Miernictwo elektryczne

- laboratorium

wiczenie 1

Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Materiay teoretyczne do laboratorium

Czowiek - najlepsza inwestycja

Projekt wspfinansowany przez Uni Europejsk
w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

Warszawa 2011

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

1.

Pomiary napi staych

1.1.

WPROWADZENIE

Woltomierze elektroniczne, analogowe i cyfrowe, charakteryzuj si nastpujcymi

cechami [1 3]:
1. Duy zakres mierzonych napi - od nanowoltw do kilkudziesiciu kilowoltw.
2. Mae bdy systematyczne. Np. dla woltomierzy cyfrowych kompensacyjnych bd systematyczny wynosi 0,001 %, przy rozdzielczoci jednego
mikrowolta.
3. Dua rezystancja wejciowa.
Typowa warto rezystancji wejciowej woltomierzy elektronicznych do
pomiaru napi staych wynosi 10 M, 100 M, a na niektrych zakresach
nawet 10 G. Uzyskanie tak znacznej rezystancji wejciowej woltomierzy
realizowane jest przy zastosowaniu tranzystorw polowych w stopniach
wejciowych wzmacniaczy woltomierzy. Z du rezystancj wejciow wie si niski pobr mocy przez woltomierz, ze rda napicia mierzonego.
4. Wysoka stabilno pracy.
5. Dua szybko pracy - do kilku tysicy pomiarw na sekund.
6. Dziaanie automatyczne.
7. Moliwo uzyskania na wyjciu woltomierza sygnau cyfrowego, co pozwala na doczenie zewntrznej drukarki cyfrowej, a take na wczanie
woltomierzy do systemw rejestracji i przetwarzania danych.
8. Moliwo pracy programowanej /systemy pomiarowe/.
9. Moliwo pomiaru napi staych w obecnoci zakce.
10. Moliwo pomiaru, przy zastosowaniu odpowiednich przetwornikw, szeregu wielkoci fizycznych, np. natenia prdu staego, rezystancji, pojemnoci, napicia i natenia prdu przemiennego, temperatury, masy, cinienia.
Odpowiednio dokadne i szybkie woltomierze programowalne umoliwiaj tworzenie
systemw pomiarowych - do pomiarw wieloparametrowych i wielokanaowych, w ktrych
wiele przyrzdw wsppracuje ze sob i z ukadami analizy wynikw pomiarw oraz z komputerami.
W tabeli 1.1 podano dane techniczne wybranych woltomierzy elektronicznych do pomiaru napi staych.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Tabela 1.1.
Dane techniczne wybranych woltomierzy elektronicznych do pomiaru napi staych

Typ

Produ-

przy-

cent

rzdu

Z WskaZasada
k

kraj

nik

Zakres

I Podza-

RozdzielK czo

p
pracy

res

Bd

Rezys-

instrumentalny

tancja
wejciowa
***

Czas

Funkcje
p Pomiar

pomiaru

( 0,01 % lub
M
V-524

Meratronik

)
10
2 V

k cyfr.
komp.
P

19999

1
0 10 V

2000 V

0,015 % w.m.* +

10000 M

0,0025 %

10 M

U=

20 ms

w.z.**)

0,2 V

Polska
( 0,1 %

U
VC10T

UnitraUnima

cyfr.

impuls

Polska

2999

1
0
0 0,2 V 100 V

1000 V

lub

1000 M

0,5 % ) w.m.

10 M

+ 1 cyfra

czas.

o
ok.

U=, I=, R
8

800 ms

M
V-540

Meratronik

p cyfr.
podw.

Polska

11999

1
1
10 V
10 V

1000 V

cak.

1( 0,05 % w.m. +

0,01% w.z.)

V-542

podw.

11 V

cyfr.
c 119999

Polska

V-640

cyfr.

USA

1200000

Polska

M
wzmacniacz
wskanik

1000 V

U=

0 0,1
V

100 nV

[( 0,0015 %
0,003 %) w.m.] +
( 0,0004 %
0,003 %) w.z.

1000 M

1
0 1,5
mV

1,5 % w.z.

100 M

2
240 ms

U=

10 M
U=, U~,
40 ms

I= , I~,
R

10 M

w
analog.

1500 V

3
3
lub 3
4
4

5
50 V

cyfr.
APPA 207

10000 M

0,002 % w.z.)

0,1 V

Agilent

Meratronik

( 0,005 % w.m.
+

0 1 V

1000 V

cak.

H
34401A

60 ms

0,1 V

M
Meratronik

10000 M
10 M

1
40 mV

1000 V

cyfry

- U=,U~,

0
A0,1 V
na
zakresie
40mV

U=, U~,

(0,06% +
(28)cyfr*

* warto najmniej znaczcej cyfry

Miernictwo elektryczne

I= , I~,
10 M

R, C, f, T,
wspcz.
wypen.

1.2.

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

ZASADY DZIAANIA WOLTOMIERZY NAPI STAYCH

1.2.1. Woltomierze elektroniczne analogowe

Podstawowymi parametrami, ktre wyrniaj woltomierze elektroniczne, jest ich dua rezystancja wejciowa i szeroki zakres mierzonych napi [1 3].
Woltomierze elektroniczne analogowe, przeznaczone do pomiaru napicia staego,
zbudowane s w ukadach, skadajcych si ze wzmacniaczy napicia staego i woltomierzy
magnetoelektrycznych /rys. 1.1/.

Rys. 1.1. Schemat blokowy woltomierza elektronicznego do pomiaru napi staych [1 3]

Ukad woltomierza, ze wzmacniaczem napicia staego, charakteryzuje si du rezystancj wejciow oraz moliwoci pomiaru maych napi.
Wedug schematu przedstawionego na rys. 1.1 nie wytwarza si profesjonalnych woltomierzy napi staych jako samodzielnych przyrzdw. Wchodz one w skad przyrzdw
uniwersalnych, umoliwiajcych najczciej pomiar napi staych i przemiennych oraz rezystancji.
Napicie stae mierzone doprowadzane jest do wejcia wzmacniacza prdu staego
poprzez wysokoomowy dzielnik napicia. Dziki zastosowaniu we wzmacniaczu wejciowym
symetrycznego tranzystora polowego oraz silnego ujemnego sprzenia zwrotnego woltomierz odznacza si bardzo du rezystancj wejciow i wysok stabilnoci pracy.

Rys. 1.2. Schemat blokowy woltomierza napi staych, wchodzcego w skad multimetru
elektronicznego [1 3]

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Pomiar natenia prdu przy uyciu multimetrw elektronicznych przeprowadza si

poprzez pomiar spadku napicia na odpowiednio dobranych wysokostabilnych bocznikach
zakresowych /rys. 1.3/.

Rys. 1.3. Zasada pomiaru natenia prdu za pomoc multimetru elektronicznego [1 3]

Pomiar napi i nate prdw przemiennych realizowany jest przy uyciu przetwornikw AC/DC (przetwornikw napicia przemiennego AC: Alternating Current, na napicie
stae DC: Direct Current).
Pomiar rezystancji realizowany jest najczciej w ukadzie omomierza szeregowego.

1.3.

WOLTOMIERZE CYFROWE

1.3.1. Wiadomoci wstpne

Cyfrowy pomiar napicia, wielkoci o strukturze cigej /analogowej/, wymaga jego
przetworzenia na wielko dyskretn /cyfrow/. Proces ten, nazywany przetwarzaniem analogowo-cyfrowym, odbywa si w przetwornikach analogowo-cyfrowych. Woltomierze cyfrowe
zbudowane s z przetwornikw analogowo-cyfrowych i licznikw elektronicznych [1 3].
Woltomierze cyfrowe charakteryzuj si du dokadnoci, wysok szybkoci
/krtkim czasem pomiaru/, dziaaniem automatycznym oraz moliwoci realizacji dziaania
programowanego. Dziki temu mog wsppracowa z innymi przyrzdami cyfrowymi oraz
komputerami, co jest wykorzystywane w budowie systemw pomiarowych.
Woltomierze cyfrowe, z zasady dziaania, su do pomiaru napi staych. Przy zastosowaniu odpowiednich przetwornikw sygnaw, podawanych do wej woltomierzy cyfrowych, mona nimi mierzy szereg innych wielkoci, jak np. napicie przemienne, pojemno,
rezystancj, natenie prdu staego i przemiennego, temperatur, cinienie, czstotliwo, itp.
Wspln cech stosowanych przetwornikw sygnaw jest to, e stae napicie na ich wyjciu
jest proporcjonalne do wartoci mierzonej wielkoci.
Pomiar natenia prdu, przy uyciu woltomierzy cyfrowych, dokonywany jest poprzez pomiar spadku napicia na odpowiednio dobranych bocznikach zakresowych /rys. 1.4a/,
o rezystancjach z szeregu dziesitnego.
Warto natenia prdu oblicza si wedug nastpujcego wzoru:

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Ux

/1.1/

Do pomiaru rezystancji wykorzystuje si metod techniczn. Stosuje si przy tym rda o staej wydajnoci prdowej, ktre zasilaj rezystory badane /rys. 1.4b/. Warto mierzonej rezystancji oblicza si na podstawie zalenoci:

Ux
I

/1.2/

Rys. 1.4. Zasada pomiaru rezystancji przy uyciu woltomierza cyfrowego do pomiaru napi
staych [1 3]

Pomiary pojemnoci kondensatorw, przy wykorzystaniu multimetrw cyfrowych, polegaj na adowaniu mierzonego kondensatora ze wzorcowego rda prdowego. adowanie
kondensatora, do okrelonej, kontrolowanej, wartoci napicia, nastpuje staym prdem,
przez okrelony odstp czasu.
I
/1/3/
uc
t
Cx
Napicie na kondensatorze, jak wida z powyszej zalenoci, zmienia si liniowo.
Poniewa kondensator jest zawsze adowany do tej samej wartoci napicia, to zaleno opisujca pojemno kondensatorw jest w tym przypadku nastpujca:
I
/1.4/
Cx t
uc
Poprzez cyfrowy pomiar czasu adowania kondensatora otrzymuje si warto pojemnoci.
Dokadno pomiaru wynosi np. 2% - 3%, dla kondensatorw o maej skadowej rzeczywistej.
Pomiary opornoci s te realizowane, przy wykorzystaniu ukadw RC, poprzez adowanie kondensatora poprzez badany opornik, do okrelonej, kontrolowanej, wartoci napicia.
Z kolei pomiar pojemnoci kondensatorw jest przeprowadzany poprzez ich adowanie, poprzez wzorcowy opornik.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Uzyskiwane dokadnoci pomiarw wynosz: 0,1% 0,5%, przy zakresach pomiarowych: 1 100 M lub 100 pF 1 F.
Przy wykorzystaniu stanw nieustalonych, analogicznie, jak to opisano wyej, mog
by wykonywane pomiary indukcyjnoci cewek.

1.3.2. Klasyfikacja woltomierzy cyfrowych

Woltomierze cyfrowe napi staych mona sklasyfikowa wedug metod, stosowanych przy przetwarzaniu analogowego sygnau napicia staego, w jego reprezentacj cyfrow.
Rozrnia si nastpujce gwne grupy woltomierzy cyfrowych:
woltomierze kompensacyjne,
woltomierze impulsowo-czasowe,
woltomierze z podwjnym cakowaniem,
woltomierze z przetwarzaniem napicia na czstotliwo.
Wspln cech woltomierzy impulsowo czasowych i woltomierzy z podwjnym cakowaniem jest przetwarzanie napicia staego w proporcjonalny odstp czasu i zliczanie liczby impulsw, ktrych rdem s generatory impulsw wzorcowych, wypeniajcych ten odstp czasu.
Poszczeglne rodzaje woltomierzy cyfrowych, przeznaczonych do pomiaru napi staych, rni si nastpujcymi parametrami:
Niej zostan opisane zasady dziaania woltomierzy cyfrowych kompensacyjnych, impulsowo - czasowych oraz woltomierzy z podwjnym cakowaniem.

1.3.3. Woltomierze cyfrowe kompensacyjne

1.3.3.1. Zasada pracy woltomierzy kompensacyjnych
Najwiksz dokadnoci, spord woltomierzy cyfrowych, charakteryzuj si woltomierze kompensacyjne, w ktrych zautomatyzowano metod kompensacyjn. Metoda ta bya
stosowana przez wiele lat w wykonaniu nieautomatycznym w laboratoriach wzorcowych, w
celu uzyskania najmniejszych niepewnoci pomiaru napi staych. Rczna regulacja precyzyjnego dzielnika, a do osignicia stanu kompensacji, wci stwarza, jako metoda bezporedniego porwnania, moliwo uzyskania najmniejszej niepewnoci pomiaru napi staych. Ukad realizujcy t zasad pomiaru przedstawiono na rysunku 1.5.
Woltomierze kompensacyjne pracowa mog w oparciu o porwnanie rwnoczesne,
na wszystkich bitach lub o metod kolejnych przyblie. W tym ostatnim przypadku mierzone
napicie stae jest aproksymowane sum dyskretnych przyrostw napicia odniesienia o wzorcowych wartociach. Przyrosty napicia uyte do procesu aproksymacji stanowi malejcy
cig dwjkowo-dziesitny /malejcy kod BCD/.
Napicie z wyjcia zasilacza wzorcowego doprowadzane jest do wejcia sterowanego
dzielnika napicia. Napicie z wyjcia tego dzielnika doprowadzane jest do jednego z wej

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

ukadu porwnujcego. Do drugiego wejcia ukadu porwnujcego doprowadzane jest napicie mierzone Ux.
Dzielnik napicia regulowany jest a do chwili, gdy na wyjciu ukadu porwnujcego
pojawi si sygna odpowiadajcy stanowi, gdy napicie pobierane z dzielnika sterowanego
zrwna si z napiciem mierzonym.
Wskanik cyfrowy wywietla stan napicia rda odniesienia w chwili kompensacji.
Zakres napicia, ktre moe by mierzone w ten sposb zaley od maksymalnej wartoci napicia odniesienia. Czuo pomiaru zaley od rozdzielczoci dzielnika sterowanego.
rdem napicia odniesienia moe by zasilacz wzorcowy, ze stabilizacj za pomoc
skompensowanej termicznie diody Zenera, zasilajcy sterowany dzielnik napicia /rys. 1.6/
lub - przetwornik cyfrowo-analogowy.
Warto napicia przetwornika cyfrowo-analogowego C/A ustawiana jest za pomoc
przecznikw, ktrych stan okrela cyfrow warto napicia kompensujcego.
W tym przypadku P1 - okrela tysice, P2 P5 - setki, P6 P9 - dziesitki, P10 P13 jednostki napicia kompensujcego (tak wic zakres woltomierza z przedstawionym przetwornikiem wynosi 1999 V). Napicie wyjciowe przetwornika mona przedstawi nastpujco:

U p UN

13

Di 1 13 1
/
i 1 Ri
i R

R
i 1

Rys. 1.5. Schemat blokowy woltomierza kompensacyjnego [1 3]

Miernictwo elektryczne

/ 1.5 /

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Rys. 1.6. Kompensacyjny przetwornik cyfrowo-analogowy a) ukad, b) schemat zastpczy

rdo napicia odniesienia moe by kalibrowane przy uyciu ogniwa Westona /E =

1,01865 V/. Jest to regulacja dostpna dla uytkownika, umoliwiajca autokontrol przyrzdu. Poprzez przecznik cechowania /rys. 1.5/ odcza si napicie mierzone i do ukadu porwnujcego zostaje doprowadzone napicie z ogniwa normalnego, wbudowanego do przyrzdu. Warto SEM ogniwa normalnego, zmierzona przez woltomierz, jest wywietlana
przez wskanik. W przypadku, gdy wywietlona warto SEM odbiega od wartoci podanej
na pycie czoowej przyrzdu /lub w instrukcji/ naley dokona, odpowiednim potencjometrem wyprowadzonym na pyt czoow przyrzdu, regulacji rda napicia odniesienia.
Ukad wejciowy woltomierza skada si z filtru dolnoprzepustowego, ktry eliminuje
skadowe zmienne, wystpujce w mierzonym napiciu staym, dzielnika wejciowego, sucego do zmiany zakresu pomiarowego i przecznika zmiany polaryzacji napicia mierzonego.
Niej zostanie opisany cykl pracy woltomierza kompensacyjnego. Woltomierz ten jest
ukadem zamknitym /zaprogramowanym/ i zwykle nastpuje zdefiniowana sekwencja krokw.
Zamy, e rdo napicia odniesienia zrealizowane jest w kodzie dwjkowo-dziesitnym 4 2
2 1, a zakres podstawowy przyrzdu wynosi 10,00 V. Napicie mierzone, poprzez ukad wejciowy, podawane jest do jednego z wej ukadu porwnujcego. Do drugiego wejcia tego
ukadu podawane s sygnay ze rda napicia odniesienia. Ukad sterujcy wytwarza impulsy
taktowe, ktre powoduj kolejne podawanie napi wzorcowych, odpowiadajcych poszczeglnym rzdom liczenia. Jako pierwsze zostaje zwykle podane napicie odpowiadajce najstarszemu rzdowi. Zamy przykadowo, e UX = + 9,43 V.
Woltomierz pracuje w nastpujcych cyklach pomiarowych:
1. Napicie UX jest porwnywane z napiciem UWZ1 = + 4,00 V. Do ukadu
sterujcego zostaje podana decyzja za mao. Napicie UWZ1 zostaje zapamitane w ukadzie sterujcym.

Miernictwo elektryczne

10

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

2. Do napicia UWZ1 zostaje dodane napicie UWZ2 = 2,00 V. Napicie UX jest

porwnywane z sum napi UWZ1 + UWZ2 = + 6,00 V. Do ukadu sterujcego zostaje podana decyzja za mao. Suma napi UWZ1 + UWZ2 zostaje
zapamitana w ukadzie sterujcym.
3. Do sumy napi UWZ1 + UWZ2 zostaje dodane napicie UWZ3. Napicie UX
jest porwnywane z sum napi UWZ1 + UWZ2 + UWZ3 = + 8,00 V. Do
ukadu sterujcego zostaje podana decyzja za mao. Suma napi UWZ1 +
UWZ2 + UWZ3 zostaje zapamitana.
4. Analogicznie, jak w p. 3, w ukadzie sterujcym zostaje zapamitana suma
napi UWZ1 +.......+ UWZ4 = 9,00 V. Dalsza aproksymacja napicia mierzonego dotyczy nastpnej, niszej dekady.
5. Napicie UX jest porwnywane z napiciem UWZ1 +........ + UWZ5 = + 9,4 V.
Analogicznie, jak poprzednio, napicie to zostaje zapamitane w ukadzie
sterujcym.
6. W kadym z nastpnych krokw dodanie do napicia + 9,4 V nastpnych
przyrostw /0,2 V; 0,2 V i 0,1 V/, daje po porwnaniu z napiciem UX wynik za duo i kolejno dodawane przyrosty napicia odniesienia nie s
zapamitywane w ukadzie sterujcym.
Dalsza aproksymacja napicia mierzonego dotyczy nastpnej, niszej dekady, przy
czym kolejne przyrosty /+0,04 V; + 0,02 V; + 0,02 V i + 0,01 V/ s dodawane do napicia +
9,4 V. Opisane wyej decyzje s kontynuowane a do wygenerowania napicia + 9,43 V.
Ostatni krok w pomiarze stanowi przesanie informacji o stanie rda odniesienia z
ukadu sterujcego, poprzez dekoder, do wskanika cyfrowego.
Opisan sekwencj napicia cyfrowo-analogowego przedstawiono na rysunku 1.7.

Rys. 1.7. Przebieg kompensacji mierzonego napicia, podczas pomiaru metod kolejnych
przyblie [1 3]

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

11

Kada decyzja za mao, po wzrocie napicia wyjciowego rda napicia odniesienia, zblia to napicie do wartoci napicia mierzonego. Granica zblienia tych dwch napi
moe zalee od poziomu szumu w stopniach wejciowych ukadu porwnujcego i stabilnoci przecznikw rda odniesienia. Te czynniki ograniczajce decyduj zwykle o liczbie
cyfr woltomierzy kompensacyjnych.
Opisana wyej metoda kolejnych przyblie stosowana jest w przyrzdach o rozrnialnoci od trzech do piciu cyfr znaczcych.
Szybko pomiaru przy metodzie kompensacyjnej zaley od typu przecznika, zastosowanego w rdle napi wzorcowych. Przy zastosowaniu przecznikw pprzewodnikowych mog by osignite szybkoci kilku tysicy pomiarw na sekund.
Metoda kompensacyjna, obok innych metod przetwarzania napi staych, jest take
stosowana w budowie kart przetwornikw analogowo - cyfrowych.
1.3.3.2. Bd systematyczny wskaza woltomierzy kompensacyjnych
Bd systematyczny wskaza woltomierzy kompensacyjnych jest zaleny od staoci i
bdu rda napicia odniesienia. Na bd ten skada si bd systematyczny wzorca wewntrznego /moe by on rzdu 10-5/ i bd przetwarzania przetwornika analogowocyfrowego A/C. Na bd systematyczny wskaza woltomierzy ma rwnie wpyw czuo
ukadu porwnujcego.
We wszelkiego rodzaju pomiarach cyfrowych zawsze wystpuje bd dyskretyzacji,
ktry przyjmuje si jako rwny: 1 cyfra najniszego rzdu zliczania.
Przy pomiarach za pomoc woltomierzy cyfrowych zalecany jest taki wybr zakresu
pomiarowego przyrzdu, aby pierwsza znaczca cyfra wyniku odpowiadaa najstarszej pod
wzgldem wagi, pozycji wskanika cyfrowego.
Bdy przypadkowe pomiaru zale od dryftu ukadw porwnujcych oraz szumw w
poszczeglnych ukadach.
Woltomierze kompensacyjne, spord woltomierzy cyfrowych, charakteryzuj si
najmniejszymi bdami systematycznymi.
Budowane s przyrzdy o bdzie systematycznym 0,001 % wartoci zakresowej
przy rozdzielczoci 10 V.

1.3.3.3. Tumienie zakce przez woltomierze kompensacyjne

W praktyce mierzone napicia stae mog mie naoone sygnay szumowe /zakcenia
szeregowe/. Sygnay tego typu mog by spowodowane przez zakcenia elektromagnetyczne
w przewodach wejciowych woltomierza cyfrowego lub przez elementy skadowe zawarte w

Miernictwo elektryczne

12

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

nieznanym sygnale, na przykad ttnienia na wyjciu zasilacza. Zwykle czstotliwo tych

sygnaw stanowi wielokrotno czstotliwoci zasilania, lecz w praktyce moe wystpi dowolny typ zaburze.
Kady szum szeregowy z sygnaem wejciowym moe spowodowa niesuszno decyzji podjtej przez ukad porwnujcy /woltomierz mierzy bowiem wartoci chwilowe napicia/, co powodowa moe w rezultacie niepoprawno wyniku.
W celu zmniejszenia wpywu zakce, na wskazania woltomierzy, stosuje si filtry w
obwodach wejciowych /rys. 1.8/.
a)

b)

Rys. 1.8. Przykady filtrw, stosowanych w obwodach wejciowych woltomierzy:

a - filtr podwjne T zaporowy na czstotliwo 50 Hz,
b - filtr dolnoprzepustowy, pozwalajcy zmniejszy wpyw skadowej zmiennej
Obecno filtru powoduje zmniejszenie wartoci szumu, przedostajcego do ukadw
woltomierza ale zwiksza czas odpowiedzi przyrzdu.
Filtry, zmniejszajce znacznie warto szumw, maj zwykle stae czasowe od 500 ms
do 1,0 s /a nawet do 10 s/. T sta czasow naley doda do czasu dyskretyzacji przyrzdu,
przy obliczaniu rzeczywistej szybkoci pomiaru. Tym samym, w wielu przypadkach, nie jest
moliwe wykorzystanie duej wewntrznej szybkoci metody kompensacyjnej.
Oprcz tego kondensatory filtru, w cigu do dugiego czasu, zachowuj adunek, a
wic mog by rdami napicia o duej rezystancji wewntrznej. Napicie to oddziauje na
wejcie przyrzdu, rwnie po odjciu napicia mierzonego, co moe prowadzi do znieksztacania wynikw nastpnych pomiarw.

1.3.4. Woltomierze impulsowo - czasowe

1.3.4.1. Wiadomoci wstpne
Jedn z metod, stosowanych w budowie woltomierzy cyfrowych, jest przetwarzanie
analogowego sygnau napicia staego w wielko, ktra moe by atwo dyskretyzowana.
Dwiema takimi wielkociami s czas i czstotliwo.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

13

Niej opisane zostan woltomierze, ktrych zasada pracy jest oparta na przetwarzaniu napicia staego na odstp czasu. S to:

woltomierze impulsowo czasowe,

woltomierze z podwjnym cakowaniem.

Oglny schemat blokowy woltomierza impulsowo-czasowego przedstawiono na rysunku 1.9.

Rys. 1.9. Oglny schemat blokowy woltomierza cyfrowego impulsowo-czasowego [1 3]

Mierzone napicie stae przetwarzane jest w przetworniku analogowo-cyfrowym A/C

(ang.: A/D Analog to Digital Converter) w proporcjonalny odstp czasu, ktry jest wypeniany impulsami o znanej czstotliwoci powtarzania. Licznik elektroniczny zlicza liczb impulsw wypeniajcych ten czas. Stan licznika jest wywietlany przez wskanik cyfrowy.

1.3.4.2. Zasada pracy woltomierzy impulsowo-czasowych

Zasada pracy woltomierzy impulsowo-czasowych zostanie opisana w oparciu o schemat blokowy, pokazany na rysunku 1.10 i wykresy z rysunku 1.11.
W woltomierzach impulsowo czasowych wykorzystywane s przetworniki A/C,
umoliwiajce liniowe przetwarzanie napicia staego na odstp czasu.
Przetwarzanie napicia na odstp czasu jest proste. Trudniejsze jest uzyskanie liniowej
charakterystyki przetwarzania. Jeli kondensator adowany jest ze rda staego napicia,
poprzez rezystor, to po pewnym czasie napicie na kondensatorze osiga warto napicia
rda. Czas, potrzebny do osignicia napicia rda zaley od napicia tego rda, rezystancji i pojemnoci ukadu. Jeli do adowania kondensatora zostanie zastosowane rdo
staoprdowe, to przebieg adowania kondensatora jest liniowy.
Napicie mierzone jest w nastpujcy sposb:
1. Na pocztku cyklu pomiarowego impuls taktowy, wytworzony przez ukad
sterujcy (U.S.), kasuje stan licznika i wyzwala ukad generatora napicia
pioksztatnego, zrealizowany na wzmacniaczu. Napicie pioksztatne jest
napiciem wzorcowym, z ktrym porwnywane jest napicie mierzone Vx
/rys. 1.11/. Napicie pioksztatne jest wykorzystywane do przetwarzania
mierzonego napicia staego - na proporcjonalny do niego odstp czasu.
2. Mierzone napicie Vx jest doprowadzane do nieodwracajcego wejcia

Miernictwo elektryczne

14

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

3.

4.

5.

6.

7.

8.

wzmacniacza K, w ukadzie komparatora.

Ukad sterujcy wytwarza dodatni impuls, ktry poprzez ukad US sterowania klucza S otwiera ten klucz. Napicie na grnym wejciu bramki
AND jest wwczas dodatnie.
Przy otwartym kluczu kondensator C aduje si (napicie narastajce). Napicie z kondensatora C podawane jest do odwracajcego wejcia wzmacniacza K, w ukadzie komparatora.
Na wyjciu komparatora K napicie jest dodatnie, ze wzgldu na to, e mierzone napicie Vx jest podawane do nieodwracajcego wejcia wzmacniacza, w ukadzie komparatora K. Napicie, podawane do rodkowego wejcia bramki AND, jest wwczas dodatnie.
Do trzeciego wejcia bramki AND podawane s sygnay z wyjcia generatora impulsw wzorcowych (zegara). Poniewa do pozostaych wej
bramki podawane s wwczas napicia dodatnie, na wyjciu bramki pojawia si paczka impulsw, ktre s nastpnie zliczane przez licznik.
W chwili, gdy napicie na kondensatorze C osiga warto napicia mierzonego Vx, na wyjciu komparatora K pojawia si napicie rwne zeru, co
zmienia stan na jednym z wej bramki AND i powoduje zatrzymanie zliczania impulsw z generatora impulsw wzorcowych.
Liczba zliczonych impulsw jest proporcjonalna do mierzonego napicia
Vx i jest pokazywana na wskaniku cyfrowym.

S.

Wskanik

Licznik

Zegar

Rys. 1.10. Schemat blokowy woltomierza cyfrowego impulsowo-czasowego [1 3]

Miernictwo elektryczne
W
K

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

15

Wskanik
cyfrowy

Rys. 1.11. Przebiegi napi w woltomierzu cyfrowym impulsowo-czasowym [1 3]

9. Dalej nastpuje zmiana polaryzacji napicia na wyjciu ukadu sterujcego,

co w rezultacie powoduje zamknicie klucza S i rozadowanie kondensatora.
10. Napicie jest mierzone w okrelonych cyklach, zalenych od ustawienia
ukadu sterujcego.
11. W zalenoci od ustawie w ukadzie sterujcym wyzwalanie
/uruchamianie/ woltomierza moe by rczne lub automatyczne. Pomiary
mog by wic jednokrotne lub okresowo powtarzajce si. W zalenoci
od wybranego przez uytkownika czasu odczytu, wynik pomiaru moe by
zachowywany a do nastpnego wyzwolenia woltomierza lub automatycznie kasowany.
Licznik zlicza liczb m impulsw wzorcowych wypeniajcych pokazany przedzia
czasu (oznaczmy go: t) (rys. 1.11; wykres 2, wynika, e VX = ttg .
Poniewa t = m/fwz, to:
f
m wz V
/1.6/
V
przy czym: V - prdko narastania napicia pioksztatnego w V/s; (V = tg ).
Dla konkretnego woltomierza fwz/V = const. Warto tego stosunku mona wybra jako rwn 10k /k = 0, 1, 2,..../.
Ukad wejciowy woltomierza skada si z:
filtru dolnoprzepustowego, ktry eliminuje skadowe zmienne wystpujce w
napiciu mierzonym,
dzielnika wejciowego sucego do zmiany zakresu pomiarowego,
przecznika zmiany polaryzacji napicia mierzonego,
wzmacniacza wejciowego.

Miernictwo elektryczne

16

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Dzielnik wejciowy oraz wzmacniacz wejciowy su do otrzymania z napicia wejciowego napicia o wartoci, odpowiedniej do wysterowania przetwornika A/C. Na przykad
przetwornik A/C multimetru cyfrowego VC-10T produkcji Unitry-Unimy przeznaczony jest
do przetwarzania napi z zakresu 0 3 V.
Automatyczna zmiana i wybr polaryzacji napicia mierzonego oraz moliwo przesterowania woltomierza s realizowane przy uyciu dodatkowych ukadw.
1.3.4.3. Bd systematyczny wskaza woltomierzy impulsowo - czasowych
Bd systematyczny woltomierzy impulsowo-czasowych zaley od:
bdu instrumentalnego przetwarzania napicia na odstp czasu,
bdu instrumentalnego pomiaru odstpu czasu.
Bd instrumentalny przetwarzania jest spowodowany przede wszystkim:
nieliniowoci napicia narastajcego,
skoczon czuoci oraz dryftem komparatora (komparatorw).
Napicie mierzone, obliczone wg zalenoci /1.4/, jest opisane wzorem /1.7/:
f wz
v
Vx
m f wz
V

Vx
m
f wz
V

Vx m :

/ 1.7 /

/1.8/

Wzgldny bd pomiaru napicia jest opisany wzorem /1.8/.

Przyjmuje si, e maksymalna warto bezwzgldnego bdu dyskretyzacji, wynikajcego z braku synchronizmu pomidzy impulsem bramkujcym a impulsami z generatora impulsw wzorcowych m 1. Dla zmniejszenia wartoci bdu dyskretyzacji konieczne
jest, aby liczba m zliczanych impulsw bya dua. Z tego powodu jako generatory impulsw
wzorcowych stosuje si generatory o wysokiej czstotliwoci. I tak np. w woltomierzu V-543
produkcji firmy Meratronik czstotliwo generatora impulsw wzorcowych wynosi 500 kHz
/generator podstawowy ma czstotliwo 1 MHz, ktra nastpnie jest dzielona w stosunku
dwukrotnym/. Czstotliwo generatora jest dobierana w ten sposb, aby bd dyskretyzacji
by pomijalny w stosunku do bdu przetwarzania.
Wzgldny bd fwz / fwz jest okrelony przez niestabilno czstotliwoci generatora
impulsw wzorcowych (zegara) i wynosi on w typowych realizacjach woltomierzy impulsowo
czasowych: 10-5 10-7.
Nieliniowo napicia narastajcego charakteryzowana jest przez wspczynnik nieliniowoci

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

nl

du
du

dt t o dt t tk

du

dt t o

17

/1.9/

Wprowadza ona bd mniejszy, ni 1 10-4.

Istnieje bezporedni zwizek midzy szybkoci narastania napicia liniowego, liczb
cyfr wskanika i czstotliwoci generatora impulsw wzorcowych.
Zamy, e mamy woltomierz o zakresie Uz = 10,000 V. Szybko narastania wynosi
10 V/50 ms. Jeli wymagany jest odczyt czterocyfrowy, to czstotliwo generatora impulsw
wzorcowych powinna wynosi:
f

10 000 impuls.
200 kHz
0,05 s

/1.10/

Jak wida z zalenoci /1.10/, rozdzielczo jest wprost proporcjonalna do czstotliwoci generatora impulsw wzorcowych.
Woltomierze impulsowo-czasowe zaliczane s do grupy woltomierzy mniej dokadnych. Ich niepoprawno wskaza jest nie lepsza, ni 0,01 %, a rozdzielczo nie lepsza ni
10 V.
Bd systematyczny woltomierzy impulsowo-czasowych zaley midzy innymi od staoci kta nachylenia napicia liniowego. Wymaga to stosowania odpowiednich rozwiza
ukadowych, szczeglnie ukadw analogowych, elementw o parametrach mao zmieniajcych si, stabilizacji termicznej i starannego montau.
Wymienione trudnoci mog by pokonane przy zastosowaniu metody, zwanej metod
podwjnego cakowania, ktra zostanie opisana w p. 1.3.5.

1.3.4.4. Tumienie zakce przez woltomierze impulsowo - czasowe

Sposoby tumienia zakce w woltomierzach impulsowo czasowych s podobne do sposobw tumienia zakce w woltomierzach kompensacyjnych.

1.3.5. Woltomierze z podwjnym cakowaniem

1.3.5.1. Zasada pracy woltomierzy cyfrowych z podwjnym cakowaniem

Miernictwo elektryczne

18

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Schemat blokowy woltomierza cyfrowego z podwjnym cakowaniem przedstawiono

na rysunku 1.12, a przebiegi czasowe - na rysunku 1.13.

Rys. 1.12. Schemat woltomierza cyfrowego z podwjnym cakowaniem [1 3]

Zasadniczymi ukadami przetwornika o podwjnym cakowaniu s: integrator, skadajcy si ze wzmacniacza operacyjnego A1, rezystora R, kondensatora C, komparator A2, szybki klucz elektroniczny S1 oraz ukad sterujcy. Dalsze ukady tworz ukady zliczania.
Cykl pomiaru (T) skada si z dwch odcinkw czasu T1 i T2 okrelonych przez czas
trwania impulsu sterujcego i przerwy midzy kolejnymi impulsami sterujcymi /rys. 1.13/.

Rys. 1.13. Przebiegi sygnaw w ukadzie woltomierza cyfrowego z podwjnym cakowaniem

[1 3]

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

19

Na pocztku cyklu pomiarowego ukad sterujcy woltomierza wytwarza impuls prostoktny o kalibrowanym czasie trwania T1 i duym nachyleniu przedniego i tylnego zbocza.
Klucz S1 zostaje przeczony w pooenie A. Do integratora podawane jest napicie mierzone
Ui. Napicie na wyjciu integratora wzrasta liniowo, przy ujemnej biegunowoci napicia mierzonego lub odpowiednio maleje przy dodatniej biegunowoci tego napicia. Na wyjciu
ukadu porwnujcego (komparatora) A2 pojawia si dodatnie zbocze rozpoczynajcego si
wyjciowego impulsu prostoktnego.
Napicie na wyjciu integratora w dowolnej chwili t, odpowiadajcej wzrostowi napicia wyjciowego, opisuje zaleno:
t

u wy (t )

1
U we dt
RC 0

/1.11a/

przy czym: RC - staa czasowa ukadu cakujcego,

Uwe = UX - napicie mierzone.
Napicie na wyjciu ukadu cakujcego po upywie odstpu czasu T1, odpowiadajcego zakoczeniu cakowania napicia mierzonego jest rwne:
T

U wy

1 1
T

U x dt U x 1

RC 0
RC

/1.11b/

Dalej, w cyklu pracy okrelonym przez impuls o czasie trwania T2, nastpuje przeczenie klucza S1 w pooenie B; do integratora podawane jest napicie wzorcowe U (-), o
przeciwnej polaryzacji w stosunku do napicia mierzonego. Zamy, e napicie wzorcowe
jest dodatnie (przy ujemnej biegunowoci napicia mierzonego). Napicie na wyjciu integratora maleje. Napicie na wyjciu integratora jest porwnywane z napiciem odniesienia, ktre
wynosi zero. Napicie z wyjcia ukadu cakujcego podawane jest do jednego z wej ukadu
porwnujcego A2. Drugie wejcie tego ukadu jest poczone z mas przyrzdu. Wobec tego
w chwili, gdy napicie na wyjciu ukadu cakujcego staje si rwne zeru, na wyjciu ukadu
porwnujcego A2 pojawia si opadajce zbocze wyjciowego impulsu prostoktnego.
Impuls prostoktny z komparatora podawany jest do jednego wejcia bramki B. Do
drugiego jej wejcia podawane s sygnay z generatora impulsw wzorcowych. Licznik zlicza
podawane do jego wejcia, z wyjcia bramki, impulsy z generatora impulsw wzorcowych.
Zliczona liczba impulsw jest podawana do wskanika cyfrowego.
Nastpny cykl pomiarowy zaczyna si po podaniu nowego impulsu sterujcego.
Niej zostanie przedstawiona zaleno pomidzy czasem trwania T impulsu bramkujcego, a wartoci mierzonego napicia Ux.
Napicie na wyjciu ukadu cakujcego, przy cakowaniu napicia wzorcowego, opisuje zaleno:

Miernictwo elektryczne

20

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

U wy (t ) U wy

1
(T1 )
RC

wz

dt

/1.12/

Wobec tego w chwili t = T1 + T, przy uwzgldnieniu wyraenia /1.11b/, otrzymujemy:

U wy

T
1
( T T ) U x 1
RC RC

T1 T

U wz dt

T1

1
(U x T1 U wz T )
RC

/1.13/

Poniewa proces cakowania koczy si w chwili, gdy napicie na wyjciu ukadu cakujcego staje si rwne zeru, to po podstawieniu do wyraenia /1.13/
Uwy (T1 + T) = 0
otrzymamy:

T U x

T1
U wz

/ 1.14 /

1.3.5.2. Bd systematyczny wskaza woltomierzy z podwjnym cakowaniem

Z wyraenia /1.14/ widzimy, e odstp czasu t jest proporcjonalny do napicia mierzonego i nie zaley od staej czasowej ukadu cakujcego. Wartoci R i C nie maj znaczenia dla niepoprawnoci wskaza (bdu systematycznego) woltomierza; wymagana jest tylko
ich niezmienno /stabilno/ w czasie pomiaru. Jest to podstawowa zaleta metody podwjnego cakowania.
Wspczynnik proporcjonalnoci pomidzy t i UX /zaleno 1.14/ jest rwny
T1/Uwz. Poniewa czas trwania T1 impulsu sterujcego i napicie wzorcowe mog by bardzo
stabilne, to bd przetwarzania napicia na odstp czasu jest bardzo may. Poniewa liczba m
impulsw, zliczonych w drugim cyklu cakowania, jest zwizana z odstpem czasu t zalenoci:
t

m
f wz

przy czym fwz - czstotliwo generatora impulsw wzorcowych.

Po przyrwnaniu zalenoci /1.15/ do zalenoci /1.14/, otrzymamy:
T f
m U x 1 wz
U wz

/ 1.15 /

/1.16/

Poniewa czas cakowania T1 w pierwszej fazie cakowania wynosi:

T1 = 10000 Twz

Miernictwo elektryczne

/1.17/

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

21

(tak, jak na przykad w multimetrach V 530, V 540, V 543 produkcji firmy Meratronik), to otrzymujemy zaleno:

m 10000

UX
U WZ

/1.18/

Tak wic rezultat zliczania nie zaley od czstotliwoci generatora impulsw wzorcowych. Jeli zmiany jego czstotliwoci nie zachodz w czasie trwania jednego cyklu pomiarowego, to nie maj wpywu na wynik pomiaru.
Woltomierze z podwjnym cakowaniem maj bd systematyczny przetwarzania
0,003 % wartoci mierzonej napi.

1.3.5.3. Tumienie zakce przez woltomierze z podwjnym cakowaniem

Istnieje wiele zastosowa, w ktrych dla odpowiedniego scharakteryzowania nieznanego sygnau wymagane s szybkie odczyty. W dalszej dyskusji zamy, e wana jest tylko
warto rednia sygnau.
W celu wyeliminowania bdw wskaza, wywoanych przez zakcenia szumowe,
ktre jak zaznaczono wyej, powoduj nieprawidowe komparacje, w obwodach wejciowych
woltomierzy cyfrowych stosuje si filtry dolnoprzepustowe. Ich stosowanie prowadzi jednak
do znacznego zmniejszenia szybkoci pracy woltomierzy.
1.3.5.4. Analiza wpywu zakce na prac woltomierza cakujcego
Zamy, e mierzone napicie stae U0 jest znieksztacone przez pojawiajce si w
chwili t1 zakcenie w postaci sygnau sinusoidalnego.
Oznacza to, e w chwili t1 napicie Ux = U0 + uz /rys. 1.14/.
Tego typu zakcenia nosz nazw sygnaw szeregowych lub normalno-modowych.

Rys. 1.14. Napicie stae z naoonym zakceniem

Miernictwo elektryczne

22

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Warto rednia Ur tego napicia za odstp czasu T rwny okresowi napicia zasilajcego wynosi:

1
U sr
T

t1 t

dt U 0

/1.19/

t1

Z wyraenia /1.19/ wynika, e warto rednia /odpowiadajca cace/ jest rwna wartoci napicia staego, nie znieksztaconego przez zakcenie. Wobec tego cakowanie, przeprowadzone w cigu okrelonego czasu, prowadzi do wyeliminowania, bd znacznego osabienia wpywu zakce sinusoidalnych i innych okresowych symetrycznych.

1.3.5.5. Analiza zalenoci tumiennoci zakce przez woltomierz cakujcy,

od czstotliwoci
Zamy, e sygna wejciowy /zakcajcy/ prac woltomierza cyfrowego przy pomiarze napicia staego moe by opisany przez zaleno:
/1.20/
u (t ) U1 sin t
Zaoono tu, e w sygnale wejciowym nie wystpuje skadowa staa.
Zamy, e proces cakowania zachodzi w czasie: t-t1+T, gdzie T jest okresem cakowania. Napicie rednie w czasie cakowania wynosi:
U
U sr 1
T

t1 T

t1

sin t dt

U1
[cos (t1 T ) cos t1 ]
t

U1
1
1
2 sin ( 2 t1 T ) sin t

t
2
2

/1.21/

Warto rednia Ur moe by zmaksymalizowana poprzez dobranie takiego czasu t1,

dla ktrego jest spenione rwnanie:
1
sin (2 t1 t ) 1
/1.22/
2
Podstawiajc zaleno /1.21/ do /1.20/ otrzymamy wyraenie:

U sr max

2 U1
U1
1
sin T
sin f T
T
2
fT

/1.23/

Jeeli czstotliwo naoonego szumu zblia si do zera, to Ur max zblia si do U1.

Dla przedstawienia zalenoci tumiennoci od czstotliwoci wprowadza si stosunek
sygnau przy czstotliwoci 0 Hz do jego wartoci przy danej czstotliwoci.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

U1
U1
sin f T
ft

fT
sin f T

23

/1.24/

Zaleno tumiennoci woltomierza z podwjnym cakowaniem, od czstotliwoci,

pokazano na rysunku 1.15.

Rys. 1.15. Charakterystyka tumienia zakce szumowych, naoonych na napicie stae, mierzone
przez woltomierz cyfrowy cakujcy

Jak wida nieskoczona warto tumiennoci wystpuje w odstpach okrelonych

przez f T = n, gdzie n = 1, 2,, k. W tym przypadku czas cakowania /zwany take czasem
bramki/ wynosi 1,0 s.
Przy waciwym doborze okresu cakowania mona uzyska maksymaln tumienno
dla czstotliwoci napicia zasilajcego. Z tego wzgldu w woltomierzach, przeznaczonych
do zastosowania do pomiarw, przy czstotliwoci napicia zasilajcego 50 Hz, dugo
bramki wynosi 20,0 ms.

2. Pomiary napi sinusoidalnie zmiennych

2.1.

WPROWADZENIE [1 3]

Napicie i natenie prdu, czstotliwo, czas, impedancja i moc s podstawowymi

wielkociami, mierzonymi przyrzdami elektronicznymi.
Specyficzne cechy sygnaw sinusoidalnych s nastpujce:
1) duy zakres wartoci mierzonych napi - od czci mikrowolta do
kilkudziesiciu (a nawet kilkuset) kilowoltw,
2) bardzo szeroki zakres czstotliwoci - od napi staych i napi bardzo
maych czstotliwoci (setne czci herca) poprzez pasmo akustyczne (16
Hz 16 000 Hz) do napi bardzo wielkiej czstotliwoci (1 GHz),
3) szeroki zakres impedancji wewntrznych rde napicia mierzonego,

Miernictwo elektryczne

24

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

4) zwykle maa moc rde napicia mierzonego

Pomiary napi sinusoidalnych wymagaj stosowania specjalnych technik pomiaru
oraz doboru waciwych, pod wzgldem zakresw pomiarowych i parametrw wejciowych
przyrzdw, a take dbaoci o dokadno pomiaru.
Poprawno wyniku pomiaru napi sinusoidalnych zaley od szeregu czynnikw.
Wynik pomiaru napicia jest prawidowy wwczas, gdy:
uyty woltomierz mierzy poprawnie napicie, doprowadzone do jego zaciskw,
napicie na zaciskach woltomierza jest takie samo, jak w miejscu, w ktrym pomiar
ma by wykonany,
doczenie woltomierza nie zmienia pierwotnego rozkadu napi w ukadzie lub w
rdle, ktrego napicie mierzymy.
Kady ukad, w ktrym mierzone jest napicie, skada si w najoglniejszym przypadku z czterech elementw:
rda,
odbiornika energii,
woltomierza,
ukadu przewodw czcych.
Kady z tych elementw powoduje odmienne trudnoci w pomiarach napi i w
niekorzystnych okolicznociach moe sta si rdem znacznych bdw, czsto wielokrotnie
przekraczajcych dokadno przyrzdu.
Warunki pomiaru s narzucone z gry przez rdo i odbiornik energii.
W dalszym opisie odbiornik energii (element, na ktrym mierzymy napicie) bdzie
nazywany rdem napicia mierzonego.
Dla wykonawcy pomiaru pozostaje wic tylko swoboda w doborze woltomierza i
ukadu pocze. Powysze uwagi s take suszne przy pomiarach napi staych.
Z punktu widzenia uytkownika da si, aby zastosowana metoda pomiaru oraz wybrany przyrzd i ukad pocze umoliwiay uzyskanie wyniku o dokadnoci (bdzie systematycznym), nie przekraczajcej dokadnoci uytego przyrzdu, bez wzgldu na warto
mierzonego napicia, jego czstotliwo, impedancj, na ktrej wystpuje oraz na wpyw warunkw otoczenia.
Niej przedstawiono zasady pracy oraz waciwoci najczciej stosowanych woltomierzy elektronicznych analogowych i cyfrowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem zakresu
napi mierzonych i ich czstotliwoci, ich dokadnoci (bdw systematycznych) i impedancji wejciowej poszczeglnych przyrzdw.
Do pomiarw napi sinusoidalnych miernikami analogowymi i cyfrowymi stosuje si
woltomierze zbudowane z:
woltomierzy napicia staego
i
przetwornikw napicia zmiennego na napicie stae (przetwornikw AC/DC).
W woltomierzach analogowych stosowane s najczciej przetworniki AC/DC, reagujce na warto redni lub reagujce na warto maksymaln napi, wsppracujce z miernikami magnetoelektrycznymi.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

25

W woltomierzach cyfrowych najczciej stosowane s przetworniki AC/DC, reagujce

na warto redni napi.
Woltomierze s najczciej skalowane w wartociach skutecznych napi sinusoidalnych.
Woltomierze z przetwornikami AC/DC, reagujcymi na warto skuteczn (tzw. woltomierze prawdziwej; rzeczywistej wartoci skutecznej), nie byy dotychczas zbyt rozpowszechnione ze wzgldu na konieczno realizacji ukadw o kwadratowej charakterystyce
przetwarzania. To si obecnie zmienia.
Do pomiaru napi sinusoidalnych, z zakresu 1 V - 1000 V, o czstotliwoci z zakresu pasma akustycznego, stosowane s, zalenie od zakresu i wymaganej dokadnoci (bdu
systematycznego), woltomierze elektroniczne:
analogowe,
cyfrowe.
Woltomierze elektroniczne analogowe umoliwiaj przeprowadzanie pomiarw napi sinusoidalnych, przy dokadnoci (bdzie systematycznym) rzdu kilku procent.
Najbardziej rozpowszechnione woltomierze elektroniczne cyfrowe umoliwiaj przeprowadzanie pomiarw napi sinusoidalnych o czstotliwociach z zakresu pasma akustycznego. Dokadno (bd systematyczny) wynosi okoo 0,05 %, przy czym o bdzie tym, w
przewaajcym stopniu, decyduje bd przetwornika napicia przemiennego na napicie stae
(tabela 2.1).
Zakres czstotliwoci napi sinusoidalnych mierzonych niektrymi woltomierzami
cyfrowymi, z przetwornikami AC/DC reagujcymi na warto redni, wynosi ok. 100 kHz.
Pomiary napi sinusoidalnych, w zakresie 1 mV - 1000 V, o czstotliwociach nadakustycznych a do czstotliwoci ok. 1 GHz, najczciej wykonywane s przy uyciu woltomierzy z przetwornikami AC/DC, reagujcymi na wartoci maksymalne, przy czym pomiary
w caym wymienionym zakresie czstotliwoci wykonywane s za pomoc woltomierzy analogowych, a w pamie do 1 MHz rwnie za pomoc woltomierzy cyfrowych.
Dokadno (bd systematyczny) woltomierzy analogowych jest rzdu kilku procent,
a woltomierzy cyfrowych (0,05 5) %, zalenie od czstotliwoci mierzonych napi.
Odrbn grup woltomierzy elektronicznych analogowych stanowi woltomierze selektywne, ktre umoliwiaj np. pomiary napi z zakresu 10 nV0,1 V, np. w zakresie czstotliwoci 1,5 Hz 150 kHz, przy dokadnoci, wynoszcej ok. 1 %. Woltomierze te pozwalaj na pomiar maych napi o wybranych czstotliwociach, w obecnoci zakce, nawet
wielokrotnie silniejszych od sygnau uytecznego. Woltomierze selektywne mog by stosowane jako czue wskaniki w ukadach mostkowych. Pomiary maych napi s take moliwe w oparciu o specjalne detektory fazoczue.
Do orientacyjnych pomiarw napi sinusoidalnych, przy dokadnoci rzdu kilku procent, mog by stosowane oscyloskopy, zarwno analogowe, jak i cyfrowe. Zakres czstotliwoci napi mierzonych przy uyciu typowych oscyloskopw wynosi czsto 100 MHz. Budowane s oscyloskopy o pamie do kilku GHz.
Wspln cech wszystkich wymienionych tu przyrzdw (woltomierzy, a take oscyloskopw), przy wykonywaniu pomiarw napi jest to, e obciaj one rdo napicia badanego swoj impedancj wejciow (przedstawian zwykle jako rwnolege poczenie rezy-

Miernictwo elektryczne

26

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

stancji i pojemnoci wejciowej Rwe Cwe). Zalenie od impedancji rda napicia badanego
i impedancji wejciowej przyrzdu, dla danej czstotliwoci, wpyw ten moe by rdem
znacznych bdw, nawet wielokrotnie przewyszajcych dokadno przyrzdu.
W tabeli 2.1 zestawiono dane techniczne wybranych przyrzdw do pomiaru napi
przemiennych.
Postp w dziedzinie budowy woltomierzy zaznacza si w zwikszaniu czuoci przyrzdw, zarwno analogowych, jak i cyfrowych i rozszerzaniu zakresu czstotliwoci napi
przemiennych, mierzonych przy uyciu woltomierzy cyfrowych. Do detekcji napi przemiennych, w woltomierzach cyfrowych, stosowane s metody, wykorzystywane do niedawna
tylko w woltomierzach analogowych. Przykadem s ukady detekcji szczytowej, o zmniejszonych bdach systematycznych przetwarzania.
W woltomierzach cyfrowych obecnej generacji woltomierzach prbkujcych, podobnie, jak w oscyloskopach cyfrowych, pomiar napi zmiennych realizowany jest poprzez
wykonywanie operacji matematycznych, np. obliczania wartoci redniej lub skutecznej - na
podstawie wielu prbek.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

27

Tabela 2.1.
Dane techniczne wybranych woltomierzy elektronicznych do pomiaru napi
przemiennych
Typ
przyrzdu

1331

V-541
V-543

Producent
kraj

Zakres
U

Z Podzakres

Ukad

Przet.
Unitra AC/
CEMI DC;
1000 V
Polska Impuls
czas.
przet.
Mera- AC/
tronik DC;
Polska podw.
cak.

Rozdzielczo

1
100
V
0,2 V

10 V

0,1
V
1000 V

100
V

Bd
instrumentalny
dla napi
staych

Bd
instrumentalny
dla napi
przemien.

[(0,1
lub
0,5) % w.m.
+ 0,05 %
w.z.]
(0,05 % w.m.
+

10 V

0,01% w.z.)

Impedancja
wejciowa

Zakres
czestotliwoci
pracy

Funkcje
-Pomiar

[ (0,2 lub
0,3 lub 1)
% w.m. +
(0,2 lub
0,3 lub 1)
% w.z.]

1000
M
lub 10
M***

20 Hz
50 kHz

U=, I=, R

[ (0,05
lub 0,1) %
w.m. +
0,05 %

10000
M
lub 10
M***

20 Hz
20 kHz

U=, U~

w.z.]

1 M/
80 pF

V-542

34571

V 640

3400 B
(wolt.
wart.
skut.)

Przet.
Mera- AC/
tronik DC;
Polska podw.
cak.

Agilent
USA

przetwarz.
cyfr.

(0,005 %
w.m. +

[ (0,05
lub 0,1) %
w.m. +
1
0
10,002 % w.z.)
(0,03
1000 V 0 1 10 V
lub 0,05)
V
% w.z.]
p
300 V

(0,003 %
1 w.m. +
0 30
mV 100 nV 0,03 % w.z.)

wzmaMera- niacz
tronik detek1
0
5 1,5 % w.z.
P tor
1500 V 0 1,5 50 V
Polska wska
mV
nik

Agilent
USA

wzmaniacz
wska
nik

300 V

* w.m. - warto mierzona,

0
0,001
V

10 V

[(0,003
0,3) %
w.m.] +
( 0,03
0,1) % w.z.

1 M/
100 pF

20 Hz
100 kHz

10 G
10
M***

10 Hz
5 kHz;
100 kHz
300 kHz

[ 1,5 %
w.z. + (
1,5 % lub
3 %) w.m.]

10 M/
60 pF
lub
100
M/
20pF

1 % w.z.

10 M /
20 pF
lub 50
pF

5 % w.z.

30 Hz
20 kHz
lub
5 kHz
300 MHz/
1 GHz
10 Hz
20 MHz

** w.z. - warto zakresowa, *** dla napi staych

Miernictwo elektryczne

U=

U=, U,

U=,U,
R

U, dB

28

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

W konstrukcji oscyloskopw nastpi postp polegajcy na rozszerzaniu czstotliwoci

napi mierzonych, dziki zastosowaniu oscyloskopw z szybkimi ukadami prbkujcymi;
firmy: Tektronix i Agilent Technologies, Inc. (dawny: Hewlett-Packard).
Technika prbkowania, rozwinita przy budowie oscyloskopw, znalaza rwnie zastosowanie w budowie rnych przyrzdw elektronicznych, w tym woltomierzy bardzo wielkiej czstotliwoci (np. o pamie do ok. 12 GHz).

2.2. WIELKOCI CHARAKTERYZUJCE PRZEBIEG OKRESOWY

Napicie zmienne moe by opisane poprzez podanie [1 3]:
1)
wartoci chwilowej,
2)
wartoci szczytowej,
3)
wartoci skutecznej,
4)
wartoci redniej,
5)
wartoci midzyszczytowej.
Warto chwilowa u(t) jest to warto, jak przyjmuje napicie w dowolnej chwili czasowej.
Warto szczytowa Um napicia (amplituda) jest to najwiksza warto chwilowa, jak
przyjmuje napicie w czasie trwania okresu - rys. 2.1a. Dla napi niesymetrycznych rozrniamy dwie wartoci szczytowe: dodatni i ujemn (rys. 2.1b).

Rys. 2.1. Ilustracja pojcia szczytowej wartoci napicia

Warto skuteczna U napicia jest to warto redniokwadratowa wartoci chwilowych tego napicia za okres

1
T

(t ) dt

Miernictwo elektryczne

/2.1/

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

29

Warto skuteczna napicia przemiennego jest to warto rwnowana napiciu staemu, wytwarzajcemu na obcieniu rezystancyjnym t sam ilo ciepa, co napicie przemienne. Warto skuteczna napicia sinusoidalnego wynosi
U
U m
/2.2/
2
Warto skuteczna niesinusoidalnego napicia okresowego jest rwna pierwiastkowi z
sumy kwadratw wartoci skutecznych poszczeglnych skadowych

U U 02 U12 U 22 ...

/2.3/

przy czym:
U0 - skadowa staa napicia,
U1, U2,..., - odpowiednio wartoci skuteczne skadowej podstawowej i innych skadowych
napicia.
Warto rednia (skadowa staa) U0 napicia okrelana jest jako rednia arytmetyczna
wartoci chwilowych napicia za okres:
T

U0

1
u (t ) dt
T 0

/2.4/

Warto redni (skadow sta), uzyskan przy prostowaniu dwupowkowym, okrela zaleno:

U ow

1
T

u (t )

dt

/2.5/

Skadowa staa przebiegu wyprostowanego moe by okrelona jako wysoko prostokta, o powierzchni rwnej powierzchni, zawartej pod krzyw badanego napicia i podstawie rwnej okresowi (rys. 2.2).

Rys. 2.2. Interpretacja geometryczna wartoci redniej przebiegu wyprostowanego

Miernictwo elektryczne

30

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Warto rednia napi jednokierunkowych jest rwna wartoci redniej, przy prostowaniu dwupowkowym. Dla napi dwukierunkowych, wielkoci te s rne. Na przykad,
dla napicia sinusoidalnego
U0 = 0,
a dla napicia wyprostowanego dwupowkowego:

Uow = 0,637 Um

/2.6/

Warto midzyszczytowa Upp (rys. 2.1) sum dodatniej i ujemnej wartoci szczytowej.
Wielkoci, ktra zazwyczaj charakteryzuje przebieg okresowy, jest tzw. wspczynnik ksztatu k, definiowany jako stosunek wartoci skutecznej przebiegu do jego wartoci
redniej, przy prostowaniu dwupowkowym:
k

U
U ow

Wspczynnik ksztatu dla napicia sinusoidalnego:

przy prostowaniu dwupowkowym:
k = 1,11
przy prostowaniu jednopowkowym (Uow = 0,318 Um): k = 2,22

/2.7/

/2.8/
/2.9/

2.3. WOLTOMIERZE ANALOGOWE [1 3]

Pomiar napi przemiennych, przy uyciu woltomierzy analogowych, polega na
przetwarzaniu tego napicia na napicie stae, ktre nastpnie mierzone jest woltomierzami
elektronicznymi napicia staego, ze wskanikami magnetoelektrycznymi, a w przypadku
woltomierzy elektrycznych - bezporednio woltomierzami magnetoelektrycznymi (rys. 2.3).

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

31

Rys. 2.3. Schematy blokowe rnych typw woltomierzy do pomiaru napi przemiennych

Na rys. 2.3a przedstawiono, w sposb schematyczny, woltomierz elektryczny. Mierzone napicie przemienne jest poddawane detekcji (prostowane), najczciej w ukadzie Graetza, a nastpnie mierzone przez woltomierz magnetoelektryczny. Woltomierze, budowane wedug tego schematu, charakteryzuj si maymi wartociami wspczynnika dobroci (wspczynnik dobroci jest to stosunek rezystancji wejciowej do napicia zakresowego) wynoszcymi od 333,3 /V do 50 k/V oraz nieliniowoci podziaki dla napi o wartociach do
okoo 3 V.
Ponadto zakres czstotliwoci mierzonych napi ograniczony jest do okoo 10 kHz,
ze wzgldu na wpyw znacznej pojemnoci prostownikw.
Wymienionych wad nie maj woltomierze elektroniczne. S one budowane w rnorodnych ukadach, ktre przedstawiono na rys. 2.3b-e.
W ukadzie, przedstawionym na rys. 2.3b, mierzone napicie przemienne jest poddawane detekcji (prostowane), wzmacniane we wzmacniaczu napicia staego, a nastpnie mierzone przez woltomierz magnetoelektryczny. Ukady takie s najczciej realizowane przy

Miernictwo elektryczne

32

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

zastosowaniu detektorw szczytowych rwnolegych (p. 2.3.2.2) oraz wzmacniaczy napicia

staego, z tranzystorami polowymi w obwodach wejciowych.
W ukadzie, pokazanym na rys. 2.3c, mierzone napicie przemienne wzmacniane jest
we wzmacniaczu napicia przemiennego, a nastpnie przetwarzane i mierzone przez woltomierz magnetoelektryczny. Ukady takie s realizowane przy zastosowaniu wzmacniaczy napicia przemiennego, z tranzystorami polowymi w obwodach wejciowych - w celu uzyskania
duej rezystancji wejciowej przyrzdu. Ukad detekcji (prostowania) jest najczciej realizowany w postaci detektorw, reagujcych na warto redni mierzonego napicia (p. 2.3.1).
Ukad, przedstawiony na rys. 2.3c, jest stosowany w uniwersalnych multimetrach elektronicznych, ktre su do pomiaru napi i natenia prdu, zarwno prdw staych, jak i
przemiennych, a take rezystancji.
W ukadzie, przedstawionym na rys. 2.3d, mierzone napicie przemienne jest wzmacniane we wzmacniaczu napicia przemiennego, a dalej poddawane detekcji (prostowane).
Sygna wyprostowany jest nastpnie wzmacniany i mierzony przez woltomierz magnetoelektryczny.
Ukad, pokazany na rys. 2.3e, umoliwia przeprowadzanie pomiarw maych napi,
rzdu mikrowoltw, a nawet nanowoltw. W ukadzie tym mierzone napicie jest wzmacniane we wzmacniaczu selektywnym, a nastpnie poddawane detekcji (prostowane) i mierzone
przez woltomierz magnetoelektryczny.
2.3.1. Woltomierze z przetwornikami reagujcymi na warto redni napi
Woltomierze z przetwornikami reagujcymi na warto redni, zarwno analogowe,
jak i cyfrowe, przeznaczone do pomiaru napi sinusoidalnych s w powszechnym uyciu.
Wynika to z prostej konstrukcji i niskiego kosztu budowy tych przyrzdw. Jest to rwnie
podyktowane szerokim zastosowaniem sygnaw sinusoidalnych w ukadach elektronicznych.
Uproszczony ukad, stosowany w typowym woltomierzu, reagujcym na warto redni, pokazano na rys. 2.4. Jest to ukad realizujcy pomiar wg schematu ideowego z rys. 2.3c.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

33

Rys. 2.4. Schemat woltomierza z przetwornikiem, reagujcym na warto redni napi

Napicie mierzone jest wzmacniane do odpowiedniego poziomu w stabilizowanym

wzmacniaczu o duym wzmocnieniu, a nastpnie poddawane detekcji (prostowane) w przetworniku AC/DC i doprowadzane do mikroamperomierza magnetoelektrycznego.
Wzmacniacz napi przemiennych ma due wzmocnienie i silne sprzenie zwrotne,
zapewniajce stabilno wzmocnienia dla otrzymania maego bdu przetwarzania, jak rwnie szerokiego zakresu czstotliwociowego przyrzdu. Przetwornik AC/DC jest umieszczony w ptli ujemnego sprzenia zwrotnego, co cznie z duym wzmocnieniem wzmacniacza,
pozwala na uzyskanie maego bdu przetwarzania i liniowoci przetwarzania.
Pokazany na rys. 2.4 przetwornik AC/DC jest prostownikiem dwupowkowym. Skadowa staa mierzonego napicia jest blokowana przez kondensator, umieszczony przed
wzmacniaczem.
Opisany detektor reaguje na warto redni (liniowa charakterystyka przetwarzania)
napicia, ale woltomierz jest zazwyczaj skalowany w wartociach skutecznych napi sinusoidalnych. Skalowanie to, zgodnie z zalenociami /2.7/ i /2.8/, polega na pomnoeniu wartoci
redniej napicia, na ktr reaguje przetwornik, przez wspczynnik ksztatu dla napicia sinusoidalnego (wynoszcy 1,11).

2.3.2. Woltomierze z przetwornikami reagujcymi na warto szczytow napi

Woltomierze z przetwornikami, reagujcymi na warto szczytow mierzonego napicia, s stosowane w woltomierzach przeznaczonych do pomiaru napi o czstotliwociach
powyej 10 kHz. Grna granica czstotliwoci mierzonych napi zaley od rodzaju diody
uytej w ukadzie detektora szczytowego. Na przykad przy uyciu woltomierzy V 640 firmy

Miernictwo elektryczne

34

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Meratronik mog by mierzone napicia o czstotliwociach do 1 GHz. Pomiar napi z tak

szerokiego zakresu czstotliwoci jest moliwy dziki temu, e ukad detekcyjny jest wyprowadzony poza przyrzd i znajduje si w sondzie pomiarowej, ktrej kocwki s bezporednio przykadane do rda napicia pomiarowego.
Stosowane s dwa ukady detekcji szczytowej:

ukad szeregowy,
ukad rwnolegy.
Na rys. 2.5 pokazano schematy woltomierzy z detekcj szczytow; w ukadzie szeregowym (rys. 2.5a) i rwnolegym (rys. 2.5b).

Rys. 2.5. Woltomierze z detekcj szczytow: a ukad szeregowy, b ukad rwnolegy

W obu ukadach, przedstawionych na rys. 2.5, wystpuje kondensator akumulacyjny i

dioda prostujca. Kondensator aduje si, poprzez diod, do wartoci szczytowej
doprowadzonego napicia, a ukad pomiarowy, zrealizowany w ukadzie wzmacniacz napicia
staego - wskanik magnetoelektryczny, reaguje na napicie kondensatora. Kondensator
rozadowuje si bardzo powoli poprzez du impedancj wejciow wzmacniacza napicia
staego, tak, e rdo napicia mierzonego zasila kondensator prdem o znikomo maej
wartoci, adujc go do wartoci szczytowej napicia przemiennego.

2.3.2.1.

Woltomierze z detektorami szczytowymi w ukadzie szeregowym

Zasada pracy ukadu szeregowego z detekcj szczytow (rys. 2.5a) zostaa zilustrowana na rys. 2.6, na ktrym przedstawiono przebiegi adowania i rozadowania kondensatora.
W stanie ustalonym kondensator jest naadowany w przyblieniu do wartoci szczytowej Um mierzonego napicia.
Stae czasowe adowania i rozadowania kondensatora dobierane s tak, aby staa czasowa rozadowania R = Rwe C bya znacznie wiksza od staej adowania = RpC.

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

35

Rys. 2.6. Przebiegi czasowe w ukadzie detekcji szczytowej szeregowej

Warunek ten mona zapisa w nastpujcej postaci:

R Rwe C Rwe

Rp C
Rp

/2.10/

Ponadto staa czasowa rozadowania R kondensatora C musi by duo wiksza od

okresu T napicia mierzonego
R = Rwe C >> T
/2.11/
Teoretycznie napicie na kondensatorze osiga warto Um, w przypadku granicznym,
ktry mona zapisa w postaci:
lim Ucn = Um;

t ;

Rwe .

/2.12/

W ukadach rzeczywistych, w stanie ustalonym, napicie na kondensatorze ma ksztat

napicia ttnicego; zmiana wartoci ucn w okresie T jest stosunkowo niewielka.
Woltomierz magnetoelektryczny, mierzcy napicie Ucn kondensatora, moe by wyskalowany w wartociach maksymalnych mierzonego napicia. Zwykle ukady woltomierzy
maj jednak podziaki opisane w wartociach skutecznych napi sinusoidalnych. Skalowanie
to polega na podzieleniu wartoci maksymalnej napicia sinusoidalnego, na ktr reaguje
ukad, przez 2 .
Pomiar wartoci skutecznej napi o innych ksztatach jest obarczony dodatkowym
bdem wzgldem dokadnoci przyrzdu.

Miernictwo elektryczne

36

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Pomiary napi sinusoidalnych mog by znieksztacone obecnoci skadowej staej

Uo. Wskazania woltomierza z detekcj szczytow w ukadzie szeregowym, w przypadku pomiaru napicia sinusoidalnego ze skadow sta u = Uo + Um sin t zale od wartoci i polaryzacji skadowej staej Uo (rys. 2.7).
W przypadku, gdy Um > Uo, jak na rys. 2.7a, woltomierz wskae sum Um + Uo, bd
rnic Um - Uo.
Natomiast, gdy Um Uo (rys. 2.7b), to w przypadku dodatniej skadowej staej woltomierz wskae sum napi Uo + Um, za przy ujemnej skadowej staej - wskae zero, poniewa napicie na prostowniku up = -Uo + Um sin t jest rwne lub mniejsze od zera.

Rys. 2.7. Przebiegi napicia ze skadowa sta: a) Um > Uo, b) U m < U0

Woltomierze z detekcj szczytow szeregow s wykorzystywane do pomiarw napi

przebiegw impulsowych.

2.3.2.2.

Woltomierze z detektorami szczytowymi w ukadzie rwnolegym

Ukad szeregowy prostowania szczytowego nie jest dogodny do pomiaru napi sinusoidalnych, ze wzgldu na jego wraliwo na ewentualn obecno skadowej staej w rdle
napicia mierzonego. Wady tej nie ma ukad rwnolegy detekcji szczytowej, przedstawiony
na rys. 2.5b. W ukadzie tym kondensator C jest adowany poprzez diod, a napicie uc kondensatora ronie stopniowo. W stanie ustalonym napicie na kondensatorze Ucn osiga warto w przyblieniu rwn amplitudzie Um napicia mierzonego.
Ukad pomiarowy o rezystancji wejciowej Rwe mierzy sum napi Ucn kondensatora i
Ur rda. Pomiar odbywa si poprzez rezystancj wewntrzn Ri rda. Z tego wzgldu, w
ukadzie detekcji rwnolegej, powinien by speniony dodatkowo warunek prawidowego
pomiaru napicia, tzn.:
Ri R
/2.13/
przy czym:

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Rwe Rz
Rwe Rz

37

/2.14/

gdzie: Rz - rezystancja diody w stanie nieprzewodzenia (zaporowym).

Rezystancja wejciowa woltomierza z detekcj w ukadzie rwnolegym jest mniejsza,
ni w ukadzie szeregowym, ze wzgldu na bocznikowanie ukadu pomiarowego rezystancj
Rz diody.
Wskazania woltomierza z detekcj w ukadzie rwnolegym nie zale od skadowej
staej napicia Uo. Jeeli rdo napicia mierzonego zawiera skadow sta, a wic, gdy

u = Uo + Um sin t,
to przy dodatniej skadowej staej kondensator aduje si do wartoci Ucn = Uo + Um.
Poniewa biegunowo napicia na kondensatorze Ucn ma w tym przypadku kierunek przeciwny do Uo rda, zatem woltomierz reaguje na napicie
UV = Ucn = Uo = Uo + Um - Uo Um
/2.15/
Woltomierz magnetoelektryczny, znajdujcy si na wyjciu ukadu, moe by wyskalowany w wartociach maksymalnych mierzonego napicia.
Praktycznie podziaka jego opisana jest zawsze w wartociach skutecznych napi sinusoidalnych. Skalowanie to polega na podzieleniu wartoci maksymalnej, na ktr reaguje
ukad, przez 2 .
Pomiar wartoci skutecznej napi o innych ksztatach jest obarczony dodatkowym
bdem (wzgldem dokadnoci przyrzdu).

2.4.

UKADY PRACY I WACIWOCI WOLTOMIERZY ELEKTRONICZNYCH

ANALOGOWYCH [1 3]

2.4.1. Opis multimetru elektronicznego analogowego

W praktyce rozrnia si dwa typy woltomierzy elektronicznych analogowych, przeznaczonych do pomiaru napi sinusoidalnych:
1) woltomierze z detektorami, reagujcymi na warto redni, zbudowane w
ukadzie wzmacniacz napicia przemiennego - przetwornik AC/DC o liniowej
charakterystyce przetwarzania - wskanik magnetoelektryczny (rys. 3.1c, rys.
3.2),

Miernictwo elektryczne

38

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

2) woltomierze z detektorami, reagujcymi na warto szczytow, zbudowane w

ukadzie przetwornik AC/DC szczytowy rwnolegy (rys. 3.3b) - wzmacniacz
napicia staego - wskanik magnetoelektryczny.
Niej zostanie podany schemat blokowy i niektre waciwoci elektronicznego multimetru analogowego, typ V 640 (Meratronik, Polska), jako typowego przyrzdu, pracujcego
wedug wyej wymienionych zasad pomiaru.
Multimetr elektroniczny typ V 640 jest uniwersalnym przyrzdem analogowym, umoliwiajcym pomiar napi i prdw staych i przemiennych oraz rezystancji.
Schemat blokowy multimetru V 640 pokazano na rys. 2.8.

Rys. 2.8. Schemat blokowy multimetru elektronicznego typ V 640

Napicia, o czstotliwociach z zakresu 10 Hz 20 kHz, doprowadzane s do wejcia

1 przyrzdu. W tym przypadku wykorzystywany jest przetwornik AC/DC wartoci redniej,
ktry umieszczony jest w ptli ujemnego sprzenia zwrotnego wzmacniacza napicia staego
(jest to wzmacniacz przenoszcy napicia o czstotliwociach od 0 Hz do ok. 20 kHz).
Otrzymane na wyjciu wzmacniacza napicie stae jest doprowadzane do wskanika magnetoelektrycznego.
Pomiar natenia prdu staego i przemiennego odbywa si poprzez pomiar spadku
napicia na odpowiednio dobranych bocznikach zakresowych.
Zakresy napi, mierzonych multimetrem V 640, podano w tabeli 2.1.
Zakres czstotliwoci mierzonych napi i prdw jest od gry ograniczony przez waciwoci prostownikw, znajdujcych si w przetworniku AC/DC.
Dokadno pomiarw, uzyskiwana przy pomiarach napicia i natenia prdu przemiennego, zaley od bdw pomiaru napicia (natenia prdu) staego i bdw przetwarzania ( 1,5 % lub 3 %, zalenie od czstotliwoci patrz tabela 2.1).

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

39

Przyrzd moe by uyty do pomiaru napi wielkiej czstotliwoci (do ok.

1 GHz), ktre doprowadzane s do wejcia sondy wielkiej czstotliwoci (sondy w.cz.), zrealizowanej w postaci przetwornika AC/DC w ukadzie detektora szczytowego rwnolegego,
reagujcego na warto maksymaln mierzonych napi.
Schemat sondy w.cz. i jej poczenie z woltomierzem pokazano na rysunku 2.9.

Rys. 2.9. Schemat woltomierza elektronicznego, z sond pomiarow

Wyjcie sondy jest doczone do woltomierza napicia staego, poprzez ukad filtrujcy, zoony z rezystora RF i kondensatora CF, sucy do zmniejszenia ttnie napicia wyprostowanego.
Zakresy napi, mierzonych przy wykorzystaniu sondy w. cz., podawanych do wejcia
2, podano w tabeli 2.1. Dokadno (bd systematyczny) zaley gwnie od bdu przetwarzania (tabela 2.1).

2.4.2. Obcianie rda napicia mierzonego przez woltomierz elektroniczny

Woltomierz elektroniczny (a take oscyloskop), wczony do ukadu, wprowadza do
niego, w pierwszym przyblieniu, obcienie, zoone z rezystancji wejciowej Rwe i pojemnoci wejciowej Cwe (rys. 2.10).

Rys. 2.10. Ukad zastpczy przedstawiajcy impedancj wejciow woltomierza

Wartoci rezystancji i pojemnoci wejciowej zale od rodzaju pracy woltomierza.

W ukadzie 1: wzmacniacz - przetwornik AC/DC wartoci redniej. Np. dla multimetru V 640 wynosz one:

Miernictwo elektryczne

40

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

100 M ok. 20 pF.

W ukadzie 2: przetwornik AC/DC wartoci maksymalnej - wzmacniacz wynosz one:
300 k 25 pF.
W tabeli 2.2 podano wartoci moduu impedancji wejciowej multimetru V 640, w
ukadzie z przetwornikiem AC/DC wartoci redniej, dla rnych czstotliwoci
Tabela 2.2
Wartoci moduu impedancji wejciowej multimetru V 640,
z przetwornikiem AC/DC wartoci redniej, dla rnych czstotliwoci

f
Hz

ukadzie

H
102

103

104

2 104

6,3 107

7,9 106

8,0 105

4,0 105

Z danych, podanych w tabeli 2.2, wida, e obcianie rda mierzonych napi,

wskutek skoczonych wartoci moduu impedancji wejciowej przyrzdu, stanowi istotne
ograniczenie wykorzystania przyrzdu, szczeglnie przy pomiarach spadku napicia na duych impedancjach. W takich przypadkach powstaje tzw. bd metody.

2.5.

WOLTOMIERZE CYFROWE [1 3]

W cyfrowych pomiarach napi przemiennych mona wyrni trzy podstawowe

metody przetwarzania napi:
1) przetwarzanie napicia przemiennego na stae, a nastpnie pomiar
woltomierzami cyfrowymi, przeznaczonymi do pomiaru napi staych,
2) przetwarzanie napicia przemiennego na czstotliwo i dalej zliczanie
impulsw,
3) wyznaczanie np. wartoci skutecznej poprzez analiz przebiegu napicia (w
woltomierzach najnowszej generacji).
W wikszoci przypadkw pomiaru napi przemiennych dokonywany jest pomiar
wartoci redniej lub szczytowej mierzonego napicia.
Niektre metody przetwarzania napicia przemiennego na napicie stae zostan niej
opisane.
Przetworniki napicia przemiennego na napicie stae, stosowane w woltomierzach cyfrowych, w odrnieniu od zwykych ukadw prostowniczych, powinny spenia szereg nastpujcych wymaga:
1) wysoka dokadno przetwarzania,
2) wysoka liniowo przetwarzania w duym zakresie napi, w przypadku
przetwornikw wartoci redniej (najczciej stosowane),

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

41

3) wzmocnienie rwne 10k (gdzie k = 0, 1, 2, 3),

4) stao charakterystyk przetwarzania w szerokim zakresie czstotliwoci,
5) znikomo mae ttnienia napicia staego.
2.5.1. Przetworniki wartoci redniej woltomierzy cyfrowych
W woltomierzach cyfrowych stosowany jest przetwornik AC/DC, w postaci prostownika operacyjnego, zwanego detektorem operacyjnym.
Dla napicia sinusoidalnego stosunek skadowej staej (wartoci redniej, po wyprostowaniu), uzyskanej z prostownika, do wartoci skutecznej wynosi:
Uow
2
A
/2.16/
U

Bd przetwarzania na og nie przekracza 0,05 % wartoci kocowej podzakresu.

Zakres czstotliwoci mierzonych napi wynosi od 40 Hz do 10 kHz. Przy bdzie przetwarzania 0,1 % zakres czstotliwoci mierzonych napi wynosi: 20 Hz 100 kHz.
Wzmiankowany tu sposb przetwarzania napicia przemiennego na napicie stae
zosta np. zastosowany w woltomierzach produkcji firmy Meratronik.

2.5.2. Przetworniki wartoci szczytowej woltomierzy cyfrowych

Stosowane obecnie sondy prostownikowe umoliwiaj przeprowadzanie pomiaru napi w zakresie 1 mV 1000 V przy dokadnoci (bdzie systematycznym), wynoszcej
0,05 % 1 %, w pamie czstotliwoci akustycznych i nadakustycznych.
Podstawow wad wszystkich woltomierzy z przetwornikami prostownikowymi jest
zaleno wyniku pomiaru tymi przyrzdami - od ksztatu mierzonego napicia.

2.5.3. Funkcje pomiarowe przyrzdw i oscyloskopw cyfrowych najnowszej

generacji. Przetwarzanie wartoci skutecznej
Najnowszej generacji - inteligentne przyrzdy pomiarowe i oscyloskopy s de facto
przyrzdami wirtualnymi. Zawieraj komputery pokadowe. Odznaczaj si prac w rodowisku Windows, co pozwala na realizacj wielu funkcji gromadzenia i przesyania danych.
Inteligentne przyrzdy pomiarowe i oscyloskopy najnowszej generacji maj wiele
funkcji, dostpnych dla uytkownika.
Wiele funkcji pomiarowych, dostpnych dla uytkownikw, jest oparte na wprowadzeniu rnorodnych operacji matematycznych, realizowanych, przez przyrzdy pomiarowe i
przez oscyloskopy cyfrowe, na sygnaach, ktre zostay przetworzone do postaci cyfrowej.

Miernictwo elektryczne

42

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

Wrd funkcji, realizowanych przez przyrzdy pomiarowe i oscyloskopy cyfrowe wymieni naley funkcje pomiarowe. S to na przykad funkcje opisujce wielkoci charakteryzujce przebieg okresowy.
Do tych funkcji nale np. pomiary wartoci redniej i wartoci skutecznej napi.
Warto rednia (skadowa staa) U0 napi moe by obliczana na podstawie zalenoci (2.4) i (2.5).
Warto skuteczna U napi jest obliczana na podstawie zalenoci (2.1).
Tego typu funkcja / woltomierze realizujce zaleno (2.1) s nazywane woltomierzami
prawdziwej wartoci skutecznej (RMS - ang.: true rms voltmeter - woltomierze
prawdziwej; rzeczywistej wartoci skutecznej True RMS True Root-Mean-Square
dosownie prawdziwy pierwiastek rednio kwadratowy).

2.6.

POMIARY NAPI PRZEMIENNYCH, Z UYCIEM OSCYLOSKOPW

Prawidowy wybr oscyloskopu [1 3] polega na zastosowaniu takiego przyrzdu,

ktrego parametry najlepiej odpowiadaj waciwociom i parametrom mierzonego sygnau.
Naley zna waciwoci obiektu pomiaru i waciwoci przyrzdu. W szczeglnoci wpyw
oscyloskopu na prac badanego ukadu powinien by minimalny.
W celu obserwacji napi sinusoidalnych i innych napi okresowych, stosuje si
oscyloskopy o samobienej podstawie czasu.
Oscyloskopy maj wbudowane urzdzenia do kalibracji zarwno kanau Y, jak i kanau X.
Typowe oscyloskopy maj czuo kanau Y od 5 mV/dz. do 5 V/dz., ktr uytkownik moe wybiera zmieniajc tumienie tumika, wedug sekwencji: 1, 2, 5.
Dokadno pomiaru napi oscyloskopami wynosi zwykle okoo 3% 5% (nie
jest tu uwzgldniony tzw. bd metody, tj. wpyw oscyloskopw - na rda napi mierzonych).
W celu obserwacji sygnaw o duej amplitudzie musimy zna maksymaln warto
napicia, ktre moemy poda do oscyloskopu oraz czuo kanau Y oscyloskopu, w kierunku pionowym. Czasem konieczne jest stosowanie zewntrznych dzielnikw napi. Natomiast
przy obserwacji sygnaw o bardzo maej amplitudzie stosuje si dodatkowe wzmacniacze.
Przy wyborze oscyloskopu naley zwraca szczegln uwag na jego charakterystyk
czstotliwociow. Oscyloskopy maej czstotliwoci maj pasmo przenoszenia kanau Y:
od napicia staego (0 Hz) zwykle do ok. 10 MHz. W pamie tym wzmocnienie kanau Y jest
stae ( 3 dB). Czstotliwoci przenoszone przez kanay Y wielu oscyloskopw wynosz do
fmax = (30100) MHz. Oscyloskopy wielkiej czstotliwoci umoliwiaj obserwacj przebiegw o czstotliwociach od okoo 350 MHz do okoo 1 GHz. Do obserwacji przebiegw o
takich czstotliwociach stosuje si tzw. oscyloskopy stroboskopowe i oscyloskopy cyfrowe o
pamie od 0 do 100 MHz, a do 50 GHz, zalenie od modelu. W oscyloskopach strobosko-

Miernictwo elektryczne

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

43

powych nastpuje przeksztacanie sygnaw wielkiej czstotliwoci w sygnay mniejszej czstotliwoci.

Jednym z dalszych kryteriw wyboru oscyloskopu jest zakres czstotliwoci cigej
podstawy czasu, a take nieliniowo napicia podstawy czasu. Typowy zakres czstotliwoci
generatora podstawy czasu wynosi 0,05 s/dz. 0,5 s/dz.
Oscyloskop, podobnie jak kady inny przyrzd pomiarowy, obcia rdo mierzonego
sygnau. Naley tak dobiera oscyloskop, aeby sygna rda badanego nie ulega znieksztaceniu wskutek podczenia przyrzdu. Rezystancja wejciowa wikszoci oscyloskopw wynosi 1 M 1%. Jest bocznikowana ma pojemnoci (zwykle wynoszc od 10 pF do 80
pF) podobnie, jak w przypadku woltomierzy (rys. 2.10). Impedancja wejciowa oscyloskopu
zaley od czstotliwoci i ogranicza moliwoci wykonywania pomiarw napi, wystpujcych na duych impedancjach. Powysze dotyczy rwnie przypadku badania obwodw rezonansowych. Rwnie kable koncentryczne, stosowane do doprowadzania napicia mierzonego
do oscyloskopu, wprowadzaj, zalenie od ich dugoci, pojemno, rzdu kilkudziesiciu
pikofaradw. W celu zmniejszenia wpywu impedancji wejciowej oscyloskopu stosuje si
sondy bierne, dziki ktrym, kosztem tumienia sygnau, uzyskuje si wiksz impedancj
wejciow przyrzdu.
2.7. CEL WICZENIA
1. Zapoznanie si z zasadami pracy woltomierzy elektronicznych analogowych i cyfrowych przeznaczonych do pomiarw napi staych i sinusoidalnie zmiennych.
2. Wykonanie pomiarw napi staych i sinusoidalnie zmiennych z rnych rde.
3. Analiza bdw woltomierzy.
2.8. PRZEDMIOT WICZENIA I POMOCE
2.8.1. Przedmiot wiczenia
Przedmiotem wiczenia jest poznanie metod pomiaru napi staych i sinusoidalnie
zmiennych, ze szczeglnym uwzgldnieniem pomiarw napi w ukadach elektronicznych.
Do dyspozycji studentw jest instrukcja laboratoryjna wraz ze wzorem sprawozdania z
wiczenia.
2.8.2. Wymagane zagadnienia teoretyczne
Zasady pracy i waciwoci woltomierzy elektronicznych napicia staego i zmiennego, analogowych i cyfrowych, z przetwornikami AC / DC wartoci redniej i z przetwornikami wartoci maksymalnej.

Miernictwo elektryczne

44

2.9.

wiczenie 1
Pomiary napi staych i sinusoidalnie zmiennych

SPRAWOZDANIE Z WICZENIA
W sprawozdaniu z wiczenia naley zamieci:
schematy ukadw pomiarowych, wyniki pomiarw, wyniki wskazanych oblicze,

wskazane wykresy oraz komentarz do uzyskanych wynikw pomiarw.

2.10. LITERATURA
1. A. Lewiska Romicka: Miernictwo wielkoci elektrycznych. Preskrypt laboratoryjny, cz. 1.
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000
2. J. Dusza, G. Gortat, A. Leniewski: Podstawy miernictwa. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2002

3. A. Chwaleba, M. Poniski, A. Siedlecki: Metrologia elektryczna. Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa 2003

Miernictwo elektryczne