Cel w aspekcie etycznym

CEL (gr. tloc [telos], t o neka [to ho hneka], skopc [skops], prac [peras];
ac. finis, terminus) to, ze wzgldu na co nastpuje dziaanie; to, co stanowi
kres dziaania.
Terminy oznaczajce c.: tloc oznacza granic, kres, kraniec, ktry
osiga lub moe osign dziaanie, powstawanie czy rozumowanie; niemono
pjcia w nieskoczono, ktra pozostawiaaby dziaanie bezskutecznym,
powstawanie niedokoczonym a rozumowanie niepenym i niedowodliwym;
ukazuje, e to, co jest skoczone, jest doskonae (operis alicuius perfectio et
absolutio), np. dusza czy sylogizm. Terminami synonimicznymi tloc s
pojcia skopc i prac oraz ac. finis, terminus. Podstawowe rozumienie
c. oznacza: to, ze wzgldu na co co jest lub dziaa, motyw dziaania (gr. t
o neka, ac. finis cuius gratia); c. wyraa te jedn z odpowiedzi na pytanie
dziki czemu?, stawiane w kontekcie wszelkiego stawania si i ruchu (gr. di
t [di ti], ac. propter quid).
Terminy oznaczajce brak c. lub to, czemu si c. przeciwstawia: nagkaoc
[anankios] konieczny; moemy wskaza na konieczno absolutn, gdzie c.
nie wystpuje, oraz na konieczno hipotetyczn, ktra c. nie wyklucza, ale go
sobie podporzdkowuje; telc [atels] niedokonany, nieskoczony, niedoskonay; atmatoc [autmatos] samorzutny, przypadkowy, rozumiany te
jako bezcelowy. Przeciwstawienie si temu, co zachodzi zawsze lub najczciej
pojciem synonimicznym jest tqh [tyche] los, traf.
C. stanowi czynnik wchodzcy w sposb analogiczny w struktur wszelkiego dziaania. W filozofii c. moe by rozumiany jako: 1) co, co koczy dziaanie
(kres dziaania) finis terminus, finis qui; 2) czynno (aktualizacja), dziki ktrej osiga si zamierzone dobro finis quo; 3) osoba, do ktrej dobro podane podporzdkowuje czynnik podajcy finis qui; 4) motyw, ze wzgldu na
ktry powstaje czynno (dziaanie) finis cuius gratia. Decydujce znaczenie
przy interpretacji dziaania ma rozrnienie pomidzy c. jako kresem dziaania
a c. jako motywem dziaania. Kres jest etapem zamykajcym (koczcym) dziaanie, jednak przy wyjanianiu istoty dziaania kres jest warunkiem niewystarczajcym nie jest bowiem ostateczn racj powstawania i istnienia dziaania.
Dopiero c. jako motyw, ze wzgldu na ktry zaczyna si dziaanie (wytrcenie
bytu z biernoci, monoci do dziaania), jest racjonalnym i rzeczowym uzasadnieniem wszelkiego dziaania. W wyjanianiu dziaania zostaa uwzgldniona
zarwno rola przedmiotu to, ze wzgldu na co nastpuje dziaanie, jak i realna czno z podmiotem poprzez motyw.
C. utosamia si z dobrem jako waciwoci transcendentaln bytu, ostatecznie uzasadniajc wszelkie dziaanie. C. wyrniany osobno ze wzgldu na
funkcj jest dobrem, o ile doprowadza do dziaania (podanie) i aktualizuje dziaanie. Nie jest on z tego powodu tylko poznawczym ujciem dobra, ale
stanowi realny wyraz amabilnego sposobu istnienia bytu. Dlatego denie do
dobra i upodobanie w dobru (mio) jest realizacj dziaania, ktrego c. stanowi podstaw. Std rol poznawczego sformuowania transcendentalnego dobra
jako c. peni zasada celowoci omne agens agit propter finem (wszystko, co
dziaa, dziaa dla celu); wprost jako c. okrela si przyczyn celow, ktra jest
cel

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

uznawana za realny czynnik (skadnik) bytu i racj sprawstwa, traktowan analogicznie dla caej rzeczywistoci.
Powizanie c. z transcendentalnym dobrem pozwala na racjonalne wyjanianie wszelkich zmian zachodzcych w wiecie. Szczegln rol peni c. w wyjanianiu ludzkiego wolitywnego dziaania, ktre ze wzgldu na swj relacyjny
charakter domaga si ostatecznego odniesienia do dobra. Dlatego c. suy do
wyjaniania i interpretacji zasadniczych dla czowieka dziedzin ycia osobowego: poznania, moralnoci, sztuki i religii.
Bibliografia: E. Geblewicz, Analiza pojcia c., PF 35 (1932), 233244; J. de Finance, La finalit
de ltre et le sens de lunivers, w: Mlanges Joseph Marchal, Bru 1950, II 141158; T. elenik, O
waciw interpretacj finalizmu tomistycznego, RF 12 (1964) z. 1, 5363; Krpiec Dz VII 178193,
463468; M. P. Lerner, Recherches sur la notion de la finalit chez Aristote, P 1969; M. A. Krpiec,
Czy czowiek bez c.?, CzK 67 (1995), 536.
Pawe Gondek

Cel w aspekcie etycznym to kres wiadomego dziaania; w sensie przedmiotowym przedmiot zamierzonego dziaania, punkt do ktrego dziaanie
jest skierowane lub skutek dziaania; w sensie podmiotowym racja, powd
lub motyw dziaania.
W etyce pojcie c. wystpuje w zwizku z okreleniem powinnoci moralnej
(moralnego dobra i za czynu) oraz z ujciem wyznacznikw moralnoci aktu
ludzkiego.
Zwolennicy deontologizmu definiuj powinno oraz moralne dobro i zo
czynu z wyczeniem c., poprzez zgodno czynu z nakazem autorytetu zewntrznego (heteronomia) lub wewntrznego (autonomia) w stosunku do podmiotu czynu; inni okrelaj powinno, a nastpnie moralne dobro i zo czynu,
przez jego stosunek do ostatecznego c. czowieka, czyli dobra uznawanego za
najwysze (teleologizm), ktre jednoczenie uszczliwia czowieka (eudajmonizm). W zalenoci od sposobu rozumienia dobra oraz osb, ktre w dziaaniu
stanowi dobro najwysze jako przedmiot dziaania celowego, teleologizm przybiera posta: 1) hedonizmu (dobro najwysze i szczcie polegaj na doznawaniu zadowolenia) indywidualistycznego (Arystyp z Cyreny) lub spoecznego,
zw. utylitaryzmem (J. Bentham, J. S. Mill, M. Schlick, V. Kraft); 2) perfekcjonizmu, goszcego, e najwyszym dobrem jest samourzeczywistnienie (Arystoteles, E. Fromm, M. Oraison). Zwolennicy teleologizmu usiuj wykaza, e
moralna powinno i moralne dobro czynu maj obiektywne uzasadnienie (niezalene od wszelkiego nakazu) w podstawowych potrzebach czowieka, ktrych
zaspokojenie jest c. i waciwym motywem wszelkiego dziaania. Powinno
moraln uwaa si wic za powinno stosowania odpowiedniego rodka do
c., uwarunkowan pragnieniem tego c.; wyraa si j w zdaniu warunkowym,
a wic prakseologicznie, a nie aksjologicznie (aksjologia).
Teleologizm etyczny popenia tzw. bd naturalistyczny, polegajcy na tym,
e istot moralnoci oraz moralnej wartoci czynu definiuje c. rozumiany jako
zamierzony skutek dziaania (naturalizm etyczny), przekrelajc swoiste cechy
moralnoci bezwarunkowo (kategoryczno) powinnoci moralnej i bezinteresowno moralnego dobra. Tymczasem czyn nie staje si moralnie powinny
i odpowiednio moralnie dobry przez to, e jest rodkiem do ostatecznego c.,
chocia do niego prowadzi.
cel

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Poniewa powinnoci moralnej i dobra moralnego nie mona adekwatnie

wyrazi przez relacj rodka do ostatecznego c. czowieka, nie wynika z tego, e
mona je okreli z pominiciem kategorii c. w ogle. Czyn jest moralnie dobry
dziki temu, e jest aktem afirmacji osoby (a w wielu wypadkach take bytw
pozaosobowych) ze wzgldu na jej wasn warto (godno), czyli z wyczeniem innych c. dziaajcego podmiotu. Godno osoby, ku ktrej akt dziaajcego jest skierowany (personalizm w etyce), jest miarodajna w sposb konieczny
i wystarczajcy; osoba przez sw godno jest c. dla siebie (c. wsobny) i na
mocy swego istnienia ustanawia dla wszystkich osb (nie wyczajc wasnej)
powinno afirmowania jej w tym charakterze. Ta powinno jest powinnoci
moraln, za warto czynu afirmujcego t godno dla niej samej jest moralnym dobrem tego czynu; powinnoci tej przysuguje bezwarunkowo, a cech
realizujcego j czynu jest bezinteresowno. Waciw racj i przedmiotem tej
powinnoci jest osoba jako c. wsobny, i dlatego moralnej powinnoci oraz moralnego dobra czynu nie mona zdefiniowa z pominiciem c.; dzieje si to jednak
na innej zasadzie, anieli w teleologizmie etycznym (w przesadnej reakcji na
deontologizm).
C. wystpuje w etyce rwnie przy okrelaniu wyznacznikw moralnoci
czynu ludzkiego, tj. intencji dziaania, czyli motywu (finis operantis), skaniajcego podmiot do dziaania, oraz tzw. przedmiotu (finis operis), czyli tego,
ku czemu dziaanie zmierza obiektywnie, niezalenie od intencji dziaajcego. W obu przypadkach (intencja, przedmiot) c. dziaajcego i dziaania peni
z osobna rol warunku koniecznego i zarazem niewystarczajcego dla okrelenia moralnego dobra czynu, tj. jego zgodnoci z norm, podczas gdy stwierdzenie niezgodnoci ktregokolwiek z nich z t norm wystarcza dla okrelenia
moralnego za czynu.
Bibliografia: T. Steinbchel, Der Zweckgedanke in der Philosophie des Thomas von Aquino, Mr
1912; Woroniecki KEW I 2032, 123200; J. Maritain, Neuf leons sur les notions premires de la
philosophie morale, P 1950; J. Keller, Etyka, Wwa 1954, I 45819; A. Antweiler, Der Zweck in Religion
und Moral, FZPhTh 71 (1957), 273316; T. lipko, Obiektywizm c. w etyce chrzecijaskiej, Homo
Dei 30 (1961), 317322; J. Zurcher, Lhomme, sa nature et sa destine, P 1963, 3658, 180212; M. H.
Szymeczko, C. i wzr w etyce w. Tomasza z Akwinu, Lb 1965 (mps BKUL); W. Tatarkiewicz, Droga
do filozofii i inne rozprawy filozoficzne, Wwa 1971, 211321.
Tadeusz Stycze

cel

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu