4.

Fetyszyzm towarowy i jego tajemnica

Towar wydaje si na pierwszy rzut oka rzecz sam przez si zrozumia i
trywialn. Analiza wykazuje, e jest to rzecz diabelnie zawikana, pena
metafizycznych subtelnoci i kruczkw teologicznych. Jako warto uytkowa nie
zawiera towar nic tajemniczego, wszystko jedno, czy spojrz na z tego punktu
widzenia, e dziki swym wasnociom zaspokaja ludzkie potrzeby, czy z tego, e
wasnoci tych nabywa dopiero jako produkt ludzkiej pracy. Jest rzecz najzupeniej
oczywist, e czowiek dziaaniem swym zmienia form materiaw dostarczonych
przez przyrod w sposb dla siebie poyteczny. Zmieniamy np. form drewna, gdy
robimy z niego st. Mimo to st pozostaje drewnem, rzecz bardzo zwyczajn i
zmysow. Ale gdy tylko wystpuje jako towar, przeobraa si w rzecz jednoczenie
zmysow i nadzmysow. Nie tylko stoi nogami na pododze, ale staje na gowie,
przeciwstawiajc si wszystkim innym towarom, i wysnuwa z swej drewnianej gowy
fantazje dziwniejsze, ni gdyby si puci nagle w tany25.
Mistyczny charakter towaru nie pochodzi wic z jego wartoci uytkowej. Nie
pochodzi rwnie z treci okrele wartoci. Bo po pierwsze, jest
prawd fizjologiczn, e wszystkie uyteczne prace, czyli czynnoci produkcyjne,
jakkolwiek rni si midzy sob, s funkcjami ludzkiego organizmu, i e kada
taka funkcja, niezalenie od swej treci i formy, jest w istocie rzeczy wydatkowaniem
ludzkiego mzgu, nerww, mini, organw zmysowych itd. Po wtre, o ile idzie o
podstaw okrelajc wielko wartoci, o czas trwania tego wydatkowania, czyli
o ilo pracy, to ilo jej nawet zewntrznie rni si odjakoci. We wszystkich
stosunkach czas pracy niezbdny do wytworzenia rodkw utrzymania musia
interesowa czowieka, jakkolwiek na rnych szczeblach rozwoju w niejednakowym
stopniu26. Wreszcie od czasu gdy ludzie pracuj w jakikolwiek bd sposb jedni dla
drugich, praca ich przybiera te form spoeczn.
Skd wic pochodzi zagadkowy charakter produktu pracy z chwil gdy
przybiera form towaru? Oczywicie z tej formy wanie. Jednakowo rnych prac
ludzkich otrzymuje rzeczow posta jednakowej wartoci przedmiotowej produktw
pracy; mierzenie wydatkowania ludzkiej siy roboczej czasem jego trwania przybiera
posta wielkoci wartoci produktw pracy; wreszcie stosunki wzajemne wytwrcw
stwierdzajce owe spoeczne znamiona ich prac przybieraj form spoecznego
stosunku midzy produktami pracy.
Tajemniczo formy towarowej polega wic po prostu na tym, e odzwierciedla
ona ludziom spoeczny charakter ich wasnej pracy jako przedmiotowy charakter
samych produktw pracy, jako spoeczne wasnoci naturalne tych rzeczy; dlatego te
spoeczny stosunek wytwrcw do pracy oglnej wystpuje jako istniejcy poza nimi
spoeczny stosunek przedmiotw. Dziki temu quid pro quo produkty pracy staj si
towarami, rzeczami zarazem zmysowymi i nadzmysowymi, spoecznymi. Podobnie
oddziaywanie wietlne jakiej rzeczy na nerw wzrokowy nie przejawia si jako
subiektywne pobudzenie samego nerwu, lecz jako przedmiotowa forma rzeczy na
zewntrz oka. Ale przy widzeniu wiato pada naprawd z jednej rzeczy, przedmiotu
zewntrznego, na inn rzecz na oko. Jest to fizyczny stosunek midzy fizycznymi
rzeczami. Natomiast forma towarowa i stosunek wartociowy produktw pracy, w
ktrym ona znajduje wyraz, nie ma absolutnie nic wsplnego z ich fizyczn natur i z
wynikajcymi z nieJ rzeczowymi stosunkami. To tylko okrelony stosunek spoeczny

midzy samymi ludmi przyjmuje tu dla nich uudn posta stosunku midzy
rzeczami. Aby wic znale analogi, trzeba si przenie w mgawice wiata religii.
Tu produkty ludzkiej gowy wydaj si obdarzone wasnym yciem, samodzielnymi
postaciami, pozostajcymi w stosunkach z sob i z ludmi. Podobnie dzieje si w
wiecie towarw z produktami ludzkiej rki. Nazywam to fetyszyzmem, ktry
przylgn do produktw pracy, odkd s wytwarzane jako towary, i jest nieodczny
od produkcji towarowej.
Ten fetyszystyczny charakter wiata towarw wynika, jak to ju wykazaa
poprzedzajca analiza, z szczeglnego spoecznego charakteru pracy wytwarzajcej
towary.
Przedmioty uytkowe tylko dlatego staj si w ogle towarami, e s produktami
niezalenie od siebie wykonywanych prac prywatnych. Ogl tych prac prywatnych
tworzy ogln prac spoeczn. Poniewa wytwrcy nawizuj z sob spoeczn
styczno dopiero przez wymian produktw swej pracy, specyficznie spoeczne
znamiona ich prywatnych prac ujawniaj si dopiero w obrbie tej wymiany. Inaczej
mwic, dopiero przez stosunki, jakie wymiana stwarza midzy produktami pracy, a
za ich porednictwem midzy wytwrcami, prace prywatne wystpuj jako czony
oglnej pracy spoecznej. Wytwrcom wydaj si spoeczne stosunki ich prac
prywatnych nie tym, czym s, tzn. nie bezporednio spoecznymi stosunkami osb w
samych ich pracach, lecz raczej rzeczowymi stosunkami osb ispoecznymi
stosunkami rzeczy.
Produkty pracy dopiero w obrbi wymiany uzyskuj spoecznie jednakowy byt
przedmiotowy jako wartoci, odrbny od ich wieloksztatnego bytu zmysowego,
ktry posiadaj jako przedmioty uytkowe. To rozdwojenie produktw pracy na rzecz
uyteczn i na rzecz-warto dokonuje si w praktyce dopiero z chwil, gdy wymiana
osigna ju do szeroki zakres i znaczenie, tak aby rzeczy uyteczne byy
produkowane na wymian, aby wic charakter wartociowy tych rzeczy ju przy
samej ich produkcji by brany pod uwag. Od tej chwili prywatne prace wytwrcw
nabieraj istotnie dwoistego charakteru spoecznego. Z jednej strony, jako okrelone
prace uyteczne, musz zaspokaja pewn okrelon potrzeb spoeczn i w ten
sposb wykazywa si jako czony pracy oglnego, samorzutnie powstaego systemu
spoecznego podziau pracy. Z drugiej strony zaspokajaj rnorodne potrzeby
samych wytwrcw jedynie dziki temu, e kada uyteczna praca prywatna moe
by wymieniona na kad innego rodzaju uyteczn prac prywatn, posiada wic
rwny jej walor. Rwno prac rnicych si toto coelo [o cae niebo] od siebie
polega moe jedynie na abstrahowaniu od ich rzeczywistej nierwnoci, na
sprowadzeniu ich do wsplnej im cechy, ktr posiadaj jako wydatkowanie ludzkiej
siy roboczej, jako abstrakcyjnie ludzka praca. W mzgu prywatnych wytwrcw ten
dwoisty charakter spoeczny ich prac prywatnych znajduje odbicie w tych tylko
formach, ktre wystpuj w stosunkach praktycznych, w wymianie produktw:
spoecznie uyteczny charakter ich prac prywatnych w tej formie, e produkt pracy
musi by uyteczny, i to dla innych, a spoeczny charakter rwnoci rnorodnych
prac w formie wsplnego charakteru wartociowego tych rnych pod wzgldem
materialnym rzeczy, jakimi s produkty pracy.
Ludzie zestawiaj wic produkty swojej pracy jako wartoci nie dlatego, e
traktuj te rzeczy jedynie jako rzeczowe upiny kryjce jednakow prac ludzk, lecz

odwrotnie,
przyrwnujc
w
wymianie
swe
rnorodne produkty jako wartoci, ustalaj przez to jednakowo swych rnych
prac jako pracy ludzkiej. Nie wiedz o tym, ale czyni to27. Warto nie ma wic na
czole napisu goszcego, czym jest. Co wicej, warto przeobraa kady produkt
pracy w spoeczny hieroglif. Pniej ludzie staraj si odcyfrowa znaczenie
hieroglifu, odkry tajemnic swego wasnego spoecznego produktu, gdy okrelenie
przedmiotw uytku jako wartoci jest tak samo spoecznym produktem ludzi jak
mowa. Pno dokonane odkrycie naukowe, e produkty pracy s wartociami tylko
jako rzeczowe wyrazy pracy ludzkiej zuytej na ich wykonanie, stanowi epok w
historii rozwoju ludzkoci, bynajmniej jednak nie odziera spoecznych znamion pracy
z ich rzeczowych pozorw. To, co dotyczy tylko tej szczeglnej formy produkcji, jak
jest produkcja towarowa, mianowicie, e specyficznie spoeczny charakter wzajemnie
od siebie niezalenych prac prywatnych polega na tym, i jako ludzka praca s sobie
rwne, co wystpuje na jaw w wartoci produktw pracy to wanie ludziom
usidlanym przez stosunki produkcji towarowej wydaje si, zarwno przed owym
odkryciem jak i po nim, rwnie niezmienne jak to, e cho nauka rozoya powietrze
na jego skadniki, jego fizykalna, cielesna posta pozostaa niezmieniona.
Wymieniajcych produkty interesuje w praktyce przede wszystkim pytanie, ile
cudzych produktw otrzymuj za wasny produkt, a wic w jakiej proporcji produkty
s wymieniane. Z chwil gdy te proporcje nabyy pewnej, uwiconej przez zwyczaj
staoci, wydaje si, jakoby wynikay z samej natury produktw pracy, tak i np. l
tona elaza i 2 uncje zota tak samo s sobie rwne co do wartoci jak l funt elaza i l
funt zota pomimo swych odmiennych wasnoci fizycznych i chemicznych s
rwne co do ciaru. Wartociowy charakter produktw pracy utrwala si faktycznie
dopiero w ich dziaaniu Jako wielkoci wartoci. Wielkoci te zmieniaj si cigle,
niezalenie od woli, wiadomoci i dziaania osb wymieniajcych. Wasny ruch
spoeczny tych osb przybiera w ich oczach posta ruchu rzeczy, pod ktrego
kontrol si znajduj, zamiast same go kontrolowa. Dopiero na szczeblu zupenie
rozwinitej produkcji towarowej wyrasta z samego dowiadczenia naukowe
zrozumienie tego, e prace prywatne, wykonywane niezalenie od siebie, ale
wszechstronnie wspzalene jako samorzutnie powstae czony spoecznego podziau
pracy, ustawicznie sprowadzane s do swej spoecznie proporcjonalnej miary
albowiem w przypadkowych i wci zmieniajcych si stosunkach wymiennych ich
produktw czas spoecznie niezbdny do wytworzenia ich zawsze daje o sobie zna z
przemon si wadczego prawa przyrody,podobnie jak prawo cikoci, gdy si
komu dom nad gow zawali28. Okrelanie wielkoci wartoci przez czas pracy jest
wic tajemnic ukryt pod postaci ruchu wartoci towarw wystpujcych wobec
siebie w okrelonym stosunku. Odsonicie tej tajemnicy znosi pozr czysto
przypadkowego okrelania wielkoci wartoci produktw pracy, bynajmniej jednak
nie usuwa ich rzeczowej formy.
Rozmylanie nad formami ycia ludzkiego, a wic te ich naukowa analiza, kroczy
w ogle drog wprost przeciwn ni rzeczywisty rozwj. Zaczyna si post festum, a
wic od gotowych wynikw procesu rozwojowego. Formy, ktre nadaj produktom
pracy pitno towarw, a wic stanowi przesanki cyrkulacji towarowej, nabray
trwaoci naturalnych form ycia spoecznego, zanim jeszcze ludzie sprbowali zda
sobie spraw nie z historycznego charakteru tych form, ktre wydaj im si ju
niezmienne, lecz z ich treci. Tote dopiero analiza cen towarw doprowadzia do
okrelenia wielkoci wartoci i dopiero wsplny pieniny wyraz towarw do

ustalenia ich charakteru wartociowego. Ale wanie ta zakoczona forma wiata

towarw, forma pienina, zamiast ujawnia, zarzuca rzeczow zason na spoeczny
charakter prac prywatnych, a wic na spoeczne stosunki prywatnych
pracownikw. Gdy mwi, e surdut, buty itd. ustosunkowuj si do ptna jako do
oglnego ucielenienia abstrakcyjnie ludzkiej pracy, dziwaczno tego wyraenia
rzuca si w oczy. Gdy jednak producenci surduta, butw itd. zestawiaj te towary z
ptnem albo, co wcale sprawy nie zmienia, ze zlotem lub srebrem
jako z oglnym ekwiwalentem, stosunek ich prywatnych prac do oglnej pracy
spoecznej przedstawia si im wanie w tej cudacznej formie.
Kategorie buruazyjnej ekonomii politycznej s takimi wanie formami. S to
formy myli majce spoeczny, a wic obiektywny walor dla stosunkw
produkcji tego historycznie okrelonego spoecznego sposobu produkcji, jakim jest
produkcja towarowa. Cay mistycyzm wiata towarw, caa ta mga tajemniczoci i
czarw otaczajca produkty pracy w produkcji towarowej pierzchnie wic od razu,
gdy przejdziemy do innych form produkcji.
Poniewa ekonomia polityczna lubi robinsonady29, odwiedmy wic naprzd
Robinsona na jego wyspie. Cho bardzo skromny z natury, ma jednak rne potrzeby,
ktre musi zaspokoi; musi wic wykonywa rnego rodzaju uyteczne
prace, majstrowa narzdzia, robi meble, oswaja lamy, owi ryby, polowa itd.
Nie mwimy tu o modlitwie itp., bo nasz Robinson znajduje w nich przyjemno i
traktuje takie czynnoci jako wytchnienie. Mimo rnorodnoci swych czynnoci
wytwrczych wie on, e s to tylko rne formy dziaania tego samego Robinsona, a
wic rozmaite rodzaje ludzkiej pracy. Sama konieczno zmusza go do cisego
rozdzielenia swego czasu midzy rne zajcia. To, czy jedno zajcie zajmie w
oglnej sumie jego pracy mniej, inne wicej czasu, zaley jedynie od mniejszych lub
wikszych trudnoci, ktre trzeba pokona, eby osign zamierzony efekt
uyteczny. Uczy go tego dowiadczenie i nasz Robinson, ktry z rozbitego okrtu
ocali zegarek, ksig gwn, piro i atrament, jako prawdziwy Anglik zaczyna
niebawem prowadzi ksigi handlowe swego gospodarstwa. Jego inwentarz zawiera
spis przedmiotw uytkowych, ktre posiada. spis rnych czynnoci potrzebnych do
wytworzenia tych przedmiotw, wreszcie przecitny czas pracy zuyty na
wytworzenie okrelonych iloci tych rnych produktw. Wszystkie stosunki midzy
Robinsonem a rzeczami skadajcymi si na stworzone przez niego samego bogactwo
s tak proste i przejrzyste, e nawet pan M. Wirth mgby je zrozumie bez
szczeglnego wysiku umysowego. A jednak wszystkie istotne znamiona wartoci s
ju w tych stosunkach zawarte.
Przeniemy si teraz ze sonecznej wyspy Robinsona w mroki europejskiego
redniowiecza. Zamiast niezalenego czowieka spotykamy tu samych zalenych:
chopw-poddanych i panw, wasali i seniorw, wieckich i klechw. Osobista
zaleno cechuje stosunki spoeczne produkcji materialnej i wszystkie oparte na niej
dziedziny ycia. Ale wanie dlatego, e podstaw spoeczn tworz stosunki
osobistej zalenoci, prace i ich produkty nie potrzebuj przybiera fantastycznej
postaci odmiennej od ich rzeczywistej istoty. Znajduj swe miejsce w mechanizmie
spoecznym jako posugi i daniny w naturze. Naturalna forma pracy, jej charakter
szczeglny a nie oglny jak w produkcji towarowej jest tu jej form
bezporednio spoeczn. Paszczyzn tak samo si mierzy czasem pracy jak prac

wytwarzajc towary, ale kady chop paszczyniany wie, e pracujc na paskim

odda panu okrelon ilo swej osobistej siy roboczej. Przypadajca klesze
dziesicina jest bardziej namacalna od jego bogosawiestwa. Cokolwiek bymy
wic sdzili o maskach, w jakich ludzie wystpuj tu wobec siebie, w kadym razie
spoeczne stosunki ludzi w wykonywanych przez nich pracach ujawniaj si jako ich
wasne osobiste stosunki, a, nie s przyobleczone w szat spoecznych stosunkw
rzeczy, produktw pracy.
Dla rozpatrywania pracy wsplnej, tzn. bezporednio uspoecznionej, nie
potrzebujemy cofa si do pierwotnej jej formy, ktr spotykamy w zaraniu dziejw
wszystkich ludw cywilizowanych 30. Inny, bliszy nam przykad przedstawia
patriarchalna wiejska produkcja rodziny chopskiej, ktra wytwarza na wasne
potrzeby zboe, bydo, przdz, ptno, odzie itd. Te rozmaite przedmioty s w
oczach rodziny rozmaitymi produktami jej rodzinnej pracy, ale jeden w stosunku do
drugiego nie wystpuj jako towary. Rne prace wytwarzajce te produkty, uprawa
roli, hodowla byda, przdzenie, tkanie, szycie itd., s w swej naturalnej formie
czynnociami spoecznymi, gdy s czynnociami rodziny posiadajcej swj wasny
samorzutny podzia pracy, podobnie jak ma go produkcja towarowa. Rnice wieku i
pci oraz naturalne warunki pracy, zalene od pory roku, reguluj podzia pracy w
rodzinie i czas pracy kadego z jej czonkw. Lecz wydatkowanie indywidualnej siy
roboczej, mierzone przez czas pracy, si rzeczy wystpuje tu jako spoeczny
oznacznik samych prac, gdy indywidualne siy robocze z natury rzeczy dziaaj tu
tylko jako organy wsplnej siy roboczej rodziny.
Wyobramy sobie wreszcie, na odmian, zwizek wolnych ludzi pracujcych przy
pomocy wsplnych rodkw produkcji i wiadomie wydatkujcych swe liczne
indywidualne siy robocze jako jedn spoeczn si robocz. Wszystkie znamiona
cechujce
prac
Robinsona
powtarzaj
si
tutaj,
tylko
ju
nie indywidualnie, lecz spoecznie. Wszystkie produkty Robinsona byy wycznie
jego. osobistymi produktami i dlatego byy bezporednio przedmiotami jego uytku.
Globalny produkt zwizku jest produktem spoecznym. Cz tego produktu suy
nadal jako rodek produkcji i ta cz pozostaje spoeczna. Ale inna cz jest
spoywana przez czonkw zwizku jako rodek utrzymania; t cz musz
wic podzieli midzy siebie.
Sposb tego podziau bdzie si zmienia zalenie od szczeglnego charakteru
spoecznego organizmu wytwrczego i od odpowiedniego historycznego poziomu
rozwoju wytwrcw. Tylko dla porwnania z produkcj towarow zamy, e udzia
kadego wytwrcy w rodkach spoycia jest okrelony przez czas jego pracy. W ten
sposb czas pracy odgrywaby dwojak rol. Jego podzia wedug spoecznego planu
utrzymuje waciw proporcj midzy rnymi funkcjami roboczymi a rnymi
potrzebami. Z drugiej strony, czas pracy suy jednoczenie za miernik
indywidualnego udziau wytwrcy w pracy zbiorowej, a wic te jego udziau w
czci zbiorowego produktu przeznaczonej do spoycia indywidualnego. Spoeczne
stosunki midzy ludmi, ich pracami i produktami ich pracy s tutaj, i w produkcji, i
przy podziale, proste i przejrzyste.
Dla spoeczestwa wytwrcw towarw, w ktrym oglnospoeczny stosunek
produkcyjny polega na tym, e wytwrcy odnosz si do swych produktw jako
do towarw, czyli do wartoci, i w tejrzeczowej formie porwnuj swe prywatne

prace jako jednakow prace ludzk, dla spoeczestwa takiego chrzecijastwo z jego
kultem abstrakcyjnego czowieka, zwaszcza w jego buruazyjnych odmianach
rozwojowych, jak protestantyzm, deizm itd. stanowi najodpowiedniejsz form
religii. Przy takim sposobie produkcji, jak staroazjatycki, staroytny itp.,
przeistoczenie produktu w towar, a wic te istnienie czowieka jako producenta
towarw, odgrywa rol podrzdn, coraz bardziej jednak zyskuje na znaczeniu w
miar jak spoecznoci te wchodz w stadium upadku. Waciwe ludy kupieckie yj
jedynie w szczelinach wiata staroytnego, jak bogowie Epikura lub jak ydzi w
porach spoeczestwa polskiego. Owe staroytne spoeczne organizmy wytwrcze s
bez porwnania prostsze i przejrzystsze od buruazyjnego, lecz podstaw ich jest
bd niedojrzao osobnika ludzkiego, ktry Jeszcze nie zerwa ppowiny czcej
go pierwotn wizi gatunku z innymi, bd prosty stosunek panowania i
poddastwa. Warunkiem istnienia tych spoeczestw jest niski stopie rozwoju sil
produkcyjnych pracy i wynikajce std sptanie czowieka przez proces wytwarzania
ycia materialnego, a wic ciasny zakres stosunkw ludzi pomidzy sob i ludzi z
przyrod. To rzeczywiste sptanie znajduje ideowe odbicie w dawnych religiach
ludowych z ich kultem przyrody. Religijny odblask rzeczywistego wiata moe w
ogle znikn dopiero wtedy, gdy stosunki praktycznego, powszedniego ycia bd
przejrzycie wystpoway przed czowiekiem w jego codziennym bycie jako rozumne
stosunki ludzi midzy sob .i do przyrody. Uksztatowanie spoecznego procesu
yciowego, czyli materialnego procesu produkcji, wtedy dopiero zrzuci z siebie
zason z mistycznych mgie, gdy stanie si dzieem swobodnie zrzeszonych ludzi i
znajdzie si pod ich wiadom, planow kontrol co jednak wymaga takiej
materialnej podstawy spoeczestwa, czyli szeregu materialnych warunkw bytu,
ktre ze swej strony s samorzutnym wytworem dugiego i bolesnego rozwoju
dziejowego.
Ekonomia polityczna31 dokonaa wprawdzie, cho nie w peni, rozbioru wartoci i
jej wielkoci i ujawnia tre ukryt w tych formach. Nigdy jednak nie postawia
nawet pytania, dlaczego ta tre przybiera tak form, dlaczego wic praca znajduje
wyraz w wartoci, a jej ilo mierzona czasem pracy w wielkoci
wartoci produktu pracy32. Formuy, ktre na pierwszy rzut oka zdradzaj, e
waciwe s takiej formacji spoecznej, w ktrej jeszcze proces produkcji rzdzi
ludmi, a nie czowiek procesem produkcji, wydaj si jej buruazyjnej wiadomoci
koniecznoci rwnie naturaln i oczywist jak sama praca produkcyjna. Dlatego te
buruazyjna ekonomia polityczna traktuje przedburuazyjne formy spoecznego
organizmu produkcyjnego mniej wicej tak samo jak Ojcowie Kocioa traktuj
religie przedchrzecijaskie33.
M.in. nudna i jaowa ktnia o rol przyrody w tworzeniu wartoci wymiennej
wiadczy, do jakiego stopnia wzrok czci ekonomistw jest zamiony przez
fetyszyzm
nieodczny
od
wiata
towarw,
czyli
przezprzedmiotowe pozory spoecznych okrele pracy. Poniewa warto wymienna
jest pewnym spoecznym sposobem wyraania pracy zuytej na wytworzenie
danej rzeczy, nie moe ona zawiera wicej substancji naturalnej ni np. kurs dewiz.
Poniewa forma towarowa jest najoglniejsz i najmniej rozwinit form
buruazyjnej produkcji, wystpujc dlatego wczenie jakkolwiek w sposb nie
tak przemony a przez to charakterystyczny jak dzi przeto jej fetyszystyczny
charakter jest jeszcze stosunkowo przejrzysty. Przy konkretniejszych formach znika

nawet ten pozr prostoty. Skd bowiem pyn zudzenia systemu monetarnego? Z
tego, e nie dostrzega on, e zoto i srebro wyobraaj, jako pienidz, pewien
spoeczny stosunek produkcji, ale w formie rzeczy naturalnych, o osobliwych
wasnociach spoecznych. A nowoczesna ekonomia, ktra z pogardliwym
umiechem spoglda na system monetarny czy nie chwytamy jej na fetyszyzmie,
gdy traktuje o kapitale? Czy to tak dawno zniko fizjokratyczne zudzenie, e renta
gruntowa wyrasta z ziemi a nie ze spoeczestwa?
Aby jednak nie uprzedza faktw, poprzestaniemy teraz na jeszcze jednym
przykadzie dotyczcym samej formy towarowej. Gdyby towary mogy przemawia,
powiedziayby: nasza warto uytkowa interesuje zapewne czowieka, nie dotyczy
jednak nas jako rzeczy. Jako rzeczy posiadamy natomiast warto. Odnosimy si do
siebie nawzajem tylko jako wartoci wymienne, jak to wida z naszego ruchu jako
rzeczy-towarw. Posuchajmy tylko, jak dusza towaru obwieszcza ustami
ekonomisty: Warto (wymienna) jest wasnoci rzeczy, bogactwo (warto
uytkowa) wasnoci czowieka. Warto w tym znaczeniu zakada koniecznie
wymian, bogactwo nie"34. Bogactwo (warto uytkowa) jest
atrybutem czowieka, warto atrybutem towarw. Czowiek lub spoeczno
jest bogata; perl lub diament s wartociowe... Perl albo diament maj warto
jako perl albo diament"35. Dotychczas aden chemik nie odkry wartoci wymiennej
w perle lub w diamencie. Jednake ekono-mici-odkrywcy tej chemicznej substancji,
ktrzy roszcz sobie szczeglne pretensje do gbi krytycznej, uwaaj, e warto
uytkowa rzeczy jest niezalena od ich rzeczowych wasnoci, natomiast warto jest
im waciwa jako rzeczom. A utwierdza ich w tym mniemaniu osobliwa okoliczno,
e warto uytkowa rzeczy istnieje dla czowieka bez wymiany, a wic w
bezporednim stosunku midzy czowiekiem a rzecz, gdy odwrotnie, warto
ujawnia si tylko w wymianie, tzn. w procesie spoecznym. Komu nie stanie tutaj w
pamici poczciwy Dogberry i lekcja, jak daje strowi nocnemu Seacoalowi: By
piknym mczyzn to darfortuny, ale umiejtno czytania i pisania to
dar przyrodzony"36.
25

Przypomnijmy sobie, e Chiny i stoy zaczy taczy w chwili, gdy reszta

wiata zdawaa si nieruchoma pour encourager les autres [eby doda animuszu
innym].
26

Przypis do wyd. Z. Staroytni Germanie obliczali wielko morga ziemi

wedug pracy jednego dnia, skd jego nazwa Tagwerk (take Tagwanne) (jurnale lub
jurnalia, terra jurnalis, jurnalis albo diornalis),Mannwerk, Mannskraft, Mannsmaad,
Mannshauet itp. Patrz Georg Ludwig w. Maurer: Einieitung zur Gaschiehte der
Mark-, Hof-, itd. Yerfassung", Monachium 1854, str. 129 i nast.
27

Przypis do wyd. S. Jeeli wic Galiani mwi: Warto jest to stosunek midzy
dwiema osobami La ricchezza e una ragione tra due persone" to powinien by
doda: stosunek ukryty pod rzeczow oson (Galiani: Delia Moneta", str. 220, tom
III zbioru Custodiego Scrittori Ciassici Italiani di Eeonomia Politica". Parte
Moderna. Mediolan 1803).
28

C mamy pomyle o prawie, ktre moe sobie torowa drog jedynie poprzez
periodyczne przewroty? Jest to po prostu prawo przyrody oparte na niewiadomoci
tych, poprzez ktrych dziaa" (Friedrich Engels: Umrisse zu einer Kritik der

Nationalokonomie" w Der Deutsch-Franzosische

przez Arnolda Rugego i Karola Marksa. Paris 1844).

Jahrbucher"

wydawanych

29

Przypis do wyd. 2. Nawet Ricardo nie oby si bez robinsonady.

Pierwotnemu rybakowi i myliwemu kae on natychmiast jako posiadaczom
towarw wymienia ryby na zwierzyn w stosunku do czasu pracy
uprzedmiotowionego w tych wartociach wymiennych. Przy tej sposobnoci popenia
ten anachronizm, e pierwotny rybak i myliwy dla obliczenia udziau wartoci
swych narzdzi pracy w wartoci zdobyczy posuguje si tablicami wyliczeniowymi
uywanymi w roku 1817 na giedzie londyskiej. <<Paralelogramy pana Owena>>
s, zdaje si, jedyn form spoeczestwa znan mu poza spoeczestwem
buruazyjnym" (Karl Marx: Zur Kritik der politischen Oekonomie", str. 38, 39).
30

Przypis do wyd. 2. mieszny jest przesd rozpowszechniany w ostatnich

czasach, jakoby forma pierwotnej wsplnoty bya form specyficznie sowiask czy
nawet wycznie rosyjsk. Jest to forma prastara, ktr spotykamy u Rzymian,
Germanw, Celtw, forma, ktrej rozliczne okazy znale moemy jeszcze dzi u
Hindusw, jakkolwiek nieraz tylko w stanie szcztkowym. Blisze zbadanie
azjatyckich, w szczeglnoci za hinduskich form wsplnej wasnoci wykazaoby,
jak z rozmaitych form pierwotnej wasnoci wsplnej wynikaj rozmaite formy jej
rozkadu. Tak np. mona wyprowadzi rozmaite szczeglne typy wasnoci prywatnej
u Rzymian i Grekw z rnych form hinduskiej wsplnoty" (Karl Marx: Zur Kritik
der politischen Oekonomie", str. 10).
31

Trzecia i czwarta ksiga tego dziea wyka braki w dokonanej przez Ricarda
analizie wielkoci wartoci a jest to najlepsza z dotychczasowych analiz. Co si
za tyczy wartoci w ogle, klasyczna ekonomia polityczna nigdzie nie odrnia
wyranie i z pen wiadomoci pracy znajdujcej wyraz w wartoci, od teje pracy
wyraonej przez warto uytkow jej produktu. Oczywicie, e w istocie czyni ona
t rnic, skoro rozpatruje prac raz pod wzgldem iloci, to znw pod wzgldem
jakoci. Ale nie przychodzi jej do gowy, e czysto ilociowa rnica midzy pracami
ma za przesank ich jakociow jedno, czyli rwno, a wic sprowadzenie ich do
abstrakcyjnie ludzkiej pracy. Ricardo np. owiadcza, e zgadza si ze
sowami Destutta de Tracy, gdy ten mwi: Skoro jest rzecz pewn, e jedynie nasze
uzdolnienia fizyczne i umysowe stanowi nasze pierwotne bogactwo, zastosowanie
tych uzdolnie, praca jakiego rodzaju, jest naszym pierwotnym skarbem; przez to
zastosowanie stwarzamy wszystkie rzeczy, ktre zwiemy bogactwami... Prcz tego
pewne jest, e wszystkie owe rzeczy przedstawiaj tylko t prac, ktra je stworzya,
i jeeli posiadaj warto lub nawet dwie rne wartoci, mog posiadatakow tylko
jako pochodn (wartoci) pracy, ktrej s wynikiem" ([Destutt de Tracy: Elements
d'ideologie, 4-eme et 5-eme parties", Pary 1826, str. 35, 36]. Ricardo: The
Principles of Political Economy", 3 wyd., Londyn 1821, str. 334). Zaznaczamy tylko,
e Ricardo wkada w sowa Destutta sens gbszy, wasny. Destutt mwi wprawdzie z
jednej strony, e wszystkie rzeczy tworzce bogactwo reprezentuj prac, ktra je
stworzya"; z drugiej jednak strony powiada, e otrzymuj one swoje dwie wartoci
rne" (warto uytkow i warto wymienn) od wartoci pracy". W ten sposb
stacza si do poziomu pytkiej ekonomii wulgarnej, ktra z gry przyjmuje warto
pewnego towaru (w tym wypadku pracy), aby potem okreli przez ni warto
innych towarw. Natomiast Ricardo czyta go w ten sposb, jak gdyby warto,
zarwno
Uytkowa
jak
wymienna,
reprezentowaa
jego

zdaniem prac (nie warto pracy). Sam Ricardo jednak tak niedostatecznie
rozrnia dwoisty charakter pracy reprezentowanej wdwojakiej postaci, e w caym
rozdziale: Warto i bogactwo, ich odmienne waciwoci" musi boryka si z
banaami takiego J. B. Saya. Tote jest w kocu bardzo zdziwiony, e Destutt zgadza
si z nim wprawdzie, o ile idzie o prac jako rdo wartoci, lecz mimo to zgadza
si take z Sayem, o ile idzie o pojcie wartoci.
32

Jest to jeden z gwnych brakw klasycznej ekonomii politycznej, e nie zdoaa

nigdy z analizy towaru, w szczeglnoci za z analizy wartoci towaru wyprowadzi
formy wartoci, ktra czyni z niej wanie warto wymienn. Wanie najlepsi jej
przedstawiciele, jak A. Smith i Ricardo, traktuj form wartoci jako co zupenie
obojtnego i obcego samej istocie towaru. Przyczyna tkwi nie tylko w tym, e uwag
ich zaprzta cakowicie rozbir wielkoci wartoci. Przyczyna jest gbsza. Forma
wartoci produktu pracy jest najbardziej abstrakcyjn, ale te najoglniejsz form
buruazyjnego sposobu produkcji, przy czym forma ta charakteryzuje ten sposb
produkcji jako szczeglny rodzaj produkcji spoecznej, zarazem wic charakteryzuje
go historycznie. Jeeli tedy traktujemy go jako wieczn, naturaln form produkcji
spoecznej, to z koniecznoci pomijamy te specyficzne osobliwoci formy wartoci,
a wic formy towaru, w dalszym za rozwoju formy pieninej, formy kapitau itd.
Dlatego te u ekonomistw zupenie zgodnych z sob co do mierzenia wielkoci
wartoci czasem pracy spotykamy najprzerniejsze i najbardziej z sob sprzeczne
wyobraenia o pienidzu, tzn. zakoczonej postaci oglnego ekwiwalentu. .Uderza to
np. w traktowaniu bankowoci, w ktrej to dziedzinie niedaleko mona zajecha na
banalnych definicjach pienidza. Z przeciwstawienia si temu powsta wic
odnowiony merkantylizm (Ganilh itd.), ktry w wartoci widzi tylko form
'spoeczn, a waciwie tylko jej bezcielesny pozr. Chc tu raz na zawsze
wyjani, e przez klasyczn ekonomi polityczn rozumiem ca ekonomi,
poczynajc od W. Petty'ego, ktra bada caoksztat buruazyjnych stosunkw
produkcji w ich zwizku wewntrznym, w przeciwiestwie do ekonomii wulgarnej,
ktra drepce jedynie w krgu zwizkw pozornych, ktra w celu popularnego
wytumaczenia najordynarniejszych, rzec mona, zjawisk i na domowy uytek burua
przeuwa wci na nowo materia od dawna ju przerobiony przez ekonomi
naukow, a poza tym ogranicza si do tego, e zamyka w pedantyczny system i jako
wieczne prawdy ogasza banalne, bogie wyobraenia reprezentanta buruazyjnej
produkcji o wasnym, najlepszym ze wiatw.
33

Ekonomici postpuj w osobliwy sposb. Znaj tylko dwa rodzaje instytucyj,

sztuczne i naturalne. Instytucje feudalizmu s sztuczne, instytucje buruazji
naturalne. Podobni s w tym do teologw, ktrzy take odrniaj dwa rodzaje religii.
Kada religia, ktra nie jest ich religi, jest ludzkim wymysem, podczas gdy ich
religia jest objawieniem boskim. ... Tak wic bya kiedy historia, ale dzi ju jej nie
ma" (Kart Mara;: Misere de la Philosophie. Reponse a la Philosophie de la Misere
par M. Proudhon", 1847, str. 113). Prawdziwie mieszny jest p. Bastiat, ktry sobie
wyobraa, e staroytni Grecy i Rzymianie yli wycznie z rabunku. Jeeli si
jednak w cigu Wielu stuleci yje z rabunku, trzeba, eby stale byo co do rabowania
albo eby przedmiot rabunku wci si odtwarza. Wyglda wic na to, e Grecy i
Rzymianie take mieli jaki proces produkcji, czyli jak ekonomik, ktra w taki
sam sposb stanowia materialne podoe ich wiata, jak ekonomika buruazyjna
stanowi podoe dzisiejszego. A moe Bastiat chce powiedzie, e sposb produkcji
oparty na pracy niewolniczej opiera si na systemie rabunku? W takim razie wkracza

na niebezpieczne tory. Jeeli taki olbrzym myli, jak Arystoteles, myli si w

ocenie pracy niewolniczej, skd pewno, e taki karze ekonomii, jak Bastiat, nie
bdzi w ocenie pracy najemnej? Korzystam ze sposobnoci, aby krtko odeprze
zarzut, ktry po ukazaniu si mej pracy Przyczynek do krytyki ekonomii
politycznej" uczyni mi pewien niemiecki dziennik wychodzcy w Ameryce. O moim
pogldzie, e okrelony sposb produkcji i odpowiednio z nim zwizane stosunki
produkcji, krtko mwic: ekonomiczna struktura spoeczestwa stanowi realn
podstaw, na ktrej wznosi si nadbudowa prawna i polityczna i ktrej odpowiadaj
okrelone formy wiadomoci spoecznej", w sposb produkcji ycia materialnego
warunkuje spoeczne polityczne i duchowe procesy yciowe w ogle"
powiedziano tam, e jest to wprawdzie suszne w odniesieniu do dzisiejszego wiata,
w ktrym dominuj interesy materialne, ale nie dla redniowiecza, gdzie dominowa
katolicyzm, ani dla Aten i Rzymu, gdzie dominowaa polityka. Przede wszystkim
dziwne jest askawe przypuszczenie, jakoby komukolwiek nie znane byy te oklepane
frazesy o redniowieczu i wiecie staroytnym. Jedno jest oczywiste: ani
redniowiecze nie mogo y samym katolicyzmem, ani wiat staroytny sam
polityk. Wrcz odwrotnie: sposb, w jaki zdobyway to, co potrzebne do ycia,
wyjania, dlaczego tu polityka a tam katolicyzm odgrywa gwn rol. Niewiele
trzeba zreszt mie wiadomoci np. z historii rzeczypospolitej rzymskiej, aby
wiedzie, e jej ukryt histori stanowi historia wasnoci ziemskiej. Skdind ju
Don Kichot odpokutowa za mylny pogld, jakoby bdne rycerstwo dawao si
jednakowo pogodzi z wszystkimi ekonomicznymi formami spoeczestwa.
34

Value is a property of things, riches of men. Value, in this sense, necessarily

implies exchange, riches do not" (Observations on certain verbal disputes in Political
Economy, particularly relating to value and to demand and supply". Londyn 1821, str.
16).
35

Riches are the attribute of man, value is the attribute of commodities. A man or
a community is rich, a pearl or a diamond is valuable... A pearl or a diamond
<<s valuahle as a peari or diamond>>. S. Bailey, A cri-tical Dissertation itd.", str.
165.
36

Autor Observations" i S. Bailey oskaraj Ricarda, e przemieni warto

wymienn z czego tylko wzgldnego w co absolutnego. Przeciwnie. Sprowadzi
on pozorn wzgldno, ktra jest udziaem tych rzeczy, np. pery i diamentu, jako
wartoci wymiennych, do ukrytego za tym pozorem prawdziwego stosunku, do ich
wzgldnoci jako jedynie wyrazw ludzkiej pracy. Jeeli uczniowie Ricarda
odpowiedzieli Baileyowi grubiasko, lecz nie przekonywajco, to tylko dlatego, e u
samego Ricarda nie znaleli klucza do zrozumienia wewntrznego zwizku
midzy wartoci a form wartoci, czyli wartoci, wymienn.