De Securitate Et Defensione 1 (1) 2015

UNIWERSYTET PRZYRODNICZO -HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH
INSTYTUT NAUK SPOECZNYCH I BEZPIECZESTWA
DE SECURITATE ET DEFENSIONE
O BEZPIECZESTWIE I OBRONNOCI
Nr1(1)/2015
desecuritate.uph.edu.pl
Jan-Jun
ZESP REDAKCYJNY/ EDITORIAL TEAM

REDAKTOR NACZELNA/ EDITOR IN CHIEF
DR MALINA KASZUBA
ZASTPCA REDAKTOR NACZELNEJ/ DEPUTY EDITOR
MGR MARTA STEMPIE
ZASTPCA REDAKTOR NACZELNEJ/ DEPUTY EDITOR
MGR MACIEJ TOWISKI
REDAKTOR JZYKOWY (JZYK ANGIELSKI)/

LANGUAGE EDITOR (ENGLISH)
MGR HANNA SIENKIEWICZ-KAYA
REDAKTOR JZYKOWY (JZYK ROSYJSKI)/

LANGUAGE EDITOR (RUSSIAN)
MGR ALEKSIEJ PULIK
SEKRETARZ REDAKCJI/ SECRETARY
MGR IRENA UKOWSKA
RADA NAUKOWA/ SCIENTIFIC COMMITTEE

PROF. ZW. DR HAB. ROMUALD KALINOWSKI UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZY
W SIEDLCACH/ SIEDLCE UNIVERSITY OF NATURAL SCIENCES AND HUMANITIES, POLAND
PK DR HAB. TOMASZ KOMIDER, PROF. AKADEMII OBRONY NARODOWEJ/ NATIONAL
DEFENCE UNIVERSITY, POLAND
PK DR HAB. ANDRZEJ PIECZYWOK AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ/ NATIONAL DEFENCE
UNIVERSITY, POLAND
DR HAB. MARIUSZ KUBIAK, PROF. UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO
DR HAB. ZBIGNIEW SABAK, PROF. AKADEMII OBRONY NARODOWEJ/ NATIONAL DEFENCE
UNIVERSITY, POLAND.
DR HAB. HENRYK WYRBEK, PROF. UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO
DR HAB. GALINA KUC, PROF. CHARKOWSKIEGO UNIWERSYTETU NARODOWEGO IM.
W. KARAZINA/ V. N. KARAZIN KHARKIV NATIONAL UNIVERSITY, UKRAINE
DR HAB. INNA STECENKO, PROF. BATYCKIEJ AKADEMII MIDZYNARODOWEJ/ BALTIC
INTERNATIONAL ACADEMY, LATVIA
DOC. DR DENIS IROSZNIKOW PASTWOWY UNIWERSYTET W RIAZANIU IM S. A. JESIENINA/
RYAZAN STATE UNIVERSITY, RUSSIA
DR SANDRA KAIJA, PROF. UNIWERSYTETU STRADYNIA W RYDZE/ RIGA STRADI
UNIVERSITY, LATVIA
ADRES REDAKCJI/ EDITORIAL TEAM OFFICE

INSTYTUT NAUK SPOECZNYCH I BEZPIECZESTWA, WYDZIA HUMANISTYCZNY,
UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH,
UL. YTNIA 39, 08-110 SIEDLCE/
SOCIAL SCIENCES AND SECURITY INSTITUTE, FACULTY OF HUMANITIES,
SIEDLCE UNIVERSITY OF NATURAL SCIENCES AND HUMANITIES,
YTNIA 39, 08-110 SIEDLCE, POLAND
ZA WERSJ PIERWOTN CZASOPISMA UZNAJE SI WERSJ ELEKTRONICZN DOSTPN POD
ADRESEM HTTP:/WWW.DESECURITATE.UPH.EDU.PL / THE ORIGINAL VERSION OF
THE JOURNAL IS THE ELECTRONIC VERSION AVAILABLE AT THE
HTTP:/WWW.DESECURITATE.UPH.EDU.PL
KOREKTA/ PROFREADING: MGR IRENA UKOWSKA

SKAD I AMANIE/ TYPESETTING: MGR MARTA STEMPIE
LOGOTYP/LOGOTYPE: ALEKSANDRA WOLSKA
WYDAWCA/ PUBLISHER:
INSTYTUT NAUK SPOECZNYCH I BEZPIECZESTWA, WYDZIA HUMANISTYCZNY,
UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH,
UL. YTNIA 39, 08-110 SIEDLCE/
SOCIAL SCIENCES AND SECURITY INSTITUTE, FACULTY OF HUMANITIES,
SIEDLCE UNIVERSITY OF NATURAL SCIENCES AND HUMANITIES,
YTNIA 39, 08-110 SIEDLCE, POLAND
HTTP://WWW.INSIB.UPH.EDU.PL
COPYRIGHT BY UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH
ADRES DO PRZESANIA ARTYKUW/ ARTICLES SUBBMISION ADDRESS

REDAKCJA DE SECURITATE ET DEFENSIONE. O BEZPIECZESTWIE I OBRONNOCI
E-MAIL: SECU.ET.DEFEN@GMAIL.COM
UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH

INSTYTUT NAUK SPOECZNYCH I BEZPIECZESTWA
DE SECURITATE ET DEFENSIONE
O BEZPIECZESTWIE I OBRONNOCI
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
SPIS TRECI / TABLE OF CONTENTS

MIROSAW MINKINA
NATO i UE w nowej rzeczywistoci po aneksji Krymu
, C

EWA CHARYMSKA
Zabytki i dziea sztuki, jako przedmioty ochrony
UKASZ CIOEK, JUSTYNA PRZYCHODZIE
Ewolucja instytucji koncesji w prawie polskim po 1988 roku
AGNIESZKA FLORCZAK
Mechanizmy i problemy psychosfery i somatosfery
bezpieczestwa zdrowotnego
KRYSTIAN KISZKA
Bezpieczestwo zapisane w sowach powieci
DARIA KRZEWNIAK
Bezpieczestwo osb niepenosprawnych
OLGA NIEWIADA
Katalog zbrodni wojennych w wietle Statutu Staego
Midzynarodowego Trybunau Karnego
MARIUSZ PALA
Wybrane aspekty bezpieczestwa w cyberprzestrzeni
MAGDALENA RUDNICKA
Struktura demograficzna i spoeczno-zawodowa mniejszoci
ukraiskiej w Polsce
MATEUSZ ZULCZYK
Zjawisko islamskiego terroryzmu samobjczego kobiet
JADWIGA UK
Zagroenie wykluczeniem cyfrowym jako element bezpieczestwa
osobistego Polakw
DE SECURITATE ET DEFENSIONE. O BEZPIECZESTWIE I OBRONNOCI
WSTP
.
5
6
20
31
47
58
72
89
101
113
131
151
170
WSTP
Oddajemy w Pastwa rce pierwszy numer czasopisma naukowego De Securitate
et Defensione. O Bezpieczestwie i Obronnoci, ktre jest dzieem modych adeptw
nauki Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach. Celem czasopisma jest podjcie interdyscyplinarnej debaty
i wymiany pogldw naukowych modego oraz dowiadczonego rodowiska naukowego
z rnych pastw wiata. Czasopismo bdzie wydawane jako procznik w formie
elektronicznej dostpnej na stronie internetowej www.desecuritate.uph.edu.pl.
Pierwszy numer periodyku zawiera wiele bardzo interesujcych artykuw
naukowych, o zrnicowanym spectrum treci, oferujcej czytelnikowi ciekaw lektur.
Uwag przykuwa rnorodno podejmowanych przez autorw zagadnie, co jedynie
potwierdza wieloaspektowo i wielowymiarowo fenomenu bezpieczestwa.
Inspiracj do utworzenia czasopisma byo przekonanie o szczeglnym
znaczeniu problematyki bezpieczestwa i obronnoci we wspczesnym turbulentnym
i nieprzewidywalnym wiecie, w ktrym kwestie zwizane z szeroko rozumianym
bezpieczestwem peni bardzo czsto rol pierwszoplanow.
Waciwie chyba nikogo nie trzeba przekonywa o znaczeniu bezpieczestwa
w yciu kadego czowieka, grup spoecznych a take struktur organizacyjnych, ktrych
funkcjonowanie uzalenione jest od osignicia podanego poziomu bezpieczestwa.
Jednoczenie naley zauway, e zapewnienie bezpieczestwa jest co raz trudniejsze
w warunkach zglobalizowanego rodowiska bezpieczestwa, w ktrym pojawiaj si
nowe, nie tylko trudne do przewidzenia, ale take do zwalczenia zagroenia.
Potwierdzeniem dynamiki i zmiennoci wspczesnego wiata jest obecna sytuacja
w Europie. Jeszcze cakiem niedawno ylimy w przekonaniu, e kontynent europejski jest
wolny od zagroe stricte militarnych. Nasze postrzeganie przedmiotowej kwestii
diametralnie zmieni konflikt na Ukrainie. W jego obliczu Europejczycy zostali zmuszeni
do nowego spojrzenia na problem swoich zdolnoci obronnych, gdy przez lata ograniczali
wydatki na ten cel, yjc w bogim przekonaniu o braku zagroenia wojn. Innym, wydaje
si jeszcze trudniejszym problemem dla bezpieczestwa Europy w rnych wymiarach
jest niekontrolowany napyw uchodcw z pastw muzumaskich, ktrego Europa
przynajmniej na razie nie potrafi zatrzyma.
Wskazane przeze mnie jedynie w zarysie problemy ze sfery bezpieczestwa
i obronnoci to tylko przysowiowy wierzchoek gry lodowej. Mam nadziej, e na amach
niniejszego czasopisma poza prezentacj wynikw bada naukowych dotyczcych
problematyki bezpieczestwa i obronnoci bdzie si rwnie toczya interesujca debata
naukowa na ten temat. Czego sobie i Pastwu ycz.
dr Malina Kaszuba
Redaktor naczelna De Securitate et Defensione.
O Bezpieczestwie i Obronnoci
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Mirosaw MINKINA 1
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Instytut Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa
miroslaw.minkina@uph.edu.pl
NATO I UE W NOWEJ RZECZYWISTOCI

PO ANEKSJI KRYMU
ABSTRAKT: W lutym 2014 r. Federacja Rosyjska rozpocza okupacj Krymu, bdcego
czci suwerennej Ukrainy, pod pretekstem ochrony ludnoci narodowoci rosyjskiej.
W rosyjskiej doktrynie militarnej do mocno akcentowany jest cel polityki
bezpieczestwa, jakim jest zjednoczenie narodu rosyjskiego, w formie strategicznej
kontroli nad obszarem byego Zwizku Radzieckiego. Aneksja Krymu jest zatem
elementem zoonej polityki. Na drodze do realizacji takiej koncepcji stoj take
pastwa batyckie, czonkowie Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej.
Z perspektywy Rosji najkorzystniejsze byoby narzucenie takiego systemu politycznego
Ukrainie, ktry gwarantowaby pen kontrol oraz uniemoliwia przysz integracj
z NATO i UE. Zgodnie ze sposobem mylenia Kremla dobry ssiad powinien by
zintegrowany politycznie, gospodarczo i wojskowo z Rosj, a nie uczestniczy
w procesach integracyjnych ze strukturami przez ni niekontrolowanymi.
SOWA KLUCZOWE: bezpieczestwo, Federacja Rosyjska, NATO, Unia Europejska,
aneksja Krymu, Ukraina
NATO AND EU IN THE NEW REALITY AFTER

THE CRIMEA ANNEXATION
ABSTRACT: In February, 2014 Russian Federation began occupation of the Crimea, which
is part of sovereign Ukraine, under the pretext of ethnic Russians protection. In the Russian
military doctrine the purpose of a security policy to unite the Russian people is quite
heavily accented, in the form of strategic control over the areas of the former Soviet Union.
The annexation of the Crimea is therefore part of complex policy. On the way to implement
such a concept also stand Baltic countries, members of NATO and the European Union.
From the perspective of Russia the best would be to impose such a political system in
Ukraine, which would guarantee full control and not allow future integration with NATO
Dr hab. Mirosaw Minkina, prof. UPH. Dyrektor Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa oraz
Kierownik Zakadu Bezpieczestwa Midzynarodowego i Studiw Strategicznych na Wydziale
Humanistycznym Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Jego zainteresowania badawcze
koncentruj si wok problematyki bezpieczestwa midzynarodowego, w tym operacji reagowania
kryzysowego NATO i Unii Europejskiej oraz sub specjalnych.
1
Strona |7
and the EU. According to the Kremlin way of thinking "good neighbor" should be
integrated politically, economically and militarily with Russia, and not take part in
integration processes with structures not controlled by Russia.
KEYWORDS: security, Russian Federation, NATO, European Union, Crimea annexation, Ukraine
WPROWADZENIE
Aneksja Krymu dodaa nowej energii w poszukiwaniu przez NATO swojego
znaczenia. Akt ten dowid, e Rosja do wspierania dyplomacji nacisku nie zawaha si
przed uyciem si zbrojnych, co jednoczenie pozbawio pastwa zachodnie iluzji,
dotyczcej trwaoci wasnego bezpieczestwa. Zawalia si take inna iluzja, ktr byy
wysiki NATO i Unii Europejskiej zmierzajce do partnerskiego zaangaowania Rosji we
wspodpowiedzialno za bezpieczestwo obszaru euroatlantyckiego. Przyczenie Krymu
do Federacji Rosyjskiej nie pozostawia zudze, e jest to kolejna prba rozbudowywania
imperialnej Rosji, w formule Unii Euroazjatyckiej. Midzy innymi z tego powodu, Ukraina
nie moga zwiza si w jakiejkolwiek formie z Zachodem.
Kiedy w 1997 r. NATO i Rosja podpisyway porozumienie o wsppracy, wydawao
si, e Kreml zaakceptowa rozszerzenie sojuszu o kilka krajw, byych czonkw Ukadu
Warszawskiego. W zamian za t zgod Sojusz Pnocnoatlantycki zobowiza si, e
w pobliu granicy z Rosj nie bd lokowane wiksze zgrupowania wojsk, sprzt i rakiety
przenoszce adunki nuklearne. Aneksja Krymu wywoaa jednake obawy wrd wielu
nowych czonkw sojuszu, a szczeglnie pastw batyckich, ktre wstpiy do NATO
w 2004 r. Estonia i otwa, posiadajce znaczn mniejszo rosyjsk, nie maj gwarancji, e
pewnego dnia Kreml nie zechce chroni jej, w podobnym stylu jak na Krymie. Obawy
Litwy wynikaj z jej geopolitycznego pooenia pomidzy Rosj a jej pnocn enklaw
Obwodem Kaliningradzkim. Wiele do mylenia daj rwnie ataki cybernetyczne na
infrastruktur informatyczn tych pastw, ktre prawdopodobnie przeprowadzone byy
przez FR, chocia trudno z tym obszarze znale jednoznaczne dowody.
W obliczu wydarze na Ukrainie, ktre zmieniy w sposb istotny rodowisko
bezpieczestwa, zobowizanie z 1997 r., e sojusznicze siy i infrastruktura nie zbli si
w kierunku granic Federacji Rosyjskiej, stracio na znaczeniu. Zajcie Krymu i inspirowana
przez Moskw operacja paramilitarna we wschodniej Ukrainie oraz koncentracja
zgrupowa wojska w pobliu jej granic przekrelia dentelmeski podzia w NATO
starych czonkw, na terytorium, ktrych mog stacjonowa sojusznicze siy oraz nowych
gdzie jakiekolwiek znaczce wzmocnienie lub wiczenia, maj antyrosyjsk konotacj.
Polska i pastwa batyckie prowadz intensywn ofensyw dyplomatyczn, skaniajc do
zdecydowanej reakcji na polityk Wadimira Putina. Stoj na stanowisku, e terytorialny
ekspansjonizm Kremla bdzie kontynuowany wczeniej czy pniej, do momentu, kiedy
Zachd odpowie zdecydowanie, a odpowied t wesprze konkretnymi dziaaniami,
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
8|Strona
najlepiej o charakterze militarnego odstraszania. Podobne stanowisko w tej sprawie zajmuje

jak si wydaje Polska, ktrej determinacja dotyczca zdecydowanych krokw wobec
Rosji, rzucia cie na wspprac w ramach Trjkta Weimarskiego. Niemcy bowiem
staraj si zachowa bardziej wstrzemiliwe stanowisko wobec wojskowego wzmocnienia
wschodniej rubiey NATO. Francja natomiast, zajmowaa niezbyt jasne stanowisko wobec
planw sprzeday do Rosji dwch okrtw desantowych. Fakt ten rzutuje negatywnie na
relacje polsko-francuskie i francusko-amerykaskie.
POLITYKA ROSJI WOBEC PASTW BATYCKICH

Prawdopodobnie nikt tak dobrze nie zna Rosji jak pastwa batyckie, ktre przez
pidziesit lat wchodziy w skad ZSRR. Okoo 25 proc. ludnoci Estonii i 27 proc. otwy
to Rosjanie, a niemal wszyscy mieszkacy pastw batyckich s dwujzyczni. Na otwie
20 proc. maestw to zwizki mieszane otewsko-rosyjskie. Mimo, takiej struktury
demograficznej ostrzeenia o rosyjskim ekspansjonizmie nie znajduj zrozumienia ani
w NATO, ani w UE, a pastwa te posdzane s o rusofobi.
Istniej te pewne problemy, zwizane z wprowadzonymi sankcjami. Jeli bd
konsekwentnie stosowane, Estonia, Litwa i otwa rwnie znaczco je odczuj. Rosja jest
najwikszy partnerem handlowym Litwy (ok. 25 proc. obrotw). W przypadku Estonii
i otwy wskanik ten wynosi okoo 10 proc. Od wsppracy gospodarczej z Rosj zalene
jest rolnictwo, infrastruktura transportu ldowego i morskiego oraz logistyczna. Pastwa
batyckie zalene s take w peni od dostaw rosyjskiego gazu. W przypadku odcicia tych
dostaw, istniejce zapasy za otwie wystarcz na zaspokojenie zapotrzebowania dla trzech
krajw na kilka miesicy. Jednake znalezienie alternatywnych rozwiza na dostawy gazu
do regionu moe potrwa nawet kilka lat. Mona przypuszcza, e Rosjanie odpowiedz
na sankcje w sposb punktowy, uderzajcy retorsjami w najsabszych i najbardziej
uzalenionych gospodarczo. Bardzo dolegliwy byby na przykad zakaz importu niektrych
towarw z otwy lub podwyszenie cen gazu dla Litwy. Decyzje te wspieraaby
propaganda telewizji rosyjskiej, ogldanej tu powszechnie oraz ataki w cyberprzestrzeni,
utrudniajce codzienne ycie obywateli, funkcjonowanie instytucji pastwowych oraz
podmiotw gospodarczych. Wyraane s przy tym nadzieje, e rewanyzm zwrci uwag
Zachodu na znaczenie regionu i potrzeb jego ochrony. Korzystnym z punktu widzenia
strategicznego byoby zachcenie Szwecji i Finlandii do czonkostwa w NATO 2.
W pastwach tych zauwaalny jest jednak niepokj, e Zachd ich nie obroni.
Powodem takiego mylenia, e Rosja traktuje pastwa batyckie jako czonkw NATO
drugiej kategorii. Jest ono w jakim stopniu uzasadnione, poniewa pogldy o cigym
zagroeniu rosyjskim, wyraane przez czonkw Sojuszu, pooonych na wschd od
2
Echoes of the Sudetenland. The Baltic states, The Economist, March 29, 2014.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Strona |9
Odry, spotykay si najdelikatniej ujmujc z niezrozumieniem. Wyrazem tego

niezrozumienia by chociaby sceptycyzm, dotyczcy opracowania planw reagowania
ewentualnociowego, na wypadek ataku na bye pastwa satelickie ZSRR. Obecnie, kiedy
takie plany powstay, wiczenia prowadzone s sporadycznie i na ma skal.
Spord 66.217 onierzy amerykaskich, obecnych w Europie, zaledwie 136
stacjonuje w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej 3. Ponadto rne formy dziaa
nieprzyjaznych ze strony FR wobec pastw batyckich, do ktrych naleaoby zaliczy
m.in. wspomniane ataki w cyberprzestrzeni czy naruszanie przestrzeni powietrznej,
spotykay si ze strony Zachodu jedynie z reakcj werbaln. Brakuje ze strony
sojuszu wyranego sygnau, wskazujcego jednoznacznie, e bdzie zdeterminowany
w obronie caego terytorium objtego Traktatem Waszyngtoskim. Sygnaem takim byoby
wysanie do pastw batyckich i Polski niewielkich si z rnych pastw sojuszniczych,
w tym wyrzutni rakietowych i lotnictwa, co daoby jednoznacznie do zrozumienia, e
w przypadku rosyjskiej agresji, siy te bd szybko wzmocnione.
Wadze na Kremlu uwanie obserwuj nastroje i reakcje Zachodu, zdajc sobie
spraw z panujcego tu mylenia yczeniowego. Odczytuj z wypowiedzi mediw
zachodnich, e prezydent Wadimir Putin zadowoli si Krymem, a rozmieszczenie si na
wschodniej flance NATO, moe by odebrane jako prowokacja. Ma te wiadomo, e
z tymi opiniami, ktre pochodz nie tylko od opinii spoecznej, ale te od lobby
przemysowo-handlowego, musz liczy si politycy. Szczeglnie niepokojce s
zachodnie pogldy, ktre mona byoby okreli jako realistyczne, wedug ktrych Rosja
ma nie tylko prawo do Krymu, ale take do tak zwanej bliskiej zagranicy 4. Tymczasem,
media te twierdz rwnie, e Rosja potrzebna jest to funkcjonowania biznesu, rozwizania
konfliktu w Syrii, powstrzymania Iranu od programu nuklearnego oraz wreszcie do
przeciwstawienia si rosncej potdze Chin. Nie dostrzega si przy tym, e tak
naprawd wcale nie pomaga w rozwizaniu konfliktw, a Iran z pewnoci wycign
wnioski z ukraiskiej lekcji, kiedy w zamian za wyrzeczenie si potencjau nuklearnego
gwarantowano w 1994 r. w Budapeszcie, zapewniono nienaruszalno granic Ukrainy.
Obserwujc postpowanie wadz rosyjskich, wydaje si, e najwiksz prowokacj
i zacht Putina do dalszych dziaa bd zaniechania Zachodu. Ponadto zdecydowana
reakcja na obecnym etapie bdzie najmniej kosztowna. Omielona brakiem dziaania Rosja
bdzie testowaa Zachd na ile moe sobie pozwoli. Nie jest trudnym do wyobraenia
sobie aneksji czci jednego z pastw batyckich w obronie praw rosyjskiej mniejszoci,
danie korytarza do Obwodu Kaliningradzkiego przez terytorium Litwy lub groba ataku
nuklearnego wobec jednego z pastw NATO. W ramach pozainformacyjnych operacji
wywiadu lub si specjalnych nie stanowioby wikszych trudnoci przeprowadzenie
3
4
All for one. NATO, The Economist, March 29, 2014.

Ibidem.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
10 | S t r o n a
sabotau infrastruktury kolejowej, morderstwa obywatela FR, zorganizowanie protestw

antyrzdowych czy wykonanie ataku cybernetycznego.
Gdyby taki scenariusz urzeczywistni si i nie spotka ze zdecydowan odpowiedzi
NATO, oznaczaoby to podwaenie podstaw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego jako gwaranta
bezpieczestwa, co jest jego istot i przyczyn powstania. Natomiast, gdyby Sojusz
zdecydowany by na reakcj, jej koszt byby znacznie wyszy ni obecnie i oznacza
eskalacj w kierunku wojny. A zatem naley jak si wydaje pokaza Rosji, e jej
dalsze rozpychanie si nie przyniesie adnej korzyci. Istnieje take najlepszy moment,
aby po wyczerpujcej misji w Afganistanie Sojusz powrci do rde swojego powstania,
zwikszy liczb wicze w formule artykuu 5. TW oraz wydatki obronne. Pilnym
przedsiwziciem jest take rozbudowa zdolnoci w zakresie obrony przed atakiem
w cyberprzestrzeni, wzmocnienie wsppracy wojskowej z pastwami UE, niebdcych
czonkami NATO oraz oywienie traktatowego zapisu otwarcia na nowych czonkw.
W listopadzie 2013 r. Sojusz Pnocnoatlantycki, przeprowadzi po raz pierwszy od
2006 r. wiczenie o kryptonimie Steadfast Jazz 2013, z uyciem wojsk i amunicji
bojowej. Zgodnie ze scenariuszem siy NATO odpieray symulowany atak na Estoni ze
strony pastwa zwanego, dla celw wiczenia, Bothnia. Manewry NATO byy
odpowiedzi na, prowadzone od 2009 r., na szerok skal, wiczenia si zbrojnych FR
Zapad, ktre nie tylko poniay ssiadw, bo w takich kategoriach naley ocenia
koncentracj wojsk przy granicach innego pastwa, ale wywoyway poczucie zagroenia
o wasne bezpieczestwo. W czasie jednego z takich wicze wykonano symulowany atak
nuklearny na Warszaw.
Decydujc si na przeprowadzenie Steadfast Jazz 2013, Sojusz zademonstrowa
powrt do swoich zasadniczych zada zapisanych w Traktacie Waszyngtoskim. Skoniy
do tego, po pierwsze zwikszajce si w szybkim tempie wydatki wojskowe FR, po drugie,
antyzachodnia retoryka politykw i administracji rosyjskiej, w tym zapowied wykonania
uderzenia na budowany pod auspicjami NATO, system obrony przeciwrakietowej.
Jednake taka odpowied Sojuszu nie zadowalaa wszystkich. Uznawana jest za zbyt mao
adekwatn do asertywnoci Rosji, co egzemplifikuje chociaby fakt, e spord 6.000
uczestnikw wiczenia, zaledwie 300 onierzy byo Amerykanami.
Przed 28. czonkami Sojuszu stoi obecnie pilna konieczno zdefiniowania zagroe
oraz sposobw reagowania na te zagroenia. Nowego znaczenia nabiera artyku 4. TW,
dotyczcy konsultacji w sprawach bezpieczestwa. W marcu 2014 r. zostay podjte pewne
konkretne dziaania. Sojusz rozpocz loty rozpoznawcze samolotw Boeing E-3As,
znanych jako AWACS. Stany Zjednoczone wysay do Polski 12 samolotw F-16 oraz
10 F-15 do patrolowania przestrzeni powietrznej Estonii, Litwy i otwy. W kwietniu, siy
te zostay wzmocnione przez brytyjskiej Typhoony. Naley spodziewa si take odejcia
od deklaracji NATO-Rosja z 1997 r., w ktrej zapowiedziano, e nie ma zamiaru, planw
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 11
i potrzeby rozmieszczania na terytorium nowych czonkw znacznych si zbrojnych

oraz infrastruktury NATO.
W marcu 2014 r. Dowdca Si Sojuszniczych NATO w Europie (Supreme Allied
Commander Europe SACEUR), genera Philip Breedlove, stwierdzi, e Sojusz musi
wypracowa koncepcj reagowania w przypadku rosyjskiej agresji, ktra rozpocznie si
pod pozorem legalnych i notyfikowanych wicze. Kluczowym pytaniem jest, czy
zagroone rodowisko bezpieczestwa europejskiego zostanie zasilone zwikszon
obecnoci USA, na przykad w Polsce. Innym wyzwaniem dla NATO jest odpowied na
inne pytanie, ktre do tej pory nie miao uzasadnienia. W jakim stopniu naleaoby, i czy
w ogle, udzieli pomocy wojskowej takim pastwom zagroonym rosyjsk inwazj jak
Ukraina, Gruzja lub Modawia? Aspiruj one w rnym stopniu do czonkostwa w NATO,
ktremu Rosja si przeciwstawia, poniewa zmiana ich statusu burzy strategiczne zamiary
Putina dotyczce Unii Euroazjatyckiej, w ktrej czonkowie bd zaleni od Moskwy
politycznie, gospodarczo i militarnie. Zamiary te wspierane s przez konkretne przedsiwzicia,
w tym zwikszenie w najbliszych latach wydatkw wojskowych o 40 proc. 5.
OYWIENIE RELACJI TRANSATLANTYCKICH

Zajcie Krymu oywio, zapomniane od pewnego czasu, bliskie stosunki pomidzy
Europ a Stanami Zjednoczonymi. To maestwo, czsto z rozsdku, byo chodne ze
wzgldu na rnice dotyczce wojny w Iraku oraz sposobw walki z terroryzmem. Do tego
naoya si afera zwizana z podsuchiwaniem Europejczykw przez Agencj
Bezpieczestwa Narodowego (National Security Agency NSA), kryzys w strefie euro
oraz amerykaskie pretensje o zmniejszajcy si w Europie budet obronny. Po zwrocie
w kierunku Azji, uznanej za rejon waniejszy dla interesw USA, wydarzenia na Ukrainie,
zmusiy administracj amerykask do skoncentrowania swojej polityki i zainteresowania
na sprawach europejskich. Marcowa wizyta Baraka Obamy w Europie zdominowana bya
przez wydarzenia na Ukrainie i aktywno Rosji 6. Amerykaski prezydent spotka si
z Sekretarzem Generalnym NATO, podczas ktrego okreli dziaania Rosji jako
brawurowe i nielegalne oraz uzna za konieczne wzmocnienie zdolnoci NATO do
obrony zbiorowej 7.
W czasie tej wizyty spotka si take z przedstawicielami unijnych instytucji.
Zauwaalna jest take poprawa relacji pomidzy UE i Stanami Zjednoczonymi.
Amerykascy sekretarze stanu blisko wsppracuj z Catherine Ashton oraz Wysokim
5
First principles. The future of NATO, The Economist, March 29, 2014.
S. Holland, J. Mason, Obama trip to Europe dominated by Ukraine crisis, Washington 24.03.2014,
Reuters http://www.reuters.com/article/2014/03/24/us-ukraine-crisis-obama-idUSBREA2N05V20140324
(04.04.2014).
7
NATO Secretary General and US President stress commitment to collective defence. 26.03.2014
http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_108328.htm?selectedLocale=en (04.04.2014).
6
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
12 | S t r o n a
Przedstawicielem UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczestwa. Przedstawiciele

administracji amerykaskiej s wikszymi zwolennikami integracji europejskiej ni
europejscy federalici. Zachcaj do cisej wsppracy strefy euro i przekonuj Wielk
Brytani, aby nie wystpowaa z Unii 8. Podejcie takie wynika czciowo ze wzgldw
pragmatycznych. Wygodniej jest bowiem rozmawia z jedn Lady Ashton ni z 28.
ministrami spraw zagranicznych. Poprzez ustanowienie osoby odpowiedzialnej za sprawy
zagraniczne UE, USA posiadaj synny numer telefonu do Europy, ktrego w latach 70.
XX w. brak byo Kissingerowi, w czasie kryzysw midzynarodowych, kiedy jako
Sekretarz stanu USA, chcia pozna stanowisko Europy Zachodniej. Stany Zjednoczone, po
okresie zadufania i buty neokonserwatystw w czasie prezydentury G.W. Busha,
ktre zostay pogrzebane w Iraku i Afganistanie, zrozumiay, e same nie zwalcz
wspczesnych zagroe terroryzmu, przestpczoci ponadnarodowej, atakw
w cyberprzestrzeni. Zrozumiay te, e nie posiadaj instrumentw stabilizowania sytuacji
w rejonach konfliktw, a wyzwania dla polityki zagranicznej, jak chociaby powstrzymanie
programu nuklearnego Iranu, jest skuteczniejsze z udziaem Europy. Przypomnienia
wart jest fakt, e Lady Ashton przewodniczya negocjacjom z tym krajem i osigna
pewien kompromis.
Mona przyj, e o ile Stany Zjednoczone s niezbdnym mocarstwem, Europa
jest niezbdnym partnerem. Jednake relacje te, po zakoczeniu zimnej wojny, dalekie byy
od ideau, a nawet uczciwego partnerstwa. Pomimo, e zdecydowana wikszo czonkw
NATO i UE jest zbiorem wsplnym, zgrzyty w relacjach transatlantyckich wpyway na
wspprac pomidzy tymi dwoma organizacjami. Istotnym aspektem stosunkw NATO
UE jest problem czonkostwa Stanw Zjednoczonych w Sojuszu Pnocnoatlantyckim.
Z chwil powstania Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony UE w 1999 r.,
administracja amerykaska przyja ten europejski projekt, zastrzegajc jednak, e nie
moe go cechowa rozlunienie relacji UE z NATO, dublowanie sojuszniczych struktur
oraz dyskryminowanie czonkw Sojuszu, nienalecych do Unii 9.
Idea stworzenia ESDP w ramach UE przez dugi czas nie znajdowaa zrozumienia
wrd amerykaskich elit politycznych. Wynika to z gbokiego przekonania o potrzebie
skoncentrowania si na poprawie zdolnoci obronnych w ramach NATO, jak te z obawy
o wpywy inicjatyw europejskich na przyszo Sojuszu oraz dalsze zaangaowanie USA
w Europie. Krytyk jak twierdzi Stanisaw Parzymies w tym wzgldzie naley
rozpatrywa uwzgldniajc ducha rywalizacji, ktry charakteryzuje stosunki Unii
Putin's arrow. Charlemagne, The Economist, March 29, 2014.

Zastrzeenia amerykaskie, wyraone przez wczesn sekretarz stanu USA M. Albright, znane s jako
tzw. trzy D: decoupling, duplication, discrimination. Zob. szerzej: A. Biegaj, Stanowisko Stanw
Zjednoczonych wobec wsplnej Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony, Sprawy Midzynarodowe
2001, nr 1, s. 75-96.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 13
Europejskiej ze Stanami Zjednoczonymi 10, jednake nie wyklucza bliskiego wspdziaania

w rozwizywaniu istotnych problemw midzynarodowych 11.
W miar rozwoju dyskusji o Europejskiej Polityce Bezpieczestwa i Obrony rnice
pogldw pomidzy USA i europejskimi czonkami Sojuszu staway si coraz bardziej
wyrane. Przedmiotem dyskusji staa si kwestia stworzenia Europejskich Si Szybkiego
Reagowania, co daoby moliwo wykorzystania aktyww wojskowych NATO. Nie
istniaa zgodno co do zasad wykorzystania struktur Sojuszu, systemu dowodzenia,
transportu strategicznego. Recept na popraw istniejcego stanu miaa by zainicjowana
przez Amerykanw Inicjatywa Zdolnoci Obronnych (Defence Capability Initiative DCI).
Jej istot byo zaoenie, e w cigu dwch lat nastpi poprawa w 59. kluczowych
dziedzinach obronnoci, a szczeglnie w zakresie zdolnoci wojsk do przetrwania i przerzutu
jednostek na du odlego poza sojusznicze terytorium, caodobowego, niezalenego od
warunkw atmosferycznych rozpoznania, obrony powietrznej i odpornoci systemw walki
na warunki atmosferyczne i klimatyczne. Wedug ocen amerykaskich, ktre podzielali
wszyscy sojusznicy, zrealizowano mniej ni jedn trzeci z zakadanych celw DCI 12.
Nie byo te jasnoci dotyczcej statusu i podmiotowoci czonkw NATO
nienalecych do Unii Europejskiej. Stany Zjednoczone stay na stanowisku, e Europa
w niewystarczajcym stopniu inwestuje w usprawnienie swoich zdolnoci wojskowych, nie
posiada wasnego transportu strategicznego, nowoczesnych rodkw rozpoznania pola
walki, nowoczesnych rodkw cznoci. W Pentagonie umocnio si przekonanie, e
struktury Sojuszu oraz jego proces decyzyjny znacznie utrudni prowadzenie dziaa
w Kosowie w 1999 r. Kampania powietrzna wykazaa ponadto nierwny udzia
sojusznikw. Wkad Europejczykw i Kanadyjczykw w kampani powietrzn
w Jugosawii by zauwaalny, ale nie przekracza 30 proc. samolotw i jeszcze mniejszego
odsetka najnowoczeniejszych typw uzbrojenia i elektroniki. Powanym problemem by
brak precyzyjnych informacji wywiadowczych, zwaszcza zdj satelitarnych.
Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone odsun debat o stosunkach
transatlantyckich na dalszy plan. Przypomnia Europie, e istnieje de facto wsplnota
wartoci po obydwu stronach oceanu, a jednoczenie obali narastajcy w USA mit, e
pastwo to nie potrzebuje sojusznikw europejskich 13. Imponujce byo europejskie
poparcie i sympatia dla Ameryki w chwilach narodowej tragedii. Dotyczyo to przywdcw
pastw, elit politycznych, mediw i opinii spoecznej. Premier Wielkiej Brytanii, Tony
Blair, da natychmiast do zrozumienia, e jego kraj stanie w jednym szeregu w walce
z terroryzmem. Kanclerz Niemiec, Gerhard Schrder, zapowiedzia nieograniczon
solidarno z narodem amerykaskim. Francuski prezydent, Jacques Chirac, by
S. Parzymies, Stosunki transatlantyckie z perspektywy europejskiej, Sprawy Midzynarodowe 2001, nr 1, s. 11.
Ibidem.
12
L. Hill, NATO considers AGS, Janes Defence Weelky 2008, no. 24, s. 3.
13
P.H. Gordon, NATO After 11 September, Survival 2001, no. 4, s. 90.
10
11
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
14 | S t r o n a
pierwszym przywdc, ktry zoy wizyt w USA po atakach terrorystycznych

i zadeklarowa wsparcie wojskowe. Krytyczny zawsze wobec USA francuski dziennik
Le Monde, opublikowa artyku pt. Wszyscy jestemy Amerykanami i zamieszcza
codziennie przedruki artykuw z New York Times w jzyku angielskim. Badania opinii
publicznej wykazay, e 79 proc. Brytyjczykw, 73 proc. Francuzw, 66 proc. Wochw,
53 proc. Hiszpanw i 53 proc. Niemcw nie tylko poparo podjcie przez USA akcji
militarnej w Afganistanie, twierdzio, e ich kraje powinny rwnie wczy si czynnie
i wojskowo do walki z terroryzmem 14.
Rozpatrujc stosunki transatlantyckie, naley zwrci uwag na problem odwoania
si przez NATO do artykuu 5. Traktatu Waszyngtoskiego. W cigu szedziesiciu lat
Sojusz nigdy nie mia moliwoci sprawdzenia realizacji i funkcjonowania swojego
podstawowego zobowizania gwarancji bezpieczestwa wynikajcych z tego artykuu 15.
Twrcy Traktatu Waszyngtoskiego nigdy nie przewidywali, e obiektem ataku mog by
Stany Zjednoczone, e atak nie zostanie dokonany przez pastwo, ale przez organizacj
terrorystyczn. W artykule tym nie precyzuje si dokadnie, czym jest obrona zbiorowa.
Istnieje tylko sformuowanie o dziaaniach, jakie strony uznaj za konieczne, cznie
z uyciem siy zbrojnej 16. W czasie powstawania Traktatu zapis ten zmikczono na
prob Stanw Zjednoczonych, ktre chciay zachowa margines elastycznoci, w razie
koniecznoci interwencji w Europie. W zasadzie wszyscy uznaj za oczywiste,
e odwoanie si do artykuu 5. oznacza automatyczne uruchomienie mechanizmu
przygotowania i prowadzenia operacji wojskowej, kierowanej przez dowdcw
strategicznych NATO. Z prawnego punktu widzenia nie ma jednak w Traktacie
Waszyngtoskim tak dobitnego sformuowania.
Po ataku z 11 wrzenia pojawiy si rwnie pewne wtpliwoci. Sekretarz Generalny
NATO stwierdzi, e casus obrony zbiorowej bdzie mia zastosowanie, jeeli istotnie
potwierdzi si, e atak na USA by przeprowadzony z zewntrz. Atak terrorystyczny
zosta wic zinterpretowany, bez adnej publicznej debaty, jako agresja na pastwo
sojusznicze. Odpowied na pytanie, czy zastosowanie artykuu 5. odnosi do sytuacji ataku
terrorystycznego przysza szybko w cigu kolejnych dni. Ani Rada Pnocnoatlantycka, ani
dowdcy strategiczni Sojuszu nie zdyli podj decyzji o rozpoczciu planowania
14
Ibidem, s. 91.
Tre Artykuu 5: Odwoanie si do art. 5 moe nastpowa w sytuacjach rzeczywistego zagroenia
bezpieczestwa sojuszniczego. W minionych dekadach prby odwoania si do mechanizmu obrony
zbiorowej, w sytuacji kiedy niektrzy sojuszniczy postrzegali jako zagroenie interesw globalnych, koczyo
si niepowodzeniem wywoujcym napicia i urazy pomidzy sojusznikami. Sytuacja takie miaa miejsce
kilkakrotnie. W latach pidziesitych do artykuu 5 usiowaa odwoa si Francja w zwizku z sytuacj
w Indochinach i Algierii, a take w latach szedziesitych Stany Zjednoczone w zwizku z wojn
w Wietnamie. Tre i znaczenie ar. 5 rozwaano take krtko podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1990 r.,
kiedy niektrzy europejscy sojusznicy zastanawiali si, czy jego zobowizania dotycz take przypadku ataku
Iraku na sojusznicz Turcj, w odwecie za wykorzystanie terytorium tureckiego do atakw lotniczych na Irak.
16
Ustawa z dnia 17 lutego 1999 roku o ratyfikacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego sporzdzonego
w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949, Dz. U. 1999, nr 13, poz. 111.
15
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 15
operacyjnego, kiedy Stany Zjednoczone podzikoway sojusznikom za solidarno. Warto

przypomnie, e 13. czonkw NATO naleao wwczas do Unii Europejskiej, a trzech
byo w zaawansowanym stadium negocjacji w sprawie czonkostwa w UE. Amerykanie
stwierdzili jednoczenie, e nie bd dali od NATO ani przywdztwa, ani militarnego
zaangaowania si w zbrojn odpowied na atak terrorystyczny. Stanowisko to uzasadniali,
e w tym przypadku zbrojna odpowied wymaga koalicji zoonych z pastw z rnych
regionw wiata. Stanowisko to czciowo uzasadnia rnica w percepcji i koncepcji
operacji NATO w Kosowie. Europejscy czonkowie Sojuszu uwaali, e jest ona
zdominowana przez Amerykanw, Amerykanie z kolei, e Europejczycy swoimi
wypowiedziami przeszkadzaj w osigniciu celw operacji.
Kiedy rozpocza si wojna w Afganistanie, pastwa sojusznicze zaoferoway
znacznie wicej wojsk ni potrzeboway Stany Zjednoczone. Stao si odwrotnie ni
podczas wojny w Zatoce Perskiej, operacji w Boni i Hercegowinie czy Kosowie.
W konsekwencji USA skorzystay z sojuszniczej pomocy, zwracajc si z prob
o podjcie dziaa obejmujcych:
zwikszenie zakresu wymiany danych wywiadowczych;
dostp do portw lotniczych i morskich;
wzmocnienie ochrony obiektw USA w Europie;
skierowanie okrtw si morskich do wschodniego rejonu Morza rdziemnego;
skierowania samolotw AWACS do ochrony terytorium USA.
Byo to znacznie mniej ni operacja wojskowa dowodzona przez Naczelnego
Dowdc Poczonych Si NATO w Europie (Supreme Allied Commander Europe
SACEUR) i kierowana politycznie przez Rad Pnocnoatlantyck, ale i wystarczajco
duo, aby zademonstrowa transatlantyck jedno polityczn i gotowo do uruchomienia
wszystkich elementw reagowania kryzysowego. Przywoanie artykuu 5. wynikao
bowiem nie tylko z poczucia moralnych zobowiza sojuszniczych, ale zawierao rwnie
zgod na praktyczne konsekwencje tego kroku, w tym udzielenie pomocy wojskowej
zaatakowanemu oraz przyjcie na siebie zwikszonego ryzyka. Reakcja na wydarzenia
z 11 wrzenia jest wanie dowodem aktywnoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, ktrego
istot s transatlantyckie relacje pomidzy Europ i Stanami Zjednoczonymi 17.
Na stosunki transatlantyckie negatywnie wpyn kryzys iracki, zarwno w relacjach
NATO UE, jak i wewntrz tych organizacji. Mimo jak si wydawao wsplnej diagnozy
zagroe po 11 wrzenia ujawniy si istotne rnice w postrzeganiu tych zagroe przez
USA i pastwa europejskie. Europa nie podzielaa i nie podziela w peni punktu widzenia,
e kraje niestabilne (zwane niekiedy hultajskimi czy rozbjniczymi) stanowi zagroenie
17
NATOs Response to Terrorism. Statement issued at the Ministerial Meeting of the North Atlantic Council
held at NATO Headquarters, Brussels, on 6 December 2001, Press Communique M-NAC-2(2001)159,
www.nato.int.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
16 | S t r o n a
dla pastw demokratycznych. Rozbieno percepcji zagroe kreuje z kolei odmienne

pojmowanie co do stosowania metod i technik zaradczych. Rnice w percepcji zagroe
dla bezpieczestwa pastw Zachodu i wiata, wynikaj m.in. z odmiennej oceny
zasigu i moliwoci terroryzmu, a zwaszcza roli pastw sponsorujcych terroryzm.
W Stanach Zjednoczonych dominujca staa si tendencja do postrzegania terroryzmu, jako
narzdzia niedemokratycznych i niestabilnych pastw, bez pogbionego jednak
rozpoznania kulturowo-spoecznego kontekstu funkcjonowania, zarwno samego
terroryzmu, jak i pastw wspierajcych. Wikszo czonkw UE eksponuje przyczyny
kulturowe, polityczne i gospodarcze fanatyzmu i terroryzmu, a jako rodek
przeciwdziaania preferuje nacisk polityczny i rnego rodzaju formy pomocy, majce
rozmikcza reimy antydemokratyczne. Waszyngton optuje natomiast za zastosowaniem
twardszych rodkw nacisku, wczajc w to bezporednie uycie siy, jako przesanki
pniejszych dziaa rekonstrukcyjnych i stabilizacyjnych. Sabo militarna Europy
w zbyt duym stopniu wedug USA okrela jej podejcie do terroryzmu, podczas gdy
w opinii czci Europejczykw, amerykaska dominacja wojskowa zbyt jednostronnie
ksztatuje ich strategi. Z problemem wi si odmienne koncepcje bezpieczestwa
midzynarodowego. Wedug Europejczykw przyznanie sobie przez Amerykanw prawa
do jednostronnej decyzji o uderzeniu wyprzedzajcym, pozostaje w opozycji do
faworyzowania przez Uni Europejsk dziaa w ukadzie wielostronnym. Rnice te
przejawiaj si w odmiennym podejciu UE i USA do roli ONZ i prawa midzynarodowego.
Rnice zda, oprcz wspomnianych, wynikaj take z kontekstu historycznego.
Europa jak si wydaje posiada swego rodzaju poczucie winy za wywoanie dwch
wojen wiatowych. Istotnym czynnikiem jest take utrwalona w demokratycznej tradycji
kultura polityczna. Stosowanie proponowanych przez Europ metod politycznych
rozwizywania spraw trudnych i sporw jest skuteczne na gruncie wartoci zachodnich,
gdzie stosuje si kompromis i mylenie kategoriami racjonalnoci. Takie podejcie nie jest
jednake adekwatne do pastw innych regionw geograficznych i cywilizacji, a szczeglnie
w stosunku do pastw hultajskich, gdzie dyplomacja nie zawsze suy czystym intencjom.
Pene przekonanie Stanw Zjednoczonych do siowego rozwizania problemu Iraku
oraz poparcie pastw kandydujcych do Unii Europejskiej, uwiadomio gwnym
adwersarzom USA w sprawie Iraku Francji i Niemcom e przyjcie otwartej postawy
amerykaskiej moe by dalece ryzykowne. Jednoczenie Amerykanie zrozumieli, e
rozwizywanie spraw globalnych bez pomocy Europy, moe by coraz trudniejsze. Europa
jest ponadto najblisza USA kulturowo i cywilizacyjnie. Utrzymywanie si przez duszy
czas rozbienoci transatlantyckich moe wpyn negatywnie nie tylko na wsplne
rozwizywanie problemw bezpieczestwa midzynarodowego, ale take na wzajemnie
korzystny i ksztatowany przez dziesiciolecia system powiza gospodarczych pomidzy
obiema stronami Atlantyku.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 17
Obecnie sytuacja zmienia si do radykalnie, ze wzgldu na dowiadczenia irackie

i afgaskie, a szczeglnie prb odbudowania rosyjskiego imperium. Uzasadnion wydaje
si by teza, e zasadnicze spory transatlantyckie natury strategicznej miny, przynajmniej
w najbliszej perspektywie. Zamroony zosta spr o wykorzystanie wsplnych zasobw
oraz podzia zada wedug kryterium geograficznego. Stany Zjednoczone nie obawiaj si
ju militarnej rywalizacji, ale braku pomimo formalnych zapisw traktatowych oraz
istnienia ambitnych unijnych instytucji odpowiedzialnych za bezpieczestwo zdolnoci
wojskowych. Gdyby dzisiaj UE chciaa si samodzielnie zaangaowa w Afryce lub innym
regionie wiata, USA raczej bd wspiera te dziaania, ni je hamowa.
Dotychczasowe relacje transatlantyckie s wzmacniane przez filar ekonomiczny.
W lipcu 2013 r. Unia Europejska i Stany Zjednoczone rozpoczy negocjacje w sprawie
Transatlantyckiego Partnerstwa w dziedzinie Handlu i Inwestycji (Transatlantic Trade and
Investment Partnership TTIP). Obydwie strony uznay, e handel i inwestycje wymagaj
regulacji, przynoszcych wzajemne korzyci. Zamierzaj stworzy instytucjonalne ramy,
ktre umoliwi wspdziaanie i zapobieenie kryzysw finansowych i gospodarczych
w przyszoci 18. Wsppraca przyniesie wzrost gospodarki UE w wysokoci 120 mld euro
(0,5 proc. PKB), a Stanw Zjednoczonych 95 mld euro (0,4 proc. PKB) jednorazowo
i rozpocznie systematyczny wzrost obu gospodarek kadego roku 19. Najbardziej widoczna
bdzie poprawa wskanikw eksportowych w rnych obszarach produkcji 20. O ile
negocjacje w sprawie TTIP zakocz si powodzeniem, moe sta si instytucja
porwnywaln do ekonomicznego NATO.
PODSUMOWANIE
Jak w kadych negocjacjach, istnieje wiele spraw trudnych. Jednake bez wtpienia
sprzyjaj im wydarzenia na Ukrainie, tym bardziej, e niepowodzenia byyby bardzo
korzystne dla Rosji, ktra chciaaby rozdwiku pomidzy dwoma brzegami Atlantyku.
Oprcz politycznych powodw, cisa i solidarna wsppraca transatlantycka,
przyspieszyaby uniezalenianie si od rosyjskich rde energii. Si handlu pokazaa
rewolucja w Kijowie, ktrej przyczyn byo odrzucenie przez wadze, w listopadzie
2013 r., umowy stowarzyszeniowej z UE, ktrej rezultatem mia by midzy innymi
wzajemny wolny handel. W tym miejscu wydaje si, e zarwno UE jak i Stany
Zjednoczone podeszy do negocjacji z Ukrain zbyt technokratycznie, bez okoo
18
EU-US Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP).Cooperation on financial services

regulation. European Commission, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2014/january/tradoc_152101.pdf
(dostp: 05.04.2014)
19
Transatlantic Trade and Investment Partnership, The Economic Analysis Explained. European
Commission, September 2013, s. 2.
20
Najwiksze korzyci odnotowane bd w eksporcie w nastpujcych sektorach (wzrost eksportu
w procentach): produkcja metali 12 proc., przetworzona ywno 9 proc., chemikalia 9 proc., inne artykuy
przemysowe 6 proc., transport 6 proc., samochody 40 proc.; Ibidem.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
18 | S t r o n a
negocjacyjnego wsparcia dyplomatycznego, politycznego i finansowego. Nie uwzgldniono

determinacji spoeczestwa Ukrainy, ktre na kadym kroku spotykao si ze
znienawidzonym i skorumpowanym pastwem, ktre nie spenia wobec obywateli adnych
funkcji, oprcz represyjnych. Ukraicy jak na przykad Andrij Lubka, ukraiski pisarz
i poeta modego pokolenia zauwayli, e istniejce ponad dwadziecia lat pastwo to
de facto w dalszym cigu Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka, w ktrej nic nie
zostao zmienione,
nawet ustrj administracyjny. Komunistyczne gwiazdy do dzi wisz na rzdowych
budynkach, w centrum Kijowa sa pomnik Lenina (), a osoby, ktre zajmoway
najwysze stanowiska w czasach komunistycznych, w nowych warunkach zostay
oligarchami bd politykami. () w cigu ponad dwudziestu lat niepodlegoci nie
dokonano modernizacji infrastruktury miejskiej rur, ciepowni, stacji filtracyjnych,
szpitali, szk, posterunkw milicji. Wszystko to pozostao w stanie nienaruszonym,
czsto nawet niewyremontowane, i dlatego si rozwalio, zmurszao i zdegradowao21.
Pomimo, posiadania Europejskiej Suby Dziaa Zewntrznych, wsparcia
wywiadowczego pastw czonkowskich, nie zauwaono przeddzie szczytu Partnerstwa
Wschodniego w Wilnie, e Ukraina ju bya w unii celnej, a wadze wybray prorosyjski
kierunek, wiat zdominowany przez Kreml, w ktrym nie istniej zasady demokratyczne
i nie istnieje spoeczestwo obywatelskie. W tej sytuacji zarwno Unia Europejska jak
i USA znalazy si w sytuacji konfrontacyjnej z Rosj. Unia, ze wzgldu na powizania
gospodarcze z Rosj, a co za tym idzie opr grup biznesowych jest bardziej powcigliwa
w stosowaniu sankcji ni Stany Zjednoczone, chocia posiada wicej instrumentw.
Rosyjskie elity polityczne i gospodarcze maj wicej swoich aktyww w Europie ni USA.
Jednake UE, jeeli chciaaby moe bardziej wpywa na Rosj. Ponadto Europejczycy
mog w wikszym stopniu pomc w przeksztacaniu ukraiskiego systemu politycznego
i gospodarki. Podpisanie, pod koniec marca 2015 r., politycznej czci umowy
stowarzyszeniowej oraz planowane wdraanie jej czci handlowej od 1 stycznia 2016 r.,
by moe pozwoli naprawi niepowodzenie Pomaraczowej Rewolucji z 2004 r.
W najbliszym czasie bd podpisane podobne porozumienia z Gruzj i Modawi. Poprzez
wczenie Krymu do Rosji, Wadimir Putin nie przewidzia, e rozbudzi na nowe
zwizki transatlantyckie z jednej strony, z drugiej przyspieszy rozwd z wieloma byymi
partnerami, ktrzy kiedy wchodzili w skad radzieckiego imperium.
21
A. Lubka, Ukraina to fikcja, Nowa Europa Wschodnia, Nr 2/2014, marzec-kwiecie, s. 47.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 19
BIBLIOGRAFIA
First principles. The future of NATO. March 29, 2014. The Economist.
Putin's arrow. Charlemagne. March 29, 2014. The Economist.
All for one. NATO. March 29, 2014. The Economist.
Echoes of the Sudetenland. The Baltic states. 2014. The Economist March 29.
Biegaj Agnieszka. 2001. Stanowisko Stanw Zjednoczonych wobec wsplnej Europejskiej
Polityki Bezpieczestwa i Obrony. Sprawy Midzynarodowe nr 1 : 75-96.
EU-US Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP). Cooperation on financial
services regulation. European Commission. 27.01.2014. http:// trade. ec.europa.eu
/doclib/docs /2014/ january/tradoc_152101.pdf/.
Gordon Philip H. 2001. NATO After 11 September. Survival no. 4.
Hill Luke. 2008. NATO considers AGS. Janes Defence Weelky no. 24.
Holland Steve, Jeff Mason. 2014. Obama trip to Europe dominated by
Ukraine crisis. Reuters.
http://www.reuters.com/article/2014/03/24/us-ukraine-crisisobama-idUSBREA2N05V20140324.
Lubka Andrij. 2014. Ukraina to fikcja. Nowa Europa Wschodnia. Nr 2 (XXXVI) : 46-52.
NATO Secretary General and US President stress commitment to collective defence. 2014.
http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_108328.htm?selectedLocale=en.
NATOs Response to Terrorism. Statement issued at the Ministerial Meeting of the North
Atlantic Council held at NATO Headquarters, Brussels, on 6 December 2001, Press
Communique M-NAC-2(2001)159, www.nato.int.
Parzymies Stanisaw. 2001. Stosunki transatlantyckie z perspektywy europejskiej. Sprawy
Midzynarodowe 1(2001) : 7-31.
Transatlantic Trade and Investment Partnership. The Economic Analysis Explained. European
Commission, September 2013.
Ustawa z dnia 17 lutego 1999 roku o ratyfikacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego
sporzdzonego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949. Dz.U. 1999, nr 13, poz. 111.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
1
c 2

,

: ,
: ,
. ,
,
.
.
: , , ,
ANALYSIS OF THE IMPACT

OF NON-FORMAL EDUCATION ON THE UNEMPLOYMENT
RATE IN THE BALTIC STATES AND POLAND
ABSTRACT: In the present article, the Authors analyze the main documents that determine
the development of non-formal education in the world: UNESCO documents, the European
Union and Latvia. Based on Eurostat data, the Authors carried out a comparative analysis
of the number of unemployed trained in a course and the level of unemployment in the
Baltic States and Poland. On the basis of the data presented in the article gives conclusion.
KEYWORDS: Baltic States, Poland, unemployment, non-formal education
20052014 .
.
1
Dr. oec, prof. Inna Stecenko Science prorector and director of the doctoral program Regional Economics
and Economic Policy. Prof. Stecenko holds a doctoral degree in economics and is the professor in Regional
Economics; Baltic International Academy, Riga, Latvia.
2
Mg. oec, c Doctoral program Regional Economy and Economic Policy, Baltic
International Academy, Riga, Latvia.
S t r o n a | 21

20022004 .
,
-
, 2005 . .

,
, XXI
.

, , ,
.
,
,

.

,
,
. . .
3,
,
,
,
, .
. . : ,
,
4.
,
,
: 1949 ., 1960 ., 1972 .,
1985 . 1997 .,
, . , ,
,
3
4
P. Coombs, M. Ahmed, Attacking Rural Poverty, Baltimore 1974.

.. // . 2003. 8.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
22 | S t r o n a
19- . ,
:
1. ,
. ,
,
.
2. , ,
,
.
3. ,
.
4. ,

.
5.
. .
6.
.
, -
5.

( V, , 1997 .),
, ,
,
XXI ,
.
, .
,
.
, ,
.
1997 .
, .
10 , :
.
5
CONFINTEA V. UNESCO. Adult Education. The Hamburg Declaration. The Agenda for the Future // Fifth
International Conference on Adult Education. 1418 July 1997 p. 13. URL: http://www.unesco.org/
education/uie/confintea/pdf/con5eng.pdf ( 10.08.2014).
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 23

, ,
, 6.

.
, ,
.
.
1.
.
2. , XXI
. ,
; , ;
, .
3.
4.
5.
6.
, ,
,
, ,
, , .

, , ;
: , , .

.
, ,

.

. ,

, , ,
, ,
, , .

Nr1(1)/2015
Jan-Jun
24 | S t r o n a
7.
8.
9.
(, , ),
7.

.

.
,
,
.
,
. ,
,
( , ),
, . ,
,
.
10.
,

.

, .
,
8.

, ,
(, 1997 .) V

, 9.

2001 .,
.
( ) 2001 .,
.., .. . .
? .: , 2003, . 21.
8
.. (.), .- . , ,
: - , 2000.
9
CONFINTEAV. UNESCO. Adult Education. The Hamburg Declaration. The Agenda for the Future // Fifth
International Conference on Adult Education 1418 July 1997, p. 13. URL: http://www. unesco.org/
education/ uie/confintea/pdf/con5eng.pdf ( 10.08.2014)
7
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 25
, ,
, 2001 .
,

.
( 2004 .)

( 2010). ,

.
- ,
.

, , ,

.
,
,
:
,
,
;
,
;

,
,
, ;
,

;
,

;
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
26 | S t r o n a

, 10.

20142010 . (),
2011 . ().
,
2020.
:
: ,
, , .
,
, ,
;
: , , , ,
. ,
,
, ,
,
.
2014 2010 . :
;
;
.
,
.

. ,
, , ,
. ,
,
. , .....
, ,
, .

, , , ,
- -, , //
.URL: http://www.unesco.org/bpi/pdf/memobpi55_NFE_ru.pdf (
30.08.2013).
10
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 27
, ,
.
...
-

. . 8 ,
... ,
,
11 , ,

.
,
, .
,
,
.
, , - ,
,
.

-
,
, ,
, .
,
, , ,
,

.
,
:
;
;
, .

(Nodarbintbas valsts aentras, ).
2020 [ ]. URL: C:/Users/USER/
Downloads/20121220_NAP2020_apstiprinats_RU.pdf ( 30.09.2014).
11
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
28 | S t r o n a
28 . :

. :
:
,

.
:
, ,
:
, .
25 ,
, .
.
2010
2011
2012
2013
17,4
14,6
13,6
10,7
16,1
13,9
12,2
10,9
14,9
8,2
8,9
7,6
8,1
8,0
8,5
8,8
-28
8,3
8,3
9,0
9,5
1. 24 74 ( %) 20102013 . 12

2010-2013 .
, , ,
8,5% 2012 . 8,8%
2013 . (. . 1). ,
2013 . - 5,7% , - 6,5%, - 5,9%.

(. 2, . 3).
12
Participation rate in education and training (last 4 weeks) by sex and age/
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do ( 15.10.2014).
Nr1(1)/2015
URL:
Jan-Jun
S t r o n a | 29
2010
2011
2012
2013
9,9
9,3
12,0
11,6
9,3
11,8
10,5
11,7
17,3
19,7
21,3
21,8
11,2
9,8
9,9
9,6
-28
15.2
15,1
15,3
16,9
2. ( 4 )
25 34 ( %) 2010-2013 . 13
C
2 , ,
2013 . ,
. , 2010 . 11%
. 2011 2013
10% , 2012 . 9,9% 2013 9,3%.
, 2013 . 37,2%
25 34 , 34,5%, 44,2%
!
2010
2011
2012
2013
6,5
4,3
7,2
7,6
3,1
3,3
2,8
3,2
7,1
8,6
11,7
13,4
5,8
4,7
4,6
4,1
-28
9,2
9,1
9,0
10,0
3. ( 4 )
25 64 ( %) 2010-2013 . 14
C
3 ,
, , 6,6% 2010 . 7,6%,
2013 .
3,2%,
5,8% 2010 . 4,1% 2013 .
, 2010 . 7,1 %
13
EUROSTAT. Unemployment rate, 1997, URL: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?

dataset=trng_lfse_01&lang=en ( 15.10.2014).
14
.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
30 | S t r o n a
, 2013 . 13,4%.
, 44,5%, 18,5%,
33,5%, ,
.
,
2020.
, ,
,
- , ,
: ,
, . , ,
,

.
CONFINTEAV. UNESCO. Adult Education. The Hamburg Declaration. The Agenda for
the Future.Fifth International Conference on Adult Education 14-18 July 1997,
p. 1-3. URL: http://www.unesco.org/education/uie/confintea/pdf/con5eng.pdf.
Coombs Philip H., Ahmed Manzoor. (1974). Attacking Rural Poverty. Baltimore: The John
Hopkins University Press.
EUROSTAT. Unemployment rate (1997). URL: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/
nui/show.do?dataset=trng_lfse_01&lang=en.
Participation rate in education and training (last 4 weeks) by sex and age. URL:
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do.
(2004). . .: .
, (2003).
. . . ?..: .
(2003). .
2003, 8.
(2014).
- .
, 4, . 10251027.
2020 file:///C:/Users/ USER/ Downloads/
20121220_NAP2020_apstiprinats_RU.pdf.
- -, , //
. URL: http://www. unesco.org/bpi/pdf/
memobpi55_NFE_ru.pdf.
(.) (2000).
.- . , . : - .
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Ewa CHARYMSKA 1
Uniwersytet Przyrodniczo Humanistyczny w Siedlcach
ewa-charymska@wp.pl
ZABYTKI I DZIEA SZTUKI, JAKO

PRZEDMIOTY OCHRONY
ABSTRAKT: Artyku przedstawia koncepcje ochrony zabytkw i dzie sztuki w minionych
wiekach po czasy wspczesne. Poprzez analiz aktw normatywnych i literatury
ukazuje nie tylko definicj zabytkw i dzie sztuki, ale rwnie kryteria stanowice
o ich wartoci, a tym samym wiadczce o ich roli i znaczeniu w kreowaniu dziedzictwa
kulturalnego narodu. Porusza take kwestie obowizkw i odpowiedzialnoci
poszczeglnych podmiotw w kreowaniu ochrony zabytkw, wypywajcych zarwno
z oglnopastwowych programw politycznych oraz ustawodawstwa midzynarodowego.
SOWA KLUCZOWE: ochrona, odpowiedzialno, prawo, warto, zabytek
MONUMENTS AND WORKS OF ART

AS OBJECTS OF PROTECTION
ABSTRACT: The article presents the concepts of protection of monuments and works of art
in past centuries to modern times. Through the analysis of normative acts and literature
article it shows not only the definition of monuments and works of art, but also the criteria
for providing for their value. And thus demonstrating their role and importance in the
creation of the cultural heritage of the nation. Also raises issues of duties and
responsibilities of the various actors in creating the protection of monuments flowing both
the general national political agendas and international legislation.
KEYWORDS: monument, value, protection, law, liability
Mgr Ewa Charymska doktorantka w Instytucie Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu

Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Pracuje na stanowisku specjalisty w Wojskowym Centrum
Edukacji Obywatelskiej im. pk. dypl. Mariana Porwita w Warszawie. Jej zainteresowania naukowobadawcze dotycz przede wszystkim bezpieczestwa kulturowego i spoecznego, midzynarodowego prawa
humanitarnego oraz zagadnie zwizanych z ochron dbr kulturalnych podczas konfliktu zbrojnego. Autorka
kilkunastu artykuw naukowych publikowanych w recenzowanych czasopismach i wydawnictwach
pokonferencyjnych
1
32 | S t r o n a
WPROWADZENIE
Mwic o ochronie zabytkw, naley przywoa niektre aspekty z jej przeszoci.
W tej bowiem dziedzinie, podobnie jak i w wielu innych, sytuacja wspczesna
i perspektywy zale nie tylko od tego, co niesie dzie dzisiejszy, ale w niemaym stopniu
od umiejtnoci czerpania z dotychczasowych dowiadcze. Nie wolno na przykad
pomin spostrzeenia, e cz ochrony zabytkw zawsze wplataa si w nurty polityczne,
poniewa moga by instrumentem oddziaywania na nastroje spoeczne. Nieraz przywdcy
wykorzystywali los kulturalnego dziedzictwa dla realizacji wasnych, niekoniecznie
szlachetnych, zamiarw. Z drugiej strony, mdrzy konserwatorzy wykorzystywali
w spenianiu swojej misji, i nadal powinni wykorzystywa, moliwoci wpywajce
z oglnopastwowych, a take midzynarodowych, programw politycznych 2.
ETYMOLOGIA I ZNACZENIE TERMINU ZABYTEK

Polski termin zabytek nie znajduje odpowiednikw w dosownych tumaczeniach
w innych jzykach. Na wiecie operuje si na og, dawniej stosowanym i u nas,
okreleniem pomnik (w dzisiejszej polszczynie w innym znaczeniu ni w wikszoci
jzykw) z przymiotnikiem historyczny. Ta rnica jzykowa wskazuje na odmienne
pojmowanie zabytku. Pomniki powstaway i powstaj dla utrwalenia pamici o wybranych
wanych postaciach czy zdarzeniach, a zabytki po prostu stanowi materialne wiadectwo
dawnego bytu. Pojciem tym mona wic nazywa wszelkie historyczne miejsca, przede
wszystkim za dawne budowle oraz ich zespoy, dziea sztuki i rzemiosa, parki,
ogrody cmentarze, najrniejsze przedmioty, a take maszyny, instrumenty, ksiki,
filmy, fotografie, dokumenty. Terminem tym mona by jeszcze nazwa wiele innych
znakw przeszoci, jednak pod warunkiem, e naprawd stanowi autentyczne
relikty minionych epok.
W Polsce okrelenie zabytek funkcjonowao zapewne przez wiele stuleci. Od jak
dawna, nie wiadomo. Wyrywkowe dowody pozwalaj odnale to pojcie dopiero w wieku
XVI, tj. od czasu pojawienia si pisanego jzyka polskiego. W wielu dokumentach
wczeniej, a nawet czciowo potem, w zasadzie posugiwano si acin, a take
staroniemieckim, ktrym operowano w wielu miastach 3. Wraz z upowszechnieniem si
ducha renesansu coraz czciej uywano pojcia staroytny, ktre a do XIX w.
identyfikowano z historycznym lub dawnym nie za pochodzcym z antycznej Grecji
czy Rzymu. W kocu XVIII i XIX w. znajdowao to take odbicie w praktyce
architektonicznej. Przy dokonywanych wwczas przebudowach albo budowie obiektw,
ktrym chciano nada cechy dawnoci, stosowano wtki i detale zaczerpnite z antyku albo
2
Vide B. Rymaszewski, Polska ochrona zabytkw, Warszawa 2005, s.8.

Ibidem, s. 9.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 33
gotyku, ktry cho nie by wtedy u nas powszechnie ceniony, jednak w przekonaniu
wczesnych wyraa historyczno 4.
Sposb rozumienia pojcia zabytku oraz zestawu wartoci i cech, ktre o jego
zabytkowoci wiadcz, stanowi podstaw konstruowanych i wdraanych przez
poszczeglne pastwa systemw ochrony zabytkw. Od definicji tego, co stanowi zabytek,
zaley, bowiem zarwno dobr podlegajcego ochronie zasobu, jak i formy oraz sposoby
jego ochrony. Sam termin zabytek rozumiany bywa na wiele sposobw. Moe ujmowa
go krtka definicja, moe te by przedmiotem pogbionego, bezdefinicyjnego
rozwaania. Wiedeski profesor Alios Riegl w swojej pracy dotyczcej nowoczesnego
kultu zabytkw, jego istoty i powstania nie podaje nawet jednej wewntrznie spjnej
definicji zabytku, skupiajc si za to na opisie powizanych ze sob wartoci, ktre zabytek
ten konstytuuj. Wychodzc od rozrnienia zabytkw historycznych i artystycznych,
w dalszej czci wywodu omawia system wartoci, na ktrym opar sw teori, a do
ktrego zaliczaj si: warto staroytna, historyczna, pomnikowa, uytkowa, artystyczna,
warto nowoci oraz wzgldna warto artystyczna. Nowatorskie w podejciu Riegla byo
ponadto wyabstrahowanie zabytku z otaczajcej go rzeczywistoci i rozwaanie/ujmowanie
go w oderwaniu od czynnikw zewntrznych 5.
Przeciwlegy biegun stanowi zwize definicje opierajce si na jednym lub kilku
wyrnikach charakteryzujcych pojcie zabytek. Sownik jzyka polskiego PWN podaje,
e zabytek to dzieo powstae w przeszoci, przedstawiajce warto muzealn,
historyczn i kulturaln. To take zabytki przyrody niektre gatunki zwierzt lub rolin
yjce obecnie w niewielkiej liczbie osobnikw, bdce pod ochron na danym terenie. To
rwnie obiekty przyrody nieoywionej (np. jaskinie, skay, gazy narzutowe) chronione ze
wzgldu na sw warto naukow, historyczn itp. 6.Definicja zabytku zawarta w Wielkiej
Encyklopedii PWN okrela zabytek, jako obiekt ruchomy lub nieruchomy, a take zesp
obiektw lub miejsc, ktre stanowi wiadectwo epoki albo zdarzenia i maj warto
historyczn, kulturow, artystyczn i z tej racji podlegaj ochronie prawnej. Definicja
ta zabytki okrela rwnie innymi terminami takimi jak: dobra kultury lub
pomniki historii. Zaznaczajc, e w Polsce zabytki s wpisywane do rejestru zabytkw
a najcenniejsze zabytki wiatowe s wpisane na List wiatowego Dziedzictwa
Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO 7. Natomiast Anna Gerecka-oyska okrela
zabytki, jako specjaln grup chronionych obiektw, ktr tworz skarby narodowe
4
Ibidem.
M. Rouba, Zadania wadz publicznych w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w Rzeczypospolitej
Polskiej. Ze szczeglnym uwzgldnieniem obiektw wpisanych na List wiatowego Dziedzictwa
Kulturalnego
i naturalnego, Adam Marszaek, Toru 2013, s. 23-24.
6
L. Drabik, A. Kubiak-Sok, E. Sobol, L. Winiakowska, (red.), Sownik jzyka polskiego PWN, Warszawa
1996, s. 1241.
7
J. Wojnowski, (red.), Wielka Encyklopedia PWN, Tom 30, Warszawa 2005, s. 175.
5
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
34 | S t r o n a
i pomniki historii, czyli zabytki i dobra o wybitnych walorach historycznych, naukowych,

artystycznych, kulturalnych, ktre uzasadniaj objcie ich szczeglnie troskliw opiek.
Natomiast og zabytkw objtych ochron w skali kraju okrela si mianem dziedzictwa
narodowego, a w skali midzynarodowej wiatowym dziedzictwem kulturalnym lub
spucizn kulturaln 8.
Kamil Zeidler natomiast zwraca uwag na pewn zaleno midzy nazwami
zabytek i dobro kultury ukazujc stosunek podrzdnoci tego pierwszego wobec
drugiego. Pojcie dobra kultury jest w stosunku do pojcia zabytek szersze tak, e
kady zabytek jest dobrem kultury, ale nie kade dobro kultury jest zabytkiem. Aby
uzna dan rzecz za zabytek, wymagany jest bowiem upyw okrelonego czasu.
W definicji jzykowej sowa zabytek odnajdujemy ow starodawno rzeczy. Natomiast
w przypadku dobra kultury moe by to rzecz wspczesna, lecz wana dla kultury, jak na
przykad dobrem kultury jest obraz autorstwa uznanego yjcego artysty, ktry nie bdzie
jednak zabytkiem. Jednym z warunkw uznania rzeczy za zabytek, obok istoty tego
pojcia, jak stanowi szczeglna warto rzeczy, jest wspomniany wyej upyw czasu.
Dlatego te mona tu mwi o definicji postpujcej, majc na myli sytuacj tak, e zbir
przedmiotw wchodzcych w zakres nazwy zabytek, a tym samym kategorii szerszej,
czyli dbr kultury, powiksza si w miar upywu czasu. Jednak o uznaniu rzeczy za
zabytek, a co za tym idzie - objciu go ochron prawn, decyduje nie tylko dawno,
staro rzeczy, ale jej warto. Cho oczywicie nikt nie nazwie zabytkiem czego, co
powstao wczoraj, to sama dawno nie wystarcza, aby uzna obiekt za zabytkowy. Sd
potoczny, e kada stara rzecz jest zabytkiem, nie jest prawdziwy na gruncie
obowizujcego prawa, gdy o ile moe znajdowa swoje potwierdzenie w definicjach
i tym samym tak funkcjonowa w jzyku potocznym, o tyle zakres nazwy zabytek w jzyku
prawnym jest niewtpliwie wszy9.
DEFINIOWANIE ZABYTKU W AKTACH PRAWA

Zgodnie z artykuem 3. Ustawy z 23 lipca 2003 o ochronie zabytkw i opiece nad
zabytkami zabytkiem jest nieruchomo lub rzecz ruchoma ich czci lub zespoy, bdce
dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej
epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na
posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow 10. Definicja ta odpowiada
w przyblieniu definicji dobra kultury z ustawy z 1962 r. o ochronie dbr kultury,
(dokument ten zostanie omwiony szerzej w dalszej czci pracy) z tym zastrzeeniem, e
8
A. Gerecka-oyska, Ochrona zabytkw Polsce. Zbir podstawowych aktw prawnych z krtkim

komentarzem, Pozna 2006, s. 7-8.
9
K. Zeidler, Restytucja dbr kultury ze stanowiska filozofii prawa, Warszawa 2011, s. 115-116.
10
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, Dz. U. 2003, Nr 162, poz.
1568, art. 3.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 35
zabytek nie moe by wytworzony wspczenie, lecz musi stanowi wiadectwo minionej
epoki lub minionego zdarzenia. Warto zauway, e zakres nazwy zabytek w jzyku
potocznym i w jzyku prawnym, w wietle wyej przedstawionej legalnej definicji, rni
si. Jan Zachwatowicz pisze o pierwszym jego pojmowaniu, e pojcie zabytek jest
rozumiane w Polsce bardzo szeroko. Obejmuje nie tylko wybitne dziea sztuki
i architektury, lecz wszystkie przedmioty i urzdzenia wytworzone przez czowieka,
charakterystyczne dla etapw rozwoju cywilizacji i kultury. Anna Gerecka-oyska
podkrela, e najpopularniejsz cech pozwalajc zaliczy obiekt do grupy zabytkw jest
bez wtpienia wygld zewntrzny przedmiotu, zawiadczajcy zmianami o jego trwaniu
w czasie. Wrd nich najbardziej widoczne s oczywicie zniszczenia materialne,
potwierdzajce na og odlegy czas powstania obiektu i przesdzajce na pierwszy rzut
oka o uznaniu jego zabytkowego charakteru. Dla przecitnego obserwatora, przy
kwalifikowaniu obiektu do grupy zabytkw, drugoplanowe znaczenie maj widoczne
rnice stylowe bd odmienno materiaw i technologii wykorzystywanych przy jego
powstaniu. W rezultacie w opinii spoecznej status zabytkw zyskuj niekiedy obiekty
nieposiadajce walorw historycznych, kulturalnych artystycznych ani naukowych, lecz
szczycce si sdziwym wygldem. Niemniej jednak, gdy ustawodawca przyjmuje legaln
definicj, wwczas powstaje obowizek, przynajmniej na gruncie szeroko rozumianego
stosowania prawa, aby pojcie to rozumie tak, jak zostao zdefiniowane w akcie
prawodawczym i tym samym odchodzi si od jego leksykalnego rozumienia, czyli jego
sensu w jzyku potocznym 11.
Obok pojcia zabytek w literaturze przedmiotu czsto moemy spotka si
z pojciem dzieo sztuki. Dzieo sztuki nie jest pojciem wystpujcym w tekstach
prawnych. Kryterium uznania rzeczy za dzieo sztuki stanowi moe jej warto estetyczna.
Dziaaniem polegajcym na ocenie dziea sztuki bdzie, wic swoiste wartociowanie.
Naley zaznaczy, e kryteria oceny dziea sztuki, nawet na przestrzeni XX w. na gruncie
wspczesnej estetyki, bardzo si zmieniy. Inny jest desygnat tej nazwy w przypadku
klasycznych teorii sztuki, inny w wietle refleksji postmodernistycznej. Dzieo sztuki jest
przedmiotem dwch rodzajw odbioru: estetycznego i teoretycznego. Pierwszy, ktrego
istot jest oddziaywanie dziea na emocje odbiorcy, stanowi przedmiot zainteresowania
estetyki, jako dziau filozofii. Drugi to ten, w ktrym bada si samo dzieo z punktu
widzenia okresu jego powstania, stylu, techniki, tworzywa i materiaw, z jakich zostao
wykonane. Odbir teoretyczny jest przedmiotem zainteresowania historii sztuki. Naley
jednak zaznaczy, e obie te dziedziny nauki coraz bardziej zbliaj si do siebie. Mona
przypomnie, e w myl art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. a Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad
zabytkami, ochronie podlegaj, bez wzgldu na stan zachowania, zabytki ruchome bdce
w szczeglnoci dzieami sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej,
11
K. Zeidler, op. cit., Warszawa 2011, s. 118-119.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
36 | S t r o n a
czyli, innymi sowy, dziea sztuki 12.Do dzie sztuki odwouje si rwnie Stanisaw Edward
Nahlik piszc, e dziea sztuki wrd dbr kulturalnych maj najwiksz warto
oglnoludzk, a z wszelkich dziaa na ich szkod, grabie w najwyszym stopniu nosi
znamiona przestpstwa, bo nie moe si zasoni nieodzownymi nakazami wojny 13.
HISTORIA OCHRONY ZABYTKW

Jednym z pierwszych prawnikw wzywajcych do zachowania w czasie wojny
okrelonych zabytkw i dzie sztuki, by Jakub Przyuski. Uwaa on, i zwycizca
powinien oszczdzi i pozostawi nienaruszonymi przedmioty kultu, zabytki literatury
i szlachetnych artystw. Nie podzielali tego pogldu inni wybitni prawnicy europejscy:
Alberico Gentili i Hugo Grocjusz wypowiadajcy si na ten temat na przeomie XVI i XVII
w., ktrzy nie dostrzegali potrzeby wprowadzenia tego rodzaju klauzul wyczajcych
w prawie wojennym. Dopiero w XVIII w., pod wpywem racjonalistycznej postawy
Owiecenia, powrcono do postpowych pogldw J. Przyuskiego uznajc, i w prawie
pozytywnym uksztatowa si obowizek uszanowania niektrych rzeczy nalecych do
nieprzyjaciela 14. Emeric de Vattel zalicza do nich budowle bdce chlub ludzkoci,
a nieprzyczyniajce si do wzmocnienia nieprzyjaciela, witynie, nagrobki, gmachy
publiczne, wszelkie dziea odznaczajce si swym piknem. Stwierdzajc, i umylne
niszczenie gmachw publicznych, wity, nagrobkw, itp. jest potpione nawet przez
powszechnie przyjte prawo narodw, jako niemajce znaczenia dla uprawnionego celu
wojny. Podobne stanowisko w tej sprawie zaj Georg F. von Martens, ktry zauway, e
od dawna istnieje praktyka, zgodnie z ktr z przedmiotw podlegajcych prawu upu
w wojnie ldowej, zostay wyczone zabytki sztuki i pracy zawodowej 15. W XIX w.,
w ktrym wskutek wojen napoleoskich nastpi powany regres praktyki wojennej
w zakresie szanowania dzie sztuki i zabytkw, nadal wypowiadane byy przez prawnikw
opinie o potrzebie ich wyczenia z prawa upu wojennego. Johann L. Klber twierdzi, i
wyczeniu takiemu podlegaj zabytki publiczne, przedmioty z dziedziny literatury i sztuk
piknych, urzdzenia zamkw, gmachw i ogrodw nalecych do suwerena lub jego
rodziny, jak rwnie rzeczy suce do obrzdw religijnych. Podobnym zestawem
obiektw, ktre na podstawie normy prawa zwyczajowego podlegaj wyczeniu
z oglnych dziaa wojennych, posuy si Henry Wheaton, wymieniajc witynie religii,
gmachy publiczne przeznaczone wycznie do celw pokojowych, zabytki sztuki oraz
przybytki nauki 16.
12
Ibidem, s. 122-123.
S.E. Nahlik, Grabie dzie sztuki. Rodowd zbrodni midzynarodowej, Wrocaw-Krakw 1958, s. 5.
14
A. Przyborowska-Klimczak, Rozwj dziedzictwa kulturalnego w prawie midzynarodowym na przeomie
XX i XXI wieku, Lublin 2011, s. 14.
15
Ibidem, s. 14.
16
Ibidem.
13
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 37
Geneza ochrony zabytkw w Polsce jest cile zwizana z tworzeniem kolekcji przez
wadcw oraz przedstawicieli arystokracji. Pocztkowo zainteresowanie sztuk byo
bardziej powodowane zamiowaniem do pikna i zagranicznych przedmiotw, ni chci
gromadzenia wiadectw materialnej kultury ludzkoci. Bogate zbiory posiadali ju
Jagiellonowie. Tradycj wzbogacania skarbca pastwowego o rzeczy o wartoci
artystycznej kontynuowali Wazowie, a nastpnie krlowie sascy. Rwnolegle powstay
rodowe zbiory rodzin magnackich Potockich, Radziwiw czy Czartoryskich, ktre miay
wiadczy o ich statusie i prestiu. Nieco pniej rozwina si idea tworzenia muzew
i udostpniania cennych przedmiotw spoeczestwu. Przeszo przyszoci to napis
wyryty na tablicy nad wejciem do wityni Sybili w Puawach (najprawdopodobniej
pierwszym polskim muzeum) wiadczy o chci kultywowania tradycji i przekazania
przyszym pokoleniom, cho maej czstki wiekw poprzednich. Chocia nie
podejmowano zorganizowanych dziaa majcych na celu zachowanie obiektw, to
w literaturze pojawiaj si wzmianki na temat zatrudniania na dworach artystw
odpowiedzialnych za waciwy wygld dzie zdobicych wntrza na przykad
o dziaalnoci malarza krlewskiego Jana Tretko w XVII w. Narastajce od XVIII w.
zainteresowanie histori i ochron zabytkw stumia utrata niepodlegoci w 1795 roku.
Jednake nawet wwczas podtrzymywanie tradycji i kultury polskiej uwaano za jedn
z drg wiodcych do odzyskania tyzny narodowej, ktra to przejawiaa si midzy
innymi w inicjatywie utworzenia Musaeum Polonicum czy te projektach dokonania spisu
cenniejszych obiektw. Okres zaborw nie tylko pozbawi nard polski pastwa, lecz take
zdecydowanie przyczyni si do zuboenia dziedzictwa kultury, mimo prb jego ochrony
podejmowanych na terenie kadego z zaborw. Polegay one na przeprowadzeniu
inwentaryzacji, zabezpieczeniu cenniejszych obiektw oraz inicjowaniu prac
konserwatorskich. Jeszcze pod zaborami powstaway jednostki, ktre day pocztek
zorganizowanej pastwowej ochronie zabytkw. Trzeba zaznaczy, e zabory rniy si
midzy sob stopniem depolonizacji, a bezporednio przekadao si to na podejmowanie
dziaania zmierzajcego do zapobieenia dewastacji polskiej spucizny kulturowej. Na
przykad w zaborze rosyjskim niemal zupenie pomijano aspekt ochrony zabytkw.
Dopiero na pocztku XX w. sytuacja polityczna ulega zmianie i rzd carski zezwoli na
zaoenie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszoci 17. By to pocztek narodzin
koncepcji ochrony zabytkw w Polsce w latach niewoli. W 1906 r. powstao wspomniane
powyej w Warszawie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszoci dziaajce pod
nieco zmienion nazw do dzi. W 1911 r. w Krakowie odby si I Zjazd Towarzystwa
Mionikw Ojczystych zabytkw Sztuki i Historii. Std spoeczne stowarzyszenia
stanowiy podwaliny kadr i system ochrony zabytkw w odrodzonej Rzeczypospolitej,
przesdzajc o spoecznych korzeniach i pocztkach polskiej suby konserwatorskiej.
17
A. Jagielska-Budruk, Zabytek ruchomy, Warszawa 2011, s. 25-26.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
38 | S t r o n a
W pierwszym statucie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszoci jedno z piciu

gwnych zada dotyczyo ustanowienia odpowiedniego dozoru nad nieruchomymi
pamitkami i zabytkami, odrestaurowania ich i przyprowadzenia do porzdku oraz
przedsiwzicia wszelkich rodkw zapobiegajcych zniszczeniu i zagadzie. A spoeczne
dziaania na rzecz ochrony zabytkw byy moliwe dziki poparciu, gwnie finansowemu,
samorzdw lokalnych, zwaszcza rad miejskich 18.
OCHRONA ZABYTKW W AKTACH PRAWA

Innowacyjnym aktem prawnym w dziedzinie ochrony dbr kulturalnych by
uchwalony 31 padziernika 1918 r., Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami
sztuki i kultury. Mia on szczeglne znaczenia dla stajcej przed drzwiami niepodlegoci
Rzeczypospolitej. Zgodnie z artykuem 1 wszelkie zabytki kultury i sztuki, znajdujce si
w granicach Pastwa Polskiego, wpisane do inwentarza zabytkw sztuki i kultury,
podlegay opiece prawnej.
Nalece do Pastwa Polskiego lub do jego obywateli, lub do instytucji polskich
zabytki sztuki i kultury znajdujce si za granic, mogy by przedmiotem szczeglnych
rodkw ochrony ze strony polskiej wadzy pastwowej oraz umw midzynarodowych,
stosownie do osobnych w tej mierze postanowie 19. Opieka nad zabytkami sztuki i kultury
naleaa do Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Czynnoci
zwizane z opiek nad zabytkami sztuki i kultury sprawowali konserwatorzy
zabytkw sztuki i kultury mianowani przez Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia
Publicznego 20. Postanowienia cytowanego dekretu Rady Regencyjnej obejmoway ochron
zabytki nieruchome, ruchome oraz wykopaliska i znaleziska. Reguloway kwestie
postpowania i wywaszczania zabytkw oraz kwestie odszkodowania. Okrelay take
odpowiedzialno za wykroczenia przeciwko przepisom.
Zgodnie z art. 12. wyej wymienionego dekretu za zabytki nieruchome uznano:
jaskinie, grodziska (tak zwane szwedzkie gry i okopy), kurhany, mogiy, usypiska,
cmentarzyska, lady osad nawodnych, gazy ze stopami, misami, krzyami,
podkowami, baby kamienne itp.;
budowle, zarwno murowane, jak i drewniane, z przynalenym im otoczeniem

(ogrodem, placem), prezbiteria, kaplice, wiee, bramy, portale, kolumny, dziea sztuk
plastycznych zwizane z architektur budynku (malowida cienne, rzeby itp.);
G. Leszczyski, Ochrona dbr kultury na wypadek szczeglnych zagroe czasu wojny i pokoju, [w:]
R. Bzinkowski, K. Stankiewicz, T. Langowska, (red.), Rola i zadania Si Zbrojnych w zakresie ochrony dbr
kultury wobec zagroe czasu wojny i pokoju, Krakw 2000, s.20.
19
Dekret Rady Regencyjnej z 31 padziernika 1918r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, Dz. U. 1918,
Nr 16, poz. 36, art. 1.
20
Ibidem, art.2-3.
18
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 39
luno stojce pomniki, nagrobki, kapliczki, krzye, figury, supy graniczne,

kolumny itp;
ruiny budowli, pomnikw i posgw;
grupy budowli wybitne pod wzgldem estetycznym i znamienne bd dla caych

miast, osad, wsi, bd dla ich dzielnic;
dochowane na gruncie do dzi rozplanowania starych miast i dzielnic staromiejskich

wraz z dawnymi historycznymi nazwami ulic i placw;
ogrody ozdobne oraz stare aleje cmentarne i przydrone, drzewa sdziwe i okazae
otaczajce zamczyska, kocioy itp. 21.
Artyku 13. natomiast podkrela, e zabytki nieruchome nie mog by burzone,
niszczone, przerabiane, odnawiane, rekonstruowane, zdobione lub uzupeniane nawet
instalacjami bez uprzedniego pozwolenia odpowiedniej wadzy konserwatorskiej.
Posiadanie takiego zezwolenia byo obowizkowe przy wykonywaniu wszelkich zmian,
zamierzonych w najbliszym otoczeniu waniejszych zabytkw nieruchomych.
Wykonywanie wszelkich prac dotyczcych zabytkw nieruchomych podlegao kontroli
konserwatora, ktry mia prawo wstrzymania prac wykonywanych bez pozwolenia lub
niewaciwie, korzystajc z poparcia miejscowych organizacji administracyjnych 22.
Ponadto, kady waciciel zabytku nieruchomego by zobowizany do utrzymywania
go w stopniu niezbdnym dla zabezpieczenia jego istnienia. Rwnie Rzd w wyjtkowych
przypadkach mia prawo pomaga wacicielowi w utrzymaniu zabytku. Przysugiwao mu
take prawo wywaszczania lub ograniczenia uytkowania zabytkw nieruchomych
w sytuacjach, gdy wystpowao niebezpieczestwo zniszczenia lub ich uszkodzenia.
Art. 17. zobowiza rwnie rzd do podejmowania dziaa majcych na celu
zapobieenie niszczeniu, zasanianiu, szpeceniu widoku na zabytki jak i samych zabytkw
nieruchomych 23.
W niniejszym dokumencie poruszone zostay take kwestie zabytkw ruchomych,
wykopalisk i znalezisk. Za zabytki ruchome zgodnie z ustaw uznane zostay:
przedmioty zwizane bezporednio z przeznaczeniem budynku (otarze, ambony,

chrzcielnice, stalle, pomniki, nagrobki, trumny w grobach kocielnych wraz
z ukrytymi w nich dzieami pracy rcznej, epitafia, tablice, vota, szaty i naczynia
obrzdowe, dzwony itp.) oraz kolekcje przedmiotw, przechowywanych w muzeach,
w skarbnicach i skadach wity, w zgromadzeniach cechowych, po magistratach itp.;
dziea sztuk plastycznych: obrazy, rzeby, ryciny;
dziea sztuk zdobniczych i kunsztw cechowych: zbroje, ora, rzdy, pojazdy,

chorgwie, sztandary, arrasy, dywany, makaty, pasy, kilimy, hafty, koronki, ubiory,
21
Ibidem, art. 12.

Ibidem, art. 13-14.
23
Ibidem, art. 15-17.
22
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
40 | S t r o n a
meble, sprzty, naczynia, zegary, wieczniki, wyroby zotnicze, emalie, szko,

ceramika, karty, okucia, zamki, goda, znaki itp.:
monety, medale, pieczcie, toki mennicze;
druki, archiwalia, rkopisy zwyke i ozdobne, oprawy ksig;
ludowe sprzty domowe i wyroby przemysu ludowego 24.

W dekrecie wyranie zaznaczono, e zabytki ruchome bdce wasnoci kraju,
miast, gmin administracyjnych lub wyznaniowych, parafii oraz instytucji spoecznych, nie
mog by niszczone, usuwane, sprzedawane zamieniane, przerabiane odnawiane lub
rekonstruowane bez uprzedniego pozwolenia odpowiedniej wadzy konserwatorskiej.
Przewoenie wymienionych zabytkw ruchomych, chociaby na wystawy publiczne,
wymagao pozwolenia konserwatora, w ktrego okrgu znajdowa si dany zabytek.
Rwnie wszelkie prace dotyczce zabytkw ruchomych podlegay pracy konserwatora,
w ktrego okrgu znajdowa si dany zabytek. Ponadto konserwator tak samo, jak
w przypadku zabytkw nieruchomych, tak samo i tu, mia prawo wstrzymania prac
wykonywanych niewaciwie i bez pozwolenia, korzystajc jednoczenie z poparcia
miejscowych organw administracyjnych. Dekret naoy rwnie obowizki na rzd. By
on zobowizany w przypadku niebezpieczestwa zniszczenia, uszkodzenia lub wywozu
zagranic zabytkw ruchomych, bdcych wasnoci prywatn, a majcych wybitne
znaczenie narodowe, wywaszczy je na rzecz jednego z muzew narodowych 25.
Za zabytki nalece do kategorii wykopalisk i znalezisk uznano:
wykopaliska, wiadczce o dawnej kulturze (groby, pola urn i urny, narzdzia

kamienne, wyroby kruszcowe i szklane, tkaniny, ceramika, monety itp.);
znaleziska przypadkowe na powierzchni ziemi lub na dnie zbiornikw wody, majce
cechy dawnej kultury, z rodzaju wyej wymienionych, oraz takie, jak skarby
i archiwalia, ukryte w murach, puszkach, skrytkach itp. 26.
Waciciele lub dzierawcy gruntw, na ktrych znalazy si wykopaliska bd ci,
ktrzy odkrycia dokonali, zobowizani byli niezwocznie zawiadomi o tym najbliszy
urzd konserwatorski. Niniejszy dokument zabrania wywozu z granic Pastwa Polskiego
zabytkw tej kategorii a wszelkie prywatne poszukiwania archeologiczne wymagay
pozwolenia Ministra W.R. i O.P. Rwnie rzd mia prawo uytkowania lub
wywaszczania dla bada naukowych terenu, na ktrym dokonano odkrycia oraz posiada
prawo przedkupu wykopalisk i znalezisk w cigu trzech miesicy od daty zawiadomienia.
Kwestie dotyczce wywaszczenia zabytkw i odszkodowa zostay okrelone w art. 28-33
tego dekretu 27.
24
Ibidem, art. 18.

Ibidem, art. 20-22.
26
Ibidem, art. 23.
27
Ibidem, art. 24-33.
25
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 41
Omawiany dekret poruszy rwnie kwesti odpowiedzialnoci za wykroczenia

przeciwko przepisom dotyczcym opieki nad zabytkami sztuki i kultury. Zgodnie
z artykuem 34. przytaczanego aktu prawa, osoby nieprzestrzegajce przepisw mogy
zosta pozbawiane wolnoci do trzech miesicy. W przypadku zniszczenia zabytku lub
zmniejszenia jego wartoci wskutek uszkodzenia, osoby te mogy zosta obcione
grzywn rwnajc si wartoci zniszczonego przedmiotu lub kwot umniejszenia jego
wartoci wskutek uszkodzenia. Artyku ten regulowa take kwestie wywozu zabytkw
i dzie sztuki. Zgodnie nim w razie potajemnego ich wywozu lub jego usiowania z granic
pastwa, przedmioty objte niniejszym Dekretem ulegay poprzez drog sdow
konfiskacie na rzecz jednego z muzew narodowych 28. Rwnie sprzeda, zamiana, zastaw
lub darowizna zabytkw ruchomych oraz wykopalisk i znalezisk, stanowicych wasno
gmin, miast parafii oraz instytucji publicznych, bez zgody konserwatora, bya niewana 29.
Kolejnym dokumentem stanowicym o opiece nad zabytkami byo Rozporzdzenie
Prezydenta RP z 6 marca, 1928 r., ktre zachowao podstawowe postanowienia Dekretu
z 1918 roku. Zgonie z artykuem 1. opiece podlegay zabytki ruchome i nieruchome,
charakterystyczne dla pewnej epoki, posiadajce wartoci artystyczn, kulturaln,
artystyczn, historyczn, archeologiczn lub paleontologiczn, potwierdzon orzeczeniem
wadzy pastwowej i zasugujcy tym samym na zachowanie 30. Naley jednak pamita, e
skuteczno ochrony zabytkw utrudnia w Polsce midzy wojnami stan wasnoci, brak
skutecznych moliwoci egzystencji a take wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter
duej czci zasobu zabytkowego oraz spoecznoci lokalnych. Pomimo tego, na
podkrelenie zasuguje wielka praca nad inwentaryzacj zabytkw w II Rzeczypospolitej.
W cigu pierwszego dziesiciolecia wykonano prawie kompletn dokumentacj zabytkw,
w tym fotograficzno-pomiarow, czym zasuyo si w szczeglnoci Towarzystwo Opieki
nad Zabytkami Przeszoci oraz Zakad Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki
Warszawskiej. W Polsce przed II wojn wiatow dziaao 130 muzew utrzymywanych
przez pastwo, 38 samorzdowych muzew i 81 muzew spoecznych, nie liczc
prywatnych zbiorw (regulacja prawna muzealnictwa publicznego nastpia w 1933 r.).
Rozporzdzeniem z 17 lipca 1928 r. wprowadzono jednolite zasady prowadzenia rejestru
zabytkw, a w 1929 r. powoano Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytw 31. Zgodnie
z Rozporzdzeniem Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z 17 lipca
1928 r. o prowadzeniu rejestru zabytkw, w kadym urzdzie wojewdzkim musia by
prowadzony rejestr zabytkw, obejmujcy wszystkie zabytki znajdujce si na terenie
wojewdztwa (z wyjtkiem staroytnoci): dzie sztuki, dokumentw archiwalnych
28
Ibidem, art. 34.

Ibidem, art. 35.
30
Rozporzdzenie Prezydenta RP z 6 marca 1928 r., o opiece nad zabytkami, Dz. U. 1928, Nr 29, poz. 265.
31
G. Leszczyski, op. cit., [w:] R. Bzinkowski, K. Stankiewicz, T. Langowska, (red.), op. cit., Warszawa
2001, s.21.
29
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
42 | S t r o n a
i rkopisw, posiadajcych warto historyczn lub artystyczn znajdujcych si

w katolickich kocioach i lokalach kocielnych. Kady rejestr, oprcz numeru
porzdkowego oraz daty i numeru prawomocnego orzeczenia o uznaniu przedmiotu za
zabytek, zawiera rwnie dane dotyczce:
miejsca, gdzie zabytek si znajduj (nazwa miejscowoci i powiat), okrelenie zabytku;
dat lub stulecie powstania zabytku oraz daty (stulecia) waniejszych jego zmian;
imi, nazwisko i adres waciciela zabytku (ewentualnie wasno pastwowa).

Pod rubryk uwagi notowano midzy innymi wpis do ksig wieczystych,
wykrelenie z rejestru, wzicie w zarzd pastwowy, przeniesienie do muzeum lub do
biblioteki pastwowej albo publicznej oraz wszelkie zmiany dotyczce tytuu wasnoci.
Ponadto rejestry dzieliy si na nastpujce dziay i poddziay:
1. Dzia zabytkw nieruchomych, podzielony na poddziay:
zabytki sztuki;
zabytki prehistoryczne i archeologiczne.

2. Dzia zabytkw ruchomych, dzieli si na:
zabytki sztuki;
zabytki prehistoryczne i archeologiczne;
zabytki paleontologiczne;
archiwalia;
zbiory biblioteczne.
Rozporzdzenie wyranie podkrelao, e zabytki uznane przez Dekret Rady
Regencyjnej z dnia 31 padziernika 1918 r. miay by wpisywane do rejestrw
poszczeglnych wojewdztw na podstawie dokumentacji, ktr poszczeglni
konserwatorzy otrzymali we waciwym czasie z byego Ministerstwa Sztuki i Kultury oraz
wczesnego Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. W przypadku jej
braku, odbywao si na podstawie wycigw z inwentarza, wysyanych konserwatorom
przez Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Nastpnie do rejestru
miay by wpisywane zabytki, ktre jakimkolwiek aktem administracyjnym wynikajcym
z przytoczonego Dekretu Rady Regencyjnej z dnia 31 padziernika 1918 r., zostay
prawomocnie uznane za zabytki lub zostay przez konserwatorw wpisane do katalogw
przez nich prowadzonych, pod warunkiem, e uprzednio powiadomiono o tym waciciela
zabytku. Wpis innych zabytkw odbywa si na podstawie prawomocnych orzecze
wydanych na podstawie art. 3 rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca,
1928 r., o opiece nad zabytkami (Dz. U. R. P. Nr.29, poz. 265) 32.
Jednym z podstawowych celw i zada polskich konserwatorw i opiekunw
zabytkw bya rewindykacja. Polska delegacja na Konferencji Paryskiej daa zwrotu
Rozporzdzenie Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 17 lipca 1928 r., o opiece
nad zabytkami, Dz. U.1928, Nr 76, poz. 675 i 676, art. 4.
32
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 43
wszystkich bibliotek, zbiorw muzealnych, przedmiotw artystycznych, naukowych

i religijnych zajtych, skonfiskowanych lub wywiezionych do Niemiec midzy innymi
zbiorw niewieskich Radziwiw, Sobiecianw zrabowanych na lsku, zbiorw
Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, regaliw wawelskich, zbiorw
gouchowskich i rogaliskich, kolekcji broni Legionw Jana Henryka Dbrowskiego,
wyposaenia Zamku Krlewskiego w Warszawie, z ktrego wywieziono 65 wagonw
cennych przedmiotw w latach 1914-1915 i wielu innych 33. Cho sytuacj prawn
komplikowa fakt, e Polska nie bya stron wojujc, a zwyciskie mocarstwa nie
przejawiay specjalnego zdecydowania w spenianiu jej da restytucyjnych, wakim
argumentem byo to, e dalsze pozostawienie zagrabionych dbr kultury w rkach
zaborcw byoby usankcjonowaniem ich bezprawnej dziaalnoci. Mimo to dochodzenie
szkd wojennych przez Polsk przed Midzynarodow Komisj Rozjemcz na podstawie
art. 238 Traktatu Wersalskiego, nakazujcego zwrot zabranych obiektw zabytkowych
(poza jednostkowym przykadem uwzgldnienia zotej czary krla Wadysawa IV
z Muzeum Narodowego w Wiedniu) nie zostao zakoczone powodzeniem w odniesieniu
do pastw centralnych. Co do dbr kultury z terenw byego zaboru rosyjskiego, pomimo
uchway Ludowego Komisariatu Owiaty z 6 kwietnia 1918 r., do ich zwrotu w praktyce
nie doszo z powodu pogorszenia stosunkw bilateralnych i wojny polsko-bolszewickiej.
Na mocy Traktatu Ryskiego z 18 marca 1921 r. Polska odzyskaa urzdzenia Zamku
Krlewskiego i azienek Krlewskich, insygnia koronacyjne Stanisawa Augusta, arrasy
Zygmunta Augusta, 24 gowy wawelskie, obraz Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki,
pomnik ksicia Jzefa Poniatowskiego i inne zabytki. Jednak dopiero po podpisaniu
Ukadu Generalnego w 1927 r. Polska odzyskaa wiele najcenniejszych zabytkw,
jak np. miecz koronacyjny Szczerbiec, chorgiew koronn Zygmunta Augusta, arrasy
wawelskie, Zbiory Towarzystwa Przyjaci Nauk i inne 34.
W Polsce po I wojnie wiatowej ograniczone rodki i wielo prac zwizanych
z odbudow i organizacj pastwa spowodoway odsunicie na dalszy plan zabezpieczenia
dbr kultury na wypadek kolejnej wojny. Na ten problem zwrcono uwag dopiero
w obliczu narastajcego zagroenia wojennego w 1939 r., pozostawiajc praktyczne
sposoby zabezpieczenia zbiorw i ich ewakuacji dyrektorom muzew i wacicielom
zbiorw 35. Zabezpieczenie szczeglnie cennych zbiorw architektury byo zadaniem Policji
Pastwowej oraz Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Byo to jednak zadanie
wrcz niewykonalne, tak jak cae zadanie obrony kraju we wrzeniu 1939 r. Brak
szczeglnych zabezpiecze obiektw zabytkowych w miastach wynika m.in. z bdnego
przewiadczenia, wypywajcego z uregulowa prawno-midzynarodowych, e ogoszenie
2001, s.21.
34
Ibidem, s.21-22.
35
Ibidem, s. 22.
33
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
44 | S t r o n a
miast otwartymi ochroni je przed nalotami i niszczeniem zabytkw. Ju jednak na tajnej

naradzie w dniu 22 sierpnia 1939 r. Adolf Hitler powiedzia wyszym dowdcom
niemieckim, e celem wojny jest unicestwienie si ywotnych oraz e nard, ktremu
odbierze si kultur, przestanie by narodem 36. Po czym niszczenie polskiej kultury stao
si, zadaniem podstawowym i zbrodniczym faktem dla strony niemieckiej. Wydarzenia II
wojny wiatowej zmusiy spoeczno midzynarodow do podjcia okrelonych dziaa
majcych na celu ochron dbr kultury. Owocem tych dziaa bya i jest nadal Konwencja
haska o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego podpisana w Hadze
14 maja 1954 r. 37.
Na uwag zasuguje take Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dbr kultury
i o muzeach, gdzie wyranie zaznaczono, e ochrona dbr kultury, stanowicych dorobek
myli i pracy wielu pokole, jest obowizkiem Pastwa i powinnoci jego obywateli. Za
dobro kultury, w rozumieniu Ustawy, uznano kady przedmiot ruchomy lub nieruchomy,
dawny lub wspczesny, majcy znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze
wzgldu na jego warto historyczn, naukow lub artystyczn 38. Celem ochrony dbr
kultury uznano ich zachowanie, naleyte utrzymanie oraz spoecznie celowe wykorzystanie
i udostpnienie dla celw naukowych, dydaktycznych i wychowawczych tak, aby suyy
nauce oraz popularyzacji wiedzy i sztuki, stanowiy trway element rozwoju kultury
narodowej i byy czynnym skadnikiem ycia wspczesnego spoeczestwa
socjalistycznego Ochrona dbr kultury polegaa na zabezpieczeniu ich przed zniszczeniem,
uszkodzeniem, dewastacj, zaginiciem lub wywozem za granic, na zapewnieniu im
warunkw trwaego zachowania, na opracowaniu dokumentacji naukowej, ewidencji
i rejestracji oraz na ich konserwacji, restauracji lub odbudowie, opartych na zasadach
naukowych 39. Ochronie prawnej, przewidzianej w przepisach ustawy, podlegay dobra
kultury, zwane w Ustawie zabytkami, ktre byy:
wpisane do rejestru zabytkw;
wchodziy w skad muzew, bibliotek lub archiww publicznych oraz inne, jeeli ich
charakter zabytkowy by oczywisty40.
Niniejsza Ustawa wyznaczya rwnie organy, ktre odpowiaday za ochron dbr
kultury. Zgodnie z artykuem 8. za ochron dbr kultury odpowiada: Minister Kultury
i Sztuki, wojewdzcy konserwatorzy zabytkw prezydiw Wojewdzkich Rad
Narodowych, dziaajcy w ramach organizacyjnych ustalonych przez Prezydia
36
Ibidem.
Konwencja o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do
tej konwencji oraz Protok o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisana w Hadze
dnia 14 maja 1954 roku, Dz. U. 1957, Nr 46, poz. 212, zacznik.
38
Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dbr kultury i o muzeach, art. 1-2, http://www.infor.pl/aktprawny/DZU.1962.010.0000048,metryka,ustawa-o-ochronie-dobr-kultury.html (15.03.2015).
39
Ibidem, art. 3.
40
Ibidem, art. 4.
37
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 45
Wojewdzkich Rad Narodowych, dyrektorzy (kierownicy) muzew w stosunku do

zabytkw znajdujcych si w muzeach oraz do innych zabytkw w zakresie im zleconym,
Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, Biblioteka Narodowa w Warszawie
i biblioteki wyznaczone przez Ministra Kultury i Sztuki w porozumieniu z waciwymi
ministrami (kierownikami urzdw centralnych) i Polsk Akademi Nauk, w stosunku do
zabytkowych materiaw archiwalnych i zabytkowych materiaw bibliotecznych
w zakresie im zleconym. W miastach lub powiatach, gdzie znajdowaa si wiksza ilo
zabytkw nieruchomych albo te zabytki o szczeglnej wartoci, Prezydium Wojewdzkiej
Rady Narodowej mogo za zgod Ministra Kultury i Sztuki na wniosek waciwego
prezydium odpowiedniej miejskiej lub powiatowej rady narodowej ustanowi miejskiego
lub powiatowego konserwatora zabytkw. Natomiast naczelny nadzr nad ochron dbr
kultury i wszystkimi muzeami nalea do Ministra Kultury i Sztuki 41.
Ustawa okrelia take zakres ochrony zabytkw 42, zasady uytkowania zabytkw
nieruchomych 43, kwestie wywozu dbr kultury za granic 44, rol i zadania muzew45,
opiek spoeczn nad zabytkami 46 oraz odpowiedzialno karn 47. Kwestie zwizane
z zasadami i organizacj ochrony dbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego, zostay
okrelone zarzdzeniem Ministra Kultury i Sztuki, nr 23 z 25 kwietnia 1995 r.,
wprowadzajce szczegow instrukcj okrelajc organizacj ochrony dbr kultury na
wypadek zagroenia bezpieczestwa pastwa i konfliktu zbrojnego 48.
Ustawa ta bya kolejnym aktem regulujcym ochron dbr kultury w historii
niepodlegej Polski. Wprowadzia ona do terminologii prawnej ochrony zabytkw nieznane
dotd pojcie dobra kultury. Definicja zabytku znacznie rnia si od definicji
zawartych w poprzednich aktach prawa i czynia okrelenie zakresu przedmiotowego
ustawy jeszcze bardziej skomplikowanym. Szczegln relacj wytworzono pomidzy
terminami ustawowymi: dobro kultury i zabytek. Zamieszczenie tych dwch zwrotw
w jednym akcie okrelano mianem dualizmu terminologicznego. Ju w przepisach
oglnych ustawy podkrelono, e dobra kultury to dobra o wyjtkowym znaczeniu, ktre
powinny podlega ochronie. Z przepisu art. 4 wynikao, e dopiero prawidowe okrelenie
terminu dobro kultury pozwoli wskaza cechy zabytku 49. Niniejsza Ustawa
obowizywaa do 2003 r. Wwczas zostaa zastpiona obowizujc po dzie dzisiejszy
Ustaw z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.
41
Ibidem, art. 7-8.

Ibidem, art. 18-37.
43
Ibidem, art. 38-40.
44
Ibidem, art. 41-44.
45
Ibidem, art. 45-54.
46
Ibidem, art. 70-72.
47
Ibidem, art. 73-81.
48
2001, s.25-26.
49
A. Jagielska-Burduk, op. cit., Warszawa 2011, s. 46.
42
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
46 | S t r o n a
PODSUMOWANIE
Dziaania podejmowane na rzecz ochrony zabytkw bez wtpienia, s nieocenione
i konieczne. Naley jednak pamita, e dua odpowiedzialno spoczywa na osobach
interpretujcych tekst prawny, std sukces organizacji ochrony zabytkw zaley przede
wszystkim od biorcych w niej udzia podmiotw. Sformuowanie przez prawodawc
definicji to jedno, a prawidowe jej wykorzystanie, to drugie. Nie ulega jednak wtpliwoci,
e zarwno jedno, jak i drugie, decyduje o realizacji celw dotyczcych ich ochrony.
BIBLIOGRAFIA
Dekret Rady Regencyjnej z 31 padziernika 1918r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury,
Dz. U. 1918, Nr 16, poz. 36.
Gerecka-oyska Anna. 2006. Ochrona zabytkw w Polsce. Zbir podstawowych aktw
prawnych z krtkim komentarzem. Pozna: OBRSW.
Jagielska-Budruk Alicja. 2011. Zabytek ruchomy. Warszawa: Lex.
Leszczyski Grzegorz. 2001. Ochrona dbr kultury na wypadek szczeglnych zagroe
czasu wojny i pokoju. W Rola i zadania Si Zbrojnych w zakresie ochrony dbr
kultury wobec zagroe czasu wojny i pokoju, Warszawa: DWP.
Nahlik Stanisaw Edward. 1958. Grabie dzie sztuki. Rodowd zbrodni midzynarodowej.
Wrocaw-Krakw: Ossolineum.
Przyborowska-Klimczak Anna. 2011. Rozwj dziedzictwa kulturalnego w prawie
midzynarodowym na przeomie XX i XXI wieku. Lublin: UMCS.
Rouba Malwina. 2013. Zadania wadz publicznych w zakresie ochrony i opieki nad
zabytkami w Rzeczypospolitej Polskiej. Ze szczeglnym uwzgldnieniem obiektw
wpisanych na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i naturalnego, Toru:
Adam Marszaek.
Rozporzdzenie Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 17 lipca
1928 r., o opiece nad zabytkami, Dz. U. 1928, Nr 76, poz. 675 i 676.
Rozporzdzenie Prezydenta RP z 6 marca 1928 r., o opiece nad zabytkami, Dz. U. 1928, Nr
29, poz. 265.
Rymaszewski Bohdan. 2005. Polska ochrona zabytkw. Warszawa: Scholar.
Sownik jzyka polskiego PWN. 1996.Warszawa: PWN.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.
Dz. U. 2003, Nr 162, poz. 1568.
Wielka Encyklopedia PWN Tom 30. 2005. Warszawa: PWN.
Zeidler Krzysztof. 2011. Restytucja dbr kultury ze stanowiska filozofii prawa. Warszawa: LEX.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
ukasz CIOEK 1
Justyna PRZYCHODZIE 2
Wydzia Humanistyczny
EWOLUCJA INSTYTUCJI KONCESJI

W PRAWIE POLSKIM PO 1988 ROKU
ABSTRAKT: Celem artykuu jest przedstawienie zmian, jakie zaszy w zakresie
wolnoci dziaalnoci gospodarczej, od uchwalenia ustawy o dziaalnoci gospodarczej
z 1988 r. do dnia dzisiejszego.
Wolno gospodarcza jest zasad porzdku prawnego wyraon w Konstytucji 3
i skonkretyzowan w ustawodawstwie zwykym, przesdzajc o ustroju gospodarczym
pastwa opartym na zasadach gospodarki rynkowej. Tym samym swobodna dziaalno
gospodarcza uzyskaa formaln kwalifikacj i ochron konstytucyjnoprawn. Wszelkie
odstpstwa regulacji prawnej w tym zakresie powinny by traktowane jako wyjtki
uzasadnione wanym interesem publicznym
Wolno dziaalnoci gospodarczej postrzega naley w odniesieniu do procesw
i kategorii ekonomicznych. Zagwarantowanie jej w roku 1988 w ustawie o dziaalnoci
gospodarczej, byo pocztkiem transformacji ustrojowej zachodzcej w sferze politycznej
jak i gospodarczej 4.
SOWA KLUCZOWE: wolno gospodarcza, koncesja, przedsibiorca, dziaalno gospodarcza
THE EVOLUTION OF THE INSTITUTION

OF CONCESSIONS IN THE LAW AFTER 1988
ABSTRACT: The aim of the paper is to present the changes that have taken place in the
scope of the freedom of economic activity from the passing of the Freedom of
Economic Activity Act of 1988 till today.
Economic freedom is the principle of legal order expressed in the Constitution and
specified in legislation which determines the economic system of the state based on the
principles of market economy. Thereby, the freedom of economic activity has received
Mgr ukasz Cioek doktorant Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach.
2
Mgr Justyna Przychodzie
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, art. 20.
4
K. Klecha, Wolno dziaalnoci gospodarczej w Konstytucji RP, Warszawa 2009, s. 9.
1
48 | S t r o n a
a formal recognition and constitutional protection. Any derogation from the legal regulation
in this scope should be treated as an exception justified by important public interest.
The freedom of economic activity should be perceived in relation to processes and
categories of economic character. Its ensuring in 1988 in the Freedom of Economic
Activity Act was the beginning of the systemic transformation taking place in the political
and economic field.
KEYWORDS: Economic freedom, concession, businessman, economic activity
REFORMY GOSPODARCZE W POLSCE W 1988 ROKU

Reformy systemu gospodarczego rozpoczy si w Polsce z pocztkiem lat 80.,
jednake rzeczywista transformacja w kierunku gospodarki wolnorynkowej przypada
na lata 1988-1989.
Pod koniec 1988 r. uchwalona zostaa ustawa o dziaalnoci gospodarczej tzw.
ustawa Wilczka 5 na mocy ktrej, od momentu jej wejcia w ycie, osoby fizyczne, osoby
prawne jak i jednostki organizacyjne nie posiadajce osobowoci prawnej, mogy
podejmowa i prowadzi dziaalno gospodarcz 6.
Miecia si na zaledwie piciu stronach maszynopisu i zawieraa 54 artykuy,
z czego tylko 25 dotyczyo regulacji dziaalnoci gospodarczej, a reszta to przepisy
przejciowe i zmieniajce inne ustawy.
Za szczeglnie postpowe uznano artykuy 1. i 4. Artyku pierwszy stanowi:
Podejmowanie i prowadzenie dziaalnoci gospodarczej jest wolne i dozwolone kademu
na rwnych prawach, z zachowaniem warunkw okrelonych przepisami prawa, a artyku
4 brzmia: Podmioty gospodarcze mog w ramach prowadzonej dziaalnoci gospodarczej
dokonywa czynnoci i dziaa, ktre nie s przez prawo zabronione, za dziaalno
gospodarcza zdefiniowana bya, jako dziaalno wytwrcza, budowlana, handlowa
i usugowa, prowadzona w celach zarobkowych i na wasny rachunek podmiotu
prowadzcego tak dziaalno 7.
Przepisy ustawy znacznie upraszczay prawne wymogi legalnego podjcia dziaalnoci
gospodarczej przez osob fizyczn wymagano zgoszenia do ewidencji prowadzonej przez
organ administracji pastwowej stopnia podstawowego, czyli np. urzd gminy.
Podmioty gospodarcze mogy rwnie dobrowolnie zrzesza si, a take niezalenie
od typu prowadzonej dziaalnoci podlegay jednolitym obcieniom fiskalno-prawnym
oraz mogy korzysta na rwnych warunkach z kredytw i poyczek bankowych.
Ustawa wprowadzaa koncesje jedynie w 11. konkretnych przypadkach, kiedy
stosowny urzd pastwowy musia wyrazi zgod na prowadzenie dziaalnoci
Od nazwiska jej twrcy, Mieczysawa Wilczka, ministra przemysu w rzdzie Mieczysawa Rakowskiego.
P. Czarnek, Wolno gospodarcza. Pierwszy filar spoecznej gospodarki rynkowej, Lublin 2014, s. 73-74.
7
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o dziaalnoci gospodarczej (Dz. U. 1988 nr 41 poz. 324), art. 2 ust. 1.
5
6
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 49
gospodarczej przez okrelonego przedsibiorc. Zgodnie z ustaw, uzyskania koncesji

wymagao podjcie dziaalnoci gospodarczej w zakresie 8:
wydobywania kopalin podlegajcych prawu grniczemu oraz poszukiwania z tych

kopalin,
przetwrstwa i obrotu metalami szlachetnymi i kamieniami szlachetnymi,
wytwarzania i obrotu materiaami wybuchowymi, broni i amunicj,
wytwarzania rodkw farmaceutycznych, odurzajcych i psychotropowych,

artykuw sanitarnych oraz substancji trujcych,
wyrobu, oczyszczania i odwadniania spirytusu oraz wydzielania spirytusu z innego

wytworu, a take wyrobu wdek,
wytwarzania wyrobw tytoniowych,
transportu morskiego, lotniczego oraz wykonywania innych usug lotniczych,
prowadzenia aptek,
obrotu z zagranic towarami i usugami, okrelonymi w drodze rozporzdzenia

Ministra Wsppracy Gospodarczej z Zagranic,
obrotu dobrami kultury powstaymi przed 9 maja 1945 r.,
usug ochrony osb i mienia, detektywistycznych oraz w sprawach paszportowych.

Regulacja dziaalnoci koncesjonowanej bya zaskakujco zwiza zawarta
w 4 artykuach. Organ koncesyjny mg odmwi udzielenia koncesji ze wzgldu na
zagroenie wanego interesu gospodarki narodowej, obronnoci lub bezpieczestwa
pastwa, za cofn koncesj mg jedynie, gdy podmiot nie wypenia okrelonych
w koncesji podstawowych warunkw wykonywania dziaalnoci gospodarczej 9.
Ustawa z 1988 r. zalegalizowaa dziaalno prywatn oraz funkcjonowanie
prywatnych przedsibiorstw na zasadzie:, co nie jest zakazane, jest dozwolone. Reforma
ta, daa przedsibiorcom nowe moliwoci osoby prowadzce wasn dziaalno
gospodarcz nie napotykay barier administracyjno-prawnych, a osoby ktre chciay zacz
wasn dziaalno gospodarcz miay ku temu najlepsze warunki.
Jednake z czasem zaczto odstpowa od regu zawartych w pierwotnym tekcie
ustawy Wilczka poprzez kolejne nowelizacje, ktre nakaday kolejne obostrzenia na
osoby prowadzce wasn dziaalno gospodarcz, skutecznie blokujc moliwo
zakadania nowych przedsibiorstw, zwikszay take, kompetencje reglamentacyjnokontrolne organw pastwa 10.
Ibidem, art. 11.

Ibidem, art. 20 ust. 5.
10
J. Kdzia, R. Taradejna, Wolno gospodarcza i jej ograniczenia chaos czy jednolita tendencja? [w:]
Biuletyn Urzdu Regulacji Energetyki nr 6/2005.
9
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
50 | S t r o n a
REFORMY GOSPODARCZE OD 1991 ROKU

W 1991 r. w ustawie rozszerzono kompetencje organw koncesyjnych. Mogy one
odtd zobowiza wnioskodawc do przedstawienia, w wyznaczonym terminie,
okrelonych informacji i dokumentw mogcych uprawdopodobni, e speni on warunki
wykonywania dziaalnoci gospodarczej, ktre bd okrelone w koncesji lub wynikaj
z odrbnych przepisw 11. Nowelizacja wprowadzia take moliwo odmowy udzielenia
koncesji lub ograniczenia zakresu i przedmiotu dziaalnoci gospodarczej w przypadku, gdy
wnioskodawca nie daje rkojmi naleytego wykonywania dziaalnoci gospodarczej 12.
Zauway naley, e po licznych nowelizacjach ustawy Wilczka znacznie
rozszerzono katalog przypadkw, gdzie wymagano uzyskania koncesji w celu moliwoci
prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Uzyskania koncesji wymagao podjcie
dziaalnoci gospodarczej w zakresie: 13
poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin oraz surowcw mineralnych

znajdujcych si w odpadach powstaych po robotach grniczych oraz po procesach
wzbogacania kopalin, bezzbiornikowego magazynowania substancji w grotworze
oraz skadowania odpadw w podziemnych wyrobiskach grniczych,
przetwrstwa i obrotu metalami szlachetnymi i kamieniami szlachetnymi,
przetwrstwa i obrotu metalami nieelaznymi,
wytwarzania i obrotu materiaami wybuchowymi, broni i amunicj,
wytwarzania rodkw farmaceutycznych i materiaw medycznych,
wyrobu, rozlewu, oczyszczania, skaania i odwadniania spirytusu oraz wydzielania

spirytusu z innego wytworu, a take wyrobu i rozlewu wdek,
wyrobu i rozlewu wyrobw winiarskich,
wytwarzania wyrobw tytoniowych,
transportu morskiego, lotniczego oraz wykonywania innych usug lotniczych, a take

zarzdzania portami morskimi innymi ni porty o podstawowym znaczeniu dla
gospodarki narodowej i lotniskami,
zarzdzania liniami kolejowymi i wykonywania przewozw kolejowych,
prowadzenia aptek,
obrotu hurtowego lekami gotowymi i surowcami farmaceutycznymi przeznaczonymi

do produkcji lub sporzdzania lekw w aptekach oraz artykuami sanitarnymi,
konfekcjonowania i obrotu rodkami ochrony rolin,
Ustawa z dnia 16 padziernika 1991 r. o zmianie ustawy o dziaalnoci gospodarczej, Dz.U. 1991 nr 107
poz. 460, art. 1 ust. 3.
12
13
Ustawa z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenw byych hitlerowskich obozw zagady, Dz.U. z 1999 r. Nr
41, poz. 412, art. 11.
11
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 51
obrotu z zagranic towarami i usugami, okrelonymi w drodze rozporzdzenia przez

Ministra Wsppracy Gospodarczej z Zagranic,
obrotu dobrami kultury powstaymi przed dniem 9 maja 1945 r.,
usug ochrony osb i mienia,
usug detektywistycznych oraz w sprawach paszportowych,
usug kurierskich, a take pocztowych usug o charakterze powszechnym, polegajcych

na przewozie i dorczaniu w obrocie krajowym i zagranicznym: przesyek listowych
o masie powyej 2000 g, listw wartociowych o masie powyej 2000 g,
dokonywania przenoszenia zapisu dwiku lub dwiku i obrazu na tamy, pyty,

kasety, wideokasety i wideopyty,
usug telekomunikacyjnych,
obrotu w kraju i z zagranic zwierzyn yw oraz tuszami zwierzyny i ich czciami,

z wyczeniem sprzeday dokonywanej przez dzierawcw i zarzdcw obwodw
owieckich na terenie kraju, a take sprzeday usug turystycznych obejmujcych
polowania w kraju dla cudzoziemcw i polowania zagranic,
prowadzenia agencji celnej,
wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyania, dystrybucji oraz obrotu

paliwami i energi,
produkcji i dystrybucji tablic rejestracyjnych pojazdw,
midzynarodowego transportu drogowego.

W pierwotnym zaoeniu z 1988 r. przyjto zasad, e obowizkowi zgoszenia do
ewidencji dziaalnoci nie podlegaj przedsibiorcy, ktrych dziaalno gospodarcza
wymagaa uzyskania koncesji bd zezwolenia. W nastpnych ustawach z tej zasady
zrezygnowano, czym ustanowiono obowizek podwjnej rejestracji.
Ustawa z 1988 r. zastpiona zostaa przez ustaw z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo
dziaalnoci gospodarczej 14, ktra wesza w ycie z dniem 1 stycznia 2001 r. W ustawie tej,
pojawiy si nowe regulacje dotyczce oddziaw i przedstawicielstw przedsibiorcw
zagranicznych 15, a take regulacje dotyczce maych i rednich przedsibiorcw
okrelajc, kogo uwaa si za maego a kogo za redniego przedsibiorc 16.
Zagadnienia dotyczce dziaalnoci koncesjonowanej zawarto w 13 artykuach.
Uzyskania koncesji wymagao prowadzenie dziaalnoci gospodarczej w zakresie 17:
poszukiwania lub rozpoznawania z kopalin, wydobywania kopalin ze z,
bezzbiornikowego magazynowania substancji oraz skadowania odpadw
w grotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach grniczych,
Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo dziaalnoci gospodarczej, Dz.U. 1999 nr 101 poz. 1178.
Ibidem, art. 35-52.
16
Ibidem, art. 54-55.
17
Ibidem, art. 14.
14
15
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
52 | S t r o n a
wytwarzania i obrotu materiaami wybuchowymi, broni i amunicj oraz wyrobami

i technologi o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym,
wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyania, dystrybucji i obrotu
paliwami i energi,
ochrony osb i mienia,
transportu lotniczego oraz wykonywania innych usug lotniczych,
budowy i eksploatacji albo wycznie eksploatacji autostrad patnych oraz drg
ekspresowych, do ktrych stosuje si przepisy o autostradach patnych,
zarzdzania liniami kolejowymi oraz wykonywania przewozw kolejowych,
rozpowszechniania programw radiowych i telewizyjnych.
Obowizek uzyskania koncesji zmniejszono na rzecz nowej instytucji zezwolenia,
zasady jej udzielania nie rniy si znacznie od zasad udzielania koncesji. Ustawa
wprowadzia odrbny rozdzia (rozdzia 4) dotyczcy zasad udzielania i cofania zezwole,
kontroli dziaalnoci objtej zezwoleniem, nie okrelaa natomiast dziedzin dziaalnoci
wymagajcych zezwolenia 18.
21 sierpnia 2004 r. wesza w ycie ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
dziaalnoci gospodarczej. Ustawa stanowi, e podejmowanie, wykonywanie i zakoczenie
dziaalnoci gospodarczej jest wolne dla kadego na rwnych prawach, z zachowaniem
warunkw okrelonych przepisami prawa 19. W ustawie z 2004 r. ustanowiono, i organ
administracji publicznej nie moe da ani uzalenia swojej decyzji w sprawie podjcia,
wykonywania lub zakoczenia dziaalnoci gospodarczej przez zainteresowan osob od
spenienia przez ni dodatkowych warunkw, w szczeglnoci przedoenia dokumentw
lub ujawnienia danych, nieprzewidzianych przepisami prawa 20.
Ustanowiono take, e nie mona rwnoczenie podejmowa i prowadzi wicej ni
jednej kontroli dziaalnoci przedsibiorcy, jednake nie dotyczy to sytuacji gdy 21:
ratyfikowane umowy midzynarodowe stanowi inaczej,
Przeprowadzenie kontroli jest niezbdne dla przeciwdziaania popenieniu
przestpstwa lub wykroczenia, przeciwdziaania popenieniu przestpstwa skarbowego
lub wykroczenia skarbowego lub zabezpieczenia dowodw jego popenienia,
Kontrola jest prowadzona w toku postpowania prowadzonego na podstawie
przepisw ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentw,
przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezporednim zagroeniem ycia, zdrowia
lub rodowiska naturalnego,
kontrola dotyczy zasadnoci dokonania zwrotu podatku od towarw i usug przed
dokonaniem tego zwrotu,
18
Ibidem, art. 27.

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej, Dz.U. 2004 nr 173 poz. 1807, art. 6.
20
21
Ibidem, art. 82.
19
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 53
przeprowadzenie kontroli jest realizacj obowizkw wynikajcych z przepisw

prawa wsplnotowego o ochronie konkurencji lub przepisw prawa wsplnotowego
w zakresie ochrony interesw finansowych Wsplnoty Europejskiej,
kontrola dotyczy zasadnoci dokonania zwrotu podatku od towarw i usug na
podstawie przepisw o zwrocie osobom fizycznym niektrych wydatkw zwizanych
z budownictwem mieszkaniowym,
kontrola dotyczy zasadnoci dokonania zwrotu podatku od towarw i usug na

podstawie przepisw o zwrocie osobom fizycznym niektrych wydatkw
poniesionych w zwizku z budow pierwszego wasnego mieszkania.
Ustawa z 2004 r. postanowienia dotyczce dziaalnoci koncesjonowanej
i regulowanej zamieszcza w 31 artykuach. Stanowi, i uzyskania koncesji wymaga
wykonywanie dziaalnoci gospodarczej w zakresie 22:
poszukiwania, rozpoznawania z wglowodorw oraz kopalin staych objtych

wasnoci grnicz, wydobywania kopalin ze z, podziemnego bezzbiornikowego
magazynowania substancji oraz podziemnego skadowania odpadw;
wytwarzania i obrotu materiaami wybuchowymi, broni i amunicj oraz wyrobami
i technologi o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym;
wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyania, dystrybucji i obrotu
paliwami i energi;
ochrony osb i mienia;
rozpowszechniania programw radiowych i telewizyjnych, z wyczeniem
programw rozpowszechnianych wycznie w systemie teleinformatycznym, ktre
nie s rozprowadzane naziemnie, satelitarnie lub w sieciach kablowych;
przewozw lotniczych;
prowadzenia kasyna gry.
Ustawodawca zastrzeg, i wprowadzenie nowych koncesji do obowizujcego
systemu prawa, wymaga nowelizacji ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej.
Dodatkowym wymogiem jest fakt, e wprowadzenie ogranicze moe nastpi tylko ze
wzgldu na bezpieczestwo pastwa lub obywateli bd wany interes publiczny oraz fakt,
e dziaalno taka nie moe by wykonywana jako wolna lub po uzyskaniu wpisu do
rejestru dziaalnoci regulowanej lub uzyskaniu zezwolenia 23. Regulacje tego typu zapobiec
maj sytuacjom z przeszoci, gdy wprowadzano nowe koncesje dokonujc jedynie zmiany
w drodze regulacji szczeglnych, odstpujc od wnoszenia zmian w ustawie gwnej.
22

K. Sikora, Koncesja jako administracyjnoprawna forma ograniczenia wolnoci (swobody) dziaalnoci
gospodarczej, [w:] M. Karpiuk (red.), Wolno dziaalnoci gospodarczej i jej ograniczenia. Problematyka
prawna i aksjologiczna, Warszawa 2011, s. 148.
23
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
54 | S t r o n a
Koncesja jest decyzj administracyjn i w zwizku z tym powinna zawiera

wszystkie elementy24, ktre jako konieczne zostay wskazane w kodeksie postpowania
administracyjnego, nale do nich 25:
oznaczenie organu administracji publicznej, ktry wyda koncesj;
dat wydania koncesji;
wskazanie koncesjonariusza;
przywoanie podstawy prawnej wydania koncesji;
rozstrzygniecie;
uzasadnienie faktyczne i prawne;
pouczenie o prawie wniesienia odwoania;
podpis z podaniem danych osoby upowanionej do wydania decyzji koncesyjnej.

Oprcz przedstawionych elementw, kada koncesja powinna zawiera inne
dane objte wnioskiem koncesyjnym, ktre s jednak szczeglne z uwagi na
specyfikacj poszczeglnych dziedzin dziaalnoci gospodarczej objtych obowizkiem
uzyskania koncesji.
Zgodnie z przepisami ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej, organ
koncesyjny powinien okreli podstawowe warunki wykonywania dziaalnoci
gospodarczej, ktrej dotyczy koncesja.
W stosunku do ustawy z 1999 r., ustawa z 2004 r. posiada bardziej szczegowe przepisy
dotyczce sytuacji, gdy organ koncesyjny przewiduje udzielenie ograniczonej liczby koncesji.
Postpowanie przetargowe, rozpoczyna si od zamieszczenia stosownego ogoszenia
organu koncesyjnego w Dzienniku Urzdowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor
Polski. Ogoszenie takie powinno zawiera 26:
minimaln opat, za ktr moe by udzielona koncesja;

miejsce i termin skadania ofert;
warunki, jakie powinna spenia oferta;
wysoko, form i termin, wniesienia wadium;
termin rozstrzygnicia przetargu.
Ustawa o swobodzie dziaalnoci gospodarczej stosunkowo szczegowo reguluje
spraw ofert oraz sposobu ich sporzdzania. Zgodnie z jej postanowieniami, ofert
sporzdzon w jzyku polskim skada si w okrelonym terminie, miejscu i formie
w zapiecztowanych kopertach. Oferta zawiera powinna 27:
K. Marsza, Koncesja jako administracyjnoprawna forma ograniczenia swobodny dziaalnoci

gospodarczej procesowe aspekty postpowa zwizanych z jej udzieleniem [w:] A. Kisielewicz, J.P. Tarno
(red.), Sdowa kontrola administracji w sprawach gospodarczych, 2013, s. 311.
25
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego, Dz.U. 1960 nr 30 poz. 168, art. 107.
26
Ibidem, art. 53.
27
24
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 55
firm przedsibiorcy, oznaczenie jego siedziby i adresu albo miejsca zamieszkania

i adresu oraz adresu gwnego miejsca wykonywania dziaalnoci gospodarczej;
deklarowan wysoko opaty za udzielenie koncesji.
Zgodnie z zasadami przetargowymi ustalonymi w ustawie, oferty zoone nie
podlegaj wycofaniu, co oznacza, e przedsibiorca i organ koncesyjny s ofert zwizani.
Przedsibiorca w wyniku zoenia ofert poddaje si procedurze przetargowej, a organ
koncesyjny jeli przedsibiorca odpowiada wymogom uczestnictwa w przetargu
powinien bra jego ofert pod uwag 28.
Ustawa o swobodzie dziaalnoci gospodarczej nakazuje, aby organ koncesyjny
przekazywa przedsibiorcom, ktrzy zoyli oferty, pisemn informacj o wyniku
przetargu i to niezwocznie po jego rozstrzygniciu. Rwnoczenie, organ koncesyjny
zwraca wadium przedsibiorcom, ktrych oferty nie zostay wybrane oraz zalicza wadium
na poczet opaty przedsibiorcom, ktrych oferty zostay wybrane 29.
Organ koncesyjny udziela koncesji w liczbie wskazanej w ogoszeniu o przetargu,
biorc pod uwag wysoko zadeklarowanych opat za koncesj 30. Jeli zdarzy si, e
przedsibiorcy deklaruj opat w takiej samej wysokoci, to organ koncesyjny wzywa ich
do ponownego podania proponowanej opaty i wybiera spord nich tego, ktry
zadeklarowa kwot wysz.
Organ koncesyjny moe kontrolowa dziaalno gospodarcz przedsibiorcy wedug
trzech kryteriw 31:
zgodnoci wykonywanej dziaalnoci z udzielon koncesj,
przestrzegania warunkw wykonywania dziaalnoci gospodarczej,
pod wzgldem obronnoci lub bezpieczestwa pastwa, ochrony bezpieczestwa lub
dbr osobistych obywateli.
Ustawa okrela, jakiego rodzaju czynnoci mog by podejmowane przez organ
koncesyjny w ramach prowadzonej kontroli. Do tych czynnoci zalicza si: prawo wstpu
na teren nieruchomoci, obiektu, lokalu lub ich czci, gdzie jest wykonywana dziaalno
gospodarcza objta koncesj, w dniach i w godzinach, w ktrych ta dziaalno jest
wykonywana oraz ma prawo do dania ustnych lub pisemnych wyjanie, okazania
dokumentw lub innych nonikw informacji oraz udostpnienia danych majcych zwizek
z przedmiotem kontroli 32.
Przedstawiony obraz nie ma charakteru zamknitego, a jedynie przykadowy.
Oznacza to, e organ koncesyjny moe przeprowadzi kad czynno, ktra suy bdzie
A. Powaowski (red.), Ustawa o swobodzie dziaalnoci gospodarczej, Warszawa 2009, s. 187-188.
Dz.U. 2004 Nr 173 poz. 1807, art. 54 ust. 3.
30
M. Mulawa, Problematyka koncesji jako najbardziej uciliwej formy ingerencji w wolno gospodarcz
[w:] J. Kostrubiec, P. Szczniak, M. Zdyb, Prawno administracyjne ograniczenia podejmowania
i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, Lublin 2013, s.35.
31
32
28
29
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
56 | S t r o n a
realizacji celu kontroli. Rozwizanie to jest sprzeczne z ide ustawy wyraajc si

w swobodzie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej przez przedsibiorcw.
Z cofniciem koncesji przedsibiorcy ustawodawca czy do istotne utrudnienia,
polegajce nie tylko na niemonoci prowadzenia takiej dziaalnoci po tym jak decyzja
w tym wzgldzie staje si ostateczna, lecz i czasowym ograniczeniu w zakresie moliwoci
ubiegania si o tak koncesj po raz kolejny. Przedsibiorca, ktremu cofnito koncesj,
z przyczyn, o ktrych mowa w art. 58 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy o swobodzie dziaalnoci
gospodarczej, moe wystpi z wnioskiem o ponowne udzielenie koncesji w takim samym
zakresie nie wczeniej ni po upywie 3 lat od dnia wydania decyzji o cofniciu koncesji.
W ten sposb ustawodawca wprowadzi rozwizanie prawne, ktre stanowi dodatkowy
rygor, a zarazem bodziec do przestrzegania przewidzianych prawem wymaga.
W ustawie o swobodzie dziaalnoci gospodarczej pojawia si instytucja
dziaalnoci regulowanej. Ustawa stanowi, e dany rodzaj dziaalnoci jest dziaalnoci
regulowan, jeeli przepis odrbnej ustawy tak stanowi, a przedsibiorca moe wykonywa
t dziaalno, jeeli spenia szczeglne warunki okrelone przepisami tej odrbnej ustawy
i po uzyskaniu wpisu w rejestrze dziaalnoci regulowanej 33, z zastrzeeniem art. 75, ktry
a 28 ustaw, z ktrych wynika obowizek uzyskania zezwolenia oraz 2 ustawy
zobowizujce przedsibiorcw do uzyskania licencji.
PODSUMOWANIE
Bez wtpienia jako prawa ma ogromny wpyw na prowadzenie dziaalnoci
gospodarczej. Jednake, nie oceniajc susznoci tworzenia szczegowych regulacji
ograniczajcych wolno przedsibiorcw, bezsprzecznie stwierdzi naley, e od roku
1988 ustawy o zasadniczym charakterze dla dziaalnoci stale si rozrastaj
i uszczegawiaj, tym samym przedsibiorcy obcieni s przez nowe obowizki.
Systematycznie zostaje poszerzany zakres uprawnie organom wadzy publicznej do
ingerencji w stosunki gospodarcze.
Naley przyj, e wpyw na gospodark za pomoc aktw normatywnych powinno
mie ograniczony i racjonalny zakres. Ministerstwo Gospodarki pracuje nad nowymi
przepisami regulujcymi dziaalno gospodarcz. Na stronach Rzdowego Centrum
Legislacyjnego moemy ju zapozna si z projektem zaoe nowego aktu prawnego 34.
33
34

Projekt procedowany zgodnie z Wykazem Prac Legislacyjnych Rady Ministrw, numer UA 31.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 57
BIBLIOGRAFIA
AKTY PRAWNE
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dz.U. 1997 nr 78 poz.
483.
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o dziaalnoci gospodarczej. Dz.U. 1988 nr 41 poz. 324.
Ustawa z dnia 16 padziernika 1991 r. o zmianie ustawy o dziaalnoci gospodarczej.
Dz.U. 1991 nr 107 poz. 460.
Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r Prawo dziaalnoci gospodarczej. Dz. U. 1999 nr 101
poz. 1178.
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej. Dz.U. 2004 nr 173
poz. 1807.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego. Dz.U. 1960 nr
30 poz. 168.
Ustawa z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenw byych hitlerowskich obozw zagady.
Dz.U. z 1999 r. Nr 41, poz. 412, art. 11.
LITERATURA
Klecha Klaudia. 2009. Wolno dziaalnoci gospodarczej w Konstytucji RP, Warszawa:
C.H. Beck.
Czarnek Przemysaw. 2014. Wolno gospodarcza. Pierwszy filar spoecznej gospodarki
rynkowej, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Kdzia Joanna, Taradejna Ryszard. 2005. Wolno gospodarcza i jej ograniczenia chaos
czy jednolita tendencja?. Biuletyn Urzdu Regulacji Energetyki (nr 6) : 10-16.
Marsza Katarzyna. 2013. Koncesja jako administracyjnoprawna forma ograniczenia
swobodny dziaalnoci gospodarczej procesowe aspekty postpowa zwizanych
z jej udzieleniem, w: Sdowa kontrola administracji w sprawach gospodarczych, 300316. Wolters Kluwer.
Mulawa Marta. 2013. Problematyka koncesji jako najbardziej uciliwej formy ingerencji
w wolno gospodarcz, w: Prawno-administracyjne ograniczenia podejmowania
i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, 25-38. Wydawnictwo UMCS.
Sikora Kamil. 2011. Koncesja jako administracyjnoprawna forma ograniczenia wolnoci
(swobody) dziaalnoci gospodarczej, w: Wolno dziaalnoci gospodarczej i jej
ograniczenia. Problematyka prawna i aksjologiczna, 143-168. Wydawnictwo
ALMAMER Szkoa Wysza.
Powaowski Andrzej (red.). 2009. Ustawa o swobodzie dziaalnoci gospodarczej.
Komentarz, Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Agnieszka FLORCZAK 1
agnieszkaflorczak@gmail.com
MECHANIZMY I PROBLEMY
PSYCHOSFERY I SOMATOSFERY
BEZPIECZESTWA ZDROWOTNEGO
ABSTRAKT: Artyku podejmuje tematyk mechanizmw i problemw somatosfery
i psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego. Na pocztku rozwaa wyjanione zostao
pojcie zdrowia oraz jego klasyczny podzia. Zdrowie jest to nie tylko brak choroby, ale
rwnie stan fizycznego, spoecznego i umysowego dobrostanu. Std zdrowie moemy
podzieli na fizyczne (somatyczne) i psychiczne. Zdrowie i bezpieczestwo s uwaane za
najwaniejsze wartoci dla czowieka. Czynnikami wpywajcymi na bezpieczestwo
zdrowotne s przede wszystkim czynniki psychiczne, fizyczne i rodowiskowe.
W niniejszym artykule przeanalizowane s dwa pierwsze. Czynniki somatyczne odnosz
si do czysto biologicznych aspektw ycia organizmu, psychologiczne do zdolnoci
adaptacyjnych i spoecznych. Somatosfera i psychosfera z jednej strony ksztatuj
bezpieczestwo zdrowotne poprzez odpowiednie mechanizmy, ale z drugiej mechanizmy te
w niektrych interakcjach mog sta si problemami, ktre szerzej wyjanione zostay
w ostatniej czci pracy.
SOWA KLUCZOWE: bezpieczestwo zdrowotne, psychosfera, somatosfera
MECHANISMS AND PROBLEMS OF SOMATOSPHERE

AND PSYCHOSPHERE OF HEALTH SAFETY
ABSTRACT: The article raises a subject of mechanisms and problems of somatosphere and
psychosphere of health safety. At the beginning of deliberations a term of health with its
classic division was introduced. Health is not merely the absence of disease but also a state
of physical, social and mental welfare. Hence, health can be divided into physical (somatic)
and psychological. Health and safety are considered the most important value for human.
Factors affecting health safety are primarily mental, physical and environmental. The article
Mgr Agnieszka Florczak tytu magistra zarzdzania uzyskaa w 2013 r. w Szkole Gwnej Handlowej,
obecnie doktorantka w dziedzinie nauk o bezpieczestwie na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym
w Siedlcach. Zajmuje stanowisko Referenta administracyjnego w Akademii Obrony Narodowej. Obecnie
zainteresowania naukowe koncentruje na antropologii bezpieczestwa zdrowotnego.
1
S t r o n a | 59
examines the first two. Somatic factors relate to purely biological aspects of life of an
organism, while psychological to adaptability and societal. Through appropriate
mechanisms somatosphere and psychosphere form health safety on the one hand, but on the
other the mechanisms in some interactions can pose problems that are explained more
extensively in the last part of the work.
KEY WORDS: health safety, psychosphere, somatosphere
WPROWADZENIE
Refleksja nad pojciem bezpieczestwa i zdrowia uzmysawia podobiestwo ich
sensu, stopnia zoonoci i wartoci. Oba te pojcia maj charakter fenomenu trudnego do
uchwycenia w badaniach naukowych przenikaj rne sfery, a to implikuje uzasadnion
potrzeb podejcia holistycznego 2.
Zdrowie od zarania dziejw byo przedmiotem zainteresowa czowieka,
a wspczenie, ze wzgldu na intensywny rozwj narzdzi diagnostycznych zwizanych
z postpem technologii oraz odrodzenie zainteresowania naukami humanistycznymi, staje
si jedn z najwaniejszych wartoci w yciu. W najoglniejszym znaczeniu zdrowie
oznacza brak choroby i t intuicyjn definicj rozwina wiatowa Organizacja Zdrowia
sformuowaniem zdrowie to nie tylko cakowity brak choroby czy kalectwa, ale take stan
penego, fizycznego, umysowego i spoecznego dobrostanu 3. Podana definicja przyjta
zostaa w 1946 roku i do chwili obecnej jest obowizujca a jedyn zmian jest zaniechanie
uycia terminu kalectwo na rzecz terminu niepenosprawno. Uznaje si, e dobrostan
fizyczny to zdrowie somatyczne, umysowy to zdrowie psychiczne, a spoeczny to
zdrowie emocjonalne oraz penia zdolnoci do utrzymania prawidowych relacji z innymi
ludmi oraz penieniem rl spoecznych. Nawizujc zatem do przytoczonej definicji
mona rozrni:
Zdrowie fizyczne, czyli somatyczne, odnosi si do niezaburzonego funkcjonowania
caego organizmu, jak rwnie wszystkich jego narzdw i ukadw;
Zdrowie psychiczne jest okrelone relacjami prawidowego kierowania zdolnociami
przystosowawczymi oraz utrzymywania prawidowych relacji z innymi ludmi.
Przytaczana wczeniej definicja wiatowej Organizacji Zdrowia ma charakter
otwarty, co oznacza, e ulega zmianom zgodnie ze stanem rozwoju wiedzy medycznej. Dla
wielu spoeczestw definicja WHO jest nie do przyjcia ze wzgldu na to, e dobrostan
fizyczny, psychiczny i spoeczny jest celem ich denia, a niespotykan rzeczywistoci 4.
J. Staczyk, Wspzaleno kategorii bezpieczestwa i zdrowia jako problem teoretyczno-praktyczny, [w:]
Wybrane problemy bezpieczestwa zdrowotnego obywateli w Polsce, M. Cielarczyk, A. Filipek,
A. widerski, J. Waniewska (red.), Siedlce 2011.
3
Vide. http://www.who.int/topics/health_promotion/en/ (30.06.2015)
4
Vide A. Slak, Koncepcje, kategorie i paradygmaty zdrowia i choroby, [w:] Biomedyczne problemy
zdrowia publicznego, A. Slak, J. Jasik-lak, (red.), Czstochowa 2008, s. 9-10.
2
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
60 | S t r o n a
CZYM JEST ZDROWIE W UJCIU HISTORYCZNYM?

Analiza ewolucji pojmowania zdrowia, poczynajc od koncepcji Hipokratesa
a koczc na dniu dzisiejszym, wskazuje na tendencj do stopniowego poszerzenia zakresu
tego pojcia. Hipokrates uwaa zdrowie za oglne dobre samopoczucie stan przeciwny
chorobie i wszelkim dolegliwociom. Wydawa by si mogo, e teoria Hipokratesa jest
podwalin obecnie obowizujcej definicji zdrowia, jednak naley zwrci uwag na fakt,
e dobre samopoczucie jest jedynie subiektywnym odczuciem czowieka i moe nie
wiadczy o braku stanw chorobowych w organizmie z punktu widzenia diagnostyki
medycznej. Koncepcja dobrego samopoczucia ustanowiona przez Hipokratesa wyraa
subiektywizm indywidualnego odczuwania i zawiera odniesienie do wanoci zachowania
rwnowagi midzy czowiekiem a otaczajcym go wiatem, a to daje przesanki
obiektywizmu, ktry wspczenie wyraa trend powrotu do medycyny holistycznej.
XVIII w. przynis bardziej mechaniczne spojrzenie na czowieka i otaczajcy go
wiat. Teoria Hipokratesa zostaa wyparta przez filozofi Kartezjusza. Zaczto pojmowa
zdrowie jako wynik, tylko i wycznie, biochemicznych zalenoci. By to czas
dynamicznego rozkwitu medycyny i bada nad skomplikowanym funkcjonowaniu
organizmu, ale bez caociowego spojrzenia na.
Poczenie obydwu teorii dao odzwierciedlenie w filozofii neopozytywistycznej,
ktrej wyrazem byo przyjcie prze wiatow Organizacj Zdrowia wczeniej przytaczanej
definicji. Definicja ta ma tak wielu zwolennikw, jak i przeciwnikw pierwsi uwaaj j
za zwiz i pen, a drudzy za nazbyt lakoniczn czy wrcz utopijn.
UWARUNKOWANIA BEZPIECZESTWA ZDROWOTNEGO CZOWIEKA

Trudno jest poda jedn uniwersaln i odpowiedni definicj bezpieczestwa.
Bezpieczestwo, podobnie jak zdrowie, jest wynikiem pewnych konstrukcji spoecznych,
zwizanych z rwnoci, stabilnoci i pewnoci. Bezpieczestwo jest, oglnie ujmujc,
stanem gwarantujcym czowiekowi poczucie pewnoci istnienia i gwarancj na jego
zachowanie i doskonalenie. Z punktu widzenia czowieka bezpieczestwo oznacza brak
moliwoci utraty czego, co jest dla niego wane (zdrowie, dobra materialne, szacunek,
itd.).Wspominajc przytaczane wczeniej pojcia dobrostanu fizycznego, umysowego
i spoecznego, nawiza mona do wspczesnego definiowania bezpieczestwa, ktre
wyrnia zasadnicze trzy jego skadowe: fizyczne przetrwanie, jako ycia i zdolnoci
rozwojowe. W tym miejscu warto doda, e zarwno nauki o zdrowiu, jak i nauki
o bezpieczestwie, mog przyjmowa charakter interdyscyplinarny. Biorc pod uwag
obydwie definicje mona stwierdzi, e jednostka ludzka osiga stan bezpieczestwa
wtedy, kiedy zachowuje poczucie kontroli nad zmianami ma przewiadczenie
przewidywalnoci i moliwoci zapobieenia chorobom, nieszczliwym wypadkom,
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 61
pogorszeniu sytuacji yciowej pod tymi wzgldami, ktre uznaje za najwaniejsze 5.

Oznacza to takie funkcjonowanie spoeczestwa i jednostki, ktre pozwala na mylenie
o przyszoci ze spokojem, trosk o siebie i bliskich, ksztatowania twrczych relacji oraz
twrczego wykorzystania swoich szans yciowych.
Jak stwierdzi G. Stolarski:
szanse i zagroenia osoby ludzkiej odnosz si najpierw do sfery biologicznej
zwizanej z istnieniem i organicznym funkcjonowaniem. Szans w tej perspektywie
moe by wszystko to, co przyczynia si do rozwoju emocjonalnego np. waciwe
warunki rodzinne i spoeczne. W perspektywie duchowej szans jest wszystko to, co
przyczynia si do penego duchowego rozwoju, od moliwoci dostpu do wiedzy, po
instytucje gwarantujce rozwj kulturalny 6.
Z podanego stwierdzenia wynika, e szanse i zagroenia osoby ludzkiej odnosz si
najpierw do sfery biologicznej, ktrej wanym aspektem jest bezpieczestwo zdrowotne, co
z kolei wskazuje na silne zalenoci z pozostaymi sferami emocjonaln i duchow 7.
Prowadzc badania nad szansami i zagroeniami dla bezpieczestwa zdrowotnego naley
wzi pod szczegln uwag wszystkie elementy, mogce porednio lub bezporednio
wpyn na zdrowie czowieka. Mona te elementy podzieli na somatyczne, czyli
bezporednio zwizane z funkcjonowaniu organizmu, oraz psychologiczno-spoeczne.
Bezpieczestwo zdrowotne czowieka jest podstawowym elementem subiektywnie
odczuwanego poczucia bezpieczestwa - bez tej podstawy czowiek traci poczucie kontroli,
utrudnia lub uniemoliwia realizacj wyznaczonych celw i rl spoecznych 8.
Bezpieczestwo zdrowotne naley do przedmiotowych kategorii bezpieczestwa i kryje za
sob, wczeniej wspominany, psychosomatyczny fenomen.
Jak wczeniej ustalono, zdrowie czowieka determinowane jest przez wiele
czynnikw. Najwaniejszymi z nich s:
czynniki somatyczne prawidowe funkcjonowanie organizmu z wszystkimi jego
czynnociami i organami;
czynniki psychiczne wszelkie zdolnoci adaptacyjne i spoeczne;
czynniki rodowiskowe czynniki zewntrzne wpywajce na stan zdrowia.
J. Supiska, Dylematy polityki spoecznej, Warszawa 1991, s. 81.

G. Stolarski, Ontologiczne podstawy filozofii bezpieczestwa, [w:] Bezpieczestwo czowieka
a transdyscyplinarno, E. Jarmoch, A.W. widerski, I.A. Trzpil, (red.), Siedlce 2009, s. 11.
7
A. Trzpil, Uwarunkowania bezpieczestwa zdrowotnego, [w:] Wybrane problemy bezpieczestwa
zdrowotnego obywateli w Polsce, M. Cielarczyk, A. Filipek, A. widerski, J. Waniewska (red.),
Siedlce 2011, s. 36.
8
Vide S. Jarmoszko, O bezpieczestwie zdrowotnym z perspektywy antropologii bezpieczestwa,
nieopublikowany jeszcze referat wygoszony na konferencji: Bezpieczestwo zdrowotne w Polsce
uwarunkowania personalne i strukturalne, UPH, Siedlce 2014.
5
6
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
62 | S t r o n a
Do gwnych paradygmatw zdrowia mona zaliczy rwnie czynniki

socjoekonomiczne, administracyjne czy rodowiskowe, jednak nie one bd przedmiotem
niniejszych rozwaa.
Bezpieczestwo jest pojciem mocno zdywersyfikowanym czowiek w pragnieniu
poczucia bezpieczestwa celowo konstruuje okrelone sfery bezpieczestwa, tworzc tym
samym swoist tarcz przed rnymi rodzajami zagroe 9.
Paszczyzna przedmiotowo-merytoryczna bezpieczestwa prezentuje wieloaspektowo
i fizyczn wielko merytorycznych sfer bezpieczestwa, a wymiar przedmiotowomerytoryczny ukazuje za pomoc jakich rodkw i w jakich przestrzeniach realizuje ono
swoj obronn misj. W tym momencie pojawia si zasadnicza i najwaniejsza rola
bezpieczestwa zdrowotnego, ktr jest skuteczna ochrona zdrowia, profilaktyka
i promocja zdrowego trybu ycia. Wszystkie sfery bezpieczestwa determinuj
bezpieczestwo zdrowotne, co w przedmiotowo-merytorycznym wymiarze oznacza, e
wszystko usytuowa mona w okrelonym rodowisku (biosfera), utworzonym przez trzy
nadrzdne systemy natur, spoeczestwo i kultur, z czego sama natura reguluje
bezpieczestwo zdrowotne na dwch paszczyznach somatycznej i psychicznej.
SOMATOSFERA BEZPIECZESTWA ZDROWOTNEGO

Natura tak uksztatowaa organizm czowieka, eby by w stanie samoistnie obroni
si przed zagroeniami rodowiskowymi, dajc jednoczenie szans na przetrwanie
gatunkowe i jednostkowe. Te systemy obrony organizmu, od strony czysto biologicznej,
mog by utosamione z bezpieczestwem zdrowotnym czowieka. Systemy swoiste
i nieswoiste ochrony organizmu mona obj wspln nazw somatosfery bezpieczestwa
zdrowotnego czowieka. Jednoczenie warto zwrci uwag na fakt, e cay mechanizm
przetrwania ewaluowa, dostosowujc si do zagroe, i jego wszelkie dziaania
somatyczne maj charakter niewiadomy i biologicznie naturalny.
Caociowo patrzc na ukad odpornociowy organizmu czowieka w jego skad
wchodz:
narzdy limfoidalne;
naczynia chonne;
komrki uczestniczce w reakcjach immunologicznych;
cytokiny, przeciwciaa itd. 10.
Powysze elementy maj na celu ochron organizmu przed chorobami poprzez
szybk identyfikacj i likwidacj komrek nowotworowych i patogenw.
Vide S. Jarmoszko, O bezpieczestwie zdrowotnym... op.cit.

J. Gob, M. Jakbisiak, W. Lasek, T. Stokosa, Immunologia, Warszawa 2007, s. 6.
10
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 63
Wszystkie te mechanizmy su wykrywaniu czynnikw chorobotwrczych. Ze

wzgldu na to, e patogeny dostosowujc si do danych warunkw, zmieniajc metody
dziaania, a co za tym idzie, uskuteczniaj atak na organizm, samo ich wykrycie staje si
skomplikowanym procesem biologicznym. Mechanizmy obronne czowieka, dostosowujc
si do mutujcych patogenw, ulegay cigym zmianom. Ukad odpornociowy jest
systemem reagowania rnych biaek, tkanek, narzdw i komrek na czynniki
potencjalnie chorobotwrcze, ktry od wiekw ewoluuje adekwatnie do zmieniajcej si
rzeczywistoci, w efekcie prowadzc do skuteczniejszego rozpoznawania patogenw.
W wyniku procesu adaptacji powstaje pami immunologiczna, dziki ktrej organizm
potrafi szybciej zareagowa podczas wtrnego wniknicia danego patogenu do organizmu.
Ukad immunologiczny ochrania organizm czowieka na dwch liniach obrony:
nieswoistej oraz swoistej obydwa rodzaje odpornoci polegaj na zdolnoci ukadu
odpornociowego do rozrniania wasnych i niewasnych moleku. W immunologii wasne
molekuy s tymi elementami organizmu ciaa, ktre mog by rozrniane wrd obcych
substancji przez ukad immunologiczny11. Odwrotnie jest z niewasnymi molekuami, ktre
rozpoznawane s jako obce. Jedn z grup niewasnych moleku nazwano antygenami, czyli
inaczej generatorami przeciwcia, i s definiowane jako substancje przywizane do
specjalnych receptorw odpornociowych, wywoujcych odpowied odpornociow 12.
Odporno nieswoista, nazywana rwnie odpornoci wrodzon 13, jest pierwsz
lini obrony organizmu przed zagroeniami. Mechanizmy nieswoiste to przede wszystkim
skra, ktra dziki swojej zwartej strukturze i kwanemu odczynowi stanowi doskona
barier mechaniczn dla bakterii. Bony luzowe, lina, zy zawieraj enzym o nazwie
lizozym, ktry rwnie jest nieswoistym zabezpieczeniem, umoliwiajcym rozkad
drobnoustrojw przed wnikniciem ich do organizmu. Do odpornoci wrodzonej nale
rwnie wszelkie komrki erne, bakterie symbiotyczne oraz odruchy bezwarunkowe
organizmu, ktre oczyszczaj drogi oddechowe i pokarmowe w sposb mechaniczny
(kichanie, kaszel).
Odporno swoista jest nabyta i stanowi drug lini obrony organizmu przed chorob.
Polega na nabytej zdolnoci organizmu do zwalczania patogenu dziki pamici
immunologicznej.
Mechanizmu odpornoci swoistej i nieswoistej s ze sob nierozerwalnie powizane
i s jednym z najwaniejszych skadowych somatosfery bezpieczestwa zdrowotnego
czowieka. W kontekcie przedmiotu niniejszych rozwaa nie ma potrzeby rozpatrywania
powyszych poj jako odrbnych.
11
A.D. Smith, Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology, Oxford 2007.
B. Alberts, A. Johnson, J. Lewis, M. Raff, K. Roberts, P. Walters, Molecular biology of the Cell,
Londyn 2002.
13
M. Popielarska-Konieczna, Sownik szkolny: biologia, Krakw 2003, s. 343.
12
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
64 | S t r o n a
Mechanizmy odpornoci nieswoistej mona podzieli na bariery mechaniczne,

biologiczne i chemiczne. Te pierwsze to przede wszystkim wosy i skra, ktre maj za
zadanie chroni organizm przed infekcjami. Bariery biologiczne to caa flora drogi
pokarmowej i moczowo-pciowej, natomiast chemiczne to wszelkie enzymy wydzielane
przez organizm czowieka w celu zwalczania infekcji 14.
Do elementw somatosfery bezpieczestwa zdrowotnego naley rwnie zjawisko
blu, interwencyjna aktywno mzgu oraz system hormonalny. Bl mona rozpatrywa
w dwojaki sposb: jako zjawisko zwizane z emocjonalnym i zmysowym odczuwaniem,
i w takim przypadku naley go sklasyfikowa jako element psychosfery, oraz jako wynik
potencjalnego uszkodzenia tkanek, czyli klasyfikujc go w granicach somatosfery. Bl jako
element somatosfery staje si pierwszym swoistym sygnaem ostrzegawczym przed
zagroeniami i pozwala podj dziaania zaradcze.
Nie ma dobrej i zej definicji blu samo zjawisko wymaga wielokierunkowej oceny
i analizy mechanizmw oraz czynnikw z rnych paszczyzn. Na paszczynie
somatycznej wyrni mona bl ostry i prawdziwy. Bl zwizany ze sfer psychiczn
zostanie przeanalizowany w dalszej czci rozwaa.
Bl ostry, inaczej pierwotny lub receptorowy, jest nieprzyjemnym emocjonalnym
i zmysowym odczuciem wywoanym przez potencjalne lub istniejce zagroenie
uszkodzenia tkanek lub narzdw przy jednoczesnej autonomicznej, emocjonalnej
i behawioralnej odpowiedzi ustroju. Bl pierwotny ma dwie wane funkcje biologiczne:
obronno-zabezpieczajc oraz ostrzegajco-ochronn. Ostry bl inicjuje odpowied,
pomagajc ustrojowi utrzyma homeostaz w trakcie rozwoju procesu patologicznego. S
one okrelane mianem reakcji atawistycznych, a ich celem jest przygotowanie organizmu
do dziaa typu walka/ucieczka 15.
Drugim rodzajem blu jest bl wtrny, nazywany rwnie przewlekym bd
prawdziwym, i jest spowodowany (lub zainicjonowany) uszkodzeniem ukadu nerwowego.
Bl przewleky traktowany jest jako odrbna jednostka chorobowa ze wzgldu na zupenie
odmienny charakter fizjologiczny. Bl prawdziwy suy ma stworzeniu jak najlepszych
warunkw samoistnego gojenia si ran lub zwalczania choroby oraz ochrony przed
dalszymi urazami 16.
Interwencyjna aktywno mzgu oraz system hormonalny to dwa ostatnie i mocno
zwizane ze sob skadniki somatosfery bezpieczestwa zdrowotnego. W sytuacji
niebezpieczestwa organizm czowieka wydziela midzy innymi hormon o nazwie
adrenalina. Zadaniem adrenaliny jest zainicjowanie reakcji przez orodek walki-ucieczki,
ktry znajduje si w okolicach podwzgrza mzgowego. Hormon wydzielany jest do
Vide J. Gob, M. Jakbisiak, W. Lasek, T. Stokosa, op. cit. s. 8-12.
J. Wordliczek, M. Ku, Bl ostry w praktyce lekarskiej, [w:], Bl i jego leczenie, J. Dobrogowski i wsp.
(red.), Warszawa 1996, s. 146-164.
16
Vide. S. Jarmoszko, O bezpieczestwie zdrowotnym op.cit.
14
15
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 65
momentu, kiedy organizm postrzega dan sytuacj jako bezporednie niebezpieczestwo

lub zagroenie. Adrenalina, z biologicznego punktu widzenia, wzmacnia funkcje obronne
organizmu poprzez zwikszenie przepywu krwi do serca, do duych mini i puc i dziki
temu wszystkie narzdy zmysw staj si czulsze na bodce kierowane z otoczenia.
Podczas tego procesu fale mzgowe przekazywane s szybciej, dziki czemu reakcje
i odruchy s sprawniejsze, a cae ciao zostaje przygotowane do walki bd ucieczki.
Kolejnym przykadem interwencyjnej funkcji mzgu jest uruchamiany poczuciem
zagroenia i stresu odruch ochronny cigna. Proces jest automatyczny i polega na
skrceniu minia ydki i zablokowaniu tyu kolana, pozostawiajc ciao i idealnej pozycji
do walki bd ucieczki przed zagroeniem. Mzg kieruje rwnie instynktem
samozachowawczym.
PSYCHOSFERA BEZPIECZESTWA ZDROWOTNEGO

Kady impuls docierajcy do mzgu czowieka jest swoistym bodcem, ktry
wywouje okrelony rodzaj reakcji o charakterze czysto somatycznym bd czysto
psychologicznym. Na potrzeby niniejszego artykuy przeanalizowane zostan bodce
zwizane z reakcj ochronn i obron w zakresie psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego.
Psychosfer bezpieczestwa tworz przede wszystkim mechanizmy obronne
o charakterze dyspozycyjnym oraz czynnoci zaradcze, ktre determinowane s
sytuacyjnie. Psychologiczne mechanizmy obronne wystpuj u kadego czowieka
w wikszym bd mniejszym nateniu i czsto peni rol nie tylko obronn i ochronn
ale rwnie przystosowawcz.
Psychologiczny mechanizm obronny (PMO) mona porwna do programu
antywirusowego, ktry blokuje informacje powodujce dysonans psychiczny lub
zagraajce yciu czowieka. Prawdopodobnie, gdyby nie psychologiczne mechanizmy
obronne, czowiek prehistoryczny nie przetrwaby, bowiem PMO uruchamia mechanizm
walki i ucieczki oraz intuicyjnie podpowiada czowiekowi, co powinien zrobi w danej
sytuacji. Najwaniejszymi instrumentami psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego jest lk
lub strach, jak rwnie wczeniej wspominane czynnoci zaradcze i dyspozycyjne
mechanizmy obronne.
Lk mona rozpatrywa w dwojaki sposb jako mechanizm ochronny oraz jako
wynik niepodanego zdarzenia zagraajcemu yciu lub zdrowiu. Elementem wsplnym
jest to, e lk jest wszechobecny i jest fundamentalnym i niezbywalnym elementem
ludzkiej natury 17, podobnie jak strach, ktry moe sta si uprzedmiotowion
i zobiektywizowan postaci lku. Lk definiowany jest jako negatywny stan emocjonalny
zwizany z przewidywaniem nadchodzcego z zewntrz lub pochodzcego z wewntrz
17
J.Z. Young, Programy mzgu, Warszawa 1984, s. 232.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
66 | S t r o n a
organizmu niebezpieczestwa, objawiajcy si jako niepokj, uczucie napicia,

skrpowania, zagroenia i w odrnieniu od strachu jest procesem wewntrznym,
niezwizanym z bezporednim zagroeniem lub blem 18. Lk stanowi dla organizmu
ludzkiego swoisty rodzaj alarmu, sygnau ostrzegawczego przed zagroeniami. Peni on
rwnie funkcj adaptacyjn, jednak naley zwrci uwag na to, e dugotrway lk bd
strach mog dziaa destrukcyjnie na organizm czowieka i prowadzi do wielu powika
i zaburze zdrowotnych.
W literaturze specjalistycznej spotykamy wiele pogldw na temat struktury,
podziau i ksztatowania reakcji lkowych. Nale do nich m.in. psychoanalityczna teoria
lku Z. Freuda, neopsychoanalityczna koncepcja K. Horney, koncepcja J. Konorskiego
i inne 19. W wikszoci z tych koncepcji lk okrelany jest poprzez zestawienie z pokrewn
mu emocj, strachem 20.
Wedug Freuda strach powstaje w sytuacji pojawienia si okrelonego i realnego
czynnika zagraajcego, lk natomiast jest bezprzedmiotowy, nie wie si z realnym
i konkretnym zagroeniem. Lk jest odczuciem subiektywnym, reakcj na nieznane
niebezpieczestwo, ktrego rdem jest sama jednostka. Stanowi on zagroenie dla caej
osobowoci jednostki, dla systemu jej wartoci, a jego rdem s wewntrzne frustracje
i konflikty. Poniewa lku nie wywouj czynniki realne, nie moe by ani racjonalny,
ani celowy 21.
W XXI w. lk sta si rwnie najwikszym inicjatorem problemw psychosfery
bezpieczestwa zdrowotnego, ktre to zagadnienie przeanalizowane zostanie w dalszym
cigu rozwaa. Samo uczucie lku skania czowieka do podjcia konkretnych dziaa
zmierzajcych do przezwycienia potencjalnych zagroe. Dziaania te maja dwojaki
charakter. Mog to by czynnoci skupiajce si na rozwizaniu okrelonego problemu
(dziaania ukierunkowane zewntrznie) bd zorientowane na regulacje emocji
(dziaania ukierunkowane wewntrznie). Pierwsze z nich to przede wszystkim faktyczne
usunicie problemu i konfrontacja, drugie to obronne usuwanie problemu ze
wiadomoci (dystansowanie, wypieranie), samokontrola, samoobwinianie, poszukiwanie
wsparcia/poparcia spoecznego, walka/ucieczka itd. 22. Mechanizmy obronne wraz
z krtkim opisem zostay sklasyfikowane w Tabeli 1.
R. Gerrig, P.G. Zimbardo, Psychologia i ycie, Warszawa 2006.

B. Harwas-Napieraa, Czynniki spoeczno-rodzinne w ksztatowaniu si lku u modziey, Pozna 1987, s. 28.
20
R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze, Gdask 2003, s. 953.
21
Ibidem, s. 955.
22
Vide S. Jarmoszko, Biopsychiczne mechanizmy antroposfery bezpieczestwa, [w:] Wspczesne
bezpieczestwo jednostkowe, M. Kubiak, P. arkowski (red.), Warszawa-Siedlce 2013, s. 61-78.
18
19
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 67
MECHANIZM
OBRONNY
Wyparcie
Zaprzeczenie
Reakcja upozorowana
Projekcja
Przemieszczenie
Sublimacja
Izolacja
Intelektualizacja
Racjonalizacja
Anulowanie
Regresja
Identyfikacja
z agresorem
DEFINICJA
Usunicie ze wiadomoci lub utrzymywanie poza wiadomoci
myli, wyobrae i wspomnie, ktre s bolesne.
Udawanie, e sytuacja naprawd zagraajca lub wzbudzajca lk nie
ma miejsca.
Wyraenie uczu lub zachowa przeciwnych, ni rzeczywicie
odczuwane po to, by prawdziwe pozostay wyparte. Zachowanie
przeciwne wyraone jest przesadnie.
Przypisanie wasnego, nieakceptowanego impulsu innej osobie. Lk
neurotyczny przeksztaca si wwczas w obiektywny.
Przeniesienie uczu, zainteresowa itp., uznanych za
nieodpowiednie, z jednej osoby na inn, z jednego przedmiotu na
drugi, o mniejszym ryzyku, zagroeniu, niebezpieczestwie, lub
w wikszym stopniu akceptowan spoecznie bardziej
dozwolon.
Przemieszczenie celu popdowego na zgodny z akceptacj spoeczn.
Oddzielenie myli (agresywnych lub seksualnych) od
towarzyszcych im uczu, ktre podlegaj stumieniu.
Intelektualne przetworzenie impulsw agresywnych lub seksualnych,
pozwalajce odci si od nierozadowanych napi,
niezaspokojonych potrzeb seksualnych, konfliktowych
myli lub uczu.
Uycie samooszukujcych si usprawiedliwie nieakceptowanego
zachowania lub niepowodzenia.
Odczynianie usunicie czynu agresywnego w rytualny sposb,
poprzez odkupienie go, wynagrodzenie go komu.
Powrt, zwykle pod wpywem stresu, do zachowania
charakterystycznego dla wczeniejszego okresu rozwojowego.
Przejcie zachowa lub atrybutw agresora, by zmieni si
z odczuwajcego strach w tego, kto budzi strach.
Tabela 1. Mechanizmy obronne.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Kozielecki, Koncepcje
psychologiczne czowieka, Warszawa 2000.
Warto wspomnie w tym miejscu, e lk mona podzieli na kilka skadnikw, ktre

bezporednio mog wiza si zarwno ze sfer psychiczn, jak rwnie somatyczn.
Wyrni mona cztery aspekty lku: poznawczy, somatyczny, emocjonalny i behawioralny23.
Najbardziej znacznymi i aktywnymi w obszarze psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego
s aspekty poznawcze i somatyczne. Pierwsze z nich powoduj wzrost uwagi i wraliwoci
sensorycznej, drugie powoduj reakcj alarmow ciaa na groce niebezpieczestwo
i zmiany w wygldzie zewntrznym (potliwo, wzrost ttna, blado itd.). Z powyszego
23
R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, op. cit. s. 960.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
68 | S t r o n a
wywnioskowa mona, e lk i stres stanowi naturaln form mobilizacji psychiki

i organizmu do pokonywania zagroe. Jak zauway S. Jarmoszko:
zagroenie bowiem, przeorientowuje energi i koncentracje jednostki z naturalnej
aktywnoci i realizacji zada na dziaania ochronne, a take bezporedni obron
cielesnoci, jak i ego, co prowadzi do nasilenia reakcji samoobronnych.
W konstruktywnej postaci stresu czowiek podejmuje zatem okrelone czynnoci
i dziaania ochronne 24.
Oznacza to, e stan stresu stanowi form mobilizacji psychiki i organizmu do
przeciwstawiania si zaistniaym zagroeniom.
PROBLEMY SOMATOSFERY I PSYCHOSFERY BEZPIECZESTWA ZDROWOTNEGO

Problemy somatosfery i psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego s silnie ze sob
powizane, dlatego prowadzc rozwaania nad problemami bezpieczestwa zdrowotnego,
dzielenie ich na somatyczne i psychiczne miaoby charakter nieco arbitralny sztucznie
zakorzeniony raczej w przyzwyczajeniach jzykowych i niektrych koncepcjach
teoretycznych, ni w rzeczywistoci.
Powysz teori mona wyjani na jednym z popularnych tematw zainteresowania
psychiatrw i neurologw depresji. Choroba sklasyfikowana jako psychiczna, ale jednak
o licznych objawach somatycznych. Nie ma takiego objawu depresji, ktry nie pozostaje
w silnym zwizku z sfer somatyczn 25.
Podejmujc prb klasycznego podziau objaww depresji to granic midzy
objawami somatycznymi a psychicznymi naleaoby przeprowadzi inaczej, ni to czyni si
zazwyczaj. I tak do objaww somatycznych depresji powinno zaliczy si nie tylko takie
objawy jak ble, zaparcia czy chudnicie, ale i depresyjn zmian nastroju podstawowego,
zmian podstawowej reaktywnoci emocjonalnej, zwizane z depresj wzmoenie oglnego
poziomu lku i jeszcze inne objawy nieraz klasyfikowane bdnie jako psychiczne 26.
Depresja mimo tego, e nie jest chorob zakan, powinna by rozpatrywana jako
zjawisko epidemiczne XXI wieku, stanowice due zagroenie i problem w obszarze
bezpieczestwa zdrowotnego. Z roku na rok zwiksza si odsetek osb chorujcych 27,
mona zatem stwierdzi, e obronne i ochronne systemy somatosfery i psychosfery
zaczynaj zawodzi. Trudno jest si doszuka przyczyn takiego stanu rzeczy, poniewa
depresja jest chorob wielopaszczyznow, std mona postawi kilka hipotez o zoonoci
S. Jarmoszko, Biopsychiczne mechanizmy antroposfery bezpieczestwa, op. cit., s. 61-78.
S. Puyski, J. Wcirka, Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w ICD-10. Opisy
kliniczne i wskazwki diagnostyczne, UWM Vesalius, Krakw, 2007, s. 107-116.
26
Vide A. Bilikiewicz, W. Strzyewski, Psychiatria podrcznik dla studentw medycyny, Warszawa 1992,
s. 323-330.
27
Ibidem, s. 325.
24
25
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 69
patomechanizmu choroby. Depresja moe wynika z zaburze w poziomie

neuroprzekanikw, czynnikw genetycznych czy rodowiskowych. Wedug K. Krocz
istniej cztery hipotezy zwizane z wystpowaniem depresji: biochemiczna, biologiczna,
genetyczna i rodowiskowa. Oczywicie powysze mona odnie do wszystkich
czynnikw zaburzajcych psychosfer i somatosfer bezpieczestwa zdrowotnego.
Hipoteza biochemiczna wie si z zakceniem przekazu substancji chemicznych
w mzgu (zakcenia interwencyjnej aktywnoci mzgu i systemu hormonalnego),
w zwizku z czym pojawiaj si zaburzenia kontroli emocji, samokontroli, orodka
walki/ucieczki oraz orodkw libmicznych i siatkowych 28. Druga z hipotez mwi o tym, e
depresja jest wynikiem innych chorb towarzyszcych, z ktrymi pacjent psychicznie nie
moe sobie poradzi, co powoduje pocztkowo stany obnionego nastroju a w efekcie
kocowym depresj. Hipoteza genetyczna mwi o tym, e skonnoci depresyjne (lub
innych chorb umysowych) przekazywane s genetycznie 29. Ostatnia teoria, najbardziej
przystajca do obrazu osoby depresyjnej w wczesnych czasach, mwi o tym, e choroby
psychiczne powodowane s czynnikami zewntrznymi (najczciej socjoekonomicznymi
bezrobocie, rozwd, mier, samotno) 30.
MECHANIZM WYPARCIA
Zawodno mechanizmw obrony, lub one same ingerujc wzajemnie na siebie,
powoduj powstanie problemw w prawidowym funkcjonowaniu somatosfery
i psychosfery bezpieczestwa zdrowotnego. Jeli mechanizmy zawodz, czowiek zaczyna
chorowa, a gdy choruje, traci poczucie bezpieczestwa. Dobrym przykadem jest
mechanizm wyparcia (represji), przynoszcy jedynie ulg przejciow, krtkotrwa,
jednak w duszym okresie czasu szkodz, gdy chwilowo wyparte emocje, ktre zrodziy
si podczas danego zdarzenia, pozostaj w podwiadomoci i nadal dziaaj, tylko poza
kontrol czowieka.
Jednak wyparcie to nie tylko obrona ego przed bolesnymi emocjami i treciami
przey, ale to take proces uniewiadamiania impulsw popdowych, odczu lub
dowiadcze, budzcych lk lub poczucie winy 31. Wyparcie powinno prowadzi do
rwnowagi, jednak w niektrych przypadkach zdarza si, e podczas procesu zaczynaj
pojawia si sprzeczne potrzeby, normy, wartoci, postawy i pragnienia oraz sprzecznoci
midzy takimi pragnieniami czy potrzebami a kulturowym lub zinternalizowanym przez
jednostk zakazem zaspokajania potrzeb, miedzy potrzebami czy pragnieniami
a moliwociami, jakie stwarza realno midzy normami i systemami wartoci przyjtymi
Vide . wicicki, Depresja zwyka choroba?, Wrocaw 2010.
Ibidem.
30
Ibidem.
31
. wicicki, op. cit. s. 15.
28
29
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
70 | S t r o n a
przez jednostk a realnoci 32. Sprzecznoci te s rdem konfliktu intrapsychicznego,

ktry prowadzi moe do tego, e kontrola nad emocjami staje si niemoliwa.
W duszym okresie czasu konflikt zaczyna przyjmowa rwnie form somatyczn,
poprzez zaburzenia mowy, zmczenie, osabienia itp.
Generalnie wszystkie spord mechanizmw sklasyfikowanych jako neurotyczne,
narcystyczne bd niedojrzae, dziaaj negatywnie na organizm oraz psychik czowieka 33.
S to problemy z ktrymi ciko walczy, gdy czsto zale od wrodzonych skonnoci
bd cech kadego z nas.
ZAKOCZENIE
Czowiek nie jest w stanie uciec bd omin mechanizmw obronnych, zarwno
somatycznych, jak i psychicznych. Nie mona oszuka biologii albo wasnej psychiki,
jednak aby nie powodowa zaburze w ich funkcjonowaniu, naley dy do tego, aby
w naszym funkcjonowaniu jak najmniej byo mechanizmw narcystycznych, niedojrzaych
czy te neurotycznych 34.
Czynnikami wpywajcymi na bezpieczestwo zdrowotne s przede wszystkim
czynniki psychiczne, fizyczne i rodowiskowe. W niniejszym artykule przeanalizowane
zostay dwa pierwsze. Czynniki somatyczne odnosz si do czysto biologicznych aspektw
ycia organizmu, psychologiczne do zdolnoci adaptacyjnych i spoecznych.
Somatosfera i psychosfera z jednej strony ksztatuj bezpieczestwo zdrowotne
poprzez odpowiednie mechanizmy, ale z drugiej mechanizmy te w niektrych interakcjach
mog sta si problemami, ktre czsto poprzez uksztatowania biologiczne i genowe
czowieka nie s do rozwizania.
BIBLIOGRAFIA
Alberts Bruce, Johnson Alexander, Lewis Julian, Raff Martin, Roberts Keith, Walter Peter.
2002. Molecular biology of the Cell, New York: Garland Science.
Bilikiewicz Adam, Strzyewski Wodzimierz. 1992. Psychiatria podrcznik dla
studentw medycyny. Warszawa: Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich.
Carson Robert C., Butcher James N., Mineka Susan. 2003. Psychologia zaburze. Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Gerrig Richard, Zimbardo Philip. 2006. Psychologia i ycie. Warszawa: Wydawnictwo
PWN.
Gob Jakub, Jakbisiak Marek, Lasek Witold, Stokosa Tomasz. 2007. Immunologia.
Warszawa: Wydawnictwo PWN.
32
A. Ohman, Fear and anxiety - Evolutionary, cognitive, and clinical perspectives, [w:] Handbook of
emotions, M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Nowy Jork 2000, s. 573-593.
33
. wicicki, op. cit., s. 157.
34
A. Ohman, op. cit, s. 593
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 71
Harwas-Napieraa Barbara. 1987. Czynniki spoeczno-rodzinne w ksztatowaniu si lku

u modziey. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza.
Jarmoszko Stanisaw. 2013. Biopsychiczne mechanizmy antroposfery bezpieczestwa.
W Wspczesne bezpieczestwo jednostkowe, Wydawnictwo Uniwersytetu
Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach : 61-78.
Kozielecki Jzef. 2000. Koncepcje psychologiczne czowieka. Warszawa: Wydawnictwo
Akademickie ak.
Ohman Arne. 2000. Fear and anxiety Evolutionary, cognitive, and clinical perspectives.
W Handbook of emotions, Nowy Jork: The Guilford Press.
Popielarska-Konieczna M 2003. Sownik szkolny: biologii, Krakw: Wydawnictwo Zielona
Sowa.
Puyski Stanisaw, Wcirka Jacek. 2007. Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze
zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne. Krakw: UWM
Vesalius.
Slak Andrzej. 2008. Koncepcje, kategorie i paradygmaty zdrowia i choroby.
W Biomedyczne problemy zdrowia publicznego, Czstochowa: WSHiT : 573-593.
Smith Anthony. 2007. Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology. Oxford
University Press.
Staczyk Jerzy. 2011. Wspzaleno kategorii bezpieczestwa i zdrowia jako problem
teoretyczno-praktyczny. W Wybrane problemy bezpieczestwa zdrowotnego
obywateli w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego
w Siedlcach : 13-33.
Stolarski Grzegorz. 2009. Ontologiczne podstawy filozofii bezpieczestwa.
W Bezpieczestwo czowieka a transdyscyplinarno, Wydawnictwo Uniwersytetu
Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach : 7-14.
Supiska Jolanta. 1991. Dylematy polityki spoecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego.
wicicki ukasz. 2010. Depresja zwyka choroba?. Wrocaw: Urban & Partner.
Trzpil Aldona. 2011. Uwarunkowania bezpieczestwa zdrowotnego. W Wybrane problemy
bezpieczestwa zdrowotnego obywateli w Polsce, Siedlce: Wydawnictwo Akademii
Podlaskiej : 35-47.
Wordliczek Jerzy, Ku Marian. 1996. Bl ostry w praktyce lekarskiej. W Bl i jego
leczenie, Warszawa: PWN-Springer Verlag 146-164.
Young John Zachary. 1984. Programy mzgu. Warszawa: PWN.
http://www.who.int/topics/health_promotion/en/.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Krystian KISZKA 1
k.kiszka@interia.pl
BEZPIECZESTWO ZAPISANE
W SOWACH POWIECI
ABSTRAKT: Rozwaania o wieloci wymiarw bezpieczestwa niebyy by pene, bez
odwoania do paszczyzny kulturowej. Opowieci, mity, banie zawieraj spoecznie
akceptowalne wzorce zachowa, czy interpretacji otaczajcej rzeczywistoci, towarzyszc
jednostkom i spoeczestwom w momentach ich przeobrae. Oswajaj jej zoono,
dajc moliwo adaptacji do nowych wyzwa, bd przeksztacenia w oparciu
o wypracowane przez wieki wzorce. By moe analiza dawnych dowiadcze i wnioskw,
wanie w czasach postpu technicznego i globalizacji, pozwoli nam zbudowa
bezpieczestwo, ktrego szukamy.
SOWA KLUCZOWE: opowiadanie, mit, tosamo, bezpieczestwo kulturowe, zmiana
SECURITY WRITTEN IN WORDS OF A NOVEL

ABSTRACT: The reflections on the size of the security dimension would not be complete
without reference to the cultural level. Stories, myths, fairy tales, including
socially acceptable patterns of behavior and interpretations of the surrounding reality,
accompanying individuals and societies in moments of transformation. They tame its
complexity, giving the ability to adapt to new challenges or transformation based on
patterns developed over the centuries. Perhaps the analysis of the past experiences and
lessons, just in the times of technological progress and globalization, will enable us to
build the security they seek.
KEYWORDS: story, myth, identity, cultural security, change
Mgr Krystian Kiszka Absolwent Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu

Warszawskiego na kierunku nauki polityczne (specjalizacja: administracja publiczna), studium
pedagogicznego Instytutu Nauk Politycznych oraz Podyplomowego Studium Wiedzy o Krajach
Rozwijajcych si prowadzonego przez Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych UW. Obecnie doktorant
w Zakadzie Bezpieczestwa Pastwa i Reagowania Kryzysowego Instytutu Nauk Spoecznych
i Bezpieczestwa Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach. Zainteresowania badawcze
zwizane z bezpieczestwem kulturowym, spoecznymi rdami zagroe bezpieczestwa jednostki,
filozofi bezpieczestwa, bezpieczestwem religijnym oraz wpywem religii na bezpieczestwo w Europie.
S t r o n a | 73
WPROWADZENIE
Rozwaania o wieloci wymiarw bezpieczestwa nie byyby pene, bez odwoania
do paszczyzny kulturowej. W najszerszym ujciu mona stwierdzi, i wspczesne
bezpieczestwo kulturowe jest bezpieczestwem danej kultury bd bezpieczestwem
okrelonego podmiotu w obszarze kultury, ktrej jest twrc i nonikiem 2. Nie jest to
jednak wspczesna fanaberia, ale znany od wiekw (cho nie zawsze postrzegany przez
pryzmat bezpieczestwa) obszar czcy jednostk z jej spoecznym otoczeniem. Kultura
wyznacza i definiuje role oraz granice dziaania jednostki. Okrela sposoby zachowania si
wobec sytuacji codziennych, ale rwnie wykraczajcych poza rozumowe moliwoci
poznawcze jednostki. Sytuacja ta dotyczy nie tylko jednostek, ale rwnie spoeczestw.
W obliczu zmian komponentw otoczenia znanych jednostce lub spoeczestwu, daje
moliwo adaptacji bd przeksztacenia w oparciu o wypracowane przez pokolenia
wzorce. Wzorce te, czsto funkcjonuj w przekazywanych z pokolenia na pokolenie
opowieciach.
MITY MIDZY SACRUM A PROFANUM

Najbardziej oczywistym przykadem opowieci wpywajcych na ludzkie ycie
i bezpieczestwo, s mity. S to najwczeniejsze formuy politycznej mdroci 3.
Prezentowane w nich wyobraenia dotyczce pastwa, prawa i polityki, wyprzedzaj
uczone interpretacje stworzone przez filozofi. W toku ich narracji natura i to, co
ponadnaturalne, zostaje powizane powodujc, e yjcy w krgu ich oddziaywania
czowiek zostaje wystawiony na codzienne wrcz dowiadczanie sacrum.
Mit jest opowieci o walorach sakralnych (Eliade). Przynosi w darze prawdy, ktre
s wite, niepodwaalne. One inicjuj wszelki ruch myli. Umoliwiaj
zdefiniowanie rzeczywistoci, s rdem wiedzy, ktra nie domaga si ju adnych
innych uzasadnie. Szczegln rol odgrywaj mity kosmogoniczne -przedstawiajce
dramat pocztkw, inicjacj ksztatw, narodziny rzeczywistoci. Opozycja ksztatu
i bezksztatu, adu i chaosu, jest pierwsz formu uporzdkowania, umoliwiajc
opisywanie wiata i kodowanie znacze okrelajcych sytuacj czowieka. Mit
odsania tajemnic pocztkw, wyjania, co czyni, by podtrzyma istniejcy
porzdek, by oprze si naporowi chaosu. 4
Ludzkie postpowanie ma naladowa akt kreacji 5. Stworzony w ten sposb system
wzajemnych odniesie, okrela zasady wspdziaania i podporzdkowania.
S. Topolewski, P. arkowski (red.), Wspczesne bezpieczestwo kulturowe, Warszawa-Siedlce 2014, s. 5.
S. Filipowicz, Historia myli polityczno-prawnej, Gdask 2007, s. 9-14.
4
Ibidem, s. 9.
5
Ibidem, s. 9-14.
2
3
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
74 | S t r o n a
Umoliwia uprawomocnienie struktur wadzy, jest rdem wszelkich rozstrzygni

dotyczcych regu postpowania. Stanowi formu mdroci imperatywnej,
ukazujcej wszelkie rygory jako przejaw nadrzdnej koniecznoci. Wszelk zdolno
dziaania, w tym rwnie zdolno rzdzenia i ustalania praw, przedstawia jako
emanacj dobroczynnej mocy, ktra powstrzymaa napr chaosu. Rzeczy ludzkie
zespala z porzdkiem sacrum 6.
Mglista wieloznaczno moliwych interpretacji buduje wok symboli, rytuaw
i obrzdw aur tajemnicy. I to dodaje mitologicznej kreacji siy sprawczej.
Symbol jest formu prawdy, ktra nie domaga si adnych racjonalnych objanie.
Pozostaje w ramach relacji sacrum-profanum jako znak tajemnicy, znak otwarcia,
wprowadzajcy w obrb prawd ostatecznych, widocznych jedynie w wietle, ktrego
symbol uycza. Mdro dyskursywna, zdolno uzasadniania i przekonywania,
z ktrej tak dumna bdzie filozofia, nie ma w okresie pocztkw adnego znaczenia 7.
W staroytnej Grecji twrcami, a jednoczenie przewodnikami po ciece poznania
prawdy, zakltej w opowieciach, s poeci 8. Stworzona przez Homera Iliada wyranie
odwouje si do kultury arystokratycznej opartej na zasadach ustroju patriarchalnorodowego. Proste reguy podporzdkowania odzwierciedlaj majestatyczn prawd
pocztkw. wiat zosta stworzony przez bogw, istoty nisze s zawsze podporzdkowane
istotom wyszym. Wybracy niebios odgrywaj rozstrzygajc rol w wiecie ludzi 9.
Wadza krlewska wywodzi swj majestat od majestatu samego Zeusa. Posuszestwo
wadcy jest wic legitymizowane ulotn nici boskiego namaszczenia i wie si
z uznaniem witoci majestatu sacrum. Jednak i jego wybracy skazani s na cig walk
o zachowanie ksztatu znanego im wiata.
Walka jest koniecznoci. Czowiek musi by wojownikiem, gotowym w kadej chwili
zmierzy si z niebezpieczestwem. Jeli postpi inaczej, czeka go niesawa,
unicestwienie.(...) Nakaz bogw to themis rozstrzygnicie ustalajce regu
postpowania, majc zgodnie z wol bogw obowizywa w wiecie ludzi. Na stray
boskich wyrokw stoi Temida - bogini porzdku i sprawiedliwoci.10.
Porzdek zostaje utrwalony prawami zwyczajowymi, okrelajcymi co jest suszne,
a co niegodziwe. Szacunek dla prawa, to wynik uznania porzdku rzeczy, zachowanie
miary wyznaczonej ustalonymi przez bogw wiecznymi granicami, ktre odzwierciedlaj
6
Ibidem, s. 10.
Ibidem.
8
Ibidem, s. 12-14.
9
Ibidem, s. 12.
10
Ibidem.
7
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 75
ich mdro. W wiecie Homera nie ma miejsca na samodzielno. To bogowie wpywaj

na losy ludzi, wszelkie zdarzenia maj zwizek z ich zamierzeniami i poczynaniami 11.
Zaleno i podporzdkowanie wiatu bogw jest rzecz oczywist. Jednostka zyskuje
bezpieczestwo poprzez respektowanie boskich regu, utrwalonych w spoeczestwie
dziki wzorcom zachowa. Jednak ich poznanie i zrozumienie nie jest spraw oczywist.
Dostarczane przez kultur sposoby ich interpretacji pozwalaj jednostce porusza si bez
lku w nieogarnionej dla rozumu rzeczywistoci. Mity ustalaj znaki identyfikacji,
rozstrzygaj kwestie tosamoci (...). Bohaterowie, herosi staja si istotami iluminujcymi
prawd o ludzkim losie, postaciami wzorcami ksztatujcymi elementarna wiedz
o rzeczywistoci. 12
RZECZYWISTO DANA A WIERZONA

Jak du rol opowieci (np. mity) maj dla ludzkiego bezpieczestwa kulturowego,
wpywajc na wzgldn pewnoci poruszania si w otaczajcej przestrzeni spoecznej
pokazuje przykad skandynawski, w ktrym utraciy one swoj moc interpretacyjnosprawcz. Mit (gr. mythos mowa, sowo, legenda) to opowie sakralna, ktra we
wczesnym stadium rozwoju doktryny religijnej uzasadnia i kodyfikuje wierzenia
danej spoecznoci. Wedug Mircei Eliade:
Mit opowiada histori wit; relacjonuje zdarzenie, ktre miao miejsce w czasie
inicjalnym, w bajecznym czasie pocztkw. Mit opowiada w jaki sposb dokonania
istot nadnaturalnych day pocztek rzeczywistoci (). Jest wic zawsze opowieci
o stworzeniu: przedstawia w jaki sposb co zostao stworzone, w jaki sposb
zaczo by. Mit opowiada tylko o tym, co zdarzyo si rzeczywicie, o tym co dao
o sobie zna w sposb niekwestionowany (). Ostatecznie wic mity opisuj
rnorodne i niekiedy dramatyczne momenty wtargnicia sacrum (czy tego co
nadnaturalne) w obrb wiata. To wanie to wtargnicie sacrum w rzeczywistoci
ustanawia wiat, czyni go tym, czym jest 13.
Mity moemy podzieli na cztery zasadnicze grupy 14:
teogoniczne o powstaniu i naturze bogw;
kosmogoniczne o powstaniu i pocztkach wiata;
antropogeniczne o powstaniu czowieka;
genealogiczne o historii pokole ludzkich i o pokoleniach bohaterw.
11
Ibidem, s. 13.
Ibidem, s. 11.
13
Ibidem, s. 12.
14
S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, Vide: Z. Drozdowicz (red.), Mity.
i struktura mistyfikacji, Pozna 1997.
12
Nr1(1)/2015
Historia
Jan-Jun
76 | S t r o n a
Oprcz znaczenia poznawczego, suy rwnie legitymizacji wadzy. wiat

wynurzy si z chaosu. Ci, ktrzy poskramiaj jego ywioy zdobywaj rwnie wadz
nad ludmi 15.
Mit nazywa zbiorowe emocje np. lk, niepokj, podniecenie, rado. Uzasadnia
i interpretuje tajemnicze a niezrozumiae dla czowieka aspekty rzeczywistoci.
Niepokojce (bo niewyjanione) zjawiska przyrody, ktre w pniejszych czasach
wytumaczy nauka, zostaj przeksztacone w barwn fabu i uzyskuj motywacj
przyczynow w postaci bstw.
Mit nie wyraa treci wprost, ale czsto czyni to poprzez wykorzystanie pewnych
umownych obrazw i motyww. Do najczciej stosowanych nale symbol i alegoria. To
motywy posiadajce dwa znaczenia: podane w tekcie i ukryte. Znaczenie ukryte jest
domylne, odbiorca sam moe prbowa zinterpretowa ten motyw. W tym wypadku
jednak znaczenie ukryte jest jednoznacznie odczytywane przez odbiorc osadzonego
w konkretnej tradycji kulturowej. Opowie przedstawiona w micie jest pewnego
rodzaju ontologiczn receptur. 16 Bogw wyobraano sobie w postaci ludzi, czyli
antropomorficznie (gr. antropos czowiek; morphe ksztat, forma). Tumaczono sobie,
e istniej midzy nimi zwizki pokrewiestwa. Przypisywano poszczeglnym z nich
specjalne zainteresowania pewnymi zjawiskami przyrody lub okrelonymi sferami
dziaalnoci ludzkiej. Zachowanie zgodne z boskim archetypem staje si warunkiem
istnienia wiata 17.
Ustanowione zostaj granice, ktrych trwao zapewnia bezalternatywno
funkcjonujcego porzdku zachowa. Wsplnota obyczajw rodzi poczucie odrbnoci.
Wyksztacaj si wizi spoeczne oparte na wsplnocie wartoci, ktra daje trway
fundament wadzy.
Najstarsze wzmianki o mitach germaskich zawarte s w pismach Germania
rzymskiego historyka Tacyta 18 (50-120 r.). Jednak najwaniejszym ich rdem jest Edda,
skadajca si z dwch staroislandzkich zabytkw literackich. Teksty Eddy starszej (zwanej
rwnie Edd poetyck lub Edd Saemunda), powstay w czasach Wikingw w latach 8001200 w Norwegii i Islandii i zostay zestawione anonimowo w Islandii po 1250 r. Edda
Starsza zawiera 29 pieni i fragmentw pieni o bogach i bohaterach. Edda modsza
(zwana rwnie Edd prozaiczn lub Edd Snorriego) jest zredagowanym ok. 1223 r. przez
chrzecijaskiego pisarza islandzkiego Snorriego Sturlusona podrcznikiem staroislandzkiej
mitologii i regu poetyckich dla Skaldw.
Germanie to lud indoeuropejski wyodrbniony na przeomie II i I tysiclecia p.n.e.
w poudniowo-zachodniej Skandynawii. Okoo 1200 r. n.e. Germanie, wypierajc Celtw,
S. Filipowicz, Historia myli, op. cit., s. 10.
Ibidem, s. 12.
17
Ibidem, s. 13.
18
S. Piekarczyk, Mitologia germaska, Warszawa 1979, s. 15.
15
16
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 77
zaczli przesuwa si na poudnie. Najpierw zajli oni Nizin Niemieck. Dalsza ich
ekspansja sza w rnych kierunkach, a ich pierwotna wsplnota jzykowa i kulturalna
zacza si rozpada 19. Wyrnia si trzy grupy plemion germaskich: pnocn
(Normandowie), wschodni (Goci, Wandalowie, Burgundowie) i zachodni (Anglowie,
Cheruskowie, Frankowie, Fryzowie, Sasi, Szwedowie, Longobardowie, Semmonowie,
Markomanowie itp.). Grupa pnocna (tzw. Wikingowie) swoj ekspansj militarn (ale te
handlow) rozpoczynaj w VIII w. n.e. Osiedlaj si na nie zamieszkaych wyspach
szkockich. Poczwszy od 793 r. norwescy Wikingowie dokonuj pojedynczych wypadw
na klasztory i kocioy chrzecijaskie na wyspach Morza Pnocnego i w Irlandii.
Okoo 370 r. n.e. Pod naporem Hunw, plemiona wschodnie opuszczaj swe
dotychczasowe siedziby nad Morzem Czarnym. Ostrogoci pod wodz Teodoryka Wielkiego
(488-526 r.) opanowuj Itali. Wizygoci zajmuj Gali i Hiszpani (V-VI w.),
a Wandalowie w latach 439-534 tworz pastwo w pnocnej Afryce ze stolic w Kartaginie.
Systematyczna chrystianizacja Germanw zacza si pod koniec IV w. od
Wizygotw (w dzisiejszej Rumunii) i skoczya si w XII w. na Normanach
w Skandynawii. Wizygoci nad dolnym biegiem Dunaju zostali schrystianizowani (przyjli
arianizm) przez biskupa Ulfilasa (310-383 r.), ktry przeoy Bibli na jzyk gocki (Codex
Argenteus). Nastpnie arianizm przejli te Ostrogoci, Wandalowie, Burgundowie,
Swebowie, Longobardowie. W 496 r. chrzecijastwo z Rzymu przyj frankoski
Chlodwig. Religia pogaska najduej utrzymywaa si w Szwecji. Wprawdzie
najdawniejsze () prby misyjne na jej terenie sigaj pierwszej poowy IX w. ().
Dopiero jednak pod koniec XI w. utracio znaczenie dawne centrum kultw
pogaskich w (Starej) Uppsali20. Chrystianizacja spowodowaa zachwianie bezpieczestwa
kulturowego opartego na historycznie utrwalonych wzorcach. Do tej pory to mity
tumaczyy zasady rzdzce wiatem i dostarczay regu funkcjonowania 21.
W eddaicznej pieni Sowa Wzniosego znajduje si wiele strof o treci dydaktycznej.
Sygnalizuj one cechy i zachowanie, ktre czowiek powinien objawia w rnych
okolicznociach ycia. Pozwalaj one zaobserwowa, e u spoeczestw skandynawskich,
przypuszczalnie take u innych germaskich, wytworzya si swego rodzaju hierarchia
wartoci obejmujca poznawczo-umiejtnociowo-mdrociowe waciwoci czowieka 22.
Poyteczniejszego brzemienia czowiek nie dwiga w podry
Ni niezmierna mdro;
Lepsza od pienidzy w obcym kraju
Ona skarbem ubogiego. 23.
19
Ibidem, s. 15
Ibidem, s. 15
21
R. Maciszewski, Mity skandynawskie, Warszawa 1998.
22
S. Piekarczyk, W redniowiecznej rzeczywistoci, Warszawa 1989, s. 39.
23
Edda poetycka, prze. A. Zauska-Stromberg, Wrocaw 1986, s. 20.
20
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
78 | S t r o n a
Mdro to w jzyku staroislandzkim Manvit 24. Sowo Man oznaczao czonkw

rodziny wraz z wykonujcymi najcisze prace niewolnikami (thrall). Vit to okrelenie
powstae od czasownika widzie. Mdro jest wic synonimem yciowego dowiadczenia
powstaego z naocznych przey. Stanowia ona jedyny majtek niewolnikw, ktrym
udao si wykupi ze stanu podlegoci. W tych nowych okolicznociach jedynie spryt
i zdolnoci czowieka decydoway o dalszym yciowym powodzeniu. W jzykach
germaskich istniay jednak podstawy do abstrakcyjnego pojmowania mdroci.
W gockim tumaczeniu Biblii dokonanym przez biskupa Wulfilasa (311-383 r.) grecki
rzeczownik Sofija mdro oddany zosta przy pomocy Wisheit25.
W miar mdry winien by czowiek,
Nigdy zbyt uczony;
Mdrca serce rzadko si raduje
Gdy wtpliwoci nie zna jego wiedza. 26
W Sowach Wzniosego znajduje si stwierdzenie, e najszczliwsi s ludzie, ktrzy
rednio wiele wiedz 27. Wiedza o tym, co nieuniknione niesie, bowiem ze sob troski.
Niebezpieczne jest te okazywanie innym, e jest si od nich mdrzejszym.
Specyficznym, bo zwizanym ze sfer sacrum, rodzajem mdroci bya tajemnica
znakw runicznych, Rdze RUN, znany take w jzykach celtyckich, wystpowa
w sowach oznaczajcych tajemnic i wypowiadanie zakl 28.
Ten rodzaj pisma rwnie u plemion kontynentalnych, uywany by do celw
magicznych. Znakom przypisywano moc leczenia chorb, osaniania wrogw, uodparniania
na rany. Miay one chroni od urokw, przynosi szczcie (rwnie w mioci). Aby
pozna ich sekret, ranny Odyn, bez jedzenia i wody, spdzi dziewi dni wiszc na
drzewie. Historia ta wskazuje na obecno w spoecznoci Germanw praktyk
szamanistycznych. Samoofiara dobrowolne poddawanie si cierpieniom fizycznym
przez jakiego kapana miaa by rodkiem do osignicia stanu eustatycznego, dajcego
mu przewiadczenie o wasnej mocy i mdroci 29.
O mdroci Odyna opowiada rwnie pie Sowa Vaftrudnira, bdca
opisem pojedynku na posiadane informacje midzy najwyszym Bogiem Asgardu,
a najmdrzejszym z olbrzymw, (co staje si pretekstem do ujednolicenia wiedzy o wiecie
mitycznym). Zwyciski Bg zostaje nazwany Visastr najmdrszym. 30. Jego wiedza
zostaje postawiona wyej od czysto rozumowych zdolnoci olbrzyma.
S. Piekarczyk, W redniowiecznej, op. cit., s. 39.
Ibidem, s. 40.
26
Edda poetycka, op. cit., s. 27-28.
27
Ibidem, s. 27.
28
S. Piekarczyk, W redniowiecznej, op. cit., s. 41.
29
Ibidem, s. 42.
30
Ibidem, s. 44.
24
25
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 79
Jedn z kluczowych dla samookrelenia spraw jest umiejscowienie w czasie, ktry

odmierza ludzk egzystencj. Wydaje si, e mona uzna, i u Germanw czas by
pojciem o znaczeniu czasu cyklicznego 31. Powracajcy czas by podobny, ale nie
identyczny, z odpowiadajcym mu odcinkiem czasu minionego. Rnice wynikay
z procesw zmian w kulturowym i biologicznym rodowisku jednostki. Cofanie si
w przeszo byo dla czonkw plemion germaskich ograniczone do kilku pokole.
Z czasem jednak liczba pokole tej samej dynastii zacza by wykorzystana, jako
argument uwietniajcy aktualnie panujcego monarch 32.
W spoecznoci Germanw o pozostaociach rodu patriarchalnego, wrd mskich
protoplastw pewnych grup spoecznych zaczto si dopatrywa boskich praprzodkw 33.
Pokrewiestwo ludzi i bogw miao oznacza wsplnot pewnych cech i waciwoci oraz
specjalne wzgldy ze strony przodkw. Przynaleno do takiej grupy (mogli j tworzy
wodzowie, kapani, moni, czonkowie dynastii panujcej) zwikszaa autorytet, powaanie
i wpyw wrd pozostaej czci spoecznoci. Wpywao to, na sakralny charakter wadzy
krlewskiej 34. Wadcy przypisywano moc (dziedziczonym od przodkw) wpywania na
urodzaj czy zdolno leczenia. Boskie pochodzenie krla, legitymizowao jego wadz.
Rodzina zasadnicza jednostka spoeczestwa germaskiego bya liczna i otwarta.
Ludzie wolni (Boendr) czsto posiadaj kilka kobiet: jedn prawowit maonk,
odpowiadajc za gospodarstwo oraz naonice o statusie niewolnic. Poza obszarem
miejskim yj w samowystarczalnych gospodarstwach skupiajcych ca wsplnot rodow
i usytuowanych w najbardziej urodzajnych regionach. Wszystko, co potrzebne, wytwarza
si w gospodarstwie. Rolnicy, ciele, kowale i myliwi dostarczaj produktw niezbdnych
caemu kolektywowi. W pojedynk jednostka byaby bezradna. Rwnie utrata jednego
z czonkw bya dla grupy problemem. Zabjca jednego z czonkw takiego kolektywu
przyjmowany by do niego, aby pracowa zamiast niego. W najstarszym ze zwojw
zwyczajowego prawa Germanw, mianowicie w Prawie Salickim, ktre siga
przypuszczalnie VI w., Napotyka si na zryczatowan gwszczyzn w postaci
odpowiedniej liczby byda. 35. Legendarna krwawa i okrutna zemsta stanowia tylko jeden
z czynnikw prestiotwrczych. 36.
Naleaa ona raczej do norm zachowania preferowanego, na ktre pozwoli sobie
mogli tylko czonkowie najznamienitszych rodw, ktrzy pokazujc, e mog sobie
pozwoli na rezygnacj z gwszczyzny podnosili swoja pozycje spoeczn. W wielu
31
S. Piekarczyk, Mitologia, op. cit., s. 78.

Idem, W redniowiecznej, op. cit., s. 241-242.
33
Idem, Mitologia, op. cit., s. 101.
34
Ibidem, s. 104.
35
Idem, W redniowiecznej, op. cit., s. 126.
36
Ibidem, s. 127.
32
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
80 | S t r o n a
sagach skandynawskich byo powiedzenie (): le jest nosi swego ojca (lub syna, brata)
w kiesie.37. Mimo nacisku opinii publicznej czciej jednak wybierana bya rekompensata.
Zagadnieniem decydujcym dla ksztatu wierze plemion germaskich, bya wiara
w przeznaczenie. Przedstawiano je symbolicznie w wyobraeniach nadnaturalnych postaci
integrujcych w ycie czowieka: Norn, Ois i Walkyrii. W chwili urodzin, pojawiay si
Norny. Byy to trzy siostry: Uedhr, Werdhandi i Skuld boginie decydujce o losie Bogw
i ludzi. Przdy one nici losu. mier czowieka nastpowaa, gdy Urdhr przecia
przypisan mu ni. Od wyroku Norn, nie byo odwoania. Dopiero w chwili mierci,
czowiek poznawa swoje przeznaczenie, o ktrym zdecydowano ju w momencie
narodzenia. Norny interwenioway w ycie czowieka wtedy, gdy zagroony by ich plan
dotyczcy losw konkretnej jednostki. URDHR, staa si uosobieniem tego, co
nieodwracalne i nieuniknione.
Podobnie prezentoway si wyobraenia dotyczce Dis, ktrych obecno w wiecie
Germanw nie bya tak szeroka, jak Norn. Te eskie bstwa opiekucze przynosiy
czowiekowi szczcie ju w momencie porodu, a od ich aski zaleao dalsze yciowe
powodzenie jednostki. Ich gniew przynosi niepowodzenia lub mier. Pojciem zblionym
do Disy jest Fylgia 38. To dusza, a zarazem duch opiekuczy, przebywajcy w kadym
czowieku. Gdy Fylgia czua zbliajc si mier czowieka, wychodzia z niego
i ukazywaa si jemu lub jego przyjacioom. Przewanie czynia to pod postaci starej
milczcej kobiety, ktrej tosamo rozpoznawano intuicyjnie.
Walkyrie (wybierajce polegych) szczeglnie rozpowszechnione byy w Skandynawii.
Te posanki Odyna, zwiastujce wojownikom mier, unosz ich ciaa do Walhalii raju,
gdzie spdzaj oni czas na wiczeniach w rzemiole wojennym i ucztach. Mogy te
otacza bohatera pieni swoj opiek.
Podboje i grabiee prowadzone przez Germanw umacniay wadz krlewsk.
Partycypacja w upach wojennych zapewniaa poparcie wojownikw dla innych
poczyna wadcy. Wiara w nieunikniono losu pisanego czowiekowi sprawiaa, e
niebezpieczestwo mierci podczas walki tracio na znaczeniu. Wojownicy wprowadzali
si w stan zwany berserk 39 (w niedwiedziej skrze), kiedy to owadnici morderczym
szaem wierzyli, e dziki opiece Boga Wojny Odyna, uzyskali odporno na ciosy wroga.
Nagrod za waleczno miaa by wieczna sawa o bohaterskich czynach.
Celem czynnoci kultowych jest nawizanie kontaktu z bstwem, aby przekaza mu
okrelone informacje, skoni do zaniechania dziaa szkodliwych lub zyska przychylno.
Moliwe rwnie jest odbieranie komunikatw (np. przez runy), ktrych interpretowaniem
zajmuj si jednostki o specjalnych umiejtnociach.
37
Ibidem, s. 128.
Edda poetycka, op. cit., s. 208.
39
Ibidem, s. 378.
38
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 81
Podstawow form kontaktu czowiek bstwo bya u Germanw ofiara. Wyraaa

ona stosunek wiary zgodny z panujcym obyczajem religijnym. Za ofiary (zwierzce,
rzadziej ludzkie) uwaane za dar, oczekiwano odwzajemnienia, rekompensaty.
Rytualnie umiercone zwierzta spoywano pniej podczas zbiorowych uczt.
Stosunek do bstw nie by stosunkiem penego podporzdkowania. Starano si raczej
ukierunkowywa ich dziaania w korzystnym dla siebie kierunku. Noszenie lub zawieszanie
na szyjach hodowanych zwierzt przedmiotw zwizanych z danym bogiem, (np. moty
Thora) amuletw zapewnia miao ochron od danego bstwa. Podobn do amuletw
rol speniay posgi, figurki, odpowiednio ozdobione gazy. Ku czci bogw, z nadziej na
ich przychylno organizowano te procesje.
Publiczno-prawn instytucj oglnogermask by wiec. Informacji na ich temat
dostarcza ju Tacyt 40. Najwicej danych na ten temat pochodzi z terenu Islandii, w ktrej
w 930 r. wyksztaci si ustrj, ktrego naczeln instytucj by oglnoislandzki
thing. Dotychczasowa wsplnota kulturowa ewoluuje w stron pojcia narodu.
Staroskandynawskie spoeczestwo dzieli si na trzy wielkie klasy. Na dole hierarchii
znajduj si niewolnicy (thrall) urodzeni w tym stanie lub jecy posiadajcy
ograniczone prawa i zmuszani do wykonywania najciszych prac.
Gospodarcz i polityczn podpor wsplnoty s ludzie wolni (boendr) zrwnani
w prawach, dziedziczni waciciele ziemi. Korzystaj oni z doywotniego prawa noszenia
broni, zasiadania w thingu (organ legislacyjno-prawny wsplnoty).
Spord najzamoniejszych i najszlachetniejszych boendrw zgromadzenie
thingu wybiera jarlw namiestnikw krlewskich oraz (uderzajc mieczami w tarcze)
krlw. Dbajc o bezpieczestwo i honor swego ludu s oni wodzami wojennymi
i kapanami zarazem. Terytoria Wikingw dziel si na wiele lokalnych thingw,
odgrywajcych rol parlamentu i zgromadzenia sdowego. Na czele kadego z nich stoi
godi kapan. Prawdopodobnie w celu przycignicia ludnoci oraz lepszej legitymizacji
doszo do przywoywania ingerencji bogw w sprawy rozstrzygane na thingach.
Wyznaczone granice placu wiecowego stwarzay wzmocnion ochron prawn wiecu.
Jednostk, ktra popenia zbrodni w miejscu kultu lub na wiecu okrelano jako wilka.
Czowiek taki skazywany by na banicj. Naleao strzec si go jak wilka, nikt nie mg
udzieli mu pomocy, a kady mg do bezkarnie zabi. 41.
W sprawach sdowych ogromn rol odgrywaa przysiga dotyczca stron sporu, ale
te ich wiadkw, ktrych przysigi wzmacniay stanowiska. Krzywoprzysistwo karane
miao by przez Bogw. Do X w. legaln i na wp sakralna form arbitrau jest
holmgang pojedynek na mier i ycie.
40
41
S. Piekarczyk, Mitologia, op. cit., s. 185.

Ibidem, s. 81.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
82 | S t r o n a
Mimo chrystianizacji pastw skandynawskich przez dugi czas na ich terenie

utrzymywa si stan dwuwiary. W Islandii, przez kilka lat po przyjciu chrzecijastwa
w 1000 r., by nawet dozwolony prawnie. Z czasem nowa doktryna wiary staa si
dominujca. Pluralizm idei spowodowa, i dotychczasowa tradycja utracia sw moc.
Koncepcja wiata objawionego, podarowanego w mitach przestaa by koniecznoci.
Pojawienie si alternatywnych odpowiedzi na pewne pytania spowodowao brak
wyrazistoci odpowiedzi.
Wrd wyznawcw dawnych bogw pojawia si dezorientacja. Zdestabilizowany
obraz wiata mitycznego zacz ujawnia pewne luki i niespjnoci logiczne. Raz
ujawnione wtpliwoci doprowadziy do destrukcji dawnej kultury. Wtpliwoci te
powodowane byy przez coraz czstsze kontakty ze wiatem chrzecijaskim (dziaalno
misyjna i handel). Rodziy si rwnie na skutek wewntrzkulturowej praktyki.
W rodowisku monych osadnikw islandzkich wystpowaa grupa, o ktrej () mwi
si () goflausir ludzie bezboni. Ufa oni mieli tylko wasnym siom ywotnym, nie
bogom. 42. Nieskadajcych ofiar bezbonikw nie dosigna jednak zemsta bogw.
Utrwalony wielowiekow tradycj obraz wiat sta si rdem niepokoju.
Bezpieczestwo jednostki zostao zachwiane. Zasady rzdzce przestrzeni spoeczn
przestay by tak oczywiste. Wierzy w co, to wiedzie, e jest tak naprawd, bez
dowodw, zastrzee. Wtpliwoci oznaczaj, e moliwe jest istnienie innego stanu
rzeczy, innego obrazu wiata, ni ten wierzony przez nas. Upadek dotychczasowego
sposobu ycia mg przynie myl o zaniku rwnie wiata mitycznego. Pie
Przepowiednia wieszczki jest przegldem dziejw wiata od czasw najdawniejszych, po
zagad wiata i bogw oraz wizj nowego, lepszego wiata. Po zmierzchu bogw
nastpi ponowne stworzenie wiata, a rzdzi nim bd nowi, mdrzejsi bogowie
(zmartwychwstay syn Odyna Baldr bg dobra, pikna i sprawiedliwoci).
Pogaska Europa siedlisko smokw i innych wrogich ludziom stworze
w momencie nastania chrzecijastwa zostaje uwolniona od siejcych spustoszenie
demonw. Czyni to, zesani przez Boga Rycerze (m. in. w. Jerzy i w. Micha). Owe
legendy o demonach pokonanych przez witych, symbolizuj zwycistwo chrzecijastwa
nad starymi zabobonami i wierzeniami pogaskimi.
BANIE A BEZPIECZESTWO DZIECKA

Opowieci (np. banie) odgrywaj rwnie znaczca rol w rozwoju dzieci. Ich walor
wychowawczy mona odnale chociaby w analizach Bruno Bettelheima 43. Opierajc si
na psychoanalizie stara si on dotrze do gbszych znacze baniowych. Stwierdza on, e
identyfikacja z bohaterem pozwala modym odbiorcom odnajdywa sens wasnej
42
43
Ibidem, s. 21.
B. Bettelheim, Cudowne i poyteczne. O znaczeniach i wartociach bani, Warszawa 1996.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 83
egzystencji. Konfrontacja wasnych dylematw z tymi przedstawionymi i objanionymi

w opowiadaniach pomaga radzi sobie z napotykanymi trudnociami. Jest to istotne
wsparcie w radzeniu sobie z psychologicznymi problemami dorastania i integracji
osobowoci. Jeli nie chcemy y z dnia na dzie, ale pragniemy w peni wiadomie
przeywa wasn egzystencj, wwczas nasz najwiksz potrzeb i najtrudniejszym
zadaniem jest znalezienie jej sensu 44. Brak poczucia znaczenia wasnej egzystencji
wpywa na to, e czowiek zaprzestaje wszelkich wysikw. Dojrzao do podjcia
odpowiedzialnoci i kierowania wasnym yciem nie jest kwesti dojrzaoci liczonej
w latach. Odwrotnie, dojrzao psychiczn zdobywa si dopiero wwczas, gdy
dochodzimy do gbokiego zrozumienia, jaki moe lub powinien by sens naszego
ycia. 45. Zrozumienie to jest rezultatem, rozoonego w czasie, procesu rozwoju ludzkiej
osobowoci. Przebywanie przez czowieka fazy rozwojowa umysu wpywaj na jego
aktualne moliwoci rozumienia.
Niestety, bardzo wielu rodzicw pragnie, aby umysy dzieci funkcjonoway tak
samo jak ich wasne podczas gdy dojrzae pojmowanie samego siebie i wiata,
a take wyobraenia dotyczce sensu ycia musz rozwija si rwnie powoli jak
ciao i umys. 46
Mdro nie wyania si w jednej chwili. Jest ksztatowana niezmiernie powoli, a jej
pocztki s irracjonalne. Zrozumienie przez dorosego czowieka sensu wasnej egzystencji
odbywa si na podstawie przeytych wczeniej dowiadcze.
Symboliczny sposb ukazywania wartoci, wpisanych w czsto fantastyczn fabu,
fascynuje, a nieokrelono przestrzeni i czasu uatwia dzieciom odnalezienie podobiestw
do wasnej sytuacji. Uniwersalne archetypy (np. zwycistwo dobra) tworz schematy
kompensujce zakres codziennych przey. Przekazywane dzieciom opowiadania zawieraj
odniesienia do realnych lkw i dylematw, podsuwajc dziecku odpowiedzi dostpne na
jego poziomie rozumienia wiata. Wnosi na przykad problem ludzkiego pragnienia, aby
y wiecznie, wprowadzajc takie zakoczenie: I jeli nie umarli, to yj do dzi. Inne
zakoczenie baniowe: I yli odtd dugo i szczliwie ani na chwil nie wprowadza
dziecka w bd, e mona y bez koca. Wskazuje jednak, e istnieje co, co moe
zagodzi bl wywoywany krtkoci naszego ycia na ziemi: przynoszca prawdziwe
satysfakcje wi z drugim czowiekiem. Ba powiada, e jeli uda nam si wi tak
stworzy, osigamy najgbsze poczucie bezpieczestwa emocjonalnego, jakie moliwe
jest dla czowieka, oraz maksymaln trwao wizi, i e jest to jedyna rzecz, ktra moe
rozproszy lk przed mierci. Ba opowiada, e w prawdziwie dojrzaej mioci spenia
44
Ibidem, s. 21.
Ibidem.
46
Ibidem.
45
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
84 | S t r o n a
si to, co jest rdem tsknoty za yciem wiecznym. Taki jest sens kocowej formuy
wielu bani: A potem jeszcze dugo w szczciu yli.
Mimo pozornie nierealistycznego i yczeniowego charakteru, banie kieruj do
dziecka bardzo doniosy dla jego rozwoju przekaz. Zwracaj jego uwag na rol nawizania
wizi midzyosobowych, ktre wyzwalaj czowieka z lku przed odczeniem.
Jego rozproszenie stanowi osnow fabuy wielu bani. Wbrew temu, co dziecko
sdzi i czego pragnie, banie sprzeciwiaj si budowaniu bezpieczestwa na zbytnim
uzalenieniu si od rodzicw.
Jeli bdzie usiowao uwolni si od lku przed odczeniem i od lku przed
mierci, czepiajc si kurczowo rodzicw, spotka je los Jasia i Magosi, w okrutny
sposb zmuszonych do opuszczenia domu. Jedynie wkraczajc w wiat baniowy
bohater (dziecko), moe odnale siebie; jedynie wkraczajc w wiat oraz odnajdujc
siebie moe on spotka inn istot ludzk, z ktr bdzie mg y dugo i szczliwie,
to jest nie doznajc ju nigdy lku przed odczeniem. 47.
W sposb przemawiajcy zarwno do wiadomej, jak do niewiadomej sfery umysu
dziecka, banie skaniaj je do rezygnacji z potrzeby zalenoci. To niezalena egzystencja
staje si, przynoszcym wicej zadowolenia celem.
Dawniej bezpieczestwo zapewniay dzieciom wielopokoleniowe i rozgazione
rodziny, cile zintegrowane ze spoecznoci lokaln. Przemiany spoeczno-gospodarcze,
jakie miay miejsce w XX w., zmieniy ten model.
Tote obecnie jest rzecz jeszcze waniejsz ni w czasach, kiedy banie powstay,
aby dostarcza dziecku obrazw, w ktrych bohater, zmuszony samotnie
wyruszy w wiat i nie wiedzc pocztkowo nic o tym, co najwaniejsze, znajduje
w wiecie bezpieczne miejsce, do ktrego zda waciw drog z gbok
wewntrzn pewnoci. 48.
Pozwalaj wic opowieci budowa poczucie wasnej wartoci i wyznacza cele,
wierzc w ich pomyln realizacj. Oswajaj rwnie dwoisto natury ludzkiej,
przywoujc temat pracy nad pogodzeniem rnych aspektw osobowo. Aby ujarzmi t
ambiwalencj (wynikajc z wystpowania id tego w nas, ego ja w nas i superego nad
ja w nas) naley wykroczy poza to, co nas bezporednio otacza. Jednak zanim uda nam
si osign dojrza integracj tak, jak symbolizuje posta krla w zakoczeniu Ksigi
tysica i jednej nocy zmuszeni jestemy stawi czoo wielu kryzysom rozwojowym 49.
47
Ibidem, s. 32-33.
Ibidem.
49
Ibidem, s. 150.
48
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 85
Najtrudniejszy z nich dotyczy zbudowania, opartej Na okreleniu wasnej tosamo,

zbornej osobowoci, ktra godzi przeciwstawne tendencje. Banie ucz rozpoznawa
i w konstruktywny sposb godzi targajce czowiekiem ambiwalencje. Tylko ich
zintegrowanie pozwala zyska osobowo dobrze zorganizowan, a tym samym
pozwalajce podoa trudnociom ycia wewntrzne poczucie bezpieczestwa. Takiego
wewntrznego zintegrowania nie osiga si raz Na zawsze; pozostaje ono stale, Na
przestrzeni caego naszego ycia, zadaniem, cho przybiera rne formy i pojawia
si w rozmaitych zakresach. 50. Osignicie autonomii wewntrznej, emancypacja,
wewntrzne przepracowanie osobowoci zachodzcych we wasnym wntrzu s zwizane
procesem osigania dojrzaoci. Jest to moliwe dziki poznaniu subtelnych rytuaw
dziedzictwa spoecznego zapisanych w sowach opowieci. Banie daj do zrozumienia,
e pomylne, pene satysfakcji ycie dostpne jest kademu, mimo yciowych przeciwnoci
lecz jedynie wwczas, gdy nie ucieka si przed penymi niebezpieczestw yciowymi
zmaganiami, bo tylko one pozwalaj odkrywa nasze prawdziwe ja 51. wiadomo siebie
zapewnia jednostce lepsz moliwo okrelenia swojego poziomu bezpieczestwa
i uatwia reagowanie na zagroenia.
PODSUMOWANIE
Bezpieczestwo jednostki jest cile powizane z uatwiajcymi funkcjonowanie
wzorcami spoecznymi. Wzorce te s przekazywane w formie m.in. opowieci.
Bezpieczestwo daje poczucie pewnoci oraz szans na jego zachowanie i doskonalenie.
Jest to jedna z podstawowych potrzeb czowieka. Odznacza si brakiem ryzyka (a tak
naprawd minimalizacj tego ryzyka), utraty czego dla czowieka szczeglnie cennego
ycia, zdrowia, pracy, szacunku, uczu, dbr materialnych i dbr niematerialnych. 52.
W dawnych czasach, to wanie mity, opisujc wiat i wskazujc zasady funkcjonowania
w nim minimalizoway ryzyko kontaktu jednostki z wrogim jej otoczeniem. Podobn
rol odgrywaj wg Bettelheima banie, ktre w sposb adekwatny do moliwoci
umysowych dziecka, wyznaczaj kierunki jego rozwoju. Pozwala to wskaza na rol
przekazw sownych, mitw, bani i opowieci w tworzeniu bezpieczestwa personalnego
i strukturalnego.
Wyodrbnienie bezpieczestwa personalnego i strukturalnego to jeden z najistotniejszych
podziaw w pojmowaniu bezpieczestwa 53. Bezpieczestwo personalne, dotyczce
poszczeglnych jednostek ludzkich, konkretnych osb nie oznacza tylko braku zagroenia
ycia i zdrowia. Zawiera w sobie rwnie brak zagroenia istotnych dla jednostki wartoci
50
Ibidem.
Ibidem, s. 50.
52
A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie systemw bezpieczestwa, 2011, s. 159.
53
Ibidem.
51
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
86 | S t r o n a
materialnych i niematerialnych. Bezpieczestwo strukturalne odnosi si do pewnych

caoci struktur, z ktrymi poszczeglni ludzie s zwizani (np. pastwo, nard,
spoeczno lokalna, kultura, rodowisko naturalne, itd.). Sposb ich funkcjonowania
wpywa na ycie ludzi, w tym rwnie na bezpieczestwo personalne. Struktury poprzez
przekazywane i rozpowszechnione wzorce wymuszaj dostosowanie si jednostki. Mity
i banie wietnie peni rol nonika podanych spoecznie norm i wartoci.
Bezpieczestwo spoeczne 54 obejmuje nie tylko realizowane przez instytucje rzdowe
dziaania prawno-organizacyjne, ale rwnie realizowane przez samych obywateli,
dziaania, ktre maj na celu zapewnienie pewnego poziomu ycia osobom, rodzinom
i grupom spoecznym. Dziaania te, maj na celu neutralizacj zagroe spoecznych
wszystkiego, co zagraa utrat ycia i zdrowia, ale rwnie tosamoci poszczeglnych
spoecznoci. Wydaje si, e nie sposb pomin roli, jak kiedy w zapewnieniu
bezpieczestwa spoecznego peniy mity. Skupiajc spoecznoci wok okrelonych
wartoci, kreoway wsplnot, ktra zapewniaa jednostce przetrwanie i rozwj.
Odpowied na pytanie, ktra z tych odmian bezpieczestwa jest waniejsza, czy
nadrzdna, zaley od zajmowanego stanowiska filozoficznego, wiatopogldu
odpowiadajcego. Bezpieczestwo strukturalne ma sens jedynie o tyle, o ile suy
bezpieczestwu personalnemu, przyczynia si do jego zachowania, umocnienia, rozwoju.
Caoci, do ktrych naley czowiek, maj wedug tego stanowiska odgrywa wobec
niego suebn rol. 55 Opisane w tekcie przykady roli - jak wypracowane przez
spoeczestwo przekazy sowne (mity i banie) wpywaj na bezpieczestwo jednostki
pokazuj jak szeroki zakres moe mie samo mylenie o bezpieczestwie.
Temat bezpieczestwa nie jest w dziejach ludzkoci czym nowym. Jednak
dotychczas problematyka szeroko pojtego bezpieczestwa bya przedmiotem poznania
nade wszystko nauk wojskowych. 56 Wspczenie nie patrzymy ju na nie przez pryzmat
obronnoci i militariw. Bezpieczestwo, w swojej istocie daje stabilizacj, rozwj,
porzdek i szczcie. 57. Trafna wydaje si opinia, ktr wyrazi Henry Kissinger, e:
bezpieczestwo jest fundamentem wszystkiego co czynimy. 58 Pojcie bezpieczestwa,
obejmuje kilka dyscyplin i specjalnoci naukowych. Moe to by powodem wystpowania
wieloci definicji tego zjawiska oraz wieloci jego przedmiotowych uj. Wrd nich nie
moe zabrakn tzw. mikkich, ocierajcych si o filozofi i psychologi aspektw
bezpieczestwa takich jak obszar kultury, ktry zostawia, czsto nieuwiadomione
54
Ibidem, s. 160.
W. Rechlewicz, Elementy filozofii bezpieczestwa. Bezpieczestwo z perspektywy historii i filozofii polityki,
Warszawa 2012, s. 29-30.
56
B.M. Szulc, Metodologiczne i epistemologiczne dylematy nauk o bezpieczestwie i nauk o obronnoci, [w:]
Interdyscyplinarno nauk o bezpieczestwie, K. Raczkowski, K. ukowska, M. Zuber (red.), Warszawa
2013, s. 14.
57
W. Pokruszyski, Teoretyczne Aspekty Bezpieczestwa. Podrcznik Akademicki, Jzefw 2010, s. 7.
58
Za: Ibidem, s.7.
55
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 87
pitno na yciu jednostek.

Bezpieczestwo, nie moe by ju postrzegane przez brak zagroenia (danger)
fizycznego albo ochron przed nim 59, ale rwnie jako moliwo zachowania wasnej
tosamoci i moliwo rozwoju. Opowieci pomagaj okreli, ktre czynniki zewntrzne
s ewentualnym zagroeniem. Daniel Frei mwi, e stan bezpieczestwa wystpuje tylko
wtedy, kiedy brak rzeczywistego zagroenia (czynnik obiektywny) i brak poczucia
zagroenia (czynnik subiektywny). 60. Opowieci pomagaj kreowa tosamo jednostki
i spoecznoci.
Tosamo, buduje poczucie bezpieczestwa kulturowego jednostki i pozwala jej si
porusza w coraz bardziej dynamicznym wiecie wspczesnym. Tosamo kulturowa, 61
wyznacza wiadomo i wewntrzn akceptacj przynalenoci do konkretnego krgu
kulturowego. Buduje rwnie uczuciowo-emocjonalny zwizek z tradycjami, dorobkiem
konkretnego obszaru kulturowego. Wsplnota kulturowa, bazuje na podstawowych
elementach kultury, bdcych rwnoczenie ideowym fundamentem narodu. Nale do
nich: jzyk, religia, literatura, sztuka, historia i tradycje, symbolika, styl ycia (wartoci,
normy, instytucje, sposoby mylenia). Pojcie bezpieczestwa jest doskonale znane
historycznie. Zagroenia dla kultury istniay od wiekw (a nawet tysicleci) i byy
skutkiem najazdw zbrojnych, podbojw kolonialnych (a nawet odkry geograficznych)
oraz spotka kultur. 62. Ich dynamika bya jednak inna. Panika, jak w ostatnich miesicach
spowodowa masowy napyw ludnoci muzumaskiej do Europy nie moe skutkowa
tylko uszczelnianiem granic.
By moe wanie we wspczesnych nam czasach postpu technicznego
i globalizacji, prawdziwego bezpieczestwa naley szuka nie w wycigu zbroje,
a znaczeniu sw, ktrymi zapisujemy swoje opowieci. I waciwemu zrozumieniu sw,
jakimi mwi do nas inni.
BIBLIOGRAFIA
Bettelheim Bruno. 1996. Cudowne i poyteczne. O znaczeniach i wartociach bani,
Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.
Czaja Jan. 2008. Kulturowe czynniki bezpieczestwa, Krakw: Krakowska Szkoa Wysza
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Edda poetycka. prze. Apolonia Zauska-Stromberg. 1986. Wrocaw: Zakad Narodowy im.
Ossoliskich.
Filipowicz Stanisaw. 2007. Historia myli polityczno-prawnej. Gdask: Arche.
Filipowicz Stanisaw. 1988. Mit i spektakl wadzy. Warszawa: PWN.
D. Lerner, Sownik nauk spoecznych (sponsorowany przez UNESCO), za: W. Pokruszyski, op. cit., s. 8.
Ibidem, s.13.
61
M. Kubiak, Kulturowe uwarunkowania obronnoci pastwa, Siedlce 2012, s. 54-55.
62
J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczestwa, Krakw 2008, s. 32.
59
60
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
88 | S t r o n a
Raczkowski Konrad, ukowska Katarzyna, uber Marian. 2013. Interdyscyplinarno nauk

o bezpieczestwie. Warszawa: Difin S.A.
Kubiak Mariusz. 2012. Kulturowe uwarunkowania obronnoci pastwa. Siedlce:
Wydawnictwo UPH.
Maciszewski Rafa. 1998. Mity skandynawskie. Warszawa: DIG.
Drozdowicz Zbigniew. 1997.
Mity.
Historia i struktura mistyfikacji. Pozna:
Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Piekarczyk Stanisaw. 1979. Mitologia germaska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne
i Filmowe.
Piekarczyk Stanisaw. 1987. W redniowiecznej rzeczywistoci. Warszawa: Iskry.
Pokruszyski Witold. 2010. Teoretyczne Aspekty Bezpieczestwa. Podrcznik Akademicki.
Jzefw: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De
Gasperi.
Rechlewicz Wojciech. 2012. Elementy filozofii bezpieczestwa. Bezpieczestwo
z perspektywy historii i filozofii polityki. Warszawa: Difin SA.
Szymonik Andrzej. 2011. Organizacja i funkcjonowanie systemw bezpieczestwa.
Warszawa: Difin SA.
Topolewski Stanisaw, arkowski Pawe (red.). 2014. Wspczesne bezpieczestwo
kulturowe. Warszawa-Siedlce: Wydawnictwo UPH.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Daria KRZEWNIAK 1
daria.krzewniak@wp.pl
BEZPIECZESTWO OSB
NIEPENOSPRAWNYCH
ABSTRAKT: Bezpieczestwo stanowi wspczenie jedn z najwaniejszych potrzeb ludzi,
szczeglnie za borykajcych si z rnymi formami niepenosprawnoci. Niniejszy artyku
ma na celu okrelenie istoty bezpieczestwa osb niepenosprawnych oraz wskazanie
najwaniejszych czynnikw na nie oddziaujcych. Deprywacja tej potrzeby prowadzi do
wielu negatywnych konsekwencji, zarwno w obszarze fizycznym, psychicznym, jak
i spoecznym. Aktywizacja osb niepenosprawnych, ich rehabilitacja oraz wczenie
w gwny nurt ycia spoecznego wymaga zapewnienia tej grupie spoecznej
elementarnego poczucia bezpieczestwa.
SOWA KLUCZOWE: bezpieczestwo, uwarunkowania bezpieczestwa, osoba niepenosprawna
THE SAFETY OF DISABLED PEOPLE

ABSTRACT: Safety is one of the most important needs of the people today, especially
people with various forms of disability. Present article is intended to define the essence of
the safety of disabled people and to indicate the main considerations of this issue.
Deprivation of safety need leads up to many negative consequences, both in the physical,
mental and social sphere. The assurance of elementary sense of safety among disabled
people enable to their activation, rehabilitation and integration.
KEY WORDS: safety, safety considerations, disabled person
WPROWADZENIE
Bezpieczestwo jest najwaniejsz wartoci i potrzeb kadego czowieka, dobrem
najwyszym, dla ktrego czowiek jest w stanie powici wiele, zgodzi si na
ograniczenie wolnoci i swobd obywatelskich. Rwnoczenie, szczeglnie cenion
Mgr Daria Krzewniak asystent w Instytucie Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Wydziau
Humanistycznego Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach; specjalnoci naukowe lub
zawodowe: pedagogika (spoeczno-wychowawcza z resocjalizacj, edukacja dla bezpieczestwa),
psychologia kliniczna; zakres zainteresowa badawczych: bezpieczestwo osb niepenosprawnych, edukacja
dla bezpieczestwa, kultura bezpieczestwa, psychologia zagroe.
90 | S t r o n a
wartoci jest zdrowie. Ludzie od zarania dziejw podejmuj wiele wysikw, aeby
zapewni sobie poczucie bezpieczestwa oraz peni zdrowia. Pozwalaj one bowiem
w peni wykorzystywa posiadane zasoby, realizowa wasny potencja przy wsparciu
bliszego i dalszego rodowiska.
Bezpieczestwo i zdrowie s tymi wartociami, ktre silnie ze sob koresponduj.
Brak penego zdrowia w wymiarze fizycznym, psychicznym czy spoecznym wie si
z zachwianiem poczucia bezpieczestwa. Tym samym, nie ulega wtpliwoci fakt, i
bezpieczestwo staje si szczeglnie wan potrzeb szczeglnie dla wszystkich tych,
ktrzy zmagaj si z rnymi formami niepenosprawnoci. Celem niniejszego artykuu jest
przedstawienie istoty bezpieczestwa oraz jego elementarnych uwarunkowa w odniesieniu
do funkcjonowania osb niepenosprawnych.
BEZPIECZESTWO W KONTEKCIE FUNKCJONOWANIA OSB

NIEPENOSPRAWNYCH
Wiedza dotyczca niepenosprawnoci czowieka formuowana jest w licznych
koncepcjach i teoriach naukowych, ukierunkowanych na wyjanienie jej istoty,
poszukiwanie rde oraz najistotniejszych waciwoci.
Problematyka niepenosprawnoci pozostaje w krgu zainteresowania badaczy
z rnych dziedzin i dyscyplin naukowych. Multidyscyplinarny charakter omawianego
zjawiska powoduje, e dotychczas w pimiennictwie funkcjonuje wiele stanowisk wskazujcych
na odmienne jego aspekty. Prace nad okreleniem podstawowych zaoe tego konstruktu,
trwajce nieprzerwanie od wielu wiekw, przynosz wymierne efekty w postaci coraz to
nowych modeli niepenosprawnoci. Do najpowszechniejszych zalicza si nastpujce:
model moralny, zgodnie z ktrym niepenosprawno stanowi rezultat czynw
grzesznych i za, std te osoby z ograniczon sprawnoci s potpione przez Boga,
naznaczone pitnem dewianta, odbierane jako swoisty wybryk natury;
model charytatywnej opieki i filantropijnej pomocy, ktry uksztatowa si pod
wpywem nauki kocioa katolickiego, goszcej, e kade istnienie ludzkie pochodzi
od Boga, a zatem tylko On moe decydowa, kiedy je odebra. W myl zaoe
propagowanych przez wyznawcw tego podejcia, osoby niepenosprawne naley
umieszcza w domach opieki, schroniskach, przytukach, bezpiecznie odseparowujc
od zdrowej czci spoeczestwa;
model medyczny zwizany z przekonaniem, e jednostki niepenosprawne s
anormalne, antypatyczne, wybrakowane, niezdolne do samodzielnego funkcjonowania w spoeczestwie, a zatem winny by wykluczone ze spoeczestwa
i nadzorowane przez lekarzy, skoncentrowanych na ich usprawnieniu;
model spoeczny zakada, e niepenosprawno nie jest wycznie indywidualnym
problemem czowieka borykajcego si z ni, lecz spraw caego spoeczestwa,
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 91
przyczyniajcego si do jej powstania poprzez marginalizacje, wykluczenie tej grupy

spoecznej z kluczowych obszarw ycia spoecznego 2.
aden jednak z zaprezentowanych powyej modeli nie ujmuje kwestii
niepenosprawnoci w sposb holistyczny. Czyni to natomiast model biopsychospoeczny,
ktry wskazuje na fizyczne/biologiczne, psychiczne oraz spoeczne aspekty omawianego
zjawiska. Podejcie to wykorzystano w pracach wiatowej Organizacji Zdrowia nad
Midzynarodow Klasyfikacj Funkcjonowania, Niepenosprawnoci i Zdrowia (ICF).
W myl zapisw zawartych w tym dokumencie, niepenosprawno stanowi zoony
konstrukt, sucy do okrelenia poziomu zaburzenia funkcji czy czynnoci, bdcy
wynikiem interakcji ludzi i ich fizyczno-spoecznego otoczenia. Co wicej, w ICF zaznacza
si, e niepenosprawno nie jest swoistym uporzdkowaniem poszczeglnych osb, lecz
pewnych cech i charakterystyk odnoszcych si do ich zdrowia na tle uwarunkowa
yciowych i wpyww rodowiskowych. Zdaniem twrcw ICF, to wanie powizanie
stanu zdrowia z pooeniem yciowym i osnow rodowiskow stwarzaj paszczyzn do
powstawania niepenosprawnoci 3.
Klasyfikacja ICF zakada wykorzystanie czterech kategorii dla penego zobrazowania
niepenosprawnoci: funkcje organizmu, struktury ciaa, aktywno i uczestnictwo oraz
czynniki rodowiskowe. Kada z nich rozbita jest na wsze podkategorie, te za na jeszcze
bardziej uszczegowione jednostki diagnostyczne, ktre szacowa mona za pomoc skal
ilociowych (Tabela 1.) 4.
FUNKCJE
ORGANIZMU
1. umysowe
2. sensoryczne i bl
3. gosu i mwienia
4. krenia, oddychania,
krwi i odpornoci
5. trawienia
6. wydalania i prokreacji
7. neuro-miniowoszkieletowe
8. skry
STRUKTURY
ORGANIZMU
1. ukad nerwowy
2. oczy i uszy
3. aparat artykulacyjny
4. ukad krenia,
oddechowy,
immunologiczny
5. ukad trawienia
6. ukad moczowo-pciowy
7. aparat ruchu
8. skra
AKTYWNO
I UCZESTNICTWO
1. uczenie si i stosowanie
wiedzy
2. stawiane zadania i
denia
3. komunikacja
4. samoobsuga
5. mobilno
6. aktywno domowa
7. zwizki interpersonalne
8. udzia w yciu
spoecznym
CZYNNIKI
RODOWISKOWE
1. dostpne technologie
towarzyszce
2. naturalne rodowisko
3. uzyskiwane wsparcie
spoeczne
4. gwarancje systemu
ubezpiecze
Tabela 1. Midzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepenosprawnoci i Zdrowia

rdo: S. Kowalik, Psychologia rehabilitacji, Warszawa 2007, s. 102.
W. Dykcik, Pedagogika specjalna wobec aktualnych sytuacji i problemw osb niepenosprawnych, Pozna
2005, s. 18-20.
3
A. Wilmowska-Pietruszyska, D. Bilski, Midzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepeno-sprawnoci i Zdrowia,
[w:] Niepenosprawno zagadnienia, problemy, rozwizania, nr II/ 2013(7), s. 10-11.
4
Vide: S. Kowalik, Psychologia rehabilitacji, Warszawa 2007.
2
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
92 | S t r o n a
Niewtpliwym walorem ICF jest umiejscowienie niepenosprawnoci na kontinuum

zdrowie choroba bliej pierwszego z wymienionych poj. W dokumencie tym podkrela
si funkcjonalny wymiar omawianego zjawiska (kategoria I) oraz aktywno podmiotu
(kategoria III). Rozumienie niepenosprawnoci jako stanu zblionego do choroby
sygnalizowane jest natomiast w kategorii II, w ktrej wymienia si struktury organizmu,
mogce ulec urazom. Klasyfikacja ICF integruje podejcia rnych szk badawczych do
tematyki niepenosprawnoci. Jej stosowanie stwarza moliwo porwnywania pooenia
zdrowotnego jednostek o zrnicowanej strukturze spoeczno-ekonomicznej, w sposb
kompleksowy pozwala na ogld kontekstu funkcjonowania osb z ograniczon
sprawnoci i na tej podstawie umoliwia projektowanie dziaa ukierunkowanych na
rehabilitacj i integracj. Mimo pewnych ogranicze i mankamentw (np. determinizm
kulturowy podczas szacowania odpowiedzi czy niemono w pewnych okolicznociach
jednoznacznego przypisania sytuacji do kategorii wyodrbnionych w ICF) 5
midzynarodowa klasyfikacja ICF stanowi wspczenie wane i stosunkowo dobrze
ujednolicone narzdzie do okrelania istoty oraz uwarunkowa niepenosprawnoci.
Ograniczenie sprawnoci, utrata zdrowia pociga za sob szereg konsekwencji,
zarwno w wymiarze indywidualnym, jednostkowym, jak i spoecznym. Szczeglnie
grone wydaje si zachwianie czy te cakowita utrata poczucia bezpieczestwa.
Niemoliwe jest wwczas wypenianie spoecznie uznanych rl i funkcji, nawizywanie
i podtrzymywanie satysfakcjonujcych relacji midzyludzkich, wydobywanie i realizowanie
indywidualnego potencjau rozwojowego, zdobywanie wiedzy i umiejtnoci sprzyjajcych
radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, akceptujce zwrcenie si ku sobie i wiele innych.
Taki sposb mylenia o bezpieczestwie i jego braku wpisuje si w koncepcj
motywacji zaprezentowan przez A. Maslowa. Badacz ten uzna, e wszelka aktywno
ludzka stanowi rezultat denia do zaspokojenia okrelonych potrzeb. Motywacja do
podejmowania dziaa rozbudzana jest przez niezaspokojone potrzeby, ktrych
kolejno wytyczona jest przez obiektywn, uniwersaln dla caego gatunku ludzkiego,
hierarchi. A. Maslow przedstawia j w postaci piramidy, w ktrej podstaw stanowi
potrzeby fizjologiczne, kolejny, drugi szczebel potrzeby bezpieczestwa, trzeci natomiast
potrzeby mioci i przynalenoci, czwarty potrzeby uznania, ostatni, pity za
potrzeby samorealizacji.
Warunkiem wyksztacenia si potrzeb wyszego rzdu (potrzeb wzrostu, do ktrych
A. Maslow zaliczy potrzeby mioci i przynalenoci, potrzeby uznania oraz
samorealizacji) jest zaspokojenie potrzeb niszego rzdu (potrzeb niedoboru, czyli potrzeb
Ibidem.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 93
fizjologicznych i bezpieczestwa). Tym samym poczucie bezpieczestwa zaliczy naley

do najbardziej pierwotnych potrzeb 6, stanowicych o zdrowiu psychicznym czowieka 7.
Globalna potrzeba bezpieczestwa konstytuowana jest przez poczucie bliskoci,
poczucie stabilnoci oraz poczucie zaufania do siebie 8. Poczucie bliskoci rozpatrywa
naley przez pryzmat relacji z innymi ludmi, wizi z nimi i otaczajcym wiatem. Dla
prawidowego funkcjonowania osb niepenosprawnych wana jest zatem przynaleno
do socjalizujco znaczcych grup spoecznych. Pierwsz i najwaniejsz grup jest rodzina.
To przede wszystkim jej zadaniem jest stworzenie osobie z dysfunkcj optymalnych
warunkw do ycia i rozwoju, uksztatowanie kompetencji pozwalajcych na radzenie
sobie ze stresem, akceptacj siebie i poszukiwania w swojej ograniczonoci atutw.
Istotn grup s take rwienicy. Stanowi oni mog wane ogniwo w procesie
wspomagania rozwoju osb niepenosprawnych. Relacje z rwnolatkami stymuluj postpy
we wszystkich obszarach, poczwszy od ruchowego, przez poznawczy i spoeczne do
emocjonalnego. Kontakty z rwienikami stwarzaj paszczyzn do nawizywania wizi
spoecznych, wsppracy, zgaszania inicjatywy, negocjowania rozwiza, obrony
wasnego stanowiska, dochodzenia do kompromisu i wypracowywania wsplnych
rozwiza, wyznaczania i przyjmowania okrelonych rl. Rwienicy stanowi take
istotny nonik wartoci.
Wanym rodowiskiem jest rwnie szkoa, w ktrej dziecko zdobywa podstawy
wiedzy naukowej, uczy si rozwizywania problemw, ksztatuje swj wiatopogld
i system wartoci, rozwija swoje pasje i zainteresowania. Rwnoczenie rodowiska te
stanowi mog rdo poczucia wyodrbniania si, wyobcowania i izolacji. Negatywne
postawy i nastawienia wobec osb niepenosprawnych oraz niech do kontaktu z nimi
prowadzi mog do naznaczenia ich pitnem dewianta, dyskryminacji i marginalizacji.
Powysze stwierdzenie wymaga przywoania stanowiska M. Winiarskiego. Badacz
ten stwierdzi, e do czynnikw powodujcych deprywacj potrzeby bezpieczestwa nale
m. in. nastpujce:
brak spoecznej aprobaty, szacunku oraz yczliwoci;
brak relacji przyjacielskich;
brak wsparcia i pomocy ze strony innych;
brak kolegw oraz uczestnictwa w grupach znaczcych oraz pozytywnych wizi
z osobami znaczcymi 9.
I. Plieth-Kalinowska, Bezpieczestwo spoeczne dziecka niepenosprawnego z dysfunkcj narzdu ruchu,
Bydgoszcz 2009, s. 45.
7
J. Kauna, Poczucie bezpieczestwa a zdrowie psychiczne czowieka, [w:] Biuletyn Okrgowej Izby
Pielgniarek i Poonych, nr 1/2011, s. 18.
8
Z. Uchnast, Metoda pomiaru poczucia bezpieczestwa, [w:] A. Januszewski, Z. Uchnast, I. Witkowski
(red.), Wykady z psychologii w KUL, T. 5, Lublin 1990, s. 96.
9
M. Winiarski, Rodzina szkoa rodowisko lokalne. Problemy edukacji rodowiskowej, Radom Warszawa 2000, s. 138-145.
6
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
94 | S t r o n a
Drugi z wymiarw globalnego poczucia bezpieczestwa, poczucie stabilnoci, odnosi

si do koniecznoci zachowania adu, pewnego uporzdkowania, harmonii spoecznej. Dla
osb zmagajcych si z rnymi formami niepenosprawnoci niezwykle wane jest
utrzymanie porzdku, powtarzalnoci zdarze, staych wzorcw i rytuaw w trakcie
wykonywania codziennych czynnoci (dotyczy to przede wszystkim osb z zespoem
Downa, autyzmem oraz niepenosprawnoci intelektualn w stopniu lekkim
i umiarkowanym). Nie chodzi tu jednak o uksztatowanie skonnoci obsesyjnokompulsywnych, wskazujcych na psychopatologi, lecz o poczucie stabilizacji,
wprowadzajce ad w wiat wewntrzny czowieka oraz w jego blisze i dalsze otoczenie
spoeczne. Chwiejno, chaotyczno czy przypadkowo mog bowiem stanowi rdo
wielu negatywnych emocji, jak niepokj, lk czy poczucie zagroenia.
Trzeci czon caociowego poczucia bezpieczestwa to poczucie zaufania do siebie,
traktowane jako afirmacja siebie. Stanowi ono wypadkow wielu czynnikw (w tym
samowiadomoci, akceptacji siebie, poczucia wasnej wartoci, zadowolenia i wiary we
wasn osob), natomiast uzewntrznia si w relacjach z innymi ludmi. Dowiadczanie
pozytywnego nastawienia wobec siebie stanowi o zdrowiu psychicznym czowieka, jego
zadowoleniu z wasnych osigni i ycia jako caoci. J. Mellibruda zaznacza, e obecnie
obserwuje si swoisty deficyt umiejtnoci w tym zakresie 10. Wielu ludzi toczy
wewntrzne walki, utrudnia sobie funkcjonowanie, deprecjonuje wasn osob, wywoujc
przy tym szereg pejoratywnych emocji. Sytuacja taka dotyczy w znacznej mierze osb
z widoczn niepenosprawnoci, ktra staje si gwn osi oceny wasnych kompetencji,
osigni i aspiracji. Smutek, lk, oniemielenie, poczucie niszoci, ale take gniew czy
rozgoryczenie, to tylko niektre ze stanw afektywnych towarzyszcych im kadego dnia.
Zaburzenia w sferze poczucia bliskoci, poczucia stabilnoci czy poczucia zaufania
do siebie powoduje deprywacj potrzeby bezpieczestwa. To natomiast zakca
i dezorganizuje ycie i aktywno jednostki, kae jej widzie wiat jako niebezpieczny
i uniemoliwiajcy realizacj wasnych planw i zamierze. W sytuacjach trudnych
uruchamiane s mechanizmy obronne, przybierajce najczciej posta fiksacji bd
regresji. Ich istot jest bazowanie wycznie na uprzednio wyuczonych sposobach
reagowania, bez moliwoci nabycia kompetencji w zakresie nowych, adekwatnych do
zmieniajcych si uwarunkowa reakcji 11. Schematyczne, zrytualizowane odpowiadanie na
pojawiajce si nowe okolicznoci nie sprzyja rozwojowi indywidualnemu, stanowicy
przecie konstytutywny wyznacznik bezpieczestwa. Permanentny brak zaspokojenia tej
potrzeby powoduje uksztatowanie utrwalonego syndromu braku poczucia bezpieczestwa12.
J. Mellibruda, By dobrym dla samego siebie o sztuce stawania si swoim przyjacielem,
http://www.psychologia.edu.pl/dziupla-jurka/teksty/1371-byc-dobrym-dla-samego-siebie-o-sztuce-stawaniasie-swoim-przyjacielem.html (10.06.2015).
11
J. Kauna, op.cit., s. 18.
12
Szerzej: Z. Uchnast, op. cit., s. 96.
10
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 95
UWARUNKOWANIA BEZPIECZESTWA PERSONALNEGO OSB

NIEPENOSPRAWNYCH
Wzgldne poczucie stabilizacji, spokoju, adu czy pewno rozwoju, czyli wszystko
to, co mieci w kategorii bezpieczestwa, stanowi warunek konieczny do przejawiania
kreatywnoci, inicjatywy, podejmowania dziaa ukierunkowanych na rozwj osobisty,
realizacj wasnych planw i bycie szczliwym, zadowolonym z siebie i wasnego ycia.
Osoba niepenosprawna, u ktrej potrzeba bezpieczestwa jest zaspokojona w stopniu
wysokim, chtniej anieli inni podejmuje nowe wyzwania, przystpuje do rozwizywania
problemw i trudnoci, w obliczu ktrych stawia j rzeczywisto. Poczucie
bezpieczestwa umoliwia czowiekowi zmagajcemu si z brakiem penej sprawnoci
prowadzi stosunkowo normalne, satysfakcjonujce ycie, wypenianie przypisanych rl
spoecznych w drodze do samospenienia i urzeczywistniania wasnego potencjau.
Zoono fenomenu bezpieczestwa powoduje, e jest ono determinowane wieloma
czynnikami. Zakres i charakter zaspokojenia tej elementarnej potrzeby u osb
niepenosprawnych zaley przede wszystkim od waciwoci tych jednostek (w tym m. in.
wiek, pe, zainteresowania, rodzaj i stopie niepenosprawnoci oraz wynikajce z nich
potrzeby w zakresie integracji i rehabilitacji, interpretacja niepenosprawnoci) oraz
determinantw rodowiskowych (w tym m. in. przystosowanie infrastruktury do potrzeb tej
grupy spoecznej, postawy wobec osb niepenosprawnych, spoeczny wizerunek
niepenosprawnoci, relacje z osobami znaczcymi, przynaleno do grup rwieniczych,
rozwizania formalno-prawne w zakresie edukacji i zatrudnienia, system opieki zdrowotnej
i rehabilitacji, zasoby finansowe, sie wsparcia spoecznego).
M. Winiarski wymienia pi najistotniejszych grup decydujcych o poczuciu
bezpieczestwa czowieka. Wrd nich wylicza si nastpujce:
egzystencjalno-socjalne obejmujce warunki mieszkaniowe, dochd/prac,
posiadanie oszczdnoci i dbr materialnych, zabezpieczenie finansowe ze strony
pastwa i innych podmiotw (np. zakadu pracy), system kredytowy pastwa, opiek
zdrowotn, pomoc socjaln;
psychiczno-duchowe, czyli poczucie pozytywnej wizji wasnej przyszoci,
dostatniego ycia, dobrej kondycji psychofizycznej, wiadomo wasnych zasobw
i potencjau oraz moliwoci wykorzystania ich w rnych obszarach aktywnoci,
poczucie pewnoci w kwestiach zachowania/utrzymania indywidualnych i lokalnych
dbr, posiadanie pozytywnych cech osobowoci, szerokich zainteresowa oraz wizi
emocjonalno-duchowej z ludmi, oparcie w religii;
edukacyjno-kulturowe, na ktre skada si wysokie wyksztacenie, dobre
wychowanie, permanentne podnoszenie wasnych kwalifikacji i kompetencji
zawodowych, dziaalno kreatywna w wybranej dziedzinie, aktywny udzia w yciu
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
96 | S t r o n a
kulturalnym maej i duej ojczyzny, odpowiedzialne korzystanie ze rodkw

masowej komunikacji, podtrzymywanie lokalnych i regionalnych tradycji kulturowych;
spoeczne, a wrd nich posiadanie rodziny, grona znajomych i przyjaci, waciwe
relacje z osobami znaczcymi, yczliwo, aprobata i szacunek ze strony innych,
partycypacja w organizacji spoecznej, sukcesy w yciu osobistym i zawodowym,
sprawiedliwo, harmonia, ad i zdrowa rywalizacja w bliszym i dalszym
otoczeniu spoecznym, angaowanie si z dziaalno na rzecz innych, brak
przejaww patologii spoecznej, jak agresja i przemoc, przestpczo czy uzalenienia;
przyrodnicze odnoszce si do waciwego zagospodarowania przestrzeni publicznej
(np. aleje spacerowe, miejsca rekreacyjne, pasy zieleni), zachowanie naturalnego
uksztatowania terenu, dbao o przyrod oywion i nieoywion, brak powanych
zanieczyszcze 13.
Determinanty poczucia bezpieczestwa zaproponowane przez M. Winiarskiego
w odniesieniu do osb niepenosprawnych wymagaj pewnego uzupenienia i dookrelenia.
Czynniki wpywajce na bezpieczestwo egzystencjalno-socjalne, oprcz wymienionych
powyej aspektw, to take istnienie instytucji pastwowych szczebla rzdowego
i samorzdowego oraz stowarzysze i organizacji pozarzdowych wspierajcych
funkcjonowanie osb niepenosprawnych. To wyrwnywanie szans rozwojowych poprzez
zapewnienie dostpu do opieki zdrowotnej i rehabilitacji na okrelonym poziomie,
aktywizacj zawodow, stwarzanie paszczyzny do czynnego udziau w tworzeniu dochodu
narodowego osb niepenosprawnych wykluczonych z rynku pracy, a dziki temu
doprowadzanie do ich samodzielnoci ekonomicznej 14. Nikogo nie trzeba przekonywa, e
koszty zwizane z procesem leczenia i rehabilitacji s niezwykle wysokie. Wane jest
zatem, by osoby niepenosprawne miay dostp do staego rda dochodu oraz wiadcze
na poziomie umoliwiajcym im godn egzystencj.
W kwestiach psychiczno-duchowych wydaje si natomiast, e bezpieczestwo
jednostek z ograniczon sprawnoci w znacznej mierze uzaleniona jest od spostrzegania
siebie, wasnej samooceny, samowiadomoci oraz poczucia umiejscowienia kontroli.
Korzystny obraz wasnej osoby oraz wasnych moliwoci, docenianie indywidualnego
potencjau oraz szukanie drg pozwalajcych na jego urzeczywistnienie sprzyjaj pewnoci
trwania (w czasie wzgldnej stabilizacji), przetrwania (w sytuacjach trudnych) i rozwoju
(zarwno w okresie adu i harmonii, jak i w okresie chaosu, dezorganizacji).
Dowiadczanie pozytywnych stanw emocjonalnych, wiadomo wasnych potrzeb,
nadzieja na dobr przyszo, na korzystne zmiany, ale take umiejtno podejmowania
decyzji w kwestiach zwizanych ze swoj osob, branie odpowiedzialnoci za wasne ycie
13
M. Winiarski, op. cit., s. 146 -152.

M. Leszczyski, Bezpieczestwo spoeczne a wspczesne pastwo, Zeszyty Naukowe Akademii
Marynarki Wojennej, nr 2/2011, s. 125.
14
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 97
stanowi rezultat akceptacji wasnej sytuacji yciowej, wasnej niepenosprawnoci oraz

wynikajcych z nich ogranicze. Niezwykle istotne jest jednak to, by brak penej
sprawnoci nie wiza si z milczc zgod na taki stan rzeczy, lecz stanowi impuls do
uczynienia z niej swego rodzaju atutu, kompensowania w rnych obszarach aktywnoci
brakw z ni zwizanych.
Edukacyjno-kulturowy wymiar bezpieczestwa osb niepenosprawnych dotyczy
przede wszystkim dostpu do edukacji oraz kultury w takiej samej mierze, jak reszta
spoeczestwa. Z bada wynika, e jednostki zmagajce si z niepenosprawnoci,
w porwnaniu z populacj ludzi zdrowych, s gorzej wyksztacone 15, ich udzia w kulturze,
jej odbiorze i tworzeniu jest znacznie mniejszy 16, rzadziej podejmuj aktywno
zawodow. Co wicej, badania ujawniaj, e osoby te wykonuj zazwyczaj znacznie gorzej
patn prac oraz o niszym statusie spoecznym anieli ich sprawni rwienicy 17. Taki stan
rzeczy jest konsekwencj przede wszystkim negatywnego wizerunku osb
niepenosprawnych w spoeczestwie, wielu lat zaniedba, luk prawnych oraz zbyt niskich
nakadw finansowych na rzecz dostosowania przestrzeni publicznej do potrzeb i moliwoci tej grupy spoecznej. Utrudniony dostp do edukacji i kultury wie si m.in.
z brakiem odpowiednio wykwalifikowanej i przygotowanej kadry do pracy z uczniem o
specjalnych potrzebach, wprowadzaniem indywidualnego toku nauczania w przypadku
osb, ktre mogyby pobiera nauk w systemie integracyjnym, brakiem diagnozy pod
ktem potrzeb edukacyjnych i kulturalnych, niedostatecznym wsparciem procesu
ksztacenia ustawicznego dorosych osb niepenosprawnych, niedostosowaniem
infrastruktury budynkw oraz terenw wok nich do potrzeb osb niepenosprawnych czy
te z brakiem funduszy na organizowanie dojazdu do szk i placwek kulturalnych.
Jeeli natomiast chodzi o spoeczne determinanty poczucia bezpieczestwa osb
niepenosprawnych, to naley zwrci uwag przede wszystkim na ich obecno
w najwaniejszych rodowiskach wychowawczych (rodzina, grupa rwienicza, szkoa),
zapewniajcych zaspokojenie elementarnych potrzeb oraz nawizanie pozytywnych relacji.
Zdaniem H. Larkowej, przychylne nastawienie otoczenia spoecznego, zawierajce
elementy obiektywnej krytyki oraz yczliwej oceny jednostki z dysfunkcj, stanowi baz
do formowania si poczucia bezpieczestwa oraz prawidowej adaptacji spoecznej 18.
Respektowanie praw osb niepenosprawnych, serdeczno i akceptacja ze strony bliszego
i dalszego rodowiska oraz stanowice ich rezultat poczucie wasnej wartoci i pozytywny
15
www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/opracowania-analityczno-tabelary/
(12.06.2015); R. leboda, Kierunek i poziom wyksztacenia oraz aktywno zawodowa osb
z niepenosprawnoci, [w:] Niepenosprawno zagadnienia, problemy, rozwizania, Nr II/2012(3), s. 116.
16
W. Janocha, Marginalizacja i wykluczenie osb niepenosprawnych z obszarw ycia spoecznego
i religijnego, [w:] Roczniki Nauk o Rodzinie i Pracy Socjalnej, Tom 4 (59) 2012, s. 381.
17
R. leboda, op.cit.,s. 122.
18
H. Larkowa, Postawy otoczenia wobec osb niepenosprawnych, [w:] A. Hulka (red.), Stosunek
spoeczestwa do ludzi niepenosprawnych, Czstochowa 1985.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
98 | S t r o n a
obraz siebie wpywaj na subiektywnie korzystny odbir jakoci ycia mimo wasnych
ogranicze, ksztatowanie pozytywnego stosunku do ludzi zdrowych oraz nabywanie
umiejtnoci radzenia sobie w sytuacjach trudnych, rozbudzanie mechanizmw
kompensacyjnych ukierunkowanych na pokonywanie barier 19.
Powielanie negatywnego, przesyconego stereotypami i uprzedzeniami wizerunku
osb niepenosprawnych nie sprzyja kreowaniu bezpiecznego i przyjaznego rodowiska do
funkcjonowania i integracji spoecznej tej grupy. Postawy pene lku, zakopotania, litoci
i nadopiekuczoci, deprecjonowanie wartoci czowieka z dysfunkcj, wyolbrzymianie
znaczenia jego niepenosprawnoci powoduj zwikszanie dystansu spoecznego oraz
narastanie negatywnych emocji.
Uwarunkowania przyrodnicze (terenowe aut.) z kolei, wyodrbnione przez
M. Winiarskiego, warto poszerzy o kwesti dostosowania infrastruktury terenowej do
potrzeb i moliwoci osb niepenosprawnych 20. Utrudnienia zwizane z poruszaniem si
po ulicach czy te z korzystaniem ze rodkw komunikacji rozwiza mona poprzez
waciwe zagospodarowanie przestrzeni publicznej. Musz i za tym nakady pienine
pozwalajce np. na zwikszenie powierzchni pomieszcze sanitarno-higienicznych,
poszerzenie drzwi wejciowych i korytarzy, zainstalowanie i dostosowanie wind, porczy
i uchwytw, zbudowanie podjazdw, likwidacja progw, rozmieszczenie waciwej
informacji dwikowej i wizualnej. Brak dziaa w tym kierunku w sposb znaczcy
rzutuje na aktywno osb niepenosprawnych w przestrzeni spoeczno-kulturalnej,
jak rwnie powanie ogranicza, a nawet uniemoliwia prowadzenie samodzielnego,
satysfakcjonujcego ycia.
Obok czynnikw bezpieczestwa wyodrbnionych przez M. Winiarskiego warto
take przywoa kwestie prawno-instytucjonalne jako wane uwarunkowania
bezpieczestwa osb niepenosprawnych. Na przestrzeni wiekw powstao wiele
dokumentw normatywnych regulujcych kwestie zwizane z funkcjonowaniem tej grupy
w spoeczestwie. Osoby niepenosprawne cigle jednak mog mie poczucie
dyskryminacji, wykluczenia ich z wielu obszarw dziaalnoci ludzkiej. Wspczesno
wymaga, by kwestie zwizane z penym, a przez to aktywnym ich uczestnictwem
w gwnym nurcie ycia spoecznego, znalazy swoje odzwierciedlenie w przepisach
prawnych. Stworzenie instrumentw normatywnych pozwoli osobom niepenosprawnym
dochodzi wasnych praw oraz wymaga ich respektowania przez innych. Niezwykle
wanym przedsiwziciem jest take powoywanie instytucji stojcych na stray
przestrzegania przez organy pastwowe, podmioty pozarzdowe oraz spoeczestwo tych
uregulowa oraz sucych pomoc i wsparciem osobom niepenosprawnym w trudnych
E. Minczakiewicz, Postawy nauczycieli i uczniw szk powszechnych wobec dzieci niepenosprawnych
umysowo, [w:] W. Dykcik (red.), Spoeczestwo wobec autonomii osb niepenosprawnych, Pozna 1996.
20
M. Winiarski, op. cit., s. 146-152.
19
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 99
sytuacjach yciowych. Ich dziaalno powinna by poddawana systematycznym kontrolom

w celu zdiagnozowania poziomu wiadczonych usug.
Przywoane powyej determinanty bezpieczestwa osb niepenosprawnych nie
wyczerpuj oczywicie caej puli. Wspczenie dokonujce si zmiany powoduj,
e zmieniaj si take uwarunkowania i moliwoci zaspokojenia tej kluczowej dla
prawidowego funkcjonowania potrzeby. Co istotne, w niniejszym artykule omwiono
wycznie oglne czynniki wpywajce na poziom bezpieczestwa wskazanej grupy.
Na uwadze naley mie fakt, i osoby niepenosprawne nie stanowi homogenicznej grupy,
a zatem zakres i charakter potrzeby bezpieczestwa oraz jej elementarne determinanty bd
mog si rni ze wzgldu na rodzaj i charakter posiadanej dysfunkcji.
PODSUMOWANIE
Bezpieczestwo stanowi podstaw prawidowego rozwoju, podejmowania nowych
wyzwa i radzenia sobie z przeciwnociami losu. Umoliwia nawizywanie
satysfakcjonujcych relacji z innymi ludmi oraz realizacj wasnych planw i zamierze.
Z tych i wielu innych powodw bezpieczestwo traktowane jest jako jedna
z najwaniejszych potrzeb psychicznych czowieka. Jej deprywacja pociga za sob szereg
negatywnych konsekwencji zarwno w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym.
Niepenosprawno oraz wynikajce z niej konsekwencje bez wtpienia naruszaj
poczucie bezpieczestwa czowieka 21. Co wicej, czsto jednostki zdrowe neguj prawo
osb niepenosprawnych do ycia, rozwoju, wolnoci czy mioci. Przedmiotowo traktuj
chorych, odmawiaj wsppracy z nimi, nie akceptuj innoci, powielaj stereotypy,
tworz bariery architektoniczne, ekonomiczne, edukacyjne i inne. Jest to o tyle grone, e
poczucie bezpieczestwa, poczucie wasnej wartoci oraz samoakceptacja, bdce
wypadkow m. in. poczyna innych ludzi, stanowi fundament usprawniania kadej osoby
odbiegajcej od przyjtej powszechnie normy. Lk, strach oraz brak serdecznoci ze
stronny innych w sposb pejoratywny oddziauj na jej rozwj 22. Wanym zadaniem zatem
stojcym nie tylko przed rodzicami, nauczycielami, lekarzami czy psychologami, ale take
przed caym spoeczestwem, jest identyfikowanie podstawowych czynnikw
wpywajcych na bezpieczestwo osb niepenosprawnych w przestrzeni publicznej.
Zgodnie z zasad subsydiarnoci, naley bowiem akcentowa wspodpowiedzialno
kadego czowieka za los tej grupy oraz waciwy klimat do rehabilitacji spoecznej i zawodowej.
Vide Z. Kawczyska-Butrym, Bezpieczestwo osb chorych i niepenosprawnych, [w:] W. Ciszkowski

(red.), Bezpieczestwo czowieka w rodowisku szkolnym, Olsztyn 1999, s. 58.
22
Vide H. Borzyszkowska, Dziecko niepenosprawne w rodzinie i spoeczestwie, [w:] A. Hulka (red.), op.
cit., Warszawa 1984, s. 24.
21
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
100 | S t r o n a
BIBLIOGRAFIA
Borzyszkowska Halina. 1984. Dziecko niepenosprawne w rodzinie i spoeczestwie.
W Rewalidacja dzieci i modziey niepenosprawnej w rodzinie, Warszawa: PWN.
Dykcik Wadysaw. 2005. Pedagogika specjalna wobec aktualnych sytuacji i problemw
osb niepenosprawnych. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Polskiego Towarzystwa
Pedagogicznego.
Janocha Witold. 2012. Marginalizacja i wykluczenie osb niepenosprawnych z obszarw
ycia spoecznego i religijnego. Roczniki Nauk o Rodzinie i Pracy Socjalnej Tom
4 (59) : 375-352.
Kauna Jolanta. 2011. Poczucie bezpieczestwa a zdrowie psychiczne czowieka.
Biuletyn Okrgowej Izby Pielgniarek i Poonych nr 1/2011 : 17-19.
Kawczyska-Butrym Zofia. 1999. Bezpieczestwo osb chorych i niepenosprawnych,
W Bezpieczestwo czowieka w rodowisku szkolnym. Olsztyn: WSP
Kowalik Stanisaw. 2007. Psychologia rehabilitacji. Warszawa: WAiP.
Larkowa Helena. 1985. Postawy otoczenia wobec osb niepenosprawnych. W Stosunek
spoeczestwa do ludzi niepenosprawnych, Czstochowa: WSP.
Leszczyski Marek. 2011. Bezpieczestwo spoeczne a wspczesne pastwo. Zeszyty
Naukowe Akademii Marynarki Wojennej nr 2/2011 : 123-132.
Mellibruda Jerzy. By dobrym dla samego siebie o sztuce stawania si
swoim przyjacielem. W http://www.psychologia.edu.pl/dziupla-jurka/teksty/1371byc-dobrym-dla-samego-siebie-o-sztuce-stawania-sie-swoim-przyjacielem.html.
Minczakiewicz Elbieta. 1996. Postawy nauczycieli i uczniw szk powszechnych wobec
dzieci niepenosprawnych umysowo. W Spoeczestwo wobec autonomii osb
niepenosprawnych, Pozna: Eruditus.
Plieth-Kalinowska Izabela. 2009. Bezpieczestwo spoeczne dziecka niepenosprawnego
z dysfunkcj narzdu ruchu. Bydgoszcz: Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
leboda Renata. 2012.Kierunek i poziom wyksztacenia oraz aktywno zawodowa osb
z niepenosprawnoci. Niepenosprawno zagadnienia, problemy, rozwizania
II/2012(3) : 107-130.
Uchnast Zenon. 1990. Metoda pomiaru poczucia bezpieczestwa. W Wykady
z psychologii w KUL. T. 5, 95-108. Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Bilski Dionizy, Wilmowska-Pietruszyska Anna. 2013.Midzynarodowa Klasyfikacja
Funkcjonowania, Niepenosprawnoci i Zdrowia. Niepenosprawno zagadnienia,
problemy, rozwizania II/2013(7) : 5-20.
Winiarski Mikoaj. 2000. Rodzina szkoa rodowisko lokalne. Problemy edukacji
rodowiskowej. Radom-Warszawa: Wyd. IBE.
www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/opracowania-analitycznotabelary/.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Olga NIEWIADA 1
KATALOG ZBRODNI W WIETLE STATUTU

STAEGO MIDZYNARODOWEGO
TRYBUNAU KARNEGO
ABSTRAKT: W cigu ostatnich 50 lat na wiecie wybucho ponad 250 konfliktw i zgino
ponad 86 milionw osb cywilnych, gwnie kobiet i dzieci. Ponad 170 milionw ludzi
pozbawionych zostao godnoci, praw i dobytku. O wikszoci ofiar zapomniano,
a tylko w minimalnym stopniu zbrodniarze wojenni zostali osdzeni. Istnienie w prawie
midzynarodowym wielu postanowie zakazujcych zbrodni wojennych, ludobjstwa,
zbrodni przeciwko ludzkoci, ochrony dbr kultury, a ostatnio agresji nie stanowi skutecznego
rodka do respektowania prawa. Do dzi brakuje sprawnego systemu egzekwowania tych praw
oraz pocigania do odpowiedzialnoci karnej indywidualnych sprawcw.
SOWA KLUCZOWE: konflikt zbrojny, midzynarodowe prawo humanitarne, Midzynarodowy
Trybuna Karny, Polski Czerwony Krzy, ochrona dbr kultury, zbrodnie wojenne
THE WAR CRIMES CATALOG UNDER THE STATUTE OF THE

PERMANENT INTERNATIONAL CRIMINAL COURT
ABSTRACT: In the last 50 years more than 250 conflicts broke worldwide out and killed
more than 86 million civilians, mostly women and children. Over 170 million people have
been deprived of their dignity, rights and possessions. The majority of the victims were
forgotten, and only a few war criminals were tried. The regulations existing in international
law, which are prohibiting war crimes, genocide, crimes against humanity, protection of
cultural heritage and, most recently aggression are not effective and not respected. To this
day an effective system of enforcing those rights and bringing the individuals responsible
for it to justice does not exist.
KEYWORDS: military conflict, International humanitarian law, International Criminal
Court, Polish Red Cross, the protection of cultural property, War crimes
Mgr Olga Niewiada doktorantka Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu

Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach.
102 | S t r o n a
WPROWADZENIE
W cigu ostatnich 50. lat, na wiecie wybucho ponad 250 konfliktw i zgino ponad
86 milionw osb cywilnych gwnie kobiet i dzieci. Ponad 170 milionw ludzi
pozbawionych zostao godnoci, praw i dobytku. O wikszoci ofiar zapomniano, a tylko
w minimalnym stopniu zbrodniarze wojenni zostali osdzeni. Istnienie w prawie
midzynarodowym wielu postanowie zakazujcych zbrodni wojennych, ludobjstwa,
zbrodni przeciwko ludzkoci, ochrony dbr kultury, a ostatnio agresji nie
stanowi skutecznego rodka do respektowania prawa. Do dzi brakuje sprawnego
systemu egzekwowania tych praw oraz pocigania do odpowiedzialnoci karnej
indywidualnych sprawcw.
W obliczu dzisiejszych konfliktw na wiecie, w systemie midzynarodowego prawa
karnego duego znaczenia nabiera walka z bezkarnoci i obrona praw czowieka, pokoju
i sprawiedliwoci. Konwencje genewskie ustalaj przede wszystkim zasady postpowania
w czasie konfliktw midzynarodowych. Walk wewntrznych dotycz tzw. reguy
minimalne, czyli wsplny dla czterech konwencji artyku trzeci oraz Protok
Dodatkowy II z 1977 r.
Pastwa zobowizay si do karania osb winnych cikich narusze konwencji.
Maj zatem obowizek cigania przed wasnymi sdami kadej osoby podejrzanej o taki
czyn lub przekazania jej innemu pastwu w celu osdzenia. Sprawca kadego naruszenia,
czyli zbrodniarz wojenny, powinien by cigany zawsze i wszdzie. Pastwa maj
poszukiwa i kara kadego sprawc bez wzgldu na jego obywatelstwo lub miejsce
popenienia przestpstwa. Odpowiedzialno karna dotyczy nie tylko bezporednich
sprawcw, ale take ich dowdcw i przeoonych. Takie dochodzenia mog by
prowadzone przez sdy krajowe lub instytucj midzynarodow.
Rada Bezpieczestwa Organizacji Narodw Zjednoczonych utworzya w 1993 i 1994
roku Midzynarodowe Trybunay Karne dla byej Jugosawii i Rwandy, w celu osdzenia
osb oskaronych o zbrodnie wojenne popenione podczas konfliktw w tych pastwach.
Aktami oskarenia objto ponad 100 osb, wiele oczekuje na rozprawy w aresztach.
Jednak jednym z kardynalnych zarzutw, jakie stawia si midzynarodowemu prawu
humanitarnemu, to brak odpowiednich mechanizmw, dziki ktrym ktokolwiek, kto
dopuci si zamania powyszego prawa, poniesie odpowiedni do czynu kar.
Brak jest scentralizowanego systemu stosowania sankcji, dlatego te w rezolucji
z 1948 r. w nastpstwie procesw w Norymberdze i Tokio, Zgromadzenie Oglne
Organizacji Narodw Zjednoczonych wyrazio potrzeb ustanowienia staego Sdu
Karnego. Zimna wojna sparaliowaa jednak dyskusj. Dopiero zbieg dwch gwnych
czynnikw: zakoczenie zimnej wojny oraz potwornoci zbrodni popenianych niemal na
oczach caego wiata na terytorium byej Jugosawii i Rwandy na pocztku lat 90. XX w.,
spowodoway zmian dotychczasowej postawy gwnych mocarstw staych czonkw
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 103
Rady Bezpieczestwa wobec koniecznoci sformalizowania zagadnienia odpowiedzialnoci

karnej sprawcw najciszych zbrodni midzynarodowych.
Wielkiego przeomu w tych deniach dokonaa w sierpniu 1997 r. w Nowym
Jorku pod egid Organizacji Narodw Zjednoczonych, sesja specjalna komitetu
przygotowujcego Statut Staego Midzynarodowego Trybunau Karnego. Dziki
ustaleniom sesji, ju w czerwcu 1988 r. w Rzymie, rozpocza si konferencja, ktra
18 lipca uchwalia Statut Staego Midzynarodowego Trybunau Karnego. Statut zosta
przyjty przez wikszo pastw obecnych na konferencji w Rzymie.
Powstaa niespotykana dotd w historii sdownictwa midzynarodowego, nadzieja na
pooenie kresu bezkarnoci wobec sprawcw najciszych zbrodni dokonywanych
wspczenie na oczach caego wiata. Liczono, e przyjcie Statutu umoliwi powoanie
Staego Midzynarodowego Sdu Karnego do koca 2000 r. Jednak powstanie Sdu
uzalenione byo od ratyfikacji Statutu przez co najmniej 60 pastw.
Droga do utworzenia midzynarodowego organu sdowniczego bya trudna. Wiele
pastw, w tym najwiksze mocarstwa wiatowe: USA, Rosja, Chiny, staray si opnia te
denia. Problemy z tym zwizane byy przedmiotem licznych publikacji politykw,
prawnikw i midzynarodowych organizacji pozarzdowych, apelujcych do pastw o jak
najszybsz ratyfikacj Statutu, ktry wszed w ycie 1 lipca 2002 r. Dat t przyjmuje si
teraz za powstanie Midzynarodowego Trybunau Karnego. Gwnym zadaniem Trybunau
jest pocig i sdzenie ludzi fizycznych, ktrzy s podejrzani o popenienie zbrodni
wojennych, ludobjstwa, zbrodni przeciwko ludzkoci. Trybuna ma charakter stay jak
rwnie nie dysponuje ograniczeniami czasowymi.
ZBRODNIE WOJENNE
Zbrodnie wojenne, to zbrodnie popenione na du skal, bdce czci planu lub
polityki. Do tej kategorii zaliczono midzy innymi dokonywanie bezprawnie i samowolnie
powanych zniszcze nieusprawiedliwionych koniecznoci wojskow: branie
zakadnikw, ataki na instytucje pomocy humanitarnej lub misje pokojowe, uywanie osb
cywilnych jako ywych tarcz, werbowanie dzieci poniej 15 lat do si zbrojnych,
poddawanie osb, ktre nale do strony przeciwnej dowiadczeniom medycznym lub
naukowym nieusprawiedliwionym wzgldami medycznymi.
Kategoria zbrodni wojennych zawartych w Statucie, opiera si na bogatym dorobku
prawa midzynarodowego. Obejmuj one powane naruszenia:
konwencji haskich z 1907 r.,
konwencji genewskich z 1949 r.,
protokow dodatkowych do konwencji genewskich z 1977 r.
Wanym osigniciem konferencji rzymskiej byo objcie kategori zbrodni
wojennych, zbrodni popenionych zarwno w czasie konfliktw midzynarodowych jak
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
104 | S t r o n a
i konfliktw o charakterze niemidzynarodowym oraz obnienie progu jurysdykcji Sdu

zgodnie z propozycj forsowan np. przez Stany Zjednoczone, aby jurysdykcja rozcigaa
si tylko na zbrodnie wojenne popenione jako cz planu lub polityki, albo stanowice
cz zbrodni popenianych na masow skal. Zwyciya opcja szersza, ktra nie
uzalenia jurysdykcji od masowoci lub skali przestpstw 2.
Kategorie zbrodni wojennych opisane zostay w art. 8 Statutu i dziel one zbrodnie
wojenne na cztery zasadnicze kategorie:
Powane naruszenia konwencji genewskich z 1949 r.;
Inne powane naruszenia praw i zwyczajw wojennych stosowanych do konfliktw
midzynarodowych;
Powane naruszenia art. 3 wsplnego dla czterech konwencji genewskich z 1949 r.
popenione w czasie konfliktw zbrojnych o charakterze niemidzynarodowym;
Inne powane naruszenia praw i zwyczajw stosowanych w czasie konfliktw
zbrojnych o charakterze niemidzynarodowym.
Tak wic zbrodnie wojenne, oglnie obejmuj najwaniejsze naruszenia prawa.
Nale do nich:
zamierzone zabjstwo;
tortury lub nieludzkie traktowanie (w tym eksperymenty biologiczne);
umylne sprawianie wielkich cierpie albo cikich uszkodze ciaa i zdrowia;
dokonywanie bezprawnie i samowolnie powanych zniszcze i przywaszczenie
mienia nieusprawiedliwione koniecznoci wojenn;
zmuszanie jecw wojennych lub innych chronionych osb do suby w siach
zbrojnych mocarstwa nieprzyjacielskiego;
umylne pozbawianie jecw wojennych lub innych chronionych osb prawa do
rzetelnego procesu prowadzonego w normalnym trybie;
bezprawne deportacje lub przesiedlenia, bezprawne pozbawienie wolnoci;
branie zakadnikw;
inne cikie naruszenia ustanowionych przez prawo midzynarodowe praw
i zwyczajw majcych zastosowanie do konfliktw zbrojnych o midzynarodowym
charakterze (w tym zamierzone kierowanie atakw przeciwko ludnoci cywilnej jako
takiej lub indywidualnym osobom cywilnym niebiorcym bezporednio udziau
w dziaaniach wojennych, czyli zamierzone kierowanie atakw przeciwko obiektom
cywilnym czy obiektom niemajcym przeznaczenia wojskowego).
Art. 8., w duym stopniu jest odzwierciedleniem prawa midzynarodowego.
W niektrych przypadkach zmiany s drobne, tak jak np. dodanie do listy budynkw
Zob. Rzymski Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego sporzdzony w Rzymie 17 lipca 1998. Dz. U.
2003 nr 78 poz. 708.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 105
chronionych przed atakiem obok szpitali, budynkw sakralnych, pomnikw historycznych,

czy budynkw szkolnych.
Niewtpliwym jednak sukcesem jest uznanie za zbrodnie wojenne:
dokonywanie transferu bezporednio lub porednio przez okupanta czci jego
wasnej ludnoci na terytorium okupowane;
dokonywanie deportacji lub transferu caej lub czci ludnoci z terytorium
okupowanego w obrbie tego lub poza to terytorium;
wczenie do katalogu zbrodni wojennych zbrodni o charakterze seksualnym (gwat,
niewolnictwo seksualne, przymusowa prostytucja, przymusowa sterylizacja,
przymusowa cia itp.);
rekrutowanie do si zbrojnych lub wykorzystywanie w konfliktach zbrojnych dzieci
do lat 15.
Podczas konferencji rzymskiej nie osignito sukcesu w rozcigniciu zakresu
zbrodni wojennych dotyczcych kwestii uycia broni jdrowej oraz stosowania min
przeciwpiechotnych. Uznano, e problem ten jest jeszcze przedwczesny.
Statut umoliwia kobietom ofiarom najciszych zbrodni, dostp do wymiaru
sprawiedliwoci, a take zapewnia kobietom wspuczestnictwo w dziaaniach Sdu.
Zarwno mczyni jak i kobiety mog by ofiarami zbrodni, jednak niektre z nich
dotykaj w szczeglnoci kobiet.
Statut uznaje, e form zbrodni wojennych mog by przemoc seksualna i gwat.
Przemoc ta, musi by czci zorganizowanego dziaania pastwa lub organizacji, przy
czym atak ma w Statucie szczeglne znaczenie 3. Art. 7. ust. 3 stanowi, e dla celw Statutu
przyjmuje sowo gender rozumiane jako odnoszce si do dwch pci, mskiej i eskiej
w kontekcie spoeczestwa. Ponadto w nastpnym zdaniu znalazo si zastrzeenie, e
pojcie gender, nie wskazuje na adne inne znaczenie od okrelonego wyej.
Problem w sprawach o gwat i przemoc seksualn jest w tym, e byy one zawsze
czci wojen, ale prawie nigdy nie byy traktowane jako zbrodnie wojenne. Dlatego te,
w obliczu wielokrotnych gwace kobiet przez oddziay wojskowe po to, by
doprowadzi je do zapodnienia i okaleczenia psychicznego, problem tej zbrodni znalaz
miejsce w Statucie.
Aby pomc ofiarom i wiadkom, Sd ustanowi Wydzia do spraw ofiar i wiadkw.
Ponadto bdzie zatrudnia pracownikw i psychologw dowiadczonych w problematyce
wobec kobiet. Sposb, w jaki Sd bdzie si zajmowa sprawami przemocy wobec
kobiet moe sta si wzorem dla traktowania podobnych zbrodni w sdach
poszczeglnych pastw.
Pytania i odpowiedzi na temat Midzynarodowego Trybunau Karnego, Amnesty International Polska,

http://www.amnesty.org.pl/corobimy/icc.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
106 | S t r o n a
Dzieci s coraz czciej ofiarami ludobjstwa, zbrodni przeciwko ludzkoci oraz

zbrodni wojennych. Jednym z najwaniejszych osigni Statutu jest to, e po raz pierwszy
w prawie midzynarodowym pobr i uycie dzieci poniej 15 lat jako onierzy
w konfliktach, uznane zostao za zbrodni wojenn (nie osignito jednak kompromisu, by
prg ten podnie do 18 lat). Ponadto Statut, obejmuje te swoj jurysdykcj zbrodnie,
ktre szczeglnie dotykaj dzieci. S to: przenoszenie dzieci do innej grupy etnicznej
kwalifikowane jako ludobjstwo oraz handel dziemi kwalifikowany jako zbrodnia
przeciwko ludzkoci.
Zestawienie zbrodni wojennych, za ktre jednostka ponosi odpowiedzialno
indywidualn, pojawio si w Katalogach Trybunaw Norymberskiego i Tokijskiego.
Zbrodnie wojenne byy tam potraktowane jako pogwacenie praw i zwyczajw wojennych
i obejmoway, ale nie ograniczay si:
do morderstw, zego obchodzenia si lub deportacji (...) ludnoci cywilnej, do
mordowania lub zego obchodzenia si z jecami wojennymi lub osobami na morzu,
do zabijania zakadnikw, do rabunku wasnoci (...), do bezmylnego burzenia osiedli,
miast lub wsi albo spustosze nieusprawiedliwionych koniecznoci wojenn 4.
Natomiast Kodeks zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczestwu ludzkoci, odnosi
si do pojcia zbrodni wojennych, jak rwnie naruszenie zasad midzynarodowego prawa
humanitarnego 5.
ZBRODNIE PRZECIWKO LUDZKOCI

Nastpn kategori czynw, za ktrych popenienie przewiduje si oddanie ich
sprawcy pod jurysdykcj Trybunau w Hadze, to zbrodnie przeciwko ludzkoci.
Przedstawi kilka wybranych czynw, ktre stanowi tego rodzaju zbrodni.
DEPORTACJA LUB PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIE LUDNOCI
Definicja legalna tego czynu zawarta w ust. 2 pkt (d) wskazuje, e deportacja lub
przymusowe przemieszczenie ludnoci bdzie zbrodni, jeli ludno, ktra na danym
terytorium przebywa legalnie, poprzez uycie przymusu bezporedniego, grob jego
uycia lub poprzez presj psychiczn, zostanie zmuszona do zmiany miejsca zamieszkania.
Ponadto, musi by to dziaanie niezgodne z prawem midzynarodowym. Na podstawie tej
definicji mona wycign wniosek, e deportacje nielegalnych imigrantw nie mog
stanowi zbrodni przeciwko ludzkoci. Deportacj, naley rozumie jako przymusowe
Porozumienie midzynarodowe w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw wojennych
Osi Europejskiej. Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, 8 sierpnia 1945, Londyn, Dz. U. z 1947
r. nr 63, poz. 367, Art. 6.
5
A. Socha. Zbieno a komplementarno jurysdykcji midzynarodowych trybunaw karnych i sdw
krajowych, Uniwersytet Wrocawski, s. 48.
4
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 107
przeniesienie ludnoci z jednego kraju do drugiego. W tym przypadku, mowa jest

o przymusie bezporednim. Natomiast przymusowe przesiedlenie ludnoci, oznacza
przemieszczanie ludnoci w obrbie jednego kraju, do ktrego doszo w wyniku
bezporedniego przymusu, jak rwnie poprzez zastosowanie presji psychicznej. Punkt ten,
rwnie chroni przed deportacjami i przymusowymi przemieszczeniami nie tylko
cudzoziemcw, ale rwnie obywateli danego kraju. Ponadto bezprawno tych czynw,
ocenia si nie wedug prawa wewntrznego, ale midzynarodowego. To postanowienie ma
by szczeglnym rodzajem gwarancji.
PRZEMOC SEKSUALNA
Prawo midzynarodowe dopiero od niedawna, to znaczy od czasu powoania
Trybunaw dla byej Jugosawii i Rwandy, uznaje przemoc seksualn za form
popenienia zbrodni przeciwko ludzkoci. Naley przyzna, e Statut Midzynarodowego
Trybunau Karnego dokona te pewnego przeomu w tej dziedzinie. Po pierwsze, zostay
w sposb szczegowy wymienione czyny stanowice przemoc seksualn. Statut okrela,
e s nimi:
zgwacenie;
niewolnictwo seksualne;
przymusowa prostytucja;
przemoc seksualna.
Naley przyzna, e jest to istotna zmiana w stosunku do statusw trybunaw ad
hoc, ktre posuguj si bardzo ogln form. Za przemoc seksualn uznawane s bowiem
zgwacenia i inne akty przemocy seksualnej. Trybunay te pozostawiaj duy margines
swobody uznania i oceny, ale take niejasnoci przy dokonywaniu kwalifikacji czynu.
Uznano, e ta sytuacja wymaga zmiany i nie moe by powielona przez Midzynarodowy
Trybuna Karny.
Po drugie, Statut rozszerzy tradycyjny katalog przestpstw seksualnych o now
kategori, a mianowicie przemoc seksualna. Byo to konieczne po dowiadczeniach w byej
Jugosawii, gdzie dokonywano gwatu na kobietach nalecych do strony przeciwnej po to,
by wpyn na skad etniczny grupy. Zgodnie z definicj statutow, za przemoc seksualn
uznaje si ci, ktra nastpia na skutek gwatu, po ktrym nastpio bezprawne
uwizienie kobiety. Sprawca, dokonujc tego czynu, musi dziaa z zamiarem wpynicia
na skad etniczny jakiejkolwiek grupy ludnoci lub realizacji innych powanych narusze
prawa midzynarodowego. W zwizku z tym, mona powiedzie ze przemoc seksualna jest
kwalifikowan form gwatu, bowiem musi by dokonana z okrelonym zamiarem.
Spory i dyskusje dotyczce powyszego zagadnienia trway bardzo dugo, bowiem
pastwa arabskie, a take niektre z organizacji pozarzdowych, odczytyway powyszy
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
108 | S t r o n a
zapis jako przyzwolenie do dokonania aborcji. W przepisie dokonano zastrzeenia, e zapis

ten nie narusza prawa krajowego dotyczcego ciy.
PRZELADOWANIE
Przeladowanie, zgodnie z definicj zawart w Statucie, jest dotkliwym i wiadomym
pozbawieniem okrelonej grupy (np. etnicznej, religijnej, narodowociowej, politycznej)
podstawowych praw. Wymienienie powyszych grup ma charakter przykadowy, a nie
wyczerpujcy, w zwizku z tym dopuszczalne jest rozszerzenie tego katalogu o inne
zbiorowoci. Podobnie jak w przypadku zbrodni ludobjstwa, przeladowanie jest
skierowane przeciwko pewnej grupie ludnoci ze wzgldu na jej tosamo, odmienno,
szczeglne cechy. Wobec tego, mona wycign wniosek, e najistotniejszym elementem
tego czynu jest dyskryminacja. Jako przykady pozbawiania podstawowych praw" mona
poda takie dziaania, jak wprowadzanie segregacji rasowej, zakazu maestw z czonkami
okrelonej grupy, ograniczanie lub pozbawianie praw obywatelskich.
INNE,
NIELUDZKIE CZYNY O PODOBNYM CHARAKTERZE, CELOWO POWODUJCE OGROMNE
CIERPIENIA LUB POWANE USZKODZENIE CIAA LUB ZDROWIA PSYCHICZNEGO I FIZYCZNEGO
Naley zwrci uwag na to, e w odrnieniu od innych zbrodni statutowych, ten

ma charakter otwarty. Oznacza to, i w praktyce moe on by rozszerzony o czyny, ktre
celowo powoduj ogromne cierpienia lub powane uszkodzenie ciaa lub zdrowia
psychicznego i fizycznego.
ZBRODNIE LUDOBJSTWA
Zbrodnie ludobjstwa popenia si z zamiarem zniszczenia w caoci lub czci grupy
narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej. Jako ludobjstwo, bdzie wic
zakwalifikowane take rozmylne stworzenie dla nich warunkw ycia obliczonych na
cakowite lub czciowe wyniszczenie fizyczne, czy przymusowe stosowanie rodkw
majcych na celu wstrzymanie urodzin.
9 grudnia 1948 r. Zgromadzenia Oglne Narodw uchwalio Konwencj w sprawie
zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, ktra w art. I uznaje ludobjstwo, popenione
zarwno w czasie pokoju, jak i podczas wojny, za zbrodni w obliczu prawa
midzynarodowego. Zgodnie z Konwencj, karze podlegaj: zmowa w celu popenienia
ludobjstwa, bezporednie i publiczne podeganie do popenienia ludobjstwa, usiowanie
popenienia ludobjstwa oraz wspudzia w nim 6. Pastwa zobowizay si do uchylenia
immunitetw, albowiem winnych ludobjstwa bd kara bez wzgldu na to, czy s
konstytucyjnie odpowiedzialnymi czonkami rzdu, funkcjonariuszami publicznymi czy te
6
Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, Nowy Jork, 9 grudnia 1948, Dz.U.
z 1952 r., nr 9, poz. 9 i nr 31, poz. 213., art. III.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 109
osobami prywatnymi. Osoby oskarone o ludobjstwo, bd sdzone przez waciwy

trybuna pastwa, na ktrego obszarze czyn zosta dokonany lub przez midzynarodowy
trybuna karny, ktrego kompetencja bdzie obejmowaa te umawiajce si strony, ktre
kompetencj t przyjm. Mona zatem przypuszcza, e ju w 1948 roku prognozowano
powoanie midzynarodowego sdownictwa karnego. Pastwa zobowizay si ponadto do
nieuznawania ludobjstwa za przestpstwo polityczne w odniesieniu do dopuszczalnoci
ekstradycji i tym samym do dokonywania ekstradycji zgodnie z ich ustawami i traktatami 7.
Wydarzenia jakie miay miejsce podczas drugiej wojny wiatowej, wstrzsny
sumieniem caego wiata. Wwczas spoeczno midzynarodowa postanowia podj
zdecydowane dziaania, majce na celu uchronienie przyszych pokole od podobnych
bestialskich aktw, jakie dowiadczya ludzko w przeszoci. Utworzenie trybunau
norymberskiego w celu ukarania winnych zbrodni popenionych w okresie wojny,
a nastpnie dziaania podejmowane w ramach Organizacji Narodw Zjednoczonych, ktre
przyniosy m.in. efekt w postaci szeregu konwencji z zakresu praw czowieka, w tym
konwencji dotyczcej zbrodni ludobjstwa, stanowiy z pewnoci duy krok naprzd ku
stworzeniu pewnych gwarancji dla ludzkoci. Stworzone gwarancje, majce na celu
ochron czowieka, ochron godnoci i fundamentalnych praw kadej istoty ludzkiej bez
wzgldu na jakiekolwiek rnice, okazay si by jednak ponne i niewystarczajce.
Wydarzenia bowiem, jakie miay miejsce w latach dziewidziesitych dwudziestego
stulecia, zarwno na kontynencie europejskim, jak i w innych czciach wiata, byy dowodem, i spoeczno midzynarodowa okazaa si by bezsilna i nieprzygotowana do
skutecznego reagowania na powane naruszenia praw czowieka. To wanie w latach
dziewidziesitych XX w. Europa po raz kolejny, od czasu zakoczenia II wojny
wiatowej, doznaa wstrzsu, kiedy to aren ludobjstwa stao si terytorium byej
Jugosawii. Proklamowanie przez poszczeglne republiki jugosowiaskie swojej
niepodlegoci dao pocztek wojnie, podczas ktrej dochodzio do masowych morderstw,
gwatw, tortur i rnego rodzaju innych okruciestw. Wydarzenia te, ktrych aren sta si
cywilizowany kraj europejski, byy wielkim zaskoczeniem dla caej opinii wiatowej 8.
Spoeczno midzynarodowa, ktra pocztkowo zajmowaa bierne stanowisko wobec tego
konfliktu, zdecydowaa si jednak na podjcie pewnych krokw w celu pooenia kresu tej
okrutnej wojnie oraz powanym naruszeniom praw czowieka, jakie jej towarzyszyy.
25 wrzenia 1991 r. Rada Bezpieczestwa Narodw Zjednoczonych przyja Rezolucj nr
713, ktra stwierdzaa, e kontynuacja sytuacji jaka ma miejsce w byej Jugosawii
stanowi zagroenie dla midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa 9, natomiast na
podstawie Rozdziau VII Karty Narodw Zjednoczonych podjto decyzj, o naoeniu
7
Ibidem.
M. Pachta, Midzynarodowy Trybuna Karny, tom I, Krakw 2004, s. 86.
9
http://daccessdds.un.org/ doc.
8
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
110 | S t r o n a
powszechnego i cakowitego embarga na wszelkie dostawy broni i wyposaenia

wojskowego 10. Najwicej niepokojw budzia sytuacja na terytorium Republiki Boni
i Hercegowiny, gdzie masowe morderstwa, gwaty i polityka czystek etnicznych
prowadzone byy na szerok skal33. Wezwania spoecznoci midzynarodowej do
zaprzestania tych nieludzkich dziaa nie przyniosy jednak adnych rezultatw. 14 sierpnia
1992 r. Komisja Praw Czowieka NZ, na podstawie rezolucji powoaa specjalnego
sprawozdawc, ktrym zosta Tadeusz Mazowiecki. Celem sprawozdawcy byo zbadanie
sytuacji dotyczcej narusze praw czowieka na obszarze pastwa jugosowiaskiego oraz
zbieranie na bieco informacji w tym zakresie 11. Przedstawiony 28 sierpnia 1992 r.
pierwszy Raport, opisujcy m.in. czystki etniczne, by wstrzsajcy36. Na podstawie tego
Raportu, a take innych dokumentw, Organizacja Narodw Zjednoczonych powoaa
9 wrzenia 1992 r. Komisj ds. Zbrodni Wojennych, ktrej zadaniem byo zbadanie zbrodni
popenionych na obszarze byej Jugosawii.
Propozycje wczenia zbrodni ludobjstwa do Statutu Midzynarodowego Trybunau
Karnego pojawiy si do wczenie, albowiem ju projekt Statutu przygotowany przez
Komisj Prawa Midzynarodowego i przedstawiony w 1994 roku, zawiera wspomnian
zbrodni, jednak nie definiowa jej. Natomiast w czasie prac nad statutem w Komitecie ad
hoc (1995 r.) i w Komitecie Przygotowawczym (1996 r.), delegacje pastw doszy do
porozumienia, e definicja statutowa ludobjstwa powinna opiera si na konwencji
genewskiej. Zgodnie z t propozycj przygotowano projekt, ktry zosta przyjty w Rzymie
na Konferencji.
Definicja zbrodni ludobjstwa, podobnie jak pozostaych zbrodni statutowych, skada
si z dwch zasadniczych czonw:
pierwszy z nich, w sposb generalny okrela znamiona zbrodni, ktrymi powinien
charakteryzowa si kady czyn zaliczany do ludobjstwa czyn dokonany z zamiarem
zniszczenia caoci lub czci grupy etnicznej, narodowej, rasowej lub religijnej,
natomiast drugi czon, szczeglny, wymienia konkretne czyny, ktre stanowi
zbrodni ludobjstwa: zabjstwo czonkw grupy, spowodowanie powanego
uszkodzenia lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy, rozmylne
stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia, obliczonych na spowodowanie
ich cakowitego lub czciowego zniszczenia fizycznego, stosowanie rodkw,
ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy, przymusowe
przekazywanie dzieci czonkw tej grupy do innej grupy.
10
Ibidem.
R. Wieruszewski, Midzynarodowa reakcja na naruszanie praw czowieka w byej Jugosawii. Analiza
krytyczna, [w:] Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byej Jugosawii, Pozna-Warszawa 1993, s. 16.
11
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 111
AKTY AGRESJI
Wojna agresywna uznawana jest za najpowaniejsze zagroenie dla
midzynarodowego pokoju oraz za najcisz zbrodni prawa midzynarodowego,
gdy z niej wynikaj inne zbrodnie, a sama pochania najwiksz liczb ofiar i powoduje
najwiksze zniszczenie 12.
W 1974 r. Zgromadzenie Oglne Organizacji Narodw Zjednoczonych podjo
rezolucj w sprawie definicji agresji, jako uycia siy zbrojnej przeciwko suwerennoci,
integralnoci terytorialnej lub politycznej niezalenoci drugiego pastwa, albo
w jakikolwiek inny sposb niezgodny z Kart Narodw Zjednoczonych 13. Rezolucja
mwi co prawda, e agresja pociga za sob odpowiedzialno midzynarodow, ale nie
odnosi si do odpowiedzialnoci indywidualnej, to te nie moe stanowi podstawy
pocignicia jednostki do odpowiedzialnoci karnej za jej popenienie.
Zgodnie z art. 5 Statutu Rzymskiego, Midzynarodowy Trybuna Karny rozpocznie
wykonywa jurysdykcj nad zbrodni agresji wwczas, gdy zostanie przyjta definicja oraz
zostan okrelone warunki do jej wykonywania przez Trybuna. W poowie 1999 r.
pastwa biorce udzia w pracach nad Statutem Midzynarodowego Trybunau
Karnego, przedstawiy propozycj, co do definicji zbrodni agresji. Uznano, e zbrodnia
agresji obejmuje planowanie, przygotowanie, wszczynanie lub prowadzenie wojny
napastniczej 14. Natomiast koordynator ds. Zbrodni Agresji w Szkicu podsumowania
dyskusji przedstawionym w 2002 r. zaproponowa uznanie za zbrodni agresji tylko takie
uycie si zbrojnych, ktre z uwagi na charakter, zasig i ciar gatunkowy stanowi race
naruszenie Karty Narodw Zjednoczonych 15.
WNIOSKI
Statut Trybunau pomija dziaania terrorystyczne, nakadanie kar zbiorowych mimo,
e tych czynw zabrania, w czasie konfliktw wewntrznych (Prot. Dod. II. z 1977 r.).
Waciwo trybunau obejmuje osoby: czonkw si zbrojnych stron konfliktu,
funkcjonariuszy cywilnych i osoby prywatne, a take najemnikw i ochotnikw z rnych
pastw. Statut wyranie stanowi, e ani gowa pastwa lub rzdu ani osoby piastujce inne
godnoci nie s wyczone spod jurysdykcji trybunau. Jurysdykcja obejmuje tylko osoby
fizyczne i przestpstwa. Nie jest rzecz Trybunau orzekanie w sprawie odszkodowa za
sprzeczne z prawem dziaania organw pastwa, o czym mwi Konwencja haska z 1907 r.
dotyczca praw i zwyczajw wojny ldowej (art. 3). Statut uznaje za przestpstwo take
K. Maso, Zbrodnia agresji w Statucie Midzynarodowego Trybunau Karnego, (w:) C. Mik (red.), Studia
z prawa midzynarodowego i prawa Unii Europejskiej, Toru 2005, s. 35.
13
http://www.un.org/ documents/ga/res/29/ares29.htm.
14
K. Maso, op. cit., s. 41.
15
Ibidem, s. 43.
12
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
112 | S t r o n a
usiowanie ludobjstwa, ktre podlega jego waciwoci (art. 4 ust. 3 punkt d). Statut
kadzie duy nacisk na odpowiedzialno karn dowdcw. Art. 7 ust. 2 stwierdza:
okoliczno, e czyn okrelony w artykuach 2 do 5 niniejszego Statutu (s tu
wyliczone przestpstwa) zosta popeniony przez podwadnego, nie uwalnia
przeoonego od odpowiedzialnoci karnej, jeli wiedzia albo mia podstawy by
wiedzie, e podwadny taki czyn popenia lub popeni, a przeoony zaniecha
podjcia koniecznych i uzasadnionych rodkw by takim aktom zapobiec lub
ukara ich sprawcw.
Statut potwierdza podstawowy obowizek dowdcw reagowania w interesie
prewencji oglnej. W sprawie dziaania na rozkaz statut zajmuje takie same stanowisko jak
Karta Trybunau Norymberskiego. Jest to powszechnie ju akceptowana zasada, e
przeoony odpowiada karnie za wydanie bezprawnego rozkazu i za skutki, jakie
przewidywa lub mg i powinien by przewidzie, a podwadnego nie zwalnia dziaanie
w wykonaniu bezprawnego rozkazu, jeli wiedzia, e postpujc tak narusza prawo karne.
BIBLIOGRAFIA
Flemming Marian, Wojciechowski Janina. 1999. Zbrodnie wojenne. Przestpstwa
przeciwko pokojowi, pastwu, obronnoci. Rozdzia XVI, XVII, XVIII Kodeksu
Karnego: komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
http://daccessdds.un.org/ doc
http://www.amnesty.org.pl/corobimy/icc.
http://www.un.org/ documents/ga/res/29/ares29.htm.
Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. 9 grudnia 1948. Nowy
Jork. Dz.U. z 1952 r., nr 9, poz. 9 i nr 31, poz. 213.
Maso K. 2005. Zbrodnia agresji w Statucie Midzynarodowego Trybunau Karnego,
W Studia z prawa midzynarodowego i prawa Unii Europejskiej. Toru.
Pachta Micha (1998). Statut Staego Midzynarodowego Trybunau Karnego:
podstawowe zasady kompetencyjne, organizacyjne i procesowe. Pastwo i Prawo
1998/12 : 17-36.
Porozumienie midzynarodowe w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw
wojennych Osi Europejskiej. Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego
8 sierpnia 1945. Londyn. Dz. U. z 1947 r. nr 63, poz. 367.
Rzymski Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego sporzdzony w Rzymie 17 lipca
1998. Dz.U. 2003 nr 78 poz. 708.
Socha Elbieta. 2004. Zbieno a komplementarno jurysdykcji midzynarodowych
trybunaw karnych i sdw krajowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.
Wieruszewski Roman (1993). Midzynarodowy Trybuna Karny dla osdzenia sprawcw
narusze prawa humanitarnego w b. Jugosawii. Pastwo i Prawo 1993/8 : 60-64.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Mariusz PALA 1
mariusz_pala@wp.pl
WYBRANE ASPEKTY BEZPIECZESTWA

W CYBERPRZESTRZENI
ABSTRAKT: Niniejszy artyku, przedstawia wspczesne zagroenia w cyberprzestrzeni.
W dobie powszechnej informatyzacji posiadamy dostp do Internetu i moemy swobodnie
komunikowa si ze wszystkimi na wiecie za pomoc komunikatorw czy poczty
elektronicznej, co powoduje, e moemy mie dostp do najbardziej aktualnych informacji.
Internet sta si obszarem, gdzie mona dokonywa rwnie rnego rodzaju naduy.
Korzystaj z niego nie tylko przestpcy czy suby specjalne wielu pastw, ale rwnie
terroryci. Terroryzm, w klasycznym rozumieniu jest form protestu lub walki, ktrych
celem jest zwrcenia na siebie uwagi opinii publicznej bd wadz pastwowych.
Terroryci stosuj narzdzia nalece do zbioru nielegalnych metod, zakazanych przez
prawo midzynarodowe i napitnowanych przez midzynarodowe organizacje. Najnowsz
form dziaa terrorystw jest aktywno w cyberprzestrzeni. Celem cyberterrorystw, jest
opanowanie najwaniejszych sektorw, a nastpnie monopolizacja dostpu do informacji.
SOWA KLUCZOWE: cyberprzestrze, cyberterroryzm, cyberprzestpczo.
SELECTED ASPECTS OF CYBERSPACE SECURITY

ABSTRACT: This article provides information about contemporary threats to information
security in cyberspace. In the age of universal computerization, worldwide Internet access
we are freely to communicate with all the world via instant messengers or e-mail, what
gives the access to the most current information. The Internet has become an area
of various kinds of abuse. The Internet is used not only by criminals or secret services of
many countries, but also terrorists. Terrorism in the traditional sense is a form of protest or
struggle, aimed at the achievement of some objective and to attract attention of public
opinion or the government. Terrorists use the tools belonging to the collection of illegal
methods that are banned by international law and condemned by international
organizations. The latest form of terrorist activity is cyberspace activity. Cyberterrorists aim
to control the most important sectors and the monopolization of the information access.
KEYWORDS: cyberspace, cyberterrorism, cybercrime.
Mgr Mariusz Pala doktorant Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach; major; pracuje w Centrum Wsparcia Teleinformatycznego Si Zbrojnych, na
stanowisku Szefa Wydziau Dozoru Systemw cznoci w Pionie Zarzdzania i Sterowania Systemami
cznoci. Prowadzi badania na temat strategii przeciwdziaania zagroeniom informacyjnym w SZ RP.
1
114 | S t r o n a
WPROWADZENIE
Obecnie, ochrona cyberprzestrzeni staa si jednym z podstawowych celw
strategicznych w obszarze bezpieczestwa i obronnoci pastwa. Koniecznoci jest zatem,
stworzenie mechanizmw rozpoznania zagroe istniejcych w cyberprzestrzeni takich jak:
cyberterroryzm, cyberprzestpczo, cyberwojna oraz innych form dziaa, mogcych
powodowa zakcenia w funkcjonowaniu krytycznej infrastruktury pastwa.
Celem artykuu jest krtkie przedstawienie zagroe wynikajcych z rewolucji
technologicznej, ukazanie sposobw dokonywania atakw w cyberprzestrzeni oraz
oglne omwienie sposobw finansowania dziaalnoci organizacji terrorystycznych
w cyberprzestrzeni, jak rwnie wsppracy midzynarodowej w celu zwalczania
cyberterroryzmu. Autor dy do wskazania moliwych dziaa, ktre pozwol na ich
zapobieganie. Cyberterroryci wykorzystuj cyberprzestrze do manipulowania informacj,
transferu danych, rozpowszechniania propagandy, czy idealizowania wasnych pogldw.
Poprzez ataki na infrastruktur krytyczn pastwa, komunikacje, transport, telemedia, system
ochrony zdrowia i wiele innych, cyberataki mog zagraa yciu i zdrowiu ludnoci. Rozwj
technik informacyjnych, powoduje powstanie zagroe dla stabilnoci bezpieczestwa
pastwa i jego mieszkacw. Powanym wyzwaniem staje si zapewnienie przeciwdziaania
zagroeniom bezpieczestwa informacyjnego w cyberprzestrzeni. Odpowiednie dziaania
techniczno-eksploatacyjne oraz proceduralno-organizacyjne, pozwol zmniejszy ryzyko
wystpienia zagroe w systemach informacyjnych. Z tego wzgldu, konieczne s
kompleksowe dziaania pozwalajce na zwikszenie zdolnoci do zapobiegania i zwalczania
zagroe w cyberprzestrzeni w czasie pokoju, kryzysu czy wojny. Odpowiednio wypracowane
koncepcje i strategie poczone z planami cigoci dziaania, powinny skutecznie realizowa
ochron infrastruktury krytycznej pastwa.
CHARAKTERYSTYKA CYBERPRZESTRZENI I KIERUNKI JEJ EWOLUCJI

Cyberprzestrze, to kolejny po ldzie, morzu, przestrzeni powietrznej i kosmicznej,
wymiar konfrontacji zbrojnej wyrniony w popularnym modelu Wardena2. Termin ten
zosta po raz pierwszy uyty przez Williama Gibbsona w powieci Burning Chrome
w 1984 r. Nie dotyczy on jednak technicznych zagadnie, jedynie scharakteryzowa przestrze
spoeczn 3. Autor wyej wymienionej ksiki, cyberprzestrze nazywa matryc. W chwili
obecnej uywa si tego sowa do nazwania wirtualnej przestrzeni, gdzie komputery i media
cyfrowe komunikuj si ze sob za pomoc globalnego systemu komunikacji Internetu, ktry
Na pocztku lat dziewidziesitych XX w. przestrze cybernetyczn, jako pity model wojny, wyrniono
w popularnym modelu Wardena, (ujciem wspczesnej walki, w ktrym pitym wymiarem walki jest
przestrze cybernetyczna); J. Warden, The Enemy as System, Airpower Journal, Spring 1955.
3
A. Bgda-Brzeziska, M. Gawrycki, Cyberterrozryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego
we wspczesnym wiecie, Warszawa 2003, s. 11.
2
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 115
zosta uksztatowany dziki zaistnieniu konsolidacji rnych form przekazywania

informacji na skutek ucyfrowienia zgodnoci dziaania systemw telekomunikacyjnych
i teleinformatycznych oraz poczenia technosfery ktra doprowadzia do otrzymania
platformy teleinformatycznej. Inaczej cyberprzestrze, to system powiza internetowych,
ktry tworzy przestrze komunikacyjna4.
Z jednej strony cyberprzestrze jest przestrzeni wsppracy, ktra niesie za sob
pozytywne skutki prowadzce do rozwoju komunikacji spoecznej, bezpieczestwa
powszechnego i gospodarki i edukacji. Z drugiej strony, jest przestrzeni, w ktrej wystpuj
negatywne skutki, wyraajce si kontrolowaniem spoeczestwa za pomoc specjalnych
narzdzi teleinformatycznych stosowanych przez suby pastwowe (cyberinwigilacja).
Kolejnym negatywnym skutkiem jest wykorzystanie sieci informatycznych do
przestpczoci o charakterze ekonomicznym w ramach przestpczoci zorganizowanej
(cyberprzestpczo) oraz wykorzystania sieci do w dziaa terrorystycznych
(cyberterroryzm). Ostatnim negatywnym dziaaniem w cyberprzestrzeni, jest prowadzenie
dziaa wojennych (cyberwojna)5.
Pocztki sieci komputerowej datuje si na lata szedziesite XX w., a wic okres zimnej
wojny. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych powsta projekt systemu cznoci, ktrego
bezporednim nastpstwem byo utworzenie w 1969 r. sieci ARPANET (Advanced Research
Projects Agency Network), uznawanej za poprzedniczk Intrenetu6. Wstpnie sie czya
cztery komputery w USA. Jej zadaniem byo sprawdzenie cznoci transmisji danych
w przypadku uszkodzenia pewnej jej czci. Z upywem czasu, doczay do projektu inne
orodki naukowe i rzdowe. Nadszed spektakularny rozkwit sieci i powstanie systemu Telnet,
pozwalajcego na czenie si z innymi komputerami jak rwnie dopuszczajcego zdaln
prac na nich tak, jak na komputerze lokalnym. Po raz pierwszy zostaa wysana
wiadomo za pomoc poczty elektronicznej (e-mail). Doszo do pierwszego poczenia
midzykontynentalnego. W ten wanie sposb, powsta Internet. Pojawiy si pierwsze
przypadki oszustw i sabotau. Rozpocz si rwnie proces masowego przetwarzania
informacji o danych osobowych, bdcy naruszeniem praw obywatelskich i zagroeniem dla
osb korzystajcych z sieci internetowych. Wystpiy pierwsze naduycia komputerowe
w postaci hackingu. W drugiej poowie lat 80. XX w. zacza zwiksza si szybkoci
transmisji w sieci. Zaczy podcza si do niej nowe orodki pastw spoza USA. Rozpoczo
si tworzenie pierwszych nielegalnych, pirackich kopii oprogramowania. W Polsce pocztki
Internetu datuje si na 1991 r. Pierwszy polski wze internetowy oraz instytucja NASK
(Naukowe i Akademickie Sieci Komputerowe) powsta na Uniwersytecie Warszawskim.
T. Szubrycht, Cyberterroryzm jako nowa forma zagroenia terrorystycznego Zeszyty Naukowe Akademii
Marynarki Wojennej, nr 1, 2005, s. 173-175.
5
P. Sienkiewicz, Terroryzm w cybernetycznej przestrzeni [w:] T. Jemioa, J. Kisielniecki, K. Rajchel. (red.),
Cyberterroryzm-nowe wyzwania XXI wieku, Warszawa 2009, s. 46.
6
T. Szubrycht, op. cit., s. 180.
4
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
116 | S t r o n a
Gwnym zadaniem instytucji bya organizacja sieci w Polsce. Poczenie si ze sob

orodkw na caym wiecie spowodowao powstanie internetowego systemu informacyjnego
www, ktry przyczyni si do wzrostu informacji umieszczanych w Internecie. W latach
dziewidziesitych XX w. zakupy dokonywane w sklepach internetowych stay si
zjawiskiem normalnym 7. W chwili obecnej, poprzez komputery oraz urzdzenia mobilne,
stalimy si uczestnikami systemu sieciowego o charakterze globalnym. Dziki Internetowi,
przy pomocy poczty elektronicznej, rozpowszechnia si komunikacja miedzy ludmi
w rnych zaktkach naszej planety. atwiejsze stao si wyszukiwanie informacji na
interesujce nas tematy. Powszechno sieci spowodowaa jednak, e zaczto jej rwnie
uywa do nielegalnych celw.
Rozwaajc, czym jest cyberprzestrze i popeniane w niej przestpstwa, naley dokona
podziau rodzajw czynw w niej zabronionych. Do pierwszej kategorii przestpstw, zaliczam
takie formy dziaania jak oszustwa i faszerstwa. Popeniane s one przy wykorzystaniu sieci
informatycznych. Nastpn, rwnie gron odmian cyberprzestpczoci, jest wytwarzanie,
rozpowszechnianie, pozyskiwanie oraz posiadanie treci nielegalnych w systemie
informatycznym. Trzecim rodzajem, s przestpstwa dotyczce sieci gwnie chodzi o ataki
na systemy informatyczne oraz hakerstwo. Do czwartej kategorii, zaliczamy kopiowanie
i rozpowszechnianie w celach zarobkowych, utworw objtych prawem autorskim.
Natomiast Komisja Europejska do cyberprzestpstaw zalicza:
przestpstwa przeciwko poufnoci, integralnoci i dostpnoci danych, dotyczce
nielegalnego dostpu do systemw czyli hacking, podsuchiwanie i podawanie
faszywej tosamoci, szpiegostwo komputerowe, sabotae oraz wymuszenia
komputerowe;
manipulacja fakturami lub kontami firmowymi, nieprawdziwe aukcje czy nielegalne
uywani kart kredytowych, komputerowe podrbki, molestowanie dzieci, ataki na ycie
ludzkie, manipulowanie systemami szpitalnymi lub kontrol ruchu powietrznego;
przestpstwa contentowe, obejmujce dziecic pornografi, dostarczanie instrukcji
zachowa przestpczych, oferty popeniania przestpstw, molestowanie i lobbing
poprzez sie, rozpowszechnianie faszywych informacji oraz internetowy hazard;
przestpstwa powizane z naruszeniem prawa autorskiego i praw pokrewnych, takie jak:
nieautoryzowane kopiowanie i rozpowszechnianie programw komputerowych,
nieautoryzowane uycie baz danych itp.8
Opublikowany w 2007 r. raport Europolu, przedstawia rodzaje cyberprzestpczoci
w ujciu wertykalnym i horyzontalnym. Ujcie wertykalne dotyczy przestpstw, ktre
dokonywane s wycznie w cyberprzestrzeni i nie istniej poza ni. Wrd nich moemy
wyrni hacking, crimewarem, spamming. W ujciu horyzontalnym, dla uatwienia
7
8
J. Wjcik, Przestpstwa komputerowe, Cze I, Warszawa 1999, s. 52.

Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 117
przestpstwa, wykorzystuje si techniki komputerowe oraz informatyczne. Wyrniamy tu

(jako najgroniejsze): pornografi dziecic, piractwo intelektualne, nielegalne wykorzystanie
kart patniczych, kradzie danych osobowych (phishing), cyberterroryzm 9 oraz pranie brudnych
pienidzy (cyberlaundering). W Polsce do gwnych zagroe w cyberprzestrzeni zaliczamy:
oszustwa, wyudzanie pienidzy, e-maile z informacj o podoeniu adunku wybuchowego,
kradzie danych. Zagroenia te mog mie miejsce wycznie przy uyciu oprogramowania
destrukcyjnego zaprojektowanego przez cyberprzestpcw.
Twrc pojcia cyberterrozryzmu by Barry Collin, ktry w 1996 r. w swoim
wystpieniu The Future of Cyber Terrorism, okreli cyberterroryzm jako efekt konwergencji
cybernetyki i terroryzmu. Rwnie Dorothy E. Denning pisaa, e: cyberterroryzm to
konwergencja terroryzmu i cyberprzestrzeni10. Tym samym uznaa, e cyberprzestpczo,
to bezprawne zamachy lub ich groby na sieci i systemy komputerowe oraz informacyjne,
ktre maj na celu zastraszenie lub zmuszenie wadz do spenienia da politycznych
czy spoecznych, powodujcych skutki o cechach przemocy wobec osb i mienia
wzbudzanie strachu, spowodowanie mierci lub uszczerbku na zdrowiu, eksplozji lub
duych szkd majtkowych11.
Mona spostrzec, e przestpstwa informatyczne zawieraj bardzo duy przedzia
atakw. Prba zrozumienia wielu typw aktywnoci cyberprzestpcw jest tak samo wana,
jak prba zabezpieczenia wasnego systemu przed atakiem ze strony hakerw. Wedug firmy
Symantec, przestpstwem komputerowym mona nazwa kade przestpstwo, ktre zostao
popenione przy pomocy komputera, sieci czy specjalnego oprogramowania.
Bardzo powanym zagroeniem s wirusy, ktre uniemoliwiaj prawidowe dziaanie
systemw komputerowych sterujcych prac infrastruktury istotnej dla funkcjonowania
pastwa. Rezultatem, jest przerwanie dopywu energii, brak moliwoci dziaania systemw
komunikacji, czy konieczno zamknicia systemw bankowych. Ponadto rozprzestrzenia
si chaos informacyjny, spowodowany publikowaniem faszywych informacji na stronach
internetowych. W spoeczestwie wybucha panika, a przestpczo diametralnie wzrasta.
W obecnym czasie, takie sytuacje staj si coraz bardziej realne. yjemy w spoeczestwie
o charakterze informacyjnym, w ktrym jednym z najcenniejszych dbr jest informacja. Wiele
aspektw ycia obywatela i wiele sektorw gospodarki staje si zalene od poprawnego
dziaania sieci i systemw informatycznych. P. Sienkiewicz wyrni sze podstawowych
powodw, ktre przemawiaj za wykorzystywaniem cyberterroryzmu do osignicia
okrelonych celw:
niski koszt tej dziaalnoci, zwaszcza porwnujc z kosztem regularnych dziaa

zbrojnych;
Ibidem, s.175.
Ibidem, s. 160.
11
Ibidem, s. 161.
10
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
118 | S t r o n a
zanikanie wszelkich granic (pastwa trac cz swojej suwerennoci) zacieraj si

granice midzy tym, co prywatne a pastwowe, wojskowe a komercyjne itd.
Konsekwencj zanikania wszelkich barier jest prawdopodobiestwo, e zaatakowane
pastwo nie bdzie sobie z tego zdawao sprawy (zacieranie si granic midzy wojn
a pokojem);
moliwo dokonywania nagych i nieprzewidywalnych akcji ofiary s cakowicie

niewiadome i nieprzygotowane do ich odparcia;
cakowita anonimowo powoduje moliwo manipulowania informacj, utrudnia

pastwom odparcie ataku i budowanie koalicji;
minimalne ryzyko wykrycia przygotowywanego ataku;
zamiast uderza w niewinnych ludzi mona sparaliowa system wrogiego pastwa;
wikszy efekt propagandowy i uznanie opinii publicznej 12.

Ponadto przestpca, ktry wykorzystuje cyberprzestrze do ataku terrorystycznego nie
naraa wasnego ycia, a jego umiejtnoci nie musza by wygrowane. Walka
z cyberterroryzmem wymaga duo wikszej koordynacji ni przy tradycyjnych sposobach
dziaania. Odszyfrowanie kodu danych czy wamanie si do systemu staje si prostsze w miar,
jak rozprzestrzenia si powszechny dostp do sieci komputerowych. W efekcie, kady
czowiek moe zosta cyberprzestpc. Jedn z klasyfikacji zagroe w cyberprzestrzeni
przedstawia Wodzimierz Gogoek, prezentujc j w siedmiu kategoriach:
stealingpasswords metody polegajce na uzyskaniu hase dostpu do sieci;

social engineering wykorzystanie niekompetencji osb, ktre maj dostp do systemu
teleinformatycznego;
bugs and backdoors korzystanie z systemu bez specjalnych zezwole lub uywanie
oprogramowania z nielegalnych rde;
authenticationfailures zniszczenie mechanizmu uywanego do autoryzacji;
protocolfailures wykorzystanie luk w zbiorze regu sterujcych wymian informacji
pomidzy dwoma lub wieloma niezalenymi urzdzeniami lub procesami;
information leakage atakujcy zdobywa informacje dostpne tylko dla administratora;
denial of service uniemoliwienie korzystania uytkownikom z systemu13.
Globalny rozwj wykorzystania cyberprzestrzeni w spoeczestwie informacyjnym
niesie za sob wiele zagroe. Mog one odnosi si do wszystkich dziedzin bezpieczestwa
narodowego, od zagroe na ma skal, a do cyberwojny wcznie. Obiektem cyberwojny, s
elementy infrastruktury tak cywilnej jak i wojskowej. S to systemy, sieci teleinformatyczne
i oferowane przez nie usugi wykorzystywane przez administracj rzdow, organy wadzy
ustawodawczej, strategicznych przedsibiorcw, czy suby mundurowe, ktre powinny by
12
13
Ibidem, s. 50.
W. Gogoek, Manipulacja w sieci, [w:] B. Siemienicki (red.), Manipulacja, media, edukacja, 2007, s. 321.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 119
objte ochron w cyberprzestrzeni - niezbdne jest skoordynowanie tych dziaa przez suby
mundurowe i cywilne w zakresie zwalczania zagroe w cyberprzestrzeni.
TERRORYZM W CYBERPRZESTRZENI
Terroryzm, to jedno z zagroe czasw wspczesnych. Wspczesne ataki
terrorystyczne stanowi potwierdzenie istnienia tego faktu. Kiedy 11. wrzenia 2001 r.
zaatakowano jedno z najwikszych mocarstw wiata, Stany Zjednoczone, problem zwizany
z terroryzmem nabra znaczenia globalnego i sta si jedynym z gwnych zagroe dla
bezpieczestwa midzynarodowego. Od tego momentu, za jedno z najwaniejszych zada,
rzd USA postawi sobie ochron infrastruktury krytycznej 14.
Zjawisko terroryzmu powszechnie definiowane jest jako:
() planowana, zorganizowana i zazwyczaj uzasadniana ideologicznie, a w kadym
bd razie posiadajca polityczne podoe motywacyjne, dziaalno osb lub grup
majca na celu wymuszenie od wadz pastwowych, spoeczestwa lub
poszczeglnych osb okrelonych wiadcze, zachowa, czy postaw, a realizowana
w przestpczych formach obliczonych na wywoanie szerokiego i maksymalnie
zastraszajcego rozgosu w opinii publicznej oraz z reguy polegajce na
zastosowaniu rodkw fizycznych, ktre naruszaj dobra osb postronnych, tj. takich,
ktre nie day wyrazu swemu negatywnemu nastawieniu do aktu terrorystycznego,
jego celu lub uzasadnienia ani nawet do okrelonej ideologii czy zapatrywa 15.
Obecnie moemy zidentyfikowa zagroenia terrorystyczne w cyberprzestrzeni.
W wielu pastwach powstaj cybercentra oraz cyberdowdztwa powoane do zwalczania
terroryzmu zagraajcego obronnoci i infrastrukturze pastwa. W Polsce do tego typu dziaa,
powoany jest Zesp Polityki Bezpieczestwa Cyberprzestrzeni RP.
Z kolei Brian Jenkins okrela terroryzm jako:
() dziaania, ktre mog przyj formy klasycznych aktw kryminalnych, takich jak
morderstwa, podpalenia, uycie materiaw wybuchowych. Rni si jednak od
zwykych dziaa kryminalnych tym, e s dokonywane ze szczeglnie przemylanym
zamiarem wywoania paniki, zaburzenia porzdku czy zastraszenia populacji, w celu
destrukcji porzdku publicznego, sparaliowania moliwoci reagowania
spoeczestwa, zwikszenia poczucia bezradnoci i nieszczcia wsplnoty 16.
A. Podraza, P. Potakowski, K. Wiak, Cyberterroryzm zagroeniem XXI wieku. Perspektywa politologiczna

i prawna, Warszawa 2013, s. 86.
15
P. Sienkiewicz, Ucieczka od wolnoci w globalnym spoeczestwie informacyjnym, Szczecin 2005, s. 32.
16
14
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
120 | S t r o n a
Ponadto terroryzm jest zagroeniem, ktre czy w sobie trzy istotne wymiary:
spoeczny, ekonomiczny i finansowy. Internet sta si rwnoleg paszczyzn funkcjonowania
czowieka, a cyberprzestrze integralnym skadnikiem wiata realnego. Cyberprzestrze staa
si przestrzeni, na ktrej dostrzec mona koegzystencje dobra i za, cieranie si ze sob
rnych ideologii. Warto zaznaczy, e zagroenie, jakie niesie ze sob Internet jest
nieograniczone. Postp cywilizacyjny, obejmujcy zmiany w kadym aspekcie ycia
czowieka, przynis ogromne udogodnienia w procesach wytwarzania, przekazywania
i modyfikowania informacji. Mimo nieocenionych dobrodziejstw, jakie niesie ze sob Internet,
cyberprzestrze przynosi ze sob take uzalenienie od technologii informacyjnych oraz
zagroenie zwizane z now form terroryzmu, czyli cyberterroryzmem.
Literatura, podobnie jak w przypadku pojcia terroryzmu, bogata jest w definicje
cyberterroryzmu. D. E. Denning okrela cyberterroryzm, jako:
(...) grob lub bezprawny atak wymierzony w system informatyczny lub zgromadzone
dane, w celu zastraszenia czy wymuszenia na wadzach pastwowych lub
jej przedstawicielach ustpstw lub oczekiwanych zachowa, w celu wsparcia
okrelonych celw (np. politycznych). Aby dziaania takie zostay zakwalifikowane
jako terroryzm informacyjny, atak powinien powodowa znaczne straty lub takie
skutki, ktre wywouj powszechne poczucie strachu 17.
Czsto pojcia cyberterrozryzmu i cyberataku s mylone ze sob, co prowadzi do wielu
nieporozumie. Warto zaznaczy, e wedug D. E. Denning politycznie umotywowany
cyberatak moe by przejawem cyberteroryzmu. Dotyczy to jednak przypadku, ktry nie tylko
zakca porzdek prawny i ekonomiczny, ale take pociga za sob ogromne straty18.
Wspczesne organizacje terrorystyczne wykorzystuj do atakw sieci
teleinformatyczne. Sie, pozwala im zdoby midzynarodowy rozgos, sprawia e odznaczaj
si wysokim stopniem zorganizowania oraz maj znaczne zasoby rodkw ekonomicznych
i technicznych. Nie bez znaczenia jest dziaalno propagandowa, suca jak w przypadku
Al-Kaidy do rekrutacji nowych czonkw, dostarczania instrukcji wykonania bomb czy
przeprowadzania zamachw terrorystycznych wykorzystujc inne metody i rodki dziaania.
Ostatnie lata przynosz coraz wiksze obawy przed atakami terrorystycznymi
w cyberprzestrzeni. Spoeczestwa obawiaj si zamachw, a strach wzmaga brak wiedzy, co
do czasu i celu ewentualnego ataku.
Eksperci zajmujcy si zwalczaniem cyberterroryzmu sdz, i cyberterroryci staj si
duo wikszym zagroeniem od terrorystw uywajcy bomb czy broni palnej. Haker,
wamujc si do systemu komputerowego, moe spowodowa wiksz katastrof, w ktrej
mier poniesie wicej osb, ni w klasycznym zamachu terrorystycznym z uyciem broni lub
17
18
Ibidem, s. 176.
Ibidem, s. 103.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 121
bomb. Zatem liczba ofiar spowodowanych przez ataki cyberterrorystyczne moe by znacznie
wysza. Warto podkreli, i namierzanie cyberterrorystw jest zajciem niezwykle
kosztownym. Wymagany jest do tego wyspecjalizowany sprzt, a ludzie zajmujcy si
zwalczaniem tego rodzaju przestpcw musz posiada odpowiednie kwalifikacje. Haker
z wasnego domowego komputera moe skrzywdzi wiele osb, nawet z pastw znajdujcych
si na innej pkuli ziemskiego globu. Przecitnie uzdolniony haker, posiada umiejtnoci
zatarcia po sobie ladw, natomiast dobry haker, nie pozostawi po sobie prawie adnych
ladw. Suby powoane do walki z cyberprzestpczoci staraj si nie pozostawa w tyle
i ksztac wyspecjalizowanych pracownikw, bowiem dobrego hakera moe zapa tylko
lepszy od niego haker. Jednak identyfikacja cyberterrorystw jest niezmiernie trudna i czsto
zdarza si, e pozostaj oni bezkarni.
Powstao wiele publikacji na temat wybitnych hakerw. Warto wspomnie jednego
z nich Ehuda Tenenbauma, posugujcego si pseudonimem Analyzer. Gdy by nastolatkiem
potrafi wama si do zabezpieczonych bankowych systemw teleinformatycznych, dziki
czemu posiada dostp do 120 tys. bankowych kont. Haker wysa rwnie do FBI hasa
dostpowe do wielu serwerw rzdowych. Dziaania Analyzera nie spowodoway adnych
strat, a on sam nie wyrzdzi nikomu krzywdy. Naley podkreli, i gdyby tak zdolny haker
jak E. Tenenbaum, wsppracowa z organizacjami terrorystycznymi, takimi jak Hamas,
Hezbollah czy Al-Kaida, mgby w znacznym stopniu zaszkodzi wielu strukturom
pastwowym lub organizacjom midzynarodowym. Analyzer by bezpieczniejszy w rkach
policji ni na wolnoci. Po jego aresztowaniu inni hakerzy dali dowody swojego wzburzenia
poprzez rnego rodzaju ataki hakerskie19.
Cyberterrorystami, najczciej zostaj ludzie dobrze wyksztaceni, absolwenci dobrych
uczelni, ludzie o ponadprzecitnej inteligencji. Z pozoru wydaj si by osobami przecitnymi,
ktre staraj si nie zwraca na siebie uwagi. Ich praca odbywa si najczciej w domu
przy komputerach, jednak skutki ich dziaania mog mie tragiczne konsekwencje.
W porwnaniu z klasycznym terroryzmem, cyberterroryzm jest tasz form dziaalnoci. Do
przeprowadzenia ataku terrorystycznego potrzebny jest jedynie komputer i podczenie do sieci
a nie bro czy materiay wybuchowe. Celem atakw jest wniknicie do systemu
teleinformatycznego i wymuszenie, podanego z punktu widzenia terrorystw dziaania.
Walka z cyberterroryzmem narzuca konieczno wydania znacznych nakadw
finansowych, ale take wyksztacenia odpowiednich umiejtnoci przez suby specjalne.
rodki wydawane przez pastwa, przy znacznych zasobach organizacji terrorystycznych, s
niestety zbyt mae, aby sprosta nowym wyzwaniom. Wan spraw, jest wypracowanie
pewnego modelu strategii mogcej pomc w zwalczaniu cyberterrorystw, a take
tworzenie porozumie miedzy poszczeglnymi pastwami, starajcymi si zwalcza
i ogranicza cyberterroryzm.
19
Ibidem, s. 54.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
122 | S t r o n a
Skutkiem dziaa cyberterrorystw, s nie tylko straty finansowe, ale take zagroenie
ycia ludzkiego na ogromn skal. Jednym z ostatnich i jednoczenie niezwykle
spektakularnym przejawem terroryzmu w cyberprzestrzeni, by cyberatak na Estoni. Jak
poinformowaa Rzeczpospolita20, hakerzy z Rosji przypucili zmasowany atak na estoskie
strony internetowe. Zablokowano serwery najwaniejszych pastwowych instytucji, bankw,
czoowych gazet i partii politycznych. By to element rosyjskiej kampanii, wymierzonej we
wadze Estonii, ktre w maju 2007 r. usuny z centrum Tallina pomnik ku czci onierzy
Armii Czerwonej. Warto nadmieni, e Estonia bardzo czsto nazywana jest E-stoni
ze wzgldu na bardzo wysoki stopie zinformatyzowania. Estoska infrastruktura
teleinformatyczna okazaa si doskonaym celem cyberatakw. Sytuacja bya na tyle powana,
e cyberinwazj zajy si suby NATO i UE. Rosyjscy hakerzy uszkodzili bowiem cza
pomidzy Tallinem a tymi organizacjami. Przedstawiciel Sojuszu podkreli wwczas, e atak
na jednego czonka NATO jest atakiem na cay sojusz. Unia Europejska poruszya t spraw
podczas szczytu UE-Rosja, w czerwcu 2007 r. Cho Moskwa oficjalnie temu zaprzeczya,
Estoczycy nie maj wtpliwoci, e za cyberatak odpowiedzialny jest Kreml. Cz z nich,
zostaa bowiem przeprowadzona z rosyjskich rzdowych komputerw21.
Wspczesny wiat niesie ze sob rozwj nowoczesnych technologii, ktre generuj
wiele moliwoci, rwnie potencjalnych zagroe. W Polsce systemy teleinformatyczne nie s
jeszcze na tak wysokim poziomie jak choby w krajach lepiej rozwinitych, ale zagroenie
cyberterroryzmem istnieje. Najlepiej rozwinite pastwa, gromadz znaczce fundusze na
budow strategii obrony bezpieczestwa teleinformatycznego. Gwn przyczyn, na jak
wskazuj, jest wanie rosnce zagroenie cyberterroryzmem.
Cyberterroryci posiadaj coraz wiksze moliwoci techniczne. W przyszoci ofiarami
cyberatakw moe sta si kade pastwo, w tym rwnie Polska. O tym, e midzy
wiatowymi mocarstwami toczy si cyberkonflikt, nie trzeba nikogo przekonywa.
Dzieje si tak od momentu, gdy media elektroniczne stay si najwaniejszym rodkiem
komunikacji i rdem informacji.
Powysze przykady wskazuj na istotne znaczenie informacji we wspczesnym
wiecie, a take na kreowanie rzeczywistoci przez media. Potwierdza si teza, i ten, kto
dysponuje informacj ma wadz, moe zatem zapewni bezpieczestwo poprzez
monitorowanie rde, rodzajw i skali zagroe, a tym samym, zapobiega powstawaniu
zagroe oraz usuwa skutki zagroe w cyberprzestrzeni.
Istnieje wiele instytucji zajmujcych si cigym monitorowaniem w sieci. W razie
zagroenia reaguj na wszelkie incydenty, podejmujc prewencyjne dziaania. Na najniszym
szczeblu s administratorzy sieci teleinformatycznych. Oprcz rozwiza o charakterze
P. Zychowicz, Cyberinwazja na Estoni z rosyjskich komputerw, Rzeczpospolita, nr 115, 18.05.2007,
s. A1, A6.
21
J. Bednarek, A. Andrzejewska, Cyber wiat Moliwoci i zagroenia, Warszawa 2009, s. 35.
20
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 123
techniczno-organizacyjnym, wspomnie naley o prbie stworzenia uregulowa prawnych,

umoliwiajcych skuteczne przeciwdziaanie, zwalczanie i wykrywanie zagroenia dla
bezpieczestwa teleinformatycznego pastwa. W Polsce, odniesienia do sfery bezpieczestwa
teleinformatycznego znajduje si w kodeksie karnym. Nie zosta jednak stworzony aden
spjny dokument tworzcy podstawy do odpowiedniej interpretacji przestpstw
komputerowych, w tym rwnie cyberterroryzmu.
W dobie zachodzcych procesw globalizacyjnych i rosncych wspzalenoci
pomidzy pastwami oraz podmiotami publicznymi, skuteczno aktywnoci pastwa
w wielu dziedzinach zaley od sprawnoci ochrony informacji, ktra stanowi zasb
strategiczny pastwa. Pastwo ze swojej strony, powinno zapewni w obszarze ochrony
krytycznej infrastruktury teleinformatycznej w cyberprzestrzeni, daleko idce wsparcie
w zakresie budowy systemw zapewniajcych bezpieczestwo informacji. Dziaania te
powinny zosta uregulowane w jednolitym akcie prawnym.
RDA FINANSOWANIA CYBERTERRORYZMU

Terroryci wymuszaj na rzdach i wpywowych osobach okrelone dobra, czyni to
jednak, krzywdzc innych ludzi, organizujc zamachy, porwania, uprowadzenia itp. Trzeba
zaznaczy, e terroryci zwykle przekonani s, i walcz w susznej sprawie. Terrorystom
zaley na rozgoszeniu ich dziaalnoci i wzbudzeniu strachu w ludziach. Poprzez przemoc,
terroryci egzekwuj nalene im ich zdaniem przywileje. Zorganizowanie zamachu
terrorystycznego na ogromna skal i uzyskanie przy tym rozgosu, wymaga wielkich nakadw
finansowych. Brak rodkw finansowych czsto sprawia, e zamachy nie dochodz do skutku
lub s nieskuteczne, albo nie s realizowane na taka skal, jakiej oczekiwaliby terroryci.
Niestety, wspczenie due organizacje terrorystyczne, takie jak Al-Kaida, maj do swojej
dyspozycji ogromne zasoby materialne setki milionw dolarw. Terroryzm to nie tylko
ludzie, ktrzy stoj za zamachami, ale take rodki finansowe, technologie i szeroko pojte
wsparcie logistyczne. Terroryci werbuj ludzi, organizuj sprzt, czuwaj nad cznoci oraz
komunikacj. Gdyby terrorystom zabrako funduszy, musieliby zakoczy swoja dziaalno.
Dlatego, tak istotne jest likwidowanie rde wspomagania organizacji terrorystycznych 22.
Terroryci pozyskuj rodki na swoj dziaalnoci ze rde legalnych, jak te cakowicie
nielegalnych. Czsto zdarza si, e osoby wspierajce terroryzm posiadaj dochodowe firmy
i wspieraj organizacje terrorystyczne zupenie jawnie finansuj ich dziaalno. Wrd
podmiotw finansujcych dziaalno organizacji terrorystycznych wymieni mona:
osoby prywatne;
fundacje;
organizacje charytatywne;
22
A. Bernard, Strategia terroryzmu, Warszawa 1978, s. 32.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
124 | S t r o n a
akcje humanitarne;
kocioy i zwizki wyznaniowe.
Z kolei do nielegalnych rde finansowania dziaalnoci terrorystycznej nale:
przemyt i produkcja narkotykw;
przemyt towarw na znaczn skal;
faszowanie pienidzy i kart kredytowych;
kradziee i wymuszenia okupw, napady na banki czy konwoje wartoci pieninych.
Wojciech Jasiski zaznaczy, e uycie rodkw pochodzcych z dziaalnoci
przestpczej jest moliwe dziki praniu pienidzy. Aby osign cel organizacje posuguj si
instytucjami finansowymi, legalnymi przedsibiorstwami handlowymi, spkami, fundacjami
i innymi instytucjami. Czynniki, takie jak ekonomiczna globalizacja, otwarte granice oraz
istna eksplozja technologii informacyjnej, rwnie maj swj udzia w zdobywaniu funduszy
na zbrodnicz dziaalno.23.
Organizacje terrorystyczne dofinansowywane s przez pastwa, organizacje
charytatywne, przedsibiorstwa, jak rwnie osoby prywatne. Przejmujcy jest fakt, e tak
drog finansowania jest niezwykle trudno zidentyfikowa, poniewa mamy do czynienia w tym
wypadku z postpowaniem odwrotnym do prania pienidzy, a wic z brudzeniem
funduszy. W ten sposb pienidze zgromadzone w legalny sposb, trafiaj do organizacji
terrorystycznych, ktre posiadaj potem fundusze na przeprowadzanie zamachw.
Kolejnym typem opacania terrorystw jest jawna dziaalno gospodarcza. Naley
podkreli, e dziaajce na rzecz organizacji terrorystycznych podmioty gospodarcze, paraj
si szczeglnie handlem nieruchomociami, rop, zotem, elektronik, uywanymi
samochodami i ubraniami, eksportem i importem ywnoci oraz inwestycjami giedowymi.
W celu pozyskania funduszy, organizacje terrorystyczne przejmuj rwnie kontrol nad
legalnymi instytucjami spoecznymi. S to wspomniane wczeniej organizacje charytatywne,
ktre gromadz pienidze poprzez:
zbieranie skadek czonkowskich lub subskrypcje wydawnictw;
sprzeda publikacji;
organizowanie wydarze kulturalnych i spoecznych;
kwestowanie w ramach danej spoecznoci;
apele do zamonych czonkw spoecznoci;
przyjmowanie darowizn.
Jeli chodzi o organizacje islamskie, nierzadkim zjawiskiem jest zbieranie pienidzy od
czonkw spoecznoci muzumaskiej w czasie spotka towarzyskich, biznesowych lub
poprzez bezporedni kwest w imieniu organizacji charytatywnych. Tak zebrane fundusze
trafiaj wprost w rce terrorystw, ktrzy z kolei mog w legalny sposb dysponowa
23
Ibidem.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 125
zebranymi rodkami. Najbardziej zaangaowane w udzielanie wsparcia finansowego owym

organizacjom dobroczynnym, s bogate rody i instytucje, a w szczeglnoci z Arabii
Saudyjskiej i niektrych krajw islamskich. W pastwach, w ktrych rzdy nie posiadaj
wystarczajcych rodkw, by zapewni obywatelom powszechny system opieki zdrowotnej lub
te edukacji, terroryci wykorzystuj ten fakt i buduj paralelne instytucje publiczne, takie jak
szkoy, orodki zdrowia i inne instytucje spoeczne, robic to rzecz jasna w celu ukrycia swoich
rzeczywistych zamiarw. W zwizku z tym le funkcjonujce pastwo jest idealn poywk
dla terroryzmu 24. Takim pastwem jest Sudan, w ktrym sabo i nieefektywno centralnych
wadz pastwowych oraz trwajca od lat wojna domowa spowodoway, e kraj ten sta si
atrakcyjnym azylem dla wielu ugrupowa terrorystycznych.
Gwnym rdem finansowania terrorystw jest jednak dziaalnoci przestpcza. Do
prani pienidzy i swojej dziaalnoci, terroryci wykorzystuj rne rodki, firmy,
technologie i ludzi. Dziaalno terrorystyczna, wymaga sporych nakadw finansowych.
Informatyzacja bankw i obiektw infrastruktury krytycznej pastwa, spowodowaa
ataki hakerskie na wykorzystywane przez nie systemy informatyczne, w celu pozyskania
zasobw finansowych. Organizacje terrorystyczne ponosz koszty nie tylko zakupu
odpowiedniego sprztu informatycznego, ale take, przeszkolenia grup do dziaania
o charakterze kryminalnym w cyberprzestrzeni. Jedn z form dziaania cyberterrorystw, jest
przeprowadzenie bezporedniej penetracji systemw informatycznych, wykorzystywanych
w pracy w banku lub innych instytucjach finansowych.
Organizacje terrorystyczne, do zdobywania rodkw finansowych, wykorzystuj rwnie
Internet. FBI poinformowao opinie publiczn, e w latach dziewidziesitych XX w., za
porednictwem komputerw dokonano kradziey w przedziale od 3 do 7,5 mld dolarw.
Ponadto organizacje terrorystyczne czerpi olbrzymie rodki ze skradzionych kart
kredytowych, faszywych przeleww elektronicznych, czy wymusze na instytucjach
finansowych.
Reasumujc, pienidze zdobyte przez cyberkradziee, mog z atwoci posuy do
finansowania atakw terrorystycznych i dziaalnoci propagandowej terrorystw.
MIDZYNARODOWA WSPPRACA W ZWALCZANIU CYBERTERRORYZMU

Bardzo istotnym aspektem w walce z cyberterroryzmem jest wsppraca w wymiarze
midzynarodowym. Polskie organizacje reagujce na incydenty w cyberprzestrzeni,
wsppracuj bd nale do midzynarodowych organizacji, ktre przeciwdziaaj
zagroeniom w cyberprzestrzeni. Moemy wyrni:
NATO Cyber Defence Management Authority;
24
A. Bernard, op. cit., s. 38.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
126 | S t r o n a
Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence (CCDCoE), dziaajce w ramach

Sojuszu Pnocnoatlantyckiego;
European Network and Information Security Agency (ENISA), dziaajca w ramach
pastw czonkowski UE;
Forum of Incident Response and Security Teams (FIRST), organizacja zrzeszajca
zespoy CERT (Computer Emergency Response Team) z caego wiata 25.
Funkcjonowanie w aspekcie midzynarodowym umoliwia szybk wymian
potrzebnych informacji midzy zespoami, co umoliwia bardzo szybkie reagowanie na kolejne
zagroenia generowane poprzez Internet. Branie udziau w przedsiwziciach tego typu
organizacji, umoliwia take porwnywanie rozwiza technologicznych w zaprzyjanionych
pastwach, jak rwnie powstawanie ujednoliconego systemu zabezpiecze, ktry moe
gwarantowa wysoki ich poziom we wszystkich krajach zrzeszonych 26.
Natomiast gwne instytucje, odpowiadajce za bezpieczestwo informatyczne
w Polsce to:
Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji;
Agencja Bezpieczestwa Wewntrznego;
Ministerstwo Obrony Narodowej;
Suba Kontrwywiadu Wojskowego.
Wszystkie instytucje wchodzce w skad infrastruktury krytycznej pastwa maj
wzmoony obowizek dba o sfer informatyczn swojej dziaalnoci, od ktrej zalee moe
pynno dziaa caego pastwa. Istniej rwnie specjalne zespoy, ktre sprawuj opiek nad
sfer cyberbezpieczestwa, ktrych gwnym zadaniem jest podejmowanie niezbdnych
dziaa w sytuacjach zagroenia systemw teleinformatycznych. S to:
CERT.GOV.PL zesp dziaajcy w ramach Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego,
ktrego zadaniem jest ochrona systemu administracji pastwowej;
Centrum Koordynacyjne Systemu Reagowania na Incydenty Komputerowe resortu
obrony narodowej;
CERT-y, dziaajce w ramach operatorw telekomunikacyjnych jak:
CERT Polska, dziaajcy w ramach Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej;
CERT Orange Polska (Computer Emergency Response Team).
Branie udziau w dziaaniach podejmowanych przez tego typu organizacje, umoliwia
take obserwowanie rozwiza technologicznych zaprzyjanionych pastw. Przyczynia si
rwnie do powstawania ujednoliconego systemu zabezpiecze, ktry moe gwarantowa
wysoki poziom ochrony we wszystkich krajach zrzeszonych w danej organizacji 27.
CERT Polska zesp powoany do reagowania na zdarzenia naruszajce bezpieczestwo w sieci.

K. ukrowska, M. Grcik, Bezpieczestwo midzynarodowe, Warszawa 2006, s. 187.
27
Ibidem, s. 187.
25
26
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 127
Funkcjonowanie danych instytucji pastwowych w strukturach midzynarodowych,

umoliwia szybk wymian potrzebnych informacji midzy zespoami, co umoliwia bardzo
szybkie reagowanie na kolejne zagroenia generowane w Internecie. Kwestia bezpieczestwa
teleinformatycznego w Polsce, dotyczy obszarw technicznych, prawnych, organizacyjnych
i midzynarodowych. Wymaga gigantycznego zaangaowania ze strony instytucji
dbajcych o bezpieczestwo w sieci oraz wadz zarwno w polskiej przestrzeni i na wiecie.
Zabezpieczenia polskich struktur na wypadek ewentualnego ataku cyberterrorystycznego, s
stale doskonalone. Niestety cyberterroryci, take rozwijaj nowe rodzaje atakw, przy pomocy
najnowszych technologii i mog przeprowadza ataki na wybrane obiekty za pomoc sieci
teleinformatycznych. Ataki cyberterrorystyczne maj zasig oglnowiatowy, gdy globalna
sie pocze internetowych oraz komunikacyjnych pozwala na ich koordynowanie
i przeprowadzanie atakw ze znacznych odlegoci. Cech atakw w cyberprzestrzeni jest niski
koszt przygotowania operacji terrorystycznych, natomiast koszty budowania systemw
zabezpieczajcych s bardzo due. Istnieje mae ryzyko zidentyfikowania sprawcy, poniewa
ataki mog by przeprowadzane z kadego miejsca na wiecie. Najbardziej zagroonymi
obszarami s:
administracja pastwowa,
systemy bankowe,
nadzr ruchu w sieciach transportowych,
systemy energetyczne,
systemy kontroli lotw28.
Mwic o cyberterroryzmie, w odniesieniu do bezwzgldnej ochrony i intensywnego
promowania podstawowych swobd 29, na szczegln uwag zasuguj, powstae w 2008 r.,
organizacje non-profit The International Multilateral Partnership Against Cyber Threats
(IMPACT). Dziaalno IMPACT nastawiona jest na analiz powanych zagroe zwizanych
z cyberprzestrzeni i infrastruktur krytyczn.
Dziaa w czterech obszarach:
caodobowo obserwuje stan cyberprzestrzeni na wiecie, publikuje wiadomoci na
stronie www oraz posiada zamknit sie dla specjalistw (jak Facebook), poprzez
system Global Response Center;
prowadzi szkolenia, ktre koordynuj i dostarczaj miejsca na przeprowadzenie szkole
i szerzenia najlepszych praktyk na poziomie ministrw;
przeprowadza badania nad bezpieczestwem, ktre dostarczaj ekspertyz, jednoczenie
wsppracujc z ponad dwudziestoma centrami doskonaoci oraz uczelniami;
prowadzi centrum wsppracy midzynarodowej, w zakresie cyberprzestpczoci 30.
28
Ibidem, s. 189.
Ibidem.
30
Ibidem.
29
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
128 | S t r o n a
Jest niezaprzeczalnym faktem, e cyberterroryzm to istotne zagroenie w XXI w.

W Internecie, agresj naley zwalcza wszelkim sposobami. Przede wszystkim, trzeba zwrci
uwag uytkownikowi korzystajcemu z sieci, na zagroenia zwizane z brakiem kontroli
cyberprzestrzeni i niebezpieczestwami zwizanymi z aktywnoci terrorystw w sieci.
Ponadto, trzeba pozyskiwa rodki na nowoczesny sprzt dla sub specjalnych,
odpowiedzialnych za namierzanie i zwalczanie cyberterroryzmu, przy jednoczesnym
ograniczaniu rda finansowania terrorystw. Konieczne jest utworzenie rozbudowanej
strategii, dotyczcej wielu aspektw ochrony sieci teleinformatycznych, ktra pozwoli
zminimalizowa skutki atakw cyberterrorystw. Wan rol w zwalczaniu cyberterroryzmu
odgrywaj strategie bezpieczestwa wikszoci pastw i organizacji midzynarodowych,
w tym NATO i UE. Pastwa czonkowskie Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, przyjy na
szczycie w Lizbonie w 2010 r. now koncepcj strategiczn31, wskazujc na ataki
cybernetyczne, jako jedno z istotnych zagroe bezpieczestwa dla pastw czonkowskich
Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Opracowana zostaa rwnie nowa strategia bezpieczestwa
cybernetycznego Unii Europejskiej 32. Obejmuje ona kwestie zwizane z cyberprzestrzeni
pod ktem spraw wewntrznych, polityki zagranicznej, wymiaru sprawiedliwoci
i rynku wewntrznego.
Obecnie istnieje due ryzyko wystpienia ataku cyberterrorystycznego wymierzonego
w infrastruktur krytyczn pastwa. Zadaniem instytucji odpowiadajcych za bezpieczestwo
informatyczne, jest umiejtno wykrywania zamachw w cyberprzestrzeni i zabezpieczenia
si przed ich oddziaywaniem na podsektory infrastruktury krytycznej. W Polsce,
zasygnalizowane zostao bezpieczestwo w cyberprzestrzeni, w opracowanej w 2007 r.
Strategii bezpieczestwa narodowego RP. Kolejnym dokumentem, jaki zasygnalizowa nowe
zagroenia, bya Strategia rozwoju systemu bezpieczestwa narodowego RP w latach 20122022 oraz Strategia obronnoci RP. W sferze militarnej, w 2008 r., Minister Obrony
Narodowej wyda decyzj, w sprawie organizacji i funkcjonowania systemu reagowania na
incydenty komputerowe w resorcie obrony narodowej. Utworzony zosta System Reagowania
na Incydenty Komputerowe, ktrego koordynatorem jest obecnie Resortowe Centrum
Zarzdzania Bezpieczestwem Sieci i Usug Teleinformatycznych.
W maju 2008 r. w Brukseli, szefowie Sztabw Generalnych Estonii, Hiszpanii, Litwy,
otwy, Niemiec, Sowacji i Woch, podpisali Memorandum o utworzeniu w Tallinie Centrum
Kompetencyjnego ds. Obrony Teleinformatycznej (The Concept for Cooperative Cyber
Defense Centre of Excellence CCDCOE). W listopadzie 2011 r., do Centrum przystpia
Polska oraz Stany Zjednoczone.
XXII szczyt NATO w Lizbonie odby si w dniach 19-20 listopada 2010 r. w Portugalii. Summit meetings
of Heads of State and Government Lisbon, Portugal-Topics (ang.)nato.int. (18.11.2010).
32
EU International Cyberspace Policy, http://eeas.europa.eu/policies/eu-cyber-security/index_pl.htm
(07.02.2013).
31
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 129
W 2011 r. amerykaska administracja, zaprezentowaa midzynarodow strategi dla

cyberprzestrzeni. Amerykanie zaproponowali wzmocnienie wsppracy z organizacjami
midzynarodowymi i pastwami. Niestety, problem braku spjnych rozwiza systemowych
i prawnych w zapewnieniu bezpiecznego dziaania w cyberprzestrzeni, nie zosta rozwizany.
PODSUMOWANIE
Cyberprzestrze staje si ukadem nerwowym pastwa. Jest to system sterowania
krajem, zoony z tysicy poczonych ze sob systemw komputerowych, ktre pozwalaj
dziaa pastwowym podsektorom infrastruktury. Cyberprzestrze wraz z Internetem stworzya
istotne zalenoci, ktre w nieprzewidywalny i grony sposb zmieniaj swoj natur. Systemy
teleinformatyczne maj wiele sabych punktw, ktre mog umoliwi przeprowadzenie
cyberataku obniajc w istotny sposb bezpieczestwo informacyjne pastwa. Zatem
cyberprzestrze staa si nowym obszarem, w ktrym naley dokona licznych zmian
w pragmatyce i prawno-organizacyjnym wymiarze funkcjonowania systemw zapewniajcych
bezpieczestwo w sieci, w skali globalnej i lokalnej.
Powysze rozwaania pozwalaj na stwierdzenie, e na cyberzagroenia naley spojrze
wieloaspektowo, gdy s liczne i zoone. Ochrona sieci i systemw teleinformatycznych
wymaga specjalistycznej wiedzy i dowiadczenia. Cyberprzestrze stanowi wyzwanie dla
bezpieczestwa narodowego i publicznego. W wikszoci krajw infrastruktura o znaczeniu
krytycznym jest podczona do Internetu, dlatego naley pamita o jej waciwej ochronie.
Najbardziej zagroone systemy teleinformatyczne, s w sektorze prywatnym. Zaprezentowane
informacje, naley traktowa, jako zarys problemw zwizanych ze szkodliwymi dziaaniami
w cyberprzestrzeni.
BIBLIOGRAFIA
Bednarek Jzef, Anna Andrzejewska (red.). 2009. Cyber wiat. Moliwoci i zagroenia,
Warszawa, Wydawnictwo ak.
Bernard Andrzej. 1978. Strategia terroryzmu. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej.
Bgda-Brzeziska Agnieszka, Marcin Gawrycki. 2003. Cyberterrozryzm i problemy
bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie. Warszawa: Fundacja
Studiw Midzynarodowych, Oficyna Wydaw. ASPRA-JR.
Gogoek Wodzimierz. 2007. Manipulacja w sieci W Manipulacja, media, edukacja.
Wydawnictwo Adam Marszaek.
EU International Cyberspace Policy. http://eeas.europa.eu/policies/eu-cyber-security/index_pl.htm.
Podraza Andrzej, Pawe Potakowski, Krzysztof Wiak. 2013. Cyberterroryzm zagroeniem XXI
wieku. Perspektywa politologiczna i prawna. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Sienkiewicz Piotr. 2009. Terroryzm w cybernetycznej przestrzeni W Cyberterroryzm nowe
wyzwania XXI wieku. Warszawa: Wysza Szkoa Informatyki, Zarzdzania
i Administracji.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
130 | S t r o n a
Sienkiewicz Piotr. 2005. Ucieczka od wolnoci w globalnym spoeczestwie informacyjnym,

Szczecin.
Szubrycht Tomasz. 2005. Cyberterroryzm jako nowa forma zagroenia terrorystycznego.
Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej. 1(160): 173187.
Wjcik Jerzy Wojciech. 1999. Przestpstwa komputerowe. Cze I. Fenomen cywilizacji.
Warszawa: Centrum Informacji Menedera.
Zychowicz P. 2007. Cyberinwazja na Estoni z rosyjskich komputerw, Rzeczpospolita 115
(7712) : A1, A6.
ukrowska Katarzyna, Magorzata Grcik. 2006. Bezpieczestwo midzynarodowe: teoria
i praktyka. Warszawa: Szkoa Gwna Handlowa.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Magdalena RUDNICKA 1
madzienka7@op.pl
STRUKTURA DEMOGRAFICZNA
I SPOECZNO-ZAWODOWA MNIEJSZOCI
UKRAISKIEJ W POLSCE
ABSTRAKT: Problem mniejszoci ukraiskiej by jednym z wyjtkowo trudnych
i jednoczenie najbardziej zoonych w polityce wewntrznej II Rzeczypospolitej.
W wielonarodowociowym pastwie polskim Ukraicy stanowili najliczniejsz grup
ludnoci niepolskiej, ktra zamieszkiwaa zwarty obszar, posiadaa w znacznej swej masie
wiadomo narodow i znalaza si pod wadz rzdu polskiego wbrew swojej woli. Prby
spenienia jej da staway si rdem niepokoju, wywoyway obaw przed tendencjami
separatystycznymi, naruszeniem granic, a take wprowadzay lk o stan bezpieczestwa
pastwa. Ponadto na przeszkodzie w zaspokojeniu postulatw Ukraicw stawaa sabo
gospodarcza II Rzeczypospolitej oraz nacjonalistyczna postawa wikszej czci spoeczestwa.
Jednake bez wzgldu na polityk narodowociow i pomimo ogranicze w rozwoju
ycia narodowego Ukraicw, niezaprzeczalnym jest fakt, e w II Rzeczypospolitej
niezawise sdownictwo chronio wasno i wolno osobist, istniay prywatne szkoy
mniejszociowe, legalne, ukraiskie stronnictwa polityczne i niezalena prasa.
W niniejszym artykule omwiono definicje poj: mniejszo narodowa i mniejszo
etniczna jak rwnie genez skupisk mniejszoci ukraiskiej w Polsce, liczb
i rozmieszczenie ludnoci ukraiskiej. Ponadto zawarto omwienie struktury spoecznej
i zawodowej oraz statusu prawnego mniejszoci ukraiskiej w II Rzeczypospolitej.
SOWA KLUCZOWE: struktura demograficzna, struktura spoeczno-zawodowa, mniejszoci
narodowe, mniejszo etniczna, Ukraina, ludno ukraiska, status prawny
DEMOGRAPHIC AND SOCIO-PROFESSIONAL STRUCTURE

OF UKRAINIAN MINORITY IN POLAND
ABSTRACT: The problem of the Ukrainian minority was one of the extremely difficult and
yet the most complex in internal politics of the Second Polish Republic. In a multicultural
state Ukrainians were the largest group of non-Polish population, which lived in a compact
1
mgr Magdalena Rudnicka doktorantka Instytutu Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa UPH w Siedlcach.
132 | S t r o n a
area, in the great mass held national consciousness and found itself under the authority of
the Polish government against its will. Attempts to fulfill its demands have become
a source of anxiety, evoked fear of separatist tendencies, and violation of borders, as well
as introduced concerns about state security. Moreover, in the way of satisfying Ukrainians
demands stood the economic weakness of the Second Polish Republic and the nationalist
attitude of the majority of its population.
However, irrespective of nationality policy and despite the limitations in the development
of Ukrainians national life, undeniable is the fact that in the Second Polish Republic
independent judiciary protected property and personal freedom, there were private minority
schools, legal, Ukrainian political parties and independent press.
This article discusses definitions of: minority and ethnic minority as well as the origins of
clusters of the Ukrainian minority in Poland, the number and distribution of Ukrainian
population. In addition, article includes an overview of the social and professional structure
as well as the legal status of the Ukrainian minority in the Second Polish Republic.
KEYWORDS: demography, socio-professional structure, minorities, minority ethnic,
Ukraine, the Ukrainian population, legal status
WSTP
W wiadomoci wielu osb w Polsce istnieje negatywny stereotyp Ukraica
uksztatowany w polskiej literaturze XIX w., latach II wojny wiatowej i poprzez dziaania
antyukraiskie komunistycznej propagandy powstaej po wojnie. Ziarno nienawici zasiane
podczas akcji Wisa byo przez lata starannie pielgnowane, a obraz Ukraica rezuna
i bandyty zosta mocno utwierdzony w wiadomoci wielu Polakw, min. dziki
publikowanym w masowych nakadach ksikach wyolbrzymiajcych zbrodnie Ukraicw,
takich jak: uny w Bieszczadach Jana Gerharda czy lady rysich pazurw Wandy
kiewskiej (przez wiele lat lektura szkolna). W pozycjach tych z reguy przemilczane
byy ofiary strony ukraiskiej. W ostatnich latach stereotyp ten powikszy si o takie
okrelenia jak: handlarz, przemytnik czy mafioso. Niepokojcy jest rwnie fakt, e
narodowo-polityczny stereotyp Ukraica przenika si z religijnym. Ci, ktrzy bez
zastrzee wyznaj ideologi Polaka-katolika, nie rozumiej wyznania greckokatolickiego
efektu Unii Brzeskiej z 1596 r., std niech do Ukraicw greckokatolickich jak rwnie
Ukraicw prawosawnych.
Pisanie o historii stosunkw polsko-ukraiskich nadal jest silnie nacechowane
treciami emocjonalnymi z obu stron. Stosunki polsko-ukraiskie maj podobn specyfik
jak stosunki polsko-niemieckie. Do historycznego losu obu narodw naley odnosi si
z szacunkiem. Sdz, e poznanie zagadnie zwizanych z trudn koegzystencj Polakw
i Ukraicw w dwudziestoleciu midzywojennym, prby zawarcia porozumienia w 1935 r.
moe przyczyni si do likwidacji wzajemnych animozji. Niegdy oba narody walczyy ze
sob, a dzi stoj przed szans wsppracy na wielu paszczyznach.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 133
DEFINICJE POJ MNIEJSZO NARODOWA I ETNICZNA

Problematyka
dotyczca
mniejszoci
narodowych
jest
zagadnieniem
skomplikowanym. Szereg kontrowersji obejmuje sama definicja mniejszoci, kryteria
okrelania stanu wiadomoci narodowej, liczebno, a take istot relacji pomidzy
mniejszociami a pastwem.
Przy precyzowaniu pojcia mniejszo narodowa wspczenie dominuj dwa
pojcia: historyczno-prawnicze i socjologiczne. W tym pierwszym eksponuje si przede
wszystkim pastwowy stan posiadania, kryterium liczbowe oraz czynniki obiektywne
(pochodzenie, jzyk, religia, itp.). Socjologiczne definicje mniejszoci narodowych kad
natomiast nacisk na czynniki subiektywne i samokategoryzacj, to jest wol bycia
mniejszoci, wiadomo przynaleenia do okrelonych wartoci i symboli, poczucie
wizi z t a nie inna zbiorowoci, przynaleno organizacyjn 2.
Coraz czciej pojcie mniejszo narodowa zastpowane jest okreleniem
niedominujca grupa etniczna. Nazwa ta podkrela, e mniejszo nie zawsze bya
realn mniejszoci. Przed I wojn wiatow i w okresie dwudziestolecia midzywojennego
istniay tereny zamieszkae przez mniejszo narodow w rozumieniu ustawodawstwa
pastwowego, ktra w rzeczywistoci nie bya mniejszoci, lecz wikszoci.
Henryk Chaupczak i Tomasz Browarek definiuj mniejszo narodow jako:
grup obywateli danego pastwa, pozostajca w mniejszoci w stosunku do
pozostaej czci jego ludnoci i niezajmujca pozycji dominujcej, wyrniajca si
cechami etnicznymi, jzykowymi lub religijnymi, wsplnie dca do zachowania
swej odrbnoci kulturowej i posiadajca aspiracje ujmowane w kategoriach pastwa3.
Autorzy podkrelaj, charakter modelowy i na swj sposb umowny teje definicji.
GENEZA SKUPISK MNIEJSZOCI UKRAISKIEJ W POLSCE

Ludno ruska wyznania prawosawnego, a po unii brzeskiej rwnie unici,
zamieszkuje tereny pastwa polskiego od setek lat. Ju Kazimierz Wielki przyczy do
Polski Ru Halick wraz ze Lwowem i Przemylem, w XV w. powstaa kozaczyzna
zaporoska z gwnym orodkiem na Siczy. Nastpstwem Unii Lubelskiej byo wczenie
Ukrainy w skad Korony i powstawanie wielkich latyfundiw, ktrych funkcjonowanie
opierao si na wyzysku feudalnym. Fakt ten, jak rwnie prby wprowadzania rejestru
Kozakw, unia brzeska oraz powtarzajce si od koca XVI w. powstania przyspieszay
proces ksztatowania si ukraiskiej odrbnoci narodowej. Powstanie kierowane przez
Bohdana Chmielnickiego przemienio si w wojn z Polakami o samodzieln Ukrain.
2
3
H. Chaupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998, s. 13.

Ibidem, s. 14.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
134 | S t r o n a
Jej efektem by podzia ziem wzdu Dniestru, a pastwu polskiemu przypada cz

prawobrzena.
Rozbiory Rzeczypospolitej spowodoway, e wikszo ziem ukraiskich znalaza si
w zaborze rosyjskim. Wadze carskie nie uznaway Ukraicw za odrbny nard, wrcz
negoway istnienie jzyka ukraiskiego i prowadziy polityk rusyfikacji. Tylko zachodnia
cz Ukrainy znalaza si w granicach Austro-Wgier. Poczwszy od 1859 r. stopniowo
rozszerzono tu prawny status jzyka ukraiskiego, Ukraicy mogli kultywowa sw
odrbno, czego wynikiem byo powstanie ukraiskiego ruchu narodowego i organizacji
paramilitarnych 4.
Do wybuchu I wojny wiatowej Ukraicy stworzyli w Galicji szkoy, towarzystwa
owiaty pozaszkolnej, towarzystwa naukowe, spdzielnie i partie. Przyczynio si to do
tego, e w 1914 r. Ukraicy galicyjscy mieli wytyczony cel, jakim bya budowa pastwa.
Po rozpadzie Austro-Wgier proklamowana zostaa Zachodnio-Ukraiska Republika
Ludowa, ktra miaa obejmowa Ru Zakarpack i pnocn Bukowin, Galicj Wschodni
od Zbruczu po San oraz emkowszczyzn po Nowy Scz. Na przeomie padziernika
i listopada 1918 r., z chwil opanowania przez Ukraiski Komitet Wojskowy Lwowa,
wybuchy walki polsko-ukraiskie o to miasto, ktre objy nastpnie Chemszczyzn,
Woy i Podole. Do poowy 1919 r. Polacy zajli Galicj Wschodni, a oddziay ukraiskie
zostay wyparte za Zbrucz.
Po rewolucji lutowej z 1917 r. na ziemiach ukraiskich, ktre pozostaway pod
panowaniem rosyjskim, rozwin si ruch na rzecz niepodlegoci. Powstaa wwczas
Centralna Rada Ukrainy, ktra proklamowaa powstanie Ukraiskiej Republiki Ludowej.
Jej przedstawiciele podpisali z Niemcami, ktrzy wyrazili zgod na przyczenie do
Ukrainy Chemszczyzny, traktat pokojowy w Brzeciu.
22 stycznia 1919 r. z poczenia obu republik zostaa utworzona Ukraiska Republika
Ludowa ze stolic w Kijowie, ktra upada po walkach z oddziaami Armii Czerwonej i
wojskami Antona Denikina. W kwietniu 1920 r. jej wadze zawary sojusz
z Rzeczpospolit, rezygnujc z Galicji Wschodniej i czci Woynia.
Z chwil zakoczenia wojny polsko-bolszewickiej i podpisania pokoju w Rydze
(marzec 1921 r.) zosta dokonany podzia ziem ukraiskich midzy Polsk a Rosj
Radzieck. W obrbie pastwa polskiego pozostaa Galicja Wschodnia, za pozostae
terytoria weszy w skad Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Jednake problem statusu Galicji Wschodniej nie zosta ostatecznie rozstrzygnity
w traktacie ryskim. Od 25 czerwca 1919 r. decyzj Rady Ministrw Spraw Zagranicznych
Pastw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych bya ona oddana Polsce na 25 lat
w tymczasowy zarzd pod warunkiem nadania jej autonomii terytorialnej, zapewnienia
A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowociowej rzdw polskich w latach 1921-1939, Wrocaw 1979,
s. 56.
4
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 135
swobd politycznych i religijnych oraz przyznanie ludnoci prawa do wypowiedzenia si

co do przynalenoci pastwowej tego obszaru 5.
22 grudnia 1919 r. pod wpywem zabiegw rzdu polskiego o przyznanie Galicji
Wschodniej Polsce, jako nierozcznej i autonomicznej jej czci Rada Najwysza
Mocarstw Sprzymierzonych podja decyzj w sprawie zawieszenia wykonania 25-letniego
mandatu, zastrzega jednak sobie prawo ponownego rozpatrzenia sprawy.
W tyme czasie emigracyjne wadze obalonej ZURL prowadziy kampani
dyplomatyczn zmierzajc do powstania pastwa zachodnioukraiskiego obejmujcego
ziemie zamieszkane przez Ukraicw w zaborze austrowgierskim.
Aby przyspieszy korzystne dla pastwa rozwizanie, rzd polski podejmowa kroki
zmierzajce do integracji Galicji Wschodniej z reszt pastwa. Z dniem 1 wrzenia 1921 r.
wprowadzono jednolity dla caego kraju podzia na wojewdztwa i utworzono
wojewdztwa lwowskie, tarnopolskie i stanisawowskie (w urzdowej terminologii cay ten
region zaczto okrela mianem Maopolski Wschodniej), a na mocy rozporzdzenia Rady
Ministrw obszar Galicji Wschodniej objty zosta przewidzianym na 30 wrzenia 1921 r.
powszechnym spisem ludnoci. To ostatnie posunicie wadz polskich zostao
potraktowane przez ukraiskie partie polityczne jako zamach na prawa ludnoci
ukraiskiej, bowiem Galicja Wschodnia nie ley w granicach Polski i jej jedynym
suwerenem s pastwa Ententy 6.
Formalnie granica wschodnia Rzeczypospolitej zostaa zatwierdzona dopiero
15 marca 1923 r. przez Rad Ambasadorw Ententy.
LICZBA I ROZMIESZCZENIE LUDNOCI UKRAISKIEJ

Kwestia ustalenia liczby ludnoci ukraiskiej w Polsce dwudziestolecia midzywojennego
bya w przeszoci i jest obecnie przedmiotem wielu kontrowersji. Jedynym rdem w tym
wzgldzie s spisy ludnoci, ale ich wyniki budz wiele wtpliwoci.
Pierwszy spis ludnoci w Polsce po I wojnie wiatowej zosta przeprowadzony
30 wrzenia 1921 r. Nie obj on ziemi wileskiej i polskiej czci Grnego lska,
bowiem nie zostaa wwczas jeszcze formalnie rozstrzygnita przynaleno tych terenw
do Polski. Nie jest on rdem dokadnym, gdy spis ten zbojkotowaa znaczna cz
ludnoci ukraiskiej w Galicji Wschodniej. W jego wietle Ukraicy stanowili najliczniejsz
grup spord niepolskich narodowoci. Ludno pastwa polskiego wynosia 27,2 mln.
mieszkacw. Polacy (1.8814.239 osb) w stosunku do ogu (3.898.431 osb) ludnoci
pastwa stanowili 69,2 proc., za Ukraicy (3.898.431 osb) 14,3 proc. 7.
M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922-1926, Krakw 1979, s. 35-37.

Ibidem, s. 35-37.
7
J. Jachymek, Mniejszoci narodowe w polskiej myli politycznej XX wieku, Lublin 1992, s. 10.
5
6
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
136 | S t r o n a
Ukraicy zamieszkiwali poudniowo-wschodnie obszary Polski pooone na poudnie

od Prypeci: Podole, Woy, Podkarpacie, Karpaty Wschodnie. Skupiska ludnoci ukraiskiej
znajdoway si rwnie na ziemi podlaskiej i chemskiej. Jeli chodzi o granic etnograficzn
midzy terenami o duym nasyceniu ludnoci polsk, a zwartym obszarem zamieszkaym
przez Ukraicw, to, pomijajc due miasta, przebiegaa ona od Popradu, Beskidem
Niskim ku okolicom Sanoka, wzdu Sanu i od okolic Jarosawia biega w kierunku
pnocno-wschodnim do Bugu, aby z jego biegiem poda w okolice rde Prypeci 8.
Granice terytorium o wikszoci ukraiskiej trudno jest okreli, poniewa wioski
ukraiskie w niektrych rejonach wysunite byy do daleko na zachd, za wioski
zamieszkae przez Polakw sigay czsto daleko na wschd.
Wedug spisu z 1921 r. liczba Ukraicw przedstawiaa si w sposb zaprezentowany
w Tabeli 1.
liczby absolutne
% w stosunku do ogu
Lwowskie
975.268
35,9
Stanisawowskie
940.555
70,2
Tarnopolskie
714.031
50,0
Woyskie
983.596
68,4
Poleskie
156.142
17,7
Lubelskie
63.079
3,0
Krakowskie
49.896
2,5
inne wojewdztwa
3.633
0,08
ludno spisana przez wadze wojskowe
12.231
3,8
WOJEWDZTWO
Tabela 1. Ludno ukraiska w poszczeglnych wojewdztwach wedug spisu z 1921 roku.

rdo: M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922-1926, s. 20.
Wojewdztwa woyskie, lwowskie, stanisawowskie, tarnopolskie, w ktrych

Ukraicy stanowili najwyszy procent ogu mieszkacw, byy niemal poow obszaru
wszystkich wojewdztw wschodnich i czwart czci obszaru caej Polski. Tereny
zamieszkane przez mniejszo ukraisk nie pokryway si z podziaem na wojewdztwa
i dzieliy si na odrbne terytoria.
Najwiksz odrbnoci wykazyway si wojewdztwa Galicji Wschodniej, bez
przyczonych do wojewdztwa lwowskiego powiatw: kronieskiego, brzozowskiego,
strzyowskiego, acuckiego, przeworskiego, rzeszowskiego, tarnobrzeskiego, niskiego,
kolbuszowskiego, charakteryzujcych si ustabilizowan przewag elementu polskiego
wrd ludnoci wiejskiej, stanowic cz zwartego obszaru etnicznego zamieszkanego
8
M. Iwanicki, Ukraicy, Biaorusini, Litwini i Niemcy w Polsce w latach 1918-1990, Siedlce 1993, s. 14.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 137
przez Polakw. W centrum i na zachodzie tego rejonu znajdoway si powiaty o znacznej

przewadze ludnoci polskiej (ponad 50 proc.) ze Lwowem zamieszkanym przez Polakw
w 60 proc. i Tarnopolem w 50,5 proc.
Na przestrzeni 20 lat skad narodowy mieszkacw Galicji Wschodniej, z pominiciem
powyej wymienionych powiatw, uleg pewnym zmianom, ktre obrazuje Tabela 2.
1910
LUDNO
1921
1931
liczba absolutna
liczba absolutna
liczba absolutna
Ukraiska
3.132.233
58,9
2.610.082
53,7
2.773.869
50,7
Polska
2.114.792
39,7
1.903.480
39,1
2.246.252
41,1
Tabela 2. Ludno Galicji Wschodniej wedug spisw z lat 1910, 1921, 1931.
rdo: M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 21.
Jak wynika z zestawienia, w Galicji Wschodniej po I wojnie wiatowej znacznie

spada liczba ludnoci. Spadek procentowy ludnoci ukraiskiej nie by rwnomierny na
tym terenie i w niektrych powiatach nastpi jej wzrost. Po 1921 r. nastpi dalszy spadek
procentowy teje ludnoci w wielu powiatach i wzrost w powiatach z wikszymi miastami,
zwaszcza we Lwowie, powiecie lwowskim i stanisawowskim 9.
W wojewdztwie krakowskim ziemie zamieszkae przez niewielki procent
Ukraicw rozcigay si na Podkarpaciu do Nowego Targu, zwajc si ku zachodowi.
Obrazuje to Tabela 3.
ludno ukraiska
Gorlice
17.007
23,3
Grzybw
8.588
17,0
Jaso
6.213
7,6
Nowy Scz
14.374
11,6
Nowy Targ
1.903
2,4
POWIATY
Tabela 3. Liczba ludnoci ukraiskiej w wojewdztwie krakowskim

wedug danych spisu z 1921 r.
rdo: M. Papierzysk-Turek, op. cit., s. 22.
Spis z 1931 r. wskazywa na spadajc liczb ludnoci ukraiskiej we wszystkich

powiatach wojewdztwa krakowskiego.
Woy, wedug spisu z 1921 r., by obszarem o przewadze ludnoci ukraiskiej (68,4
proc.). Skad narodowy ludnoci Woynia ilustruje Tabela 4.
M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 21.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
138 | S t r o n a
POWIATY
Narodowo
Ukraiska
polska
inna
Dubno
70,6
16,5
12,9
Horochw
68,4
19,7
11,9
Kowel
70,7
13,3
16,0
Krzemieniec
78,7
13,3
8,0
Lubomla
63,7
27,6
8,7
uck
60,8
18,6
20,6
Ostrg
71,3
12,2
16,5
Rwne
65,4
15,4
19,0
Wodzimierz
62,5
24,6
12,9
Tabela 4. Skad narodowy ludnoci Woynia.

rdo: M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej
Rzeczypospolitej 1922-1926, s. 22.
Dua liczba Ukraicw mieszkaa na Polesiu, w skad ktrego wchodziy powiaty

dawnej guberni miskiej i grodzieskiej oraz dwa powiaty guberni woyskiej Kamie
Koszyrski i Sarny. W tych ostatnich, przylegajcych do wojewdztwa woyskiego,
procent ludnoci ukraiskiej wynosi 70.
Wedug danych ze spisu z 1921 r. w wojewdztwie lubelskim Ukraicy stanowili
jedynie 3 procent. Najliczniej zamieszkiwali oni w powiatach tomaszowskim (18,3
proc.), hrubieszowskim (14,8 proc.), bigorajskim (13,3 proc.), wodawskim (10,1
proc.), chemskim (5,5 proc.), bialskim (2,3 proc.) i konstantynowskim (2 proc.) 10.
Obszar, na ktrym mieszkali Ukraicy, rozciga si wzdu Bugu pasmem
o dugoci ok. 220 km (Tomaszw Janw Podlaski), szerokoci do 100 km (Kzeszw
Dohobyczw) zwajcym si ku pnocy. Jego najmniejsza szeroko w powiecie
wodawskim (Sawatycze Wisznice) wynosia okoo 15 km 11.
Dane Rocznika polskiego E. Romera z 1917 r. znacznie odbiegaj od wynikw
z roku 1921, np.: Rocznik polski podaje, e w powiecie hrubieszowskim Ukraicy
stanowili 56 proc. ogu mieszkacw, tomaszowskim 48 proc., chemskim 37 proc.,
bigorajskim 26 proc., zamojskim 8 proc., brzeskim 53 proc., wodawskim 59 proc.,
konstantynowskim 52 proc., radzyskim 16 proc., kobryskim 89 proc., pruaskim
79 proc., piskim 79 proc. i brzeskim 71 proc. 12, ale ze wzgldu na fakt, e spisy na
tych terenach byy szczeglnie tendencyjne wszystkie porwnania s bezcelowe.
10
Ibidem, s. 23.
R. Torzecki, Kwestia ukraiska w Polsce w latach 1923-1929, Krakw 1989, s. 13.
12
A Serednicki, Z dziedziny stosunkw polsko-ukraiskich, Warszawa 2001, s. 12.
11
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 139
Dane pierwszego spisu ludnoci byy wielokrotnie poddawane w wtpliwo. Ju

w okresie midzywojennym, porwnujc liczby dotyczce narodowo osb z liczbami
dotyczcymi ich wyznania, Konstanty Srokowski stwierdzi, e na Woyniu wykazano
okoo 50 tys. Ukraicw mniej, ni byo ich w rzeczywistoci. Wedug niego, na tym
terenie mieszkao ich 1.034,5 tys. Leon Wasilewski szacowa liczb ludnoci ukraiskiej
mieszkajcej w Polsce na okoo 4,5 mln., a Antoni Sujkowski na 4.060 tys. W tym samym
czasie strona ukraiska operowaa liczbami od 6 do 7 milionw 13.
Po spisie w 1921 r. zachodziy dalsze zmiany w liczbie Ukraicw zamieszkujcych
tereny Polski bdce wynikiem przyrostu naturalnego, a take powrotu do miejsca
zamieszkania uciekinierw wojennych i emigrantw. Nie wpyny one jednak
w znaczcym stopniu na struktur demograficzn ziem wschodnich.
Wedug badacza statystyki demograficznej w okresie midzywojennym dr Alfonsa
Krysiskiego, 1 stycznia 1928 r. liczba Ukraicw wynosia ok. 4,9 mln., w kocu 1929 r.
ok. 5 mln. Krysiski pomin w swych szacunkach mieszkacw Polesia (okoo 200 tys.),
Chemszczyzny i Podlasia (okoo 20 tys.) oraz Ukraicw wyznania rzymskokatolickiego,
a wic jego obliczenia naleaoby zwikszy o okoo 250 tys. osb. Tym samym
maksymalna przybliona liczba Ukraicw w Polsce na koniec 1929 r. wynosiaby okoo
5,1-5,2 mln. osb 14.
Formularze powszechnego spisu ludnoci nie uwzgldniay pytania o narodowo.
Klasyfikacj przeprowadzono wedug jzyka oraz wyznania, przy czym publikacje spisowe
podaway jako odrbne jzyki ukraiski i ruski. Rozrnienie na Rusinw oraz Ukraicw
miao charakter polityczny. Nie byo odrbnych jzykw ukraiskiego i ruskiego.
Rnice dotyczyy koncepcji politycznych, pojmowania miejsca i roli Ukraicw wrd
spoeczestw europejskich, przede wszystkim sowiaskich 15. Podzia taki by korzystny z
punktu widzenia polityki rzdu polskiego, poniewa mona byo w ten sposb podkrela
mieszany charakter etniczny w niektrych regionach kraju, np.: zgodnie z takim ujciem
w wojewdztwie tarnopolskim mieszkao 25,1 proc. osb posugujcych si jzykiem
ukraiskim, 20,4 proc. ruskim, a 49,3 proc. jzykiem polskim 16.
Wiarygodno spisu z 1931 r. podobnie jak z 1921 r. poddawana jest w wtpliwo,
jednake statystyki ukazay ponownie, e w wielonarodowej II Rzeczypospolitej Ukraicy
stanowi najliczniejsz grup ludnoci niepolskiej. Zygmunt Urbaski w swej publikacji
z 1932 r. oszacowa j na okoo 5.150 tys., Leon Wasilewski na 6 milionw, Wodzimierz
Kubijowicz na 6.195 tys., Alfons Krysiski twierdzi, e w 1931 r. byo w Polsce 4.754
13
M Iwanicki, op. cit., s. 12.

R. Torzecki, op. cit., s. 10.
15
J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polakw: mniejszoci narodowe w Polsce w latach 1918-1939,
Warszawa 1985, s. 55.
16
Ibidem, s. 53.
14
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
140 | S t r o n a
tys. Ukraicw (14,8 proc. ludnoci kraju) 17, wedug szacunkw Zbigniewa Landaua
i Jerzego Tomaszewskiego jest to liczba 5114 tys. (16,0 proc.), Janusz arnowski podaje
liczb 4.884 tys. (15,3 proc.) 18, Henryk Chaupczak i Tomasz Browarek oceniaj j na
okoo 5 milionw19.
Piotr Eberhardt stwierdzi, e na ziemiach ukrainnych II Rzeczypospolitej mieszkao
4,350 mln. Ukraicw (62 proc.), 1,8 mln. Polakw (25,7 proc.), 700 tys. ydw (10 proc.)
oraz 167 tys. osb innych narodowoci. redni przyrost naturalny w latach 1932-1935
ksztatowa si na poziomie 12,4 proc., w latach nastpnych 9,8 proc., wynika std, e
w 1939 r. obszar ten zamieszkiwao 4,670 mln. Ukraicw, 2,065 mln. Polakw, 750 tys.
ydw i 165 tys. osb innych narodowoci. Do ludnoci ukraiskiej naleaoby doliczy
okoo 630 tys. osb mieszkajcych w wojewdztwie lubelskim, w rejonach Przemyla oraz
emkw. P. Eberhardt przyjmuje, e w 1939 r. w Polsce liczba wszystkich Ukraicw
wynosia okoo 5,3 mln. osb 20.
Wedug Krysiskiego obszar przewagi narodowoci ukraiskiej w Polsce zajmowa
42 powiaty, ktre cznie liczyy okoo 80 tys. km, co stanowio prawie 1/5 terytorium Polski21.
Dane dotyczce liczby Ukraicw w Polsce naley traktowa ostronie, pamitajc
rwnie o moliwoci wiadomego zaniania ich przez komisarzy spisowych. Ludwik
Grodzicki, polityk, ludowiec w ekspertyzie dla Sikorskiego nazwa spis ten robot raczej
dla celw zewntrznych anieli dla potrzeb wewntrznych 22. wiadectwem tego s sowa
wojewody lubelskiego, ktry w 1935 r. przyzna, e nie znano liczby ludnoci ukraiskiej
zamieszkujcej masowo w powiatach bialskim, wodawskim, chemskim, hrubieszowskim,
tomaszowskim, i bigorajskim oraz w znacznej liczbie w powiatach radzyskim, lubartowskim,
krasnostawskim, zamojskim, janowskim i szacowano j na okoo 16 proc. lub wicej 23.
Podstawowe dane dotyczce ludnoci ukraiskiej w Polsce w 1931 roku wedug
szacunku ukazuje Tabela 5.
WOJEWDZTWA
ludno ogem
ludno ukraiska
w tysicach
w tysicach
w % caej ludnoci
Polska
31.916
5.113
16,0
Stanisawowskie
1.480
1.079
72,9
Woyskie
2.086
1.445
69,3
Tarnopolskie
1.600
872
54,5
Lwowskie
2.815
1.256
44,6
17
M. Iwanicki, op. cit., s. 4.

J. Jachymek, op. cit., s. 11.
19
H. Chaupczak, T. Browarek, op. cit., s. 2.
20
P. Eberhardt, Przemiany narodowociowe na Ukrainie w XX wieku, Warszawa 1994, s. 92-110, 148-150.
21
22
A. Torzecki, op. cit., s. 12.
23
Ibidem, s. 13.
18
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 141
312
50
16,0
Poleskie
1.132
219
19,3
Lubelskie
2.465
123
5,0
Krakowskie
2.298
59
2,6
Biaostockie
1.664
0,2
Inne
16.084
0,04
miasto lww
Tabela 5. Ludno ukraiska w Polsce w roku 1931.

rdo: J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polakw: mniejszoci narodowe w Polsce w latach
1918-1939, Warszawa 1985, s. 52.
Reasumujc wyniki drugiego spisu powszechnego, naley stwierdzi, e na terenie

wojewdztw woyskiego i stanisawowskiego Ukraicy stanowili bezwzgldn wikszo.
Oprcz publikacji spisowych, w pracach powiconych analizie stosunkw
etnicznych w Polsce odnale mona rozwaania na temat Hucuw grali pochodzenia
ukraiskiego i wooskiego, yjcych na kracach II Rzeczypospolitej w pamie
Czarnohory, Bojkw mieszkajcych na pnocnych stokach Karpat Wschodnich od
rde Sanu, Stryja, Oporu do omnicy i emkw osiedlonych w Beskidzie Niskim od
przeczy Dukielskiej do Popradu. Podziay grali ukraiskich cz si z losami
historycznymi ziem wchodzcych w skad pastwa polskiego, ktre byy zamieszkane
przez ludno mwic rnymi dialektami jzyka ukraiskiego i wyznajc wiar greckokatolick lub prawosawie 24.
Zarwno liczba jak i fakt, e ludno ukraiska zamieszkiwaa duy przygraniczny
obszar, rodziy powane problemy natury politycznej, spoecznej jak i ekonomicznej, tym
bardziej, e by to obszar o mieszanym skadzie narodowociowym.
STRUKTURA SPOECZNA I ZAWODOWA LUDNOCI UKRAISKIEJ

W okresie midzywojennym struktura spoeczna i zawodowa mniejszoci ukraiskiej
posiadaa charakter wybitnie agrarny. Wojewdztwa wschodnie byy terenami rolnymi, na
ktrych ludno miejska stanowia 11 proc. ogu mieszkacw, gdy w wojewdztwach
zachodnich 27 proc., a w centralnych 30 proc. Dane spisu powszechnego z 1921 r.
wskazyway, e a 93 proc. Ukraicw w Galicji Wschodniej mieszkao na wsi
i miejscowociach liczcych do 2 tys. mieszkacw, na Woyniu procent ten wynosi 95,3 25.
Ogromna wikszo ukraiskich mieszkacw tych ziem zajmowaa si rolnictwem,
lenictwem, ogrodnictwem i rybowstwem (79 proc. ogu zatrudnionych). Ludno
prawosawna na Woyniu i greckokatolicka w Galicji Wschodniej (a wic ukraiska
w wietle stosowanego wwczas kryterium narodowoci) stanowia w tej kategorii
24
25
J. Tomaszewski, Ojczyzna, op. cit., s. 53.

H. Chaupczak, T. Browarem, op. cit., s. 58.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
142 | S t r o n a
zatrudnionych wyszy procent ni wynikaoby to ze stosunkw narodowych, zarazem

bardzo wysoki wrd ludzi bez okrelonego zawodu i bezrobotnych (do 70 proc.) oraz
suby domowej (do 50 proc.).
Rolniczy charakter wojewdztw wschodnich przedstawia Tabela 6.
lwowskie
WOJEWDZTWA
Ogem
Ogem czynnych
zawodowo
Rolnictwo, lenictwo,
hodowla, rybactwo,
ogrodnictwo
tarnopolskie
stanisawowskie
woyskie
greckogreckogreckoogem
ogem
Ogem prawosawna
katolicka
katolicka
katolicka
100,0
45,0
100,0
63,6
100,0
80,1
100,0
79,0
51,9
88,7
68,4
85,7
90,1
86,2
86,0
Grnictwo i przemys
6,0
19,5
3,4
13,1
4,5
37,1
3,9
35,5
Handel i ubezpieczenia
7,3
5,9
2,4
3,1
2,1
4,2
2,9
6,6
Komunikacja i transport
1,3
17,7
0,6
25,2
1,6
30,0
0,6
38,4
Suba publiczna, wolne

zawody i prace
pomocnicze przy wolnych
zawodach
7,4
13,0
1,4
26,5
2,0
30,1
1,4
41,4
Armia i marynarka
0,41
5,01
0,2
3,2
0,0
7,4
0,0
13,8
Suba domowa i inne

usugi osobiste
1,9
29,0
0,8
3,7
1,0
49,6
0,8
47,9
Bezrobotni i osoby nie

wykonujce pracy
zawodowej
2,4
17,4
1,2
16,2
1,5
30,0
0,98
39,8
Bez bliszego
okrelenia i podania
zawodu
1,2
26,4
1,6
47,2
2,0
69,9
0,6
41,1
Tabela 6. Zatrudnienie ludnoci na ziemiach zamieszkanych przez Ukraicw.

Podczas kolejnych lat egzystencji Ukraicw w granicach II Rzeczypospolitej nie

nastpiy generalne zmiany struktury ekonomiczno-spoecznej Ukraicw, ktrzy pozostali
ludnoci wiejsk. Ponisza Tabela 7. ukazuje w procentach rda utrzymania ludnoci
ukraiskiej wedug spisu z 1931 r.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 143
DZIA GOSPODARKI
Grekokatolicy
Prawosawni
Rolnictwo
88,1
92,4
Przemys
5,8
3,4
Handel
0,7
0,6
Komunikacja
1,0
0,7
Szkolnictwo i kultura
0,4
0,2
Suba domowa
1,1
0,6
Inne
2,9
2,1
Tabela 7. rda utrzymania ludnoci ukraiskiej wedug spisu z 1931 roku w %.

rdo: J. arnowski, Spoeczestwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939,
Warszawa 1973, s. 376.
Podstawow grup ludnoci wiejskiej stanowili maorolni lub bezrolni chopi.

W wojewdztwie stanisawowskim poniej 2 hektarw ziemi posiadao oglnej liczby
538.245 gospodarstw, w tarnopolskim i lwowskim ponad poowa, tylko na Woyniu
przewaay gospodarstwa 5-20 hektarowe.
poniej 2ha
2-5 ha
5-20ha
20-100ha
Powyej 100ha
Lwowskie
52,5
35,7
11,1
0,4
0,3
Stanisawowskie
67,5
24,2
7,5
0,6
0,2
Tarnopolskie
55,2
31,2
12,6
0,6
0,4
Woyskie
14,2
37,7
45,5
2,3
0,3
WOJEWDZTWO
Tabela 8. Struktura agrarna ziem zamieszkanych przez ludno ukraisk

Gospodarstwa do 2 ha skupiay tylko 8 proc. ziemi uprawnej, gospodarstwa do 5 ha

25 proc. ziemi. Te dwie kategorie wraz z gospodarstwami rednimi (do 12 ha) obejmoway
94,9 proc. rolnikw, ktrzy posiadali cznie 41 proc. oglnej powierzchni ziemi ornej.
59 proc. ziemi naleao do 5 proc. wielkich wacicieli ziemskich i bogatych chopw 26.
Wedug danych o najwikszych posiadaczach ziemskich w Polsce w 1922 r.
zebranych przez Wojciecha Roszkowskiego, wrd 500 osb objtych sporzdzonym przez
niego wykazem byo trzech Ukraicw, za wrd gospodarstw rolnych o powierzchni
przekraczajcej 500 hektarw, odsetek Ukraicw wynosi 1,3 proc. 27.
Wielkie majtki na tych terenach byy gwnie w rkach polskich, zarwno wieckich
jak i kocielnych. Z wielk wasnoci ziemsk czya si praca najemna maorolnych
26
27
M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 26.

J. Tomaszewski, Ojczyzna, op. cit., s. 68.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
144 | S t r o n a
chopw i biedoty miejskiej, dorabiajcej finansowo w folwarkach lub odrabiajcej w nich

rne zaduenia. Zrujnowana wojn wie ukraiska wizaa nadziej na popraw bytu
z reform roln. Parcelacja istotnie zwikszya stan posiadania Ukraicw, lecz Polacy
zachowali nadal siln pozycj w ich posiadaniu pozostaa znaczna cz ziem. Byo to
wynikiem przede wszystkim przyczyn gospodarczych, gdy o przebiegu wykupu
decydoway zasady popytu i poday, ale rwnie okolicznoci politycznych. Tam, gdzie
byo to moliwe, realizowano postulat Wincentego Witosa, by ziemia z rk polskiego
obszarnika przechodzia w rce polskiego chopa, za w latach 1921-1923 akcja osadnictwa
wojskowego doprowadzia do utworzenia na Woyniu ponad 3,5 tys. dziaek, na ktrych
osadzano byych onierzy Wojska Polskiego 28.
W ewolucji struktury agrarnej na tych ziemiach z roku na rok rosa karowato
gospodarstw ukraiskich i ubstwo ludnoci. Na pooenie tej ostatniej wpywa rwnie
niski poziom kultury rolnej. Narzdzia rolnicze byy prymitywne (czsto posugiwano si
drewnian soch i radem), do rzadkoci naleay maszyny rolnicze, na wschodnim Polesiu
i pnocno-wschodnim Woyniu 1 mockarnia obsugiwaa od 200-500 ha gruntw,
44 proc. gospodarstw nie posiadao koni, 26 proc. posiadao po 1 koniu, 16 proc. nie miao
krw, a 55,8 proc. miao po 1 krowie 29, ponadto gospodarstwa mao i rednio rolne
zazwyczaj skaday si z kilku lub kilkunastu oddalonych od siebie kawakw ziemi.
Zaledwie 5 proc. ukraiskich wocian zatrudniao si najemn do pracy na roli, za
w pozostaych przypadkach gospodarstwa byy prowadzone przy wykorzystaniu
najbliszej rodziny.
W takiej sytuacji nie dziwi fakt, e wysoko zbiorw w wojewdztwach
poudniowo-wschodnich odbiegaa nie tylko od poziomu zbiorw w woj. poznaskim, ale
bya nisza od redniej krajowej, co ilustruje Tabela 9.
WOJEWDZTWO
yto
Pszenica
Polska
12,8
13,3
Woyskie
10,8
11,5
Lwowskie
11,4
10,9
Stanisawowskie
10,6
10,3
Tarnopolskie
11,5
12,4
Poznaskie
16,6
18,7
Tabela 9. Zbiory z 1ha w q w 1923 roku.

rdo: M. Papierzyska-Turek, Sprawa ukraiska w Drugiej Rzeczypospolitej
1922-1926, s. 27.
28
29
A. Chojnowski, Ukraina, Warszawa 1997, s. 80.

M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 27-28.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 145
Trudne warunki egzystencji ludnoci ukraiskiej ilustruj obliczenia dotyczce

spoycia. O ile np. w roku 1923/24 konsumpcja zb chlebowych na jednego mieszkaca
w wojewdztwie poznaskim wynosia 332,3 kg, w caym kraju 212,0 kg, to na jednego
mieszkaca Woynia 145,2 kg 30.
Podobne dysproporcje wystpowa w zakresie warunkw mieszkaniowych. W 1920 r.
na ogln liczb 1 546 892 budynkw zniszczonych podczas wojny w Polsce, 719.962
przypadao na kresy wschodnie, w tym na Woy 196.466. Jeszcze wiosn 1923 r. 11 tys.
rodzin chopskich na Woyniu mieszkao w ziemiankach lub szaasach, lokale
niemieszkalne stanowiy w niektrych powiatach wojewdztwa woyskiego od 4,8 proc.
do 13 proc. ogu zajmowanych mieszka, a w miastach na mieszkanie jednoizbowe
przypadao rednio od 3,8 do 4,7 osoby. Na ycie mieszkacw ziem wschodnich ujemnie
rzutowaa rwnie niska cywilizacja techniczna tych terenw: rzadka sie drg bitych, le
utrzymane drogi gruntowe, nika sie kolejowa, niedostateczna sie pocztowo-telefoniczna.
Istniay wsie, np.: Korecko w powiecie rwnieskim oddalone od stacji kolejowej o 60 km
i kilkanacie od urzdu pocztowego.
Ziemie wschodnie cechowa niski stopie uprzemysowienia. Struktur przemysow
cechowaa przewaga gazi przemysu niewymagajcych znacznych nakadw
finansowych, a zapewniajcych wysoki zysk 31. Czsto wydobywane tu surowce wywoone
byy do Polski centralnej i wracay w postaci towarw.
W wojewdztwie lwowskim wydobywano gaz ziemny, rop naftow, wosk ziemny,
sl potasow i kamienn. W tej dziedzinie gospodarki zatrudnione byy 95.124 osoby,
tj. 6 proc. ogu pracujcych.
W wojewdztwie stanisawowskim poza przemysem rolnym i kopalniami soli
potasowej i kamiennej istniay fabryki papieru, obrbki elaza i wyrobw elaznych
(Stanisaww). W przemyle i grnictwie tego wojewdztwa pracowao 35.088 osb (4,52
proc. ogu pracujcych) 32.
W wojewdztwie tarnopolskim rozwija si przemys rolniczy (cukrownictwo,
gorzelnictwo, mynarstwo) i przemys budowlany. Stolica Podola, Tarnopol, by orodkiem
handlu zboem, bydem oraz innymi produktami rolnymi. Istniay w nim take niewielkie
przedsibiorstwa przemysowe wytwarzajce m.in. maszyny rolne, kred, mydo, wdki
i likiery, ocet. W przemyle tego rejonu znalazo zatrudnienie 3,4 proc. zawodowo
czynnych, tj. 28.990 osb.
Na Woyniu w niewielkim stopniu rozwinity by przemys leny, gorzelnictwo,
cukrownictwo i mynarstwo. W przemyle zatrudnionych tu byo 32.355 osb, tj. 3,92 proc.
ludnoci 33.
30

Ibidem, s. 32.
32
M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 28-29.
33
Ibidem, s. 32-33.
31
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
146 | S t r o n a
Ogem klasa robotnicza w wojewdztwach wschodnich stanowia 11,2 proc.

mieszkacw, we lwowskim, stanisawowskim i tarnopolskim do 20 proc. i liczya ok. 250
tys. osb, z ktrych jedynie 10 tys. pracowao w wielkich zakadach 34.
Proletariat przemysowy Zachodniej Ukrainy ustpowa proletariatowi w Polsce
centralnej pod wzgldem iloci, koncentracji i pooenia materialnego. Wiksze skupiska
robotnicze znajdoway si tylko we Lwowie, Drohobyczu i Borysawiu, a ogromne rezerwy
siy roboczej daway moliwo obnienia pac do minimum.
Pord Ukraicw ziemiastwo i sfery mieszczaskie stanowiy znikomy procent.
W sektorach pozarolniczych przede wszystkim w brany kupieckiej, rzemiole
i placwkach kulturalno-owiatowych znalazo prac okoo 15-20 tys. osb. Szukajcy
zajcia w rzemiole i drobnym handlu napotkali siln konkurencj ze strony
drobnomieszczastwa ydowskiego, ktre stanowio przecitnie ponad 30 proc.
mieszkacw miast i miasteczek ziem wschodnich. Robotnicy i chaupnicy grupowali
13 proc. ogu spoecznoci ukraiskiej, za inteligencja, pracownicy umysowi i urzdnicy
tylko 1 proc. Pod koniec lat trzydziestych na terytorium Polski zarejestrowanych byo
513 ukraiskich adwokatw, w tym 391 w okrgu lwowskim oraz niewielka liczba
nauczycieli, duchownych, lekarzy i urzdnikw 35.
W pastwach Europy rodkowo-Wschodniej inteligencja bya uzaleniona od wadzy
politycznej, a rkojmi stabilizacji materialnej dawaa moliwo uzyskanie posady
pastwowej. Rzd polski uniemoliwia Ukraicom dostp do suby w administracji,
hamowa rozwj ukraiskiego szkolnictwa, dlatego te inteligenci ukraiscy pracowali
gwnie w instytucjach, stowarzyszeniach i redakcjach czasopism tej mniejszoci. Jednake
instytucje te nie mogy ze wzgldu na sw niewielk ilo wchon wszystkich chtnych,
zatem mimo wzgldnie niewielkiej liczby ukraiskich absolwentw wyszych uczelni,
cz z nich nie moga znale zatrudnienia. Dziki dziaalnoci inteligencji dawa si
zaobserwowa wzrost poczucia narodowego Ukraicw.
Tak wic trzon struktury spoecznej mniejszoci ukraiskiej w II Rzeczypospolitej
stanowio chopstwo, ktre odczuwao cay ciar aparatu pastwowego i ponosio koszty
rnych form gospodarowania na tych terenach.
Wojewdztwa wschodnie wymagay ogromnych inwestycji ze strony pastwa, gdy
pogarszajca si stale sytuacja materialna ludnoci prowadzia do narastania i pogbiania
si konfliktw narodowociowych.
34
J. Jachymek, op. cit., s. 14.

R. Potocki, Polityka pastwa polskiego wobec zagadnienia ukraiskiego w latach 1930-1939, Lublin 2003,
s. 53.
35
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 147
STATUS PRAWNY MNIEJSZOCI UKRAISKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

Status prawny mniejszoci ukraiskiej w Polsce by uwarunkowany umowami
midzynarodowymi oraz ustawami wewntrznymi pastwa.
Z tytuu prawa midzynarodowego do podstawowych dokumentw mona zaliczy
tzw. May Traktat Wersalski z 28 czerwca 1919 r. dotyczcy ochrony mniejszoci
narodowych i zawarty 18 marca 1921 r. midzy Polsk a Rosj i Ukrain w Rydze traktat
pokojowy. Pierwszy z nich w 12 artykuach zobowizywa Polsk do zapewnienia
mniejszoci ukraiskiej prawa do cakowitej ochrony ycia i wolnoci, obywatelstwa,
wasnego szkolnictwa, zakadw dobroczynnych, spoecznych i religijnych, tolerancji
religijnej, uywania jzyka ukraiskiego w stosunkach urzdowych i prywatnych oraz praw
do udziau w funduszach publicznych 36. Decyzja konferencji Rady Ambasadorw z nocy
14/15 marca 1923 r. o uznaniu polskiej suwerennoci w Galicji Wschodniej nie zastrzega
obowizku wprowadzenia autonomii narodowo-terytorialnej dla mniejszoci ukraiskiej,
jednake pastwa Ententy mogy ingerowa w sprawy narodowociowe II Rzeczypospolitej.
Traktat polsko-sowiecki posiadajcy charakter umowy dwustronnej, zapewnia
mniejszociom polskim i ukraiskim prawo do zachowania religii, kultury, szkolnictwa,
uywania ojczystego jzyka a take gwarantowa cakowit samodzielno w sprawach
majtkowych poszczeglnych wyzna w ramach ustawodawstwa wewntrznego.
W traktacie tym nie podniesiono sprawy obowizku zakadania szk mniejszociowych
oraz arbitrau midzynarodowego w celu ochrony danej spoecznoci.
Do ustaw wewntrznych zapewniajcych mniejszoci ukraiskiej prawa obywatelskie
i specjalne uprawnienia narodowe i religijne w zakresie podstawowym nale ustawy
zasadnicze z 17 marca 1921 i 23 kwietnia 1935 r.
Artykuy 109-115 z konstytucji marcowej gwarantoway kadej grupie etnicznej
prawo zachowania wasnej tosamoci, pielgnowania swej mowy i waciwoci
narodowych, prawo zakadania wasnego szkolnictwa oraz stowarzysze
o charakterze politycznym, spoecznym, kulturalnym oraz religijnym. Natomiast
konstytucja kwietniowa stwierdzaa jedynie enigmatycznie, e Pastwo Polskie jest
dobrem wszystkich obywateli, bez wzgldu na pochodzenie, wyznanie czy narodowo
oraz zapewniaa wszystkim mieszkacom podstawowe wolnoci obywatelskie 37.
Obie ustawy nie zawsze precyzyjnie definioway prawa i obowizki mniejszoci
ukraiskiej, ale naleay do najbardziej liberalnych w Europie. Konstytucja marcowa
z 1921 r. posza bowiem dalej ni zakada narzucony Polsce traktat mniejszociowy
i dopuszczaa wszystkich obywateli do wadzy publicznej oraz zapowiadaa stworzenie
36
37
Ibidem, s. 67.
R. Potocki, op. cit., s. 56.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
148 | S t r o n a
zwizkw autonomicznych o charakterze publiczno-prawnym w obrbie samorzdu

terytorialnego 38.
W 1918 r. tylko w Maopolsce Wschodniej oficjalnie uznano obecno jzyka
ukraiskiego w yciu publicznym, w przypadku Polesia i Woynia zaistniay stan tylko
formalnie tolerowano. Ostatecznie stan prawny zosta uregulowany w ustawach kresowych
z 31 lipca 1924 r. (Lex Grabski), Ustawa jzykowa administracyjna stanowia, e jzyk
ukraiski mona uywa wycznie na terenach wojewdztw lwowskiego, poleskiego,
stanisawowskiego, tarnopolskiego i woyskiego poza korespondencj z dziaami
infrastruktury telekomunikacyjnej i sektorem transportowym. Na mocy Ustawy jzykowej
sdowej dopuszczano posugiwanie si jzykiem ukraiskim w przypadku prowadzenia
rozpraw sdowych, sporzdzania zezna i protokow z zezna wiadkw, wnioskw
prokuratorskich i poda kierowanych do wadz sdowych. Wszystkie sentencje wyrokw,
orzeczenia, akty oskarenia na wniosek oskaronego pochodzenia ukraiskiego byy
sporzdzane w jego jzyku ojczystym. Mniejszoci ukraiskiej przysugiwaa moliwo
odwoywania si do sdu apelacyjnego z siedzib w Lublinie, jak rwnie prawo
domagania si, by orzeczenia i sentencje Sdu Najwyszego byy sporzdzane w jzyku
ukraiskim w wypadku, gdy by on instancj od wyrokw, ktre pochodziy z lwowskiego
okrgu apelacyjnego 39. Najwiksze kontrowersje budzia Ustawa jzykowa szkolna,
wprowadzajca zasady utrakwizmu na terenach etnicznie mieszanych. Uznano, e jzyk
polski winien by jzykiem pastwowym w korespondencji zewntrznej i w yciu
wewntrznym, dlatego powinni go zna wszyscy obywatele, natomiast jzyk ukraiski
mona dopuszcza do sfery publicznej, jeeli zaistnieje trudno w posugiwaniu si
jzykiem polskim bd w przypadkach potrzeb duchowych okrelonych jednostek 40.
Niezbdnym warunkiem korzystania z powyej omwionych praw jzykowych bya
przynaleno do mniejszoci ukraiskiej i posiadanie obywatelstwa polskiego 41.
Konflikty polsko-ukraiskie w sferze jzykowej wystpiy midzy Kocioem
greckokatolickim a wadzami pastwowymi. Na mocy rozporzdzenia metropolity jesieni
1919 r. wprowadzono zasady sporzdzenia metryk stanu cywilnego w jzyku ukraiskim
w miejsce dotychczasowej aciny. Spowodowao to nieprzychyln reakcj wadz
pastwowych. W 1924 r. strona unicka zgodzia si na odstpstwo od tej zasady
i dopucia moliwo uywania aciny na danie okrelonego petenta lub administracji
cywilnej. Wadze lokalne nakaday na kler grzywny do 3 tysicy zotych lub areszt do
3 miesicy, za Naczelny Trybuna Administracyjny w wyroku z dnia 28 czerwca 1934 r.
orzek, e duchowni s urzdnikami stanu cywilnego i dlatego obowizuje ich uywanie
J. Tomaszewski, Mniejszoci narodowe w prawie polskim 1918-1939, Wi, 1997, nr 2 (460), s. 128.
Ibidem, s. 144.
40
Ibidem, s. 141.
41
J. Ogonowski, Uprawnienia jzykowe mniejszoci narodowych w Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939,
Warszawa 2000, s. 40-49.
38
39
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 149
jzyka polskiego w korespondencji zewntrznej. Koci unicki, powoujc si na

konkordat (art. XXII) i prawo kanoniczne, twierdzi, e zasady prowadzenia ksig
metrykalnych s spraw wewntrzn wsplnoty religijnej. Wojna o metryki nie zostaa
rozstrzygnita, poniewa duchowni nie pacili grzywien, kary aresztu zastpczego byy
bardziej fikcj ni rodkiem przymusu bezporedniego 42.
PODSUMOWANIE
W historii stosunkw polsko-ukraiskich lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku
zajmuj wyjtkowe miejsce. Sytuacja Ukraicw w Polsce ksztatowaa si pod wpywem
struktury spoeczno-zawodowej ludnoci wojewdztw poudniowo-wschodnich, nastpstw
konfliktw zbrojnych w latach 1918-1929 oraz polityki administracji polskiej. W II
Rzeczypospolitej wikszo Polakw uwaaa, e niepodlego ojczyzny bez Woynia,
ziem byego zaboru austriackiego, Lwowa, bdcego miastem na stae zwizanym
z dziejami Polski i jej kultur, byaby niepena. Zbyt sabo uwiadamiano sobie
konsekwencje faktu, e spoeczno ukraiska znalaza si w granicach II Rzeczypospolitej
w wyniku wydarze wojennych i z tego powodu wadza polska jawia si w jej oczach jako
najedca i okupant.
ZachodnioUkraiska Republika Ludowa istniaa krtko, ale pastwo to w cigu
krtkiego okresu stworzyo administracj, armi i podjo dziaania na arenie
midzynarodowej, zmierzajce do akceptacji jego istnienia, nawizao stosunki
gospodarcze z ssiednimi pastwami. Republika przegraa wojn z Polsk, ale nie byo to
rwnoznaczne ze zrezygnowaniem z aspiracji niepodlegociowych jej dziaaczy
i obywateli, ktrzy stali si obywatelami II Rzeczypospolitej.
Z chwil upadku UNR w wyniku przegranej wojny niepodlego Galicji
Wschodniej nie miaa szans. Pastwo takie staoby si atwym upem Rosji Sowieckiej,
przeywaoby katastrof godow i eksterminacj inteligencji na rwni z Naddnieprzem.
Polska uzyskaa na wschodzie granic traktowan jako nienaruszaln, ale zarazem
otrzymaa kilka milionw nowych obywateli, ktrzy traktowali j jako zaborc. Nie ulega
wtpliwoci, e II Rzeczypospolita nie wywizaa si z przyjtych wobec Ukraicw
zobowiza: nie zrealizowaa szerokiego samorzdu, nie uznano praw jzykowych, nie
utworzono uniwersytetu ukraiskiego, a znaczna cz Polakw bya nastawiona
nieprzychylnie do nich i ich aspiracji narodowych. Wynikao to z jednej strony z sytuacji
ekonomicznej, saboci pastwa, zagroenia midzynarodowego, a z drugiej z obawy
Polakw o cofanie si i ograniczenie moliwoci rozwoju polskoci na mieszanym
etnicznie obszarze.
42
Ibidem, s. 199-215.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
150 | S t r o n a
BIBLIOGRAFIA
Chaupczak Henryk, Browarek Tomasz. 1998. Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995.
Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej.
Chojnowski Andrzej. 1979. Koncepcje polityki narodowociowej rzdw polskich w latach
1921-1923. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich.
Chojnowski Andrzej. 1997. Ukraina. Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu
Warszawskiego: Wydawnictwo Trio.
Eberhardt Piotr. 1994. Przemiany narodowociowe na Ukrainie w XX wieku. Warszawa:
Studium Europy Wschodniej i Azji rodkowej.
Iwanicki Mieczysaw. 1993. Ukraicy, Biaorusini, Litwini i Niemcy w Polsce w latach
1918 1990. Siedlce: Wysza Szkoa Rolniczo-Pedagogiczna.
Jachymek Jan. 1992. Mniejszoci narodowe w polskiej myli politycznej XX wieku.
Lublin: Czas.
Ogonowski
Jerzy.
2000. Uprawnienia jzykowe mniejszoci narodowych
w Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Warszawa Wydawnictwo Sejmowe.
Papierzyska-Turek Mirosawa. 1979. Sprawa ukraiska w Drugiej Rzeczypospolitej 19221926. Krakw: Wydawnictwo Literackie.
Potocki Robert. 1999. Idea restytucji Ukraiskiej Republiki Ludowej (1920-1939). Lublin:
Instytut Europy rodkowo-Wschodniej.
Serednicki Antoni. 2001. Z dziedziny stosunkw polsko-ukraiskich. Warszawa:
Stowarzyszenie Warszawa-Kijw.
Tomaszewski Jerzy. 1997. Mniejszoci narodowe w prawie polskim 1918-1939. Wi
2(460) : 123-140.
Tomaszewski Jerzy. 1985. Ojczyzna nie tylko Polakw: mniejszoci narodowe w Polsce
w latach 1918-1939. Warszawa: Modzieowa Agencja Wydawnicza.
Torzecki Ryszard. 1989. Kwestia ukraiska w Polsce w latach 1923-1929. Krakw:
Wydawnictwo Literackie.
arnowski Janusz. 1973. Spoeczestwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939. Warszawa:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Mateusz ZULCZYK 1
Akademia Obrony Narodowej
Wydzia Bezpieczestwa Narodowego
ZJAWISKO ISLAMSKIEGO TERRORYZMU

SAMOBJCZEGO KOBIET
ABSTRAKT: Bezporednim celem zamachowca-samobjcy nie jest wycznie
doprowadzenie do wasnej mierci, ale spowodowanie moliwie jak najwikszej liczby
ofiar wrd spoecznoci potencjalnego przeciwnika. mier samego wykonawcy potguje
uczucie strachu, poniewa dowodzi penej bezkompromisowoci zamachowca oraz jego
gotowoci do zoenia najwikszej ofiary w postaci wasnego ycia. Planujc zamachy
terrorystyczne, terroryci licz przede wszystkim na efekt psychologiczny, a jest duo
wikszy, gdy dokona go kobieta, w wielu tradycyjnych rodowiskach przestawiana jest,
jako istota bezbronna, delikatna, niezdolna do wyrzdzenia krzywdy.
Artyku ma na celu przedstawienie zjawiska islamskiego terroryzmu samobjczego kobiet,
na wybranych przykadach, ktry zobrazuj cechy wsplne i rozbienoci kobiet
samobjczy z rnych rodowisk.
SOWA KLUCZOWE: kobiecy terroryzm, terroryzm samobjczy, islam
THE PHENOMENON OF FEMALE SUICIDE

ISLAMIC TERRORISM
ABSTRACT: The direct objective of the suicide bomber is not only to bring their own death,
but to cause the largest possible number of casualties among the community of potential
adversary. The death of the executive intensifies the feeling of fear, because it shows
complete intransigence of bomber and his willingness to submit biggest sacrifice in the
form of his life. When planning terrorist attacks, the terrorists are counting primarily on the
psychological effect, and it is much greater when made by woman, in many traditional
environments identified as vulnerable, fragile, unable to harm.
Article aims to describe the phenomenon of female suicide Islamic terrorism, on selected
examples that clearly show similarities and differences among female suicide bombers in
the various communities.
KEY WORDS: female terrorism, suicide terrorism, Islam
mgr Mateusz Zulczyk absolwent Wydziau Bezpieczestwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej
w Warszawie. Autor wielu artykuw powiconych geopolityce oraz problematyce Si Zbrojnych Federacji
Rosyjskiej, ktrego zainteresowania badawcze obejmuj problematyk terroryzmu, si zbrojnych oraz sub
specjalnych ze szczeglnym uwzgldnieniem tzw. pastw b. ZSRR.
1
152 | S t r o n a
WPROWADZENIE
Terroryzm samobjczy jest szczegln form wspczesnych dziaa
terrorystycznych, odnoszcych si do strategii prowadzenia wojny asymetrycznej.
Terroryzm wszed do naszego ycia i sta si czci wspczesnej rzeczywistoci. Nikt
i nigdzie, nie moe czu si w peni bezpiecznie: ani w Nowym Jorku, ani moskiewskim
metrze, ani na ulicach prowincjonalnego miasteczka. Planujc zamachy terrorystyczne,
terroryci licz przede wszystkim na efekt psychologiczny, a jest on duo wikszy, gdy
dokona go kobieta. Kobieta w wielu tradycyjnych rodowiskach przestawiana jest, jako
istota bezbronna, delikatna, niezdolna do spotgowanej agresji, w tym do wyrzdzenia
krzywdy. Zamach dokonany przez kobiet eskaluje uczucie strachu. Ponadto w warunkach
zaostrzonych reimw bezpieczestwa, kobiecie jest znacznie atwiej przenikn w miejsca
masowych skupisk ludzkich, aby tam przeprowadzi zamach 2.
Jednymi z pierwszych akcji terrorystycznych realizowanych poprzez samoofiarowanie byy operacje przeprowadzone na pocztku lat osiemdziesitych XX w. przez
szyickie partie radykalne Hezbollah i Amal, w celu wymuszenia wycofania si z Libanu
kontyngentw wojskowych USA i Francji oraz przerwania izraelskiej okupacji
poudniowych rejonw tego kraj 3. Seria zamachw samobjczych spowodowaa szokujcy
efekt i doprowadzia do wymiernych korzyci dla libaskich struktur zmilitaryzowanych.
Pniej taktyk t przejy zarwno islamskie, jak i wieckie partie nacjonalistyczne, ruchy
oporu, a take m.in. ruchy separatystyczne. Dziaania samobjcze, jako strategia
prowadzenia wojny wystpiy w nie mniej ni 29 pastwach 4. W latach 1980-2001 jedynie
2 proc. zamachw zostao przeprowadzonych przez samobjcw, jednak ataki te
spowodoway ok. 50 proc. wszystkich ofiar, przy czym nie uwzgldnia si w tej statystyce
atakw z 11 wrzenia 2001 r. 5.
Po zamachach terrorystycznych z lipca 2005 r. w Londynie, dokonanych przez
obywateli brytyjskich narodowoci pakistaskiej, coraz czciej zaczto mwi
o globalizacji kultury mczestwa 6.
Najczciej samobjcze ataki terrorystyczne przeprowadzane s poprzez detonacj
adunkw wybuchowych wasnej produkcji, ktre s mocowane do ciaa zamachowca, czy
. . , ( , 2004 .),
, 2004, http://www.milresource .ru/Article-1.html, (08.01.2014)
3
23 padziernika 1983 r. ciarwka z materiaem wybuchowym kierowana przez samobjc, uderzya
w budynek koszarowy midzynarodowych si pokojowych USA i Francji powodujc mier 241 onierzy
amerykaskich i 58 francuskich oraz ranic ponad 100. Zamach zosta przeprowadzony przez proirask
zmilitaryzowan parti Hezbollah.
4
. ., : - , : 2010. . 4.
5
. . , op.cit., (08.01.2014)
6
Pod tym terminem, rozumie si terroryzm samobjczy, ktry wyksztaci si na gruncie wspczesnej
kultury muzumaskiej, gdy prymat w tej dziedzinie w ostatnich latach ponownie przeszed do islamskich
organizacji radykalnych (Irak, Afganistan, Pakistan, operacje transnarodowej sieci Al-Kaidy
i stowarzyszonych z ni ugrupowa). . ., op. cit., . 4-5.
2
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 153
te dostarczone na miejsce zamachu za pomoc rnych rodkw transportu 7.

Bezporednim celem zamachowca-samobjcy nie jest wycznie doprowadzenie do wasnej
mierci, ale spowodowanie moliwie jak najwikszej liczby ofiar potencjalnego
przeciwnika dokonanie zemsty za niesprawiedliwy los rodzimej spoecznoci. Akt
mierci samego wykonawcy potguje uczucie strachu, poniewa dowodzi penej
bezkompromisowoci zamachowca oraz jego gotowoci do zoenia najwikszej ofiary
wasnego ycia, aby tylko przyczyni si do zwycistwa wasnych ideaw. Zamach
samobjczy jest wyrazem zdeterminowania zamachowca. Ukazuje jego peni oddania
i bezkompromisowoci, a jest tym bardziej przeraajcy, e uwiadamia nam fakt, i strona
przeciwna nie ma nic do stracenia.
Zwolennicy i ideolodzy terroryzmu samobjczego, okrelaj realizatora tego typu
atakw koranicznym terminem szahid 8, a sam operacj istihszad 9 lub al amalajjam al
istiszchadijja, co oznacza operacja mczeska 10.
Szahid (samobjca) jest jednorazowym rodkiem transportu bomby mona
go przygotowa do dziaania szybko i bez dodatkowych kosztw. Naley pamita, e do
przeprowadzenia zamachu samobjca nie musi posiada specjalistycznej wiedzy
technicznej, czy te unikalnych umiejtnoci. W zalenoci od konstrukcji bomby,
wystarczy tylko nacisn guzik lub poczy ze sob dwa przewody w urzdzeniu,
doprowadzajc tym samym do detonacji adunku. Samobjca sam staje si broni
w warunkach, gdzie ycie ludzkie nic nie kosztuje. atwiej i taniej jest wysa na mier
samobjc, ni straci np. kosztowny sprzt techniczny. Mimo braku szczeglnych
wymaga w stosunku do kandydatw na samobjcw, to jednak naley zwrci uwag na
fakt, e o ile uda im si dotrze do celu, to wwczas staj si broni precyzyjnego raenia.
Kady z nich moe dokona zamachu w czasie i w miejscu, ktry bdzie najbardziej
S to przede wszystkim pojazdy koowe - motocykle, samochody osobowe, ciarowe. Samochd ciarowy
wykorzystano m.in. w czerwcu 2003 r. w Mozdoku (Osetia Pnocna), gdzie czeczeski bojownik wjecha na
teren dziedzica tamtejszego szpitala, ciarwk wyadowan picioma tonami saletry. Detonacja
spowodowaa ogromne straty w ludziach i w mieniu, gdy na dziedzicu szpitala znajdoway si rozstawione
namioty lazaretw polowych. -
, NEWSru.com . 2003. 1 . : 01.08.2003.
http://www.newsru.com/arch/russia/01aug2003/hospital.html (03.02.2014).
8
Mczennik, to w islamie ten, ktry oddaje swoje ycie w sprawie wiary, za co ma obiecan nagrod
wieczn. Islam naucza, e mier mczeska jest nagrod za waciw wiar, szczero, wytrwao
i wdziczno wobec Boga. M. bin Haadee, Calling someone a Shaheed, http://www.fatwaislam.com/fis/i
ndex.cfm?scn=fd&ID=33, (8.01.2014).
9
Operacja samoofiarowania jest to zorganizowana, zaplanowana operacja terrorystyczna nacelowana na si
yw lub mienie przeciwnika zwieczona mierci zamachowca.
10
Termin szahid pochodzi od rzeczownika szahada oznaczajcego zawiadcza. Zgodnie z islamem,
szahid, to wierzcy muzumanin, ktry wasnym yciem i mierci jest gotw zawiadczy szczero swojej
wiary i oddanie Allachowi. W islamie, w zdecydowanej wikszoci przypadkw, szahidem nazywany jest
muzumanin, ktry podczas walk z niewiernymi na polu boju lub w innych okolicznociach, gdy bierze
udzia w wyprawie wojennej skada swe ycie w ofierze. W islamie, mudahedin to muzumanin (dosownie
uczestniczcy w dihadzie), ktry zgin podczas walk nawet wwczas, jeli mier nastpia poza polem
walki i bya spowodowana innymi okolicznociami. . ., op. cit., . 20.
7
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
154 | S t r o n a
dotkliwy dla strony przeciwnej. Samobjcy nie potrzebuj skomplikowanej wiedzy

technicznej, czy wojskowej. Nie opracowuj planw dotarcia na miejsce zamachu,
ubezpieczenia bojowego i wycofania si przy minimalnych stratach, nie musz mie
opanowanej taktyki wojskowej, ani strategii. Wystarczy, e bd zdeterminowani i gotowi
odda ycie. Przygotowanie zamachu przez samobjc wymaga jedynie elementarnej
wiedzy, a samobjca ma pen wiadomo czekajcej go mierci. Ta wiadomo
nieuniknionej mierci w wielu przypadkach uatwia i determinuje zamachowca do
wykonania swojego zadania. W niektrych przypadkach to nie zamachowiec decydowa
o chwili zdetonowania adunku, lecz towarzyszca mu w pewnej odlegoci osoba, ktra
dokonywaa eksplozji przenoszonego przez niego materiau wybuchowego, za pomoc
urzdzenia zdalnego sterowania 11. Zwracajc uwag na aspekt technologiczny w ramach
operacji samo ofiarowania, naley wyszczeglni dziaania prowadzone z wykorzystaniem
tzw. pasw szahida, ktre s wypeniane materiaem wybuchowym 12.
KOBIECE OPERACJE SAMOOFIAROWANIA WYBRANE PRZYKADY

Do przeprowadzania pierwszych atakw samobjczych, kobiety wybray podmioty
wieckie 13. Szyickie ugrupowania Hezbollah i Amal 14, postpujc zgodnie z normami
islamu, wcale nie rekrutoway kobiet do udziau w operacjach samobjczych. Syryjska
Partia Socjalno-Narodowa (SSNP) bya pierwszym ugrupowaniem, ktre skierowao
kobiety do zamachw samobjczych. Pierwsza libaska zamachowczyni Sanaa Mechajdli15
zdetonowaa si w 1985 r. w samochodzie wypenionym materiaami wybuchowymi przed
izraelskim konwojem wojskowym nieopodal miejscowoci Jezzine 16. Sanaa, do SSNP
. . , op. cit., (08.01.2014)

Pas samobjcy, jest rodzajem specjalnego pasa (kamizelki) wypenionego materiaami wybuchowymi,
zaopatrzonego w bezporedni mechanizm detonacyjny, uruchamiany najczciej przez zamachowca. Tego typu
adunki wypeniane s niekiedy gwodziami, rubami i innymi drobnymi metalowymi przedmiotami, majcymi
w chwili eksplozji, do maksimum zwikszy liczb potencjalnych ofiar. Waga kamizelki z materiaem
wybuchowym, waha si w granicach od 5 do 20 kg. Kobiety, uywaj zazwyczaj lejszych adunkw.
13
Analiza zamachw samobjczych dokonanych w latach 1982-1986 w Libanie wskazuje, e na
41 zamachowcw-samobjcw tylko 8. zostao zidentyfikowanych, jako islamici, natomiast 30. z nich to
wyznawcy ideologii wieckich i nurtw nacjonalistycznych. Z tego 27 osb naleao do struktur
komunistycznych i socjalistycznych (by wrd nich m.in. nauczyciel, robotnik, czy te arabski chrzecijanin
z grupy wyznaniowej Awangarda). . ., op. cit., . 42.
14
Hezbollah powsta w 1982 r. w wyniku rozamu organizacji politycznej Amal, pretendujcej
do reprezentowania interesw szyickiej spoecznoci Libanu. W odrnieniu od wieckiego Amalu, Hezbollah
stawia sobie za cel stworzenie islamskiej republiki wedug modelu iraskiego. Drugim jego celem bya walka z
okupantami kraju (Syria i Izrael). Hezbollah powsta wkrtce po wtargniciu armii izraelskiej do Libanu i od
samego pocztku swego istnienia pozycjonowa si, jako ruch narodowo-wyzwoleczy. Ibidem, s. 40.
15
Siedemnastoletnia Sanaa Mechajdli uwaana jest za najmodsz z polegych bliskowschodnich
samobjczy. Za najstarsz uwaa si Shagir Karime Mahmud, take z Syryjskiej Socjalistycznej Partii
Narodowej, ktra w chwili zamachu miaa 37 lat. Terrorystka schowaa adunek wybuchowy w teczce
i wesza do szpitala, gdzie zdetonowaa bomb. W wyniku zamachu zgino 7 osb, a 20 zostao rannych.
Sana'a Mehaidli, http://www.evi .com/q/fac ts_about__sanaa_mehaidli, (8.01.2014).
16
Miasto w Libanie pooone na poudnie od Bejrutu.
11
12
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 155
wstpia trzy miesice przed zamachem i bya pierwsz kobiet, ktra pozostawia zapis
wideo z poegnaniem dla swoich krewnych i bliskich.
Z 85. udanych atakw samobjczych na Sri Lance przeprowadzonych przez
Tamilskie Tygrysy, a 30 proc. wykonanych byo przez kobiety 17.
Aktywnym udziaem kobiet w prowadzonych zamachach charakteryzowa si
terroryzm kurdyjski. Z oglnej liczby 15. atakw dokonanych przez Robotnicz Parti
Kurdystanu (RPK), 11 zostao przeprowadzonych przez kobiety w wieku od 17 do 27 lat.
W odrnieniu od terroryzmu libaskiego czy palestyskiego, gdzie zamachowcami
zostawali ochotnicy, w RPK sytuacja przedstawiaa si diametralnie inaczej. Wszyscy
zamachowcy-samobjcy byli wybierani i wyznaczani przez wysze kierownictwo partyjne.
W pojedynczych przypadkach miaa miejsce bezporednia presja psychiczna, pod grob
pozbawienia ycia 18. W lipcu 1996 r., nieznana z imienia zamachowczyni zdetonowaa
materia wybuchowy, w wyniku czego zgino 6. tureckich onierzy. Jest to jedyny znany
przypadek, kiedy zamachu samobjczego dokonaa ciarna kobieta 19. Warto nadmieni,
e kurdyjski terroryzm samobjczy nie trwa zbyt dugo i nie spotka si z szerszym
oddwikiem w spoeczestwie 20. Trudno te mwi o jakim wymiernym jego sukcesie.
W Izraelu pierwszy zamach terrorystyczny z udziaem kobiety mia miejsce
w styczniu 2002 r., kiedy Wafa Idris czonkini Brygad Mczennikw Al Aksy,
zdetonowaa w ruchliwym centrum handlowym dziesiciokilogramowy adunek
wybuchowy. Zgina wwczas jedna osoba, a rany odnioso ponad 100 21. Palestyska
organizacja terrorystyczna Hamas, take posiada w swoim panteonie samobjczynie.
14 stycznia 2004 r., dwudziestodwuletnia Reem Saleh Rayashi, pod pretekstem potrzeby
uzyskania pomocy medycznej, zbliya si do izraelskiego posterunku i zdetonowaa
piciokilogramowy adunek wybuchowy wypeniony stalowymi nakrtkami i gwodziami.
Zgino wtedy 4., a rannych zostao 7. onierzy 22.
. . , op. cit., . 47.

Jedna z wybranych kobiet, bdca czonkiem organizacji Turkan Adijaman, odmwia zostania
zamachowcem-samobjczyni, za co zostaa zgadzona w obecnoci innej kobiety, ktra przeja do
wykonania jej zaszczytn misj. Bya ni osiemnastoletnia Leyla Kaplan, ktra w listopadzie 1996 r.
zdetonowaa si w siedzibie policyjnych si szybkiego reagowania w miejscowoci Adana, w wyniku czego
mier ponioso trzech policjantw, a 12. zostao rannych - w tym 8 oficerw. Ibidem, s. 62.
19
. . , op. cit., (08.01.2014).
20
Kurdyjskie dziaania terrorystyczne przypadaj na lata 1996-1999.
21
ledztwo wykazao, e zamachowczyni bya rozwiedziona, nie posiadaa dzieci i mieszkaa w obozie dla
uchodcw w Amari. Jej trzej bracia, byli czonkami palestyskich struktur terrorystycznych. Przed
zamachem Idrys pracowaa przy opiece medycznej nad rannymi. F. Biedermann, The Palestinians first
female bomber, http://www.salon.com/2002/01/31/female_bomber/, (14.01.2014).
22
Kobieta osierocia trzyletniego syna i roczn crk. Jej m zezna w ledztwie, e nic nie wiedzia
o terrorystycznych zamiarach swojej ony.
17
18
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
156 | S t r o n a
CZARNE WDOWY 23 KOBIECY CZECZESKI DIHAD 24

Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. oraz proklamowaniu niepodlegoci przez
dotychczasowe republiki zwizkowe, take narody Kaukazu podbite niegdy przez
imperialn Rosj, dostrzegy wasn szans na wybicie si na niepodlego. Republika
Czeczeska ogarnita wizj swojej samodzielnoci pastwowej, nie podpisaa dokumentw
federacyjnych i proklamowaa w 1992 r. swoje wyjcie ze skadu Federacji Rosyjskiej,
co w konsekwencji doprowadzio do dwch wojen, tzw. czeczeskich, trwajcych w latach
1994-1996 i 1999-2009.
Pierwsza wojna przebiegaa pod sztandarem nacjonalizmu i obrony niepodlegego
pastwa wieckiego Republiki Czeczeskiej. Jednak pod wpywem nurtw politycznych
krajw Zatoki Perskiej oraz Bliskiego Wschodu doszo do wskrzeszenia idei islamskich25
i wprowadzenia form wahhabizmu 26, ktre powodoway stopniow islamizacj ruchw
narodowociowych w Czeczenii. Ponadto wielu weteranw walk z Afganistanu
wyznajcych radykalny islam pod postaci ruchu wahhabickiego, jak np. emir Hattab,
ruszyo do Czeczenii kontynuowa walk z niewiernymi bdcymi ciemiycielami
wyznawcw islamu 27. Islamizacji poddano ideologi, symbolik, a nawet nazwiska
dowdcw polowych partyzantki czeczeskiej 28.
Po zakoczeniu regularnych walk i wprowadzeniu adu federalnego na terenie
Republiki Czeczeskiej, bojowicy przeszli do podziemia i kontynuowali walk metodami
partyzanckimi. Przeciwko wojskom rosyjskim, wraz z wahhabitami, walczyli nacjonalici
opowiadajcy si za tradycyjnym islamem. Rnice ideologiczne, spowodoway odmienne
metody walki prowadzone przez obozy separatystw, ale to obz wahhabitw jest
Czarne wdowy termin obiegowy okrelajcy czeczeskie kobiety zamachowczynie, upowszechni si
po zamachu w Centrum Teatralnym na Dubrowce w Moskwie w padzierniku 2002 r., podczas musicalu
Nord-Ost, gdzie w charakterze ostatecznego argumentu wystpio 19 czeczeskich terrorystek,
wyposaonych w pasy szahidw. Pniej w prasie i literaturze zostay nazwane czarnymi wdowami, gdy
podczas walk w Czeczenii wielu z ich wspmaonkw ponioso mier.
24
Dihad pierwotnie termin wykorzystywany do okrelenia podejmowania trudw, majcych na celu
wzmocnienia wiary i islamu. Aktualnie okrela ruchy radykalnego islamu, zapowiadajce wprowadzenie
dihadu przeciwko tyranii wadzy (lokalnych ustrojw politycznych w krajach muzumaskich i arabskich
oskaranych o odejcie od islamu) i wadzy niewiernych, czego przejawem jest obecno Zachodu na
muzumaskim Wschodzie. W kulturze europejskiej tumaczony jako wita Wojna. .. , op. cit., . 8.
25
W czasach radzieckich, tliy si one w formie plegalnej.
26
Termin wywodzi si z nauk Muhammada Idi Ad al-Wahhaba, ktry stworzy fundament dla ruchw
religijno-politycznych Arabii w XVIII w., opowiadajcych si za odrodzeniem islamskiego modelu ycia z
okresu proroka Muhammada i zjednoczenia plemion arabskich w walce przeciwko Imperium Osmaskiemu.
By to najbardziej rygorystyczny kierunek islamu sunnickiego. Doktryna wahhabizmu postulowaa powrt
do pierwotnej czystoci islamu, do prostoty i surowoci ycia. Doktryn t podchwycili i upowszechnili
wadcy arabscy z dynastii Saudyjskiej. Obecnie jest to oficjalny ruch islamu we wspczesnej Arabii
Saudyjskiej. Encyklopedia PWN, Warszawa 1987, tom IV, s. 632.
27
Ukazuje to przejaw solidaryzmu pomidzy narodami islamu. Warto zwrci uwag rwnie na walk
rami w rami islamskich bojownikw przeciwko niewiernym i skorelowa j z tezami S. Huntingtona
dotyczcymi zderzenia cywilizacji i wojen na ich styku pomidzy cywilizacj europejsk a islamem.
28
Np. bohater pierwszej wojny czeczeskiej Szamil Basajew, lider czeczeskich bojownikw i autor
najwikszych sukcesw w walce przeciwko Rosji przyj nowe imi Abdullah Szamil Abu Idrys.
23
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 157
odpowiedzialny za wprowadzenie zamachw samobjczych do taktyki dziaa. Wahhabizm

stworzy podstawy ideologiczne i legitymacj etyczn takiej formy walki z przeciwnikiem.
Na pocztku XXI w., Basajew poinformowa o utworzeniu pododdziau samobjcw pod
nazw Riyad-us-Saliheeyn (Ogrody przeprowadzonych/uwiconych) 29.
Terroryzm samobjczy w Czeczenii charakteryzowa si wysokim wspczynnikiem
kobiet gotowych do atakw samobjczych. Z rosyjskich bada nad t problematyk
wynika, e w okresie od czerwca 2000 do maja 2005 r. kobiety przeprowadziy 22 spord
27 operacji terrorystycznych. Ich udzia wynosi 43 proc. w oglnej liczbie zamachw (47
osb na 110 wszystkich zamachowcw) 30.
Pierwsz nagonion operacj samoofiarowania przeprowadzia w 2000 r. Chawa
Barajewa 31. Moda zamachowczyni poprowadzia ciarwk, ktra eksplodowaa przed
budynkiem oddziau milicji specjalnego przeznaczenia (OMON) w miejscowoci Alchan
Jurt. Z relacji jej bliskich wynika, e do 1998 r. Chawa zachowywaa si i ubieraa jak
wspczesna nastolatka. Gdy miaa 14-15 lat zabra j do siebie jej cioteczny brat Aribi
Barajew-Tarzan 32, co rzekomo podyktowane byo potrzeb wyrczenia ciko pracujcego
ojca 33. To wanie brat namwi Chaw do przeprowadzenia operacji samoofiarowania. Po
zabraniu jej do siebie odizolowa j od jej rodowiska 34. Jej bliscy twierdz, e moga si w
nim zakocha i dzieli z nim nawet oe 35. Arbi uczyni z Chawy zagorza wahhabitk,
Grupa terrorystyczna wykorzystywaa kobiety do swoich operacji samobjczych, dokonano atakw na
rosyjskie posterunki wojskowe, statki powietrzne, obiekty cywilne. Przypisuje im si szereg atakw, a w tym
atak na teatr na Dubrowce (2002 r.) i wzicie zakadnikw, atak w moskiewskim metrze (stacja ubianka,
Park Kultury 2010 r.), atak na dwa rosyjskie samoloty pasaerskie Tu-134 i Tu-154 w 2004 r. oraz inne. . .
, op. cit., .64.
30
Do grona samobjcw zaliczono wszystkich biorcych udzia w operacji w Moskwie (Nord-Ost - 40
osb) i Biesanie (Pnocna Osetia, wrzesie 2004 r. 32 osoby), co znacznie zwikszyo liczb czeczeskich
samobjcw.
31
Prawdziwe nazwisko Chawybrzmi ansurkajewa. Chawa bya psierot, wychowywa j ojciec, ktry
pracowa, jako inynier od spraw bezpieczestwa w kombinacie drzewnym. Imi dziewczyny zna dzi kade
czeczeskie dziecko. Chawa, bya pierwsz szahidk. Napisano o niej patetyczne wiersze i pieni, wszystkie
jak zapewniaj rosyjscy eksperci - dalekie od rzeczywistoci. . , ;
-, . . 2003. // [ ]. URL:
http://www.lib.mn/blog/y uliya_yuzik/ (28.01.2014).
32
Aribi Barajew-Tarzan by czeczeskim dowdc polowym. Walczy od 1995 r., bra udzia w rajdzie
Szamila Basajewa na Budionowsk, sformowa i dowodzi jedn z najskuteczniejszych czeczeskich jednostek
Islamskim Pukiem Specjalnego Przeznaczenia, a podczas drugiej wojny oddziaem dywersyjnym Dihad3. Co jest szczeglnie ciekawe, Aribi posugiwa si dokumentami oficera rosyjskiego MSW, dziki ktrym
porusza si po terytorium najeonej posterunkami Czeczenii. Zgin rok po mierci Chawy Barajewej.
I. T. Miecik, Samobjczynie z Czeczenii mier, siostra moja, http://www.polityka.pl/swiat/analizy/150
4698,1,samobo jczynie-z-czeczenii.read#ixzz2qJj4AizI, (13.01.2014).
33
W jego domu spdzia ostatnie dwa lata ycia przechodzc indoktrynacj. Ibidem.
34
Matka zmara, gdy dziewczyna miaa kilka lat. Jej siostra po wyjciu za m wyjechaa do innej wioski,
a z ojcem zgodnie z tradycjami regionalnymi i krgiem kulturowym nie moga nawiza bliszego
kontaktu i stworzy klimatu zaufania.
35
Lokalni mieszkacy twierdzili, e Arbi by przystojnym mczyzn i posiada umiejtnoci
magnetyzowania kobiet. I chyba nie tylko kobiet, skoro stworzy wasny oddzia partyzancki. We wszystkim
co robi powoywa si na Allacha i czekajce zbawienie w raju. . , ;
-, . . 2003. [
], http://www.lib.mn/blog/y uliya_yuzik/ (28.01.2014).
29
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
158 | S t r o n a
sfanatyzowan na punkcie religii 36 i przygotowywa j do roli szahidki. Potrzebowa

kobiety, ktrej mgby cakowicie zaufa i nad ktr miaby pen kontrol. Chawa bya
wraliwa i szczerze wierzya, e jej mier przysuy si losowi narodu 37. Dla Arbiego bya
gotowa zrobi wszystko, a mimo to, najprawdopodobniej podawa jej tabletki
psychotropowe. W zamachu towarzyszya jej inna otumaniona dziewczyna
szesnastoletnia Liuza Magomadowa 38. Dziewczyny byy pierwszymi szahidkami w Rosji,
ale pieni i poematy pisane s na cze tylko jednej z nich 39.
Chawa pozostawia film, w ktrym nawoywaa inne kobiety (siostry w wierze)
do stawiania oporu zwaszcza w sytuacji, gdy wrogowie zabili prawie wszystkich
czeczeskich mczyzn, a nam tylko pozostao jedynie ich pomci. Nadszed czas, kiedy
musimy sign po bro i pj broni swj dom, swoj ziemi przed tymi, ktrzy
przynieli mier do naszych domw 40.
Innym przypadkiem zasugujcym na uwag jest zamach Aizy Gazujewej z 2001 r.
na rosyjskiego gen. mjr Gejdara Gadijewa komendanta wojskowego w UrusMartan w Czeczenii. Komendant ten by odpowiedzialny za zaczistki pacyfikacje
czeczeskich wiosek w poszukiwaniu wahhabitw. Podczas jednej z operacji zabrano
z domu ma Ajzy 41. Pomimo, e w czowiek nie mia kontaktw z wahhabitami, nie
zosta zwolniony z aresztu. Przesuchiwano go z uyciem tortur. Zosta ciko pobity
i okaleczony. Gadijew poleci wezwa do komendantury jego on i podczas
przesuchania w jej obecnoci rozci mu brzuch, po czym chwytajc dziewczyn za wosy
wepchn jej gow w rozlane wntrznoci. Ajza staa si obiektem potwornego okaleczenia
psychicznego.
Przez kilka miesicy wstrznita i zniszczona psychicznie dziewczyna prbowaa
odzyska rwnowag, ale bez efektw. Koszmar nieszczcia dopenia jeszcze informacja
o mierci brata 42. Reakcj Ajzy na cig nieszcz byo zamknicie si w sobie i szukanie
ukojenia w modlitwie. Narastao w niej poczucie krzywdy i nieszczcia. daa zemsty.
Od wahhabitw dostaa pas szahida i instrukta, co do sposobu inicjacji materiau
W 1999 r. Chawa bya widziana w Groznym w dugiej ciemnej sukni i spodniach, z zakryta gow, czyli
w typowym stroju wahhabitek. Ibidem.
37
Wierzya, e Allach przyjmie j w raju, gdzie spotka j szczcie i spokj.
38
Z pniejszych wypowiedzi jej matki wynikao, e Liuzaniczym nie zdradzaa swoich powiza
z terrorystami. Ibidem.
39
Ojciec Chawy z rozpaczy zmar na jej grobie. Matka Luizy pozostaa handlark w Inguszetii. . , op.
cit., (28.01.2014). Zauwaa si znaczne rnice w postrzeganiu samoofiarowania pomidzy Czeczeni
a Palestyn, gdzie rodzina czuje szczegln nobilitacj z powodu samobjczej mierci swojego bliskiego.
40
Ibidem.
41
Modzi byli szalenie w sobie zakochani, byli po lubie, zdyli przey ze sob 7-8 miesicy. Pniej sami
wojskowi przyznali niechtnie, e wzili go przez pomyk. Alichan nie mia adnych kontaktw z wahhabitami.
42
Jej brat by inwalid od czasu pierwszej wojny czeczeskiej, kiedy to wszed na min. Przey, ale
amputowano mu obie nogi. Okaleczony i zrezygnowany nie opuszcza domu a do chwili, gdy po raz pierwszy
samodzielnie wyszed o kulach na spacer. Mia pecha. W pobliskiej stacji samochodowej biwakowaa grupa
rosyjskich onierzy. mieszne im si wydao to, e chopak bez ng wybra si na samodzielny spacer. Nie
wiadomo ju teraz czy to z litoci, czy te tak dla artu, ale go zastrzelili. . , op. cit., (28.01.2014).
36
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 159
wybuchowego 43. Na przyjazd generaa czekaa pod budynkiem komendantury,

gdzie pracowa. Podczas eksplozji zosta on ciko ranny i zmar w szpitalu nie
odzyskawszy przytomnoci.
Oba przytoczone przypadki s podobne. Cho Chawa bya wczeniej indoktrynowana
religijnie, a jej emocje byy zaguszane rodkami psychotropowymi, to jednak w obu
przypadkach istnia aspekt wolnego wyboru, bodziec zemsty za doznane krzywdy
i potrzeba wyrwnania rachunkw wedug odwiecznej zasady krew za krew.
Nie wszystkie jednak zamachy odbyy si na podou wyrwnywania rachunkw
osobistych. Zdarzyy si przypadki, gdy kobiety byy zmuszane do akcji samobjczych.
Miay pen wiadomo, e kierowane s na misje miertelne, z ktrych nie ma drogi
powrotnej. Ale to nie one miay zdetonowa przenoszony adunek wybuchowy. One miay
za zadanie jedynie dostarczy go na miejsce.
Taki scenariusz dziaania przygotowano dla Zaremy Inarkajewej, ktra zostaa
przywieziona przez dwch mczyzn pod budynek si bezpieczestwa w Groznym. Miaa
wej do budynku z torb na ramieniu wypenion 17 kg materiaw wybuchowych.
Poinformowano j jedynie, aby pod dnym pozorem nie zdejmowaa torby oraz podano
gabinet, do ktrego miaa si uda. Szesnastolatka przeya eksplozj 44 i dziki temu udao
si subom bezpieczestwa pozna okolicznoci zamachu.
W rodzinnej wiosce zabiega o jej wzgldy czonek zbrojnego podziemia Szamil
Garibekow 45. Zostaa uprowadzona na ulicy, co nie jest w republikach kaukaskich czym
wyjtkowym. Jest to jedna z ludowych form poprzedzajcych zawarcie maestwa 46.
Osadzono j w mieszkaniu, gdzie przebyway ju dwie inne dziewczyny 47. Wkrtce
okazao si, e nie wysano swatw do jej rodzicw, a jedynie posacw po jej rzeczy
osobiste, ktrzy te poinformowali, e ich crka wysza za m. Podawano jej rodki
odurzajce, po ktrych stawaa si spolegliwa. Zmuszono j do obcowania pciowego,
najpierw z Garibekiem, a nastpnie z innym mczyznami przebywajcymi do
mieszkaniu 48. Caymi dniami odbywao si czytanie Koranu i posugiwanie mczyznom.
Wkrtce te Garibek oznajmi jej, e bdzie musiaa zanie torb pod wskazany adres.
Nie udao si jednoznacznie wyjani, czy to ona dotara do wahhabitw, czy te to oni dowiedziawszy si
o nagonionym zdarzeniu z jej mem postanowili j znale i umoliwi jej dokonanie zemsty. Ibidem.
44
Podajc korytarzem do wskazanego gabinetu dziewczyna zawahaa si, zdja torb z ramienia
i najprawdopodobniej postawia j za zaomem ciany. Detonacji adunku dokonali zdalnie, towarzyszcy jej
bojownicy czeczescy, najprawdopodobniej kierujc si interwaem czasowym potrzebnym na dotarcie do
gabinetu. Dziewczyna bya operowana w budynku milicji i to wanie ta okoliczno uratowaa jej ycie. Ibidem.
45
Niektre rda wskazuj, e Szamil by milicjantem lub pracowa w organach bezpieczestwa. Ibidem.
46
Porwanie dziewczyny z ulicy stanowi jeden z obyczajw zawierania maestwa w Czeczenii. Kolejnym
za dziaaniem jest wysanie swatw do jej rodzicw z proba o zgod na lub.
47
Bya od nich izolowana, one za wiecznie pakay i na co si nie zgadzay. Namawiano je zapewne
do zamachw samobjczych, ale bezskutecznie. Ich ciaa znaleziono pniej mocno okaleczone.
48
Zmuszona zostaa do sypiania i innymi mczyznami. Szamil mwi do niej: on jest mj brat, a ja dzisiaj
daruje mu ciebie. Ibidem.
43
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
160 | S t r o n a
Wczeniej jednak da jej do wyrecytowania zapisany na kartce tekst od Allacha i utrwali

to na tamie filmowej.
Pomimo udziau w wojnie czeczeskiej ochotnikw z krajw arabskich, terroryzm
wahhabitw nie wykroczy poza ramy dziaa regionalnych. Basajew opowiada si za
wyzwoleniem spod rosyjskiego jarzma caego Kaukazu i stworzenia na tym obszarze
pastwa islamskiego, gdzie obowizywaoby prawo szarijatu. Po mierci Basajewa,
w 2006 r., jego ide przej Doku Umarow i proklamowa nawet, powoanie islamskiego
emiratu Kaukaz. Pomimo, e dziaalno bojownikw wykroczya poza granice Czeczeni
obejmujc teren Dagestanu, Inguszetii, Kabardino-Bakarii, Osetii Pnocnej, to jednak
formy ideologiczne nie przybray postaci globalnego dihadystowskiego modelu.
Cele dziaania czeczeskich bojownikw ograniczyy si do walk o suwerenno
i zrzucenie rosyjskiej zalenoci.
Ideologicznym fundamentem terroryzmu samobjczego w Czeczenii sta si
wojujcy wahhabizm, ktry ocenia ataki zamachowcw-samobjcw, jako dostojn form
mczestwa i legitymizacj przemocy wobec wspbraci w wierze nieprzyjmujcych
radykalnych form islamu tak, jak miao to miejsce u wahhabitw. Ideologia ta rozamaa
spoeczestwo czeczeskie tworzc podzia pomidzy najmodszym i najstarszym
pokoleniem 49.
Czeczeski terroryzm samobjczy by i pozosta marginalnym zjawiskiem,
nieakceptowanym w duym stopniu przez tamtejsze rodowisko. Jednak politycznie
nieroztropne i czsto prowadzone w duchu dawnej radzieckiej dominacji akcje si
specjalnych, skierowane na likwidacj czeczeskiego podziemia w tym stosowanie form
i metod urgajcych normom etyki ludzkiej 50 stworzyy klimat sprzyjajcy siganiu po
rozwizania waciwe dla radykalnego islamu 51.
W Czeczenii nie wyksztaci si kult mczennikw podobny do tego, jaki powsta w Libanie, czy te
Palestynie, poniewa wikszo spoeczestw Kaukazu wyznajca tradycyjny islam nie postrzegaa atakw
samobjczych, jako moliwej formy walki mczeskiej, ktrej nagrod byoby dostpienie raju. Wysawianie
zamachowcw samobjczych pozostao waciwe jedynie dla rodowiska wahhabickiego.
50
Czste stosowanie odpowiedzialnoci zbiorowej, branie zakadnikw z grona krewnych osoby
podejrzewanej o udzia w zbrojnym podziemiu, powtarzajce si akty okruciestwa wobec ludnoci cywilnej
i niekoczce si operacje antyterrorystyczne.
51
W sierpniu 2008 r. dokonano podsumowania operacji kontrterrorystycznej, jaka zostaa przeprowadzona
w dagestaskiej wiosce Gimry w okresie od 15 grudnia 2007 r. do 1 sierpnia 2008 r. Jak si okazao,
ekstremici przygotowali wiosk do stawiania dugiego oporu regularnym jednostkom si zbrojnych. Efektem
przeprowadzonej operacji byo zlokalizowanie 25 bunkrw i schowkw, 6 schronw, 6 umocnionych
stanowisk polowych. Zarekwirowano: 2 granatniki, 47 jednostek broni palnej, 12 min i amunicj, 825 kg
materiaw wybuchowych, 5 min wasnej konstrukcji. W okresie trwania operacji nakoniono do
dobrowolnego ujawnienia si 7. czonkw ugrupowa zbrojnych, zneutralizowano dziaalno jednego
bojownika, zatrzymano 17 osb ciganych listami goczymi i 19 osb wspierajcych zbrojne podziemie.
Suby ledcze ustaliy popenienie 75. przestpstw, wszczto 73 sprawy karne. Zdecydowano, e porzdku
w wiosce bdzie pilnowao dalej 430. pracownikw MSW Dagestanu i Wojsk Wewntrznych FR. ..
(.)., :
/ ., : , 2012. . 76.
49
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 161
Obiektami zamachw czeczeskich, w ktrych w okresie od czerwca 2000 r. do

maja 2005 r. uczestniczyli zamachowcy-samobjcy byy: obiekty wojskowe 10 atakw,
przedstawicielstwa wadz federalnych w Czeczenii 4, obiekty cywilne 14, z czego
8 byo zlokalizowanych w Moskwie. W cigu pierwszych dwch lat ataki samobjcze
miay miejsce tylko w Czeczenii i skierowane byy przeciwko rosyjskim obiektom
wojskowym. Ale po wprowadzeniu przez Rosjan zaostrzonych norm bezpieczestwa
w odniesieni do wasnych baz na terenie Czeczenii, zamachowcy zmuszeni zostali do
poszukiwania sabych punktw poza granicami republiki. Od 2002 r., tj. od chwili ataku na
teatr na Dubrowce, w ktrym uczestniczyo 19 kobiet wyposaonych w pasy szahidek,
bojownicy czeczescy skierowali ostrze swoich atakw na Moskw. Najwiksza ich
intensywno przypada na lata 2003-2004. Na pocztku lipca 2003 r. podczas koncertu
rockowego zorganizowanego na terenie portu lotniczego Tuszino, wysadziy si dwie
terrorystki powodujc mier 15. osb i raniy kolejnych 50. Na pocztku grudnia tego
samego roku terrorystka wyposaona w pas szahida zdetonowaa adunek przed hotelem
National w Moskwie. W pierwszych dniach lutego 2004 r. zdetonowano adunek
wybuchowy w wagonie moskiewskiego metra powodujc mier ok. 40. osb i obraenia
dalszych 100. W drugiej poowie sierpnia 2004 r. terrorystki zdetonoway adunki w dwch
samolotach pasaerskich, w wyniku czego mier ponioso 60 osb.
6 listopada 2008 r. samobjczyni zdetonowaa adunek we Wadykaukazie. Kobieta
przewizana pasem szahida miaa przy sobie p kilograma trotylu i dokonaa detonacji
wysiadajc z takswki-minibusa przy rynku miejskim, w jednym z najbardziej
zatoczonych miejsc miasta 52. 21grudnia 2013 r. w Wogogradzie inna kobieta Naida
Asijaowa dokonaa ataku w autobusie miejskim 53.
Pomimo, e w kwietniu 2009 r. rzd FR podj decyzje o zakoczeniu
dziesicioletniej operacji antyterrorystycznej w Czeczenii, a tym samym nakaza wycofanie
z republiki kontyngentu si specjalnych i przywrcenie tam warunkw pokojowej
egzystencji, to jednak trudno pokusi si o opini, e dziesicioletnie dziaania przybliyy
ten region do pokoju. Ju kilka miesicy pniej doszo do zamachu na prezydenta
Inguszetii, za ktry odpowiedzialno wzi na siebie Doku Umarow. W ocenie rodkw
masowego przekazu, w roku 2009 miao miejsce cznie nie mniej ni 10 atakw
samobjczych, przy czym wrd zamachowcw bya tylko jedna kobieta.
Jak wida dziaaniom kobiet samobjczy przywiecaj rne motywy. Za
pierwszym w historii Rosji zamachem samobjczym kobiety staa nieszczliwa mio,
12 osb zgino a ponad 40 zostao rannych.
, . 2008. 7 . http://echo.msk.ru/news/551769-echo.html (28.01.2014).
53
Sia wybuchu bya porwnywalna z detonacj ok. 0,5-0,6 kg trotylu. Zgino 8 osb, a 37 zostao rannych.
Naida bya absolwentk wyszej uczelni i pracowaa w szkole artystycznej. Rosyjscy specjalici zwracaj uwag,
e w odrnieniu do wikszoci czeczeskich samobjcw, nie miaa ona motyww do osobistej zemsty. .
, ,
" " ". 2013. 22 , http://rg.ru/2013/10/22/reg-skfo/detstvo-anons.html (28.01.2014).
52
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
162 | S t r o n a
indoktrynacja religijna i rodki odurzajce. Za drugim wewntrzna potrzeba zemsty

dopeniona ekstremizmem religijnym 54. W trzecim zaprezentowanym przypadku,
czeczeska kobieta nie miaa alternatywy. Niezalenie od tego, co by zrobia, czekaa j
mier. Niektrzy rosyjscy eksperci zwracaj uwag, i na 10 szahidek jedna, a moe dwie
kobiety bd autentyczne, w peni ideologicznie uformowane, gotowe walczy w imi
islamu, a reszta, to omamione i oszukane dziewczyny przysposobione do roli ywej bomby.
PALESTYSKI TERRORYZM SAMOBJCZY

eski terroryzm samobjczy w Palestynie, zrodzi si na fali powodzenia
i powszechnej aprobaty w tamtejszej wiadomoci wczeniejszych zamachw
dokonywanych przez mczyzn i podyktowanych radykalnym islamem. Podczas pierwszej
intifady55, kierownictwo palestyskiego ruchu narodowego wezwao kobiety do aktywnego
udziau w walce narodowo-wyzwoleczej. Ale zamiast udostpni kobietom prawo do
czynnej walki zbrojnej, ograniczono si do propagowania roli matek i piastunek
pniejszych bohaterw 56. Najwyszy tytu, jaki moga uzyska kobieta podczas pierwszej
intifady, to miano matki szahida tzn. matki, ktra urodzia i wychowaa chopca, ktry
nastpnie odda ycie za wyzwolenie narodu. Ale nie naley zapomina, e pod koniec lat
szedziesitych XX w., kiedy do gosu doszy ugrupowania lewackie i nacjonalistyczne,
zezwolono kobietom na bardziej aktywny udzia w walce o niepodlego Palestyny, cho
stanowio to wyjtek dla tamtejszego spoeczestwa 57.
Do czasu drugiej intifady 58, kontekst kulturowy i ideologiczny palestyskiego ruchu
wyzwolenia uleg diametralnej zmianie. Nastpia islamizacja polityki i sfery publicznej
Palestyny. Signicie do korzeni wasnej kultury i realizacja wartoci religijnych w
najbardziej zdecydowanych i radykalnych formach, doprowadzio do zawenia
moliwoci bezporedniego udziau kobiet w konflikcie zbrojnym z Izraelem. Rola kobiet,
ostatecznie zostaa sprowadzona do aktywnoci wojennej na froncie demograficznym.
Ale rozkwit kultury mierci mczeskiej poszerzy moliwoci udziau kobiet
w politycznym protecie zbrojnym, nawet wbrew oczekiwaniom samych islamistw.
Jednym z celw dziaania Ajzy bya ch zjednoczenia si z mem, ktry jak wierzya przebywa w raju.
R. Shulman na amach gazety The Washington Post interpretuje termin intifada jako okres
powszechnego oporu przeciwko uciskowi. R. Shulman, In New York, a Word Starts a Fire,
http://www.washingtonpost.com /wp-dyn/content/article/2007/08/23/AR2007082301933.html, (13.01.2013).
56
Naoono na nie obowizek bycia matkami caego narodu. W propagandowych ulotkach przedstawiano
je nawet jako swojego rodzaju fabryki produkujce mczyzn. Zostao to nawet okrelono w literaturze
fachowej terminem nacjonalizacji macierzystwa.
57
Naley tu przypomnie narodow bohaterk Palestyny Lejl Khaled, ktra braa aktywny udzia
w porwaniu amerykaskiego samolotu w 1969 r. i w prbie uprowadzenia, rok pniej, izraelskiego samolotu
leccego na trasie Amsterdam Londyn. . . , op. cit., . 282.
58
Drug Intifad datuje si na lata 2000-2004. Powstanie wybucho, w wyniku zaamania si negocjacji
palestysko-izraelskich w Camp David. Powstanie wygaso, w wyniku kilku operacji si izraelskich w Strefie
Gazy zakoczonych sukcesem, a take mierci Jasera Arafata.
54
55
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 163
W pewnym stopniu, eski terroryzm samobjczy w Palestynie zosta zainicjowany przez

szefa Autonomii Palestyskiej Jasera Arafata 59. Konserwatywnie i patriarchalnie mylcy
liderzy ruchw islamskich, musieli zweryfikowa swoje dotychczasowe podejcie do roli
kobiet. Wkrtce nastpiy zamachy, ktrych organizatorami by Palestyski Islamski
Dihad oraz Hamas.
Wielu badaczy tematyki terroryzmu jest zgodnych, e wspln cech palestyskich
samobjczy jest skomplikowana wspzaleno ich ycia osobistego i rodzinnego. Wiele
przypadkw zamachw samobjczych w wykonaniu kobiet na terenie Palestyny,
zwizanych byo z potrzeb zmycia plamy z rodzinnego honoru. Jako przykad, mona tu
przytoczy pierwsz mczennic organizacji Hamas dwudziestodwuletni Reem AlRiyashi, ktra wysadzia si w powietrze 14 stycznia 2004 r., na punkcie kontrolnym Erec
w Strefie Gazy 60.
Inny przykad dotyczy utalentowanej studentki anglistyki na Uniwersytecie
An-Nadah w Nablusie Dariny Abu Aishy 61. Kobieta ta przesza do historii, jako druga
z kolei palestyska samobjczyni, ktra zdetonowaa si 27 lutego 2002 r. na punkcie
kontrolnym Makkabim nieopodal Jerozolimy. By moe nigdy nie zostaaby szahidk,
gdyby w jej yciu nie wydarzy si wypadek, w ktrym akt ponienia jej godnoci zbieg
si z trudn sytuacj w yciu osobistym. Abu Aisha bya wiadkiem, jak onierze nie
pozwolili przekroczy granicy kobiecie palestyskiej z krytycznie chorym dzieckiem, cho
kilkadziesit metrw od przejcia granicznego oczekiwao ju ni pogotowie ratunkowe.
Przy prbie interwencji i wstawienia si za nieszczsn kobiet, onierze izraelscy zerwali
chust z jej gowy, co dla muzumanki jest siln zniewag i uwarunkowali przepuszczenie
7 stycznia 2002 r. w centrum handlowym w Jerozolimie dwudziestoszecioletnia WafaIdris zdetonowaa si

w sklepie obuwniczym, co byo pierwsz mczesk mierci kobiety palestyskiej. Zgina jedna osoba,
a rannych zostao ok. 100-131osb. Odpowiedzialno za zamach wzia na siebie organizacja Brygady
Mczennikw Al-Aksy, do ktrej nalea brat zamachowczyni. To wanie on namwi kierownictwo
organizacji do przeprowadzenia zamachu z udziaem kobiety. Tego dnia, kiedy Jaser Arafat publicznie
nazwa kobiety palestyskie armi r, ktra zmiady izraelskie czogi, mia miejsce pierwszy atak
samobjczy dokonany przez kobiet. Sam Arafat zapewne nie przypuszcza, jak szybka bdzie rekcja
rodowiska kobiet palestyskich, zachconych do udziau w dihadzie przeciwko Izraelowi.
60
W opinii izraelskiej prasy bezporednim podwodem targnicia si na wasne ycie bya ch uniknicia
nieuchronnej kary za zdrad maesk i jednoczenie zmycie w ten sposb plamy z honoru rodziny. Prasa
donosia, e Al-Riyashi bdc matk dwjki dzieci zdradzia swego ma z onierzem Hamasu. Kiedy na
temat jej zdrady zaczy kry plotki zwrcia si ona do szejka Achmeda Jasina z prob o uzyskanie zgody
na przeprowadzenia ataku samobjczego, a ten przysta na jej prob. Porednim dowodem potwierdzajcym
win dziewczyny byo zachowanie jej rodziny po zamachu, ktra zrezygnowaa z rozmw z dziennikarzami
na temat samobjczyni i nie wystawia aobnego namiotu na cze wasnej crki, co w takich sytuacjach jest
zachowaniem standardowym. . ., op. cit., . 299.
61
Dwudziestodwulatka bya jak na standardy regionu niezalen kobiet i jedn z najbardziej
feministycznie nastrojonych samobjczy. Sensem jej ycia bya nauka i uzyskanie moliwie najwyszych
stopni i tytuw naukowych. Odrzucaa propozycje wyjcia za m, gdy nie chciaa krpowa swojej
wolnoci ograniczeniami nakadanymi przez maestwo.
59
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
164 | S t r o n a
kobiety z dzieckiem, pocaunkiem zoonym towarzyszcemu jej modemu mczynie,

ktry z kolei nie by jej mem 62.
W obu przypadkach, wyranie widoczny jest zwizek powagi honoru i norm
moralnych determinujcych godne zachowanie kobiet w spoecznoci islamskiej,
z podjciem decyzji o przeprowadzeniu zamachu samobjczego. Motyw zwizany
z potrzeb zachowania honoru rodziny nie zawsze wynika z osobistej winy pniejszej
zamachowczyni, ale moe by podyktowany, take poczuciem szlachetnej wizi
i solidarnoci duchowej z czonkami rodziny.
Takie okolicznoci towarzyszyy innej palestyskiej zamachowczyni osiemnastoletniej
Ayat Al-Akras, ktra wysadzia si 29 marca 2002 r. w jerozolimskim supermarkecie 63.
Ojciec Ayat doszed do zadowalajcej jak na warunki palestyskie majtnoci, pracujc
w izraelskiej firmie budowlanej wznoszcej domy dla izraelskich przesiedlecw 64.
Negatywn sytuacj pogbia druga intifada, ktra w odwecie si izraelskich spowodowaa
zaostrzenie reimu bezpieczestwa na terytoriach palestyskich, a to za rzutowao na
komfort ycia tamtejszych mieszkacw 65. Ofiara Ayat bya dla jej rodzicw cakowitym
zaskoczeniem. Dziaaa ona nie tylko z potrzeby ratowania honoru rodziny, ale te ycia
i statusu materialnego jej najbliszych. Jej czyn okry saw jej rodzicw i rodzestwo
w oczach zazdrosnych ssiadw oraz zapewne zapobieg napitnowaniu caej rodziny, co
zwykle ma miejsce w odniesieniu do osb wsppracujcych z okupantem, a za takich
wanie Palestyczycy uwaaj Izraelczykw 66.
TYPY KOBIET-SAMOBJCZY
W islamskim terroryzmie samobjczym, mona wyodrbni kilka typw kobiet, ktre
wybray los mczennic. Pierwszy typ, to zwyke reprezentantki spoecznoci
Mczyzna ten nie by cakowicie obcy kobiecie, gdy by jej bratem ciotecznym. Taki pocaunek
publiczny by gestem icie nagannym z punktu widzenia surowych regu religijnych. Potrzeba solidarnoci z
kobiet i jej chorym dzieckiem bya jednak dla dziewczyny priorytetem skazujcym j na potpienie. Po tym
incydencie, ktry wyjtkowo szybko sta si powszechnie znany, rodzice kuzyna postanowili prosi o rk
dziewczyny, co byo w zasadzie jedynym moliwym wyjciem z sytuacji, pozwalajcym zachowa normy
moralne. Ale dziewczyna nie zgodzia si na zampjcie cigajc tym samym hab na swoj rodzin.
Abu Aisha zdecydowaa si na mier w ataku samobjczym wiedzc, e uzyskany w ten sposb status
mczennicy z nawizk zmyje hab z honoru rodziny. . ., op. cit., . 300.
63
Wobec tej kobiety nie byo nawet cienia podejrze o naruszenie norm moralnych. Co wicej, miaa swojego
ukochanego, za ktrego wkrtce miaa wyj za m oraz planowaa podjcie studiw dziennikarskich na
uniwersytecie w Betlejem.
64
Moe nie tyle fakt pracy u okupanta, ile majtno Mohammeda Al-Akrasa, wywoay z czasem
niezadowolenie ssiadw i ich niech, a niekiedy wrcz wrogo w stosunku do rodziny Al-Akrasw.
65
Rozmow ostrzegawcz z Mohammedem Al-Akreasem przeprowadzili nawet przedstawiciele lokalnej
komrki Brygad Mczennikw Al-Aksy, ale nie spowodowaa ona zmian w zachowaniu Palestyczyka.
66
Pniej okazao si, e Ayat miaa wyrzuty sumienia z powodu zasobnoci rodziny i dostatniego komfortu
ycia, miaa wiadomo, e rdem tego statusu bya dziaalno jej ojca na rzecz firmy izraelskiej,
co w wiadomoci spoecznoci palestyskiej byo synonimem zdrady interesw narodowych. . .,
op. cit, . 302.
62
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 165
muzumaskiej zainspirowane kultur mczennictwa, podkolorowan osobist motywacj

etyczn dotyczc bezporednio honoru rodziny (Ayat Al-Akras).
Drugi typ kobiet, to kobiety niestandardowe dla swojej spoecznoci: niezalene,
wyksztacone, wykraczajce poza skostniae, archaiczne i przestarzae ramy ycia
spoecznego, ktre podejmuj prb zdefiniowania modelu uczciwoci i godnoci
kobiety (Abu-Aisha).
Trzeci typ, to kobiety upade, ktrych habicy postpek, pod presj wasnej
rodziny i najbliszego otoczenia, wymaga odkupienia win. A tutaj najlepszym wzorcem jest
rola mczennicy, bo nie do, e zmywa rzekome pitno z honoru, to jeszcze za jednym
zamachem uwica niejako w oczach spoecznoci swoj rodzin (Reem Al-Rijashi,
Darin Abu-Aisha).
W przypadku muzumaskich kobiet samobjczy, czciej ni u mczyzn,
dochodz obok motyww natury religijnej i narodowej, rwnie motywacje wasne
bezporednio zwizane z yciem osobistym. Maj one jednake charakter dodatkowy
uzupeniajcy, ktry w ostatecznym bilansie wypracowywania decyzji przechyla szal.
Kobiety na Kaukazie nie zajmuj si polityk, dla nich najwaniejsza jest rodzina - jej
zasobno, opieka, jedzenie, wychowanie dzieci. Po dwch wojnach w Czeczeni,
kaukaskich chopcw zaczto wychowywa w duchu siy. Do tego doszo wrodzone
poczucie dumy osobistej, narodowej i kulturowej. To niewtpliwie umacnia modego
czowieka, ale jednoczenie buntuje go przeciwko istniejcej rzeczywistoci, przeciwko
reimowi policyjnemu, cigym rewizjom, podejrzeniom, przeciwko powszechnemu
strachowi i niekoczcym si obawom o wasne bezpieczestwo oraz bezpieczestwo
najbliszych Staa obawa matek o synw, rodzi w mczyznach jako kulturowo
tradycyjnych opiekunach ognisk domowych potrzeb radykalnego dziaania, aby
zapewni wewntrzne poczucie bezpieczestwa i spokoju 67.
Nie wyklucza si, e decyzje o atakach samobjczych maj podoe obronne
wynikajce z potrzeby uniknicia pohabienia i zniewagi w tzw. zaczistkach, podczas
ktrych dochodzio nie tylko do fizycznej eliminacji ludzi, ale i do przypadkw
sponiewierania kobiet przez onierzy i milicjantw, czy nawet zbiorowych gwatw, co dla
kadej kobiety jest przeyciem wyjtkowo traumatycznym, a ju szczeglnie w kulturze
islamu. Powszechnie znany jest przypadek pk. Budanowa 68, ktry zgwaci i zamordowa
czeczesk dziewczyn podczas jednej z takich operacji 69.
, , ?, .
2010. 6 . http://www.svoboda. org/content/transcript/2004381.html (12.01.2014).
68
Byy pukownik Jurij Budanow zosta zastrzelony w Moskwie latem 2011 r. Dla jednych by on symbolem
okruciestw popenionych przez wojsko w czasie walk w Czeczenii, a dla innych rosyjskich nacjonalistw
by za bohaterem. Motywy morderstwa nie zostay wyjanione. ledczy zwrcili wwczas uwag na tzw.
czeczeski trop i prawdopodobne motywy zemsty. Wiele lat wczeniej, oskarono tego oficera o porwanie
i gwat na osiemnastoletniej Czeczence z wioski Tangi Czu, ktr mia pniej zamordowa a jej ciao
zakopa. W 2003 r. zosta skazany na 10 lat wizienia. O Budanowie pisaa w swojej ksice pt. Druga wojna
67
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
166 | S t r o n a
Na Kaukazie przyczyn zamachw samobjczych naley szuka przede wszystkich

w formach dziaania wadz. Naley porzuci federaln koncepcj dziaania opart na
strategii zniszczy, zlikwidowa. Teraz trzeba wspiera i wychowywa.
PODSUMOWANIE
Kobiety samobjczynie, s przede wszystkim mode 70. Dane wykazuj, e ich wiek
oscyluje w przedziale 17-47 lat 71. rodowiska spoeczne, z ktrych si wywodziy byy
zrnicowane. Byy wrd nich bezrobotne, ale te kobiety wyksztacone 72 i odnoszce
sukcesy w swojej profesji 73, byy biedne i zasobne, studentki i niepimienne 74. Najczciej
byy to jednak kobiety niezamne, o skomplikowanym losie. Wiele z nich stracio swoich
krewnych i bliskich. Mona wic wnioskowa, e u czci z nich wybr losu samobjczego
by wynikiem oddziaywania traumatycznych wydarze w yciu osobistym. Inne kieroway
si wiadomym poczuciem wartoci religijnych i przekona ideologicznych. Wrd nich
znaczny procent zajmuj osoby, ktre przeszy przez obozy dla uchodcw 75.
Wielu ekspertw zwraca uwag, i jednym z decydujcych czynnikw, ktry
motywuje terrorystw do poczenia dwch przewodw na przypasanym do bioder pasie
czeczeska zamordowana w 2006 r. A. Politkowska. Egzekucja w centrum Moskwy. Pukownik Budanow nie yje,
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,9760641,Egzekucja_w_centrum_Moskwy__Pulkownik_B
udanow_nie.html, (27.01.2014).
69
, , ?, .
2010. 6 ., http://www.svoboda. org/content/transcript/2004381.html (12.01.2014).
70
redni wiek samobjczy na przykad w Turcji wynosi 21,5 roku, w Libanie 23 lata.
71
Eksperci tumacz wiek samobjcw nastrojami, jakie panuj wrd waciwych dla nich grup wiekowych.
Pozytywny stosunek do przemocy politycznej wykazuje 14,5 proc. modych ludzi w wieku do 17 lat.
Wskanik ten, u kolejnej grupy obejmujcej osoby w wieku 18-24 lata wynosi 14,9 proc., a nastpnie obnia
si dochodzc do poziomu 6 proc. dla mczyzn w wieku powyej 64 lat; . . , op. cit., (8.01.2014).
Warto przy tym zwrci uwag, i zdarzay si przypadki, e kobiety w wieku ponad 40. lat decydoway si
na zamachy samobjcze. Np. Jacha Ugurczijewa, w wieku ok. 45-50 lat, po stracie trzech synw nie zdoaa
dwign si z nieszczcia. Osiwiaa, zdiagnozowano u niej nowotwr. Ludzie z damaatu wywieli j
z Czeczenii i przygotowali do zamachu samobjczego.
72
Mariam Szaripowa to ona prawdopodobnie dokonaa zamachu samobjczego na stacji metra
moskiewskiego ubianka w 2010 r. Bya spokojn i pewn siebie kobiet, lubia si uczy. W 2005 r.
ukoczya z wyrnieniem Dagestaski Uniwersytet Pedagogiczny. Posiadaa ukoczone dwa fakultety:
matematyczny i psychologiczny. Bya wspautorem trzech opracowa naukowych. Po studiach wrcia
do rodzimej wioski Baachani. Nikt, nigdy nie sysza z jej ust adnych ekstremistycznych wypowiedzi. Jej
ojciec dowiedzia si przypadkowo, e crka wysza za m za szefa Gubdeskiej struktury podziemnej
Magomedaliego Bagabowa, ale zapytana kategorycznie temu zaprzeczya. W chwili zamachu miaa 26 lat.
73
Dannet Abdullajewa autorka zamachu z 2010 r. na stacji metra Park Kultury w Moskwie. Bya bardzo
ambitn, byskotliw dziewczyn, wietn uczennic najlepsz w klasie, a przy tym bya bardzo cicha i
zrwnowaona. Wychowywaa si bez ojca. Studiowaa w medresie. Uczya si jzyka arabskiego,
co przychodzio jej bez problemu. Zapoznano j z Umalatem Magomiedowem bojownikiem i tak zwanym
emirem Rejonu Chasawjurtowskiego. By od niej dwa razy starszy, a mimo to zakochaa si w nim.
Zamieszkali razem i to wwczas, najprawdopodobniej zostaa poddana indoktrynacji.
74
Wedug poziomu wyksztacenia, samobjcw mona scharakteryzowa jako osoby zahukane
i niepimienne. 8,3 proc. samobjcw zdoao uzyska jedynie podstawowe wyksztacenie, kiedy
jednoczenie 12,8 proc. z nich posiadao dyplomy wyszych uczelni. . . , op. cit., (8.01.2014)
75
Ponad poowa wszystkich samobjcw na Bliskim Wschodzie przesza przez izraelskie wizienia i orodki
odosobnienia, co rwnie jak oceniono stanowio bodziec do podjcia si czynnoci samobjczych. Ibidem.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 167
szahida, jest fanatyzm religijny demolujcy realistyczny obraz rzeczywistoci 76. Oprcz
motywacji religijnej wany aspekt odgrywa podoe materialnie 77 oraz czynnik osobisty,
ktry czsto bywa rozstrzygajcy w procesie decyzyjnym przyszego samobjcy. Inaczej
to wyglda na Kaukazie w rodowiskach, ktre nie maj wahhabickich korzeni, gdzie
samoofiarowanie nie jest do koca akceptowane. Tutaj bodziec materialny nie ma ju
takiego znaczenia.
Wielu ekspertw przyjmuje, e mczyzna ceni wasne ycie i dlatego
w decydujcej chwili moe si zawaha. Trzewa kalkulacja moe doprowadzi mczyzn
do odstpienia od realizacji zaplanowanej operacji. Kobieta rzadko zmienia swoj decyzj
w warunkach intensywnego stresu. Kobieta jest sugestywna, w wielu przypadkach
chwiejna psychicznie i atwiej decyduje si na mier, ale raz podjtej decyzji ju nie
zmienia. Wiele z czeczeskich kobiet nie chciao umiera, wiele z nich zostao
wykorzystanych i popchnitych do ostatecznoci. Ideay dihadu w Czeczenii zostay
wypaczone. Czarne wdowy czsto wyruszay w swoje misje bdc ofiarami szantau,
moralnego sponiewierania i upodlenia godnoci ludzkiej. Ale byy te wrd nich patriotki,
uduchowione hasami narodowowyzwoleczymi. Samobjczynie z NordOst chciay
zademonstrowa swoj determinacj w protecie przeciwko wojnie. Tak naprawd jak
podaje rosyjski ekspert nikogo nie zamierzay zabija 78. Wrcz absurdalnie w kontekcie
pojmania zakadnikw zabrzmiaa informacja, e zamiast pasw szahida wypenionych
materiaem wybuchowym, miay przytroczone atrapy z sugestywnymi przewodami
detonatorw 79. Chodzio im przede wszystkim o wycofanie z Czeczenii wojsk rosyjskich
i zaprzestanie eksterminacji ludnoci cywilnej.
Porwnujc Czeczenki do zamachowczy z Libanu czy Palestyny, zauwaamy
podobne modele osobowoci i zbiene profile psychologiczne. Ich cech wspln jest
mody wiek, ktry jest tak podatny na manipulacje. Wiele z nich pochodzio z rodzin
wahhabickich, gdzie wychowyway si w surowych warunkach religijnych, z nieodcznym
kultem mczyzny. Niejednokrotnie wychowyway si w damaacie 80.
Kolejn grup, stanowi trzydziesto-czterdziestoletnie wdowy okaleczone bolesn
przeszoci i niemogce pogodzi si ze strat najbliszych im osb. By moe dlatego
Retoryka religijna, patriotyczna i narodowa, cakowicie wypycha ze wiadomoci przyszych samobjcw
ludzk moralno i zdrowy rozsdek. Umacniaj si w przekonaniu, do oczekujcego ich szczcia w yciu
pozagrobowym. Ibidem.
77
Rodzinie samobjczyni wypacana jest znaczna suma pienidzy, a ona sama staje si obiektem
wzmoonego szacunku i uznania. Taki czyn podnosi status spoeczny i presti rodziny, szczeglnie
w rodowiskach bliskowschodnich. Na Kaukazie wsparcie finansowe i pomoc materialna dla rodziny
zamachowca praktycznie nie wystpuje. Czasem wypacane s sumy rzdu 100-200 USD, aby zapewni
sobie milczenie rodziny. Ibidem.
78
Wiele z nich miao wiadomo, e przyodziane pasy szahida, to atrapy. Dlatego podczas szturmu si
specjalnych nawet nie prboway ich detonowa.
79
. , op. cit.28.01.2014).
80
Damaat zgromadzenie muzumanw utworzone w celu wsplnego zgbiania nauk islamu, odprawiania
obrzdw, wzajemnego wspierania si. Gow szeroko pojtej rodziny jest amir lub immam.
76
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
168 | S t r o n a
jest to tak liczna grupa, gdy pozostaje w centrum zasadniczego zainteresowania

wahhabickich werbownikw.
czy je te wsplna nienawi do wroga oraz ch zemsty za doznane krzywdy.
Zamach samobjczy kobiety, staje si heroicznym czynem dokonywanym w akcie
rozpaczy i potwierdza gotowo pci eskiej, do przyjmowania na siebie tradycyjnej roli
mskiej. Operacja samoofiarowania przeprowadzona przez kobiet, zapewnia przy tym
skuteczniejszy i dobitniejszy wydwik psychologiczny. Kobieta jest przecie t, ktra daje
ycie, a nie je odbiera. Dlatego, jest to tak przeraajce dla zachodniej cywilizacji.
BIBLIOGRAFIA
Politkowska Anna. 2014. Egzekucja w centrum Moskwy. Pukownik Budanow nie yje.
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,9760641,Egzekucja_w_centrum_
Moskwy__Pulkownik_Budanow_nie.html.
Encyklopedia PWN.1987. Warszawa, tom IV.
Miecik Igor T. 2014. Samobjczynie z Czeczenii mier, siostra moja. http://www.
polityka.pl/swiat/analizy/150 4698,1,samobo jczynie-z czeczenii.read#ixzz2qJj4AizI.
Bin Haadee Muqbil. 2014. Calling someone a Shaheed. http://www.fatwaislam.com/fis/i
ndex.cfm?scn=fd&ID=33.
Biedermann Ferry. 2014. The Palestinians first female bomber. http://www.salon.
com/2002 / 01/31/female_bomber/.
Shulman R. 2013. In New York, a Word Starts a Fire. http://www.washingtonpost.com
/wp-dyn/content/article/2007/08/23/AR2007082301933.html.
Sana'a Mehaidli, http://www.evi .com/q/fac ts_about__sanaa_mehaidli.
- .
2003. NEWSru.com. http://www.newsru.com/arch/russia/01aug2003/hospital.html.
. 2013.
. . 22 .
http://rg.ru/2013/10/22/reg-skfo/detstvo-anons.html.
.. (.). 2012. :
. : .
. . 2004. ( ,
2004 .). . http://www.milresource .ru/Article-1.html.
,
. 2008. 7 . http://echo.msk.ru/news/551769-echo.html.
. 2010. , ?
. 6 . http:// www. svoboda. org/content/ transcript /2004381.html.
. . 2010. : -
. .
. 2003. ; -,
.
..
[
].
http://www.lib.mn/blog/y uliya_yuzik/.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
Jadwiga UK 1
Uniwersytet Przyrodniczo Humanistyczny w Siedlcach
j.zuk@interia.pl
ZAGROENIE WYKLUCZENIEM
CYFROWYM JAKO ELEMENT
BEZPIECZESTWA OSOBISTEGO POLAKW
ABSTRAKT: Brak komputera i dostpu do Internetu jest gwnym czynnikiem
wywoujcym zjawisko podziau, a w konsekwencji wykluczenie cyfrowe. Drugim
wanym elementem tego zjawiska jest brak potrzeby korzystania z nowych technologii.
Dziaanie przeciw wykluczeniu cyfrowemu wydaje si konieczne, poniewa dotyka ono
najsabszych grup spoecznych: osb starszych, niepenosprawnych, dugotrwale
bezrobotnych, z rodzin dysfunkcyjnych, a take mieszkacw wsi i maych miasteczek.
Zapewniajc dostp do Internetu w kadym miejscu naszego kraju i edukacj osb
zagroonych mona wpywa na zmniejszenie tego negatywnego zjawiska. Inkluzja
spoeczna ma wpyw na popraw jakoci ycia poszczeglnych jednostek, a porednio
wpywa rwnie na rozwj spoeczno-gospodarczy caego kraju.
SOWA KLUCZOWE: wykluczenie cyfrowe, podzia cyfrowy, bezpieczestwo jednostki
RISK OF DIGITAL EXCLUSION AS A PART

OF PERSONAL SECURITY OF POLES
ABSTRACT: The lack of computer and Internet access is a factor that causes division and,
consequently, the digital exclusion. Another important element of this phenomenon is lack
of need to use new technologies. The action against digital exclusion is so necessary that it
affects the most vulnerable groups: the elderly people, disabled, long-term unemployed,
dysfunctional families, as well as residents of villages and small towns. Providing access to
the Internet in every place of our country and education of people at risk can have an
influence on reducing this negative phenomenon. Social inclusion has the effect of
improving the quality of life of individuals, and indirectly affects the socio-economic
development of the whole country.
KEYWORDS: digital exclusion, the digital divide, personal security
Mgr Jadwiga uk doktorantka w Instytucie Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa UPH w Siedlcach;
magister prawa; INBAP/Menager Skadu Podatkowego.
170 | S t r o n a
WPROWADZENIE
Zoono problematyki bezpieczestwa nie jest ju rozpatrywana tylko w aspekcie
militarnym i politycznym, zostaa rozszerzona na inne sfery ycia. Wszystkie definicje,
najoglniej rzecz ujmujc, wskazuj na brak zagroenia i ochron przed nim.
Bezpieczestwo stan, ktry daje poczucie pewnoci i gwarancje jego zachowania oraz
szanse na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb czowieka to sytuacja odznaczajca
si brakiem ryzyka utraty czego, co czowiek szczeglnie ceni, na przykad zdrowia,
pracy, szacunku, dbr materialnych 2. Wedug amerykaskiego psychologa Abrahama
Harolda Maslowa, twrcy tzw. piramidy potrzeb, bezpieczestwo jest na drugim miejscu
zaraz po potrzebach fizjologicznych, niezbdnych do ycia. Jak susznie zauway
Stanisaw Koziej:
Bezpieczestwo i rozwj to dwa podstawowe wymiary istnienia jednostek i caych
spoecznoci, w tym spoecznoci zorganizowanych w pastwa lub organizacje
midzynarodowe. Te dwa wymiary wzajemnie si warunkuj; bez bezpieczestwa nie
mona marzy o rozwoju, rozwj za uatwia zapewnianie bezpieczestwa.
Fundamentem w tym duecie jest bezpieczestwo 3.
Wydaje si, e problemy dotyczce bezpieczestwa jednostki i grup spoecznych od
pocztku istnienia ludzkoci zajmoway czoowe miejsce. Troska o bezpieczestwo jest
naturaln potrzeb czowieka. Nie zmalaa ona na przestrzeni wiekw, a jedynie zmieniaa
si i komplikowaa w obliczu zmieniajcych si zagroe. Bezpieczestwo czowieka na
przestrzeni ostatnich lat ewaluowao i zmieniao si. Aktualnie bardzo trafn wydaje si
definicja Ryszarda Ziby, w ktrej mwi, e bezpieczestwo to: Pewno istnienia
i przetrwania, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju 4. Wraz z rozwojem cywilizacji
pojawiy si nowe zagroenia paradoksalnie zwizane z rozwojem nauki i techniki. Wobec
wspzalenoci rnych sfer ycia bezpieczestwo jednostki wpisane jest w korzystanie
z owocw rozwoju nauki i techniki.
W obliczu zmieniajcych si zagroe, pojawiaj si rne przedmiotowe wymiary
bezpieczestwa. Jednym z nich jest bezpieczestwo informacyjne. Oznacza ono ochron
informacji przed niepodanym ujawnieniem, czy wykorzystaniem danych.
W wymiarze informacyjnym bezpieczestwo wie si z zabezpieczeniem interesw
zarwno poszczeglnych jednostek, caego spoeczestwa jak i pastwa (zwaszcza
w jego instytucjonalnym zakresie) przed wszelkimi, tak zamierzonymi jak
i niezamierzonymi dziaaniami skierowanymi przeciw zasobom informacyjnym.
Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, Warszawa 2002, s. 13.
S. Koziej, Bezpieczestwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, [w:] Bezpieczestwo
Narodowe, 2011, nr II 18, s. 19.
4
R. Ziba, O tosamoci nauk o bezpieczestwie, [w:] Zeszyty Naukowe AON, 2012, nr 1, s.8.
2
3
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 171
Zapewnianie bezpieczestwa informacyjnego rozumie naley zatem jako dziaania

majce na celu zabezpieczenie obywateli, spoeczestwa oraz instytucji pastwa
przed wszelkimi negatywnymi wpywami w sferze informacyjnej 5.
CYFROWY WYMIAR BEZPIECZESTWA

W czasach globalnej wioski informacja staje si dobrem strategicznym, ale dostp
do technologii informatycznych to jedno, a umiejtnoci i wiadomo korzystania z nich
to drugie. Dostp do informacji coraz czciej kojarzony jest z Internetem. Wydaje si, e
brak moliwoci korzystania z technologii informacyjnych spycha czowieka na margines.
Wedug Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji jednym z istotnych
czynnikw stymulujcym wzrost gospodarczy jest umiejtno pozyskiwania, gromadzenia
i wykorzystywania
informacji,
dziki
dynamicznemu
rozwojowi
technologii
informacyjnych i komunikacyjnych (Information and Communication Technologies
ICT) 6. Dc do zrwnowaonego i szybkiego wzrostu gospodarczego, ktry ma
bezporedni wpyw na popraw warunkw ycia spoeczestwa, inicjowane s rne
programy umoliwiajce dostp do technologii informacyjnych. Dostpno nowych
technologii jest wana zarwno dla obywatela, jak i dla caej gospodarki. Chcc
przycign inwestorw i zatrzyma najlepszych pracownikw naley zapewni
powszechny dostp do Internetu, dobrego oprogramowania i infrastruktury,
a take zadba o kapita ludzki o wysokich kwalifikacjach, dla ktrych obsuga
komputera nie stanowi problemu.
Nowe technologie maj due znaczenie i s doskonaym narzdziem przy
wyrwnywaniu szans. Coraz wicej dziedzin ycia migruje do cyberprzestrzeni, mona
przypuszcza, e przy braku moliwoci korzystania z technologii informacyjnych
(Information Technology IT) zrnicowanie spoeczestwa jeszcze bardziej si pogbia
i postpuje rozwarstwienie spoeczne. Technologie informacyjno-komunikacyjne maj
ogromny wpyw na integracj spoeczn, aktywizacj grup spoecznych, a take
zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu. Nierwny dostp do technologii informacyjnokomunikacyjnych okrelamy mianem podziau cyfrowego (digital divide 7). Dotyczy on
szeroko pojtego nierwnego dostpu i korzystania z sieci spowodowanego rnicami
w zamonoci, wyksztaceniu, wieku, a take rnicami geograficznymi. Gwnym
elementem rnicujcym dostp do swobodnego korzystania z cyberprzestrzeni s
moliwoci techniczne, czyli dostp do Internetu, jego jako i prdko, dostp do
oprogramowania czy specjalistycznego sprztu. Cyfrowy podzia spoeczestwa moe by
A. Bgda-Brzeziska, M.F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego we
wspczesnym wiecie, Warszawa 2003, s. 44.
6
Strategia rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce na lata 2007-2013, http://www. mswia.gov.pl/
strategia (26.05.2015), s.2.
7
Glosbe wielojzyczny sownik online, https://pl.glosbe.com/en/pl/digital%20divide, (20.05.2015).
5
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
172 | S t r o n a
pocztkiem ekskluzji spoecznej. Sam w sobie nie jest jeszcze problemem, bowiem rnic
w spoeczestwie mona si doszuka w kadej dziedzinie ycia. Problemem staje si
wwczas, kiedy rnice przechodz w wykluczenie cyfrowe. Wykluczenie ma wiele
postaci i wiele definicji. Oglna definicja wykluczenia wedug Zespou Zadaniowego ds.
Reintegracji Spoecznej, ktry opracowa Narodow Strategi Integracji Spoecznej dla
Polski brzmi: Wykluczenie spoeczne to brak lub ograniczenie moliwoci uczestnictwa,
wpywania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynkw, ktre powinny
by dostpne dla wszystkich, a w szczeglnoci dla osb ubogich 8. Wykluczenie
spoeczne nie jest nowym zjawiskiem, lecz w ostatnim czasie ewaluowao i stao
si wielowymiarowe. Wykluczenie moe nasuwa skojarzenia pejoratywne. Ludzie
wykluczeni kojarzeni s z ubstwem, brakiem ambicji, wyksztacenia czy
z przestpczoci. Brak moliwoci penego uczestnictwa w yciu spoecznym poprzez
korzystanie z cyberprzestrzeni okrelamy wanie mianem wykluczenia cyfrowego.
W kontekcie prowadzonych rozwaa najbardziej adekwatna wydaje si definicja Piotra
Szefliskiego wykluczenie cyfrowe jest to jedno z najwikszych zagroe, polegajce na
rozwarstwieniu spoecznym wynikajcym z informatycznego analfabetyzmu 9. Im wicej
sfer ycia migruje do Internetu i zmusza nas do korzystania z sieci, tym wikszy problem
stanowi brak dostpu do nowych technologii. Dostp do usug elektronicznych sta si
powszechny przy uyciu rnych urzdze, np.: komputerw, tabletw, smartphonew,
telefonw komrkowych a nawet telewizorw z dostpem do sieci. Brak staego dostpu do
Internetu uwaany jest za pewnego rodzaju dysfunkcj i okrelany jest wykluczeniem
cyfrowym. Podejmuje si nawet akcje na rzecz przeciwdziaania wykluczeniu cyfrowemu.
Dziki moliwoci pozyskania funduszy z Unii Europejskiej uruchomiono wiele
programw przeciwdziaajcych temu zjawisku. Coraz wicej wojewdztw ma dostp do
szerokopasmowego Internetu, na ktrym opiera si rozwj cyfrowy. Wedug planw
Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji Uchwaa NR 2/2014 Rady Ministrw
z dnia 8 stycznia 2014 r. w sprawie przyjcia programu rozwoju Narodowy Plan
Szerokopasmowy do 2020 roku (zgodnie z celami Europejskiej Agendy Cyfrowej) ju
wszyscy mieszkacy Polski maj mie dostp do szerokopasmowego Internetu.
Wykluczenie cyfrowe rozpatrywane jest na wielu paszczyznach i coraz czciej mwi si
o dwch a nawet o trzech stopniach wykluczenia Obecnie przyjmuje si istnienie kilku
stopni wykluczenia cyfrowego 10.
Pierwszy stopie jest okrelany jako brak dostpu do technologii cyfrowych, czyli
brak moliwoci technicznych. Pocztkowo technologia informatyczna miaa ograniczony
Narodowa Strategia Integracji Spoecznej dla Polski (NSIS), http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/
informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/Narodowa%20Strategia%20Integracji%20Spolecznej.pdf,
(02.06.2015).
9
P. Szefliski, Spoeczestwo informacyjne o czym biblioteka XXI wieku powinna wiedzie, d 2006, s. 32.
10
D. Bednarczyk, Przeciwdziaanie cyfrowemu wykluczeniu (e-integracja) w Polsce, http://open.ebib.pl/ojs/
index.php/ebib/article/viewFile/297/469, (23.04.2015).
8
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 173
zasig i bazowaa gwnie na czach stacjonarnych, czyli mona mwi o wykluczeniu

terytorialnym. Aktualnie jest wiele moliwoci i dlatego w pierwszy stopie ma mniejsze
znaczenie, chocia wci jest poza zasigiem wielu gospodarstw domowych ze wzgldw
ekonomicznych. Jakkolwiek pierwszy stopie dotyczy tych grup spoecznych, ktre
najczciej podlegaj wykluczeniu cyfrowemu. Bywa tak, e przesanki wykluczenia
cyfrowego i spoecznego s tosame. Wrd nich wymienia si: dugotrwale bezrobotnych,
niepenosprawnych, osoby starsze, a dominujc cech, ktra czy te rodowiska jest
ubstwo, ktre bezporednio przyczynia si do marginalizacji tych grup spoecznych.
Dodatkowym elementem jest wykluczenie terytorialnie.
Drugi stopie wykluczenia cyfrowego okrela brak umiejtnoci korzystania
z nowych technologii. Dostp do technologii informatycznych staje si powszechny,
znaczenia nabiera natomiast wiadomo potrzeby korzystania ze wspomnianych
dobrodziejstw nauki.
Wykres 1. Powody braku dostpu do Internetu w 2014 r. (w % gospodarstw bez dostpu do sieci)
rdo: GUS Urzd Statystyczny w Szczecinie, Spoeczestwo informacyjne w Polsce w 2014r.,
Warszawa, padziernik 2014, s.15.
GRUPY I JEDNOSTKI NAJBARDZIEJ NARAONE NA WYKLUCZENIE CYFROWE

Osoby szczeglnie naraone na wykluczenie cyfrowe, to ludzie sabiej radzcy sobie
z samodzieln egzystencj i utrzymaniem rodziny. Nale do nich: osoby sabo
wyksztacone, starsze, dugotrwale bezrobotne, niepenosprawne, a take cay wachlarz
osb niebiorcych udziau w tzw. normalnym yciu, czyli np. byli winiowie, osoby
wychodzce z uzalenie, dorose dzieci wychowane w domu dziecka czy innych
placwkach opiekuczo-wychowawczych. Analizujc stopie cyfryzacji spoeczestwa nie
sposb pomin jednego z gwnych czynnikw, jaki ma decydujcy wpyw na posiadanie
komputera w gospodarstwach domowych, czyli posiadanie dzieci. W obliczu starzenia si
spoeczestwa, wikszego znaczenia nabiera zapobieganie cyfrowemu wykluczeniu osb
starszych. Wyduenie wieku emerytalnego wymaga duszej sprawnoci i uczestnictwa
w yciu spoecznym, co czsto wie si z korzystaniem z technologii informacyjno-
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
174 | S t r o n a
komunikacyjnych. Podejmowane s akcje na rzecz aktywizacji osb starszych (nie tylko

czynnych zawodowo), takie jak np. uniwersytety trzeciego wieku. Seniorzy niemajcy
wczeniej kontaktu z komputerem s najbardziej naraeni na e-wykluczenie, poniewa
wie si to ze zmian mylenia o nowych technologiach. Ponadto, zakup komputera bywa
duym obcieniem dla budetu domowego, a przeamanie strachu i wzbudzenie potrzeby
korzystania z cyberprzestrzeni czsto jest barier nie do pokonania. Poznanie obsugi
komputera i Internetu zblia seniorw do ich rodzin, w szczeglnoci do modego
pokolenia. Umoliwia kontakt z bliskimi i ze wiatem. Uatwia ycie pozwala atwo
i szybko dotrze do praktycznych informacji 11. Osoby starsze, mieszkajce z wnukami
maj moliwo czciej siga do nowych technologii korzystajc z ich pomocy. Zdarza
si rwnie, e ch kontaktu z wnukami przebywajcymi na emigracji pomaga
w przeamywaniu barier. Jak wykazuj statystyki GUS znacznie wikszy odsetek
gospodarstw domowych, w ktrych s dzieci posiada komputer.
W % ogu gospodarstw
Wyszczeglnienie
77,1
Ogem
Wedug typu gospodarstwa
gospodarstwa domowe z dziemi
94,8
gospodarstwa domowe bez dzieci
68,2
Wedug klasy miejsca zamieszkania

due miasta
82,0
mniejsze miasta
75,5
obszary wiejskie
73,6
Wedug stopnia urbanizacji
Wysoki
80,6
redni
76,9
Niski
73,1
Tabela 1. Wyposaenie gospodarstw domowych w komputery w 2014 r.
GUS Urzd Statystyczny w Szczecinie, op. cit. s. 11.
Kolejn grup spoeczn, ktra moe by naraona na wykluczenie cyfrowe, s osoby

niepenosprawne. W zalenoci od rodzaju niepenosprawnoci osoby te s bardziej lub
mniej naraone na to zjawisko. W przypadku tej grupy spoecznej przeamanie
barier moe by najtrudniejsze i najbardziej kosztowne. Niekiedy wymagany jest bardzo
specjalistyczny, drogi i trudno dostpny sprzt, tak zwane technologie asystujce
(TA), pozwalajce na dostosowanie sprztu czy oprogramowania do konkretnej
niepenosprawnoci, np.: czytniki dla osb niewidomych, specjalne klawiatury sterowane
11
P.K. McBride, Internet po pidziesitce, Pozna 2009, s.13.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 175
gosem czy myszy sterowane np. przy pomocy stp. Wie si to jednak z duymi
kosztami, na ktrych poniesienie osoby niepenosprawne czsto nie mog sobie pozwoli.
Internet czsto pozwala im prowadzi normalne ycie. Umoliwia zdobycie wyksztacenia
poprzez ksztacenie na odlego, podjcie pracy, a take aktywno w rnych
spoecznociach. W przypadku osb niepenosprawnych praca zawodowa stanowi wielk
warto i jak mwi Jan Pawe II: Praca ma to do siebie, e przede wszystkim czy ludzi
i na tym polega jej sia spoeczna sia budowania wsplnoty 12. Nowe technologie daj
ludziom, moliwo telepracy. Osoby dotknite rnymi dysfunkcjami zmuszajcymi je do
pozostawania w domu mog wykonywa prace przy uyciu komputera. Maj szans na to,
aby sta si czowiekiem niezalenym, szczliwym i uczestniczcym w yciu spoecznogospodarczym. Rwnie edukacja osb niepenosprawnych staje si bardziej dostpna
dziki nowym technologiom. Jak zauwaya Ewa Wajs:
Nowoczesne technologie maj wrd tych dziaa swoje miejsce- pozwalaj stworzy
optymalne warunki do uczestnictwa dzieci i modziey niepenosprawnej w systemie
edukacji. Korzystajc z technologii mona rwnie zapewni osobom dorosym
warunki zdobycia zawodu, podniesienia kwalifikacji, a take wykonywania niektrych
czynnoci w systemie telepracy. Przygotowanie infrastruktury do realizacji e-learningu
jest warunkiem niezbdnym, a zarazem zadaniem wasnym kadego pastwa 13.
Nastpn grup ludzi szczeglnie naraonych na wykluczenie cyfrowe s mieszkacy
wsi. Zagroenie wykluczeniem rwnie cyfrowym mieszkacw wsi czsto dotyczy nie
tylko pojedynczych osb, a take grup spoecznych i jest od nich niezalene. Dzieje si tak
wwczas, kiedy dostp do nowych technologii ogranicza brak odpowiedniej infrastruktury.
Wiele rnic midzy yciem w miecie i na wsi jest trudnych do usunicia. Rwny dostp
do technologii dla wszystkich ludzi wydaje si postulatem moliwym do zrealizowania.
Wczeniej wspomniane plany rozwoju cyfrowego wskazuj na to, e w najbliszych latach
dostp do Internetu bdzie powszechny w kadym miejscu w kraju.
Wydaje si, e Internet dla wspczesnego uytkownika jest nieodcznym
elementem egzystencji i dziaalnoci na rnych paszczyznach ycia. Przesta by tylko
rdem zabawy czy informacji, a sta si niezbdny zarwno w yciu codziennym, jak
i podstawowym narzdziem pracy, edukacji, komunikacji, dostpu do kultury, obsugi
rachunku bankowego czy korzystania z usug suby zdrowia i innych instytucji. Na rozwj
spoeczestwa informacyjnego duy wpyw ma edukacja nie tylko w zakresie umiejtnoci,
ale i wiadomoci osb zagroonych wykluczeniem cyfrowym w obszarze stosowania
technologii informacyjno-komunikacyjnych.
K. Wojtya, Laborem Exercenes, Encyklika Ojca witego Jana Pawa II, Krakw 2005, s.195.
E.Wajs, E-learning szans dla osb niepenosprawnych, [w:] Elearning 2.0. internetowy magazyn nowych
technologii szkoleniowych, 2007, nr 2, s.4-5.
12
13
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
176 | S t r o n a
ROZWJ TECHNOLOGII CYFROWEJ A BEZPIECZESTWO JEDNOSTKI

Szybki rozwj technologii cyfrowej pociga za sob wiele moliwoci zarwno
edukacyjnych, jak i spoeczno-gospodarczych.
Rozwj spoeczestwa informacyjnego mona oprze na trzech paszczyznach:
ludziach, podmiotach gospodarczych i administracji publicznej. Wszystkie te obszary maj
wpyw zarwno na zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu, jak i na rozwj gospodarczy
kraju. Zesp Doradcw Strategicznych w Raporcie Polska 2030 okrela cel nr 1
dostp dla wszystkich jako warunek wstpny realizacji pozostaych celw obejmuje
pokrycie caego obszaru kraju infrastruktur telekomunikacyjn o parametrach
umoliwiajcych wiadczenie nowoczesnych usug szerokopasmowych, zapewnienie
poday niezbdnych treci oraz wsparcie udziau wszystkich Polakw w procesie
rozwoju spoeczestwa cyfrowego w Europie, w szczeglnoci poprzez wzrost
kompetencji cyfrowych uytkownikw 14.
Dynamika rozwoju zmian nowych technologii jest zrnicowana i ma wpyw nie
tylko na ycie poszczeglnych obywateli, ale rwnie na rozwj a nawet istnienie
podmiotw gospodarczych.
Wykres 2. Wyposaenie gospodarstw domowych w komputery w duych

regionach Polski w % ogu gospodarstw.
GUS Urzd Statystyczny w Szczecinie, op. cit., s.12.
WPYW CYFRYZACJI NA WYRWNYWANIE SZANS

Nowe technologie maj due znaczenie i mog by doskonaym narzdziem przy
wyrwnywaniu szans. Coraz wicej dziedzin ycia migruje do cyberprzestrzeni. Przy braku
moliwoci korzystania z technologii informacyjnych zrnicowanie spoeczestwa jeszcze
14
III. Polska Cyfrowa Raport Polska 2030,

http://zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/03_polska_cyfrowa_at.pdf; stan na dzie 14.06.2015 r., s. 119.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 177
bardziej si pogbia, a w zwizku z tym postpuje alienacja osb wykluczonych. Jak

powiedziaa Elbieta Tarkowska:
() takie zjawiska, jak wykluczenie spoeczne czy marginalno/marginalizacja
wystpuj w kadym spoeczestwie, s niejako atrybutem ycia zbiorowego. Kade
spoeczestwo ma swj margines, w kadym spoeczestwie zawsze i wszdzie s
ludzie z czego wykluczeni z racji tych czy innych cech, posiadanych zasobw bd
deficytw, nie biorcy udziau w caoci ycia spoecznego, nie uczestniczcy we
wszystkim, wybierajcy t a nie inn sfer aktywnoci 15.
Obok wykluczenia cyfrowego funkcjonuje pojcie digital divide czyli podzia
cyfrowy. Pojcie to dotyczy szeroko pojtego nierwnego dostpu i korzystania z sieci,
spowodowanego rnicami w zamonoci, wyksztaceniu, wieku, a take geograficznymi
uwarunkowaniami. Gwnym elementem rnicujcym dostp do swobodnego korzystania
z cyberprzestrzeni s moliwoci techniczne, czyli dostp do Internetu (jego jako,
prdko), oprogramowania czy zrnicowanego sprztu. Bardzo trafnie o nierwnoci
i wykluczeniu cyfrowym powiedzia francuski socjolog Pierre Levy:
Czsto uwaa si, e rozwj cyberkultury mgby si sta dodatkowym czynnikiem
nierwnoci i wykluczenia zarwno klas w ramach danego spoeczestwa, jak
i biednych narodw w spoecznoci midzynarodowej. Jest to zagroenie realne.
Dostp do cyberkultury wymaga infrastruktury umoliwiajcej komunikacj. Jest on
kosztowny dla regionw rozwijajcych si. Ponadto opanowanie umiejtnoci
niezbdnych przy montau i utrzymaniu orodkw- serwerw wymaga znacznych
inwestycji. Zamy jednak, e dysponuje si dostpem do sieci i sprztem koniecznym
do konsultowania, wytwarzania i przechowywania informacji numerycznych. Naley
jeszcze pokona przeszkody ludzkie. S nimi instytucjonalne, polityczne
i kulturowe sprzeciwy wobec interaktywnego komunikowania si wsplnot ponad
wszelkiego rodzaju granicami, a take poczucie braku kompetencji i kwalifikacji
w obliczu nowych technologii 16.
Cyfrowy podzia spoeczestwa nie jest jeszcze problemem, poniewa rnice
w spoeczestwie w kadej dziedzinie ycia s widoczne. Problem pojawia si wwczas,
kiedy dysproporcje przechodz w wykluczenie cyfrowe. Mona zaobserwowa, e
korzystanie z Internetu ma wpyw na wiele dziedzin ycia jednostki. Znaczenie tego
rozwoju dla wzrostu gospodarczego podkrelaj badania, wedug ktrych technologie
informacyjne i komunikacyjne w ostatnich latach odpowiadaj za okoo jedn czwart
M. Orowska, E. Tarkowska, Kategoria wykluczenia spoecznego a polskie realia, [w:] Skazani na
wykluczenie, Warszawa 2005, s. 21.
16
http://tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=287, (14.06.2015).
15
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
178 | S t r o n a
wzrostu PKB oraz za 40% wzrostu produktywnoci w Unii Europejskiej 17. Osoba taka
atwiej znajduje prac majc dostp do wielu ofert w internetowej bazie, a take ma
moliwo uczestnictwa w rekrutacji on-line, jaka jest wymagana przez cz firm.
Korzystanie z komputera i Internetu nie jest potrzebne tylko do znalezienia pracy, ale take
do jej utrzymania. Dostp do sieci umoliwia rwnie dostp do rnych kursw i szkole,
co nieodzownie czy si z moliwoci podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W wietle
powyszych rozwaa wskaza naley, i obecno komputerw i dostpu do Internetu
w yciu czowieka przynosi wymierne korzyci. Problem cyfrowego podziau polega na
rnicach zwizanych z dostpem do nowych technologii, umiejtnoci i sposobu
korzystania z nich a take jakoci dostpu. Coraz wicej spraw w administracji publicznej
mona rwnie zaatwi przez Internet, bez koniecznoci osobistej wizyty w urzdzie.
W 2008 r. zosta utworzony system informatyczny ePUAP Elektroniczna Platforma
Usug Administracji Publicznej umoliwiajcy zaatwienie spraw urzdowych przez
Internet. Pozwala to zaoszczdzi czas i nie ma koniecznoci ponoszenia kosztw
zwizanych np. z dojazdem.
Mapa 1. Dostp do Internetu w gospodarstwach domowych w 2014r.

rdo: GUS Urzd Statystyczny w Szczecinie, op. cit. s. 14.
Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne mog by doskonaym narzdziem

wyrwnywania szans, ale mog rwnie przyczynia si do pogbiania ju istniejcych
nierwnoci jeeli osoby zagroone wykluczeniem nie bd miay do nich dostpu
lub nie bd potrafiy z nich korzysta. Problem wykluczenia cyfrowego przekada si na
wykluczenie spoeczne i ekonomiczne. Jeeli zatem dziaania przeciw wykluczeniu
cyfrowemu przynosz efekty, a korzystanie z sieci poprawia standard ycia
17
Strategia rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce na lata 2007-2013, Warszawa 2007, s. 2.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
S t r o n a | 179
uytkownikw to warto pochyli si nad tym problemem i zapobiega pogbianiu si

rozwarstwienia spoecznego.
ZAKOCZENIE
Rozwj technologii informacyjnokomunikacyjnych niesie za sob nowe moliwoci
rozwoju. Odwrotnie proporcjonalnie do rozwoju technicznego i tworzenia si spoeczestwa
informacyjnego postpuje alienacja ludzi, ktrzy nie maj dostpu do Internetu lub nie
posiadaj umiejtnoci umoliwiajcych im korzystanie z nowych technologii. W ostatnich
latach mona zaobserwowa znaczny wzrost spoecznoci wirtualnych. W pocztkowym
etapie ich powstawania suyy one do skupiania osb rnych grup spoecznych
i komunikacji midzy sob. Obecnie nastpuje komercjalizacja portali spoecznociowych
poprzez zakadanie indywidualnych profili nie tylko przez firmy czy rne organizacje, ale
i osoby fizyczne. Problem podziau, a w nastpstwie wykluczenia cyfrowego, jest o tyle
powany, e dotyka najsabszych grup spoecznych. Zrnicowanie spoeczne jako coraz
bardziej zoony problem mona ju obserwowa od najmodszych klas szkoy podstawowej
i staje si udziaem kadego wspczesnego spoeczestwa.
Niwelowanie marginalizacji cyfrowej w spoeczestwie informacyjnym, ktra
dotyczy przede wszystkim osb z ronymi dysfunkcjami lub brakiem moliwoci
samodzielnego rozwizania tego problemu jest tematem rozwaa i dziaa wielu
instytucji. Z funduszy unijnych realizowane s projekty pod szyldem przeciwdziaanie
wykluczeniu cyfrowemu. Inwestycje zarwno w infrastruktur, jak i edukacj osb
zagroonych wykluczeniem cyfrowym w zakresie umiejtnoci i wiadomoci, a take
stosowania technologii informacyjnych w perspektywie przyszoci przypuszczalnie
przynios wymierne efekty przekadajce si na popraw ycia spoeczno-gospodarczego.
Edukacja z ukierunkowaniem na obsug komputera powinna by prowadzona we
wszystkich grupach wiekowych, nie wyczajc uniwersytetw trzeciego wieku.
Dugotrwae i powikszajce si bezrobocie w niektrych rejonach kraju prowadzi do
stagnacji i ubstwa. Dzieci korzystajce z nauki obsugi komputera, ale take
wyszukiwania i wykorzystywania informacji z pewnoci lepiej bd sobie radziy w yciu
dorosym na gruncie zawodowym i prywatnym.
Brak dostpu do Internetu, podbudowany przewiadczeniem, e dostp do sieci nie
jest potrzebny, stanowi podstawowy element podziau cyfrowego. Im wicej osb
w poszczeglnych grupach, czy kategoriach spoecznych, powiela tego typu
przekonanie, tym w wikszym stopniu te grupy, czy kategorie, naraone s na
wykluczenie cyfrowe, tym bardziej, e zaleno pomidzy skal dostpnoci do sieci
a umiejtnociami jej wykorzystania zostaa udowodniona 18.
18
E. Inglot-Brzk, Brak dostpu do Internetu jako wskanik wykluczenia spoecznego, Rzeszw 2011, s. 383.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun
180 | S t r o n a
Mwimy o podziale cyfrowym, ktry w konsekwencji prowadzi do wykluczenia

cyfrowego. Czynniki wpywajce na znane ju wczeniej wykluczenie spoeczne s
tosame z tymi, ktre przyczyniaj si do powstania i pogbiania wykluczenia cyfrowego
ekskluzji spoecznej.
BIBLIOGRAFIA
Bednarczyk Dorota. 2014. Przeciwdziaanie cyfrowemu wykluczeniu (e-integracja)
w Polsce. http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/viewFile/297/469.
Bgda-Brzeziska Agnieszka, Gawrycki Marcin. 2003. Cyberterroryzm i problemy
bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie. Warszawa: Fundacja
Studiw Midzynarodowych.
Glosbe wielojzyczny sownik online. https://pl.glosbe.com/en/pl/digital%20divide.
http://tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=287.
Inglot-Brzk Elbieta. 2011. Brak dostpu do Internetu jako wskanik wykluczenia
spoecznego. Nierwnoci Spoeczne a Wzrost Gospodarczy 19/2011: 374-385.
Koziej Stanisaw. 2011. Bezpieczestwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna
ewolucja. Bezpieczestwo Narodowe II(18) : 19-40.
McBride P.K. 2009. Internet po pidziesitce. Pozna: Wydawnictwo Nakom.
Narodowa Strategia Integracji Spoecznej dla Polski (NSIS). http:// www.
funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/Narodowa
%20Strategia%20Integracji%20Spolecznej.pdf.
Polska Cyfrowa Raport Polska 2030 W http:// zds. kprm.gov.pl/sites/ default/ files/
03_polska_cyfrowa_ at.pdf.
Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego. 2002. Warszawa: AON.
Strategia rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce na lata 2007-2013 W http://
www.mswia.gov.pl/strategia.
Szefliski Piotr. 2006. Spoeczestwo informacyjne o czym biblioteka XXI wieku
powinna wiedzie. d: U.
Tarkowska Elbieta. 2005. Kategoria wykluczenia spoecznego a polskie realia. W Skazani
na wykluczenie. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Urzd Statystyczny w Szczecinie. 2014. Spoeczestwo informacyjne w Polsce w 2014r.
Warszawa: GUS.
Wajs Ewa. 2007. E-learning szans dla osb niepenosprawnych. Elearning 2.0.
internetowy magazyn nowych technologii szkoleniowych 2 XI 2007.
Wojtya Karol. 2005. Jan Pawe II Laborem Exercenes, nr 20. Krakw: Znak.
Ziba Ryszard. 2012. O tosamoci nauk o bezpieczestwie. Zeszyty Naukowe AON
1(86) : 7-22.
Nr1(1)/2015
Jan-Jun

De Securitate Et Defensione 1 (1) 2015

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

De Securitate Et Defensione 1 (1) 2015

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIWERSYTET PRZYRODNICZO -HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH

INSTYTUT NAUK SPOECZNYCH I BEZPIECZESTWA

ZESP REDAKCYJNY/ EDITORIAL TEAM

ZASTPCA REDAKTOR NACZELNEJ/ DEPUTY EDITOR

MGR MARTA STEMPIE

ZASTPCA REDAKTOR NACZELNEJ/ DEPUTY EDITOR

MGR MACIEJ TOWISKI

REDAKTOR JZYKOWY (JZYK ANGIELSKI)/

MGR HANNA SIENKIEWICZ-KAYA

REDAKTOR JZYKOWY (JZYK ROSYJSKI)/

MGR ALEKSIEJ PULIK

SEKRETARZ REDAKCJI/ SECRETARY

MGR IRENA UKOWSKA

RADA NAUKOWA/ SCIENTIFIC COMMITTEE

ADRES REDAKCJI/ EDITORIAL TEAM OFFICE

KOREKTA/ PROFREADING: MGR IRENA UKOWSKA

COPYRIGHT BY UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH

ADRES DO PRZESANIA ARTYKUW/ ARTICLES SUBBMISION ADDRESS

UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH

SPIS TRECI / TABLE OF CONTENTS

DE SECURITATE ET DEFENSIONE. O BEZPIECZESTWIE I OBRONNOCI

NATO I UE W NOWEJ RZECZYWISTOCI

NATO AND EU IN THE NEW REALITY AFTER

najlepiej o charakterze militarnego odstraszania. Podobne stanowisko w tej sprawie zajmuje

POLITYKA ROSJI WOBEC PASTW BATYCKICH

Odry, spotykay si najdelikatniej ujmujc z niezrozumieniem. Wyrazem tego

All for one. NATO, The Economist, March 29, 2014.

sabotau infrastruktury kolejowej, morderstwa obywatela FR, zorganizowanie protestw

i potrzeby rozmieszczania na terytorium nowych czonkw znacznych si zbrojnych

OYWIENIE RELACJI TRANSATLANTYCKICH

Przedstawicielem UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczestwa. Przedstawiciele

Putin's arrow. Charlemagne, The Economist, March 29, 2014.

Europejskiej ze Stanami Zjednoczonymi 10, jednake nie wyklucza bliskiego wspdziaania

pierwszym przywdc, ktry zoy wizyt w USA po atakach terrorystycznych

operacyjnego, kiedy Stany Zjednoczone podzikoway sojusznikom za solidarno. Warto

dla pastw demokratycznych. Rozbieno percepcji zagroe kreuje z kolei odmienne

Obecnie sytuacja zmienia si do radykalnie, ze wzgldu na dowiadczenia irackie

EU-US Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP).Cooperation on financial services

negocjacyjnego wsparcia dyplomatycznego, politycznego i finansowego. Nie uwzgldniono

A. Lubka, Ukraina to fikcja, Nowa Europa Wschodnia, Nr 2/2014, marzec-kwiecie, s. 47.

ANALYSIS OF THE IMPACT

P. Coombs, M. Ahmed, Attacking Rural Poverty, Baltimore 1974.

EUROSTAT. Unemployment rate, 1997, URL: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?

ZABYTKI I DZIEA SZTUKI, JAKO

MONUMENTS AND WORKS OF ART

Mgr Ewa Charymska doktorantka w Instytucie Nauk Spoecznych i Bezpieczestwa Uniwersytetu

ETYMOLOGIA I ZNACZENIE TERMINU ZABYTEK

Vide B. Rymaszewski, Polska ochrona zabytkw, Warszawa 2005, s.8.

i pomniki historii, czyli zabytki i dobra o wybitnych walorach historycznych, naukowych,

DEFINIOWANIE ZABYTKU W AKTACH PRAWA

A. Gerecka-oyska, Ochrona zabytkw Polsce. Zbir podstawowych aktw prawnych z krtkim

K. Zeidler, op. cit., Warszawa 2011, s. 118-119.

HISTORIA OCHRONY ZABYTKW

A. Jagielska-Budruk, Zabytek ruchomy, Warszawa 2011, s. 25-26.

W pierwszym statucie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszoci jedno z piciu

OCHRONA ZABYTKW W AKTACH PRAWA

budowle, zarwno murowane, jak i drewniane, z przynalenym im otoczeniem

luno stojce pomniki, nagrobki, kapliczki, krzye, figury, supy graniczne,

ruiny budowli, pomnikw i posgw;

grupy budowli wybitne pod wzgldem estetycznym i znamienne bd dla caych

dochowane na gruncie do dzi rozplanowania starych miast i dzielnic staromiejskich

przedmioty zwizane bezporednio z przeznaczeniem budynku (otarze, ambony,

dziea sztuk plastycznych: obrazy, rzeby, ryciny;