Jan Stachniuk

ZAGADNIENIE TOTALIZMU
SPIS RZECZY
I. WOBEC PRZEWROTU DZIEJOWEGO
1. Druga wojna wiatowa a Polska
2. W obliczu zagadki totalizmu
3. U fundamentw zachodzcych przemian.
II. EMOCJE UTAJONE
I. Uniwersalizm cywilizacyjny
2. Istota emocyj utajonych
3. rda nacjonalizmu
4 Indywidualizm a uniwersalizm cywilizacyjny
III. SOCJOTECHNIKA
1. Istota socjotechniki
2. Rozwj socjotechniki
3. Aparat powielania wzorcw
4. Aparat organizacji aktywnoci
5. Aparat wadztwa
6. Aparat akcji zewntrznej
7. Moliwoci wyzwolenia emocyj utajonych.
IV. PRZYROST MOCY SPRAWCZO-SPOECZNEJ
1. Zjawisko przyrostu mocy sprawczo-spoecznej
2. Ujcia przyrostu mocy sprawczo-spoecznej
3. Uniwersalistyczne ujcie mocy sprawczo-spoecznej
4. Totalizm ekspansywny, jako wykadnik pokusy potgi
5. Totalizm kwietystyczno-obronny, jako wykadnik pokusy marazmu
V. HITLERYZM
1. Narodziny narodowego socjalizmu
2. Mistyka hitleryzmu
3. Pastwo narodowo-socjalistyczne
4. Armia narodowo-socjalistyczna
5. "Herrenvolk"
6. Wojna totalna
VI WIDMA TOTALIZMU EKSPANSYWNEGO
1. Totalizm japoski
2. Totalizm sowiecki
3. Faszyzm woski
VII. WIDMA TOTALIZMU KWIETYSTYCZNO-OBRONNEGO
1. Kwietystyczno-obronna faza faszyzmu woskiego
2. Salazaryzm, jako wzr wspakfaszyzmu
3. Totalizm i wspaktotalizm w Polsce
VIII. PRZEZWYCIENIE TOTALIZMU
1. Idea narodowej wsplnoty tworzcej
2. Problemat przezwycienia cyklu totalistycznego w Polsce
1

I. Wobec przewrotu dziejowego

1) Druga wojna wiatowa a Polska.
Kada chwila najbardziej prywatnego ycia Polaka pod okupacj przygnieciona jest
straszliwym ciarem drugiej wojny wiatowej. Wychodzc na ulic miasta, pytamy si najpierw, czy
na miecie jest spokojnie, czy nie ma apanek, obaw, zabijania przechodniw. Spokojny sen nocny
jest ryzykowny wobec nagego zgrzytu opon auta Gestapo przed bram domu.
yjemy w dungli najeonej miertelnym niebezpieczestwem, ktr jest krg drugiej wojny
wiatowej. Obj on nas cakowicie nie ma ze ucieczki poprzez ciche odejcie na ubocze. Dugie
dziesiciolecie zoyo si na to, e si tak sta musiao.
W onie cywilizacji europejskiej w cigu duszego czasu dojrzeway pierwiastki, ktre
doprowadzi musiay do dzisiejszego widowiska. Jest ono znamieniem zachodzcych gboko
przeobrae. Byoby rzecz banaln podkrela raz jeszcze ich wiatowa donioso i zasig. Wiemy
tylko, e obejmuj one kad dziedzin ycia: moraln, pojciowa, spoeczn i gospodarcz.
Z tego stwierdzenia wynikaj dla nas dwa stanowiska, dwie postawy posiadajce
szczeglniejsza donioso, a mianowicie: I) albo bdziemy nadal biernie poddawa si potokowi
ogarniajcych nas przeobrae; pozostajc w pozycji bezwadnego oczekiwania na nastpne uderzenia
mota dziejw, bezlitonie formujcego wszystko, co si znajduje na kowadle, albo 2) przejdziemy do
roli kowala wasnego losu. Nie wolno nam przy tym ywi taniej zudy, i odgrodzenie si murem
wasnych granic pastwowych cakowicie zabezpiecza przed wstrzsami wulkanu dziejw, O tym, czy
jest si przedmiotem, czy podmiotem historii decyduje wadztwo nad dynamik cywilizacji,
panowanie nad jej ywymi siami.
Kwestia jest jasna: tylko wspuczestnictwo w budowaniu cywilizacji chroni przed rol
zostania jej biernym przedmiotem. Std te narzuca si wstpny postulat utworzenia aparatu poj
pozwalajcych na umysowe opanowanie niszczcego chaosu, w ktrego znalelimy si ognisku.
Jeli chcemy sta si czynnym elementem, musimy dy najpierw do tego, aby uchwyci istot
zachodzcych zjawisk. Musimy sign do przyczyn tej burzy dziejowej, poj jej mechanik, ogarn
zagadk jej powstania, rozwoju, wzmagania si, odkry przyczyny jej szataskiego rozmachu,
godzcego w nasz substancj yciow. Udany wysiek w tej dziedzinie ustokrotni owocno
dziaania, przemieni niszczce siy w moce budujce wasn potg. Przed tym elementarnym
zagadnieniem stoi dzi polska myl polityczna: wrd oguszajcego jazgotu bitew; w skupieniu
ledzi ma ona drogi i cieki, prowadzce do rde wasnej mocy narodowej.
2) W obliczu zagadki totalizmu.
To, co si dzi dzieje na wiecie, podobne jest do chaosu zniszczenia, jakie powstaje, gdy
podczas powodzi wezbrane wody. przerwawszy tamy, gwatownie toczy si przez sielski krajobraz.
Tam, gdzie buy kwieciste pastwiska i ki, z szumem wal mtne i grone fale. W obrazie
powyszym przyczyna, wytrcajca ycie z normalnego oyska, jest prosta i uchwytna dla
wszystkich. Inaczej jest z kataklizmem dziejowym, w ognisku ktrego przebiegaj niepewnie godziny
naszego istnienia. Proste i zrozumiale s tylko bezporednio dotykajce nas czony maszynerii
miadcej Europ. Wiemy, co to jest Owicim, Katy, Treblinka, Majdanek, nieustannie czynne
komory gazowe, krematoria, potne armie totalistycznych pastw. Niewiele natomiast wiemy o
samej istocie totalizmu i faszyzmu, z ktrego upiory te wyrosy. Faszyzm i totalizm na tle cywilizacji
XX wieku jest czym zagadkowym. Na skutek potwornych cierpie, ktre nam zadaje, poznajemy go
przede wszystkim od tej strony. Ale nie jest to najlepsza droga do wiedzy. Poznajemy to, co w nas
najdotkliwiej godzi, ale wskutek tego inne strony faszyzmu i totalizmu pozostaj w cieniu. Widzimy
miecz w nas wymierzony, mniej dostrzegamy ramie, ktre nim kieruje, a ju cakowicie w cieniu
pozostaj pobudki emocjonalne i wolowe, ktre ca t aparatur powoay do ycia. A przecie to
wszystko wyroso z podoa cywilizacyjno-dziejowego, jest wykadnikiem jakich procesw. Takie
2

postacie jak Hitler, Stalin i Mussolini nie s przypadkiem. W toku duszych przemian dziejowych,
wykrystalizoway si pewne ukady sil, ktre znalazy swj wyraz w takich wanie kategoriach jak
totalizm i faszyzm. Ale c to za ukad si? Co stanowi ich istot? Czego wyrazem s tacy lub inni
"Fuhrerzy"? Wyjanienie fenomenu faszyzmu i totalizmu od strony ewolucji podoa cywilizacyjnohistorycznego jest celem niniejszej pracy. Taki sposb podejcia do rzeczy ,jest uzasadniony
koniecznoci najgbszego wniknicia w mechanizmy jego powstania i dziaania. Inaczej bdziemy
nadal wobec niego bezradni. Gdyby cywilizowana ludzko wiedziaa czym jest faszyzm i totalizm
dziesi lat temu i do czego on doprowadzi, niewtpliwie potrafiaby nadchodzc powd opanowa,
kadc na jej drodze nieprzekraczalne tamy. Niestety. to co byo wwczas do zrobienia niewielkim
nakadem sil, dzi trzeba opaca bezmiernymi ofiarami krwi i ywieniem molocha wojny,
poerajcego owoce wysikw caych pokole.
Dziesi lat temu trudno byo przypuci, i z teatralnego niemal mchu faszystowskiego w
Niemczech wyronie potworna machina zniszczenia, ktra wstrznie podstawami wiata. Jaka
olbrzymia dysproporcja pomidzy tym, co wrono Hitlerowi w momencie dochodzenia do wadzy, a
tym, do czego on doprowadzi.
Trzeba duego wysiku wyobrani, aby ogarn ogromne przeobraenia, jakie zaszy dziki
akcji pastw totalnych. Rwnowaga polityczna i ekonomiczna caego wiata zostaa zburzona. Nie
tylko ld Europy zosta przewrcony do gry nogami, to samo si stao w Azji. ycie narodw i
jednostek zostao wyrzucone z tradycyjnych oysk. wiat wierze religijnych, poj
wiatopogldowych, norm etycznych doznaj gbokiego wstrzsu, ktrego konsekwencje odczuj w
peni by moe dopiero nastpne pokolenia. Przyczyn tej nieobliczalnej burzy dziejowej s pastwa i
narody, bdce ogniskami totalizmu. O tym e nie mamy tu do czynienia ze zjawiskiem
przypadkowym, wiadczy moe choby to, i istnieje nie jedno ognisko totalizmu, lecz kilka,
pooonych w rnych miejscach globu. Japonia wspczesna, pomimo e rozwijaa si na tak rnych
zasadach, z chwil gdy przyjli gotowy dorobek cywilizacji europejskiej, weszli na tor rozwojowy,
udzco przypominajcy nam to, co widzimy za nasz miedz zachodni.
Widocznie w naszej cywilizacji s jakie czynniki, ktre na pewnym etapie rozwoju stwarzaj
pokus totalizmu. Istnieje jaka niebezpieczna krzywizna, na ktrej wykoleja si prawidowy postp w
bezdroa faszyzmu. Ten niebezpieczny zakrt jest zagadk szczeglnie pasjonujc. Dotd jestemy
nieporadni wobec tej zagadki. Co za szczeglnie uderza, to powszechne zudzenie, e cay proces
powstawania i rozwoju totalizmu jest znany i oczywisty. Dopiero katastrofa o wymiarach zupenie
nieoczekiwanych narzuca myl, i co bardzo istotnego, najwaniejszego nie zostao w ogle
dostrzeone. W znanej bajce Kryowa, kto zwiedzajcy ogrd zoologiczny, a chccy jak najwicej
obejrze, naty uwag na niezliczone stworzenia o drobnych wymiarach; dokadnie wiec obejrza i
zapamita dziwaczne robaczki, komary, termity i kolibry, natomiast zapytany o sonia z konfuzj
odrzek, e takiego w zoologu w ogle nie zauway. Jestemy zbyt bliscy totalizmu, zbyt cisy,
niestety, mamy z nim kontakt, by dostrzec jego kontury. Musielibymy si zdoby na dodatkowy
wysiek psychiczny, by zaj w stosunku do niego konieczny dystans.
Moemy tu posuy si anegdot, artobliwie opowiadan w pewnych koach niemieckich.
Po zwyciskiej wojnie, gdy wiat leg pokonany u stp Hitlera, zwoa wdz swoich paladynw i
rzuci pytanie: "Kto najbardziej przyczyni si do naszego zwycistwa?" Na to powstaje Goebbels i
odpowiada: "najbardziej pomogli nam ydzi. Gdymy doszli w 1933 roku do wadzy t rozpoczlimy
potne zbrojenia, istniay wszelkie dane, e zostaniemy zgnieceni przez wojn prewencyjn. Trudno
byo przypuci, e kraje demokratyczne z zaoonymi rkami przyglda si bd naszym
przygotowaniom do napaci. Olbrzymiego rozmachu zbroje nie mona byo ukry. Lecz oto
niespodziewanie przyszli nam z waln pomoc ydzi. Mieli oni doskonay wgld w nasze stosunki
ekonomiczne, techniczne i polityczne. Posiadali poza tym w swoim rku pras wiatow, film, radio rodki ksztatowania opinii publicznej w krajach demokratycznych. ydzi byli tymi, ktrzy urabiali
3

pogldy sfer miarodajnych i opinii publicznej zagranic na kwestie Niemiec narodowosocjalistycznych. Poza tym ywili do nas mierteln nienawi. I ta nienawi kazaa ydom widzie
wszystko, co jest narodowo-socjalistyczne, w czarnych barwach. Wszystko, co byo hitlerowskie, byo
dla nich zem, barbarzystwem, chorob, rozkadem. Musiao by te saboci, histeri i bluffem. To,
co jest ze i chore, nie moe by silne i potne. tym nastawieniem, pyncym z gbokiego
przekonania, ydzi uruchomili olbrzymi propagand antyniemieck. Wmwili wiatu, i Niemcy s
w rozkadzie, i czogi buduj z tektury, armaty z kiepskiej stali, samoloty z lichych ersatzw, e w
pitym dniu mobilizacji nastpi rewolucja antyhitlerowska itd. wiat w to chtnie uwierzy. Uwierzyy
sztaby generalne i parlamenty, gabinety, politycy i opinia publiczna. Na zbrojenia Niemiec patrzono
odtd z politowaniem. Wasne zbrojenia staway si dla nich zbyteczne. Dziki temu zaskoczylimy
cay wiat w 1939 r. To dao nam zwycistwo. Zawdziczamy je w wielkiej czci ydom, gdy adna
najgenialniejsza propaganda niemiecka nie potrafiaby naszych wrogw trzyma rwnie skutecznie w
biedzie przez sze decydujcych lat". "Wobec tego, zadecydowa Hitler skadamy uroczycie wieniec
na grobie ostatniego, otrutego w Treblince nieznanego yda".
Wielkie to nasze szczcie, e anegdota powysza tylko czciowo pokrywa si z
rzeczywistoci. Jest w niej jednak ziarno prawdy. A do roku 1939 widzielimy zupenie faszywy
obraz pastw totalnych. Pniej dokonalimy wanej poprawki, dochodzc do przekonania i Niemcy
hitlerowskie niekoniecznie musz by wtle pod wzgldem militarnym, aczkolwiek sabo ich w tym
wzgldzie wydawaa nam si uzasadniona, gdy tak postulowa osd moralny. Na wiele rzeczy
patrzymy dzi nieco inaczej ni przed paroma laty. Cigle jednak wydaje si, i totalizm i hitleryzm,
jako miertelne niebezpieczestwo stale nam zagraajce, nie jest w peni opanowane przez nasz
rozum. Dlatego walka z nim nie jest skuteczna. Musimy wiec przezwyciy nasza nieporadno w
tym wzgldzie. Nie moemy popenia straszliwego bdu ydw, ktrzy do koca grzeszyli w
upartym niedocenianiu drapienej woli i ywotnoci hitleryzmu. Ofiary, ktre ponieli ydzi, byyby z
pewnoci mniej tragiczne, gdyby nie zupenie opaczny pogld na istot hitleryzmu. Jako
potwierdzenie tego moe suy drobny Fakt, ktry mia miejsce na jednej ze stacji kolejowych pod
Warszaw, wiosn 1942 r. Jeden z kolejarzy Polakw, korzystajc z ciemnoci, otworzy drzwi
wagonu w ktrym jechali ydzi z Austrii do Treblinki. Czekaa na nich tam komora z trujcymi
gazami i krematorium. Wezwa ich do ucieczki - odpowiedzieli mu chralnie: "A po co? - Przecie za
dwa tygodnie koniec wojny. Niemcy nie zd nas nawet otru, gdy s ju zamane, yj wraeniem
klski. Razem, kwestia dni, po co ucieka po nocy, mona nogi poama.-Krtka przejadka do
Treblinki, a nastpnie tryumfalny powrt do Wiednia nie jest wcale kiepsk wycieczk". Wic te
pojechali. Wida w tym zupen aberacj, brak zmysu rzeczywistoci. A przecie rzeczywisto
hitlerowska jest tak jaskrawa, trzeba tylko chcie widzie i myle.
3) U Fundamentw zachodzcych zmian.
Anegdota o wiecu hitlerowskim na grobie nieznanego yda daje nam przedsmak trudnoci,
pitrzcych si przed myl, dc do poznania tego, co nazywamy totalizmem. Ludzie, stojcy
blisko jakiego wielkiego wydarzenia, nie mog wydawa trafnego o nim sdu. Praktyka ycia nie
zawsze jest najlepsz drog do wnikniecie w istot rzeczy. Zamiast wysuchiwa opinii mniej lub
wicej pokrzywdzonych emigrantw z Niemiec i na tej podstawie formowa sdy o hitlerymie,
publicyci, politycy, sztabowcy krajw zagroonych, lepiejby zrobili, gdyby w swoim czasie troch
przestudiowali prace ideologw nazistowskich. Byaby z tego niewtpliwie wiksza korzy, ni
wysuchiwanie tysicy jednobrzmicych relacyj ludzi zalepionych poczuciem wasnej doznanej
krzywdy i przepowiedni o lada chwila majcym nastpi krachu Hitlera.
Druga wojna wykazaa ogromn decydujc rol czynnika psychicznego. Gdyby wywiady
wojskowo-polityczne od roku 1933 potrafiy waciwie ocenia wielkoci emocjonalne i wolowowiatopogldowe wiele bdw nie zostaoby popenionych. Ale do tego potrzebna jest konieczno
4

wnikniecie w wiat wartoci duchowych, emocjonalnych i wolowych przeciwnika, wicej nawet,

odczucia przeywanego przeze wiatopogldu, wyobrae i poj. Jest to waniejsze ni dokadne
wiadomoci o liczbie uzbrojonych dywizji, nowych, wynalazkach bojowych, nowym sprzcie,
rozlokowaniu wojsk, iloci czogw i samolotw, organizacji przemysu wojennego. Jaki kraj moe
posiada z pozoru wszelkie dane wielkiej potgi militarnej, ale nim nie jest. Wywiad wojskowy moe
dokadnie okreli ilo przeszkolonych rezerw, techniczn jako tego przeszkolenia, organizacj
jednostek kadrowych, ilo nowego sprztu i na tej podstawie orzec o sile wojskowej danego pastwa.
Sd ten moe bardzo odbiega od rzeczywistoci, gdy jednoczenie nie uwzgldni si typu panujcej
ideologii spoecznej i jej zasigu, gbi przeywania i charakteru warstw wyznajcych dany
wiatopogld. Kola miarodajne szeregu pastw a do maja 1940 r. gboko wierzyy, i Francja jest
wielk potg militarna. Gdyby uwzgldniono w sztabach wojskowych i politycznych typ ideologii i
wartoci przeywanych przez przecitnego Francuza i jego przywdcw, sd powyszy byby podany
w wtpliwo. Analogiczny bd popeniono w stosunku do pastw totalnych: Niemiec, Japonii i
Rosji. Nie rozumiano, i warstwy kierownicze tych pastw naprawd fanatycznie wyznaj zasady
swego wiatopogldu, w imi ktrego s gotowe do wielkiego wytenia, ofiarnoci a nawet do
popenienia wielkich zbrodni. Patrzano na pastwa totalne oczyma ich wrogw, zapominajc, e
wrogowie zawsze wierz, i strona przeciwna jest lichot. Z fanatyzmu wynika zdolno wielkiego
wysiku, ktra potrafi zrwnoway wszelkie braki natury technicznej. Dlatego dalimy si zaskoczy
zarwno przez narodowo-socjalistyczne Niemcy, jak i ze zdumieniem patrzymy na to, co
zaprezentowaa wiatu Rosja Sowiecka. Na tej podstawie moemy wyrazi przypuszczenie, i w
organizacji szpiegostwa wojskowego w przyszoci, zaprowadzona zostanie nowo w postaci
wywiadu metafizyczno-filozoficznego. Wywiad wojskowy bdzie posiada obok dotychczasowych
dziaw, jeszcze wydzia metafizyczny, usiujcy wykada tajemnice wiatopogldowe i filozoficzne.
Wyksztaci si by moe typ szpiega metafizyka przemylnie wnikajcego w intensywno
przeywania zasad filozoficznych, i ideologicznych wrogiego narodu. Ale to kwestia przyszoci.
Dlatego musimy dociec, gdzie tkwi rdo totalizmu i na czym polega niewtpliwy rozmach
tej kategorii, na czym polega jej niszczycielski charakter, z jakich rde ona wyrosa i czy nie uda si
jej opanowa, uwalniajc w ten sposb skoatan ludzko od straszliwej plagi.
Na wstpie zastrzeenie natury terminologicznej: za totalizm uwaamy wszystkie Formy
wspczesnych dyktatur i faszyzmu. Totalizmem w naszym zrozumieniu jest zarwno narodowysocjalizm niemiecki, faszyzm wioski, formy polityczne rzdw w Japonii, Hiszpanii, Portugalii,
Rumunii, na Wgrzech itd. Szczegowa analiza zostanie dokonana na dalszych kartach tej pracy. W
kadym wypadku faszyzm i totalizm uwaamy za synonimy. Naleaaby do nich zatem i Rosja
Sowiecka. Jest to moliwe w pewnym tylko stopniu, po dokonaniu pewnych zastrzee. Zreszt o tym
pniej.
Czym wic jest totalizm? Poprzednio uczynilimy wzmiank, i totalizm moe by uwaany
za wykolejenie si ewolucji cywilizacyjnej, na zakrcie bliej na razie nieokrelonym. Jeli wic
poznamy charakter tego niebezpiecznego zakresu dziejowego,. to tym samym zrobimy znaczny krok
naprzd w dojciu do istoty spazmu faszystowsko-totalistycznego.
Gdy usiujemy obserwowa faszyzm z pewnego dystansu, dostrzegamy w nim dwa
pierwiastkowe czynniki: pobudzone emocje masowe czsto o zabarwieniu nacjonalistycznym i
bogactwo rodkw techniki spoecznej. (Dla bardziej powierzchownych obserwatorw faszyzm rysuje
si w uproszczonym schemacie, jako "wybujay" nacjonalizm). Zwrmy uwag na to, e w faszymie
mamy zczenie tych dwuch czynnikw w jakiej syntezie, aczkolwiek wiemy, e zarwno jeden jak i
drugi istniay przedtem w stanie autonomicznym. Nacjonalizm i inne typy emocji wsplnotowych
istniay na dugo przed faszyzmem, a bogate rodki techniki spoecznej, jak druk, prasa, telefon, radio,
rodki komunikacyjne, wychowanie spoeczne propaganda, reklama, instytucja opinii publicznej,
aparat administracyjny pastwa itp. rozwijay si niezalenie od idei nacjonalistycznej.
5

Kady, kto zajmowa si zagadnieniem nacjonalizmu, wie, i istota jego nie zostaa
dotychczas wyjaniona w sposb wystarczajcy. Nacjonalizm jest zespoem pobudek wolowych,
prdem irracjonalnym, ktry nie dal si zmieci bez reszty w klatk cisych poj i sdw.
Doprowadzao to socjologw do rozpaczy. Niektrzy znajdowali wyjcie z bezradnoci umysowej w
uproszczonym twierdzenia, i nard jako grupa spoeczna i racjonalizm jako jego ideo-emocjonalny
wykadnik s kategori szcztkowa, ktr nie warto si zajmowa. A jednak co pewien czas nard,
jako indywidualno zbiorowa, dawa o sobie znak ycia, czsto w sposb bardzo przekonywajcy. Na
odruchu narodowym zaamaa si uniwersalna monarchia Napoleona, a wiek XIX stoi pod znakiem
formujcych si pastw narodowych. Majc dzi poza sob okres dowiadcze z faszyzmem, moemy
wyrazi przypuszczenie i nacjonalizm jest koncepcj yw, ktra dotychczas nie moga przejawi
swej istoty. Innymi sowy, nacjonalizm dlatego jest tak mao uchwytny, gdy brako mu w przeszoci
warunkw do penego urzeczywistnienia si. Co, co jest w fazie rozwijania si, lub te zostao
zatrzymane w procesie rozwoju z powodu braku jakich podstawowych warunkw, jest trudne do
uchwycenia. Jeliby z jakich powodw wszyscy ludzie zatrzymali si w rozwoju psychicznym na
szczeblu dzieci w wieku dwunastu lat, nigdyby nie powstao wyobraenie duchowo rozwinitego i
dojrzaego czowieka, zdolnego do przey natury religijnej, artystycznej, filozoficznej itd. Czowiek
byby dziwacznym, niewykoczonym stworzeniem, sd o ktrym nastrczyby powane trudnoci.
Co Podobnego jest z odruchem nacjonalistycznych i kadych innych wsplnotowych emocyj. Ta to
niewykoczona kategoria staa si elementem skadowym jakiej syntezy. Ale na tym nie koniec:
drugi element syntezy, arsena rodkw techniki spoecznej, ktry wytworzya wspczesna epoka
cywilizacyjna jest rwnie pynny. A jednak zetkny si one ze sob na jakiej niebezpiecznej
krzywinie, dajc w wyniku uomn syntez totalistyczn.
Dopki nie odpowiemy sobie na pytanie: czym jest istota czowieka i czowieczestwa oraz
nie poddamy rewizji panujcych w tej dziedzinie poj, nie potrafimy dotrze do punktw, z ktrych
wida zasady totalizmu. Pojcie "homo sapiens" zamyka bowiem drogi wniknicia w rdze tego, co
stanowi substancj faszyzmu i totalizmu. Jeli stanie si na stanowisku, e "rozum", "umys" stanowi
zasadniczo oznak czowieczestwa, to tym samym stwierdzimy, e emocjonalno-wolowe pierwiastki
w czowieku s czym wtrnym, co musi by opanowane, podporzdkowane czemu wyszemu.
W poowie XIX wieku nastpia reakcja przeciw powyszemu pojmowaniu istoty
czowieczestwa. Powstao pojcie nowe - "homo faber", ktrego podstaw jest upatrywanie w
emocjach i namitnociach zasadniczej waciwoci czowieczestwa, umys natomiast sprowadzono
do roli podrzdnego narzdzia tych irracjonalnych si. Emocje te, nazwijmy je ywioem
emocjonalnym, w swej pierwiastkowej formie s czyst energi, domagajc si ujcia. Energia ta
musi by wprzgana w cywilizacj poprzez organizacj ycia duchowego kadej jednostki. Poprzez
"wizalniki energii emocjonalnej" organizujemy wiat psychiczny czowieka i tworzymy szlaki dla
jego pracy cywilizacyjnej. Tymi wizalnikami energii emocjonalnej s normy moralne, nakazy
religijne, pojcia wiatopogldowe, etyka ycia spoecznego, prawo, ideay yciowe i styl
gospodarstwa. Gdy wizalniki energii emocjonalnej nie ogarniaj ywiou emocjonalnego, nie
organizuj pdu yciowego czowieka, wybucha on w sposb anarchiczny, lepy, jako wola nagiej
mocy i przemocy, gwatu i zniszczenia. Czciej jeszcze mamy do czynienia ze zjawiskiem, i dane
normy moralne, obowizujce wartoci i pojcia me obejmuj cnego ywiou emocjonalnego.
Wwczas pod pokryw ustalonego adu, uwiconych wartoci i ideaw, kbi si ciemne,
chaotyczne moce. Panujemy tylko nad powierzchni. Tak byo dotychczas z cywilizacj europejska.
Bynajmniej nie musi by tak zawsze. Najwyraniej bowiem brak nam dostatecznej iloci wizalnikw
do uchwycenia wszystkich ywiow emocjonalnych. Niech kady z nas zdobdzie si na gbsze
wniknicie w swoj duchowo, a odczuje, i tufy jest napeniony tajemniczymi namitnociami
cierajcymi si chaotycznie, dcymi do wydobycia si na zewntrz. S to emocje utajone. Czasami
jednak toruje si dla nich droga na zewntrz. Kady z nas przeywa jakie upojenie w zbiorowym
6

porywie nie stojcym w adnym rozsdnym zwizku z praktyk normalnego mieszczaskiego ycia.
Tsknoty do wielkoci i potgi day temu sporadyczny wyraz w wybuchach entuzjazmu
patriotycznego, wojennego itp. Co si jednak stanie, gdy nieuchwytne, lecz potne zapory
rodowiska w nas i poza nami w pewnej chwili ustpi i dadz swobodne ujcie dla emocyj
utajonych? - Nastpuje wwczas ywioowe poczucie przyrostu mocy sprawczej, radoci
spotgowanego czynu.
Jest to zjawisko spoeczne. Nie wystpi ono jako co wyrazistego, atwo uchwytnego. Wrcz
przeciwnie. Odczuje si je raczej jako radosny stan podniecenia ruchem, szybkoci biegu, ywszego
uderzenia pulsu, upojenia si dynamizmem. Zachodzi to w krgu cywilizacji europejskiej dziki
olbrzymiemu rozwojowi socjotechniki, pojmowanej jako przyrost aparatu mocy czowieka w stosunku
do swej istoty emocjonalno-energetycznej. Wspczesna socjotechnika, jako aparat powielania
nastrojw, wyobrae, poj, metod organizacji aktywnoci, narzdzia wadztwa i kierowania, sprawia
wyzwalanie emocyj utajonych w stopniu nigdy dotychczas nawet w przyblieniu nie osigalnym. To
co zostao stworzone w dziedzinie przekazywania myli, obrazw szybkoci komunikacji,
wychowania spoecznego. organizacji da musiao trwae skutki w formie "przyrostu mocy spoecznosprawczej". Niedostrzegalny przyrost mocy spoecznej sta si atmosfer naadowan nowymi
moliwociami. yjemy w niej, a w jeszcze wikszej mierze narody zachodnie, nie dostrzegajc tego.
W tej atmosferze rozkwitaj bujnie kwiaty nowych koncepcyj ideowych i spoecznych. Tworz si
one popiesznie, wyrastaj bowiem z potrzeby dania ujcia dla wezbranej i stale wzbierajcej fali
gotowoci do czynu. Tak powstaje faszyzm i totalizm. Przypadkowe nieraz przyczyny czyni
rozadowanie napicia moliwym, formujc jego oblicze i styl. Takim bodcem bya, miedzy innymi,
pierwsza wojna wiatowa dla Woch, Niemiec i-Rosji. W ten sposb przyrost mocy spoecznosprawczej utorowa sobie niemal na lepo drogi ujcia. I tu si stykamy z totalizmem, jako niszczc
eksplozj narastajcych mocy twrczych.
Ogarnicie umysowe istoty totalizmu moliwe jest tylko w powyszym acuchu przesanek.
Kad z tych przestanek postaramy si podda gruntownej analizie. Uo si one w nastpujcy
szereg:
I. Istota emocji utajonych.
II. Socjotechnika jako wynik rozwoju cywilizacji europejskiej.
III. Przyrost mocy spoeczno-sprawczej, powstay na styku emocji utajonych z aparatem
socjotechniki.
IV. Ujcia przyrostu mocy sprawczej w rzeczywistoci spoecznej.
V. Totalizm jako wykolejona forma ujcia przyrostu mocy sprawczej.
VI. Przezwycienie totalizmu.
Cao rozwaa o totalimie ukada si zatem w prawidowy cig przesanek. Gdy
wyjanimy czym s emocje utajone, jaki charakter ma arsena rodkw socjotechniki, stanie si
wwczas jasne, e wielkie przemiany w naszej cywilizacji byy nieuniknione. To co Europa stworzya
w cigu ostatnich trzech tysicy lat dojrzao do nowej wspanialej i bujnej syntezy. Jestemy na progu
przejcia od cywilizacji indywidualnej do wsplnotowej. Elementy tej przemiany s ju dojrzae.
Zjawiy si jednak czynniki perturbacyjne. Zmciy one prawidowy pord nowego wiata. Zderzenie
si socjalizmu z nacjonalizmem w momencie gbokich fermentw i przewartociowa wykoleja
wszystko. Dziki temu nastpuje hipertrofia prymitywnej woli wadztwa, ktrej wyrazem jest
faszyzm. Faszyzm jest wic wykrzywionym produktem zdrowych pierwiastkowo si. Daje on cay
szereg form, na czoo ktrych naley wysun bezsprzecznie hitleryzm. Jest on najbardziej rozwinity
i uksztatowany. Zbliony do jest faszyzm japoski a w pewnym stopniu i woski. Dotyczy to i Rosji
Sowieckiej. S to totalizmy wyrose z bujnoci i nadmiaru si. Odmienna klas stanowi totalizmy,
ktrych ojcem jest ubstwo, brak sil i marazm. Nale tu: faszyzm hiszpaski, portugalski, rumuski,
wgierski, w swoim czasie take austriacki, tudzie czekajce na okazj ruchy o tym samym
7

charakterze w wikszoci pastw. Do nich naley te faszyzm polski. Sanacja, a szczeglniej O. N. R,

s jego formami zacztkowymi.
Jeli jednak potrafimy przynajmniej intelektualnie opanowa elementy perturbacyjne, ktre
prowadza do totalizmu, to tym samym otworz si perspektywy na twrcze syntezy Jutra. Oznacza to
ju prawie przezwycienie totalizmu.

II. Emocje utajone

1) Uniwersalizm cywilizacyjny
Cech charakterystyczn wszystkich totalizmw jest oparcie si ich na emocjach masowych,
wydobycie z czci spoeczestwa uczucia entuzjazmu. nienawici, uwielbienia, i zorganizowanie tych
uczu w nowe zespoy pobudek, stanowicych podstaw dziaania spoecznego. Bez tych emocyj
masowych totalizmy nie trwayby jednego dnia. Opierajc si na nich, totalizmy zdobywaj si na
zorganizowany terror wobec innego typu istniejcych wiatopogldw i im odpowiadajcych
zespow emocjonalno-wolowych.
Drapieny rozmach hitleryzmu czerpa np. swe siy z upowszechnienia si w czci narodu
niemieckiego okrelonego typu przeywa emocjonalnych. Wskutek oparcia wiatopogldu
narodowo-socjalistycznego na tych emocjach mogo kierownictwo partii podj walk przeciw
wiatopogldom: chrzecijaskiemu, demokratycznemu i "marksistowskiemu". Kto, kto nie siga do
fundamentw emocjonalnych hitleryzmu, mg z atwoci gosi tez, e cay hitleryzm jest
humbugiem. Wiemy jakie konsekwencje wyrosy std dla drugiej wojny wiatowej. Ze stwierdzenia
emocji masowych, jako fundamentu ustrojw totalnych, wypywa wniosek, e emocje te w formie
potencjalnej istniay ju przedtem i tylko szczeglniejszy przypadek ujawni ich istnienie w psychice
zbiorowej. Nagle wyonienie si ich na powierzchnio pozwala okreli je dobitniej jako "emocje
utajone". Istot emocji utajonych poj mona dopiero wwczas, gdy zgbi si podstawowy pd
natury ludzkiej, jakim jest wola opanowania i przetworzenia cywilizacyjnego wiata.
Czowiek nie tylko po to istnieje. aby rodzi si i trawi. Zosta on powoany przez
Opatrzno do wyszych zada. Tym zadaniem jest budowanie kultury. Nie ma ono nic wsplnego z
deniem do wygody i przyjemnoci jednostki. wiat taki, jaki jest, ma by przemieniony w dzieo
kultury na podobiestwo posgu, wyaniajcego si z surowej bryy marmuru. Czowiek jest
rzebiarzem, ktry tego dziea dokona. Jest to naszym posannictwem, a nazwaby je mona
uniwersalizmem cywilizacyjnym. Na tym tle wystpuje z ca wyrazistoci "ywio emocjonalny" w
czowieku i jego konkretny przejaw: emocje utajone.
Chcc wic okreli, czym s emocje utajone, musimy najpierw zaj si "uniwersalizmem
cywilizacyjnym" i pojciem kultury. Przed tym jednak, musimy uwiadomi sobie, czym jest czowiek
i samo czowieczestwo.
Odpowied na to ostatnie pytanie narzuca si taka: Czowiek i czowieczestwa jest zadaniem
do spenienia. Intuicyjnie wyczuwamy, i czyste trwanie nie jest penym yciem. Co w nas napra
si, dy do mocy, do tworzenia dzie, ktre bd trway po naszej naturalnej mierci. Czowiek rysuje
si tu jako moliwo, ktra spenia si w obiektywnych dokonaniach cywilizacyjnych.
Jaki gboki irracjonalny pd znamionuje istot czowieczestwa. Pd ten wyrazi si w
dzieach sztuki, w systemach myli filozoficznej, w budowie pastw i imperiw, w technice,
ekonomice i wychowaniu. W tworzeniu cywilizacji czowiek usiuje ujawni i speni to, co w jego
naturze tkwi w postaci zarodkowej. Kultura duchowa, spoeczna i materialna, pojmowana jako
organiczna cao, jest drog speniania si czowieczestwa. O istocie czowieka wiemy tyle, ile on
stworzy. By moe gdzie istnieje kres tego denia. Dzi wiemy jedno: to co zostao dotychczas
spenione przez czowieka, jest dopiero wstpem do czego bardzo wielkiego. Perspektywy dobrobytu
powszechnego, bezpieczestwa, zdrowia, wolnoci dla wszystkich nie s adnym kresem rozwoju.
Osignicie ich oznacza pocztek waciwego zadania. Nie wiemy na czym bdzie ono polegao,
wiemy natomiast, i czowiecze tsknoty nie zostan zaspokojone. Gdy usiujemy wnikn w istot
tego gbokiego impulsu czowieczego, dostrzegamy, i polega on na odruchowej tendencji
zreorganizowania wiata wedug jakiego tajemniczego wzorca, ktry stopniowo wylania si z gbin
duszy i utrwala si w obiektywnych duetach cywilizacyjnych. Najpierwotniejsz forma tego impulsu
jest wola mocy, W dalszych kolejach przejawia si ona w pragnieniu udoskonalania wiata i to

zarwno w duchowej, spoecznej, jak i w materialnej dziedzinie. Kultura jest drog, na ktrej spenia
si zadanie czowiecze.
Nie naley jednak przypuszcza, e kultura rozwija si wedug praw przyrodniczych. Wedug
praw przyrody rozwija si tylko strona czysto biologiczna czowieka. Rodzimy si, odywiamy,
dojrzewamy i umieramy na podobiestwo wszystkich innych ssakw. Kultur budujemy natomiast
wedug praw ktre ujawniaj si dopiero w toku tworzenia. Narzdziami jej s nasze uczucia, wola,
rozum i ciao. Posugujc si tymi narzdziami, moemy budowa gmach kultury, t. j. spenia
zadanie gatunku ludzkiego na ziemi. Na drodze wypeniania naszego posannictwa pitrz si
niezliczone przeszkody. Dugie tysiclecia czowiek by -bezradny wobec swego zadania, a wobec
siebie samego przede wszystkim. Czu wewntrzny napr popychajcy go do pracy twrczej, a brako
mu do tego podstawowych elementw. Nie znal praw budowania kultury, nie posiada koniecznych do
tego rodkw. Kultura jest rwnie nierozpoznawalna i tajemnicza jak samo ycie. Nie wiemy czym
jest, lecz moemy wiedzie co suy potgowaniu i wzmaganiu si jednego i drugiego. W stosunku do
ycia biologicznego jest nam pomocny instynkt. W stosunku do kultury instynkt raczej zawodzi. Tu
wszystko musimy zdobywa w mozolnym trudzie.
To co powiedzielimy o istocie czowieczestwa przejawia si w indywiduum ludzkim, jako
napr emocyj. Ale indywiduum nie wystpuje w wiecie jako twr autonomiczny. Przeciwnie, jest
zawsze wytworem czci jakiej zorganizowanej grupy spoecznej: rodziny, rodu, plemienia, narodu.
Tak jak grupy spoecznej nie jestemy w stanie wyobrazi sobie bez skadowych indywiduw, tak te
jednostka jest zawsze czonkiem jakiego naturalnego zespou. Grupa spoeczna bez jednostek to
chyba nieuchwytny zbir jakich duchw: jednostka w oderwaniu od podoa grupy to czysta
abstrakcja. Chodzi nam o podkrelenie nastpujcego, niezmiernie wanego momentu: czowiek
spenia swe przeznaczenie kulturowe przez czyny i dziaania, ktrych podstaw jest pojedyncze
indywiduum, ale to indywiduum jest jednoczenie i organem grupy. Inaczej mwic: dy, myli i
dziaa jednostka, ale jej denia, myli, czyny, wynikaj ze skonnoci yciowych grupy. Jednostka
jest wiec wynikiem ukadu si dcych do wyadowania si w dzieach cywilizacyjnych. Jest
produktem biologicznym caego szeregu swoich przodkw. Rodzice i prarodzice s sprawcami istoty
fizycznej kadego z nas; to e jestem blondynem lub brunetem, spokojnego lub bojowego
usposobienia - w tym mego ,,wasnego" przeze mnie zdziaanego nic nie ma; to e nale do tego lub
innego narodu, e wyznaj te lub inne ideay, tote jest niepodzieln wasnoci grupy spoecznej, w
ktrej si urodziem. To czym kady z nas jest, zawdziczamy stosunkom spoecznym, kadcym na
naszym "ja" swj odcisk, ktry nastpnie uwaamy za nasz osobist wasno. W kocu i podoe
geofizyczne w jakim yjemy i z ktrego czerpiemy substancje odywcze, to te s naturalne warunki
naszej jani. Gdy wic zastanawiamy si, gdzie jest cisa granica pomidzy "ja" i ;,nie ja", pomidzy
osobistym a nieosobistym wiatem, stwierdzamy, i jest ona bardzo pynna. Bez wczania naszych
przodkw w pewn cao organiczn, trudno wyobrazi sobie wogle "ja" biologiczne kadego z nas.
Sfera biologiczna grupy rodowej, narodowej, wyznacza osobnicze "ja"; sfera duchowa grupy
wyznacza nasze ,.ja" ideowe, wolowe, emocjonalne. Sfera spoeczna wyznacza pozycj spoeczn,
szacunek lub pogard, znaczenie lub nico jednostki. Sfera materialna sprawia, i podobnie jak
roliny wyrastamy z okrelonej gleby, bdc zwizani z klimatem, powietrzem, ziemi.
Soki naszego podoa, stajc si naszym ciaem, przemieniaj si w obieg krwi, prace mini,
polot myli i wyobrani, w uczucie. W tym wietle jednostka ludzka polna si staje dopiero w cisym
powizaniu z warunkami, ktre j stwarzaj. Drzewem jest nie tylko sam pie, czy gazie ale i jego
korzenie, cho te nie s widoczne dla oka. Podobnie z indywiduum, ktrego nierozcznymi
korzeniami jest sfera biologiczna, duchowo-spoeczna i materialna grupy.
Impuls czowieczy, o ktrym bya mowa, wyraa si w woli przeorganizowania wiata,
przeronicia jego miszu kultur. Na tym wanie polega uniwersalizm cywilizacyjny. Koami
napdowymi ruchu jest jednostka, jej wola, uczucia i czyny. Jeli wic czowiek ma wpyn na
10

kultur, musi umie wpyn czynami na swoje uniwersalistyczne, szersze "ja", na warunki, w ktrych
wyrasta. cilej mwic: skuteczne dziaanie uniwersalistyczne czowieka musi si czy z
umiejtnoci oddziaywania na warunki decydujce o tyme czowieku.
Czowiek moe si sta czym wicej ni jest, nie wtenczas, gdy wycznie myli o swej
"jani" lecz wtenczas gdy stworzy rami, pozwalajce mu skutecznie wpywa na wasne korzenie
uniwersalistyczne, ,jakimi s wyliczone sfery: biologiczna, duchowa, spoeczna i materialna.
Im bardziej rozszerzamy nasze wadztwo na krg uwarunkowa uniwersalizmu
cywilizacyjnego, tym w wyszej mierze speniamy nasze posannictwo czowiecze na ziemi. Znaczy
to, e mamy rozbudowywa rami kultury wadczo sigajce w samoczynnie przebiegajce
dotychczas procesy rozwoju biologicznego, w wiat tradycyjnych wartoci i ideaw, ktrymi
nasikamy przez fakt urodzenia si w danej grupie narodowej. Uniwersalizm cywilizacyjny jest to w
tym wypadku wola potgowania ycia poprzez wiadom ingerencj. Naley uzdolni czowieka do
wyszego, bardziej napitego typu przeywa moralnych i ideowych, do stwarzania podoa dla
wzmoonej aktywnoci spoecznej, opanowywania przyrody w coraz szerszym zakresie. - Jeden z
najwybitniejszych krytykw literackich doby wspczesnej, omawiajc istot uniwersalizmu
cywilizacyjnego, ujmuje j nastpujco: "Punktem wyjcia tego denia bdzie przede wszystkim
tsknota czowieka do czowieka, stworzenie wsplnej wiadomoci ycia, pokrewiestwo z innymi
formami ycia zbiorowego. Ogniwem acucha tych uwiadomie bdzie: czowiek, zwierze, rolina,
kamie, ziemia planeta, soce, gwiazdy, wszechwiat. ...ta mistyczna wiadomo rozleglejszego
bytu, jaki si roztacza po przekroczenia zazdrosnych granic ycia indywidualnego znajduje wyraz w
cechach pewnej wycznoci ustaw wszelkich kongregacji, zakonw, stowarzysze, w dumnym
poczucia zbiorowej potgi onierza w wojsku, w uwzniolajcej pokorze podporzdkowania si
rozkazowi, ktry z tysica jedno ciao czyni"...
wiat, w ktrym yjemy, jest wraz z nami i poprzez nas rozwijajcym si organizmem.
Ewolucja odbywa si z fazy naturalnej ku cywilizacyjnej. To co byo dotychczas naturalne, ywioowe
- zamienia si w obiektywacje cywilizacyjne, w ktrych narasta tajemnicza moc stajcego si
czowieczestwa.
Czowiek uniwersalistyczny, czujcy swe pochodzenie i zaleno od krgu warunkw
duchowych, biologicznych, spoecznych i materialnych, dy musi do penego ich opanowania i
przemieniania w rami, za pomoc ktrego mona forsowa procesy tworzenia cywilizacji. Ma on
przed sob niezmierzone w swym ogromie zadania.
Wiemy, i wiat duchowy czowieka to nie tylko rozum, ale przede wszystkim przeogromny
wiat popdw i emocji. Nie s one same przez si ani dobre, ani ze. S pierwiastkow form mocy.
Uyte do budowania cywilizacji, speniaj waciw rol s - dobre. Niewyzyskane staj si zaczynem
zych, niszczcych skonnoci.. Trzeba wiec stworzy taki system ycia duchowego, ktry byby
zdolny do ogarnicia caego wiata uczu. popdw i namitnoci kadej jednostki, przychodzcej na
wiat w danej grupie, nastpnie uporzdkowa je tak, aby jednostka stawaa si harmonijna i jednolita
wewntrznie, a tym samym zdolna do owocnego dziaania cywilizacyjnego. Kady odruch jej serca
winien harmonizowa z jej wyton dziaalnoci w kadej chwili ycia. Wydajno cywilizacyjna
jej czynw jest sprawdzianem czy jest ona na zej czy dobrej drodze. Nada kierunek tej ewolucji,
omin manowce ducha ludzkiego, oznacza to wypracowa waciw lini rozwojow uniwersalizmu
cywilizacyjnego.
Pojcie uniwersalizmu cywilizacyjnego pozwala nam wyj poza nienaturalnie wskie ramy
wiatopogldu indywidualistycznego i wynikajcego ze sposobu pojmowania istoty czowieka. Ten
sposb pojmowania jani pozwoli, e znajdziemy w niej nierozdzielne elementy biologicznego cigu
pokole, tradycji duchowoci narodowej, ywiou spoecznego i materialnego. Innymi sowy:
Uniwersalizm cywilizacyjny nie da si oderwa od "caociowego" czowieka. Gdybymy za tego
dokonali powstaaby blada abstrakcja czowieka, zuboajca potok historycznego ycia W wietle
11

tych uwag pojmujemy, jak gboko si rni tre czowieka caociowego, uniwersalistycznego, od
tego co znamy pod potoczn nazw "jednostka" - "indywiduum".
Czowiek uniwersalistyczny jest czym nieskoczenie szerszym i gbszym od obrazu
indywiduum autonomicznego. I co najwaniejsze - jest faktem bezspornym. Kady z nas, nieuk, czy
wyksztacony, bogaty czy biedny, blondyn czy szatyn, dowcipny czy ponury, jest zawsze czowiekiem
uniwersalistycznym, mocno si trzymajcym swych korzeni. Stad te intuicyjne czucie swych korzeni
jest czym ywioowym i pierwiastkowym. Dopiero tresura w krgu cywilizacji indywidualistycznej
moe to pierwiastkowe uczucie zwizania z podoem osabi, lub nawet doprowadzi do zaniku.
Tsknota za penym ywioowym yciem jest irracjonalnym wykadnikiem uniwersalizmu
cywilizacyjnego w naszej osobowoci. Parcie ywiou emocjonalnego w psychice kadego z nas,
niewiadome denie do wielkoci, pikna, jest si popdow uniwersalizmu. Jestemy jednak
niezmiernie odlegli od granicy do ktrej dy wiat naszych podwiadomych pragnie. Moemy
nawet powiedzie, i wszystko czego czowiek w sferze swego posannictwa cywilizacyjnego
dokona, jest dopiero przedwstpem waciwej pracy. Nie znamy praw, wedug ktrych uniwersalizm
cywilizacyjny ma si spenia. Dzi dopiero, dziki kataklizmowi dziejowemu, zrodzio si w nas
podejrzenie, i cywilizacja europejska wcale nie jest koron osigni ludzkich, lecz tylko etapem i
zblieniem si do jakiego tytanicznego zrywu twrczego. Czujemy, i si koczy jeden wielki cykl, a
nie wiemy, jak mamy formowa przejcie do nowego, rysujcego si raczej, jak mroczna, grona
moliwo. Pali si w nas iskra wiary w warto ycia, a nie wiemy, jak j rozpomieni w ognisko
nowego, potnego cyklu twrczego. Jest to stan gbokiego niedosytu metafizycznego. ywio
emocjonalny, jako wieczysta sia napdowa uniwersalizmu cywilizacyjnego nie znajduje przekadni,
ktra potrafiaby go przerzuci na cao moliwoci czowieka, na niezmierzone pole ywiow.
Niedosyt metafizyczny jest staym przydwikiem naszego przeywania wiata, gdy tylko nieznaczna
cz emocji jest wprzgnita do dziea. Reszta daje o sobie zna poprzez odczucie pantsknoty. Ona
te stanowi o zagadce emocyj utajonych.
2) ISTOTA EMOCYJ UTAJONYCH
Dysproporcja pomidzy naszym kosmicznym zadaniem, zawartym w uniwersalimie
cywilizacyjnym a tym czego dokonalimy i dokonujemy, stanowi miar niedosytu metafizycznego i
emocyj utajonych. Caa nasza istota psychiczna jest wielkim rozlewiskiem ywiou emocjonalnego,
nie wprzgnitego w ewolucj uniwersalistyczn wiata.
Emocje utajone yj w kadej normalnej jednostce ludzkiej. S pewnym stanem napicia
psychicznego. Napicie to znajdzie swoje ujcie dopiero wwczas, gdy jednostka bdzie mie
zdolno skutecznego dziaania cywilizacyjnego do twrczych przeksztace w sferze biologicznej,
duchowej, spoecznej i materialne;. Podniesienie zdrowia rasy, dziedzicznych dyspozycyj i zdolnoci,
stworzenie nowych idei, wydobywajcych z czowieka nowe siy moralne, podniesienie etyki,
usprawnienie pastwa, prawa, organizacji spoecznej, techniki i ekonomiki, oto kierunki dziaania. Ale
same czyny jako okrelona Forma wyadowania psycho-fizycznego jednostki s ju jednym z
ostatnich ogniw jakiego acucha. Mamy bowiem z jednej strony ywio emocjonalny, a z drugiej ju
uformowane czyny. Co musi je czy. Emocje musz by wczone w jaki system, nim przyjm
ksztat wiadomych celowych i owocnych dziaa. Sta si to moe tylko na drodze stworzenia
wizalnikw energii emocjonalnej. ywio emocjonalny w czowieku pozostaby na zawsze
nieuchwytnym chaosem, gdyby nie zagadkowa w swej istocie zdolno wyzwalania na zewntrz
obiektywnych wizalnikw, ktre cza emocje w prawidowe zespoy.
Od wewntrz widzimy to jako swoiste akordy emocjonalne, na zewntrz odpowiadaj im
wartoci, idee, normy, prawa, instytucje. Jedno jest nierozdzielne od drugiego, gdy wzajemnie si
warunkuj. Jeli mamy na myli pojcie narodu, to wiemy, i jest on uwarunkowany przez stay zespl
emocyj i obiektywne wizalniki tych emocyj w postaci idei narodowej, wyobrae o wsplnej
12

przeszoci historycznej, ideaw moralnych, wierze, prawa, jzyka, pastwa i instytucyj sucych
tym celom.
Wizalniki energii emocjonalnej konkretyzuj emocje, nadaj im form. Tak powstaj
wartoci. Dla wizalnika emocjonalnego, jakim jest "idea narodu" musz narzuca si odpowiednie
wartoci. Wartoci te s wane, obowizujce, s czym istotnym dla kadego, w czyjej psychice
istnieje odpowiadajcy akord emocjonalny. Kady wizalnik energii emocjonalnej jest czynnikiem
cywilizacji. Dziki nim bierzemy we wadz ywio emocjonalny, rozbudowujemy rami
cywilizacyjne.
Sprawia to, e chaotyczny napr emocyj grupowych przeistacza si w wyraziste, wiadome
pobudki wolowe, w jasn wiadomo celw, w normy, nakazy i prawa, organizacj spoeczn,
nastawion na dane zamierzenia itd. Gdyby z jakich powodw ,"ramie cywilizacyjne" nie powstao,
mielibymy z jednej strony chaotyczne parcie emocyj utajonych w naszej psychice, z drugiej za
strony nie wiedzielibymy co czyni- Pamitajmy, e kady z nas moe wykona nieskoczona ilo
nieskoordynowanych ruchw i bezcelowych wysikw. `Moemy w wieloraki sposb wyadowywa
nasza energi yciow, duchow, biologiczn i fizyczn ale cywilizacyjnie twrczym jest w danych
warunkach historycznych tylko jeden styl aktywnoci. .Jednolito stylu oznacza tu, i jednoznaczny
sposb czucia, mylenia i zachowania si, obejmujcy wszelkie przejawy ycia i pracy od
najdrobniejszych do najoglniejszych, jest niezbdnym warunkiem owocnego ujcia dla emocyj
utajonych. Styl aktywnoci wiec jest wsplnym mianownikiem wszystkich wizalnikw energii
emocjonalnej danego ogniska cywilizacyjnego.
Jeli wiatopogld, etyka i prawo nie su yciu, s od niego odwrcone, wwczas nie mog
wprzga emocyj utajonych w dzieo tworzenia cywilizacji. Nie mog by uwaane za rami
cywilizacyjne. Podobnie w dziedzinie spoeczno-organizacyjnej pastwo jest wykadnikiem czowieka
caociowego, daje system rodkw realizacyjnych, ziszczajcych okrelony idea sucy wzmaganiu
ycia. Musi wic ono umoliwia wychowanie peniejszego typu czowieka; tworzy warunki
spoeczne, z ktrych wynika wyszy typ moralny, wolowy i umysowy jednostki uzbraja nard do
skutecznej walki z oporami rodowiska biofizycznego. Ostatecznym elementem realizacyjnym jest
zawsze praca i wysiek jednostki, lecz by ten element by zdolny do akcji, musi przedtem zaistnie
ramie cywilizacyjne, ujte w jednolity styl, ktre z chaosu moliwoci czowieka uniwersalistycznego
stwarza organiczny potok stajcego si czowieczestwa. Nastrczy to olbrzymie trudnoci.
Szczeglnie ostro trudnoci te czujemy dzi, gdy stajemy bezradni wobec si, ktre stworzylimy.
Rozbudowa wizalnikw emocjonalnych, a tym samym osnowy ramienia cywilizacyjnego, jest
dzieem, ktre montujemy przez klski i odwroty. W stosunku do zada i naporu emocyj, mamy tych
wizalnikw zawsze za mao. Stwierdzenie to jest bardzo wane, gdy przez to wiemy i
spoytkowujemy w pracy cywilizacyjnej nieznaczn tylko cz naszej utajonej istoty emocjonalnej.
W mroku pozostaje przewaajca cze naszej jani, jako napr utajonych emocyj. Nie znamy siebie
samych. Obracamy si na gadkim parkiecie ju dokonanych obiektywizacyj cywilizacyjnych i wydaje
si nam chwilami, i to jest cae ycie, i to jest caa nasza czowiecza istota, uharmonizowana i
uporzdkowana. Lecz poza t zud adu istnieje co rwnie naszego, czowieczego, ale ciemnego,
chaotycznego i wiecznie niespokojnego.
A do naszych czasw czowiek uniwersalistyczny nie posiada monoci przejawienia si w
peni. `To co stanowi nasz najgbsz istot nie jest w stanie wyj poza lepe napicie emocyj. Jest
to najbardziej uderzajcy fenomen w wiecie zjawisk ludzkich. Moglibymy to okreli nastpujco:
ywio emocjonalny w czowieku z powodu braku niezbdnej przekadni, nie moe si w peni
ujawni. Od niezliczonych tysicleci jestemy w napitym oczekiwaniu na system rodkw, ktre
umoliwi jego uruchomienie.
Nie znamy naszej istoty, bdzimy wok niej bez zdolnoci spostrzegania. Jest dla nas
utajona. Emocje nie mogc si przejawi w twrczym czynie, stanowi utajony wiat ludzki ktry
13

tylko od wypadku do wypadku wybucha nagle jak byskawica w naadowanej, z pozoru-spokojnej,

atmosferze. Dopiero gdy sobie wyobrazimy istnienie tej utajonej siy, nagle staj si nam zrozumiae
niepojte przedtem fakty. To wszystko co nieraz prbowano zamkn w pojcia "psychologii tumu"
nabiera zupenie innego znaczenia. Rodzi myl, i zahamowane napicie emocyj, pozbawione
monoci przerzutu, jest ogromn utajon sil, ktra na podobiestwo zbyt wysokiego cinienia pary
w kotach, wybucha od czasu do czasu, przy odpowiednio sprzyjajcych warunkach, jako
nieskoordynowana niszczca sia. Jak zobaczymy pniej, takim wanie wybuchem jest spazm
faszystowski. Utajone emocje tumacz nam zjawisko stanu podniecenia duchowego, waciwego
wszystkim nacjonalizmom. .Jednostki i zespoy nie ogarnite tymi nastrojami yj rwnym,
spokojnym, rytmem mieszczaskiego ycia. W w pogodny, wygadzony rytm wtrca si nagle co
zupenie odmiennego i utajone emocje wydobywaj si na powierzchni. Zrwnowaone jednostki
wpadaj w stan podniecenia. Co wicej.-W pragnieniach poszczeglnych jednostek nastrj tego
podniecenia rysuje si jako co, co by powinno sta atmosfer ycia codziennego. Jak gdyby w ten
sposb pragno si zaspokoi jaki wieczysty gd wielkich, porywajcych i gwatownych przey.
Moemy z atwoci przywoa w pamici przykady z ycia, kiedy to ostateczne, powane,
przeintelektualizowane jednostki z jak dziwna pochodnoci poddaway si uniesieniom masowym,
popeniajc czyny, najzupeniej niezgodne z ich normalnym stylem yciowym. Wida w tym
wyrazicie dorywcze ukazywanie si emocyj masowych, ktrym brak warunkw do stania si
normaln form ycia.
Rwnie tylko zakadajc istnienie emocyj utajonych, moemy wytumaczy dziaalno
zbiorow wyraajc z irracjonalnych zgoa motyww. ycie nasiknite jest motywami, ktre
wyjani si dadz tylko ich wnikliwoci z pobudek waciwych czowiekowi uniwersalistycznemu.
Pastwo, spoeczestwo, armia, wojna, samorzutna dyscyplina, gd wielkich czynw zbiorowych,
imperializm, zachanno kadej grupy narodowej na terytoria poczucie prestiu, to tylko
poszczeglne przykady. W roku 1913 ukazaa si praca pewnego ekonomisty, ktry udowadnia w
niezbity sposb, i kada wojna, nawet najpomylniej zakoczona, jest strata dla zwycizcw, bowiem
koszta wojny nieskoczenie przewyszaj wszelkie moliwe zyski. Podobno poprzednik Hitlera,
Wilhelm II, po przeczytaniu tej pracy orzek, i odtd wojna jest rzecz niemoliw i niedopuszczaln.
Mimo to lepe, utajone siy w czowieku popychaj go do czynw, ktre wszelki rozsdek i logika
uznaje za bezsensowne. Wystarczy sobie uprzytomni, co si kryje za tak pospolitym z pozoru
zjawiskiem jak wola mocy i potgi pastw. Wspczesna Rosja Sowiecka jest pozornym
przeciwstawieniem Rosji Carskiej. Wiemy jak ogromne zaszy zmiany w tym wzgldzie. Jednak
emocje utajone ludzi zamieszkujcych terytorium byego pastwa carw, wywieraj nacisk w tym
samym kierunku. Rosja sowiecka, wyklwszy wszelki imperializm, jako produkt upadajcego wiata
kapitalistycznego, w swoim postpowaniu potnie zdystansowaa ju imperializm carski.
Uzasadnienie logiczne dla tego samego typu emocyj grupowych moe by bardzo rnorakie, to
jednak nie zmienia ich istoty.
3) RDA NACJONALIZMU
Wzgldny brak wizalnikw energii emocjonalnej, daje szereg skutkw, ktre mona rnie
ujmowa, ale ostatecznym wynikiem jest zawsze bezwyjciowe spitrzenie si wewntrz czowieka,
jako napr emocyj utajonych. Wizalniki energii emocjonalnej bowiem s systemem przerzutni, ramieniem cywilizacyjnym, poprzez ktre napicia i popdy wewntrzne czowieka przeistaczaj si
w podne cywilizacyjne czyny. Tam, gdzie przekadnia energii emocjonalnej na wiat - pojmowany,
jako niezmierzone pole ywiow w nas i poza nami - nie powstanie, czowiek jest podobny do kota
parowego, w ktrym cinienie pary nie ma ujcia.
Szarpie nas wwczas nieokrelona tsknica do wielkiej przygody. C maj czyni
niezliczone miliony jednostek, spalanych metafizycznym niepokojem?
14

Gdy teraz spojrzymy na dzieje ludzkoci z tego stanowiska, narzuci si nam uwaga, i
znamieniem jej jest bezsilno w stosunku do siebie samej. Dotychczas bowiem ludzko nie potrafia
zdoby si na wiadom umiejtno formowania warunkw swego posannictwa. Jeli napr emocyj
przeksztaca si w wiadome, owocne dziaanie, czowiek spenia swoje zadanie uniwersalistyczne.
Moemy to sobie uzmysowi na przykadzie fabryki. Energia prdu elektrycznego, lub moc
napdowa maszyn parowych, podobnie, jak emocje w czowieku, same przez si nie decyduj o
kocowym produkcie pracy danej fabryki. Gdyby zabrako caego zoonego systemu przekadni,
trybw, pasw transmisyjnych, a w kocu obrabiarek i warsztatw, ktre dziki otrzymanej silenapdowej mog wykona precyzyjne i zoone wyroby, energia. idca od hali silnikw, na nicby si
zdaa. Tak samo czowiek bez takiego zoonego systemu, nie potrafiby przeistoczy swych napi
wolo-emocjonalnych na aktywnoci, budujce gmach cywilizacji. W tym aspekcie dostrzegamy, i
ramie cywilizacyjne jest moe najwaniejszym elementem w spenianiu si czowieczestwa. W nim
bowiem zaznacza si tajemnicza potga pozwalajca na uruchomienie lub zatrzymanie ewolucji
wiata.
To co zdobylimy i zrealizowalimy w dziedzinie dachowej, spoecznej i materialnej
cywilizacji jest materiaem, z ktrego bdzie dalej budowa rami cywilizacyjne. Zagadnienie
stworzenia wyszego typu moralnego czowieka nie daje si rozwiza w postaci abstrakcyjnego
ideau ideo-moralnego, lecz
wycznie na tle historii i konkretnego rodowiska. To za
warunkowane jest zdobyczami cywilizacyjnymi. Na tej drodze moemy dopiero doj do
problematyki wiadomego tworzenia dziejw.
Wemy teraz pod uwag sprawy spoeczno-organizacyjne. Zorganizowanie ramienia
cywilizacyjnego otwiera dalekie perspektywy. Dziki niemu napr emocji przemienia si w
potencjaln zdolno czynw. Tu rodzi si pierwsze zagadnienie: jak zorganizowa wol aktywnoci
milionw jednostek, by ich energie nie wyniszczay si w jaowym cieraniu si. Powstaje kwestia
ce1owego zuycia energii zbiorowej. Celowo oznacza form uycia rodkw realizacyjnych. Std
wyaniaj si w naturalny sposb formy wspycia organizacyjno-politycznego. Podobnie
przedstawia si sprawa ze sfer materialn i biologiczn. Z braku miejsca nie moemy szerzej ich
omawia.
Stwierdzamy, i ramie cywilizacyjne jest uzalenione od olbrzymiej pracy dziejowej.
Powstanie jego musi by poprzedzone ogromnym wysikiem, ktry da materia niezbdny do
zmontowania koniecznych przekadni. Dotychczas tego nie byo. Emocje utajone byy czym stale
trwajcym w duszy ludzkoci. Byo to prawo rzdzce psychik wikszoci jednostek. Ale wyycie
si w twrczoci byo udziaem nielicznych. Panowa wieczysty gd uniwersalizmu cywilizacyjnego,
tak; mona najlepiej nazwa ten stan. W cigu tysicy lat trwania wyksztaci pewne formy w
wiadomoci ludzkiej. Okreli je mona ryczatem, jako wiatopogld naturalistyczny. Zasad jego
jest pozytywny stosunek do ycia i wiata. Stanowi to rdze wszystkich kultur naturalistycznych:
starogreckiej, germaskiej, sowiaskiej itd. Czowiek w tym ukadzie jest dzieckiem natury nie
wyrniajcym si z reszty tworw, daleki od buntw przeciw naturze, ale i rwnie odlegy od
umiejtnoci wpywania na ni w kierunku jedni uniwersalizmu. Krokiem ku przeamaniu tej
rwnowagi jest wiadomo i wola rozwoju. 'To stanowi istot nacjonalizmu.
Aeby poj czym jest totalizm i faszyzm, naley rozgry to co si kryje pod postaci
nacjonalizmu. Sprawa bynajmniej nie jest prosta i atwa. Ulega zudzeniom ten, kto przypuszcza, i
poprzez fakt naleenia do narodu i udzia w jego yciu duchowym i politycznym, wie czym s emocje
nacjonalistyczne. Szczeglnie dzi, kiedy nacjonalizm sta si ywioem wstrzsajcym podstawami
wiata, musimy stwierdzi, i wiedza nasza w tej materii bya nika i powierzchowna. Mio,
ojczyzna, patriotyzm, pragnienie wolnoci i potgi narodu a wic rzeczy pozornie znane i przez liczne
pokolenia dokadnie wyszlifowane, naley znowu przemyle i to od podstaw. Nasuwa si bowiem
podejrzenie, i to co byo dotychczas uwaane za tre takich poj jak "ojczyzna", "nard",
15

"spoeczestwo" byo tylko dotkniciem jakiego gbszego faktu irracjonalnego, ktry zaledwie
spostrzegalimy. Znaczy to, i poza znan treci sw: "ojczyzna", "nard" kryo si co wikszego i
niezbadanego. Na podstawie ostatnich dowiadcze wiemy, i te ywioowe irracjonalne moce zdolne
s poprzez proste symbole i pojcia do wywierania hipnotycznego zniewalajcego wpywu na
psychik jednostek i milionowych mas, popychajc je do czynw, ktre skdind wydawayby si
cakowicie nieprawdopodobne. wiat jest peen tajemnic; czowiek jednak zdaje si by najbardziej
zagadkowym z dzie Stwrcy. Tyczy to w pierwszym rzdzie wiata zjawisk emocjonalnych i
wolowych. Nie jest to wcale dzieem przypadku, i pomimo dominujcej roli de narodowych w
dziejach Europy, nie mamy jednoznacznego pogldu na ich istot. Dla wielu byy one faktem
"naturalnym", takim, jak instynkt pciowy, troska rodzicw o swoje potomstwo, przywizanie do
miejsca urodzenia itp. Brak pogbienia w tej. dziedzinie sprawi, i zagadkowy ywio irracjonalny,
jakim jest nacjonalizm i jego pochodna - faszyzm, przeistoczy si w niszczcy huragan dziejowy.
Dopiero zdanie sobie sprawy z tego, i nacjonalizm jest wynikiem naporu utajonych emocyj w
powszechnej wiadomoci, czyni kwesti wyraniejsz. Czowiek niewiadomie prcy ku spenieniu
swego posannictwa, jakim jest uniwersalizm kulturowy, przeczuwa, i moe to by spenione na
drodze opanowania ywiow, wyznaczajcych jego "ja". Czowiek intuicyjnie dy do wzmocnienia
swoich podstaw biologicznych, stad brao si czucie cigoci rodu, odpowiedzialnoci za pokolenia
przysze, zachanno na terytoria dla swego narodu, przejmowanie si losami pastwa, jego
sprawnoci i potga, duma analfabety z odkry naukowych rodaka itp. Na tym tle staje si zrozumia
troska, jak okazuj rne todzioby, gdy stykaj si e statystyk malejcego przyrostu naturalnego
narodu, gwatowna nieraz reakcja na "rozkadowe" wpywy w kulturze duchowej, upajanie si
sukcesami politycznymi pastwa, zainteresowanie polityk zagraniczn, kwestiami gospodarczymi
itp. Gdy czowiek uniwersalistyczny, a takim jest z natury rzeczy kady z nas, chce spenia swe
ludzkie zadanie, natychmiast przyjmuje to posta woli i uczu skierowanych na nard. W narodzie
bowiem tkwi jego korzenie duchowe biologiczne, spoeczne i materialne. Chcc co budowa,
znaczy sign do tych wanie korzeni. W- przeciwiestwie do rodu, czy plemienia, ktry zacienia
jednostk do sfery wycznie niemal biologicznej, w narodzie mamy wszechstronne pole rozwoju.
Nard rysuje si nam jako organizm, w swoim rodzaju doskonay, o nieograniczonych perspektywach
rozwojowych. Jest to wspaniaa kreacja czowieka uniwersalistycznego. Wszystkie warunki konieczne
do rozwoju czowieka, do jego marszu ku ostatecznemu celowi s zawarte w krgu uwarunkowa,
ktry nazywamy narodem.
4) INDYWIDUALIZM A UNIWERSALIZM CYWILIZACYJNY
Jedn z przyczyn utrudniajcych wniknicie w istot emocyj utajonych i wsplnotowych,
ktrych pochodn jest m. in. nacjonalizm, to panujcy w krgu cywilizacji europejskiej system poj
naczelnych. Wie si on z ide indywidualizmu. Nie da si od niej oddzieli pogld na istot
europeizmu. Indywidualizm bowiem ley u podstaw dynamizmu naszej cywilizacji. Dziki niemu
narody Europy i jej kolonie zdobyy si na wielostronn aktywno twrcz, nieznan gdzieindziej.
Musimy nieco bliej okreli istot cywilizacji europejskiej. Po tym comy powiedzieli w
rozdziaach poprzednich, nie bdzie to nastrczao zbyt wielkich trudnoci. Operujc pojciami, ktre
zostay ju wprowadzone, sprbujemy zanalizowa podstawy cywilizacyjnego dorobku Europy. Na
wstpie jeden konieczny warunek: musimy zapomnie na chwil o tym, co syszelimy dotychczas o
istocie europejskoci, gdy tylko miae, samodzielne mylenie zdolne jest czasami rozci
historyczny splot zagadnie, zdawaoby si nierozwizalnych. Na temat istoty europeizmu powstao
ju tyle sdw czstkowych i wyobrae e tylko oderwanie si od nich da nam perspektyw dla
wydania wasnego sdu.
Cywilizacja europejska taka jak znamy, i taka w jakiej sami bierzemy udzia mniej lub wicej
aktywny, narodzia si w staroytnej Grecji. Moe to wyda si dziwne, i dla wyjanienia spazmu
16

faszystowskiego, musimy siga a do czasw homeryckich. Spazm. faszystowski wynika z rozwoju

cywilizacji europejskiej i tylko na jej podou da si wytumaczy i wyjani w sposb dostateczny.
Narodzenie kultury europejskiej jest podobne do cudu. .Jest ono czym w najwyszym stopniu
niezwykym. U kolebki jej leao tragiczne poczucie niemocy czowieka wobec samego siebie i swego
czowieczego zadania. ywio irracjonalny pcha do wielkiej twrczoci cywilizacyjnej, a czowiek
bezradny wobec siebie i swego obiektywnego dorobku, z rozpacz stwierdzi, i nie jest zdolny do
uruchomienia ramienia cywilizacyjnego, z powodu braku podstawowych elementw. Spenianie si
czowieczestwa stano przed nieprzebyt zdawaoby si zapora. Dugie tysice lat bya ona istotnie
nie do przebycia. Nadgryzano j powoli w epoce kamienia upanego, gadzonego, bronzu i elaza,
cyklami kultur chaldejskich egipskich asyryjskich. Decydujcy krok zosta dokonany w Europie.
Wobec nikoci rodkw nie mogo by stworzone rami cywilizacyjne wprzgajce cao emocyj
utajonych i ogarniajce krg uwarunkowa czowieka w caej szerokoci. Moliw natomiast byo
rzecz uformowa rami cywilizacyjne o wszym zasigu dziaania. Rodzi si idea autonomicznej
osobowoci sprawczej. Staroytny Grek dozna olnienia, gdy idea ta zarysowaa si w jego umyle.
Wielka sztuka staroytnej Grecji jest tego wyrazem. W czowieku odkryto iskr boskiego zadania,
ktra rozpalona w pomie cywilizacyjny, miaa przetopi wiat w inny ksztat. Poezja, rzeba,
architektura grecka jest radosnym obwieszczeniem wiatu, i zahamowan dotychczas lawin
przeznacze czowieka uruchomiono i odtd toczy si ona coraz bardziej nabierajc pdu. Martwy
punkt zosta przezwyciony. Czowiek zajrza w gb swej tajemniczej jani, i stwierdzi, e nie jest
czym skoczonym, poznanym i opanowanym. Odkry, i jest istot stajc si i speniajc przez
dokonania cywilizacyjne. Czym jest - bdzie wiedzia dopiero w kocu swego zadania. To by wynik,
do ktrego doszed po stuleciach wytonej pracy myli filozoficznej. Odtd najwaniejszym
zadaniem jest opanowanie najbliszych warunkw, decydujcych o istnieniu i rozwoju pojedynczego
indywiduum. Dalsze warunki, a wic reszta pola ywiow nie budzi zainteresowania. Tkwi w tym
caa sztuczno indywidualistycznej koncepcji wiatopogldowej, ale te i jej praktyczna przydatno.
Ci, ktrzy yj kategoriami indywidualistycznymi, nie atwo to pojm. Trudno jest zrozumie ide
indywidualizmu, polegajc na oderwaniu jednostki od jej korzeni uniwersalistycznych, i to
biologicznych, duchowych spoecznych i materialnych po to, by zmniejszajc obszar zada sztucznie
uatwi prac na. ograniczonym skrawku ywiow. Biorc jednostk za cel ostateczny, zapominamy
o cigu warunkw biologicznych, ktre o niej decyduj, o cigu tradycji duchowej i jego tajemniczej
mechanice, o cigu stosunkw spoecznych i materialnych. Mamy wwczas fikcj, ale fikcj
umoliwiajc twrczo. Zasig dziaania jednostki, jej najprostsze refleksje zmysowo-intelektualne,
przeycia erotyczne, zdobycie poywienia, konieczno zaspakajania godu, to wszystko, co w tym
krgu si znajduje, staje si przedmiotem opanowywania i przetwarzania.
Dc do opanowania warunkw swego bytowania materialnego, wyodrbniony osobnik
przyj indywidualistyczn form dysponowania-rodkami gospodarczymi. Tak powstay zasadyekonomiki indywidualistycznej, ktr nazywamy kapitalizmem. Kapitalizm pojmowany jako ustrj
spoeczno-ekonomiczny i technika, s metod pracy, za pomocy ktrej autonomiczne indywiduum
zda do opanowania krgu wasnych warunkw materialnych. W sferze biologicznej koncepcja
okazaa si najmniej podna. Dziaaa ona rozkadowo na podoe biologiczne rodu, plemienia, narodu.
Konsekwencje indywidualizmu byy wic tu ujemne. Inaczej byo w sferze spoeczno-organizacyjnej.
Indywiduum dce do opanowania podstaw swego istnienia, najwikszy opr znajdowao nie gdzie
indziej jak wanie w swej istocie psychofizycznej i w swych towarzyszach. Trzeba byo pokonywa
odruchowy opr pomidzy motoryczn postaw duchow w psychice indywidualnej, a konkretnym
czynem spoecznym, wraz z jego konsekwencjami. Pomidzy jakim wyobraeniem, ktre zdolne jest
wyzwoli z jednostki sil czynu, a samym czynem i jego ostateczn konsekwencj, jest olbrzymi
dystans. Opanowa go, to znaczy stworzy system rodkw realizacyjnych, za pomoc ktrych mona

17

bdzie wiadomie torowa drog woli twrczej przez rodowisko ludzkie. Jest to doniosa dziedzina
socjotechniki. Jej musimy powieci w przyszoci najwicej uwagi.
Czowiek, jako zadanie, ktre ma si spenia, nie da si wyobrazi bez atrybutw czynu i
dziaania. Koncepcja indywidualistyczna rozwizuje to w sposb rwnie uproszczony, jak owocny w
wynikach. Skoro osi centraln jest wyodrbnione indywiduum, to zredukowaniu ulegaj
uwarunkowania spoeczne w ten sposb, by jednostka sama stanowia o swoich czynach w cile
zakrelonym obszarze. Obcina si wic krg uwarunkowa, pozostawiajc jednostce odpowiednio
zwony, autonomiczny obszar stanowienia o swoich czynach. Tak powstaje idea samorzdnoci
jednostki jej nigdy nieprzedawnionych praw wolnoci, tak powstaje liberalizm, demokracja.
Dojrzaa jednostka jest przedmiotem uwarunkowa sfery biologicznej. Aeby taka jednostka
moga zaistnie, musz istnie takie warunki jak: instynkt pciowy, ktry poczy w jedno dwa
osobniki odmiennej pci, jak radosna gotowo ponoszenia trudnoci hodowania potomstwa.
Afirmacja ycia, wola utrzymania si w walce o byt i utrzymania swego rodu, erotyka, ukochanie
potomstwa, trud jego hodowania jest tu czym organicznie jednoznacznym. Jest to w caoci krg
uwarunkowa biologicznych czowieka, ktry musi by traktowany jako nierozerwalna cao. Jak
przecina ten wze koncepcja indywidualistyczna? W prosty bardzo sposb. Wyrzuca poza nawias
wszystko, wyjwszy moment indywidualnej przygody erotycznej.
Indywidualizm uwalnia si z krgu uwarunkowa biologicznych. Uzyskuje swobod ruchu. Z
ywioem biologicznym czy go tylko indywidualne przeycie erotyczne. Nie jest wcale
przypadkiem, i twrcy indywidualistycznego pogldu na wiat, staroytni Grecy, rozsadzajc grup
naturaln, stworzyli jednoczenie koncepcj erotyczna, ktra jest waciwa tylko europejskiej
cywilizacji. Jelibymy chcieli j choby oglnie scharakteryzowa, dojdziemy do takiej konkluzji:
osi zagadnie biologicznych w indywidualistycznej koncepcji ycia jest uczucie erotyczne zbliajce
ku sobie dwa indywidua rnej pici; wszystkie inne uwarunkowania znajduj si w- cieniu. Problemat
rasy, rodu, grupy spoecznej, historii, i co najwaniejsze - potomstwa, jego hodowli, s ju czym
wtrnym, niekoniecznym, jakim dodatkiem nie zawsze afirmowanym. Wystarczy uprzytomni sobie
poezj europejsk, sztuk, powie, teatr, kino i to co ona wysuwa na pierwszy plan. Wszystko
rozpoczyna si z chwil, gdy jaki dorodny modzian czy dziewczyna ulega pokusie przygody
erotycznej, a koczy si sawetnym pierwszym pocaunkiem amerykaskiego filmu. Oczywicie tak
jest nie tylko w filmie. Od Homera do ostatniej prawie chwili problemat biologiczny jest ten sam.
Wystarczy sign do pki z powieciami: osnow prawie kadej z nich jest to co powiedzielimy
wyej. A teraz porwnajmy to z ustosunkowaniem do tego samego zagadnienia np. kultury japoskiej.
Uderzy nas ogromna rnica.
Nie inaczej jest w sferze duchowej. Po uprzednich uwagach na ten temat, wiemy, i nasz wiat
duchowy to olbrzymi problemat ideologii spoeczno-grupowej. W mudnej pracy pokole wytwarzaj
si systemy wartoci, zestawiaj si w cigoci treci tradycyjnych, ktre jednostki w kolejno
nastpujcych generacjach przeywaj jako wasne "ja'". Jak opanowa te ywioy, o co si oprze w
deniu do ich uorganizowania? Koncepcja indywidualistyczna w genialny sposb zagadnienie to
upraszcza. \\'yrywa ona ludzkie "ja" z ciemnego krgu uwarunkowa duchowych; utosamiajc to "ja"
z samoistnym biologicznym osobnikiem. Podmiot czujcy, patrzcy, trawicy, cierpicy i cieszcy si,
staje si zasada najwysz wiatopogldu. Uzyskuje si punkt trway, przy jednoczesnym ogromnym
zuboeniu zagadnie kultury duchowej. Indywiduum, przeywajce strumie dozna, staje si
odskoczni do wstpnego poznania. Ostatecznym punktem odniesienia jest pozytywna lub negatywna
reakcja, jest poczucie przyjemnoci lub przykroci.
Dla caego staroytnego wiata, najwaniejszym zagadnieniem i celem docieka
filozoficznych byo pytanie: czym jest dobro, jak je osign? przyczem dobro pojmowane byo jako
mieszanka przyjemnoci i harmonii.

18

Konkludujemy: koncepcja indywidualistyczna dziki swej sztucznoci, przez wyrwanie

jednostki z krgu uwarunkowa uniwersalistycznych umoliwia zapocztkowanie prac
cywilizacyjnych; kosztem zwenia problematyki istnienia wyzwolia cz sil twrczych, dziki
czemu lawina ruszya z miejsca. Byo to osignicie powane, ale okupione wysoka cen.
Indywidualizm powiem w swym rozwoju rozkada fundamenty uniwersalizmu cywilizacyjnego jako
caoci. Wydwignwszy doskona jednostk jako cel de, godzi w uniwersalistyczne poczucie
cigoci biologicznej, roztrawia siy cigu biologicznego pokole, uderza w wizy plemienne,
rodowe, narodowe. To samo czyni w sferze wsplnoty ludzkiej walczcej z oporami materii. Znamy
te zarzuty: atomizacja organizmu zbiorowego, ahistoryczno i mechanicyzm, hedonizm i osabienie
poczucia cigoci rozwoju, radosnej gotowoci do ofiar na rzecz bytw wyszych.
Po przekroczeniu pewnego punktu swego rozwoju - indywidualizm staje si sil rozkadajc.
Nastpuj wwczas reakcje obronne ze strony czowieka uniwersalistycznego, czujcego
zagroenie podstaw swego istnienia.

19

III. SOCJOTECHNIKA
1) ISTOTA SOCJOTECHNIKI.
Pomidzy ywioem emocjonalnym, jako utajonym motorem czowieczestwa, a
przeistoczeniem si jego poprzez dziaanie w objektywny dorobek cywilizacyjny, istnieje wiele
oporw rodowiska spoecznego. rodowisko spoeczne jest podobne do muru, ktry pokona musi
kada postawa emocjonalno-wolowa, jeeli nie chce pozosta tylko samym stanem psychicznym.
System rodkw wzmagajcych wadztwo czowieka nad ywioami emocjonalnospoecznymi nazwiemy socjotechnik. Socjotechnika jest wic zespoem rodkw, dziki ktremu
czowiek pokonuje opory rodowiska organizacyjno-spoecznego, torujc ujcie energii
emocjonalnej. Poprzez socjotechnik ronie zakres naszego wadztwa wobec nas samych na tle
spoecznym. Tym si rni socjotechnika od techniki materialno-wytwrczej.
Aeby ogarn istot socjotechniki, musimy najpierw omwi zakres oporw spoecznych.
Stanie si nam wtedy jasne, i rodki, narzdzia i metody, za pomoc ktrych te opory pokonujemy,
stanowi osobn klas zjawisk, wyznaczajcych oblicze socjotechniki. To za pozwoli na
uwidocznienie odrbnoci socjotechniki w stosunku do techniki materialno-wytwrczej. Dopiero dzi,
wyodrbniajc socjotechnik w osobn kategori cywilizacyjn, korygujemy biedne uoglnienia,
dziki ktrym mg powsta marxizm i materializm, ktry duszy czas mci pogld na ewolucj
twrcza czowieka. Ten punkt pozwoli na nowe pojmowanie czowieka, zawarte w pojciu
uniwersalizmu cywilizacyjnego.
Od razu musimy podkreli, i do socjotechniki nie naley twrczo duchowa. Powstawanie
wartoci, wyobrae i norm, jako wizalnikw energii emocjonalnej, naley do zakresu kultury
duchowej i jej praw. Socjotechnika toruje im tylko drog przez opory rodowiska spoecznego. Dziki
temu wiat duchowy przeistacza si w czyny, formujce rzeczywisto. Tam idzie taka droga przez
rodowisko spoeczne nie zostaje utorowana, ywio emocjonalny zostaje zahamowany. Tu
stwierdzamy zaleno tworw duchowych od socjotechniki, gdy tylko te z nich powstaj; utrzymuj
si i rozwijaj, ktrym socjotechnika wywalcza warunki zaistnienia i rozwoju. Jest te i na odwrt,
gdy pod naporem czynnikw duchowych, okrelaj si i kierunkowe socjotechniki. Odrzucamy spr
co jest pierwotniejsze, gdy wiemy, i pierwiastkow zasada wszelkiej twrczoci jest uniwersalizm
cywilizacyjny, jako jednoczca kopua.
Chcc mylowo ogarn wymiary oporw rodowiska spoecznego, posuymy si
przykadem powstania pastwowoci polskiej za pierwszych Piastw. Idea' pastwowa, ktra zrodzia
si w umyle Mieszka I, bya rewolucja w stosunku do pierwotnego plemiennego bytowania Polan,
Sieradzan czycan, lan: Bya kreacj duchow, wyraajc tsknot do bogatszego, bardziej
wytonego stylu ycia. Nie wchodzimy w jej genez. istnieje ona na razie tylko jako idea w umyle
Mieszka i jego najbliszego otoczenia. Od pastwa ostatnich Piastw oddziela j potny dystans.
Pierwsza strefa oporw, ktr napotyka idea pastwowoci, jest natury wewntrzno-psychicznej.
Tysice Polan, Kujawian, Sieradzan itp. maj emocje zestalone wok .wyobrae bytowania o
formach demokracji plemiennej, a idea pastwowoci, chcc si zrealizowa, musi te wyobraenia
zama i zaj ich miejsce. Poza tym kada psychika indywidualna stawia inertny opr wobec
nowoci, ktry musi by przezwyciony, tym bardziej odnosi si to do ogu, a wic tego, co nazywa
si psychik zbiorow.
Przypumy, i opr wewntrzno-psychiczny zosta zamany: w umysach poszczeglnych
obywateli nad Gopem, Wisa, Warta utrwalio si rewolucjonizujce pojcie pastwa polskiego wraz
z poczuciem jego wartoci, majcym swj odpowiednik w akordzie emocjonalnym. Rozpoczyna si
druga strefa oporw, polegajca na zmianie stylu pracy i zachowania si kadej ,jednostki. Dawny
tradycyjno-plemienny sposb czucia i mylenia z chwila jego zmiany na odcinku spoecznopolitycznym, pociga za sob zmian pracy i dziaalnoci obywateli. Przed tym byo wiadomo, i gdy
na Polan napadli Niemcy z zachodu to trzeba byo okazj wyzyska i napa ich take ze wschodu.
20

Nie mogo by o tym mowy w ramach wsplnej pastwowoci. rodzi si postulat wspdziaania,
wsplnej obrony, wsplnego budowania grodw, drg', utrzymywania zaogi, administracji,
sdownictwa itp.
Trzecia strefa oporw polega na sposobie uycia nowo uzyskanych si. Skoro wcigno si
plemienia do pracy nad budowaniem pastwa, narzucaa si trudno ze sposobem uycia tej
gotowoci do wysiku: Jak je spoytkowa? Gdzie zastosowa, do czego - budowania drg za
porednictwem poboru podatkw w naturze, czy suby osobistej? Jak usuwa trudnoci kierowania
uzbrojenia, pogotowia wojennego, utrzymania pastwowoci itd. S to opory wynikajce ze cierania
si czynnikw takich jak: bezwadno, niewiedza, wrogo ugrupowa politycznych, wynikajca z
rnicy ujmowania zagadnie, konkurencja kierunkw de i hierarchia celw.
Czwart sfer oporw znajdujemy w zachannej wolt politycznej innych organizmw
pastwowych. Kade pastwo ,Jest zagroone przez ekspansj innych, lub te jest same groba dla
nich o ile jego wydajno energetyczno-polityczna jest wysza: Jeeli napr ssiadw nie jest
przynajmniej zrwnowaony, jednostki danego narodu zostan na podobiestwo komrek wczone
do obcego organizmu, tracc wasna indywidualno zbiorowa. Konieczno przeciwstawienia si
naporowi woli Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego ju od wiekw zorganizowanej, bya dla
Mieszka szczeglnie naglca. Pod jej naciskiem rodzia si wola pokonania oporu rodowiska,
gotowo uratowania odrbnoci etnicznej, kosztem wasnych odrbnoci plemiennych.
Widzimy wiec, i Mieszko na drodze do urzeczywistnienia swej idei, natrafia na zapory,
ktre dadz si ufa w cztery punkty: opr wewntrzno-psychiczny, opr wynikajcy z przeistaczania
nowej postawy emocjonalnej na nowa posta czynu, opr ze sposobu spoecznego uycia tego czynu i
opr zewntrzny zorganizowanej w autonomiczne ognisko ekspansywnej woli politycznej.
Kada nowa warto, kady nowy zestrj emocyj, dajcy nowe widzenie wiata, napotyka na
te opory. Skazany jest na zgub, gdy nie potrafi wywalczy dominujcego miejsca w indywidualnej i
zbiorowej psychice, gdy nie potrafi swej przewagi w emocjach grupy spoecznej przeku na
objektywny czyn, gdy nie potrafi nastpnie tego czynu uorganizowa spoecznie i w kocu wydoby
mocy zdatnej do przeciwstawienia si zakusom z zewntrz.
Kada z tych stref oporu musi by pokonywana odpowiadajcymi jej rodkami. rodki te
zestalaj si w zespoy, ktre bdziemy nazywali aparatami socjotechniki. Wzite wszystkie razem,
stanowi aparatur socjotechniki. Zrobimy krtki przegld tej aparatury.
Opr wewntrzno-psychiczny moemy pokonywa za pomocy aparatu powielania wzorcw.
Istotnie, pierwiastkowy opr jednostki i masy ludzkiej jest ywioowy dotd, dopki pewien wzorzec
emocjonalno-wolowy nie zostanie przyswojony. Jeli natomiast >,aparat powielania wzorcw" potrafi
dotrze do poszczeglnych psychik indywidualnych i odpowiednio je uksztatowa, tym samym
zasadnicza trudno zostaje usunita. Wiemy, i "aparat powielania wzorcw" wartoci idei,
wyobrae w epoce Mieszka by bardzo sabo rozwinity. Dlatego te formowanie pastwowoci tyle
nastrczao trudnoci. W czasach dzisiejszych "aparat powielania wzorcw" osign zdumiewajc
sprawno: Uycie tego aparatu jest atwe i owocne. Zagadnieniem gwnym staje si panowanie nad
jego kierownictwem, gdy ono decyduje w lwiej mierze o rzdach dusz. Samo przez si zrozumiale, i
pozytywne wyniki uzyskuje ten,, kto chce powiela kreacje duchowe, wyzwalajce utajone emocje,
nie za je hamujce. Ale to jest ju odrbna kwestia. Kolejna strefa oporw to trudno przeistaczania
danej idei, wyobraenia mitu w dziaanie i czyn spoeczny.
Do przebijania si przez te opory suy "aparat organizacji aktywnoci". On to przemienia idee
i przekonania yjce w psychice jednostek i zespow spoecznych w rado dziaania, entuzjazm i
czyn. Dalej stykamy si bezporednio z aparatem wadztwa. rodowisko spoeczne stawia zawsze
inertny opr nowemu stylowi dziaania, dcemu do nowych celw. W kadym rodowisku mamy
nagromadzony dorobek przeszoci jej osignicia, zaniedbania, narowy, przyzwyczajenia i
ukochania. Przebi si przez ten gszcz oznacza stworzy naczelny orodek kierowniczy dla
21

aktywnoci dcej ku nowym celom, stworzy kontrole nad przebiegiem realizacji i terror wobec
przeciwstawiajcych si si anarchii. Aparat wadztwa oznacza kierownictwo, kontrole i terror.
Wzgldnie do niedawna pastwo ograniczao si tylko do aparatu wadztwa. Dochodzi do tego jeszcze
aparat akcji zewntrznej, sucy do amania zorganizowanej, wrogiej woli zbiorowej. Jest to wanie
aparat zbrojny.
Socjotechnika, to nastpujce cztery aparaty:
a) powielania wzorcw,
b) organizacji aktywnoci.
c) wadztwa,
d) akcji zewntrznej.
Dziki rozwojowi aparatury socjotechniki, oysko utorowane w rodowisku spoecznym
zdolne jest przepuszcza coraz szerszy strumie emocji utajonych. Nowe wartoci uzyskuj warunki
do coraz atwiejszego porodu. Iskry zbiorowego geniuszu dziki postpom socjotechniki nie gasn tak
jak dawniej, lecz przemieniaj si w ruchy masowe, dce do przebudowy oblicza wiata. Wyzwala
si to co byo utajone, co nigdy przed tym nie mogo si wykrystalizowa, wylewa si jak gorca lawa
na powierzchni rozsadzajc przestarzae formy bytowania.
Z tego widzimy jak rozleg jest dziedzina socjotechniki. Obejmuje bowiem ona cay dystans
pomidzy naszym pragnieniem ju sformuowanym, jako idea, cel, zadanie, a rzeczywistoci na to
pragnienie z pocztku zupenie nieczu. Gdy uprzytomnimy sobie teraz, i czowieczestwo, jako
zadanie do spenienia jest stale reprezentowane przez pewien kierunek tsknot, stanie si nam jasne, i
rewolucja socjotechniki musi posiada cechy wewntrznej prawidowoci.
Dla wielu ludzi pojcie socjotechniki nastrcza musi pewne trudnoci. Kady mniej lub
wicej wie, co to jest technika, pojmowana jako system rodkw wadztwa w stosunku do wiata
materialnego. Jeli natomiast potrca o system rodkw wadania wiatem si spoecznych wyrazisto widzenia ulega zmceniu. Rnica polega na odrbnoci zespou sit, ktre si opanowuje.
Tam by wiat zewntrzny przyrody, tu wiat wewntrzny ludzki. W pierwszym znajdujemy rodki i
metody wpywania na przyrod, by podporzdkowaa si naszej woli w drugim za rodki i metody
uporzdkowania rodowiska ludzkiego. Obszar ten jest bardzo rozlegy. Obejmuje on w sobie wanie
caa technik, gdy jest ona tylko jednym z jego wycinkw. Sprbujmy to zobrazowa na prostym
przykadzie. Przypumy, i w duszy jakiego naszego przodka, zmczonego cig walk z
anarchicznymi i wrogimi odruchami swego otoczenia, rodzi si tsknota za bezpieczestwem ycia
wasnego, rodziny, mienia itd. Od tej tsknoty, ktra dla wiecznie zagroonego mieszkaca jaski jest
nieziszczalnym marzeniem, do stanu istotnego bezpieczestwa spoecznego, odlego jest bardzo
znaczna. Mniejsze znaczenie maj tu rodki cile techniczne; nasz jaskiniowiec uzbrojony w rczny
karabin maszynowy, granaty, miotacz pomieni i lekki czog, zagroenie bdzie odczuwa w tym
samym stopniu co i poprzednio. Wyjciem dla byoby opanowanie rodowiska spoecznego,
czynnikw emocjonalnych ssiadw z bliszych i dalszych jaski, ktrzy, nie majc karabinu
maszynowego, s jednak cigym dla niebezpieczestwem. Socjotechnika polegaaby tu na takim
zorganizowaniu wiata wewntrznego, psychicznego krwioerczych ssiadw, aby oni przestali bi
niebezpieczni. A wic rodkami socjotechniki byyby narzdzia, pozwalajce na opanowanie
duchowoci ludzi i na dokonania w nich celowych zmian. Polegayby one na wdroeniu nowych
uczu, wyobrae i celw, wynikiem czego byoby oglne bezpieczestwo. Oczywicie zmiany te nie
mog polega na przemienieniu ich w duchowych eunuchw, lecz utorowa oyska energii w sposb
bardziej wydajny, ni wieczne wzajemne czyhanie z maczug w doni. Zmiany te s moliwe, gdy
istnieje ju okrelony idea postpowania spoecznego. Socjotechnika nie moe zajmowa si samym
ideaem, ani go stwarza. Naley to do dziedziny kultury duchowej. Jej zadaniem jest idea ten
uczyni faktem spoecznym, wywalczajc dla miejsce w yciu zbiorowym.

22

W tym aspekcie technika materialno-produkcyjna jest ju wynikiem socjotechniki i czym

pochodnym. Doskonalsze metody produkcji s do pomylenia tylko w spoeczestwie na pewnym
poziomie rozwoju, co jest z zasady wyrazem uprzedniego postpu socjotechniki. Czy jest moliwe, by
przy prymitywie socjotechniki mg zaistnie rozwj ekonomiczno-techniczny Jeli aparatura
socjotechniki nie uorganizuje czowieka wedug jakiego wydajnego yciowo ideau, nie przemienia
naporu emocyj w czyny spoeczne, nie uorganizuje ich w rytm zbiorowej pracy i nie osoni tarcza
zbrojn, to czy moe odbywa si na takim podou postp ekonomiczny? Wydaje si raczej, i
postp socjotechniki, wyzwalajc emocje utajone, przerzuca nastpnie energi ludzk na ywioy
materialne, dziki czemu gospodarstwo otrzymuje impulsy, pod naporem ktrych odbywa si postp
ekonomiczno-techniczny. Ale i na odwrt- osignicia w gospodarce i technice uatwiaj z kolei
osignicia w socjotechnice. Stwierdzamy wiec spzaleno, ktra znajduje swj wsplny
mianownik w uniwersalimie cywilizacyjnym.
2) Rozwj socjotechniki.
Dopuszczajc si daleko idcego uproszczenia, moglibymy porwna czowieka do stalowej
butli napenionej spronym powietrzem, ktre dy do wyadowania si. Jeli do tej butli doczy si
odpowiednik aparatur, wwczas energia spronego powietrza przemienia si w si napdowa,
poruszajca jakie wytwrcze warsztaty. Jeli natomiast takiej aparatury brak, cinienie wewntrz butli
nie zostaje wykorzystane. Czasem natomiast powietrze wydobywa si na zewntrz w formie eksplozji,
siejcej zniszczenie. Istotnie czowiek ktrego energia emocjonalna nie ma prawidowego wyycia si
w pracy cywilizacyjnej, wybucha od czasu do czasu w nieskoordynowany sposb. Upojenie walka jest
tu szczytowym przeyciem. Genialny psychofizjolog Pawow stawia wprost twierdzenie, i wszystkie
nasze t. zw. "wrodzone" instynkty, jak np. instynkt walki, ambicja, s przejawem jednego w zasadzie
popdu, jakim jest pd wzmagania ycia. Jeeli wikszo ludzi ma rozwinity instynkt walki,
posiadania ambicji, to tylko dlatego, i zasadniczy popd zosta uksztatowany w ten sposb przez
ukad panujcy w danym rodowisku. Innymi sowy: istota wewntrzna czowieka ujawnia si poprzez
aparatur socjotechniki. Od stanu socjotechniki zaley, w jakim stopniu ywio emocjonalny bdzie
mg przejawia si w uczuciach przeywaniach, pracy, dziaaniach spoecznych czowieka. W
zalenoci od tego o ile rozwinie si socjotechnika, uksztatuje si styl ycia. Moglibymy to uoglni,
stawiajc twierdzenie, i stan aparatury socjotechniki wyznacza stosunki spoeczne, ekonomiczne i
moralne. W ten sposb dochodzimy do socjotechnicznego interpretowania dziejw. Bdzie wic
rzeczy wysoce pouczajca dokona przegldu dziejw ze stanowiska rozwoju socjotechniki. Postp
socjotechniki powinien zatem znale swj wyraz w ksztatowaniu si nadbudowy spoecznoekonomicznej. Ano zobaczymy.
W stanie pierwotnym rodki socjotechniki s prawie adne. Aparat powielania wzorcw poza
ubogim jzykiem nie istnieje. To samo dotyczy aparatu organizowania aktywnoci. Moe istnie
niedoskonay aparat wadztwa i akcji zewntrznej. W tych warunkach wi biologiczna i instynkt
walki stanowi podstaw bytowania spoecznego. Instytucja rodu, plemienia i wojny stanowi osnow
pierwotnej kultury.
wiat antyczny, to postp aparatu wadztwa. Imperium rzymskie jest szczytowym
osigniciem w tym kierunku. Wobec niedorozwoju aparatu powielania wzorcw i organizacji
aktywnoci, emocje wyadowuje si w prymitywnej woli mocy. Zesp wojownikw i zdobywcw jest
tu embrionem, ktry rozwija si stopniowo w instytucj powszechnego imperium. Z tego embrionu
wynikaj wszystkie zasady tak znamienne dla struktury organizacyjno-spoecznej wiata antycznego:
niewolnictwo jako podstawa gospodarcza, hierarchia, administracja, prawo rzymskie itd.
Chrzecijastwo wprowadza tu doniose zmiany. W oparciu o zasady objawione przez
Odkupiciela, gosi ono rwno dusz wobec Istoty Najwyszej, nakazuje w kadym czowieku

23

widzie bliniego, ktrego naley kocha, gdy wszyscy jestemy dziemi jednego Boga. Wzniose
przykazania mioci, przebaczania krzywd, pchny dzieje ludzkoci na nowe tory.
W subie tych ideaw rozbudowany zosta znacznie aparat powielania wzorcw.
Jest rzecz znamienn, i za rozwojem aparatu powielania wzorcw nie pody aparat
organizacji aktywnoci. Wytworzy si stan nastpujcy: upowszechnienie si w milionach psychik
wartoci i ideaw chrzecijaskich i niezdolno do przeistoczenia ich na typ aktywnoci, ktry
mgby by spoytkowany do konsekwentnego budowania nowej cywilizacji. Funkcja obrony,
administracji musiaa by przekazana organom spoecznym, ktrych powizanie z wartociami
chrzecijaskimi. wyznawanymi przez redniowieczn spoeczno nie zawsze byo doskonale.
Instytucja lennego rycerstwa bya wybitnie nieekonomiczna. Jako aparat akcji zewntrznej, nie
.wyniko ono wcale z panujcych w spoeczestwie emocyj, co byo skutkiem niedorozwoju aparatu
organizacji aktywnoci. Dziki temu istnia pewien rozdwik pomidzy yciem duchowym a
wieckim, wyraajcy si w dugotrwaych wojnach papiestwa z cesarstwem. Tu te znajdziemy
genez struktury feodalnej spoeczestwa i gospodarstwa.
Mona si zgodzi z twierdzeniem, e pastwo wspczesne rozwino si z funkcji
dowodzenia wojskiem. C jednak za ogromna rnica w stosunku do paru wiekw wstecz. W epoce
feodalnej Europy pastwo rozwizywao kwesti armii w sposb zadziwiajco prosty; zamiast
intendentury, budetu wojskowego, urzdw skarbowych, - dowdca oddziau wojskowego
otrzymywa pewna poa kraju i na nim na wasna rk we wasnym zakresie dokonywa tych
wszystkich funkcyj sam. Wyobramy sobie, i dowdca kompanii otrzymuje zamiast uzbrojenia,
amunicji, instruktorw, prowiantw przydzia pewnej gminy i odtd dziedzicznie jako waciciel,
wjt, dowdca, rolnik, instruktor wyszkolenia ma dba o sprawno bojow swego oddziau.
Oczywicie rycho z niego sta si feoda znany nam, jako skory do zdzierstwa, a nie za do wojaczki
szlachcic XVIII wieku.
Czasy nowoytne wyrastaj z postpu aparatu organizacji aktywnoci. Rozwj instytucji
skarbu publicznego, administracji, centralnych orodkw rzdzenia sprawia, i mog powsta
znacznie sprawniejsze narzdzia obrony ni rycerstwo lenne. Szary obywatel, pacc podatki do
urzdw skarbowych dajc rekruta do wojska, stwarza si zbrojna, ktra nierwnie bardziej
odpowiada jego potrzebom ni dziedziczny wdz feodalny, wystpujcy wobec niego jednoczenie
jako administrator, wadca, sdzia, urzdnik skarbowy, egzekutor podatkowy i dowdca batalionu w
jednej osobie. Ta sama Funkcja daje si spenia znacznie mniejszym nakadem si.
Gdy w swoim czasie Monteskiusz wystpuje z ide podziau wadz, spotyka si z
powszechnym uznaniem. Zbiorowa wiadomo dziki postpom socjotechniki dojrzaa do
przezwycienia ideaw feodalizmu. Nastpuje upadek feodalnej struktury spoecznej i
ekonomicznej, chocia ta prawem bezwadnoci przetrwaa jeszcze do rewolucji francuskiej.
Odtd rozpoczyna si historia nowoytna. Znamieniem jej jest "deklaracja praw czowieka i
obywatela", tryumf praw politycznych ,jednostki, liberalizm, demokracja, parlamentaryzm,
kapitalizm. Ze stanowiska socjotechniki wyjania si to w sposb prosty. Przyczyn gwn tych
przemian jest rozwj aparatu powielania wzorcw i organizacji aktywnoci. Wynalazek druku by tu
szczeglnie wany w nastpstwa. Nowe wzorce przeywania i pojmowania z wiksza ni dotychczas
swobod mog przepywa przez liczne umysy. Przedtem mogy si szerzy zaledwie w ramach
cechu czy stanu. Miliony psychik rozkwitaj w socu wielkich ruchw umysowych, szukaj ujcia
dla pobudzonych energii. Sztywna struktura redniowiecza odczuwana jest przez coraz ywsze umysy
ludzkie, jako krpujce wizy. Pragnie si wolnoci i pojmuje si j jako wolno od czego. Dzi
dopiero dostrzegamy nowe ujmowanie wolnoci - wolnoci do czego. W przeomowym XVIII wieku
wydawao si, i samo wyzwolenie ,jednostki, zapewnienie jej wolnoci stanowienia o sobie w
dziedzinie spoecznej i politycznej rozwizuje wszystko. Na tej drodze wyania si idea liberalizmu i
demokracji w nowoczesnym ujciu.
24

Dalsz ewolucj socjotechniki jest zupenie nowa konstrukcja ycia gospodarczego.

Indywidualizm w ekonomice jest tylko do pomylenia dziki udoskonaleniu socjotechniki. ywa
cyrkulacja pogldw, wyrabia samodzielno umysow jednostek i poczucie swej jednostkowej
wanoci. Wynikajce stad zainteresowania spoeczne stanowi grunt, na ktrym utrzymuje si
pastwo demokratyczne. I tylko w takim pastwie rozwin si moga najlepiej inicjatywa
gospodarcza jednostek, klasyczny swj wykadnik znajdujca w rewolucji przemysowej XIX wieku.
Kapitalizm nie mgby si rozwin tak wspaniale, gdyby rozwj socjotechniki nie utorowa oysk
energii emocjonalnej pewnej czci spoeczestwa, zwanej buruazj. Dziki postpom socjotechniki
zostaa usunita wiekowa ospao mas ludzkich. Rozmach dotar do podstaw materialnego
bytowania. Tylko dopywem bodcw z gbszego podglebia psycho-biologicznego wytumaczy si
daje drapiena ywotno i rozmach gospodarki kapitalistycznej. ywio emocjonalny, poprzez
transmisj socjotechnik przeama opory rodowiska spoecznego bez wikszych strat. W tym
znajdujemy wyjanienie dynamiki XIX wieku. To te wielkim bdem musi by twierdzenie, i
rozmach kapitalistyczny XIX wieku zamyka si w krgu si materialnych tak jak tego chce marxizm.
Gdy si bowiem staje na jego stanowisku, i rozwj podoa ekonomiczno-techniczego jest czym
pierwotnym, to socjotechnika i siy duchowe trac swoja autonomiczno, schodzc do rzdu
,.nadbudowy" spoecznej. Nastpuje wtedy wielkie zuboenie problematyki kultury, ale to nie naley
do zakresu niniejszej pracy.
W cigu XIX wieku aparatura socjotechniki rozwina si na szerok skale. Bez popenienia
niecisoci moemy powiedzie, i tempo jej osigni i rozwoju byo bardziej brzemienne w skutki
oglno-cywilizacyjne, ni technika materialna, z ktrej Europa byli tak dumna. To co osignito w
dziedzinie powielania wartoci duchowych, organizacji aktywnoci i aparatu wadztwa jest bardziej
wakie dla przyszoci ni technika przemysowa, maszyny parowe, elektryczno, motory spalinowe.
Oczywicie socjotechnika opiera si o zdobycze techniki materialnej, korzysta z techniki
komunikacyjnej, radia, telefonu, auta, linotypu. jednak samo operowanie wielkociami duchowymi i
energetycznymi czowieka stanowi odrbn i wasn jej sfer.
Gdy si nie ma przed oczyma obrazu socjotechniki jako caoci, wwczas powyszy rozwj
rysuje si nam jako oderwane wynalazki w rodzaju druku Gutenberga, telegraf i telefon, jak
Rewolucja Francuska, tworzenie tajnych organizacyj masoskich, parlamentu, reklamy, partyjnictwa
itp.
Tak jak dzi nam ta kwestia sit przedstawia, socjotechnika rysuje si jako objektywny stan
rodkw realizacyjnych o wielkiej mocy i sprawnoci. W cigu wielowiekowej pracy cywilizacyjnej
rozbudowano w ogromnej skali narzdzia i metody wydobywania z czowieka utajonych sil do
urzeczywistnienia wielkich zamierze i celw spoecznych. Dziki zasobom rodkw ktra zawiera
dzi w sobie ,,arsena socjotechniki" s moliwe do zrealizowania cele, o ktrych czowiek w epokach
poprzednich nie mg nawet marzy. Odlego pomidzy wiatem wewntrznych pragnie duszy
ludzkiej a rzeczywistoci, ktr chce stworzy znacznie zmalali. Gdy teraz skojarzymy to z
odwiecznym pdem czowieka do speniania caej swej istoty, jako kosmicznego za dania, stanie si
jasne, i zbliamy si do czego bardzo brzemiennego.
3) Aparat powielania wzorcw.
Dla czasw wspczesnych najbardziej znamienny jest rozwj "aparatu powielania wzorcw".
Rozbudowany zosta system rodkw, pozwalajcy na dotarcie do najgbszych pokadw
emocjonalnych jednostki i skuteczne ich organizowanie zarwno w psychice indywidualnej jak i
zbiorowej. Inertno pojedyczej psychiki, jak i bezwadno milionw jest pokonywana ze
zdumiewajc atwoci. Jeli psychik jednostkow porwnamy ze szczelnie zakorkowan butelk
wina, ktreby odpowiadao emocjom utajonym, to wspczesny aparat powielania wzorcw
odpowiada automatycznemu korkocigowi z atwoci wycigajcemu korek i powodujcemu
25

wytrysk pienicego napoju. Ale na tym nie koniec. Nie tylko, e emocje utajone s z atwoci
odkorkowywane, ale z rwn atwoci s organizowane w prawidowe akordy emocjonalne, poprzez
odpowiadajce im objektywne wizalniki. Chaos wewntrz naszej psychiki jest z atwoci
hierarchizowany w kompleksy emocyj i wartoci, organizowany w harmonijny systemat, czynicy
nastpnie nasze denia, postpowanie czym zwartym, logicznym i prawidowym. Zdumiewaj nas
nastpnie konsekwencje, ktre std wynikaj, gdy przygldamy si umysowoci niemieckiej,
sowieckiej, japoskiej itd. Przejdmy jednak do gbszego wgldu w istot aparatu powielania
wzorcw.
Na pierwszym miejscu postawiby naleao wychowanie publiczne. W tej dziedzinie
osignicia s olbrzymie. Miliony dzieci zaraz po opuszczeniu koyski trafiaj w system, ktry
formuje ich osobowo od samych pocztkw. Powszechno nauczania, jego zasig i zoono
rodkw pedagogii, urabiaj kady obszar ywiou emocjonalnego. Wychowanie publiczne jest dzi
niesychanie potn dwigni wydobywania z jednostki jej utajonych moliwoci. Suy ono moe
kadej wartoci, kadej idei gdy ta staje si orodkiem dyspozycji politycznej. Aparat wychowania
publicznego jest tak gitkim instrumentem, i moe hodowa w milionach egzemplarzy narzucony mu
wzorzec wiatopogldowy. typ uczu, kryteria dobra i za, wzr postpowania w yciu codziennym
itd. Walki polityczne, rewolucje bd w przyszoci najzacieklej si toczy wanie o t pozycj.
Opanowanie jej bowiem pozwala uprawia gleb duszy zbiorowej jak si chce. Powszechno
nauczania sprawia, e miliony psychik narastajcego pokolenia formuje si w pewien okrelony,
jednolity sposb. Decyduje to o wsplnoci wyobrae zbiorowych, jednolitoci reakcji, wsplnoci
celw i de, o jednolitoci indywidualnoci zbiorowych, jakimi s narody. Jeli w zamierzchej
przeszoci mczyzna musia toczy brutalna walk o kobiet, bo by to warunek przeduenia jego
typu biologicznego, poprzez potomstwo, to podobna sytuacja bdzie znamienna dla ideaw
cywilizacyjnych, wojujcych o prawo do utrzymania si i rozwoju poprzez wadztwo nad
wychowaniem publicznym. Panowanie nad systemem rodkw wychowawczych jest rdem potgi i
utrzymania si przy yciu okrelonych ideaw wiatopogldowych.
Wedug kolejnej doniosoci idzie aparat opinii publicznej. Powszechnie jest znana potga
dziaania prasy. Znaczenie jej polega na tym, i pogldy, wyobraenia i sdy zjawiajce si w onie
spoeczestwa maj tendencj za jej porednictwem do ywioowego rozprzestrzeniania si i
wypeniania sob wszystkich umysw. Prasa wic jest narzdziem wykonawczym tych tendencyj. Od
czasu wynalazku druku, jako rodka powielania idei i pogldw. tendencja ta stale si wzmaga.
Przegrody oddzielajce od siebie poszczeglne, osobowoci ludzkie dziki temu s coraz
przenikliwsze. Szczytem tego rozwoju bdzie wiadomo oglna, spoeczna. Pamitajmy stale, i
czowiek obok wielu maych doranych de i zachce posiada stae denie do uniwersalizmu. W
potoku przepywajcych wyobrae i poj, kada psychika indywidualna niewiadomie wyawia to
co jest temu pokrewne i bliskie, co w jaki sposb to denie zaspakaja. Jeli wiec gdzie zjawia si
pojcie, obraz, norma, ktra mu suy, nastroje ywioowe skupiaj si przy nich. Zainteresowanie
polityk, technika, odkryciami naukowymi u przecitnych jednostek, to nie jest tylko sama ciekawo.
Wiemy co z tych zainteresowa potrafiy zrobi ruchy totalistyczno-faszystowskie.
O nateniu powielania wzorcw za pomoc druku wiadczy zuycie papieru. Globalne
zuycie na caym wiecie w 1800 roku wynosio 10 tys. ton. W roku 1850 ulego ono
udziesiciokrotnieniu i osigno 100 tys. ton. Do roku 1900 odbywaa si w tej dziedzinie. istna
rewolucja, gdy wynioso ju 8 milionw ton. A ju w 1930 roku spoycie podnioso si do 16
milionw ton. Wynikaoby std, i w cigu 130 lat spoycie papieru podnioso si 1600-krotnie! Jake
wobec tego przenikliwe sta si musiay ciany odgradzajce poszczeglne umysy i serca, ogniska
myli i uczu!
W tym samym kierunku co prasa i druk dziaaj takie instrumenty, jak radio, telefon, Film,
nowoczesne rodki komunikacji: koleje, auta, samoloty. Zbliaj si indywidualne umysy do siebie,
26

przewanie narzucaj im nowe pojcia gdziekolwiek wytworzone stwarzaj zbiorow ja,

przeywajc w ten sam sposb przepywajce potoki uczu pozytywnych i negatywnych, podziwu,
nienawici, mioci, uwielbienia, pogardy, wsplnoty de itd. "Czujemy si osamotnieni - pisze
jeden z najprzenikliwszych socjologw polskich - wyrzuceni jakby poza brzegi aktualnego prdu
ycia spoecznego, nie tylko wtedy, kiedy nasze bezporednie i nawet porednie otoczenie spoeczne
podziela kolektywnie inne dowiadczenia i inne treci ni te, ktre my w danej chwili przeywamy,
ale i wtedy, kiedy to otoczenie reaguje na te same zdarzenia, te same treci w sposb odmienny od
nas"... Najwyraniej, z najwikszym nateniem wystpuje pragnienie wspdowiadczania z
wieloci ludzi tych samych przey.
Wszystkie rodki nowoczesnej komunikacji nie s walne same przez si, lecz przez to, i
mog by narzdziem pewnych prdw emocjonalno-wolowych. Japonia i Chiny zetkny si z
Europ w tym samym mniej wicej czasie. Oba te narody zostay potraktowane w jednaki mniej
wicej sposb. A jednak tylko w Japonii europejski arsena socjotechniki, taki jaki by w XIX wieku,
wywoa wielki przewrt, ktrego skutki dzi narody rasy Malej odczuwaj.
Pozostaje zwrci uwag na jeszcze jeden czon aparatu powielania wzorcw, na jedno stylu
ycia. Intensywno ycia cywilizacji europejskiej sprawia zgranie wszelkich de i celw milionw
jednostek w jednolity mniej wicej organizm. Podstaw s autonomiczne indywidua, dziaanie ich jest
jednak uorganizowane wedug jednego wsplnego mianownika. Sprawia to zgodno stylu yciowego
we wszystkich dziedzinach, ktra dziaa jak kady wzr - asymilujco.
4) APARAT ORGANIZACJI AKTYWNOCI.
Aeby doceni wielko oporw, ktre pokonuje aparat organizacji aktywnoci,
uprzytomnijmy sobie przeciwstawno pomidzy pragnieniem, wizj a wykonaniem. Pragn czego,
mie wol w jakim kierunku, nie oznacza bynajmniej, by to dao si atwo zici czynem. Na drodze
czynu stoi zawsze zastanawiajcy napis: jak? Motywy wolowe dopiero wtenczas ksztatuj
rzeczywisto, gdy s zdolne do przeistoczenia si w posta czynu skutecznego. Ale to jest
uwarunkowane przez bardzo liczne okolicznoci. Tendencja do najlepszego zaspokojenia potrzeb
materialnych jest przyrodzona czowiekowi, a przecie ile pracy dziejowej musiano wykona, nim
zostay spenione warunki t. zw. indywidualistycznego ustroju gospodarczego - kapitalizmu, w ktrym
motywy te mogy si przejawi bez wikszych oporw. Czowiek oywiony indywidualistycznymi
motywami dziaania nicby nie potrafi uczyni w patriarchalnych stosunkach spoecznoekonomicznych, gdy jego motywy nie mogyby by przeoone na wykadni spoecznie owocnych
dziaa. Wiemy z historii gospodarczej, i motywy postpowania waciwe rodzcemu si modemu
kapitalizmowi napotykay na zdecydowany opr rodowiska spoecznie feodalnego, tak, e musiano je
pokonywa przy pomocy t. zw. rewolucji trzeciego stanu. Oczywicie byo tak nie Tylko w
gospodarstwie. Wyaniajce si nowe typy zachowania zawsze napotykaj na ten opr.
Aparat organizacji aktywnoci, bdcy wynikiem duszego rozwoju. osign dzi wysoki
stopie sprawnoci i gitkoci. Kada wizja doskonalszej rzeczywistoci, skoro tylko zjawia si w
umyle, nadaje si dzi do realizacji. Kady niemal motyw moemy przeoy na realizacyjne
dziaanie.
Aparat powielania wzorcw organizuje wiat wielkoci uczuciowych i wolowych czowieka,
aparat organizacji aktywnoci okrela posta czynu nazewntrz. Czowiek bdzie si zachowywa i
dziaa tak, jak go tego nauczyo spoeczestwo, poprzez wychowanie publiczne, normy opinii, idee i
wzory rodowiska. Dziki temu aparatowi istnieje moliwo wyrwania z marazmu i bezruchu
niezliczonych milionw jednostek. Bez niego miliony te atwo mog si przeistoczy w zastyge
zgstki gnijcej energii biologicznej i psychicznej, nikomu niepotrzebnej, cakowicie bezradnej w
swym opuszczeniu.

27

W krgu kultury europejskiej zawsze istniao denie upowszechnienia wzorca autonomicznej

i sprawczej osobowoci. Dziao si to poprzez wychowanie w jego ideaach, a nastpnie pobudzenie
woli czynw do realizacji tych ideaw. Tu tkwi tajemnica dynamizmu Europy. Pierwszego
dokonywa aparat powielania wzorcw, coraz sprawniej w miar jego rozwoju, drugiego aparat
organizacji aktywnoci. To drugie zadanie oznacza technik dziaania spoecznego. Wspczesne
pastwo jest jego wyrazem.
Usprawnienie aparatu spoeczno-organizacyjnego jest niemniej rewelacyjne ni postp
techniki wytwrczo-przemysowej. W oparciu o zasad wiadomej, autonomicznej indywidualnoci
rozwijay si formy polityki. Tak powstao organiczne powizanie pastwa z jego fundamentem t. zn.
z pragnieniami i chceniami przecitnej jednostki. Wystarczy uwiadomi sobie sprawno przerzutu
woli od dou do mas poprzez opini, nastroje, oceny polityczne, stronnictwa i partie polityczne,
parlament, na aparat wykonawczy pastwa. Pomijajc wszystkie niedocignicia demokratycznego
pastwa, stwierdzi musimy ogromn rozbudow aparatu socjotechniki w tej dziedzinie. Zasadnicze
osignicie polega tu na stworzeniu narzdzi, za pomoc ktrych pragnienia rodzce si w duszy
jednostki mog przerzuci si przez pastwo i uruchomi zoony aparat wykonawczoadministracyjny.
Podstaw, z ktrej rozwin si aparat organizacji aktywnoci, byo wypracowanie techniki
pracy w oparciu o jaki cel przywiecajcy grupie, zespoowi czy stowarzyszeniu. Praca i dziaanie
stay si funkcj postawionego sobie wiadomie celu. Co w tym byo nowego to gitkie operowanie
rodkami na rzecz dowolnego celu, umiejtno przetasowywania i ustawiania zasobu sil w ten
sposb, i kada upragniona wizja stawaa si moliwa do urzeczywistnienia. Przecitny obywatel w
krgu cywilizacji europejskiej naley jednoczenie do dziesitkw organizacyj i stowarzysze o
najrnorodniejszych celach. I co w tym najdziwniejsze, to to, i potrafi te cele dziki niezwykle
gitkiej technice dziaania zespoowego osiga. Tajemnica tego polega na przezwycieniu
atawistycznego odruchu traktowania danej techniki dziaania, jako celu samego w sobie. Zamana
zostaa sztywno schematu postpowania. Podobne zjawisko mamy w gospodarstwie. Szewc
redniowieczny uwaa, i tradycyjne metody wytwarzania butw, s rwnie wanym celem jak i
same buty. Postp dzisiejszych czasw polega na wybieraniu doskonalszych metod do wyrabiania
butw. Dziki owemu wybieraniu jest moliwy niepowstrzymany rozwj stowarzysze, organizacyj,
obejmujcych wszelkie upodobania czowieka, popychajcych rozwj w kadym kierunku. Odtd kto
moe nalee do towarzystwa astronomicznego, szerzy zainteresowanie dla gwiazdozbioru Antylopy,
domaga si nauczania astronomii w szkole, przyczynia si do budowy obserwatorium, wojowa o
ustawo eugeniczn, propagowa rasowe kanarki, walczy o szeciogodzinny dzie pracy, jedzi na
midzynarodowe zjazdy Filatelistw, wyywa si w akcji filantropijnej lub w grze w pik non.
Aparat organizacji aktywnoci jest bardzo skomplikowany, tak jak skomplikowane s typy
dziaania i ich warunki. Ogniwami jego s: zesp, stowarzyszenie, ruch, organizacja, partia
polityczna, parlament, urzd skarbowy, administracja sadownictwo, zwizek zawodowy,
funkcjonaryzacja pracy zarobkowej, organizacja gospodarstwa, funkcje pastwa. Na pewnym etapie
rozwoju aparat organizacji aktywnoci rozpocz si utosamia z pastwem nowoczesnym. Naturaln
jest rzecz przy tym, i funkcje pastwa musiay si ogromnie rozrasta i rniczkowa. Aparat
organizacji aktywnoci rozwin si tak dalece, i nowe, niezliczone zadania i cele mogy by
postawione i, co waniejsze realizowane. Nie nastrczao ju niepokonanych trudnoci zadanie
podniesienia zdrowotnoci narodu poprzez najszerzej stosowana eugenik powszechno wychowania
fizycznego, powszechny dobrobyt. Zrodziy si std te wielkie niebezpieczestwa. Wielo
moliwoci doprowadzia do tego, i trafiwszy w roto niepowoane, stay si dotkliwa klsk.
Szczeglnie wyrazicie widzimy to dzi, kiedy wyzwolone z psychiki zbiorowej emocje, przeistoczyy
si w siy napdowe fantastycznych zbrodni. Na tym tylko podou mniemy poj niesamowite
okruciestwo, jakiego symbolem jest choby Treblinka. Rozbudowany aparat organizacji aktywnoci
28

na usugach Hitlera i Stalina upodobni si do przysowiowego miecza w rku szalonego. Przeraliwa

"treblinkacja" milionw ydw w komorach gazowych jest do pomylenia tylko na podou
otwierajcych si niezmierzonych moliwoci dziaania, ktre zbrodniczym skonnociom pozwoliy
wybuja a tak potwornie.
5) APARAT WADZTWA.
Nowe siy zjawiajce si w wyniku rozwoju aparatu powielania wzorcw i organizacji
aktywnoci ulegyby zmarnowaniu, gdyby rwnolegle nie nastpio usprawnienie aparatu wadztwa
nad nimi.
Emocje wydobyte z sina duszy ludzkiej, objektywizujc si w czynach, staj si wyrbana w
stali, betonie, pojciach, normach rzeczywistoci poto, aby w oparciu o t rzeczywisto budowa
coraz to peniejsze ksztaty speniajcego si uniwersalizmu.
Aparat wadztwa suy do kierowania siami spoecznymi, kontrolowania przebiegu ich
dziaania i usuwania zapr stojcych im na drodze. S$ to trzy zasadnicze funkcje aparatu wadztwa.
Stanowi one trzon pojcia pastwa w starej wykadni. Powysze funkcje w nowoczesnym pastwie
ulegy wielkiemu rozwojowi. Rzuca si to w oczy nawet przy pobienej analizie tego, co stanowi
istot wspczesnej polityki.
Funkcja kierownictwa w aparacie wadztwa bezsprzecznie wysuwa si na czoo. Coraz szerszy
krg zagadnie musi by rozwizywany w skali oglno-pastwowej. Rozrost aparatu organizacji
aktywnoci sprawi, i zrodzili si nawanica nowych si, ktre domagay si uorganizowania w jakim
caociowym rytmie, groc w przeciwnym razie rozsadzeniem ram spoeczestwa i nieopanowan
anarchi. Rosy zasoby materialne i ludzkie, a za tym i konieczno wczenia ich w budownictwo
sprawniejszej pastwowoci. Wspczesne pastwa europejskie maj funkcje kierownictwa niezwykle
wysubtelnione. Pomidzy pastwem, jako orodkiem organizacyjnym, a organizmem spoecznym,
istnieje wielka liczba mechanizmw liczcych, ktre pozwalaj na dysponowanie, kierowanie,
przekazywanie bodcw na najmniejsz nawet si. Pastwo poprzez funkcje kierownictwa posiada
dzi zdolno do uruchomienia kadej wielkoci duchowej, spoecznej i materialnej w myl swego
planu. Dziki temu cele pastwa, jako najwyszej Formy si spoecznych, s wasnoci kadej
jednostki gdy z jej de i pragnie uniwersalistycznych wynikaj. Dziki aparatowi organizacji
aktywnoci bodce od pragnie i de jednostki przenikaj do pastwa, a z powrotem biegn po tym
samym pomocie, ,jako nakaz obowizku, normy, jako cele pastwowe, ktrym jednostka ochoczo si
poddaje. Funkcja kierownictwa pastwowego stracia atrybuty przeszoci kiedy to wystpowali w
aureoli niedosinej dostojnoci i sakramentalnej powagi. Wspczesne bodce, wypywajce z
naczelnego orodka kierowniczego posuguj si podobnymi narzdziami i ta sam technik co kade
przedsibiorstwo czy instytucja. Ciki rynsztunek powagi i groby przymusu w razie
nieposuszestwa pozosta w cieniu. Stosuje si go w cakiem inny sposb, gdy inne s okolicznoci.
Do tego jeszcze wrcimy. Pastw o nowoczesne ma tak udoskonalony aparat przekazywania swej
woli, i bez trudu mole wczy w obszar swego stanowienia kady odruch, kade dzielenie i
inicjatyw istniejca w polu spoecznym. Zwizek hodowcw kanarkw, kluby szachistw, kartel
producentw cementu i kluby piki nonej mog by cakiem podlege woli pastwa, kierowane,
mobilizowane i wliczane w jakie nowe organizmy dziaajce. Najwaniejsze w tym jest, i wola
naczelnego orodka dyspozycyjnego jest wyposaona w narzdzia, za pomocy ktrych panuje nad
upodobaniami, namitnociami i motywami poszczeglnych czonkw tych zespow.
Doskonalenie si funkcji kierownictwa stopniowo rozszerza funkcj kontroli. W spoecznoci
liberalnej, gdzie kada jednostka byle autonomicznym orodkiem dyspozycyjnym, kontrola miale za
zadanie chronienie obszaru stanowienia kadej takiej jednostki. Indywiduum posiadao ogdek
yciowych kwestyj, o ktrych autorytatywnie samo decydowao. Funkcja kontroli poprzez instytucje
prawa cywilnego, sadw, opinii i sankcji publicznej chronili je przed gwatem ze strony mniej
29

uspoecznionych jednostek. W miar rozwoju aparatu wadztwa bardziej palc staje si inna kwestia:
jak uchroni pewien kierunek zbiorowego dziaania przed wstrtami innej woli, prace] pod innym
ktem, oywionej inn wizjo naczeln. W ustroju indywidualistycznym najwaniejsz kwestia byo
uchronienie swobody krgu stanowienia indywidualnego: wolno dysponowania sob, swymi
upodobaniami, swoj wasnoci. domem, tapczanem, parasolem, pieskiem. Tu za naczelnym
problemem si staje troska o prawidowy rytm speniania si jakiej wizji zbiorowej, niedopuszczenie
do niej jakiej obcej, dezorganizujcej melodii. Stad te gwn sia anarchizujca nie jest ju huligan
zadajcy gwat spokojnym obywatelom, rabu godzcy we wasno prywatn, oszust pozbawiajcy
nas futra i portfelu, lecz zorganizowane kierunki woli politycznej, partie i stronnictwa dce do
wadztwa, celem realizowania wasnego, gboko odrbnego ideale. Na tym szlaku rozwija si funkcja
posugiwania si terrorem. Funkcja terroru policyjnego w coraz wikszej mierze przestaje by
"strem nocnym spokojnych obywateli w praworzdnym pastwie, nabiera natomiast cech narzdzia
amicego opory, stawiane przez dynamiczna wol skupiajc si wok pewnego ideau spoecznego,
odmiennego ni ten, jaki jest w toku realizacji. Chwilami wydaje si, i rozrost aparatu terrorystycznopolicyjnego jest moe najcharakterystyczniejsz cecha techniki wspczesnego wadztwa. Geneza tego
zjawiska upatrywa naley w rewolucyjnym przyrocie dynamiki, nagromadzaniu si tylu nowych si,
i nie potrafi one dla siebie znale zgodnego ujcia, dziki czemu przychodzi pomidzy ich
zespoami do ostrej walki konkurencyjnej. Wyrazem tego jest hipertrofia terroru jako funkcji
spoecznej. Wszystkie funkcje aparatu wadztwa warunkuj si wzajemnie. Z rozwoju funkcji
kierownictwa wynika konieczno wzmoenia kontroli przebiegw kierowanego ycia, amanie
ognisk oporu, ktre linii generalnej forsowanego rozwoju si sprzeciwiaj. Tak wiec aparat wadztwa
poprzez swj system nerww przenika cao ycia spoecznego. Polityka gospodarcza pastwa ju
dawno przekroczyli granic samoczynnych praw ekonomiki, polityka owiatowa, kulturalna, zdrowia
publicznego, ubezpiecze, bezpieczestwa itp. obejmuje kady przejaw aktywnoci, organizuje go,
stwarza dla warunki, kieruje nim i kontroluje. Z nieubagan prawidowoci rozwija si stale system
rodkw sucych aparatowi wadztwa. Wydua on swoje ramiona na aparat organizacji aktywnoci
i aparat powielania wzorcw. Zblia si chwila, gdy zostan one wczone do aparatu wadztwa, jako
jego narzdzia pomocnicze. Bdzie to bardzo niebezpieczna koncentracja potgi realizacyjnej
socjotechniki. Nabiera ona zacznie cech systemu niesychanie sprawnych i potnych rodkw
realizacyjnych, sucych spenianiu pewnego ideau. Osi zagadnienia stanie si wwczas pytanie:
jakiego ideau?
6) APARAT AKCJI ZEWNTRZNEJ.
Kade ognisko cywilizacyjne jest organizmem ywym. Rozwija si wic, ronie, uzyskuje
coraz to bardziej zoone i wysze formy, lub te zastyga, cofa si i kostnieje w swej strukturze
wewntrznej. ('odstawa zawsze jest cig biologiczny pokole. Z bogactwa emocyj utajonych czyni si
lepszy lub gorszy uytek. ywotne ognisko jest to, ktre z tego samego surowca emocyj utajonych
wiece,] wydobywa i lepiej energi psychiczna przeksztaca w dobra cywilizacyjne. Z wielu mynw
wodnych, ktre maj taki sam zasb si pyncej wody ten wybija si na czoo ktry posiada aparatura
o wyszej sprawnoci, wicej jednostek energii wydobywa i spoytkuje. S narody, ktre pozwoliy
miliardom jednostek narodzi si, przey i przepyn brawie bez ladu, w minimalnym stopniu
zuytkowujc cywilizacyjne ich utajone moliwoci twrcze. Tu tkwi przyczyna, dlaczego pewne
narody, jako ogniska budowania cywilizacji, nabrzmiewaj siami, rozwijaj si, zdobywaj si na
yw dynamik ycia duchowego, politycznego i materialnego, inne za o tym samym skadzie
rasowym i masie biologicznej i o tych samych warunkach naturalnych kostniej, zamieraj w bogim
zadowoleniu z siebie i niepostrzeenie cofaj si. Oczywicie, zjawiska te rzadko przebiegaj w
sposb wyrazisty, rzucajcy si w oczy. W kadym bd razie granice pastw, ich zasigi s czym
pynnym, zalenym od dynamiki wewntrzno-cywilizacyjnej. Na stray jej stoi sia zbrojna, bdca
30

aparatem akcji zewntrznej. Tkwi ona swymi korzeniami w caoksztacie ycia cywilizacyjnego
danego ogniska. Podkrelamy w ten sposb pochodno ekspansji zewntrznej, siy zbrojnej i wojen z
ca ich okropnoci, od procesw odbywajcych si wewntrz organizmw narodowych. W Europie
a do najnowszych czasw rozwj siy zbrojnej z pozoru odbywa si w sposb autonomiczny. W
epoce feodalnej siy zbrojne obejmoway z zasady par promile ludnoci pastwa toczcego wojn. W
okresach pniejszych aparat akcji zewntrznej to jaki nieznaczny procent ogu ludnoci. Dopiero
dzi obj on ca spoeczno. Sia zbrojna wspczesnego pastwa to nie tylko milionowe szeregi,
ale i zaplecze totalnie do wojny zmobilizowane. Wspczesny aparat akcji zewntrznej, sucy do
zamania woli innego ogniska cywilizacyjnego, zarwno w obronie jak i w napaci, osign
niewiarogodn sprawno. Sta si on wielkoci absolutn, czym podobnym do zoliwego raka w
organimie biologicznym, wysysajcym wszystkie rodki ywotne na rzecz wasnego rozrostu.
Technika materialna znajduje si cakowicie na jego usugach. I to jest straszliwe nieszczcie naszej
cywilizacji. Korzenie tego tkwi w atwoci przemiany emocyj utajonych w siy napdowe aparatu
akcji zewntrznej. U podstaw znajdujemy nadmierny rozwj aparatu siy zbrojnej, wyszy ni innych
czonw socjotechniki. Oglna aparatur socjotechniki znamionuje hipertrofia jednej tylko ,dwigni.
Wyjcie, ktre si narzuca, polega na wiadomym rozbudowaniu dziaw pozostajcych w tyle.
Wymaga to jednak szczeglnie dokadnego poznania przyczyn, ktre dzisiejsz kiesk spowodoway.
Tylko na tej drodze moemy si uwolni od koszmaru wojen totalnych, ktrych pierwsza seria
wstrzsa dzisiejszym wiatem.
7) MOLIWO 'WYZWOLENIA EMOCYJ UTAJONYCH.
W cigu dugiego czasu poszczeglne aparaty socjotechniki rozwijay si w sposb
autonomiczny, niezalenie od innych. W kocu pomidzy ich moliwociami, a istotnym
zastosowaniem, zarysowaa si pewna rozbieno. W spoeczestwie demokratycznym ideay oglne
s znane. Aparat powielania wzorcw zrobi wszystko, by zostay one w czoowych spoeczestwach
upowszechnione. Pozostaa jednak jeszcze dalsza nadwyka moliwoci socjotechnicznych. Co
jeszcze mona dzi powiela, jakim emocjom otwiera ujcie? W Ameryce przybrao to zabawn
posta reklamy poszczeglnych bohaterw filmowych, gangsterw itp. Gdzie indziej aparat
powielania wzorcw poza swymi normalnymi funkcjami stal si narzdziem sensacji, pogoni za
dreszczykiem niezdrowych zainteresowa. To samo si stao z aparatem organizacji aktywnoci, a
nastpnie z aparatem wadztwa.
W pewnym momencie rozpoczy poszczeglne aparaty stapia si w jedn organiczn cao.
Arsena rodkw przemieni si w zwarta aparatur socjotechniki, Okazao si naraz, i aparat
wadztwa moe wliczy w swoje orbit wszystkie inne aparaty. Prasa, radio, druk, suba
informacyjna, wychowanie, poddane jednolitej woli mog sta si rdem potgi nigdy przed tym nie
znanej. To by punkt wyjcia do cakowania socjotechniki. Ale tym samym otworzyy si nowe
nieznane moliwoci. Dla emocyj utajonych w duszy mas otwierano nowe ujcia. Nieskrystalizowane
popdy w psychikach szarych milionw uzyskiway moliwo wydobycia si nazewntrz. Poczucie
krzywdy, pragnienie mocy, adna szerszego wyycia si, szczery zapa do wielkich czynw, skupione
w jakiej idei lub wyobraeniu, dziki aparaturze socjotechniki szybko mogy si przemieni w sil
spoeczna.
Od kilkudziesiciu lat odbywa si powolny proces zbliania si ku sobie emocyj utajonych i
aparatury socjotechniki. Socjalizm pojmowany jako ruch masowy, by awangard tej ewolucji.
Napotykaa ona na powane przeszkody w wczesnej strukturze ycia spoecznego, ktrego zasada
by indywidualizm znajdujcy swj wykadni): w demokracji politycznej i liberalimie gospodarczym.
Idea zwalczania tych przeszkd, dziki socjotechnice staje si podstaw wielkiego ruchu.
Wyczerpywanie si dynamizmu cywilizacji indywidualistycznej sprzyjao powstawaniu podobnych
tendencyj.
31

Oglne aspiracje indywidualizmu wspczesnego s tego typu, i polegaj na hamowaniu

rozpdu twrczego, na folgowaniu skonnociom do umiarkowania, a nawet wrcz do zastoju. Jeli
mona mwi o woli rozwoju, to polega on raczej na woli rozszerzenia i ilociowego upowszechnienia
tego co ju zostao osignite, ni na woli nowych kreacyj jakociowych. Aparatura socjotechniki,
podobnie jak i stan techniki w gospodarstwie kapitalistycznym, pozwala na postawienie nowych zada
i ich realizacj, Napotyka to jednak na wewntrzny opr zawarty w niezdolnoci przekroczenia
panujcych zaoe wiatopogldowych. Aparatura socjotechniki czyni moliwym wyzwolenie i
uorganizowanie emocyj utajonych spoeczestwa w wyszej ni dotychczas mierze, wicej nawet:
moe przemieni je w aktywnoci, skierowane na nowe wielkie cele, rewolucjonizujce bytowanie
spoeczne. Jest to jednak niemoliwe ze wzgldu na to, i cele te i drogi ich urzeczywistnienia nie le
ju w granicach indywidualistycznej koncepcji ycia. Ze stanowiska socjotechniki uruchomienie
bodcw emocjonalnych natury pozagospodarczej, ich mobilizacja w ramach wielkiego planu
rozbudowy ekonomicznej kraju jest zupenie moliwa. Przeprowadzenie jednak takiej pracy napotyka
na zasadnicza przeszkod w panujcych ideach oglnych. Jest to zrozumiale, gdy uprzytomnimy
sobie, i oznaczaoby to rozsadzenie struktury ekonomiki kapitalistycznej, opartej na indywidualnej
formie dyspozycji czynnikami gospodarzenia, na motywach egoizmu gospodarczego i hedonizmu
ekonomicznego. Motywy pozagospodarcze jak entuzjazm narodowy, wola stworzenia niezalenoci
gospodarczo-politycznej kraju, nie wynikaj z hedonizmu. Wprowadzone do ekonomiki
indywidualistycznej potrafi j zdezorganizowa, godzc w sama podstaw, w autonomicznie
kalkulujce, czujce, mylce i dziaajce indywiduum.
Wynika stad prosty wniosek: aparatura socjotechniki naley ju potencjonalnie do jakiej
nowej cywilizacji. Musi ona by bujniejsza, o szerszych perspektywach rozwojowych. Rodzi si
postulat nowej koncepcji cywilizacyjnej. Musi ona opanowa i w peni wykorzysta to, co zostao
nagromadzone w arsenale socjotechniki, techniki przemysowo-wytwrczej. Indywidualizm ju nie
jest tym, ktry bdzie zbiera niwo.

32

IV. PRZYROST MOCY SPRAWCZO-SPOECZNJ

1) ZJAWISKO PRZYROSTU MOCY SPRAWCZEJ.
Wyobramy sobie, i pewien kraj jest bogaty w zoa ropy naftowej, do ktrych jednak nie
mona si dowierci z powodu ich gbokiego pooenia. Postp techniki wiertniczej odbywa si
bardzo powoli, std te dopiero po duszym czasie powstaj metody, pozwalajce na dowiercenie si
do ropodajnych pokadw. Tu i tam ju kto prbuje na wasn rk, na ograniczonym obszarze
stosowa je, dziki czemu olej ziemny ukazuje si na powierzchni. Podobnie jest w dziedzinie
spoecznych przemian cywilizacyjnych. Cywilizacja europejska wyrosa na podou indywidualizmu,
eksploatuje tylko wzgldnie niegbokie i niezasobne pokady emocjonalne czowieka. Wspaniao i
wielko tej cywilizacji polega na tym, i w ogle je uruchomia. Tylko w jej krgu czowiek
rozpocz spenia swoje zadanie. Gbiej le bogate zoa emocyj utajonych, do ktrych czas
duszy nie posiadano dostpu. Rozwj socjotechniki dokona tego jednak, i signiecie do nich stao
si moliwe; wicej nawet, stao si mimowolnym faktem. Ogromny rozwj aparatu powielania
wzorcw i organizacji aktywnoci spowodowa wystpienie ludowych mas na widownie i intensywne
wczanie si ich w organizm kultury we wszystkich dziedzinach. Bdem jednak byoby mniema, i
proces ten by czym penym i skoczonym. Wszystko co si tu dzieje, nasila i cugle jeszcze nosi
cechy jakiej improwizacji i ywioowoci. Wiele w tym jest podobiestwa do przypadkowego
odkrycia jakiego zoa ropy naftowej, ktre w momencie dowiercenia si widrw, rozadowuje
panujce w nim cinienie, wytryskujc niebotyczna fontann. Nie ma na razie mowy o jakim
racjonalnym wyzyskania energii emocjonalnej, wydobywajcej si z odkorkowanych pokadw
psychiki mas.
Szare jednostki, skadajce si na bezimienn mas spoeczestwa, s podobne do naczy, w
ktrych kipi ywio emocjonalny. Dziki wychowaniu publicznemu, prasie, ksice, radiu,
komunikacji, wieloci kontaktw, rozwinitej technice przeistaczania postaw i chce w skuteczne
dziaania i kierowania nimi, emocje utajone mog si uzewntrzni. Podkrelamy ten moment gdy tu
znajduje si klucz do rozwizania zagadki wspczesnej burzliwej rzeczywistoci. Wytrysk emocyj
utajonych na zewntrz nie oznacza bynajmniej, e stay si one od razu jaka pozytywn sil
spoeczna. Do tego jest ,jeszcze bardzo daleko. Na razie miliony czuj, e pewne wizy duchowe i
spoeczne nieco zelay, i dugo tajone niewyrane dze i yczenia mog zamanifestowa swoje
istnienie. Przegrody pomidzy jednostkami stay si bardziej przenikliwe. Miliony indywidualnych
psychik stwierdziy, i s podobne do siebie, i maja podobne tsknoty, niepokoje i wsplna wol
dokonania "czego". To "co" nie mogo znale dobitniejszego wyrazu, wyjwszy okrele
negatywnych: niechci do ucisku spoecznego, ekonomicznego, narodowego, niechci do ndzy
zalenoci, skrpowania. Denia uniwersalistyczne znajdoway swj ubogi, uamkowy wyraz w
negacji zapr, ktre zawalay jego-drogi. Na tym podou mogy si rozwin zuchy negatywne:
proletariat dcy do rwnoci, i dobrobytu po przez likwidacji kapitalizmu; imperializm i
nacjonalizm starego typu, zapatrzony w terytoria, kolonie i wyspy. Oczywicie na tym nie koniec.
Emocje utajone wyzwalaj si nie tylko na peryferiach cywilizacji. Usprawnienie socjotechniki w
swych konsekwencjach musiao oddziaa na wszystkich lecz rozkadajc si rwnomiernie w caym
spoeczestwie. W rnym te stopniu nastpio odryglowanie emocyj utajonych u poszczeglnych
jednostek, stanowicych mas spoeczn. Majc na uwadze te nierwnomierno, moemy zanotowa
wtargnicie nowych bodcw w organizm spoeczny. Otrzymamy now kategori, ktr nazwiemy
"przyrostem mocy sprawczo-spoecznej".
Ze stanowiska spoecznego, odryglowanie emocyj utajonych w milionach indywidualnych
psychik, rysowa si musi jako dopyw nowych energii. Zjawiy si nowe impulsy psychiczne i
tendencje do wzmoenia aktywnoci powszechnej. Tym samym mona zanotowa pewien przyrost
mocy spoecznej. Przyrost mocy sprawczo-spoecznej jest faktem ogromnego znaczenia. Od momenty
stwierdzenia tego, zdamy ju prost drog do wyjanienia istoty totalizmu i faszyzmu. Wszystkie
33

nasze wywody, zawarte w poprzednich rozdziaach, prowadziy do wykazania przyrostu mocy

sprawczej: rozwaania o emocjach utajonych i socjotechnice byy przesankami, ktre pozwoliy na
wyprowadzenie fenomena "przyrostu mocy sprawcza-spoecznej".
Przyrost mocy sprawcza-spoecznej jest prost konsekwencj odryglowania emocyj utajonych
w psychice zbiorowej narodw nalecych do cywilizacji zachodniej. Nowe chcenia i pragnienia
wtargny niepostrzeenie do ycia spoecznego. Nie miay one jakiego wsplnego mianownika,
jakiej rzucajcej si w oczy cechy, dziki temu te atwo uchodziy uwadze. Wprawdzie dostrzegano
czasem wzmagajca si dynamik ycia, lecz rzadko udawao si wyprowadzi jakie oglne formuy
wyjaniajce istot rzeczy. Dynamizm ycia spoecznego Europy, ruchy masowe, gwatowne
namitnoci, wypeniajce jak wrzca krew ideay narodowe, klasowe, socjalne itp. nie byy
wyjanione genetycznie i przyczynowo. Wprawdzie marksizm posiada swoj interpretacj ruchu
proletariackiego i jego ywioowoci, lecz czyni to w sposb czstkowy, wyprowadzajc bodce
motoryczne przeobrae z podoa techniczna-ekonomicznego. Przez to pozbawiony by odczuwania
innych form przyrostu mocy sprawcza-spoecznej: nacjonalizm w aparacie poj marksistowskich
rysowa si musia jako cwaniactwo klas panujcych i geszefciarzy, jako prba otumanienia prostych
umysw. Dla marksisty szczero uczu narodowych musiaa zawsze wydawa si wysoce wtpliw,
rozumiano j jako pospolite kamstwo i oszustwo wroga klasowego. Dlatego te fakt "uwiedzenia"
mas robotniczych przez faszyzm musia si wyda niepojtym.
Pomimo nikej wiadomoci rde przyrostu mocy sprawczo-spoecznej, niespostrzegania jej,
jako rewelacyjnej caoci, bya ona najbardziej podstawowym faktem XIX i XX wieku. Niepodobna
wyobrazi sobie Europy, tej ekspansji na inne -czci wiata bez cigle wzmagajcego si przyrostu
mocy sprawczej. .lak wzmoony obieg krwi w organimie powoduje ywsz prac mini i nerww,
tak przyrost mocy sprawczej zwiksza wydajno wszystkich organw cywilizacji. Dziki temu
wzrosa pobudliwo powszechna; mocniejsze s i szersze zainteresowania oglne, wikszy udzia w
ruchach polityczna-ekonomicznych i spoecznych, ywsza ekspansja gospodarcza pastw itd.
Oywszy niepokj naszych czasw, dreszcz oczekiwania na wielkie wydarzenia, stanowi atmosfer w
ktrej yjemy. Wyjanienie tego fenomena byoby utrudnione, gdyby nie uwzgldnienie faktu
przyrostu mocy sprawcza-spoecznej.
Zauwaylimy ju poprzednio, i przyrost mocy sprawczej nie wystpuje jako co wyrazistego
i jednolitego. Aeby dostrzec przyrost mocy sprawczej, jako jednolit kategori, musimy zdobywa
si na dodatkowy wysiek mylowy. Jakie czynniki zaciemniaj obraz? Dlaczego tak jest? Musimy si
nad tym zastanowi. Przypominamy sobie, i rozwj naszej cywilizacji odbywa si na fundamentach
liberalistyczno-indywidualistycznych. One stanowi zrb panujcego wiatopogldu, stosunkw
spoecznych, instytucyj politycznych i ekonomicznych. Nagle zjawie si element nowy. Przyrost mocy
sprawczej okaza sil czym, co wykraczao poza te ramy. Nowy adunek energetyczny wyzwolonych
emocyj utajonych wtargnwszy w harmonijny system ycia europejskiego, par ku podwyszeniu
obrotw, nadaniu ywszego tempa w kadej dziedzinie. Zaistniaa tu natychmiast niezgodno
pomidzy nowymi gwatowniejszymi siami napdowymi a struktura cywilizacji, zbudowan do pracy
mniej wytonej. Podobnie si dzieje, gdy w may samochd wmontuje si nagle silnik znacznie
mocniejszy, ni to si przewiduje dla danego typu wozw; skutek bdzie ten, i auto zacznie si z
miejsca psu.
Przyrost mocy sprawczej w urzdzeniach cywilizacji indywidualistycznej odpowiada
silnikowi stukonnemu wbudowanemu w samochd czterdziestokonny. Musza w ten sposb powsta
gbokie niedopasowania, ktre nie pozwol na pene wykorzystanie mocy silnika. Trzeba przerabia
cay mechanizm, a do opon i hamulcw wcznie. Podobnie z obiema kategoriami: przyrostem mocy
sprawczej i struktur cywilizacji liberalno-indywidualistyczn.
Przyrost mocy sprawczo-spoecznej nie wystpuje jako co zwartego, lecz w caym szeregu
oderwanych fragmentw. Dopiero przerobienie wszystkich urzdze waciwych cywilizacji
34

indywidualistycznej, pozwoli na sharmonizowanie przyrostu mocy sprawczej z reszt i stworzy now

cao. Nie bdzie to ju wwczas cywilizacja znana nam z bezporedniego dowiadczenia.
Na razie wic przyrost mocy sprawczej wystpuje jako fragmentaryczne napicie w
poszczeglnych punktach zbiorowego ycia. Napicie to najwyraniej wyczuwamy tam, gdzie opory
przed rozprzestrzenianiem si nowych bodcw s najwiksze. I tak przyrost mocy sprawczej w
szerokich masach, yjcych dotychczas na marginesie historii, wyraa si w ostrych ruchach
klasowych, spoeczno-wyzwoleczych i nacjonalistycznych. Znajdzie to swj wyraz w filozofii,
literaturze, ideaach spoecznych i politycznych; wynik bdzie ten, i pewne wyobraenia, pojcia i
idee stan si akumulatorami tych nowych emocyj. Sowa "socjalizm", "nard", "imperium",
"proletariat" s takimi naadowanymi akumulatorami przyrostu mocy spoeczno-sprawczej. S to
hipostazy, wcielenia wezbranych sil, ktre przebijaj si przez opory rzeczywistoci, pulsujcej
wedug innego rytmu. Niezmiernie ciekawym zjawiskiem jest zdolno hipostaz przyrostu mocy
sprawczej do samoistnego ycia i rozwoju. Z momentem ich zestalenia si, staj si wzgldnie
trwaymi wizalnikami energii emocjonalnej. Pojcia "proletariusz", "nard" s zdolne do
organizowania odpowiednich akordw emocjonalnych w psychikach o wzgldnie sabym napiciu. Na
tym polega infiltracja ideaw europejskich w psychik ludw kolorowych. Ludy te s budzone do
ycia nie poprzez aparatur socjotechniki, lecz poprzez spoeczne wcielenia przyrostu mocy w idee
"proletariatu", "narodu". "nowej" demokracji itp.
2) UJCIA PRZYROSTU MOCY SPRAWCZO-SPOECZNEJ.
W miar rozwoju aparatury socjotechniki otwieray si coraz szerzej ujcia emocyj utajonych,
a tym samym coraz bardziej postpowa przyrost mocy sprawczej. ycie czoowych narodw
niepostrzeenie nasiekao nowymi siami. Napotykay one na opr istniejcego adu. Nie wszdzie ten
opr by jednakowy. Dziki temu przerzut idcych od dou nowych bodcw by moliwy na dalsze
czony. W pewnym stadium rozwoju stosunkw, do znaczne obszary ycia byy wczone w ywszy
rytm. Przyrost mocy sprawczej wystpowa najpierw jako wzmoony stan napicia emocjonalnego;
by to z zasady wynik pracy aparatu powielania wzorcw. Z kolei przeistacza si w postaw aktywn,
w gotowo dziaania na rzecz jakiego uorganizowanego wyobraenia. To ju wynikao z rozwoju
aparatu organizacji aktywnoci. Dalej nastpowao starcie si z innymi kierunkami woli zbiorowej
oywionych inn wizj naczelna, jakim odrbnym ideaem. Oczywicie, przerzut siy, wynikajcy z
cigle odbywajcego si przyrostu mocy sprawczej na tym nie mg si zatrzyma. Rzecz
najzupeniej naturaln jest, i zwikszone- bodce burz istniejc rwnowag stosunkw
cywilizacyjnych, przyczem wyania si tendencja wyporodkowania nowej rwnowagi. Tendencja
przystosowawcza moe dy do zmiany wszystkich wielkoci, ktre stanowiy poprzedni
rwnowag. Konsekwencje tego sigaj dalej: wszystko bowiem musi ulec przewartociowaniu, a caa
rzeczywisto, na podobiestwo talii kart przy grze w pokera, cakowitemu przetasowaniu. Czasami
dzieje si inaczej: pewne czony organizmu cywilizacyjnego mog stawi inertny opr, starajc si
potok przemian ograniczy, odsun od siebie i skierowa gdzie indziej. Dziki temu mog powsta
przeobraenia szczeglnie gbokie. A poza tym brzemi zmian, ktre niesie za sob przyrost mocy
sprawczo-spoecznej, mona skierowa w jakie drugorzdne oysko, puci na faszywy tor, aeby
uchroni sobie luby spokj. Mamy wic, biorc zgrubsza, trzy moliwe ujcia dla przyrostu mocy
sprawczej.
Wrmy na chwil do przytaczanego ju przykadu z odkryciem nowych z ropy naftowej.
Bogactwo moliwoci i znaczenie kraju, w ktrym wydobywa si due iloci ropy znacznie wzrasta.
Uzalenione to jest jednak od woli i umiejtnoci wykorzystania bogactw ropnych. Naprawd
owocnym wykorzystaniem byoby wycignicie wszystkich konsekwencyj, ktre wi si ze
zjawieniem ropy w kraju. Byoby to wic wiadome i uparte denie do motoryzacji kraju, rozbudowy
komunikacji automobilowej, rozwoju przemysu metalurgicznego, maszynowego, sowem pena
35

industrializacja kraju. Spoytkowa bogactwa ropne to nie tylko rozbudowa przemys oglny i
samochodowy, to jeszcze rozbudowa drogi, autostrady, zdoby si na wysiek opodatkowania na ich
rzecz, a jeli i to nie wystarczy, wprowadzi obowizek suby pracy. Poegna si wiec trzeba bdzie
z tradycyjnym sposobem mylenia i czucia spoecznego, ograniczy krg swobd, zmieni tym
samym system nauczania, przeobrazi tryb ycia codziennego obywateli. Przeobraenia, zmiany,
ogarn cao stosunkw kraju dojd wszdzie. I tylko w ten sposb zjawienie si nowej siy bdzie
wyzyskane naprawd owocnie. Nie wszystkim to bdzie odpowiadao. Konsekwencje wczenia
nowego bodca w organizm zbiorowy czasem bd wydaway si zbyt uciliwe, albo wprost nie do
pomylenia. Zazwyczaj rodzi si wwczas idea atwiejszego spoytkowania surowcowego bogactwa.
Takim mogoby by zuycie ropy do masowej produkcji materiaw wybuchowych i przygotowania
si do wielkiej zaborczej wojny. Zakres przemian ycia narodowego, w pocztkach przynajmniej,
rysuje si tu jako znacznie atwiejszy. Bogactwo kraju w powszechnym mniemaniu zostaje
wykorzystane na tej drodze w szybszy i atwiejszy sposb. Tak przynajmniej si wydaje. Gwatowny i
krtki wysiek rysuje si, jako najbardziej pontny. Moe si te zdarzy, i nawet taka idea nie zjawia
si z powodu biernoci mieszkacw kraju i jego rzdu. W imi ocalenia spokojnego, niefrasobliwego
trybu ycia, sielskoci i wygody, postanowi si wyeksportowa rop za granic w stanie surowym, by
wzamian sprowadzi perfumy, jedwabie, owoce, ktre uprzyjemniaj niezmcone trwanie.
Przeniemy powysze analogie na przyrost mocy sprawczo-spoecznej. Pene wczenie i
wykorzystanie przyrostu mocy sprawczej acny si z kreacj uniwersalistyczna. Skoro u fundamentw
zbiorowego ycia zjawiaj si nowe siy, prawidowym ujciem moe by tylko przerzut tych si na
cao organizmu cywilizacyjnego. Cao te dozna musi wzbogacenia i wzmoenia. Znaczy to, i
przyrost mocy sprawcze' winien odbi si nie tylko w sferze ycia socjalno-organizacyjnego, ale i w
yciu duchowym, materialno-gospodarczym i biologicznym. Dany bodziec idcy od gbin psychiki
zbiorowej winien dziaa oywiajce na ruch umysowy, zapadniajco dla Filozofw, artystw,
naukowcw, pobudzajco dla gospodarstwa, sprawnoci, gitkoci jego instytucyj. Skoro w danym
rodowisku zjawiy si dodatkowe impulsy, musz one pobudza atmosfer oglna, w ktrej ze
szczegln atwoci zakwitn nowe idee, wynalazczo organizatorw, technikw, politykw, a tym
samym zdynamizowanie wszystkich dziedzin ycia. Oznacza to ewolucj twrcz caoci. I to jest
najtrudniejsze. Trudnoci s wielorakie. Najpierw wic przyrost mocy spoecznej musi znale
mono przerzutu na kulturo duchowa. Dynamika wyzwolonych mocy winna znale swj
odpowiednik w nowej kreacji wiatopogldowej. Indywidualistyczno-liberalistyczny pogld na wiat r
to wszystko co stanowi jego fundamenty - musi by przezwycione. Na miejsce ideau jednostki
doskonaej ma stan co nowego. Na czym ta nowa kreacja ma polega, dzi nie jestemy w stanie
dokadnie odpowiedzie. Jest to zadanie, ktre domaga si rozwizania. Tragedia Europy wanie na
tym polega, i dorad nie jest ono rozwizane. Europa jest nabrzmiaa nowymi moliwociami. W
moce dojrzewaj nowe syntezy. Podobnie w kulturze materialnej. Przezwycienie indywidualizmu w
ekonomice jest zadaniem, ktre cigle jest jeszcze w zacztkach. System przerzutni nowych bodcw
emocjonalnych na gospodarstwo. jest w stadium mgawicowoci. Wystarczy sobie uprzytomni co za
olbrzymie trudnoci musza si mieci w opanowaniu sprzecznoci wewntrznych kapitalizmu, w
wiadomym kierowaniu ywioami gospodarki w kierunku powszechnego dobrobytu, wydwignicie
milionw z ndzy, unicestwiajcej samar moliwo przejawiania si czowieczestwa. Kolejno rodzi
si postulat nowego ideau bioerotycznego, przezwyciajcego rozkadowo wspczesnej,
hedonistycznej koncepcji indywidualistycznej. Wanie pokonanie tych wszystkich trudnoci byoby
penym i zdrowym ujciem dla przyrostu mocy. Tylko ta droga jest ujciem uniwersalistycznym,
wzbogacajcym ttno ycia kadej komrki z osobna i caoci razem. Na tym tylko szlaku czowiek
spenia swoje przeznaczenie, jako budowniczy nowego oblicza doskonalcego si wiata. Ujcie
przyrostu mocy sprawczej w tej formie musiaoby przej niezliczone przemiany, stajc si raz

36

nowym natchnieniem artystycznym, raz orlim lotem myli filozofa i naukowca, raz pobudzonym
rozmachem organizatora, to znw zapaem i entuzjazmem do pracy technika., robotnika i chopa.
Podkrelilimy trudno uniwersalistycznego ujcia. Sam czowiek, jako kreacja duchowa ju
dokonana jak i jego obiektywne dziea cywilizacyjne stawiaj zawsze inertny opr nowym bodcom.
Wynik jest ten, i przyrost mocy sprawczej spywa jakim jednym niedostatecznym oyskiem.
Wyzwolone emocje utajone, jako substancje przyrostu mocy, nie mogc sublimowa si w coraz
wysze formy, pozosta musz surow energi skonn do eksplozji w razie jej zahamowania. Potoki
grskie ujte w tamy Ronowi, poruszajce turbiny, przeistaczaj swoje siy w energi elektryczn,
ktra nastpnie oywia i wzmaga nasz rytm yciowy na niezliczonych odcinkach. Gdyby jednak tych
turbin nie byo, a tamy hamowayby przepyw wd, przyszoby do gronej powodzi i katastrofy. Dla
wielu jednostek taka wanie powd nie jest pozbawiona uroku. - Podobnie si zdarza, gdy przyrost
mocy spoecznej w toku swych sublimacyj napotyka na zbyt wielkie opory. Wwczas to nastpuje
bezporednie ujcie przyrostu mocy w postaci gwatownej eksplozji nagromadzonych si. Prymitywne
denie do mocy i upajanie si potga nieodparcie czaruje umysy milionw. Mamy tu opisany
aktualny dramat ludzkoci: wyradzanie si przyrostu mocy sprawczej w pokus nagiej siy i potgi.
Klasycznym jej wcieleniem jest wspczesny hitleryzm. Dla prostej wiadomoci ujciem przyrosty
mocy sprawczej jest budowanie potgi politycznej, zdobywczo i imperializm. Napierajce energie
znajduje najkrtsze i radykalne wyadowanie w mistyce nieustajcego bojowania, w deniu do
wadztwa nad ludmi i terytoriami, w panowaniu i rozkazywaniu, brutalnym amaniu czynnikw
oporu, upajaniu si patosem brawurowo rosncej przewagi. Wkroczenie na drog pokusy potgi
oznacza: pragnienie potgi i jej warunkw, a wic wadztwo nad wszystkimi innymi obszarami
rzeczywistoci, organizowanie ich pod ktem przydatnoci do wzmagania siy wasnej. Niema tu
kresu, przy ktrym mona powiedzie: dosy. Totalizm jest prosta konsekwencj ujcia pokusy
potgi, a w lad za tym ide totalnej wojny i wadztwa nad wiatem.
Mistyka potgi panuje wszechwadnie tam, gdzie potrafili na podobiestwo raka wyre
odczucie innych wartoci i ideaw. Groza pokusy potgi wanie na tym polega, i szczeglnie bujnie
rozwija si tam, gdzie napicie przyrostu mocy sprawczej jest najwiksze. Jest ona chorob
wynikajc z nadmiaru zdrowia, modoci i siy. Choroba ta nie ma danych na rozwj tam, gdzie
panuje marazm i sabizna.
Std te w rodowisku skaonym marazmem, w wypadku zaistnienia przyrostu mocy
sprawczej rodzi si cakiem odrbne ujcie. Jeli jaki nard pogrony jest od wiekw w maramie
cywilizacyjnym, to przyczyna tego zazwyczaj tkwi w systemie wartoci, na ktrych uksztatowa si
charakter tego narodu. Tak ju jest zazwyczaj, i narody te s szczeglniej przywizane do wartoci,
ktre s przyczyna ich upadku. Wynika to std, e jak to ju zauway Epikur, s dwa rodzaje
rozkoszy: dynamiczna i statyczna, ruchu i spoczynku. Rozkosz wynikajc z dynamiki odczuwa si
przy twrczym wysiku, przy pracy penej rozmachu, napicia sil i zdolnoci caej osobowoci, przy
wielkich ambicjach waciwych modoci itd. Rozkosz statyki odczuwa si przy nieporuszonym
trwaniu, spokojnym trawieniu, ciszy, odosobnieniu, zlunieniu wszelkich wadz osobowoci;
najbardziej odpowiada staroci i osabieniu. Nard pogrony w maramie przeywa w milionach
swych psychik indywidualnych rozkosze typu statycznego. Jest do nich przywizany i nie wyobraa
sobie innego typu ycia. Zupenie obiektywn i odczuwan, jako jedynie ujemna stron marazmu, jest
"ni cywilizacyjny", bezsprzeczna niszo w dziedzinie osigni duchowych, spoecznoorganizacyjnych, materialnych i biologicznych. Spokojne i ciche szczcie narodw pogronych w
maramie, dziki temu jest podminowane i zagroone przez aktywizm cywilizacyjny od wewntrz i od
zewntrz. Przed tym zagroeniem trzeba si broni. I oto dochodzi si do niezwykego skojarzenia:
wykorzysta przyrost mocy sprawczej jako si, za pomoc ktrej osoni si rodzimy marazm przed
zakusami wrogich elementw. Przyrost mocy sprawczej, jako wynik rozwoju socjotechniki w tym lub
innym nateniu ma miejsce we wszystkich pastwach kultury europejskiej, lub stojcych z ni w
37

jakim powizaniu. Std te w pewnych warstwach zachodz procesy wyzwolenia utajonych emocyj.
Niektre z nich w postaci ju zorganizowanej godz w ustalony ad. Takim jest midzy in. ruch
proletariacki. Posugujc si wiadomie sam socjotechnik, mone stworzy narzdzia odpierajce
jego ciosy, chronic w ten sposb podstaw marazmu. To samo w odniesieniu do silniejszych
cywilizacyjnie, bujniej rozwijajcych si pastw ssiednich. Mamy wic trzecie ujcie przyrostu mocy
sprawczo-spoecznej, ktre okreli mona jako "pokus marazmu". Osnow jego jest wola obrony
pewnego tradycyjnego systemu wartoci za pomoc klasy rodkw zupenie innej natury. Twrcze w
zasadzie siy, maj suy utrzymaniu si marazmu i zastoju. Klasycznym wcieleniem tej kategorii jest
wspczesna Portugalia i Hiszpania.
Uoglniajc, mona z grubsza okreli trzy moliwe ujcia przyrostu mocy sprawczospoecznej:
1) Uniwersalistyczne,
2) Pokusy potgi,
3) Pokusy marazmu.
Pierwsze z nich, jako najtrudniejsze zadanie ludzkoci. nigdzie nie zostao jeszcze postawione.
Zapewne w wynika drugiej wojny wiatowej do uwiadomienia jego znacznie si przybliymy. Drugie
natomiast i trzecie stanowi ponur praktyk dnia dzisiejszego. Wniknicie w logik tych kategoryj,
jest krokiem ku ich przezwycieniu. Bdziemy wic, po szkicowym omwieniu, zajmowali si nimi
szczegowiej w dalszych rozdziaach pracy.
3) UNIWERSALISTYCZNE UJCIE MOCY SPRAWCZO-SPOLECZNEJ
Przyrost mocy sprawczej ma swj sens tylko wwczas, gdy staje si sia budujc wiat
przeznacze ludzkich. Wiemy jednak z bezporedniego dowiadczenia, i dzieje si inaczej. Zamiast
postpu ku uniwersalizmowi, mamy wykolejenie si na szlaki pokusy potgi. Wezbrana energia
spyna w kierunku atwiejszym. Wynika stad, i waciwy kierunek ujcia nastrcza zbyt wiele
trudnoci. Istotnie s one bardzo powane. Sprbujmy w pobienym szkicu zarysowa warunki, ktre
musiayby by spenione, gdyby ujcie uniwersalistyczne miao sta si faktem. Najpierw wiec
przyrost mocy powinien przeksztaci si w typ ycia duchowego, zapadniajcego ycie religijne,
sztuk, filozofi, moralno i nauk. W swej pierwiastkowej postaci przyrost mocy. to podniesiony
stan uczu i napicie motoryczne. Nie jest rzecz atw napicie to przemieni w ogln koncepcj
wiatopogldow w ramach ktrej artyci bd tworzy, filozofowie wykuwa zasady nowego obrazu
ycia i plany powszechnego dziaania, moralici wytycza nowe normy etyczne. To wszystko musi si
dzia w nowym ustroju spoecznym i pastwowym. Taki ustrj wychowa nowego czowieka, ktry
atwo przyswoi przyrost mocy i wprowadzi go w ycie duchowe i spoeczne. Z kolei
rewolucjonizujcej odmianie ulec winno gospodarstwo. Nowy czowiek o ywszym ttnie duchowym
i spoecznym, nie bdzie pasowa do Form gospodarczych odlanych wedug innego modelu. Jego
wiksza ruchliwo znajdzie swoje odbicie w dziaalnoci gospodarczej. Pomylmy tylko, i tym
nowym typem czowieka w gospodarstwie bd milionowe masy. Zmianie ulegn bodce
gospodarzenia i styl pracy. Tym samym ekonomika kapitalistyczna straci swj fundament duchowy.
Gdyby w cywilizacji europejskiej, poza socjotechnik, nie istniej twrczy rozwj, ujcie
uniwersalistyczne byoby nigdy nieziszczalnym marzeniem. Przyrost mocy sprawczej nie miby
danych na to, by mg by przerzutowany na dalsze czony organizmu cywilizacyjnego. Pokusa potgi
byaby jedynym moliwym ujciem. Wojny wiatowe w znanym stula byyby czym nieuniknionym i
stale si powtarzajcym a do zupenego wyczerpania. Na szczcie tak nie jest. Twrcza ewolucja
odbywaa si nie tylko w dziedzinie socjotechniki. Wielkie osignicia s do zanotowania w
dziedzinie duchowej, w technice i gospodarstwie. Przez pewien czas Europa ya sugesti, i
najwiksze postpy zachodz w sferze techniczno-ekonomicznej. Szczycia si te postpem myli i
nauk. O tym jednak, i najwiksze osignicia uzyskalimy w socjotechnice, nabieramy przekonania
38

dopiero dzi, gdy analizujemy rda katastrofy totalistycznej. Wan wic jest rzecz zorientowa si
w moliwociach wielkiej syntezy uniwersalistycznej, dojrzewajcej na wszystkich trzech polach
uprawy: w kulturze duchowej, spoeczno-organizacyjnej i materialnej.
W kulturze duchowej od Sokratesa i Platona Europa przebya ogromn drog, by w kocu
doj do stwierdzenia, i czowiek, jego umys, s czym stale si rozwijajcym, stajcym si; e nie
jest moliwe, by jednostka beznamitnym, spekulujcym intelektem potrafia opanowa ywio
psychiczny, uchwyci ostateczny mocny punkt zaczepienia myli. Czowiek jest zadaniem, ktre
naley spenia, a umys ludzki jest narzdziem tego speniania si. Std te umys nie jest zdolny da
odpowiedzi na zagadk istnienia, ani o celu ycia, gdy istota ycia jednostki, jej cele tkwi w potoku
oglnego stawania si. Umys nie moe przekracza swych granic, stawia sobie zada
hiperfunkcyjnych. Jego waciwe zadanie - suy procesom stawania si ycia, poprzez torowanie
drogi twrczemu dziaaniu. ~ spenianiu si istoty czowieczej tkwi wszystkie problematy
metafizyczne. Filozofia europejska, po stworzeniu niezliczonych kierunkw, systemw i szkl, w
drugiej poowie XIX wieku coraz bardziej oddalaa si od racjonalizmu, a kierowali si ku
irracjonalizmowi czyli ku t. zw. "filozofii ycia". Zasad filozofii ycia, reprezentowan zreszt przez
liczne zwalczajce si kierunki, jest przyjcie jako punktu wyjcia czego tajemniczego - jakiego
pierwiastka ycia. Wiemy, e ycie jest, e si rozwija, ujawnia prno, nie wiemy natomiast czym
ono jest. Dry ono do siy, mocy, rozprzestrzeniania si. a nasze zdolnoci mylenia i dziaania s
wadzami, ktre tym dnociom mog owocnie suy. Tylko na tej drodze mog si rozwija, gdy
jest to ich waciwe przeznaczenie. Na tej te drodze opanowujemy nasz wiat duchowy. W
forsowaniu procesw cywilizacyjnych speniamy nasze czowiecze zadanie i opanowujemy jego
duchowe warunki. Stwierdzamy wic, i wielki dorobek w tej dziedzinie doprowadza nas do zasad,
otwierajcych perspektywy na uniwersalizm. Oznacza to wstp do przezwyciania koncepcji
indywidualistycznych. Nie inaczej jest w sterze spoeczno-organizacyjnej. To co powiedzielimy o
rozwoju socjotechniki, narzuca podobne wnioski. Ogromna rozbudowa aparatu rodkw
realizacyjnych, przekracza zakres oglnych celw, ktre przywiecay indywidualizmowi i
liberalizmowi. Liberalizm osign wszystko co sobie postawi jako cel de. Aparatura
socjotechniki moe ju suy, jako uzbrojenie do zamierze dalej sigajcych ni te, ktre zakreliy
ideay autonomicznej jednostki.
Jeli chodzi o sfer materialny, sprawa przedstawia si analogicznie. Rozwj kapitalizmu. jego
techniki wytwrczej i organizacji sprawi, i denie jednostki do dobrobytu, jako formua ycia
gospodarczego, stawao w pewnej dysproporcji do uruchomionych rodkw. Ogromny aparat
wytwrczy i jego moliwoci nie pasoway ju do skromnych bodcw indywidualistycznych. W
epoce manufaktur i rzemios motyw zysku indywidualnego by czym na miejscu. Waciciel maego
warsztatu rzemielniczego lub handlowego w kocu XVIII wieku, dc do wyrbania dla swej
egzystencji miejsca w opornym wiecie materialnym, najtrafniej kierowa si za pomocy zmysu
zarobku indywidualnego. Pomidzy bodcem, celem i rodkami, ktre uruchamia, istniaa
wewntrzna rwnowaga. Gospodarka kapitalistyczna rysowaa si, jako suma dre takich
przedsibiorcw. Kady mg nim by. W miar postpu technicznego i koncentracji kapitaw,
indywidualistyczny motor traci na znaczeniu. Poza wyodrbniona klasy kapitalistw, olbrzymia
wikszo pracowaa, kierujc si innym zgoa motywem. Nie byo w nim denia do indywidualnego
zysku i potgi, a motyw wypywajcy z emocyj grupowych mg najwyej wyadowywa si tylko
okazyjnie, w dezorganizujcej spoeczni wytwrczo.- walce klasowej. Sprzeczno pomidzy
indywidualn form wadania, a spoecznym w zasadzie procesem wytwarzania zostali najlepiej
wykazana przez marksizm. Podkrelamy wic tylko na tym miejscu osignicia ekonomiki.
indywidualistycznej w oparciu o ktre narzucali si idea nowego ustroju spoeczno-gospodarczego,
kuszcego wysze wydajnoci i sprawnoci spoeczni.

39

Wreszcie kwestie biologiczne. Koncepcja indywidualistyczna bya tu najmniej podna.

Podstawi jej by dojrzay, rozwinity osobnik. Uwarunkowania, ktre takiego osobnika stwarzaj a
wiec poczucie cigoci biologicznej pokole, pogbiony i w zasadzie ahedonistyczny idea
erotyczny, jak ju mwilimy, zostay z koncepcji indywidualizmu wyliczone. Jest tu cay splot
gbokich zagadnie, ktrych nie moemy omawia z braku miejsca. W kadym razie, w swoich
ostatecznych konsekwencjach koncepcja bioerotyczna indywidualizmu jest rozkadowa. Ona to
doprowadza do zjawiska starzenia si narodw. wiat antyczny grecko-rzymski, wspczesna Francja
i kraje pnocno-zachodniej Europy, ,jako orodki etniczne, na ktrych kwitli kultura
indywidualistyczna, s tego historyczno-empirycznym dowodem. Odruch obrony sprawi narastanie
rodkw zaradczych, ktrych wyrazem by stopniowy zwrot ku uniwersalizmowi, narastanie tendencyj
nacjonalistycznych, antyatomistycznych, wzmagajcych si w miar rozwoju nauk biologicznych i
spoecznych. W tej paszczynie najwyraniej moe zaznaczy si wrogi stosunek uniwersalizmu do
skrajnoci indywidualizmu.
Osignicia w kadej dziedzinie pozwalaj wyczu ogln dno do uniwersalizmu w
przyszoci. Gdybymy w niedoskonay, jedyny dostpny dzi sposb, prbowali okreli zasadnicz
cech tej przyszoci, nazwalibymy j narodow wsplnota tworzc. Idea narodowej wsplnoty
tworzcej jest przezwycieniem indywidualistycznego pogldu na wiat. Nie o jednostk, jej dobre
samopoczucie i dosyt tu chodzi. Akcent przenosi si na dzieo jednostki, na to co ona w swym yciu
realizuje i w czym swoje przemijajce istnienie kosztem wyrzecze i wysiku, wieczycie utrwala.
Wolnoci jest tu mono dokonania wkadu w historyczne dzieo. Nie ma to nic wsplnego z
wolnoci "od czego" i "od wszystkiego" co spokj mci. Innym te musi by wiatopogld i z niego
wynikajca intuicyjna ocena sensu ycia i jego wartoci. A w lad za tym gboko odmienna filozofia,
rola i zadania jednostki, struktura organizacyjna spoeczestwa i pastwa. Nie o dobrobyt
powszechny, spokojn syto wszystkich tu chodzi; celem jest spenianie si utajonej istoty
uniwersalistycznej czowieka. we wsplnocie tworzcej musza by lepsze ku temu warunki.
Swobodniejszy i mocniejszy przepyw energii yciowej - oto haso wsplnoty twrczej.
Jeli uniwersalistyczne ujcie jest zatamowane, t, j. jeli warunki narodowej wsplnoty nie
mog by spenione, przyrost mocy sprawczej wyaduje si na innej drodze. Znamy j. W syku bomb
lotniczych, w komendzie plutonw egzekucyjnych, w kurzawie niszczonych miast wyrwnuje si cykl
pogoni za potg. Po jego wypaleniu si w eksplozji wojennej, istnieje wiele danych po temu, i znw
z popiow odrodzi si jak upir.
Jedynym pozytywnym przezwycieniem cigoci cyklw totalistycznych mole by
utorowanie drogi do narodowej wsplnoty tworzcej. Moe by jeszcze wyjcie, polegajce na
cofniciu cywilizacyjnym na t. zw. obciciu przerostw. Liczni apostoowie propaguj wiadomie
zniszczenie aparatury socjotechniki i jej dorobku. Ma ono jeden minus: jest to jednoczenie cofnicie
wstecz rozwoju czowieczestwa, t. j. speniania si jego przeznacze uniwersalistycznych. Ale byaby
to cena zbyt wysoka.
4) TOTALIZM EKSPANSYWNY, JAKO WYKADNIK POKUSY POTGI
Niemono ujcia uniwersalistycznego doprowadzi musi przyrost mocy sprawczespoecznej do wykolejenia si na szlaki pokusy potgi. Tak si rodzi zjawisko totalizmu
ekspansywnego: niemieckiego, japoskiego i sowieckiego. Ciekaw rzecz wic bdzie przegld faz
tego wykolejenia si, kolejno przejaww i logiczna nastpczo poszczeglnych form totalizmu.
Wbrew popularnej opinii zaprzysionych przeciwnikw totalizmu, upatrujcych w nim przypadkowy
produkt wyrosy z ambicji wynaturzonych wodzw" widzimy tu zdumiewajc prawidowo
ewolucji. Totalizm ekspansywny to niezmiernie regularny przebieg zwartego wewntrznie cyklu
socjologicznego. Pocztkiem tego cyklu jest moment wykolejenia przyrostu mocy sprawczej,

40

zakoczeniem wyganicia pomienia wojny. Cykl ten moe si powtrzy i tak si stanie z
pewnoci, jeeli ujcie uniwersalistyczne nie zostanie wyrbane w opornej rzeczywistoci wiata.
Pierwsza znamienn cech cyklu totalizmu ekspansywnego ,jest punkt, w ktrym przyrost
mocy sprawczej, nie mogc uzyska przerzutu energii na dalsze czony organizmu cywilizacyjnego,
stacza si na boczne tory. W wiadomoci milionw jednostek rysuje si to jako zderzenie si z
przeciwstawn wol, z jakim "miertelnym wrogiem". Wizje "miertelnego wroga" mog by rne.
Bezradna wyobrania moe go malowa w rnych barwach. Nastpuje dalsza brzemienna faza mobilizowanie si psychiki zbiorowej podrywanej przyrostem mocy sprawczej do walki z tym
miertelnym wrogiem. Krystalizuj si cele, wiadomo i rodki. W rozarzonym ognisku wypala si
odczucie przepywu energii, jako mistyka nieustajcej walki "mistyka walczcego dynamizmu".
Organizuje ona ~ wszystkie wielkoci, wszelkie siy tkwice w rodowisku psychicznym i spoecznym
i w totalny sposb kieruje w oysko wrzcego dynamizmu. wiadomo, wiat pojciowy i logiczny,
spenia tu rol suebn i wykonawcza. Mistyka nieustajcego bojowania, pogoni za potga przesania
wszystko. "Totalne wykolejenie" jest tego wykadnikiem. Wielo koncepcji i moliwoci, stanowica
fascynujcy urok wspczesnej cywilizacji, zostaje rozadowana w byskawicach i gromach wojny, w
dzy potgi politycznej. Wszystkie wielkoci zostan przetopione na jeden ksztat. Wyrazi si to w
potwornym militarymie. Rozrost jego musi by tak niesamowity, i w pewnej chwili staje si on
czym rewolucjonizujcym cao bytowania spoecznego. Dochodzimy w ten sposb do militaryzmu
rewolucyjnego". Jego naturalnym dzieckiem bdzie "Imperializm ekstensywny" i "Wojna totalna". Oto jeden cykl totalny.
Cykl totalizmu ekspansywnego da si wic uj i opisa w nastpujcych fazach: a) Punkt
wykolejenia przyrostu mocy, b) Mistyka walczcego dynamizmu, c) Pastwo totalne, d) Militaryzm
rewolucyjny, e) Imperializm, f) Wojna totalna.
Sprbujemy w krtkich sowach opisa poszczeglne ogniwa cyklu, gdy ich prawidowo i
powizanie stanowi trway jego szkielet. Bez tego szkieletu zjawisko totalizmu ekspansywnego jest
nie do uchwycenia; pozostaje wwczas tylko pomstowanie na jego "barbarzystwo" i ,zdziczenie",
gdy tylko od tej strony poznaje si go w sposb dobitny i dotkliwy. Jednak dla wniknicia w
mechanik tego fenomenu, nie jest to droga poznania najlepsza i najowocniejsza.
a) Punkt wykolejenia przyrostu mocy sprawczej, jako pocztek cyklu totalistycznego jest w
pierwszym rzednie problematem psychologii zbiorowej. Wynikaj std dalekie konsekwencje.
Podkrelamy fakt, e przyrost mocy sprawczej jest zjawiskiem natury osobnicze-emocjonalnej i
spoecznej jednoczenie. Przyrost mocy sprawczej odczuwaj indywidualne psychiki, ale pozostaje
nadal wtopione ca swoje osobowoci w konkretny ukad spoeczno-historyczny. Wyobramy sobie,
i w jakim ustalonym adzie spoecznym yje sobie i pracuje spokojny mistrz szewski p.
Kamaszkiewicz. Dziki oddziaywaniu aparatury socjotechniki wyzwalaj .si w nim emocje utajone i
mistrz odczuwa w sobie przyrost mocy sprawczej, Uniesie on swoje oczy ponad zelwki i obcasy i
pierwsze jego spostrzeenie o dotychczasowym porzdku wiata zamieni si w twierdzenie, i ,jest on
niedoskonay, domaga si poprawienia. Przyrost mocy sprawczej bdzie si toczy z pocztku
tradycyjnymi, ju zarysowanymi torami: zwikszon wydajnoci pracy, dbaniem o klientw,
dreniem do znaczenia w cechu szewskim, ambicjami spoecznymi itd. Jeli przyrost mocy bdzie
jeszcze wyszy, mistrz Kamaszkiewicz rozpocznie reformowa cech szewski, walczy o nowe
ustawodawstwo, regulujce ywotne sprawy rzemiosa, bdzie toczy bj o podwyszenie taryfy celnej
na obuwie zagraniczne, lub te stanie si pionierem mechanizacji w wytwarzaniu obuwia. Niech
jednak w jakim punkcie rozmach mistrza napotka na zdecydowany opr, odtd punkt ten stanie si
orodkiem jego ycia. Opr cechu szewcw przed inowacjami moe przeistoczy p. Kamaszkiewicza
w niezmordowanego bojownika antycechowego. Walka z ta zapora bdzie poera wszystkie siy
mistrza, chyba e znajdzie jakie inne rwnie atrakcyjne zajcie. Na tym przykadzie widzimy, i
przyrost mocy musi si przeamywa w pryzmacie konkretnych stosunkw yciowych, spoecznych,
41

obyczajowych, wiatopogldowych, politycznych i ekonomicznych. W wietle tych uwag pojmujemy

te istot ruchu robotniczego i jego wykadni marksistowsk. Stan najemnikw istnieje od tysicy lat,
ale dopiero w ukadzie stosunkw europejskich jednostki tego stanu odczuy przyrost mocy sprawczej.
Niezadowolenie z istniejcego stanu rzeczy, wola przemiany struktury spoeczno-ekonomicznej, oto
jest rewelacyjna nowo ruchu robotniczego. Korzenie jej tkwi w przyrocie mocy sprawczej. Nie
ndza, pauperyzacja, nie bezrobocie t rewolucyjn wol przemiany zrodziy. Ndza dotykajca
granicy mierci godowej jest staym towarzyszem spoeczestwa ludzkiego. Dziki niej stan
ludnociowy Europy prawie nie wzrasta od XI do XVIII w., gdy nadwyki ludnociowe wymieray z
powodu niedoywiania i chorb. Fala przyrostu naturalnego, kapitalizmu, wzgldnego dobrobytu i
rewolucyjnej woli robotnikw s zjawiskami rwnolegymi. Dodajmy do tego rozwj socjotechniki, a
kwestia staje si jasna. Socjalizm, jako doktryna jest wizj powstajc w wiadomoci robotnikw,
ktrzy odczuwaj w sobie nieopity przyrost mocy sprawczej. Przerzut mocy sprawczej z klasy
robotniczej wzwy napotyka na nieprzebyt zapor w postaci form ustrojowych kapitalizmu. Istota
tego przerzutu, to ch upowszechnienia ideaw indywidualistyczne-mieszczaskich na cae
spoeczestwo. Std te uderzajca identyczno celw ostatecznych liberalizmu i socjalizmu - syta i
zadowolona jednostka, przy zupenej rnicy rodkw do tego celu prowadzcych. - Przyrost mocy
spoeczno-sprawczej na podou stanu robotniczego wykoleja si w oysko walki klasowej, ktra
wyraa mit wiatowej rewolucji proletariackiej. W tym punkcie nastpuje zerwanie transmisji.
Powstaje ognisko permanentnego wyadowywania si. W tym ognisku cigle rozpalaj si byskawice
i bij pioruny. Oporny wiat form kapitalistycznych tylko powoli ustpuje pod lepymi ciosami
przyrostu mocy sprawczej robotnika. Na tym tylko podou mg rozwin si dynamizm socjalizmu
w kolejnych zrywach ideo-politycznych, pierwszej, drugiej i trzeciej midzynarodwki. Ale klasa
robotnicza wanie dziki temu wyodrbniona jako wsplnota walczca i permanentnie bojujca, jest
tylko jedn z grup wysunitych na aren dziejw przez prd przyrostu mocy sprawczej. Obok niej
istniej jeszcze inne. Nie bdziemy si nimi zajmowa. Zatrzymajmy si tylko przy grupie narodowej.
Nard jest istnoci dopiero si krystalizujca. Dziki temu odczuwa on swoj istot
najbardziej wwczas, gdy co godzi w jego podstawy. Silnie wiec bdzie reagowa na ugodzenie w
jego byt polityczny, podwaenie pozycji mocarstwowej, lub te przeszkodzenie w jej zdobyciu, gdy
by na drodze ku niej, atak na jego wizania moralno-biologiczne na wewntrz przez atomizujce
koncepcje wiatopogldowe. Dodajmy teraz do tego przyrost mocy sprawczej w psychice milionw,
czujcych narodowo jednostek.
To ju nie mistrz szewski Kamaszkiewicz, lub robotnik rzutuje w wiat swoj energi, lecz
wsplnota pokole, wronitych w swoist sytuacj historyczn. Dla kadego narodu jest ona inna.
Poprzez ni si toczy potok narodowej energii. Musi ona wykolei si w jakim punkcie, gdy
przecie ujcie uniwersalistyczne nie istnieje. atwiej jest pokusi si o wydarcie bogactw wiata
zapomoc wojny, ni zdobywa je poprzez przebudow struktury spoeczno-ekonomicznej w kierunku
jej uwydajnienia. Poza istniejcy stan techniki produkcyjnej i organizacji gospodarczej wyj nie
mona. Zwielokrotnienie szybkoci tworzenia bogactw jest cugle jeszcze marzeniem. Natomiast
zdobycie kolonii, surowcw ,jest kwesti zwyciskiej wojny, a to wydaje si do atwe do
zrealizowania.
Przyrost mocy spoeczno-sprawczej wystpuje w psychice zbiorowej w bardzo surowym
stanie. Brak jest bowiem rodkw w kulturze duchowej, by j przemieni w typ gbszych przeywa
wewntrznych czowieka. Rwnie ywioy gospodarstwa nie daje si jeszcze opanowa tak, by
mona byo je zamkn w kolisko wiadomie forsowanego postpu. wiadomo zbiorowa narodu
odczuwa te trudnoci, jako opr wrogich si, ktry winien by zamany. Wydaje si, i zamanie tego
oporu za pomoc gwatownego napicia -si jest jedynym wyjciem. W tym kierunku kanalizuje si
przyrost mocy sprawczej. Tak dochodzi si do idei walki o mocarstwowo, o now struktur wiata,
o wpyw na ksztatowanie si dziejw. Warunki takiej walki ka odpowiednio zorganizowa
42

wszystkie zasoby narodu, jego ycie duchowe, polityczne i materialne. Tu nastpuje wykolejenie.
Odtd ewolucja jest ju prosta. Druga wojna wiatowa, trzecia ktra po niej nastpi, i ewentualne
dalsze s etapami tej ewolucji.
b) Mistyka walczcego dynamizmu jest drugim ogniwem cyklu. Wykolejenie si przyrostu
mocy spoeczno-sprawczej w jakim punkcie, daje w wyniku niezmiernie interesujce zjawisko
psychologiczne. Wyzwolone emocje utajone w pierwszym swym rzucie usiuj toczy si utartym
torem postpowania, odpowiednio go intensyfikujc. Wzmiankowany wyej szewc Kamaszkiewicz,
robotnik, nacjonalista, pod naporem wewntrznego przy ostu mocy usiuje na razie czu, myle i
dziaa w dawnych schematach. Dopiero po zderzeniu si z oporami rodowiska okae si, i
istniejce schematy mylenia i dziaania nie s w stanie wchon nowych sil i produktywnie ich
spoytkowa. Jest to proste. Bodce emocjonalne s harmonijnie dopasowane do wizalnikw energii
emocjonalnej, do poj norm, organizacji politycznej pastwa, stosunkw spoecznych,
gospodarczych itd. Skoro bodce emocjonalne ulegaj wzbogaceniu i spotgowaniu, zmianie musz
uledz i aparaty t energi rozprowadzajce poprzez aktywnoci organizacyjno-spoeczne czowieka.
Wiemy jednak na podstawie poprzednich rozwaa, i harmonijny przerzut dodatkowej mocy
sprawczej napotyka na trudnoci i ulega wykolejeniu si. Sta forma psychologiczn tego
wykolejenia jest postawa nieustajcej walki. Wyzwolone energie zestalaj si w stay kompleks, ktry
w indywidualnej psychice przybiera aureol mistyki nieustajcego bojowania. .Jest to stan upojenia,
oszoomienia dynamika, rozmachem i walka. Z pewnym uzasadnieniem moemy wiec ten zestrj
emocyj ze wzgldu na jego eksplozyjny sposb wyadowywania si i ekstatyczny stan w jaki wtrca
psychik indywidualn, nazwa "mistyk walczcego dynamizmu".
Sprbujmy zanalizowa mechanik tego zjawiska. Najpierw wiec mamy przyrost mocy
sprawczej, nastpnie jego trwale wykolejenie. Jaka inna forma moe si wykrystalizowa jak nie
eksplozyjna, walczca? - Wezbrane emocje popdowe w psychice indywidualnej lub grupowej nie
mogc wyadowa si na prawidowej drodze pracy cywilizacyjnej, musza w pewnym punkcie
wybucha lepym gniewem, tak jak to si dzieje z kadym z nas, gdy w rozpdzie napotykamy na
niepojt zapor. Psychika ludzka zahamowana, staje si wrzcym kotem kipicych wyadowa.
Emocje utajone przybieraj form wybuchow, swoisty akord emocjonalny lepego dynamizmu. Na
zewntrz przyjmuje-to odpowiadajcy zestrj obiektywnych wizalnikw energii emocjonalnych,
poj, wyobrae, celw i norm, ideaw i instytucyj. Dziki tym obiektywnym wizalnikom mistyka
walczcego dynamizmu staje si zjawiskiem spoecznym. Rozmach i ekscytowanie si potg staje si
celem.
Tak wiec z jednej strony zasadnicze procesy emocjonalne ludzi mogi-si redukowa do
wybuchw walczcego dynamizmu, z drugiej normalne spenianie si naszej gbszej jani polega na
cigoci procesw tworzenia, cigoci cywilizacyjnego przeistaczania wiata. Nasz system odczu
metafizycznych pozwala wspdziaa z cigoci wielkiego stawania si wszystkiego co ludzkie, a
obok tego walczcy dynamizm jak byskawica redukuje napicie caej atmosfery emocjonalnej do
jednej piorunowej iskry. Upojenie bezporednioci walki wrcz zastpuje w tym wypadku odczucie
kosmicznego zmagania si czowieka ze swoim przeznaczeniem. Jest to z jednej strony ogromne
zuboenie odczu metafizycznych, z drugiej strony za wielka ich intensyfikacja poprzez uproszczenie
i zwulgaryzowanie. W tej zwulgaryzowanej postaci staj si one mistyk prymitywnych,
wkraczajcych dopiero na widowni, szerokich mas. "Mistyka walczcego dynamizmu" jest
zestalonym wzorcem przeywa metafizycznych wiata w prymitywnej psychice indywidualnej.
Dziki takiej organizacji przey duchowych, ujtych w stay wzr, powstaje zjawisko psychologii
mas totalitarno-faszystowskich. S one czym prawidowym i koniecznym. Mistyka nieustajcego
bojowania, upajanie si dynamizmem jest zatem czym konsekwentnym i nieuniknionym, tam gdzie
zbiorowa psychika jest podminowana przyrostem mocy sprawczej, a jednoczenie nie istnieje dla
ujcie uniwersalistyczne. Ekstaza walki, stay poryw entuzjazmu do gwatownego amania wrogich
43

oporw, oszoomienie dynamik, wyraa tylko lepe ujcie przyrostu mocy. Mistyczny przydwik,
towarzyszcy temu upojeniu, wiadczy o tym, jak gboko te procesy sigaj w istot metafizyczn
czowieka. Na takim tle dopiero moemy poj hipnotyczn moc wodzw dla mas opanowanych
psychologi totalistyczn. Masy widza w nich najidealniejsze wcielenie wasnych odczu. Std te
bezwolnie poddaj si ich urokowi.
c) Pastwo totalne to prosty wynik upowszechnienia mistyki walczcego dynamizmu. Akord
emocjonalny, stanowicy zrb mistyki walczcego dynamizmu uzdalnia czowieka do wikszej
aktywnoci ni wszelkie inne typy organizacyj wiatopogldowych. Wydajno, stopie uzyskiwanej
potgi najlepiej realizuje i wzmaga czowiek ogarnity mistyk walczcego dynamizmu. Moemy
posuy si przykadem: w jakiej kadzi znajduje si roztwr przeznaczony do fermentacji
gatunkowego wina; jest on w takiej fazie, i waciwy grzybek sucy fermentacji nie moe si w nim
jeszcze swobodnie rozwija: korzystaj z tego jakie inne bakterie, ktrym stan roztworu wanie
najlepiej odpowiada i po pewnym czasie zamiast doborowego wina mamy ocet. Tak zoliw
fermentacj w cywilizacji wspczesnej wywouje mistyka walczcego dynamizmu. Fazami tej
fermentacji dziejowej s: wdz, partia totalna, totalizacja pastwa i totalne wykolejenie si
spoecznych. Przeprowadzenie totalnej fermentacji przez bakterie mistyki walczcego dynamizmu jest
w pierwszym rzdzie uwarunkowane pojawieniem si "wodza", a nastpnie druyny jego wiernych
wyznawcw i naladowcw. Z-nich powstaje partia totalna, uwaajca siebie za narzdzie realizacyjne
idei. Odtd proces fermentacji szybko si posuwa. Do partii spywaj ci wszyscy, ktrzy s najblisi
mistyce walczcego dynamizmu. Procesy selekcji odbywaj si na paszczynie zupenie irracjonalnej.
Pojcia, wyobraenia, sowa, s tylko porednikami w przenoszeniu pewnych zaraliwych treci
emocjonalnych.
Trzecim etapem fermentacji jest totalizacja pastwa. Oznacza ono zczenie wszystkich
aparatw socjo-techniki w jedn organiczna cao, suca jednemu celowi. Wiemy jakiemu.
Kady z wodzw - Hitler, Mussolini, Stalin - ze zgroz mwi o tym, e prasa, radio, film,
wychowanie - mog znajdowa si w rku dowolnych grup lub jednostek. W ich rozumieniu musz
one by narzdziem jednej idei, suy ,jednemu celowi - potdze pastwa.- Prasa, radio, wychowanie,
to jak wiemy aparat powielania wzorcw. To samo tyczy take aparatu organizacji aktywnoci. Aparat
administracyjny pastwa, samorzd, zwizki zawodowe, organizacje kulturalne musz by wczone
w jeden pion, skierowany na jeden cel. Nie inaczej z aparatem wadztwa i aparatem akcji zewntrznej.
Armia, jako co niezalenego, zdaje si by anachronizmem. Pastwo staje si totalne, jako aparatura
socjotechniki zarwno w funkcjach jak i ich zasigu. Scakowanie wszystkich aparatw socjotechniki
ogromnie zwiksza zasig woli pastwowej. W ustroju demoliberalnym pastwo zatrzymywao si
przed obszarem autonomicznym jednostki, przed jego yciem duchowym, spoecznym i
gospodarczym. Wczenie aparatu powielania wzorcw w maszyneri pastwowa rozbija klosz
chronicy wiat duchowy jednostki. Autonomia duchowa jednostki okazaa si zud. Jednostka
odczuwa, myli, pragnie. dziaa, tak jak si j urobi za pomoc wychowania publicznego, prasy, radia,
filmu, narzuconych ideaw, stosunkw spoecznych. Wyzwolone emocje utajone s ywioem nie
mieszczcym si ju w autonomicznym krgu spraw indywidualistycznych. Ich naturalnym orodkiem
jest pastwo totalne, wszystko ogarniajce.
Rwnie prawidow jest dalsza faza - totalne wykolejenie sil spoecznych. Wszystko co w
danej chwili istnieje w danym rodowisku, musi spyn w oysko mistyki walczcego dynamizmu
Wszystko suy potdze, deniu do niej. Nic nie moe si osta, coby temu celowi nie zostao
podporzdkowane. Kultura duchowa musi sta si pierwsz ofiara totalnego wykolejenia. Wszelkie
emocje w duszy milionw jednostek musz by wadczo przeorganizowane wedug wzorca mistyki
walczcego dynamizmu. adna inna organizacja emocyj nie moe istnie, nie ma prawa si uchowa.
Kady zestrj emocyj o innym ukadzie, kady odmienny akord emocjonalny musi ulec likwidacji.
Warunkiem tego za jest bezwzgldne opanowanie wszelkich rodkw i narzdzi sucych
44

formowaniu ycia duchowego: wic wychowanie, prasa, sztuka, instytucje kulturalne itd. Std wynika
postulat brutalnego zdawienia wszelkich innych orodkw wiatopogldowych i ideopolitycznych.
Konsekwencj tego jest skrajne okruciestwo w niszczeniu kategorii wrogich i przeciwstawnych. Na
tym tle zrozumiaym si staje zjawisko Treblinki i Katynia.
Ten sam los spotka musi wszelkie organizacje spoeczne, zrzeszenia gospodarcze, dowolne
zespoy, stosunki i ukady si. Wszystko musi suy mistyce dynamizmu i rozptanej pogoni za
potg. Nie tylko zwizki zawodowe robotnikw, syndykaty przemysowcw, spdzielnie
spoywcw, ale i stowarzyszenia piewacze, sportowe, filatelistw, hodowcw chiskich r i
brydystw musz by wczone w jeden rytm, w jedn centralizujc sie. Pastwo totalne nie moe
tolerowa adnego przejawu aktywnoci, adnego atomu siy, ktry nie byby ."zestrzelony w oysko
jednolitej totalnej woli". Dziki "gleichschaltacji" aparat wadzy totalnego pastwa wszystkim
dysponuje, wszystko koncentruje na osignicie maksimum siy politycznej. Proces totalnego
wykolejenia przebiega ywioowo, niepowstrzymanie, zgodnie z logik swej struktury.
d) Militaryzm rewolucyjny musi si zrodzi w pastwie totalnym w naturalny sposb, jak
posiany i pielgnowany plon. Wynikiem totalizacji pastwa i totalnego wykolejenia si danego
rodowiska jest niepowstrzymany rozrost aparatu zbrojnego. Wszelkie osignicia krystalizuj si w
nim przede wszystkim.
Ewolucja ku militaryzmowi rewolucyjnemu stanowi istot totalizmu ekspansywnego. Dziaa
on i rozwija si na podobiestwo raka. Jak wiadomo, choroba raka polega na tajemniczym zjawiska
dysproporcjonalnie szybkiego rozwoju pewnych grup komrek ludzkiego ciaa. Jaka ich grupa
rozpoczyna si nagle mnoy z szybkoci dziesicio- lub stokrotnie wiksz ni komrki otaczajce,
dziki czemu zabiera gwatownie substancje odywcze, przynoszone przez obieg krwi upoledzajc
reszt, wynikiem jest cikie schorzenie. Podobnie jest z militaryzmem w pastwie totalnym.
apczywie poera on wszelkie siy i wartoci. w wyniku czego niespostrzeenie dokonuje przewrotu,
rewolucyjnie przemienia struktur bytu narodowego. Szczeglnie wnikliwy znawca hitleryzmu
Rauschning w swej znakomitej pracy p. t. "Rewolucja nihilizmu" ujmuje to w nastpujcy sposb:
"Nowa, cakowicie odmienna koncepcja totalnego pogotowia obronnego narodu, jako nieodzowny
warunek sukcesu przyszych aktw zbrojnych, wywoaa fundamentaln zmian w dotychczasowym
charakterze armii. Wraz z pojciem mobilizacji totalnej w wyobraeniach kierowniczych k
wojskowych powstaje idea wszechogarniajcego militaryzmu, w ktrym wojna i przemoc winny sta
si konstytucyjnym wprost pierwiastkiem caego narodu. Armia musiaa sta si tu absolutna poprostu
wielkoci i pochon pastwo, spoeczestwo, kultur, ycie prywatne, sowem te wszystkie
dziedziny ycia ludzkiego, ktre dotychczas byty samodzielne" (str. 171.
Hipertrofia aparatu zbrojnego znajduje swoje uzasadnienie w tym, i przeobraenie mistyki
walczcego dynamizmu w wielkoci energetyczno-spoeczne nie moe da innego wyniku. Inaczej
mwic: emocje w formie mistyki dynamizmu s tak prymitywne, jeeli chodzi o ich zastosowanie
cywilizacyjne; i nie s w stanie przyj subtelniejszego ksztatu ni siy zbrojne. Znaczy to, i ta
sama ilo energii emocjonalnej, gdyby zostaa wysublimowana, mogaby da wspaniae wyniki
cywilizacyjne. Dziki jednak wykolejeniu si, najwysza jej postaci sta si musia entuzjazm do
totalnej napaci, wola rozbudowy aparatu siy zbrojnej w skali rewolucjonizujcej podstawy ycia
zbiorowego.
e) Imperializm ekstensywny. Nastawienie si na podbj, zdobycze terytorialne, wadztwo nad
innymi narodami, wola stania si orodkiem wadczym, stanowi naturalne uzupenienie militaryzmu
rewolucyjnego. Nie ma istotnej rnicy pomidzy ide "herrenvolku" a idea rozprzestrzeniania
socjalizmu, czy te wadztwa nad Azji. W zalenoci od wielkoci osigni w dziele totalnego
pogotowia zbrojnego, rzutuje si szerszy lub wszy krg chce imperialistycznych. Imperializm, jako
idea wadztwa jest tylko wykadnikiem politycznym irracjonalnych podstaw zbiorowej psychiki.
Uzasadnienia racjonalne s czym zupenie wtrnym i nieistotnym. Jeeli w podwiadomoci jakiego
45

narodu wzbiera poczucie potgi, uzasadnieniem dla ekspansji i de imperialistycznych mog by

powody nawet antyimperialistyczne. Na przykadzie Rosji Sowieckiej widzimy, jak to w imi
zwalczania kapitalizmu i mertelnego grzechu ekspansji imperialistycznej u innych, zbudowano
olbrzymia armie, ktra w pewnej chwili poczuta si wreszcie dostatecznie siln, by rozpocz
zdobywanie ssiednich krajw w celu dokadnego wytpienia w nich jakichkolwiek zachcianek
imperialistycznych.
f) Wojna totalna koczy cykl totalizmu ekspansywnego. Wykolejenie si przyrostu mocy
spoeczno-sprawczej znajduje tu groz przejmujcy fina. Huk tysicy motorw, wstrzsajce ziemi,
niezliczone eksplozje, oszalae cinienie krwi w milionach ttnic, s fragmentami dopalania si
wielkiego ogniska. Wyczerpaniem nagromadzonej energii koczy si jeden cykl. Jeeli oglne
warunki nie ulegn zmianie, podobne procesy rozpoczn przebiega znw wedug opisywanego
schematu. Znw w psychice jakiej grupy rozpocznie wzbiera przyrost mocy sprawczej, wykoleja
si w mistyk nieustannego bojowania i upajania si piknoci dynamizmu, znw rozpocznie si
koncentracja wszelkich sil spoecznych na budowie ramienia -zbrojnego, znw zaponie wielkim
pomieniem nowa z kolei wojna wiatowa. Taka moliwo istnieje cigle. Nasz rzecz jest jej si
przeciwstawi. Ju samo poznanie mechaniki cyklu totalnego uzbraja nas w pewnym stopniu do walki
z jego wynaturzeniami.
5) TOTALIZM KWIESTYCZNO-OBRONNY JAKO WYKADNIK POKUSY MARAZMU
Totalizm ekspansywny fest chorob nadmiaru si. W przeciwiestwie do tego totalizm
kwiestyczno-obronny, wyrastajcy z pokusy marazmu, jest choroba starczego zastoju, ubstwa i
saboci. Jest on udziaem narodw pogronych w maramie cywilizacyjnym. Wprzgnicie do akcji
aparatury socjotechniki duy tu nie budowaniu potgi dla niej samej, lecz jest rodkiem pomocniczym
utrzymania na powierzchni ycia wartoci historycznych o niewystarczajcej sprawnoci
cywilizacyjnej. Jaki typ ycia historyczno-cywilizacyjnego o nikej wydajnoci, czujc si zagroony,
a chcc si utrzyma, chwyta bez wyboru szans, jak mu daje stosowanie socjotechniki.
Nard, ktry wytworzy w cigu swego rozwoju dziejowego, waciwy jemy styl ycia,
dostrzega w pewnej chwili, e nie moe podoa zadaniom nagle stajcym przed nim. Napierajce
trudnoci kae zdoby si na wysiek, na ktry nie sta. Marazm cywilizacyjny, juko pierwsze rdo
nie moe by oczywicie zauwaony przez wiadomo zbiorow z niego wanie wyrastajca. Std
wypywa odruchowa postawa szukania sil nowych, dla podtrzymania upadajcego systemu
niewydajnych wartoci i ideaw. Dostrzega si je w mechanicznym stosowaniu arsenale
socjotechniki. Niewielkie zasoby si, ktre na tej drodze si uzyskuje, stwarzaj zud pokonania
trudnoci. W ten sposb powstaje przewiadczenie, i istotne zadanie jest spenione. Marazm
cywilizacyjny- pozostaje bez zmian, jako ukryte i stale rdo zastoju i upadku, przy jednoczesnym
stosowaniu bogatych rodkw socjotechniki, dajcych zud uczestniczenia w nurcie totalizmu
ekspansywnego. Totalizm ekspansywny i kwietystyczno-obronny rni si od siebie zasadniczo,
podobiestwa wynikajce ze stosowania socjotechniki s najzupeniej zudne. Nie ma ta apelu do
wielkich namitnoci, nie ma tendencji do uwolnienia utajonych emocyj, ich uruchomienia w pogoni
za potg, co jest istotnym znamieniem faszyzmu ekspansywnego. Nie ma tu miejsca na jaki
zamknity cykl, lecz tylko przeduenie trwania uomnych organizmw cywilizacyjnych. Totalizm
kwietystyczno-obronny nic nie rozwizuje, nic nie stwarza. Jest falowym w zasadzie odruchem
nieuleczalnie chorego. Pomimo to wiele o nim syszymy. Narzuca 'si on uwadze, jak dokuczliwe
ujadanie jamnikw wrd potnego ryku lww. Wskazan jest przeto rzeczy wyodrbni jamniki od
lww i innych duych drapienikw. Dokonamy tego, umieszczajc jamniki w odpowiedniej klatce
pojciowej, tak jak to uprzednio zrobilimy z drapienikiem ekspansywnym.
Zjawisko totalizmu kwietystyczno-obronnego rozpatrzymy w punktach nastpujcych: a)
marazm cywilizacyjny, jako punkt wyjcia, b) sprzeczno wewntrzna pomidzy rodkami a celami,
46

c) jaowo totalizmu kwietystyczno-obronnego, d) totalizm policyjny, e) zuda podobiestwa do

totalizmu ekspansywnego.
Czynniki powysze tak dalece odbiegaj od tego, co stanowi istot totalizmu ekspansywnego,
i z niema doz susznoci moemy je okreli jako zasady "wspak-totaizmu", "wspak-Faszyzmu".
Sprbujemy zatem rozpatrzy istot "wspak-faszyzmu" od strony jego elementw
skadowych.
a) marazm cywilizacyjny jest cech najbardziej wyrniajc. W toku duszych nieraz
procesw rozwojowych wytwarza si ukad si, stanowicy o saboci danego narodu. Bywa tak, jak to
stwierdzi) w swoim czasie Roman Dmowski, i nard upadajcy, lub pogrony w maramie
cywilizacyjnym z powodu waciwoci swego charakteru, przyczyny swej saboci uwaa za
najwysze wartoci i otacza je szczeglnym uwielbieniem. Z tego powodu nie moe si w takim
rodowisku zrodzi rewolucyjnie krytyczna myl, gdy og w sposb zdecydowany j potpi i
wyklnie. Jaka mao wydajna zasada w sferze duchowej, sprzyjajca piczce woli, uczu i umysw
obywateli, daje najwicej statycznego szczcia i z tego wzgldu szczeglnie jest ceniona i kochana.
Tam gdzie panuje piczka i marazm ycia spoeczno-duchowego, musi si to wyrazi w osabieniu
aktywnoci spoecznej i ekonomicznej, a co za tym idzie w obnieniu sprawnoci oglnocywilizacyjnej. Nic te dziwnego, e spoeczestwo takie po pewnym czasie podupadnie, stanie si
erowiskiem niepojtych chorb socjalno-politycznych, upadku znaczenia w wiecie itp. W lad za
tym musi si zjawi zagroenie rwnowagi od wewntrz i od zewntrz. Jest to stare prawo ycia, i
narody usychajce od wewntrz staj si wkrtce upem dynamiczniejszych, ywotniejszych narodw
ssiednich, lub te ta groza stale nad nimi wisi.
Zazwyczaj dostrzega si objawy niu cywilizacyjnego bardzo pno, wtenczas, gdy
spustoszenia w ywotnoci narodu s ju bardzo wielkie i gbokie. Wystarczy sobie uprzytomni los
Hiszpanii, Woch, Portugalii, Polski, Austrii itd. Gdy ni cywilizacyjny i jego polityczne skutki s
bijce w oczy, najlepsi obywatele uderzaj na alarm. Rozpoczyna si poszukiwanie rodkw
zaradczych. Przykad dynamicznych faszyzmw Niemiec, Japonii i Rosji narzuca kierunek rozwiza.
Siga si od razu po arsena socjotechniki: I jest rzecz obojtn w imi jakiego celu konkretnego to
si czyni. Ni cywilizacyjny daje cacy wachlarz gronych widm, ktrych si pragnie unikn. Bd
tam niepokoje socjalne, niebezpieczestwo komunistyczne, jak to byo w Hiszpanii i Woszech,
rozstrj w aparacie pastwowym i koloniach, jak to si dziao w Portugalii, ndza szerokich mas,
obawa radykalnego przewrotu, jak to byo w Austrii, na Wgrzech, na Litwie, osabienie pastwa i
armii, jak to byo w Polsce przed I92 r. Rozpoczyna si akcje celem obrony jakiego historycznego
systemu wartoci, zagroonego przez pewne siy wewntrzne lub zewntrzne, przyczem nigdy nie
rodzi si myl, i to zagroenie jest waciwie nastpstwem tyche wartoci, i ich oddziaywania
spoecznego. Jako deski ratunku chwyta si wtedy aparatu wadztwa i skwapliwie wcza w system
rodkw zaradczych. Niewtpliwie taka reakcja jest zjawiskiem bardzo starym, znacznie starszym ni
zjawisko faszyzmu. Jest to normalna droga powstawania wszelkich dyktatur, ktrymi jest
naszpikowana historia Europy. Jedyn nowoci jest signicie do arsenau socjotechniki,
naladowanie faszyzmu ekspansywnego.
b) Sprzeczno rodkw i celw jest tu widoczna w caej swej jaskrawoci. Marazm
cywilizacyjny wyklucza .miao wzlotu. Przestarzaa struktura spoeczna, ideay indywidualizmu
wegetacyjnego, jako podstawa duszy narodowej, pozostaj nadal wartociami niekwestjonowanymi.
Obrona ich jest celem akcji. Dziki temu wiat przey wolowych, uczuciowych i umysowych
obywateli pozostaje nadal bez zmian. Istotne rdo przemian i ruchu, emocje utajone czowieka s
dalej w przewanej mierze zamroone. Uruchomi je znaczyoby zburzy fundamenty, na ktrych
spoczywaj historyczne wartoci, unicestwi ideay, normy, pojcia, wyobraenia i instytucje je
hodujce, a wiec to wszystko czego si chce broni. Jest to oczywicie niemoliwe. Mamy tu do
czynienia z gbok wewntrzn sprzecznoci, ktra nie moe by pogodzona. Jeli si wyszo ze
47

stanowiska obrony tego co jest zagroone dziki wewntrznej niemocy zbdzenie w labiryncie
wewntrznych sprzecznoci jest nieuniknione. Jest to dola wszystkich wspak-faszyzmw. Okreli
mona j jeszcze od innej strony: jest to przeciwstawno pomidzy wartociami, w imi ktrych
podejmuje si akcj, a istot socjotechniki. Wystpuje tu nieuniknione przeciwiestwo pomidzy
ubogimi ideaami wegetacyjnego pojmowania ycia, a bogatymi rodkami socjotechniki.
c) Jaowo wspak-totalizmu nie jest adn niespodziank. Stosowanie bogatych rodkw
socjotechniki na rzecz statycznych ideaw, dajcych spokojne szczcie marazmu; musi da wyniki
nijakie. C stad, e aparat powielania wzorcw bdzie uporczywie szerzy ideay wiatopogldowe,
wartoci i wzory, upowszechnia) styl ycia powszechnie miowanego, rodzimego, gdy w nich wanie
tkwi rdo niu cywilizacyjnego narodu. Nic przez to nie wyniknie, e ywa propaganda zasad
sprowadzajcych drzemk dziejowa bdzie obok tego wywa do dzielnoci, wznosi pochwalne
okrzyki na cze dynamizmu i ruchliwoci. Szerzy ideay dalekie od mistyki walczcego dynamizmu,
a jednoczenie pragn jego oszaamiajcego rozmachu, to chcie niemoliwoci.
d) Totalizm policyjny i zupene zahamowanie prnoci w danym narodzie bdzie jedynym
osigniciem. Stosowanie aparatury socjotechniki w peni si udaje na odcinku policyjnym.
Stworzenie partii totalnej, wyszukanie tego czy innego operetkowego "wodza" i doprowadzenie do
totalnego wykolejenia, s to rzeczy formalnie atwe do zrealizowania. C kiedy to razem wszystko
niczego nie wyzwala a raczej przeciwnie, zwiksza obszar emocjonalnego zastoju. Najowocniej
stosuje si tu rodki policyjne; obcinajce wszelkie przerosty. Znieruchomienie emocji, skostnienie
aktywnoci, rozwielmonienie si typu ludzkiego o miernych popdach, maych namitnociach, staje
si tu celem stosowania aparatury socjotechniki. Pogra to cao w harmonijnej statyce.
e) Zuda podobiestwa do totalizmu ekspansywnego trwa moe dugo, dziki formom
zewntrznym. Tre emocjonalna jest najzupeniej rna, o biegunowo rnych wektorach. Jest to
zjawisko wysoce mieszne, gdy usiuje si te dwie zupenie rne kategorie zestawi razem i
traktowa jako co identycznego. Jamnik i tygrys s wtenczas niemal tym samym, gdy obca wydaj
akustyczne dwiki, maj odpowiedniego kalibru "wodzw", pokazuj nieprzyjanie eby, stosuj
terror, urzdzaj teatralne defilady, marsze, broni "kultury", walcz o jednakowo "wzniose" ideay.
Szczeglnie groteskowe formy przybiera zuda podobiestwa w nastawieniu
"imperialistycznym . W totalimie ekspansywnym imperializm jest wykadnikiem wzbierajcej peni
sit, poczuciem ogromu rodkw, ktre mog by rzucone na szal. Istnieje tu pewna proporcja celw i
rodkw. Hitleryzm kuszc si o wadztwo nad Europ, rozbudowuje w odpowiedniej skali narzdzia
siy zbrojnej do totalnej wojny. Podobnie z Japoni i Rosj. Mamy tu u podstaw mordercze wytenie
mistyki walczcego dynamizmu. Postulaty imperializmu wynikaj tu z logiki speniajcego si cyklu
totalistycznego. Cakiem inaczej jest we wspak-faszymie. Proporcja pomidzy rodkami i celami,
pomidzy tym co jest moliwe i czego si pragnie nie istnieje tu wcale. O rodki nikt si ta nie
troszczy-zbytnio. Ale przez to wanie pragnienia i cele, niekrpowane od strony rodkw, mog
wybuja do groteskowych wymiarw. Stad te dla wspak-faszysty litewskiego np. nie ma adnego
hamulca w zakrelaniu na mapie granic dla "Wielkiej Litwy". Wspak-faszysta wgierski czy te
hiszpaski z rwn swobod rzutuje granice swego imperium. Rodzimego chowu wspak-totalici nie
napotykaj adnych zapr dla granic "od morza do morza", "od Elby po Dniepr". "Polski trzech mrz"
'itp. Uatwiwszy sobie kwesti rodkw po przez jej pominicie, wspak-faszyzm zdobywa si na
"rozmach" roszcze imperialnych, tak niepohamowany, e w kocu wydaje si, i sfora ujadajcych
jamnikw jest rwnie niebezpieczna, jak i stado bengalskich tygrysw.
Na tym koczymy uwagi oglne o totalimie ekspansywnym i wspak-totalimie. Zarysowany
szkielet pojciowy posuy nam nastpnie do wniknicia w ywy nurt rzeczywistoci wspczesnej.

48

V. Hitleryzm
1) Narodziny narodowego socjalizmu
Siatk podstawowych poj, zarysowanych w poprzednich rozdziaach, wykorzystamy teraz
do analizy konkretnych przejaww wspczesnego totalizmu: hitleryzmu, faszyzmu woskiego,
hiszpaskiego, portugalskiego, polskiego i w kocu tak pozornie zoonego tworu, jakim jest Rosja
Sowiecka. Umoliwi nam to wniknicie w mechanik tych kategorii, poznania regu, wedug ktrych
si rozwija.
Klasycznym przejawem totalizmu ekspansywnego s Niemcy hitlerowskie. Im te najwicej
uwagi powiecimy. Nie bdzie to zadanie atwe. Wynika to stad, i szczeglnie trudne jest wykazanie
momentu wykolejenia si ewolucji przyrostu mocy sprawczej. Od tego bowiem momentu rozpoczyna
si rozwija cykl totalizmu wedug faz, ktrych schemat opisalimy w rozdziale poprzedzajcym.
Wskazanie momentu wykolejenia nastrcza trudno z tego powodu, i w potoku zdarze
historycznych nieatwo ustali punkt, od ktrego wykolejenie si zaczo. Wikszo chorb ma to do
siebie, i przyczyn ich-mogy istnie od dawna, ale pocztek bywa zwykle raptowny. Bez przyczyn
nie da si pomyle zaistnienie samej choroby. Zaczyna si ona zostrzeniem stanu, ktry w agodnej
formie ju istnia, a pacjent przy tym uwaa si za talkiem zdrowego. Analogia midzy chorob a
narodzinami hitleryzmu tumaczy, e jeno pocztek mg zosta niespostrzeony. Musimy sign w
odlega histori Niemiec, ledzc pewne watki, ktre zczywszy si z przyrostem mocy sprawczej i
jej dialektyk rozwojowa, day zjawisko totalizmu hitlerowskiego. Kto, kto usiuje oderwa hitleryzm
od jego historycznego podoa, a nie wie jednoczenie, czym w zasadzie jest faszyzm, musi bdzi w
nieprzeniknionych ciemnociach. Tak zasadniczy przeciwnik hitleryzmu jakim jest Rauschning, czyni
na ten temat nastpujc uwag: "Nie ulega kwestii, e ruch o podobnie burzycielskiej moc musi
mie gbsze przyczyny... "Rozpatrujc narodowy socjalizm i Trzeci Rzesz w oderwaniu od tych
gbszych procesw, znalelibymy si na poziomie romansu kryminalnego". (str. 119).
O gbokiej trafnoci tej uwagi wiadczy choby zachowanie si opinii wiata przez wiele lat,
ktra bdc wrogo usposobiona wobec hitleryzmu, nie miaa jednoczenie pojcia o tym, czym on
jest. Hitleryzm dlatego midzy innymi mg zburzy lad Europy, gdy nikt z przeciwnikw nie byt
przygotowany ani na czas, ani na potg nadcigajcego wichru. Niewtpliwie pocztek tkwi w
historii Prus, w tym co powszechnie si nazywa duchem pruskim. Geneza tego siga jeszcze gbiej,
bo do Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. redniowiecze opierao si o dwie powszechne
zasady: koci i niemiecko. Obie te zasady gboko si przenikay i wzajemnie warunkoway.
Dopki przed witym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego stay oczywiste zadania do
spenienia, postawione w zaraniu jego powstawania, funkcjonowao ono bez zarzutu. Zadania te byy:
rozprzestrzenienie wiary chrzecijaskiej na cay kontynent, zniszczenie elementowi wrogich,
utrwalenie chrzecijastwa w sercach i umysach ludzi, poprzez wychowanie i usunicie si, ktre
temu stayby na przeszkodzie. Wiemy, i to zadanie w lwiej czci zostao spenione. Dziki temu o
kulturze europejskiej bez obawy niecisoci moemy mwi, i jest ona chrzecijask. Zasza tu
jednak rzecz znamienna i w skutkach doniosa. Germanowie jeszcze jako poganie, na dugo przed
przyjciem roli apostow chrzecijastwa zdobywali i niszczyli Imperium Rzymskie. Reprezentowali
kult brutalnej siy, mstwa, dzielnoci, zaborczoci i dumy. Te cechy w pewnym stopniu zachowali
jako ramie zbrojne kocioa; moe byo to nawet konieczne. W ich instytucjach wojennych,
obyczajach, poezji, podaniach (mitologii), uchowao si wiele zwyczajw pogaskich. Instytucje te
nastpnie weszy do Cesarstwa, stanowic jego niewidzialne, lecz istotne wewntrzne rusztowanie. Na
zewntrz wic wite Cesarstwo Rzymskie walczyo o ideay ewangelii, lecz system rodkw do tego
sucy, cala istota germanizmu i niemieckoci, bya od nich daleka. Pojmujemy na tym tle zjawisko
podbojw sowiaszczyzny, jej okrutnego tpienia, tak odpychajc dla nas i z pozoru obc
chrzecijastwu instytucj krzyactwa, wojny cesarzy germaskich z papiestwem i w kocu bunt
Lutra. Niemiecko wewntrznie obca wierze, niosa j na swoich mieczach innym. Dlatego wanie
49

moga si uchowa. Nie ma wic zagadkowoci w zjawisku krzyactwa. Instynkty i burzliwe

namitnoci z natury swej zwrcone do wiata i doczesnoci, wrosy w aparat sucy poszerzeniu i
utrzymaniu wiary chrystusowej. Na tym wanie polegaa wspaniaa synteza redniowiecza. Lecz w
pewnej chwili zadania postawione przed cesarstwem redniowiecznym s spenione. Sowianie albo
trwale pozyskani dla wiary i kocioa, albo wylepieni. Mahometanizm wyrzucony z Europy, sekty,
jako zarodki rozkadu powszechnego kocioa, dokadnie zwalczone, narody zachodniej Europy
wychowane gruntownie w zasadach ewangelii chrystusowej. Tym samym wite cesarstwo rzymskie
narodu niemieckiego stracio racj bytu. Musiao upa, rozoy si na elementy skadowe.
Niemiecko od tysica lat wronita w okrelony rol dziejowa pozostaa nagle na pustkowiu. Tu
tkwi gbokie, istotne rdo rozstroju Niemiec, trwajce przez wiele wiekw, rozpad Rzeszy i upadek
znaczenia narodu niemieckiego. Trzeba byo szuka dla niego nowej zasady wiatopogldowoorganizacyjnej. Zacza si ona ksztatowa na terenach sowiaskich, ktre byy miejscem speniania
si funkcji cesarstwa redniowiecznego. Systematyczne parcie na wschd stracio pierwotne swoje
uzasadnienie ideowe, lecz zostao samo, jako fakt skupionej energii, wycelowanej w okrelonym
kierunku. Zabrako idei, lecz zostao ramie, rozmach, kierunkowa linia - organizacja pastwowa i
armia, jej pierwotnie suca. To obezwadnione rami dziejowe musiao szuka w samym sobie
uzasadnienia dla swego istnienia. Tak stopniowo dojrzewa idea Prus jako pastwa zdobywczego, w
permanentnym militarymie utwierdzajcego sens swego trwania. Wiemy, jaki musia by dalszy tok
rozwoju. Jdro pruskie odtd rozrastajc si musi stale pochania zdekomponowan, bezsiln
wewntrznie Rzesz. Rozwj ten odbywa si w cigu kilku wiekw. Zakon krzyacki rozpada si na
elementy proste, traci swoj kopu ideologiczn - misj szerzenia chrzecijastwa, by si odrodzi
niemal natychmiast jako pastwo pruskie, o tej samej tendencji, lecz pod inn flag. Hitleryzm to jego
rewolucyjna kontynuacja. Hitler jest wiadom tego, gdy pisze: "...My wczamy si tam, gdzie
skoczyo si przed szeciu wiekami... My zatrzymujemy wieczne denie Germanw na poudnie i
zachd i zwracamy wzrok na ziemie wschodu"... (Hitler, "Main Kampf", str. 742). Duch pruski, to
przede wszystkim hydra zaborczoci i militaryzmu. Rozrasta si ona kosztem si, stanowicych istot
uniwersalizmu. Trzeba mie t dwoisto stale na uwadze. Prusy w swym rozwoju od wielkiego
Elektora, stwarzajcego fundamenty pod nowoczesn administracj pastwow, poprzez szereg
Fryderykw doprowadzaj do sformowania si nowej koncepcji ycia, w ktrej jednostka znajduje
swe szczcie i przeznaczenie w subie pastwa i narodu. Jest to odradzanie si ideaw pogaskich.
Koncepcja ta jest na razie niesychanie jednostronna, lecz pomimo to ksztatuje sio, jako pewna zwarta
cao. Znajduje ona swych wielkich wyrazicieli w Filozofii. Jeli u Kanta odrzucimy wszystkie
zbyteczne dodatki, to pozostanie trzon nastpujcy: idea radosnego speniania obowizku, poddanie
si normom spoecznego sumienia - imperatyw kategoryczny. Jest to wyraz onierskiego ducha
pruskiego przeniesionego na to filozofii, gdzie staje si osi nowego pogldu na wiat. W rozwiniciu
daje on ide nacjonalizmu i pastwa totalistycznego. Dokonuje tego Hegel. Zudzeniu ulega ten, kto
przypuszcza, i s to idee wypeniajce tylko sale uniwersyteckie. Wrcz przeciwnie, poprzez oglne
koncepcje spoeczne, polityczne, administracj, gminy samorzdowe, publiczne wychowanie,
przesikaj one niespostrzeenie dusze milionw obywateli pastwa pruskiego. Niepostrzeenie masy
czuj i myl wedug tych wzorcw. Tak powstaje powoli typ Prusaka, obcy Niemcom z poudnia,
Tyrolu, Bawarii, Austrii. Na tym podou mog powsta takie postacie jak Bismarck, a w kocu i
Nietzsche z jego kultem potgi i denia do mocy. Narasta to niepostrzegalnie od dou, od szkoy
powszechnej, idei Nietzscheaskich i idei pastwowoci, pojmowanej po hegeliasku; ewolucji
spoecznej, widzianej oczyma Clausewitza jako cieranie si si, u podstaw ktrych jest wola wadztwa
i bezwzgldnej mocy.
Ewolucja ta toczy si powoli, trwa par pokole, lecz stopniowo nabiera wyrazistoci. Na
powierzchni jednak, z pozoru przynajmniej, panuj kategorie oglne-europejskie, liberalistycznoindywidualistyczne, O nie jest oparte ycie gospodarcze, religijne, obyczajowe. Religia jest na razie
50

tam przeciw idcym od dou nowym prdom i siom. Podobnie gospodarstwo: rozwj odbywa si
poprzez kapitalizm i jego reprezentacje mieszczastwo. Jemu przeciwstawia si ruch robotniczy socjalizm. Duszy czas nikt nie podejrzewa, i mieszczastwo i socjalizm chodz po powierzchni,
pod ktr wzbiera wulkan. Gdzieniegdzie ,jednak-rodzi si intuicyjne przeczucie, e ani
mieszczastwo, ani internacjonalny socjalizm, marzcy o szczciu sumy jednostek, nie wyraaj
"prawdziwego" ducha niemieckiego. e jeli ju socjalizm, to przynajmniej socjalizm wojenny,
socjalizm wojownikw, "Kriegssozialismus". Pod przewodnictwem Prus odbywa si proces
przebudowy narodu niemieckiego, i reorganizacja polityczna Rzeszy. Wiek XIX jest pod tym
wzgldem specjalnie intensywny. Od 1870 dawna Rzesza jako idea i sia polityczna, reprezentowana
przez Austri jest zdecydowanie zepchnita na drugi plan, by w 1938 roku przesta istnie bez reszty.
Z niepojt szybkoci wyroso w Europie nowe mocarstwo. W stosunku do innych mocarstw jest to
dorobkiewicz, ale polny dynamizmu. Podobnie si stanie wkrtce na Dalekim Wschodzie - z Japoni.
S to mocarstwa opnione, zjawiajce si na widowni dopiero wwczas, gdy oglna. struktura
polityczna i ekonomiczna wiata jest ju zestalona. Dalszy rozwj musi napotka na opr
skonsolidowanego ukadu si. Na razie usiuje si wywalczy pozycj poprzez wczenie si w ten
ukad i usiln ekspansj w jego paszczynie. Oznacza to wspprac w ramach wiatowej gospodarki
kapitalistycznej, wysunicie na czoo warstwy mieszczaskiej, moda na indywidualizm, ekspansja
handlowo-przemysowa, przejcie si ideami liberalizmu, wspycia midzynarodowego itp.
Pokojowa ekspansja w wiat staje si zasad organizujc ycie wewntrzne Niemiec. Zasada ta
jakoby na pewien czas neutralizuje podglebie, waciwe "duchowi pruskiemu". Wynikiem tego jest
silny rozwj ideaw waciwych indywidualizmowi. yje nim nie tylko mieszczastwo, ale i warstwa
inteligencka, a poza tym w tym krgu rozwija si ruch robotniczo-socjalistyczny.
W pewnej chwili ekspansja Niemiec w oysku kapitalistyczno-liberalistycznym napotkaa na
zdecydowan przeszkod. Bya ni wiadoma wola imperialna Anglii. Pierwsza wojna wiatowa
pooya kres idei pokojowego opanowania wiata przez niemieck ekspansj handlowo-przemysow.
Caa koncepcja rozprzestrzenienia si w ramach istniejcego ukadu si wiatowych okazuje si zud.
Organizm kilkudziesiciomilionowy gwatownie osadzono na miejscu. Stao si jasne, e Niemcy
przekraczajc pewien punkt swego rozwoju przemysowo-handlowego, musz si zderzy z
przeciwbien wola Anglii i innych starych mocarstw. Tym samym zawodne si okazay utarte szlaki
ekspansji i wszystko co z nimi stao w zwizku. To te rok 1918 jest pocztkiem dogbnej rewizji
zasad ycia niemieckiego. C wic musi ulec zakwestionowaniu? - Najpierw nonsensown rzecz
okazaa si wiara w pokojowe opanowanie rynkw wiatowych i oparcie na nich przyszoci
gospodarczej i mocarstwowej Niemiec. Stao si jasne e istotni wadcy tych rynkw bez wahania
uyj innych rodkw, ni te ktre dopuszcza konkurencja kupiecka. W lad za tym i musiao
przewiadczenie, i zdobycie i utrwalenie pozycji mocarstwowej Niemiec nie moe by uzyskane na
drodze innej ni naga przemoc. Trzecim byo zakwestionowanie przydatnoci tego wszystkiego, co z
kapitalizmem, liberalizmem, indywidualizmem ma jaki zwizek. Idee, pojcia, instytucje z tego
krgu staj si czym niepotrzebnym, a nawet niebezpiecznym, skoro ich przeznaczenie jako rodkw
ekspansji cakowicie zawiodo.
W formie anegdotycznej opowiadaj, i w latach 1918 1921, kady kto spotyka Hitlera na
samotnych przechadzkach, obojtne czy to by chop, robotnik, suca, dziecko, staruszek, musia
wysuchiwa jego monologu ze stale powtarzajcym si refrenem: "indywidualizm nie ma sensu". Z
tego powodu Hitler w caej okolicy byt uwaany powszechnie za nieszkodliwego, pociesznego
wariata. Z perspektywy widzimy, e zachodzi tu bardzo doniosy okres przewartociowa, ktry
moemy okreli jako bunt pierwiastkw pruskich przeciw narzuconej, grnej warstwie cywilizacji
indywidualistycznej.
Pierwsza wojna wiatowa moga zaama ywotno Niemiec tak jak to si w pewnym stopniu
stao z Francj po wojnach napoleoskich; wwczas dalszy tok byby bardzo podobny. Jeli si tak nie
51

stao, w wysokim stopniu zawdzicza naley szczeglnie intensywnemu przyrostowi mocy

sprawczej. Niewtpliwie, dziaanie jego dawao si odczu od dawna, jednak dopiero po wojnie
wiatowej praca aparatury socjotechniki ulega wyjtkowej intensyfikacji dziki zdumiewajcym
postpom w dziedzinie powielania wzorcw. Najbardziej zaznaczyo to si w Niemczech i tam tez
nastpio niezmiernie doniose w skutkach wczenie przyrostu mocy sprawczej w oysko palcych
zagadnie ideo-politycznych. Dziki temu w punkcie wykolejenia przyrost mocy sprawczej ukazuje
si nam w szatach niemieckiej ideologii odwetu. To ukrycie si zupenie nowego zjawiska w szacie
starej problematyki politycznej powoduje trudno jego spostrzeenia. Pozornie mamy do czynienia
tylko z dz odwetu, gdy jednoczenie w tej dzy ukrywa si przyrost mocy sprawczej, oczywicie
wpleciony w jej problematyk i jej bezdroa. Inaczej mwic: przyrost mocy sprawczej zosta
wprzgnity w sub ruchu ideowego, dcego do odegrania si Niemiec. To byo wykolejenie bez
reszty. Nowe siy poszy w niewol starych historycznych ideaw, nie dostrzegajc nawet, i tu
istniej jakie dysproporcje. Wykolejenie si przyrostu mocy sprawczej mogo by dostrzegalne tylko
w jednym: w intensyfikacji ideaw odwetu, nadaniu im szczeglnej drapienoci i brutalnej
konsekwencji w wyciganiu wszelkich wnioskw. Dziki temu cykl hitleryzmu musi by szczeglnie
penokrwisty w swoim przebiegu. Jak ju pisalimy, w wyniku przegranej wojny zakwestionowano
nadbudow ideow, pozycj spoeczn kierujcych warstw, konstrukcj polityczno-ekonomiczn wraz
z kierunkiem polityki zagranicznej i wewntrznej. Karty "Mein Kampf" s pene pretensji do dawnego
kierownictwa Niemiec. Bardzo donios role w tych przewartociowaniach, inicjujcych cykl totalny,
odegra Ludendorf, bdcy jednym z jego czoowych teoretykw. Mylc z niezwyka konsekwencj i
odwag dochodzi do stwierdzenia, i skoro ekspansja kapitalistyczna zawioda, trzeba si posugiwa
bezwzgldn si. Std postulat zbrojnego ycia, wojny jako stanu naturalnego i cakowitego
przestawienia si na ni. Dalej koniecznym si stawa wymg usunicia ze wiadomoci tego
wszystkiego co ideologicznie nard czyni nieodpornym na ofiary wojenne, a wic wszelka ideologia
indywidualistyczna. Niewtpliwie permanentna wojna i ideay indywidualistyczne na dusz met nie
dadz si ze sob pogodzi. Dlatego te postulatem staa si religijna zwarto narodu - religiose
geschlossenheit - skd wynika musi negatywny stosunek do chrzecijastwa, masonerii,
mieszczastwa, socjalizmu, ydw itd. Analiza przyczyn przegranej wojny doprowadza do wniosku,
i naley je upatrywa w braku jednoczcej zasady, dla caoci ycia niemieckiego. Zamiast jednolitej
woli narodu do ekspansji terytorialnej w Europie, zdobycia ssiednich terenw pod pug niemiecki,
kierowano si ide przemysowo-eksportowego, pokojowego podboju wiata. Std wypywa, wedug
Hitlera, nonsens przewagi gospodarstwa nad polityk, pacyfizm kupiecki, wiara w bezbolesn
ekspansj ekonomiczna na rynki wiata. Idc tym torem Hitler odkrywa nastpny bd Niemiec
cesarskich. Niemcy byy z pozoru tylko cesarskie, zdobywcze, militarne, a w istocie kieroway si
polityk kramarsk, ide wadztwa pienidza. Prost konsekwencj tego bya przewaga finansjery,
zanik obywatela-gospodarza na rzecz waciciela akcji, internacjonalizacja ycia gospodarczego,
umysowego i uczuciowego. Nastpio oderwanie si wiadomoci pracy gospodarczej od jej
wynikw, podzia spoeczestwa na odizolowane duchowo masy pracujce i anonimowy kapita.
Duch pruski rzutowa swa wizj w postaci idei wadztwa politycznego, rasy, ziemi i wojny. Wynikiem
stosowania tak sprzecznych i wyczajcych si zasad bya poowiczno we wszystkim; w ustroju
politycznym, w odpowiedzialnoci za rzdy, w wychowaniu modziey, w tolerowaniu rozkadowej
prasy, literatury, sztuki prdw i ruchw ideowych, w poowicznoci zbroje ,itd. Temu wszystkiemu
przeciwstawia Hitler ustrj ekonomiczny, likwidujcy anonimowo i midzynarodowo ekonomiki,
a wiec pruski socjalizm pastwowy, totaln centralizacj wadzy politycznej, ideay wychowawcze,
budujce moc charakteru, zdrowie, mniej za encyklopedyczn wiedz. Na miejsce braku
odpowiedzialnoci - zasada indywidualnoci przewodzcej uchwycenie przez pastwo monopolu na
ksztatowanie opinii publicznej, jedno koncepcji politycznej i celu polityki pastwowe. Punktem
wyjcia w tym wszystkim jest usunicie zagroenia dla organizmu narodowego. Niebezpieczestwo
52

jest bardzo grone, gdy wiatopogld wrogi dy do zwycistwa poprzez rewolucj proletariack i
ma ,jednoczenie w swym rku niesychanie skuteczne narzdzie realizacji, jakimi s szturmowe
oddziay socjalizmu.
Hitler formuuje to w sposb nastpujcy:
"W czasie, gdy jedna strona uzbrojona we wszystkie rodki, po tysickro zbrodniczego
wiatopogldu, przystpuje do ataku na istniejcy ad rzeczy - druga strona jest skazana na wieczn
obron, jeli ona sama nie uzbroi si w formy - w naszym wypadku - politycznej wiary i nie zmieni
hase sabej i tchrzliwej obrony zawoaniem bojowym i zdecydowanym; brutalnym atakiem". ("Mein
Kampf", str. 714).
Specjalne zagadnienie przedstawia sob socjalizm. Jego po. stpy w powalonych przez wojn
Niemczech przyspieszyy dojrzewanie totalizmu hitlerowskiego. Na czym to polega? - Na tym, i cele
ostateczne socjalizmu s czysto indywidualistyczne. Socjalizm za pomoc metod uniwersalistycznych,
dy do zrealizowania, a raczej upowszechnienia ideau mieszczaskiego ycia. Styl ycia waciwy
mieszczastwu chce poprzez przebudow spoeczestwa kapitalistycznego uczyni powszechnym.
Godzi wic, nie dostrzegajc tego, nie tylko w kapitalizm, prywatn wasno rodkw produkcji, co
jest mniej wane, lecz przede wszystkim w wizada cigu biologicznego pokole, w tradycje
duchowe, w cigo historyczn, w jej mechanizm, rozsadzajc i atomizujc organizm narodowy
stokro skuteczniej ni to czynio mieszczastwo, instytucje kapitalistyczne, wraz z wadztwem
pienidza, hedonizmem, pytkim utylitaryzmem itp.
Socjalizm nie zdoby si na adna nowa kreacj duchowej kultury. Cel ostateczny koncepcji
indywidualistycznej i socjalizmu jest ten sam: szczcie pojedynczej jednostki, wyrwanej z krgu
uwarunkowa o tej jednostce decydujcych.
Dziki temu struktura wiatopogldowa socjalizmu jest dwoista. Jako cel ostateczny nie daje
ona nic nowego; jako metoda urzeczywistnienia ideaw indywidualistycznych jest ona rewolucyjna i
uniwersalistyczna. Powstaje paradoksalna sytuacja, ktra wyciska swoje pitno na wspczesnej
kulturze. Socjalizm rewolucyjny wyzwala emocje utajone, organizujc je pod sztandarem bezklasowej
spoecznoci wytwrcw, na rzecz ostatecznego celu de, jakim jest idea indywidualistyczny. W
swej znanej pracy p. t. "Pastwo faszystowskie" Marcel Prelot, ujmuje ten dziwny splot sprzecznoci
nastpujco: "Socjalizm i liberalizm maj wspln podstaw, w takim samym pojmowaniu jednostki.
Ideologie socjalizmu XIX wieku przyjmuj za cel ostateczny rewolucji - jednostk i indywidualizm.
Zmierza ona do wyzwolenia, ktre nazywa cakowit emancypacj jednostki, oswobodzonej przez
rewolucj proletariack ze wszystkich wizw spoecznej niedoli, jak rodzina, pe, zawd, ojczyzna,
religia... Rnice miedzy socjalizmem a liberalizmem tkwij wic raczej w dziedzinie rodkw ni
celw!!" (Marcel Prelot, str. I35).
W wietle tych uwag socjalizm zdaje si by jednostronn syntez uniwersalistyczna, bo
ograniczona tylko do sfery uwarunkowa materialnych czowieka, wtopione jednak cigle w cele i
denia cywilizacji indywidualistycznej. Chce on za pomoc rodkw uniwersalistycznych
upowszechni i powieli stary idea indywidualizmu na cao spoeczestwa. Tu tkwi ognisko
powika, ktre w niesychanie doniosy sposb zamcio wszystkie procesy rozwojowe naszej epoki.
Monaby na ten temat pisa tomy. Nie jest to jednak gwne zadanie niniejszej pracy. Podkrelamy
wic tylko moment zagroenia podstaw uniwersalizmu cywilizacyjnego oraz pochodnych jego
kategorii (nacjonalizmu) przez rewolucje socjalistyczna. Z gry spodziewa si mona gwatownej
reakcji obronnej. Wyzwoli ona nowe siy, ktre stan si przypieszajcym bodcem wielkiego
przewrotu dziejowego.
Cakiem drugorzdne znaczenie bd miay natomiast siy obronne, zagroonego przez
socjalizm kapitalizmu i warstwy mieszczaskiej. Byo to naiwne zudzenie teoretykw
socjalistycznych, a jeszcze bardziej mas proletariackich, i "kapita", kapitalici s gwnym
czynnikiem oporu na drodze do ideaw socjalizmu. Niewtpliwie klasa kapitalistyczna czua si
53

najbardziej zagroona bezporednio przez rewolucj proletariack, lecz nie ona bya gwn si
oporu. Stosunki liczbowe "kapitalistw" i "proletariuszy" nie nasuwayby adnych wtpliwoci po
czyjej stronie winno by zwycistwo. - Dla Hitlera sprawa ta przedstawiaaby si w wietle o wiele
bardziej ponurym. "Marksizm. odrzucajc arystokratyczn teorie natury, stawia na miejsce mocy i
siy, liczb i jej martwy ciar. Zaprzecza on w czowieku wartoci osobowoci sprawczej, zaprzecza
wartoci organizmu narodowego i rasy, pozbawiajc w ten sposb ludzko zasady sprawczej jej
rozwoju i kultury. Zaprowadziby on ludzko ku zanikowi wszelkiego koniecznego adu. I tak jak
doprawadziby on w wyniku ten cay organizm do chaosu, tak te mieszkacy ziemi skazani byliby na
zagad". ("Main Kampf", str. 70). Dla tego typu umysowoci socjalizm wydaje si by gronym
niebezpieczestwem, jako ruch godzcy poprzez rewolucj nie tyle w ustrj kapitalistyczny, z czym
zreszt mona si pogodzi, ile w sam organizm bytu narodowego. Nie daje si zwie pozorami
wsppracy socjalistw w ramach parlamentaryzmu. Nie chodzi mu zreszt o parlamentaryzm, ani te
o obrane istniejcego ludu. Pisze wic Hitler: Marksizm bdzie wsppracowa z demokracj tak
dugo, jak dugo jemu udaje si na drodze poredniej zapewni sobie wsparcie dla swych zbrodniczych
celw ze strony si narodowych i tych wartoci duchowych, ktre sam przeznacza na wytpienie".
("Main Kampf", str. 413).
Z reakcji duchowej, ktr nam obrazuj powysze cytaty, wynika niezmiernie doniosy
wniosek, ktry narzuca si wszdzie tam, gdzie bliskie byo zwycistwo rewolucji proletariackiej, u
mianowicie: organizm narodowy jest bezbronny wobec socjalizmu w ramach ustroju
kapitalistycznego. Socjalizm jako ruch dcy do wyrwanie jednostki z jej organicznego krgu
uwarunkowa, do atomizacji organizmu narodowego, posuguje si systemem rodkw, wobec
ktrych stary nacjonalizm typu mieszczaskiego jest zupenie bezsilny. Zawiera si w tym wyczucie,
i si socjalizmu s pierwiastki przyrostu mocy sprawczej, przemienione w bro spoeczn. Narzucaa
si idea signicia po t sam bro.
Oddajmy glos Hitlerowi: "Dla narodowego wiatopogldu musi by stworzony instrument,
ktry umoliwi jemu wystpienie do walki podobnie, jak to czyni partie marksistowskie dla
internacjonalizmu, otwierajc w ten sposb wolne drogi"... "To co dao korzystne wyniki dla
wiatopogldu internacjonalistycznego byli to jego reprezentacja przez szturmowo uorganizowane
partie polityczne. Co za tyczy wiatopogldu przeciwnego, ktry stale ulega, przyczyn tego by
brak zwartej, jednolicie uformowanej reprezentacji. ("Mein Kampf", str. 422, 423).
Socjalizm jako czstkowa synteza uniwersalistyczna, posiada wysoko rozwinit technik
organizacji wyobrae zbiorowych, poj i uczu, a take umiejtnoci forsowania psychiki mas i ich
ruchu. Ruchy nacjonalistyczne, pierwotnie o zabarwieniu mieszczaskim, spostrzegaj to i decyduj
si na odebranie jej przeciwnikowi. Przyczyni si to do cakowitej przemiany istoty nacjonalizmu. W
ogniu zaciekej walki nacjonalizm z pozycji obronnych przechodzi do ofensywy, ale ju jako kategoria
faszystowska. Jest to przemiana o niesychanej wadze dla przyszoci. W sposb chepliwy mwi o
tym Hitler nastpujco: "W krtkim czasie nauczyem si czego wanego, mianowicie wyrywa
nieprzyjacielowi z rk jego wasn bro ataku... Mymy potrafili pozna niewiarygodne
zdyscyplinowanie propagandy naszych przeciwnikw i dzisiaj jest to przedmiot mej duszy em
znalaz rodki uczynienia tej propagandy nie tylko bezskuteczn, lecz jej sprawcw bi ni wanie. Po
dwch latach byem wadca tej sztuki..: ` ("Mein Kampf", str. 552). Przeobraenia powysze
odbyway si w gstej mgle zapnionej myli. Socjalici uporczywie pomstowali na faszyzm, jako
"system wadztwa przemocy kapitau Finansowego" i zamaskowany manewr reakcji spoecznej, za
mieszczastwo i finansjera wypatryway w faszymie nowego pomocnika dla zwalczania anarchii
komunistycznej i zapewnienia godziwej rentownoci przedsibiorstw. Mga nad odbywajcym si
przewrotem dziejowym wisi nadal. Wobec nowoci tych zjawisk brak narzdzi pojciowych,
pozwalajcych na ich opanowanie. Rauschning w swej pracy najgbiej wnika w istot faszyzmu i
totalizmu i takie czyni na ten temat uwagi:
54

Reprezentowane przez "reakcj" interesy gospodarcze jednakowe s we wszystkich krajach

Zachodu i prawie wszdzie zbliyy kapita wielki i finansowy do tendencji politycznych, ktre
zwyko si nazywa faszystowskimi. Gospodarcze te siy nie pragn dynamizmu rewolucyjnego, lecz
jedynie metod i rodkw politycznych dyktatury, ktrymi dynamizm faszystowski posuguje si tak
samo Jak i narodowy socjalizm. Najbardziej jednak zdumiewajca w tym wszystkim jest powstajca i
powtarzajca si wszdzie w taki sam sposb lepota, ktrej pierwszymi ofiarami byy niemieckie
gospodarcze i spoeczne siy restauracji, lepota wobec faktu, e dynamizm jest rewolucyjny, i e jego
pierwiastki adu s tylko z pozoru restauracyjne, w rzeczywistoci za stanowi wyran kategori
socjalizmu pastwowego i musz nieuchronnie doprowadzi do wywaszczenia dotychczasowych
podmiotw gospodarczych i starych si politycznych"...
"Rzecz to dla bezstronnego obserwatora po prostu niepojta, jak to si mogo sta, e
kapitanowie przemysu i finansici, przyzwyczajeni przecie do mylenia na trzewo i rzeczowego
obliczania, pozwolili si w bd wprowadzi powierzchownym analogiom co do prawdziwego
charakteru dynamicznej rewolucji i e jeszcze obecnie widz w "faszymie" patrona adu i
bezpieczestwa, ktry przywrci gospodarstwu niezbdne warunki rentownoci"...
"...Zaprowadzenie "porzdku" wzicie robotnikw w cugle, skasowanie zdobyczy
spoecznych niweczcych rent i zyski polityczne, przez pozbawienie robotnikw wolnoci zrzesze i
usunicie zmieniajcych si szybko rzdw parlamentarnych, stworzenie ustabilizowanego systemu
politycznego, zezwalajce na kalkulacj na dusz met - wszystko to jeszcze niewoli czynniki
gospodarcze i spoeczne. Sprawia te jednoczenie, e staj si one lepe na podstawowa rnic,
zachodzca pomidzy pobudkami, ktre skaniaj dynamiczne dyktatury do wprowadzenia tych
nowych porzdkw, a motywami, w imi ktrych ycz ich sobie siy restauracji"...
"Reakcja t dynamizm byty jednomylne w Niemczech w zakresie metod i rodkw, i w innych
krajach zdaj si by w tym wzgldzie jednomylne, w zewntrznych pierwiastkach adu i
politycznych metodach bezwzgldnego stosowania siy, przy braku jednoci pobudek i celw"
(Rauschning, str. 747-748).
Rzucilimy okiem na gbokie przesunicia, zachodzce w wiecie wspczesnym, ktre s
waciwie wprowadzeniem w istotn problematyk faszyzmu. Na tej drodze dochodzi si do
wykrystalizowania wiatopogldu. Nazwie si on narodowosocjalistycznym. Oznacza on przemian
ducha pruskiego, yjcego w psychice mas niemieckich, z postaci niewykrystalizowanej jeszcze, w
uporzdkowany system zasad wiatopogldowych. Z naciskiem naley podkreli, e narodowy
socjalizm by tylko tym, ktry sformuowa w zasady i wyznanie wiary to co w duszy zbiorowej
niemieckiej od stuleci stopniowo dojrzewao. Przegrana wojna lat 1914 - 18 nadaa tej ewolucji tempo
rewolucyjne. Dla wyobrani mas stay si dostpne przeciwiestwa, ktrych w innych warunkach,
mniej dramatycznych, moe nie dostrzegyby wcale. Z niemaym zadowoleniem stwierdza to sam
Hitler: "Nard niemiecki moe traktowa to prawie jak wielkie szczcie, e okres jego postpowego
schorzenia zosta skrcony do tak strasznej katastrofy, gdy w innym wypadku nard byby wolniej,
lecz tym pewniej stacza si ku zgubie. Choroba przeszaby w chroniczn, podczas gdy w swych
ostrych formach katastrofalnych, zostaa poznana oczyma wielkich mas". ("Mein Kampf", str. 353).
Oglnie biorc, hitleryzm jest etapem rozwojowym historii Prus i Niemiec plus przyrost mocy
sprawczej. Narodowy socjalizm jest dostosowaniem do warunkw epoki tych samych w zasadzie
postaw, ktre stanowi osnow ducha pruskiego. Nowoci jest wysiek, zdajcy do wyrugowania
obcej zasady i penego urzeczywistnienia swej istoty, dziki uzbrojeniu si w olbrzymi aparat
socjotechniki. Wyrugowa indywidualizm, jako cig konsekwencji wiatopogldowych we wszelkich
jego odmianach, a nastpnie bez zastrzee realizowa swj ledwo przeczuwany idea, przed ktrym
dotychczas pitrzyy si zapory nie do przebycia, oto olnienie, stanowice moment narodzenia si
faszyzmu w Niemczech. Hitler jest wiadom tego, i jest niwiarzem posiewu historii Niemiec.
Wykorzystuje on niezmordowan prac wielu ubiegych pokole, ktra wywoaa okrelony stan
55

umysw i serc dziesitkw milionw jednostek. On tylko zbiera plon. Pisze wiec o tym: ,Cech
zasadniczej wagi wszystkich wielkich reform dziejowych jest, e posiadaj one jako przodownikw,
nieliczne jednostki, jako wyznawcw i nosicieli liczne miliony. Cel ich (reform) moe by od stuleci
przedmiotem tsknot i pragnie setek tysicy ludzi, a znajduje si jeden aposto powszechnej woli, i
jako wyraziciel starej tsknoty w postaci nowej idei prowadzi do zwycistwa". ("Mein Kampf", str.
363). O tym, e zostay wykolejone wszelkie inne moliwoci, Hitler oczywicie wiedzie nie moe.
Jest narzdziem historii, peni wic swoj powinno tak, jak na to go sta.
2) Mistyka hitleryzmu
Mistyka walczcego dynamizmu cyklu hitlerowskiego, cile wynika z poprzednio opisanej
fazy. Jest to specyficzna mistyka hitleryzmu, hipnotyzujca zbiorow psychik mas niemieckich
wtrcajca j w stan dziwnego oszoomienia, niepojtego dla widza stojcego na zewntrz. Trzeba
byo wielu lat straszliwej wojny, potokw krwi wylanej na nieskalan biel niegw na rwninach i
stepach rosyjskich, niezmierzonych wyrzecze i cierpie, by wicy czar tej mistyki wyczerpa si i
straci swa urzekajc moc.
Mistyka hitleryzmu ,jest trudna do spostrzeenia z tego powodu, i jest uwikana w
historyczn problematyk Niemiec, wystpuje w jej szatach. Mieci si ona i dziaa pod pokryw
niemieckiej ideologii odwetu za Wersal. Dopiero gdy si to uwzgldni, dostrzeemy co nowego, a
mianowicie niepojty dynamizm, upajanie si ruchem, rozmachem dla niego samego, rado
niepohamowanego dziaania, pogo za potg, jako psychiczny bodziec hitleryzmu. Pisalimy ju
uprzednia, i ycie Niemiec byo podminowane przez wzbierajcy przyrost mocy sprawczej. W
podwiadomoci milionw jednostek roso napicie motoryczne, szukajce uj. Narodowy socjalizm
znalaz to ujcie w idei bojownika o pozycj mocarstwow. Bojowanie, nastrj walki, przygotowanie
podstaw do zdecydowanego starcia staje si staa forma rozadowania przyrostu mocy sprawczej.
Wyobramy sobie akumulatory naadowane energi elektryczn w zbyt silnym stopniu: napicie szuka
wtedy ujcia i skoro nie moe tego dokona poprzez pozytywne wczanie w szerok sie i prac,
wystpuj periodyczne krtkie spicia. Dostrzegamy to w postaci stale wystpujcego iskrzenia si,
ktre wreszcie cakowicie potencjay wyrwnuje. Podobnie jest z mistyk hitlerowska. Przyrost mocy
sprawczej wyadowuje si tu w nieustannym bojowaniu z miertelnym wrogiem, z nawanic wrogich
si wewntrznych i zewntrznych. Stale goreje pomie walki, nieprzerwane napicie duchowe
wytonego boju obejmuje kad chwil ycia. W kadej chwili toczy si bj, szturmuje si pozycje
wroga, lub te przygotowuje si do, poprzez prac wydobywania rudy i wgla, przewoenia ich do
hut, przetapiania, walcowania, krelenia w laboratoriach, wykuwania pyt pancernych, montowania
czogw, armat, samolotw, intensyfikacji rolnictwa itd. Jdrem hitleryzmu staje si dziki temu
ekstaza przeywania potgi, metafizyczne upojenie si walk, przeyciem podobnym do
przenikliwego dreszczu pierwszego ataku na bagnety, o ktrym si nigdy nie zapomina, jako o
swoistym szczycie doznania ycia.
Nim uderzy piorun wojny, zapowiada si jego byskawica w miliardach iskierek,
towarzyszcych mistyce nieustajcego bojowania, w przeyciach milionw Niemcw, maszerujcych,
piewajcych pie bojow, pracujcych na roli, w fabryce zbroje, przy budowie autostrad;
suchajcych mowy Fuhrera. Gboki pd uniwersalistyczny czowieka ujawnia si tu w swej
najbardziej nieskomplikowanej postaci. Poniewa nie moe przeistoczy si w si poruszajc
organizm cywilizacji, eksploduje w postaci instynktu wadztwa, pogoni za moc polityczna, w
imponowaniu brutaln si. Idea wyszoci rasy germaskiej, wsplnoty krwi i przeznaczenia, suy
tylko uzmysowieniu i uzasadnieniu sobie tego gboko irracjonalnego pdu. S to wizalniki energii
emocjonalnej, naprdce uksztatowana forma kipicych ywiow, oczywicie niedoskonaa i
nieprecyzyjna.

56

Gdy taka idea zacza si zarysowywa w umysach, rozpocz si hitleryzm. Od pocztku

musia si on sta ruchem walczcym. Stao przed nim ogromne zadanie sformuowania wasnych
zasad, istniejcych dotychczas w zbiorowej duszy niemieckiej w stanie mgawicowym, przerzucenie
ich na teren spoeczny, jako zawoanie bojowe, organizowanie ruchu masowego, walka z siami
wrogimi, skupienie szeregw do boju o wadz w pastwie. Wszystko zaleao od tego czy uda si
wyzwoli emocje utajone. One stanowi irracjonaln podstaw wiatopogldu narodowosocjalistycznego. Jest to apel do mistyki czowieka uniwersalistycznego. Tym naley tumaczy
niezrozumienie istoty hitleryzmu przez jego przeciwnikw, stojcych na falowym gruncie
racjonalizmu indywidualistycznego, cakowit bezradno marksistw, intelektualistw, dla ktrych ta
mistyka jest miesznym gupstwem. Przyczyny niezrozumienia tkwi, jak wiemy, bardzo gboko.
Aparat poj wyrastajcy z gleby indywidualistycznej, nie posiada adnych uchwytw dla tej klasy
faktw. Naturalna wic rzecz byo, e je bagatelizowa, lub wprost zaprzecza ich istnieniu.
W jakim kierunku siy zbudzone przez mistyk bojowania winny by skierowane? - Obrona
istniejcego adu to za mao. Tam gdzie zatrzymano si na obronie tego co jest - powstay faszyzmy
kwietystyczno-obronne. Hitleryzm wytworzy siy, ktre pary ju ku dalszym celom. Poniewa
adnej oglniejszej koncepcji hitleryzm nie da, wic te wyzwolone siy staway si czystym
dynamizmem, upajaniem si sam potg. Pragnienie potgi, mocarstwowoci, oto jedyne ujcie, jakie
si tu narzucao. Mamy wic do czynienia ze lepym, niepohamowanym pdem, rozmachem
ywiow przypadkowo wyzwolonych, nie wczonych w aden konstruktywny idea cywilizacyjny.
Jak zauway wnikliwie Rauschning, ulegniecie pokusie ruchu i dynamizmu, upajanie si
dziaaniem, radoci czynu, otwierajcego nowe rda siy i sprawnoci, stanowi gbsze podoe
irracjonalne hitleryzmu. "We waciwych swych poruszajcych i kierujcych koach ruch ten jest
cakowicie pozbawiony zaoe, programu, gotw jest jednak do akcji w najlepszych swych
oddziaach wyborowych instynktownie, w kierujcej elicie - na zimno wielka rozwag i
wyrafinowaniem"... "Nie ma takiego celu, ktrego-dla samego ruchu narodowy socjalizm nie byby
gotw wyrzec si lub wysun w kadej chwili". (Rauschning~, str. 37).
Wadanie aparatem pastwowym, jako systemem rodkw realizacyjnych dla stawianych
sobie celw, narzuca si tu jako konieczny postulat, stad wynika (midzy innymi) przewaga polityki
nad ekonomik. Pastwo w tych okolicznociach musi by dla narodowego socjalizmu rodkiem do
osignicia potgi i mocy. Ale te cele nie s znw niczym okrelonym. Co to znaczy potga? - narzuca
si tu jedynie odpowied: rozbudowa materialnych podstaw narodu, jego liczby, jakoci biologicznej,
przestrzeni i sprawnoci organizacyjnej. Wszelkie sprawy kultury duchowej, stwarzanie wzorw
ycia, uproduktywniajcych caa istot czowieka, nie wchodzi tu w ogle w rachub.
Pastwo w zrozumieniu narodowego socjalizmu jest narzdziem rozbudowy rasy i jej
warunkw, w pierwszym rzdzie zdobycia obszarw ziemi. Moe wic pastwo by ocenione tylko od
tej strony. Jeli suy skutecznie zdobywaniu terenw dla rasy nordycko-germaskiej, jest dobre, jeli
tego zadania nie spenia, jest ze. Widzimy tu, jak moment potgi politycznej wykolei tok mylenia. Z
ogromnych moliwoci nowej syntezy wybrano tylko jeden zwaony wtek. Hitler to formuuje tak:
"Pastwo jest rodkiem do celu, jego cel ley w utrzymaniu i rozwoju wsplnoty biologicznej i
duchowej okrelonego typu. Utrzymanie tego typu obejmuje przede wszystkim podstawy rasowe,
przez co pozwala si na swobodny rozwj wszystkich sil drzemicych w teje rasie". ("Main Kampf"
str. 433).
Zwrcimy uwag na sposb pojmowania roli pastwa. Uderza w nim brak jakichkolwiek
pozytywnych zada dla pastwa w dziedzinie duchowej. Pastwo troszczy si tylko o warunki
materialnego bytowania rasy, a reszt niech robi sama rasa. Pastwo totalne wielkodusznie zrzeka si
ingerencji w sprawy kultury duchowej, dajc woln rk rasie. Co ta zrobi, bdzie dobre. Hitleryzm na
ten temat nie ma nic do powiedzenia, oprcz jednego: wszystko co nie suy potdze pastwa,
dcego do swych celw, musi by odrzucone, innymi sowy rodek sta si samym celem. I nie
57

naley przypuszcza, i mamy tu do czynienia z bdem mylowym, albo przejciowym akcentem na

jeden punkt. Cay hitleryzm jest oszoamianiem si potg rodkw, ktrych nie umia uy do czego
innego, jak tylko do dalszej rozbudowy tyche rodkw.
Caa koncepcja rasizmu jest do pomylenia tylko na tym tle. Ale jest to zudna prba
wyrwania si z bdnego kota. Dy si do potgi politycznej po to, by stwarza jeszcze wiksz
potg, a ta znw suy budowaniu dalszego szczebla dynamiki. Wydaje si, i poprzez rasizm ten
bdny krg zostaje rozerwany, ale tylko si zdaje. Rasa i jej czysto, przestrze na ktrej moe si
rozwija, s celem, rodkami prowadzcymi do tego jest wojna. Ta za wymaga tyzny fizycznej,
odpowiedniego wychowania modego pokolenia, urabianie postawy moralnej waciwej dla
wojownikw, poczucia odpowiedzialnoci, dumy narodowej, premiowania czystoci rasowej itd. Czy
to s tylko rodki? - Nie, s jednoczenie celami, wynikajcymi z istoty rasizmu.
Z takich celw pastwowych wynikaj cele polityki wewntrznej i zewntrznej. Ruch
narodowo-socjalistyczny, zdobywajcy wadz, ujmuje je w nastpujcej kolejnoci; najpierw
zamanie tych si, ktre s obcym, pasoytniczym ciaem w organimie Niemiec... "Tylko likwidacja
przyczyn naszego upadku i zniszczenie tych, ktrzy z tego upadku cign korzyci, moe stworzy
zasad wyjciow do zewntrznej walki o wolno" ("Mein Kampf", str. 686). Oznacza to likwidacj
marksizmu, pacyfizmu, wszelkich si ideowo-politycznych, tkwicych korzeniami w glebie
indywidualizmu. Jest to faza amputacji, ktrej hitleryzm dokona tu po objciu wadzy. Z kolei
narzuca si dalszy etap: "Zagadnienie straconych ziem i ludnoci w pierwszym rzdzie jest
zagadnieniem odzyskania politycznej potgi i niezalenoci kraju macierzystego... Odzyskanie to
odby si moe tylko przez uycie rodkw siy"... Std wynika program polityki hitleryzmu,
realizowany w latach 1933 - 1939... "Ku miecz jest zadaniem polityki wewntrznej narodu.
Zabezpieczy prac wykuwania i wyszuka towarzyszy broni, jest zadaniem polityki zagranicznej"...
(Hitler, str. 689). To co std wyniknie atwo jest zgadn. Aeby Europy nie utrzymywa w
niepewnoci, pisa o tym Hitler w "Mein Kampf": "Najwaciwsza drog wzmoenia potgi
kontynentalnej jest pozyskanie nowych ziem w Europie" (Hitler, str. 690). Po tym wszystkim jasna si
stanie definicja hitleryzmu, podana przez byego jego zwolennika i wybitnego czonka kierujcej elity,
Rauschninga: "Narodowy socjalizm jest po prostu duchem dynamicznym, wzitym absolutnie,
rewolucji z ruchomym mianownikiem... Jest to polityka okolicznoci w tym sensie, e pragnie
wykorzysta kad okazj, aby mc dziaa, aby wzmc sw si". ("Rewolucja nihilizmu str. 42).
Uorganizowanie postawy walczcego dynamizmu w t. zw. wiatopogld narodowosocjalistyczny, odpowiada skrzesaniu iskry w beczce benzyny. Iskra przemienia si w pomie,
ogarniajcy rodowisko. Jest to ruch i partia narodowo-socjalistyczna. W tym pomieniu roztopi si
musiay przepierzenia oddzielajce interesy jednostki od potoku ycia narodowego. Podzia na kwestie
oglne i czysto indywidualne run. Tym samym run musia podzia spoeczny, oparty o polityk
interesw tak zautonomizowanych i zatomizowanych jednostek. Zrodzi si inny sposb odczuwania
wiata i ycia. Towarzyszy temu nastrj upojenia, ekstazy, poczucie wzbierajcej mocy i
produktywnoci. Wszystko jest do zrobienia, nie ma tak wielkich przeszkd, ktreby mogy stan na
drodze pobudzonego uczucia rozkieznanej siy zbiorowej. Jednostka czuje si drobin krwi w
wielkim pulsujcym potg ycia organimie narodowym. Stad poczucie mistycznego podniesienia
emocjonalnego, uszczliwiajcej peni. Tak przeywa masa, w indywidualistycznej koncepcji ycia
skazana na beznadziejn jaowo zajmowania si drobnymi sprawami szarego trwania z dnia na
dzie. Doskonale to rozumia narodowy socjalizm. Odrzuca on zdecydowanie konsekwencje
indywidualizmu - spychanie zainteresowa jednostki do jej codziennych; drobnych interesw,
zwizanych z walk o byt. Odrzuca polityk interesw i walk klas. Apelowa do czego co dziaa
zespalajce, bez wzgldu na interesy jednostkowe. "wiatopogld winien dziaa spajajco, stawiajc
w centrum mistyczn wsplnot narodu krwi i przeznaczenia"... pisze Rauschning (str. 78). Jest on

58

rodkiem pozwalajcym na wyadowanie wezbranych napi przyrostu mocy w zbiorowej psychice

narodu niemieckiego.
3) Pastwo narodowo-socjalistyczne.
Dwa poprzednie czony hitleryzmu z powodu ich psychologiczno-socjologicznego charakteru
powszechnie byy niedostrzegane. Natomiast to co z nich jak z korzeni na powierzchni ycia
wyrastao - pastwo totalne - uderzao wyobranie wszystkich. Zjawio si ono pozornie jak jaki
niepojty wybryk natury. Umys ludzki stawa wobec zjawiska pastwa totalnego prawie cakowicie
bezradny. Dziki nieuchwytnoci punktu wykolejenia przyrostu mocy sprawczej i niedostrzeenia
momenty pojawienia si mistyki walczcego dynamizmu - urywa si prawidowy tacach poj
przyczynowo-skutkowych. Znalazo to swj wyraz w niezdolnoci do wytumaczenia skd si zrodzio
pastwo totalne. Wydawa si wic ano musiao jakim nienaturalnym potworem, nieobliczalnym
wyskokiem chorej wyobrani zwyrodnialcw "wodzw" i zbiorowym zdziczeniem. Zapewne duo w
tym jest prawdy. Ale oprcz tego istnieje tu wewntrzna logika rozwoju cyklu totalistycznego.
Ogarn j, znaczy to wnikn w tok ewolucji. Bdzie to naszym zdaniem w nastpstwie,
przeamaniem uczucia-bezradnoci, ktre wobec totalizmu podwiadomie ywimy.
Mistyka walczcego dynamizmu jest niewidzialnym korzeniem pastwa totalnego. Z chwil
gdy w umysach skrystalizowaa si postawa walczcego dynamizmu, pobudzia ona szereg
osobowoci do dziaania, do organizowania rodowiska spoecznego, przekuwania jego substancji na
element mocy. Jest to mistyka wewntrzna psychologiczna strona dynamizmu' patrzc za na to samo
od zewntrz, widzimy akcj, celowe dziaanie, organizacj. Tak wyglda rozwj ruchu hitlerowskiego
w Niemczech, ktrego kresem jest pastwo narodowo-socjalistyczne. Sprbujmy ten rozwj
rozpatrze w kilku fazach i odcinkach czasowych, chocia w zasadzie, by on czym jednolitym i
organicznym.
Uzewntrznienie si mistyki walczcego dynamizmu, jako akcji spoeczno-politycznej, jest
momentem narodzenia si partii narodowo-socjalistycznej. Staa si ona ramieniem wykonawczym
nowej postawy wobec wiata, nowego systemu wartoci. Moglibymy wic powiedzie, i partia
narodowo-socjalistyczna - to jednoczenie pastwo narodowo-socjalistyczne, ktre z maego
embrionu, poprzez walk ze starym ukadem si, dy do stania si jedyn rzeczywistoci duchow,
polityczn i materialn. Pocztki pastwa narodowo-socjalistycznego musimy by zupenie
niepozorne. Wiemy, i tym nieuchwytnym pocztkiem byo wykolejenie mocy spoeczno-sprawczej. I
tu dotykamy niezmiernie pasjonujcego zagadnienia: kiedy to wykolejenie znalazo swj wyraz w
mistyce walczcego dynamizmu, a nastpnie odbicie w wiadomej woli politycznej. Na podstawie
dotychczasowych uwag wiemy, i wszystkie procesy odbyway si ywioowo, poza kontrol
wiadomoci. Nie byo jeszcze warunkw do powstania systemu poj, ktrym w tej pracy si
posugujemy. Milionowe masy czuy, i si z nimi co dzieje. i zachodz jakie doniose przemiany
w yciu wewntrznym i spoecznym, ale na czym to wszystko polega, nie wiedziay. Tylko jaka
wyczulona intuicja moga zorjentowa si w zachodzcych przeobraeniach. I taka intuicja graniczca
z chorobowoci medium, zaistniaa. By ni ADOLF HITLER. W jego psychice zosta
wykrystalizowany wzr mistyki walczcego dynamizmu i jego wykadnik spoeczny - t. zw.
wiatopogld narodowo-socjalistyczny. Niezdrowa atmosfera wykolejonego i stopniowo ulegajcego
rozkadowi przyrostu mocy sprawczej, zostaa tu opanowana i pchnita na totalizm ekspansywny. Do
fermentujcego roztworu kadzi niemieckiej zosta wrzucony grzybek hitleryzmu. Odtad fermentacja
przebiega w okrelonym kierunku. Na tym tylko tle poj moemy rol "F hrera", bawochwalczy
kult dla niego, jego wszystko przygniatajcy autorytet. Masy niemieckie czuy w nim swego
absolutnego wadc. I to byo uzasadnione. Strumie wyzwolonych emocyj tych mas zosta
uformowany na jedyny wzr, jaki si nieodparcie narzuca - wzr odczuwania i przeywania wiata,
waciwy Hitlerowi. By to, w danych historycznych warunkach, zniewalajcy idea, przemonie
59

hipnotyzujca forma dla wykolejonego przyrostu mocy sprawczej. W tym wietle poj mona
dopiero dlaczego Hitler z taka atwoci "uwid" masy robotnicze, drobnomieszczastwo, dlaczego
potrafi je doprowadza swymi wystpieniami oratorsko-teatralnymi do ekstatycznego szalu i dzikich
poryww entuzjazmu. Zostawiamy czytelnikowi snucie dalszego wtku w tej pasjonujcej materii. Ze
wzgldu na temat pracy, waniejszym wydaje si nam ledzenie konsekwencji spoecznoorganizacyjnych, jakie wynikn z wakiego wpywu "F hrera". S one do przewidzenia, i co moe
dziwniejsze - powszechnie znane. F hrer otacza si druyn swych wspwyznawcw i wielbicieli.
Tak powstaje zacztek partii narodowo-socjalistycznej. Jej zadania s proste: forsowanie procesu
fermentacji, co inaczej nazywa si wychowaniem narodu niemieckiego w duchu narodowosocjalistycznym. Zamyka si to w formule "Deutschland erwache". Warunkiem tego za jest palne
wykorzystanie dwigni socjotechniki a wic rozbudowa aparatu partii, propaganda masowa, walka o
wadz, zdawienie wrogich orodkw wiatopogldowo-politycznych, co razem da wadztwo nad
emocjami i dusz narodu niemieckiego. Partia narodowo-socjalistyczna uzyskuje w ten sposb
panowanie nad sitami, podobne do tego jakie posiada przedsibiorstwo, ktre zapomoc turbin
wodnych eksploatuje jaki wielki wodospad. Partia wie do czego jest jej potrzebna wezbrana energia:
do pogoni za potg, do odwetu i wojny. Wiec te otwiera luzy i puszcza potok na swoje turbiny,
chocia uycie jego nadawaoby si do innych, szerszych celw. Runy wezbrane fale, przeistaczajc
si na napdow si dziea zniszczenia. Hitleryzm wykolei skupion przez wieki energi w oysko
pogoni za potg polityczno-imperialna. Moce, ktre winny suy do zupenie czego innego, poszy
na myn hitlerowski, gdy ten otworzy im na lepo mono odpywu. Tak wnikliwy obserwator jak
Rauschning, nie jest w stanie tego poj. Nie istniej dla przyrosty mocy sprawczej, gdy sam naley
jeszcze do krgu kultury indywidualistycznej. Stad te nie pojmuje naadowanej dynamizmem
atmosfery, szukajcej okazji do eksplodowania, ktra zdyskontowa dla siebie hitleryzm. Uderza go
wiec bujno hitleryzmu na tle ubstwa sformuowa wiatopogldowych i ideowych; pisze: "Brak
przestanek, to wielki paradoks tej rewolucji, stanowicy jedna z najwikszych tajemnic jej
powodzenia. W tym tkwi jej moc, na tej to waciwoci polega rzeczywista sia rewolucyjna i
charakter ruchu, ,jako rewolucji w permanencji"... (Rauschning str. 43). wiatopogld narodowosocjalistyczny wedug niego ..."nie stanowi jednej caoci i niedorzecznoci jest traktowanie go jako
cao. Ma wyczne znaczenie w sensie rodka. Jest gwnym atutem propagandy. Jest rodkiem
pomocniczym wadztwa, niezbdnym rodkiem pomocniczym duchowej techniki sugerowania mas i
przypominajcego hipnoz kierowania nimi"... (Rauschning str. 78). "Zdobycz narodowego
socjalizmu sprowadza si tylko do tego, e idee te, ktre powstay w sferach liberalnego
mieszczastwa, uksztatowa tak, e mogy oddziaywa na masy"... (Rauschning str. 80). Partia w
umysach swoich wodzw intuicyjnie czuje rumaka, na ktrym jedzie. Cay jej rozwj odbywa si w
nieuchwytnych wymiarach psychiki zbiorowej. Nic wic jej nie szkodzi, i zasady programu s
nienaukowe i najeone sprzecznociami. kpiny przeciwnikw z tej zbieraniny poj i pasat nie mog
za chwia ludzi wierzcych, gdy wierzy musz. ywioowy ruch toczy si swoj kolej. Kolej ta jest
wyrazista: a) Wdz jako ywe wcielenie ideale walczcego dynamizmu, b) partia jako jego rami
spoeczno-wykonawcze, upowszechniajce idea dynamizmu, c) totalizacja pastwa, d) totalne
wykolejenie si spoecznych w oysko pogoni za potg.
Kwestj "wodza" i partii narodowo-socjalistycznej pokrtce omwilimy powyej. Przejdmy
do totalizacji pastwa. Istot jej jest zczenie wszystkich aparatw socjotechniki w jedn organiczna
cao, suc rozrostowi ideaw narodowo-socjalistycznych, jako typu ycia w danych
okolicznociach najbardziej produktywnego. A wiec zarwno aparat powielania wzorcw jak i aparat
organizacji-aktywnoci, wraz z aparatem wadztwa i siy zbrojnej ma za zadanie wychowywa i
upowszechnia typ bojownika~ hitlerowskiego. Pierwszym czynem bdzie zatem zhitleryzowanie
pasy, literatury, teatru, filmu, wychowania publicznego, wcielenia modziey w szeregi "Jugendvolku"
"Hitlerjugend", wyrwanie jej spod wpyww rodowiska rodzinnego, gruntowna przebudowa systemu
60

nauczania w duchu narodowo-socjalistycznym itp. Z kolei opanowany by musi aparat organizacji

aktywnoci. Wszelkie organizacje spoeczne musz si sta ramieniem partii. Wrogie ulegn
zniszczeniu a ich funkcje ekonomiczne, socjalne, sportowe, rozrywkowe przejd w sub idei
hitlerowskiej. Dotknie to szczeglnie organizacje socjalistyczne. W odniesieniu do nich Hitler czyni
nastpujc uwag: "W dwudziestym roku ycia nauczyem si rozrnia pomidzy zwizkami
zawodowymi, jako rodkiem obrony oglnych praw robotniczych, i wywalczenia lepszych warunkw
yciowych, a zwizkami zawodowymi jako instrumentem partii politycznej, prowadzcej walk
klas"... Std wynika konsekwentny wniosek: "kiedy zabiegi zwizku zawodowego maj na oku, jako
cel polepszenie losu podstawowego stanu i go przeprowadzaj, dziaaj (zabiegi) nie tylko nie wrogo
wobec ojczyzny i pastwu - lecz w prawdziwym znaczeniu sowa - narodowo. One to stwarzaj
socjalne stosunki i zasady, bez ktrych oglno-narodowe wychowanie nie jest do pomylenia"...
("Main Kampf" str. 49). Podobny los spotka Reichswehr, ktra po okresie autonomii, rwnoznacznej
z panowaniem wpyww junkrw i warstw tradycyjnych, raptem stanie si wielka szko wychowania
mas w ducha narodowo-socjalistycznym. Wiemy w jaki sposb ten proces przebiega. Nie byt on
jednak szczytowym jego nasileniem. To ostatnie czy si w terminem "Gleichschaltacji", bdcej
niczym innym, jak; zdrenowaniem wszelkich istniejcych sil spoecznych w oysko wadztwa
hitleryzmu. Wszystko co istnieje w spoeczestwie w wyniku pracy pokole, zostao wczone w
jedn generaln lini. Jeli co nie byo nawet cakowicie zgodne z duchem narodowego socjalizmu,
peni musiao pomocnicza rol na rzecz jego oglnych de. Na tym tle pojmiemy donios rol
Rosenberga. Aposto nordycyzmu, jakim jest Rosenberg, nigdy nie miaby takiego znaczenia, jakie
posiada w Niemczech, gdyby nie to, i wanie on uzasadni w mniej lub bardziej prymitywny sposb
idee wykolejenia totalistycznego. Szczeglnie w pocztkach, gdy w onie partii nurtoway jeszcze inne
prdy, e wymienimy choby Strassera, wykolejenie napi w kierunku rasizmu nordyckiego, a tym
samym imperializmu i militaryzmu, w lwiej czci byo zasug Rosenberga. O usunitej w cie, lecz
tym nie mniej potnej roli Ludendorfa ju wzmiankowalimy. Dzi Rosenberg odgrywa mniejsz
rol, gdy wykolejenie totalistyczne dziaa ju automatycznie. Przez otwarte tamy spadaj potoki wd
samym swym ciarem, to te nieaktualnie nieco brzmi jego wezwania do mitu krwi nordyckiej:
"albo wzniesiemy si w zwy przez odnowione ycie i wyton upraw prastarej krwi nordyckiej,
pospou z wzmoona wol walki do oczyszczajcego wysiku i dziea, albo te ostatnie wartoci
germasko-zachodnie obyczaju i dyscypliny uton w brudnych falach ludzkoci"... Jaka za tre kryje
si w tym patetycznym apelu, ilustruje nam nastpujcy cytat: "Prawdziwa twrcza idea wolnoci
moe zakwitn w narodzie jako cao tylko wwczas, gdy on posiada powietrze do oddychania i
ziemi do uprawy roli"... (Rosenberg Mythus des XX Jahrhunderts str. 533). Dobitniej okrela zasady
wykolejenia sam Hitler: "W imi czego my walczymy, to jest zapewnienie trwania i powikszenia
naszej rasy, naszego narodu, wyywienia naszych dzieci i utrzymania w czystoci jego krwi"... "Kada
myl i kada idea, kada nauka i wszelka wiedza maja suy temu celowi. Z tego punktu widzenia
naley wszystko bada i wedug przydatnoci do tego celu przyjmowa, stosowa lub odrzuca"...
(Hitler, "Main Kampf" str. 234). Z tych sformuowa wynika rewolucyjny, niszczcy charakter
narodowego socjalizmu. Wszystkie wartoci maj by wyssane do celw przygotowania i
prowadzenia wojny, jako drogi prowadzcej do potgi politycznej. Sfera przey: religijnych,
metafizycznych, artystycznych, nauka, ycie umysowe we wszelakich jego przejawach, jak rodzina,
zainteresowania indywidualne i spoeczne, wszelkie siy, musz sta si ofiar wykolejenia
totalistycznego. Ogrom pracy dziejowej pokole ulec tu musi przeto pieniu na plastyczny materia, ten
za odlany w totalistyczne formy, posuy za aparaturo potgi politycznej, dcej do podbojw.
Totalizm jest, jak gdyby drenem, przez ktry spynie wszystko: od przey religijnych do wzrusze
hodowcw kanarkw, klubw wdkarzy i zbieraczy autografw. "Rozdzia od Rzymu katolickiego
bdzie krtkim okresem przejciowym do rozlegego celu zniweczenia wiary Chrystusowej, jako
najtszego korzenia kultury zachodniej Europy i adu spoecznego. Bdzie to etap, ktry dopomoe
61

do przypieszenia duchowego zrewolucjonizowania mas, nie przypieszajc jednak osignicia

samego celu kocowego. To te i walka z ydowstwem... jest pomocniczym rodkiem, sucym do
rewolucyjnego rozlunienia spoistoci narodu, do rozkadu dotychczasowych kategoryj
mieszczaskiego mylenia i wartociowania, do podwaania liberalnej budowy gospodarczej...
Irracjonalny ten pd narodowego socjalizmu jest waciwym rdem jego mocy. Sia jego tkwia w
tym, e cay by ruchem, i e mg odda si wszystkiemu co mogo stworzy ruch"... (Rauschning Rewolucja nihilizmu str. 41).
Susznie wic mwi Rauschning o hitlerymie, i jest on rewolucj nihilizmu. Optana pogo
za potg staa si sama w sobie celem. Nawet cel pierwotny - ideay narodowe - ulegaj stopniowo
wyblakniciu. ..."Narodowy socjalizm nie jest ruchem narodowym, lecz rewolucj, niszczcym
procesem, ktry m. in. pochonie rwnie pojcia i wartoci narodowe... Wszelkie motywy polityczne
w tym ruchu rewolucyjnym speniaj rol przemijajcych rodkw, sprzyjajc procesom
rozkadajcym istniejcy ad, maj funkcjonalne zaledwie znaczenie... Trzeba si bdzie raczej zbliy
do pogldu, e rozpoczyna nie tu ruch majcy nieograniczone moliwoci rozwojowe". (Rauschning
str. 82).
Tam gdzie praca "drenu totalnego" napotka na opr, odruchowo musi si stosowa gwat i
brutaln przemoc. W tym samym obszarze nie moe istnie biegunowo odmienny typ ycia. Tu ma
swoje rdo palca nienawi narodowego socjalizmu do ydw. Istotnie ydzi i to wszystko co z ich
wiatopogldu wyrasta, jest przeciwlegym biegunem w stosunku do hitleryzmu. Ideay judaizmu s w
ogle przeciwstawieniem uniwersalizmu cywilizacyjnego. U podstaw ich znajdujemy: kult izolowanej
jednostki, wyrwanej z cigu uwarunkowa tradycji biologicznej, duchowej, spoecznej, materialnej.
Sowem jednostka jako taka; wolno takiej jednostki, jako wolno od wszystkiego co jest
historycznym dzieem - od pastwa, narodu, suby. Do tego pogldu na wiat lgn ywioowo
wszyscy ludzie zmczeni, zwtpiali, poszukujcy spokoju. Nic wiec dziwnego, e wok jego
koncentruj si ruchy o znamionach wyczerpanej prnoci witalnej. Hitler zwalczajc ydw, godzi
w rdze tych kategoryj cywilizacyjnych, ktre nie zostay objte przyrostem mocy sprawczej, a tym
samym stanowi czynnik zimnego, wytrwaego oporu, sigajcego a do samych fundamentw.
Mamy tu do czynienia z ywioow nienawici do siebie kracowo rnych ustosunkowa si do
ycia i sposobw przeywania wiata. Nie moe tu by adnego wzajemnego zrozumieniu, wrcz
przeciwnie, tylko najbardziej wrogie odczucie obcoci. Doprowadzio to w nastpstwie do
potwornoci "treblinkacji". Std te wynika m. in. zupene nieorjentowanie si ydw czym jest
hitleryzm, race bdy w jego ocenie, jak-o tym wzmiankowalimy na wstpie.
4) ARMIA NARODOWO-SOCJALISTYCZNA.
Pastwo totalne, zmontowane przez hitleryzm, jak i kade pastwo w ogle, jest tylko form
przepywu energii. Wykolejony przyrost mocy spoeczno-sprawczej wyrazi si w hitlerowskiej
mistyce walczcego dynamizmu, ktry z kolei poprzez formy pastwa narodowo-socjalistycznego
musi znale swj dalszy wykadnik w kumulacji i krystalizacji potgi. T skumulowana i
skrystalizowana potg s siy zbrojne Trzeciej Rzeszy. Chcemy tu podkreli wynikliwo
hitlerowskiego militaryzmu z przyrostu mocy sprawczej. Sia zbrojna Niemiec hitlerowskich korzenie
swoje posiada w przyrocie mocy sprawczej. Wykolejenie przyrostu mocy w hitlerowsk mistyk
walczcego dynamizmu i pastwo narodowo-socjalistyczne, to tylko kolejne fazy tej samej pierwotnej
energii. Jeli komu obca jest tre zawarta w pojciu emocyj utajonych, tym samym niepojt by
musi istota socjotechniki, niepostrzegalnym staj si fenomen przyrostu mocy sprawczej i jego
wykolejenie si. Ten kto wreszcie staje w bolesnym zdumieniu przed wszystkimi dalszymi ogniwami
cyklu totalistycznego, jak przed drczca zagadk. Jedyny wyraniejszy fenomen hitlerowskiej
mistyki dynamizmu, znajduje dobitny ksztat w militarymie Trzeciej Rzeszy. W rozbudowie armii, w
nieskoczonym mnoeniu si militarnych przejawia, niejako uzewntrznia si istotny kierunek
62

ewolucji cyklu totalnego. Polityka wewntrzna hitleryzmu, zniesienie parlamentaryzmu, likwidacja

stronnictw ideo-politycznych, okupacja zwizkw zawodowych, obozy koncentracyjne sowem
pastwo totalne, tak narzucajce si powszechnie uwadze jest tylko transmisj siy, w pewnej zoonej
fabryce, ktrej praca wycelowana jest na produkowanie narzdzi siy zbrojnej. Moglibymy
powiedzie wprost, i cykl hitlerowski jest i musi by fabryk produkujc a do nadprodukcji towar
zwany "armi". I tak by musi. Urealnion form walczcego dynamizmu nie moe by nic innego jak
tylko: czogi, armaty, karne szeregi wiadomych swego zadania onierzy, dalej sztaby, plany i
wreszcie nard imperialistyczny w swoich odruchach. Mistyka hitlerowskiego dynamizmu nie moe
sfabrykowa innego produktu. Ewolucja cyklu jest zdeterminowana. W kadzi z pynem
fermentacyjnym jakim byy Niemcy przed Hitlerem, tylko taki grzybek mg najlepiej i najswobodniej
si rozwija. Rewolucyjny militaryzm musia by wynikiem tej fermentacji. Nie doborowe wino
uniwersalizmu, lecz wanie ocet militarny. Wszelkie inne grzybki musiay w tym roztworze zmarnie,
napotkawszy nieodpowiednie warunki biochemiczne. Przechodzc od tej przenoni do rzeczywistoci
hitlerowskiej, oznacza to wzgldn atwo zmontowania machiny wszystko poerajcych zbroje.
Mistyka walczcego dynamizmu pozwala uruchomi ogromne energie psychiczne, przemieniajc je z
kolei w prace biur planizacyjnych ministerstw, w prac caego pastwa totalnego, w precyzyjny
wysiek robotnika, chopa inyniera, w znoszone bez szemrania uszczuplania plac, w budow tysicy
czogw, samolotw, armat. Tej hipnozie ulegaj nawet wrogowie totalizmu. Jak dalece jest to
niezwyka atmosfera, wystarczy zastanowi si nad tym, czy mona w ogle wyobrazi sobie rwnie
intensywny i zgodny wysiek zbiorowy na rzecz jakiego innego celu? Czy do pomylenia jest co
rwnie podobnego gdyby postawiono cel pokojowy np. rozbudow i wydwigniecie narodowego
gospodarstwa, celem rozwizania kwestii ndzy socjalnej, podniesienia jakoci biologicznej i moralnej
pogronych w upadku szerokich musi Owszem, jest to moliwe, ale w ukadzie uniwersalizmu
cywilizacyjnego jest to jednak zadanie, ktre dopiero przeczuwamy. Oceniajc dzi globowy dramat z
pewnej perspektywy, czujemy si wstrznici determinizmem tragedii dziejowej, u podstaw ktrej
znajdujemy niemono utorowania ujcia uniwersalistycznego dla wydobytych z czowieka si. Czy
po wyganiciu cyklu, sprostamy trudnociom? Jest to kwestia umiejtnoci gromadzenia i
wyzyskania zdobytych dowiadcze zbiorowych.
W dojciu Hitlera do wadzy wielka rol odegra moment przypadkowoci historycznej.
Dopomoga mu walnie Reichswehra, majca wasne cele na oku. Dc do uzyskania swobody
zbroje, sfery wojskowe w Niemczech szukay narzdzia politycznego, ktre w warunkach
skrpowania traktatem Wersalskim mogoby trudnoci przezwyciy... "Powstaa zatem konieczno
znalezienia odpowiedniego instrumentu politycznego, ktryby pozwoli Reichswehrze, aby nie
eksponujc si sama, po swojej myli zdoaa kierowa rozwojem i we waciwy sposb urabia
opini publiczn. Za taki instrument moga uchodzi odpowiednia koalicje si politycznych... Ale za
taki instrument mg uchodzi rwnie aparat dyktatury politycznej, podany za nastrj mona byo
w najkrtszym czasie wytworzy w duchu nowoczesnej propagandy masowej". (Rauschning str. 177).
Byoby jednak bdem przypuszcza tak, jak to byo w pewnych koach politycznych Europy,
i Reichswehra jest waciwym dyspozycyjnym orodkiem hitleryzmu. Zastosowanie socjotechniki w
takiej skali, jak to uczynia partia narodowo-socjalistyczna, wyzwolio burz namitnoci, ktre na
podobiestwo rozhukanych rumakw poniosy rozwj wypadkw na wezbranej fali nastrojw. Partia
bya tym szalonym jedcem, ktry pobudza rozpd ze wszelkich sil. Nic w tym dziwnego, skoro z
tego lepego pdu sama wanie si narodzia.
Skoro caa maszyna cyklu hitlerowskiego jest nastawiona organicznie na rozbudow ramienia
zbrojnego, w ktrym walczcy dynamizm niejako "materializuje si", armia musi rozrasta si w
nieskoczono, poerajc jak moloch wszelkie inne wartoci narodowe. Militaryzm narodowosocjalistyczny staje si w caym tego sowa znaczeniu "rewolucyjnym". Rewolucjonizuje on ycie
narodu we wszystkich dziedzinach. Ze zdumieniem stwierdza to Rauschning, ktry swoj postaw
63

psychiczn jest raczej bliej totalizmu kwietystyczno-obronnego i zdaje si, e na tym tle odszed od
hitleryzmu... "Tutaj mamy decydujcy moment styczny rewolucji nihilistycznej z totalnym
pogotowiem zbrojnym, ktre stao si wasnym swym celem. Dowdca wojskowy, wychodzc z
zaoe swych idei militarnych, absolutnej woli wojennej, dochodzi do ustroju wojennego jako do
normalnej i celowej postaci bytu narodowego. Narodowy socjalizm dochodzi do tego poprzez sw
idee rewolucji w permanencji. Ale identyczno stanowiska wojska i narodowego socjalizmu jest
pozorna. Dla narodowego socjalizmu wojna jest tylko rodkiem, prowadzcym do jego celu - do
totalnej rewolucji... Naduywa on idei wojskowych tak samo jak naduywa narodowych, aby samemu
usadowi si w siodle i rozwija totalny aparat wadztwa" (Rauschning, str. 138).
Zmobilizowanemu narodowi potrzeba cakiem innych form ycia, aby w stanie pogotowia
zbrojnego, w kadej chwili by gotw do walki, do podjcia tytanicznej "Pracy" w nadchodzcych
wojnach. Ale przez to armia zobowizaaby nard do radykalnego zrewolucjonizowania caego
swego bytu i to w sposb tak gruntowny, e czego dalej idcego trudno w ogle sobie wyobrazi.
Byby to przewrt gbszy od wywoanego kiedykolwiek przez jak rewolucj. O gbi przewrotu
wiadczy pytanie, ktre stawia sobie Rauschning: "Co jest zawodem politycznym armii, czy funkcja
stranika tradycyjnych wartoci historycznych, czy te rola rda rewolucji? -- (Rauschning, str. 172).
Tylko w czci wyjania istot tego faktu zewntrzna identyczno celw partii i Reichwshry.
"W owym procesie rozwojowym, rozstrzygajca rol graa ta okoliczno, e kierownictwo polityczne
i cywilne kierownictwo oglne polityki niemieckiej, w przeciwiestwie do umiarkowywujcych
wpyww, jakie wszystkie poprzednie rzdy wywieray na yczenia dowdcw wojskowych,
odwracajc groteskowo normalny stosunek, podsycao nieustannie roszczenia armii, wcielajc wobec
niej prawdziw wol bojow, pragnienie ryzyka i stawiania na kart istnienia caego narodu. W ten
sposb totalna mobilizacja staa si postaci "ujednolicenia" (gleichschaltung), ktra bya do przyjcia
dla armii, i ktra spaja j coraz bardziej z narodowosocjalistycznym dynamizmem rewolucyjnym...
Stajc si wobec mobilizacji narodu gwnym czynnikiem rozstrzygajcym caego ycia, armia
obejmuje jednoczenie role wykonawczyni rewolucyjnej woli narodowego socjalizmu"... (Rauschning,
str. 185). W wietle tych uwag, hitlerowski militaryzm rewolucyjny i koncepcja "wojny totalnej" jest
prawidowym wynikiem rozwijania si cyklu. Z rwn prawidowoci nastpi powinny i jego dalsze
fazy.
5) "HERRENVOLK".
Rewolucyjny militaryzm hitlerowski jest waka faza w kolejnym wypenianiu si cyklu.
Proces ten rozwija si dalej, stajc si "Imperjalizmem ekstensywnym" Trzeciej Rzeszy. Przyj
musimy jako co bardzo naturalnego, i rozmach ten musi doprowadzi do idei rozprzestrzeniania si
terytorialnego, gdy tylko w takim ksztacie moe znale ujcie energia zawarta w armatach,
bombach, dywizjach i korpusach. Uzasadnienie tego postulatu jest czym pochodnym. rodki
posiadanej potgi zaczynaj przez sam ciar swego istnienia wpywa na kierunek postpowania.
Stad te wany jest imperatyw zawarty w twierdzeniu Hitlera, i "ruch narodowo socjalistyczny
podj musi wysiki usuniecie dysproporcji pomidzy liczb ludnoci i ziemi"... (Hitler, Mein Kampf,
str. 732).-Natomiast podrzdne cakiem jest uzasadnienie w imi czego to si czyni... Ekspansja
imperialna, wola wadztwa nad przestrzeniami i narodami je zamieszkujcymi, staje si jakim
magicznym obrazem, przemonie czarujcym umysy. Jest to imperializm ekstensywny, nastawiony
na przestrze uchwytn w kilometrach kwadratowych i liczbach. Istnieje tu prymitywny gd
wielkoci arytmetycznych, jednopaszczyznowa wola rozpynicia si po mapie kontynentw i
oceanw globu, pd waciwy wyobrani chopicej, formujcej si na podrczniku geografii. Ale w
tym wanie tkwi ywioowo i szczeglna przenikliwo w wiat popdw szerokich warstw
narodowych. Wyania si stad charakterystyczny nastrj ekstatyczny imperializmu hitlerowskiego,
decydujcy o sposobie pojmowania zagadnie polityki zagranicznej. Rauschning czyni o niej tak
64

uwag: "Jako cao, polityka ta zrywa w swej totalnoci ze wszystkimi zwyczajowymi skalami.
Dotychczasowe kategorie mylenia politycznego zupenie nie nadaj si tutaj. I koniec kocw rzecz
to jaowa chcie racjonalnie interpretowa irracjonalny pd do dziaalnoci, pragncy si wedrze do
wszystkich przestrzeni. Nic nie wypenia takiego pdu. Oglnym obrazem ycze jest nowy podzia
ziemi, ktry wabic niby w cel marze socjalistycznych w postaci bezklasowego spoeczestwa w
bogosawionym pastwie przyszoci ma, jako malowido pociga tylko i zagrzewa, prowadzc w
wiat nieokrelonych marze o bogactwie, szczciu i potdze. Nic nie wiadczy w takim stopniu o
bliskim pokrewiestwie tej rewolucji pozbawionej doktryny ze wszystkimi rewolucjami i powstaniami
masowymi, jak to wanie stylizowane oczywicie na bohaterstwo pragnienie szczcia i blasku,
znaczenia i przewrotu, odwetu i przygody". (Rauschning, str. 380).
Imperializm Trzeciej Rzeszy nabra waciwego wyrazu dopiero w zestawieniu z takimi
deniami innych orodkw totalizmu ekspansywnego. Dopki wrzenie w poszczeglnych kotach
totalistycznych odbywao si w sposb izolowany, rwnowaga wiata dawaa si utrzyma. Z chwil
jednak, zestrzelenia si ich naporu w zgodny plan dziaania, rozpocza si najwiksza w dziejach
rewolucja stosunkw politycznych wiata. Porozumienie Trzeciej Rzeszy z Japoni i Wochami,
zapocztkowane przejciow wspprac z Rosja Sowiecka w sierpniu 1939 roku, doprowadzio do
wybuchu, ktrego skutki odczulimy szczeglnie dotkliwie.
..."Wochy day dynamizmowi styl i rytm ksztatu politycznego wewntrznego opanowania.
Ale Niemcy tchny w niego wiadomo swego wielkiego zadania rewolucyjnego w polityce
midzynarodowej. Dopiero poczenie obojga sprawio, e dziaalno na wielk skale staa si
moliwa". (Rauschning, str. 304). Nastpuje zrewolucjonizowanie celw polityki zagranicznej. wiat
wydaje si by tortem, z bogactw ktrego kady moe sobie ukraja tyle na ile go sta mocy i
zdecydowania.
W ramach tych zdarze uformowaa si idea celu ostatecznego, czyli eschatologia hitleryzmu:
jest to koncepcja "Herrenvolku" - "Narodu panw". Niemcy jako nard wadcw, nard panw, w
stosunku do innych narodw kontynentu - oto ostateczny produkt myli zakotwiczonej w podstawach
cyklu totalistycznego hitleryzmu. Jest to najwysze uzasadnienie, bdce niejako koron procesw
logicznych, usiujcych dociec sensu tego co si dzieje. Dla umysu, ktry przytakn pierwszemu
ogniwu cyklu, wniosek ten narzuca si jako co koniecznego.
6) WOJNA TOTALNA.
Skoro uznaje si potrzeb ekspansji terytorialnej, musi si aprobowa jej konsekwencje.
Polegaj one na przyjciu wojny, jako rodka prowadzcego do celu. "Taka decyzja wymaga
niepodzielnego oddania si. Nie jest podobiestwem poowicznymi rodkami, albo z wahaniem
przystpowa do zadania, ktrego przeprowadzenie jest moliwe tylko przy najwyszym napiciu
energii. Wtedy kierownictwo polityki pastwowej musi wycznie temu celowi by powiecone i nie
moe nastpi aden krok, ktrego uzasadnienie byoby inne ni spenienie zadania i jego warunkw.
Naley utrzyma jasn wiadomo, e ten cel tylko poprzez walk moe by uzyskany i trzeba
zbrojnej rozprawie zdecydowanie i spokojnie patrze w oczy". :.."Nowe pastwo musi wkroczy
znowu na drogi zakonu krzyackiego, aby zapewni za pomoce miecza niemieckiemu pugowi
zagrody, narodowi za codzienny chleb" (Adolf Hitler, "Mein Kampf", str. I53-I54). Tak brzmi
decyzja, ktra pogrya wiat wspczesny w oparach krwi drugiej wojny wiatowej. Nie
powinnimy jednak ulega sugestii, i decyzja ta bya wyrazem wiadomej 'woli. Wrcz przeciwnie ciy nad ni niepostrzegalny dla aktorw dyktat praw rozwojowych cyklu totalistycznego.
Wsuchajmy si tylko w jej dalszy cig: ..."Olbrzymie pastwo na wschodzie jest dojrzae do upadku.
Koniec panowania ydowskiego w Rosji jest te kocem Rosji jako pastwa. Jestemy wybrani przez
los by sprawcami tej katastrofy, ktra bdzie potwierdzeniem dusznoci teorii rasistowskiej. ("Mein
Kampf", str. 743).
65

Wzbogaceni w dowiadczenie wojny na wschodzie, postrzegamy determinizm myli

hitlerowskiej. Wyrasta ona i obraca si w kolisku swego cyklu, podlega jego-prawom i jemu tylko
suy. wiadomo narodowo-socjalistyczna nie moe si oderwa od swego pnia. Std te los jej jest
taki, jaki przypad cyklowi hitlerowskiemu. - Spopieli si w pomieniu wojny totalnej. - Wojna
totalna rozptana przez hitleryzm jest kocowym ogniwem cyklu. U motyli, ktrych rozwj poprzez
stadium larwy i poczwarki trwa nieraz czas duszy, motyl dojrzay jako kocowy etap rozwoju, yje
nieraz tylko jeden dzie. Larwa totalizmu hitlerowskiego rozpocza si w momencie wykolejenia
przyrostu mocy sprawczej po to, by poprzez postacie mistyki walczcego dynamizmu, pastwa
narodowo-socjalistycznego, siy zbrojnej Trzeciej Rzeszy, idei Herrenvolku, doj do postaci
dojrzaego motyla wojny totalnej, spalajcego si gwatownie w tragicznym fajerwerku.
W ten sposb dramat w szeciu aktach, rozgrywajcy si na scenie wiata dogasa. Czy
ludzko potrafi stworzy inne dzieo, czy potrafi przeama determinizm zaoe cyklu
totalistycznego - oto jest problemat. W przeciwnym bowiem razie zjawi si przed oczyma ludzkoci
nowe widmo wojen wiatowych.

66

VI. WIDMA TOTALIZMU EKSPANSYWNEGO

1) TOTALIZM JAPOSKI.
Oszoomieni nawanic wydarze, ktrych rdem s Niemcy hitlerowskie, skonni jestemy
mniema, i ekspansywny totalizm jest przede wszystkim ich dzieem. Std z pewnym ociganiem
przyjmujemy myl, i ma on ju gdzie indziej poz sob kilkadziesit lat historii. Japonia nowoczesna
moe by uwaana za kraj, gdzie totalizm, jako koncepcja ycia polityczno-spoecznego, zostaa
najwczeniej zastosowana. Znacznie wczeniej ni w Europie zaszy tam procesy, ktre jako cao
nosiy wyraziste znamiona totalizmu ekspansywnego, pomimo dekoracji parlamentaryzmu,
liberalizmu etc. Ten sam w zasadzie proces rodzenia si totalizmu japoskiego przebiega w zupenie
innych okolicznociach. Rol socjalizmu, jako czynnika pobudzajcego szybko reakcji spenia
cywilizacja europejska, ktra w brutalny sposb z intencjami zaborw kolonialnych wtrca si w ycie
wewntrzne Japonii. Amerykaski admira Perry w lipcu 1853 roku dokonuje wywaenia zamknitej
bramy, zmuszajc Japoczykw armatami do otwarcia portw. W dzienniku okrtowym o tym fakcie
zanotowano nastpujce zdanie: "Pamitny to dzie w historii Japonii, poniewa dzi nareszcie
zdoalimy przemoc wepchn klucz do zamka i otworzy zamknite drzwi. Uczyniono pierwszy
krok w celu zamania izolacji Japonii!".,. Reakcja obronna bya tego samego typu co we Woszech,
Niemczech, zagroonych pochodem atomizujcych ideaw indywidualistycznych, w wykadni
socjalistycznej; by moe powolniejsza, bardziej rozcignita w czasie. Nic w tym dziwnego. Ognisko
niebezpieczestwa nie byo tu obok w lokalu pisma komunistycznego, czy klubu socjalistycznego,
lecz na odlegym kontynencie, na drugiej pkuli.
Osobliwoci Japonii jest typ ycia duchowego, wyznaczajcy charakter narodu. Znamionuje
go wysoki stopie wyzwolenia emocyj utajonych. Znaczy to, i w wierzeniach, zasadach
wiatopogldowych, w normach ycia publicznego i ideaach polityczne-moralnych przejawiaj si
emocje utajone, ktre w Europie wydobywaj si na powierzchni tylko dziki rozwojowi aparatury
socjotechniki. Poleenie geograficzne, wyspiarska izolacja od wszelkich wpyww od zewntrz,
struktura rasowa, a przede wszystkim specyficzno rozwoju historycznego wytworzyy dziwne
zjawisko umysowoci o pokroju nader uniwersalistycznym. Japoczyk czuje, myli, dziaa w
kategoriach dziea cywilizacyjnego, jakim jest nard. ycie jednostki jest wane ze wzgldu na jej
wkad w dorobek i potg narodu. Uzmysawia to nam znany patriotyzm Japoczykw, zarwno w
pokoju jak i na polu walki. Jest to co oryginalnego i jedynie Japonii waciwego. Stwierdzamy wic
ten fakt, nie wdajc si w gbsz jego analiz. Znamienne jest przy tym, e indywidualizm typu
europejskiego by dla cywilizacji japoskiej czym zupenie nieznanym. Dziki temu Japonia nie
przeywaa rozwoju, ktry jest chlub Europy. W parze z tym idzie druga oryginalna cecha: Emocje
utajone s zawarte w wiatopogldzie Japoczyka, ale nie maj przerzutu na ycie praktyczne w
postaci okrelonych czynw i dziaa. S niejako w spitrzeniu i gotowoci. Brak im przekadni,
dziki czemu trwaj, jak lawina energii, ktra moe zosta uruchomiona, gdy spenia si brakujce
warunki. Jeliby chcieli przeprowadzi analogi do stosunkw europejskich, to naleaoby wyobrazi
sobie wielki wzrost idei nacjonalistycznych, bdcych akumulatorami emocyj utajonych, przy
jednoczesnym zastoju cywilizacyjnym, szczeglnie w technice i socjotechnice. Razem wic stosunki
japoskie przed modernizacj znamionuje: znaczne napicie emocyj typu uniwersalistycznego,
przesiknicie nimi sposobu czucia i mylenia przecitnej jednostki w postaci ideaw religijnepolitycznych i norm moralnych, a jednoczenie oglny zastj z powodu niemonoci przerzutu ich na
ycie spoeczne. Wspczynnik oporw pomidzy tymi emocjami a sfer ywiow spoecznych i
materialnych by zbyt wielki. Pamitajmy, i jak o tym pisalimy w drugim rozdziale niniejszego
szkicu, podobny ukad si istnia w swoim czasie u nas w Europie, z t rnic, e zostao znalezione
cudowne wyjcie poprzez koncepcj indywidualistyczn, w Formie sztucznego ograniczenia pola
zada. Gdyby nie genialny wynalazek, jakim bya koncepcja indywidualistyczna, niewiele u nas
zmienioby si od czasu wyprawy Odyseusza pod Troj. Staroytni Grecy dokonali decydujcego
67

przeomu. Skoro nie mogli przystpi do wielkiego uniwersalistycznego dziea od razu, przystpili
do poprzez parcelacj jego na niewielkie indywidualne odcinki. To co zostao na nim dokonane, jest
nasz dum, a jednoczenie podstaw do snucia wizji o nowej wielkiej cywilizacji, ktra oprze si o
ywioy emocjonalne dotychczas utajone. Na wspania cywilizacj europejsk mona wic patrze
jako na okres stwarzania pierwiastkowych rodkw i narzdzi. Gdyby na przykad na samotn wysp,
bogat w mineray, zamiast Robinsona, zosta wyrzucony chemik lub inynier, ktry zaamaby donie
z powodu braku nowoczesnego laboratorium, los jego byby do przewidzenia: konaby w
prymitywimie i godzie. Jeli jednak nasz robinsonowski chemik zamiast roi o brakujcym
laboratorium, przystpi do pierwiastkowych czynnoci stwarzania elementarnych rodkw, porednio
dopiero, poprzez szereg etapw przechodzc do zbudowania laboratorium wiemy, i wszelkie
trudnoci zostan przezwycione. Cywilizacja europejska bya tym wanie okresem zdobywania
pierwiastkowych rodkw. Po tym dopiero mona marzy o uruchomieniu laboratorium emocyj
utajonych, o uniwersalimie cywilizacyjnym.
Japonia jest raczej tym Robinsonem chemikiem, ktry na nic si nie zdoby. Nie zdobya si
ona na mozolna prace konstruowania pierwiastkowych narzdzi, zamierajc w-bezradnoci
oczekiwania. Wszystko si zmieni, gdy Japonia styka si bezporednio z gotowym ju zasobnym
laboratorium. Nastpuje raptowne obudzenie, gorczka, przyswajanie sobie cennych osigni. Czyni
si to z tym wikszym popiechem, i kady Japoczyk zdaje sobie spraw z przewagi pyncej z
posiadania rodkw nowoczesnej cywilizacji i z niebezpieczestwa, zagraajcego niepodlegoci
pastwowej Japonii. Proces wydzierania broni z rk przeciwnika i przyswajania jej do swojego uytku
z pozoru jest inny ni ten, ktry widzielimy podczas walk hitleryzmu i woskiego faszyzmu z ruchem
socjalistycznym. Ale zasada jest ta sama. Hitler si zdumiewa zdyscyplinowaniem mas
socjalistycznych, ich jednolitym drylem propagandowym i za swoje najpilniejsze zadanie uwaa
opanowa te sztuk, t. zn. przyswoi sobie aparat propagandy i powielania wzorcw. Podobnie
postpuj Japoczycy w stosunku do zagraajcej im cywilizacji zachodniej... "W roku 1855
Japoczycy zakadaj szkoy jzykw obcych, zakadaj pastwowe biura tumacze i przyswajaj
sobie prawdziwe dary cudzoziemcw: ich wiadomoci techniczne ich maszyny i owoce ich
dowiadcze na polu wiedzy i handlu... Wielu Japoczykw ukrywa si na pokadzie okrtw
angielskich, amerykaskich, holenderskich, aby pokryjomu opuci kraj ojczysty i pozna obce
zwyczaje, obyczaje i wiedz. Kady z tych modych Japoczykw po powrocie do ojczyzny, staje si
nieubaganym wrogiem szogunatu, ktry w ich oczach ponosi odpowiedzialno za hab i ponienie
Japonii..." (Z. Zischka, Japonia, str. 13).
Dlatego, by emocje utajone Japoczykw przeistoczyy si w przyrost mocy sprawczej, trzeba
tu nie tylko aparatury socjotechniki, ale i tego wszystkiego co stanowi materialny dorobek cywilizacji
zachodniej: jej techniki wytwrczej, organizacji gospodarczej itd. Byy to brakujce ogniwa, po
wczeniu ktrych oywczy prd mg przepyn przez cay obwd. Na tym tle poj moemy
niezwyka chonno Japonii w stosunku do dorobku europejskiego, jak i ograniczenie si jej do
pewnych tylko dziedzin. Korzenie duchowe, z ktrych wyrosy wszystkie dotychczasowe zdobycze
naszej cywilizacji, zostay dla Japoczykw zupenie obce. Nie maj oni najmniejszego zrozumienia
dla podstaw wiatopogldowych indywidualizmu, dla jego koncepcyj religijnych, filozoficznych,
ideaw spoecznych i politycznych. To co w tej dziedzinie u nich si przyjo, nosi charakter zupenie
zewntrzny. Ani liberalizm, ani socjalizm w Japonii zupenie si nie rozwin. Formy ycia
politycznego, pomimo pozorw parlamentaryzmu i demokratyzmu nie wyraaj istotnej struktury
organizacyjno - pastwowej Japonii. Bya ona raczej i pozostaa totalistyczna. A ju w wybitnej
mierze staa si ni po uzbrojenia si w pierwiastkowe narzdzie socjotechniki i techniki materialnej.
Przyrost mocy sprawczej rycho spywa starym oyskiem obyczaju samurajw. Zasady
etyczne "Buszydo" staj si zrbami pastwowoci japoskiej. Odbywa si to samo co w Europie, lecz
na tle zupenie innych dekoracyj historycznych. Moment spoeczno-socjalny nie odgrywa tu tej roli co
68

gdzie indziej. Wszystko obraca si wok zagadnienia obronnoci i ekspansji. Militaryzm rewolucyjny
jest t sama wszystko obejmujc wielkoci, z ta tylko rnic, e napotyka na mniejsze opory natury
psychicznej. Istniej one w innej dziedzinie, bo w strukturze ekonomicznej kraju. Japonia jest krajem
feodalno-rolniczym. Stopniowo krystalizujca si idea imperialna jako haso "Azja dla Azjatw"
oznacza wol imperialn Japonii. Na drodze do jej osignicia ley zapora w postaci prymitywizmu
ekonomicznego. rodki socjotechniki staj si narzdziem, za pomocy ktrego faszyzm japoski
przebudowuje struktur spoeczno-ekonomiczna kraju forsujc procesy industrializacji.
W miar kompletowania swego uzbrojenia gospodarczo-industrialnego, ewolucja Japonii
toczy si coraz wyraziciej wedug praw cyklu totalizmu ekspansywnego. Narasta nieubaganie
mistyka walczcego dynamizmu Samurajw, stopniowo wypeniajc sob ide odrodzonej Japonii.
Idea ta ju jako misja krzepnie i rozrasta si w zwyciskich wojnach z Chinami i Rosj. Staje si ona
osi- krystalizacyjn wszelkich namitnoci i upodoba przecitnego Japoczyka, staje si podstaw
totalizmu. Pastwo Totalne Wschodzcego Soca ewoluuje znanym nam ju torem: "Tenno", totalne
poparcie tronu, totalna mobilizacja dla rozbudowy siy zbrojnej, cakowite zdrenowanie si
narodowych dla tego celu s klasyczne w swym przebiegu. Gdzie indziej, w Europie, aby cakowicie
zdrenowa ycie narodowe na rzecz mistyki walczcego dynamizmu i militaryzmu, naley pokona
autonomiczny opr pewnych dziedzin ycia, wyrosych na podou indywidualistycznym. W Japonii
ten opr nie istnieje. Nie zachodzia tu potrzeba walki i rugowania wiatopogldu
indywidualistycznego jednostki, z jej ycia, pogldw, ocen, zwyczajw, stylu pracy, jak to ma
miejsce w kadym narodzie Europy, gdzie zachodzi konieczno amania oporu instytucyj
demokratycznych i wolnociowych, gdy tego wszystkiego Japonia wcale nie miaa. Wartoci
duchowe, stanowice fundament kultury japoskiej, pasoway w wysokim stopniu do arsenau
socjotechniki. Jak susznie zaznacza A. Zischka: "Na dugo przed Sowietami i Rooseveltem Japonia
bya pastwem kierowanym planowo... Swj fantastyczny wzlot zawdzicza swej uporzdkowanej i
planowej gospodarce... Od czasu kiedy armaty amerykaskie sforsoway wejcie do jej portw, nie
pozostawia nic na ask losu, nie wierzya w liberalizm gospodarczy, w "laissez faire", lecz z uporem
kroczya po z gry wytyczonej drodze"...
Totalizm japoski rni si tym od omawianego totalizmu hitlerowskiego, e jego
ostatecznym zadaniem nie jest mobilizacja wszystkich wielkoci psychicznych, organizacyjnych i
materialnych, lecz przemiana pewnych zakresw wielkoci na inne. W Niemczech totalne pastwo
bezporednio przechodzi w militaryzm rewolucyjny, tu za tylko porednio. Tym ogniwem porednim
jest industrializacja gospodarstwa narodowego. Dzieje si tu co podobnego jak w Rosji Sowieckiej.
Wielkoci emocjonalne milionw Japoczykw musz najpierw by przemienione w wol
niezmordowanego wysiku gospodarczego, w wysilajc prac na roli w fabryce, w transporcie, w
biurze. Praca ta z kolei ma skrystalizowa si w dobrach kapitaowych: w instalacjach przemysowotechnicznych, w maszynach, budynkach, drogach, lokomotywach, okrtach itd. Powysze dobra
kapitaowo-wytwrcze maj dopiero sta si podstaw potgi militarnej i substancj militaryzmu
rewolucyjnego.
Mamy tu do czynienia z niezmiernie interesujcym zjawiskiem. Przyrost mocy sprawczej
poprzez mistyk walczcego dynamizmu Samurajw i pastwo totalne przybiera najpierw form
bodca do pracy gospodarczej. Niezmiernie liche wynagrodzenie za prac, godowy poziom ycia
robotnika japoskiego, a jednoczenie wysoka wydajno pracy, wielkie wytenie psychofizyczne s
do pogodzenia tylko za pomoc wprowadzenia motyww poza-gospodarczych. Praca robotnika
japoskiego i personelu kierowniczego dziki tym motywom jest niezmiernie tania. Daje ona wysokie
nadwyki, wysok stop nadwartoci, ktra pozwala na szybk akumulacj w postaci dbr
kapitaowo-wytwrczych. Dziki temu moga si odbywa szybka industrializacja Japonii. Jeli kto
nie widzi-acucha przemian, ktrego pierwszym ogniwem jest przyrost mocy spoeczno-sprawczej, to
niewiele zrozumie z mechaniki wydwigniecie si Japonii. Gdy si pominie lub nie doceni wagi takich
69

dwigni, jak mistyka walczcego dynamizmu Samurajw, przepajajca i jednolicie organizujca wiat
psychiki zbiorowej i kadego Japoczyka z osobna, pozagospodarczej motywacji pracy, pozwalajcej
na dokonywanie ogromnych i dugotrwaych wysikw w zamian tylko za troch utrzymania, .Japonia musi si wydawa w zamian tylko zagadk. Militaryzm japoski w wyniku tych przemian
jest czym naturalnym. Tak samo imperializm. Wzbiera on nieprzerwanie od chwili uruchomienia
przyrostu mocy sprawczej i nim zapocztkowanej ewolucji cyklu totalizmu japoskiego. Nie jest wic
dzieem przypadku ani on sam, ani druga wojna wiatowa. W totalimie japoskim wyraa si ze
specjalna wyrazistoci prawidowo rozwojowa zachodniej cywilizacji: zakoczenie si epoki
indywidualistycznej i otworzenie wylotw na now faz. Wykolejenie si tej fazy dzi w oysko
pokusy potgi nie powinno nas udzi.
2) TOTALIZM SOWIECKI.
Udzia Rosji Sowieckiej po stronie przeciwnikw pastw faszystowskich, niezliczone
okruciestwa wzajemnie popeniane, gwatowna nienawi pobudzana przez propagand masow;
szczeglnie zakorzeniy sugesti, i Sowiety s kracowym przeciwiestwem faszyzmu
ekspansywnego pod kadym wzgldem. Tak nie jest. Sowiety te nale do formacji totalizmu
ekspansywnego. Wewntrzna struktura sowietyzmu jest nieomal identyczna ze schematem cyklu
totalizmu ekspansywnego. S te w stosunku do faszyzmu istotne rnice. Znajdujemy je w celach
ostatecznych. Cele ostateczne totalizmu sowieckiego i faszyzmu ekspansywnego, reprezentowanego
przez Niemcy narodowo-socjalistyczne, Japoni, czy te Wochy Mussoliniego, s rne. W
faszymie celem ostatecznym jest potga wasnego narodu, zdobycie mocarstwowej pozycji
zapewniajcej wszechstronny rozwj dla typu ycia reprezentowanego przez dany nard, czy "ras".
Jaki to jest typ ycia, co stanowi jego istota, co za okrelone wartoci wnosi on, czy wnie zamierza
do skarbnicy ludzkoci, tego z zasady bliej si nie precyzuje. Wierzy si, i wasna "rasa" germaska
czy te japoska itp. zawiera w sobie nieprzebrane skarby, ktre zjawi si gdy tylko zdobdzie si dla
niej terytorium, surowce, kolonie i ludy nadajce si do eksploatacji. Akcent spoczywa na potdze
rodkw, na dziaaniu, na upajaniu si dynamizmem, na pogoni za moc: to jest wanie totalizm
ekspansywny. Sowiety natomiast buduj na doktrynie socjalizmu. Cel ostateczny, jaki tu przywieca
jest identyczny z tym, co ley u podstaw liberalistyczno-indywidualistycznego pogldu na wiat.
Wicej nawet: cel ostateczny bolszewizmu i anarchizmu, wedug Lenina, jest ten sam. Socjalizm jest
tylko drog prowadzc do tego celu. I to jest zasadnicza rnica w stosunku do nacjonalizmu, ktrego
cele ostateczne s najzupeniej rne jakociowo. S to przeciwiestwa nie do pobodzenia. Dlatego te
postpy socjalizmu w Niemczech, we Woszech rozumiane, jako groza atomizujcych ideaw,
wywoay w swoim czasie reakcj faszystowsk, do ktrej doczepiy si wszelkie kategorie reakcyjne i
mieszczasko-kapitalistyczne. Sytuacja si zmienia, gdy .socjalizm uzyskuje wadz w jakim kraju,
jak to byo w Rosji. Wwczas musi realizowa swoje zaoenia. Okazuje si jednak, e droga do
ostatecznego celu jest tak uciliwa i duga, i cel ten staje si w kocu dalekim miraem. Uczucia
milionw jednostek, ich myl, wyobraenia, praca mini, wi si raczej z bliszymi etapami, ktre
staj si celami samymi w sobie. W pewnych chwilach z wysikiem tylko uwiadamia si sobie, i te
blisze celo s tylko rodkami i fazami do waciwego dalekiego, owinitego mg ideau,
niezmconego dosytu czystego indywidualizmu, wolnoci od wszystkiego. Praktyka ycia, mozolny
trud realizacji coraz bliej wie si z najbliszymi etapami dokonywanej pracy. Ostateczny idea
socjalizmu, czysto rajski peen szczcia bezruchu i bogiej statyki, staje si czym tak odlegym, i
niemal zapomina si o nim. I tu te akcent niepostrzeenie z wizji rajskiej przenosi si na potg
rodkw, na upajanie si rozmachem dziaania na pogo za moc. W punkcie tym nastpuje
upodobnienie si faszyzmu z praktyk socjalizmu w Rosji. Obaj maj wspln zasad: mistyka
dynamizmu. Tu mieci si zapalne ognisko przeciwiestw rozdzierajcych od lat socjalizm. Dalsza
ewolucja wewntrzna Rosji sowieckiej i faszyzmu ekspansywnego musi toczy si wedug praw
70

znanego nam cyklu. Nie od razu to nastpio. Nim Rosja sowiecka potoczya si oyskami cyklu
totalistycznego, naleao przezwyciy jej pierwotny kierunek, wykwitajcy z czystej eschatologii
rajskiej socjalizmu. Kady kto ledzi przemiany wewntrzne Rosji sowieckiej, zna etapy tej ewolucji.
Najpierw byo to rozczarowanie z powodu braku jednoczesnej rewolucji socjalistycznej w innych
krajach, a nastpnie okres oczekiwania na nastpn faz "przypywu rewolucyjnego". Po tym
rozpoczyna si krystalizowa idea budowania socjalizmu w jednym kraju. Pociga to za sob
niezmiernie wane konsekwencje teoretyczna-doktrynalne i praktyczne. S to bardzo ciekawe
zagadnienia, nie moemy im jednak z powodu braku miejsca powici wicej uwagi. Zaznaczymy
tylko, i koncepcja "socjalizmu w jednym kraju" oznacza przezwycienie marksizmu jako doktryny
determinizmu rozwoju kapitalistycznego. Poniecha trzeba myli, i socjalizm nieubaganie rodzi si
w wyniku dialektycznego rozwijania si podoa ekonomicznego dojrzewa jako pd w onie
spoecznoci kapitalistycznej. Trzeba go wiadomie stwarza w mozolnej i wytonej pracy. rodek
cikoci problemu przenosi si na wasne dziaania realizacyjne. Konflikt z tymi, ktrzy trzymaj si
starej wykadni marksizmu, a wic z rnej maci "trockistami", "zinowjewcami" itp. rozstrzygaj
niezliczon strzay z nagana w ty gowy. Akcent na dziaanie i Pozytywny czyn jest
przezwycieniem eschatologii rajskiej socjalizmu, a tym samym otwiera epoka "piatiletek".
Cykl totalistyczny w Rosji rozpocz si w 1917 roku wraz z dojciem do wadzy
bolszewizmu. Rosja przedrewolucyjna, to wielkie bagnisko pokryte sztywn skorup rzdw carskich.
Pod t skorup wzbieraj siy szukajce ujcia. W wczesnych stosunkach nie istniaa adna
moliwo wczenia ich w jakie pozytywne dzieo. Naturalnym ich wylotem bya tylko rewolucja.
Obojtnie jaka, byleby moga rozwali dawic skorup. Na tle takiego ukadu stosunkw marksizm
wydawa si by doktryn najradykalniejsz, a wic najodpowiedniejszym narzdziem dla rozbicia
panujcej sklerozy. Dla najlepszych elementw narodu rosyjskiego przewrt radykalny wydawa si
by najowocniejszym wyjciem. Dlatego te najaktywniejsze jednostki lgny do doktryny
rewolucyjnego marksizmu. Historyk przewrotu bolszewickiego Kucharzewski w swej wspaniaej
pracy p. t. "Od biaego do czerwonego caratu" cigle podkrela, e dla najzapalniejszych patriotw
rosyjskich, postulaty skrajnie rewolucyjne posiaday szczegln atrakcyjno, gdy wydawao si i
tylko poprzez nie uda si przeama skostnia struktur Rosji carskiej. Silna infiltracja doktryn
midzynarodowych zmienia pierwotny koloryt ruchu rewolucyjnego. Sta si on odtd wycznie
ruchem midzynarodowego proletariatu.
Idea budowania socjalizmu w jednym kraju przemienia nieokrelony napr wyzwolonych
emocyj w ywioowy ruch. Przyrost mocy sprawczej, jaki zaznaczy si w nowej elicie i
rozbudzonych masach, posiada odtd wytyczony kierunek. Jelibymy chcieli okreli punkty
wykolejenia si mocy spoeczno-sprawczej, nie potrafimy tego zrobi lepiej, ni to dokonali sami
bolszewicy w synnej zwrotce bojowej pieni: "my na gorie wsiem burujam mirowoj pozar
rozdujem", co oznacza, e celem wszystkich de jest rozdmuchanie wiatowego poaru na zguba i
nieszczcie wszystkich burujw. Prawidowym wynikiem bdzie wiec mistyka walczcego
dynamizmu rewolucji proletariackiej. wiat ywiou emocjonalnego w niezliczonych milionach
psychik Zwizku Sowieckiego formuuje si odtd wedug jej wzorca. Wszystko dla proletariackiej
rewolucji wiatowej. Czucie, mylenie, dziaanie mordercze wysilenie narodu sowieckiego jest do
pomylenia tylko na tle mistyki walczcego dynamizmu proletariackiego. Bez niej nie potrafiby
robotnik rosyjski znie bezmiernej ndzy, godu, przepracowania, ogromnych trudnoci
industrializacji kraju. Tylko ekstatyczny stan duchowy, wynikajcy z poczucia budowania machiny,
ktra dokona rewolucji wiatowej, pozwala na zniesienie sprzecznoci pomidzy celami ostatecznymi
a praktyk sowieck, t. zn. przeciwiestwa pomidzy ideaem rajskoci socjalizmu a peni
wyrzeczenia si i cierpienia rzeczywitoci kraju budujcego baz industrialn.
Jest rzecz zupenie chybion racjonalne uzasadnianie lub zwalczanie mitu proletariackiej
rewolucji wiatowej. Istot jego jest co zupenie irracjonalnego: wyadowywanie si pobudzonych
71

emocyj w gorczce wytonego czynu, znajdujcego swe uzasadnienie w przyblianiu chwili wielkiej
eksplozji dziejowej. Na tej eksplozji urywa si acuch logicznego mylenia. Podobnie jak w
hitlerymie, faszymie japoskim i tu istnieje wiara, i to co z tego si potem-wyoni, musi by pikne
i doskonae. Narodowy socjalizm dy do stworzenia optymalnych warunkw dla "rasy germaskiej"
poprzez podbj i dynamiczn rewolucj wewntrzn, ktra speni wymogi totalnego uzbrojenia do
zwyciskiej wojny. Stalinizm te loy do stworzenia optymalnych warunkw dla "proletariatu"
poprzez rewolucj wiatow i radykalne rozbudowanie bazy industrialnej w Sowietach, ktra speni
wymogi zwyciskiego pochodu armii czerwonej w kraju, gdzie proletariat "jczy w niewoli"
kapitalizmu. Dekoracje i obrazy s inne, tre polegajca na przepywie energii - na wykolejeniu
przyrostu mocy sprawczej w oysko pogoni za potg - ta sama.
Przepyw energii musi by uorganizowany. Kto musi stosowa aparatur socjotechniki,
wyzwala emocje utajone, organizowa je wok obiektywnych wizalnikw, jakimi s ideay
wiatowej rewolucji proletariackiej, torowa oyska spoeczne, przekuwa ofiarn prac stu milionw
jednostek na dobra rzeczowe i narzdzia w postaci gigantw metalurgii, fabryk traktorw i czogw,
chroni te przebiegi przed siami wrogimi wewntrz kraju za pomoc rodkw G. P. U. czy te N. K.
W. D., zestraja potworny czerwony militaryzm. Jest to w caoci biorc pastwo Radzieckiej Rosji.
Partia komunistyczna, jako wiadomo, wola i system nerwowy czerwonego cyklu totalnego, musi
mie monopolistyczne miejsce w kraju, niepodzielne wadztwo nad wszystkimi aparatami
socjotechniki, a poza tym nie moe dopuci aby istnia jaki element siy nie podlegy jej
dyspozycjom. Struktura pastwa sowieckiego jest klasycznie totalna. Wszystkie normy waciwe
pastwu totalnemu s tu urzeczywistnione w doskonaym stopniu. Na tym te podou istnieje gboki
rozdwik pomidzy socjal-demokracj a komunizmem, znajdujcy swj trway wyraz w cigym
konflikcie drugiej i trzeciej midzynarodwki. Przyczyny tego ju parokrotnie mimochodem
omawialimy: rozbieno pomidzy celami ostatecznymi bazujcymi na zestroju postaw statycznych,
a ich realizacj, ktre przeksztacia si w kult potgi, w pogo za moc, apelujc do zespow
emocyj wrcz przeciwnych.
Kade pastwo totalne jest tylko przekadni mistyki walczcego dynamizmu na obiektywne
narzdzia i rodki potgi. Podobnie w pastwie sowieckim. Przeistacza ono zapal i entuzjazm
wydobyty z psychiki obywatela sowieckiego na traktory, motory, czogi, granaty, tamy nabojw do
karabinw maszynowych. W przeciwiestwie do Niemiec narodowo-socjalistycznych, gdzie si to
dziao bez wyrazistych faz porednich, Sowiety musiay najpierw wznie baz przemysow, w ktrej
te cenne przedmioty musiay by dopiero produkowane. Mamy tu pewn analogi do totalizmu
japoskiego, ktry te najpierw zaprzg nard do wytonej pracy przy budowie nowoczesnego
przemysu, jako etapu do waciwych zbroje. Okres piatiletek w Rosji monaby nazwa zbrojeniami
gospodarczo-technicznymi. Si motoryczn bya mistyka walczcego dynamizmu proletariackiego.
Poprzez aparat pracy organizacji aktywnoci i aparat wadztwa, przyjmowaa ona form pracy na roli,
kolei elaznej, przy piecach hutniczych, wznoszeniu gmachw fabrycznych, wydobywania rud,
kopania kanaw itd. Ona to dawaa tym pracom upr, wytrwao i zdolno ponoszenia ogromnych
ofiar. Oczywicie tylko cz ludnoci Sowietw bya wcignita w tryby czerwonego cyklu. Aktyw
sowiecki z pewnoci nie przekracza) 20 - 30% dojrzaej ludnoci. Naleay do: partia
komunistyczna, komsomo, modzie w sowieckich organizacjach pionierskich, kierowniczy personel,
inteligencja, w powanej czci robotnicy przemysowi. Wikszo spoeczestwa bya z pewnoci
ustosunkowana mniej lub wicej obojtnie, oceniajc wszystko co si wok dziao od strony dostatku,
sytoci, wygody lub godu, spokoju, ony, mebli, mieszkania itd. Bya to wic bierna masa, olbrzymie,
lecz ponure dziedzictwo wiekowego zastoju i maej gitkoci panujcej doktryny marksistowskiej, z
natury rzeczy niezdolnej do wczenia w swoj problematyk elementw spoecznych nic wsplnego z
kapitalizmem, kumulacj kapitaw, walk klas nie majcych. Zawodzi tu system organizujcych
emocje poj i wyobrae, zaczerpnitych z ycia proletariatu. Wobec tej masy ludzkiej stosowano
72

nagi przymus i rodki stwarzajce nowoczesne niewolnictwo. Ogromnie rozbudowany system

polityczno-terrorystyczny zatyka cigle powstajce dziury w cigoci prac piatiletek. Tylko w tym
zestawieniu zrozumie moemy ogromne nasilenie przymusu utrzymujcego w jakiej takiej
sprawnoci gospodark kolektywna rolna i fantastyczn ilo zatrudnionych w przymusowych
obozach pracy.
Etap zbroje gospodarczo-technicznych prowadzi do waciwego czerwonego militaryzmu.
Jest on rewolucyjny, t. zn. rwnie gboko rewolucjonizujcy ycie zbiorowe jak militaryzm
hitlerowski i japoski. Rosja sowiecka moe by uwaana za jeden wielki obz wojenny. Celom
wojny, majcej nie na bagnetach czerwonej armii agiew rewolucji w wiat kapitalistyczny,
wszystko jest podporzdkowane. Idea Ludendorffa Jest tu wprowadzana w ycie z fanatyczn
konsekwencj.
Na takim pniu bujnie musia rozwin si wiat imperializmu sowieckiego. Europa w
zrozumieniu przecitnego komunisty jest pod wzgldem geo-politycznym pwyspem Eurazji
Sowieckiej i dlatego suszn rzecz jest, aby do niej zostaa politycznie wczonkowana. Zachanno
na terytoria, pragnienie ekspansji imperialistycznej jest w umysowoci sowieckiej nie mniejsze ni w
narodowo-socjalistycznej. Logiczne uzasadnienie tego pdu jest i tu rzeczy zupenie podrzdn. Nie
chodzi tu o racje strategiczne, jak to byo w odniesieniu do Finlandii, otwy, Estonii, Litwy w 1940 r.
ani etnograficzne, jak to uzasadniano wobec Polski. U podstaw ley wola mocy, upojenie poczuciem
narastania potgi wasnego organizmu, a wiec odruch zupenie irracjonalny, podobny do dzy
przygody i blasku, siy i podziwu. Wywiera on bdzie wzrastajcy nacisk na decyzje wodzw
pastwa sowieckiego, a w sierpniu 1939 r, spowoduje posuniecie zachcajce Hitlera do rozptania
burzy dziejowej o nieobliczalnych nastpstwach. Przyzwolenie Stalina na zbrojna rozpraw z Polsk,
udzielone Hitlerowi w dniu 23 sierpnia 1939 roku rozptao poar, w ktrym wypali si musz
wszystkie ogniska totalizmw ekspansywnych, a tym samym wyczerpie si oglny cykl choroby
cywilizacyjnej.
3) FASZYZM WOSKI
Ta sama kategoria daje zapalnie inny obraz na tle stosunkw waciwych narodowi
woskiemu. Odrbno rodowiska sprawia, i spazm faszyzmu przebiega tu inaczej. Bdziemy
usiowali okreli jak to si dzieje. I w tym wypadku zasada cyklu jest ta sama. Jeli w jej dziaaniu,
optycznie biorc, byy odchylenia od linii, ktr nakrelilimy w rozwaaniach oglnych, przyczyna
tego tkwi w znacznie sabszym przyrocie mocy sprawczej, ni w Niemczech. Std te oglne
napicie pobudzonych sil nisze. Odbije si to na przyszych losach faszyzmu woskiego w ten
sposb, i dynamika wyadowa bdzie wzgldnie saba. Tu bdzie zasadnicza rnica w rozmachu
rewolucyjnym w stosunku do hitleryzmu. Oczywicie, na niekorzy Woch.
Jeli chcemy sign w gb historii faszyzmu, musimy okreli znami charakterystyczne dla
Woch w ostatnich stuleciach. Jest nim parali prnoci i woli narodowej. Wochy od stuleci nie s
jednolitym organizmem politycznym, pomimo wysikw najlepszych patriotw. Makchiawelli jest
tylko jednym z mylicieli szukajcym wyjcia z rozbicia i upadku politycznego. Dla
powierzchownego umyciu przyczyna jest widoczna w podziaach dzielnicowych, w dynastiach
ksit, intrygach politycznych; w rzeczywistoci za mamy do czynienia z cechami charakteru
narodowego, ktre sprawiaj, e idea jednoci pastwowej, jako warto i wola ponoszenia ofiar na jej
rzecz nie znajduje naleytego oddwiku w masach. Masy s bierne wobec tych hase nie dlatego, e
s bierne w ogle, lecz dlatego, e dla waciwego im indywidualizmu wegetacyjnego obojtn jest
rzecz wielkie pastwo narodowe, lub te mae ksistewko. W kadym mona y rwnie dobrze.
Indywidualizm wegetacyjny mas sprawia, e ich uczucie wyywa si w wskim kolisku czysto
jednostkowych spraw; std te trudny jest dostp do ich umysw dla oglniejszych zagadnie.
Utrudniony on za jest z tego powodu, i w umysach panuje prosta, nie zawsze sformuowona
73

filozofia kwietyzmu, biernoci, indywidualizmu wegetacyjnego i sceptycyzmu. Unosi si ona w

atmosferze duchowej i moralnej Woch od stuleci. Trudno wic spodziewa si, by trasy czuy,
mylay, dziaay wrcz przeciwnie. W ten sposb pojmowane te byy zasady liberalizmu, demokracji
i socjalizmu, jako doktryny nowszego pochodzenia rzucone na dawne kwietystyczne podoe. Przeciw
temu stanowi rzeczy w kocu XIX i na pocztku XX wieku rodzi si reakcje. Powstaj i rozwijaj si
prdy nacjonalistyczne ostrzem swym zwrcone przeciw atomizujcym wpywom doktryn
indywidualistycznych. Atakuj one przede wszystkim liberalizm, jako doktryn wyrazicie
uformowan i skwapliwie przyjmowan przez masy woskie jako najbardziej odpowiadajce ich
staremu kwietyzmowi i skonnoci do anarchii. Powierzchownym obserwatorom wydaje si, i
odpowiedzialno za smutny stan ycia spoeczno-politycznego Woch przed pierwsz wojn
wiatow winna obciy te wanie formy. Zapomnieniu ulega rola starszego podglebia, ktre
wanie decydowao o obliczu duchowym Woch i ich polityki. Jest tu zasadnicza rnica w stosunku
do Niemiec. Hitleryzm dy do usunicia rozkadowych, jego zdaniem, wpyww demoliberalizmu,
poprzez odsunicie od wpyww grnej warstwy spoeczestwa, nim przesiknitej. Masy narodu
reprezentoway bowiem umysowo naadowan utajonymi emocjami. Walka z demoliberalizmem
istotnie stwarzaa tu drog nowym siom, na ktrych narodowy socjalizm budowa swj niszczycielski
dynamizm. To samo postpowanie we Woszech otwierao natomiast drog formacjom zmczonego,
starczego indywidualizmu wegetacyjnego. Surogaty mogy tu myli oko obserwatora, nie zmyliy
jednak historii. Wyszo to na jaw dopiero w zmaganiach wojennych. Masy woskie ustrojone w
mundury faszystowskie z wyuczonym piewem Giowinezzy i ceremoniaem faszystowskim okazay
na polach bitew znane widowisko sabizny moralnej, decydujcej o losie pretensji Wioch do
stanowiska w koncercie mocarstw wiatowych. W pewnym tylko stopniu zdaj sobie sprawa z tego
wodzowie faszystowskich Woch. W rozumowaniu Mussoliniego, moe zbyt uoglnionym,
"Jednostka zmierza nieuchronnie ku atomizmowi spoecznemu, unika wszelkich trudnoci, wymyka
si prawu, ucieka przed ciarami podatkowymi i udziaem w wojnie. Nieliczni s ci bohaterowie czy
wici, ktrzy skadaj z siebie ofiar na otarzu ojczyzny. Wszyscy inni pozostaj potajemnie czy
faktycznie w stanie buntu przeciwko pastwu". Takim wydawa si musia czowiek w ogle, gdy
patrzano na rodowisko woskie i typ panujcej w nim umysowoci.
Moemy sobie po tym owietleniu wyobrazi co si dziao we Woszech po wojnie 1915 - I8
r. Mussolini przyznaje, e reakcja bya tego rodzaju, i wszyscy zwolennicy przystpienia do wojny,
po jej zakoczeniu, stali si przedmiotem zaciekych napaci ze strony ywioowych pacyfistw, za
ktrymi stay masy uzbrojono ideowo i organizacyjnie przez socjalistw. Sytuacja bya jasna.
Komunizm stal si szturmow kolumn starych si upadku, groca rozoeniem organizmu
narodowego na elementy proste. ca pewnoci ewolucja ta powtrzy si po drugiej wojnie
wiatowej.
Moemy wic tu podkreli znamienna cecha faszyzmu woskiego: jest to genetycznie,
waciwie totalizm kwietystyczno-obronny. Ruch faszystowski zrodzi si z odruchu obronnego przed
siami anarchii i skutkami marazmu, gboko tkwicymi w zbiorowej duszy mas woskich. Przez
pierwsze dziesiciolecie swych rzdw faszyzm woski obraca si w krgu zakrelonym pojciem
totalizmu kwietystyczno-obronnego. Pastwo faszystowskie byo skrzyni., zamykajc w sobie
tendencj odrodkowe i anarchizujce szerokich rzesz. Dopiero w drugim dziesicioleciu wadztwa
partii faszystowskiej, a wiec gdzie od 1930 - 32 roku rozpoczynaj zjawia si znaki wiadczce o
stopniowym przechodzeniu faszyzmu woskiego w faz waciwy totalizmowi ekspansywnemu.
Tak wiec faszyzm woski posiada dwa oblicza zarysowujce si kolejno po sobie. To wanie
trzeba mie na uwadze przy rozwaeniu najnowszej historii Woch. Dwoisto faszyzmu woskiego
sprawia, i jest tak niezdecydowany w swym charakterze. Jego pniejsza ekspansywno jest
chwiejna, podminowana sabym napiciem emocyj w masach. Nosi cechy jakiej teatralnej pozy i
histerii, mniej za znamion gbokiego porywu, szczerej mistyki dynamizmu. Nic w tym dziwnego,
74

skoro si uwzgldni, i faszyzm woski, dziki swej pozycji wyjciowej, kwietystyczno-obronnej nie
by waciwie adn rewolucj wiatopogldowo-moraln, ogarniajc dusz szerszych warstw
narodu. Wszystko to wytwarzao specyficzne oblicze duchowe biernoci woskiego ludu; jego
filozofia yciowa, zasig oglnych ideaw, normy wychowawczo-moralne, rytm ycia
gospodarczego i spoecznego nie ulego jakiej rewolucyjnej przemianie. Nic wic dziwnego, e i styl
duchowy jednostki, jej przejaw w dziaaniu yciowym te pozosta bez zmian. Faszyzm wioski
pogodzi si z tym inwentarzem. Dlatego te bdziemy rozpatrywa faszyzm woski raz jako
kwietystyczno-obronny, raz jako ekspansywny. Ze wzgldu na ukad rozdziaw, musimy najpierw
opisa jego oblicze ekspansywne, chocia chronologicznie biorc, byo ono czym, co nastpio po
dobrych dziesiciu latach stania na pozycjach kwietystyczno-obronnych. To drugie omwimy wic
dopiero w nastpnym rozdziale.
Jak podkrelilimy, trudno jest oznaczy dokadnie czas, kiedy stanowisko kwietystycznoobronne zostao przezwycione i rozpocza si faza gbokich przemian wewntrznych,
prowadzcych parti faszystowsk na szlaki pokusy potgi i ekspansji.
Jeszcze w 1929 roku mwi Mussolini: "Pastwo woskie jest stranikiem i przekazicielem
ducha narodu w tej postaci, jak go wypracoway w cigu wiekw jzyk, obyczaje i wiara. W 1933
roku brzmi ju cakiem inna nuta: "Pastwo faszystowskie jest wol potgi i panowania". "Tradycja
woska jest tu ide siy... Dla faszyzmu denie do mocarstwowoci to jest do ekspansji narodowej,
jest objawem ywotnoci: jego przeciwiestwo, czyli domatorstwo; jest oznaki upadku... Faszyzm jest
doktryn najbardziej odpowiednia do reprezentowania de i nastrojw narodu takiego, jak woski,
ktry zmartwychwstaje po wielu wiekach zaniedbania i niewoli u obcycho. (B. Mussolini "Doktryna
faszyzmu", str. 37 - 38).
Rozwj faszyzmu woskiego odtd toczy si musi oyskiem, ktre opisalimy w hitlerymie,
a ktre sformuowa Ludendorff nastpujco: "Wszelka czynno ludzka i spoeczna ma wtedy tylko
uzasadnienie, gdy przygotowuje wojn ...
Odtd we Woszech obowizywa bd te same prawa rozwoju co i w hitlerowskich
Niemczech. Idea imperium stanie si molochem poerajcym wszelkie uczucia, myli i siy. Z chwil
pojawienia si pokusy mocy hipnoza jej bdzie dziaaa ju stae. Faszyzm woski przestaje by tylko
systemem obronnym wartoci historycznych; inaczej mwic, zmienia kurs i przestaje by
kwietystyczno-obronnym. Wola mocarstwowoci staje si wszystkim. W pogoni za potg rozpocznie
si praca drenowania wszystkich dziedzin ycia na jej rzecz. Zmianie musi ulec mistyka faszyzmu.
Dren totalistyczny rozpocznie swoje dziaanie. W jego wyniku doj musi do szeregu konfliktw z
tymi siami, ktrych reprezentantem i obroc faszyzm woski dotychczas si mieni. Doznaj wic
rozczarowania przedstawiciele warstw tradycyjnych, kapitalizmu i mieszczastwa, gdy zobacz i
faszyzm woski w deniu do swych imperialistycznych celw ich postulaty tym celom bez wahania
podporzdkowuje. To samo dzieje si na odcinku religijnym. O ile w fazie obronnej Mussolini
deklamowa, i "faszyzm szanuje Boga, ascetw, witych, bohaterw, a take Boga takiego, jakiego
widzi i do jakiego si modli naiwne i pierwotne serce ludu", to w pniejszych czasach nie waha si
powica ideaw religijnych celom politycznym. Dochodzi na tej drodze do gbokich, chocia
maskowanych, konfliktw pomidzy parti a Stolic Apostolsk. Stopniowo zarysowuje si pogaski
kult siy, potgi, pastwa jako jego wyraziciela odchodzenie od zasad wiatopogldu
chrzecijaskiego, na ktrych ubazowana jest dusza narodu woskiego. Przeszo kwietystycznoobronna ciy w ten sposb i przejcie to nie nosi charakteru rewolucyjnego, tak jak to byo w
hitlerymie. Nowa mistyka ksztatuje si i szerzy raczej tylko u gry, nie przenikajc w szerokie masy,
yjce tradycyjnymi ideaami i normami yciowymi.
Przejcie od postawy kwietystyczno-obronnej do ekspansywnej wynikao ze spenienia
pierwotnych zada. Po opanowaniu odruchw rozpadu, wyszlifowaniu sprawnego aparatu wadztwa,
drogi potgi rysoway si, jako naturalne ujcie dla wzbierajcych si. Przyrost mocy sprawczej szuka
75

oyska. Tu tkwi korzenie nowej mistyki faszystowskiej. Stad uniesienie, teatralny patos, tak
znamienny dla zapalnych narodw poudnia. Mussolini ujmuje nastpujco nowy stan umysowy:
"faszyzm jest koncepcj religijn, ogldajc czowieka w jego immanentnym stosunku z prawem
wyszym, z wol obiektywna, ktra stoi ponad poszczegln jednostk i wznosi j do godnoci
czonka spoecznoci duchowej". (B. Mussolini, str. 10).
O t mistyk opiera si okrelony system wartoci stanowicych fundament pastwa
faszystowskiego... ".Jest ono nie tylko autorytetem, ktry rzdzi wol jednostek i nadaje im form i
warto ycia duchowego, lecz jest ono rwnie potg, ktra moe zamanifestowa swa wol na
zewntrz, zmuszajc do uznania jej i uszanowaniao... "Faszyzm wreszcie nie tylko jest prawodawc i
zaoycielem instytucji, lecz wychowawc r krzewicielem ycia duchowego. Chce odnowi nie formy
ycia ludzkiego, lecz tre czowieka, charakter, wiar. W tym celu pragnie karnoci i autorytetu". (B.
Mussolini; str. 14-15).
Brak tu fanatyzmu, niepohamowanej dynamiki, waciwej hitleryzmowi. Napr przyrostu
mocy sprawczej dziki tkwieniu mas woskich w tradycyjnym bezruchu jest niewielki. Nie moe wic
on stworzy napitej atmosfery powszechnych de, potoku sil spalajcych wszelkie zapory na
drodze niczem rozarzona lawa. Sformuowania s mniej wybuchowe, gdy mniej zawieraj
burzcych namitnoci. Samo zarysowanie koncepcji, w ktrej jednostk oglda si w powizaniu z
jej dzieem cywilizacyjnym wydaje si by olnieniem. Oddajemy gos Mussoliniemu: "Dla faszyzmu
nie jest wiatem ten wiat materialny, ktry objawia si na powierzchni, a w ktrym czowiek jest
jednostk odosobniona, rzdzon prawem naturalnym, ktre instynktownie skania go do ycia,
polegajcego na egoistycznym uyciu i przelotnej rozkoszy. Czowiek faszyzmu jest jednostk, ktra
jest narodem i ojczyzn, prawem moralnym, ktre skupia jednostki, pokolenia, wizi tradycji i misji,
ktra niweczy instynkt ycia zamknitego w ciasnym kole rozkoszy, aby stworzy nakazem
obowizku ycie wysze, wyzwolone z granie czasu i przestrzeni: ycie, ktre poprzez powicenie
swych osobistych korzyci, poprzez sam mier urzeczywistnia to istnienie nawskro duchowe, w
ktrym tkwi jego warto, jako czowieka"... ..."Pozytywna ta koncepcja ycia jest oczywicie
koncepcj etyczn. Ogarnia ca rzeczywisto, jako te dziaalno ludzka, ktra j opanowuje.
aden czyn nie usuwa si spod sceny moralnej... Dlatego ycie, w pojciu faszysty jest powane;
surowo, religijne, cale wzniesione w wiecie podtrzymanym moralnymi i odpowiedzialnymi siami
ducha. Faszysta gardzi yciem wygodnym". (B. Mussolini: "Doktryna faszyzmu" str. 8 -- 10).
Drog prowadzc do tych zamierze jest nowa struktura pastwa, do ktrej wcza si
totalny, rozbudowany i jednolicie przez partie kierowany aparat rodkw socjotechniki. On to
umoliwia nie tylko opanowanie si roztrawiajcych spoisto ideowo-moralna i organizacyjn narodu
woskiego, ale i budowanie potgi, zdobywanie stanowiska imperialnego w wiecie. Wiemy, i stao
si to w sposb poowiczny. Cz si rozpadu starszego autoramentu dziki ich nieokrelonoci,
wesza do aparatu faszystowskiego, nie tylko jako szanowane i ochraniane wartoci historyczne, ale i
jako podstawy, na ktrych zamierzano budowa pozycj wielkomocarstwow.
W oparciu o arsena socjotechniki faszyzm zdecydowanie przeciwstawia si demoliberalnemu
pastwu. Na miejscu wieloci opinii w sprawach politycznych, wolnoci jej wyraania stawia jedno
opinii; na miejsce wolnoci rywalizujcych opinii, ich denia do wadzy, monopol pastwa; zasadzie
wikszoci, jako metodzie przekazywania wadzy w pastwie, przeciwstawi wic moc opinii
partii, reprezentujcej to pastwo.
Prowadzi to ~ konsekwentnie do totalizmu: "Pastwo faszystowskie najwysza i
najpotniejsza Forma osobowoci jest si, ale sia duchow. Skupia ono wszystkie formy moralnego
i intelektualnego ycia czowieka. Nie moe wiec ograniczy si do zwykych czynnoci
utrzymywania porzdku i sprawowania opieki, jak tego chcia liberalizm. Nie jest prostym
mechanizmem, ktry ograniczaby sfer domniemanych swobd indywidualnych. Jest form i norma
wewntrzn, jest ujciem w karby dyscypliny caego czowieka; przenika tak wol jak i rozum. Jego
76

zasada, oywiajca go, centralna idea, najistotniejsze natchnienie osobowoci ludzkiej, yjce we
wsplnocie obywatelskiej, zstpuje do gbi i zagnieda si tak w sercu czowieka czyny jak i
myliciela, tak artysty, jak i uczonego i ona to ,jest dusza duszy". (B. Mussolini, str. 15).
Nie ostoi si przed nim ani rodzina, ani gospodarstwo, ani wychowanie, ani te Tycie
prywatne. Niepostrzeenie odbywa si proces, ktry znamy z dziejw hitleryzmu. Wdz staje si
medium, skupiajcym wok siebie druyn, ktra zbrojna w totalnie rozbudowan aparatur
socjotechniki, jako partia faszystowska, rozpoczyna drenowa wszelkie zakresy ycia narodowego i
przekuwa je na elementy siy. I tu rozpoczyna si tragedia Mussoliniego, polegajca na tym, i wiat
emocyj utajonych narodu nie mg by wcigany przez dren totalny; gdy takowe nie byty na ogl
zbudzone i wyzwolone. Emocje utajone byy nadal zamroone w tradycyjnych ukadach i
tradycyjnych wizalnikach energii emocjonalnej. Faszyzm woski nie zdoby si na rewolucyjny czyn
rozbicia tradycyjnych systemw wartoci, na zniszczenie odpowiadajcych im wizalnikw energii
emocjonalnej i wydobywanie uwolnionych w ten sposb emocyj za pomoc mistyki walczcego
dynamizmu. Jeli to robi, to nader poowicznie.
Siy, ktre zostay wydobyte, staj si materiaem do rozbudowy militaryzmu. Nie byo ich
zbyt wiele. Wiemy, i optycznie wyniki uzyskane byty imponujce. Woski militaryzm rewolucyjny
wychwal si by powanym czynnikiem. Wojna abisyska posuna te ewolucj jeszcze dalej, dajc
oparcie dla marzenia o wielkim imperium odrodzonej Italii.
Na tym szlaku rozwoju doj si musi do idei nowego podziau wiata. Denia pastw
Faszyzmu ekspansywnego poczynaj si zbiega. Po wojnie abisyskiej, czu wyranie wzrastajcy
napr na istniejc struktur geopolityczn wiata. Wyania si naturalna zbieno de Niemiec,
Woch i Japonii. Poprzez koncepcj "Osi" zda si do drugiej wojny wiatowej. Jest ona czym
prawidowo wynikajcym z logiki ewolucji. Skoro w poszczeglnych punktach globu powstay
ogniska, w ktrych kumuluje si przyrost mocy sprawczej, musi on znale dla siebie uorganizowane
oysko przepywu.

77

VII. Widma totalizmu kwietystyczno-obronnego

1) Kwietystyczno-obronny okres faszyzmu woskiego
Faszyzm woski w pierwszych latach swego istnienia, nosi raczej cechy kwietystyczneobronne. Dopiero po upywie dziesiciu lat rozwin si w faszyzm ekspansywny. Wielu pierwotnych
naogw jednak nie przezwyciy. Zaciyo to w bardzo waki sposb na jego wydajnoci
energetyczne-politycznej. Znajc to wszystko, mona byo przewidywa jego cakiem niechlubny
fina.
Podstaw wyjciow faszyzmu woskiego jest niedola polityczna Italii, tkwica swymi
korzeniami w oglnym marazmie narodu. Nard woski jest bardzo niepodobny do swych antycznych
przodkw. Brak mu cakowicie ich tyzny, niezomnoci woli upartej konsekwencji i dzielnoci.
Opierajc si o najnowsze badania antropologiczne, wiemy, i przeobraenie w skadzie rasowym nie
odgrywaj tu jakiej decydujcej roli. Cakiem za odpada naiwna wiara poprzednich pokole, i to
co nazywamy charakterem narodowym, wynika z waciwoci biorasowych danego narodu. Wiemy
dzi, i nie ma adnej rasy germaskiej, romaskiej, sowiaskiej, woskiej, polskiej, niemieckiej. S
to bzdury. Ludno Europy skada si z czterech ras: nordyckiej, rdziemnomorskiej, armenoidalnej i
laponidarnej. Poza tym z mieszacw tych ras. Inne domieszki nie odgrywaj adnej roli. Wyliczone
rasy s przemieszane i istniej dzi w skadzie kadego narodu. Wszdzie w Europie znajdziemy
nordykw, rdziemnomorcw, armenoidw, chocia w nieco rnych proporcjach. Charakter
narodowy jest wykadnikiem narodowej kultury, a ta znw wyrasta z postaw wiatopogldowych,
ideaw moralnych, norm i instytucyj spoecznych i gospodarczych razem formujcych ywio
emocjonalny nowo dojrzewajcej generacji. Obiektywne wartoci cywilizacyjnego rodowiska, na
podobiestwo sztancy odciskaj si w plastycznej substancji emocjonalnej pokole, dziki czemu
zachowuje si oblicze charakterologiczne narodu. Woch, wychowany w rodowisku angielskim lub
niemieckim, bdzie czu, myla i dziaa jak to czyni Niemiec, Anglik i na odwrt. Nie ma tu adnej
zagadki. W przeszoci nie orientowano si w tym, z powodu trudnoci uchwycenia mechanizmu
oddziaywania rodowiska cywilizacyjnego. Dzi wiemy ju, i ognisko cywilizacyjne narodu jest
jednolicie uorganizowana caoci architektoniczna, lub dy do stania si tak. Naczelna zasad tej
architektoniki jest stosunek do ycia, sposb pojmowania sensu istnienia. LI podstaw tej zasady
znajdziemy zawsze aprioryczny system wartoci. Wyraa go sposb pojmowania szczcia ludzkiego.
Jak ju wyej pisalimy, od czasw Epikura, istnieje rozrnienie na szczcie wynikajce ze statyki i
szczcie pynce z wytenia, ruchu i dynamiki. Uniwersalizm cywilizacyjny wynika z tego
drugiego. Jeli rodowisko cywilizacyjne danego narodu jest oparte o jedn z tych zasad, tym samym
nie mog do by wczone elementy przynalene do innej. Styl architektoniczny nie dopuszcza do
dowolnej mieszanki zasad, gdy wynikiem jej jest zawsze rozkad. Albo - albo. Jeli chodzi o styl
cywilizacyjny Woch - jest on niewtpliwie zbudowany na wartociach dajcych statyczne widmo
wiata. rodowisko woskie, ogldane od strony panujcych w nim zasad naczelnych, ideaw ktrymi
nasika dorastajcy osobnik, wzorcw postpowania, udzielanych w szkole, rodzinie, grupach
zawodowych, norm spoecznych, nieuchwytnej atmosfery duchowej, przeniknitej pewnymi
wyobraeniami yciowymi, to wszystko hoduje co, cobymy nazwali indywidualizmem
wegetacyjnym.
Niewiele zmieniay w tym wzory wrcz przeciwne, narzucane przymusem na ograniczonych
odcinkach. Indywidualizm wegetacyjny, jako podstawa charakteru narodowego Woch musia da
zgodne z nimi wyniki w gospodarstwie i polityce. Dla wielu ludzi niepojty jest jeszcze zwizek
pomidzy tyzn, lub marazmem szarej jednostki, stanowicej mas spoeczna, a potg lub saboci
pastwa. Nie dostrzega si zazwyczaj, i bierno lub aktywno i dzielno milionw obywateli,
poprzez przekadnie tgiego robotnika, kupca, rzemielnika, sprawnego rynku, wikszych obrotw,
wyszych zyskw, wydajniejszej pracy, prnoci rolnictwa, przemysu decyduje o oglnej dynamice
kraju, tub jego zastoju. Korzeniem wszystkiego s postawy duchowe, nieuchwytne dla widza z
78

zewntrz poruszenia emocyj w psychice przecitnej jednostki. Wielkie instytucje spoeczne, budynki
fabryczne, banki, wspaniale miasta, gmachy publiczne, dostojni dygnitarze urzdze politycznych,
wybitne jednostki, s to ju pnie i gazie, wyrose z niespostrzegalnych optycznie korzeni. Jeli kto
nawet ufunduje sobie takie gazie i umocuje do wtych korzeni, nie wiele to zmieni. Z braku
dopywu sokw od korzeni, musza zmarnie.
Italia przedfaszystowska tym si odznaczaa, i wte byy jej korzenie duchowe i sabe pnie
na zewntrz. Indywidualizm wegetacyjny nie moe da sprzecznej z jego istot dynamiki politycznej.
Formy liberalizmu i demokracji odpowiadaj jemu najbardziej, gdy w nich najwygodniej mona
trwa w przyjemnym bezruchu lub te haaliwym nierbstwie. O ile w krajach anglosaskich
demokracja i liberalizm s cenione jako narzdzia spoeczne, pozwalajce najlepiej wyzyska tyzn
przecitnego obywatela i dynamik charakteru narodowego, to w Italii ceni si, jako warunek
szczeglnie sprzyjajcy niezmconemu zbytnim wysikiem trwaniu. Liberalna demokracja oznacza tu
zlunienie, odprenie, wolno od wszystkiego. Jest to niewiadome kompromitowanie wspaniaej
koncepcji cywilizacyjnej, jak jest demokracja. Dziaanie zmierzajce do poddwignicia
politycznego Woch z opaczn zaciekoci zwrcio si przeciw demoliberalizmowi. Anarchiczno i
bezwad, wyrastajce z indywidualizmu wegetacyjnego, zostay napadnite od strony ich
zewntrznych przejaww i form politycznych. `Naiwne rozumowanie Mussoliniego polega na
przewiadczeniu, i nie mona dopuci do tego, "by siy spoeczne miay by pozostawione sobie,
jako atwa zdobycz dla pierwszego lepszego chciwca. Wady tego rodzaju koncepcji demokracji
parlamentarnej nie ujawniy si dotd, dopki wadza bya w rku drobnej mniejszoci. Gdy jednak
masy dwigny si intelektualnie i gospodarczo wzwy i zostay powoane `do szerokiego udziau w
yciu narodowym, wwczas koncepcja ta staa si rdem nieadu. Odda wadze masom i
pozostawi je sobie, to znaczy partiom i ugrupowaniom, oznaczaoby to w praktyce ruin pastwa i
anarchi".
Tak mwi w roku 1928. Wydawao si mu, i demoliberalizm jest przyczyn rozkadu,
anarchii politycznej Wioch. Nie mg zauway, i w formach demoliberalizmu stary indywidualizm
wegetacyjny tylko najlepiej si przejawia. Myl, i przyczyny rozstroju Woch szuka naley
znacznie gbiej, wydawaa mu si zbyt pesymistyczna. Gdy jestemy ciko chorzy na grulic,
zawsze usiujemy wynale potwierdzenie nadziei i choroba polega tylko na zajciu szczytw, lub
te niegronym bronchicie. Gbszym uzasadnieniem jest jednak ukochanie wartoci, stanowice o
indywidualimie wegetacyjnym, wole ich uchowania i odsonicia przed niebezpieczestwem. A to
wymaga sprawnego i silnego pastwa. Powstaje kwadratura koa. Nie dziw wiec, i w tym okresie
walki faszyzm nie potrzebowa doktryny, brak jej uwaajc za tytu do wasnej chluby lepe siy
spychay si ywioowo na waciwe oyska. Mussolini i jego szeregi byy pionkami pyncymi na
fali si historycznych. dza wadzy, ambicje, byy wystarczajcym do orientowania si kompasem.
Kady nard uwaa swoj kultur za warto bezwzgldna ktr wszelkimi rodkami naley
utrzyma i rozwin. Sabo ekonomiczna i polityczna temu wybitnie si przeciwstawia chocia z
gleby danej kultury, jako jej owoc wyrasta. W ten sposb powstaje bdne koo; usiuje si wyj z
niego poprzez stosowanie arsenau rodkw socjotechniki. Faszyzm wioski w pierwszej fazie swego
trwania wierzy, i usuniecie demokracji liberalnej i ustawienie na jej miejsce hierarchii
faszystowskiej totalnego pastwa, usunie wszystkie gwne niedomagania Italii. Nie przeczuwa
oczywicie e istnieje tu zasadnicze przeciwiestwo celw i rodkw. Celem byo uchowanie biernego
typu ycia, za pomoc rodkw socjotechniki, wykwitej z bujnoci si twrczych. Przeciwiestwo to
ukazywao si na wstpie rzdw faszystowskich. Aparat powielania wzorcw jest wwczas na
miejscu, gdy budzi utajone emocje wyzwala sprone w duszy ludzkiej odwieczne namitnoci. To
za oznacza loby ni mniej ni wicej roztopienie wartoci, ktrymi przecitny Woch yje i nimi si
chlubi. Pozosta wic tylko teatralny gest kwiecista parada i napuszona oracja. Wszyscy wic byli
zadowoleni, gdy niewiele si naprawd zmienio. Owszem, zostaa-zgadzona demokracja, a jej
79

miejsce zajo totalne pastwo policyjne. Poza tym indywidualizm wegetacyjny postrada najbardziej
odpowiadajce formy liberalizmu. Anarchiczno jego odruchw zostaa wyparta ze sceny spoecznej
w gb kulis, za pomoc wszechobecnego dozoru policyjnego. Tak si dziao i dzia musi we
wszystkich wspakfaszyzmach. Niema tu w za sadzie adnej rewolucji, procesy gnicia s tylko pokryte
warstw plastrw policyjnych. Ten sam arogancki indywidualizm, jak go nazywaj Anglicy, trwa pod
pozorami zdyscyplinowanej, karnej, umundurowanej, piewajcej marsze wspakfaszystowskie
kolumny. Wobec zastoju emocjonalnego, czym naturalnym jest, e wikszo traktuje to wszystko
jak nieszczliwy dopust boy, zoliwy gwat, zadany wolnoci od wszystkiego. Jasna jest wobec
tego sprawa, i jaowo wspakfaszyzmu da si ukrywa tylko w pewnych granicach. Skoro nie
wyzwolio si nowych si emocjonalnych, nie mona te ich wprzc w maszyn pastwow. Obroty
jej musz by senne, pomimo pomp uroczystociowych, defilad, kultu "Duce" itd:
Oprcz typowych objaww wspakfaszyzmu, istniay jednak we Woszech pewne siy prce ku
totalizmowi ekspansywnemu. Pod ich naciskiem faszyzm woski przeszed donios ewolucje. Po
dokadnym wykoczeniu mechanizmu sprawnego pastwa, rozpocz uywa jego do forsowania
etapw waciwych totalizmowi ekspansywnemu. To bya istotna nowo Mussoliniego. W tej fazie
rozpocz si zarysowywa proces mistyki walczcego dynamizmu, przeistaczanie jej w si zbrojn i
rozmach imperialny. Kwesti t omwilimy ju uprzednio, nie potrzebujemy wic wraca do niej
ponownie.
2) SALAZARYZM, JAKO WZR WSPAKFASZYZMU
Bez obawy popenienia bdu, mona dyktatur Salazara w Portugalii przyj, jako klasyczny
wzr wspakfaszyzmu. Posiada ona wszystkie typowe cechy, ktre wyliczalimy przy opisie zasady,
stanowicej podstaw totalizmu kwietystyczno-obronnego. Jest to klasyczny przykad stosowania
wielkich osigni europejskiej cywilizacji do maych celw, bdcych wynikiem pogrenia si w
maramie pewnych narodw, o wspaniaej i piknej nieraz przeszoci.
Przyrost mocy sprawczej wystpujcy na pewnych nikych odcinkach zbiorowego ycia zosta
tu wprzgnity do podtrzymywania walcego si, zmurszaego gmachu pastwowoci portugalskiej.
Oczywicie caa koncepcja jest chybiona od pocztku do koca. Nie da si pomyle nawet taka
sytuacja, by organizm narodowy chory na uwid mg powstrzyma proces widnicia zapomoc
zastrzyku cudownego eliksiru socjotechniki. Jeli organizm tkwi w zmurszaym duchowo rodowisku
i rodowisko to uwaa si za warto, ktr przede wszystkim naley chroni, to tym samym aparatura
socjotechniki waciwego zastosowania mie tu nie moe. Nie porusza si bowiem wiata
wewntrznego milionw, ktre s nada pogrone w utrwalonym i szanowanym bezwadzie.
Teatralne widowiska i parady z braku wewntrznego ognia, woli, entuzjazmu i wizji drg
postpowania wszechogarniajcej mistyki walczcego dynamizmu, oczywicie nie s w stanie
zastpi. Jest to tragedia wybitnych czsto jednostek, ktre nie zdajc sobie z tego sprawy, cae ycie
nieraz potrafi zszarpa w bezowocnym wykonywaniu prac nie dajcych adnego pozytywnego
wyniku. Wystarczy przypomnie sobie najbliej nas dotyczc posta Jzefa Pisudskiego, ktry jeli
chodzi a sam zasad, nalea do klasy wodzw wspakfaszyzmu. Sanacjonizm i salazaryzm z
pewnymi omwieniami mona uwaa waciwie za synonimy socjologiczno-historyczne.
Wrmy jednak do Portugalii i jej kreacji wspakfaszystowskiej, firmowanej przez Salazara,
ktr nazywa bdziemy dla uproszczenia "salazaryzmem". Punktem wyjcia salazaryzmu jest ni
cywilizacyjny Portugalii. Od stuleci Portugalia jest krajem upadajcym lub upadym. yje resztkami
swej wietnoci, stworzonej przez ekspansywne pokolenia XIV i XV wieku. Z tego okresu pochodz
jej kolonie, bogactwa jej tradycji. Co jednak si stao i nard portugalski wesp z narodami
poudniowej Europy pogry si w trwaym maramie. W yciu duchowym rozplenia si wszystko
obejmujca martwota, ktrej nie potrafiy zmci izolowane wyczyny wybitnych jednostek, nie
zwizanych z pogronym w piczce podoem. Cecha ycia duchowego Portugalii, Hiszpanii i
80

Woch; ongi przodowniczych narodw, stal si spokojny zastj. piczka duchowa ogarna masy.
Odtd nie ma tam ywszych porusze, idcych przez masy przey wiatopogldowych, szczerych
zainteresowa spoecznych. Wystpuj cechy upadkowe: brak problemw, poczucie staoci,
pewnoci - dostatni spokj staroci duchowej, przerywany lepymi wybuchami. W tych warunkach
wszystko musi stopniowo zamiera. Gdy ustaje marsz naprzd, ujawnia si proces cofania si. Na tle
oglnego marazmu nie mog rozwin si jakie ruchy ideowe i polityczne, dce do zasadniczych
przeksztace, gdy u podstaw spoecznych mniema tkwi pogodzenie si z tym co jest. Tym samym
nie mog zjawia si wybitne postacie jako wyraziciele konstruktywnych, podwiadomych de mas.
Orodkiem zastoju jest uorganizowany kwietystyczny pogld na ycie, chocia miliony jednostek
nigdy nie zdaj sobie sprawy z tego, e ich odruchowy, bierny konserwatyzm wyraa okrelon
postaw wobec istnienia. Cao ycia narodowego wypenia atmosfera zaoe, afirmujcych
marazm; w ich subie stoj wszystkie instytucje narodowe, zarwno duchowe, spoeczne, jak i
materialne. Nawet zasadom religii katolickiej nadano wykadni kwietystyczn. Razem wyciska to
swoje pitno na caoci stosunkw yciowych. Codzienna filozofia yciowa chopa portugalskiego,
mieszczanina, inteligenta, obyczaje, normy spoeczne, jzyk, literatura, sposb poruszania si, ubir
urzdzenia rozrywkowe, otrzymuj swoisty portugalski styl. Obejmuje on nie tylko ycie duchowe,
wygld osobnikw, ale i instytucje pastwowe spoeczne, prawne, stosunki pracy gospodarczej,
sposb handlowania, urzdzania mieszkania itd. Styl fest czym co wypenia wszystko, na wszystkim
kadzie swj odcisk. Kady z nas potrafi zauway odrbno stylu niemieckiego, angielskiego,
portugalskiego, nawet na drobnym odcinku. Z atwoci odrniamy na ulicy w Warszawie Niemca
lub Niemk nawet w stroju cywilnym na podstawie im waciwego stylu, odbijajcego si w kadym
niemal szczegle. Styl ycia narodowego jest rzecz ogromnej wagi. Dziki niemu kady szczeg
zawiera w sobie cao i jako talii formuuje w hipnotyczny sposb charakter jednostki z pokolenia na
pokolenie. Chop portugalski nic nie wie o filozofii kwietyzmu, przepajajcej kultur portugalsk,
nigdy nie sysza o zastoju duchowym Portugalji, o zastygniciu emocyj i woli w organimie narodu, o
zupenym sflaczeniu prdw politycznych, sklerozie. gospodarstwa, a jednak poprzez styl portugalski
zostanie niepostrzeenie wessany i pogrony w maramie portugalskim, istot tego stylu
stanowicym. Dziki zdumiewajcej precyzji kadego stylu narodowego, otrzymuje si zud, i siy
formujce narodowy charakter musz mie inne rdo ni oddziaywanie z zewntrz. Nieuchwytno
stylu i jednoczesna jego wszechobecno, narzuca bezradn myl, i charakter narodowy jest
produktem tajemniczych si "rasy", "gleby" niepojtego i niedowiadczalnego "ducha narodu" itp.
a) Wszystko byoby w porzdku, gdyby nie jeden, bardzo przykry, czynnik: groza upadku
wiszca nad niepodlegym bytem pastwowym, w wyniku oglnego marazmu. Jest to los wszystkich
narodw, ktre pozostay w tyle pochodu dziejowego ludzkoci. Przyjemna senno i marazm
duchowy, niezmcenie uczu, woli, wyrugowanie gbiej poruszajcych poj i ideaw, saba
wydajno pracy, sowem - lamazarne szczcie statyki, zostaje naraz zbudzone namacalnym blem
saboci "materialnej" i zagroenia zewntrznego. Reakcja zwraca si przeciw nim tylko. Podobnym
torem przebiega proces wiadomociowy u wszystkich narodw, ktre odczuwaj naraz dotkliwe
przykroci z powodu niu cywilizacyjnego. Poprzez uczucie blu, przykroci i upokorzenia widz
swoj niszo w dziedzinie osigni technicznych, ekonomicznych, siy pastwowej, urzdze
uytecznoci publicznej, saboci militarnej, ubstwa itp. Z naciskiem podkrelamy, i dostrzega si tu
tylko cze widma niu cywilizacyjnego. Nigdy natomiast nie narzuca si-zbiorowej wiadomoci
myl kojarzca, w zwizek przyczynowy ni cywilizacyjny z caoksztatem stylu narodowego.
Wartoci stanowice jego istot s nadal nietykaln witoci. Tak te to przebiega w umyle
indywidualnym i zbiorowym narodu portugalskiego. Salazar wyraa tok mylenia narodu
portugalskiego gdy w znanym wywiadzie z A, Ferro mwi: "rani nas zawsze bolenie miech wiata,
arty i kpiny tych narodw... ktre.. drwi z nas z powodu rewolucyjnego wrzenia, naszej niezdolnoci
do rzdzenia sob, naszych brakw administracji, naszego zapnienia kulturalnego, naszego
81

zdyskredytowania. Bylimy jednym sowem pognbieni i upokorzeni"... Nie sposb nie dostrzec
nawet przy gbokim spokoju wewntrznym i zadowoleniu z siebie, e masy narody portugalskiego s
pogrone w wyniszczajcej ndzy, w degeneracji i opuszczeniu. Nie sposb nie widzie, i resztki
dziedzictwa kolonialnego straci si wraz z wasnym pastwem nawet mimo poddania si pod mony
protektorat angielski, tak jak to si stao z imperium kolonialnym ssiedniej Hiszpanii. Trudno
zaprzeczy w kocu, i naukowy niemal termin "portugalizacja" oznacza upadek suwerennoci
politycznej, przy zachowaniu zewntrznych jej pozorw.
Myl zaradcza biegnie utartym torem: stworzy sprawny aparat administracyjny, ktry byby
sprystym narzdziem dyktatury. Chodzi wic o to, "...aby w odpowiednim momencie ze zranionej
dumy narodowej wydoby cierpliwo i wytrwao, si do zaprowadzenia w kraju porzdku i dobrej
administracji, do przypieszenia procesu materialnego postpu i zreformowania publicznego
owiecenia, oraz nadania narodowi i jego polityce tej postawy, dziki ktrej Portugalia mogaby
zdoby z powrotem dobre imi i szacunek wiata". (A. Ferro - Salazar, przedmowa 18).
b) Jak na razie jest to typowa dyktatura starego typu. Rycho jednak korzysta si z osigni
socjotechniki, ktry wcza si w dzieo podparcia walcego si gmachu. Lecz okazuje si, i
stosowanie poszczeglnych aparatw socjotechniki nastrcza nieprzezwycione trudnoci. Aparat
powielania wzorcw niemoe da adnych wynikw, gdy kult podstawowych wartoci, stanowicych
istot "portugalskoci" nie moe by pogodzony z apelem do ywych namitnoci, tkwicych
korzeniami w emocjach utajonych. Nie moe mie miejsca cykl, ktry okrelilimy jako uruchomienie
utajonych emocyj, mistyka dynamizmu i pastwo totalne itd. Gdy za to wyczymy, na placu zostaje
uboga problematyka wspak-faszyzmu. Salazar sam wyjania to nastpujco: "Dyktatura nasza jest
pokrewna dyktaturze faszystowskiej przez wzmocnienie wadzy wojn z niektrym zasadami
demokracji, przez swj charakter narodowy i spoeczne zainteresowania. Rnica polega na sposobach
postpowania w dziedzinie odrodzenia. Dyktatura faszystowska ciy ku pogaskiemu cezaryzmowi,
ku nowemu pastwu, ktre nie zna granic natury prawnej czy moralnej i zmierza do celu amic
wszystkie przeszkody i nie ywic adnych skrupuw". (Salazar, str. 63). ..."Druga rnica... gwat
bezporedni i stay sposb postpowania dyktatury faszystowskiej, jest na przykad nie do
zastosowania w naszym rodowisku, nie zgadza si on z agodnoci naszych obyczajw (Salazar, str.
65)".
Niezdolno do uruchomienia utajonych emocyj, organicznie zwizana ze wspak-faszyzmem,
pozostaje cakiem niezrozumiaa dla samego Salazara, jak i dla wszystkich salazarzystw we
wszystkich krajach. W swoim wywiadzie z Salazarem A. Ferro stawia w tej kwestii takie pytanie:
..."Czy nie naleaoby wydoby z lekcji Mussoliniego tej ludzkiej i duchowej atmosfery, ktr umia
stworzy w faszymie jego kontakt z tumem, egzaltacji i entuzjazmu, zdolnego podtrzymywa bez
przerwy dusz narodu W Italii wszyscy odczuwaj powiew idcych idei, idei, ktre piewaj hymn. W
Portugalii wszyscy odnosz si z szacunkiem do ministra finansw (Salazara), uznaj materialne
dobrodziejstwa dyktatury, jednake daje si odczuwa jakie niedomwienie, jaki niepokj, pewn
skonno do niezadowolenia, ktre pyn z chodu rodowiska" (A. Ferro, Salazar, str. 70).
Odpowied Salazara jest taka, jakiej si spodziewa naley: "... Ja pierwszy odczuwam doskonale
dokoa siebie ten chd, o ktrym Pan mwi. On wanie stanowi jedn z najwikszych trudnoci...
Wszystko czego si dokona, rzeczy poyteczne, najpotrzebniejsze nawet, padaj w prni, gin pod
powok lodu, napotykaj na idealn obojtno"... (str. 70). Jak dalece Salazar nie orientuje si w
istocie wspak-faszyzmu i jest pozbawiony zdolnoci odrnienia jego od faszyzmu ekspansywnego,
jest jego zabawne przekonanie, i przyczyny chodu naley upatrywa w niewiedzy ospaych
malkontentw co do zdobyczy dyktatury. Twierdzi wic, i: "jeli nie brak malkontentw, to tylko
dlatego, e nie pokazalimy im czarno na biaym, czego ju dokonalimy" (str. 71).
c) Jasn jest dla nas rzecz, i osignicia salazaryzmu musza by nike. Nie wydobywa on
nowych si, nie uruchamia zamroonych pokadw energii emocjonalnej z gbin psychiki milionw
82

jednostek. Naturalna wic rzecz musi by jaowo wszelkich wysikw wspakfaszyzmu

salazarowskiego w Portugalii, w Polsce, w Hiszpanii, na Litwie, Wgrzech, czy te innej Austrii i
Rumunii. Tam gdzie brzmi samochwalcze hymny salazaryzmw i sanacjonizmw, wystpuje
jednoczenie pena bezradno wobec niu cywilizacyjnego. Ilustruj to osignicia Salazara,
widziane na odcinku kolonii portugalskich. A. Zischka, zwiedzajc w ostatnich latach kolonie
portugalskie, poczyni takie spostrzeenia: "Stolic portugalskiej czci wyspy Timor jest miasto Dilli.
Stanowi ono odstraszajcy obraz upadku prestiu rasy biaej w Azji. Istnieje po to tylko chyba, aby
suy za przedmiot agitacji przeciwko posiadociom kolonialnym biaych; tak wic w tej stolicy
portugalskiej czci wyspy nie ma wcale pienidzy, gdy miejscowy bank pastwowy zbankrutowa w
1932 roku... Lizbona sna zapomniaa o wyspie Timor i nie przysyaa pienidzy na wypat uposae
swych urzdnikw. W tym stanie rzeczy gubernatorzy portugalscy stopniowo wyprzedali wszystko co
znajdowao si w miejscowym muzeum... Gubernator Timoru wpad na oryginalny sposb. Oto wydal
polecenie, aby kady kupiec chiski otworzy kredyt biaym urzdnikom "dopki nie nadejd
pienidze z Lizbony". Pienidze jednak nie nadeszy. Dilli opustoszao". (A. Zischka, Japonia, str.
244).
d) Nic si w zasadzie nie zmienia. Stosuje si tylko aparat wadztwa i obfite rodki policyjne.
Oczywicie najbardziej jest w uyciu aparat terrorystyczno-policyjny. Ale ten duy do mechanicznego
niweczenia zewntrznych przejaww anarchii i rozstroju i sam przez to nic nowego nie stwarza. Jego
praca umoliwia tylko oczyszczenie przestrzeni dla wasnej idei na glebie milionw psychik, o ile one
jako dynamiczny embrion istnieje. Wiemy, e w ramach salazaryzmu nie ma o tym mowy.
e) Nieprzydatnymi okazuj si wszelkie partie totalne, pomaraczowe, czy te cytrynowe lub
kakaowe mundury, gdy aparat powielania wzorcw moe operowa tylko tradycyjnym systemem
wartoci i wizalnikw energii emocjonalnej, skutecznie utrwalajcym poczucie spokoju, jasnej ciszy i
sielskoci. Mamy tu przykad bdnego koa salazaryzmu. .Jest on reakcj obronna wartoci
zagroonych przez wasna niewydajno. Typ ycia, niezdolny do utrzymania si na obowizujcym
poziomie, chwyta si rodkw, ktre da mog wyniki tylko w stosunku do ycia pierwiastkowo
zdrowego i ekspansywnego. Powstaje chaos poj, z ktrego trudno si wydoby, gdy nie ma si
oglnego obrazu czym jest w swej istocie faszyzm i wspakfaszyzm.
adna perswazja nie przekona potencjalnego salazarzysty, czy to bdzie w Portugalii,
Hiszpanii, Litwie, Polsce, czy te w Budapeszcie lub Bukareszcie, e wspakfaszyzm jest owocem
pokusy trwania w maramie, chci uchowania typu ycia, ktry nie zda egzaminu dziejowego.
3) TOTALIZM I WSPATOTALIZM W POLSCE.
Moemy zaoszczdzi sobie miejsca na omawianie innych jeszcze wspaktotalizmw. Kady z
nich, czy to bdzie hiszpaski czy wgierski, jest podobny do siebie, gdy wyrasta z tego samego
gruntu. Salazaryzm wyraa t kategori najlepiej. Nie naley si wcale dziwi tomu, e posta
"wodza" Portugalii jest nadspodziewanie popularna w pewnych koach w Polsce i w innych krajach.
W tej popularnoci wyraa si potencjalno wspak-faszyzmu.
Przejdziemy do spraw nas najbardziej obchodzcych: jakie s zasigi ideaw totalizmu i
wspaktotalizmu w Polsce. Problemat to bardzo pasjonujcy. Szczeglniej narzuca si uwadze kwestia
komunizmu. Wiemy jakim torem potoczya si jego ewolucja w Sowietach. Podstaw jej bya twarda
konieczno uchowania pastwa proletariackiego wobec naporu wrogiego wiata kapitalistycznego.
Na tym torze rycho zblada eschatologia rajska socjalizmu, jego ostateczne cele, na czoo za
wysuny si zagadnienia stworzenia siy, ktre doprowadziy do zwycistwa pokusy potgi. Doniosy
ten przewrt nie ma dotychczas swych wyrazistych sformuowa ideowo-pojciowych. Tak byo w
rodowisku sowieckim. Ruch komunistyczny w krajach o strukturze kapitalistycznej; m. in. w Polsce,
musia pozosta obcy tym przeobraeniom. By komunista w Polsce, oznaczao gorco tskni do
ideaw ostatecznych socjalizmu, rozpamitywa jego rajsk eschatologi i w jej imi walczy w
83

wszelkim wyzyskiem i eksploatacj mas; z kompromisem, z wszelkim faszyzmem i totalizmem.

Dobry komunista w Polsce musia walczy o to, co w Sowietach uchodzi ju za sabota i zdrad
pastwa radzieckiego. I tak by musiao. Nie ma w tym adnej niekonsekwencji, gdy wikszo
polskich komunistw na terenach obsadzonych przez Sowiety jest bezlitonie tpiona przez N. K. W.
D. Bolesne i gbokie rozczarowanie polskiego komunisty na tle rzeczywistoci sowieckiej jest czym
prostym, gdy si uwzgldni istot totalizmu sowieckiego. Trudno przypuci, by komunista polski,
yjc w rodowisku miujcym niefrasobliwy spokj, mg hodowa i propagowa ideay
morderczego wytenia, ofiary, wysiku na rzecz zbroje techniczno-gospodarczych, tak
odbiegajcych od tego co si zwie marksizmem i socjalizmem. Wszak marksizm i socjalizm jest
protestem przeciw wyzyskowi, niewoli; poredniemu przymusowi, przeciw zabieraniu robotnikowi
owocw jego pracy, prowadzcej do obnienia stopy yciowej, do ndzy, niedoywienia itd. W
Sowietach za wszystko to trzeba radonie afirmowa. Dziki temu komunizm w Polsce mg by
tylko chwilowym narzdziem do ograniczonych zada. Nie mg wic rozwin si w jaka
autonomiczn kategori. Totalizm ekspansywny nie mi w Polsce warunkw do rozwoju. Nic wic
dziwnego, e jako ruch nie zaznaczy si wcale.
Byy jednak uamkowe prby, ktre nie day zreszt adnego wyniku. Midzy innymi
wymieni naley grupk, ktra wydawaa przez par lat przed wojn pismo p, t. "Zadruga". Skadaa
si ta grupka z kilku niedowarzonych modzieniaszkw, ktry niy si laury zebrane przez hitleryzm
w Niemczech. Caa ta "Zadruga" bya mizern maskarad, usiujc skopiowa co z hitleryzmu i
przenie na grunt polski. Kroczc ladami Ludendorffa, gosia powrt do bokw pogaskich. Win
za wszelki nieszczcia spadajce na Polsk, w lad za nim obciano ydw, masonw i
chrzecijastwo, a szczeglniej koci katolicki, ktry wg. Ludendorffa by przemylnym trikiem
mdrcw Syjonu. Zdaniem "Zadrugi" Polska upada z powodu przyjcia chrzecijastwa i etyki
katolickiej. Dopki bya pogaska i czcia wite we bya potna. Etyka chrzecijaska raptem j
zgubia: Wanie przez swoje haaliwe pogastwo, propagowanie powrotu do wiatowida, kult
witego wa, grupka ta staa si gona. Szczeglna popularno uzyskaa po ucieczce witego
wa z lokalu redakcji. Istotnym jednak jej konikiem byo goszenie pogldw Rozenberga,
propagowanie jego ideaw nordyckich, szerzenie mitu krwi i gleby. Ksika wydana przez "Zadrug"
p. t. "Dzieje bez dziejw", jak udowodniono, bya pospolitym plagiatem na "Micie XX wieku",
Rozenberga, a waciwie zwyczajnym tumaczeniem pod innym tylko tytuem. Pod tymi wzgldem
bya ona wiadomym lub niewiadomym narzdziem propagandy zewntrznej hitleryzmu. Nic wic
dziwnego, jak stwierdzi Front Odrodzenia Polski w wydanej przez siebie broszurze p. t. "Pod
dyktandem Berlina", e przy poparciu Niemcw, ju po wrzeniu 1939 roku, wyszo dalszych siedem
nakadw "Dziejw bez dziejw", zalewajc wszystkie ksigarnie na terenach okupowanych. Nie
chwycio to jednak gruntu. Nikt nie da si zapa na ideay rasy nordyckiej i "nowy ad , nikt nie
uwierzy w Polsce w wielko Rozenberga, pomimo wysikw "Zadrugi". Maa ta grupka rozwiaa si
nie pozostawiajc nawet ladu po sobie.
Inaczej przedstawia si sprawa, jeeli chodzi o totalizm kwietystyczno-obronny. Warunki do
zaistnienia tej kategorii istniej w peni. Sytuacja Polski jest pod wielu wzgldami zbliona do
portugalskiej, hiszpaskiej, woskiej. Podobnie jak i powysze narody, Polska od kilku stuleci
znajduje si w impasie dziejowym. Ni cywilizacyjny Polski jest bezsprzecznym faktem. Gbsze jego
przyczyny sprowadzaj si do tych samych co w Portugalii, Hiszpanii i Woszech: nika prno
dynamiki, tkwica korzeniami w charakterze narodowym. Pod wzgldem rasowym Polska nie stanowi
adnej odrbnej grupy w szeregu innych narodw. Wszelkie zastrzeenia w tej kwestii zostay
rozwiane przez szko antropologiczn prof. Czekanowskiego. Mwi o rasie, jako przyczynie
marazmu znaczy to: albo nieuctwo albo wiadome faszowanie rzeczy. Przyczyna marazmu polskiego
tkwi w treciach rodowiska cywilizacyjnego, w jego stylu ktry formuuje oblicze moralne i
spoeczne kadego Polaka. Kady Niemiec, czy Anglik, ktry wsika w polskie rodowisko, tracc
84

wasny styl, staje si rwnie niewydajny jak i rodowity Polak. Ni cywilizacyjny jest tylko wynikiem,
i to kocowym, niszej wydajnoci yciowej milionw Polakw. Wszystko comy ju mwili o
maramie woskim, portugalskim, ma tu swoje pene zastosowanie. Podobnie jak i w dalekiej
Portugalii istnieje umiowanie naczelnych wartoci, dajcych waciwe im odczucie spokojnej
szczliwoci. Okupuje si to szczcie za cen niu cywilizacyjnego. Kady dzi je widzi. Obok
siebie wic istniej dwie, logicznie biorc; wyczajce si rzeczy: poczucie szczcia marazmu i
nieszczcia wynikego wprost z niego, a wic ubstwa, niewoli jako funkcji saboci ekonomicznej,
politycznej, militarnej, upokorzenie itd. Wszystkie te czynniki, to pochodne niu cywilizacyjnego.
Wybrnicie z tego dylematu nie jest wcale atwe. Owszem jest atwe, dla potencjalnego wspakfaszysty i streszcza si ono nastpujco: stan murem przy wartociach i tradycyjnych zasadach, a
zdecydowanie zwalcza ich ujemne wyniki - jak sabo polityczno-militarn, ndze szerokich mas,
brak spontanicznej dyscypliny w spoeczestwie - sowem - ni cywilizacyjny. Inna reakcja jest czym
trudnym do pomylenia. Mamy tu do czynienia z tragicznym wprost determinizmem rozwoju. Gdy
prbujemy zdecydowanie patrze w oczy niebezpieczestwom, dostajemy zawrotu gowy. Bo
pomylmy tylko: przyczyn niu cywilizacyjnego jest obiektywny system wartoci, z ktrego wynika
indywidualizm wegetacyjny Polakw; odrzuci t przyczyn znaczy zanegowa etos narodu; - co
wtedy pozostaje? - Tu stajemy przed zupenie innym zagadnieniem: rewolucj polskiego charakteru
narodowego. Jest to zagadnienie niepomiernie gbsze, ni to si wydaje tym wszystkim, ktrzy si z
nim stykaj.
Naturalne uczucie przywizania do stylu kultury narodowej, a jednoczenie ch uniknicia z
niego wyrastajcego niu cywilizacyjnego, spychaj ewolucj na tory wspakfaszyzmu. W rym
kierunku odbywa si rozwj w ubiegym dwudziestoleciu i tam te si potoczy w pastwie
niepodlegym. Nie naleaoby mie co do tego adnych zudze. Nie speni si to tylko w jednym
wypadku: gdy si zjawi - jak to okreli Suchodolski: wola przebudowy i organizowania, nie liczca
si z przeszkodami tradycji i wprzgajca w jarzmo realizacji ca ludzk dziaalno" - gdy si zjawi
ruch odrodzeczy, budujcy przyszo na podstawie uniwersalizmu cywilizacyjnego,
przezwyciajcy w ten sposb zarwno pokus potgi, jak i pokus marazmu. Ale to ju jest zupenie
inna kwestia.
Na razie cieniu ku wspaktotalizmowi rysuje si jako co nieomal absolutnie pewnego.
Elementy jego s w komplecie: indywidualizm wegetacyjny w korzeniach duchowoci narodu, jako
przedmiot dumy, marazm, jako jego przejaw spoeczny, ni cywilizacyjny i dotkliwe tego
konsekwencje z powodu wzmagajcego si zagroenia zewntrznego na przysze dziesiciolecia.
Naley tu mimochodem wyjani zjawisko "sanacjonizmu". W siatce poj, ktre stanowi
ramy niniejszej pracy, sanacja jest niekompletnym wspakfaszyzmem. Po mierci marsz. J.
Pisudskiego bya ona na dobrej drodze do stania si cakowitym wspakfaszyzmem. Niewiadomie
zdaa do wzoru rozwinitego przez salazaryzm. wiadczy o tym intensywny flirt ideowy z O. N.
R.-em. Flirt ten wypywa z gbokiej potrzeby skompletowania rynsztunku. Sanacjonizm, jako
kategoria, bazowa na stwierdzeniu niu cywilizacyjnego i chci przeciwstawienia si jego
konsekwencjom na odcinku polityczno-militarnym. Moliwociom zbrojnym zachannych pastw
ssiednich naleao przeciwstawi na granicach to samo cinienie od wewntrz. Tak ujmowa to w
swoim czasie min. E. Kwiatkowski. Wydawao si, i Polska z okresu sejmowadztwa tego postulatu
nie potrafi speni. Std wyrs zamach majowy 1926 roku. Chodzio o "obron pastwa". Trzeba byo
zorganizowa formy pastwowe na zasadzie sprystoci orodka naczelnych wadz. Znamy dzieje
sanacyjnego usprawnienia pastwa. W zwizku z tym sanacjonizm musia rugowa element
"partyjnictwa" ze wszystkich paszczyzn, musia zwalcza "anarchi", nim w kocu doszed do
totalizmu policyjnego. W tym stadium sanacjonizm rni si od klasycznego wspak-faszyzmu, swoim
brakiem zainteresowania dla problematu natury ideowej: jakiego systemu wartoci i ideaw si broni.
Dla sanacjonizmu nie byo w tym adnego zagadnienia. Ot, broni si pastwa takim, jakim ono jest,
85

chce si stworzy siln armie, jako tarcze dla ycia rozwijajcego si na ziemiach polskich. Pozwala to
okreli sanacjonizm jako typ bezideowej dyktatury z poprzednich epok. Wobec mistyki krwi i mitu
wiatowej rewolucji proletariackiej, bya to problematyka uboga. Aparat powielania wzorcw nie by
wprzgnity w sub dyktatury. To samo tyczy aparatu organizacji aktywnoci. Skoro mniemao si,
i za pomota nieograniczonego stosowania aparatu wadztwa, da si rozwiza palce problematy
pastwowe, nie zachodzia potrzeba posugiwania si aparatem masowej propagandy i organizowania
wiata emocjonalnego szerokich rzesz. "Trzymanie za mord" najzupeniej wystarczao.
By to prosty wynik niewiedzy, skd si wzi ni cywilizacyjny. Dla sanacjonizmu nie
istnieje gbokie i tajemnicze zjawisko indywidualizmu wegetacyjnego, jako zasadniczej waciwoci
polskiego stylu duchowego, nie istnieje mechanizm przekazujcy go na gospodarstwo, polityk,
prno spoeczna. Std te ni cywilizacyjny jest dla jakim oderwanym faktem, budzcym
zainteresowanie tylko wwczas, gdy o sobie daje zna w dokuczliwy sposb. Dziki temu nic ju nie
ma dostpu do tego typu umysowoci. Wszystko dla jest jasne. Tragiczny problemat polskiego
charakteru narodowego rysuje si w jego rozumieniu dziecico prosto: jest to brak wyrobienia,
dyscypliny, skonno do samowoli, niepunktualnoci, nieodpowiedzialno, bierno, prywata itp.
Nie przychodzi mu nawet na myl, i s to cechy strukturalne i nieodczne od polskiego
indywidualizmu wegetacyjnego organicznie wyrastajcego z powszechnie afirmowanego sposobu
pojmowania szczcia. Wizja "szczcia", "dobra"-, "wolnoci" w milionach psychik urabia styl ycia
i postpowania, w ktrym strukturalnie mieszcz si wszystkie cechy zwalczane, jako rzekome
"przywary". Zbiorowa wiadomo nie moe zdoby si na refleksj, i to samo co daje szczcie, jest
jednoczenie -nieszczciem, bo prowadzi do niu cywilizacyjnego. Dlatego te kady sanacjonista
jest dziwacznie niejednolity wewntrznie. Szuka on uporczywie wady tam, gdzie jej niema. Jest tu
podobiestwo do kogo, kto wytrwale szuka zgubionego zegarka w krgu jasnej latarni; na pytanie, w
ktrym miejscu go zgubi, wskazuje na odlegy o kilkadziesit metrw punkt, tumaczc, i tam
szuka go nie moe z powodu absolutnych ciemnoci. Rzeczywisto niedaleko odbiega od tej
anegdotki. W swoim czasie organizowano u nas hufce "Junakw" wzorowane na "subie pracy" w
Niemczech, gdzie daway dobre wyniki. Koczyo si to zawsze konfuzj. Pomimo dokadnego
naladownictwa organizacji i regulaminw niemieckich, wyniki byy mizerne. Koszta utrzymania w
sezonie jednego z takich obozw wynosiy 50 tysicy zotych, a rwnowarto wykonanej przez niego
pracy tylko 14 tysicy zotych. Przyczyny niepowodzenia uporczywie szukano nie w ciemnych
ywioach psychiki spoecznej, lecz w jasnych regulaminach. Oczywicie w wietle latarni szuka
atwiej ni w ponurych ciemnociach. Ani sanacjonizm, ani wspak-faszyzm do tych ciemnoci ruszy
nie s w stanie. Musiayby przesta by sob.
Na widnokrgu polskiego ycia wyranie zarysowywuje si dalszy obraz wspak-faszyzmu. S
to koa wspczesnego O. N. R.-u. Zasady jego s uformowane w sposb do konsekwentny. Gruje
on bezwzgldnie nad "sanacjonizmem". Afirmuje on bez zastrzee tradycyjny styl polski. Uwaa go
za doskonaa i absolutn warto. Jednoczenie gotw jest do spoytkowania caej aparatury
socjotechniki dla przeciwstawienia si nieubaganym konsekwencjom, strukturalnie wynikajcym z
polskiego stylu - niowi cywilizacyjnemu. Jest przekonany, i intensywne powielanie tradycyjnych
wartoci suy wyzwoleniu nowych si; pozwala to go traktowa jako peny wspak-totalizm,
identyczny z salazaryzmem i faszyzmem hiszpaskim. Nawet ideay katolicyzmu, ktre na gruncie
polskim zostay przepojone pierwiastkami biernoci propaguje w tej samej zuboajcej wykadni.
Przeciwiestwo rodkw socjotechniki i statycznych tradycyjnych wartoci nie jest oczywicie
spostrzegane. Wrcz przeciwnie: ideay statyki polskiej traktuje si, jako wznios misj, ktr trzeba
nie wiatu.
Te wartoci indywidualizmu wegetacyjnego, ktre doprowadziy nas do dzisiejszego upadku
wspak-faszyzmu bdzie traktowa, jako przedmiot chluby narodowej i podstaw ekspansywnej misji w
wiat. Wiemy, i tak byo sto lat temu. Niewtpliwie gdyby wszystkie narody Europy przyjy zasady
86

indywidualizmu wegetacyjnego, jako szczeglnie wysok warto i wedug nich uformoway swoj
duchowo zbiorow i charakter, niebezpieczestwo dla nas zniknoby na zawsze. Prno ich
spadaby do naszego poziomu. Odtd nicby ani nam, ani Portugalii, ani Hiszpanii nie zagraao. O tyle
mesjanizm jest uzasadniony. Nie ma jednak najmniejszych widokw na powodzenie. Std te "mit"
polskiego wspak-faszyzmu jest niebezpieczn zud, ktra, jak opium niedol narodu tylko pogbi.
Ewolucji w tym kierunku, acz zdeterminowanej w obecnym stanie rzeczy, naley si przeciwstawi.
Moliwoci w tym wzgldzie narastaj. Trzeba im pody miao: naprzeciw.

87

VIII. PRZEZVGYCIENIE TOTALIZMU

1) IDEA NARODOWEJ WSPLNOTY TWORZCEJ
Poprzez trudnoci i mk dy czowiek do spenienia swych zada uniwersalistycznych.
Przyrost mocy sprawczej, jako jeden z elementw tgo zadania pchn go najpierw do bdzenia po
straszliwych manowcach totalizmu. Pdzc za zwodniczym ognikiem pokusy potgi lub pokusy
marazmu, czyni to pod naporem niepojtych impulsw. Patrzc wstecz, zdajemy sobie spraw, i
bdzenia te maj u swych podstaw-nadmiar siy. Pozytywny czynnik siy doprowadzi do ujemnych
wynikw, tylko dlatego, i zosta niewaciwie uyty. Moemy wic dzi ju patrze .na drug wojno
wiatow z oglniejszej perspektywy, widzc w niej nie tylko przeraajce zbrodnie i okropnoci, ale i
niezmiernie kosztowne dowiadczenie, ktre winno doprowadzi w swych dalekich konsekwencjach
do budujcych wnioskw. Wnioski te s proste: polegaj one na stwierdzeniu, i przyrost mocy
sprawczej mgby by uyty inaczej; szlaki totalizmu s wprawdzie najwiksz pokus gdy s
najatwiejsze, ale mona pomyle tez i o innym przebiega ewolucji. Wicej nawet - ta inna droga
uycia przyrostu mocy jest drog waciw, zgodn a natur rzeczy. Ju samo to, i myl podobna
moga si zrodzi, napawa otuch. Wszystko wskazuje bowiem na to; i powtrzenie si cykli
totalistycznych wprawdzie jest prawdopodobne, to jednak moliwoci utorowania drogi innej, rwnie
narastaj.
Zdajemy sobie spraw, i powtarzanie si cyklu totalistycznego, oprcz tego, e jest
niesamowitym marnotrawstwem energii cywilizacyjnej, staje si mniej konieczne ze wzgldu na
dojrzewanie nowej wiadomoci. Zdamy do przezwycienia cykli totalistycznych, gdy
znajdujemy punkty oparcia dla nasiej woli, rzutujcej wizj innego przebiegu energii. Wiemy, i czczy
protest moralny przeciw wynaturzeniom totalizmu kryje w sobie powane niebezpieczestwo. Kryje
si bowiem poza nim czsto postawa zmczenia, saboci, ch zachowania marazmu i warunkw
statycznego szczcia poprzez unicestwienie wszelkiego rozmachu uniwersalistycznego czowieka w
ogle. Uzasadnione jest podejrzenie, i dla wyczerpanego i znkanego wewntrznie czowieka, rwnie
straszny jest totalizm, jako wykolejony sposb uycia przyrostu mocy sprawczej, jak i kada w ogle
pozytywna twrczo. Wyjaowiony i pozbawiony wszelkiej prnoci dekadent, uczuwa, jako co
wstrtnego kady przejaw siy i mocy. On to chtnie rozprawia o kompromitacji siy, o "brutalnoci"
mocy, sawic kada sabo, wychwalajc czysty marazm i wszelki bezruch. Od tego typu
"sprzymierzeca naley si rwnie dokadnie odgrodzi jak i od zalepiecw, biegncych torem
pogoni za nag potg, lub prostakw montujcych dwignie bogatych rodkw na rzecz obrony
upadajcych i niewydajnych stylw ycia. Zem jest niewaciwe oysko ujcia wezbranych sil. Na
podstawie poprzednich rozwaa wiemy o przyczynach, ktre doprowadziy do wykolejenia przyrostu
mocy sprawczej. Brak ujcia uniwersalistycznego determinowa zjawisko totalizmu. Nic innego. Nie
moemy wiec spodziewa si zbawienia ludzkoci od totalizmu, dopki dla przyrostu mocy sprawczej
nie stworzymy zdrowego przepywu. A ju najbardziej zawodna jest prosta reakcja i przeciwstawianie
si przyrostowi mocy sprawczej jako czemu, co jest wynaturzone i z natury swej zbrodnicze. Prba
obwarowania ycia zbiorowego w ten sposb, e zatamowaniu ulegn wszystkie drogi przed
wzbierajc aktywnoci nadaje cyklowi totalistycznemu szczeglnie niszczcy charakter. Nie
uwaamy wszak za dobre postpowanie, zamykanie tamy wwczas, gdy nastpuje przybr wd, gdy
wiemy, i w razie zatrzymania odpywu nastpi katastrofa, ofiara ktrej padn w pierwszym rzednie
wanie tamy. To, i turbiny wspczesnej cywilizacji nie s zdolne do przyjcia nowych si
napdowych i ich rozprowadzenia, jako uytecznej energii spoecznej, bynajmniej nie przemawia
przeciw tym energiom. Istotne rozwizanie nie powinno polega na obcinaniu bujnoci i hamowaniu
bogactwa impulsw, lecz na przystosowaniu i podniesieniu do ich poziomu organw pracujcych
sabiej. Nie ma danych na to, by rozwj socjotechniki mia ulec zahamowaniu. Ale nawet przy
istniejcym jej stanie, gdy tylko jej osignicia zostan upowszechnione, t. j. gdy stan si dorobkiem
mniej lub wicej wyrwnanym wrd narodw, wyzwolenie emocyj utajonych stanie si czym
88

nieuniknionym. W lad za tym oglnym zjawiskiem i musi przyrost mocy sprawczej. Gdyby ujcie
uniwersalistyczne nie zostao jednoczenie mniej lub bardziej wyobione, nieuniknion kolej rzeczy
zrodziyby si nowe cykle totalistyczne w tych lub innych punktach globu. Zadanie pozytywne jest
ogromne. Chodzi w nim o to, by przerzut przyrostu mocy sprawczej siga dalej ni wizje nowych
zdobyczy terytorialnych, nowego podziau wiata i rodkw ku temu prowadzcych - armat, czogw i
totalnej wojny. Dla napi duchowych w psychice jednostki winny by postawione dalej sigajce
celo ni grubo ciosany idea potgi militarno-politycznej. Cykl totalistyczny zamyka si wojn totaln.
Ujcie uniwersalistyczne winno sta si pocztkiem nowej fazy postpu twrczego na wyszej
paszczynie. Co to znaczy? To, i przyrost mocy musi ogarn caego czowieka. Nie tylko jego
dziaalno organizacyjne-spoeczna winna ulec wzbogaceniu, ale i gbsze poruszenia duchowoci.
W cyklu totalistycznym wszystko spywa w oysko walki z jakim jednym miertelnym wrogiem,
dziki czemu najwaciwsz forma spoytkowania nowo wydobytych si jest gwatowne wyadowanie
si ich w bezporednim amicym ruchu. Wizj tego jest czowiek o staych rysach twarzy,
napronych miniach i cinitych piciach w postawie gotowoci do walki. Psychicznym
wykadnikiem tej postawy jest mistyka walczcego dynamizmu. Inn jest problematyka czowieka
uniwersalistycznego. Stoi on przede wszystkim w tragicznym zmaganiu si ze swym kosmicznym
zadaniem. W kadej chwili istnienia winno si spenia dziele jego ycia. Sta si to moe w stopniu
zadawalajcym tylko wwczas, gdy umys jest czujnie skupiony na kontrolowaniu kadego czynu.
Pogbienia egzystencji nie mona uzyska bez wzmoenia temperatury przey artystycznych,
wiatopogldowych i moralnych. Wynika std konieczno odprowadzenia znacznej czci przyrostu
mocy sprawczej w sfer ycia duchowego. Co to znaczy uzmysawiamy sobie, gdy pomylimy o
wkadzie wysiku w pobudzenie ycia duchowego, ktry musiaby dorwnywa kroku temu co si
dzieje w zakresie polityki i organizacji pastwowej, Jake olbrzymie konsekwencje dla przeywania
w kadej chwili w duszy dzisiejszego zjadacza chleba, patetyczno i powag ycia dostrzegajcego
dopiero w momencie totalnej walki na polu bitwy. Pewne wyobraenia o moliwociach bogactwa i
pogbienia ycia duchowego daje nam obraz rynku ateskiego, na ktrym wszyscy obywatele
dyskutowali o najgbszych zagadnieniach metafizyki i sztuki dziki czemu wyrosy kreacje, do dzi
dnia niedocignione. Miejsce mistyki walczcego dynamizmu musiaaby zaj mistyka pogbionego
stosunku do problematu egzystencji, jako tajcego si w kadej chwili zadania. O ile dzi mwimy o
kim, e jest filozofem, nie zawsze jest to okrelenie pozytywne. A wszak dopiero przepojenie ycia
kadej jednostki gboka refleksj wiatopogldow moe to ycie uczyni naprawd penym i
owocnym. Nie oznacza to jednak jakiej kontemplacji. - Wrcz przeciwnie. Gdy kady nasz czyn
bdzie organicznie wyrasta z zasad wiatopogldu wwczas dopiero zniknie wyniszczajca
przypadkowo i dziaanie zazbiajc si o swoje tryby, bdzie naprawd skuteczne i precyzyjne. Ale
przed tym ,jeszcze musz zaistnie oglne normy wiatopogldu. Zawarlimy je w ramowym pojciu
"narodowej wsplnoty tworzcej". Typ ycia duchowego, cele, w nim powinny mie swj
fundament. Oczywicie od tego jestemy dzi jeszcze dalecy. Przed tym winien skrystalizowa si
idea narodu, daleki od tego co dzi rozumiemy pad t nazw. Idea narodu winna ulec gbokiej
ewolucji, tak by w jej ramach mg si zmieci uniwersalizm cywilizacyjny. Tylko wwczas
przestanie nard by baza wyjciow dla tego lub innego cyklu totalistycznego.
Tych par uwag o przezwycieniu mistyki walczcego dynamizmu rozciga si w zupenoci
na pastwo totalne. Skoro mistyka bojowania przestanie by centraln osi, do krcenia ktrej
wprzgnito przyrost mocy sprawczej, zmieni si do gbi istota pastwa. Nie do pomylenia jest
wwczas natchnione medium "wodza", ziejce nienawici i naginajce wszystko do celw optanej
woli zniszczenia. Pastwo staje si systemem rodkw, speniajcych pozytywny idea narodowej
wsplnoty tworzcej. Posugiwanie si tym systemem rodkw doprowadzi do powstania dziel
cywilizacyjnych, w ktrych zawiera si nasze czowiecze posannictwo przebudowy wiata. Nie
bdzie wwczas mowy o militarymie rewolucyjnym i o wojnie totalnej. Arsena rodkw
89

socjotechniki, o ile staje si narzdziem narodowej wsplnoty twrczej, winien da w wyniku co, co
nie bdzie miao nic wsplnego z przebiegiem cyklu totalnego.
Przyrost mocy sprawczej, powstajcy w wyniku oddziaywania spoecznego socjotechniki,
winien sta si sil motoryczn narodowej wsplnoty tworzcej. Poryw wewntrzny i entuzjazm mas,
zamiast mistyki walczcego dynamizmu przyjmie posta woli budownictwa wielkiej cywilizacji.
Olbrzymie zadania stojce dzi przed kadym narodem, nawet z pozoru najbardziej bogatym i
przodowniczym, mog by osignite dziki tej nowej sile. Czoowe pastwa wspczesne s bardzo
dalekie od rozwizania zagadnienia ndzy, niedorozwoju umysowego i moralnego przewanej czci
t. zw. warstw niszych. Wzgldnie pene ycie umysowe i moralne jest cigle udziaem tylko
nielicznych elit. Do ich poziomu naley podcign reszt. Wtenczas dopiero wszelkie talenty bd
wcignite w twrcza prac. Samo zjawisko t. zw. "szerokich mas , jest anomali, ktrej nie
dostrzegamy dziki temu, i do tego si przyzwyczailimy. Dziwnym si nam wydaje, i waciwie
kada jednostka, stanowica dzi "szerokie masy" mogaby nalee do elity, gdyby tylko
wychowywali si w jej warunkach. A te warunki to nie tylko stosunki ekonomiczne, ale i
organizacyjno spoeczne i duchowe. Gdyby one zostay spenione, ramy elit ulegyby ogromnemu
rozszerzeniu, dajc pole do niezmierzonego postpu kulturalnego. Aeby ten poziom osign, naley
przyrost mocy sprawczej przeistoczy w entuzjastyczn wol jego osignicia. Znaczy to
przeorganizowa czowieka wewntrznie, u w rwnym stopniu przeorganizowa ycie spoeczne i
ekonomiczne, otwierajc wyloty na niezmierzony rozwj i wycig pokojowej pracy.
2) PROBLEMAT PRZEZWYCIENIA CYKLU TOTALISTYCZNEGO W POLSCE
Nowa kultura kiekujca w onie wspczesnoci, pasjonowa winna kadego Polaka z dwch
wzgldw: oglno-ludzkiego i cile narodowego. Przez pierwszy naley rozumie naturalny pd do
speniania naszego wkadu w oglne dzieo tworzcej ludzkoci. Kady z nas, o ile nie czyni nic dla
postpu ludzkoci, tym samym marnuje swoje ycie. Drugi za wynika z przynalenoci do kategorii
historycznej jak jest nard polski. O ile pierwszy jest oglnym postulatem, to drugi stanowi niejako
konkretne podoe, na ktrym ten postulat moe by speniany. Std te postawa metafizyczna wobec
bytu kadego z nas wie si nierozerwalnie z biec chwil dziejow i stanem w jakim nard polski
si znajduje. Marzenie o spenianiu naszego zadania czowieczego w jakim innym ukadzie ni
narodowy jest bezpodnym majaczeniem. Prn jest rzecz budowa cokolwiek na gruncie innym ni
ten, jaki nam daje historia. W poprzednim rozdziale poruszalimy podstawowe kwestie polskie. Od
paru wiekw, dziki zwtleniu pierwiastkw mocy w charakterze narodowym, pogrylimy si w
niu cywilizacyjnym. Jeeli mamy si zachowa jako samoistne ognisko dynamicznej cywilizacji
chrzecijaskiej i speni krg swych przeznacze, musimy ni cywilizacyjny przezwyciy. Ale to
mao. Nie moemy powtrzy jeszcze raz sanacjonizmu. Ni cywilizacyjny ogldany od strony
materialnej nie daje obrazu jego istotnych wymiarw. Korzenie niu tkwi w oglnym maramie
cywilizacyjnym narodu. Dlatego te przyrost mocy sprawczej ywioowo przeksztaca si u nas w
totalizm kwietystyczno - obronny. Inaczej mwic, przezwycienie niu cywilizacyjnego Polski nie
da si oderwa od najgbszej rewolucji charakteru narodowego. Dogbna przemiana w tej dziedzinie
czy si z przewartociowaniem wszelkich dotychczas uwiconych zasad. Mamy tu na myli zasady
wiary chrzecijaskiej, ktrych wieczysty dynamizm zosta przykrojony do wymiarw narodowego
indywidualizmu wegetacyjnego. Tylko Biegajc do podstawowych wartoci, na ktrych spoczywa
rodowisko cywilizacyjne, potrafimy zrewolucjonizowa bierne cechy charakteru narodowego, a
kolejno dopiero przerzuci rozmach na sfer spoeczno-pastwow i gospodarcz, usuwajc wiekowe
zalegoci. Postulat nagrodowej i historycznej odnowy zbiega si w tym miejscu z brzemiennym
momentem przeamywania cyklu totalistycznego w wiecie. Odnowa Polski i odnowa wspczesnej
cywilizacji wzajemnie si zazbiaj. Szukanie ujcia dla przyrostu mocy sprawczej zespoli si musi z
wol uaktywnienia jednego z ognisk pracy dziejowej, jakim jest Polska. Moemy pj dalej i
90

powiedzie: przyszociowa cywilizacja uniwersalistyczna jest si, ktra pozwoli nam dokona
odnowy Polski i wycign j z niu cywilizacyjnego. Wydaje si by pewne, e prby szukania
rozwiza tylko w krgu cile narodowych zagadnie s skazane na niepowodzenie. Pamitajmy, i
polski indywidualizm wegetacyjny cakowicie wypenia sob wszelkie kryteria polskoci. Tak jak
obecnie stoj sprawy, nard polski w swej masie czuje si dobrze i szczliwie-wanie w tym
ukadzie wartoci. To te jak susznie zauway R. Dmowski - "szerzenie w narodzie przyjemnych
zudze co do wasnej wartoci, jest tym szkodliwsze, im dalsze s one od prawdy". Zrozumienie
znajduje tylko opis brakw sprawnoci politycznej, militarnej i gospodarczej. Natomiast tam gdzie
chodzi o wartoci moralne, wszyscy uwaaj je za doskonae, gdy w powszechnym mniemaniu im si
zawdzicza ciche, statyczne szczcie, ktre zostaoby stracone, gdyby zachodzia konieczno ycia
wedug innych, bardziej dynamicznych zasad. Sowem przyczyn uparcie oddziela si od skutkw.
Std te podchodzenie od-strony zagroenia, ukazywanie widma ewentualnej zagady nie daje
adnego wyniku. Owszem, wynik jest jeden - wspakfaszyzm lub te jego niedoskonae wydanie sanacjonizm. Jest wobec tego wtpliwe, by w ukadzie wewntrznym udao si znale absolutnie
trway punkt, na ktrym monaby byo oprze nowy system wartoci, zdolny do zrewolucjonizowania
tego, co jest indywidualizmem wegetacyjnym. Inaczej si sprawa przedstawia, gdy podejdziemy do
tego zagadnienia od oglnej problematyki nowej kultury. Podstaw wyjciow jest wwczas przewrt
we wspczesnym wiecie, t. j. zagadnienie totalizmu i jego przezwycienia. W jego zasigu tak czy
inaczej tkwimy. Dzi nawet w sposb bardzo namacalny i czsto tragicznie dokuczliwy.
Niezwyko naszego pooenia winna si sta bodcem do intensywniejszego mylenia ideopolitycznego ni to jest u innych narodw. By moe uka si nam inne i gbsze aspekty
problematyki naszej epoki. Czterdzieci lat temu podobny tok myli narzuca si R. Dmowskiemu.
Posuchajmy jego sw:
"Jedne z korzyci naszego obecnego pooenia, tego niesychanego ucisku, w ktrym yjemy,
jest wiksza ni u innych narodw konieczno zastanawiania si nad istota narodowego bytu, nad
znaczeniem .wzw narodowych, nad. rozlegoci narodowych zada i obowizkw. aden nard
nie ma tylu co my pobudek do zwracania swej myli w tym kierunku... Kto wie czy pod tymi
wpywami nie otworzymy kiedy nowych widnokrgw w etyce i polityce... Jeeli duch polski, jak
najszerzej korzystajc z dowiadczenia innych narodw, jednoczenie bdzie zdolny z niezwykych
warunkw polskiego ycia wycign nauk dla innych niedostpn, to moe stworzymy kiedy tak
siln narodowa moralno i tak szerok polityk czysto narodow, woln od wszelkich wpyww
ubocznych, e na dugie lata stan si one dla nas podwalinami niepospolitej siy... Tymczasem jest
cakiem przeciwnie... .Jestemy narodem z wypaczonym sposobem politycznego mylenia... Przez
par stuleci rozwj spoecznoci naszej, wyszedszy z waciwej kolei dziejowej, oddala si coraz
bardziej od tej linii, ktra jej moga zapewni wielk przyszo". (R. Dmowski - Myli nowoczesnego
Polaka).
Oglne zagadnienie przyszoci Polski uzalenione jest od tego czy potrafimy wczy si w
nurt przemiata cywilizacji zachodniej. Uj to moemy w nastpujcym szeregu przesanek:
a) przyrost mocy sprawczej w krgu cywilizacji europejskiej jako elementarny czynnik. Jest
on tak samo pierwiastkowym zjawiskiem jak postp metod produkcyjnych w XIX wieku i z nich
wynikajcy rozwj industrializmu, koncentracji kapitaw, kapitalizm, walki klasowe, ruch
proletariacki itd.
b) postulat uzbrojenia cywilizacyjnego Polski, poprzez przezwycienie wiekowego marazmu
w technice, gospodarstwie, polityce i twrczoci duchowej.
c) przyrost mocy sprawczej winien si sta sili popdowi uzbrojenia cywilizacyjnego Polski,
jako bodziec przeamujcy, wszystkie nawarstwione opory.

91

d) warunki zaistnienia przyrostu mocy sprawczej w Polsce w skali i nateniu odpowiednim

do zada. Chodzi tu o stosowanie aparatury socjotechniki, tak by stal si on motorem, ktry wycignie
ugrznity wz polski, omijajc manowce wspaktotalizmu i pokusy potgi.
Ogniskiem trudnoci jest skojarzenie przyrostu mocy sprawczej z problemem "zrywu"
narodowego. Wymaga to szczeglnej czujnoci i odwagi moralnej. Stosuj si tu sowa wybitnego
pisarza... "Kady nard powinien tak odnosi si do swego losu, jak gdyby y sam jeden na ziemi i
sprawy swoje rozsdza midzy sob i Bogiem..."
Stojc na tej bazie odrazu- uzyskujemy paszczyzn nadrzdn w stosunku do zasad
indywidualizmu wegetacyjnego. Narodowa wsplnota tworzca staje si podstawowa wartoci dla
kadego Polaka, a z tej perspektywy mistyka indywidualizmu wegetacyjnego jest zupenie podrzdna.
Skala nowych wartoci otwiera nowe widzenia drg likwidacji niu cywilizacyjnego. Sia
ekonomiczna i polityczna Polski w tej paszczynie staje si naturalnym celem. Przyrost mocy
sprawczej jednak musi zapadnia ycie duchowe milionw Polakw, stwarza entuzjazm pracy dla
budowania penego ycia. Znaczy to rozmach planowej gospodarki, wznoszenie wielkiego przemysu,
rozbudow miast, usuniecie ndzy szerokich mas, wcignicie ich w rytm wytonego ycia oglnonarodowego.
Przyrost mocy sprawczej winien by wliczony w "zryw narodowy". W ten sposb nastpujce
zespolenie dwch rnych wtkw pozwoli stworzy now wiadomo ideo-polityczn, odrbn od
tej, ktra spoczywa na zasadach indywidualizmu wegetacyjnego. Jasn jest rzecz, e ta nowa
wiadomo, jako odrbna wizja ideaw narodowych, znajdzie si w trwaym konflikcie ze starymi
wartociami. Zadaniem jej bdzie rozrasta si na podou istniejcym, wypenia sob zakresy
bdce domen wpadkowych poj i wartoci. Na tej drodze rozwoju w pewnej chwili bdzie ona
moga pokusi si o prawo traktowania siebie jako obowizujcej spoecznie normy. Bdzie to
niezmiernie doniosy moment w dziejach narodu. Pochd nowych wartoci wyrazi si w powstaniu
odpowiadajcej im mistyki budowania cywilizacji. Wypeni ona wiat wielkoci emocjonalnych i
uorganizuje na swj lad. Wewntrzna przebudowa umoliwi dopiero stworzenie struktury pastwowej
i spoecznej, wynikajcej z 'nowych podstaw. Nie bdzie to pastwo totalistyczne, aczkolwiek
wykorzysta ono cay aparat socjotechniki i wcignie j w suba budujcego swoj rzeczywisto
narodu. Mistyka budownictwa i nowe pastwo czyni dopiero moliwym przemian pierwiastkowej
mocy sprawczej w obiektywne dobra: fabryki, drogi, motory, miasta, urzdzenia uytecznoci
publicznej, dziki ktrym podniesie si wydajno cywilizacyjna narodu na taki poziom, i stale
zagroenie Polski w kocu bdzie naleao do niepowrotnej przeszoci. Uzbrojenie cywilizacyjne
Polski nie moe nosi charakteru przygotowawczego do totalnej wojny, lecz ma utorowa drogi do
wyszego typu ycia, podnoszcego poziom duchowy i spoeczny milionw jednostek yjcych dzi
poza wiadomym udziaem w tworzeniu dziejw. Bdzie to pozytywne przeamanie moliwoci
zrodzenia si i na naszym gruncie upiora tego czy innego cyklu totalistycznego. Kada inna droga jest
samouud i marnowaniem bezcennej substancji yciowej.

92