wielka czuo nerww i
dotkliwe frasunki mioci wasnej przekonay go wkrtce, jak suszn bya rada, ktrej mu
synny chirurg angielski Cheselden przed kilku laty udzieli, mwic: Usu si pan od spraw
publicznych, bo ci si stan zgubnemi". - Zacz chorowa, trapi si wszystkiem i tak by
ulegy rozmaitym, kolejno po sobie nastpujcym wraeniom, e widziaem tego czowieka,
ktrego umys i prawdziw wyszo podziwiaem oddawna, osabionym do tego stopnia, e
nie mg ez powstrzyma, kiedy dwa razy z rzdu przegrywa, grajc na szpilki. Kiedyindziej
poddawa si z lada powodu sromotnym wybuchom gniewu, ktrym nigdy nie ulega dawniej.
Przypominam sobie midzy innemi jeden wieczr, kiedy po dugiej rozmowie ze mn i
z dwoma znajdujcymi si wtenczas w Petersburgu podrnymi Anglikami. Woodwardern i
Combem tudzie z pastorem angielskiej kolonii Dumaresque'iem, wpad przypadkiem na

5
niewyczerpujcy si nigdy temat wolnej woli i przeznaczenia; od tego przeszlimy do innych,
pokrewnych kwestyi, i Williams utrzymywa, e w yciu ludzkiem nie moe by adnego
wypadku, ktrego nieszczliwy lub pomylny skutek nie byby prostem nastpstwem jakiego
bdu lub zasugi samego czowieka. Mnie si zdawao, e piorun np. przy pogodnym niebie,
albo pierwsze trzsienie ziemi w kraju gdzie go przedtem nie znano, dayby si zaliczy do
rzdu prawdziwych zrzdze losu, ktrych adna przezorno ludzka przewidzie nie jest w
stanie, a e te wystarczaj nieraz do wywrcenia planw, osnutych z najwiksz biegoci.
Kady wypowiedzia myl i zdarzyo si, e wszyscy obecni byli mojego zdania, prcz
Williamsa, ktrego ju to rozdranio, e zosta sam jeden. Nastaa chwila milczenia; miaem
nieostrono przerwa je, przytaczajc jaki nowy dowd na poparcie mojego twierdzenia.
Tu Williams nie mg ju wytrzyma i, powstawszy, jak wcieky, zawoa: Nie mog znie
tego, aby mi tak przeczono w moim wasnym domu; prosz pana, aby wyszed, i
owiadczam panu, e go nigdy w yciu nie chc widzie wicej." Poczem opuci nas,
zamykajc z trzaskiem drzwi swego sypialnego pokoju.
Towarzystwo rozeszo si, zostaem sam jeden, miotany najsmutniejszemi i
najprzykrzejszemi mylami. Z jednej strony mwiem sobie: jak znie podobn obelg? Ale
z drugiej znowu: jake j pomci? Williams jest nie tylko ambasadorem, ale daleko wicej,
ni ambasadorem, jest moim dobroczyc, bo by mi przewodnikiem, nauczycielem,
opiekunem; rodzice powierzyli mnie jemu, kocha mnie tak dugo i tak tkliwie. Ciko
zawini, to prawda, ale te i ja powinienem by oszczdza wicej jego draliwo, zwaszcza,
e znaem obecny stan jego.
Wrd tej walki przeciwnych uczu machinalnie prawie poszedem do drzwi jego
sypialni: nie chcia ich otworzy. Wrciem do pokoju, w ktrym toczya si nasza rozmowa.
Drzwi szklane wychodziy na balkon, byy na wp otwarte. Wyszedem; noc bya cicha;
popadem w gbok zadum. Oparty dugo o porcz balkonu, uczuem nagle ogarniajc
mnie rozpacz. Podniosem nog, aby si przedosta za porcz, gdy nagle uczuem, jak mi
kto silnie chwyta w p i cignie wstecz. By to Williams, ktry nadszed w tej chwili. Spyta
by sub, co si ze mn stao? odpowiedziano mu, e jestem oddawna na balkonie; przybieg
i wybawi mnie. Przez kilka chwil obaj nie moglimy sowa wymwi. Nareszcie zaprowadzi
mnie do swego pokoju, a kiedym gos odzyska, powiedziaem mu: Zabij mnie lepiej, niby
mia mwi, e mnie wicej nie chcesz widzie!" Odpowiedzia mi tylko uciskiem, ze zami
w oku, a przetrzymawszy chwil kilka w objciach, prosi, abym nie pamita i nie wspomina
nigdy tego, co zaszo. Czuem si szczliwy, e mu to mogem przyrzec.
Okropno pooenia mojego na tym balkonie zwiksza wczesny stan mego serca,
zajtego najszczerszem i najsilniejszem uczuciem. Upodobanie, mio, szacunek, dochodziy
do uwielbienia, przepeniay mj umys zarwno, jak zmysy. Williams by moim
powiernikiem, doradc, pomocnikiem. Charakter ambasadora otwiera mu przystp do osoby,
do ktrej ja publicznie zbliy si nie mogem i uatwia tysiczne komunikacye. Dom jego,
w. ktrym mieszkaem, udziela mi szczeglnego bezpieczestwa, ktrego nigdzie indziej
znale nie mogem. Wszystko to stracibym, zrywajc z Williamsem. Kto wie nawet, czy po
gonem zerwaniu stosunkw mgbym by pewny mojej tajemnicy i tajemnicy tej, ktrej
spokj wyej nad wasne szczcie ceniem. W kadej innej chwili ze wzgard bybym
odrzuci wszelk myl podobnej ze strony Williamsa nieszlachetnoci, ale to, co zaszo,
nasuwao mi podejrzenie, e umys jego si zamci, i e gwatowno namitnoci moe go
doprowadzi do najzdroniejszych krokw, chocia waciwie nie monaby go byo czyni za
niepoczytalnym. Wszystkie te obawy zniky w chwili, kiedymy si znowu pogodzili, bo
kochaem go prawie, jak ojca, a potrzebowaem koniecznie nadziei, tej prawdziwej dwigni
ycia, a szczeglniej modoci1. Williamsowi poruczono uwiadomi wczesnego kanclerza
1

Umar w kilka lat pniej (przyp. Krla).

6
rosyjskiego, Bestuewa, o tej tajemnicy, ktra przez sze z gr miesicy usza jego uwagi,
pomimo caej czujnoci, licznych szpiegw i nadzwyczajnej jego chci, aby kierowa sercem
wielkiej ksinej, ktr do tego stopnia ubstwia i czci, e sam by prawie w niej
rozkochany. Daremnie kusi si podsun jej kochankw wedug wasnego wyboru; zwrci
by oczy w tym celu midzy innymi na hr. Lehndorffa1), ktry prezentowany by na dworze
jednego dnia ze mn, i ktrego ciekawi dworacy umylnie tego wieczora wychwalali przed
wielk ksin. Odpowiedziaa, e z pomidzy dwch lepiejby si jej nada Polak. To swko
(wyrzeczone wtenczas bez adnego z jej strony zamiaru) zauway Lew Aleksandro wie
Naryszkin, wwczas dworzanin pokojowy, a dzisiaj wielki koniuszy, ktry wkrtce zapozna
si ze mn, starajc si wej w cise stosunki, powtrzy mi wyrazy wielkiej ksiny i nie
przestawa donosi o wszystkiem, co mogo we mnie wzbudza nadziej. Dugo sucha go
nawet nie chciaem, tak dalece umys mj by przepeniony opowiadaniami o szpiegostwie i
intrygach dworskich, a zwaszcza o okropnych niebezpieczestwach dworu, na ktrym si
znajdowaem.
Nasuchaem si szczegw straszliwego panowania Anny Iwanwny, na ktrej samo
wspomnienie dreli jeszcze Rosyanie. Wiedziaem, e poprzednikiem moim w askach
wielkiej ksiny by Satykow, ktrego panujca wtenczas Elbieta pod pozorem jakiej misyi
wysaa do Hamburga, alem nie wiedzia, e i wielka ksina miaa powody uskarania si na
niego. Miaem j zreszt za oddan wycznie dzy panowania; za najarliwsz stronniczk
Prus, gdy sam byem wychowany w nienawici wszystkiego, co pruskie; za pogardzajc
wszystkiem, co nie byo z Woltera; jednem sowem, za tak rn od tego, czem bya w
istocie, e nie tylko przez ostrono, ale nawet dla braku wszelkiego ku niej pocigu, blizko
przez trzy miesice unikaem starannie wszystkiego, co w rozmowach Naryszkina wydawao
mi si tylko zasadzk.
Poczyna on sobie, jak dworak, odgadujcy skonnoci, z ktrych mu si nie zwierzano,
w nadziei, e swemu zuchwalstwu bdzie mg kiedy nada pozr zasugi, gdy popchnie sw
pani, nieledwie wbrew wasnej jej woli. Tyle, mi rozmaitych rzeczy nagada o wielkiej
ksinie, i nareszcie skusio mnie sprbowa szczcia, zwaszcza, gdy po kilku sowach
powiedzianych Naryszkinowi o jednej z dam, ktre widziaem u dworu, ujrzaem wielk
ksin w chwil potem przechodzc koo mnie i powtarzajc mi ze miechem te same
prawie wyrazy z dodatkiem: Widz, e jeste pan malarzem". Wkrtce potem odwayem si
posa jej list, na ktry mi Naryszkin przynis nazajutrz odpowied. Zapomniaem wtedy, e
jest na wiecie Syberya. W kilka dni pniej zaprowadzi mnie do niej Naryszkin, bez
uprzedniego z ni porozumienia si, tak, e si dowiedziaa o tem dopiero, kiedym by u
drzwi jej gotowalni, podczas wieczornego przyjcia i w miejscu, gdzie wielki ksi mg
przyj za chwil; tak, e dla ukrycia mnie musiaa mi otworzy swj pokj, bez czego
bylibymy wystawieni oboje na najwiksze niebezpieczestwo.
Miaa wtenczas lat dwadziecia pi, bya dopiero co po pierwszym poogu i w tej peni
piknoci, ktra jest najwyszym rozkwitem kadej uposaonej urod kobiety. Przy wosach
czarnych pe miaa olniewajcej biaoci, rumiece ywe, oczy due, niebieskie, wypuke i
pene wyrazu, rzsy czarne i bardzo dugie, nos cienki, usta, rzekby, woajce o pocaunek,
rce i ramiona najprzedniejszych ksztatw, kibi wysmuk, wzrost raczej suszny, ni may,
chd leciutki, a przytem nadzwyczaj dostojny, dwik gosu miy, miech za rwnie
wesoy, jak i jej humor, dziki ktremu z najwiksz atwoci przechodzia od najpochszych
i najdziecinniejszych zabaw do tablic zapenionych cyframi dyplomatycznemi, a trud fizyczny
przy ich odczytywaniu nie trwoy jej bynajmniej, zarwno jak sama tre, chociaby jej
przedmiot by jak najpowaniejszy i najsurowszy. yjc w ustawicznym od zampjcia
przymusie, pozbawiona wszelkiego, odpowiedniego jej umysowi towarzystwa, rzucia si do
czytania. Umiaa duo; ujmujca, umiejca trafi w sab stron kadego, jednaa sobie

7
mio ogln i torowaa dla siebie ju wtenczas drog do tronu, ktry pniej z tak
zajmowaa chwa.
Tak bya kochanka, ktra si staa pani moich losw; oddaem jej ca moj istot, w
o wiele szczerszem rozumieniu, ni te sowa zwykli pojmowa wszyscy w podobnem
znajdujcy si pooeniu. A szczeglniejszem zrzdzeniem, chocia liczyem ju 22 lata,
mogem jej zoy w ofierze to, czego nikt nie posiada...
Naprzd, surowe wychowanie ustrzego mnie od wszelkich rozpustnych stosunkw,
potem, dza wybicia si na wierzch i utrzymania si w wiecie, ktry (zwaszcza w Paryu)
nazywaj dobrem towarzystwem, ustrzega mnie w zagranicznych podrach; zbieg za
najrozmaitszych drobnych okolicznoci, przy stosunkach, jakie byem pozawizywa to za
granic, to we wasnym kraju, to wreszcie w samej ju Rosyi, zdawa si umylnie zachowa
mnie caego dla tej, ktra pniej rozporzdzia mym losem.
Nie mog odmwi sobie przyjemnoci opisania ubioru, w jakim j znalazem onego
dnia. Miaa sukienk z biaego atasu, zdobn jedynie w lekkie koronki i wstki rowego
koloru. Zdawaa si nie pojmowa prawie, jakim sposobem mogem si znale w jej pokoju,
rzeczywicie, sam nieraz pniej zapytywaem siebie, przechodzc w czasie dworskich
uroczystoci okoo tak licznej stray i wszelkiego rodzaju dozorcw, jakim sposobem sta si
mogo, e ju tyle razy, jakby przesonity obokiem, dosta si potrafiem do tych miejsc, na
ktre publicznie zwrci nawet-oczu moich nie miaem.
Powiedziaem ju, e to Williams wyjawi Bestuewowi tajemnic uczu, jakie wielka
ksina powzia ku mnie; byo to koniecznem; naleao wstrzyma zabiegi kanclerza w celu
sprowadzenia z powrotem owego Satykowa, ktry bawi wwczas w Hamburgu, a ktremu
wielka ksina wolaa teraz udziela pomocy pieninej do penienia poruczonej tam misyi,
nieli widzie go z powrotem w Rosyi. Prcz tego trzeba byo jeszcze zniewoli Bestuewa,
aby uy powanego wpywu, jaki wywiera na gabinet saski, w celu wyrobienia tam dla mnie
misyi politycznej, z jak mgbym powtrnie pokaza si na dworze petersburskim.
Cztery wiersze, napisane rk wielkiej ksiny i oddane przez Williamsa Bestuewowi,
wyjednay podane ze strony tego ostatniego przyrzeczenia.
Tu bdzie waciwe miejsce da pozna czytelnikowi tego kanclerza Bestuewa.
Urodzony za rzdw Piotra I-go, oddany by przez tego monarch na sub, albo raczej na
wychowanie, na dwr elektora hanowerskiego, ktry wkrtce potem wysa go do tego
Piotra I z uwiadomieniem o wstpieniu swem na tron angielski pod imieniem Jerzego I. Piotr
W. tak by rad, widzc modego Rosyanina, okrzesanego ju troch z europejska, i
uywanego przez zagranicznego monarch, e odrazu uczu ku niemu przychylno, i wkrtce
potem mianowa go rezydentem swoim w Hamburgu. Uywany by pniej przy dworze
duskim i szwedzkim.
W chwili mierci cesarzowej Anny znajdowa si w Petersburgu i musia ju wtenczas
niepoledni gra tam rol, kiedy feldmarszaek Mnich, wywrciwszy regency ksicia
kurlandzkiego Birona, uzna go za godnego uwizienia w fortecy, jako winia stanu. Ksina
Anna, ogoszona regentk po Bironie, uwolnia Bestuewa, kiedy Mnich zrezygnowa ze
swych godnoci. - Elbieta, wstpiwszy na tron, mianowaa go wielkim kanclerzem pastwa,
to jest naczelnikiem wydziau spraw zagranicznych i niejako pierwszym ministrem. Pki si
nie oywi, nie umia on gadko powiedzie sw kilku, i jakgdyby jka si; ale skoro
rozmowa go zaja, znajdowa nietylko wyrazy, ale cae frazesy, cho niepoprawne, ale pene
ognia i siy, pynce z ust, liczcych zaledwo cztery na p zamane zby, a owiecone
ognistem spojrzeniem malutkich jego oczu. Czerwone plamy, pokrywajce twarz niad,
daway mu jeszcze straszniejsz posta, kiedy w gniew wpada, co mu si czsto zdarzao;
miejc si, mia twarz szatana. Rozumia bardzo dobrze po francusku, wola jednak uywa
mowy niemieckiej z cudzoziemcami, ktrzy znali ten jzyk. Zaledwo mogc pisa w
ktrymkolwiek z tych jzykw, i sam waciwie nic nie umiejc, instynktem zawsze prawie

8
susznie ocenia prace innych. Nie posiada adnych nabytych wiadomoci o sztuce, a jednak
mona byo si zaoy, e z kilku podanych mu rysunkw wybierze zawsze najpikniejszy, a
gdy chodzio np. o architektur, najokazalszy i najszlachetniejszy. - Panowanie bez przeszkd
byo jego namitnoci. Zdolny by czasem do czynw szlachetnych, bo mia poczucie pikna
we wszystkiem, ale tak mu si naturalnem zdawao usuwa wszelk na drodze zawad, e nad
wyborem rodkw nie zawaha si nigdy. Zreszt, przykady straszliwych rzdw, pod jakimi
wyrs, zatwardziy jego dusz. Gotw czsto suy w sposb najmniej przyzwoity tym,
ktrych nazywa swoimi przyjacimi, nie mg poj, aby kto mia jakiekolwiek skrupuy.
Poniewa we wszystkiem wol mia upart, by wic zawzitym stronnikiem Austryi i
stanowczym przeciwnikiem Prus przez cae ycie. Dlatego te nie przyj ofiarowanych sobie
przez krla pruskiego milionw, ale za to nie waha si nietylko przyjmowa, ale domaga si
nawet pienidzy od ministrw Austryi, Anglii, Saksonii i kadego innego dworu, ktrego
sprawy uwaa za potrzebne w interesie wasnego dworu popiera. Bra od przyjaznego
monarchy byo, wedug jego wyobrae, nietylko prawem partnera, ale nawet dowodem
hodu, skadanego potdze wasnego narodu, ktrego chway naprawd po swojemu szuka.
Dni swoje koczy zazwyczaj na upijaniu si z jednym lub dwoma powiernikami; czasem
pijany pokazywa si nawet cesarzowej Elbiecie, ktra wstrt miaa do tego naogu i to mu
pniej w jej oczach zaszkodzio. Czsto poddawa si wybuchom gniewu, dochodzcym do
dzikoci, ale zawsze by agodnym i cierpliwym dla swej ony, ktr susznie nazywa swoj
Ksantypp, od czasu, gdy mu kto opowiedzia historye Sokratesa. Znalaz j by i polubi w
Hamburgu; pochodzia z rodu nieznanego; pikna, ze zdolnoci do muzyki, z dowcipem i
wielu dziwactwami, tak go potrafia ujarzmi, e widziaem pana Bestuewa, suchajcego w
milczeniu caego potoku najgrubszych obelg, jakie przy gociach u stou wylaa na niego
maonka za jedno swko nagany, udzielone przez kanclerza wsplnemu ich synowi. Syn
ten, byo to prawdziwe monstrum wszelkiej moralnej szkarady, a ca macierzysk
wcieko pani Bestuewowej dziwniejsz jeszcze czynia ta okoliczno, e. nie
przebaczajc nigdy mowi najmniejszej nagany, sama przed cudzoziemcami skarya si
nieraz na swe nieszczcie, i jest matk takiego wyrodka, i tego samego dnia okropne rzeczy
mi o nim opowiadaa.
Miaem ask u niej; mwia, e jej szczcie w grze przynosz; sadzaa mnie przy sobie
u stou i, ilekro obiadowaem u nich, zaczynaa od opowiadania mi o swych chorobach,
rozwodzia si potem nad potrzeb cigej gotowoci do mierci, nad wstrtem, jaki w niej
obudzaj radoci i pociechy tego wiata, sam nawet pokarm, ktrego przyjmowa ju nie
chce. Przekadaem jej wtenczas" e wszelkiego rodzaju samobjstwo przeciwi si zasadom
chrzecijaskim, na co przystawaa, jada troch i wtenczas rozpoczynaa wykad o nauce
Lutra, wykazujc mi tak zwane przez ni bdy katolicyzmu; dodawaa wszake za kadym
razem, e Luter le zrobi, i si z Katarzyn Bohra oeni, ,,bo kiedy si raz przysie
pozosta kawalerem, nie naley ju zawiera zwizkw maeskich". Przyznawaem jej
suszno zupen, podawaem potrawy, ktre, wiedziaem, e lubia najbardziej, ona
nazywaa mnie swoi m przybranym synem i po drugiem daniu zaczynaa zazwyczaj
opowiada mi skandaliczn history dworu i miasta, nazywajc osoby po imieniu i nazwisku,
a tak gono, e miaem si i truchlaem zarazem.
Jakkolwiekbd w gruncie rzeczy m j kocha i miaa wpyw na niego, bya bardzo
oryginaln i ja j nazywaem mam, pomimo wszystkiego co tak czsto i tak nierozwanie
wygadywaa o panujcej cesarzowej Elbiecie, ktra wiedziaa dobrze, co o niej mwiono,
bya przez cesarzow traktowan wybornie.

ROZDZIA XIII.
Portret cesarzowej Elbiety. Zarys dziejw od mierci Piotra I. Wizerunek Katarzyny L
Wizerunek Aleksego Razumowskiego i Cyryla, hetmana wychowanie i portret
Piotra III.
Ale trzeba opowiedzie czytelnikowi, co zacz bya sama ta cesarzowa Elbieta. Po
mierci Piotra Wielkiego, za krtkich rzdw Katarzyny I, ktra nie umiaa pisa, crka jej
Elbieta podpisywaa za matk. Katarzyna miaa zwyczaj posya j dla podpisywania
papierw, wymagajcych cesarskiej pieczci, do przylegego z jej pokojem gabinetu, ktrego
drzwi byy otwarte. Elbieta kazaa wtenczas powiernicy swojej przewraca arkusze, a szelest
kart papieru przekonywa Katarzyn, e crka jej zajt bya podpisywaniem; kiedy jednak po
papiery przychodzia, nie znajdowaa jej czsto, bo Elbieta przez ten czas biegaa na rne
schadzki, tak, e j czsto nieatwo byo odszuka.
Katarzyna I nie bya surow matk; zreszt miostki jej niemal jawne i bardzo liczne,
poczone z naogiem pijastwa, zapewniay wielk swobod crkom a rzeteln wadz
Mienszykowowi, do czego skaniaa j i wasna zupena nieudolno i uczucie wdzicznoci.
Mienszykow bowiem i arcybiskup Teofan zawiadczyli, i Piotr I, koronujc Katarzyn,
powiedzia by, e przez to samo przeznacza j na nastpc po sobie. Zuchwalstwo dokonao
reszty. Ale Piotr I dalekim by od dania, aby Katarzyna panowaa po nim, zwaszcza od
kiedy wykry jej romans z szambelanem Morsem.-Na trzy tygodnie przed zgonem skaza na
mier tego Monsa i nie poprzesta na tem, e go kaza powiesi, ale jeszcze obwozi
cesarzow sankami, jakby na przechadzk, okoo tej szubienicy.
Wiem, e mnstwo pisarzy, a midzy innymi Wolter, utrzymuje, i Piotr I znalaz w
Katarzynie istot wysz nad jej pe i nad wszystkich Rosyan, i jedynie zdoln do
kontynuacyi rozpocztego przeze dziea; to jednak, co Mienszykow utrzymywa faszywie,
co potwierdzali pochlebcy za ycia Katarzyny I, co powtarzali potem agitatorzy rzeczy
niezwykych, wszystko to nie moe przeszkodzi, aby to, co tutaj opowiadam, nie byo
rzeteln i najcilejsz prawd; - pochodzi ona z nadto pewnego rda.
Pewien Rosyanin, znany powszechnie ze swej prawdomwnoci, mwi mi, e wie od
swego ojca, ktry dowodzi jednym z pukw gwardyi przy mierci Piotra I, i cesarz
sporzdzi by testament, i e ulubiony jego karze ukasz wiedzia o miejscu, gdzie si ten
testament znajdowa. Ale ukasz znikn w dniu mierci Piotra i odnaleziono go zaledwo w
siedmnacie lat pniej, kiedy cesarzowa Elbieta, wstpiwszy na tron, kazaa go wyszuka i
wrci z Syberyi. Prawdziwy ten testament zniszczony zosta i Mienszykow panowa pod
imieniem Katarzyny I.
Katarzyna I zajmowaa tron od roku 1725-1727. Przybyem do Rosyi w 28 lat pniej,
kiedy jeszcze yo wielu naocznych wiadkw tej epoki, ktrzy bez wasnego w tem interesu i
bez zapau opowiadali mi te wypadki, a wszystkie najdrobniejsze syszane od nich szczegy
zgadzay si najzupeniej z gwnym przytoczonym tu faktem; kto mi go udzieli, domyli si
czytelnik.
Gdy po mierci Katarzyny I Piotr II, wnuk Piotra W. zosta cesarzem, Dogorukowie
opanowali jego umys i wysali Mienszykowa na Sybir; ale ich wadza ustaa ze mierci
Piotra II, ktry umar modziutkim na osp.
Wypadek ten zdawa si powoywa na tron jedn z crek Piotra W., starsz,
ksiniczk Ann, lub modsz Elbiet. Ale pierwsza z mem swoim bya wtenczas w
Holsztynie; Elbieta, cho niezamna, leaa wanie w poogu, Rosya za i rzd jej
wczesny byy w takim stanie, e chwila i miao stanowiy o wszystkiem.

10
Kilku panw z Dogorukimi na czele umylio skorzysta z tej sposobnoci, aby
utworzy arystokracy. Uoyli wic formu przysigi dla przyszego monarchy, a poniewa
dzieci Iwana, starszego brata Piotra I, zmarego jeszcze przed nim, mniej mogy mie nadziei
dostpienia tronu, ni potomstwo Piotrowe, wic monowadcy spodziewali si, e z niemi
atwiej im pjdzie.
Ksina meklemburska, starsza crka cara Iwana, bya wtenczas w Moskwie i to
zapewne stao si powodem usunicia jej od prawa nastpstwa. Modsza, wdowa po ksiciu
kurlandzkim, mieszkaa w Mitawie; posano do niej, ofiarowujc niespodzianie koron
cesarsk. Im mniej si jej spodziewaa, tem atwiej przystaa na wszystko, czego od niej
dano. Moe te swko Piotra, ktre przypominano sobie, przyczynio si te do jej
wyniesienia. Ceni on t ksiniczk i powiedzia jej raz: al szto ty nie maleyk; szkoda, e
nie jeste chopcem.
Zostaa ukoronowana w Moskwie, przysigszy, i dopuci do wsplnictwa we wadzy
tych magnatw, ktrzy j na tron wynieli. Alici jeden z nich, ksi Czerkaski, po kilku
tygodniach poda jej prob (w imieniu niby caego narodu), w ktrej owiadcza, i Rosya
caa szczliw by moe jedynie pod rzdem tak nieograniczonym, jak byy rzdy
poprzednikw Anny Iwanwny, i baga j, aby si z nikim nie dzielia sw wadz.
Anna Iwanwna atwo daa si przekona, e to byo pragnieniem caej Rosyi. Ogosia
si pani jedynowadn i samowadn; nakazano w caem pastwie skadanie nowej przysigi
i w przecigu dziesicioletniego panowania Anny Iwanwny tylu Dogorukich i innych
panw rosyjskich zostao straconych lub poszo na okropne wygnanie, e susznie dziwi si
mona, skd jeszcze bior si w Rosyi ludzie, noszcy ich nazwiska.
Rozumie si, e pod tem panowaniem grozy i najstraszniejszego despotyzmu
ksiniczk Elbiet strzeono zbliska. Najprzd mylano oddali j, wydajc za m.
Pewnem jest, e traktowano czas jaki o wydanie jej za Ludwika XV. Pniej o jej rk;
prosi Tahmasp Kuli-Chan. Wszystkie te jednak projekta ledwo zostay naszkicowane, bo te
widziano j tak zajt wasnemi tylko przyjemnociami, e wcale nie uwaano jej za zbyt
niebezpieczn.
Po mierci Anny Biron pokaza testament, w ktrym poruczaa mu ona regency
pastwa a do penoletnoci w. ksicia Iwana, syna Anny, ksiniczki meklemburskiej, crki
starszej siostry cesarzowej Anny, zalubionej Antoniemu UIrykowi, ksiciu brunwickiemu,
modszemu bratu panujcego ksicia tego imienia, a starszemu tego sawnego ksicia
Ferdynanda, ktry z tak chwa walczy przeciwko Francuzom od 1758 do 1763 roku.
Biron by regentem przez dwa miesice, a przez ten czas tak by zajty zabezpieczeniem
si od pretensyi do regencyi ksinej Anny, matki maego tytuowanego cesarza, e w
interesie wasnym uwaa za korzystne okazywa nieco przychylnoci i wzgldw teje
ksiniczce Elbiecie, ktr tak le traktowa podczas rzdw Anny. Powiadaj nawet, e jej
od siebie proponowa polubienie syna swego Piotra, dzisiejszego ksicia Kurlandyi.
Ale wpord tych wszystkich projektw feldmarszaek Mnich, bez adnych
wsplnikw i z 18 tylko onierzami, ktrzy nie wiedzieli dokd ich prowadzi, wywrci
regency Birona, ogosi regentk ksin Ann, wkrtce potem przez zbytek dumy z ni si
pokci, zoy swoje godnoci i ju mia wyjeda, kiedy maostkowa dziecinna prno
wtrcia go samego w nieszczcie. Prosi by o jak najzaszczytniejsz dymisy i otrzyma j.
Osterman uoy j w formie panegiryku, byleby si go pozby co najprdzej; dymisya bya
ju nawet podpisana, ale Mnich widzia patenta ozdobione miniaturami i trofeami; zachciao
mu si, aby dyplom dymisyi jego takie nosi ozdoby. Wiedzia o zmowach na korzy
ksiniczki Elbiety, widzia sabo i nieudolno rzdw regentki, mniej zajmujcej si
interesami pastwa, ni miostkami swemi z hrabi Lynarem, ministrem saskim, i domow z
ksiciem, maonkiem swym ktni. Zreszt ksina Anna tak dalece bya agodna i

11
wyrozumiaa, e sama zawiadamiaa Elbiet o ostrzeeniach, jakich jej przed ni udzielano i
poprzestawaa na jej wyprzysiganiach si wszelkiej winy.
Mnich wiedzia o tem wszystkiem i przepowiada, co si potem stao; a jednak odoy
o dwa dni swj wyjazd, aby moe by domalowany na jego dymisyi jaki turban turecki i
gazka lauru. Kiedy malarz pracowa nad spenieniem tych jego ycze, pose francuski, la
Chetardie, nalega na Elbiet, aby si zdecydowaa zosta imperatorow, bo regentka bya
stronniczk Austryi. La Chatardie za, bdc jednym z amantw Elbiety, spodziewa si w
jej osobie zyska dla Francyi przyja wadczyni rosyjskiej. Bd co bd bya ona jedyn
yjc crk Piotra W., pikn, ujmujc dla Rosyan wszelkiego stanu, hojn nawet (o ile na
to pozwalay szczupe nawczas jej dochody) dla licznych kochankw, przewanie onierzy
gwardzistw albo te popw.
Masa narodu, barbarzyska i przesdna, miaa nienawi do wszystkiego, co byo lub
zdawao si by niemieckiem, odkd Biron i Mnich rzdzili elaznem berem, pod imieniem
cesarzowej i ksiny Anny. Ta ostatnia sama urodzia si w Niemczech, m jej i kochanek
byli to Niemcy, dwr cay zakrawa na niemiecki.
Sam kontrast posuy Elbiecie i zjedna jej stronnikw, bez wielkich nawet jej samej
zabiegw; mikka z natury i bojaliwa, odwlekaa wykonanie zamiaru swych przyjaci.Ksina regentka Anna zasyszaa o tem i dopytywaa j sama; Elbieta pod przysig
zaprzeczya wszystkiemu; Anna udaa e wierzy, ale w chwili, kiedy rozmawiaa z Elbiet,
Osterman, od czasu dymisyi Mnicha stojcy na czele spraw publicznych, posa po
Lestocq'a, chirurga Elbiety, jej powiernika w stosunkach z la Chetardie, gwnego doradc i
naczeln wszystkiego spryn.
Czowiek ten, urodzony w Niemczech, ale z rodzicw francuskich, wychodcw z
ojczyzny, uchodzi za Francuza: miay i przebiegy, nie poszed do Ostermana, ale rzek
swojej pani, gdy ta mu opowiedziaa rozmow sw z regentka: Trzeba si zdecydowa
zosta imperatorow tej jeszcze nocy, inaczej jutro ksin zamkn w klasztorze, a ja bd w
koo wpleciony". Elbieta upadaa pod ciarem przestrachu i niepewnoci i wtenczas to, jak
powiadaj, uczynia lub, e nikogo nie skae na mier, jeeli dostpi tronu.. Lestocq
gwatem prawie oderwa j od klcznika, wsadzi na sanie, zawiz do koszar, a stamtd do
paacu.
Mnich ju nie dowodzi, a wic i nie czuwa wcale; Osterman zdolny do pracy
gabinetowej, nie miesza si wcale do wojska, ktre zreszt nie lubio gwnego dowdcy
'swojego, ma regentki; i oto przed nastaniem dnia Elbieta zostaa cesarzow z tak
atwoci, jak Anna nie wiele przedtem regentka. Wierna swojemu lubowi nie umierca
ludzi, ktrych usuna od wadzy, ale Mnicha zesaa tam wanie, dokd on wygna by
Birona; Ostermana nieco lejsze spotkao wygnanie; ksin Ann, jej ma i syna1),
odwieziono zrazu do Rygi, niby celem odesania za granic, ale po kilku miesicach syn
zosta zamknity w Schlsselburgu, skd ju wyj nie mia; matk osadzono w okolicach
Moskwy, gdzie jeszcze nowych doczekaa si dzieci, a po jej mierci nie wiedziano zgoa, co
si stao z jej mem.
W rok pniej dwie damy najwyszego towarzystwa, pani Bestuewowa, bratowa
kanclerza tego nazwiska, ktrego Elbieta wrcia z wygnania, i pani opuchinowa,
knutowane byy publicznie i ucito im na rusztowaniu jzyki1); samego Lestocq'a wysano
wkrtce na Sybir. Przytaczano mi rozmaite pobudki takiej srogoci, na og jednak
przypisywano j nieogldnym gawdom. Jakkolwiekbd po krwawych rzdach Anny
Iwanwny panowanie Elbiety wydao si Rosyanom panowaniem samej agodnoci.
Rozmaite drobne zajcia, wywoane zazdroci kobiec, dochodzc nieraz u niej nieraz do
niesychanego stopnia, byy powodem dotkliwych udrcze, nieaski, utraty (majtku dla
bardzo wielu osb, ale nikt ich przynajmniej nie przypaci yciem, kiedy tymczasem wielk

12
Elbiet angielsk oskaraj o posanie na mier swej krewnej krlowej za to, e bya od niej
pikniejsz.
W twarzy Elbiety rosyjskiej poznawano rysy jej ojca, jak je przedstawia zdjta z natury
maska woskowa, przechowywana w akademii petersburskiej, z t rnic, e u Piotra I
rozmiarowi twarzy odpowiadaa wielko rysw, kiedy u crki jego przeciwnie, wszystkie
rysy, wyjwszy oczu, uchodzi mogy za drobne na twarzy, ktra Wydawaa si tem wiksz,
e grna cz czoa tak bya spaszczon, i wosy zaczynay si na samym prawie wierzchu
gowy. Wosy miaa rudawe, przestrze od ramion do bryklu ogromn; pomimo powyszych
wad kobieta ta moga si podoba i istotnie czsto si podobaa. Oczy miaa wielkie i pikne,
nos may, usteczka drobniutkie z wybornym garniturem zbw, pe bardzo jdrn i bia,
rce tak delikatne i ksztatne, e si wierzy nie chciao, aby do takiej dorodnej osoby nalee
mogy. Pomimo swej tuszy chodzia lekko i jedzia konno, a sam widziaem j taczc
menueta ze szlachetnoci i wdzikiem.
Ubieraa si i trefia swe wosy (zwaszcza w dni dworskie) w sposb jej samej
waciwy, ten strj i uczesanie przyczyniay si jeszcze do otoczenia jej pewnym czarem,
dziki ktremu bya istotnie, tak pod fizycznym jak i pod moralnym wzgldem, najokazalsz
na swym dworze postaci. Najlepiej wygldaa e n face; mniej korzystnie z profilu.
Przypatrujc si jej z boku, nie mona byo bez zdziwienia widzie nadzwyczajnej
wypukoci jej czoa i piersi.
W chwili wstpienia na tron najbardziej lubia ze swych wszystkich kochankw
pewnego piewaka z jej kaplicy, rodem Ukraica; powiadaj, e przed wyjazdem z domu tego
wieczora, kiedy miaa zosta imperatorow, zamkna go na klucz, aby si nie naraa na
adne niebezpieczestwa. Po wstpieniu na tron okrya go orderami, zrobia feldmarszakiem,
poja sekretnie za ma i cho mu pniej licznych daa wsplnikw, jednake utrzymaa go
przy sobie w wielkiej czci i poszanowaniu do koca. Nazywano go hrabi Alexym
Grigorjewiczem Razumowskim.
By to czowiek o szerokich ramionach, postawy ociaej, rysw piknych, ktre
podobnie, jak caa powierzchowno jego, zdradzay charakter dobry, agodny, leniwy do
zbytku, ale nie pozbawiony bynajmniej rozsdku. Prbowano nieraz ostrzega go o nowych
upodobaniach cesarzowej. Odpowiada wtenczas, jeeli wogle odpowiada raczy:
Pozwlcie jej bawi si!" a kiedy mu donoszono o niewiernociach rozmaitych kochankw
Elbiety, okazywa nieraz, i wiedzia o tem z gry, nikomu jednak nigdy nie zrobi nic zego.
Raz tylko wpad w gniew do tego stopnia, e, dobywszy kordelasa, chcia nim przeszy hr.
Piotra Szuwaowa, penicego wwczas obowizek szambelana, bo mu si zdao, e ten go
chce u drzwi zatrzyma, kiedy myla, e cesarzowa romansuje z hr. Paninem, tym samym,
ktrego pniej ujrzano na stanowisku pierwszego ministra rosyjskiego. Piotr Szuwaow
uciek; Razumowski woy z powrotem kordelas do pochwy. Dworacy myleli, e by
zgubiony: on spokojnie wrci do swego mieszkania i nie chcia si z niego ruszy, ani te
przedsibra, pomimo nalega przyjaci, adnych krokw u cesarzowej. Po dwch dniach
cesarzowa przysza sama do niego, prowadzc za czupryn Szuwaowa, ktry na klczkach
przyszed go prosi o przebaczenie. Przebaczam ci, jak Chrystus Pan przebaczy swoim
nieprzyjacioom" rzek Razumowski i pokj wrci do cesarskiego paacu.
Przez cay cig panowania Elbiety rwnie duo byo gawd i praktyk religijnych, co
umizgw na dworze petersburskim. Carowa pocia i wszystkim kazaa poci surowo. Co do
Panina, poniewa zasn u drzwi jej azienki, zamiast wej do niej, jak si spodziewaa,
Elbieta, skoczywszy kpiel, kazaa nie budzi Panina, a owiadczy mu tylko, jak si sam
ocknie, e mianowany zosta posem do Szwecyi, skd te wrci zaledwo po latach
czternastu, kiedy go zrobiono guwernerem w. ksicia Pawa Piotrowicza.
Wezwano z Ukrainy modszego brata hr. Aleksego Razumowskiego, chcc, aby i on
take z wyniesienia si jego skorzysta. Ten by suszny, pikny i silny, mia wtenczas lat

13
osiemnacie. Zaczto go uczy czyta, a poniewa w lenistwie nie ustpowa bratu, wic si
na brzuchu kad w ogrodzie dla wyuczenia si abecada. Kiedy ju nauczy si troszk pisa,
wysano go do Berlina, gdzie nauczyciel jego, Tiepow, zarazi si sam chorob, od ktrej
powinien by strzedz ucznia, tak, e i ten zosta masonem, ku wielkiemu zgorszeniu
pobonych Rosyan, ktrzy donieli o tem cesarzowej; ta kazaa mu wrci do Rosyi, w
chwili, kiedy si wybiera do Francyi. Kilka miesicy, spdzonych w Berlinie, wystarczyo
mu jednak do obeznania si z jzykiem francuskim daleko dokadniej, ni to si zdarza jego
wspziomkom, i do wyuczenia si tysica francuskich i woskich piosenek, ktremi przy
licznym gosie i wesoym usposobieniu posugiwa si pniej przez cae ycie. Zrobiono go
hetmanem kozakw ze stopniem feldmarszaka, dowdc gwardyi izmajowskiej, i nareszcie
prezesem akademii. Sam artowa z ostatniej tej godnoci, a kiedy mu Elbieta poruczya
gwne dowdztwo nad armi w wojnie przeciw krlowi pruskiemu, zapyta cesarzow:
Azali koniecznie postanowia zgubi swoje wojsko?" Oryginalny, bon vivant, zabawnym by
niewypowiedzianie, ale na podobiestwo sonia, ktrego mia niejako postaw, si i
powolno. Osobicie bardzo przywizany do cesarzowej dzisiejszej, Katarzyny II, mia
odwag sprzeciwia si jej w rzeczy niezmiernie delikatnej, z niemaem naraeniem si
osobistem, bo sdzi, e w tej rzeczy naraon bya godno pastwa. W caej Rosyi
najblisze z tym czowiekiem czyy mnie stosunki i najwicej dla niego zachowaem
przyjani.
Jakkolwiek flegmatyczny we wszystkiem, nie by on jednak tak obojtnym, jak brat
jego, na wyniesienie Iwana Iwanowicza Szuwaowa, brata stryjecznego Piotra, (tego Iwana
zastaem u szczytu wzitoci), ktrzy z pazia zosta by niedawno szambelanem i ktrego
kanclerz Bestuew nazywa panem de Pompadour.
Bestuew chcia namwi Elbiet, aby maestwo swoje z Razumowskim ogosia
publicznie, a to dla dania Rosyi pochodzcych od niej dziedzicw tronu. Mia w tem cel
podwjny: naprzd albo zjedna sobie wdziczno wszechwadnego wtenczas
Razumowskiego, a potem, by usun od tronu ksicia holsztyskiego, ktrego osobiste
przymioty nic pomylnego nie rokoway dla pastwa i ktrego urodzenie, jako syna starszej
crki Piotra I, mogo sta si powodem nowych rewolucyi. Ale cesarzowa nie usuchaa
miaej rady wielkiego kanclerza, czy dla braku odwagi, czy te z uczucia sprawiedliwoci;
przyznajc w duszy, e tron naley si jej siostrzanowi. Poniewa jednak nie chciaa, aby
obj rzdy za jej ycia, wic dlatego zapewne dala mu ze wychowanie, otoczya lichymi
ludmi i zawsze traktowaa go z podejrzliwoci, pomimo nieprzezwycionej dla niego
pogardy.
Babka jego bya siostr Karola XII1), matka crk Piotra Wielkiego, a jednak by to
urodzony tchrz, pasibrzuch, i tak pocieszna figura, e widzc go, niepodobna byo nie
powiedzie sobie w duszy: to to istny arlechino finto principe". Trzeba przypuszcza, e
mamka jego i najpierwsi nauczyciele, musieli by Prusakami, albo te byli zaprzedani
krlowi pruskiemu, bo od samego dziecistwa tak mia cze i mio nieograniczon a
zarazem mieszn dla tego monarchy, e z racyi tej namitnoci (bo doprawdy bya to istna
namitno) krl pruski powiedzia raz: Jestem jego Dulcyne; nigdy mnie nie widzia, a
rozkocha si we mnie, jak Donkiszot".
Mia lat 12 czy 13, kiedy go Elbieta sprowadzia do Rosyi, kazaa mu przyj greckie
wyznanie i ogosia swoim nastpc. Zachowa jednak zawsze wyran skonno do
wyznania luteraskiego, w ktrem si urodzi, obok wysokiego bardzo wyobraenia o swojem
pastwie holsztyskiem i o jego armii, na czele ktrej wyobraa sobie, e walczy i
zwycia nie wiedzie ile razy i ktr mia za wysz bez porwnania od armii rosyjskiej,
cho gorsz od pruskiej. Powiedzia raz Esterhazemu, posowi austryackiemu przy dworze
Elbiety: Jak moecie spodziewa si odnie jakie nad krlem pruskim korzyci, kiedy
wasze wojska gorsze i ani si umyway do moich holsztyskich, a te, musz przyzna,

14
ustpuj o wiele wojskom krla pruskiego" A w paroksyzmie zwierze serdecznych, jakich
mi nie szczdzi, odezwa si raz do mnie: Patrz, jednak ja jestem nieszczliwy! Miaem
wej do suby krla pruskiego; suybym mu z caej duszy i ze wszystkich si moich, i
mog by pewnym, e w tej chwili miabym ju puk, ze stopniem jenera-majora, moe
nawet jenera-porucznika, a tymczasem nic z tego-sprowadzono mnie tutaj, eby zrobi
wielkim ksiciem tego przekltego kraju" i dalej wygadywa na nard rosyjski, jak zwykle w
sposb nizki i gminny, nieraz jednak wygadywa bardzo zabawnie, bo mu nie. zbywao na
pewnym rodzaju dowcipu, nie by on gupcem, ale szalecem, a e lubi sobie podchmieli,
wic to do reszty rozstrajao jego niewielki mdek. Przy naogowem paleniu fajki, z
postaci szczupa i nik, ubrany najczciej w mundur holsztyski, a jeeli w strj cywilny,
to zawsze mieszny i najgorszego gatunku, wyglda na maego oficerka garnizonu, albo na
bazna z teatru woskiego, udajcego panicza. Takiego to domniemanego dziedzica wybraa
sobie Elbieta.
Piotr by cigym przedmiotem artw przyszych poddanych swoich, a czasem i
smutnych przepowiedni na temat jego przyszoci, staa za przyczyn nieszczcia swojej
ony, ktra albo cierpie z jego powodu, albo si wstydzi za niego musiaa. Zawsze miesza
w swej gowie z wyobraeniem jakie sobie o panujcym dzi krlu pruskim utworzy, to co
sysza o zmarym jego ojcu. Uwaa wic za ublienie dla niego, kiedy mwiono, e ksiki
przekada nad fajk, a nawet sam pisze wiersze. Ot wielka ksina, jak tyle innych osb,
nie znosia zapachu tytoniu, a bardzo lubia czyta; by to pierwszy powd niechci ma do
niej. Prcz tego, przekonana wtenczas, e kanclerz Bestuew najlepiej rozumia prawdziwe
interesa Rosyi, nie sprzyjaa pruskiemu systematowi, a zwaszcza nie moga podziela
bawochwalstwa ma dla krla pruskiego, ani przesadzonych jego poj o potdze
Holsztynu. Podejrzewa on j wtenczas, e skania si do myli Bestuewa, ktry radzi, aby
w. ksi cakiem skwitowa z Holsztynu, kanclerz bowiem ywi obaw, iby ten, jak
powiada, nie sta si Hanowerem dla Rosyi, byo to aluzy do przypisywanego Jerzemu II
gortszego daleko zajmowania si interesami Hanoweru, ni Anglii.

15

ROZDZIA XIV.
Horn. Mj portret. Odwiedziny w Oranienbaumie. Rywalizacya Katarzyny II z
Ludwikiem XIV. Czytanie Pucelle d'Orleans". Moja ospa wietrzna. Kanzler.
Esterhazy. Mj wyjazd. Horn, Ryga, tabakierka. Sejmik inflancki. Marszakostwo
Flemminga. Struppen. Niedoszy sejm. Moja misya. Kuzynka.
Nie byem bynajmniej stronnikiem Prus, ale mwiem po niemiecku, umiaem si
zastosowa do tonu rozmowy w. ksicia i potrafiem podoba mu si o tyle, e sam mnie
zaprosi, abym par dni spdzi u niego w Oranienbaumie z hr. Hornem, Szwedem przybyym
do Rosyi w 1756 roku. Ten Horn nalea do stronnictwa czapek, ktre wielki ponioso
uszczerbek przez wykrycie spisku z hrabi Brahe'm na czele. Dowiedziano si o jego planie i
Brahe zgin na rusztowaniu. Horn postrzeg prdko, e pomimo sw wspczucia dla jego
nieszczsnych straconych w Szwecyi rodakw, pomimo bardzo uprzejmego osobicie
przyjcia, dwr rosyjski niczego nie zrobi dla jego stronnictwa, na ktrego czele sta krl
Adolf holsztyski, nie lubiony w Petersburgu, pomimo blizkiego z w. ksiciem
pokrewiestwa, bo uwaany za zalenego zupenie od ony, siostry krla pruskiego, kobiety,
ktrej namitnoci i lekkomylno udaremniay zupenie jej wysze zdolnoci. Zreszt
polityka rosyjska, wychodzc z zasady, e Szwecya tem mniej niebezpieczn okae si dla
ssiadw, im bardziej krl bdzie w niej skrpowany, usuwaa wszystko, co mogo
przyczyni si w tym kraju do zwikszenia wadzy krlewskiej. Przewidywano w Rosyi, e
dwr szwedzki prdzej lub pniej opuci stronnictwo czapek, a przychyli si na stron partyi
francuskiej, zwanej party kapeluszy, od ktrej oddaliy go drobne, osobiste niechci
krlowej.
Dziecinna prawie zaleno, w jakiej cesarzowa utrzymywaa siostrzeca, bya
powodem, e musia prosi o formalne pozwolenie przyjcia mnie i Horna w Oranienbaumie.
Im szczliwszym czuem si ze spdzenia tam tych dwch dni, tem bardziej byem
wystawiony na czujno utrzymywanych przez cesarzow na modym dworze szpiegw.
Nigdy nie miaem wikszej atwoci zblienia si do wielkiej ksinej i pojenia si w
towarzystwie wdzikiem jej rozmowy; rozmowa ta, midzy innemi, toczya si raz o
pamitnikach tak zwanej Grand Mademoiselle i o umieszczonych na ich kocu portretach.
To spowodowao mnie do nakrelenia wasnego wizerunku na danie w. ksiny.
Umieszczam go tutaj w takiej postaci, jak by nakrelony w 1756 r. Odczytaem go znowu w
1760 r. i dodaem wtenczas kilka wierszy, noszcych t dat. W dalszym cigu pamitnikw,
wyznam szczerze czytelnikowi, jakie zmiany lata i okolicznoci zaprowadziy w tym
portrecie, o tyle przynajmnej, o ile jest danem czowiekowi zna siebie samego.
Naczytawszy si rozmaitych wizerunkw, nabraem ochoty do napisania wasnej
charakterystyki. Bybym zadowolony ze swego wygldu, gdybym by o jeden cal wyszy,
mia nog ksztatniejsz, nos mniej orli, biodra nisze, wzrok bystrzejszy i wydatniejsze zby.
Nie znaczy to, abym myla, e z takiemi poprawkami stabym si bardzo piknym, lecz e
nie pragnbym niczego wicej, bo zdaniem mojem mam twarz szlachetn i bardzo znaczc,
ruchy doborowego towarzystwa i cale uoenie wyrniajce mnie dosy od innych, abym
wszdzie zwraca na siebie uwag. Z powodu krtkiego wzroku wydaj si jednak czsto
ponurym i zakopotanym; ale to nie trwa nad chwil, a gdy raz minie, miewam raczej zbyt
dumn i zaufan w sobie postaw. Staranne wychowanie, jakie odebraem, pomaga mi do
osonicia niedostatkw mojej powierzchownoci i umysu i do korzystania nawet z ich zalet i

16
przymiotw w wikszym stopniu, ni na to zasuguj. Mog bez wysilenia nalee do kadej
rozmowy, lecz nie zawsze i nie na dugo starczy mi wtku, aby ni kierowa, chyba, e j
gwne podsyca uczucie, lub ywe we mnie z natury zamiowanie do sztuk i wogle tematw,
majcych z ni zwizek. Z atwoci dostrzegam we wszystkiem fasz i mieszno, rwnie,
jak wady ludzkie, i czsto zbyt skwapliwie daj to uczu. Mam wstrt nieprzezwyciony do
zego towarzystwa. Wielki zasb lenistwa nie dozwoli mi rozwin tak, jakbym mg,
talentw moich i wiedzy. Kiedy pracuj, to jakby z natchnienia. Albo robi odrazu wiele, albo
nic zgoa; nie atwo si naraam i dlatego nieraz wydaj si zrczniejszym, ni jestem
naprawd. W tak zwanej polityce biecej przez zbyteczn szczero, gorliwo i popiech
czsto popeniam omyki. Osdz trafnie kad spraw, dostrzeg sabe strony w projekcie
lub omyki w jego wykonawcy, ale sam potrzebuj rwnie rady i wdzida, abym ich take
nie popeni. Nadzwyczaj wraliwy, a bardziej dostpny uczuciu smutku, nieli radoci,
atwobym mg si odda zbytecznemu smutkowi, gdybym nie nosi w sercu przeczucia
niezmiernego w przyszoci szczcia. Od urodzenia obdarzony rozleg i palc ambicy, w
ideach reformy, chway i poytku ojczyzny znalazem prawdziw osnow mojego ycia i
wszystkich zamiarw. Zdao mi si, eni jestem stworzony dla kobiet; pierwsze zawizane z
niemi stosunki przypisywaem jakim przypadkowym szczytnym wzgldom towarzyskim.
Nareszcie serdeczne uczucie poznaem i kocham z tak namitnoci, e gdybym mia dozna
zawodu, bybym najnieszczliwszym z ludzi i czuj, e do wszystkiegobym si zniechci.Obowizki przyjani s dla mnie wite i posuwam je bardzo daleko. Chociaby przyjaciel
wzgldem mnie zawini, nie masz rzeczy, jakiejbym uczyni nie by gotw, byle z nim nie
zerwa i dugo po doznanej od niego obrazie pamitam, em mu wiele winien. Sdz, e
jestem bardzo dobrym przyjacielem. Prawda, e wewntrznie czuj si przyjacielem bardzo
nie wielu osb, cho nieskoczenie wdziczen jestem za kady rodzaj oddanej mi usugi.
Skory w dostrzeeniu wad bliniego,, uniewinniam je w swych oczach atwo, gdy nieraz
zrobiem to spostrzeenie, e majc si nawet za bardzo cnotliwych przy bezstronnym
obrachunku z samym z sob znajdziemy w sobie zawsze upakarzajce powinowactwa czy z
wikszemi zbrodniami, ktre rozwinyby si moe w zetkniciu z siln pokus, gdybymy
nie mieli si bardzo na stray przeciwko nim. Lubi by hojnym, nienawidz skpstwa, ale te
nie najlepiej umiem rzdzi tem, co posiadam. Powierzonej mi tajemnicy dochowuj
nierwnie skrupulatniej, ni swojej wasnej. Jestem bardzo litociwy. Tak lubi by
kochanym i chwalonym, e gdyby obawa miesznoci i znajomo wiata nie nauczyy mnie
powciga si w tym wzgldzie, stabym si nadzwyczajnie prnym. Zreszt nie kami z
zasady i przez wstrt wrodzony do wszelkiego faszu. Nie jestem wcale tak zwanym
pobonisiem; ale miem twierdzi, e miuj Boga, zwracam si czsto do niego w tem
bogiem przekonaniu, e On lubi nam dobrze czyni, kiedy Go o to prosimy. Jestem tak
szczliwy, e kocham te ojca i matk nie tylko z obowizku, ale i ze skonnoci serca.
Powzitego w pierwszem uniesieniu zamiaru zemsty nie bybym w stanie wykona w caoci;
zdaje mi si, e myl taka ustpiaby we mnie zawsze przed uczuciem litoci. Czsto si
przebacza raczej przez leniw sabo, ni przez wspaniaomylno, i lkam si, aby ta
sama przyczyna nie staa si pniej powodem niewykonania wielu moich zamiarw.
Rozmylam chtnie, i dosy mam wyobrani, aby si w samotnoci nie nudzi bez ksiek,
zwaszcza od czasu, gdy kocham. (1756)
Doda musz teraz, e chc dugo jednej i tej samej rzeczy i e postrzegem, i od czasu,
jakem przey trzy lata wrd ud' obmierzych, ktrzy mi strasznie cierpie kazali, staem
si sam mniej zdolnym do nienawici. Nie wiem, czy dla tego, e si ju pewna miara ci
wyczerpaa u mnie, czy te, e zdaje mi si zawsze, i gorsze ju rzeczy widziaem. Gdybym
kiedy mia by szczliwym, pragnbym widzie wszystkich szczliwymi take, aby mi nikt
o moje szczcie nie czu do mnie alu. (1760).

17
Co do mojego wygldu, zdaje mi si, e najpodobniejszym jest portret malowany przez
Bacciarellego, w stroju koronacyjnym, znajdujcy si na zamku warszawskim w tak zwanej
sali marmurowej.
Pobyt mj w Oranienbaumie posuy take do zblienia Williamsa do wielkiej ksiny,
co poczone z oznakami przyjani i z pomoc pienin, udzielan jej wtenczas przez krla
angielskiego, przyczynio si nie mao do przychylnoci, jak Katarzyna II do stale pniej
zachowywaa dla Anglii, skutki tego dotkliwie uczuwaa Francya, pomimo gbokiego
wraenia, jakie na umyle Katarzyny zrobia historya Ludwika XIV. Nieraz miaem
sposobno zauway to wraenie i pewno, e si nie omyl, gdy powiem, e myl
wspubiegania si o saw i jakby rywalizacya z Ludwikiem XIV, opanowawszy umys
Katarzyny II, stay si prawdziw pobudk wielu jej dziaa i projektw
Zreszt zupenie rnia si od Ludwika XIV zamiowaniem czytania, ktrego on wcale
nie posiada. Miaem przyjemno pierwszy da pozna wielkiej ksinie La Pucelle
d'Orleans" Woltera. Williamsowi zdarzao si czsto sysze, jak rne osoby mwiy o tym
utworze z prawdziwem zachwyceniem, ogldano go tylko w rkopisie przez te dugie lata,
pki musia pozostawa w ukryciu, wobec strasznych grb, jakiemi kardyna Fleury zagrozi
autorowi, jeeliby kiedy poway si go ogosi. Przejy one Woltera tak trwog, e nie
mg si jej pozby jeszcze we 13 czy 14 lat po mierci kardynaa, nareszcie mio
rodzicielska zwyciya i wypucia na wolno to ukochane jego dzieci. Koczylimy
wanie smutny nasz obiad z Williamsem, niepocieszonym po wieem zdobyciu Mahonu
przez marszaka Richelieu, kiedy przysza ta ksika w licie mojego ojca. Ogosiem mu ten
przyjazd Pucelle" jak zwyciztwo; krzykn z radoci; zaraz zaczem czyta, a zachwyt mj
by tak wielki, em nie pooy ksiki, pkim jej caej jednym tchem nie przebieg, siedzc
a do uziewitej wieczorem. Bawiem tym sposobem, pocieszaem mego przyjaciela
Williamsa, suyem mu jak mogem; pierwej on by moim nauczycielem, teraz ja wzamian
staem mu si pomocnym.
Kiedy choroba i rozmaite okolicznoci coraz bardziej oddala go od wiata zaczy,
moje stosunki i znajomoci rozszerzay si przeciwnie z dniem kadym. Zaczynaem mwi
niele po rosyjsku; a poniewa dotd mao podrujcych cudzoziemcw zadawao sobie ten
trud, wic mi to miano za zasug i dziki temu przyjmowano mnie w niejednym domu, do
ktrego inaczej nie miabym wstpu. Zreszt, skorzystaem ze zrobionego wtenczas
spostrzeenia, o ktrego trafnoci nieraz potem przekona si miaem sposobno. Wielkich
tajemnic nie wypowiada si nigdy przed pnoc. Niejeden czowiek, zamknity w sobie i
powcigliwy w rannych godzinach, kiedym mu potem przez cay dzie nadskakiwa, bawic
go i nie pokazujc wcale, e go chc wybada, sam si dobrowolnie pod wieczr roztwiera,
jak ra Jerychoska, midzy godzin pierwsz a drug po pnocy bywa cakiem otwarty, a
przed wschodem soca zamyka si znowu. Soce z tajemnic nie chodzi w parze i dla tego
daleko wicej dowiadywaem si od Rosyan zim, nieli podczas lata, kiedy maj sze
tygodni bez nocy. Mogem czuwa wtenczas, ile mi byo potrzeba; tak to zdrowie i modo
zawsze si przydadz. Takim sposobem mogem uwiadomi Williamsa o wielu rzeczach, ktrychby nigdy bezemnie nie wiedzia. Udao mi si nawet szczliwie poda raz myl, o ktrej
wniesienie na rad cesarzowej chodzio bardzo Williamsowi. Wystpujcy z ni
wnioskodawca w dobrej wierze by przekonanym, e myl ta do niego samego naley, tak
dalece udao mi si wmwi we, jakoby caa zasuga bya po jego stronie.
Wrd tych zachodw dostaem wietrznej ospy. Niemaem to byo dla Williamsa
zmartwieniem. Nietylko pozbawiony by przez to czynnych usug moich, ale na dobitk
najlejsze podejrzenie o osp oddzielao od dworu przez caych dni 40 wszystkich
mieszkacw dotknitego ni domu. Do najbardziej godnych uwagi rysw panowania
Katarzyny II naley ten, e ona pierwsza w caem swem pastwie odwaya si, majc lat 40,
kaza zaszczepi sobie osp, i dopiero po dokonaniu tej miaej i patryotycznej prby

18
zaszczepia j wasnemu synowi, poczer. ten zwyczaj sta si powszechnym w Rosyi.
Elbieta nie przypuszczaa wcale, aby to byo moebnem, a nawet dozwolonem. Przesdy i
zabobony powstaway take przeciw szczepieniu; trzeba wic byo wszystkimi sposobami
tmaczy moj chorob, aeby Williams nie dosta si do kwarantanny i nie straci
stosunkw niezbdnych dla poselstwa.
Wyzdrowiaem prdko, ale pierwej otrzymaem odwiedziny, ktre mi ze wszystkich
najbardziej pochlebia musiay, chocia tak si obawiaem ich skutkw, e spotkaa mnie
doprawdy rado wbrew mojej woli. Im bardziej te odwiedziny zwikszyy przywizanie
moje, tem boleniejsz staa mi si konieczno wyjazdu. Rodzice chcieli, abym by posem
na nadchodzcym sejmie, a ja nie umiaem by nieposusznym ich rozkazom. W. ksina
gwat sobie zadaa, aby przyzwoli na to, wszake z myl nie tylko zapewnienia mi powrotu,
ale nawet wyjednania dla mnie bardziej niezalenego stanowiska w Petersburgu, ktreby mi
przystp do niej publicznie otwierao.
Powiedziaem wyej, jakim sposobem Bestuew sta si wykonawc tej woli w. ksiny.
Chcc mnie zapewni o dobrej swojej wierze, przysa mi przez zaufanego sekretarza swego,
Kanzle ra, list swj do hr. Brhla, ktry tene Kanzler, po przeczytaniu, pieczci swego pana
zapiecztowa przy mnie. Przypadek zdarzy, e hr. Esterhazy, ambasador austryacki, bdc
dnia tego z wizyt u Williamsa, zechcia odwiedzi mnie take w mojem mieszkaniu. Przez
nieostrono zapomniaem zamkn drzwi na klucz; Esterhazy, wszedszy, spotka u mnie
Kanzlera i to ugruntowao w nim (jak mi sam opowiada pniej, stawszy si moim
przyjacielem) podejrzenie o moich z w. ksin stosunkach. Wtenczas zapewne posuyo
tylko do wzmocnienia wrd publicznoci, a wic i w okoo Elbiety wyobraenia, jakie o
mnie mie zaczynano. Jakkolwiekbd wyjechaem na pocztku sierpnia, w towarzystwie
tego samego hrabiego Horna, o ktrym wspomniaem wyej. Nie pamitam ju dla jakich
interesw musia on wraca do Szwecyi przez Ryg.
Stanlimy tam w jednym domu; nazajutrz po przyjedzie byem w pokoju Horna, kiedy
mi powiedziano, e jaki oficer chce mnie widzie. Kazaem go prosi. Wszed malutki
czowiek w najpokorniejszej postawie, trzymajc w rku roztwarte pudeko, w ktrem
wieciy brylanty i stara si jaki wyjka komplement, ktrego nie mogem zrozumie, pki
mi nie odda listw podkanclerzego Woroncowa i szambelana Iwana Iwanowicza Szuwaowa,
wczesnego faworyta Elbiety, uwiadamiajc mnie, e cesarzowa zaszczyca mnie
podarunkiem, ktry ma mi wrczy wspomniany oficer.
Przytaczam te wszystkie drobnostki, aby pokaza, e nie zasza adna najmniejsza
nawet okoliczno, ktraby mnie zaniepokoi, a tem mniej przestraszy moga; tymczasem
niechtni mi wmwili Elbiecie, em si przelk niezmiernie na widok oficera rosyjskiego,
skd naturalnie wnieli, e miaem suszne powody do strachu, i to byo przyczyn, e
cesarzowa powiedziaa o mnie: znajet koszka, czje miaso jea (wie kot, czyjem si karmi
misem). Odpowiedziaem na obydwa listy, jak naleao, dzikujc za t pochlebn oznak,
ktr nie miano wtenczas zwyczaju szafowa wzgldem osb, nie przyobleczonych
charakterem publicznym. Z tem wikszym alem rozstaem si pniej z moim przyjacielem
Hornem, e zdawa mi si by wystawionym na wielkie niebezpieczestwa, z powodu stanu,
w jakim si znajdowa kraj jego i stronnictwo, do ktrego nalea; z pociech dowiedziaem
si pniej, e mu si nic nie stao.
Udaem si do tej czci Inflant, ktra wtenczas bya jeszcze polsk, i najpierw do
znajomego mego Borcha, wwczas podkomorzego tego wojewdztwa, a pniej wielkiego
kanclerza, mieszkajcego w majtnoci Warklanach. Pojechaem z nim do Dyneburga, gdzie
wedug prawa odby mia si sejmik. Tam szlachta mniej liczna, ale w oglnoci
zamoniejsza i bardziej okrzesana, ni gdzieindziej, ujta bya tem, em przyjecha osobicie
prosi j o wota, czego nie byo przykadu od dawna, ze strony adnego Koroniarza ani nawet
Litwina. Bez trudnoci obrany posem, popieszyem do Warszawy przez Wilno.

19
W ostatniem z tych miast znalazem podskarbiego w. ks. lit., Flemminga, penicego
obowizki marszaka trybunau, nie tylko sprawiedliwie i sumiennie, ale w sposb, ktry mu
jedna szacunek i mio caej prowincyi. Byo to tembardziej godne zastanowienia, e
Flemming porywczy, nieraz grubiaski, a dziwaczny a do ekstrawagancyi i mwicy le po
polsku, nie pojmujcy na pozr innej zabawy nad ma groszow gr w karty, wyraajcy si
jak skpiec, umia jednak wwczas obok opinii czowieka sprawiedliwego, zjedna sobie
znaczn popularno; lubiono go nawet za dsania si pene zawsze humoru i rozweselajce
innych; by uytecznym krajowi, dajc z siebie przykad dobrego wiejskiego gospodarstwa, w
czem go dosy naladowano wwczas, Bywa te usuny nieraz dla ludzi, ktrzy mu si
umieli spodoba, mnie bardzo lubi wwczas, bo go bawiem, a jeszcze bardziej dla tego, e
mi si jego oryginalno i koncepta podobay.
Uciliwy dla kadego obowizek marszaka trybunau, musia by podwjnie cikim
dla Flemminga, ktry, spdziwszy modo sw we Francyi, zawsze midzy nami wyglda
na cudzoziemca, i ktrego wszystkie zajcia i upodobania zdaway si by wrcz przeciwne
pracom tego rodzaju. Podj si marszakostwa, dla podniesienia na Litwie stronnictwa
ksicia Czartoryskiego, kanclerza wielkiego litewskiego, ktrego dwa razy by ziciem, a
jeszcze bardziej dla powstrzymania prawdziwie wyuzdanych barbarzyskich gwatw, jakich
si dopuszczali stronnicy radziwiowskiego domu, zwaszcza od czasu, gdy syn wielkiego
hetmana i wojewody wileskiego, ktrego wizerunek staraem si skreli wyej, sam w
sposb zupenie gorszcy sprawowa urzd marszaka trybunalskiego. Stosunki wczesne na
Litwie przypominay to, co si czyta o stanie Szkocyi przed jej przyczeniem do Anglii.
Zreszt chwilowe dobro, jakie przynioso roczne zaledwo urzdowanie Flemminga ustpio
wnet miejsca nowemu nawskro radziwiowskiemu trybunaowi i nowym naduyciom
gorszym jeszcze od poprzednich, wzmocnio wic ono tylko przekonanie o koniecznoci
trwaej reformy, ktraby nie bya chwilow. Skutki tego zobaczymy w dalszym cigu
pamitnikw.
Ale jakie byo moje zadziwienie, gdy przyjechawszy do Warszawy w kocu sierpnia
1756 r. dowiedziaem si, e krl pruski zerwa si do wojny, i ju krla naszego, Augusta III,
elektora saskiego, z caem jego wojskiem trzyma w obleniu w obozie pod Struppen?
Poniewa ten wypadek opni przyjazd krlewski do Polski a poza termin prawem dla
sejmu przeznaczony, wic sejm w tym roku nie mia miejsca. Jake aowaem, em opuci
Petersburg dla szukania a w Dyneburgu godnoci poselskiej, ktra na niczem spezn
miaa! Jakiego doznawaem niepokoju, widzc wszystko do tego stopnia zmienione, em-nie
mg najmniejszej ju mie nadziei powrotu do Petersburga w roli przyjaciela, a przynajmniej
politycznego przyjaciela Williamsa! A jednak najpierwszem mojem pragnieniem,
najgortszem, jakiegom kiedykolwiek doznawa, byo powrci do Petersburga.
Trzeba wic byo stara si o powrt tam z poleceniem krla polskiego, dla popierania
jego interesw i wyjednania mu pomocy przeciw krlowi pruskiemu. A ile przy tem byo
przeszkd do zwalczania! Rodzina moja le bya widzian u dworu od pocztku sprawy
ostrogskiej. Na to nieprzyjazne usposobienie odpowiadaem, pokazujc naglcy list
Bestuewa, ktry dawa pozna Brhlowi, jak mogem sta si uytecznym dworowi
saskiemu. Ale Brhl sam musia walczy z zawzitoci na mnie i na nasze stronnictwo zicia
swego Mniszcha i caej poowy Polski, ktra z nim trzymaa, a ktr obawia si zrazi,
bardzo niedawno zjednawszy j sobie. Nadto krl wedug prawa nie mg mianowa posa
bez Senatus Consilium, a zdawao si rzecz draliw zwoywa tak rad w chwili, kiedy
wstrznienie, wywoane w caej Europie przez krla pruskiego, dawao si czu w Polsce.
Prcz tego najlepiej nawet usposobione Senatus Consilium nie mogo mnie upowani do
prowadzenia interesw saskich, chyba gdyby stany Rzeczypospolitej wczeniej zebrane na
sejmie, albo skonfederowane, owiadczyy pierwej, e w sprawach saskich chc i rka w
rk ze swym krlem; a nard polski niezmiernie by dalekim od podobnego postanowienia.

20
Jedyny wic pozostawa rodek, aby krl, jako elektor saski, mianowa mnie posem
swoim w Petersburgu, poniewa elektorowi wolno byo posugiwa si ludmi wszelkiej
narodowoci, za kady Polak mia prawo suy u zagranicznych monarchw. Ten sam
August III po mierci Karola VI mianowa by ojca mojego posem swoim w Paryu.1) Nie
wystpowa on tam w charakterze publicznym, ale by akredytowanym wycznie przez
gabinet saski. Zdecydowano si zatem uy tego rodka. Zdawao si jednak rodzinie mojej,
i dla nadania wikszego znaczenia temu poselstwu, trzeba mi udzieli pod pieczci W. Ks.
Litewskiego co w rodzaju instrukcyi, odnoszcych si do jakichkolwiek spraw ssiedztwa
midzy Polsk a Rosy. Wuj mj, kanclerz, wzi na siebie uprawnienie tego kroku.
Pozostawao jeszcze wynale rodki na opdzenie wydatkw tego poselstwa.
August.III w nieszczliwem nawczas pooeniu swojem pozbawiony wszelkich dochodw
z Saksonii, na zaspokojenie najpierwszych potrzeb ycia mia tylko dochody z krlewszczyzn
w Polsce; nie pozostawao mu nic na koszta mojej legacyi. Zreszt dwr da mi wyranie do
zrozumienia, e jeeli spodziewa si korzyci z moich usug, to obdarza mnie ju przez
samo poruczenie mi tej misyi. Tylko wic od rodziny mogem otrzyma to, bez czego
niepodobna mi byo podj si poselstwa.
Napotkaem tu wiele trudnoci. Ojciec mj wprawdzie pragn dla mnie tej nominacyi;
ale matka, ktra niezawodnie pragna i powodzenia i wyniesienia si mojego, walczy w tym
razie musiaa ze skrupuami religijnymi. Poniewa ojciec da tego stanowczo, wic
nareszcie ustpia, nie bez trwogi jednak macierzyskiego serca, nietylko szczerze
pobonego, ale przewidujcego nadto wszystkie niebezpieczestwa i szkopuy, na jakie mia
by wystawionym ten jej syn ukochany. Ksi wojewoda ruski przyczyni si bardzo do
przezwycienia waha rodzicw w tej mierze; przewidywa on, jakiego znaczenia to
poselstwo doda rodzinie, ktrej on by gow, za pomoga mi u tego wuja crka jego,
zamna za ksiciem Lubomirskim, wwczas stranikiem a pniej marszakiem wielkim
koronnym. Mwiem ju o niej w pierwszej czci tych dziejw. Po omnastu miesicach
niebytnoci znalazem j dojrzalsz, milsz i daleko czynniejsz, ni bya przedtem.
Tkliwa pomoc, jak mi okazaa wtenczas, skuteczne jej starania w celu dopomoenia,
abym mg wrci do innej kobiety, skrom tego pragn gorco, napeniy mnie tak yw dla
niej wdzicznoci, day mi w niej pozna tak dobr osob, em uczu dla niej rodzaj
przyjani, jakiej dla adnej dotd nie dowiadczaem kobiety. A ta kobieta bya nadzwyczaj
adna i pod kadym wzgldem sympatyczna; nie miaa jeszcze lat dwudziestu; wszyscy jej
podali, a nikomu dotd wycznych nie okazaa wzgldw. Zdarzao si codzie, co chwila,
e bya jednego ze mn zdania o rzeczach i o ludziach, o ksikach i fataaszkach;
jakikolwiek by przedmiot rozmowy, powany czy artobliwy, zawsze sdzia i wyraaa si o
nim, jak ja, chociabymy pierwej o nim z sob nie mwili. Ujmujca, jak adna inna kobieta
na wiecie, i to ujmujca w sposb, ktry wtenczas by wyrazem samej tylko
wspaniaomylnoci, zdawao si, pragna jedynie oddawa usugi. Ona sama mnie
wyprawiaa, a ja tak nieskoczenie byem jej za to wdziczny, e od chwili powtrnego
wyjazdu mojego do Petersburga nie mogem sam sobie zda sprawy, czy nie popeniam
wzgldem niej przeniewierstwa. Tyle tylko wiem z pewnoci, e jej obraz i uczucie, jakie
obudzaa we mnie, znajdowao zawsze miejsce w mem sercu, jeeli nie obok, to tu poza
uczuciem, jakie miaem dla w. ksiny. Za wol tej ostatniej, dziki wstawiennictwu
Bestuewa, otrzymaem na kilka dni przed wyjazdem z Warszawy bkitn wstg orderu
polskiego.

21

ROZDZIA XV.
Wyjazd. Wizerunek Ogrodzkiego. Ryga. Apraksin. Piotr Panin. Mowa. Tkliwe sowo
Williamsa. Zachowanie si Apraksina. Nieszczcia Augusta III, Saksonii i Polski.
Zepsucie monety w Polsce. Gorliwo ydw w subie krla pruskiego.
Nareszcie, 13 grudnia 1756 r. wyjechaem w towarzystwie Ogrodzkiego, ktry sta si
dla mnie prawdziwie nieocenionym. Wychowany po wyjciu z uniwersytetu krakowskiego w
domu mojego ojca, towarzyszy mu w podrach po Francyi; zostawiony potem przez niego
przy braciach moich w Holandyi, podziela nauki u Kauderbacha, nastpnie jako regent
kancelaryi kanclerza Zauskiego, bywa z nim czsto w Drenie, co byo powodem, e pniej
dosta patne miejsce w gabinecie saskim. Z gruntowniejsz od zwykej u nas znajomoci
nauk klasycznych, historyi przyrodzonej i literatury francuskiej czy nabyt u dworu
biego w interesach publicznych, zarwno krajowych jak i zagranicznych. Mona byo o
nim powiedzie, e nietylko zna prawie wszystkich Polakw i Litwinw z twarzy i z
nazwiska, ale, e posiada dokadn znajomo ich interesw, przygd i stosunkw. W
dodatku pracowity, cisy, umiejcy zachowa tajemnic, skromny, cierpliwy, spokojny, a do
mojego domu tak serdecznie przywizany, e za obowizek sumienia poczytywa dla siebie
kocha mnie i by mi o ile monoci uytecznym, i czuwa nademn, jak str wierny, nie
przybierajc nigdy tonu pedagoga. Takiego to czowieka dano mi na danie moje, jako
sekretarza poselstwa.
Przybywszy 29 grudnia do Rygi, zabawiem tam dni trzy, aby nie odmwi zaproszeniu
na bal u feldmarszaka Apraksina w dniu urodzin cesarzowej Elbiety. Musiaem stara si
podoba temu czowiekowi. Dowodzi on armi, ktra sza walczy za mojego pana, a
dowdztwo to wyrobi mu kanclerz wielki Bestuew. Znaem Apraksina w czasie pierwszej
podry mojej, jako czowieka, ktry przechwala si z tego, e by jednym z deszczykw
Piotra W., ale ktry nie mg przytoczy ani jednego czynu, ani jednej rzeczywistej zasugi,
dajcej mu prawo do naczelnego dowdztwa, bo te dosta on je tylko za dugoletni sub i
z tytuu nabytego przez ni tak zwanego prawa starszestwa.
Pierwszym po nim w tej armii by ten sam genera Lieven, ktry w 1749 r. odprowadzi
wojska rosyjskie z Niemiec. Ale najczynniejszym w korpusie czowiekiem by waleczny
genera Piotr Panin, ktry jako genera dyurny (general de jour) wszystko sam robi za
Apraksina, a pomimo to znajdowa, jak utrzymywano, do czasu na bardzo wytrwae umizgi
do feldmarszakowej Apraksinowej.
Przybywszy do Petersburga 3 stycznia 1757 r., otrzymaem posuchanie 11 tego
miesica. Mowa, jak miaem do cesarzowej, bya mow modego czowieka, ktry, nie
przewidujc, e moe ona trafi do gazet, sili si jedynie na wyraenie z ca moc celu
swojego poselstwa, korzystajc z tej moe jedynej okazyi do mwienia o nim z sam
monarchini, na dworze bowiem Elbiety przyjty ceremonia nie pozwala ministrowi
drugiego rzdu mwi osobicie z cesarzow o interesach przez cay czas trwania poselstwa.
Oto jest ta mowa:
Majc zaszczyt przemawia do Waszej Cesarskiej Moci w imieniu J. Mc krla
polskiego, speniam jego rozkazy z uczuciem wiernego poddanego i gorliwego patryoty,
zapewniajc W. C. M., e przyja pana mojego i oddanie si narodu dla uwiconej osoby
W. C. M. tak s stae i niezmienne w chwili obecnej, jak byy rzetelnemi zawsze, co
powiadcza list krlewski, ktry mam zaszczyt zoy W. C. Moci.

22
Sprawiedliwo, przewodniczca radom W. C. M. i interes Jej pastwa przemawiaj
zarwno za Krlem i Panem moim, a przeciw zuchwaemu najedcy pastwa jego"
dziedzicznych.
Takich za sob majc rzecznikw, ju dobrzebym sobie tuszy powinien o skutku
wanego poselstwa, jakiem zaszczycony zostaem przy osobie Monarchini, zakadajcej
najwysz sw chwa w szczciu poddanych i w pomocy udzielanej niewinnym, gdyby
nawet W. C. Mo nie bya jeszcze wypowiedziaa w tej rzeczy zdania swego. Lecz Europ
uwiadomiy ju reskrypta, w ktrych z uwielbieniem poznano crk Piotra W.
Dlatego te gwnym obowizkiem, jaki na mnie wkada moja instrukcya, i miem
powiedzie, obowizkiem najpochlebniejszym dla wspaniaomylnego serca W. C. Moci,
jest wynurzenie jej w najsilniejszych i najbardziej dobitnych wyrazach uczucia wiecznej i
niewygasej wdzicznoci, jak serce Krla i Pana mojego, przejte jest dla W. C. Moci.
Wypowiedziaa, Najjaniejsza Pani, suszne oburzenie swoje na panujcego, ktrego
duma grozi caej Europie nieszczciami, jakiemi teraz dotknit jest Saksonia. Przyrzeka je
pomci. Dla cesarzowej rosyjskiej nic nie jest niepodobiestwem, ale kiedy Cesarzowa
Elbieta zapowiada jakie przedsiwzicie, staje si ono ju nietylko moebnem, lecz wrcz
niezawodnem; i Krl mj a Pan ujrzy pewno wrcone sobie pastwo swoje, poniewa taka
jest owiadczona wola W. C. Moci.
Nie sili bd si na odmalowanie przed oczami W. C. M. straszliwego obrazu pastwa,
najechanego wrd najgbszego pokoju z pogwaceniem zaprzysionych traktatw; krla,
ktremu wrd przyjacielskich upewnie pozostawiono tylko mier albo hab do wyboru;
rodziny krlewskiej, doprowadzonej do ostatecznoci, wystawionej na najstraszniejsze obelgi,
kapitulacyi niedotrzymanej i oficerom i onierzom, ktrych wierno sama juby na innym
nieprzyjacielu wymogaby bya szacunek; kraju nareszcie, ktry obce onierstwo trzyma w
posiadaniu, napenia i niszczy od czterech ju miesicy.
Nie bd, powiadam, sili si na przedstawienie w nowych barwach a nadto znanych
faktw; ale przekonany jestem, e litociwe serce W. C. M. gboko wzruszone by musi na
sam myl, e kada doba powiksza niedol nieszczliwej Saksonii, i co nie mniej jest
prawdziwem, kady miesic, kady tydzie zwoki zwiksza potg krla pruskiego.
Siy, jakie potrafi on znale i spoytkowa w 1745 roku po klskach roku 1744,
przekonywuj widocznie, e jest on hydr, ktr, raz pokonawszy, trzeba natychmiast zgnie
cakowicie.
Opr, jaki spotka w Czechach, zadziwia go, ale do W. C. M. naley zada mu cios
stanowczy. Gdy oddalenie innych mocarstw nie dozwala prdszego ich przygotowa
spodziewa si skutku, zdaje si to by zadaniem W. C. Mci. poda do ratunku ucinionemu
sprzymierzecowi i przekona wiat cay, e dla Niej chcie i wykona to jedno; i e nic nie
zdoa wstrzyma armii rosyjskiej, ktr sprawiedliwo prowadzi do chway.
Oby nieba udzieliy gosowi mojemu daru przekonania, a wszystkie moje yczenia
zostan spenione, jeli potrafi odpowiedzie wyborowi, jakim mnie Pan mj zaszczyci
raczy, zasugujc postpowaniem mojem podczas pobytu na dworze W. C. M. na askawe
wzgldy, jakiemi W. C. M. raczya tak szczodrobliwie zaszczyci mnie w chwili mojego std
odjazdu. Wdziczno moj zanadto przepenia uczucie uszanowania, abym mia duej
ubiera j w sowa, pozostaje mi wic tylko zoy W. C. M. hod najgbszego uwielbienia".
Jakakolwiek bya ta mowa, wywara jednak dobry skutek; bo nieogldna miao
popaca. Cesarzowa syszaa zawsze oklepane tylko komplementa, wypowiadane zazwyczaj
przez ud1 nie przywykych do mwienia publicznie, tak, e czsto wyrazw nawet
rozumie nie moga. Przyjemnie jej byo sysze z ust cudzoziemca rzeczy pochlebne,
wypowiedziane gosem penym i z ogniem, bo mwicy przejty by swoim przedmiotem;
byo to za tem przyjemniejsze, i Elbieta sama bya ju wewntrznie przekonan, e krl
pruski nie ma za sob susznoci. Kazaa tedy koniecznie, wydrukowa t mow. Gdy j

23
odczytano, w Warszawie, rodzina moja gania bardzo frazes o hydrze, lkajc si zemsty
krla pruskiego. Ale ten, zobaczywszy mow moj, powiedzia tylko: Chciabym, eby
mwi prawd, i eby w miar gw citych odrastay mi nowe''. Byy to sowa prawdziwie
wyszego czowieka, ktry zwaszcza wtedy zanadto zajty by rzecz, aby si troszczy o
frazesa.
Midzy wizytami, ktre z urzdu na wstpie odda musiaem, bya wizyta u Williamsa.
Nie mog jeszcze bez wzruszenia wspomnie sw, ktre mi wtenczas powiedzia. Kocham
ci i miuj, jak dziecko, ktrem wychowa, pamitaj o tem: penic swe obowizki,
wyrzekbym si w tobie swego ucznia, gdyby przez przyja dla mnie uczyni najmniejszy
krok, popeni najlejsz nieroztropno, ktraby szkod przynie moga powierzonej ci teraz
sprawie".
Wierny byem tej nauce: jakkolwiek mnie to bolao, ni miaem z nim adnych
stosunkw, i nie widziaem go ani razu prywatnie, a pki w rok pniej nie zosta odwoany.
Rozpoczem wic swe poselstwo z najlepsz nadziej rychego skutku, opart na
pismach i sowach ministrw rosyjskich, speniajcych w tem rozkazy cesarzowej. Jednake
nic nie byo powolniejszego, a w gruncie nawet niedorzeczniejszego, nad dziaanie wojsk
rosyjskich w tej wojnie.
Wiedziano w publicznoci, e w. ksi nabi sobie gow krlem pruskim, e Bestuew
jest cakiem oddany w. ksinie, e Apraksin jest kreatur Bestuewa, a ja uczniem
Williamsa. Wnoszono std, e tajne rozkazy Bestuewa krzyuj zamiary Elbiety; a jednak
przypuszczenia te zupenie byy mylne,
Bestuew, z zasady stronnik Austryi, przez samo nawyknie-nie szkodzenia krlowi
pruskiemu doszed do tego, e go znienawidzi w duszy, a przyczyniaa si jeszcze do
wzmocnienia w nim tego uczucia ta okoliczno, e krl pruski dyba na jego zgub, a nie
mogc go przekupi, le o nim wyraa si w drukowanych swych wierszach. Apraksin chcia
najszczerzej speni dania i widoki swego protektora, a w. ksina, jak o tem przekonamy
si niej, najgorcej zachcaa go do tego. Ja przepeniony byem uczuciem mego obowizku,
a w dodatku zdawao mi si, e su ojczynie zarwno, jak elektorowi saskiemu, pracujc
nad zgub krla pruskiego. Zupena nieumiejtno i sabo Apraksina, dochodzca a do
gupoty, bya wic jedyn przyczyn caego dziwacznego postpowania wojsk rosyjskich
podczas kampanii 1757 roku.
Dla wielkiej otyoci z trudnoci dosiada on konia; wstawa pno, bo baraszkowa
prawie ca noc, nie mogc zazwyczaj zasn, a pki dwch albo trzech grenadjerw, jeden
po drugim, nie ochrypo, opowiadajc mu na cae gardo jedn po drugiej rozmaite bajki o
strachach i upiorach, i to tak gono, e z wielkiem zdziwieniem syszano ich doskonale
wznacznej od namiotu generaa odlegoci, nawet wtedy, gdy, wedug przepisw cicho
najwiksza powinna bya panowa w obozie. To praktykowao si codziennie, midzy ludem
i onierstwem rosyjskiem byli jeszcze wtenczas bajarze zawodowi, podobni do tych, ktrzy
w kawiarniach tureckich rozweselaj milczce prniactwo muzumanw. Zreszt
przebudzenie Apraksina nie przypominao niczem ocknienia si Vendome'a, ktre zaraz
odczuwa nieprzyjaciel. Apraksin o niczem zgoa nie wiedzia, do tego stopnia, e 20 sierpnia
1757 r., w dzie bitwy pod Jagerndorfem, walka ju bya nawp wygrana, kiedy wdz
jeszcze myla, e jest w pochodzie; usyszawszy, e i oczy si bitwa, zmiesza si tak dalece,
i nie umia a do koca wyda adnego rozkazu, a wiadomo o zwycistwie tak go
zadziwia, e nie potrafi wymyle nic innego nad rozkaz odwrotu nazajutrz po sukcesie, w
tej samej chwili, kiedy magistrat w Krlewcu wybiera od siebie deputowanych, majcych mu
odda klucze miasta. Klska bowiem Prusakw bya zupena, dziki jednej z tych dziwnych
kombinacyi, ktre nazywaj przypadkiem, a ktre od czasu do czasu pokazuj ludziom
najzrczniejszym i najbardziej zarozumiaym, e i oni niczem wicej nie s, jak narzdziem w
rku Przedwiecznego, ktry obraca nimi wedle upodobania.

24
Jest to faktem dowiedzionym, e Prusacy w dniu tym bili si walecznie; feldmarszaek
Lehwaldt uchodzi za jednego z najbieglejszych jeneraw pruskich; tymczasem jeneraowie
rosyjscy nie wydawali adnych rozkazw; niektrzy z nich naraali si wasn osob i
poginli; onierze prawie sami dokonali wszystkiego; wiedzieli, e powinni strzela, pki
maj adunki, i nie ucieka; ot pilnujc si tylko tych dwch przepisw, tylu Prusakw
pooyli trupem, e Lehwaldt ujrza si zmuszonym zostawi plac boju w ich rku.
Apraksin wysa do Petersburga z wiadomoci o zwycistwie swego dyurnego
generaa, hr. Piotra Panina, a nieobecno tego odwanego, zdolnego i wiernego wojskowego
oddaa Apraksina w rce ludzi, ktrzy, korzystajc z jego nieudolnoci, wmwili mu, i
posuwajc si naprzd, ogodziby swoj armi. Podejrzewano generaa Lievena, ktry w tem
wojsku by jednym z pierwszych stopniem po Apraksinie, e, bdc przekupionym przez
krla pruskiego, podda feldmarszakowi myl tego odwrotu, ale cae ycie Lievena zanadto
byo szlachetne i godne, aby si godzio zostawia bez dowodw plam tak na jego pamici.
Ktokolwiek zreszt by twrc tego pomysu, dosy, e Apraksin wrci znowu na mud, jak
gdyby by pobity, a niszczy pod drodze kraj nieprzyjacielski, jakby by cigany.
Dwory wiedeski i wersalski krzykny na zdrad; warszawski uskara si tylko, e
przyrzeczona Saksonii odsiecz cofa si wstecz. Cesarzowa Elbieta mianowaa generaa
Fermora zastpc Apraksina, ktrego kazaa aresztowa; popchnli j do tego nieprzyjaciele
Bestuewa i w. ksiny, mylc, e tym sposobem nasyc sw przeciw nim niech, ale jakie
byo ich zdumienie, gdy w papierach Apraksina znaleziono listy w. ksiny, zalecajce mu,
aby dziaa szybko i energicznie przeciw krlowi pruskiemu. To na czas jaki wybawio
Bestuewa i wrcio pokj pozorny domowi cesarskiemu.
Po tem, co tu powiedziaem, zbytecznem byoby zastanawia si szczegowo nad
wszystkimi moimi zabiegami i przytacza noty, podawane przezemnie przez cay czas
mojego poselstwa celem przypieszenia urzeczywistnienia tego, co tyle razy przyrzekano
mojemu panu; odpowiedzi zawsze byway pomylne, ale zakorzenione wady dworu i caej
administracyi odwlekay nieskoczenie ich wykonanie, sprawiajc, e skutek nigdy nie
odpowiada rodkom.
August III pozbawiony by prawie w zupenoci dochodw z elektoratu przez
siedmioletni przecig tej straszliwej wojny. Jeeli zwyke wczesne dochody Saksonii
wynosiy 9 milionw talarw, to z pewnoci twierdzi mona, e krl pruski, za pomoc
przernych poborw, wybiera je przynajmniej wtrjnasb. Siedem razy 9 czyni 63; 3 razy
63 da nam 189 i to stanowi liczb milionw talarw, jakie Saksonia zapacia krlowi
pruskiemu. Dziki tym sumom i 700.000 funtw sterlingw rocznych subsydyw,
wypacanych przez Angli, mg elektor brandenburski opiera si przez lat siedem
poczonym usiowaniom Austryi, Francyi, Rosyi i Szwecyi, co wydawao si
niepodobiestwem. Do tego, co powiedziaem, doda jeszcze naley niezliczone korzyci,
jakie mu przynosio bicie monety ze stemplem innego monarchy (na co sobie krl pruski
pierwszy midzy panujcymi pozwala). Nie poprzestajc na biciu monety z popiersiem
Augusta III w mennicach, jakie znalaz w Saksonii, kaza te stemple podrobi u siebie w
Prusiech i stopniowo tak znia warto bitej u siebie monety, e ta w kocu nie miaa istotnie
nawet trzeciej czci przypisywanego jej szacunku. Poniewa za gwnym teatrem wojny
bya Saksonia krl pruski kupowa w niej z broni w rku to, czego nie raczy bra darmo, a
wic wydawa istotnie trzy razy mniej, ni przypuszczano. Ale nie samej tylko Saksonii przez
to zaszkodzi; Polska rwnie wiele na tem ucierpiaa, a stao si to nastpujcym sposobem.
Traktat welawski do wszystkich korzyci, jakie dom brandenburski posiada ju w
Prusach Wschodnich, doda t jeszcze, e oba pastwa, Rzplita i Prusy, obowizay si odtd
wsplnie ustanawia stop monety. Nigdy tego nie przestrzegano; panujcy z domu
brandenburskiego poprzestawali na tem, e bili wasnowolnie monet noszc znaki i
nazwiska polskie, a ktrej warto wewntrzna miaa odpowiada tynfom i szstakom

25
polskim; moneta ta wic kursowaa w Polsce narwni z krajow. Poniewa od przeszego
wieku nie bito ju srebrnej monety w Polsce, ydzi za wpadli na myl szukania zysku,
wykupujc za oberznite dukaty dawn monet Jana Kazimierza i Jana III, da si wic uczu
w kraju w poowie panowania Augusta III wielki niedostatek monety srebrnej a nawet i
miedzianej, std zrodzia si w gowie krlewskiej myl przywaszczenia sobie prawa,
ktrego uywa krl pruski, jako ksi brandenburski. Istniaa wprawdzie dawna ustawa,
zabraniajca krlowi otwiera mennic w Polsce bez pozwolenia sejmu; ale poniewa ustalio
si przekonanie, e aden sejm z powodu liberum veto nie moe przyj do skutku, wic zdao
si Augustowi III, e mona dla dobra kraju obej t ustaw i bi w Saksonii tynfy oraz
szstaki polskie wedug stopy Jana Kazimierza i Jana III, ktre powoli zaczyby w kraju
kursowa, jak inna moneta zagraniczna Wprawdzie oskarono wkrtce tych, ktrzy bili t
monet w Saksonii, o pewne znienie jej stopy; ale w istocie ubytek wartoci (jeeli nawet
mia miejsce) by tak drobny, e czu si nie dawa, a wygoda z posiadania monety
wynagradzaa te strat.
Pod pozorem wic bicia dalej tych saskich, a take swoich wasnych pruskich tynfw i
szstakw, udao si krlowi pruskiemu wprowadzi do Polski blisko sto milionw sztuk
takiej monety, zanim jeszcze wikszo narodu, uprzedzona na jego korzy, zechciaa
przypuci, aby mogy one by sfaszowane. Wchodzia ta moneta do kraju w wielkiej iloci,
wic szybko, bo Polska dla krla pruskiego bya magazynem, w ktrym kupowa zboe,
konie, bydo, saletr, nawet ptno grube i sukna, jednem sowem wszystko, czego
potrzebowa.
lsk i inne posiadoci krla pruskiego wystawione byy wtenczas na tyle najazdw i
rabunkw w czasie wojny, e Polska nawet w dostarczaniu dwch ostatnich tu wymienionych
artykuw moga zastpi lsk.
Przekonawszy si nareszcie o niskiej wartoci tej pruskiej monety, Polacy podnieli
cen swoich produktw, ale stopa monety zniaa si cigle coraz bardziej, i zawsze pewien
przecig czasu upywa, zanim si spostrzeono, na zwikszonem oszukastwie, tak, e z
kocem wojny 1763 r. liczono przeszo 200 milionw zotych tej faszywej monety,
kursujcej w Polsce.
ydzi polscy, przezorniejsi w tym wzgldzie od innych kraju mieszkacw, porozumieli
si wkrtce z ydami pruskimi, w rce ktrych krl pruski odda by swoj monet. Synny
Efraim gra tam gwn rol. ydzi polscy tak byli wtenczas oddani krlowi pruskiemu, e
utrzymywali wasn w caym kraju poczt, od granic lskich a do Wgier, Turcyi i Tataryi,
ktra niemao posuya do utrzymywania stosunkw pruskich w tamtych krajach i w Polsce,
do podnoszenia ducha stronnikw, do rozsiewania potrzebnych im wieci, odbierania
wiadomoci o Rosyanach i Austryakach i oddawania rozmaitych tego rodzaju usug, ktrych
skutki z dniem kadym daway si uczu Augustowi III, a zaradzi temu krl nie mg.
Rne byy tego przyczyny. Szlachta od lat stu tyle wydala ustaw, majcych jedynie na
celu ubezpieczenie jej wolnoci, a raczej swawoli, i tak skrpowaa wadz krlewsk e ta
dosza do zera, szczeglniej, gdy chodzio o jakiekolwiek powcignicie lub zakaz poza
sesy sejmow. Susznie za uwaana za tego panowania dojcie sejmu wolnego za rzecz
niemoliw. Droga nadzwyczajna przez konfederacy zdawaa si zawsze Brhlow
niebezpiecznem lekarstwem, prowadzcem do rekonfederacyi, a wic do wojny domowej,
ktrej tem bardziej si wwczas lka, e ju wiedziano usiowaniach krla pruskiego
wcignicia do wojny Turkw i Tatarw; gdyby si ci do niej wmieszali, nastpioby to
zapewne w Polsce, a wtenczas Rosya, zamiast si stara o oswobodzenie Saksonii,
walczyaby na naszej ziemi, obecno za wojsk rosyjskich u nas, ju i tak niemile widziana,
zwikszyaby w takim razie jeszcze bardziej liczb niechtnych krlowi. Krl zreszt razem z
caym swoim dworem y tylko z dochodw ekonomii krlewskich, przynoszcych ogem
zaledwo trzysta tysicy czerwonych zotych rocznie.

26
Subsydya francuskie obracane byy na utrzymanie w Drenie krlowej oraz caej licznej
rodziny krlewskiej i na opacanie resztek saskiego wojska, ktre pozostay po kapitulacyi w
Struppen, albo te uwolniy si ze suby pruskiej i poczyy z armi austryack lub
francusk2.

Regimenty dragoskie ksit Karola i Alberta, a take generaa Sybilskiego i Wiledorffa, byy saskie, krl od
lat wielu trzyma je w ekonomiach grodzieskiej i sambirskiej, w tym celu aby mogy korzysta z taniego
utrzymania si w tym kraju, a obecnoci swoj przyczyniay si do powikszenia dochodu z tych dbr. cile
rzeczy biorc, byo to zamaniem paktw konwentw, ktre dozwalay krlowi utrzymywa w Polsce tylko 1200
ludzi gwardyi saskiej, a wspomniane regimenty liczyy ich przeszo 2000. Poniewa jednak dobre sprawowanie
si tego wojska przekonywao codzie, e krl nie mia zych zamiarw, wic tego zarzutu nie podnoszono
nigdy. Ot te cztery regimenty, jako nie objte kapitulacy w Struppan, pierwsze poczyy si z wojskiem
austryackiem, i jeden z nich (regiment ksicia Karola) przyczyni si znacznie do zwycistwa pod Kollinam.
(Przyp. krla).

27

ROZDZIA XVI.
Przyczyny wojny 2756 roku. Surowe postpki Prusakw i Austryakw. Posplstwo
saskie skania si na stron krla pruskiego. Wykaz odszkodowania, jakiego domaga si
August III. Odpowied na te dania.
W takiem to opakanem pooeniu znajdowa si August III za to, e nie chcia zosta
przymusowym sprzymierzecem krla pruskiego. By teciem delfina, ojca Ludwika XVI;
ona jego bya siostr stryjeczn Maryi Teresy, a crk starszego brata jej ojca; wyniesienie
swe na tron polski zawdzicza Rosyi i nigdy si nie zachwia w mocnem swem przywizaniu
do tego dworu. Krl pruski zabra mu Saksoni, dowodzc, e August 111 umwi: si z
Austry i Rosy o podzia jego posiadoci. Wdarszy si do archiww drezdeskich,
wyciga z nich, co mu si podobao; a jednak nic wicej nie mg przytoczy nad kilka
wyjtkw z depesz, ktre dowodziy tylko, e August III, ucierpiawszy bardzo wiele od krla
pruskiego, i jako jego sprzymierzeniec w r. 1741 i jako sprzymierzeniec Maryi Teresy w
1745, lka si zawsze tego ssiada i skarbi sobie przyja Austryi tudzie Rosyi; pomimo
tojednak wzbrania si wej w jakiekolwiek zobowizania zaczepne, do ktrych go we
wspomnianych depeszach widocznie starano si wcign, i skada si swem pooeniem,
ktre go wystawiao na pierwszy ogie nieprzyjaciela. Krl pruski opiera si gwnie na
nastpujcych wyrazach, znalezionych w brulionie jednej z depesz saskich: Saksonia
wtenczas dopiero bdzie moga rozpocz sw rol, kiedy rycerz ju bdzie wysadzony z
sioda; wczeniejsze wystpienie narazioby j tylko na niechybn zgub. Nie myl
roztrzsa tutaj, po czyjej stronie bya suszno i prawo w tej sawnej wojnie, ale bya ona
prawdziwie okropn dla Saksonii. Przyjaciele i wrogowie niszczyli j na wycigi. Drezno
zostao zbombardowane przez Prusakw i przez Austryakw, a ci ostatni bez adnej potrzeby
zniszczyli ytaw, najwaniejsze miasto rkodzielnicze w caym elektoracie.
Obydwie strony oskaray si nawzajem o rabunki i okruciestwa; krl pruski spali zamek
krlewski w Hubertsburgu, sprzedawszy pierwej jakiemu ydowi znajdujce si w nim
sprzty i dach miedziany, wysadzi w powietrze wspaniay salon w ogrodzie hr. Brhla w
Drenie; zniszczy dwa wiejskie paacyki tego ministra, Pforten i Nischwitz, ten ostatni w
swojej obecnoci; wasn rk potuk na grzbiecie odwiernego lustro, ktre wierny ten suga
chcia uratowa. Krl pruski ogosi wtenczas, e to uczyni, mszczc si za rabunki, jakich
si dopuszczali Rosyanie w Prusach, a Austryacy w Charlottenburgu, kiedy tam byli weszli.
Prcz tego krl pruski kaza wypuci z wizie saskich stu okropnych zbrodniarzy, a midzy
nimi niejakiego Tanzwohla, gonego rozbjnika; czterech takich otrw, zapanych w
Czechach, wyznao, e mieli rozkaz od krla pruskiego podpala wszystko, co si tylko da;
bardzo by moe. i skamali, ale niemniej dziwio to wszystkich, e ich wypuszczono,
tembardziej, e krl jednoczenie prawie uwolni we wasnem swem pastwie drugiego
rozbjnika, nazwiskiem Kesebiera i sam z nim przed wypuszczeniem rozmawia.
Lud wiejski w Saksonii okazywa si, coprawda, mniej przyjaznym dla Austryakw, nieli dla
Prusakw, bo wrd tych moe naprawd cilej zachowywano karno, przytem mieli oni
rozkaz wmawia ludowi saskiemu, e rzd ma zamiar narzuci im gwatem katolicyzm, i e
krl pruski walczy w obronie ich protestantyzmu. Ale przewana cz kupiectwa i szlachta, a
nadewszystko elektor, tyle ucierpieli od krla pruskiego, e samo opowiadanie o caej tej
niedoli zjednao Augustowi III oglne wspczucie, ktre prawdopodobnie nie pozostaoby
bezpodnem ze strony Austryi, Francyi i Rosyi, gdyby wypadki wojenne wypady pomylniej
dla nich.

28
Obydwie cesarzowe w marcu 1757 r. zgodziy si na oddanie mu tytuem jako
wynagrodzenia Magdeburga z caym okrgiem i caego obwodu Saali. Augustowi III jednak
zdawao si, e tembardziej ma prawo nie poprzestawa na tem, i przypomnia sobie daleko
wiksze przyrzeczenia dworu wiedeskiego z dnia 15 maja 1745 r. Chciano sprbowa, czy
si dwory sprzymierzone nie wypowiedz janiej, i w tym celu kazano mi poda dworowi
petersburskiemu nastpujcy memorya:
Wykaz umotywowany danego przez krla polskiego a elektora saskiego
wynagrodzenia."
Gdy chwaa wojsk Jej Cesarsko-Krlewskiej Moci, wspieranych sprzymierzonemi
siami Francyi, Rosyi i Szwecyi, zblia z dniem kadym t chwil podan, kiedy krl pruski
zmuszony bdzie prosi o pokj, ktry tak niesprawiedliwie naruszy, i przyj go pod
warunkami, jakie mu zostan naoone, Krl Jm polski i elektor saski, ktrego wierno raz
przyjtym zobowizaniom uczynia pierwsz ofiar gwatw wsplnego nieprzyjaciela,
zanadto jest przewiadczony o szczerej dla niego przyjani wysokich sprzymierzecw, i o
tem, e szczeglnie stara si bd zapewni mu wynagrodzenie, odpowiednie
obrachowanym stratom, jakie ponis, i obelgom, na jakie godno jego osobista i caa
krlewska rodzina byy wystawione; aby nie mia przeoy z ca ufnoci, jak daleko
posuwa pretensye swoje do najezdnika, i jakiego mianowicie zadouczynienia oczekuje
wobec oczywistej susznoci swej sprawy od dobrych przysug wysokich sprzymierzecw.
W tym celu i dla wczesnego, o ile podobna, obmylenia i przygotowania tak doniosych
warunkw traktatu, ktry ma pozosta wiecznotrwaym pomnikiem mdroci i
sprawiedliwo' sprzymierzonych mocarstw, JKM uzna za stosowne kaza wypracowa
umotywowany wykaz zarwno wszystkich swych pretensyi do krla pruskiego, odnonie do
odszkodowania, jakote niektrych postanowie i rodkw, ktre przy dzisiejszych
okolicznociach uwaa rwnie za. niezbdne do zabezpieczenia swych pastw i utrzymania
w oglnym interesie pokoju w Niemczech. Wszystkie te punkta i kady z nich z osobna po
poufnem, wsplnem przedyskutowaniu przez ministrw JKMci i dworw sprzymierzonych
maj by pniej przedmiotem tymczasowej umowy i uoenia midzy JKMci i wysokimi
sprzymierzecami i nareszcie wej do powszechnego traktatu pokojowego, przyczem
zostan ewentualnie zagwarantowane JKMci przez wszystkie kontraktujce pastwa z
zachowaniem zwykych w podobnych razach formalnoci. Artykuy te s:
1. Aby zobowiza krla pruskiego do wrcenia krlowi polskiemu i elektorowi
saskiemu, w naturze lub odpowiedniej wartoci, caej artyleryi, amunicyi i sprztu wojennego
jakiegokolwiek rodzaju, zabranego w arsenaach elektorstwa saskiego, t. j. w Drenie, Zeitz i
Weissenfels, od 1 wrzenia 1756 r.
2. Aby wszelkie papiery, dokumenta i akta nalece do gabinetu archiww saskiego
domu elektorskiego, a zabrane w tak nieprzyzwoity sposb, zostay zwrcone przez krla
pruskiego w zupenoci, bez najmniejszego wyjtku i zatrzymania.
3. Aby wszystkie puki: jazdy, piechoty i dragonw, rwnie jak korpusy artyleryi i
inynierw, rzemielnikw i inne, pod jakkolwiek postaci i nazw, nalece dawniej do
wojska saskiego i skadajce armi sask, jak bya w obozie pod Pirn 1756 r., i w oglnoci
wszyscy poddani sascy, dobrowolnie lub gwatem do wojska pruskiego wcieleni, a
mianowicie kompania kadetw ze szlachty i caa szlachta saska, ktr krl pruski, depcc
wszystkie prawa zwierzchnoci, z bezprzykadn nie-ludzkoci zmusi do walczenia przeciw
prawemu swojemu krlowi, wiernie JKMci zostay powrcone tak, aby nikt pod
jakimkolwiekbd pozorem w jakimkolwiek charakterze, nie by zmuszony do pozostawania
w subie krla pruskiego.

29
4. Aby ksistwo Meklemburskie z caym okrgiem Saali, wielkorzdztwo Petersberg,
ksistwo Halberstadt ze wszystkiemi przynalenociami, prawa zwierzchnicze do czci ziem
hrabstwa Mansfeld, zabrane na korzy krla pruskiego, brandenburska cz hrabstwa
Hohenstein i wjtostwa Quedlinburg, zostay oderwane od Prus i oddane krlowi polskiemu a
elektorowi saskiemu i jego nastpcom, jako posiadoci na wieczne czasy przyczone i
wcielone do elektoratu saskiego.
Artyku 11-ty traktatu, zawartego w Osnabrck, przyznajc elektorowi
brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi odszkodowanie, uczyni to z wyran dla niego
stronniczoci, jedynie przez wzgld na prawa jego do bliszej czci Pomorza i do wyspy
Rugii, i wywdziczajc mu si niejako za ch, z jak dla przypieszenia pokoju odstpi
praw tych koronie szwedzkiej. Jeeli panujcy i mocarstwa, biorce udzia w traktacie
westfalskim, tak wspaniale wynagrodziy elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi poniesion
wtenczas dla dobra publicznego ofiar, to jak kar wysocy sprzymierzeni, gwarantujcy ten
traktat, naznaczy powinni Fryderykowi II, ktry zama jego postanowienia, w tak
niesprawiedliwy sposb naruszajc ustanowiony w Niemczech pokj?"
Zauway jeszcze naley, e ta cesya przez dom brandenburski praw do bliszej czci
Pomorza, ktra mu zjednaa tak korzystne wynagrodzenie, nie przeszkodzia zajciu przez
wojska pruskie tego odstpionego ju Pomorza w r. 1676, i chocia traktat nimwegeski
1679 r. napowrt odda Pomorze Szwedom, wiksza cz jednak tej prowincyi w 1715 r.
znowu przesza pod panowanie krlw pruskich.
5. Aby z ziem i posiadoci, przed t wojn w Westfalii do krla pruskiego nalecych,
wzito przez zamian, przeniesienie tytuw, zmian lub innym jakim sposobem, za zgod i
ku wikszej wygodzie elektora mogunckiego, cz odpowiadajc miastu Erfurt nad Ges, i
przylegemu krajowi Eichsfeld w okolicach Wezy. Ktre to miasto Erfurt, razem z zalecemi
ode warowniami, Petersbergiem i Ciriaxburgiem, rwnie, jak kraina Eichsfeld z dwoma
miastami, Duderstadt i Heiligenstadt, zostan ustpione krlowi polskiemu i elektorowi
saskiemu, dla wcielenia ich na wieczne czasy do elektorstwa.
Styczno tych posiadoci z landgrafstwem Turyngii, wielkie ich oddalenie od innych
prowincyi elektoratu Mogunckiego, czyni ten projekt zarwno dogodnym dla obu elektorw.
Aby za rzeczona zamiana moga by podan dla wysokich sprzymierzonych i przyczynia
si do wzmocnienia i utrzymania zgody powszechnej, Jego Krlewska Mo, majc powody
do mniemania, e wiksz cz zdobyczy, uczynionych na krlu pruskim w Westfalii
monaby przeznaczy palatyskiemu domowi Sultzbach, wzamian za to, coby si
bezporednio czy porednio w drodze zamiany lub indemnizacyi dao odtrci w celu
wynagrodzenia elektora mogunckiego za odstpione elektoratowi saskiemu ziemie i miasta,
gotw byby ze swej strony we wasnem i swoich nastpcw i sukcesorw imieniu w sposb
najuroczystszy zrzec si wszelkich praw domu elektorskiego saskiego do caego dziedzictwa
ksistw Jlichu i Kliwii, ktre to prawa wypywaj naprzd z obietnicy, danej elektorowi
saskiemu w r. 1486 przez cesarza Maksymiliana, a potwierdzonej d. 8 kwietnia 1526 r.
podczas zamcia Sybilli, crki Jana, ksicia Kliwii, z elektorem Janem Fryderykiem, i
powtrnie udzielonej przez cesarza Ferdynanda I-go dnia 16-go maja 1644 r. po mierci
ostatniego ksicia Kliwii, nastpnie z inwestytury nadanej elektorowi Chrystyanowi II przez
cesarza Rudolfa, szczeglnie za z pochodzenia od Sybilli, siostry Wilhelma, ksicia
Kliwii, i ciotki ostatniego ksicia, Jana Wilhelma.
Z tego powodu zauway naley, e miasto Erfurt, niegdy cesarskie, ale zostajce pod
opiek elektora saskiego, zostao odebrane mu w roku 1663 i przyczone do elektoratu
Mogunckiego z pomoc wojsk francuskich, dziki szczeglnej opiece, jak cesarz Leopold
zaszczyca Anzelma z Umstadt, wczesnego- .elektora Moguncyi. Staroytne prawo
elektorstwa saskiego do rzeczonego miasta Erfurtu przekadane byo przy kadej
okolicznoci, a mianowicie na ostatnim kongresie w Akwizgranie 1748 roku.

30
6. Aby posiadoci krla pruskiego, znajdujce si w uycach Dolnych i objte nazw
lennoci czeskich, mianowicie: Kociebu, Peitz, Storckau, Beeskau i Sommerfeld, z
nalecymi do nich powiatami oraz ksistwami krosieskiem i cylichowskiem na lsku,
zostay rwnie odjte od posiadoci domu brandenburskiego, i wcielone na zawsze do
elektorstwa saskiego.
7. Aby traktat drezdeski 1745 r. i pniejsza konwencya, tyczca si sprawy steueru,
zostay skasowane, a wszystkie ich postanowienia uniewanione i uznane za niebye. Aby
wic wskutek tego caa artylerya i wszystkie sprzty wojenne, jakiegobd rodzaju, zabrane w
elektorstwie saskiem i w miecie Drenie podczas najazdu, ktry poprzedzi w traktat 1745
r., oddane zostay Jego Moci krlowi polskiemu, i aby mu rwnie zwrcona zostaa suma
miliona talarw, ustanowiona i zawarowana trzecim artykuem rzeczonego traktatu, a ktra
miaa by wypacona podczas lipskiego jarmarku, na Wielkanoc 1746 r., liczc j z
procentami po pi od sta, a rachujc od 23 grudnia 1745 r.
8. Bez wzgldu na to, czy powodzenia obecne wojsk Jej Cesarsko-Krlewskiej Moci i
wysokich sprzymierzecw doprowadz krla angielskiego i elektora hanowerskiego do
susznego pogldu na to, co winien paktom braterstwa, istniejcym midzy nim i elektorskim
domem Saskim, przyjtym na siebie moc traktatu warszawskiego 1745 roku zobowizaniom
jednoci i wzajemnej obrony, a take reskryptom cesarskim, i czy skoni go do zrzeczenia si
przyjtych wzgldem burzyciela spokojnoci publicznej zobowiza; czy te, trzymajc si
do koca z uporn staoci krla pruskiego, czeka z nim razem bdzie chwili, w ktrej
ostateczno kae mu prosi o pokj, Jego Mo krl polski i elektor saski da stanowczo,
aby w obu tych razach wysocy sprzymierzecy wobec niebezpieczestwa, jakiem sprawie
oglnej grozio wystawienie obserwacyjnego korpusu pod wodz ksicia Cumberlanda, a
zwaszcza wobec straty czasu, jak tene korpus przyczyni skutecznemu dziaaniu armii,
wysanej przez Jej Cesarsko-Krlewsk Mo, jako porczycielk traktatu westfalskiego, na
oswobodzenie elektorskich posiadoci, domagali si od krla angielskiego i elektora
hanowerskiego, iby suma trzech i p milionw talarw, poyczona przez niego z prywatnej
jego szkatuy elektorowi saskiemu, cakowicie umorzon zostaa ze wszystkimi procentami,
jakieby do niej doliczone by mogy, i aby posiado Schleusingen, oddana przez Krla JMci
polskiego elektorowi hannowerskiemu na hypotek rzeczonego dugu trzech i p milionw
talarw, zostaa uroczycie i formalnie uwolniona od wszelkich z tego powodu lecych na
niej ciarw.
9. Aby dla przyniesienia ulgi elektoratowi Saskiemu, obarczonemu na tak dugo
ciarami obecnej wojny, i zmniejszenia zobowiza, zbytecznie dzi obarczajcych kas
steueru", przy rozdziale ziem, miast i posiadoci, zdobytych na krlu pruskim w Westfalii,
Geldryi i Fryzyi Wschodniej, cz ich przeznaczon zostaa czy to w drodze cakowitego
odstpienia, czy te w drodze zastawu hypotecznego lub innego jakiego sposobu, uznanego za
najwaciwszy, na umorzenie dugw, jakie na skarbie publicznym steueru" ci wzgldem
poddanych Rzeczypospolitej Holenderskiej. Nieszczcia wojny 1745 r. pochony
kilkoletnie dochody elektorstwa; nieobrachowane straty, jakie obecna przyczynia wojna,
obalajc domy, zniajc warto gruntw, niszczc rkodzielnie, rozpraszajc mieszkacw;
ustpstwa, jakie Jego Krlewska Mo uczyni bdzie musia dawnym poddanym swoim,
zwaszcza mieszkacom miasta Lipska, okadanym tak niezmiernie kontrybucyami; ofiary,
jakie zmuszony bdzie ponie dla podwignienia z popiow ytawy, najbardziej niegdy po
Lipsku kwitncego miasta w elektoracie, wszystko to zmusioby Jego Krlewsk Mo do
szukania ratunku w poyczkach nadzwyczajnych i w szkodliwych operacyach finansowych,
gdyby go nie uwolniono w znacznej czci od dawnych dugw i nie postawiono tem w
monoci zapobieenia biecym, niezmiernym potrzebom, wedug staych zasad i w sposb
odpowiedni prawdziwym jego interesom, ktre s zgodne z interesem caej koalicyi.

31
Wychodzc z tych zasad, Jego Krlewska Mo w chwili, kiedy od wysokich
sprzymierzecw swoich moe otrzyma tak' wietny dowd przyjani, podaje projekt
zawarcia ze Stanami Holenderskimi umowy, w celu zupenego umorzenia kapitaw i
procentw, ktre poddanym Zjednoczonych Prowincyi nalee si mog od skarbu
publicznego steueru", czy to ustpujc im, albo te oddajc w zastaw miasto i hrabstwo
Emden, lub cz Geldryi, czy te innym jakim sposobem, ktry wysocy sprzymierzecy
uznaj za najstosowniejszy do umorzenia tych nalenoci.
10. Co do ksicia sasko-gotajskiego, ktrego nieprawe tylko widoki powikszenia
swych posiadoci kosztem domu saskiego doprowadzi mogy do poczenia si z krlem
pruskim, wbrew reskryptom cesarskim i konstytucyom pastwa, i ktry, czc swe wojsko z
armi ksicia Cumberlanda, przyczyni si istotnie do przeduenia ucisku, pod jakim jczy
Saksonia od pocztku tej wojny, gdy opni przybycie posikw francuskich, Jego
Krlewska Mo zdaje si cakowicie na sd wysokich sprzymierzecw w ocenieniu
niesprawiedliwoci i nie-przyzwoitoci tego kroku, a take miary wynagrodzenia, jakiego ma
prawo domaga si od niego dla ulgi swoich poddanych.
11. Jego Krlewska Mo spodziewa si, i przez wzgld na wzy przyjani, czce od
niepamitnych czasw dom Jego z Austry, na szczere przywizanie do jej interesw, jakiego
stae skada dowody, i nareszcie na niewzruszon wierno przyjtym zobowizaniom, jak
okaza wrd klsk najwikszych; baczc te na to, i prawie niezbdnem jest dla Jego
Krlewskiej Moci swobodne znoszenie si krlestwa z elektorstwem i e ten przedmiot dla
Cesarzowej-Krlowej niezmiernie maej jest wagi, Jego Cesarsko-Krlewsk Mo doda
ustpstwo powiatu wiebodzin na lsku do podziau ksistw Krosna i Cylichowa, zdobytych
na krlu pruskim, na warunkach umwionych i postanowionych pierwej midzy Jej CesarskoKrlewsk i Jego Krlewsk Moci w osobnej konwencyi, zawartej w roku 1745 po
traktacie warszawskim.
12. Wychodzc dalej z zasady niewzruszonej przyjani i szczerego pragnienia usunicia
na przyszo wszelkiego powodu do najmniejszych sporw, Jego Krlewska Mo elektor
saski, spodziewa si, i w przyszym traktacie przy ustanowieniu pokoju powszechnego
nastpi formalne zrzeczenie si ze strony Jej Cesarsko-Krlewskiej Moci mniemanych praw
zwierzchnictwa nad ksitami Schwarzburg, Reuss, Schwenburg, Lichtenstein i marchi
Asch.
13. Jak rwnie praw feudalnych korony czeskiej do Sonnewaldu w uycach i do
niektrych miejsc w Voigtlandzie.
Te s gwne punkta, ktre Jego Krlewska Mo chcia przeoy wysokim
sprzymierzecom i na ktre prosi, aby w imi przyjani i sprawiedliwoci odpowiedziano
jasno i z zupen szczeroci, uwzgldniajc je tymczasowo w oczekiwaniu zawarcia
uroczystego traktatu, przy czem sam ze swej strony obowizuje si da jak najszczersz
odpowied na wszelki inny projekt ukadu, jakiby mu przez ktrego z wysokich
sprzymierzecw by przeoony.
Uderzajce dowody staej przyjani, jakie Jego Krlewska Mo odebra od wysokich
sprzymierzecw swoich, nie pozwalaj mu wtpi o szczerem z ich strony usiowaniu celem
usunicia wszelkich trudnoci i przeszkd, jakieby mogy sta na zawadzie wykonaniu
projektu tak niezbdnego dla podwignienia Saksonii i tak potrzebnego dla dobra i
spokojnoci caych Niemiec."
Oddaem to pismo 19 wrzenia 1757 roku. D. 7/18 padziernika odebraem w
odpowiedzi nastpujc not:
Stosownie do yczenia pana ministra penomocnego, wyraonego w nocie z d. 1/12 b.
miesica, aby mu udzielon zostaa tre instrukcyi przesanych posom naszym w Wiedniu i
Paryu, co do popierania stara krla Jego Mci polskiego o wynagrodzenie za poniesione

32
straty, komunikuje mu si przy niniejszem wycig z depeszy, posanej w tym przedmiocie
ambasadorowi naszemu hr. Kayserlingowi, uwiadamiajc go zarazem, e podobnej treci
depesza zostaa te wyprawiona do hr. Bestuewa-Rumina, ambasadora w Paryu."
Wycig z depeszy, wysanej do ambasadora rosyjskiego hr. Kayserlinga z Petersburga d.
30 wrzenia 1757 r.
,,Hr. Poniatowski, minister penomocny krla polskiego przy naszym dworze, ponowi
swe kroki w ministerstwie, abymy przystali na wynagrodzenie, jakiego JKM da za
straty, poniesione dotd i ponoszone w dalszym cigu przez saski dom elektorski, abymy to
danie poparli u dworw wiedeskiego i francuskiego.
Wskutek czego uwiadomilimy rzeczonego hr. Poniatowskiego, i JKM moe by
pewien niezmiennej naszej dla siebie przyjani i szczerego a staego yczenia popierania jego
interesw, nietylko uwaamy za zupene sprawiedliwe i suszne danie odszkodowania za
straty, jakie poniosa Saksonia, ale nawet zapatrywanie to nasze w taki objawilimy sposb, i
Jego Krlewska Mo moe z pewnoci rachowa na to, e powikszenie jego posiadoci
bdzie dla nas ze wszelkich miar podanem, i e posom naszym zalecimy, aby ze swojej
strony popierali rokowania w tej mierze posw Krla Jego Moci, o ile to si okae
potrzebnem i stosownem; zalecamy wic Panu, aby, skoro przez ministra dworu, przy
ktrym si znajdujesz, uwiadomionym zostaniesz o stanie tych rokowa i wezwanym do ich
popierania, nietylko mu tego nie odmawia, ale przeciwnie stara si tak je pokierowa, aby z
deklaracyi naszej z dnia 6 maja r. b., przyznajcej krlowi polskiemu ksistwo Magdeburskie
z cyrkuem Saali, nie wypywao bynajmniej, jakobymy krlowi polskiemu zaprzeczali ze
swej strony prawa domagania si szerszego wynagrodzenia, a to tembardziej, e rzeczone
wynagrodzenie ma nastpi kosztem panujcego, ktry wyczerpa ju, e si tak wyrazimy,
wszelkie rodki okruciestwa dla ucinienia i zniszczenia Saksonii; kiedy tymczasem z
drugiej strony stao, z jak krl polski wszystko powici, i wspaniaomylno, z jak
odrzuci wszelkie projekta ukadw, zasuguj na szczeglne z naszej strony uznanie i ka
nam spodziewa si po sprawiedliwoci Jej Cesarsko-Krlewskiej Moci zakoczenia tych
rokowa w sposb dla Krla JMci zupenie zadawalniajcy."
Mam wszelkie powody do mniemania, e wyraenia te zupenie byy szczere, ale talenta krla
pruskiego, a nadewszystko jego szczcie, odniosy zwycistwo nad poczonemi
usiowaniami najpotniejszych mocarstw, chocia te w walce z nim nie szczdziy ani
zabiegw, ani si, ani wydatkw.

33

ROZDZIA XVII.
Wizerunek 1'Hpitala. Wizerunek hrabiego de Broglie. List Kaunitza do Esterhazego o
mnie z dnia 26 maja 1757 r. Traktat midzy dworem wiedeskim i Piotrem III, wwczas
wielkim ksiciem, z dn. 15 lipca t.r. Memorya Broglie'go przeciwko mnie z dn. 25
padziernika. List krlewski, odwoujcy mnie. List Brhla. Moje odpowiedzi. List ojca
do mnie. List mj do rodziny 15 listopada. Drugi list z dnia 2 grudnia.
Francya mylaa, e nadesza dla niej chwila odzyskania dawniejszego na dworze
cesarzowej Elbiety wpywu. Margrabia de 1'Hpital mianowany zosta ambasadorem w
Petersburgu i przyby tam w licznem otoczeniu, z wielk wystaw, ktr zapewne mylano
zaimponowa, a na ktr on szczeglnie stara si zwrci powszechn uwag. Kaza
wymalowa obraz, przedstawiajcy jego 23 karety, przebywajce Karpaty, i z emfaz
pokazywa go wszystkim. By ambasadorem w Neapolu, kiedy tam panowa Karol III,
teraniejszy krl hiszpaski. By z nim pod Velletri1), ale zestarza si przedewszystkiem w
Wersalu, jako koniuszy ksiniczek francuskich, crek Ludwika XV. Zdawao mu si, e
posiada ton dworu Ludwika XIV, i jego dumn grzeczno, kiedy szumne prawi frazesy i
wygasza zdania, znamionujce przedewszystkiem dworaka wielkiego krla, ale w gruncie
rzeczy mao mia i nauki i zrcznoci, a jak susznie utrzymywaa pani Geoffrin, wyglda
bardziej na starego aktora, ni na starego pana. O ile mg, stara si mi zaszkodzi, bo,
przejedajc przez Warszaw, nabra uprzedze wczesnego posa francuskiego przy
Augucie III, ktrym by hr. de Broglie.
Kiedy ten ostatni zosta mianowany posem w Drenie, zapytywano si ze miechem w
Paryu: czyby nasz krl chcia wypowiedzie wojn krlowi polskiemu?" W istocie by to
may czowieczek niesychanie ywy, jakby nadziany prochem, dumny, rozkazujcy,
ktliwy, nadzwyczaj niespokojny, czego dowid w kocu kosztem wasnym i swojej
rodziny, ale zarazem bystry, sprytny i pracowity, chocia lubicy si bawi, chcia on
wycznie rzdzi Saksoni i Polsk; a nie znosi tego, e Rosya miaa wpyw znaczny na
dworze Augusta. Stara si o moje odwoanie, bo mia mnie za przyjaciela Anglii, i lka si,
aby mj pobyt w Petersburgu nie wywoa rozkazw z ministerstwa rosyjskiego, ktreby
podniosy znaczenie mojej rodziny, t bowiem uwaa za przeciwn Francyi.
Przez cay prawie rok 1757 Brhl opiera si tym naleganiom, bojc si rozjtrzy
Bestuewa i wielk ksin i widzc, em zjedna sobie dwr wiedeski pewn przysug,
ktra wwczas uchodzi moga za wan. Uwaajc za swj obowizek dla dobra wsplnej
sprawy przyczyni si, ile monoci, do zatarcia w umyle w. ksicia uprzedze przeciwko
hrabiemu Esterhazemu i jego dworowi, obracaem na to kad okazy do zblienia si do w.
ksicia; jako z wiosn 1757 roku powiodo mi si to do tego stopnia, e uwiadomiony o
skutkach stara moich ksi Kaunitz napisa do Esterhazy'ego list nastpujcy:
Wiede dnia 26 maja 1757 r.
Jej Cesarsko-Krlewska Mo i ministeryum z podwjnem zadowoleniem otrzymali
przysan przez pana Hrabiego wiadomo o tem, z jak szczeroci i dobrym skutkiem hr.
Poniatowski stara si zmieni w umyle w. ksicia nieprzychylne usposobienie i ozibo,
jak w nim do Hrabiego zaszczepi potrafiono, i doprowadzi zarazem do ustnej w tym
przedmiocie rozmowy.
Bo naprzd wasz sposb mylenia, panie hrabio, okae si tembardziej przez to
susznym i wolnym od namitnoci, a z drugiej, nie pozostaje najmniejszej wtpliwoci co do

34
przyjaznego i penego roztropnoci zachowania si hr. Poniatowskiego, o ktrem nieraz pan
nam wiadczye.
Silne uprzedzenie, jakie miano zrazu przeciwko rzeczonemu hrabiemu, nie zdawao si
by ani niesusznem, ani te nieusprawiedliwionem; poniewa jednak dwr nasz zwyk jest
dobrego raczej ni zego oczekiwa od ministra, obdarzonego przenikliwoci i dbaego o
swj honor, z prawdziw wic przyjemnoci widzi si dzi lepiej i dokadniej
uwiadomionym, i pan hrabia odpowiesz tylko istotnemu daniu dworu, okazujc hr.
Poniatowskiemu najwiksz ufno i dziaajc z nim zgodnie we wszystkiem.
Mam zaszczyt etc."
Dnia 15 lipca podpisany zosta traktat nastpujcej treci:
Wiadomo czynimy, i Jej Cesarska Mo krlowa wgierska i czeska, uznawszy za
stosowne w obecnych okolicznociach zawrze ukad z J. C. W. wielkim ksiciem rosyjskim i
panujcym ksiciem szlezwicko-holsztyskim co do wojsk jego holsztyskich i wej z nim
zarazem w blisze stosunki, jako z ksiciem Rzeszy, gdy J. C. W z uczu przyjani i patryotyzrnu, jako w. ksi rosyjski i czonek cesarstwa rzymskiego, takie same okaza chci,
w obu kierunkach przeto wyznaczeni zostali z obu stron penomocnicy, upowanieni do
zawarcia rzeczonej umowy, a mianowicie: ze strony Jej Cesarsko-Krlewskiej Moci hr.
Mikoaj Esterhazy, rzeczywisty tajny radca, szambelan krlewskiej korony wgierskiej,
obecnie za pose przy dworze rosyjskim, kawaler orderw w. Andrzeja i Aleksandra
Newskiegoja ze strony J. C. W. w. ksicia Gottlieb Jerzy Henryk baron Stambke, rzeczywisty
radca konferencyi i szambelan, kawaler orderu w. Anny, ktrzy, zamieniwszy wzajemnie
penomocnictwa swoje, uoyli i postanowili co nastpuje:
1. J. C. W. wielki ksi obowizuje si utrzyma holsztyskie wojska swoje w
komplecie, nietylko na ich dzisiejszej stopie, ale nadto w takim stanie, ktryby im dozwoli
przej w kadej chwili pod rozkazy Jej C. K. Moci, w razie, gdyby okolicznoci skoni J
miay do dania tego i porozumienia si w tej mierze z w. ksiciem.
2. Rwnie J. C. W. przyrzeka i uroczycie obowizuje si, i przez cay cig trwania
obecnej wojny mie bdzie zawsze na pamici interesa J. C. K, Moci, naprzd jako w. ksi
rosyjski, z powodu wsplnoci pogldw obu dworw cesarskich i std wypywajcego
cisego ich zwizku, a potem niemniej i szczeglnie, jako czonek pastwa rzymskiego i dla
tego rozkae ministrom swoim na sejmie i w okrgach rzeszy zawsze zostawa w najlepszych
stosunkach z posami Jej Ces. Krl. Moci, tudzie uwaa za jeden z najpierwszych dla
siebie obowizkw gosowanie we wszystkich sprawach na korzy Jej Cesarsko-Krlewskiej
Moci.
3. Wzamian za to, i w celu dostarczenia J. C. Wysokoci zaliczki, potrzebnej na
opatrzenie i uzbrojenie rzeczonych wojsk holsztyskich, Jej Cesarsko-Krlewska Mo
zobowizuje si wypaca J. C. Wysokoci w Hamburgu, zaczwszy od daty podpisania
niniejszej umowy, rocznie sto tysicy florenw (albo pidziesit tysicy cesarskich talarw
brzczc monet), w dwch szeciomiesicznych terminach z gry, tak, e pierwsza wypata
nastpi zaraz po wymianie ratyfikacyi.
4. Umowa obecna ma trwa w caej swej sile przez cig obecnej wojny i rok jeszcze po
zawartym traktacie; po upywie jednak tego czasu zalee bdzie od stron kontraktujcych
zrzec si jej lub przeduy na nowo na lat kilka.
5. U nowa niniejsza zostanie spisana w dwch jednostajnych kopiach, opatrzonych
pieczciami i podpisami penomocnikw oraz ratyfikowana przez obydwie wysokie strony
kontraktujce, rzeczone za ratyfikacye zostan wymienione w jak najkrtszym czasie,
najpniej w przecigu dwch miesicy.
Petersburg, 15 lipca 1757 r.

35

Ktokolwiek zna Piotra III i fanatyczne jego dla Prus usposobienie, ten si nie zdziwi, e
dwr wiedeski przywizywa wag do usugi, jak mu oddaem, skaniajc go do tego kroku.
Pniej zapomniano o tem, ale wtenczas zjednao mi to serdeczn przychylno hrabiego
Esterhazego. Przychylno ta w cigu kilku miesicy 1756 roku i przez cay rok 1757 bya
moj obron przeciw zabiegom francuskim; jednake postanowiono mnie odwoa, kiedy
hrabia de Broglie zoy nastpujcy memorya3:
25 padziernika 1757 roku.
Jego ekscelencya ambasador francuski dostrzeg z prawdziw przyjemnoci w
rozmowie z hr. Brhlem, e przeoenia jego, tyczce si poselstwa hr. Poniatowskiego przy
dworze rosyjskim, przekonay pana ministra o niebezpieczestwie, jakie std moe wynikn,
i zrodziy w nim postanowienie przeoenia Jego Krlewskiej Moci koniecznej potrzeby
odwoania go niezwocznie. Ambasador za najmilszy poczytuje obowizek dla siebie donie
dworowi swojemu, jak chtn wol okaza hr. Brhl w tej sprawie, i wanie, chcc mu
zostawi t zasug, nie udzieli mu w teje rozmowie odebranych wieo od Krla Jmci Pana
swojego rozkazw. Rozkazy te mwi wyranie, e pobyt hr. Poniatowskiego przy dworze
petersburskim jest nadzwyczaj niebezpieczny z przyczyny pozostaych w nim uprzedze na
korzy Anglii i ze wzgldu na instrukcye, jakie odbiera moe od swojej rodziny; e trzeba,
aby ambasador pracowa nad jego odwoaniem, przez co rzeteln odda usug Jego
Krlewskiej Moci, e powinien ocenia wano tej sprawy, i e sposb, w jaki hr. Brhl
przeoenia te przyjmie, bdzie kamieniem probierczym jego uczu dla Francyi. Dodano tam
jeszcze, e zapewne lord Stormont bdzie si stara przeszkodzi tym rokowaniom, aby nie
straci agenta swojego dworu w Petersburgu, i z powodu stosunkw swoich z domem
Czartoryskich, oraz, e naleaoby take yczy, aby ten minister angielski opuci Polsk.
Hr. Brhl moe wic przez popiech w wykonaniu danego wczoraj przyrzeczenia
dowie przyjaznych uczu dla Francyi, z ktremi si owiadcza, i ambasador prosi go, aby w
odpowiedzi da mu mono uwiadomienia swojego dworu o chwili, kiedy ten ukad
ostatecznie wykonanym zostanie. Popiech w interesie tego rodzaju jest najlepszym sposobem
zapobieenia intrygom, ktrych strona przeciwna uyje niezawodnie celem zniweczenia
krokw, podanych dla wsplnego dobra."
Odebraem istotnie odwoujce mnie listy przez kuryera francuskiego. Tego dnia, ale
inn drog, doszy mnie nastpujce listy krla i hr. Brhla.
Moci Panie Stolniku litewski.
Byem zupenie zadowolony ze sposobu, w jaki si dotychczas wywizywae z
poselstwa Twojego przy dworze rosyjskim, nie szczdzc pracy i moliwej gorliwoci w
prowadzeniu interesw moich, i nie omieszkam pamita o tem w swoim czasie i miejscu.
Ale krl francuski, podejrzewajc w Panu skonno szczegln dla Anglii i utrzymywanie
tajnych stosunkw zarwno podanych dla tej korony, jak szkodliwych dla interesw jego
wasnych i wsplnej sprawy naszej, usilnie domaga si odemnie odwoania twego, upatrujc
w tem nawet jakby kamie probierczy szczeroci uczu moich dla Francyi. Przyznasz W. Pan
sam, i zwaszcza w okolicznociach dzisiejszych niepodobna mi byo odmwi tej probie.
Zaczam ci wic przy niniejszym listy odwoujce, z ktrych masz uczyni uytek moliwie
jak najprdzej, przypieszajc swj wyjazd, gdy kada zwoka stanie si tylko powodem
3

Memorya ten, rwnie jak wszystkie przytaczane poniej dokumenta, znajduj si w ksidze rkopismw,
zawierajcej Akta odnoszce si do mojego poselstwa, ktr posiada archiwum. (Przyp. krla).

36
nowych skargi niezadowole. Przy czem prosz Boga, aby Ci, Mci Panie Stolniku Litewski,
mia w witej swojej opiece.
Dan w Warszawie, d. 30 padziernika 1757 r.
August Krl."
Wielmony Panie.
Stosownie do przedwstpnej zapowiedzi, jakiej pan Prasse musia udzieli W. E. przed
nadejciem dzisiejszego kuryera o postanowieniu, jakie Krl Jm ujrza si zmuszonym
powzi co do odwoania W. Pana z zajmowanego w Petersburgu stanowiska, Wasza
Ekscelencya znajdzie przy niniejszym rozkaz J. Kr. Moci wraz z odwoujcymi listami do
Cesarzowej Jejmoci. Musisz by przekonanym, panie Hrabio, o mojej dla siebie przyjani i
szacunku, atwo ci wic bdzie poj, jak bardzo dotkliw i bolesn jest dla mnie ta naga i
niespodziewana zmiana. Ale pooenie nasze i obowizki, jakie mamy wzgldem Francyi,
ktrej si zdaje, e ma wane powody niedowierzania Waszej Ekscelencyi, stawiaj nas w
zupenej koniecznoci zastosowania si do da krla francuskiego, nie wchodzc
bynajmniej w rozbir pobudek, ktre spowodoway to odwoanie, ani popiechu, z jakim
dokona tego bylimy zmuszeni. Racz Ekscelencyo by przekonanym, e ten wypadek nie
zdoa przynie najmniejszej ujmy uczuciom szczerej przyjani i gbokiego powaania, z
jakiemi mam zaszczyt zostawa, panie Hrabio.
Waszej Ekscelencyi
najniszy i powolny suga Hr. Brhl."
Odpowiedziaem na oba te listy w nastpujcych wyrazach:
Najjaniejszy Panie.
Z uczuciem najgbszego uszanowania odebraem list i rozkazy W. Kr. Moci z d. 30
padziernika, i znajduj w nich dla siebie nagrod, poniewa Wasza Krlewska Mo raczysz
udziela uznania gorliwoci mojej i usugom. Uznanie W. Kr. Moci jest dla mnie najwysz i
jedyn, jakiej szukam, pochwa. Gdybym mia zaszczyt suy W. Kr. Moci na placu boju,
starabym si przela krew swoj i odda ycie za spraw Twoj, Najjaniejszy Panie, bo jest
ona suszn, a ja do Waszej Krlewskiej Moci jestem przywizany; tembardziej wic
powinienem std oddali si,i oddalam si, dumny z tego, e i odjazdem moim su W. Kr.
Moci, zreszt w niewinnoci mojej czerpi zupene uspokojenie, i czuj si wyszym nad
wszelkie usprawiedliwianie si, skoro kto inny a nie mj Pan mnie posdza.
Przedwczoraj zoyem w ministerstwie tutejszem kopi odwoujcych mnie listw, w
godzin po ich odebraniu, i skoro otrzymam posuchanie u Cesarzowej, natychmiast stara si
bd przypieszy swj powrt, o ile na to pozwoli tak niespodziewany dla mnie wyjazd i
domowe okolicznoci, abym u ng Waszej Krlewskiej Moci mg zoy jak najprdzej
zapewnienie najgbszego powaania, najzupeniejszego powicenia i gotowej zawsze do
usug gorliwoci, z jakiemi mam zaszczyt pozosta, Najjaniejszy Panie, Waszej Krlewskiej
Moci najniszym i najwierniejszym sug i poddanym."
Petersburg, dnia 11 listopada 1757 r.
Kuryer francuski, wiozcy list W. E. z dnia 30 z. m. wraz z odwoaniem mojem
przyby tu dnia 9 listopada. Wrczyem natychmiast kanclerzowi pastwa kopi
odwoujcych mnie listw i oczekuj poegnalnego posuchania. Ponawiam W. E.
podzikowanie moje za to zapewnienie, i wypadek niespodziewanego odwoania mego nie
naruszy w niczem dobroci i przyjani Jego dla mnie. W istocie nie spodziewaem si tego, co

37
mnie spotyka, wystarcza mi jednak to, i Krl Jegomo raczy tak askawie wyraa mi swoje
zadowolenie z wiernoci i gorliwoci sub moich podczas poselstwa, jakiem mnie przy
tutejszym dworze zaszczyci raczy; a poniewa zdawa spraw z czynnoci moich winienem
sam tylko Najjaniejszemu Panu, nie wtpi wic bynajmniej, i J. Kr. Mo pomimo
wszystkich podstpw nieprzyjaci uznaje w zupenoci niewinno moj. Bagam W. E.,
aby przyczon tu odpowied moj raczy przeoy J. Kr. Moci, sam za wierzy, i
jestem zawsze mu najszczerzej oddany i e gbszej nademnie czci i powaania nikt mie dla
Waszej Ekscelencyi nie moe".
W tyme czasie ojciec mj dnia 30 padziernika pisa co nastpuje:
Niespodziewane odwoanie twoje zmusio mnie doprasza si u krla o posuchanie, na
ktrem oto mniej wicej, co zaszo:
Powiedziaem krlowi, i pochlebiam sobie, e moje uszanowanie i przywizanie
gorce do jego osoby znane mu s dokadnie, gdy nigdy nie sprzeniewierzyem si tym
uczuciom ani na chwil; przypomniaem mu, e nie ja prosiem o to poselstwo dla ciebie, ale
skrom si dowiedzia, i J. Kr. Mo uznaje ci za zdolnego do spenienia tych obowizkw,
natychmiast si na to zgodziem, nie zwaajc na adne wzgldy ani na nienawi, jak
zapewne cigniesz na siebie i ca rodzin ze strony mocarstw, niechtnie patrzcych na
mieszanie si Rosyi do spraw europejskich, i ze strony wielu rodakw, ktrzy za obcym
podszeptem starali si wejcie Rosyan do kraju przedstawi w nienawistnych barwach.
Mwiem dalej, e poniewa hr. Brhl owiadczy mi wczoraj przez radc Schmidta1), e
jeste odwoany na danie Francyi, wic obawiam si, czy na siebie nie cign nieaski
krlewskiej, i e bagam J. Kr. Mo w razie, gdyby tak nie byo, aby mnie wasnemi uspokoi
ustami. Na to krl jegomo askawie odpowiedzie mi raczy: e zawsze by zadowolony z
przywizania mojego do Jego osoby i interesw; e pamita bardzo dobrze, i bez adnej z
mojej strony proby i wskutek jedynie wasnej woli J. Kr. Moci, zostae posany do
Petersburga; e tak jest z ciebie zadowolony, i niczego wicej da i wymaga nie moe, i
e ci nigdy przychylnoci swej i aski okazywa nie przestanie.
Odezwaem si znowu, e nie dam ani odwoania, ani pozostawienia ciebie nadal w
Petersburgu, ale pozwalam sobie zwrci uwag J. Kr. Moci na t okoliczno, i odwoanie
przez og, a zwaszcza przez nieprzyjaci, wytmaczonem bdzie jako dowd nieaski, i e
dlatego bagam Najjaniejszego Pana, aby syn mj opuci to stanowisko w sposb
zaszczytny i z oznakami aski monarszej. Wiem, dodaem, e wakanse nie znajduj si w
kadej chwili, ale pensya 6000 talarw a do otwarcia si jakiego wakansu zaley od J. Kr.
Moci. Spodziewam si take, i krl uzna za suszne kaza zapaci dugi, jakie w
Petersburgu zacign moge, dugi za te mie musisz, bo stan moich interesw nie
pozwoli mi udziela ci odpowiednich takiemu stanowisku funduszw, a dla przygotowania
si do poselstwa i opdzania tam wszystkich wydatkw nie miae adnej innej pomocy nad
moj.
Na to krl raczy mi odpowiedzie: e widz dobrze wasne jego pooenie, i e
konieczno zmusia go do odwoania ciebie, gdy Francya domagania swoje posuna a do
pogrek odstpienia jego sprawy. e yje tylko z subsydyw Francyi i Rosyi, bo bez nich
nie miaby kawaka chleba dla siebie i krlowej. e faszywy krok Apraksina nie pozwala mu
rachowa na niego, e wic musi si trzyma Francyi, jako jedynego rda ratunku. e
szkatua jego tak jest pust, i pomimo potrzeby, w jakiej si znajdujesz, nie jest w stanie
przeznaczy ci tej pensyi, e jednak bdzie si stara posa ci cokolwiek pienidzy. e niema
nic zgoa ani przeciw mnie, ani przeciw naszej rodzinie, ani tem mniej przeciw tobie, ktry
mu tak dobrze suye, i o tem zawsze z wdzicznoci pamita bdzie. Caej tej rozmowie
towarzyszyo rozrzewnienie, dochodzce prawie do ez.

38
List, ktry napisaem do rodziny dnia 15 listopada, tak dobrze maluje pooenie moje, e
si tutaj do niego odwoam:
W dodatku do tego, co pisz do ojca, powiem wam, e margrabia de 1'Hpital kaza
mnie zapyta, co chc, aby uczyni dla naprawienia zego; kazaem mu odpowiedzie, i zdaje
mi si, e nie jest ju w jego mocy rzecz naprawi, e czuj w gbi serca niesprawiedliwo i
zniewag, jak mi Francya wyrzdzia, e nie do mnie naley rozkazywa mu, jak powinien
postpi, ale e dobrej jego woli zostawiam, czy zechce napisa do swego dworu, wywodzc
go z bdu co do podejrze, jakie Francya ku mnie powzia, aby si okazaa sprawiedliwsz
wzgldem mnie. Wczoraj sam przyszed do mnie; jest sodszy i grzeczniejszy, ni
kiedykolwiek, powiedzia nawet panu Cambyse, ktry tu przyjeda ostatnio, jako kuryer
hrabiego de Broglie, wyprawiajc go z powrotem do Warszawy, i poniewa sam widzia, jak
askawie cesarzowa ze mn rozmawiaa, wic moe to jako naoczny wiadek powtrzy
hrabiemu de Broglie. Woroncow przyrzek mi stanowczo, e sw Bestuewa Rosya wyprze
si w Paryu, i e szczerze pracowa bdzie nad odwoaniem hrabiego de Broglie i Duranda;
wszake on to najwicej przyczyni si do wyrobienia tam mojego odwoania, a teraz nie
moe powstrzyma si od przeciwdziaania temu, co sam sprawi. Iwan Iwanowicz Szuwaow
zasypa mnie rnemi owiadczeniami, powtarzajc, e jest w rozpaczy z powodu mojego
odwoania, e sam nietylko nie przykada w czemkolwiekbd rki do tego, ale owszem,
gotw jest teraz ze swej strony uczyni wszystko, aby mnie tutaj zatrzyma lub sprowadzi
znowu, upewniajc, e cesarzowa bardzo temu bya nierada, gdy zawsze czua si
zadowolon z mojego tu zachowania si; i tysicznemi przysigami dowodzi! szczeroci sw
swoich. Odpowiedziaem mu, e Petersburg staby si dla mnie okropnem siedliskiem,
gdybym mia zawsze tyle cierni spotyka na swej drodze, co dotychczas; e wiem o
wszystkiem, co uczyniono dla zaszkodzenia mi i sprawienia przykroci; i przytoczyem mu
kilka szczegw, o ktrych przysiga, e nie mia wyobraenia. Dodaem jednak, e jeeli
cesarzowa chce mnie tu znosi nadal, to rzecz tylko od niej zaley. Wszystko to zreszt jest
tylko piank w porwnaniu z tem, co kanclerz Bestuew robi dla mnie, a cios, zadany mnie
spadnie na Francuzw.
Esterhazy jest najlepszym moim przyjacielem; widzc, jak cesarzowa askaw bya dla
mnie, powiedzia komu tonem zbyt naturalnym jak na to, by mona byo wtpi o szczeroci
sw jego, e to by najpikniejszy dzie jego ycia. Przyja i uczucie podyktoway mu to
wyraenie. Pisa do hr. Brhla, a margrabia del'Hopital poczu si te w obowizku napisania
za mn do naszego krla.
atwo si domyli, e wielka ksina zaraz kazaa Bestuewowi wystpi czynnie w
tem zdarzeniu, i takie uszanowanie mia dla niej wczesny faworyt Iwan Iwanowicz
Szuwaow, e nietylko on owiadcza mi si z wielk yczliwoci i dobr wol, ale nawet
sarna cesarzowa Elbieta, zamiast udzielenia mi poegnalnego posuchania, o ktre prosiem,
mwia mi publicznie i askawie o tem, jak auje, i mam odjecha, co tembardziej zwracao
uwag wszystkich, e nie byo u niej zupenie we zwyczaju przemawia podczas dni
dworskich do ministrw drugiego rzdu.
Nastpstwa tego wszystkiego widzie mona w nastpujcym licie do mojej rodziny z
dnia 2 grudnia:
Przed trzema tygodniami kanclerz Bestuew pisa do hr. Brhla, e odwoanie moje
uwaa za dowd nieprzyjani ku niemu i jako zadouczynienia da, abym tu by znowu
przysany w charakterze komisarza i penomocnego ministra Rzeczypospolitej do zaatwiania
wszystkich sporw z Rosy o granice, rozboje na nich i t. p. Poniewa pierwsza odpowied
hr. Brhla na to, co mu Prasse pisa natychmiast po mojem odwoaniu, jest dla mnie
przychyln, spodziewam si wic, e nie inn bdzie i ta, jakiej udzieli kanclerzowi. Tak wic
odwiedz Polsk, uczyni chwilowo zado domaganiom si Francyi i powrc tutaj, ju nie

39
jako minister saski, ale wysany przez wasn moj ojczyzn, z daleko wiksz dla mnie
przyjemnoci."

40
ROZDZIA XVIII.
Kosbach. Ostatnie widzenie si moje z Williamsem. List Brhla do mnie z dnia 21
listopada. List mj do dwch kanclerzy rosyjskich o reinstalacyi w Petersburgu.
Apraksin w nieasce. Kartki wielkiej ksiny, znalezione w papierach Apraksina. Pog
wielkiej ksiny. Wypadek z sankami. Nota z d. 12 lutego 1757 r. w interesie celnym
podskarbiego Flemminga i jego list. Nota z d. 13 lutego o sposobie skorzystania z
podboju Prus dla ulenia Saksonii. Nota z d. 27 lutego za Ostrowskim, biskupem
inflanckim. Nota w interesie komr podskarbiego Flemminga. Nota z d. 3 marca o
wyywieniu wojska i oszczdzaniu mieszkacw Polski. Nota z d. 12 marca o teme, w
interesie kanclerza ks. Czartoryskiego i Flemminga. List do hr. Brhla z d. 8 marca o
Elblgu, Gdasku i nieasce Bestuewa.
Zaraz po odwoaniu mojem nadesza wiadomo o klsce Francuzw pod Rossbach, co
zmniejszao naturalnie znaczenie Francyi midzy sprzymierzecami; pan de 1'Hpital tak by
t wiadomoci przybity i opakiwa t klsk w sposb tak przesadny i komiczny, e istotnie
zdawa si prosi publicznoci o przebaczenie rodakom swoim, i si tak niezrcznie spisali.
Przyczynio si to zarazem do stpienia ciosu, jaki mi zada Broglie.
Ale poniewa czytelnik moe mnie zapyta, azali istotnie anglomani moj nie daem
Francyi jakiego powodu do podejrze, dodam tu wic, i niewiele przedtem Williams napisa
do mnie, e poniewa ju zosta odwoany i otrzyma poegnanie posuchalne, prosi mnie
zatem, abym go jako przyjaciel odwiedza, gdy to nie moe by ju teraz ani niewaciwem
ani te podejrzanem. Ja byem tego zdania, co i on, i zaczem go widywa; gdy jednak
rozmaite okolicznoci odwlekay jego wyjazd z dnia na dzie, wic wizyty moje powtarzane
przez caych kilka tygodni mogy si sta si zanadto czstemi dla podejrzliwych oczu,
chocia naprawd nigdymy z Williamsem nie mwili o interesach w czasie tych odwiedzin,
podczas ktrych nigdy go prawie nie widziaem na osobnoci. Roztropno wtenczas ustpia
we mnie przyjani i wdzicznoci, jak mu byem winien, a te uczucia wzmagay si jeszcze
na widok fizycznego i umysowego upadku tego czowieka, ktrego przez tyle lat znaem
silnym i wietnym.
Rozkazy, udzielone przez Bestuewa ksiciu Wokoskiemu, znajdujcemu si od
niejakiego czasu w Polsce, wpyny korzystnie na stanowisko mojej rodziny u dworu
Augusta III, pomimo niechci Mniszcha i caego francuskiego stronnictwa; to te
zaniepokoiy one na nowo hr. de Broglie, ktry z nieukontentowaniem widzia, jak caa moja
familia poufale przyjmuje lorda Stormonta, i w oglnoci przekada go nad niego, bardziej
jeszcze jako czowieka, ni jako ministra. Wszystko to tem gorzej usposabiao do mnie
Francuzw.
Mj list do rodziny z dnia 2 grudnia, pisma hr. Brhla do mnie z dnia 21 listopada, moje
do dwch kanclerzy rosyjskich z dnia 24 stycznia 1758 i ich odpowiedzi z dnia 28 tego
miesica, jakote list Bestuewa z teje daty pokazuj, e odwoanie moje wtenczas nie miao
skutku i e sprawowaem poselstwo w dalszym cigu.
List hr. Brhla z dnia 21 listopada 1757 roku.
Powiadczajc odbir dwch listw W. Ekscelencyi z dnia 4 i 8 b. m., z ktrych treci
zdaem spraw Najjaniejszemu Panu, w odpowiedzi na ostatni z nich, mam zaszczyt go
uwiadomi, i Jego Krlewska Mo szczerze by} zadowolony ze sposobu, w jaki W.
Ekscelencya przyje odwoanie swoje. Poniewa Krl Jegomo uczyni to jedynie przez
wzgld na okolicznoci, w jakich si obecnie znajduje Saksonia, uwaam wic za swj
obowizek zapewni raz jeszcze W. Ekscelency o tern, com ju pierwej mia zaszczyt
donie, e J. Kr. Mo to jego umiarkowanie we wdzicznej zachowa pamici, ja za ze swej

41
strony nie zaniecham przypomina Mu jej w swoim czasie wraz z innemi usugami, jakie
Hrabia Najjaniejszemu Panu oddae, i ktrych ca wag J. Kr. Mo w zupenoci ocenia".
List do kanclerzy rosyjskich, hr. Bestuewa i hr. Woroncowa z dnia 24/13 stycznia 1758
roku.
Odebraem do pno wczoraj depesz z dnia 11 b. m. wedug starego stylu, w ktrej
znajduj nastpujce wyraenia: Listy do obu kanclerzy pastwa posu W Panu za listy
wierzytelne, upowaniajce do dalszego sprawowania poselstwa Paskiego przy dworze
rosyjskim, gdzie Krl Jegomo duszy pobyt W Pana uwaa za potrzebny dla suby
publicznej, pomimo urzdowego zawiadomienia o Paskiem odwoaniu. Nie mogc sam
jeszcze z powodu trwajcej choroby wychodzi z mieszkania, mam zaszczyt przesa przy
niniejszem Waszej Ekscelencyi list do niej adresowany.
Speniajc dzisiaj rozkazy krla mojego, jak byem im posuszny w chwili, kiedy mnie
std odwoywa, jedno tylko wyrazi mog yczenie, abym mia szczcie, speniajc te
odnowione obowizki moje, zasuy na rwnie askawe i nieocenione uznanie J.C.Moci,
jakiem mnie zaszczyci raczya, owiadczajc mi z tak dobroci powiconemi ustami
swojemi, i wcale nie yczya sobie mojego odwoania.
Doo niezawodnie wszelkiej usilnoci, abym nie straci pochlebnych wzgldw dostojnej
monarchini, przy ktrej J.Kr .Mo kae mi dalej spenia sub. Jedynie ta nadzieja moe
mi wrci zdrowie i siy, ktre, zdawao si, opuciy mnie zupenie. Mam zaszczyt pozosta
z najglbszem powaaniem etc."
Przywrcony tedy na poselstwo, sprawowaem je jeszcze przez kilka miesicy, ale
wrd ustawicznych burz. Najpierwsz z nich bya ta, ktra zgniota Apraksina.
Widzielimy, jak nieudolno jego i omyki wpyny w odwrotnem dziaaniu na
pooenie moje; zmusiy one nareszcie cesarzow Elbiet nietylko do zastpienia go
generaem Fermorem, ale nawet do wydania rozkazu, aby Apraksina zaaresztowa i
przywie do Petersburga, jako winia stanu, dla wytmaczenia si z czynionych mu
zarzutw, ktre dochodziy a do obwinienia o zdrad stanu. Dom Austryacki myla, e
zdoa dowie mu zmowy z krlem pruskim, o ktr hr. Esterhazy podejrzewa nawet
kanclerza Bestuewa, opiekuna Apraksina. Dwr francuski spodziewa si tym sposobem
zada cios nietylko Bestuewowi, ktrego cakiem antigallikaskie usposobienie byo mu
znane, ale dosign nawet sam w. ksin, pomawian o anglomanie. W zabranych
papierach Apraksina znaleziono listy prywatne Bestuewa, w ktrych zaklina go, jako
przyjaciel, aby najcilej wykonywa rozkazy, jakich mu udziela w urzdowych depeszach
swoich, jako minister, zalecajc mu zadawanie strat krlowi pruskiemu. Nadto znaleziono w
tej korespondencji trzy kartki, pisane rk w. ksiny, ktra te zachcaa by spenia swj
obowizek i okry chwa or rosyjski kosztem krla pruskiego.
Zdawao si, e te odkrycia powinnyby byy wzmocni w oczach Elbiety stanowisko
Bestuewa i upokorzy jego nieprzyjaci; oni te zrazu byli niemi zupenie przybici, ale
wkrtce potrafili wycign std wanie now bro przeciw Bestuewowi powiedzieli
cesarzowej, e samo namwienie w. ksiny, aby tajemnie pisaa do Apraksina w rzeczach,
tyczcych si spraw stanu byo ju wielkiem wykroczeniem; zwrcili jej uwag na styl
oywiony w kartkach w. ksiny, ktra pisaa do Apraksina, jakby do swojej oddanej
kreatury, czynic dalsze swe wzgldy, a wic i przysze jego nadzieje zalenemi od
znalezienia si jego w tej wojnie; przeszli nastpnie do pokazania cesarzowej istniejcego ju
lub majcego powsta niebawem potnego stronnictwa, majcego na celu zoenie jej z
tronu, dla wyniesienia na jej siostrzeca, wielkiego ksicia, syna starszej jej siostry, pod
ktrego imieniem rzdziaby w. ksina, wspierana radami Bestuewa, dobrze znanego z
zuchwalstwa i ambicyi.

42
Na tem tle wyrosy wszystkie potwarze i intrygi, na jakie tylko zo dworakw i
polityka dworw zdoby si moe, zwaszcza kiedy jest podsycan, jak wtenczas w Rosyi,
powszechn obaw Szuwaoww, Woroncoww, Francuzw i Esterhazego, lkajcych si,
aby wszystkie interesa w Rosyi nie dostay si wkrtce do rk Bestuewa, ktrego kady z
nich dla innych powodw uwaa za strasznego dla siebie wroga. Elbieta ju wtenczas
zapadaa czsto na zdrowiu, i nie mona jej byo dugiego rokowa ycia. Wielka ksina
powia w tym czasie crk, ktra umara w roku 1759.
Widywaem j czsto, nie potrzebujc nawet do tego Naryszkina. Przyjedaem zwykle
karyolk lub sankami do pewnego miejsca w bliskoci paacu pooonego, skd szedem tam
piechot i wchodziem temi samemi schodkami, ktremi mnie Naryszkin pierwszy raz
wprowadzi; stojcy przy nich szyldwach (sna zawczasu uprzedzony) nie zatrzymywa mnie
i nie pyta o nic. Czasem te w. ksina o umwionej godzinie wychodzia tamtdy, ubrana po
mzku i siadaa do mych sanek, udajc si ze mn do mego mieszkania. Pewnego dnia, gdym
tak na ni czeka, jaki podoficer zacz si krci koo moich sani i zada mi nawet kilka
pyta. Miaem na gowie ogromn czap, a sam otulony byem wielkiem futrem; udaem, e
drzemi, jak suga czekajcy na swego pana. Wyznaje, e pomimo silnego mrozu gorco mi
si zrobio; nareszcie natrt odszed, i wielka ksina przysza, ale bya to noc, pena przygd.
Sanki tak gwatownie uderzyy o kamie, e ksina z nich zostaa wyrzucona o kilka krokw
i pada twarz na nieg. Nie ruszaa si wcale, mylaem, e nie yje; podbiegem, aby j
podnie; skoczyo si na potuczeniu, ale gdy wracaa, okazao si, e pokojwka przez
pomyk nie zostawia drzwi do pokoju otwartych; wystawiona bya na najwiksze
niebezpieczestwa, a pki szczliwym przypadkiem kto inny nie otworzy drzwi.
Wci jednake nie przestawaem zajmowa si interesami nietylko Augusta III, jako
elektora saskiego, ale nawet Polski, stosownie do wydarzajcych si okolicznoci, jak to
wida bdzie z nastpujcych aktw.
Nota do Ministerium z dnia 12/1 lutego 1758.
Podskarbi wielki litewski, hr. Fleming uwiadomi niej podpisanego; penomocnego
ministra o naduyciach, jakich si dopuszczaj kupcy rosyjscy, handlujcy w Rydze na
Dwinie, w celu uchylenia si od opaty ca ustanowionym na tej rzece komorom celnym
litewskim, chocia ministeryum J. C. Moci not z dnia 8 kwietnia 1757 roku, wrczon niej
podpisanemu, zapewnio, i nikt od tych opat w nadziei jakiejkolwiekbd protekcyi uchyla
si nie bdzie; poniewa teraz przy wiosennem otwarciu eglugi naley si obawia
ponowienia tych naduy, wic niej podpisany, przesyajc przy niniejszem wycig z listu
podskarbiego w. litewskiego, nie wtpi, i zawarte w nim przeoenia i proby otrzymaj
pomyln i zgodn ze sprawiedliwoci odpowied".
Wyjtek ze wspomnianego wyej listu hr. Fleminga z dnia 23 stycznia 1758 roku.
Chocia wskutek zaniesionych przeszego roku za porednictwem W. E. do rzdu
rosyjskiego przeoe o tem, e niektrzy kupcy rosyjscy, handlujcy w Rydze na Dwinie,
rozpowiadali wtenczas, i dziki protekcyi generaw, dowodzcych rozoonemi na
granicach litewskich wojskami rosyjskiemi paci nie bd ca ustanowionego na komorach
celnych W. Ksistwa, znajdujcych si na wspomnianej rzece, otrzymaem przez W. Pana
samego zapewnienie ministerstwa o przedsiwzitych wszelkich rodkach ku temu, aby nikt
od tej opaty si nie uchyla i nie spodziewa si by od niej przez jakkolwiekbd protekcy
uwolnionym, jednake wielu takich kupcw, protegowanych przez generaw i opatrzonych
przez nich w paszporty, uchylio si od rzeczonej opaty, i w zeszym roku niemao statkw,
osadzonych przez wyznaczonych na ten cel onierzy, przepyno po Dwinie, adnego nie
pacc ca. Widz si wic zmuszonym raz jeszcze uda si do Waszej Ekscelencyi, aby na

43
nowo dworowi rosyjskiemu przeoy te naduycia, przynoszce znaczny uszczerbek w
dochodach krla i Rzeczypospolitej, za ktre wszak jestem odpowiedzialny, i aby wyjedna
nowe i cise rozkazy, ktreby lepiej od poprzednich byy wykonywane, a zalecay wszystkim
bez wyjtku kupcom opaca ustanowione ca w W. Ksistwie Litewskiem. Ja okazuj ze
swej strony wszelkie w obecnych okolicznociach wzgldy, wic te, spodziewajc si, e
dobra wola moja dostatecznie jest znan, mam nadziej, i nie doznam odmowy w rzeczy tak
sprawiedliwej, jak ta, ktrej dam".
Nota do Ministerium z dnia 13/2 lutego 1758 roku.
J. Kr. Mo krl polski, odebrawszy pomyln wiadomo o zajciu przez wojska
rosyjskie Prus Brandenburskich z miastem Krlewcem, niezmiernie by z niej uradowany,
rwnie jak z porzdku i karnoci, zachowywanej przez te wojska w marszu, co nietylko
wielki przynioso im zaszczyt, ale i obrcio si take na ich korzy, bo zjednao im
przychylno mieszkacw, ktrzy popieszyli z poddaniem si i z dostarczeniem im
wszelkich rzeczy potrzebnych do ycia. Szczliwy ten pocztek, ktrego Krl winszuje J. C.
Moci, pozwala mu zarazem spodziewa si, e na tem si nie skoczy, i e, korzystajc z
dobrych drg, wojska te posun si ku Pomeranii, gdy tymczasem osobny korpus, przeznaczony na lsk uda si tam inn drog, ponad brzegiem Wisy. Mona by pewnym, e
ywnoci nigdzie w tych marszach nie zabraknie, byleby rozkazy i pienidze, niezbdne na
zakup produktw wydawane byy w por. Znajdujcy si obecnie w Warszawie baron Stain z
niecierpliwoci oczekuje jednych i drugich, nie mogc bez rozkazu i pienidzy wyprawia
do magazynw zamwionego w znacznej iloci zboa, ktre odstawiaby tam naleao,
korzystajc z dobrej i sprzyjajcej temu pory roku.
Jednake zawojowanie Prus przez wojska J. C. Moci stawia t wielk monarchini,
ktrej wspaniaomylno przy kadem ujawnia si zdarzeniu, w monoci okazania Krlowi
przychylnych zamiarw i prawdziwej przyjani, tembardziej, i znajdzie ona tam rodki do
zadosyuczynienia szlachetnym swym uczuciom przez wsparcie Saksonii, a nadewszystko
miasta Lipska.
Wiadomo, e krl pruski, zmusiwszy mieszkacw tego miasta do zapacenia mu z gr
ptora miliona talarw brzczc monet, nie liczc w to ogromnych dostaw dla jego armii,
wymaga teraz nowej jeszcze, niemoliwej do zgromadzenia kontrybucyi w iloci 800 tysicy
talarw i grozi zupenem zniszczeniem miasta, ktrego handel i tak ju dogorywa. Zbytecznem byoby wchodzi w szczegy ucisku, jaki kraj znosi, a ktrego koniec na nieszczcie
nie daje si jeszcze przewidzie. J. C. Mo mogaby powstrzyma te gwaty, gdyby raczya
owiadczy, e uyje odwetu na mieszkacach Prus, a zwaszcza miasta Krlewca, za
wszystko, co krl pruski uczyni Lipskowi, i gdyby to owiadczenie natychmiast zostao
wykonane.
J. Kr.Mo, uznajc w zupenoci dane mu przez Cesarzow dowody przyjani i wielkie
wydatki, jakie ta wojna musiaa dla niej sprowadzi, nie chciaby jej nowemi utrudza
probami, gdyby szczliwy fakt podboju Prus nie czyni wspomnianego projektu rwnie
atwo wykonalnym, jak uytecznym dla wszystkich sojusznikw.
Krl ma ju teraz od 12 do 13 tysicy wasnego saskiego wojska, zoonego w trzeciej
czci z dobrej jazdy. Tworz je te puki jazdy, ktre w czasie przeszorocznej kampanii z
takiem odznaczeniem si walczyy w wojsku austryackiem, a nadto 9 tysicy starego
onierza saskiego, ktry, zdoawszy uciec z niewoli pruskiej, zgromadzony zosta na
Wgrzech. Na czele tego korpusu Krl postawiby syna swego, ksicia Karola, poczyby si
z armi J. C. Moci, zostajc pod dowdztwem generaa Fermora, i dziaaby stosownie do
uoonych na t kampani planw, gdyby J. C. Mo, przychylajc si do tego projektu,
dostarczya Krlowi tego, czego brak jeszcze do uruchomienia i utrzymania tego wojska, a co

44
si naturalnie znajdzie w kontrybucyach, naoonych na mieszkacw Prus brandenburskich,
ktrych cz odpowiedni J. C. Mo raczy na ten cel przeznaczy.
"Oto jest plan, jaki niej podpisany minister penomocny Krla polskiego ma zaszczyt
przeoy, a ktrego przyjcia i wykonania omiela si oczekiwa po doznanej tylekro
przyjani J. C. Moci dla Krla i po szczerem jej zajciu si dobrem swych sprzymierzecw.
"Rzeczony minister zosta take uwiadomiony przez swj dwr, e hr. Broglie, ambasador
francuski, zanis prob, na ktr Krl Jegomo wstrzyma si z odpowiedzi do czasu
uprzedniego porozumienia si z wysokimi sprzymierzecami. Wspomniany ambasador da,
aby Krl w dowd, e adnych z Angli nie utrzymuje stosunkw, przesta na dworze swym
przyjmowa lorda Stormonta, tembardziej, e ju z Londynu odwoa swego penomocnika
przy tamecznym dworze. Na przeoenie hr. Brhla, e to odwoanie miao miejsce tylko dla
dogodzenia dworowi wiedeskiemu i wersalskiemu, i e je Krl uskuteczni, jako elektor
saski, ale e z lordem Stormontem postpi tak nie moe, gdy ten nietylko przy osobie J. Kr.
Moci, ale i przy Rzeczypospolitej jest akredytowany, hr. de Broglie odpowiedzia, e krl
zamieszka w Warszawie we wasnym swoim paacu, e wic zawsze ma prawo zabroni
lordowi Stormontowi wstpu do swego domu, a e gdyby mia do niego interesa, bdzie mg
o nich traktowa za porednictwem ministeryum. Hr. Brhl odpar, e Krl, chocia mieszka
w paacu, nalecym do domu saskiego, jest przecie krlem polskim, i e nigdy podobnego
kroku nie uczyni, nie poradziwszy si ministrw polskich, ktrym hr. Brhl rzecz ca na
osobnej konferencyi ofiarowa si przeoy. Gdy projekt ten nie podoba si hrabiemu de
Broglie, zgodzono si rzecz t pozostawi do uznania sprzymierzonym dworom.
Nota do Ministeryum z dnia 27/16 lutego 1758 r.
,,Niej podpisany minister penomocny Krla Jmci polskiego, majc zaszczyt przeoy
ministeryum J.C.Moci przyczon tu wiadomo o skardze biskupa inflanckiego na pana
Koschkulla, asesora regencyi ryskiej, na ktr nie moe od teje regencyi otrzyma
sprawiedliwoci, uwaa za swj obowizek poprze t skarg ze swej strony, tembardziej, e
wspomniany Koschkull niezwykem postpowaniem swojem do niesprawiedliwych da
dodaje obelg; niej podpisany, peen ufnoci w dobroci i sprawiedliwoci J.C.Moci, nie
wtpi, e regencya ryska odbierze rozkaz, aby zakoczy t spraw stosownie do dania
biskupa inflanckiego." (Patrz Akta, tyczce si poselstw a J. Kr. Moci w Petersburgu, str.
441 i nastpne).
Nota do Ministeryum z dnia 10 marca (27 lutego) 1758 r.
Niej podpisany minister penomocny Krla Jmci polskiego mia zaszczyt poda
ministerstwu J.C.Moci memorya z d. 12/1 lutego z przyczonym do niego wycigiem z
listu podskarbiego w. litewskiego, hr. Flemminga, przedstawiajc naduycia, jakich si
dopuszczaj niektrzy kupcy rosyjscy, handlujcy w Rydze na Dwinie, ktrzy, spawiajc po
tej rzece adowne statki, opatrzeni w paszporty i rnego rodzaju protekcye, nie pac
adnego ca ustanowionego na komorach celnych litewskich i prosi wwczas o wydanie
rozkazw, zalecajcych wszystkim bez wyjtku kupcom opacanie wspomnianego ca.
Nie odebrawszy jeszcze adnej na ten memorya odpowiedzi, a majc przed oczami
nadeszy w tej chwili powtrny list podskarbiego litewskiego, ktry go z wielkim alem
uwiadamia, i wie z pewnoci, e statki rosyjskie, majce niezwocznie pyn w d
Dwiny, postanowiy ca wspomnianego nie paci, nie moe si wstrzyma od ponowienia
najusilniejszych prb, aby wspomniane rozkazy jak najpieszniej mogy by wysane dla
oszczdzenia znacznej straty skarbowi W. Ks. Litewskiego i zapobieenia mogcym std
wynikn nieprzyjemnym nastpstwom.
Podskarbi w. litewski ponosi ju wielkie straty z powodu przerwanego dziki obecnej
wojnie handlu z Prusami; byby za zrujnowany zupenie, gdyby mu odebrano ostatni tego

45
handlu ga z miastem Ryg. Zreszt najwiksz dla niego boleci jest to, e w cios
ostateczny zadaj mu poddani mocarstwa przyjaznego, ktrego opieki i pomocy szuka
zawsze, a na ktr pochlebia sobie, e zasuguje przez gorliwo i przywizanie, okazywane
zawsze dla jego interesw, nieodcznych od interesw Rzeczypospolitej. Bardzo dotkliwem
jest take dla niego, e pomimo wszystkich usug, jakie odda i nie przestaje oddawa
wojskom rosyjskim podczas ich pobytu na Litwie poniewa i teraz pan Rzyszewski przyby
wanie do niego i oczekuje na przyjazd oficerw rosyjskich, celem przygotowania z nimi
bliskiego przemarszu wojsk przez ziemie Rzeczypospolitej i utworzenia tam magazynw, e,
powiadam, pomimo tego wszystkiego dobra jego na mudzi zostay zniszczone przez te
wojska.
Otrzymawszy te skargi wraz z prob o przeoenie ich ministerstwu J.C.Moci, niej
podpisany dopenia tego w nadziei, i bd uwzgldnione, i e podskarbi wielki litewski
znajdzie rycho pociech w pomylnej na nie odpowiedzi".
Nota do Ministerium z dnia 3 marca 1758 r.
J. Kr. Mo krl polski, pragnc przyczyni si ze swej strony do rychego i
pomylnego spenienia zamiarw J. C. Moci w interesie wysokich sprzymierzonych, stara
si i nadal stara si bdzie uatwia zaopatrzenie w ywno wojsk rosyjskich, ktre
przechodziy i jeszcze przechodzi maj przez ziemie Rzeczypospolitej.
Dowiedziawszy si ze szczerem zadowoleniem z memoryau, przesanego
penomocnemu ministrowi Krla JMci przy dworze rosyjskim, z dnia 23 minionego stycznia,
i genera major Karauow i inni komisarze korpusu obserwacyjnego zostali wyznaczeni, a z
nastpnych raportw, e ju udali si na miejsce swego przeznaczenia, Krl JM jest
przekonany, i wspomniani panowie uwiadomi natychmiast o kierunku rozmaitych kolumn
tego korpusu, o punktach, do ktrych chc mie dostawione zapasy, o iloci ich, jakiej
potrzebowa bd, i o tem, e wszystko paci maj gotwk, bo tym sposobem wszyscy
mieszkacy z atwoci i bez straty bd mogli zaspokoi potrzeby rzeczonego korpusu, ktry
sam najlepiej na tem wyjdzie. Niej podpisany nie wspomniaby nawet o tem, gdyby mu nie
chodzio o zapewnienie ministerstwa JCMci, i, zachowujc si w taki sposb, mona z
zupen rachowa pewnoci na najlepsz w tym wzgldzie wol i gotowo mieszkacw
Rzeczypospolitej, i e w takim razie korpusowi obserwacyjnemu niezawodnie na niczem
zbywa nie bdzie, pomimo godu, jakiego obawiano si na ten rok. Krl tymczasem
zawiadamia hetmana wielkiego litewskiego, aby ten ze swej strony wyznaczy te komisarzy
dla zaatwiania z komisarzami rosyjskimi wszelkich sporw i kwestyi.
Niej podpisany ma rozkaz domaga si zachowania pewnej ostronoci, ktra dla obu
stron niezmiernie korzystn si stanie, mianowicie, aby byli wyznaczeni ze strony naczelnego
wodza wojsk rosyjskich roztropni i dowiadczeni oficerowie, ktrzy, zostajc przy boku
hetmanw koronnych i litewskich, mieliby polecenie zaatwia niezwocznie wszystkie
pretensye i skargi, nieuniknione zazwyczaj podczas przechodu wojsk cudzoziemskich przez
obcy kraj, podobnie te Krl Im ze swej strony zaleca hetmanom, aby ze swego ramienia
wysali oficerw, ktrzyby w tym celu zostawali przy boku naczelnego wodza wojsk
rosyjskich przez cay czas ich pobytu w granicach Rzeczypospolitej".

Nota do Ministerium z dnia 17/6 marca 1758 r.

Niej podpisany minister penomocny Krla JMci polskiego przy dworze rosyjskim,
odebrawszy w tej chwili wiadomo, i oficerowie rosyjscy, przeznaczeni do strzeenia
magazynw, zaoonych w Krlestwie dla wyywienia armii rosyjskiej, rozgosili, jakoby
statki, wiozce zboe do Gdaska, miay by zatrzymywane, nie moe si wstrzyma od

46
uwiadomienia o tem natychmiast ministerstwa JCMci, poniewa wie ta sama wielki ju
popoch wywoaa w kraju, wykonanie za jej, rujnujc tych, ktrzy pody swoje posyaj do
Gdaska, dotknoby znaczn cz narodu i wywoaoby najgorsze w caej publicznoci
usposobienie. Jeeli jest to rodek ostronoci celem zabezpieczenia potrzeb wojska
rosyjskiego, to jest on niezawodnie zbyteczny, gdy dobra wola mieszkacw zupenie na to
wystarcza. Dosy jest oznaczy ilo zapasw, potrzebnych dla kadego magazynu, a
okoliczni mieszkacy dostarcz ich niezawodnie z ochot, byleby za nie pacono brzczc
monet wedug zwykych cen rynkowych, i byleby przedsibiorcy i inne trudnice si
dostaw osoby nie chciay naznacza cen dowolnych i dla wasnej korzyci zmusza
sprzedajcych do ulegania tyme.
Podpisany nie wtpi, i Rosya w tym wypadku, rwnie jak we wszystkich innych, pilnie
wystrzega si bdzie wszystkiego, coby miao pozr gwatu przeciw przyjaznemu i
sprzymierzonemu pastwu; wszake wie o majcem nastpi zatrzymywaniu statkw tak
przerazia umysy, i ksi Czar-toryski, kanclerz wielki, i hr. Flemming, podskarbi wielki
litewski, pragn dosta na wszelki wypadek paszporty, pierwszy na dziesi, a drugi na
dwadziecia statkw,! podpisany widzi si zmuszonym uprasza o tem pieszniejsze wysanie
rzeczonych paszportw, i egluga na Wile ma si otworzy niebawem, i e chciaby jak
najprdzej obawy ich uspokoi."
List do Brhla z dnia 7 marca 1758 roku.
Odebrawszy onegdajsz poczt list W. E. z dnia 22 z. m., udaem si naprzd do
podkanclerzego, aby mu zakomunikowa udzielon mi przez Hrabiego wiadomo, i genera
Fermor ma jakoby zamiar zaj nietylko Elblg, ale nawet Gdask, i e gotw jest
bombardowa to ostatnie miasto, gdyby chciao broni wstpu jego wojsku. - Odpowiedzia
mi, e o Gdasku nie mylano wcale, i e wspomniany genera nigdy podobnego rozkazu nie
odebra; e za w kadym razie, gdyby okolicznoci uczyniy koniecznem zajcie tego miasta,
nie przystpi si do tego bez uprzedniego porozumienia si z naszym dworem.
Co do Elblga, nie zaprzecza zamiaru zajcia go, zawsze jednak tylko w razie zupenej
ostatecznoci i dla uprzedzenia krla pruskiego, gdyby ten mia zamiar podobny, poniewa
lepiej jest, aby fortecy tej strzegy wojska rosyjskie, ni gdyby wpa miaa w rce krla
pruskiego. - Doda, e Rzeczpospolita niczego obawia si nie powinna i e jej prawa w
caoci uszanowane bd.
Nie mogc zadowoli si tak odpowiedzi, przekadaem wszystkie pobudki, mogce
oddali podobne nieszczcie, a szczeglniej ze wraenie, jakieby to wywoa musiao u nas,
gdzie krl pruski ma licznych stronnikw, ktrzyby szeroko roztrbili taki gwat; e przytem
nie ma najmniejszego pozoru koniecznoci zajmowania obu tych miast, ani nawet obawy ze
strony krla pruskiego; e zreszt, gdyby si nawet okolicznoci zmieniy w taki sposb, i
krl ten chciaby i mg prbowa zaj jedno z tych miast, nie przyszoby mu to wcale z
atwoci, gdy Gdask ma wasn swoj zaog, pomnoon w roku zeszym, Elblga za
strzeg dostatecznie wojska Rzeczypospolitej.
Zdawao mi si koniecznem tem wikszy na to pooy nacisk, i tene minister na dwa
dni przedtem, uwiadamiajc mnie o zajciu caych Prus i o przygotowaniach do zacignicia
kordonu wzdu Wisy od Torunia, mwi mi o potrzebie zajcia Elblga, dodajc, e go
lepiej ufortyfikuj, ni teraz, i e konieczno wojenna wymaga tej ostronoci, na co
odpowiedziaem tak samo, jak teraz, przy tej ostatniej wizycie, starajc si sam
oczywistoci zrobi wraenie.
Wedug doniesie generaa Fermora, oddziay wojsk rosyjskich byy ju posyane na
Pomorze po kontrybucy i dotary a do Bruckw; wicekanclerz za powiedzia mi, i
obecnie znajdowa si musz w Stolpe.

47
Oto jeszcze jedna nota, ktr mi wrczono zawczoraj z powodu nieaski wielkiego
kanclerza, w ktrej upewniaj, e ten wypadek nie tylko w niczem nie zmieni uczu JCMci,
ale przeciwnie, wzmocni tylko jej przyjacielskie stosunki z krlem i Rzeczpospolit. Inni
ministrowie zagraniczni podobne otrzymali noty.
Zaczone tu pro memoria przyniesiono mi dzisiaj rano, zawiera ono odpowied na
pitkowy mj memorya, ktrego kopi tego dnia miaem zaszczyt przesa W. E. W
marszrucie niektre miejscowoci, przez jakie przechodzi maj rozmaite kolumny korpusu
posikowego, wymienione s niedokadnie, ale osoby znajce kraj z atwoci odgadn
prawdziw ich nazw.

48
ROZDZIA XIX.
Listy do hr. Brhla. Chodzi o opnienie podry ks. Karola. Okupacya Elblga d. 7
marca. Przyjazny z tego powodu stosunek Esterhazego do Polski. Mniej przychylne
odezwanie si l'Hpitala. leszcze o potrzebie opnienia podry ks. Karola: dom
Szuwalowa przeznaczony na jego mieszkanie. Iwan Czernyszew ma robi mu honory
domu. Moja choroba. Sprawa elblska. Wizyta Woroncowa u mnie. Po odmowie
Saltykowa Zachar Czernyszew ma dowodzi nowym korpusem. Kwestya przyczenia
do niego armii saskiej. Potrzeba gwarancyi ze strony Rosyi, Austryi i Francyi, e prawa
Polski nie ucierpi, a Elblg zostanie zwrcony. Krl powinienby napisa o Elblgu do
cesarzowej. Kapitulacya Krlewca. Karno, zalecona Rosyanom w Prusach. O listach
kanclerza koronnego i biskupa kijowskiego. Sobotnie posuchania u Woroncowa. Pulki
ingermanlandzki i astrachaski gotowe do wymarszu. Odwrt Francuzw z Hanoweru.
Projekt obrony Batyku z pomoc Szwecyi. Projekt zamiany Holsztynu z Dani, w
zwizku ze spraw Fryzyi Wschodniej. Brockdorf w asce. Einsiedel, Stambke,
Westphale. Zamiar zmiany wszystkich ministrw rosyjskich zagranic. Trudno o
nastpcw. Elblg, Gdask. Handel. O listach Maachowskiego, Sotyka i Branickiego.
Ten ostatni przywieziony przez francuskiego oficera. Krlewiec. Przyjazd syna Brhla.
Elblg, Gdask. O potrzebnym licie krla. L'Hopital. Moja recydywa po
przedstawieniu modego Brhla.
List do Brhla z dnia 14 marca 1758 roku.
W odpowiedzi na depesz W. E. z dnia 27 ubiegego miesica mam zaszczyt donie,
i nie mogc widzie wicekanclerza przed niedziel, zawczoraj, kiedy przez poczt odebraem
wiadomo, i ks. Karol d. 1. b. m. mia lekki paroksyzm febry, uwiadomiem o tem
wspomnianego ministra, owiadczajc mu zarazem, e ks. Karol ma zamiar d. 7 puci si w
drog do Petersburga, jeeli mu w tem nie przeszkodzi choroba. Odpowiedzia mi zaraz, e
ju kazano mie na trakcie po 30 koni w pogotowiu, a kiedy napomknem, e nie mam
rozkazu prosi o mieszkanie dla ksicia, wice kanclerz nie da mi dokoczy, owiadczajc,
e ju pomylano o tem, i mam powody mniema, e szambelan Szuwaow ofiaruje ksiciu
wasny swj dom. Jednake uprzedzano mnie z bardzo dobrego rda, e niebardzo s tu
radzi z tej podry ksicia, i e ta lekka febra mogaby posuy za wyborny powd do
odoenia jej na czas jaki, poczem ksi mgby jej cakiem zaniecha, nie chcc nic straci
z operacyi wojennych obecnej kampanii; jeeli za koniecznie ma tutaj przyjecha, niechby
ten przyjazd zosta odoony, o ile mona, poza tutejsze wita wielkanocne. Co do wojewody
lubelskiego, moeby on zmieni zdanie, gdyby mu ksi poufnie powiedzia, e ani on, ani
krl nie ycz sobie jego przyjazdu tutaj w dzisiejszych zwaszcza okolicznociach.
Wicekanclerz powiedzia mi, e odebra kuryera od generaa Fermora z doniesieniem,
e zaoga nasza opucia Elblg, i wojska rosyjskie zajy twierdz d. 7 b. m. wedug nowego
stylu, po przyjciu niektrych zawarowanych sobie przez miasto warunkw. Kilka dni
przedtem upewniano mnie, e tylko w razie jakiego niepowodzenia za Wis mylanoby o
tym punkcie obronnym i e wtenczas nawet nie uczynionoby adnego kroku bez uprzedniego
porozumienia si z naszym dworem. Tak byem zaskoczony t niespodziewan wiadomoci,
em tylko zapyta, jakie warunki zastrzego sobie miasto Elblg, i co si stao z polsk
zaog? Wicekanclerz odpowiedzia mi, e poniewa artykuy umowy napisane byy po
niemiecku i jeszcze nie przetmaczone, wic o treci ich jeszcze nie wie, za co do polskiej
zaogi, zdaje mu si, i si udaa do Malborga. Zapewne wicekanclerz nie chcia wchodzi w
blisze szczegy, bo zna jzyk niemiecki, tmaczy si w nim z atwoci i mgby
doskonale zrozumie tre tych artykuw, gdyby nawet spisane byy w tym jzyku.

49
Staraem si pniej uj dla nas obydwch ambasadorw. Esterhazy odpowiedzia mi,
jak czowiek, ktry, czujc bd przyjaciela, stara si go wytmaczy, i przyrzek wywiedzie
si o szczegach u kanclerza, tudzie wszelkich dooy stara, aby Polsce zapewniono
zwrot tego, co do niej naley oraz zachowanie wszystkich jej praw i swobd. Co do pana de
1'HpitaI, ktremu powiedziaem, e ma teraz sposobno dowiedzenia gorcej yczliwoci, z
jak zawsze owiadcza si dla Polski, ten uda, e ca spraw Elblga ma za bagatelk, i
skoczy temi sowami: byle ci ludzie z dobr wiar dziaali przeciw wsplnemu
nieprzyjacielowi, mona im darowa podobne fraszki. Do le przyj napomknienia moje, i
krl pruski moe w najgorszy sposb skorzysta z danego tym sposobem w Polsce
przykadu, i, jakby dla naprawienia tego, doda w oglnych wyrazach, e trzeba, aby
cesarzowa wydaa deklaracy dla uspokojenia Rzplitej. Zreszt powstaje zawsze na ten nowy
posikowy korpus z 30,000 ludzi, wymawiajc naszemu dworowi, jak gdyby to on skoni do
tego gabinet wiedeski.
Poniewa bd mia zaszczyt pisa jeszcze jutro do Waszej Ekscelencyi, korzystajc z
nadarzajcej si sposobnoci, wic przele jej zarazem mow pana Keitha, ktry mia
posuchanie d. 10 w pitek."
List do Brhla z d. 17 marca 1758 r.
Poczta wczorajsza przywioza mi tylko krtki licik Waszej Ekscelencyi z dnia 6 b. m.,
ktry mnie uprzedza o majcym tu wraca kuryerze wiedeskim, wiozcym take obszern
dla mnie korespondencye, a dzisiaj o 4-ej zrana zamiast owego kuryera przyby tu Consoli z
depesz z dnia 9 b. m.
Poniewa z powodu choroby nie mog zupenie z domu wychodzi, wic p. Ogrodzki w
mojem imieniu uda si do wicekanclerza, tak dla oddania mu listu Waszej Ekscelencyi o
podry ks. Karola, jakote dla opowiedzenia mu treci tego, co odebraem o zajciu Elblga,
zanim sam bd w stanie opowiedzie mu szczegowo wszystkie okolicznoci tego
smutnego zdarzenia.
Znalaz, e list jest bardzo ujmujcy, i chcc wywzajemni si za okazan mu ufno,
powiedzia, i cesarzowa, bdc uwiadomion o dniu wyjazdu ksicia Karola, kazaa wyda
stosowne rozkazy, aby t podr mg odby wygodnie, e na mieszkanie tutaj dla niego
przeznaczya palc szambelana Szuwaowa, a drugiemu szambelanowi, hr. Czernyszewowi,
kazaa by gotowym na usugi ksicia przez cay czas jego pobytu w stolicy. Poniewa
jednak, doda, e tak duga podr niemao zajmie czasu, bo ksi, przejedajc przez
Krlewiec, zechce zapewne obejrze ich wojska, co mu take niejeden dzie zabierze, std
wiec wnosz, i stanie tu nie prdzej, jak trzeciego lub czwartego tygodnia wielkiego postu
rosyjskiego, ktry si ledwo rozpocz, chocia upewnia (zdaje mi si, przez grzeczno), i
ksi znalazby wszystko gotowe, choby nawet przyjecha jutro,- i poniewa szambelan
Szuwaow mwi mi jeszcze wyraniej, e ycz tu sobie stanowczo, aby ksi przyjecha
ani wczeniej, ani pniej, jak w szstym albo te na kocu pitego tygodnia postu; wziem
wic na siebie wysanie dzi jeszcze sztafety na spotkanie Jego Krlewiczowskiej Moci,
proszc, aby raczy przeduy sw podr i przyjecha tutaj dopiero okoo 14 kwietnia
nowego stylu, dla przyczyn wyej wymienionych i dla innych jeszcze, nad ktremi zbyt dugo
byoby tutaj rozwodzi si, a ktrych dotknem w licie do genera-majora de La Chinal,
wysanym wraz z listem, jaki omieliem si napisa do Jego Krlewiczowskiej Moci i
jakiego kopi tutaj przyczam. Zreszt na zapytanie wicekanclerza, pod jakiem imieniem
przyjeda ksi, odpowiedziaem, e pod swojem wasnem, a wtenczas upewni mnie, e
bdzie tu traktowany, jako syn krlewski, chocia pod tym wzgldem nie jestem bez obaw,
zwaszcza ze strony innych ambasadorw, mwicych duo o etykiecie.
Niezmiernie bybym zasmucony, gdyby stan zdrowia nie pozwoli mi wyjecha na
spotkanie Jego Krlewiczowskiej Moci; dowiadczam napadw gorczki, ktra mi kae si

50
lka obonej choroby; uczyni jednak wszystko, co odemnie zalee bdzie, aby dopeni
tego obowizku i zoy ksiciu t oznak uszanowania.
Co do sprawy elblskiej, wszystko, cobym tutaj przekada, nie zdaoby si na nic.
Jedynem na ten smutny wypadek lekarstwem byoby, gdyby odezwa si krl do cesarzowej,
jako dobry monarcha za poddanymi i dobry ojciec za swemi dziemi."
List do Brhla z d. 21 marca 1758 r.
Hr. Esterhazy przysa mi w sobot list W. E. z d. 10 b. m., przywieziony przez jego
kuryera.
Odwiedziwszy nastpnie wicekanclerza dla zakomunikowania mu decyzyi swojego
rzdu co do nowego trzydziesto-tysicznego posikowego korpusu, zrobi mi ten zaszczyt, i
zajecha do mnie, gdy gorczka, poczona z silnym blem gowy, dotd mnie zatrzymuje w
domu.
Powiedzia mi, e dwr rosyjski bardzo jest zadowolony z tego postanowienia i e
zgadza si na poczenie tego korpusu ze znajdujcym si obecnie w Prusach, ktry wedug
wasnego zeznania Rosyan nie wynosi 50 tysicy ludzi, przez co nowy ten posikowy oddzia
dopeni tylko liczby 80 tysicy, jak dwr tutejszy zobowiza si wobec Austryi ostatnim
traktatem utrzyma na placu boju. Co do pienidzy, spodziewa si jeszcze uchyli danie
takiego zasiku, zwaszcza ma nadziej, e mu si uda z sam cesarzow, gdy bdzie mg
pomwi z ni o tem.
Nadmieni przytem, abym adnych krokw w tej rzeczy nie czyni, i abym nie
wspomina nawet, e mi zakomunikowa postanowienie swojego dworu, z czego w istocie
bardzo rad jestem, bo niezawodna, e im mniej w tym czasie bdziemy musieli da i
negocyowa, tem bdzie lepiej, i e powinnimy teraz zachowa si jak najspokojniej, a pki
nie bdziemy mogli pozna dokadniej usposobienia ludzi, bdcych obecnie u steru.
Ju nie genera en chef Satykow sta bdzie na czele tego 30-tysicznego korpusu;
wzbrania si on podj tego dowdztwa, bd to utrzymujc, e temu korpusowi braknie
wielu rzeczy, i e nie chce dowodzi wojskami, ktrych niezna, bd przez lenistwo, lub
moe z innych niewiadomych mi powodw. Staraj si, te uwolni go od tego i szukaj
sposobw, aby mg zaszczytnie pozby si tej propozycyi. Porucz wic to dowdztwo
genera-porucznikowi Czernyszewowi, a poniewa korpus ma si poczy z wojskami
generaa Fermora, tem mniej jest zatem powodw dawania mu osobnego generaa en chef.
Dzi rano hr. Esterhazy przysa mi do przeczytania reskrypt, zawierajcy decyzy co do
wspomnianego korpusu, i znalazem w nim artyku, odnoszcy si do czterech pukw
saskich oraz dwch pukw uanw, ktre dwr wiedeski chce przyczy do owego 30tysicznego korpusu na miejsce danej tu jazdy austryackiej; ta ostatnia, wchodzc do
Polski, wywoaaby szemranie, kiedy wasne wojska J. Krlewskiej Moci nie oburz nikogo,
o czem nie wtpi, e hr. Flemming musia ju uwiadomi Wasz Ekscelencye.
Tene ambasador, przekonany nareszcie o niedobrem zachowaniu si tutejszego dworu
przy zajciu Elblga, mwi o tem na seryo z wicekanclerzem, ktry przyznaje, e postpiono
niewaciwie; dla naprawienia tego i uspokojenia umysw w Polsce, zaleca cznie z posem
francuskim, aby cesarzowa wydaa najsilniejsz jak mona deklaracye, zarczajc zwrot tej
twierdzy, a nadto, aby dwr tutejszy wezwa dwory wiedeski i wersalski do porczenia
wsplnie z nim nienaruszalnoci wszystkich praw, prerogatyw, swobd i wolnoci Rzpltej.
Pozwalam sobie jednak powtrzy to, com mia zaszczyt przekada Waszej Ekscelencyi w
ostatniej depeszy, e list Krla Jmci do cesarzowej wywarby wpyw najzbawienniejszy.
Co si tyczy artykuu kapitulacyi krlewieckiej, ktry mgby posuy krlowi
pruskiemu za pretekst do odwetu w Saksonii i do sekwestrowania dbr osb nieobecnych,
albo tych, ktre porednio czy bezporednio bro nosz przeciw niemu, poniewa ja nie

51
mogem dla choroby sam wyjeda z domu, wic pan Prasse, stosownie do rozkazw W.
Ekscelencyi, podj si stara o jego uchylenie.
Przyczona tu drukowana instrukcya w jzyku niemieckim wskazuje, jak wojska
rosyjskie zachowywa si maj w Prusach Brandenburskich, w sposb zupenie rny od
zachowania si Prusakw w Saksonii, ktrego cesarzowa bynajmniej naladowa nie chce.
Przygotowuj wszystko na przyjcie Jego Kriewiczowskiej Moci, ksicia Karola;
wydaj dyspozycye co do jego stou, pojazdw i osb, przeznaczonych na jego usugi; zawsze
jednak jest podanem, aby nie przyjeda przed terminem, ktry omieliem si wskaza
ksiciu dla wasnej jego przyjemnoci i zadowolenia.
Apraksin ma przyjecha za kilka dni; przywieziono ju syna jego, ktrego mu ona w
zeszym roku w Rydze powia; a cz jego orszaku i suby ju si tu znajduje."
List do Brhla z d. 24 marca 1758 r.
Wczorajsza poczta przywioza mi list W. Eksc. z dnia 13 b. m. Dopiero jutro oddam
wicekanclerzowi, hr. Woroncowowi, listy wielkiego kanclerza koronnego i biskupa
kijowskiego, ktrych yczybym sobie mie kopie. Poniewa ten minister uwiadomi mnie
zawczoraj, rwnie jak innych posw, i przyjmowa nas bdzie kadej soboty, od 9-tej do
12-tej, - a gdybymy w inne dni widzie go chcieli, powinnimy pierwej prosi o naznaczenie
godziny, wic, zwaszcza na pierwszy raz, chc si do tego zastosowa, tembardziej, e
zmusza mnie do tego stan zdrowia, nie pozwalajcy mi dzisiaj wychyli si z domu. Gdybym
jutro jeszcze nie mg wyjecha, w takim razie polecenie to speni p. Ogrodzki. Nastpujc
tedy poczt bd mia zaszczyt uwiadomi W. E., jak te listy zostan przyjte, jaki wywr
skutek, i w oglnoci jak stoi nieszczsna sprawa elblska.
Nie wiemy nic nad to, com donis w ostatniej depeszy o korpusie 30-tysicznym, ale
oto znw rozporzdzenie, potwierdzajce tutejsze dobre zamiary, aby dziaa energicznie.
Puki ingermanlandzki i astrachaski, stojce tu zaog wr? z czterema pukami gwardyi i nie
wychodzce w pole, chyba w razie zupenej ostatecznoci, odebray ju powtrne rozkazy
gotowoci do wymarszu. Podobno wsid one na statki razem z trzecim pukiem, ktrego
nazwy nie wiem.
Wiadomo o cofniciu si Francuzw za Wezer i o opuszczeniu przez nich caego
Hannoweru dosza tu przed omiu albo dziesiciu dniami; a wszystkie pniejsze wieci
potwierdzaj t wiadomo w sposb dla nich niekorzystny.
Wrczono wczoraj posowi szwedzkiemu pismo, noszce tytu deklaracyi, ale bdce
tylko projektem umowy, moc ktrej Rosya na wypadek wysania przez Angli eskadry na
morze Batyckie zobowizuje si posa 16 okrtw liniowych i 4 fregaty swoje do pewnego
miejsca, pooonego za cienin Sund, pod warunkiem, i Szwecya przyczy do nich 14
okrtw liniowych i 4 fregaty; dowdztwo caej tej floty ma nalee do tego z admiraw
rwnej rangi, ktry starszym bdzie w subie; stara si maj nie zblia si nadto do adnej
duskiej fortecy, a umow podpisz ministrowie obu dworw, ktre j pniej ratyfikowa
maj.
Coraz wiksze robi grzecznoci bawicemu tutaj ministrowi duskiemu, przyrzekajc
mu, e cesarzowa postara si nakoni teraz w. ksicia do zamiany i utrzymuj, e caa ta
sprawa wstrtn bya dla niej, pki j popiera byy kanclerz. Tak wszystko bez dowodw
zwala si na tego biednego ministra i nietylko przypisuje si mu rzeczy, w ktrych nie mia
udziau, ale nawet na ze tmaczy si te, w ktrych istotne oddal usugi. Hr. Esterhazy
odebra nowy rozkaz, aby nie przyrzeka niczego co do Wschodniej Fryzyi, chybaby sprawa
zamiany ju bya uoon, a do tego bardzo jeszcze daleko. Nic w tem niema dziwnego, kiedy
przez niepojt sprzeczno jednoczenie coraz wiksze okazuj tu wzgldy osobom, ktre w.
ksicia odwodz od kadej dobrej myli. Jego wielki szambelan Brockdorff otrzyma dopiero

52
co od cesarzowej pensy 200 rubli miesicznie, chocia nie przestawa nigdy i dotd nie
przestaje utrzymywa w. ksicia w uczuciach prusofilskich. Ale nieprzyjaciele starego
wyjednali mu t pensy za to, i potrafi skoni w. ksicia do popierania ich zamiarw.
Wygldam niecierpliwie hr. Einsiedla, aby mdz przez niego uwiadomi W.
Ekscelency o prawdziwym stanie rzeczy, ktrego nietylko opisywa, ale nawet zrozumie
niepodobna, nie bdc na miejscu. Nic zreszt stanowczego nie da si jeszcze powiedzie o
losie uwizionych, a uboczne wiadomoci o nich z rnych stron czsto s sprzeczne. Stambke, niepewny take, co go spotka, musi pilnowa domu; zdaje si jednak, e w
najgorszym razie odel go tylko do Holsztynu i, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa,
sprowadz tu na jego miejsce pana de Westphale. Chcianoby zmieni wszystkich posw
dawniejszych przy dworach zagranicznych, ktrzy sprzyjali byemu kanclerzowi i byli do
przywizani, a mianowicie hr. Kayserlinga w Wiedniu, Panina w Sztokholmie, Korffa w
Kopenhadze, Grossa i ks. Wokoskiego u nas; zaczynaj od przesania ostatniemu rozkazu,
aby odby kampani przy wojsku austryackiem, ale s w wielkim kopocie co do wyboru
zastpcw, bo w rzeczy samej wielki tu brak uzdolnionych do tego ludzi."
List do tego z dnia 25 marca 1758 roku.
Korzystam z odjazdu kuryera, ktrego ambasador francuski wysya dzisiaj, aby
przesa W. E. zaczone tutaj trzy noty, ktre wicekanclerz kaza mi odda przez p.
Ogrodzkiego, gdy ten, z powodu mojej choroby, by dzisiaj przed poudniem u niego.
Pierwsza dotyczy miasta Elblga i spodziewaj si tutaj, e potrafi ona uspokoi
wszystkie z tego powodu obawy.
Druga mwi o Gdasku, ktry chc take obsadzi wojskiem rosyjskiem, udaj si z
tem wszake do Krla i dworw sprzymierzonych z prob, aby te przyczyniy si do
skonienia ku temu mieszkacw, porczajc ze swej strony deklaracy Cesarzowej w tej
mierze
Trzecia odnosi si do handlu, ktry ma by prowadzony na dawnej stopie nietylko z
Prusami, ale nawet ze wszystkiemi posiadociami krla pruskiego.
Na list kanclerza wielkiego i biskupa kijowskiego wicekanclerz odpowiedzia tylko, e
wspomniana nota o Elblgu przekonywa dostatecznie o najlepszem usposobieniu cesarzowej
wzgldem krla i Rzplitej, i e pogrki krla pruskiego nie powinny robi najmniejszego
wraenia. Doda, e odebra take list o tem od wielkiego hetmana koronnego, ktry kaza
przetmaczy, aby go przeoy cesarzowej. List ten przywiz oficer, ktrego nazwiska nie
wiem, wysany jako kuryer przez w. hetmana do posa francuskiego i ktry mia take listy do
niego.
Co do artykuu kapitulacyi krlewieckiej, ktrego skasowania W. E. sobie yczy, dla
odjcia krlowi pruskiemu pozoru do uycia odwetu w Saksonii i naoenia sekwestru na
dobra mieszkacw nieobecnych lub noszcych bro przeciw niemu, wicekanclerz zwrci na
to uwag, kiedy mu p. Prasse te obawy przekada, i mona mie nadziej, e si temu
zaradzi.
Odwoujc si zreszt do mojej wczorajszej depeszy, i dodajc tylko, e z byym
kanclerzem obchodz si coraz agodniej, kocz etc."
List do tego z dnia 28 marca 1758 roku.
Odebraem onegdaj, d. 26, list z d. 15 b. m., ktrym W. E. zaszczyci mnie raczye.
Pierwszy raz dnia tego, po cikiej dosy chorobie, wyjechaem do wicekanclerza, aby mu
przedstawi przybyego dniem przedtem p. starost warszawskiego, przyczem mwiem mu o
Elblgu i wrczyem pi listw, przysanych mi przez W. E. razem z kopi noty wielkiego
kanclerza koronnego, tyczcej si deklaracyi, jak sekretarz ambasady krla pruski ego, p.

53
Benoit, zoy u wielkiego hetmana koronnego. Mwiem z nim o tem po raz drugi, i
powiedzia mi, e Krl pisa do generaa Fermora o ewakuacy tego wniosku, ale e ten
jenera w raporcie swoim uwaa to za rzecz niemoebn ze wzgldw wojskowych. Poniewa
mi kilka chwil przedtem powiedzia, e oddziay, wysyane przez jen. Fermora dla powzicia
jzyka, niczego si o nieprzyjacielu dowiedzie nie mogy, nalegaem wic, aby mi
wytmaczy, jakie to by mogy wzgldy wojskowe, kiedy o nieprzyjacielu nawet nie
syszano? Wobec takich pyta zmuszony by powiedzie mi, i maj wiadomoci, e krl
pruski znaczne siy zgromadza okoo Stolpe Syszelimy wprawdzie, e je zbiera pod
Kistrzynem, ale w tej chwili wicekanclerz wola, eby si to dziao pod Stolpe, wic umieci
je tam. Staraem si go wzruszy i rozczuli, aby si przynajmniej wyrzek myli zajcia
Gdaska, malujc mu w najsmutniejszych kolorach stan Polski w razie spenienia pogrek
krla pruskiego, na co w kocu owiadczy, e od samego pocztku nie by wcale za
zajmowaniem naszych twierdz pruskich, i e wszystkie moje dowody przeoy radzie, doda
wszake, e bardzo wtpi, aby mona byo zmieni decyzy. Przekadaem, e gdyby wojska
rosyjskie wyszy raz z Prus i wkroczyy do niemieckich nieprzyjacielskich prowincyi,
wtenczas wszystkie te ostronoci stayby si same przez si niepotrzebne. Odpowiedzia mi
na to, e trzeba jednak da wojskom wypocz, i e caa dywizya Browna nie nadesza
jeszcze. Nazywajc rzecz po imienin, Rosyanie do tego stopnia obawiaj si spotka z armi
prusk w polu, e nigdy im dosy ostronoci i przezornoci nie bdzie, przekonani za s na
nieszczcie, e Polsk bezkarnie krzywdzi mona. Teraz zwaszcza, kiedy postanowiono
nowy 30-to tysiczny korpus poczy z armi, znajdujc si w Prusach, dla dopenienia
liczby 80,000, do jakiej si wzgldem dworu wiedeskiego zobowizano, mona si zaoy,
e z Prus nie rusz, pki ten 30-to tysiczny korpus tam nie stanie. Bogu za wiadomo, kiedy
to nastpi. Tak wic, nie popierany wcale albo bardzo sabo przez hr. Esterhazego, ktry
owiadczy, e domaganie si o Gdask uwaa za rzecz zupenie rozsdn i sprawiedliw,
zwaszcza przy gwarancyach, jakie nam daj; wymiewany przez margr. de 1'Hpital, ktry
wszystko powica chci przypodobania si dworowi tutejszemu dla rzdzenia nim, nie widz
w istocie innego rodka nad ten ostateczny i jedyny, aby Krl Jm raczy napisa sam do
cesarzowej, przekadajc jej niebezpieczestwa, na jakie wystawion bdzie Polska i nawet
osoba JKMci, nie czujc si dostatecznie osonion w samej Warszawie; nieuyteczno
Gdaska i nawet Elblga dla wojsk rosyjskich, z powodu wielkiej odlegoci nieprzyjaciela,
niesprawiedliwo i niecno takiego postpku, skutki, jakie on mie bdzie w caem
krlestwie; a zarazem trzebaby wskaza, e najlepszym rodkiem do zabezpieczenia si od
mniemanych niebezpieczestw, a zarazem do oddania prawdziwej usugi wsplnej sprawie,
mianowicie za wyswobodzenia Saksonii, jest posunicie wojsk generaa Fermora w gb
posiadoci krla pruskiego, zanim ten znajdzie czas na utworzenie nowego korpusu,
przeznaczonego wycznie do walki z Rosy.
Przyczona tu niemiecka nota, ktr odebraem w kilka godzin po wysaniu przez
francuskiego kuryera not udzielonych mi rano przez wicekanclerza, dotyczy take Elblga, a
wiadczy o dobrych zarzdzeniach celem utrzymania porzdku i karnoci wojskowej, a take
oszczdzania mieszkacw i szanowania zaogi Rzeczypospolitej, gdy ta, wyszedszy z
Elblga, maszerowaa na rozkaz hetmaski do Malborga.
W tej chwili odbieram now not francusk., ktr take przyczam, a w ktrej
utrzymuj, e magistrat gdaski postanowi ju przyj wojska rosyjskie do miasta. Co si
tyczy dania, abym dla zyskania na czasie napisa std prosto do rezydenta JKMci w
Gdasku, W. E. nie przypuci, spodziewam si, abym to uczyni; zdziwiony nawet jestem, e
pozwolono sobie da odemnie podobnego kroku. Apraksin ma dzisiejszej nocy przyby o
kilka wiorst std; margrabia de 1'Hpital udzieli mi tej wiadomoci i przesyam j, jako
pochodzc od niego. Obsypuje on grzecznociami pana starost warszawskiego; ycz, aby
to wszystko byo szczere.

54
Wyjazdy z domu w cigu dwch dni ostatnich dla przedstawienia go tam, gdzie musia
zoy wizyt zaraz, wrciy mi dawny bl gowy, znowu wic jestem skazany na siedzenie w
domu przez kilka dni i lkam si nawet, czy bd mg wyjecha na spotkanie JKMci ksicia
Karola, jeeliby w tym tygodniu ju nadjecha. Mistrz ceremonii, Osufiew,z rozkazu
cesarzowej uda si do Narwy na spotkanie ks. Karola, ktrego sekretarz Gietulewicz i pa
Bratkowski stanli ju tu wczoraj i pomieszczeni zostali w przeznaczonym dla ksicia domu".

55
ROZDZIA XX.
Dalsze listy do Brhla. Sekwestr dbr nieobecnych ministrw pruskich. Piechota saska
w punktach komunikacyjnych. O przyczenie jazdy do armii rosyjskiej. Akces Szwecyi
do wielkiego przymierza. Elbieta nie chce nowych subsydyw austryackich, chce zosta
stron wojujc i robi podboje dla siebie samej, a nie w imieniu Austryi. Olsufiew
wysiany na spotkanie ks. Karola. Moja choroba. Esterhazy, a zwaszcza 1'Hopital, chc
by traktowani narwni z krlewiczem; ustpiliby wicej, gdyby przyj tytu hrabiego
Luzacyi. egluga polska na rzekach utrudniona. Sekwestr dbr ministrw pruskich.
Odpowied l'Hopitala hetmanowi Branickiemu, posiana przez Gibesa, przychylna dla
Rosyan. Wojejkow ma zastpi Grossa. Deklaracya francuska, e odwrt z Hanoweru
nie znaczy opuszczenia sprawy. Oblenie widnicy. Warszawski i wiedeski lakonizm o
wypadkach wojennych. Wycieczka moja na spotkanie ksicia Karola. Ceremonial jego
przyjcia. Co mwi o tem ambasador. Wierno-sprzymierzeczy list Ludwika XV do
Elbiety. Deklaracya rosyjska o ewakuacyi twierdz Rzplitej. Pierwsze pulki nowego
korpusu w Wilnie ju 21 marca. Korff gubernatorem Prus. Simolin inspektorem dbr
ksicych, zasekwestrowanych w Kurlandyi. Przyjazd ksicia Karola. Najazd
Wyrzakowskiego na terytoryum rosyjskie.
List do tego z dnia 31 marca 1758 roku.
Odpowiadajc na list W. E. z dnia 20 b. m., mam zaszczyt uwiadomi, e poniewa
wicekanclerz ju si przychylnie owiadczy o przeoeniach, jakie mu uczyniono z powodu
naoonego sekwestru na dobra Prusakw, nieobecnych w kraju albo noszcych bro przeciw
Rosyi i jej sprzymierzecom, wic z pozornej jego wzgldnoci skorzystam, aby z nim o tem
raz jeszcze pomwi jutro, bo to jest dzie jego posucha u niego dla zagranicznych
ministrw; i podziel si z nim wtenczas naszemi susznemi obawami nie tylko co do sug
krlewskich, dzi przy osobie JKMci zostajcych, ale i wielu innych poddanych saskich,
ktrzy opucili teraz kraj, a to tembardziej, e wedug dochodzcych tu wieci chciano
sekwestrowa nawet dobra ministrw pruskich i sprzeda z licytacyi ich ruchomoci i sprzty.
Mwi o jutrze, bo spodziewam si, e ju przecie bd mg z domu wychodzi bezkarnie,
chocia ostatnia prba, dla pana starosty warszawskiego uczyniona, daa mi si bardzo we
znaki. Korzystam z tej sposobnoci, aby W. E. powinszowa takiego syna, zdaje mi si i
niepodobna byo lepiej skorzysta z podry swoich a nadewszystko z odbytej kampanii.
Bardzo dobrze si stao, e wojska saskie Krla JMci, zgromadzone na Wgrzech, uyte
bd w punktach komunikacyjnych, na mocy podpisanej w Wiedniu umowy, o ktrej W. E.
uwiadomi mnie raczye; co do karabinierw i lekkiej jazdy z uanami, ktrzy w przeszym
roku naleeli do armii austryackiej, ci, jak spodziewa si dwr tutejszy, wedug projektu
dworu wiedeskiego, przycz si na nastpujc kampani do wojska rosyjskiego.
Wiadomo o wkroczeniu wojsk pruskich do Wielkopolski byaby bardzo smutn,
gdyby si miaa sprawdzi. Nie omieszkam udzieli jej wicekanclerzowi razem ze
wszystkiem, co si odnosi do rozporzdze krla pruskiego, ktry rozmaite oddziay wojsk
swoich zbiera to na lsku, to na Pomorzu. Jeeli nowy traktat tego monarchy z Angli, o
ktrym hr. Esterhazy utrzymuje, e nic zgoa nie wie, ma miejsce istotnie, to Rosya ze swej
strony zabezpieczya si od jego nastpstw, wzywajc Szwecy, jak miaem zaszczyt donie
W. E., aby swoj eskadr poczya z rosyjsk. Brak tylko podpisu cesarzowej na ratyfikacyi
umowy, ktrej moc Szwecya przystpuje do wielkiego przymierza.
Wedug wiadomoci, otrzymanych ze Szwecyi, jenera Lehwaldttak osabi swoje siy,
rozsyajc oddziay w rozmaite strony, e szwedzki genera senator Rosen rycho bdzie mg

56
zaczepnie wystpi przeciw niemu. Przepdzi nawet kilka pruskich posterunkw,
rozesawszy swoje oddziaki na zwiady.
Hr. Esterhazy otrzyma od swego dworu odpowied na pimie co do nowego
posikowego korpusu z 30 tysicy ludzi. Zgodzono si przyczy go do armii jeneraa
Fermora, i utrzymuj, e skoro ten zbierze wszystkie swe siy, pjdzie z 50 lub 60 tysicami
onierza zaj stanowisko miedzy Noteci a Wart, stosownie do wiedeskiego projektu,
reszt za pole na Pomorze, dokd chc take wyprawi wszystkie galery. e zreszt nie
daj ju tutaj ani adnych dostaw dla armii, ani te pieninych subsydyw, cesarzowa
zrzeka si nawet dawnej propozycyi 500 tysicy talarw, ktre chtnie ofiarowaaby sama
JCKMci, gdyby ja sta byo na to. Ale dodaj w kocu, e JCKMo nie bdzie daa ze
swej strony, aby wojska rosyjskie w jej imieniu zajmoway niemieckie prowincye krla
pruskiego, jakie zdoby potrafi, gdy cesarzowa rosyjska nie chce ju duej uwaa si za
sprzymierzon tylko, ale za stron wojujc, a to od czasu wydania przez krla pruskiego
deklaracyi, rwnoznacznej z zupenem wypowiedzeniem wojny.
Mistrz ceremonii, Osufiew, oczekuje na ks. Karola w Narwie; ja wic mam si take w
gotowoci do wyjechania na spotkanie JKMci, jeeli tylko zdrowie mi pozwoli, zaraz po
odebraniu wieci o jego zblianiu si do nas. Wszystkie przygotowania na jego przyjcie ju
ukoczone i sprawa ta ju nie wzbudza niepokoju; jednake dla przyjemnoci samego
ksicia yczyby naleao, aby nie przyjeda przed terminem, jaki mi szambelan Szuwaow
naznaczy. Oszczdziby sobie tym sposobem niewypowiedzianej nudy tutejszego postu,
ktry sam nawet cesarzow krpuje. Ceremonia cay jest ju ostatecznie uoony, ale mnie
dotd nie zosta udzielony, ma by bardzo zaszczytnym dla ksicia; ambasadorowie wszake,
a zwaszcza margrabia de l'Hopital, mwic cigle o zupenej rwnoci, utrzymuj, e bez
naraenia si na wymwki od swych dworw nie mog nic z praw swoich ustpi ksiciu,
synowi krla polskiego i elektora saskiego, chocia z atwoci uczyniliby wiele ustpstwa
dla hrabiego Luzacyi, gdyby ksi chcia przybra ten tytu, bo toby adnych za sob nie
pocigno nastpstw.
Poniewa na danie podskarbiego w. litewskiego podaem tutaj memorya,
przekadajcy ogromne straty, na jakie skarb litewski naraaj statki rosyjskie, eglujce po
Dwinie do Rygi, wzbraniajc si paci ustanowione na tamecznych komorach ca
przewozowe, przeznaczone na utrzymanie czci litewskiego wojska, i poniewa
jednoczenie podskarbi w. litewski i wuj mj, ksi kanclerz, zadali paszportw, jeden dla
dziesiciu, drugi za dla dwudziestu statkw swoich, pyncych do Gdaska, gdy zaczynano
mwi w Polsce, e egluga na Wile bdzie zatamowan, i e zatrzymywa maj wszystkie
statki, spawiajce zboe, wic z tego powodu mam zaszczyt przesa Waszej Ekscelencyi
przy niniejszem: 1) kopi odpowiedzi na prob wielkiego podskarbiego, ktremu przesaem
orygina, 2) odpowied co do eglugi na Wile, tak dla obeznania Waszej Ekscelencyi z
odnonym projektem, ktry nowe skargi wywoa w Polsce, jakote dlatego, e poczone s
jeszcze z tym przedmiotem inne artykuy, odpowiadajce na przeoenie, uczynione Krlowi
Imci przez senat z powodu zajcia Elblga przez wojska rosyjskie".
List do tego z dnia 4 kwietnia 1758 roku.
Bardzo mi przykro, e nic pomylnego donie nie mog W. E. co do sekwestru dbr
Prusakw, ktrzy wynieli si z kraju. Nie mogc samemu wyj z domu w sobot, poleciem
panu Ogrodzkiemu rozmwi si o tem z wicekanclerzem, ktry wrcz zaprzeczy udzielonej
mi przez W. E. wiadomoci, jakoby chciano skonfiskowa dobra ministrw pruskich i
sprzeda na licytacyi ich sprzty i ruchomoci, utrzymujc, e nigdy nie wydano podobnego
rozporzdzenia, ale co do sekwestru powiedzia, e si tego wyrzec nie mog, a naoy go
wszelkie maj. prawo, gdy wspomniani ministrowie haniebnie opucili swoje obowizki i
rwnie haniebnie schowali si sami; e wielka zachodzi rnica midzy nimi i sugami Krla

57
i Pana naszego miociwego, i e krl pruski nie bdzie mia std powodu do uycia odwetu w
Saksonii. Na przeoenie, e krl pruski adnej w tem nie uwzgldni rnicy, e najlejszy
pozr wystarcza mu do obarczania nowemi ciarami nieszczliwych a niewinnych Sasw,
czego dowodz sumy, jakie ciga z Drezna za Halberstadt, e nareszcie gosz ju, i dobra
W. E. odda wanie wskutek tego sekwestru w Prusach jeneraowi Finckensteinowi,
obecnemu komendantowi Drezna, odpowiedzia, e nie ma adnej monoci zaradzenia temu.
Na to odpar Ogrodzki, i spodziewalimy si wanie, e na to znajdzie si sposb, i e
artyku kapitulacyi Krlewca da si naprawi, gdy p. Prasse donis Waszej Ekscelencyi, e
wicekanclerz, kiedy mu uwagi W. E. przekada w tym wzgldzie, zdawa si skania do
nich; wszystko to jednak adnego nie wywaro skutku.
Co do wiadomoci o wtargnieniu wojsk pruskich do Wielkopolski, powiedzia, e tylko
co otrzyma przez sztafet listy generaa Fermora, ktry mu donosi, e wieci te s mylne;
rozporzdzeniom krla pruskiego, majcym na celu zgromadzenie tylu oddzielnych korpusw
wojska, wicekanclerz nie wierzy, utrzymujc, e siy krla pruskiego na to wszystko
wystarczy nie mog i e si tem przechwala jedynie, aby nastraszy umysy w Polsce.
Wiadomo o nowym traktacie, zawartym jakoby midzy krlem pruskim i Angli,
uwaa za przedwczesn, utrzymujc, i wedug rosyjskich informacyi monarcha ten nie
chcia zobowiza si do niczego i nawet pieninych wymawia si subsydyw, dajc
jedynie wysania korpusu wojsk angielskich do Niemiec, czemu ministeryum londyskie
sprzeciwiao si; e jenera Yorke z Hagi wezwany zosta do Londynu, bo go zamierzaj
wysa do krla pruskiego; e zreszt zabezpieczono si tutaj na wypadek, gdyby Anglia
eskadr swoj chciaa wysa na morze Batyckie.
Kapitan Gibes przysany tutaj, jako kuryer, przez hetmana koronnego, odjecha wczoraj.
Poniewa hetman najobszerniej pisa do margr. de 1'Hopital, ten wic odpowiedzia szumn
gadanin, ktrej tre sprowadzi mona do udzielonej mu rady, aby hetman i sam za
najlepsze uwaa i jako takie przyjacioom swym przedstawia wszystko, co robi Rosyanie.
Esterhazy w odpowiedzi swojej odwouje si do sw margrabiego de L'Hopital.
Pan Gross ma by wkrtce odwoany i przeznaczaj na ministra przy dworze naszym
pana Wojejkowa, jenera-porucznika i wicegubernatora Rygi, ktrego w tem miecie ma
zastpi jenera Sotykow.
Otrzymaem wczoraj wieczorem wysan z tego miasta sztafet z odpowiedzi ksicia
Karola, ktry zamierza stan tu 11 b. m. wedug n. s. Czujc si daleko lepiej, mam
nadziej, e bd mg wyjecha na spotkanie JKMsci.
List do tego z dnia 7 kwietnia 1758 roku.
Otrzymaem wczoraj prawie jednoczenie dwa listy W. E. z dnia 27 i 29 b. m., pierwszy
przez poczt, a drugi przez kuryera ambasadora francuskiego, ktry zdawa si zrazu by
bardzo zajtym depeszami swojemi; wiele z tych byo cyfrowanych. Uda si najprzd do hr.
Esterhazego, z ktrym rozmawia blizko godzin, pniej do wicekanclerza, gdzie narada
trwaa bardzo dugo. Wyszo z niej na jaw to tylko, jak opowiadaj czonkowie poselstwa, i
dwr francuski wysa tego kuryera z bardzo silnem zapewnieniem, e cofnicie wojsk jego z
hanowerskiego elektorstwa nie jest wcale oznak opuszczenia sprzymierzonych, ale tylko
krokiem przezornoci, w celu wzmocnienia si na siach.
Nadesza wczoraj do hr. Esterhazego sztafeta przyniosa wiadomoci, e przekopy pod
widnic s ju usypane; sdzc z rozmw jego i jego domownikw monaby nawet wnosi,
i ta warownia ju jest zdobyt, gdy powtarzaj z pewnym naciskiem, e lepiej jest straci
lich forteczk, nieli way si na niepewny los bitwy dla jej ocalenia. Moglibymy daleko
dokadniejsze mie wiadomoci z zewntrz, gdyby si W. E. podobao kaza ich nam
udziela; margr. de 1'Hpital bowiem nigdy nic prawie nie mwi, a dwr wiedeski posowi

58
swojemu bardzo skpo wojskowych udziela wiadomoci. Ratyfikacya akcesu Szwecyi do
zwizku jeszcze tu nie zostaa podpisana. Bestuew znajduje si wci w tem samem miejscu,
w domu wiejskim, nalecym do cesarzowej, na poowie drogi std do Carskiego Sioa".
List do tego z dnia 10 kwietnia 1758 roku.
Wyjedajc dzisiaj na spotkanie ksicia Karola, przygotowuj list ten zawczasu na
jutrzejsz poczt, bo nie wiem, czy miabym dosy czasu na napisanie go po powrocie.
Mam zaszczyt przesa przy niniejszem kopi ceremoniau przyjcia tu Jego
Krlewiczowskiej Moci, ktry mi wicekanclerz wrczy wczoraj wieczorem. Poka go w
drodze ks. Karolowi dla potrzebnego porozumienia si w kilku punktach, zaraz po jego
przyjedzie. Wiksz cz tych punktw uoono korzystnie dla ksicia, o niektre z nich
jednak monaby si jeszcze pospiera. Umwiem si zreszt z hr. Esterhazym, e tylko w
mojem imieniu dam zna jemu i margr. 1'Hpital o przybyciu ksicia, i e on zaraz wizyt
ksiciu zoy, nie czekajc na adne inne uwiadomienie, do czego pose cesarski j margrabia
de 1'Hpital si skoni. Doda, e yczy sobie, aby ksi, przyjmujc ich, jak mona
najmniej zachowywa etykiety, i e wtenczas odda mu jak najwiksze oznaki uszanowania.
Ostatni kuryer francuski przywiz margrabiemu de 1'Hpital oprcz tego, o czem
donosiem W. E., list samego krla francuskiego do cesarzowej z najmocniejszem
zarczeniem, i wszystkich swych zobowiza wzgldem sprzymierzonych dotrzyma.
Podczas zwykego posuchania sobotniego u wicekanclerza otrzymaem od niego
przyczon tu not w jzyku niemieckim, zapewniajc ewakuacy z wojsk sprzymierzonych
twierdz Rzeczypospolitej zaraz po udaniu si armii dalej wgb pastwa pruskiego;
spodziewam si, e nota pomoe do uspokojenia umysw u nas, jako w rzeczy samej jest
najbardziej zadawalajc ze wszystkich deklaracyi, jakie dotd odbieralimy w tym
przedmiocie.
Uwiadomi mnie zarazem, e pierwsze puki 30-to tysicznego korpusu, a z nimi jenera
Czernyszew, przybyy ju do Wilna dnia 20 maja starego stylu.
Jenera porucznik i szambelan cesarzowej, Korff, mianowany zosta gubernatorem
Krlewca, a panu Simolinowi, rodem z Inflant, ktrego brat suy tu w wydziale spraw
zagranicznych, poruczono dozr nad dobrami sekwestrowanemi w Kurlandyi, w zastpstwie
p. Buttlera".
PS. d. 11 kwietnia 1758 r.
Dodaj t apostyll do wczorajszego listu, donoszc W. E., i J.KMo Ks. Karol
przyby tu wczoraj miedzy 5 i 6 popoudniu. Miaem zaszczyt by w jego powozie od
miejsca, gdzie dzisiejsz noc spdzi i gdziem go wczoraj wieczorem spotka. W tej chwili
odda mi list swj do J. Krlewskiej Moci, ktry tu przyczam, i kaza mi owiadczy W.
E., e jego list otrzyma, lecz ma czas zaledwo na napisanie do Krla Imci.
Nota pod liter b. zostaa mi przysan dzi rano z wydziau spraw zagranicznych;
zawiera skarg na niejakiego pukownika Wyczakowskiego, ktremu zarzucaj najazd na
terytoryum pastwa rosyjskiego".

59

ROZDZIA XXI.
Dalsze listy do Brhla. Ceremonia z ambasadorami. Wspzawodnictwo na balu. Silny
atak choroby u cesarzowej Elbiety. Jej wraliwo na nieszczcia wojenne.
Przewidywana powolno dziaa rosyjskich. Sprawa Bestuewa. Elblg, Gdask.
Sekwestr dbr ministrw pruskich. Audyencya 1'Hpitala i ksicia Karola. Ratyfikacya
przystpienia Szwecyi. Odjazd Stambkego. Handel z krajami pruskimi. Wizyty
krlewicza. Buturlin i Iwan Lzernyszew przeznaczeni do jego boku. Miejsca w kolasie.
Sprzeczka La Chinala z Lubomirskim i Rzewuskim. Sonie pokazywane krlewiczowi.
Wymiana ratyfikacyi ze Szwecy. Odjazd modego 1'Hpitala. Stambke odjecha 8-go,
Westphale nie przyjedzie. Brockdorf powiada: quod tibi hodie, mihi eras. Dwa ka
podrne dla Bestuewa. Dobra opinia Esterhazego o Woroncowie. Wschodnia Fryzya i
chybiona zamiana. Tajne projekty kampanii. Etykietalne ceregiele przy wymianie
ratyfikacyi. Dziaania i projekty wojenne. Kontrabanda a handel z Prusami. Turcy
zachowuj si spokojnie. Przybycie posa tureckiego. Kuble po 19 szstakw. Projekty
energicznego dziaania. Gwat pruski w Zerbst. Wzito Brockdorffa, chocia stronnika
Prus. Powodzenie krlewicza. Suebna wielkiej ksiny aresztowana. Rozmowa z
cesarzow wszystko zaagodzi. Nota z d. 27 kwietnia, dajca, aby wojska rosyjskie w
Polsce nie bray wicej, jak 18 szstakw za rubla.
List do tego z dnia 14 kwietnia 1758 roku.
Poniewa list W. E. z dnia 3 b. m., ktry wczorajsz poczt miaem zaszczyt otrzyma,
nie wymaga odpowiedzi, przechodz wic do szczegw, tyczcych si ks. Karola, od jego
tutaj przyjazdu.
Stosujc si do ceremoniau, ktry w poprzednim licie przesaem W. E.,
Krlewiczowska Mo niewiele przed przyjazdem wysa od siebie hr. Einsiedla do
wicekanclerza, a jenera majora de la Chinal do hr. Aleksandra Szuwaowa. Za ich powrotem
przyby w imieniu cesarzowej szambelan hr. Iwan Iwanowicz Szuwaow, wielki za ksi i
wielka ksina przysali od siebie na powitanie krlewicza marszaka swego dworu, Goowkina. Tego dnia przyjecha i sam wicekanclerz i powiedzia ksiciu, e cesarzowa
uwiadomi go o dniu, w ktrym bdzie moga udzieli mu posuchania, gdy cierni troch na
oko. Nazajutrz, dnia 12 b. m., przybyli razem obaj ambasadorowie; ksi przyj ich bez
adnych ceremonii i rozmawia z nimi, stojc, przez p godziny. Byem w przeddzie u hr.
Esterhazego, gdzie spotkaem te margr. de l'Hpital'a, i stosownie do tego, jakem si by z
ambasadorem JCMci umwi, powiedziaem im w rozmowie, e ksi ju przyjecha, i e
ich z przyjemnoci widzie bdzie. Margr. de 1'Hpital odpowiedzia mi na to obszernie,
piknie i wymownie, e ksi powinienby ich o tem uwiadomi urzdownie, ale rzecz si na
tem skoczya; teraz zaczynaj si obraa o to, e ksi nie odda im jeszcze rewizyty, ale
uczyni tego nie moe, bo jeszcze nie widzia cesarzowej, i to si staa powodem, e znowu
przez wicekanclerza prosi j o posuchanie, albo o pozwolenie objechania przedtem
ambasadorw i innych osb, ktre mu wizyty zoyy, po otrzymaniu wskazanych w
ceremoniale uwiadomie. Nie powiedziano nic ministrom drugiego stopnia, szwedzki i
duski zoyli pomimo to wizyty swe wczoraj. Poniewa kompania piechoty, zacigajca
wart w mieszkaniu ksicia, nie ma chorgwi, i przyjmowano go bez bicia w bben,
upominaem si wic o to u wicekanclerza, ale bezskutecznie. Co do kilku artykuw
ceremoniau, podlegajcych wprost sporowi, jak np. o publicznych wieczerzach u dworu w
wielkie dni galowe, powiedzia mi wicekanclerz, e miejsca u stou bd wyznaczone
ambasadorom i ksiciu przez losowanie, na bale za z ambasadorami, dla uniknicia

60
wszelkich kwestyi o pierwszestwo, radzi ksiciu przyjeda dopiero po rozpoczciu
tacw; kiedy mu przeoyem, e ksi inaczej si na to zapatruje, i widzi w tem ujm dla
siebie, bo go tym sposobem stawiaj niej od wspomnianych ministrw, powiedzia mi, e si
o tem z nimi rozmwi; poniewa cay ceremonia zosta im zakomunikowany, wic nie
mona nic w nim zmieni bez uprzedzenia ich i bez wysuchania tego, co powiedz. Co do
wizyt u osb dwch pierwszych klas JKMo zoy je niektrym z nich, reszty zaniecha.
Sabo cesarzowej nie jest wcale t, o ktrej mwiono, by to czysty przypadek, ale tak
przykry, e niektrych midzy obecnymi poruszy do ez.
J. Krlewiczowska Mo pokazywa mi list W. E. i mwi wicekanclerzowi oraz
szambelanowi Szuwaowowi o nowych przeladowaniach, jakich Saksonia dowiadcza od
krla pruskiego, i o niegodnem jego obchodzeniu si z rodzin krlewsk. Przyrzekli
przedstawi to cesarzowej w najywszych kolorach.
Wicekanclerz da mi do zrozumienia, e chcianoby zatrzyma tutaj ks. Karola a do
czerwca; a kiedy zwrciem jego uwag na to, e czas ten bardzo jeszcze odlegy, i e ksi
paa dz zmierzenia si coprdzej z nieprzyjacielem w szeregach armii, ktrej zapewne te
nie pozostawi tak dugo w bezczynnoci, odpowiedzia mi, e nie mie wspomina nawet
cesarzowej o wojnie, bo dobro jej i ludzko czyni j niezmiernie tkliw na poczone z ni
nieszczcia, i byle si dowiedziaa o kilkuset polegych, zapada w smutek gboki.
Zapytywaem go, czy Fermor zacznie dziaa przed poczeniem si z 30-to tysicznym
korpusem? Waha si z odpowiedzi, nie chcc wymwi ani tak ani nie, ale nareszcie musia
wyzna, e nic nie przedsiwezm, pki przez nadejcie tego korpusu nie nabd si
dostatecznych.
Los byego kanclerza jeszcze si nie rozstrzygn, powiadaj jednak, e si ju wkrtce
rozstrzygnie, i w sposb dosy dla niego pomylny, chocia popsu sw spraw, zaprzeczajc
stanowczo, kiedy go o to zapytywano, jakoby mia jakikolwiek udzia w nadaniu Stambkemu
orderu Ora Biaego. Fraszki tej o mao drogo nie przypaci.
Pewien oficer, oddawna zostajcy przy starym wielkim owczym Razumowskim, a
podejrzewany o tajne z kanclerzem stosunki, zosta przesuchany u dworu, i wysano go std
tylko do dbr Razumowskiego na Ukrain, nie aresztujc i adnej zgoa nie naznaczajc mu
kary. Szuwaowowie robi znowu pierwsze ze swej strony kroki, ktre dowodz, e albo sami
s w obawie, albo te staraj si przejedna tych, ktrych obrazili".
List do tego z dnia 17 kwietnia 1758 roku.
Odebraem wczorajsz poczt list z dnia 5 b. m., ktrym W. E. zaszczyci mnie
raczye, i korzystam z odjazdu kuryera ambasady francuskiej, eby na odpowiedzie.
Nie omieszkam udzieli wicekanclerzowi uwag W. E. nad deklaracy tutejszego dworu,
tyczc si handlu z Prusami. Co do Elblga, W. E. widziae z ostatniej noty ministeryum,
zaczonej przy depeszy mojej z dnia 10 b. m., i nie przestaj zapewnia nas tutaj o
wyprowadzaniu wojsk z tej twierdzy, co wicekanclerz wczoraj mi jeszcze ustnie owiadczy.
Powiedzia mi przytem, e rezydent rosyjski zacz rokowania z magistratem gdaskim o
pozwolenie wprowadzenia do miasta oddziau wojsk tutejszych dla zabezpieczenia w razie
potrzeby ich magazynw, ale e jeszcze o skutku tych rokowa nie maj wiadomoci.
Miaem ju zaszczyt donie W. E., e nadzieje, jakie mia zrazu pan Prasse co do
otrzymania zmiany artykuu kapitulacyi krlewieckiej o sekwestrze, naoonym na dobra
osb nieobecnych, utrzyma si nie daj i zapewne przele on W. E. odpowied, jak mu
wczoraj w tym przedmiocie oddano.
Poniewa ambasador francuski mia onegdaj o godzinie 6-ej po poudniu posuchanie u
cesarzowej (co jest rzecz zupenie now, niebywa dotychczas) dla wrczenia jej listu
swego krla, zapewniajcego, i cofnicie si wojsk francuskich jest tylko krokiem

61
roztropnoci, a bynajmniej nie opuszczeniem sprawy; naznaczono wic nareszcie dzie
wczorajszy na posuchanie dla ks. Karola, ktry sam w przyczonym tu licie zdaje z niego
spraw J. K. Moci.
Przystpienie Szwecyi do wielkiego przymierza ratyfikowane zostao w ubiegym
tygodniu.
Baron Stambke zostaje odesany do Holsztynu; skada ju poegnalne wizyty i ma
wkrtce wyjecha, caa zreszt sprawa zostaje w zawieszeniu.
PS. Miaem sposobno do mwienia z wicekanclerzem o deklaracyi, tyczcej si
handlu z Prusami. Zgadza si zupenie na sposb zapatrywania si W. E. i Rosyanie maj
wytmaczy, czego chc waciwie".
List do tego z dnia 19 kwietnia 1758 roku.
Poniewa zawczoraj miaem zaszczyt pisa do W. E. przez kuryera ambasady
francuskiej, a dzisiaj przez kuryera austryackiego, wic nie pisaem wczorajsz poczt.
Od posuchania niedzielnego ksi nie mia jeszcze adnego zaproszenia od dworu.
Odda tego dnia wizyty obu ambasadorom i wicekanclerzowi, ale przez grzeczno
oszczdzono mu trudu wysiadania z powozu, owiadczajc, e nikogo niema w domu, i
wicekanclerz, mwic o tem, owiadczy mi, i przejty jest wdzicznoci za uczyniony mu
przez ksicia zaszczyt, ale e nie by sam w stanie przyjmowa go w swym domu, wszake
omieli si prosi J. Krlewiczowsk Mo, aby raczy przyj u niego obiad. W cigu dwch
dni nastpujcych ksi oddal jeszcze kilka wizyt.
Hr. Esterhazy wypytywa mnie najtroskliwiej, jaka jest pora najdogodniejsza do
odwiedzenia ksicia, ktrego pragn by jak najczciej widywa, chcc mu dowie swego
powaania, i wskutek tego by u ksicia wczoraj.
Chocia nie wtpi, i W. E. najdokadniejsze skdind odbiera wiadomoci o
wszystkich szczegach, tyczcych si pobytu ksicia tutaj, nie mog jednak przemilcze
kopotu, w jakim si znalelimy przy pierwszym wyjedzie ksicia do dworu. Wedug
przyjtych prawide szambelanowie, Czernyszew i Buturlin, przeznaczeni przez cesarzow do
asystowania ksiciu, powinni byli znajdowa si w jednym z nim powozie, i adnego oto nie
mogo by sporu, pki mylano, e ksi sam jeden usidzie w tyle powozu, a dwaj
Rosyanie na przedzie; poniewa jednak pan Czernyszew yczy sobie koniecznie siedzie
obok ksicia, ktry mu nie chcia odmwi tego zaszczytu, trzeba wic byo obsadzi kim
czwarte na przedzie miejsce i J Krlewiczowska Mo wybra w tym celu genera-majora de
la Chinal. Na to ksi wojewoda lubelski i p. pisarz koronny, upatrujc w takim wyborze
okazane nad sob pierwszestwo generaowi, woleli zrazu nie jecha wtenczas do dworu i
przedstawi si pniej cesarzowej, jako podrni cudzoziemcy, ni zaj miejsce w innym
powozie, kiedyby jenera de la Chinal mia pierwszestwo, siedzc w tej samej, co ksi
karecie. Wszake dali si wkrtce uspokoi, gdy im wytmaczono, e czwarte miejsce w
powozie ksicia, po Czernyszewie i Buturlinie, nie byo niezawodnie miejscem honorowem,
ani odpowiedniem dla ksicia wojewody i pana pisarza; i e jenera de la Chinal wybrany
zosta jako pierwszy suga ksicia, dla zapchania niejako dziury, bo lepiej byo zapeni
kimkolwiek to miejsce, ni posadzi Czernyszewa w tyle powozu, a zostawi Buturlina
samego na przedzie; e to nie byo bynajmniej adnem pierwszestwem, i e oni wejd na
pokoje zaraz za ksiciem i pierwsi przez niego bd prezentowani. Zreszt ksiciu okazano
szczegln grzeczno, przyjmujc go razem z ca wit, bo ambasadorowie na pierwszem
posuchaniu bywaj zazwyczaj tylko sami, a czonkw poselstwa przedstawiaj pniej, w
dniu przyj dworskich, na zgromadzeniu publicznem.

62
Ksi bawi si o ile mona u siebie, i miewa czasem muzyk, do czego s przeznaczeni
muzykanci cesarzowej. Wczoraj pokazywano JKrlewiczowskiej Moci sonie, wprowadzone
umylnie na dziedziniec domu, ktrego waciciel, szambelan Szuwaow, obiadowa u
ksicia.
Ratyfikacye akcesu Szwecyi do wielkiego przymierza, podpisane w zeszym tygodniu
przez cesarzow, zamienione zostay przedwczoraj; zaszy jednak trudnoci, bo Szwecya
zamiast trzech egzemplarzy przysaa tylko jeden, a we wszystkich egzemplarzach
francuskich Rosy przez omyk pooono na pierwszem miejscu. Ambasador francuski
wysya jutro synowca swego, barona de 1'Hpital, do Parya, z egzemplarzem
przeznaczonym dla tamecznego dworu.
Baron Stambke wyjecha wczoraj do Holsztynu, gdzie mu zostawiono dawn posad w
radzie i w. ksi przy poegnaniu okaza mu wiele dobroci. Wtpi teraz, aby p. de
Westphale przyby tu na jego miejsce; myl, e si wymwi z powodu staroci. Tymczasem
prowadzi interesa pan Brockdorff, ale i ten powtarza, e nie zostanie tu dugo, e chce si
wycofa i to nawet nie do Holsztynu. Odwiedza czsto Stambkego, kiedy temu kazano nie
wyjeda z domu, powtarza mu cigle: quod tibi hodie, mihi eras; to po czci przyczynio
si take do tego, e Stambkego nie potraktowano sroej. Chocia ona jego jest siostrzenic
Brockdorffa, nigdy jednak nie byli w dobrych z sob stosunkach, pomimo to wuj poprzesta
na tym tryumfie, e wyjedna oddalenie Stambkego, nie przyczyniajc mu wikszego za.
Sprawa Bestuewa dotychczas nie rozstrzygnita; mwiono mi, e kaza stolarzowi
swemu przygotowa dwa ka podrne, coby dowodzio, e spodziewa si std wyjecha,
ale nie na Sybir, bo przestpcy stanu, wysyani tam za kar, nie odbywaj podry z tego
rodzaju wygodami.
Opowiedziaem hr. Esterhazemu rozmow z wicekanclerzem, ktry na uwag moj, i
zatrzymanie tu ksicia Karola do czerwca byoby zbyt dugiem, odrzek, e nie mie
cesarzowej wspomnie o wojnie; ambasador znalaz, i wicekanclerz zapewne nie
wytmaczy jasno swej myli, poniewa on wie doskonale, e jest za energicznem
prowadzeniem wojny. yczy, aby skutki odpowiedziay wielkim nadziejom, jakie na dobrem
usposobieniu przyjaciela swego buduje."
List do tego z dnia 21 kwietnia 1758 roku.
W par godzin po odesaniu hr. Esterhazemu listu, ktry onegdaj miaem zaszczyt pisa
do W. E. przez austriackiego kuryera, odebraem list W. E. z dnia 7 b. m. przywieziony przez
goca francuskiego; przybya za to dzi poczta z Rygi nic mi nie przyniosa, bo
prawdopodobnie ze drogi zatrzymay poczt warszawsk.
Jeeli zamierzone przez dwr austryacki ofiarowanie w. ksiciu wschodniej Fryzyi
zaleao od rokowa o zamian Szlezwigu, co je czynio wtpliwem i bardzo odlegem, to
stao si niem tem bardziej dzisiaj, kiedy t prowincy, opuszczon przez Francuzw, znowu
zajli Prusacy. Dwr wersalski ofiarowa j by ze swej strony krlowi duskiemu, aby ten
mia czem zadowoli w. ksicia i pokazujc mu zdaleka t przynt, doprowadzi do
spenienia swych da. Wszystkie te projekta wobec zmiany okolicznoci upady; Esterhazy
nie myli ju o tem, przekonany, e Francuzi niewielkie w tej kampanii potrafi odda
dworowi austryackiemu usugi.
Uoono tutaj plan kampanii, ktry ma by udzielony Krlowi Imci przez ministrw
rosyjskich, znajdujcych si przy jego dworze. Nic mi nie powiedziano o tym planie, ale si
dowiedziaem potajemnie, e zawiera si on w danym generaowi Fermorowi rozkazie, aby
niezwocznie wysa od 15 do 17 tysicy ludzi naprzd, dla zajcia synnej pozycyi midzy
Noteci i Wart, okopania si tam i oczekiwania na nadejcie caej armii. Obok tego rozkazu
wystosowano zapytanie do wspomnianego generaa, co myli o dalszych krokach wojennych;
to znowu wzbudza obaw, czy Fermor nie uzna wykonania planu za niemoebne, chocia

63
rozkaz ma by bardzo wyrany i naglcy, bo Rosya chce przynajmniej dowie, i dwr
tutejszy ma dobr wol dziaa szybko i energicznie. W takiej zreszt ten rozkaz chc
zachowa tajemnicy, e usilnie proszono hr. Esterhazego, aby nic o nim do hr. Sternberga nie
pisa.
Dla zaradzenia trudnociom, jakie napotkano przy zamianie ratyfikacyi przystpienia
Szwecyi do wielkiego przymierza, dwaj ambasadorowie posyaj ministrom dworw swoich
w Sztokholmie swoje egzemplarze dla zamiany na egzemplarze ze Szwecy, ktra zamiast
trzech jeden tylko nadesaa. Co do egzemplarzy francuskich, w ktrych Rosya przez pomyk
zajmuje pierwsze miejsce we wszystkich trzech, hr Esterhazy pozostawia dworowi swojemu
postanowi cznie z dworem wersalskim, czy nie uznaj za dostateczn pimiennej
deklaracyi ambasadorw i ministeryum tutejszego, e to za przykad suy i najmniejszego
wpywu na przyszo mie nie moe.
Ks. Karol codziennie skada po kilka wizyt, nie majc nigdy trudu wysiadania z
powozu, prcz dwch lub trzech domw, a miedzy nimi u wicekanclerza, gdzie wczoraj
taczy kadryla. Po Wielkiej Nocy, jak mwi, ma by wiele zabaw i balw, nie liczc dwch
dni galowych: 21 (st. st.) z powodu urodzin w. ksiny, a 25, jako w rocznic koronacyi J. C.
Mci.
List do tego z dnia 22 kwietnia 175S roku.
Chocia miaem zaszczyt pisa wczoraj do W. E. poczt, poniewa jednak margr. de
1'Hpital uwiadomi mnie, e jego synowiec ma wyjecha dzisiaj, korzystam wic ze
sposobnoci, aby mu zda spraw z tego, czegom si dowiedzia od wicekanclerza podczas
zwykej dzisiejszej ministeryalnej u niego wizyty.
Wedug ostatnich, odebranych tu wiadomoci, genera Czernyszew mia niezwocznie
opuci Wilno z 10 tysicami onierza, ustpujc miejsca idcym ju drugim 20 tysicom, o
ktrych wszake nie umiano mi powiedzie, gdzie si teraz znajduj. Genera Rumiancew
pracuje nad uzupenieniem, zreformowaniem i wywiczeniem resztek ich jazdy w okolicach
Stopcow i w innej jeszcze miejscowoci na Litwie, ktrej nazwy wicekanclerz nie pamita.
Genera Fermor kaza w Kwidzyniu zbudowa most na Wile dla przejcia armii, o ktrej
mnie zapewnia, e liczy 59,000 onierza oprcz korpusu obserwacyjnego, co szalonego
napdzi krlowi pruskiemu kopotu, jeeli tylko w istocie dziaa zechc z energi, jakiejby
si spodziewa naleao.
Przy tej sposobnoci znalazem w rozmowie wicekanclerza potwierdzenie udzielonej
wczoraj W. E. wiadomoci o danym jeneraowi Fermorowi rozkazie zajcia w 15 lub 17
tysicy stanowiska midzy Noteci i Wart, co chc jeszcze zachowywa w tajemnicy.
Wicekanclerz nie myli, aby Anglia na seryo miaa zamiar wysa eskadr na morze
Batyckie, i aby to byo powodem wypynicia admiraa Hawke1), poniewa adnej o tem od
ministrw swoich nie odebra wiadomoci, a ci musieliby wiedzie i dworowi swojemu
donie nie omieszkaliby. Pracuj wszake na gwat w Kronsztadzie dla postawienia w
gotowoci floty rosyjskiej, ktra ma wypyn w 19 agli. Puki ingermanlandzki i
astrachaski otrzymay ju trzeci rozkaz mienia si na pogotowiu, nie wiedz jednak jeszcze,
dokd pjd i czy wsid na galery, jak przypuszczano.
Deklaracya o kontrabandzie w handlu z Prusami ma by wkrtce gotow; wice kanclerz
powiedzia mi, e ju j kaza zredagowa. Zwierzy mi si, e odbiera goca z
Konstantynopola, gdzie minister rosyjski, zdaje si, jest zadowolony z obecnego rzdu; Porta
zrozumiaa nareszcie, e krl pruski by prawdziw przyczyn wojny, i maj nadziej, e
potrafi utrzyma j w pokojowem usposobieniu dziesiejszem, Przeoenia ministra
szwedzkiego, ktry tmaczy pobudki, zmuszajce jego nard do wzicia udziau w tej
wojnie, dobry wywary skutek.

64
Pose turecki przyby przed dwoma dniami do monasteru witego Aleksandra
Newskiego, o kilka wiorst std, i jutro ma odby wjazd do stolicy."
List do tego z dnia 25 kwietnia 1758 roku.
Poniewa poczta, ktra miaa tu przyj przedwczoraj, nadesza dopiero dzisiaj, wic
uwiadamiam tylko Wasz Ekscelency o odebraniu opnionego listu z dnia 10 b. m., jakim
mnie zaszczyci raczye.
Nie omieszkam przeoy wicekanclerzowi wielkiej straty, jakaby dla Polski wynika z
projektowanej tu zmiany kursu rubli, t. j. podniesienia ich do 19 szstakw, zamiast dawnej
ceny 6 tynfw; wska mu take rnic, jaka zachodzi midzy wewntrzn wartoci
monety polskiej i brandenburskiej.
List od krla francuskiego do cesarzowej, oddany przez margrabiego de lHopital, o tyle
dobry mia skutek, e staraj si teraz wystpi przeciw nieprzyjacielowi z tej strony jak najenergiczniej, dla wynagrodzenia uszczerbku, jaki sprawie oglnej przynioso cofnicie si
Francuzw. Rosyanie, zdaje si, s przekonani dostatecznie o potrzebie tego, tak dla chway
samego pastwa, jak i dla poytku sprzymierzonych.
Gwat, jakiego si dopucili Prusacy w Zerbst, musia by i by bardzo dotkliwym dla w.
ksiny, ale w. ksi okaza si na to zupenie obojtnym; powiedzia nawet, e ksi Zerbst
powinien by odrazu pozwoli na zabranie margrabiego de Fresnay. Nie trzeba si temu
dziwi, zwaszcza od kiedy adwokaci krla pruskiego przy w. ksiciu, a mianowicie
Brockdorff, wspierani s przez obu ambasadorw i przez cae panujce dzi tutaj stronnictwo,
a ten ostatni otrzyma nawet pensy od cesarzowej. S to sprzecznoci zupenie niepojte, a
jednak prawdziwe.
Ksi Karol znalaz zupene u cesarzowej uznanie, zawsze z pochwaami odzywa si
ona o nim. Jego Krlewiczowska Mo umia zjedna sobie wszystkie serca i zdoby
poszanowanie oglne. Syszaem, ale z pewnoci twierdzi nie mog, e cesarzowa
przeznacza dla ksicia od 60 do 80.000 rubli w podarunku.
Mwiono mi take, e sprawa Bestuewa ma by dzi ostatecznie zaatwion. Mog,
zdaje si, z niejak pewnoci powiedzie, e w cigu nastpnego tygodnia bdziemy ju
wiedzieli, co sdzi o stanie tutejszego dworu. W. ksina, ktrej jedn ze sucych przed
kilku dniami aresztowano, miaa wczoraj z cesarzow bardzo wan rozmow, ktra, zdaje
si, i wszystko uagodzi i do jakiego doprowadzi koca.
Nota do ministerium z dnia 16/17 kwietnia 1758 roku.
Ministeryum Jej Cesarskiej Moci w memoryale swoim z dnia 23 stycznia r. b. dao do
zrozumienia ministrowi penomocnemu Krla Im polskiego, i dla uatwienia, o ile podobna,
przemarszu przez ziemie Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich, idcych na pomoc
sprzymierzonym, yczyby naleao, aby kurs rubli zosta oznaczonym stale na 18 szstakw
i aby wspomniany minister u swojego dworu popar danie to ze swej strony. Ten nie
omieszka uczyni tego natychmiast, a gdy Krl Im zaleci stosowanie si do tego obu
wielkim podskarbim koronnemu i litewskiemu, pienidze rosyjskie w kraju naszym kursowa
wedug tej stopy zaczy i do tej pory kursuj.
Gdy teraz wojska rosyjskie, bdce obecnie w Polsce, domagaj si, aby ruble zostay
podniesione do ceny 19-tu szstakw, i jenera Fermor odpowiedzia na uczynione mu z tego
powodu przeoenia, i nie mona mu bra za ze, e stara si podnie o ile podobna cen
pienidzy na korzy swej monarchini, minister penomocny Krla Imci polskiego odebra
rozkaz przeoenia ministeryum Jej Cesarskiej Moci, jak jest niesprawiedliwem takie
postpowanie z pastwem przyjaznem i sprzymierzonem, jak Rzeczpospolita, i jakie straty
przyczyniaaby mieszkacom podobna zmiana, ktra usprawiedliwi si nie da ustanowionym
w Prusach Brandenburskich kursem rubli na 19 szstakw, gdy wielka zachodzi rnica w

65
wartoci monety bitej w pastwie pruskiem i w Polsce; wic to, co slusznem i sprawedliwem
moe by w jednym kraju, nie jest niem bynajmniej w drugim.
Wymienione powody pozwalaj spodziewa si, i ministeryum wyle natychmiast
rozkazy, by si trzymano niezmiennie raz ustanowionego kursu po 18 szstakw, i nie
zmuszano mieszkacw do ulegania nowemu, samowolnie naznaczonemu kursowi".

66
ROZDZIA XXII.
Dalsze listy do Brhla. jazda saska niezbdna dla armii rosyjskiej. Wtpliwa liczebno
tej ostatniej. Gdask. Wojejkow mianowany na poselstwo w Polsce. List krla do
Elbiety o Elblgu i Toruniu wci potrzebny. Pozwolenie na wyjazd za urlopem.
Proba o poselstwo inflanckie. Podzikowanie za weksel na 4000 rubli, przysany mi
przez krla, chocia Brhl otem nic nie donosi. Konnica saska dla armii rosyjskiej.
Gdask nie bdzie gwatem atakowany, ale Rosyanie postaraj si tam dosta przez
ukady. Krl powinienby przeciwko temu napisa do cesarzowej, a gdaszczanie
powinni trzyma si dobrze. Kupno koni w Prusach. Zwoka w wypatach za kupione
zboe polskie. Rozkazy dane Fermorowi co do eglugi rzecznej w Polsce. Ze zachowanie
si 1'Hpitala wzgldem mnie. Urlop zachowany w sekrecie i w zawieszeniu a do lipca.
Poselstwo z Inflant. Pozory dobrego usposobienia cesarza wzgldem wielkiej ksiny.
Pochwaa ksicia Karola, upominek dany mu przez cesarzow. Gdask mgby przyj
polsk zaog dla uniknicia innej. Wielki ksi prbuje wyjedna u ksicia Karola dla
Brockdorffa bkitn wstg polsk, przeznaczon dawniej Stambkemu, a znajdujc
si u mnie, powstaj przeciw temu, bo Szuwaowowie wziliby to za le, pomijajc ju to,
e sama osoba Brockdorffa nie nadaje si do orderu. Przypadoci Elbiety jedna po
drugiej. Piotr i Iwan Szuwaowowie nie zgadzaj si z Aleksandrem co do losu
Bestuewa. Pogodzenie si generaw Fermora i Browne'a. Kistrzy nie bdzie oblegany.
Lepiej da Brockdorffowi pensy, ni wstg, ktrej Stambkemu odmwi wielki ksi.
List do Brhla z dnia 28 kwietnia 1758 roku.
Odebrawszy dopiero co list Waszej Ekscelencyi z dnia 17 b. m., odpowiadam na
naprdce, odkadajc reszt do nastpujcej poczty.
Niepodobiestwem jest prawie, aby posano std jeszcze wicej jazdy jeneraowi
Fermorowi. W stolicy jest wprawdzie puk gwardyi konnej i puk kirasyerw, a na Ukrainie
kilka pukw dragonw, ale te s tak daleko, e przyszyby chyba na koniec kampanii. yczy
wic naley, aby przeznaczenie do armii rosyjskiej karabinierw i lekkiej jazdy saskiej nie
ulego zmianie, tam bowiem te puki s najpotrzebniejsze, gdy Austryacy dosy maj
wasnej swej jazdy.
Zapytywaem wczoraj wicekanclerza, co sycha z jeneraem Czernyszewem;
odpowiedzia mi, e od ostatniego listu jego z Wilna nie odbieraj adnych, rwnie, jak od
generaa Rumiancewa, o ktrym miaem zaszczyt donie Waszej Ekscelencyi, i jest zajty
dopenieniem i wywiczeniem resztek jazdy, co na nowo dowodzi, jak bardzo jej potrzebuj, i
jakby si im jazda Krla Imci przydaa.
Rnic informacyi odbieranych przez Wasz Ekscelency z Prus o iloci wojsk
jeneraa Fermora, ktre tam licz na 40 zaledwo tysicy, kiedy wicekanclerz podawa mi je na
59,000, bdzie mona wywietli dopiero po nadejciu wiadomoci oczekiwanych przez
hrabiego Esterhazego od generaa St. Andre, ktry jeszcze nie przyby na miejsce.
Co do postanowienia tutejszego dworu, aby we wasnem imieniu obejmowa w
posiadanie zdobyte na Prusach prowincye niemieckie, nie widz innego sposobu, jak
zwrcenie na to za porednictwem Flemminga uwagi dworu wiedeskiego, w razie gdyby to
owiadczenie, dodane do odpowiedzi rosyjskiej, ktra tak ucieszya Esterhazego, nie obudzio
dotychczas przezornoci gabinetu austryackiego.
O Apraksinie nie mwi si teraz wcale, los jego nie moe mie najmniejszego wpywu
na los Bestuewa, bo nie ulega wtpliwoci, i ten ostatni nie mia adnego udziau w
haniebnym odwrocie armii zeszego roku, owszem, on to najbardziej powstawa na ten
odwrt, pomimo swojej dla Apraksina przyjani, przekadajc zawsze dobro publiczne nad

67
osobiste swoje stosunki. Nie ma te wcale mowy o tej sprawie, a Waszej Ekscelencyi
wiadomo, jakich innych pozorw uyto dla obalenia kanclerza.
Pan Prasse nie udzieli mi adnych uwag Waszej Ekcelencyi nad ceremoniaem, jakiego
obaj ambasadorowie trzyma si chcieli wzgldem ksicia Karola; dotychczas wszystko si
odbyo w sposb zupenie odpowiedni stanowisku ksicia Karola.
O rokowaniach z gdaszczanami powiedzia mi wicekanclerz, e rezydent rosyjski mia
poda magistratowi drugi memorya, i e si spodziewa, e miasto nareszcie przychyli si do
jego przeoe. Nie omieszkam uwiadomi tego ministra o wszystkiem, co Wasza
Ekscelencya pisze mi w tym przedmiocie, a take rozmwi si z nim jeszcze o egludze po
Wile. Dobrze przyj moje uwagi z powodu zmienionego kursu rubli w Polsce i krzywd
mieszkacw, ktrych zmuszaj bra je po 19 szstakw. Chcia mie rzecz wyoon na
pimie, aby mdz zoy o niej raport cesarzowej, wic podaem mu not w tym przedmiocie.
Pan Wojejkow, przeznaczony do naszego dworu, jest czowiekiem uczonym, duo
podrowa i mwi kilku jzykami; ale charakteru jego nie znam; przyjecha tu po instrukcye
na now sw posad.
Pozwoliem sobie pisa do Waszej Ekscelencyi, e uwaam list Krla Imci do
cesarzowej za jedyny rodek, mogcy mie jaki wpyw na spraw zajcia Elblga i Torunia,
bo byem o tem i jestem dotd najmocniej przekonany, e na tym dworze z pewnoci
niczego otrzyma nie mona bez bardzo silnych nalega i przeoe, prywatne za listy
Waszej Ekscelencyi do wicekanclerza, jakie mi byy przysyane, nie mogy wystarczy na to i
nie miay dostatecznej po temu powagi.
Dzikuj Waszej Ekscelencyi za wyrobione mi u krla pozwolenie na powrt do Polski
w celu starania si o godno poselsk na nastpujcy sejm, skorzystam z niego w porze
stosownej, zgodnie z wol Jego Krlewskiej Moci; tymczasem za upraszam Wasz
Ekscelency, aby mi raczy zapewni miejsce midzy posami inflanckimi, i chcia mi o tem
cho swkiem uwiadomi.
Zreszt, poniewa Wasza Ekscelencya nic mi nie wspomniae o wekslu na 4000 rubli,
ktry otrzymaem, ja za przekonany jestem, i zawdziczam to jedynie dobroci Krla Imci i
wstawiennictwu Waszej Ekscelencyi, prosz wic, aby Wasza Ekscelencya raczy u stp
krlewskich zoy najpokorniejsze moje dziki, a sam chcia przyj te, jakie mu si
odemnie nale".
List do tego z dnia 2 maja 1758 roku.
Z rozkazu ksicia Karola wysyam kuryera Consoli'ego, powiadczajc odbir listu W.
Ekscelencyi z d. 19. z. m.
Udzieliem Jego Krlewiczowskiej Mci przysanej mi przez W. Ekscelency
wiadomoci, i dwr wiedeski chcia zmieni przeznaczenie saskich pukw jazdy,
przypuszczajc, e wielka armia rosyjska, pod rozkazami generaa Fermora zostajca, ma
dostateczn jej liczb. Jego Krlewiczowskiej Moci zdao si waciwem prosi obu
ambasadorw, aby si znieli z Wiedniem w celu niedopuszczenia tej zmiany. Wie ta, o
ktrej mwiem hr. Esterhazemu, zdziwia go tembardziej, e nietylko nie mia od swego
dworu uwiadomienia o tem, ale nawet w licie hr. Kaunitza, z ktrego wyjtek przyczam,
odebra wiadomo, i wspomniana jazda saska bya ju w marszu ku Polsce. Przyzna, e
popenionoby omyk, pozbawiajc tej jazdy armi rosyjsk, ktra jej bardzo potrzebuje, ju
to z powodu lichego stanu wasnej kawaleryi, ju dla niemonoci przysania jej std i z tego
jeszcze powodu, e korpus obserwacyjny skada si z samej tylko piechoty; napisa te do
dworu, aby si trzymano pierwszego planu.
Co do sprawy gdaskiej, bdcej przedmiotem ostatniego listu W. E., udaem si zaraz
do obu ambasadorw, aby im wszystkich udzieli szczegw. Margrabia de 1'Hpital

68
rozwodzi si przedemn szeroko nad wspaniaomylnoci cesarzowej, nad dobrem
usposobieniem Rosyi, ktrej o gwatowne zamiary posdza nie mona, bo chce dziaa drog
porozumienia i rokowa, popartych gwarancy dworw sprzymierzonych; z nadzwyczaj
dugiej perory to jedno z niego wydoby potrafiem, e si zachowa zupenie jak hr.
Esterhazy. Ten znowu z mniejszemi wykrtami powiedzia mi, e rezydent rosyjski w
Gdasku, Puszkin, wielki bd popeni, nie zoywszy magistratowi przy memoryale swoim
deklaracyi cesarzowej, ktra w oczekiwaniu gwarancyi dworw wiedeskiego i wersalskiego
w najsilniejszych wyrazach uspakajaa obawy, jakie w miecie rodzi mogo danie
przyjcia rosyjskiej zaogi, e dosta za to siln nagan, i e mu koniecznie kazano poda
magistratowi wany ten akt w oryginale; e nie mylano bynajmniej uywa gwatu, e, nie
majc armat, niepodobna byo nawet prowadzi oblenia; e nareszcie spodziewaj si
jeszcze, i mieszkacy dadz si w kocu przekona przyjacielskiemi przeoeniami
mocarstw sprzymierzonych, i e on osobicie wielkie pokada nadzieje w przeoeniach
generaa St. Andre, ktry ma rozkaz umylnie z tego powodu uda si do Gdaska,
zwaszcza, e i p. Stainville pisa jednoczenie do rezydenta francuskiego, pana Dumont, i
nie wtpi, e ten wkrtce odbierze od Krla Imci rozkazy, aby wsplnie z tym generaem i z
rezydentem rosyjskim stara si rzecz ca przyprowadzi do skutku.
Wicekanclerz, ktremu dzi o tem mwiem, odpowiedzia mi: e powtarza to, co ju mi
nieraz mwi, i przewidujc skargi i niedogodnoci, jakie zajcie Gdaska z koniecznoci
wywoa, przeciwnym by temu od samego pocztku, ale e wojskowi, obecni na konferencyi,
poty natarczywie domagali si zajcia Gdaska (rzekomo niezbdnego), a musia im ustpi;
jednak cigle by przeciwnym uyciu siy na pokonanie moliwych trudnoci, i nie dopuci,
aby to zdanie przemogo, przez wzgld na przyja i dobre ssiedztwo, jakie cesarzowa chce
zawsze zachowa z Rzplt; wskutek tego posano generaowi Fermorowi rozkaz, aby si
wstrzyma od wszelkiego gwatownego kroku, genera ten donis, i rozkaz wspomniany
otrzyma, wic przestpi go nie moe, chybaby zwaryowa (wasne sowa wicekanclerza);
Puszkinowi wymwiono ostro, czemu nie pokaza magistratowi oryginalnego aktu,
podpisanego przez cesarzow, o ktrym wspomniaem wyej; wczoraj na radzie
postanowiono jak najprzyjaniej odpowiedzie gdaszczanom na list, wystosowany przez
nich do cesarzowej, te odpowied zakomunikuj naszemu dworowi, dzikujc mu za sposb,
w jaki traktowa t spraw; e oczekuj wiele od wdania si jeneraa St. Andre i poprzestan
wreszcie zapewne na samych ukadach, nie odwoujc si zgoa do siy.
Omielony przychyln t odpowiedzi, nalegaem, aby nie wprowadzano wcale zaogi
do miasta, tylko je osoniono 10 lub 12 tysicznym korpusem, na co otrzymaem nieokrelon
odpowied. Mog jednak, zdaje si, twierdzi, e byleby trudnoci ze strony gdaszczan nie
ustaway, a byy poparte cho pozornymi dowodami, mog tu w kocu zaniecha myli
wprowadzenia zaogi do miasta. W oglnoci miem utrzymywa, e wszelki opr, jakiby
zwaszcza sam Krl Im uzna za suszne stawi w danym razie, wywrze tu skutek
niezawodny, zwaszcza, jeeli J. K. Mo zechce sam do cesarzowej napisa.
Przeszedem nastpnie do kwestyi zakupna w Prusach naszych i brandenburskich koni
dla jazdy rosyjskiej. Wicekanclerz powiedzia mi, e wydano w tym wzgldzie rozkazy, i e
ju teraz kupuje si po 10, 12 i 20 koni, ale e si ich nie znajduje tyle, ileby byo potrzeba.
Skorzystaem z tej okazyi, aby napomkn, e og sdzi, i kasy Rosyan s wyprnione,
sdzc z tego, jak opniaj si z wypatami za zboe, albo nawet zupenie zapominaj o
umowach, jakie pan Stain z prywatnymi ludmi zawiera. Na to okaza mi swoje zdziwienie,
utrzymujc, i wanie na ten cel kasa wojskowa posiada obecnie ptora miliona rubli; moe,
doda, winien jest p. Stain, wic te przyrzek kaza to wyledzi, zapewniajc, i wl
cesarzowej jest, aby w tem, jak i we wszystkiem zreszt, postpowano z mieszkacami Rzplitej jak najagodniej i wedug zasad najcilejszej sprawiedliwoci. Kiedy mu przypomniaem
oddany mi memorya, ktry przesaem przy depeszy z d. 31 marca, pod nr. 28, a w ktrym

69
groono prawie wstrzymaniem eglugi na Wile dla zapewnienia sobie ywnoci do woli,
powiedzia mi, e udzielono pniej generaowi Fermorowi daleko przyjaniejszych dla
Polski instrukcyi, i e takiego rodka chwyconoby si chyba w najostateczniejszym razie.
Hr. Esterhazy prosi mnie prywatnie, a pniej nawet, gdy L nim mwi o tem ksi
Karol, umwi si z Jego Krlewiczowsk Moci i z ambasadorem francuskim, i
wspomina tutaj nit bd o zamierzonej zmianie przeznaczenia jazdy saskiej, raz dla tego, e
hr. Esterhazy ma o tem wiadomoci, ktre z naszemi zdaje si nie s zgodne, a powtre, aby
nie rozdrania tutejszego dworu, ktry chtnie liczy na t pomoc, tak dla jego armii
niezbdn, e ju obmyli dla tej jazdy "die Naturalverpflegung", nie wspominaem wic o
tem wicekanclerzowi, tem bardziej, e w istocie nie maj tutaj sposobu zaopatrzy si w
dobr konnic, przynajmniej podczas tegorocznej kampanii.
Uwaajc zreszt ca t spraw za domow, midzy naszym a wiedeskim dworem, i
widzc, e najwiesze w tym wzgldzie wiadomoci hr. Esterhazego sprzeczne s z naszemi,
on za sam da, ebym tego nie rozgasza, pki zupenej nie nabierzemy pewnoci, nie
wspominaem wic o tem nawet margrabiemu de 1'Hpital, a pki ks. Karol sam z nim o tem
nie pomwi. To, czy co innego skonio margrabiego do wznowienia swych skarg i do
ualenia si przed ksiciem, i nie mam do niego ufnoci, i nigdy z nim nie mwi o
interesach. Jeeli pozoru dostarczya mu sprawa jazdy saskiej, to ju wytmaczyem si
przed Wasz Ekscelency z powodw mojego milczenia; gdyby inne przytacza powody,
spodziewam si, e nastpujce objanienie potrafi mnie w oczach Jego Krlewskiej Moci
uniewinni.
Wiadomo J. Kr. Moci i Waszej Ekcelencyi, i margrabia de 1'Hpital od kilku
miesicy zaoy sobie gani postpowanie dworu naszego i przypisywa mu z wymwkami
wiee kroki dworu wiedeskiego, mianowicie danie od Rosyi 30-to tysicznego korpusu,
ktry skutkiem tego wyruszy w pole. Poniewa tene p. de 1'Hopital tak si przyczyni
pniej do upadku kanclerza, wic bardzo naturalnem byo, i mu nic nie mwiem o
nastpstwach tej nieaski. Donosiem w uprzednich depeszach moich o niezbyt przyjemnych
jego odpowiedziach na wszystko, com mu przekada w sprawie Elblga, o trudnociach, jakie
cigle upatrywa i zapowiada, a w czci nawet sam stworzy przy ukadaniu ceremoniau dla
ksicia Karola, o zamiarach jego przeciw Waszej Ekscelencyi. Wszystko to, poczone z cigemi przeciw mnie intrygami, rwnie zoliwemi, jak i niesprawiedliwemi, a ktre
dochodziy do tego stopnia, e hrabiemu Esterhazemu wymawia jego przyja dla mnie, nie
mogo we mnie obudzi tej serdecznej ufnoci i lepego prawie posuszestwa, jakiego
wymaga od wszystkich, ktrych zaszczyca sw aprobat. Zreszt, prcz tej sprawy jazdy
naszej, nie byo adnego interesu, o ktrymbym z nim nie mwi, a w zewntrznych
stosunkach z nim zachowaem zawsze najwiksz grzeczno. Nie wiem zatem, na czem
opieraj si jego skargi, na tem chyba, e nie do mi pilno do suchania jego mw bardzo
dugich, penych krasomwstwa, ale te i oglnikw i prawd oklepanych, tysic razy
powtarzanych, a nigdy niezaprzeczanych, ktre ma zwyczaj przy kadej sposobnoci
wypowiada napuszycie, ku udrce niemiosiernej wszystkich, kto z nim przestaje. miem
spodziewa si po sprawiedliwoci Krla Jmci i askawych dla mnie wzgldach W.
Ekscellencyi, i skargi te w oczach krlewskich zaszkodzi mi nie potrafi, gdyby nawet
donis o nich ksi Karol.
Co do pobytu mojego tutaj, musz ponowi tylko Waszej Ekscelencyi podzikowania za
udzielon mi wiadomo, i Krl Jm pragnie, abym by posem na przyszy sejm. Nie
zamierzam korzysta z udzielonego mi pozwolenia odwiedzenia Polski, i nikogo tu o tem nie
uwiadomi przed kocem lipca, kiedy zapewne wszystko si tutaj cakiem rozjani i bd
mg z pewnoci donie W. E., czy interesy Krla Jmci wymaga bd, aby mnie zastpi
tutaj baron Sacken. Powtarzam jednak Waszej Ekscelencyi prob o zapewnienie mi
poselstwa inflanckiego z nominacyi Krla Jego Moci.

70
Wbrew doniesieniu mojemu z d. 25 b. m. o spodziewanem w dniu tym rozstrzygniciu
sprawy b. kanclerza, cignie si ona jeszcze dotychczas. Wielka ksina ma mie drug
rozmow prywatn z cesarzow, ale ta jeszcze nie nastpia z powodu (jak cesarzowa
powiedzie jej kazaa) tego cierpienia oka, ktre nie pozwolio pokaza si nawet w noc
witeczn naszemu Ksiciu, kiedy ten przyjecha na dwr przypatrze si naboestwu resurrekcyjnemu wedug obrzdku greckiego. Cierpienie to nazywaj fluksy, ale bdzie to
zapewne rozlanie si krwi podczas ataku, jaki cesarzowa miaa przed trzema tygodniami.
Kazaa powiedzie wielkiej ksinie, aby si nie martwia, gdy wszystko skoczy si prdko
ku jej zadowoleniu.
Przekonany jestem, i Jego Krlewiczowska Mo uwiadomi najdokadniej Krla o
podarunku otrzymanym od cesarzowej, i o wszystkiem, co si Jego tyczy; nie zdaje mi si
zatem, abym si tutaj wdawa w powtrzenie bardzo zapewne niedokadne wobec listw
samego Ksicia. Dodam tylko, e cesarzowa i wszyscy za jej przykadem najzupeniej s
zadowoleni z postpowania i z osoby ksicia Karola, ktry niezawodnie tak jest stworzony, e
go wszyscy kocha musz".
List do tego z dnia 5 maja 1758 roku.
Ostatnia poczta spnia si tak, e zaledwo dzisiaj odebraem listy W. Eksc. z 22 i 24
z. m.
I my tutaj nic stanowczego o Gdasku nie wiemy, mona jednak by pewnym, e
genera Fermor nie uyje przemocy, bo nadto stanowcze pod tym wzgldem odebra rozkazy,
ktrych nie bdzie mia przestpi, jak o tem w ostatniej donosiem depeszy, co mi
wicekanclerz powtrzy dzi jeszcze; mona wic spodziewa si, e ta sprawa nie bdzie
miaa tak zych nastpstw, jak si mona byo obawia. Pisze mi Ekscelencya, e miasto,
wzbraniajc si przyj zaog rosyjsk, atwiejby przyjo wojska Rzplitej, byoby to bardzo
dobrze i dla uspokojenia umysw u nas i dla zadowolenia nawet sprzymierzonych.
Doszo do mnie, e wielki ksi mwi na balu ksiciu Karolowi o wstdze bkitnej,
ktra pozostaa w mem rku, gdy nie mogem jej odda Stambkemu, podobno podsuwa
myl, aby Jego Krlewska Mo raczya udzieli jej jednemu z najstarszych jego radcw
stanu. Dowiedziawszy si z pewnoci, e wielki ksi myla tylko o zoeniu wstgi tej w
jego rku, dla oddania jej pniej Brockdorffowi (bo poleci Aleksandrowi Szuwaowowi, aby
zdanie cesarzowej w tej mierze wyrozumia), ostrzegem ksicia o tem, co mi jednoczenie
doniesiono, to jest e Iwan i Piotr Szuwaow, niechtni zbytecznemu wpywowi, jaki
Brockdorff zaczyna wywiera na w. ksicia, myl ju o oddaleniu go std, tak, e oprcz
wstydu, jakim bymy si okryli, dajc si tak wyprowadzi w pole i nagradzajc czowieka,
bdcego jawnym adwokatem krla pruskiego i naszym nieprzyjacielem, a oprcz tego
osobicie najmniej szanownym czowiekiem, jeszczebymy mogli sobie bardziej przez to
zaszkodzi, ni pomdz.
Oko cesarzowej nie wrcio jeszcze do zdrowia; nie ukae si nawet na jutrzejszym
balu, bo miaa nowy atak, ktry musia by do silny, bo jej zaraz krew puszczano; a jest to
ju trzeci nastpujcy zaraz po poprzedzajcym, gdy pierwszy zdarzy si na pocztku
kwietnia, a drugi 25 tego miesica.
Jeden z sdziw Bestuewa da si z tem sysze, e nie majc adnych przeciw niemu
zarzutw roztrzsaj rzeczy dawne, cae niejako ycie tego ministra. Kayserlingi Panin
przysali tu ca z nim korespondency, zobaczymy jaki z niej zrobi uytek.
W paacu samym trwa jeszcze niepewno. Iwan i Piotr Szuwaow utrzymuj, i
dobrym ich zamiarom sprzeciwia si Aleksander Szuwaow. Nieatwo to poj, ale tak rzeczy
zmieniaj si i moe zmieni si jeszcze bardziej".

71

List do tego z dnia 9 maja 1758 roku.

Onegdajsza poczta nie przywioza mi adnego listu od W. E.
Przyby tu w sobot goniec z armii rosyjskiej z rwnie przyjemn, jak wan nowin, i
generaowie Fermor i Browne zjechali si umylnie w Grudzidzu dla rozmwienia si po
przyjacielsku o przyczynach ozibienia wzajemnych stosunkw, i e wyjaniwszy sobie rzecz
ca, pogodzili si zupenie, przyrzekajc dziaa razem w zupenej zgodzie, i ze wspln
gorliwoci suy swej monarchini. Wszystkiego spodziewa si mona od tej podanej
zgody, ktra kademu z jeneraw pozwoli korzysta ze wiata obydwch, zwaszcza, e
cakiem przystali na plan im przedoony, i e obeznawszy si dobrze z miejscowoci, od
Stolpe a do Kistrzyna, postanowili nie bawi si w obleganie tej ostatniej twierdzy, ktra dla
silnych fortyfikacyi swoich i dla bot, j otaczajcych, mogaby im duo zabra czasu i ludzi,
ale wszelkie starania obrci na dostanie si wprost do Berlina.
ledztwo nad byym kanclerzem jest ju ukoczone i wynik jego przedstawiony
cesarzowej, ktrej ostatecznego wyroku oczekuj teraz. Skoro si to rozstrzygnie, los innych
winiw bdzie take rozstrzygnity i cay dwr bdzie wiedzia czego si trzyma. Od
ostatniej mojej depeszy nic zgoa wanego nie zaszo. Brockdorff musi czu, e znaczenie
jego upada, bo od kilku dni wielk okazuje niespokojno. Piotr i Iwan Szuwaowowie
odstpuj go, ostatni powiedzia nawet, e go wydali, ale Aleksander Szuwaow wci go
podtrzymuje i dlatego to wicekanclerz powiedzia zawczoraj naszemu ksiciu, ktry wtenczas
u niego obiadowa, e wielki ksi yczy sobie, aby Jego Krlewiczowska Mo poprosi
Krla o bkitn wstg dla Brockdorffa. Ksi zapyta, czy to si spodoba cesarzowej? na
co wicekanclerz odpowiedzia, e ksi moe o tem pisa bezpiecznie; wyrazy te powtrzy
mi sam ksi. Sdzc ze sposobu, w jaki si cesarzowa o tym czowieku odzywaa, przystaje
ona wprawdzie na aski, wiadczone Brockdorffowi przez wielkiego ksicia, zwaszcza, jeeli
j o to prosz Szuwaowowie, chccy przez to uj w. ksicia, ale przystaje niechtnie.
Niepodobna wic, zdaje si, przypuci, aby inny jaki powd zniewoli j do obdarzania tego
ograniczonego i zoliwego czowieka. Brockdorff przed czterema czy picioma laty
rozpocz tu swj zawd od tego, e by niejako baznem nadwornym w. ksicia, ktry sam
si z niego najbardziej wymiewa, wkrci si za do ask w. ksicia, uatwiajc mu wszelk
rozpust, a uzyskawszy wpyw, zwaszcza od pocztku wojny, by gwnym rzecznikiem
krla pruskiego, ostatnie za szczeble wyniesienia swego osign, suc za narzdzie
rosyjskim i zagranicznym wrogom byego kanclerza, szukajcym zguby tego ministra.
Pozwalam wic sobie twierdzi miao, e odmawiajc orderu Brockdorffowi, nie
rozgniewalibymy pewno cesarzowej, a ujlibymy tych wszystkich, ktrym ten czowiek zo
wyrzdzi, a ktrych liczba i stanowiska s bardzo pokane; moglibymy nawet przypieszy
jego oddalenie, gdyby Krl Jm w odpowiedzi swej Krlewiczowi wyrazi si, i go to dziwi,
e tak wielkiej aski daj od niego dla czowieka, bdcego publicznie pruskim stronnikiem,
i e po odrzuceniu grzecznoci, jak mu Krl chcia okaza w osobie byego ministra
Stambke, Jego Krlewska Mo nie yczy sobie udziela swego orderu nikomu z
wielkoksicego dworu. Zdaje misie bowiem, e to jest najwaciwsza pora do okazania
niezadowolenia z tego obejcia si z nami.
Zreszt, gdyby mona byo mie nadziej nawrcenia Brockdorffa za pomoc tej aski,
mniejsza jeszcze o ni, mona byoby na to przysta, ale z niego jest nadto pody i nadto
paski pochlebca, aby si kiedykolwiek odway sprzeciwia upodobaniom swego pana; a do
tego, kawaek wstki nie przeway pewno w jego oczach pieninych korzyci, jakie mu
niezawodnie krl pruski zapewni. Ozdabiajc wic oznak aski tego, kto by naszym
nieprzyjacielem i by nim dalej nie przestanie, dodalibymy tylko do wszystkich nieszcz
naszych wstyd jeszcze, emy si tak pozwolili oszuka. Pensya, wedug mego zdania, byaby
daleko pontniejszym dla Brockdorffa przedmiotem, skutek jej dla nas byby pewniejszy, i

72
najstosowniej monaby z ni wystpi, gdyby Krlewicz powiedzia w. ksiciu, e s powody
(o ktrych w tym razie mgby nawet niby nie wiedzie) nie pozwalajce Krlowi ozdobi
tym orderem p. Brockdorffa, e jednak Krlewska Mo ofiarowuje mu 4 do 5 tysicy
talarw pensyi. Ale wwczas ksi powinienby wszystko, co powiedziaem wyej,
powtrzy wicekanclerzowi, aby si o tem dowiedziaa cesarzowa. Dziwnem jeszcze wyda
si moe, e radz proponowa wielkiemu ksiciu nadanie pensyi jego ulubiecowi, ale s
ksita, ktrzy we wszystkiem stanowi wyjtek".

73
ROZDZIA XXIII.
Gdask. Warto rubli oznaczona na 18 szstakw. Formor hrabi w. Cesarstwa.
Sprawa Wrangla w Kielu i Hamburgu; nie naley jej budzi na nowo. Obraza i
sprzeczka o ceremoni posa tureckiego. Wizyta Iwana Szuwaowa u Keitlia. Swko
tego ostatniego powiedziane do mnie: przyjdzie to, przyjdzie". Projekt, aby przez
ksicia Karola rzuci myl zamiany Holsztynu. Nie wypuszcz ksicia przed czerwcem.
Wojewoda lubelski duo gada bez skutku z Woroncowem i margrabia de 1'Hopital,
podobnie jak wojewoda Smoleski. Poczenie eskadry szwedzkiej z rosyjsk
zapewnione, rwnie jak nowy transport wojsk szwedzkich na Pomorze. Kredyt
1'Hpitala u cesarzowej i Esterhazego sabnie. Gdask. Kawalerya Saska. Ksie
Wolkoski eks-gubernator krlewiecki przyszym intendentem armii. Pozorne oznaki
pacyfikacyi. Wznowienie sprawy Apraksina. Zdjcie sekwestru z dbr czterech
ministrw pruskich. Odjazd wejewody lubelskiego. Flota angielska nie przybdzie na
Batyk. Gdask. 16000 Rosyan przeszo ju przez Wis pod jeneraem Rezanowem.
Komerae midzy Esterhazym i Brhlem z powodu Einsiedla wyjanione. Wyrzuty
sumienia Elbiety z powodu Bestaewa. Bal i kolcy a na cze ks. Karola u wielkiego
ksicia. Podr do Schlsselburga. Nowiny z Moraw. Odpowied Augusta III na
uwiadomienie o rozwizaniu Wielkiej ksiny. Nie uyj urlopu, a w kocu lipca. Ze
usposobienie 1'Hpitala wzgldem mnie i upadek jego kredytu. Powinszowanie
Brhlowi zniesienia administracyi ostrogskiej.
List do tego z dnia 14 maja 1758 roku.
Czwartkowa poczta przywioza mi list W. Eksc. z d. 1 b. m., we rod za odebraem o
dwa dni pniejsz depesz przez kuryera ambasadora francuskiego, poniewa ten ostatni
uwiadomi mnie, i niebawem goca od siebie wyprawia, nie pisaem wic przez ostatni
poczt, chcc skorzysta ze sposobnoci, ktr nastrcza odjazd wspomnianego kuryera dzi
wieczorem.
Stosownie do myli pierwszej z tych depesz o sprawie gdaskiej, staraem si da
odczu wicekanclerzowi, i lepiej byoby zrzec si cakiem zamiaru zajcia tego miasta, ni
uparcie si trzyma przedsiwzicia, ktre oddala ich niejako od gwnego celu i sprawia
znaczn strat czasu. Poniewa jednak te przeoenia i uwagi moje przychodziy nazajutrz po
oddanej mi nocie, ktr tutaj przyczam wraz z kopi listu tego ministra do magistratu
gdaskiego, poniekd zmuszony by wicekanclerz popiera zawarte tam myli, chocia w
kocu upewni mnie, e niezawodnie nie uciekn si do gwatu. Porwnywajc to z tem
wszystkiem, co w ostatnich depeszach miaem zaszczyt donie W. Ekscelencyi o caej tej
sprawie, wnosz, e grony list do gdaszczan jest napisany tylko dla zastraszenia ich i nie
powinien by brany za zapowied wykonania grb w nim zawartych, tem bardziej, e
wicekanclerz w kilka chwil pniej sam mi powiedzia, i krl pruski kaza gdaszczanom
owiadczy, e kamienia na kamieniu nie zostawi w miecie, jeeli przyjm zaog rosyjsk
(co moe im suy za tmaczenie si), ale e im radzi, aby zaog swoj wzmocnili
wojskiem Rzeczypospolitej. Odpowiedziaem, e o tej pogrce krla pruskiego i o tem, e
doradza gdaszczanom wezwanie wojsk polskich, nie wiedziaem zgoa, ale e Wasza
Ekscelencya wskazywae mi t myl jako rodek, mogcy wszystko pogodzi. Poniewa
zdawao si zrazu, e to wicekanclerzowi nie trafiao do smaku, przekadaem mu, e rodki
obrony, przez samych gdaszczan przedsiwzite, mogy ju zabezpiecza od
niespodziewanego napadu Prusakw, i e jedynie w chci uspokojenia si jeszcze bardziej z
tej strony, chciano tam wzmocni zaog wojskiem Rzplitej. Zreszt poniewa w tej sprawie,
jak wszystkich niemal innych, zwaa naley mniej na same wyrazy, nieli na ton ich i

74
okolicznoci im towarzyszce, nie przestaj wic twierdzi, e sama stao gdaszczan
potrafi ich ochroni od zaogi, ktrej si do tego stopnia obawiaj, i e gdyby Jego
Krlewskiej Moci podobao si kaza mi poda dworowi tutejszemu memorya z formalnem
przedstawieniem projektu wzmocnienia zaogi miejskiej wojskami Rzplitej, obok
zapewnienia, e armia i flota rosyjska bd si mogy tamtdy najswobodniej znosi ze sob,
nie wtpi, i zgodzonoby si wkocu na takie mezzotermine, ktre jabym popar w memoryale samym wszystkimi dowodami, przemawiajcymi za jego przyjciem.
Nota, ktr posyam, oddana mi razem z uprzedni not, odpowiada na mj memorya o
zamierzonej zmianie kursu rubli w Polsce. Poniewa zawiera wyrany dla jeneraa Fermora
rozkaz cenienia rubli wedug przyjtej pierwiastkowe stopy, po 18 szstakw, wic t
przychyln rezolucy naleaoby ogosi w kraju za porednictwem gazet, lub innym jakim
sposobem, ktry uznany bdzie za dogodniejszy.
Dwr wiedeski owiadczy si z chci nadania temu jeneraowi tytuu hrabiego
Pastwa Rzymskiego i cesarzowa raczya na to zezwoli.
Wasza Ekscelencya nigdy mi nie wspominae o baronie Wranglu. Wiadomo W. E., e
stronnictwo monarchiczne w Szwecyi uwaane byo wtenczas za stronnictwo rosyjskie.
Wielki ksi gorco si by zaj t spraw; kaza da baronowi w Kielu, dokd si by
schroni, stra honorow, i caa nawet zaoga miaa rozkaz chwyci za bro w razi e
jakiegobd przypadku; hr. Horn by uwierzytelniony i przyjmowany na tutejszym dworze;
przypuszcza wic naley, e Sotykow, osaniajc Wrangla opiek swoj w Hamburgu,
musia to uczyni z milczcem przynajmniej zezwoleniem swego dworu; zreszt, nie zdaje mi
si waciwem podnosi teraz t spraw.
Znajdujcy si tutaj pose turecki posun skpstwo do tego stopnia, e tylko po jednym
baranie dziennie dawa caej swej subie, co j doprowadzio do buntu i zabitoby go, gdyby
si w to nie wdaa stra rosyjska, ktra te innym ludziom z otoczenia poselskiego nie
pozwolia poczy si ze zbuntowanymi. Oprcz skpstwa, ktrego o mao nie przypaci tak
drogo, pose ten trudny jest jeszcze we wszelkich stosunkach, i od samego przyjazdu swego
na kadym kroku wynajduje tylko trudnoci. Teraz upiera si przy tem, e swych listw
wierzytelnych nie odda nikomu, prcz samej cesarzowej, nawet na posuchaniu publicznem,
kiedy tu domagaj si od niego, aby si zobowiza na pimie zoy je do rk wice kanclerza,
jako pierwszego ministra, poniewa w Konstantynopolu posowie rosyjscy ani sutanowi, ani
nawet wielkiemu wezyrowi nie skadaj swych listw wierzytelnych, ale osobnemu,
wyznaczonemu na to urzdnikowi, i wszyscy poprzednicy dzisiejszego posa adnej pod tym
wzgldem nie robili trudnoci. Wicekanclerz powiedzia mi, e pki on nie podpisze tego
owiadczenia, poty nie otrzyma posuchania, chociaby na nie mia czeka p roku. Pytaem,
czy nie wysano z tego powodu kuryera do Konstantynopola? odpowiedziano mi, e nie, i
sdz, zdaje si, e rzecz ta caa adnych za sob nastpstw nie pocignie.
Przed kilku dniami szambelan Szuwaow pod pozorem odwiedzenia barona Wolffa w
domu, gdzie mieszka Keith, widzia si z tym ostatnim i przeszo godzin z nim spdzi. Nie
mona zaprawd nic wnosi z tej wizyty, ale w kadym razie chodzi tu o interesy, i jeeli nie
wyniknie z niej nic wicej, to przynajmniej traktat handlowy. Trzy czy cztery tygodnie temu,
kiedy pan Keith po kilku owiadczeniach przyjani wyrazi mi swj al, e nie moe ze mn
przestawa, odpowiedziaem mu, e i ja tembardziej tego auj, em mia zaszczyt zna go w
Wiedniu, ale e dzisiaj okolicznoci stoj temu na zawadzie; odszed, powtrzywszy mi dwa
razy: przyjdzie to, z czasem przyjdzie. Nie wspomniaem wtenczas o tem Waszej
Ekscelencyi, nie przywizujc do tych sw znaczenia; wizyta szambelana Szuwaowa
przypomniaa mi t rozmow, i za obowizek swj poczytuj nadmieni o niej Waszej
Ekscelencyi.
Nic jeszcze nie postanowiono, ale od kilku dni byy kanclerz dowiadcza wikszej
swobody; zdjto nawet wart, ktr mia w swoim pokoju. Niepokj Brockdorffa trwa cigle.

75
Gdybym mia doda cokolwiek do tego, com pisa ostatnio, radzibym, aby nasz krlewicz z
powodu wstgi bkitnej, danej dla Brockdorffa, powiedzia te: e poniewa niezmiernie
wan dla wsplnej sprawy rzecz jest wcignicie Danii do zwizku, a to nie moe nastpi,
pki si nie dokona zamiana Holsztynu, najwikszym za jej przeciwnikiem by zawsze
Brockdorff, wic otrzyma on ten order pod warunkiem, e odda sprzymierzonym t usug i
stanie si tak dobrym Sasem, jak by szczerym dotychczas Prusakiem.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, nie wypuszcz std naszego ksicia przed
czerwcem, a moe i duej. Wicekanclerz uznaje suszno wszystkich pobudek, dla ktrych
ksi chciaby jak najprdzej znale si przy armii, ale jakoby cesarzowa z powodu
niezdrowia nie moga go jeszcze widzie do czsto i rozmawia z nim tyle, ileby sobie
yczya.
Wojewoda lubelski, jak mnie upewnia wicekanclerz, nagada tu duo, ale bez adnego
skutku, przynajmniej nic nie wskra u samego wicekanclerza, zamierza wyjecha std
pojutrze. Miewa on rwnie, jak wojewoda smoleski, czste narady z ambasadorem
francuskim, ktremu ostatni. kuryer przywiz spory pakiet cyfrowany od hetmana
koronnego".
List do tego z dnia 16 maja 1758 roku.
Pisaem zawczoraj do Waszej Ekscelencyi przez kuryera ambasady francuskiej, nie
mam wic nic zajmujcego do doniesienia poczt dzisiejsz. Ze Sztokholmu wprost musiano
uwiadomi Wasz Ekscelencye o ukoczonych ju szczliwie rokowaniach co do poczenia
eskadry szwedzkiej z flot rosyjsk na wniosek dworu tutejszego i w celu przeszkodzenia
wszelkim zamiarom Anglii na morzu na korzy krla pruskiego, i chocia pomimo pogosek,
jakie tutaj obiegay o wysaniu eskadry angielskiej na morze Batyckie, nie zdaje si, aby
ministeryum Wielkiej Brytanii naprawd o tem mylao, zawsze dobry to z naszej strony
rodek ostronoci i dowd zupenej jednoci i zgody midzy sprzymierzonymi. Nowina ta,
poczona z usilnoci, z jak Szwedzi pracuj nad piesznem wysaniem wojsk na Pomorze,
bardzo tu cieszy wszystkich.
Zdaje si, e wzito margrabiego de 1'Hpital u tutejszego dworu maleje; cesarzowa
sama powiedziaa prywatnie, e si jej nie podoba zwyczaj francuski mieszania si do
wszystkiego, a to wskutek kilku niewaciwych napomknie ambasadora podczas ostatniego
posuchania. Ufno ku niemu ze strony hrabiego Esterhazego zmniejsza si te z dniem
kadym. Zaklinam tylko Wasz Ekscelency, aby raczy te szczegy zatrzyma przy sobie.
Ksi wojewoda lubelski nie wyjeda dzi jeszcze; pojecha oglda pikny paac
cesarzowej w Carskiem Siole".
List do tego z dnia 19 maja 1758 roku.
Odebrawszy poczt wczorajsz list, ktry podobao si Waszej Ekscelencyi napisa do
mnie dnia 8 b. m., znalazem zaraz okazy do przeoenia wicekanclerzowi wszystkiego, co
Wasza Ekscelencya komunikujesz mi o sprawie gdaskiej; odpowiedzia, e powinienem by
zupenie spokojny, e spodziewa si, i wszystko si skoczy jak najlepiej, przyczem
upewnia mnie najsolenniej, e si w adnym razie nie uciekn do gwatw, dodajc jednak,
e jeszcze trzeba zaczeka i zobaczy, jakie te skutki bd miay ostatnie listy, std napisane
do magistratu. Przeoyem mu wtenczas, i rezydent francuski i baron de Rai1) najmocniej
s przekonani, e rzecz ta uda si nie moe, kadem wreszcie nacisk na list berliskiego
ministeryum; odpar, e wiedzia o tem wszystkiem, e si le wzito do rzeczy i ponowi raz
jeszcze upewnienia najpozytywniejsze o zachowaniu wszelkich wzgldw i delikatnoci w
prowadzeniu caej tej rzeczy.

76
Mwiem pniej z szambelanem Szuwaowem, aby, wiedzc o wszystkiem, mg w
danym razie zdanie swe wypowiedzie. Nie omieszkaem te uwiadomi o wszystkiem
obydwch ambasadorw. Hr. Esterhazy zwali ca win na rezydenta rosyjskiego Puszkina,
ktry od pocztku le prowadzi ukady, doda, e robimy Rosyanom za wiele zaszczytu,
lkajc si, aby nie przedsiwzili oblenia Gdaska. Margrabia de 1'Hpital po kilku
wykrtach, nie wiodcych do niczego, zawoa: ach! gdyby Rzeczpospolita moga tam rzuci
3 do 4000 ludzi!" Wnosz std, e byle gdaszczanie wytrwali w mocnej postawie, bd
wedug wszelkiego prawdopodobiestwa uwolnieni od obaw swoich, i e w kocu Rosya,
widzc nieprzezwycione trudnoci, zmuszona bdzie zaniecha zamiaru, wic wynajdzie
jakikolwiek sposb wycofania si zaszczytnie ze sprawy, w ktrej zabrna za daleko;
owiadczy np. e przez wzgld na samo miasto, lkajc si dla skutku pogrek krla
pruskiego, i przez przyja dla Rzeczypospolitej, cesarzowa we zwykej swej
wspaniaomylnoci raczy zrzec si tego zamiaru.
Co do absolutnej koniecznoci wzmocnienia armii nowym oddziaem regularnej jazdy,
wicekanclerz owiadczy, e to jest dla Rosyi zupenem niepodobiestwem, gdy maj tutaj
tylko jeden puk gwardyi konnej i jeden kirasyerw: bardzo by wdziczny za udzielon mu
wiadomo o tem, e tak powolnie skupuj konie w Prusiech, i e bynajmniej nie zajmuj si
przygotowaniem owsa i siana, czy to dla braku pienidzy, czy z innych jakich powodw, gdy
upewnia mnie, e rozkazy w tym celu byy wydane i wszystkie pienidze posane oddawna.
Poniewa zacz wypytywa mnie o nasz jazd sask, przeoyemu wic, e ju sama
odlego opni musi jej przyjcie i e moe bdzie ona zupenie zatrzymana na miejscu, bo
krl pruski grozi Morawom najazdem; chciaem, aby tym sposobem jeszcze dobitniej si
przekona o koniecznoci postawienia swojej jazdy na stopie wojennej. Hrabia Esterhazy
znajduje, e mogli wybornie odesa na plac boju puk kirasyerw, najlepszy ze wszystkich, i
e to zapewne Piotr Szuwaow przez prno przeszkodzi temu, chcc mie w swym domu
wart kirasyerw; ale dodaje, e poniewa mog nam std robi wymwki o powolne
posuwanie si naszej jazdy i tmaczy tem wasn opieszao sw, wic naleaoby zrobi
wszystko, co si da, aby jej pochd przypieszy.
Przyjazd tu ksicia Wokoskiego, b. gubernatora krlewieckiego; zrodzi pogosk, e
wezwano go dla zdania sprawy ze swej administracyi, i e nawet aresztowanym zostanie; ale
to si nie sprawdza i ksi ma wkrtce wraca do Prus, jako gwny intendent armii.
Pose duski powiedzia wicekanclerzowi, i otrzyma od swego dworu wiadomo, e
kiedy hrabia Podewils prosi krla pruskiego o pozwolenie udania si do wd, ten
odpowiedzia: kochany Podewils! pielgnuj dobrze swe zdrowie, aby by w stanie podpisa
prdko trzeci traktat pokoju, bo rzeczy si zaczynaj rozjania". Wicekanclerz podzikowa
mu za to ostrzeenie, a wywdziczajc si wzajemnoci, doda, i wie, e propozycye pokoju
wyjd nie od jego dworu, ale od Anglii. Odpowied ta, zestawiona z wizyt szambelana
Szuwaowa u Keitha o ktrej donosiem Waszej Ekscelencyi, daje do mylenia. Zreszt tene
Szuwaow we wczorajszej ze mn rozmowie zawoa: ach, pokj! pokj!", na co mu
odpowiedziaem, e pragn pokoju musimy wszyscy, ale pokoju dobrego, a taki da si tylko
otrzyma za pomoc zwyciztw, kiedy si zmusi nieprzyjaciela do oddania susznoci
sprzymierzonym i nagrodzenia krzywd im uczynionych.
Cesarzowa przed trzema dniami powiedziaa o b. kanclerzu: rozpali si wielki ogie i
nie wiem, jak go mam zgasi". Ksi Trubecki by zawczoraj u Apraksina, ktry jest dotd
na wsi, zdaje si, e t spraw zajmuj si na nowo, gdy papiery Weymarna rozpatruj take.
To niepokoi podobno Apraksina, zasmuconego niebezpieczn chorob crki i zicia.
Dowiaduj si, ale jeszcze nie od samego wicekanclerza, e postanowiono nareszcie
zdj sekwestr z dbr czterech nieobecnych ministrw pruskich, przekonawszy si, jak may
zysk przynosi on skarbowi i jak wielk krzywd mgby wyrzdzi wiernym sugom
krlewskim w Saksonii.

77
Poniewa Wasza Ekscelencya i tak dowie si o wszystkiem, co dotyczy ksicia Karola,
wic powtarza tu tego nie bd.
Ksi wojewoda lubelski wyjeda dzisiaj".
List do tego z dnia 23 maja 1758 roku.
Odpowiadajc na list Waszej Ekscelencyi z dnia 10 b. m., ktry mi poczta przyniosa
onegdaj, mam zaszczyt donie, e na wiadomo o uczynionej jakoby przez konsula
angielskiego w Gdasku magistratowi tamecznemu deklaracyi o flocie angielskiej z 40 agli, i
na zapytanie, czy pan Keith tutaj ze swej strony podobn deklaracy uczyni, wicekanclerz
odpowiedzia mi, e o pierwszej nic zgoa nie wiedzia, o drugiej za pan Keith najmniejszej
mu nie uczyni wzmianki; doda przytem, i jest przekonany, e dwr angielski nie ma
zamiaru nic podobnego deklarowa i e tego nie uczyni. Przysuchujc si zreszt temu, co tu
mwi, utwierdzam si coraz bardziej w mniemaniu, e si w kocu caej tej sprawy
wyrzekn, i e oczekuj tylko odpowiedzi gdaszczan na ostatnie przesane im listy.
Korzystajc z kopotu, w jakim si znajduj z tego powodu, podaem ju myl deklaracyi, o
ktrej wspomniaem w ostatniej depeszy, jakoby cesarzowa przez zwyk sw
wspaniaomylno odstpuje od swego dania dla oszczdzenia przykroci miastu, jakote
ze wzgldu na swoj przyja ku Rzeczypospolitej, i zdaje mi si, e na tem skocz.
Mwi, e 16,000 wojska z armii jeneraa Fermora, majcych i przodem, ju przeszo
Wis, dowodzi niemi jenera-porucznik Rezanow, i pjd ku Stolpe z zamiarem zajcia ich i
wypdzenia Prusakw, jacyby si tam mogli znajdowa; dotychczas jednak chc to zachowa
w tajemnicy. Od trzech tygodni niema wiadomoci o korpusie obserwacyjnym, ale z ostatnich
listw genera-porucznika Czernyszewa wicekanclerz wnosi, e powinien on ju wkrtce
nadej do Nowego Dworu, gdzie genera Browne w oczekiwaniu tego korpusu powinien si
ju znajdowa. Ostatnia depesza moja uwiadomi Wasz Ekscelency o tutejszej niemonoci
posania wieych oddziaw jazdy, i o wydanych ju rozkazach w celu sformowania na
nowo tej, ktra si znajduje przy armii. Nie moemy tu zgoa doj, ile onierza skada
naprawd t armi. Choroba jeneraa St. Andre nie pozwolia mu przysa pewnych o tem
wiadomoci, jakich oczekiwa hr. Esterhazy.
Ten ambasador owiadczy mi wczoraj, e doszo do jego uszu, i Wasza Ekscelencya
skarye si, jakoby on chcia tutaj zaszkodzi Waszej Ekscelencyi, i zapytywa mnie, czym
w tym przedmiocie nie pisa czego od siebie? odpowiedziaem mu prawd, em
zakomunikowa Waszej Ekscelencyi to, co mnie doszo z rozmw jego o hr. Einsiedl'u,
jakoby majcym tu specyaln misy. Tmaczy mi si, i, syszc, e hr. Einsiedel
przyjeda tutaj z poleceniem skonienia ministeryum do oddzielnego traktatu, ktryby
obejmowa i naszego Najjaniejszego Pana ju znuonego t wojn, odezwa si istotnie, e
gdyby tak byo, musianoby Wasz Ekscelency uwaa za sprawc najbardziej opakanego
wypadku, jakiby mg spotka zwizkowych, to jest: wystpienia Rosyi z wielkiego
przymierza, e jednak nie przykada do tego wiary i wyraa si zawsze warunkowo o tak
nieprawdopodobnej wieci.
Cesarzowa znowu powiedziaa z powodu sprawy byego kanclerza: Nie zdoaj ju
mnie namwi do adnego nieobmylonego kroku w rzeczy tak wielkiej wagi". To musi by
przyczyn niepewnoci, w jakiej wszystko dotd zostaje.
Jm Krlewicz Karol zda sam zapewne spraw Jego Krlewskiej Moci z wczorajszego
balu i wieczerzy u wielkiego ksicia. Majc towarzyszy Krlewiczowi przy ogldaniu
Schlsselburga i adoskiego kanau, skd dopiero wrcimy w sobot, nie bd mg pisa
pitkow poczt do Waszej Ekscelencyi. List ten oddaj kuryerowi, ktrego ambasador
francuski ma wysa jutro.

78
W chwili, gdy to pisaem, odda mi kuryer Re list Waszej Ekscelencyi z dnia 16 b. m.;
udaem si zaraz do wicekanclerza dla rozmwienia si z nim raz jeszcze o Gdasku i dla
udzielenia mu wiadomoci o ruchach wojsk na Morawach, ktre wstrzymuj jazd sask i nie
pozwalaj jej poczy si z armi rosyjsk, jak byo zrazu postanowione. Powtrzy mi raz
jeszcze wszystko, co mwi uprzednio o Gdasku, i podobaa mu si myl deklaracyi
cesarzowej, o jakiej pisaem.
Oddaem mu kopie odpowiedzi na listy, uwiadamiajce o szczliwem rozwizaniu w.
ksiny, i przyrzek mi donie o tem cesarzowej oraz prosi j o posuchanie dla mnie, na
ktrem mgbym je zoy osobicie Jej Cesarskiej Moci.
Co si mnie osobicie dotyczy, miaem wzgld jedynie na dobro suby Jego
Krlewskiej Moci, gdym postanowi dopiero w kocu lipca skorzysta z udzielonego mi
askawie pozwolenia odwiedzenia Polski w czasie sejmikw. Tymczasem mog upewni
Wasz Ekscelency, e nie jestem wcale w zych stosunkach ani z wicekanclerzem, ani te z
szambelanem Szuwaowem, jak mg kto o tem donie Waszej Ekscelencyi. Sam wic
tylko margrabia de 1'HpitaJ ywi ku mnie niech, ktrej skutkw Wasza Ekscelencya
obawia si zdaje; ta jednak coraz mniej straszn si staje w miar tego, jak ambasador traci
tu widocznie na znaczeniu, o czem Wasza Ekscelencya musi wiedzie z tylu stron, e sam si
wol wstrzyma od powtarzania tego, nie chcc by posdzonym o stronniczo.
P. S. Musz zoy dziki Waszej Ekscelencyi za udzielon mi w przypisku do ostatniej
depeszy wiadomo o asce, jak krl, jako prawdziwy ojciec wszystkich swych poddanych,
caej Polsce wyrzdzi, znoszc administracy ostrogsk. Jest to dobrodziejstwo, ktre
nowymi wzami wdzicznoci przywie do monarchy wszystkie serca, miujce ojczyzn i
wolno. Winszuj tego przedewszystkiem Waszej Ekscelencyi, ktra si tyle do
przyczynia. Oddawna ju yczyem Waszej Ekscelencyi tego zaszczytu i prawdziwych
korzyci, jakie std wypyn."

79
ROZDZIA XXIV.
Powrt ze Schlsselburga. Nowy korpus pod wodz Z. Czernyszewa stojcy logo b. m.
przybdzie wkrtce do Nowego Dworu. Korff gubernatorem krlewieckim. Wolkofiski
popychadlo dowodzi bdzie w stronie Smoleska. Wiernosprzymierzecze
zapewnienia, dane Esterhazemu przez sam Elbiet. Woroncow ponawia obietnic
zdjcia sekwestru z dbr 4 pruskich ministrw. Ja i Prasse damy ministrom odpowied
na uwiadomienie o poogu wielkiej ksiny. Swawola pol tureckiego i jego suby,
skryte ich knowania u margrabiego de l'Hopital. Ksidz Muratowicz tumaczem.
Wieczerza i gra na skrzypcach w. ksicia u ks. Karola. Osufiew idzie w gr i obudz
podejrzliwo Woroncowa. Sapieha wojewoda smoleski zmierza do zowienia jakich
pienidzy w Rosyi na zasadzie dawnych pretensyi. Gdask. Myli i rady Esterhozego i
Woroncowa z powodu nic nie znccztej wizyty Iwana Szuwaowa u Keitla.-Gdask.
Moje nalegania u Woroncowa, (by Rosyanom kazano i naprzd. Przyrzeczenia jego i
rada, aby nie wspomince o tem, co spotkao Wrangla w Klelu na rozkaz w. ksicia bez
wiedzy cesarzowej. Druga, bardzo przyjacielska rozmowa Elbiety z wielk ksin.
Woroncow sam da, aby Osufiew zosta w wydziale spraw zagranicznych, a wic pod
jego ap. Nowiny. Nota i zcmiary rosyjskie oraz cuitryackie przeciwko krlowi
pruskiemu.
List do tego z dnia 30 maja 1758 roku.
Wrciwszy z wycieczki, w ktrej miaem zaszczyt towarzyszy ksiciu Karolowi przy
ogldaniu kanau adoskiego, znalazem krtki licik Waszej Ekscelencyi z dnia 15 b. m., w
ktrym uwiadamiae mnie o majcym jecha nazajutrz kuryerze; poniewa ju
odpowiedziaem na przywiezione mi przez niego depesze, wic to tylko mam do doniesienia,
e odebrano tu przez umylnego listy od genera-porucznika Czernyszewa, datowane z
Grodna, z dnia 10 b. m., w ktrych donosi, e wszystkie wojska, skadajce korpus
posikowy, przybyy na miejsce i 12-go (wedug starego stylu) miay si uda w dalsz drog
ku miejscu swego przeznaczenia. Liczymy wic, e w tej chwili musz si ju one zblia do
Nowego Dworu.
Wysano do wojska dwch nowych genera-majorw: Grygoriewa i Mordwinowa,
ktrzy wczoraj egnali cesarzow, rwnie, jak ksi Holstein Beck, mianowany
gubernatorem Rewia, baron Korff, nowy gubernator Krlewca, i jego poprzednik na urzdzie,
ksi Wokoski, ktry udaje si w okolice Smoleska i ma otrzyma jakie dowdztwo na
pograniczu. Niedokadne miaem informacye, gdym donosi w ostatnim licie, e wraca on do
Prus, aby obj obowizki gwnego intendenta armii.
Hr. Esterhazy mia sposobno w tem zgromadzeniu rozmawia z cesarzow i otrzyma
z ust jej nowe zapewnienie najlepszego dla wsplnej sprawy usposobienia, przy czem dodaa,
e uznaje, i dotd do opieszale popierano wojn, i nie wykonywano jej rozkazw z
dostateczn gorliwoci i popiechem. Naley si spodziewa, e bdc wiadom omyek,
ktre opniy prowadzenie kampanii, tak szczliwie rozpocztej zdobyciem Prus
brandenburskich, omyek, ktre przed ambasadorem uznawaa sama, zechce teraz stanowczo
im zaradzi. Wicekanclerz ponowi mi obietnic zdjcia sekwestru z dbr pruskich ministrw
i wydania cilejszej deklaracyi co do przemycania towarw w handlu z pastwami krla
pruskiego.
Co si tyczy odpowiedzi na listy, uwiadamiajce o szcz-liwem rozwizaniu wielkiej
ksiny, poniewa pose szwedzki odebra od swego dworu takie same odpisy, yczeniem
wic byo cesarzowej, ebymy je razem zoyli w ministeryum, o czem wicekanclerz
jednoczenie nas obu uwiadomi.

80
Pose turecki trwa w swoim uporze do tego stopnia, e owiadczy, i wierzytelnych
swygh listw nie odda inaczej, jak do rk wasnych Jej Cesarskiej Moci, gdyby nawet
otrzyma przeciwny w tej mierze rozkaz. Zreszt dwudziestu z jego sug oddao si pod
opiek Rosyi, chcc wrci do Konstantynopola, i ci zapewniaj, e pose tam nie zaniesie
swej gowy. Dowiedziaem si z pewnego rda, e dwch z tych ludzi chodzi czsto
tajemnie do poselstwa francuskiego, a ksidz Muratowi cz suy im za tmacza. Zreszt
nowiny, odebrane w ministeryum przez kuryera z Konstantynopola, zupenie s zadawalajce
co do systematu polityki pokojowej Porty Ottomaskiej pod obecnym rzdem, rwnie jak
poprzednio.
Wycieczka do Schlsselburga bardzo bya przyjemn dla Jego Krlewiczowskiej Moci,
przy zachowaniu najwyszych dla jego osoby wzgldw. Jej Cesarska Mo askawie kazaa
mu ofiarowa surdut i zarkawek sobolowy z powodu wielkiego zimna, jakie tam panowao.
Wielki ksi wieczerza wczoraj u ksicia Karola po koncercie wykonanym przez
muzykw nadwornych, na ktrym sam wielki ksi gra doskonale na skrzypcach.
P. S. Znaczenie Osufiewa wzrasta; wchodzi on w ask i utrzymuj, e zaczyna nawet
krytykowa wicekanclerza.
Wszystkiezabiegi wojewody smoleskiego tutaj i nawet blizka jego z ambasadorem
francuskim zayo skocz si chyba jedynie na przyznaniu mu jakiej summy pieninej,
do ktrej, jak powiada, ma mie dawne pretensye.
List do tego z dnia 2 czerwca 1758 roku.
Mam zaszczyt donie Waszej Ekscelencyi o odebraniu Jego listu z dnia 22 z. m. Na
35, ktry mi poczta wczorajsza przywioza.
Wicekanclerz by troch niezdrw wczoraj, a dzisiaj przyjmowa lekarstwa; nie mogem
wic by u niego dla przeoenia mu ustnie sprawy gdaskiej, stosownie do rozkazw Waszej
Ekscelencyi.
Podana mu przezemnie myl deklaracyi imperatorowej, ktra mu si podobaa i z ktr
czeka tylko na odpowied gdaszczan na jego list ostatni, wobec niemonoci wykonania
projektowanej okupacyi nie moe nas do niczego zobowizywa, bo j podaem jako swj
pomys wasny, mwic zupenie jak czowiek prywatny, a wcale nie jako upowaniony do
tego minister Jego Krlewskiej Moci. Bagam Wasz Ekscelency, aby chcia wierzy, e
nie skompromituj Krla Imci w niczem najmniejszym krokiem, ktryby mg na jaki
szwank narazi jego interesa.
Hr. Esterhazy dowiedzia si o wizycie, ktr szambelan Szuwaow zoy panu
Keithowi, ale uzna za stosowne nikomu o tem nie mwi, radzi mi nawet, abym
margrabiemu de l'Hpital o tem nie wspomina, nie chcc powiksza wrodzonej jego
niespokojnoci, ktraby moga doprowadzi go do jakiego przedwczesnego kroku,
szkodliwego dla wsplnej sprawy, tem bardziej, e nie tylko sam ambasador, ale w oglnoci
wszyscy Francuzi widocznie zaczli traci na znaczeniu przy tym dworze. Przemawia za tem
i wzgld prywatny na moje dobro, bo zdawao si hr. Esterhazemu, e ambasador mgby
mnie pokci z szambelanem Szuwaowem, przedstawiajc mu mnie, jako donosiciela. Ale
wicekanclerz powiedzia szambelanowi, e przy stanowisku, jakie zajmuje, aden krok jego
nie moe bez znaczenia by, a wic i wizyta u posa angielski ego musiaa obudzi uwag i
zrodzi mnstwo wnioskw zupenie z obecnym stanem interesw niezgodnych. Szambelan
na to odpowiedzia, e nie bdc ministrem, nie przypuszcza zgoa, aby prosta grzeczno z
jego strony moga wywoa jakiekolwiek nastpstwa. Zreszt Esterhazy, uspokojony po
ostatniej rozmowie z cesarzow, w przesz niedziel i wtorek, jest przekonany, i w tej
chwili nie ma si jeszcze czego obawia, i e krok ten Szuwaowa przypisa naley jego

81
lekkomylnoci albo tej chci przypodchlebiania si wszystkim bez wyjtku, ktra jest
jednym z rysw jego charakteru.
Oto jest wszystko, co mog dzisiaj donie JWPanu, odkadajc do wtorkowej poczty
blisze szczegy o Gdasku, po rozmwieniu si w tym przedmiocie z wicekanclerzem."
List do tego z dnia 4 czerwca 1758 roku.
Odebraem dzisiejsz poczt list Waszej Ekscelencyi z dnia 24 z. m., i piesz na
odpowiedzie przez kuryera, ktrego ambasador francuski dzi wieczr wyprawia.
Widziaem si nareszcie z wicekanclerzem, ktry, bdc jeszcze niezdrw, przyj mnie
w szlafmycy i w szlafroku. Zaczem od rozmowy o Gdasku, kadc nacisk na to, e
postpowanie krla pruskiego w Saksonii byoby zupenie usprawiedliwionem, gdyby racya
wojenna stanowia dostateczne upowanienie dla armii do oblegania lub bombardowania
neutralnego miasta w celu zmuszenia go do otwarcia bram swoich, kiedy go aden do tego
traktat nie obowizuje. Powtrzy mi na to wszystkie dawniejsze swe zapewnienia, rczc, e
si na nie mog spuci i e nie bdzie ani bombardowania ani nawet oblenia.
Odpowiedziaem mu, e w takim razie lepiej byoby skoczy rzecz od razu, nieli cign j
bezuytecznie, nie majc adnej nadziei skutku. Nie przeczy temu wcale, wtrci jednak, e
naleaoby doczeka si odpowiedzi gdaszczan, ktrej spodziewa si jutro. O ile wnie
mogem z tonu raczej, nieli ze sw rozmowy, przekonany jestem, i sprawa skoczy si
stosownie do naszych da i e miasto wybawione bdzie od zaogi moskiewskiej.
Odczytaem mu nastpnie artyku depeszy, nakazujcy mi przedoy ministeryum
gwatown we wsplnym interesie caej sprawy konieczno dywersyi ze strony rosyjskiej, do
czego dzi wanie nastaa najprzyjaniejsza dla tego dworu chwila, kiedy mona zdoby
saw bez adnego ryzyka, gdy krl pruski, zwrciwszy gwn cz swoich si przeciw
Austryi i bdc zmuszony utrzymywa przeciwko Szwedom znaczny korpus, bardzo sabe
tylko siy moe przeciw Rosyi wystawi, ktre wedug pewnych bardzo wiadomoci zaledwo
10 do 12.000 onierza wynosz. Odpowiedzia mi, e wcale nie liczba nieprzyjaci
wstrzymuje generaa Fermora, ale brak ywnoci, ktrego obawiaj si na Pomorzu.
Odrzekem, e nie naley poprzestawa na tym wybiegu, e niedostatkowi ywnoci atwo
zapobiedz, e mona znale w Polsce i Prusach wszystko, co potrzeba, zwaszcza bdc
panami Wisy, i e trzeba tylko kaza wie zapasy ywnoci za wojskiem, jak to czyni inni.
Powiedzia, e tak wanie chc postpi, i e rozkazy w tym celu ju zostay wydane.
Co do barona Wrangla, wicekanclerz myli, e kiedy Szwecya najmniejszej tu o nim nie
uczynia wzmianki, lepiej nie rozbudza tej sprawy na nowo, zwaszcza, e krok uczyniony
przez wielkiego ksicia mia miejsce bez wiedzy cesarzowej.
Druga rozmowa cesarzowej z wielk ksin odbya si nareszcie w sposb zupenie
zadawalniajcy. Wytmaczono si wzajemnie ze wszelk szczeroci i otwartoci serca,
obie strony byy gboko wzruszone, Jej Cesarska Mo daa wielkiej ksinie tyle
oczywistych dowodw swego do niej serdecznego uczucia, e mona std najlepszego
oczekiwa wpywu na wewntrzny nastrj i stosunki dworu, a zatem na uszczliwienie
caego pastwa. Cesarzowa odzywaa si ju o tej rozmowie w sposb dowodzcy zupenego
jej zadowolenia. Zreszt mog zapewni Wasze Ekscelency, e p. Brockdorff nic na tem nie
zyska."
List do tego z dnia 6 czerwca 1758 roku.
Poniewa miaem zaszczyt pisa onegdaj do Waszej Ekscelencyi przez kuryera
ambasady francuskiej, odpowiadajc na dwie ostatnie depesze, z dnia 22 i 24 z. m., zostaje mi
wic donie dzisiaj, e pomimo tego, com pisa 30 tego miesica o Osufiewie, e si

82
odwaa zaczepia nawet wicekanclerza, nie zdaje si wszake, aby mu by w stanie
zaszkodzi. Wnosz to z kroku tego ostatniego, ktry, czy to z przyjani czy te raczej z
polityki, prosi cesarzow, aby raczya zostawi Osufiewa w wydziale spraw zagranicznych,
gdzie jego zdolnoci i talenta koniecznie s potrzebne, i gdzie go niema kim zastpi. To go
zatrzyma pod wadz wicekanclerza i nie pozwoli mu osign celu, ktrym jest miejsce
sekretarza gabinetu.
Skutki rozmowy, o ktrej w ostatnim wspominaem licie, day si uczu w niejednej
ju okolicznoci i ufno wzajemna ronie z dniem kadym. Wyjazd modego dworu do
Oranienbaumu odoono do nastpnego tygodnia, o wyjedzie cesarzowej do Peterhofu
jeszcze nie postanowiono.
Ksi Karol zajty jest zwiedzaniem wszystkiego, co war-tem jest widzenia w tem
miecie, rozlege wiadomoci ksicia i wyksztacony gust, poczone z penem wdziku
obejciem, wzbudzaj powszechne dla niego uwielbienie".
List do tego z dnia 9 czerwca 1758 roku.
Odebrawszy wczorajsz poczt list Waszej Ekscelencyi z dnia 29 z. m., N 37, byem
dzisiaj u wicekanclerza, aby wyrazi mu rado, z jak dowiedziano si w Warszawie, i
wojska generaa Fermora zaczynaj przechodzi Wis pod Kwidzynem, co pozwala mie
nadziej, e si dalej posun. Odpowiedzia mi, e taki wanie jest cel wspomnianych
porusze, i e korzystaj ze wskazwek Waszej Ekscelencyi, przezemnie im udzielonych, i
Prusacy zdaje si chc opuci cay kraj po tej stronie Odry i poprzesta na bronieniu
przeprawy przez t rzek, jako zgromadzili ju korpus wojska pod Kistrzyniem.
Oddana mi zawczoraj nota ministeryum, ktr tutaj mam zaszczyt przyczy, zawiera
now deklaracy cesarzowej, i chce i gotowa jest dopeni cile wszystkich swych
zobowiza wzgldem sprzymierzonych, i ma nadziej wkrtce pomylniejsze od wojsk
swoich odbiera wiadomoci; ta nota jest oczywistym dowodem usposobie dworu tutejszego
w tym wzgldzie, ktre mnie wicekanclerz ustnie jeszcze potwierdzi.
O Gdasku nic nowego nie mam do doniesienia, gdy wci oczekuj jeszcze tu
odpowiedzi na listy przesane magistratowi i skutku ostatnich zabiegw, jakie zalecono
rezydentowi Puszkinowi.
Rozporzdzenia, tyczce si zdjcia sekwestru z dbr ministrw pruskich i cilejszych
prawide co do przemycania towarw w handlu z pastwami krla pruskiego, maj by
wydane niezwocznie, i wicekanclerz upewni mnie, i opnienie w tej mierze pochodzi
jedynie z nawau interesw, jakimi w ostatnich czasach obarczeni byli Rosyanie.
Udzielone mi przez Wasz Ekscelency wiadomoci z Moraw tak s wyborne, e naley
si spodziewa, i marszaek Daun, ktrego mdre rozporzdzenia wstrzymay dalsze postpy
krla pruskiego, potrafi zniweczy cakiem jego zamiar prowadzenia wojny w tamtych
stronach".

83
ROZDZIA XXV.
Wszelkie przeciw Gdaskowi przedsiwzicie upada. Krl duski da oby miejscem
posterunku floty rosyjskiej i szwedzkiej bya nie przysta Kopenhagi, ale wybrzee
Skonii, i okazuje e chocia zachowuje neutralno, jednak podejrzliwie strzee
nietykalnoci Batyku. Niejasne wynurzenia sekretarza poselstwa pruskiego o motywach
postpowania posa. Odjazd modego dworu do Oranienbaumu. Woroncow sprzyja
swoim zwizkom z Szuwalowem. Skargi biskupa inflanckiego i rekryminacye rosyjskie z
powodu wychodstwa z Inflant rosyjskich. Rosya zgadza si na wskazan przez krla
duskiego stacy Falsterbo-Riff. Deklaracya rosyjska o handlu z posiadociami krla
pruskiego. Porta kae swemu posowi cile naladowa swego poprzednika. Przybycie
przedniej stray rosyjskiej do Nowego Dworu. Proponuj Brhlowi, aby wprost zapyta
Woroncowa, czy pobyt mj a do lipca przyjemny bdzie imperatorowej. Pocztek
oblenia Oomuca. Zdjcie sekwestru z dbr czterech pruskich ministrw. List mj do
Flemminga w interesie kilku statkw osiadych na mielinie na Dwinie. Bal dla ksicia
Karola u Aleksego Razumowskiego. Cesarzowa obecna na nim, a z pomidzy obcych
ministrw ja sam jeden, dla uniknicia wspzawodnictwa ambasadorw. Moja nota z d.
17 czerwca w interesie Mostowskiego wojewody Pomorskiego, z powodu szkd
wyrzdzonych mu przez wojsko rosyjskie. 24000 Duczykw w Holsztynie dla
zabezpieczenia si od napaci w rodzaju najazdu Prusakw na Meklemburg. Gdask.
Nadzieja energicznego prowadzenia wojny przez Rosy. Bal u Szuwaowa dla ks.
Karola. Statek o 100 armatach spuszczony na wod. Pose turecki strofowany przez
Port. Nota rosyjska ze skarg na niejakiego Kwaniewskiego. Druga nota o byych
poddanych rosyjskich, chccych jakoby wraca z wojewdztwa kijowskiego do dawnej
ojczyzny. Odjazd Elbiety do Peterhofu. Przykra sprzeczka moja z 1'Hopitalem z
powodu Gdaska.
List do tego z dnia 13 czerwca 1758 r.
Odpowiadajc na listy Waszej Ekscelencyi z dnia 31 maja i 1 b. m.,przywiezione mi
przez kuryera Consoli'ego i przez niedzieln poczt, z prawdziw pociech donie mog, i
posano std jeneraowi Fermorowi najwyraniejszy rozkaz wkroczenia do kraju
nieprzyjacielskiego, nie czekajc nawet na przybycie nowego korpusu. Tym sposobem upada
nareszcie sprawa Gdaska i gwny cel naszych pragnie zostanie osignity.
Dwr duski, ktremu Rosya i Szwecya, chcc zbada jego usposobienie, udzieliy
zawartej midzy sob umowy o poczeniu flot swoich w Sundzie, odpowiedzia na to bardzo
przyjanie, lecz w wyraeniach oglnych; ale baronowi Osten poruczono przeoy to ustnie,
e poniewa mi ej ceni wybranem przez obydwa mocarstwa jest kana midzy wyspami
Zelandj i Saltholm, co waciwie stanowi przysta Kopenhagi, krl wic duski adnym
sposobem pozwoli na to nie moe, aby si floty zgromadzay w miejscu, z ktrego
zdawayby mu si przepisywa prawa; dbajc jednak niemniej o innych od utrzymanie wobec
wszelkiego obcego pastwa nietykalnoci morza Batyckiego, radzi obu dworom, aby floty
swoje poczyy przy wybrzeach Skanii, w Sawnem miejscu zwanem Falsterbo-Riff; sam ze
swej strony nie moe si jednak zobowiza do adnego kroku nietylko zaczepnego, ale zgoa
przeciwnego zachowywanej dotychczas neutralnoci.
Deklaracye dworu tutejszego, zdejmujce sekwestr z dbr ministrw pruskich, ktrzy
posady swoje w Krlewcu opucili, i okrelajce cile, co ma by uwaane za kontraband w
portach morza Batyckiego, znajdujcych si obecnie w rko Rosyi, maj wyj niezwocznie,
o czem ponownie otrzymaem zapewnienie, potwierdzajce to, com w ostatniej depeszy mia
zaszczyt donie Waszej Ekscelencyi.

84
Dziwny pose turecki, ktry si tutaj znajduje, dowiedziawszy si od oficera, ktry
opatruje jego potrzeby, i wysano std kuryera do Konstantynopola w celu otrzymania dla
niego wskazwek, komu ma odda wierzytelne listy, chcia to sam osobicie usysze z ust
wicekanclerza i przed kilku dniami by w tym zamiarze u niego. Poniewa wicekanclerz
potwierdzi wiadomo o wysaniu kuryera, moe wic teraz Turek przewidywa nastpstwa,
jakie upr jego sprowadzi. Nie mogem jednak nie dostrzedz nastpujcego szczegu: na
ostatniej mustrze artyleryi, ktrej przypatrywali si w. ksi i ksi Karol, szambelan
Szuwaow wypytywa znajdujcego si te midzy widzami tmacza ambasady tureckiej o
przyczyny uporu tego posa, mwic, e postpowanie jego jest niedobre; na to tmacz
odpowiedzia: dobrze czy le robi, to pewna, e inaczej postpowa nie moe".
W. ksi i w. ksina odjechali w przesz sobot do Oranienbaumu; cesarzowa w
kocu tego tygodnia lub na pocztku przyszego ma si uda do Peterhofu, dokd za ni
pojedzie i ksi Karol, ktry postrzega nareszcie zbliajcy si termin swego std wyjazdu.
Co si tyczy mnie samego, mog upewni Wasz Ekscelency, i udzielona Jej
wiadomo, jakoby wicekanclerz niechtnem okiem spoglda na moje stosunki z
Szuwaowem, zupenie jest mylna, wiem bowiem z zupen pewnoci i z najlepszego rda,
e nietylko niema on nic przeciw nim, ale owszem sam przyczyni si do ich zawizania i rad
im sprzyja.
Na danie jmci biskupa inflanckiego podaem ministerstwu tutejszemu jeszcze w lutym
memorya o zaniesionej przez biskupa skardze na niejakiego Koschkulla, asesora regencyi
ryskiej, ktry, roszczc pretensye o zbiegych poddanych, znajdujcych si w dobrach
biskupich, naoy areszt na 16000 talarw albertyskich, nalenych biskupowi za drzewo
jego, sprzedane w Rydze. W odpowiedzi na ten memorya przysano mi w tych dniach not,
w ktrej uskaraj si wzajemnie na nie do troskliwy z naszej strony wymiar
sprawiedliwoci tym wszystkim, ktrych poddani z Inflant rosyjskich uciekaj do Inflant
polskich albo te na Litw. Przesyam biskupowi inflanckiemu t not razem z przyczonymi
do niej aktami, odnoszcymi si do tej sprawy, ktra go szczeglniej obchodzi, i prosz
zarazem, aby jej chcia udzieli kancelaryi litewskiej z powodu znajdujcych si tam
oglnych ze strony dworu tutejszego zaale, i eby o wszystkiem Wasz Ekscelency
uwiadomi, gdyby tak bya JWPana wola".
List do tego z dnia 16 czerwca 1758 r.
Poniewa list Waszej Ekscelencyi z dnia 5 b. m., ktry mi poczta ostatnia przyniosa,
nie wymaga odpowiedzi, poprzestan wic dzisiaj na doniesieniu, i wicekanclerz uzna
suszno przeoe posa duskiego, co dotyczy naznaczenia kanau midzy wyspami
Zelandy i Saltholm, stanowicego waciwie przysta Kopenhagi, za miejsce poczenia si
floty rosyjskiej ze szwedzk, i przysta na poddany projekt wybrania na ten cel miejsca
zwanego Falsterbo-Riff na wybrzeach Skanii; wskutek wic tego ulegnie zmianie zawarta w
tej mierze midzy obu mocarstwami umowa i ostatnie to miejsce zostanie wskazane majcym
si poczy flotom. Naley si spodziewa, e i dwr szwedzki chtnie na to przystanie.
Nowa deklaracya o handlu z pastwami krla pruskiego zostaa nareszcie ogoszon i
Wasza Ekscelencya znajdzie j w przyczonej tu gazecie tutejszej. Jutro znowu pomwi z
wicekanclerzem o przyrzeczonem od tak dawna zdjciu sekwestru z dbr pruskich ministrw.
Pose turecki odebra kuryera z Konstantynopola; wyrzucaj mu wszystkie
nieprzyzwoitoci, jakich si dopuci ju w drodze do Petersburga, i nakazuj wyranie
trzyma si we wszystkiem tego, co ostatni jego poprzednik zachowywa, dodajc, e tym
jedynie sposobem moe zaskarbi sobie ask sutana; bdzie wic zmuszony zoy swe listy
wierzytelne do rk wicekanclerza, jak tego wymagaj.

85
W tej chwili przez kuryera francuskiego odbieram list Waszej Ekscelencyi z dnia 10 b.
m. i z przyjemnoci dowiaduj si ze o nadejciu do Nowego Dworu czci wojsk
rosyjskich, skadajcych 30 tysiczny korpus.
Co si tyczy powtrnych uwag Waszej Ekscelencyi z powodu mojego wyjazdu,
upraszam Wasz Ekscelency, aby raczy zapyta samego wicekanclerza, czy krtki ju
pobyt mj tutaj, do lipca, moe pomdz czy te zaszkodzi interesom Jego Krlewskiej
Moci, i jakie jest zdanie tego ministra o mnie. miem zanie prob t do Waszej
Ekscelencyi, chcc usprawiedliwi to, com w tym przedmiocie pisa niedawno, a w czem
najmniejszej nie byo przesady".
List do tego z dnia 20 czerwca 1758 roku.
Zawczorajsza poczta przyniosa mi tylko list Waszej Ekscelencyi z dnia 7 b. m. z
doczonym fragmentem z listu wiedeskiego o marszu wojsk Rzeszy Niemieckiej ku
poczeniu si z korpusem jeneraa Serbelloni'ego oraz z dalszym cigiem dziennika kampanii
na Morawach, a do dnia 2 b. m., w ktrym jest mowa o ostrzeliwaniu Oomuca przez
Prusakw.
Ze wszystkich tych wiadomoci razem zebranych okazuje si, e nieprzyjaciel nie
znajduje takiej w przeprowadzeniu swych planw atwoci, jak na pocztku przeszorocznej
kampanii, e jednak dla wikszego zaniepokojenia go, a zarazem dla dania wytchnienia
Austryakom, trzeba koniecznie szybkiej ze strony sprzymierzonych dywersyi. Nie naley
wtpi, e ta dywersya ze strony rosyjskiej prdko uskutecznion zostanie.
Otrzymaem nareszcie przeszej soboty not, owiadczajc, e cesarzowa przez wzgld
na yczenie Krla Jmci Pana naszego rozkazaa generaowi Fermorowi nietylko zdj
sekwestr z dbr ministrw pruskich, ktrzy opucili Krlewiec, chocia postpowaniem
swojem zasuyli na zupen tych dbr konfiskat, ale aby nawet zwrci im dochody z tyche
dbr, jakie ju do skarbu Jej Cesarskiej Moci wpyn mogy.
Poniewa ambasador francuski ma pojutrze wyprawi kuryera, wic przez niego pol t
not razem z inn, oddan mi jednoczenie, w materyi kilku statkw rosyjskich, wiozcych
zboe do Rygi, ktre dla braku wody zatrzyma si musiay w drodze, i dla ktrych prosz o
opiek, jakiej przyjacielskie ssiedztwo wymaga moe. Tymczasem pisz dzisiaj do
podskarbiego W. K. L., zawiadamiajc go o tem daniu i przesyajc mu kopi wspomnianej
noty.
Bd mg wtenczas donie co Waszej Ekscelencyi o losie Gdaska po nadeszej
odpowiedzi magistratu, o ktrej dorczeniu rezydentowi Puszkinowi Wasza Ekscelencya mi
wspominasz.
Zawczoraj, w niedziel, feldmarszaek hrabia Razumowski dawa na cze ksicia
Karola bal, na ktrym znajdowaa si cesarzowa. Ministrowie zagraniczni nie byli zaproszeni,
bo chciano unikn wszelkiego powodu do wspzawodnictwa z tej przyczyny z dwoma
ambasadorami. Miaem zaszczyt by na tym balu, jako Polak ze wity ksicia Karola. Jutro
maskarada u dworu. Dzie wyjazdu cesarzowej do Peterhofu jeszcze nie oznaczony".
Nota do ministerium z dnia 6/17 czerwca 1758 roku.
JW. wojewoda pomorski Mostowski, ponisszy w dobrach swoich, lecych w
Prusach polskich, znaczne straty z powodu szkd, wyrzdzonych tam przez wojsko rosyjskie,
ktrych wyszczeglnienie przycza si tutaj, zwrci si do penomocnego ministra Krla
Imci polskiego przy dworze Cesarzowej rosyjskiej z prob, aby te jego skargi przeoy
ministeryum Jej Cesarskiej Moci, domagajc si wyznaczenia osobnej komisyi, ktra by
zostaa upowanion do sprawdzenia na miejscu faktw i szkd wyrzdzonych i do

86
zapewnienia pokrzywdzonemu nalenego wynagrodzenia; wojewoda pomorski tem suszniej
spodziewa si moe tego odszkodowania po sprawiedliwoci cesarzowej w jak najkrtszym
czasie, skoro proba jego opiera si na uroczystych zarczeniach, jakie Jej Cesarska Mo
raczya zoy Rzeczypospolitej z powodu przemarszu wojsk swoich przez Polsk, i
poniewa sam osobicie zawsze by yczliwym stronnikiem Rosyi, w czem si odwouje do
wiadectwa posw Jej Cesarskiej Moci przy dworze polskim.
Rzeczony minister penomocny, bdc tedy zmuszony do przeoenia ministeryum tych
susznych roszcze wojewody pomorskiego, nie dodaje do nich ani sowa ze swej strony, bo
zanadto wierzy w wysok sprawiedliwo Cesarzowej i Jej ministeryum, aby na chwil mg
powtpiewa, i ten senator otrzyma zupene zadouczynienie, poprzestaje wic tylko na
probie o jaknajrychlejsz przychyln odpowied".
List do hr. Brhla z dnia 23 czerwca 1758 roku.
Opuciem okazy do uycia kuryera ambasady francuskiej, bo wyprawionego
zawczoraj, kiedymy uprzedzeni byli, e mia wyjecha nazajutrz i dlatego musiaem czeka
na poczt dzisiejsz z przesaniem Waszej Ekscelencyi zapowiedzianych we wtorkowej
depeszy mojej dwch not, jednej o zdecydowanem nareszcie zdjciu sekwestru z dbr
pruskich ministrw, ktrzy opucili posady swoje, a z drugiej o statkach rosyjskich,
zatrzymanych na Dwinie dla braku wody i potrzebujcych jakoby opieki. Doczam kopi
odpowiedzi, udzielonej posowi duskiemu, o umwionych ze Szwecy rodkach celem
niedopuszczenia eskadry angielskiej na morze Batyckie, przyczem stosownie do wniosku
krla imci duskiego zmieniono pierwotnie wybrane miejsce na punkt poczenia flot obu
mocarstw. Minister ten zreszt mia rozkaz owiadczy tutaj, e jakkolwiek krl duski trwa
niezmiennie w postanowieniu zachowania najcilejszej neutralnoci i nie mieszania si pod
adnym wzgldem do wojny, ujrza si jednak zmuszonym wysa 24.000 wojska do
Holsztynu; ale to uczyni jedyni e przez ostrono, ktr mu nakazywaa sama przezorno,
dla zabezpieczenia pogranicznych posiadoci swoich w Niemczech, baczc na cikie ich
pooenie wobec akcyi prowadzonej w pobliu przez strony wojujce. Przykad
Meklemburga, najechanego przez Prusakw bez adnej przyczyny, by moe powodem tego
rozporzdzenia krla duskie, go i tene chce zabezpieczy swoje pastwo na przypadek,
gdyby krlowi pruskiemu przysza ochota co przeciw niemu przedsiwzi.
Gdy zapytaem wicekanclerza o Gdask, dodajc, e oddalenie si z Prus armii generaa
Fermora ukoi zapewne obawy mieszkacw tego miasta i e to jest istotnie najlepsza
sposobno do przyzwoitego i zaszczytnego wyjcia z tej sprawy, odpowiedzia mi: e chc
przez jaki czas zostawi ich jeszcze w niepewnoci, nic zgoa im nie odpowiadajc, aby
zatrzyma ich, jak si wyrazi, midzy motem a kowadem; e to jednake nie wstrzyma
dalszego pochodu wojska, ktrego przednia stra, wedug ostatnich doniesie, znajdowaa si
tylko o trzy mile od Noteci. Zdaje si, i chc tym sposobem zostawi sobie mono
powrcenia w razie potrzeby do projektu, o ktrego wykonanie starano si dotd bez skutku:
naley si jednak spodziewa, e ju to zabezpieczenie nie bdzie potrzebne Rosyanom.
Wiadomoci,zawarte w odebranym wczoraj licie Waszej Ekscelencyi z dnia 12 b. m., a
donoszce nietylko o ruchu tych wojsk, ale nawet o cigym pochodzie korpusu jeneraa
Browna, nie zostawiaj nam adnej wtpliwoci co do spenienia ycze naszych pod
wzgldem rychej, a tak dla wsplnej sprawy korzystnej dywersyi, w chwili, kiedy krl
pruski, zajty w Morawii, sabe zaledwo siy wystawi moe na obron pastw swoich
przeciw tak licznej armii.
Ksi Karol by wczoraj na balu i na wieczerzy u hrabiego Piotra Szuwaowa.
Maskarada onegdajsza u dworu bya wspaniaa. Dzisiaj Jego Krlewiczowska Mo
przypatrywa si bdzie spuszczaniu na wod okrtu, majcego mie sto armat, a

87
zbudowanego wieo w tutejszych warsztatach. Cesarzowa w tych dniach wyjeda do
Peterhofu".
List do tego z dnia 27 czerwca 1758 roku.
Mam zaszczyt powiadczy odbir listu Waszej Ekscelencyi z dnia 14 b. m., ktry mi
poczta przyniosa zawczoraj. Poniewa list ten adnej nie wymaga odpowiedzi, poprzestan
wic na udzieleniu paru nowin tutejszych.
Wicekanclerz pokazywa mi otrzyman wieo kopi listu wielkiego wezyra do posa
tureckiego. Pisany jest stylem tak rnym od zwykego oryentalnego, i monaby myle, e
go dyktowa europejczyk. Pierwszy minister turecki wymawia posowi ze jego znajdowanie
si w podry i udziela mu bardzo rozsdnych rad co do dalszego postpowania, to ostatnie
powinno by zgodne z yczeniem sutana, pragncego utrzyma najlepsze i najbardziej
przyjacielskie z Rosy stosunki, przez co jedynie pose potrafi sobie zjedna ask swojego
pana, przeciwne za temu postpki cign na musz niechybn kar. Zdaje si te, e pose
zrzeka si ju pretensyi do zoenia swych kredencyaw na posuchaniu we wasne rce
cesarzowej i e tylko mniejszej wagi trudnoci podnosi, jak np. eby przy wejciu do sali
audyencyonalnej trzyma go za jedn tylko rk. Sdz, e te przyczepkl pochodz z jakiej
rachuby obliczonej na zysk osobisty. By on tutaj jako kiaja przy pole, ktry przejeda po
zawarciu ostatniego midzy Rosy i Turcy traktatu. Carowa Anna ju nie ya, regencya
ksiny brunwickiej nie bya ustalon, chciano obchodzi si jak najdelikatniej z Porta, i
dlatego, jak tylko rzeczony pose wystpowa z jak pretensy albo trudnoci, zaraz dawano
mu pienidze, aby go tylko uciszy. Ot dzisiejszy pose postanowi wstpowa w lady
swego przyjaciela dla dostania pienidzy, czy te dla zasuenia si w oczach Porty przez
zakasowanie pretensyi dawniejszych posw. Wytmaczono mu jednak dobitnie, e od
owego czasu wszystko si mocno zmienio, e cesarzowa jest zupenie bezpieczna na tronie i
e niema najmniejszego powodu do dawniejszych obaw, e wic nie powinien si udzi,
jakoby potrafi cokolwiek wymdz, albo otrzyma jakie pienidze za wzniecone trudnoci.
Przyczon tu not (A) oddano mi w ministeryum; powouje si ona na przedstawienia
w tyme przedmiocie, jakie ministrowie rosyjscy w Warszawie zanie maj, skarc si na
niejakiego chorego Kwaniewskiego (zapewne oficera w wojsku koronnem). Wasza
Ekscelencya lepiej na miejscu rozstrzygnie, czy sprawa tego rodzaju naley do ministrw
polskich, czy te do wielkiego hetmana.
W tej chwili przyniesiono mi drug not, oznaczon liter B, tyczc si osiadych w
wojewdztwie kijowskiem poddanych rosyjskich, ktrzy maj jakoby zamiar wraca do
swojej ojczyzny. To ma waciwie daleko wiksze znaczenie i na piln zasuguje uwag. Ten
pocztek kae mi si obawia, aby podobnych pretensyi nie posuwano zbyt daleko.
Cesarzowa w sobot wyjechaa do Peterhofu. Ksi Karol spodziewa si pojecha tam
dzi dla towarzystwa Cesarzowej Imci, ale rezolucya jeszcze nie nadesza. Bd mia zaszczyt
nalee do wity Jego Krlewiczowskiej Moci.
Kocz ten list, ktry powiezie kuryer margrabiego de 1'Hpital, etc.
P. S. Musz zda spraw Waszej Ekscelencyi z drobnego wypadku, jaki mia miejsce u
ambasadora francuskiego, gdymy si tam wszyscy na obiad za ksiciem Karolem udali. Hr.
Esterhazy, do ktrego wczoraj przyby kuryer, wszed do sypialni ambasadora francuskiego,
aby udzieli ksiciu Karolowi treci odebranych depesz. - Uda si tam za nimi ambasador
francuski i pose szwedzki; widziaem, e wzywano take barona Wittinghoffa, urzdnika
ambasady francuskiej. Szedem zblizka za nim i margrabia de 1'Hpital musia mnie widzie,
bomy byli naprzeciw siebie, jednake drzwi popchn, jak gdyby chcia zamkn ten pokj.
Zapytaem go: czy drzwi zamykaj si przede mn?" - Odpowiedzia mi z twarz troch
zakopotan: O nie- przeciwnie!" Wszedem wic. - Hr. Esterhazy zacz czyta odebrany

88
przez siebie reskrypt, ktrego pierwsze artykuy odnosiy si do sprawy gdaskiej, i midzy
innemi byo tam wyraone yczenie, aby je zakoczono bez uciekania si do gwatu. Na te
sowa hr. Esterhazy, zwracajc si do mnie, powiedzia: Mwiem panu zawsze, e do tego
dojdziemy." Tak, odrzekem, hrabia sam jeden dodawae mi w tym wzgldzie otuchy". Na to margrabia de 1'Hpital odezwa si, e zawsze utrzymywa to samo. Widzc, e szuka
do mnie zaczepki, i chcc unikn wszelkiej sprzeczki (bo w takim razie musiabym mu
dowie, e o wiele pniej od hr. Esterhazego i za jego przykadem zacz si w podobny
sposb odzywa, okazawszy pierwej nieraz, e ma to za bagatelk, rwnie, jak spraw
elblsk), udaem, e jestem wycznie zajty suchaniem czytanego reskryptu, kiedy
margrabia de 1'Hpital, podnoszc gos, powiedzia: Panie hrabio Poniatowski, do pana si
odzywam!" Odrzekem z lekkim ukonem: Miaem zaszczyt sysze margrabiego." Ozwa
si z wikszem podnieceniem: Powtarzam, em panu w tym samym mwi pokoju, e Rosya nie bdzie miaa uciec si do gwatu." Tak, odpowiedziaem, ale w pocztkach nie
chciae, margrabio, udzieli mi w tej sprawie pomocy, o jak prosiem." - Na to unis si a
do zaprzeczenia mi, e to nie prawda". Wtenczas, ujwszy go za rk, dodaem tym samym
tonem: Nie mwi si tak do mnie." Zmik troch i doda agodniejszym tonem: Ale ja
utrzymuj tylko, em mwi, i Rosya nie uciecze si do gwatu." Nie chcc przedua ani
pogarsza sceny nieprzyjemnej, powiedziaem: to prawda" - i zamilkem, aby mie czas
zastanowi si nieco i ochon, zanimbym co przedsiwzi. Hr. Esterhazy czyta dalej swj
reskrypt, z ktrego dowiedzielimy si tylko, e obz, ktry na wszelki przypadek
zgromadzono pod Wiedniem, kiedy krl pruski posun si by a do Deschau, zwinito teraz;
e 10,000 piechoty saskiej byo w marszu, a 3.000 Toskaczykw i Kroatw rozoono na
Morawach, gdy wedug wszelkiego prawdopodobiestwa krl pruski wkrtce bdzie
zmuszony opuci sam niedogodne stanowisko, w jakiem si znalaz. Reskrypt koczy si
najgortsz zacht dla Rosyi.
Wicekanclerz nadszed wrd tego czytania, zaraz po mojem starciu z ambasadorem
francuskim, a po odczytaniu reskryptu natychmiast nas opuci. Wtenczas margrabia de
1'Hpital odezwa si z najwiksz grzecznoci: Tak mao, Panie, nam przystoi sprzecza
si midzy sob, a tembardziej by niegrzecznymi dla siebie wzajemnie, zwaszcza w
obecnoci ksicia, e szczerze auj, jeeli co podobnego miao miejsce." - Odpowiedziaem
dosy chodno: Mog odpowiedzie tylko tyle, e ja temu winien nie byem". Na to z
wiksz jeszcze sodycz powiedzia: Tembardziej wic aowa mi tego przychodzi, jeeli
wina bya z mojej strony, zwaszcza, e zawsze pragn i myl dziaa, jak paski prawdziwy
przyjaciel i suga", a ujwszy mnie za do, doda jeszcze par grzecznoci w tonie
przeprosin. Przytaczam tylko wyraenia, ktre przypominam sobie dokadnie, i ktre uwaa
musiaem za prawdziwe tmaczenie si z jego strony, na co odpowiedziaem: Dobrze wic,
w takim razie nie mamy co mwi o tem", a gdy on jeszcze powtarza: paski suga i
przyjaciel", dodaem, e w takim razie mu jeszcze za to podzikowa musz". Tak si rzecz
caa skoczya bez wmieszania si adnego wiadka i wszyscy razem wyszlimy z pokoju.
Skoro obaj jestemy ministrami, a margrabia de 1'Hpital jest w dodatku ambasadorem
francuskim, uwaaem, e powinnimy si wystrzega wszelkiej awantury, zwaszcza z
powodu tak draliwej obecnie sprawy gdaskiej, i dlatego poprzestaem na takiem
zaatwieniu naszego sporu".

89
ROZDZIA XXVI.
Prosz o paszport na srebro stoowe. Pierwsza potyczka Prusakw z Rosyanami
Itermora pomylna dla tych ostatnich. Umowa o poczeniu floty rosyjskiej ze szwedzk
ratyfikowana przez Elbiet. Penomocnictwo do wznowienia wygasego traktatu
rosyjsko-szwedzkiego z r. 1745. Niezbyt cisa odmowa sprzeday zboa Szwedom.
Ksie. Karol na flocie rosyjskiej w Kronsztadzie. Lefort wielkim mistrzem ceremonii.
List Flemminga z d. 4 lipca o tytuniu i Strutyskim. Gdask. Wznowienie traktatu ze
Szwecy, ale bez wypaty zalegoci. Bestuew dostaje 7500 rubli jednorazowo i 5 rubli
dziennie. Odjazd Einsiedla. Uprowadzenie ludzi ze lska. Oblenie Oomuca
zwinite. Bitwa pod Crefeld. Wyjazd floty rosyjskiej. Posuchanie posa tureckiego.
Odjazd ks. Karola, ozdobionego orderem w. Andrzeja. Jednoczenie zoyem te
poegnanie. Gdask. Iwan Szuwaow odrzuca wice kanclerstwo. Rzewuski i ja jeszcze w
Peterhofie. Nota do mnie z d. 22 lipca, e kozacy i kamucy nie bd szli przez dobra
mojego ojca i brata. Skutki zdjcia oblenia Oomuca. Rekruci szwedzcy porwani
przez Prusakw z przedmiecia Gdaska. Wina generaa Rezanowa co do tych
rekrutw. Powolno Fermora. Wzito Brockdorffa i L. A. Naryszkina upada.
L'Hopital radzi Brockdorffowi wynosi si.
List do hr. Brhla z dnia 4 lipca 1758 roku.
Odebraem onegdajsz poczt list z dnia 21 z. m.. N 46, ktrym mnie Wasza
Ekscelencya zaszczyci raczye.
Dopeniem ju tego, co mi Wasza Ekscelencya z powodu przyszego mego wyjazdu
zaleca, bo uwiadomiem o nim przed trzema ju tygodniami wicekanclerza, a chcc zawczasu
przygotowa si do drogi, prosiem o paszport dla wyprawienia naprzd mego srebra
stoowego.
Wczoraj odebrano wiadomo o spotkaniu, jakie miao miejsce midzy oddziaem armii
generaa Fermora i Prusakami, ktrzy zostawili na placu boju 28 zabitych; wzito im prcz
tego 30 niewolnika z chorym; reszt oddziau rozproszono i cigano a do Nowego
Szczecina.
Cesarzowa podpisaa ratyfikacy umowy ze Szwecy co do poczenia flot obu
mocarstw, a zarazem penomocnictwo dla wicekanclerza do odnowienia zawartego z dworem
sztokholmskim w 1745 roku traktatu, ktrego termin upyn. - Na prob jednak posa
szwedzkiego o pozwolenie zakupienia dla tego krlestwa 4.000 asztw zboa w Inflantach
odpowiedziano odmownie, tmaczc si tem, e Rosya sama potrze buje zboa. Jednake
cile tego przestrzega nie bd, pod rk pomaga bd do wywoenia pewnej iloci zboa
na korzy osb prywatnych.
Ksi Karol by wczoraj z calem otoczeniem swojeni w Kronsztadzie na jachcie
cesarzowej, ktry, zbliajc si do stojcej w przystani floty, powita j jedenastu
wystrzaami, na co okrt admiralski odpowiedzia ze swej strony dziewicioma. Admira
Miszukow przyjmowa ksicia ze wszystkimi honorami na tym okrcie o 84 dziaach,
zwanym wity Mikoaj, na ktrym wywiesi swoj flag. Kazano majtkom robi manewra i
caa flota rozwina agle. - Obiadowalimy za stoem na 30 osb. - Przy grzmocie dzia
wznoszono toasty za zdrowie cesarzowej, ksicia Karola, admiraa i caej admiralicyi, za
pomylno wyprawy floty, i kampanii ksicia z wojskami Jej Cesarskiej Moci. Po
skoczonym obiedzie, ksi z caem otoczeniem swojem w szalupach zwiedza port i sawny
kana, przeznaczony do naprawy okrtw; wszystkie prawie gotowe s do wyjcia, a nowe
jeszcze ekwipuj w porcie. Prcz tego wiceadmira Polaski znajduje si w Rewlu, gotw

90
take wypyn na czele eksadry, tak, e caa sia morska wyniesie dwadziecia kilka agli.
Powiadaj, e wkrtce ma ona wypyn na morze.
Baron Lefort, mianowany przez cesarzow w. mistrzem ceremonii, obj zawczoraj
swj urzd, chocia hr. de Santi piastuje jeszcze ten tytu."
List hr. Fleminga z dnia 4 lipca 1758 roku.
Ostatni list twj, wielce kochany Stolniku, odebraem dopiero przed trzema dniami i
dlatego nie odpowiedziaem na wczeniej.
O handlu tytuniem nie mog pisa zaraz do hr. Szuwaowa, gdy trzeba dobrze si
przygotowa, zanim si rozpocznie rzecz takiej wagi.
Naprzd, nie mog prowadzi adnego handlu poza krajem, jak w Rydze, ale musz w
samym kraju wyszuka dogodne miejsce na magazyny. Powtre, trzeba mie zasb
pienidzy, ktrego nie posiadam, bo komory celne s poniszczone, i handel wstrzymany na
ldzie i morzu, tak, e z wasnej kieszeni opacam dugi skarbu. Gwnym warunkiem umowy
midzy mn a hr. Szuwaowem bdzie ten, i nie puszcz do Litwy adnego tytuniu, oprcz
tego, ktry ja bd sprzedawa.
Rad jestem, e Rosya chce mie swoje stronnictwo na Litwie; spodziewam si, e nas
nad innych przeniesie; mam take nadziej, i ministrowie rosyjscy bd mieli rozkaz
podtrzymywania Strutyskiego i tych, ktrych wcignito do jego upadku. Ca zbrodni tych
ludzi jest przyja ich dla nas; jeeli nie znajdziemy rodkw do wyratowania ich, bdzie to
wstydem dla nas i wiecznym wyrzutem.
Jestem tu od czterech dni, i powiem, e pomimo wszystkich przeciwnych zabiegw
jestem gr w trybunale; mam w nim proces, ktry skocz wedug swego upodobania, nie
bdc w niczem pokonany. Spodziewam si nawet, e przeprowadz jednoczenie rozdanie
wakansw trybunalskich, ktre zostawiono w zawieszeniu.
Krl pruski wkrtce zostanie poskromiony; nie mwi ci nic o tem, bo wy tam o
wszystkiem dobrze wiecie, jako pierwsi sprawcy.
Ciesz si, e nasz krlewicz Karol ci lubi i e ci si sam podoba.
Dziedziczka Borchli wdziczna jest za twoj pami; wyrasta to na du wcale
uksztacon dziewczyn.
Jake rad bd zobaczy ci znowu i pomwi z tob!
ycz, jednake, aby naprzekr caemu wiatu wraca tam, gdzie jeste dla
pielgnowania aski tak potrzebnego nam dworu.
Wszystko, cobym mg powiedzie, nie dorwnaoby uczuciom, jakie mam dla Ciebie,
kochany Stolniku."
List do hr. Brhla z dnia 11 lipca 1758 roku.
Nie pisaem do Waszej Ekscelencyi przez pitkow poczt, bom nie mia nic do
doniesienia; list Waszej Ekscelencyi z 26 z. m., odebrany czwartkow poczt, nie wymaga
tez odpowiedzi; ten, ktry podobao si Waszej Ekscelencyi wysa sztafet dnia 27 na rce
pana Prassego, zosta mi oddany tego pitku po poudniu; nie przynis mi on take adnego
rozkazu co do spraw biecych, tylko dalszy cig dziennika operacyi na Morawach a do 21
wcznie.
Nie mamy adnej wiadomoci o ruchach armii generaa hr. Fermora od chwili spotkania
si oddziau kozakw z huzarami pruskimi pod Riesenburg na Pomorzu, o ktrem w ostatniej
donosiem depeszy.
Magistrat gdaski pisa do mnie dnia 16 z. m., proszc o poparcie u cesarzowej treci
ostatniego listu, jaki do niej wysa d. 26 maja, a ktrego kopi, zapewne znan Waszej

91
Ekscelencyi, mnie take przysa. Zdao mi si wszake lepiej nie robi dotd adnego uytku
ze wspomnianego listu, bo wol zamilcze o tem jaki czas, ni rozbudza na nowo spraw,
ktra zdaje si by upion. Zaczekam, aby zobaczy, czy wypadnie uczyni nowy krok jaki,
czy te zostawi w zawieszeniu spraw, ktra sama przez si musi upa, nawet bez owej deklaracyi cesarzowej, ktr prosiem swego czasu i ktra zdawao si znalaza uznanie
wicekanclerza. Tymczasem do jednego tylko pcha ze wszystkich si trzeba, to jest do
energicznego dziaania przeciw wsplnemu nieprzyjacielowi, czego Rosyanie, wedug
wasnych upewnie te pragn maj szczerze, aby tem prdzej osign stay pokj, gdy
przekonani s, e tego osign niepodobna bez upokorzenia krla pruskiego. Alians i
odporny traktat handlowy midzy Rosy i Szwecy, zawarty w 1745 roku na lat dwanacie,
zosta odnowiony i podpisany tutaj przez ministrw obu dworw, ma za by zupenie zgodny
z dawniejszym. Zamiana ratyfikacyi odbdzie si w Sztokholmie. Nie uczyniono jednak
zado daniu Szwecyi, roszczcej jeszcze do Rosyi pretensye o pewne sumy pienine,
tmaczc si wielkimi wydatkami, spowodowanymi przez wojn i przyrzekajc wypaci je
po zawarciu pokoju.
Przed kilku tygodniami cesarzowa, dowiedziawszy si, e byemu kanclerzowi brak
pienidzy na codzienne domowe wydatki, kazaa mu da tysic rubli i donie sobie, gdy te
pienidze wyjd. Jej Cesarska Mo kazaa mu teraz wyliczy jeszcze tysic piset rubli i
przeznaczya nadto po 5 rubli dziennie na zwyke utrzymanie. Zreszt, los jego i osb,
jednoczenie uwizionych, zostaje jeszcze w zawieszeniu i niepewnoci, wyjwszy to chyba,
e obliczaj aktywa i passywa jubilera Bernardi'ego.
Poniewa ksi Karol sam donosi o wszystkiem, co si tyczy jego osoby i wyjazdu, a
hr. Einsiedel, ktry raczy si podj oddania tego listu, doskonale wie o wszystkiem, coby
Wasza Ekscelencya chcia wiedzie o stanie interesw, tem cnetniej wic odwouj si do jego opowieci, im mocniej jestem przekonany, e zdolny jest i
wiedzie i sdzi wybornie, sam za kocz etc."
List do tego z dnia 14 lipca 1758 roku.
Odebraem tu (w Peterhofie) jednoczenie prawie listy Waszej Ekscelencyi pod N 50,
51 i 52, z dnia 4, 5, i 6 b. m,; pierwszy zwyk poczt, drugi sztafet, ostatni przez kuryera
ambasady francuskiej.
Gdy zakomunikowaem wicekanclerzowi to, co go dotyczyo w tych listach, zada
odemnie wycigu; daem mu wic takowy, naprzd co do deklaracyi o handlu z pastwami
krla pruskiego, ktra nie agodzi jeszcze trudnoci napotykanych przy okreleniu, co jest
waciwie kontraband, gdy dostatecznych w tej mierze nie podaje szczegw; nastpnie, co
do rozkazu, danego baronowi de Rahl przez dwr wiedeski, aby stara si za porednictwem
rezydenta w Gdasku odwie dwr tutejszy od uycia gwatu przeciw temu miastu, a to
przez wzgld na Port Ottomask, ktrby to mogo zatrwoy; w kocu za co do
udzielonej przez pana Benoita wiadomoci o ludziach ze lska, uprowadzonych przez lekk
jazd rosyjsk; przyczem zoyem kopi listu, pisanego w tym przedmiocie przez tego
sekretarza pruskiego do redakcyi gazety warszawskiej i wszystkie refleksye Waszej
Ekscelencyi nad podobnym faktem, ktry z koniecznoci odbije si na Saksonii. - Poniewa
ten minister ma zjecha jutro do Petersburga, dokd ja wracam dzisiaj, wic go zapytam o
rezolucy w tych sprawach. Zwinicie oblenia Oomuca, poprzedzone zniesieniem
znacznego oddziau pruskiego, ktry eskortowa konwj ywnoci do obozu oblniczego,
jest wypadkiem takiej doniosoci, e si po nim spodziewa naley najlepszych dla dobrej
sprawy skutkw. - Szczegln jeszcze sprawio mi przyjemno, i dostarczenie
Najjaniejszemu Panu naszemu tej dobrej wieci mojemu bratu poruczono. Co do bitwy
midzy Francuzami i Hanowerczykami, nie maj tu innych o niej szczegw nad zawarte w

92
berliskiej gazecie; z naleyt ocen ich jednak trzeba zaczeka na relacy drugiej strony, i na
to, czy hr. de Clermont bdzie w stanie powetowa poniesione straty, a przynajmniej
wstrzyma dalsze postpy nieprzyjaciela.
Floty rosyjskiej, ktr widzielimy w Kronsztadzie, ju tam niema; wypyna wczoraj
raniutko z pomylnym wiatrem i przy najpikniejszej pogodzie.
Zapomniaem donie w ostatniej depeszy o posuchaniu, jakie pose turecki otrzyma
nareszcie przeszej niedzieli w Peterhofie, zrzekszy si dziwacznych wymaga i
zastosowawszy si do przyjtego zwyczaju na skutek wyranych w tej mierze rozkazw,
nadesanych ze Stambuu. Dwr dosy jest teraz zadowolony z jego sprawowania; maj go
zawie na wosk oper i od niego samego zaley, aby mg korzysta ze wszystkich
przyjemnoci, jakich mu chc dostarcza przez pozostay czas pobytu jego tutaj.
Ksi Karol wyjeda std dzisiaj, ozdobiony orderem -go Andrzeja i obsypany
askami Jej Cesarskiej Moci. Poniewa sam donosi Krlowi Imci o wszystkiem, co
uczyniono dla niego i dla krlewskiej rodziny, wic tego powtarza nie bd. To niezawodna,
e niemasz wzgldw, ktrychby mu nie okazano, jak niema serca, w ktremby alu po sobie
nie zostawi.
Razem z krlewiczem zoyem wizyty poegnalne i spodziewam si wyjecha za trzy
tygodnie; nie omieszkam uy krtkich chwil, jakie tu jeszcze mam spdzi, na suenie z
najwiksz gorliwoci Krlowi Imci w interesach, najwysze zawsze dla siebie upatrujc
szczcie w monoci zasuenia na Jego pochwa".
List do tego z dnia 18 lipca 1758 roku.
Nie chcc jedynie przepuci poczty bez pisania do Waszej Ekscelencyi, wyprawiam
list dzisiejszy, nie majc adnej odpowiedzi na wycig z depeszy z dnia 4 b. m., udzielony
wicekanclerzowi w Peterhofie, a tyczcy si nowej deklaracyi o handlu z pastwami krla
pruskiego i uprowadzenia ludzi na lsku przy wejciu lekkiej jazdy rosyjskiej do tego
ksistwa. Tylko o jednym Gdasku wicekanclerz w krtkich wyrazach da mi do zrozumienia,
nie wchodzc w bardziej szczegowe tmaczenie si, e przez czas jaki chc jeszcze
utrzyma status quo. Widz, e zawsze obawiaj si jakiego nieszczliwego wypadku; ale w
takim razie jeszczeby im trudniej byo uskuteczni swj projekt, bo gdaszczanie mieliby
wicej daleko powodw wzbronienia wojskom rosyjskim wejcia do miasta, a rodki
zmuszenia ich do tego musiayby by mniejsze, gdy miasto uyoby pewno zostawionego
sobie czasu na zabezpieczenie si i wzmocnienie obrony. Dlatego te przy pierwszej
sposobnoci pomwi o tem z wicekanclerzem.
Rozesza si tutaj pogoska, e urzd wielkiego kanclerza bdzie wkrtce oddany
hrabiemu Woroncowowi, a szambelan Szuwaow zostanie wicekanclerzem; pytaem wic
tego ostatniego o wytmaczenie tych wieci, na co mi odpowiedzia, e tego wcale sobie nie
yczy, e i tak dosy ma urwania gowy, aby mia jeszcze do zwykych nowe dodawa
kopoty. Moe byoby lepiej, gdyby przyj t posad, bo wtenczas traktowanoby z nim, jak z
ministrem, kiedy teraz, chocia miesza si do wszystkiego, byle mu wspomnie o jakim
interesie, odpowiada, e go nie zna i w niczem nie bierze udziau. Wszake z drugiej strony
monaby take by w kopocie, jak za wielkiego kanclerza Bestuewa, bo minister, drugi z
rzdu, byby pierwszym co do znaczenia, i z wiksz daleko potg, ni j mia wwczas
hrabia Woroncow, co z koniecznoci musiaoby zrodzi midzy nimi zawi.
Cesarzowa kazaa owiadczy, e kawalerowie ze wity ksicia Karola, ktrzy si
jeszcze znajdowali w stolicy, mogli wrci zawczoraj do Peterhofu i by na balu dworskim
pomimo zoonych ju poegna Ja udaem si tam take i zdaje si, bd musia tam bywa,
ile razy bdzie przyjcie u dworu, a do mojego std wyjazdu, ktry najpniej za trzy

93
tygodnie nastpi. Jej Cesarska Mo nie ukazaa si jednak publicznoci z powodu lekkiego
reumatyzmu, pochodzcego z zawiania".
Nota do ministeryum z dnia 22 lipca 1758 roku.
Wskutek promemoria pana ministra penomocnego z dnia 18 b. m., w ktrem prosi,
aby oddziay kozakw i Kamykw, idce teraz na poczenie si z armi Jej Cesarskiej
Moci, w pochodzie swym ominy dobra, nalece do jego rodziny, ministeryum cesarsko rosyjskie postanowio uczyni zado jego daniu; dla tego te na wasn jego prob, aby
rozkazy wystosowane w tym przedmiocie do dowdcw rzeczonych oddziaw, oddane
zostay do rk wasnych ministra penomocnego, zaczaj si tutaj rozkazy Cesarzowej Imci
do jenera-majora Jefremowa, dowodzcego korpusem kozakw i do podpukownika Hack'a,
majcego prowadzi Kamykw. Rozkazy te w dwch egzemplarzach mog wic suy
jednoczenie dla dbr kasztelana krakowskiego ojca i wielkiego podkomorzego koronnego,
brata pana ministra penomocnego. Naley wic teraz, aby tene minister penomocny
niezwocznie przesa rzeczone rozkazy swej rodzinie, aby je mona byo pokaza jeneramajorowi Jefremowowi i podpukownikowi Hack'owi, przed wejciem kozakw i Kamykw
do ziem, nalecych do rodziny jego i postawi tych oficerw w monoci urzdzenia si tak
zawczasu, aby owe dobra mogli omin".
List do hr. z dnia 25 lipca 1758 roku.
Depesza Waszej Ekcelencyi z dnia 12 b. m., zawiadamiajca o skutkach zaniechania
dalszego oblenia Oomuca, tern jest ciekawsz, e krl pruski w samym odwrocie swoim
zdaje si co knu przeciw Czechom, ale moe te chce tylko drog na Leutomischel wrci
do hrabstwa Kadzka. Jakiekolwiek byyby jego projekta, spodziewa si naley, i dziki
zarzdzeniom marszaka Dauna zawsze przy ich wykonaniu wielkie napotka trudnoci. Nie
dugo czekalimy na zupene obalenie rozpuszczonych tu pogosek o jenerale Buccow.
Utrzymywano, e sztafeta przyniosa t wiadomo tutejszemu ministerstwu i oznaczono
nawet dzie jej przybycia; pokazao si, e to by zupeny wymys, ktrego rdo jeszcze nie
wiadome.
Wedug ostatnich wiadomoci, otrzymanych w ministerstwie od jeneraa Fermora,
gwna jego kwatera bya w Midzyrzeczu, co w zestawieniu z udzielonemi przez Wasz
Ekscelency wiadomociami pozwala wnosi, e teraz musi si on znajdowa na lsku.
Wicekanclerz uwiadomi mnie, i oddzia pruskich huzarw pod przewodnictwem
przebranego rezydenta pruskiego pochwyci i uprowadzi z jednego z przedmieci gdaskich
43 szwedzkich rekrutw i e potem przechwala si z tego, i sztuki takiej dokaza pomimo
znajdujcej si w pobliu armii rosyjskiej; przytem hr. Woroncow owiadczy, i
gdaszczanie, znoszc tego rodzaju postpki ze strony Prus, nie powinni si dziwi, jeeli
Rosyanie ze swej strony podobnyme kiedy sposobem szuka bd u nich Prusakw. Zdaje
mi si zatem, i naley rozkaza gdaszczanom niezwocznie zanie do krla pruskiego
skarg na to zgwacenie ich posiadoci, i aby to uczynili jak mona najgoniej dla
przekonania Rosyi i sprzymierzonych, i nie tylko najmniejszego nie mieli udziau we
wspomnianym zamachu, ale sami nawet czuj si przez to bolenie skrzywdzonymi".
List do tego z dnia 28 lipca 1758 roku.
Dzikuj Waszej Ekscelencyi za udzielone mi w licie z dnia 17 b. m. wiadomoci o
ruchach marszaka Dauna celem utrudnienia krlowi pruskiemu odwrotu jego z Moraw.

94
Oddzia z 16.000 ludzi, wysany na Grny lsk, moe zapewne dokona czego, pki wielka
armia pilnowa bdzie nieprzyjaciela.
Doniosem Waszej Ekscelencyi w ostatniej depeszy mojej, co mi wicekanclerz
powiedzia o owem uprowadzeniu rekrutw szwedzkich z pod Gdaska, o ktrem mi Wasza
Ekscelencya wspominasz; powiem mu jutro, jak tu bdzie, e Wasza Ekscelencya pisae o
tem i wskazywae, i jenera Rezanow, postawiony z tej strony dla zasony kraju, najbardziej
temu winien, e pruscy huzarzy zdoali doj tak daleko. Wiadomoci, jakie tu maj o jenerale
Fermorze, nie zawsze si zgadzaj z temi, ktre o nim od Waszej Ekscelencyi odbieram. Ka
tu posuwa si wojskom daleko spieszniej, ni si one posuwaj naprawd. Mwiono przed
tygodniem, jak o tem donosiem, e poczenie si z korpusem jeneraa Browna ju nastpio,
a zaraz potem ogoszono, e gwna kwatera bya ju w Midzyrzeczu, tymczasem depesza
Waszej Ekscelencyi donosi, e jenera Fermor, zwinwszy 11-go obz swj pod Poznaniem,
uszed zaledwo p mili drogi, i e nie wiedziano zgoa, gdzie si znajduje jenera Brown.
Jakkolwiekbd, musz raz przecie posun si dalej; nie mog wiecznie pozostawa w
Polsce.
Uwaam za swj obowizek donie Waszej Ekscelencyi o ciekawym szczegle.
Wzito Brockdorffa cakiem obalona jest u cesarzowej, bo dokadnie poznaa jego charakter
i sposb dziaania, zachwian te zostaa u wielkiego ksicia i mowy jego nie robi ju
wraenia. Pozwoli raz sobie odezwa si publicznie, za stoem u wielkiego ksicia, e ksi
Karol przyjecha tu, aby otrzyma Kurlandy, ale e jej nie dostanie, e chce wraca, ale
znajd sposb, aby do tego nie dopuci; doda, e chocia nie otrzyma teraz przez ksicia
orderu polskiego, jednake mie go bdzie, bo mu to obieca ambasador francuski. Szambelan
Lew Aleksandrowicz Naryszkin, drugi ulubieniec wielkiego ksicia, widzi take swj wpyw
u niego zachwiany. Rzeczy wiele si zmieniy na modym dworze i wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa zmieni si jeszcze bardziej".
List do tego z dnia 4 sierpnia 1758 roku.
Otrzymaem wczoraj dwa listy Waszej Ekscelencyi z dnia 24 i 27 b. m., chocia Wasza
Ekscelencya wtpie, aby mnie tutaj znalazy. Zapewne s to ostatnie, jakie tutaj odbieram;
wszake ledwo za tydzie bd mg std wyjecha, ale to ju niezawodnie; dzi wyprawiem
ju przodem sub i powozy moje.
Udzielone mi przez Wasz Ekscelency nowiny o dalszych ruchach wojsk austryackich
w Czechach s tak pomylne, e mona z nich wnosi o podanym dla oglnej sprawy
obrocie reszty kampanii.
Przybywaj tu do czsto gocy z armii generaa Fermora; jeden z nich zaledwo przed
kilku dniami przyjecha. Utrzymuj, e armia posuwa si naprzd. Wasza Ekscelencya moe
mie o tem rychlejsze i pewniejsze wiadomoci.
Dzikuj Waszej Ekscelencyi za wiadomo o szczliwem przybyciu do Warszawy
ksicia Karola, ktry musia bardzo pieszy, skoro tak prdko odby t ogromn podr.
Nie byo nic wczoraj u dworu w Peterhofie; mwi, e moe jutro, w niedziel, gra
bd oper rosyjsk; ale zazwyczaj dowiaduj si tutaj o tego rodzaju rzeczach w chwili
niemal przedstawienia.
Nie przesadziem zgoa, donoszc Waszej Ekscelencyi, e Brockdorff straci ca sw
wzito u cesarzowej i e wpyw jego bardzo jest zachwiany nawet u wielkiego ksicia;
doszo to teraz do tego stopnia, e stay jego opiekun, ambasador francuski, radzi mu, aby si
std prdko wynosi".