ROZDZIA III

Teoria obrazu uksztatowana w sporach ikonoklastycznych

I.

PARTYCYPACYJNA TEORIA OBRAZU

Tytuem wstpu naley powiedzie, e scholastyczna teoria obrazw
Teodora Studyty i patriarchy Niceofora jest kontynuacj wczeniejszej tradycji
apologetycznej, zwaszcza Jana Damasceskiego i jego prekursorw.
Owymi prekursorami byli przede wszystkim Hyptatiusz z Efezu i Leoncjusz
z Neapolis. Ich teksty wyznaczaj pniejsze kierunki, po ktrych bdzie sza
obrona wizerunkw religijnych. Jednoczenie warto zaznaczy, e obie teorie
powstay odpowiednio 200 i 100 lat przed wybuchem ikonoklazmu, co pokazuje,
e przed swoim oficjalnym usankcjonowaniem przez dynasti cesarzy izauryjskich
mia silne nurty w spoecznoci chrzecijan i ydw.
HYPATIUSZ Z EFEZU (biskup w latach 531-538)
Niektrzy interpretatorzy zaliczaj Hypatiusza do pisarzy, ktrzy wyraaj
pogldy o anagogicznej funkcji obrazu, niektrzy uwaaj, i nie przypisuje on
obrazom religijnym tej funkcji.
W INTERPRETACJI ANAGOGICZNEJ
Materialne pikno ma by rodkiem do poznania pikna wiecznego poprzez
sensybilny wiat obrazw docieramy do boskiego inteligibilnego wymiaru
W INTERPETACJI NIEANAGOGICZNEJ
W interpretacji nieanagogicznej przypisuje si Hypatiuszowi zdroworozsdkow
postaw wobec obrazw, przyznajc im w Kociele nalene miejsce, ale dalek
od przypisywania im mistycznego, anagogicznego czy te sakramentalnego
znaczenia. Obrazy miayby spenia funkcj pedagogiczn, stanowic
dostosowanie przekazu Objawienia do ograniczenia poznawczego ludzi.
LEONCJUSZ Z NEAPOLIS NA CYPRZE (biskup w latach 610-640)
Leoncjusz z Neapolis na Cyprze sformuowa apologi obrazw przeciw
zarzutom ydw w swoim dziele Apologia adversus Judaeos.
Zawiera odpowied na zarzuty o bawochwalstwo, ktre ydzi stawiali
chrzecijanom, odwoujc si do Pisma witego
Cytuje go Jan Damasceski, II sobr nicejski, patriarcha Nicefor
Apologia przybiera form dialogu, w ktrym chrzecijanin pokazuje ydowi,
e w Pimie witym oprcz zakazu wykonywania idoli znajduj si
wiadectwa sporzdzania wizerunkw rzeb, ktre zostay wczone w kult
jedynego Boga (Bg nakaza uczyni Mojeszowi cherubiny, aby ozdabiay
przebagalni, Salomon za zbudowa wityni i ozdobi j rzebionymi
odlewami z brzu i nie zosta przez Boga potpiony)
Cze dotyczy nie materii, z ktrej wykonany zosta wizerunek, ale tego kto
jest na nim przedstawiony. Cae stworzenie oraz dziea twrczoci
czowieka oddaj chwa Stwrcy.
ydowi zostaje pokazane porwnanie, jak on nie oddaje pokonu skrze i
atramentowi, ktre s materiaem dla Pisma, tak chrzecijanin nie oddaje
czci drewnu i farbom na obrazie Chrystusa
Rnica midzy chrzecijaskimi a pogaskimi obrazami: forma kultu ta
sama, ale obrazy pogaskie s powicone ludziom cudzoonym i
zabjcom, nieczystym i splamionym krwi, natomiast obrazy witych,
ktrzy s sugami prawdziwego Boga
TEORIA OBRAZU W MOWACH JANA DAMASCESKIEGO

Twrc pierwszego wielkiego dziea zbierajcego argumenty w obronie

obrazw religijnych jest Jan z Damaszku. Jest on zarwno kontynuatorem
wczeniejszej tradycji apologetycznej, jak i twrc nowej argumentacji w ramach
teorii obrazu mona w skrcie nazwa partycypacyjn. W jego dziele zostaa
zebrana caa wczeniejsza tradycja teologiczna Ojcw Kocioa i szeciu soborw
powszechnych.
Najwaniejsze dzieo De fide orthodoxa, ktre stanowi trzeci cze dziea
rdo wiedzy, ktre zawiera oprcz tego Dialektyk i Histori herezji.
a) De fide orthodoxa prba caociowego przedstawienia dogmatyki na
obszarze greckiej literatury chrzecijaskiej
b) Historia herezji niemal dosowne powtrzenie dziea Epifaniusza z
Salaminy Panarion oraz 20 herezji, ktre pojawiy si pniej
c) Dialektyka wstp do logiki, ktry zawarty jest w Isagodze Porfiriusza i
Kategoriach Arystotelesa. Zawiera wyjanienie i zestawienie terminw
logicznych i filozoficznych, ktre zostay zastosowane w teologii
CZY CHRZECIJAN OBOWIZUJE ZAKAZ SPORZDZANIA WIZERUNKW
SFORMUOWANY W PRAWIE MOJESZOWYM
Swoje mowy apologetyczne napisa Jan Damasceski na samym pocztku
sporu (okoo 730 roku). Odpiera w nich zarzuty ikonoklastw postawione w
edykcie cesarza Leona III Izauryjczyka i odpowiada na zarzut bawochwalstwa
podnoszony przez ikonoklastw.
Chrzecijan nie obowizuje zakaz sporzdzania wizerunkw sformuowany
w prawie mojeszowym, bo:
1) Chrystus zechcia wej w materialn posta w akcie Wcielenia
2) Celem zakazw w ST bya ochrona czci Boga, aby ludzie nie czcili
stworzenia ponad ich Stwrc. Jan mwi, e z powodu skonnoci
Ivzraelitw do bawochwalstwa Bg zakaza sporzdzania wizerunkw.
Chrzecijanie za ludzie NT, otrzymali od Boga zadanie porzucenie tego, co
dziecinne, i stania si dojrzaymi; zostaa i, dana zdolno rozrniania
wiedza, co mona przedstawi w formie wizerunku, a czego przedstawia
nie naley
PARTYCYPACYJNA TEORIA OBRAZU
Definicja obrazu wg Jana z Damaszku
Obraz to podobiestwo, i wzr, i wyobraenie czego, pokazujce to, co jest na
nim wyraone. Nie we wszystkim podobny jest obraz do pierwowzoru, to znaczy
do tego, co jest na nim wyraone, ale jednym jest obraz, a drugim pierwowzr, i
w sposb jasny dostrzega si rnic, mimo e jedno i drugie przedstawia to
samo (np. czowiek ma dusz, myli, mwi, a wyobraeniu czowieka brak tych
cech)
Jan z Damaszku opiera swoj apologi obrazw o rozstrzygnicia
chrystologiczne zawarte w De fide orthodoxa oraz o hierarchiczn wizj
rzeczywistoci wywodzc si z platonizmu i neoplatonizmu.
Centralnym (i zarazem chrystologicznym argumentem) Jana za obrazami
jest fakt Wcielenia Boga. Wynika z niego moliwo obrazowania Stwrcy, ktry
do tej pory by niewidzialny i nieobejmowalny, a teraz sta si widzialny w ciele.
Wyobraenie Boga istnieje dziki Wcieleniu i przez Wcielenie, ale obraz
wcielonego Logosu jest obrazem Boga, a nie tylko ciaa Chrystusa. Jest to
moliwe, poniewa zjednoczenie dwch natur w Chrystusie odbyo si przez tak
zwan uni hipostatyczn, w ktrej Sowo udzielio hipostazy naturze ludzkiej.
Jednake czowieczestwo Chrystusa nie pozostao poza hipostaz i nie utworzyo
odrbnej osoby nie ma wic wielu Chrystusw. Reasumujc, czowieczestwo

i bstwo w Chrystusie nie utworzyo trzeciej natury, gdy w zjednoczenie

dokonao si na zasadzie zoenia (kata synthesin), czyli na zasadzie hipostazy
poza wszelk przemian czy odmian, a przy tym nierozdzielnie i nierozcznie.
Zdaniem Jana z Damaszku z powyszych powodw, mona przedstawia
wizerunek niewidzialnego Boga nie jako niewidzialnego, ale jako widzialnego
poprzez partycypacj w naszym ciele i krwi. Podobnie Jan argumentuje, wbrew
manichejskim i monofizyckim tendencjom ikonoklastw, szczegln warto
materii. Przekonany jest o asce, ktra j przenika z racji stworzenia jej przez
Boga. Ostateczne uwicenie materii dokonao si jednak w Chrystusie poprzez
akt Wcielenia.
Hierarchiczna wizja wiata w koncepcji Jana z Damaszku zostaa
przeniesiona na hierarchi obrazw. Obrazy s jakimi sposobem bytowania w
rzeczywistoci. Objawienie si Boga w wiecie i pozytywna ocena wiata jako
stworzenia Boego domagaj si jakiej immanencji transcendentnego BogaStwrcy. Tak immanencj Boego dziaania w stworzeniu wyjania filozofia
Pseudo-Dionizego Areopagity, w ktrych rzeczywisto jest ukonstytuowana
hierarchicznie ze wzgldu na moc bytu udzielanego stworzeniu przez Stwrc. W
niszych poziomach rzeczywistoci widzialne s wysze s ich wzorem i bytow
racj. (*Taki sposb mylenia, w ktrym najwyszy poziom rzeczywistoci stanowi transcendentny Bg,
zapocztkowa Filon z Aleksandrii, czynic t koncepcj obowizujc norm w myli patrystycznej. Tyle, e u
Filona Logos = Chrystus).

Na zasadzie analogii, obrazy podobnie ukadaj si w hierarchi, odbijajc kolejne

szczeble kosmosu:
1) Syn Logos jest obrazem Boga Ojca. Jest to obraz wspistotny, wieczny,
niezmienny i doskonay, we wszystkim podobny do Ojca oprcz zrodzenia.
2) Obrazem jest myl Boga, w ktrej istniej odwieczne wzory rzeczy
stworzonych jako ich przedokrelenia idee. Bg wczeniej okreli te
rzeczy, ktre miay si sta przez Niego czynic je wszystkie, zanim
powstay, staymi i niezmiennymi.
3) Obrazem jest czowiek stworzony na podobiestwo Boga. Jego rozum,
sowo i ycie s obrazem Ojca, Syna i Ducha.
4) Materialne rzeczy widzialne s obrazami rzeczy niewidzialnych.
Przedstawiaj one w sposb cielesny rzeczy niewidzialne i niecielesne z
powodu saboci ludzkiego poznania.
5) Obrazami s rzeczy, ktre s zapowiedzi rzeczy przyszych.
6) Obrazami rzeczy przeszych s ikony czynione przez czowieka dla
upamitnienia lub dla ukazania wzoru.
Reasumujc, Jan Damasceski broni obrazw poprzez:
1) Rozstrzygnicia chrystologiczne akt Wcielenia Bg przyj ciao
dokonujc ostatecznego uwicenia materii
2) Hierarchiczna wizja rzeczywistoci kobieta w tym tekcie wychodzi od
platonizmu, potem sobie przeczy, idzie do neoplatonizmu itd. Dlatego
podsumowaabym to tak, e przez filozofi Pseudo-Dionizego Areopagity
wtki neoplatoskie zostay wpisane w chrzecijask refleksj teologiczn
i trafiy do malarstwa religijnego. Byty na niszych poziomach
rzeczywistoci partycypuj w tych z wyszych poziomw, a najwyszym
poziomem jest transcendentny Bg. Za Pseudo-Dionizym Jan Damasceski
twierdzi, e rzeczywisto materialna nie jest wycznie materialna, ale ma
udzia w rzeczywistoci duchowej i inteligibilnej, a nawet wicej, rzeczy
materialne s objawieniem Boga, ktry sam materialny nie jest. Dlatego w
myl chrzecijaskiego neoplatonizmu kontemplacja sensybilnego wiata
prowadzi do wzniesienia si anagoge ku wiatu duchowemu i
inteligibilnemu. W nauce Damasceczyka zostaje to przeniesione to w
sfer wytworw czowieka, do obrazw artystycznych. Obraz partycypuje

we wzorze i dlatego peni funkcj anagogiczn, umoliwiajc czowiekowi

wzniesienie si do Boga.
Teoria ikony Jana Damasceskiego jest czci maksymalistycznej wizji sztuki
religijnej. Wedug niej w ikonie Chrystusa, czowiek spotyka samego Chrystusa
ikony maj status porednika midzy czowiekiem a Bogiem; stanowi te kana
aski Boej.
II.

SCHOLASTYCZNA TEORIA OBRAZU TEODORA STUDTY I PATRIARCHY

NICEFORA